Üsküdarlı Meşhurlar Ansiklopedisi 9786056059438 [PDF]

Zitiervorschau

Üsküdar Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür Yayınları: 23 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ ISBN 978-605-60594-3-8 1. baskı İstanbul, Ocak 2012

Genel Yönetmen HASAN EKMEN Yayın Yönetmeni RAMAZAN KIZILKAYA Proje Koordinatörü ALİ YÜCEL YÜRÜK Bibliyografya İSMAİL ÖZBİLGİN Görüntü OĞUZ KALLEK Aktüel Fotoğraflar ZAFER SÖĞÜT İçerik Hazırlık BİLGE DANIŞMANLIK Grafik Tasarım MUHAMMED NUR ANBARLI Uygulama MNA TASARIM Baskı ve Cilt ELMA BASIM

ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Hakimiyeti Milliye Caddesi, Atlas Çıkmazı Numara 35 Üsküdar, İstanbul T +90 (216) 531 30 00 F +90 (216) 531 32 25 www.uskudar.bel.tr twitter.com/#!/uskudarbld facebook.com/uskudarbld flickr.com/photos/uskudarbelediyesi/ youtube.com/user/uskudarbelediyesi

İlim Heyeti Prof. Dr. ABDULLAH UÇMAN (Türk Dili ve Edebiyatı) Prof. Dr. ABDÜLKADİR ÖZCAN (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Yrd. Doç. Dr. ÂLİM KAHRAMAN (Türk Dili ve Edebiyatı) Prof. Dr. AZMİ BİLGİN (Türk Dili ve Edebiyatı) Prof. Dr. MEHMET İPŞİRLİ (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Prof. Dr. MUHİTTİN SERİN (Hat) Prof. Dr. MUSTAFA UZUN (Türk ve İslâm Sanatları) Yrd. Doç. Dr. NURİ ÖZCAN (Türk Mûsıkîsi) Prof. Dr. SEMAVİ EYİCE (İslâm Sanatları ve Mimarî)

İlim Dalı Başkanları Prof. Dr. ABDÜLKADİR ÖZCAN (Tarih İlim Dalı Başkanı) Yrd. Doç. Dr. ÂLİM KAHRAMAN (Edebiyat İlim Dalı Başkanı) Prof. Dr. MUSTAFA UZUN (Türk ve İslâm Sanatları İlim Dalı Başkanı)

Madde Yazarları Prof. Dr. ABDULLAH UÇMAN; Prof. Dr. ABDÜLKADİR ÖZCAN; Arş. Gör. ALİ NACİ ÖZYALVAÇ; ALİ YÜCEL YÜRÜK; Yrd. Doç. Dr. ÂLİM KAHRAMAN; Prof. Dr. AZMİ BİLGİN; BEŞİR AYVAZOĞLU; Prof. Dr. CEVDET KÜÇÜK; Yrd. Doç. Dr. GÜLNUR DURAN ; Yrd. Doç. Dr. HÜSEYİN YORULMAZ; HÜSEYİN YÜRÜK; Prof. Dr. İSKENDER PALA; Prof. Dr. İSMAİL E. ERÜNSAL; LALE UÇAN; M. BİROL ÜLKER; Prof. Dr. M. ORHAN OKAY; Prof. M. UĞUR DERMAN; Prof. Dr. MEHMET İPŞİRLİ; Prof. Dr. MUHİTTİN SERİN; Doç. Dr. MUSTAFA L. BİLGE; Prof. Dr. MUSTAFA UZUN; Dr. NECDET YILMAZ; Yrd. Doç. Dr. NURDAN ŞAFAK; Yrd. Doç. Dr. NURİ ÖZCAN; PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ; Doç. Dr. SALİM AYDÜZ; Prof. Dr. SEMAVİ EYİCE; SEYFETTİN ÜNLÜ; TALİP MERT (M/A).

Editör Yrd. Doç. Dr. ÂLİM KAHRAMAN

İçindekiler

TAKDİM 9 ESER HAKKINDA 11 KISALTMALAR 12 ABDULLAH AĞA 15 ABDULLAH B. ABDURRAHMAN, CELVETÎ 15 ABDULLAH B. İBRAHİM, RODOSÎZÂDE, ÜSKÜDÂRÎ 16 ABDULLAH EFENDİ, DÜRRİZÂDE 16 ABDURRAHMAN NESİB DEDE 17 ABDÜLAZİZ EFENDİ, HEKİMBAŞI 17 ABDÜLAZİZ EFENDİ, MEKTUBÎZÂDE 18 ABDÜLFETTAH EFENDİ 18 ABDÜLHAK MİHRÜNNİSA 19 ABDÜLHAK MOLLA, HEKİMBAŞI 20 ABDÜLHAMİD II 21 ABDÜLHAY EFENDİ 25 ABDÜLMECİD EFENDİ 25 ABDÜLMUHSİNİ ÜSKÜDÂRÎ 27 ABDÜRRAHİM DEDE EFENDİ, ŞEYDA HÂFIZ 27 ABDÜRREZZAK ABDİ EFENDİ 27 ADIVAR, HALİDE EDİP 28 ÂDİLE NÂŞİT 32 ÂDİLE SULTAN 32 AHÎZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ 33 AHMED III 34 AHMED CELÂLEDDİN DEDE 35 AHMED EFENDİ, KADIZÂDE, TEZKİRECİ 35 AHMED EFENDİ, MUTAFZÂDE 35 AHMED EFENDİ, MÜFTÎZÂDE 36 AHMED FEHİM EFENDİ 36 AHMED FERİD EFENDİ 38 AHMED KEMAL PAŞA 38 AHMED MEKKÎ EFENDİ, ÜÇIŞIK 38 AHMED MUHTAR BEYEFENDİ, MOLLABEY 39 AHMED NECİB EFENDİ 39 AHMED RESMÎ EFENDİ 40 AHMED SELAHADDİN 41 AHMED VEFKİ EFENDİ, DRAĞMAN ZÂKİRİ 41 AHMED VESİM PAŞA, HACI 42

AKALIN, BESİM ÖMER PAŞA 43 ÂKİF MEHMED BEY 44 AKSAL, SABAHATTİN KUDRET 44 AKYOL, HACI HÂFIZ SAMİ 45 AKYÜREK, AHMED REMZİ 46 ALACALIOĞLU, HAMİT 47 ALİ EFENDİ, ÇIRÇIRLI 48 ALİ PAŞA, DAMAD, ŞEHİD 49 ALİ RIZÂ BEY, HOCA 49 ALİ SUÂVİ 53 ALİ ÜSKÜDÂRÎ 53 ALİ ÜSKÜDARLI, HÂFIZ 55 ALPARSLAN, ALİ 57 ALTUNBEZER, İSMAİL HAKKI 58 ALTUNÎZÂDE İSMAİL ZÜHDÜ PAŞA 62 ANIL, AVNİ 64 ARARAT, YUSUF CEMİL 65 ARCAN, İSMAİL GALİP 66 ARGIT, YAVUZ 67 ÂRİF HİKMET BEY, ŞEYHÜLİSLÂM 68 ARSOY, YESÂRİ MUSTAFA ÂSIM 69 ÂSIM BEY, GİRİFTZEN 71 AŞKÎ, ÜSKÜDARLI 72 ATABEY, FAHRİ 74 ATAÇ, NURULLAH 75 ATAERGİN, ZEKİ ÂRİF 76 ÂTIF AHMED EFENDİ 77 ATILGAN, YUSUF 77 ATLI, HALİT LEMİ 78 ATPAZARÎ OSMAN EFENDİ 79 ATSIZ, H. NİHAL 79 AYAŞLI, MÜNEVVER 80 AYRAL, MACİT 82 AYTAÇ, HÂMİT 83 AYVERDİ, SÂMİHA 87 AZİZ DEDE, NEYZEN 90 AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ 91

5

BALYAN, KRİKOR AMİRA 93 BALYAN, SARKİS 94 BATUR, MUHSİN 95 BEDİÜZZAMAN SAİD NURSÎ 96 BEHÇET MUSTAFA EFENDİ 98 BEHLÜL EFENDİ 98 BEHRAM AĞA, KETHÜDA 99 BEKAYÎ ABDÜLBAKİ EFENDİ, MACUNCUZÂDE 99 BELGER, NİHAT REŞAT 99 BERKER, ERCÜMEND SADİ 100 BERKSOY, KEMAL CENAP 101 BERKSOY, SEMİHA CENAP 101 BEŞİR AĞA, MORALI 102 BEYATLI, YAHYA KEMAL 103 BEYÂZÎZÂDE AHMED EFENDİ 106 BIYIKLI ALİ PAŞA, SİLAHDAR 106 BİLGE, KİLİSLİ RİFAT 106 BİLGEGİL, MEHMET KAYA 107 BİVÜCÛDÎ MEHMED EFENDİ, DİVİTÇİZÂDE 108 BOZOK, SALİH 109 BÖLÜKBAŞI, RIZÂ TEVFİK 110 BUĞRA, TARIK 111 BURAK, RATİP TAHİR 112 BURAK, SEVİM 113 BURHANEDDİN EFENDİ, ŞEHZÂDE 114 BURSALI MEHMED TÂHİR 115 CÂFER ÇELEBİ, MOLLA 117 CÂFER EFENDİ 117 CAN, HALİL 118 CAN, HAMİT 119 CANAN, İBRAHİM 119 CANSEVER, HASAN FERİT 120 CANSEVER, TURGUT 121 CEBECİ, DİLAVER 121 CEBESOY, ALİ FUAT 122 CEMİL MOLLA 123 CEMİLE SULTAN 124 COŞAN, M. ESAD 125 ÇAĞATAY, ALİ RİFAT 127 ÇAKIR, MEHMET 128 ÇAMBEL, HASAN CEMİL 129 ÇAMLIBEL, FARUK NÂFİZ 129 ÇAMLICA’DAKİ ÇINAR 129 ÇELEBİ, ÂSAF HÂLET 130 ÇELEBİOĞLU, ÂMİL 132 ÇETİN, NİHAD MAZLUM 132

6

DAĞLARCA, FAZIL HÜSNÜ 135 DARKOT, MEHMET BESİM 136 DARYAL, ABDÜLMECİD 137 DARYAL, VECİHE 137 DÂVUD PAŞA, KÜÇÜK, KARA NİŞANCI 138 DEMİRONAT, MUHSİN 139 DERVİŞ PAŞA 140 DİLAVER PAŞA 141 DİREKTÖR ÂLÎ BEY 141

DOĞRUL, ÖMER RIZÂ 142 DURAN, FAİK SABRİ 143 DURAN, FEYHAMAN 143 DÜMBÜLLÜ, İSMAİL 145 DÜZGÜNMAN, MUSTAFA 146 EBÜL‘ULÂ MARDİN 149 ECE AYHAN 150 EDHEM EFENDİ, ŞEYH 151 EDİB MEHMED EMİN 152 ELKER, KEMAL 152 ELOĞLU, METİN 153 ENDERUNLU VÂSIF 154 ENVERÎ, SÂDULLAH 155 ERGİNER, HÜSEYİN SUAT 155 ERGUN, SADETTİN NÜZHET 156 ERKMAN, HALİL KEMALETTİN 156 ERSOY, ALİ ULVİ 157 ERSOY, MEHMET ÂKİF 158 ERTAYLAN, İSMAİL HİKMET 160 ERTEGÜN, MEHMET MÜNİR 161 ERTEM, SADRİ 162 ESİN, EMEL 163 EZGİ, MEHMET SUPHİ ZÜHDÜ 164 FASULYECİYAN, TOMAS TOVMAS 167 FATMA GEVHERİ SULTAN 167 FATMA SULTAN 168 FEHMİ EFENDİ, ÜSKÜDARLI, HOCA HAFIZ 168 FELEK, BURHAN 169 FETHİ AHMED PAŞA 171 FİLMER, CEMİL 174 FLORENCE NİGHTİNGALE 174 FLORİNALI NÂZIM 175 GEDİK, NAMIK 177 GİZ, SALAHATTİN 177 GÖKMEN, MEHMET FATİN 178 GÖKTENGİZ, CEVAT ÜSKÜDARLI 179 GÖKTULGA, FAHRİ CELAL 180 GÖKYAY, ORHAN ŞAİK 181 GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ 182 GÖYÜNÇ, NEJAT 183 GÜLBENKYAN, KALUST SARKİS 184 GÜLERSOY, ÇELİK 186 GÜLFEM HATUN 187 GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN 188 GÜNALTAY, MEHMET ŞEMSETTİN 190 GÜNEY, EFLÂTUN CEM 190 GÜNTEKİN, REŞAT NURİ 191 GÜRKAN, KÂZIM İSMAİL 193 HACI FÂİK BEY 195 HÂDİ BEY, YENİKÖYLÜ 196 HAFFAFZÂDE MEHMED EFENDİ 197 HÂFIZ AHMED PAŞA, MÜEZZİNZÂDE 197 HÂFIZ YUSUF EFENDİ 197 HÂKİM MEHMED EFENDİ 198

HALİL HAMİD PAŞA 198 HALİL PAŞA 199 HALİL PAŞA, KAYSERİLİ 199 HAMDULLAH EFENDİ, ŞEYH 200 HAMZA PAŞA, NİŞANCI 202 HANCIYAN, LEON 202 HASAN MAZHAR PAŞA 203 HASAN PAŞA, DAMAD 203 HASAN RIZÂ EFENDİ, HACI 204 HASAN RIZÂ EFENDİ, SAİD PAŞA İMAMI 205 HASKAN, MEHMET NERMİ 208 HÂŞİM BABA 208 HÂŞİM BEY 210 HÂŞİM PAŞA 210 HÂŞİMÎZÂDE SEYYİD MEHMED EFENDİ 211 HAYRULLAH EFENDİ 211 HEKİMOĞLU ALİ PAŞA 212 HİCRÎ EFENDİ 213 HİMMET EFENDİ 213 HİSAR, ABDÜLHAK ŞİNASİ 213 HUMBARACI AHMED PAŞA 217 HÜSÂMEDDİN HÜSEYİN ŞAH 218 HÜSEYİN AVNİ PAŞA 219 HÜSEYİN EFENDİ, ZOR 220 HÜSEYİN HÂKİ EFENDİ 220 HÜSEYİN HÂLİD BEY 221 HÜSEYİN KÂZIM KADRİ 222 İBNÜRREFİK AHMET NURİ 223 İBRAHİM EDHEM PAŞA 224 İBRAHİM HİLMİ PAŞA 224 İSMAİL GALİB BEY 225 İSMAİL HAKKI BEY, BAHRİYELİ 225 İSMAİL HAKKI BURSEVÎ 226 İSMAİL PAŞA, DEBRELİ 227 İSMET EFENDİ, FINDIKLILI 227 İZ, ABDULLAH MAHİR 228 KABAAĞAÇLI, CEVAT ŞAKİR 230 KADINKIZZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ 231 KAM, ÖMER FERİT 234 KAM, RUŞEN FERİT 235 KÂMÎ 236 KÂNÎ MUSTAFA EFENDİ 236 KAPLAN, MEHMET 236 KARABACAK MEHMED EFENDİ, KADIZÂDE 237 KARACA AHMED 237 KARAOSMANOĞLU, YAKUP KADRİ 239 KARAY, REFİK HALİT 240 KAYMAK MUSTAFA PAŞA 241 KEÇECİZÂDE İZZET MOLLA 241 KEMALEDDİN MEHMED EFENDİ, TAŞKÖPRİZÂDE 242 KEPECİOĞLU, KÂMİL 242 KISAKÜREK, NECİP FAZIL 242 KONT OSTROROG 245 KONYALI, İBRAHİM HAKKI 246 KÖÇEOĞLU, AGOP 248 KÖSEM SULTAN 248

KUNT, RİKKAT 250 KURT, TAYFUN 252 MAHMUD II ADLÎ 253 MARKO PAŞA 255 MEHMED B. MUSTAFA, BALDIRZÂDE 256 MEHMED ARİF AĞA 256 MEHMED EFENDİ, DÜRRÎ 257 MEHMED EFENDİ, HÂFIZ KUMRAL 257 MEHMED EFENDİ, MİRZAZÂDE ŞEYH 258 MEHMED EMİN EFENDİ, SUN‘ÎZÂDE 259 MEHMED NURİ MEDENÎ EFENDİ 259 MEHMED PAŞA, ELHÂC 259 MEHMET PAŞA, ÖKÜZ 260 MEHMED RÂİF BEY 260 MEHMED RAUF PAŞA 263 MEHMED RÛŞEN EFENDİ 263 MEHMED SAHİB EFENDİ, PÎRÎZÂDE 264 MEHMED SAHİB MOLLA, PÎRÎZÂDE 265 MEHMED SAİD EFENDİ, MİRZAZÂDE 265 MEHMED SÜREYYÂ 265 MEHMED ŞEMSEDDİN 266 MEHMED ZİHNİ EFENDİ 266 MEMET FUAT 267 MENEMENLİZÂDE MEHMED TÂHİR 267 MERİÇ, CEMİL 268 MERİÇ, NEZİHE 270 MEZÂKÎ 270 MİHRİMAH SULTAN 273 MİMAR KEMÂLEDDİN BEY 273 MUAZZEZ SULTAN 275 MÛSÂ PAŞA, KOCA 275 MÛSÂ SÜREYYÂ BEY 275 MUSAHİB MUSTAFA PAŞA 276 MUSAHİPZÂDE CELÂL 276 MUSTAFA DEDE B. HAMDULLAH 278 MUSTAFA EFENDİ, DEVÂTÎ 279 MUSTAFA ENVER 280 MUSTAFA FAZIL PAŞA 280 MUSTAFA İSAMEDDİN EFENDİ 282 MUSTAFA ZEKÂYÎ EFENDİ 282 MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ 282 NÂBÎ 285 NÂBİZÂDE NÂZIM 286 NAKŞİDİL SULTAN 288 NÂMIK KEMAL 288 NAVEKMİSAL SULTAN 290 NÂZIM PAŞA, MEHMED 290 NEBİLOĞLU, İSMAİL HAKKI 291 NEDÎM 291 NEYLÎ 293 NURBÂNÛ SULTAN 294 OKTAY RİFAT 295 OKYAY, NECMEDDİN 296 ONGAN, EMİN 299 ORHON, CÜNEYT 300

7

ORHON, ORHAN SEYFİ 300 ORTAÇ, YUSUF ZİYA 301 OSMAN FERİD PAŞA 303 OSMAN ŞEMS EFENDİ 304 ÖKTEN, CELÂLEDDİN 305 ÖMER LUTFİ EFENDİ, BODRUMÎ 307 ÖZARMAN, MÜNİF FEHİM 308 ÖZDENSES, SEMAHAT 309 ÖZEMRE, AHMET YÜKSEL 312 ÖZKASIM, MEHMET GAZALİ 313 PAKALIN, MEHMET ZEKİ 314 PERTEV PAŞA 314 PINAR, SELAHATTİN 315 RAUF YEKTÂ BEY 317 RECÂİZÂDE MAHMUD EKREM 320 REÎSÜLETIBBÂ HASAN EFENDİ 321 RUM MEHMED PAŞA 324 SADULLAH PAŞA 325 SAFA, PEYAMİ 327 SAFİYE EROL 329 SAFİYE SULTAN 330 SAFİYE SULTAN 331 SALİM SÜLEYMAN, ÜSKÜDÂRÎ 331 SÂMİ EFENDİ, İSMÂİL HAKKI 331 SÂMİ PAŞA 332 SÂMİPAŞAZÂDE SEZÂİ 334 SARI ABDULLAH EFENDİ 334 SARKİS KALFA 336 SELÂMİ ALİ EFENDİ 336 SELİM III 337 SELİM MEHMED EFENDİ, HOCA 338 SERDAROĞLU, EMİN BÜLENT 339 SERVERYAN KEVORKYAN, HOVHANNES AMİRA 339 SERVERYAN, KRİKOR 339 SEYYİD MEHMED EFENDİ, ŞEKERZÂDE 339 SEYYİD MUSTAFA EFENDİ, FEYZULLAHEFENDİZÂDE 341 SEYYİD SADULLAH MEHMED EFENDİ 342 SIRRÎ İBRAHİM EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ 342 SİLAHDAR YUSUF PAŞA 342 SİNAN PAŞA 342 SİYAVUŞ PAŞA, KANİJELİ 343 SİYAVUŞ PAŞA 343 SOLAK SİNAN 343 SULTANZÂDE MEHMED PAŞA, CİVAN KAPICIBAŞI 344 SÜLEYMAN PAŞA, SARI 344 SÜLEYMAN PAŞA 345 SÜLEYMAN SEYYİD BEY 345

8

ŞARDAĞ, RÜŞTÜ 347 ŞEKER AHMED PAŞA 348 ŞEKERZÂDE SEYYİD FEYZULLAH SERMED 350 ŞEMSİ AHMED PAŞA 350 ŞEREFEDDÎNİ KÜRDÎ 351 ŞEVKİ BEY 352 ŞEYH MUSTAFA EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ 353

ŞÜKRULLAH HALÎFE 354 TANER, HALDUN 355 TANPINAR, AHMET HAMDİ 356 TANRIÖVER, HAMDULLAH SUPHİ 357 TARGAN, ŞERİF MEHMET MUHİTTİN 360 TARHAN, ABDÜLHAK HÂMİD 364 TARHUNCU AHMED PAŞA 366 TOGAN, AHMET ZEKİ VELİDİ 366 TOKAY, MEHMET FEHMİ 366 TOPAL RECEP PAŞA 368 TOPUZLU, CEMİL 368 TUĞCU, KEMALETTİN 369 TUNAHAN, SÜLEYMAN HİLMİ 370 UNAR, SALİH SAİM 371 UŞAKLIGİL, HALİD ZİYA 371 UZKINAY, FUAT 373 UZMAN, MAZHAR OSMAN 374 ÜNAYDIN, RUŞEN EŞREF 375 ÜNGÖR, OSMAN ZEKİ 377 ÜNVER, AHMET SÜHEYL 378 ÜSKÜDARLI MUSTAFA ZAMÎRÎ 380 ÜSKÜDARLI SÂFÎ 380 ÜSKÜDARLI TALAT 381 VAHYİZÂDE MEHMED EFENDİ 382 VÂNÛ, VÂLÂ NURETTİN 382 VELİ MEHMED PAŞA 383 VİLDAN FAİK EFENDİ, DEBRELİ 383 YAHYÂ EFENDİ, MİNKARÎZÂDE 384 YALÇIN, HÜSEYİN CAHİT 385 YALIM, HAYRULLAH TACEDDİN 386 YÖNTEM, ALİ CÂNİP 387 YÛSUF İZZEDDİN PAŞA 387 YÛSUF KÂMİL PAŞA 387 YÜCEL, CAN 388 ZÂKİRZÂDE ABDULLAH EFENDİ 390 ZARİFOĞLU, CAHİT 390 ZEYNEP HANIM 391 ZİYA BEY 393 ZİYA PAŞA 393 KAYNAKÇA 397

Takdim

Saygıdeğer Üsküdarlılar; Şehirler medeniyetlerin aynasıdır. Medeniyetin kadim değerleri şehirlerde yaşar. İşte Üsküdar’ımız da; her bir karışı Türk–İslâm medeniyetinin zengin ve görkemli eserleriyle süslenmiş, kültür ve sanatta, estetik ve zarafette zirveye ulaşmış, İstanbul’un fethine tanıklık etmiş kutlu bir şehir, dingin ve mutena bir beldedir. Üsküdar Aziz Mahmud Hüdâyî, Şeyh Mustafa Devâtî, Selâmi Ali Efendi gibi mürşitlerin istirahatgâhı olarak bir evliyalar diyarıdır. Aynı zamanda yaptırdıkları külliyeleri, çeşmeleri, kasır ve saraylarıyla da ona mührünü vuran valide sultanların şehridir. Bu bakımdan havasını solumaktan, manevi ikliminde yaşamaktan büyük bir mutluluk duyduğumuz bu “hayal şehir”, geçmişi geleceğe taşıyan göz kamaştırıcı bir semboldür. Bugün Beylerbeyi’si, Salacak’ı, Çamlıca’sı, Kuzguncuk’u, Çengelköy’ü kısacası her bir semti başlı başına meşhur olmuş Üsküdar, şüphesiz insan kaynağı ve kalitesi anlamında da ayrıcalıklı ve özeldir. Tarih boyunca yetiştirdiği devlet ve siyaset adamlarıyla, din ve tasavvuf büyükleriyle her daim bulunduğu coğrafyaya şekil ve yön vermeyi başarmıştır. Bu yönüyle değerlendirildiğinde Üsküdar, birikim ve tecrübesiyle, akıl ve bilgeliğiyle ülkemizin modern dünyada geleceğe emin adımlarla yürüyüşünün en önemli teminatıdır. Üsküdar Belediye’si olarak “Tarih ve Kültür Şehri” sloganıyla işe koyulduğumuzda en önemli hedefimiz, kültür ve sanat faaliyetlerimizi belirli bir gruba hitap etmekten çıkarıp tabana yaymak, mümkün olduğunca fazla sayıda vatandaşımızın istifade etmesini sağlamaktı. Bu amaçla, Kültür Merkezlerimizdeki etkinliklerimizi yeni bir planlamaya tabi tutarak her mahallemizin kendi ilgi ve duyarlılığını dikkate almaya özen gösterdik.

Tanıtım ve iletişim mecralarını yaygınlaştırarak halkımızın bu hizmetlerimizden azami derecede bilgi sahibi olmasına gayret gösterdik. Ramazan, Kâtibim ve sokak şenlikleriyle çok zengin ve farklı bir canlılığı mahallelerimize taşıdık. Bu çalışmamızda ise, Üsküdar’a ve ülkemize emeği geçmiş değerli şahsiyetlerin hem bir envanterini çıkarıyor hem de onların hizmetlerini yeni nesillerin bilgisine sunuyoruz. Onlar Üsküdar’da yaşadılar, Üsküdar’ı yaşadılar. Bu kubbede ebedi yaşamak üzere hoş sadalar bıraktılar. Bunları ortaya çıkarmak, paylaşmak inanıyorum ki bazılarımız için hatıraların bazılarımız içinse özgüvenin tazelenmesi anlamında önem taşıyor. Mehmet Âkif Ersoy’un, Münevver Ayaşlı’nın, Ahmet Yüksel Özemre’nin adını anmak bile insanı heyecanlandırmaya, aşkla şevkle doldurmaya yetiyor esasında. Yaşadığımız şehre aidiyet bağlarımızı güçlendireceğine inandığım bu eser, çok kıymetli hocalarımızın uzun çalışmaları neticesinde meydana getirildi. Kendilerinin ortaya koyduğu kadirşinaslık ve fedakârlık her türlü takdirin üzerindedir. Bu vesileyle emeği geçen herkesi ayrı ayrı kutluyor, Üsküdarlı Meşhurlar Ansiklopedisi’nin kültür dünyamızda önemli bir boşluğu dolduracağı inancıyla, şükranlarımı sunuyorum.

Mustafa Kara Üsküdar Belediye Başkanı

9

Eser Hakkında Yüzyıllar boyunca pek çok kişiyi bağrından çıkaran; onlara mesken olan ve sonra tekrar bağrına alan Üsküdar’ın tanınmış simalarını ortaya çıkarmak için yola çıktığımızda, ilk yapılacak işin Üsküdar’ın sınırlarını belirlemek olduğunu gördük. Tarihî sınırlar Haydarpaşa’dan Çengelköy’e kadar uzanmaktadır. Bugünkü belediye sınırları ise Küçüksu’ya ulaşıyor. Tarihî Üsküdar’ı merkeze almakla beraber çalışma alanımızı Boğaz’a doğru Anadoluhisarı’na; Çamlıca’ya doğru Dudullu’ya kadar genişlettik. Madde başı yapacağımız isimleri seçerken, hayatının tamamını bu beldede geçirmiş ve yine bu beldede toprağa verilmiş olmayı tek şart kabul etmenin mümkün olamayacağını gördük. Çünkü hayat -en azından belli bir süreliğine de olsa- insanları doğdukları yerlerden uzaklaştırabiliyor. Üsküdar’da başlayan bir hayat başka semtlerde, şehirlerde, hatta ülkelerde sürüp noktalanabiliyor. Bu gerçeği göz önünde bulundurarak “Üsküdarlı”lık için şu ölçüleri esas almaya karar verdik: Üsküdar doğumlu olmak, adı Üsküdar’la beraber anılmak; sonradan Üsküdar’a gelip yerleşmek; belli bir süre burada bir memuriyette bulunmak; Üsküdar hakkında önemli bir eser ortaya koymak; Üsküdar’da medfun olmak… Bilindiği gibi, İstanbul’un en eski ve büyük mezarlıklarından biri olan Karacaahmet, Üsküdar sınırları içindedir. İstanbul’un başka semtlerinde ömür sürmüş olsa bile ölümünden sonra bu mezarlıkta toprağa verilen çok sayıda kişi vardır. Onlar bir bakıma ebedî Üsküdarlılardır. Sadece Karacaahmet’te yatanlar için ansiklopedik ayrı bir çalışma yapılsa yeridir. Karacaahmet Mezarlığında toprağa verilmiş birçok şahsiyet çalışmamız kapsamına girdiyse de bu mezarlığa gömülmüş olanlar bunlarla sınırlı değildir elbette. Özellikle XIX. yüzyıldan itibaren Çamlıca gözde bir mekân olmuştur. Başta devlet ricali olmak üzere, birçok edebiyatçı, fikir adamı ve sanatçı daha çok yaz aylarını buradaki köşklerde geçirmeyi tercih etmiş; bir kısmı Çamlıca’nın eteklerine tamamen yerleşmişlerdir. Beylerbeyi, zarif İstanbulluların mekân tuttukları semtlerden biridir. Bu semtin yerlileri kadar, başka semtlerden gelerek oradaki yalılarda yazı geçirenler veya hayatının bir döneminde gelip bu semte yerleşenler de bir hayli fazladır. Çengelköy, Kuzguncuk gibi semtler de geçmişten bugüne kendine has bazı özellikler

taşıyan hayatların yaşandığı mekânlar olmuştur. Adı anılan semtlerde ömür sürmüş simaların belli başlılarını, tanınmış Üsküdarlıların yer aldığı bu eserde bulabileceksiniz. Üsküdar’ın ünlüleri derken edebiyat ve kültür adamları, ilim adamları, tasavvuf büyükleri, din adamları, tarihçiler ve tarihî şahsiyetler, yöneticiler ve siyaset adamları, askerler, eğitimciler ile aralarında hattatlar, musikişinaslar, ressamlar, mimarlar, ebru, tezhip ve minyatür ustalarının bulunduğu sanatkârlar kastedilmiştir. Bunlara çeşitli meslek gruplarına dâhil diğer isimler de eklenmiştir. Böylece XV. yüzyıldan günümüze “Üsküdarlı” tanımına girecek dört yüz kadar tanınmış şahsiyetin biyografisi alanın uzman akademisyen ve araştırmacıları tarafından hazırlanıp ansiklopedik düzene uygun olarak elinizdeki eserde bir araya getirilmiştir. Biyografiler hazırlanırken ilgili şahsın hayatı hakkında temel bilgiler; mesleği/sanatı hakkında bilgi ve değerlendirmeler yanında Üsküdar’la olan bağlarına değinen satırlar, hatta paragrafların bulunmasına özen gösterilmiştir. Bilgiyle beraber görüntü malzemesi de kullanılmış; o şahsın yaşadığı veya gömülü olduğu mekânlara veya Üsküdar’da bıraktığı bir esere ait -çoğu bu kitap için çekilmiş- fotoğraflara; varsa şahsın kendi fotoğrafına yer verilmiştir. Yine bazı şahsiyetlere ait anekdotlarla şiir ve edebî metinler ilgili maddelerle yan yana veya arka arkaya verilerek geçmişte yaşanmış hayatlara pencereler açılmıştır. Hâlen Üsküdar’da ömür süren ve bu esere girebilecek özellikler taşıyan çok sayıda değerli şahsiyet bulunmasına rağmen tamamlanmamış hayatları gelecekte yapılacak çalışmalara bırakma konusunda en başta aldığımız karara bağlı kaldık. Mutlak mükemmellik iddiasının yersiz olacağı muhakkaktır. Taramalarla ortaya çıkarılan iki bine yakın isim arasından seçtiğimiz ve madde başı yaptığımız şahıslara yenilerinin eklenmesi teklifleri doğaldır. Gösterilen dikkat ve özene rağmen ilk defa hazırlanan böyle bir eserde gözden kaçmış bazı eksik ve kusurlar da olabilir. Onlara da işaret eden yapıcı değerlendirmeler eserin yeni baskılarında göz önünde bulundurulacaktır.

Yrd. Doç. Dr. Âlim Kahraman

11

Kısaltmalar

Eser Kısaltmaları

a.e. Aynı eser a.mlf. Aynı müellif bk. Bakınız çev. Çeviri, çeviren der. Derleyen DTCF Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi haz. Hazırlayan İÜ İstanbul Üniversitesi Ktp. Kütüphane, kütüphanesi nr. Numara nşr. Neşreden (Tahkik eden) ö. Ölümü, ölüm tarihi SÜ Selçuk Üniversitesi sy. Sayı TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TDV Türkiye Diyanet Vakfı tef. Tefrika TRT Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu TTK Türk Tarih Kurumu ts. Tarihsiz tür.yer. Türlü yerde, birçok yerde TY Türkçe Yazmalar vd. Ve devamı v.dğr. Ve diğerleri yay. Yayımlayan, Yayın yy. Yüzyıl

Babinger (Üçok) Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (çev. Coşkun Üçok), Ankara 1982.

Baraz, Beylerbeyi Mehmed Rebii Hatemi Baraz, Beylerbeyi : Teşrifat Meraklısı Beyzade Takımının Oturduğu Bir Kibar Semt, I-II, İstanbul 1994.

BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul

Danişmend, Kronoloji İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-IV; V: Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri, İstanbul 1971-72.

DBİst.A Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, I-VIII, İstanbul 1993-95.

Devhatü’l-meşâyih Ahmed Rifat Efendi, Devhatü’l-meşâyih maa zeyl, İstanbul, ts. İstanbul 1978.

DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988 –

EI2 (Fr.) Encyclopédie de l’Islam (nouvelle édition), Leiden 1954 –2002.

EI2 (İng.) The Encyclopaedia of Islam (new edition), Leiden 19542002.

Gövsa, Türk Meşhurları İbrahim Alâeddin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul, ts. [1946].

Hadîkatü’l-vüzerâ Osmanzâde Ahmed Tâib, Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271 Freiburg 1969 (zeyilleri ile beraber).

Haskan, YBÜ Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, I-III, İstanbul 2001.

Hediyyetü’l-ârifîn Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn, I (nşr. Kilisli Muallim Rifat – İbnülemin Mahmud Kemal); II (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal – Avni Aktuç), İstanbul 1951-55 Tahran 1387/1967.

12

Hüseyin Vassâf, Sefîne

TBEA

Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr, I-V, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2305-2309.

Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, I-II, İstanbul 2001.

İA

TDEA

İslâm Ansiklopedisi, I-XIII, İstanbul 1940-88.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1976 –1998.

İbnülemin, SATŞ

TOEM

İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, I-XII, İstanbul 1930-42.

Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası, İstanbul 1910-23.

İbnülemin, Son Sadrıazamlar

Türk Tarih Kurumu Belleten, Ankara 1937

İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar, I-XII (I-IV), İstanbul 1940-53.

Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı

İlmiyye Salnâmesi

TTK Belleten

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, Ankara 1965.

İlmiyye Salnâmesi, İstanbul 1334.

Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi

İst.A İstanbul Ansiklopedisi, I-XI, İstanbul 1958-74.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I-IV, Ankara 194759.

İŞSA

Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı

İstanbul Şeriyye Sicilleri Arşivi.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1945.

Konyalı, Üsküdar Tarihi İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi, I-II, İstanbul 1976-77.

Müstakimzâde, Tuhfe

YYOA Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, I-II, İstanbul 1999.

Süleyman Sâdeddin Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal), İstanbul 1928.

Osmanlı Müellifleri Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1333-42 Heppenheim-Bergstrasse 1971.

Râşid, Târih Râşid Mehmed Efendi, Târih, I-V, İstanbul 1282.

SF Servet-i Fünûn, İstanbul 1891-1928; 1929-43 (yeni harflerle).

Sicill-i Osmânî Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, I-IV, İstanbul 1308-16 Heppenheim-Bergstrasse 1971.

Subhî, Târih Subhî Mehmed, Târih, İstanbul 1198.

Suyolcuzâde, Devhatü’l-küttâb Suyolcuzâde Mehmed Necîb, Devhatü’l-küttâb (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstanbul 1942.

Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe) Şem‘dânîzâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi: Müri’ttevârîh (nşr. Münir Aktepe), I-III, İstanbul 1976-81.

TA Türk Ansiklopedisi, I-XXXIII, Ankara 1943-86.

13

A

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

ABDULLAH AĞA (ö. 1591)

Üsküdarda çeşme ve mescitler yaptıran saray ağalarından. Devşirme kökenli olup sarayda yetişmiş, bostancıbaşılığa kadar yükselmiş ve 1591 yılında vefat etmiştir. Beylerbeyi’nde inşa ettirdiği cami İstavroz Camii adıyla da anılır. Camiden başka burada hamam, sıbyan mektebi, çeşme de yaptıran Abdullah Ağa ayrıca Kısıklı’da ve Langa’da da mescitler inşa ettirmiş, hayratına yüksek gelirler vakfetmiştir. Mezarı Kısıklı’daki mescidinin bahçesindedir. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 364; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, 175; Rebii Baraz, “İstavroz Camii”, DBİst.A, IV, 256-257. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ABDULLAH B. ABDURRAHMAN, CELVETÎ

Abdullah Ağa’nın Kısıklı’daki mescidi ve bahçesindeki mezarı

(ö. 1750)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Celvetî şeyhi. Eğitimini tamamladıktan sonra Beyazıt’ta Gedik Paşa Türbesi civarındaki Hamza Paşa Camii’nde imamlık yaptı. 1750’de vefat eden Abdullah Efendi Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda Haydarpaşa’ya giden caddenin solunda defnedildi. Hepsi yazma halinde bulunan dinî ve gramer ağırlıklı eserleri et-Tuhfetü’l-münîre, el-Mukaddimetü’l-fahriyye, en-Nebzetü’l-yesîre ve el-Minahü’l-

15 üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

A ABDULLAH B. ABDURRAHMAN, CELVETÎ

ilâhiyye fî şerhi’l-mukaddimeti’l-fahriyye adlarını taşır. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 128; Hediyyetü’l-ârifîn, I, 481. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ABDULLAH B. İBRAHİM, RODOSÎZÂDE, ÜSKÜDÂRÎ (ö. 1116/1704?)

II. Süleyman ve II. Ahmed dönemlerine dair yazdığı Osmanlı tarihiyle bilinen tarihçi. İlk nisbesinden ailesinin Rodos kökenli olduğu, Üsküdarî şeklinde anılmasından ise kendisinin Üsküdarlı olduğu anlaşılmaktadır. Hayatı hakkında bilinenler pek azdır. Kendi ifadesine göre, Dîvan-ı Hümâyun’da Mevkufat Kalemi emektarlarından olduğu; bazı kataloglarda da görüldüğü üzere, müstensihlik de yaptığı anlaşılmaktadır. Vâkıât-ı Sefer-i Sultan Süleyman-ı Sânî veya Vâkıât-ı Rûzmerre adlarıyla anılan mufassal eseri II. Süleyman (1687-1691) ve 1694’e kadar II. Ahmed (1691-1695) devirlerinin olaylarını ihtiva eder. Birinci elden kaynak durumundaki dört ciltlik bu önemli eser henüz yazma halinde olup, ilk üç cildi Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan, nr. 1223, 1224, 1225’te, sonuncu cildi ise Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 2437’de kayıtlıdır. İlk üç cildi müellif eliyle yazılan bu eser üzerinde henüz çalışma yapılmamıştır. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 99; Hediyyetü’l-ârifîn, I, 479; Babinger (Üçok), s. 256; Agâh Sırrı Levend, Gazavātnāmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavāt-nāmesi, Ankara 1956, s. 130–131; Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1961, I-II, 172, 271-272. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ABDULLAH EFENDİ, DÜRRİZÂDE (1769-1828)

Üsküdar’da köşkü bulunan Osmanlı şeyhülislâmlarından.

16

İstanbul’da doğdu (1769-1770). Şeyhülislâm Dürrîzâde Mehmed Ârif Efendi’nin oğludur. Babasından ve devrin tanınmış bilginlerinden tahsil gördü; icâzet alarak müderrislik hakkını kazandı (1781). Babasının şeyhülislâmlığı sırasında önce İzmir, sonra Galata kadısı oldu. III. Selim tarafından Mekke kadılığı, daha sonra İsÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Dürrizâde Abdullah Efendi’nin mezar taşı

tanbul kadılığı ve Anadolu kazaskerliği pâyeleri verildi. 1805’te bilfiil Anadolu kazaskeri, iki yıl sonra da nakîbüleşraf oldu. Eyüp Camii’nde II. Mahmud’a kılıç kuşandırdı (1808). Rumeli kazaskerliği payesini de alan Abdullah Efendi’nin Kabakçı İsyanı’nda âsilerle yapılan anlaşmada ve Sened-i İttifak’ta imzaları bulunmaktadır. 21 Kasım 1808’de şeyhülislâmlığa getirildi. Ancak muhtemelen ayaklanan bazı zorbaları teşvik ettiği hususunda II. Mahmud’da bir şüphe uyanması üzerine azledildi (1810), yerine getirilen Sâmânîzâde Ömer Hulûsi Efendi’nin azli üzerine ikinci defa şeyhülislâm oldu (1812). Oldukça karışık geçen bu dönemde Sadrazam Ahmed Hurşid Paşa’nın zorbaları te’dib kararını tasvip etmeyerek fetva vermemesi sadrazamla birlikte azledilmesine (1815) ve arpalığı olan Manisa’ya gönderilmesine sebep oldu. Bir süre sonra affedildiyse de tekrar Manisa’ya, oradan da Bursa’ya gönderildi. 1823’te Abdülmecid’in doğumu üzerine affa uğrayarak İstanbul’a döndü.

ABDÜLAZİZ EFENDİ, HEKİMBAŞI A

1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması sırasında mâzul ulemânın en kıdemlilerinden biri olarak hazırlanan mazbataya imzasını koydu; II. Mahmud’un Kubbealtı’nda akdettiği toplantıda en önemli şahsiyetler arasında yer aldı. 1 Aralık 1828’de vefat etti ve Karacaahmet’te Miskinler Tekkesi’ne defnedildi. Dürrizadeler’in Doğancılar’ın ilerisinde bugün Paşakapısı olarak bilenen yerde, geniş bahçesi denize kadar inen çok görkemli köşkleri vardı. Sultan II. Mahmud’un bir Ramazan iftarında Üsküdar’da bulunduğu sırada ani bir kararla iftar vaktinde bu köşke gitmesi ve buzdan yapılmış kâse içinde ikram edilen şerbetle iftarını açması menkıbe olarak anlatılır. Kaynakça: Mütercim Âsım, Târih, İstanbul 1284, I, 293; II, 46; Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi, Târih, İstanbul 1291, I, 399; II, 114, 234, 237, 262, 334; IV, 112; Tayyarzâde Atâ Bey, Târih, İstanbul 1293, III, 72; Ahmed Lutfî, Târih, İstanbul 1290-1328, I, 146; VIII, 190; Devhatü’l-meşâyih, s. 122-123; Sicill-i Osmânî, II, 396; İlmiyye Salnâmesi, s. 574-577.

Abdurrahman Nesib Dede Divanı’nın müellif hattı nüshasından bir sayfa

➢ MEHMET İPŞİRLİ

ABDURRAHMAN NESİB DEDE (ö. 1258/1842)

Aziz Mahmud Hüdâyî âsitanesinin yirmi ikinci şeyhi; şair ve mûsıkîşinas. Üsküdar’da doğdu. Âsitane şeyhlerinden Mehmed Şehâbeddin Efendi’nin oğludur. Babası tarafından yetiştirildi. Celvetiyye tarikatına intisap ederek seyrü sülûkunu babasının yanında tamamlamasının ardından Ayasofya Camii civarındaki Erdebil Tekkesi’ne şeyh olarak tayin edildi. Babasının 1818’de vefatıyla Aziz Mahmud Hüdâyî âsitanesi şeyhliğine getirildi. Bu arada 1827’de Ordu-yı Hümâyun vaizliğiyle görevlendirildi. Yirmi dört yıl adı geçen âsitanenin postnişinliğini yaptı. 1842’de vefat edince âsitanenin haziresinde babasının ayak ucuna defnedildi. Yerine oğlu Mehmed Ruşen Tevfikî Efendi şeyhliğe getirildi. Kendi halinde ve nazik yaradılışlı kimliğiyle tanınan Nesib Dede, Celvetiyye tarikatının önde gelen şeyhlerindendir. Kaleme aldığı tasavvufî manzumeleri ve bestelediği dinî eserleriyle edebiyat ve mûsıkî sahasındaki kudretini ortaya koymuştur. “Seyyid” mahlası ile yazdığı şiirlerinin toplandığı bir Divan’ı vardır.

Bestelemiş olduğu dinî eserler arasında “Şüride vü şeydâ kılan yârin cemalidir beni” mısrâıyla başlayan çârgâh ve “Ey cihânârâ hâlim nic’olur” mısrâıyla başlayan sûzinâk makamındaki ilâhileri, günümüzde de okunan eserleri arasındadır. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1942, I, 423-424; Nuri Özcan, “Aziz Mahmud Hüdayi Âsitanesinde Hizmet Etmiş Mûsıkîşinas Şeyhler”, Aziz Mahmud Hüdayi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2005, II, 267-278; a.mlf., “Abdurrahman Nesib Dede”, DİA, I, 168-169. ➢ NURİ ÖZCAN

ABDÜLAZİZ EFENDİ, HEKİMBAŞI (1736-1783)

Türk hekimlik tarihinin önemli simalarından; edebiyatçı ve mûsıkîşinas. İstanbul’da doğdu (1736). Babası tarihçi Mehmed Subhi Efendi’ye nisbetle Subhizâde lakabıyla şöhret bulmuştur. Medrese öğreniminin ardından çalışmalarını tıp sahasına yönlendirdi; saraya alınarak saray hekimleri arasına girdi. 1757’de müderris oldu ve bu vazifesini uzun süre devam ettirdi. Getirildiği hekimbaşılık görevinden bir yılı doldurmadan azledildi (1776). 1782’de Kudüs payesiyle Üsküdar mevleviyetine tayin edildi, ertesi yıl İstanköy’de vefat etti. Arapça ve Farsça’nın yanı sıra Latince, İtalÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

17

A ABDÜLAZİZ EFENDİ, MEKTUBÎZÂDE

yanca ve Fransızca biliyordu. Özellikle tıp alanında yaptığı tercümelerle Batı’daki hekimlik çalışmalarını tanıttı. Herman Boarhaave’nin Aphorismi de Cognoscendis et Curandis Morbis in Usum Doctrinae Domesticae Digesti adlı eserini Kıtaâtü nekâve fî tercemeti kelimâtı Boerhâve; Ali b. Muhammed eş-Şerif el-Bekri’nin astrolojiye dair Burhânü’l-kifâye’sini Terceme-i Burhânü’l kifâye ve Alâeddin Alişah b. Kâsım el-Hârizmî’nin astrolojiye dair Eşcâr ü Esmâr’ını Terceme-i Eşcâr ü Esmâr adıyla tercüme etti; Türk hekimlik tarihinin önemli simaları arasında yer aldı. “Aziz” mahlası ile yazdığı Türkçe ve Farsça şiirlerinden meydana gelen mürettep divanı ve besteleriyle edebiyat ve mûsıkî sahasındaki kudretini ortaya koymuş, günümüze altı bestesinin notası ulaşmıştır. İçerisinde makam ve usul bilgilerinin de yer aldığı “Mecmûatü’l-letâif sandûkatü’l-maârif ” adlı Güfte Mecmuasını kaleme aldı (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY, nr. 3866).

şında asıl önemli eseri Devhatü’l-meşâyih’a yaptığı zeyildir. Kaynakça: Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin, Devhatü’lMeşâ-yih (ed. Barbara Kellner-Heinkele), Wiesbaden 2005, I-II; Sicill-i Osmânî, III, 340; Osmanlı Müellifleri, I, 125-126. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ABDÜLFETTAH EFENDİ (1815-1896)

Ünlü Osmanlı hattatı. Sakız Adası’nda doğdu. Rum asıllıdır. Çocukluğunda Serasker Hüsrev Paşa tarafından satın alınarak İstanbul’a getirilmiştir. Müslüman olduktan sonra Hüsrev Paşa’nın dairesinde çok

Kaynakça: Osman Şevki [Uludağ], Beşbuçuk Asırlık Türk Tababet Tarihi, İstanbul 1341, s. 164-165, 178; Suphi Ezgi, Nazari-Ameli Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1935-1940, II, 21-23; IV 122-123; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul, ts., II, 629-631; Veli Behçet Kurdoğlu, Şair Tabibler, İstanbul 1967, s. 224-227; Haydar Sanal, Mehter Mûsıkîsi, İstanbul 1964, s. 3940, 43-44; Ayşegül Demirhan Erdemir - Nuri Özcan, “Abdülaziz Efendi, Hekimbaşı”, DİA, I, 190-191. ➢ NURİ ÖZCAN

ABDÜLAZİZ EFENDİ, MEKTUBÎZÂDE (ö. 1863)

Üsküdar Hüdâyî Dergâhı haziresinde medfun âlim ve müelliflerden.

18

Mustafa İzzet Efendi’nin oğludur. İstanbul’da doğdu. 1820’de müderris olup niyabetleri devretti. 1846’da beytülmal kassamı oldu, 1847’de mahrec payesini elde etti. 1852’de Şam kadısı, ardından Mekke ve İstanbul kadılıkları payelerini aldı. 1863’te Evkaf-ı Hümâyûn müfettişi olan Abdülaziz Efendi aynı yılın cemaziyelevvelinde vefat etti. Bağlı olduğu Celvetî tarikatının Üsküdar’daki Hüdâyî Dergâhı haziresinde medfundur. Âlim, şair ve edib idi. Oğulları İzzet Mehmed ve Bahaî efendilerdir. Yıldırım Bayezid zamanına kadar gelen bir Osmanlı tarihi kaleme alan Mektubîzâde, Şekāik-ı Numaniyye ve Atâî’nin zeylini III. Murad devri ortalarına kadar özetlemiştir. Bunların dıÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Abdülfettah Efendi

ABDÜLHAK MİHRÜNNİSA A

Abdülfettah Efendi’nin bir levhası

iyi bir öğrenim ve terbiye görerek yetişti. Arapça, Farsça, matematik ve geometri gibi gerekli ilimleri öğrendi. Bu arada Hâfız Mustafa Şakir Efendi’den sülüs ve nesih yazılarını meşk ederek 1832’de icazet aldı. Ta’lik hattını (nesta’lik) Yesârizâde Mustafa İzzet Efendi’den öğrendi, 1847’de meşkini başarıyla tamamlayarak icazet aldı. 1831’de Hüsrev Paşa’nın özel kâtibi, sıbyan alayı ve tabur kâtiplerine yazı hocası olarak görev aldı. Paşanın sadrazam olması üzerine sadaret kalemine, Eyüp ve Şehzade Mehmed camilerinin vakıf kaymakamlığına tayin edildi. Daha sonra Sivas, Amasya ve Aydın’da Evkaf müdürlüğü, Saruhan ve Kastamonu mal müdürlüğü görevlerinde bulundu. 1857’de madenî para kalıplarını hazırlayanların reisi (sersikkeken) olarak tayin edildi. 1860’ta filigran yapımını öğrenmek üzere Viyana ve Paris’e gönderildi. Osmanlı Devleti’nde yaptığı üst düzey başarılı hizmetlerinden dolayı nişanlarla ödüllendirildi. 16 Ekim 1896’da Vaniköy’de vefat eden Abdülfettah Efendi’nin cenazesi, Sultan Mahmud Türbesi haziresine defnedildi. Başarılı devlet hizmetlerinin yanında hat sa-

natında da özellikle sülüs, celi ve ta’lik yazılarda ortaya koyduğu eserlerle bütün hattatlar tarafından beğenilmiş bir Osmanlı hattatıdır. İstanbul camileri ile Bursa Ulu Camii’nde büyük bir hayranlıkla neşredilen çok güzel celi yazıları vardır. Bursa’da meydana gelen depremden sonra Ulu Camii’nin harap olan duvar yazılarını Şefik Bey ile beraber elden geçirmiş, yeni eserler yazmıştır. Kastamonu Şaban-ı Veli türbesi yazıları da Abdülfettah Efendi’nin hat sanatında gücünü gösteren örnek eserlerindendir. Ayrıca çeşitli müze ve özel koleksiyonlarda güzel levhaları bulunmaktadır. Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 24; M. Uğur Derman, Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul 2002, s. 162. ➢ MUHİTTİN SERİN

ABDÜLHAK MİHRÜNNİSA (1864-1943)

Şair; uzun yıllar ailesinin Çamlıca’daki köşkünde yaşamıştır. Bebek’te doğdu (1281/1864). Babası, tarihçi Hayrullah Efendi’dir. Şair Abdülhak Hâmid ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

19

A ABDÜLHAK MOLLA, HEKİMBAŞI

 Abdülhak Mihrünnisa › Hekimbaşı Abdülhak Molla

ağabeyidir. Babası Tahran’daki görevi sırasında öldüğünde çok küçüktü. Evde ve Atpazarı İnâs Rüştiyesi’nde başlayan eğitimi Hoca Tahsin Efendi’den aldığı özel derslerle devam etti. Bir Fransız matmazelden Fransızca okudu. Yirmi yaşındayken Keçecizâde Fuad Paşa’nın torunu Mustafa Hikmet Bey’le evlendi, bir oğlu ve küçük yaşta vefat eden bir kızları doğdu. Ancak mutlu olamayıp ayrıldı. 1943’te vefat etti. Bir kısmını Hazîne-i Evrak, Servet-i Fünûn gibi dönemin dergilerinde yayımladığı şiirlerinde ağabeyinin etkisi altında kaldığı görülür. Şiirleri sonradan Burhan Bozgeyik tarafından derlendiyse de kitap halinde yayımlanmamıştır. Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, III, 962-966. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ABDÜLHAK MOLLA, HEKİMBAŞI (1786-1854)

Çamlıca’da köşkleri bulunan ünlü hekimbaşı.

20

İstanbul’da doğdu (1786). Babası Mehmed Emin Şükûhi Efendi, annesi Nefise Hanım’dır. Üç nesil hekimbaşı yetiştirmiş bir aileden gelmektedir. Özel olarak aldığı ilk eğitiminden sonra Süleymaniye medreselerinde tabii ve dini ilimler tahsil etti (1801). Aynı yerde Tıp Medresesi’ni bitirip müderris ve hekim oldu. Çeşitli rütbelerle bazı medreselere tayin edildi. Eski Saray’a hekimbaşı, bir yıllık Keşan sürgünlüğünün ardından sırasıyla Yeni Saray’da hassa hekimi, asâkir-i hassa ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

hekimbaşısı ve Tıbhâne-i Âmire’ye nâzır oldu. Nihayet ağabeyinin vefatıyla onun yerine hekimbaşı tayin edildi (1834). 1847’ye kadar iki defa azledilip tekrar aynı görevine getirdi. Aralarda Tıbhane nazırlığı ve Rumeli kazaskerliği yaptı. II. Mahmud’un nedimliğini de yapan (1836) Abdülhak Molla İstanbul Bebek’teki yalısında vefat etti ve II. Mahmud Türbesi haziresine gömüldü. Tıbbiye mektebinin açılması ve modern anlamda kurulmasında, salgın hastalıklara karşı etkin önlemler alınmasında, anatomi derslerinin cesetler üzerinde uygulamalı olarak yapılmasında rolü olduğu gibi eczacılıkla da uğraşmış, halk ilaçları üzerinde çalışmalar yapmıştır. Şairliği de olan Abdülhak Molla’nın şiirleri bir divan halinde bir araya getirilmemiştir. Hekimbaşılığı sırasında sarayda ecza dolabının üzerine yazdığı söylenen “Ne ararsan bulunur derde devadan gayrı” dizesi ünlüdür. II. Mahmud’un 1828 Rus Savaşı sebebiyle Rami Kışlası’nda oturduğu 582 günün hatıralarından oluşan Târîh-i Livâ ve yine II. Mahmud’un ölümüne sebep olan hastalığı ile ilgili gözlemlerinden oluşan Rûznâme adlı eserleri bulunmaktadır. Sultan Mahmud’un hastalığı sırasında padişahla beraber Büyük Çamlıca’ya çıkmıştır. Tepenin eteklerinde, Yusuf İzzettin Efendi Köşkü’nün yanında ve bir bağın ortasında köşkü vardı. Burada çiçek yanında çeşitli meyveler de yetiştirmiştir. Ayrıca Küçük Çamlıca’da bir köşkü daha

ABDÜLHAMİD II A

vardı. O köşk sonradan çocuklarına ve daha sonra da şair Abdülhak Hâmid Bey’e intikal etmiştir. Bu ikinci köşk, Sarıkaya mevkiindeydi. Kaynakça: Salim Aydüz, “Abdülhak Molla”, YYOA, I, 45; İbnülemin, SATŞ, I, 1-6. Halûk Y. Şehsuvaroğlu, “Çamlıca”, İst.A, VII, 3710. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ABDÜLHAMİD II (1842-1918)

Hayatının son yıllarını Beylerbeyi Sarayı’nda zorunlu ikametle geçirmiş Osmanlı padişahı. 21 Eylül 1842’de dünyaya geldi. Babası Abdülmecid, annesi Tîrimüjgân Kadın Efendi’dir. Özel hocalar tayin edilerek eğitildi. Zekâsı ve politik kabiliyeti dolayısıyla amcası Abdülaziz, onun serbest bir ortamda yetişmesine imkân verdi. Mısır ve Avrupa seyahatlerine onu da götürdü. 1876’da tahta çıktığında devlet en buhranlı günlerini yaşıyordu. Büyük bir iyi niyet gösterisi ile işe başladı. Osmanlı tarihinde o zamana kadar görülmemiş birtakım hareketlerle kısa sürede ordunun ve halkın gönlünü kazandı. Meselâ Seraskerlik Kapısı’nda subaylarla yemek yedi. Haydarpaşa Hastahanesi’nde Balkan cephelerinden gelen yaralıları ziyaret ederek onlara hediyeler dağıttı. Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olan Kanûn-ı Esâsî ilân edildi (1876). 19 Mart 1877’de Meclis bizzat padişah tarafından açıldı. İngiltere’nin teşebbüsüyle toplanan Londra Konferansı, Ruslar’ın tekliflerini kapsayan Londra Protokolü’nü 31 Mart 1877’de imzalayarak, kabul edilmesi için 3 Nisan 1877’de Bâbıâli’ye sundu. Ağır hükümler taşıyan bu protokol, padişahın isteğiyle Meclis’te görüşülerek reddedildi. Durum 12 Nisan 1877’de hükûmet tarafından Batılı devletlere bildirildi. Rusya, 24 Nisan 1877’de Osmanlı Devleti’ne resmen savaş ilân etti. 3 Mart 1878’de Rusya ile Ayastefanos Antlaşması imzalandı. İngiltere, Paris Antlaşması’nı ihlâl ettiği iddiasıyla Ayastefanos Antlaşması’nın milletlerarası bir konferansta gözden geçirilmesini istedi. İngiltere Rusya ile gizlice anlaştı. Osmanlı İmparatorluğu, 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması ile pek çok toprak kaybetti. Abdülhamid, milletlerarası politikada devletin bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü savun-

mayı hayatî bir görev sayıyordu. Fakat yaşadığı olaylar, II. Abdülhamid’in zaten karakterinde var olan şüpheciliğini daha da arttırdı. Bilhassa büyük devletlerin çeşitli şekillerde Osmanlı devlet adamlarını elde ederek politikalarını bu yolla yürütmeleri, padişahı tedbirli olmaya sevk etti. Bâbıâli’ye güvenmediği için, Gazi Osman Paşa ve Cevdet Paşa gibi muhafazakâr ve dürüst bazı devlet adamlarının da destek ve teşvikiyle, devlet idaresini yavaş yavaş tekeline alarak Yıldız Sarayı’nda topladı. Kuvvetli bir hafiye teşkilatı kurdu. İslâm dünyası ile bağlarını güçlendirmeye çalışan ve bunu temel bir siyaset haline getiren Abdülhamid, Almanya’dan aldığı malî destekle, 1888’de Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattını Ankara’ya kadar uzatmaya teşebbüs etti. Dünyadaki politik gelişmeleri yakından takip etmek üzere sarayda bir çeşit bilgi merkezi kurdu. TürÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Sultan II. Abdülhamid Han

21

II. Abdülhamid’in son yıllarını geçirdiği Beylerbeyi Sarayı

II. Abdülhamid’in Beylerbeyi Sarayı’ndaki yatak odası

ABDÜLHAMİD II A

kiye ile ilgili bütün dünyada çıkan yazılar ve dış temsilciliklerden padişaha gelen raporlar burada toplanır ve değerlendirilirdi. Dış tehlikeler karşısında devletin tabii dayanağı olarak gördüğü müslüman tebaaya öncelik verme siyasetini benimsedi. Eğitim, ulaşım, bayındırlık, sağlık, tarım alanında da önemli adımlar atıldı. Tıbbiyede öğretim dili Fransızca’dan Türkçe’ye çevrildi. Haydarpaşa Tıbbiyesi ve kendi parasıyla yaptırdığı Şişli Etfal Hastahanesi ile bir kısım masraflarını kesesinden karşıladığı Dârülaceze onun sağlık ve sosyal yardım alanlarında attığı önemli adımlardır. Malî darlık yüzünden yer yer patlak veren iç ayaklanmalar, yeni muhtariyet istekleri, dış politikada karşılaşılan güçlükler, devletin işleyişindeki aksaklıklardan doğrudan etkilenen genç memur ve subaylar arasında tepki uyandırdı ve zamanla gizli bir muhalefet cephesi oluştu. Devrin aydınları imparatorluğun kurtuluşu için tek

çıkar yolun meşrutiyet olduğuna inanıyorlardı. İttihat ve Terakki Komitesi’nin başı çektiği bu harekette Türk aydınları Ermeni, Rum, Bulgar ve Arap gibi çeşitli unsurlara mensup komitacılarla ‘’ittihâd-ı anâsır’’ fikri etrafında anlaştılar. Komşu devletlerin yeni bir müdahaleye hazırlanmaları üzerine Makedonya’da bir araya gelmiş olan bazı Türk subayları padişahı Kanûn-ı Esâsî’yi ilân etmeye zorladılar. II. Abdülhamid, 23 Temmuz 1908’de anayasayı tekrar yürürlüğe koyduğunu ilân etti. II. Meşrutiyet adı verilen bu olay, beklenenin aksine imparatorluğun dağılmasını daha da hızlandırdı. II. Meşrutiyet’in ilk seçimleri Türkler’le Türk olmayanların mücadelesi şeklinde geçti. İşin içine birtakım dış müdahaleler de karıştı. Türk cephesini, orduya dayanan, devlet ve hükûmete hâkim olan İttihat ve Terakki Komitesi ile ademi merkeziyetçi Ahrar Fırkası temsil etti. Öteki unsur içinde de en şiddetli mücadeleyi, Yunanistan’ın telkinleri ve Fener PatrikhaneII. Abdülhamid’in Beylerbeyi Sarayı’ndaki çalışma odasında kendi yaptığı dolap, masa, sandalye

23 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

A ABDÜLHAMİD II

Sultan II. Abdülhamid’in Yıldız Hamidiye Camii’ndeki Cuma selamlığından sonra Yıldız Sarayı’na dönüşü, 1908

24

si’nin tâlimatı ile hareket eden Rumlar yaptı. 17 Aralık 1908 günü bizzat padişahın açtığı Meclis’te Türk mebuslarının sayısı diğer unsurlardan azdı. Muhalefet, Derviş Vahdetî’nin kurduğu İttihâd-ı Muhammedî Cemiyeti etrafında toplandı. Cemiyet, Volkan adlı gazetesi ile neşriyata başladı. Mizancı Murad da Mîzan gazetesi ile İttihatçılar’a karşı şiddetli hücumlara başlamıştı. İşte bu iki muhalif gazetenin neşriyatı sonunda İstanbul’da büyük bir ayaklanma patlak verdi. İstanbul’daki olaylar on bir gün kanlı bir şekilde devam etti. Nihayet Selânik’ten gelen Hareket Ordusu’nun 23-24 Nisan 1909 gecesi İstanbul’a girmesinden sonra bastırıldı. Hareket Ordusu Ayastefanos’ta (Yeşilköy) bulunduğu sırada âyandan bazıları ile mebusların çoğu birdenbire oraya gidip 22 Nisan 1909 Perşembe günü âyan reisi eski sadrazam Said Paşa’nın başkanlığında Meclis-i Umûmî-i Millî adıyla gizli bir toplantı yapıldı. Hareket Ordusu lehinde bir beyanname neşredildi. Abdülhamid’in hal`ine ilk önce bu toplantıda karar verilmişse de karar gizli tutuldu. Bu sırada padişah Sadrazam Tevfik Paşa’ya saltanatı kardeşine bırakabileceğini, ancak bir komisyon kurularak 31 Mart Vak`ası’nda dahlinin olup olmadığının ortaya çıkarılmasını istedi. II. Abdülhamid, kendisine sadık olan Birinci Ordu ile, Hareket Ordusu’na karşı konulması hususunda yapılan teklifleri reddetti. İstanbul’a ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

giren Hareket Ordusu kısa sürede şehre hâkim oldu. Ordunun kumandanı olan Mahmud Şevket Paşa örfî idare ilân ederek, dîvânıharp ve darağaçları kurdurdu ve suçlular yanında birçok suçsuzu da idam ettirdi. Hafiyelik yeni bir şekle büründü; basının ağzına da kilit vuruldu. Sonunda meşrutiyet, ‘’hürriyet’’ adı altında meclisli tuhaf bir mutlakiyet haline geldi. Yeşilköy’de toplanan ve II. Abdülhamid’in hal`ine karar veren Meclis-i Millî âzaları, asayiş sağlandıktan sonra 26 Nisan 1909 günü İstanbul’a dönerek, ertesi gün Ayasofya civarındaki binasında tekrar Meclis-i Umûmî-i Millî adı altında toplandı. Abdülhamid hal edilerek, Selânik’teki Alâtini Köşkü’nde zorunlu ikamete tâbi tutuldu. Balkan milletleri, Osmanlı Devleti’ne karşı birleşerek Balkan savaşlarını başlattılar. Abdülhamid’in, düşmanın Selânik’e yaklaşması üzerine İstanbul’a nakledilmesine karar verildi. Abdülhamid, Beylerbeyi Sarayı’na yerleştirildi. Hayatının yaklaşık son altı yılını Üsküdar’da bulunan Beylerbeyi Sarayı’nda geçirdi. I. Dünya Savaşı’nın en buhranlı günlerinde hükûmette en nüfuzlu kimseler olan Talat ve Enver paşalar, İshak Paşa’yı Beylerbeyi Sarayı’na göndererek Abdülhamid’in tecrübelerinden faydalanmak istediler. 10 Şubat 1918 Pazar günü hayata gözlerini yuman Abdülhamid’in cenazesi Beylerbeyi Sarayı’ndan Topkapı Sarayı’na nakledilerek teçhiz ve tekfini orada yapıldı. Divanyolu’ndaki II. Mahmud Türbesi’ne defnedildi. Kaynakça: Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim (nşr. A. Alâaddin Çetin - Ramazan Yıldız), İstanbul 1976; Abdülhamid’in Hatıra Defteri, İstanbul 1960; Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), Ankara 1960-67, II, IV, tür.yer.; a.mlf., Ma`rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980, s. 29, 234, 237 vd.; Mahmud Celâleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakîkat (haz. İsmet Miroğlu), İstanbul 1983, s. 159-700; İbnülemin, Son Sadrazamlar, İstanbul 1982, III, 1264-1306; Ziya Şakir, II. Sultan Hamid, Şahsiyeti ve Husûsiyetleri, İstanbul 1943; a.mlf., Sultan Hamid’in Son Günleri, İstanbul 1943; Faiz Demiroğlu, Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, İstanbul 1955; Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1957-66, II, 1-433; III, 54-56, 86-103; Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960; Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, İlân-ı Hürriyet ve Sultan II. Abdülhamid Han, İstanbul 1960; a.mlf., II. Abdülha-mid ve Osmanlı İmparatorluğunda Komitacılar, İstanbul 1964; Danişmend, Kronoloji, IV, 285-379; Asaf Turgay, İbret: Abdülhamid’e Verilen Jurnaller ve Jurnalciler, İstanbul 1961-62; Joan Haslip, Bilinmeyen Taraflariyle Abdülhamid (çev. N. Kuruoğlu), İstanbul 1964. ➢ CEVDET KÜÇÜK

ABDÜLMECİD EFENDİ A

ABDÜLHAY EFENDİ (ö. 1117/1705)

Üsküdar’daki Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı şeyhlerinden. Celvetî büyüklerinden Saçlı İbrahim Efendi’nin oğludur. Edirne’de doğmuş, babasının terbiyesinde yetişmiştir. Bir süre Kızanlık’taki Şeyh Alâeddin Zâviyesi’nde halifelik yaptıktan sonra babasının yerine Selimiye Camii vaizi ve tekkesi şeyhi olmuştur (1660). 1686’da İstanbul Kadırga’daki Sokullu Mehmed Paşa Tekkesi şeyhi olmuş, iki yıl sonra Yeni Camii vaizliğine getirilmiş, 1691 Kasım’ında ise Selami Ali Efendi’nin yerine Üsküdar’daki Hüdâyî Dergâhı’nda şeyh olmuştur. 17 Kasım 1705’te vefat edince aynı dergâh civarında bulunan Kayserili Halil Paşa Türbesi’nde, Halil Paşa’nın oğlu Mahmud Bey’in mezarı yanına defnedilmiştir. Küçük bir divan oluşturacak kadar ilâhileri vardır. Ayrıca Hacı Bayram-ı Velî’nin bazı ilâhilerine şerhler kaleme almıştır. İmam Bûsîrî’nin Kasîde-i Bürde’sini nazmen tercüme etmiştir. Manzumelerinde mahlas kullanmamıştır. Bu arada Fethü’l-beyân fî husûli’n-nasr ve’l-feth ve’lemân adıyla Fetih Suresi’ni tefsir etmiştir. Kaynaklarda âlim, akıllı, güzel konuşan birisi olarak anlatılır. Torunu Şeyh Mehmed Efendi de 15 Ekim 1758 tarihinde ölmüş ve Üsküdar’da defnedilmiştir. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 414-415; Sicill-i Osmânî, III, 307; Osmanlı Müellifleri, I, 125-126; Haskan, YBÜ, I, 99100. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ABDÜLMECİD EFENDİ (1868-1944)

Son Osmanlı halifesi; hayatının bir döneminde Bağlarbaşı’nda kendi adıyla anılan köşkte yaşadı. İstanbul’da doğdu (19 Mayıs 1868). Babası Sultan Abdülaziz, annesi Hayrânıdil Kadın’dır. Babasının 1876’da tahttan indirilmesinden sonra II. Meşrutiyet’in ilânına kadar sarayda kapalı bir hayat yaşadı. Bu arada yabancı dil öğrendi, güzel sanatlarla özellikle resimle ilgilendi. Resimlerinde dönemin manzara geleneğine rağmen figürü ön plana çıkarmıştır.

Hayatının bu döneminin özellikle yazlarını, Bağlarbaşı’nda bulunan ve 1895’te II. Abdülhamid tarafından satın alınarak kendisine tahsis edilen köşkte geçirmiştir. Köşkü, hem yazlık konut, hem de resim çalışmalarını sürdürdüğü, siyasî ve edebî toplantılar yaptığı bir mekân olarak kullanmıştır. Başyapıtlarından sayılan “Harem’de Beethoven”ı resmettiği mekân, Abdülmecid Efendi Köşkü’nün günümüze ulaşmayan harem dairesidir. Mehmed Vahdeddin’in tahta çıkması üzerine veliaht oldu (4 Temmuz 1918). Zaferden sonra toplanacak barış konferansına hem Ankara, hem de İstanbul hükûmetlerinin davet edilmeleriyle başlayan ihtilaf, saltanatın ilgasına kadar vardı. 1 Kasım 1922’de Türkiye Büyük Millet Meclisi 308 sayılı kanun maddesiyle saltanat ile hilafeti birbirinden ayırdı. Meclis 16 Kasım’da Vahdeddin’i “ihaneti vataniye” ile itham etti. Bunun üzerin Vahdeddin Türkiye’yi terketti. Bu hadise üzerine hilâfet makamının boşaldığına hükmeden, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Abdülmecid Efendi’yi halife seçti (19 Kasım 1922). Topkapı Sarayı Hırka-i Şerif Dairesi’nde kendisine biat edildi. Biat merasiminde, Ankara hükûmetini temsilen Refet Paşa ile Hoca Müfid Efendi’nin de dâhil olduğu mebuslardan müteşekkil bir heyet de hazır bulundu. Bu dönemde, saltanatsız hilafetin ne olduğu ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Abdülhay Efendi ‘nin medfun bulunduğu Halil Paşazâde Mahmut Bey Türbesi

25

A ABDÜLMECİD EFENDİ

Halife olduğu yıllarda Abdülmecid Efendi

26

konusunun tartışılması bir muhalefet cephesi oluşturdu. Cumhuriyet’in ilanına kadarki dönemde, halifenin devlet başkanı sayılıp sayılmayacağı yolunda değişik görüşler ortaya çıktı. Ankara hükûmetinin İstanbul’daki temsilcisi Refet Paşa, 19 Kasım 1922 tarihli bir yazı ile Abdülmecid Efendi’nin “halife-i müslimin ve hâdimü’lHaremeyn” unvanını kullanmak, Cuma günleri selamlık resmine çıkmak ve Fatih’in sarığı gibi sarık sarmak, İslâm âlemine neşri istenen beyannamenin bir de Arapça’sını neşretmek talebinde bulunduğunu, Sultan Vahdeddin’i takip hususunda mâzur görülmesini istediğini Ankara’ya bildirdi. Mustafa Kemal Paşa ise Abdülmecid Efendi’nin Fatih’in sarığı yerine redingot giyebileceğini bildirdi. Fakat “halife-i müslimin” yerine “halife-i Resûlullah” tabirini kullanması, imzasını da Abdülmecid b. Abdülaziz Han tarzında yazması uzun tartışmalara sebep oldu. Bununla saltanat fikrinin ortadan kalkmadığı ileri sürülÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

dü. 21-27 Aralık 1922 tarihinde toplanan Hint Hilafet Konferansı Abdülmecid Efendi’nin halifeliğini tasdik ve kabul etti. 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edilince hilâfet ve halifenin durumu yeniden gündeme geldi. Kamuoyunda meşruti idare ve halifeliğin devamı konusunda leh ve aleyhte tartışmalar başladı. Gazetelerde İngiltere İslâm Cemiyeti adına Ağa Han ve Emir Ali imzasıyla Başvekil İsmet Paşa’ya gelen mektubun tercümesi yayımlandı. Burada hilafet makamının muhafazası, halifenin şeref ve nüfuzunun iadesi gerektiği savunuluyordu. 8-9 Aralık 1923 gecesi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde gizli bir toplantı yapıldı. İstanbul’a bir İstiklal Mahkemesi heyeti gönderildi. Meclis bütçe görüşmeleri sırasında hilafetin ilgası ve hanedanın yurt dışına çıkarılmasına dair 431 sayılı kanun çeşitli itirazlara karşın kabul edildi. Abdülmecid Efendi, ailesi ve maiyetiyle birlikte yurt dışına çıkartıldı. Önce, İsviçre’ye yerleşti. 11 Mart 1924’te yayımladığı bir beyanname ile Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kararını yersiz bulduğunu ve hükümsüz saydığını bütün Müslüman cemaatlerine duyurduğunu ilan etti. Ekim 1924’te Fransa’ya geçti ve Nis şehrinde sakin bir hayat sürmeye başladı. Kendini ibadete verdi. Bu dönemde maddi sıkıntı çekmeye başladı. Kızını Haydarabad nizamının büyük oğluna, Şehzade Selahaddin Efendi’nin torunu Nilüfer Sultanı da küçük oğluna verdi. Bu durum maddi sıkıntılarının azalmasını sağladı. Sonrasında Paris’e yerleşti ve burada hayata gözlerini yumdu (23 Ağustos 1944). Nâşının Türkiye’ye getirilebilmesi için yapılan müracaatlardan hiçbir sonuç alınamadı. Sonunda, mumyalanmış bir halde, on yıl kadar bekletildiği Paris Camii’nden alınarak Medine’ye götürüldü. Cennetü’l-bakî‘ Mezarlığı’na defnedildi. Kaynakça: A. Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, İstanbul 1957, I, 165; II, 67; Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960, s. 223 vd.; Danişmend, Kronoloji, IV, 228, 469; Salih Nigâr Keramet, Halife II. Abdülmecid, İstanbul 1964; Adnan Turani, Batı Anlayışına Dönük Türk Resim Sanatı, Ankara 1977, s. XXVI vd.; Necdet Sakaoğlu, “Abdülmecid Halife”, YYOA, I, 6769; Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, I, 139-157; Aysel Çötelioğlu, İstanbul’un 100 Ressamı, İstanbul 2009, s. 113-114. ➢ CEVDET KÜÇÜK

ABDÜRREZZAK (ABDİ) EFENDİ A

ABDÜLMUHSİNİ ÜSKÜDÂRÎ (ö. 1769)

Medine Müftüsü. Üsküdârî Mehmed Efendi’nin oğludur. Medine’de müftülük yapmış, 1769’da vefat etmiştir. Kaynakça: Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 23. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ABDÜRRAHİM DEDE EFENDİ, ŞEYDA HÂFIZ (ö. 1214/1800)

rindendir. Kıraat ilmine vukûfu ve güzel sesiyle de bilinen Abdürrahim Dede’nin bir diğer özelliği de şairliğidir. Şiirlerinde “Şeydâ Dede”, “Şeydâ Hâfız” ve “Şeydâ Derviş” mahlâslarını kullanmış; bestelediği eserlerin güftelerini kendi şiirlerinden seçmiştir. Kaynakça: Suphi Ezgi, Nazari-Ameli Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1933-1953, I, 129-130; V, 360-361; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1942-1943, I, 167-169; II, 637-638; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 440-442; M. Kemal Özergin, “Hafız Şeyda Dede’ye Dair Bir Tarih Manzumesi’’, Mızrap Dergisi, nr. 17, İstanbul 1984, s. 46; Nuri Özcan, “Abdürrahim Dede, Şeydâ Hâfız”, DİA, I, 288-289. ➢ NURİ ÖZCAN

Üsküdar’da medfun bestekâr, şair, kudümzenbaşı. Halvetiyye tarikatı mensubu bir zâtın oğludur. Küçük yaşta hıfzını tamamladı. Bir süre sonra gözlerini kaybetti. Mevlevîhânelere devam ederek tarikat adabı öğrendi. Çeşitli hocalardan dersler alıp mûsıkîde kendisini yetiştirdi. Dönemin neyzenleri ve kudümzenleri arasında önemli bir yer edindi. Galata Mevlevîhânesi Şeyhi Selim Dede’den sikkesi tekbirlenerek Mevleviyye tarikatına intisap etti. Bir süre Yenikapı Mevlevîhânesi’nde kudümzenbaşılık görevinde bulundu. Sultan III. Selim’den yakın ilgi gördü ve onun tarafından hacca gönderildi. Hayatının son yıllarında da Üsküdar Mevlevîhânesi’nde kudümzenbaşılık yaptı. Yetmiş yaşlarında vefat etti ve Üsküdar Mevlevîhânesi hâmüşanına defnedildi. Halen sandukasında asılı levhada bulunan 27 Muharrem 1215 tarihi, gerçek ölüm tarihini yansıtmamaktadır. Kaynaklarda devrinin Hâfız Post’u olduğu ifade edilen Abdürrahim Dede’nin, günümüze ulaşan eserlerinden, dönemin önde gelen bestekârları arasında yer aldığı anlaşılmaktadır. Klasik üslûba bağlılığı onun eserlerinin önemli özelliklerindendi. Özellikle Mevlevî ayini, kâr-ı nâtık ve şarkılarıyla tanındı. Bestelediği ırak, ısfahan ve hicâzeyn makamlarındaki âyinlerden sadece ırak ayini günümüze ulaşmıştır. Hacı Sadullah Ağa, Küçük Mehmed Ağa ve Vardakosta Ahmed Ağa ile birlikte bestelediği tâhir makamındaki “kâr”ı da unutulmuştur. Hüzzam makamındaki beste ve yürük semaisi ile 18 beyitten oluşan ve sözleri de kendisine ait olan aynı makamdaki kâr-ı nâtık, en tanınmış eserle-

ABDÜRREZZAK ABDİ EFENDİ (1835–1914)

Karacaahmet’te medfun ünlü tiyatro oyuncusu. 1835 yılında İstanbul’da doğdu. Fakir bir ailenin çocuğuydu, bir müddet sıbyan mektebinde okuduktan sonra bitpazarında tellâllık, Şehzade Camii avlusundaki usturacılarda çıraklık yaptı. İlk kez Aksaray’da Taşköprüler yakınında kahveden bozma bir tiyatroda sahneye çıktı. Asıl oyunculuğa, Kavuklu Hamdi’nin dublörü olarak başladı. Buradaki İbiş tiplemesiyle İstanbullu-

Abdürrezzak (Abdi) Efendi

27 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

A ABDÜRREZZAK (ABDİ) EFENDİ

nazesi Beylerbeyi Donanma Cemiyeti tarafından kaldırıldı. Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 2; Aylık Ansiklopedi (yay. Server İskit), İstanbul 1947, III, 951; Metin And, Osmanlı Tiyatrosu: Kuruluşu – Gelişimi – Katkısı, Ankara 1976, s. 236-240; Tiyatro Tarihi (der. Memet Fuat), İstanbul 2000, s. 264; Nihâl Türkmen, Orta Oyunu, Ankara 1991, s. 114-119; Orta Oyunu Kitabı (haz. Abdulkadir Emeksiz), İstanbul 2001, s. 255-266; Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, I, 9-12; Raşit Çavaş, “Abdürrezzak Efendi”, DBİst.A, I, 54. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ADIVAR, HALİDE EDİP (1884-1964)

Çocukluk ve gençlik yıllarının bir kısmını Üsküdar’da geçiren Türk romancısı.

 Abdürrezzak (Abdi) Efendi Sarayda Haremağası ile görüşürken › Halide Edip Adıvar

28

lar’ın uzun süre gözdesi oldu. 1873’te Bağlarbaşı’nda orta oyununa kavukluya çıkmıştır. Daha sonra Galata’da Amerikan Tiyatrosu’nda Peruz Hanım’la sahne aldı. Şehzadebaşı’nda Kavuklu Hamdi ile tulûat temsilleri verdi. Direklerarası’nda Gülünçhane Tiyatrosu adıyla kendi topluluğunu kurdu. Daha sonra topluluğun adını Handehâne-i Osmânî’ye çevirdi. Yazın Kadıköy Kuşdili, Yoğurtçu ve Papazınbağı ile Bağlarbaşı, Libadiye ve Göksu’da oyunlar oynadı. 1875-1895 yılları arasında İstanbul’un en meşhur komiği idi. Mınakyan yönetimindeki Osmanlı Tiyatrosu’nda da çalıştı. 1895’te Fransız elçisinin aracılığıyla II. Abdülhamid tarafından mülâzım-ı sânî rütbesiyle saraya alındı. Saray Tiyatrosu’nda Muzıka-i Hümâyun kadrosuna dâhil edildi. Fakat yaptığı bir nükte yüzünden saraydan ayrılmak zorunda kaldı. Sarayda görevli iken bir dönem Beylerbeyi’nde oturdu. 1908’de tekrar sahnelere döndü. Bu dönemde Meşrutiyet’in politik gürültüleri ve Balkan Harbi İstanbul halkında ağız tadı ve neşe bırakmamıştı. Yaşlandığı için artık eski performansı da yoktu. Sadece geçim kaygısıyla sahneye çıkıyordu. 1911’de Kavuklu Hamdi’nin ölümü üzerine bir süre onun kumpanyasını yönetti. Bir ara başka iş kollarında çalıştı. Kadıköy Altıyol ağzındaki evinde üremiden vefat etti (12 Eylül 1914). CeÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Selânikli Mehmed Edip Bey’in kızıdır. İstanbul’da Beşiktaş-Ihlamur’da dünyaya geldi. Küçük yaşta annesini kaybedince çocukluğu anneannesinin yanında, onun terbiyesi altında geçti. Üsküdar Amerikan Kız Koleji’nde okurken bir yandan da Feylesof Rızâ Tevfik, Riyaziyeci Salih Zeki ve Şükrü Efendi gibi devrin tanınmış şahsiyetlerinden özel dersler aldı. Koleji bitirdikten sonra matematik hocası Salih Zeki ile evlendi (1901). II. Meşrutiyet’in ilânından sonra çeşitli kadın dergilerinde yazıları yayımlandı. 31 Mart Vak’ası üzerine çocuklarıyla birlikte Mısır’a kaçtı, oradan İngiltere’ye geçti. Olayların yatışmasından sonra

ADIVAR, HALİDE EDİP A

İstanbul’a döndü ve Dârülmuallimât’ta pedagoji dersleri vermeye başladı (1909). Bu sırada kaleme aldığı eserlerinde daha çok kadınların ve çocukların eğitimi konusu üzerinde durdu. 1911’de eşinden ayrıldı. Aynı yıl kadınların da toplum hayatına doğrudan doğruya katılmaları amacıyla Teâlî-i Nisvan Cemiyeti’ni kurdu; ayrıca Türk Ocağı’nın faaliyetlerine etkin biçimde katıldı. Eğitim çalışmalarına I. Dünya Savaşı yıllarında bir süre Suriye’de devam etti. 1917’de Dr. Adnan Bey (Adıvar) ile evlendi. 1918’de, Batı Edebiyatı dersleri vermek üzere Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’ne tayin edildi. 15 Mayıs 1919’da İzmir’in Yunan ordusu tarafından işgali üzerine İstanbul’da Fatih, Üsküdar ve Sultanahmet’te düzenlenen protesto mitinglerine konuşmacı olarak katıldı. Özellikle Sultanahmet Mitingi’nde yaptığı konuşmasıyla halkın gözünde millî bir kahraman haline geldi. 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgali üzerine eşiyle birlikte Anadolu’ya geçerek fiilen Millî Mücadele’ye katıldı. Sakarya Savaşı’ndan sonra cephe gerisinde hastabakıcılık ve tercümanlık yaptı. Savaştan sonra Yunanlılar’ın Batı Anadolu’dan kaçarken yakıp yıktıkları köy ve kasabalarda zulme uğrayan halkın durumunu yerinde tespit etmek üzere kurulan Tedkik-i Mezâlim Komisyonu’nda Yakup Kadri ve Yusuf Akçura ile birlikte çalıştı. Millî Mücadele’deki hizmetlerinden dolayı TBMM tarafından kendisine önce onbaşı, daha sonra başçavuş rütbesi verildi. Cumhuriyet’ten sonra, kurucuları arasında eşi Adnan Bey’in de bulunduğu Terakkîperver Cumhuriyet Fırkası’nın kısa bir süre sonra kapatılması ve bazı konularda Mustafa Kemal’le fikir ayrılığına düşmesi üzerine, eşiyle birlikte Türkiye’den ayrıldı (1925). Yurt dışında İngiltere, Fransa, Amerika ve Hindistan’da çeşitli konferanslar ve bazı üniversitelerde dersler verdi. Atatürk’ün ölümünden sonra yurda döndü (1939). Ertesi yıl profesör unvanı verilerek İstanbul Edebiyat Fakültesi’nde İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü kurmakla görevlendirildi. Bu görevini 1950’ye kadar sürdürdü. 1950-1954 yılları arasında Demokrat Parti listesinden bağımsız İzmir milletvekili olarak parlamentoda görev yaptı. 9 Ocak 1964’te vefat etti. Mezarı Merkezefendi Kabristanı’ndadır.

İlk eserlerinde daha çok kadın psikolojisi, aşk ve mutsuzlukla sonuçlanan evlilikleri konu edinen Halide Edip’in, özellikle Millî Mücadele yıllarında Anadolu insanı ve Anadolu gerçeğini tanımasından sonra yazdığı eserlerde memleketin o günkü çeşitli sosyal meselelerine eğildiği görülür. Yazarın hemen hemen bütün eserlerinde kadın kahramanların daima ön planda geldiği ve zaman zaman kendi şahsî hayatından izler taşıdığı da anlaşılır. Halide Edip’in sanatının en dikkati çeken tarafı, kadın psikolojisini son derece başarılı bir şekilde ele alması ve tahlil etmesinden gelir. Genç kızlık ve evlilik yıllarının bir kısmını Üsküdar’da Sultantepesi’nde geçiren Halide Edip, özellikle Mor Salkımlı Ev adlı hâtıratı ile Sinekli Bakkal romanında bu semtin tabiî güzellikleriyle birlikte komşular arasındaki insanî ilişkileri, Ramazan geceleri, mevlit merasimleri, Hıdırellez şenliklerini, Üsküdar çarşısındaki kukla ve karagöz oynatıcılarıyla yaşanan renkli hayatı bütün ayrıntılarıyla anlatmıştır. Halide Edip, aynı zamanda, Sultanahmet Mitingi’nde yaptığı konuşmadan dolayı İngilizler tarafından Malta’ya sürülmek üzere aranırken, birkaç gün eşiyle birlikte Üsküdar Sultantepesi’ndeki Özbekler Dergâhı’nda saklanmış, bir süre sonra Millî Mücadele’ye katılmak üzere dergâhtakilerin yardımıyla yine buradan gizlice yola çıkmıştır. Bütünüyle II. Abdülhamid devrinin bir nevi panoraması mahiyetindeki Sinekli Bakkal (1935) romanıyla 1942 yılı CHP Roman Mükâfatı’nda birincilik kazanan Halide Edip’in diğer bazı eserleri şunlardır: Yeni Turan (1913), Handan (1915), Mev’ud Hüküm (1917), Ateşten Gömlek (1922), İzmir’den Bursa’ya (Yakup Kadri, Falih Rıfkı ve Mehmed Âsım ile, 1922), Vurun Kahpeye (1926), Tatarcık (1939), Türkiye’de Şark, Garp ve Amerikan Tesirleri (1955), Âkile Hanım Sokağı (1958), Mor Salkımlı Ev (1958), Türk’ün Ateşle İmtihanı (1962), Kubbede Kalan Hoş Sadâ (1974). Kaynakça: Aytekin Yakar, Türk Romanında Millî Mücadele, Ankara 1973; Nazan Güntürkün, Halide Edip ile Adım Adım, Ankara 1974; İnci Enginün, Halide Edip’in Eserlerinde DoğuBatı Meselesi, İstanbul 1978; Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İstanbul 1983, I, 129-150; İpek Çalışlar, Halide Edip-Biyografisine Sığmayan Kadın, İstanbul 2010. ➢ ABDULLAH UÇMAN

29 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

A ABDURRAHMAN NESİP DEDE

Halide Edip Adıvar

30 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ABDURRAHMAN NESİP DEDE A

ÜSKÜDAR’DA OTURDUĞUMUZ EVE DAİR Birincisi Selimiye’de İbrahim Paşa konağının ya selâmlık yahut da harem tarafıdır. Arkası Karacaahmet mezarlığı ile karşı karşıya, yüzü ve yanı İstanbul’un gökte yükselen binlerce minaresine bakar. Yarısında sahipleri oturur, fakat bizim taraf da Beşiktaş’taki evimiz kadar büyük. Yanında ve arkasında, bilhassa gül ağaçları bol, bakımsız fakat geniş bir bahçesi vardır. Mahallesi zamanla kararmış, yıkılmaya yüz tutmuş kocaman ahşap konaklar ve evlerle dolu idi. Anlaşılan sahipleri vaktiyle sadrazam, nâzır herhalde daha çok eski devrin ekâbiri imişler. O ev artık yanmıştır. Fakat oradan geçerken eski bir ahbaba bakar gibi gözlerim daima oraya dalar. Gül ağaçlarından başka bir hayli gölgelik büyük ağaçları da vardı. Bilhassa Mahmûre Abla’nın tâ tepesine tırmandığı, göz-lerimi çevirdiğim zaman başımı döndüren dalları göğe yapışmış gibi duran bir ceviz ağacı da vardı. (...) Havva hanım bir gün bizi Haydarpaşa’daki Abdürrezzak tiyatrosuna götürdü. Türk tulûatçılığının en büyük yıldızı olan bu sanatkârı hattâ tiyatroyu ömrümde ilk defa gördüm. Abdürrezzak, Avrupa’nın açık hava tiyatrolarına muadil olan orta oyunu, yani yerli sahnenin mahsulü idi. Bunlar memleketin muhtelif sınıf, millet ve fertlerine, içtimai rezaletlerine, siyasî aksaklıklara dair açık ve imâlı hicviyeler ve tenkitlere dayanırdı. (...) Üsküdar’da kısa bir müddet için birkaç ev değiştirdikten sonra nihayet sahilde Şemsi Paşa karakolunun yanında, Şemsi Paşa yalısı denilen büyük bir evin yarısına taşındık. Yanında ve arkasında yemiş ağaçları ile dolu geniş bir bahçesi vardı. Önümüzdeki kumlara dikili sırıklara bağlı iplere bin bir renk-li yazmalar asılırdı. Taşları, kumları akşam güneşinde pırıl pırıl yanan bu kıyıya beyaz köpüklü dalgalar, havaya göre ağır ve hırçın bir ahenkle vururlar, hepsi birden emsalsiz bir hareket, renk ve ses ahengi yaratırlardı. Kız Kulesi yalının hemen yüz metre ötesinde idi. Ahmet Ağa’ya, uzun müddet vırıldadıktan sonra nihayet adamcağızı beni bir kayığa bindirerek oraya götürmeye mecbur ettim. İçini görünce alelade bir fener kulesi ile karşılaşmıştım. Lalama ve bekçilere Bizans prenseslerinin buranın neresinde oturduklarını sordum. Fakat hiçbiri bu içimi yakan tecessüsü gideremedi. (...) Şemsi Paşa’daki evde Ahmet Ağa artık kahramanlık hikâyelerini tüketmiş aşk hikâyelerine başlamıştı. Onlar da acem basması idi. Ekseri ben sabahları deniz kenarında otururur peynir, ekmek ve kavun yerken o okur, ben dinlerdim. Bu sarı acem basmasında bugünün sürrealistlerini hatırlatan resimler de vardı. (...) O evde, Ramazan gecelerinde Ahmet ağa beni Karagöz’e de götürürdü. Üsküdar çarşısında büyük bir kahvede oynarlardı. Sokakları kalabalık kız erkek alay alay çocuk hatta büyükler kahvenin bahçesine dalarlardı. Sinekli Bakkal’daki kız Tevfik bu akşamların bende bıraktığı intibahtan bir hayli şey almıştır. Kahveye seyirciler için birer iskele konur, orta yerde küçük beyaz bir perde, üstünde acayip bir ejderha resmi dolaşır arkasında esrarlı bir vızıltı işitilir. Küçük seyirciler ayaklarını yere vurarak “Başlar mısın, başlayalım mı?” diye bağırır dururlardı. Nihayet teflerin çalınması ve perde arkasından gelen bir şarkı seyirci alayını teskin eder ve sonra da oyun başlardı. (...) İcadiye’ye gidişimizin asıl sebebi babamın beni Amerikan Koleji’ne vermek istemesinden ileri geliyordu. Babam ben yedi yaşında iken koleje müracaat etmiş ve benim orada kalıp büyümem için her türlü ısrarı yapmıştı. Fakat reddederek on bir yaşından evvel talebe almayacaklarını söylemişlerdi. Niha-yet İcadiye’de babam bana yeni bir nüfus kâğıdı çıkartarak yaşımı büyütmüş ve koleje yazdırmıştı. Fakat bu yaş büyütme hareketini bilen kolejin başındaki doktor Patrick bu kadar küçük bir kız çocuğu geceli olarak alamayacaklarında ısrar etmişti. Bu ilk koleje gittiğim seneye ait intibahlarım çok sarih değildi. Sınıf arkadaşlarımın en küçüğü idim. Bana yukarıdan bakıyorlardı. Ben korkunç bir yalnızlık ve çekingenlik içinde kıvranıyordum. İngilizce’yi hayli çabuk öğrendim, çünkü kolejde o devirde başka dil konuşulmazdı. Fakat İngilizce’ye alâkamın sebebi, babamın yakın dostu olan ve o zaman Türk bahriyesinde bulunan Woods Paşa’nın benim için seçip gönderdiği hikâyelerdir. (Halide Edip Adıvar, Mor Salkımlı Ev’den) ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

31

A ÂDİLE NÂŞİT

kallerde oynadı. TRT’de (1981) “Uykudan Önce” adlı programda çocuklara masallar anlattı. 11 Aralık 1987’de ölünce Karacaahmet Mezarlığı’na eşi ve on altı yaşında kaybettiği oğlunun yanına gömüldü. Kaynakça: “Adile Naşit”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, I, 104; İsmail Biret, Komik-i Şehir Naşit Bey ve Çocukları, İstanbul 2005. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ÂDİLE SULTAN (1826-1899)

Üsküdar’da birçok hayır eseri bulunan şair sultan.

Âdile Nâşit

ÂDİLE NÂŞİT (1930-1987)

Tiyatro ve sinema oyuncusu; mezarı Karacaahmet’tedir.

32

İstanbul’da doğdu (1930). Babası “Komik-i Şehir” unvanıyla bilinen komedyen Nâşit, annesi, kantocu Amelya Hanım’dır. Tiyatrocu bir aileden gelmektedir. Çocukluğu, Şehzadebaşı’ndaki Millet Tiyatrosu’nda geçti. Babası öldükten sonra okulunu bırakıp Şehir Tiyatrosu’nun çocuk bölümüne, 1946’da Muammer Karaca Tiyatrosu’na girdi. Arada birkaç yıl Aziz Basmacı ve Vahi Öz’le birlikte kurdukları toplulukta çalıştı (19481951). 1954’ten 1960’a kadar Muammer Karaca Tiyatrosu’nda kaldı. Ağabeyi ve eşi ile kurdukları Naşit Tiyatrosu tutunamadı. 1963-1975 arasında Gazanfer Özcan-Gönül Ülkü tiyatrosunda çalıştı. İlk sinema deneyimi 1947’de Yara filmindeki rolüyledir. Sinemaya asıl geçişi 1970’li yıllardadır. Hababam Sınıfı filmlerindeki Hafize Ana ve Bizim Aile filmindeki anne rolüyle zihinlere yerleşti. İşte Hayat’taki (1975) rolüyle Antalya Film Festivali’nde ödül kazandı. Aralarında Neşeli Günler’in (1978) de bulunduğu filmlerde Münir Özkul’la mükemmel bir ikili oluşturdu. Sinema serüveni Tosun Paşa, Süt Kardeşler gibi yapımlardaki rolleriyle devam etti. Ayrıca bazı müziÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Osmanlı padişahlarından II. Mahmud’un kızıdır. 29 Mayıs 1826’da İstanbul Topkapı Sarayı’nda doğdu. Küçük yaşta annesi öldü, Nevfidan Kadın tarafından büyütüldü. Çok iyi bir şekilde yetişmesi sağlandı. Arapça, Farsça öğrenmesi için özel dersler aldı. Padişah kızı olup divan tertip etmiş bir şair olarak dikkat çeker. 1845’te Tophane Müşiri Mehmet Ali Paşa ile evlendi. Kocası daha sonra sadrazam da oldu. Yirmi dört yıl mutlu bir evlilik hayatı sürdü. Küçük ya da genç yaşlarda ölen kardeşleri hem babası hem de kendisini çok etkilemiştir. Tahassürname’sinde bu ölümlerden duyduğu üzüntüyü yansıtan şiirleri vardır. Büyük küçük pek çok yakınının ölümlerine tanıklığı dolayısıyla dünyadan fazla zevk alamayarak kendisini tasavvufa verdi. Nakşibendî tarikatına intisap ederek son yıllarını ibadet ve taatle, hayır ve hasenat işleriyle geçirdi. 12 Şubat 1899’da vefat etti. Türbesi Eyüp Sultan Camii yakınında Bostan İskelesi mevkiindedir. Şiirlerindeki aşk, ilâhi aşktır. Dünyanın geçiciliğine sık sık vurgu yapar. Özellikle kasidelerinde ölümü ve ölüm ötesi hayatı hatırlatan konulara dikkat çeker. Şiirlerinde işlediği diğer fikirler şunlardır: Gönüle Allah sevgisini yerleştirmek için nefsi tezkiye etmek gerekir, bunun için de insan ibadet, zikir ve riyazetle meşgul olmalıdır. Kişi ilmiyle amel etmeli, inançlarında samimi olması için riyadan uzak durmalıdır. Divanındaki şiirlerden onun inançlı, samimi bir kişi olduğu anlaşılır. Muhammed Bahaeddin Nakşibendî için yazdığı bir medhiyesi bulunmaktadır. İstanbul’da birçok çeşme, medrese ve kütüphane yaptırdı. Bunlardan önemli bir kısmı Üsküdar’dadır. Dudullu’daki Âdile Sultan Çeşmesi,

AHÎZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ A

Adile Sultan Sarayı, Kandilli

Koşuyolu-Altunizade arasında bulunan Âdile Sultan Kasrı, Kadıköy ile Üsküdar arası Altunizade civarında İsmail Paşa mahallesi koruluğunda yaptırıldığı bildirilen Âdile Sultan Namazgâhı bunlardan bazılarıdır. Kandilli Kız Lisesi’nin bir bölümünü oluşturan bir diğer yapı ise Âdile Sultan Sarayı’dır. Kaynakça: Hikmet Özdemir, Âdile Sultan Divanı, Ankara 1996; Osmanlıdan Günümüze Kadın Şairler Antolojisi, (der. Bedirhan Tamsöz), Ankara 1994, s. 52-56; Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 135-138; Necdet Sakaoğu, “Adile Sultan” YYOA, I, 80-81. ➢ AZMİ BİLGİN

AHÎZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ (1556-1604)

Üsküdar Nurbânû Sultan Medresesi müderrislerinden; şair ve hattat. İstanbul’da dünyaya geldi (1556). Kazasker Ahîzâde Mehmed Efendi’nin büyük oğludur. İyi bir eğitim gördü ve Fuzayl el-Cemalî ve Ebussuud efendilerin derslerine katıldı. Bu arada hat dersleri aldı. Mezun olduktan sonra sırasıyla Yeni İbrahim, Kasım Paşa, Yeni Ali Paşa, Şah Sultan, Hankah, Haseki, Sahn-ı Seman ve Şehzâde medreselerinde müderrislik yaptı. Üsküdar’daki Atik Valide Medresesi’ndeki görevini 1590-1591 yıllarında ifa etti. Burada yaptığı ders o sırada

büyük yankı uyandırmıştır. Daha sonra kazâ mesleğine sülûk eden Abdülhalim Efendi Bursa, Edirne ve İstanbul kadılıklarında bulundu; ardından iki defa Anadolu ve 1601 yılında Rumeli kazaskeri oldu. Ünlü Şekāik Tercümesi müzeyyili Nev‘îzâde Atâî Abdülhalim Efendi’den mülazım olmuş ve bununla iftihar etmiştir. 1604 yılında ölen Ahîzâde’nin vefatına “irtehale’l-ulûm biba’de’l-Halîm” mısraıyla tarih düşürülmüştür. Abdülhalim Efendi’nin Hidâye’ye şerhleri, Miftâh şerhlerine ta’likatları vardır. Ayrıca Câmiü’l-fusûleyn, Dürer ü Gurer, Eşbah ve Nezâir’in hâmişlerine her biri birer kitap değerinde haşiyeler kaleme almıştır. Tefsire dair yazıları da olan Ahîzâde mütalaa ettiği ilmî kitapların kenarlarına pek değerli ta’likatlarda bulunmuştur. Özellikle kaleme aldığı vakıfnâmeler, şer`î hüccetler ve temessükâtlar daha sonra âdeta düstûrü’l-amel olmuştur. Bunların dışında Şevâhidü’nNübüvve’yi tercüme etmiş olan Ahîzâde şiirle de meşgul olmuş, yazdığı şiirlerde Halîmî mahlasını kullanmıştır. Kaynakça: Muhibbî, Hulâsatü’l-eser (nşr. Mustafa Vehbî), Kahire 1284, II, 319-322; Osmanlı Müellifleri, I, 228; Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 495-497; Hasan Güleç, “Ahîzâde Abdülhalim Efendi”, DİA, I, 548. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

33

A AHMED III

 III. Ahmed Çeşmesi

AHMED III (1673-1736)

Üsküdar’ın imarına önemli katkılarda bulunmuş Osmanlı padişahı.

34

31 Aralık 1673’de doğdu. Babası IV. Mehmed, annesi Râbia Emetullah Gülnûş Sultan’dır. On dört yaşında iken Topkapı Sarayı’na kapatıldı. Daha sonra Edirne’ye nakledildi. 1703 Edirne Vak`ası sırasında âsiler tarafından tahta çıkarıldı. Padişah olduktan sonraki ilk işi memleketin içişleri ile uğraşmak oldu. Rusya, Venedik, İran ve Afganlılarla olan münasebetler, alınan başarısızlıklar ve kaybedilen topraklar zamanla içeride huzursuzluklara sebep oldu. 1730’da Patrona Halil İsyanı patlak verdi. Bu sırada ordu Haydarpaşa sahrasında bulunduğu için padişah da Üsküdar’da Hatice Sultan’ın konağındaydı. III. Ahmed, âsilere karşı başarı elde edemedi. Tahttan zorla feragat ettirilip, Topkapı Sarayı’na gönderildi. Hayatının son yıllarını burada geçirdi. Altmış üç yaşında iken vefat etti (1736). Eminönü’nde Yeni Camii yanında bulunan babaannesi Vâlide Turhan Sultan’ın türbesine defnedildi. III. Ahmed, yirmi yedi yıllık saltanatı süresince iktisadî ve sosyal sahalarla alakalı birçok yeniliğe öncülük etti. Türkiye’de Batılılaşma hareketleri onun devrinde başladı. Paris’ten getiriÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

len planlara göre Kağıthane çevresiyle Haliç ve Boğaziçi sahillerinde, Üsküdar civarında padişahın hoşuna giden yeni yeni binaların inşasına başlandı. Sonraları, sembolleşerek o yıllara Lâle Devri denilmesine sebep olan lâle gayet kıymetli bir çiçek haline geldi. Üsküdar’da Şerefâbâd Kasrı III. Ahmed adına inşa edildi ve Kayışdağı’ndan getirilen sular, bu kasrın bahçesinden geçirildikten sonra Üsküdar çeşmelerine dağıtıldı. Rockfort adındaki bir mühendis subay da Osmanlı ordusunda bazı yenilikler yapmak üzere Üsküdar’da yeni bir ocak kurma teşebbüsünde bulundu. Kendisi, devrin meşhur hattatı Hâfız Osman’dan sülüs ve nesih, Veliyyüddin Efendi’den de ta’lik meşk etmiş iyi bir hattattı. Üsküdar meydanında inşa ettirdiği çeşmenin kitâbelerini de kendisi yazmıştır. III. Ahmed, Annesi Râbia Emetullah Gülnûş Sultan için Üsküdar’da Yeni Vâlide Camii ile bunun yanında bir sebil, çeşme, sıbyan mektebi ve bir imarethane yaptırdı. Üsküdar’da İskele Meydanı’ndaki III. Ahmed Çeşmesi’ni de o yaptırmıştır. Kaynakça: İzzet Kumbaracılar, İstanbul Sebilleri, İstanbul 1938, s. 35; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1943, I, 134; Enver Ziya Karal, ‘’Ahmed III’’, İA, I, 165-168; Münir Aktepe, “Ahmed III”, DİA, II, 34-38; Necdet Sakaoğlu, “Ahmed III”, DBİst.A, I, 110-114. ➢ YAYIN KURULU

AHMED EFENDİ, MUTAFZÂDE A

divançe dolduracak kadar Türkçe, Arapça, Farsça şiirler yazmış, bunlar Gülgün Yazıcı tarafından Ahmed Celâleddin Dede ve Şiir Defteri (Çanakkale 2009) adıyla yayımlanmıştır. Kaynakça: Hüseyin Vassâf, Sefîne, V, 237-239; Abdullah Uçman, “Ahmed Celâleddin”, DİA, II, 53; İbnülemin, SATŞ, I, 217-218; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1936, I, 273-276; a.mlf., Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 664666; Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1953, s. 240, 458-459; Bedi N. Şehsuvaroğlu, Eczacı Yarbay Nâyzen Halil Can, İstanbul 1974, s. 35-38; “Ahmed Celaleddin Dede”, İst.A, I, 334; “Ahmed Celâleddin Dede”, TDEA, I, 57. ➢ MUSTAFA UZUN

AHMED EFENDİ, KADIZÂDE, TEZKİRECİ (ö. 1723)

Üsküdar Mihrimah Sultan Medresesi müderrislerinden.

AHMED CELÂLEDDİN DEDE (1853-1946)

Üsküdar Mevlevîhanesi şeyhi, şair ve mûsıkîşinas. Gelibolu Mevlevîhanesi şeyhi Hüseyin Azmi Dede’nin oğludur. Orada doğdu (1853). Babası Mısır Mevlevîhanesi’ne tayin edilince (1870) onunla gitti. Orada Câmiü’l-Ezher’e devam etti. Ayrıca Manastırlı Nailî Efendi’den Farsça dersleri aldı. Dergâhta da edebiyat ve mûsıkî bilgisini ilerletti; çile çıkarıp neyzenbaşı oldu. Babasının vefatını takiben İstanbul’a geldi (1893). Bir müddet Üsküdar’daki evinde münzevi bir hayat yaşadı. 1908’de önce vekâleten, sonra asaleten Üsküdar Mevlevîhanesi’nin şeyhliğiyle mesnevihanlığına getirildi. Atâullah Efendi’nin vefatı üzerine (1910) aynı vazifeyle Galata Mevlevîhanesi’ne tayin edildi. Tekkelerin kapatılmasına kadar bu hizmeti yürüttü. Baykara soyadını aldı. 1946’da vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler Tekkesi’nin arkasına defnedildi. Devrin önde gelen Mesnevihanlarındandı. Derin bir tasavvufî malûmata ve geniş bir mûsıkî bilgisine sahipti. İyi bir na’than olduğu gibi Hamparsum ve Batı notalarını da çok iyi bilirdi. Kıymetli bir nota koleksiyonu bulunduğu belirtilmiştir. Şiir ve edebiyatla da meşgul olmuş, bir

Üsküdar’da doğdu. Eğitimini tamamladıktan sonra sırasıyla İstanbul’da Sâniye-i İbrahim Paşayı Atik, Üçbaş, Kepenekçi Sinan, Kara Ahmed Paşa, Beşiktaş’ta Sinan Paşa, Sahn-ı Seman, Şeyhülislâm Muid Ahmed Efendi, Siyavuş Paşa Sultanı ve 5 Ocak 1723’ten itibaren Üsküdar Mihrimah Sultan Medresesi müderrisliklerinde bulundu. Aynı yılın 22 şubatında öldü. Mezarı Edirnekapı dışındaki kabristandadır. Âlim ve derviş-meşrep bir kişiliği olan Ahmed Efendi bazı kazaskerin tezkireciliklerinde bulunmasından dolayı “Tezkireci” sıfatıyla da anılır.

› Ahmed Celâleddin Dede

Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II-III, 539-540. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

AHMED EFENDİ, MUTAFZÂDE (ö. 1883)

Uzun süre Üsküdar’da yaşamış zâkir, mûsıkî hocası ve dini eserler bestekârı. Tahsilini İstanbul medreselerinde yaptıktan sonra kadı nâibi olarak çeşitli yerlerde bir süre de Gelibolu’da bulundu. Hayatının büyük bir kısmını Üsküdar Bulgurlu’daki büyük kârgir köşkünde geçirdi. Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Osman Selahaddin Dede’ye intisap etti. Ayrıca Sünbüliyye tarikatına da intisap edip Kocamustafapaşa hankâhında uzun süre zakirlik yaptı, durak ve mersiye okudu. 1846’da mûsıkîdeki hocası Hamamizâde İsmail Dede Efendi ve Dellalzâde İsmail Efendi ile birlikte hacca gitti. 1868’de MıÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

35

A AHMED EFENDİ, MÜFTÎZÂDE

sır mevleviyetine tayin edildi. 13 Aralık 1883’te İstanbul’da vefat etti. Hamamizâde İsmail Dede’nin bütün eserlerini ve bu arada dini ve din dışı pek çok eseri hâfızasında bulundurmasıyla bilinen Ahmed Efendi, dönemin ilmiye sınıfının önemli kişileri arasında yer almaktaydı. Hocası İsmail Dede’nin en sadık talebelerinden olup hac yolculuğunda hocasını yalnız bırakmadı ve onun Mina’da vefatı sırasında da yanında bulundu. Ayrıca Ahmed Efendi, Kutbünnâyî Şeyh Osman Dede’nin bestelediği “Mi’raciyye”nin “neva hanesi” ile Mevlid’in bestesinin unutulmak üzere olduğunu sezip, dileyenlere bu eserleri öğretmek istediğini ifade etmiş ancak bu konuya gerekli önem verilmemesinden, Türk dinî mûsıkîsinin bu seçkin eserleri bugün artık unutulmuş bulunmaktadır. Pek çok talebe de yetiştiren Ahmed Efendi’nin talebeleri arasında mersiyehan Hüseyin Tevfik Efendi, “Said Paşa İmamı” diye şöhret bulmuş mevlidhan Hasan Rızâ Efendi, Bahariye Mevlevîhânesi şeyhlerinden Hüseyin Fahreddin Dede ve Şeyh Said Özok en tanınmışlarındandır. Bestelediği eserlerinden ikisi ilâhi üç eseri günümüze ulaşabilmiştir. Kaynakça: Mehmed Ziya, Yenikapı Mevlevîhânesi, İstanbul 1329, s. 195; Rauf Yekta, Esatiz-i Elhan III: Dede Efendi, İstanbul 1924, s. 166; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 441; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 31-33; Nuri Özcan, ‘‘Ahmed Efendi, Mutafzâde”, DİA, II, 60-61. ➢ NURİ ÖZCAN

AHMED EFENDİ, MÜFTÎZÂDE (ö. 1206/1791)

duğu dört meseleye hazırladığı cevaplar, devrin âlimlerince beğenildi. Beyzâvî Tefsiri’nin bazı kısımlarına hâşiyeler yazdığı da bilinmektedir. Kaynakça: Mehmet İpşirli, “Ahmed Efendi, Müftîzâde”, DİA, II, 61; Haskan, YBÜ, II, 767.

Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı şeyhülislâmlarından

36

Babasına nispetle “Müftîzâde” lakabıyla meşhur oldu. Medrese tahsilinden sonra çeşitli ilmiye görevlerinde bulundu. 1772 Rus seferine ordu kadısı olarak katıldı. Kadı (1782), kazasker (1785) ve şeyhülislâm oldu (1786). I. Abdülhamid’i Rusya seferine sürüklemekle hata ettiğini düşünüp görevinden ayrıldı (1787). III. Selim döneminde eski şeyhülislâmların arpalıklarına gitmeye mecbur edilmesi (1789) üzerine, bir süre Ankara’da kaldı. İstanbul’a dönünce vefat etti (1791). Üsküdar’da Havuzdibi’ne defnedildi. Faziletli, bilgili ve yumuşak huylu bir kimseydi. Fas hükümdarının Osmanlı ulemâsına sorÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

➢ MEHMET İPŞİRLİ

AHMED FEHİM EFENDİ (1856-1930)

Üsküdar doğumlu, ilk Türk tiyatrocularından. Üsküdar’da Valide-i Atik Mahallesi’nde doğdu (1856). Hattat Abdülkadir Efendi’nin oğludur. Babası onu, on üç yaşındayken Tophane Askerî Fabrikası’na çırak olarak verdi. Burada tornacı olarak yetişti. Fabrikanın kapatılmasından sonra, bir süre İdâre-i Mahsûsa Fabrikası’nda tornacılık ve Sanayi Mektebi atölyesinde ustabaşılık yaptı. Sanayi Mektebi atölyesinde çalışırken Gedikpaşa Tiyatrosu’na sık sık temsil seyretmeye

AHMED FEHİM EFENDİ A

giderdi. Uzun süre, aktörlerin toplandığı Mıgırdıç Ağa’nın dükkânına devam etti. Buradaki tanışıklıklar zamanla dostluğa dönüştü. Ermeni aktörlerin bir kısmı, harp sebebiyle Edirne’ye kadar gelen Rus askerlerine temsil vermek üzere oraya gidince Gedikpaşa’da oyuncu sıkıntısı baş gösterdi. İstanbul’da kalan aktörler Ahmed Fehim’i sahneye çıkarmak istediler. O da bu teklifi büyük bir memnuniyetle kabul etti. İlk olarak Güllü Agop’un Gedikpaşa Tiyatrosu’nda, onun yönettiği bir perdelik, tercüme komedi İki Sağırlar’da Boniface rolü ile sahneye çıktı (1876). Daha sonra, Tomas Fasulyeciyan grubuyla gittiği Bursa’da Ahmed Vefik Paşa’nın kendileri için yaptırdığı tiyatro binasında (18781882), dönüşte Gedikpaşa Tiyatrosu’nda (1884) sahne hayatını sürdürdü. Kendi kumpanyasını kurup Mühürdar, Göksu, Bakırköy ve Bağlarbaşı’nda temsiller verdi. İki buçuk sene kadar Ankara’da kalıp temsil ve ders vererek, resim ve tabela yaparak sanat hayatını sürdürdü. Bir dönem Mınakyan Topluluğu ile Kadıköy, Adalar, Göksu ve Üsküdar’da Tophanelioğlu Millet Bahçesi’nde temsiller verdi. 1906 yılında Osmanlı Komedi ve Vodvil Kumpanyası’nı kurdu. Üsküdar Tepe Tiyatrosu’nda oynarken Meşrutiyet ilan edildi (1908). Şemseddin Sami’nin, Besa ve Namık Kemal’in Vatan piyeslerini sahneye koydu. Üsküdar’daki Dilküşa Tiyatrosu’nda, Raşit Rıza’yla oyunlar sergiledi (1909). Bu yıllarda Türk tiyatro sahnesine birçok oyuncu kazandırdı. Dârülbedâyi kurulunca komedi tatbikat muallimi oldu. I. Dünya Savaşı yıllarında işleri bozuldu. Muhsin Ertuğrul’un kurduğu Sahne-i Edebî’de yer aldı (1918). Bazen sahneye çıktı, bazen de film çevirdi. Hüseyin Rahmi’nin Mürebbiye ve Yusuf Ziya’nın Binnaz isimli piyeslerini filme aldı (1919). Sahne hayatının ellinci yılı dolayısıyla bir jübile düzenlendi (1926). Langa’daki evinde vefat etti (2 Ağustos 1930). Cenazesi Dârülbedâyi tarafından düzenlenen cenaze töreni sonrasında Büyükada’da Tepeköyü Mezarlığı’na defnedildi. Ahmed Fehim aynı zamanda iyi bir ressam ve hattattı. Burhan Felek anılarında Ahmed Fehim’in bir fotoğraf meraklısı olduğundan, tek camlı bir fotoğraf makinesi yaptığından ve bu-

nunla fotoğraflar çektiğinden bahsetmektedir. Osmanlı’da, ilk blok dekor düzenini Bursa Tiyatrosu’nda o gerçekleştirmiştir. Sahne yapımı, tasarımı ve giysi çizimleriyle uğraştı. Tiyatro yapılarının kurulumunda emeği geçti. Türk tiyatrosunun kuruluş ve gelişim evrelerinde canlı bir tanık olarak yaşadıklarını kaleme aldı. Anıları Vakit gazetesinde “Sahnede Elli Sene” adıyla tefrika edildi (1926), kitap olarak ise Tercüman 1001 Temel Eser dizisinde yayımlandı (1977).

Ahmed Fehim Efendi

Kaynakça: Metin And, Osmanlı Tiyatrosu: Kuruluşu – Gelişimi – Katkısı, İstanbul 1976, s. 219-229; Burhan Felek, Hayal Belde Üsküdar, İstanbul 1987, s. 175; Hafi Kadri Alpman, Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları, İstanbul 1977, tür.yer.; Münif Fehim, “Ahmed Fehim”, Perde ve Sanat, nr. 11, İstanbul 1941, s. 8-9; Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi: Tanzimat Tiyatrosu, İstanbul 1961, III, 248-252; Mahmud Yesari, “Ahmed Fehim Efendi”, İst.A, I, 365. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

37

A AHMED FERİD EFENDİ

AHMED FERİD EFENDİ

AHMED MEKKÎ EFENDİ, ÜÇIŞIK

Üsküdar’da tekke şeyhi; şair, mûsıkîşinas.

Üsküdar’da müftülük yapmış din bilgini.

(1866-1910)

İzmir’e bağlı Yenişehir Fener’de doğdu (1866). Babası, Dergâh-ı Atik şeyhi Mehmed Vehbi Efendi’dir. İlk ve orta tahsilini burada tamamladı. Babasından ve başka hocalardan Arapça ve Farsça dersleri aldı. 1881’de Yenişehir’in Yunanlılar tarafından işgali üzerine babasıyla birlikte İzmir’e gitti. Babası 1885’te vefat edince İstanbul’a geldi ve medresede eğitime başladı. Daha sonra Meşîhat müsteşarı olan Ödemişli Mustafa Efendi’den icâzet aldı. Selânik’e giderek İstanbul’da Abdüsselâm Dergâhı şeyhi iken Selânik’e naklolunan ve babasının halifelerinden olan Yahya Efendi’den Sâdiyye hilâfetini aldı (1895). Selânik’ten döndükten sonra özel dersler verdi. Üsküdar’da Sâdiyye tarikatından Hallaç Baba Dergâhı şeyhi Ali Fakri Efendi’nin Ahmed elBuhârî Dergâhı şeyhliğine nakli ile onun yerine atandı (1906). Tekke harap bir haldeydi. Müridlerinden Yenişehirli Hacı Hüseyin Paşa kızı Vâhide Hanım tekkeyi yeniden yaptırdı. Ahmed Ferid Efendi, ancak dört beş sene kadar şeyhlik yapabildi, hastalandı ve vefat etti (1910). Dergâhın haziresinde medfundur. Ferdî mahlasıyla şiirler yazdı. Mûsıkî terimlerini bir araya toplayan Kâr-ı Nâtık adlı manzum bir eseri vardır. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1936, I, 283-285; Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, II, 64-66; “Ahmed Ferid (Ferdi)”, TDEA, I, 61-62; Haskan, YBÜ, I, 446; İbnülemin, SATŞ, I, 613-615. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

AHMED KEMAL PAŞA (1850?-1918)

Beylerbeyi’nde oturmuş Osmanlı devlet adamı. Beylerbeyi’nde doğdu (1850?). Babası, Hüseyin Hamid Paşa, annesi Şerife Cemile Hanım’dır. Trabzon, Batum, Selânik, Manastır, Kosova, Sakız, Rodos ve Midilli mutasarrıflıklarında bulundu. Beylerbeyi’nde, bugünkü Yalıboyu Caddesi’nde bulunan Haşim Paşa Köşkü’nde oturdu. 1918'de bu köşkte vefat etti, Küplüce Mezarlığı’na defnedildi. Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi, I, 41-42.

38

➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

(1896-1967)

Van’ın Başkale kazasında doğdu (1896). Babası tanınmış sufilerden Seyyid Abdülhakîm Arvâsî’dir. Küçük yaştan itibaren babasından ve amcası Seyyid Tâhâ Efendi’den dinî ilimler tahsil etti; eğitimini tamamladıktan sonra babasından icâzet aldı. Dinî ilimlere derinlemesine vâkıf olduğu halde hiçbir zaman gurura kapılmamış her zaman edep ve tevazu sahibi örnek bir şahsiyet olmuştur. 1947 yılında Üsküdar müftülüğünde müsevvid olarak göreve başladı; aynı yere müftü vekili (1949) ardından da müftü olarak tayin edildi (1950). 1953 yılına kadar bu görevde kaldı. Bu tarihten sonra vefatına kadar Kadıköy Müftülüğü görevini sürdürdü. Üsküdar müftüsü iken Üsküdar’daki Yeni Valide Camii’nde İbn Abidin ve Beyzâvî okuttu; Rumi Mehmed Paşa Camii’nde ise imam ve müezzinlere ders verdi. Dersin yanında birçok gence güzel ahlâk sahibi olmaları konusunda örnek oldu. Talebelerine ilim öğretmek üzere, hiçbir karşılık beklemeden zaman zaman onların evlerine kadar bizzat gitti. Küçük yaştaki çocukları okutmak için ödüllendirerek teşvik etmeleri konusunda ailelerine rehberlik etti. Cumartesi ve Pazar günleri öğleden sonra Fâtih Câmii’nde halka vaaz ve nasihatta bulundu. Bu vaazlarda Beyzâvî tefsirini baştan sona okutmuştur. Kendisine sorulanların cevabını bilse bile muteber kaynaklara bakar ve bizzat kitaptan okuyarak cevaplandırırdı. Hattâ bâzan aynı soruyu sormak için değişik zamanlarda farklı kimseler geldiğinde de her seferinde “Hele bir kitaba bakalım” der ve kitaptan okuyarak cevabını verirdi. Çok cömert bir kimse olan Ahmed Mekkî’nin kapısı sevenlerine, gelenlerine her zaman açık olmuştur. Müftülük yaptığı zamanlarda din görevlilerine çok yumuşak davranmış, sık sık hal ve hatırlarını sorup gönüllerini almıştır. Bundan dolayı yanında çalışanlar onu bir âmir olarak değil, şefkatli bir baba gibi görürlerdi. Bilhassa âlimlere karşı çok hürmet gösteren bir kimseydi; dünya malına değer vermezdi. Ahmed Mekkî Üçışık 1967 yılında vefat etti. Edirnekapı Kabristanı’na defnedildi. Kabri üç yıl sonra çevre yolu

AHMED NECİB EFENDİ A

yapılması sebebiyle Ankara Bağlum’a babalarının yanına nakledildi. Arapça ve Farsça’yı iyi bilen Mekkî Efendi’nin Tebyîdü’s-sahîfe (İmam Suyûtî’den), Mevlid Risâlesi (Seyyid Ahmed Derbirî’den, Bacurî Şerhi ile birlikte), Tütün Risâlesi, Savâikü’l-muhrika (İbn Hacer el-Heytemî’den) çevirileri henüz yayımlanmamıştır. Kaynakça: İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, İstanbul, ts., I, 127; İslâm Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul 1970, I, 290-291. ➢ AZMİ BİLGİN

AHMED MUHTAR BEYEFENDİ, MOLLABEY (1807-1882)

Mezarı Üsküdar’da bulunan şeyhülislâm. İstanbul’da doğdu (10 Ağustos 1807). Ulemâdan Mahmud Bey’in oğlu, eski sadrazamlardan Koca Yûsuf Paşa’nın torunudur. Hâfız Ahmed Efendi’nin derslerine devam ederek icâzet aldı. Ayrıca Evliya Hoca ile Arab Hoca’dan tefsir, hadis, Hızır Ağazâde Said Bey’den de Farsça okudu. 1826’da Dîvân-ı Hümâyun Kalemi’ne girdi, 1846’da ruûs imtihanını kazandı. Takvîm-i Vekāyi`de musahhih olarak çalıştı (1848-1855). 1855’te Selânik kadısı oldu; Haremeyn, İstanbul, Anadolu kazaskerliği pâyelerini aldı. Meclis-i Tedkîkat âzalığına tayin edildi, ancak bir süre sonra ayrıldı. Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’nın gayreti ile şeyhülislâm oldu (1871), Evkaf-ı Hümâyûn nâzırlığı ikinci görev olarak verildi. Mahmud Nedim Paşa’nın azlinden sonra ayrıldığı şeyhülislâmlığa (1872) II. Abdülhamid’in saltanatında ikinci defa getirildi (18 Nisan 1878) ve sekiz ay kadar kaldı. Hoş sohbeti, şiire ve edebiyata karşı ilgisi ile tanınmıştır. 22 Aralık 1882’de öldü; Üsküdar’da İnâdiye Tekkesi hazîresine defnedildi. Paşa torunu olduğu için “beyefendi” sıfatıyla anılmıştır. Kaynakça: İlmiyye Salnâmesi, s. 602-603; Evkaf-ı Hümâyun Nezâreti-nin Tarihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul 1335, s. 154; Abdurrahman Şeref, Târih Musâhabeleri, İstanbul 1340, s. 225; İbnülemin, Son Sadrıazamlar, V, 760; İhsan Süreyya Sırma, L’Institation et les biographies des Şayh alIslam sous le règne du sultan Abdulhamid II. (1876-1909), Strasbourg 1973, s. 80-88. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

Ahmed Muhtar Beyefendi’nin mezarı

AHMED NECİB EFENDİ (ö. 1316/1898)

Uzunca bir süre Üsküdar’da yaşamış ilk Türk ve müslüman tiyatro oyuncusu. Güllü Agop, Gedikpaşa Tiyatrosu’nda on senelik imtiyazla açtığı Osmanlı Topluluğu’nda sanatkâr şahsiyeti ile tanınmış birinci sınıf ilk Türk tiyatro aktörü idi. Burada sahne almadan önce, orta oyununda Pişekâr rolüne çıktığı da biliniyor. Güllü Agop Gedikpaşa Tiyatrosu’nda Türkçe temsiller vermeye 1868 yılında başladı. Ahmed Necib’in tiyatroya katılımı ise 1869 yılında gerçekleşmiştir. Bu tiyatroda kendisine şöhret getiren önemli rollerden biri Ayyar Hamza’da ki “Muhterem Efendi” rolüdür. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

39

A AHMED RESMÎ EFENDİ

Letâif-i Hayal adıyla tertip ettiği Karagöz fa-sılları da basılmıştır. Kaynakça: Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi: Tanzimat Tiyatrosu, İstanbul 1961, III, 240-245; Reşat Ekrem Koçu, “Ahmed Necib Efendi”, İst.A, I, 401-402; Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, II, 100-102. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

AHMED RESMÎ EFENDİ (1700-1783)

Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Osmanlı devlet adamı ve tarihçilerinden.

Ahmed Necib Efendi

40

Buradan Mınakyan’ın idaresindeki tiyatroya geçip ölünceye kadar orada çalışan Ahmed Necib, gençliğinde komik ve jön prömiye rolleriyle temayüz etti. Sonraları Fatih Sultan Mehmed oyunundaki Fâtih rolündeki başarısı ile şöhreti arttı. İlerleyen yaşı sebebiyle ömrünün son yıllarında ihtiyar aktör olarak temsillerde yer aldı. Uzunca bir süre Üsküdar Divitçiler’de oturan Ahmed Necib, son oyununu 1897-1898 yılları arasında Üsküdar Fıstıkağacı’nda Beyleroğlu Bahçesi’ndeki yazlık tiyatroda Mınakyan’ın Kızıl Köprü adlı piyesinde müdde-i umumi rolü ile oynadı. Uzun zamandır muztarip olduğu fıtık rahatsızlığı oyundan birkaç gün sonra şiddetini arttırdı. Bir süre sonra da vefatına sebep oldu (1898). Kabri, Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler Tekkesi civarındadır. Otuz yıla yakın bir süre bedeni, kafası ve kalemi ile Türk tiyatrosu için çalıştı. Olgun, münevver ve beyefendi kişiliğiyle tanındı. Ünlü Turandot masalından uyarladığı İdbâr ve İkbal (1874-1875) ile Nedamet Yahut Hırsız Evlat sahnelenen oyunlarındandır. Tedbirsizler Piyesi ve ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Girit adasında doğdu. Küçük yaşta geldiği İstanbul’da Tavukçubaşı Damadı Mustafa Efendi’nin maiyetinde yetişti ve onun damadı oldu. Daha sonra çeşitli yerlerdeki baruthanelerin yöneticiliğini yaptı. Elçilikle Viyana’ya ve Berlin’e gönderildi. Ardından sadaret mek-tupçuluğu, çavuşbaşılık, matbah ve tersane eminliği, ruznamçecilik ve sadaret kethüdalığı gibi önemli merkezî görevlerinde bulundu. 1774’te Rusya ile imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması görüşmelerinde görev aldı. Döndükten sonra tekrar matbah eminliği, cizye muhasebeciliği, ruznâmçecilik, süvari mukabeleciliği görevlerini üstlenen Ahmed Resmî Efendi 1783 Ağustosu sonunda öldü. Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda medfundur. Devlet adamlığı yanında velûd bir müellif olarak çoğu tarih ve biyografi dallarında birçok eseri bulunan Ahmed Resmî, Halîkatü’r-rüesâ adıyla (Sefînetü’r-rüesâ adıyla İstanbul’da 1269’da basılmıştır) reisülküttapların; Hamîletü’l-küberâ adıyla dârüssaâde ağalarının biyografilerini (yay. Ahmet Nezihi Turan, İstanbul 2000 ve Zeynep Aycibin, TTK Belgeler [Ankara 2002], XXII/26, s. 183-226) kaleme almıştır. Aynı türdeki bir başka eseri Alaybeyizâde Emin Mehmed Efendi’nin Vefeyât’ına yaptığı zeyildir. Viyana ve Berlin izlenimlerini veren sefâretnâmeleri olup, bunlar Türkçe ve bazı Batı dillerine çevrilerek basılmıştır. Bizzat katıldığı 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nın seyrini Hulâsatü’l-i’tibâr (İstanbul 1282, 1286, 1307; Almancası 1813) adlı eserin-de toplayan Ahmed Resmî Efendi, burada Osmanlı Devleti’nin izleyeceği dış politika hakkında görüşlerine de yer vermiştir. Devletin yapısı ve özellikle ordunun iâşe ve ikmali ile ilgili olarak Sadrazam Halil Paşa’ya bir Lâyiha sunmuş; Eflak

AHMED VEFKİ EFENDİ, DRAĞMAN ZÂKİRİ A

 Ahmed Resmî Efendi › Ahmed Selahaddin

ve Boğdan’ı istila eden Rusya’ya karşı izlenecek siyaseti de Sadrazam Muhsinzâde Mehmed Paşa’ya bir takrir halinde takdim etmiştir. Ahmed Resmî Efendi bunlardan başka Arapça’dan bir coğrafya kitabı ile atlara dair eserler çevirmiş, yine Arapça bazı atasözlerini toplayan bir çalışma yapmıştır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, II, 380-381; Osmanlı Müellifleri, III, 58-59; Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1968, s. 102-105, 112-116; Babinger (Üçok), s. 337-340; Bekir Kütükoğlu, “Ahmed Resmî”, DİA, II, 121-122. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

kurucuları arasında yer aldı. Meclis-i Mebusân’a İstanbul mebusu olarak girdi (1919). Hukuk ve siyaset alanında Berlin Kongresi’nin Diplomasi Tarihine Bir Nazar (1911), Hukuk-ı Düvel Dersleri (1921), Hukukî ve Siyasî Tetebbular (1923) gibi kitap ve makaleler yayımladı. Kaynakça: Ömer Faruk Şerifoğlu, “Ahmed Salahaddin Bey”, YYOA, I, 159; Baraz, Beylerbeyi, I, 43-44. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

AHMED VEFKİ EFENDİ, DRAĞMAN ZÂKİRİ (ö. 1161/1748)

AHMED SELAHADDİN (1878-1920)

Beylerbeyi doğumlu hukuk profesörü. Beylerbeyi’nde doğdu (1878). Babası İbrahim Muhiddin Bey’dir. Mekteb-i Mülkiye’yi bitirdikten sonra bir süre Duyûn-ı Umumiye’de çalıştı. II. Meşrutiyet’ten sonra Darülfünûn Hukuk Fakültesi’nde devletler hukuku hocalığı yaptı, profesör oldu (1910), fakülte dekanlığına seçildi. Mütareke yıllarında Türk Millî Cemiyeti’nin

Şair, dini eserler bestekârı, zâkir ve hattat. İstanbul Üsküdar’da doğdu. Babasının adı Ramazan’dır. Fatih’te Drağman Tekkesi şeyhi ve aynı zamanda eniştesi olan ünlü mutasavvıf İsa Mahvi Efendi’ye intisap etti. Daha sonra Şehremini’de Hulvî Efendi Tekkesi şeyhi, şair, mûsıkîşinas Derviş Ali Şîruganî’den de tarikat terbiyesi alarak kendini yetiştirdi. Drağman Tekkesi başmüezzinliği ve zâkirliğinin ardından aynı tekkenin ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

41

A AHMED VESİM PAŞA, HACI

 Ahmed Vesim Paşa ve › Üsküdar Mevlevîhanesi Türbesi’ndeki sandukası

zâkirbaşılığı görevini üstlendi. Bu münasebetle “Drağman zâkiri” lakabıyla anıldı. Bir süre sonra Kasımpaşa’da Çorlulu Ali Paşa Camii Cuma vaizliğine tayin edildi. Son yıllarında bu vazifelerinin yanı sıra Eyüp Nişancası’nda Sivâsî Tekkesi şeyhliğini vekâleten yönetti. Sivâsî Tekkesi’ndeki odasında vefat etti ve aynı tekkenin haziresine defnedildi. Döneminin şöhretli mûsıkîşinasları arasında yer alan Ahmet Vefki Efendi “Derviş Ahmed” ve “Vefki” mahlaslarını kullanarak kaleme aldığı tasavvufi manzumeleriyle de tanınır. Mûsıkîdeki en önemli hocası Derviş Ali Şîruganî’dir. Ayrıca ta’lik hattını ve Süleyman Çelebi’nin yazdığı “Mevlid”in bestesini, hattat-mûsıkîşinas Zeyrek Camii müezzini Hüseyin Efendi’den öğrendi. Çeşitli el yazması güfte mecmualarında bes-telerine daha çok “Drağman zâkiri Ahmed” başlığı ile rastlanmaktadır. İlâhi, şuğul ve tevşih formundaki bu eserlerden günümüze ancak birkaçı ulaşabilmiştir. Kaynakça: Müstakimzâde, Tuhfe, s. 642, 659-660; Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 490-491; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1942, I, 147, 158-159; Suphi Ezgi, Naza-riAmeli Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1933-1953, III, 78-79; V, 323-324; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 455; Nuri Özcan, “Ahmed Vefki Efendi”, DİA, II, 158. ➢ NURİ ÖZCAN

AHMED VESİM PAŞA, HACI (1824-1910)

Son Osmanlı kaptanıderyası, Üsküdarlı Bahriye nâzırı ve hattat.

42

Tersâne mahzeni emini Mehmed Reşid Efendi’nin oğludur. İstanbul Kasımpaşa’da doğdu. İlk tahsilinden sonra girdiği (1836) Mekteb-i Bahriyye’yi başarı ile bitirdi. Özel hocalardan hat, tezhip, resim ve Farsça öğrendi. Donanmaya katılarak (1841) yüzbaşılığa yükseldi (1848). Gemilerde zabitlik, süvarilik ve kumandanlık yaptı. 1850’de bilgi ve görgüsünü arttırmak için İngiltere’ye gönderildi. Kırım Harbi sırasındaki (1853-1856) başarısı sebebiyle Kırım imtiyaz nişanı, müttefik kumandanlıklarca takdirname verildi (1856). Binbaşılığa yükselince veliaht Abdülaziz’e tahsis edilen Peyk-i Şevket vapurunun süvarisi oldu. 1859’da miralay rütbesiyle sahil muayene memuriyetine tayin edildi. Rus amirali ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Pedakof ile Karadeniz limanlarının haritalarının yapılmasında çalıştı. Abdülaziz tahta çıkınca onun yaveri oldu (1861). Mekke Emîri Şerif Abdullah Paşa’ya nişan ve hediye götürdüğünde hac vazifesini de yerine getirdiğinden Hacı Vesim Paşa diye de anılmıştır. Sultan Abdülaziz’in Mısır seyahati sırasında da onun yaverliğini yaptı. Meclis-i Bahriye âzası ve reisi olduktan sonra (1865) kaptanıderyalığa tayin edildi. Sadrazam Fuad Paşa’nın donanma masraflarını kısma teklifine karşı çıktığı için azledilince Bahriye Meclisi ikinci reisi oldu. İkinci defa kaptanpaşalığa getirildikten sonra başkumandan olarak katıldığı Girit ablukasındaki başarıları sebebiyle takdirname aldı. 1877-1878 Osmanlı-Rus harbi sırasında Tuna İdâre-i Nehriyye ve Bahriyye kumandanı olduğu gibi Karadeniz Boğazı ve liman muhafızlıklarına tayin edildi. 20 Haziran 1878’de Bahriye nazırlığına getirildi. Sultan Abdülhamid’in, donanmanın silahsızlandırılması teklifini kabul etmediği için görevinden ayrıldı (1879). Salacak’taki yalısında vefat etti (13 Eylül 1910). Mevlevî olduğundan, Üsküdar Mevlevîhanesi türbesine defnedildi. Askerî ve idarî çeşitli çalışmaları, tok gözlülüğü ve açık sözlülüğü ile bilhassa Abdülaziz’in itimadını kazanmış, ilk zırhlı gemilerin siparişi-

AKALIN, BESİM ÖMER (PAŞA) A

Besim Ömer Akalın

ni sağlayarak Osmanlı donanmasının dünyanın üçüncü büyük deniz kuvveti haline getirilmesinde rol oynamıştır. Özellikle görevinden ayrıldıktan sonra hat, tezhip, resim-minyatür, mûsıkî ve ahşap oymacılığıyla meşgul olmuştur. Yazdığı bilinen sekiz mushafın çoğunun tezhibini de yapmıştır. Yağlı ve sulu boya resimle, küçük oyma işleriyle uğraşmıştır. En tanınmış resmi, bir mevlevî mukabelesini tasvir ettiği tablodur. Aynaya bakarak kendi resmini de yapmıştır. Kaynakça: Ahmed Lutfî, Târih (nşr. Münir Aktepe), Ankara 1988, X, 138-139; Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1986, III, 164, 168; Ali İhsan Gencer, Bahriyede Yapılan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezâretinin Kuruluşu, İstanbul 1985, s. 323; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 397-398; TA, I, 273; Mustafa Uzun, “Ahmed Vesim Paşa”, DİA, II, 158-159. ➢ MUSTAFA UZUN

AKALIN, BESİM ÖMER PAŞA (1862-1940)

Tanınmış Türk hekimi. İstanbul’da doğdu (1862). Babası ilk Osmanlı meclisinin Kosova Mebusu Nardalı Ömer Şevki Paşa, annesi Afife Hanım’dır. Priştine’de başladığı eğitimine İstanbul’da Gülhane Askerî Rüşdiyesi’nde devam etti. Kuleli Askerî İdâdîsi’ni bitirdi

(1879). Demirkapı’da bulunan Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne’yi sürekli sınıf birincisi olarak 1885’te bitirdi. Yüzbaşı rütbesiyle Haydarpaşa Tatbikat Hastahanesi’nde ve Yunan sınırındaki Serfiçe’de askerî hekim olarak görev yaptı. Tifoya yakalanınca İstanbul’a döndü. 1887’de doğum bilimi ve çocuk yetiştirme fenni ve sanatı konularında ihtisas yapmak üzere Paris’e gitti. 1891’de Paris’ten dönerek Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne’de profesör oldu. 1892’de İstanbul’da ilk doğum kliniğini açtı. 1899’da otuz yedi yaşında iken paşa oldu. 1909’da askerî ve sivil tıbbiyeler birleştirildi. Böylece, Demirkapı’da bulunan Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne ile Kadırga’da bulunan Mülkî Tıbbiyye Haydarpaşa’da açılan bir Tıp Fakültesi’nde bir araya getirilmiş oldu. Mülkî Tıbbiyye Haydarpaşa’ya taşınınca Kadırga’daki binalara doğum kliniği ve ebe mektebi yerleştirildi ve müderrisliğine de Besim Ömer Paşa getirildi. Bu klinik ve okul 1928’de Haydarpaşa’ya taşındı ve buradaki klinikle birleştirildi. 1933’te emekli oluncaya kadar bu kurumda görevini sürdürdü. 1935 ve 1939’da Bilecik milletvekili olarak iki dönem TBMM’nde görev yaptı. 1940’ta geçirdiği bir kalp krizi sonrası Ankara’da vefat etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Merkezefendi Mezarlığı’ndaki aile sofasına defnedildi. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

43

A ÂKİF MEHMED BEY

 Besim Ömer Paşa › Üsküdar Salacak’taki Âkif Mehmed Bey Mescidi

Besim Ömer Paşa, modern doğum bilimini ülkemize getirerek Tıbbiye’de ebelik eğitimini başlatmış; Kızılay, Verem Savaş Derneği, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Türk Tıp Tarihi Kurumu’nun kurucularından olmuştur. Yetmişi aşkın kitabı, 400’ün üzerinde bilimsel makalesi vardır. 1899-1904 yılları arasında dört ciltlik Nevsâl-i Afiyet’i çıkarmıştır. Kaynakça: Türk Tıbbının Kahramanları, İstanbul 2002, s. 1017; İnci Hot, “Besim Ömer Akalın’ın Hayatı (1862-1940)”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, sy. 2-3, İstanbul 1996-97, s. 213-233; Yeşim Işıl Ülman, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde Bir Aydın Portresi: Dr. Besim Ömer Akalın”, Müteferrika, sy. 25, İstanbul 2004, s. 51-87; Emine M. Atabek, “Kadın ile Kadın İçin Çalışan Büyük Hekim: Besim Ömer Paşa (Akalın) Ölümünün 40. Yılında (1862-1940)”, Mimar Sinan, sy. 31, İstanbul 1980, s. 64-71; Türk Parlamento Tarihi: TBMM V. Dönem 1935-1939 (haz. İhsan Güneş), Ankara 2001, II, 103-104; “Akalın, General Besim Ömer”, İst.A, I, 497-498; Nuran Yıldırım, “Akalın, Besim Ömer”, DBİst.A, I, 147; “Akalın, Besim Ömer Paşa”, TA, I, 305; Cüneyd Okay, “Akalın, Besim Ömer”, YYOA, I, 176. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

44

bir yıl kadar sonra ikinci defa teşrifatçılığa getirilmiştir. Bu görevine ilaveten çavuşbaşı da olan Akif Bey (1762), ertesi yıl ayrıca süvari mu-kabeleciliği de yapmıştır. 1766’da teşrifatçılıktan alınmış, ertesi yıl vefat etmiştir. Karacaahmet’te medfundur. 1758-1761 yılları arasına dair yazdığı Târihi Cülûs-ı Mustafa Hân-ı Sâlis adıyla bilinen eserinde, Osmanlı padişahlarının tahta cülûsu, elçi kabulü, saray düğünleri gibi törenler ağırlıklıdır. Dili sade ve açık olan eser üzerinde bir çalışma yapılmamıştır. Salacak’ta bir mescit yaptırmıştır. İnşa ve kitabelerinin güzel olduğu nakledilir. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 287; Osmanlı Müellifleri, III, 103; Ba-binger (Üçok), s. 317-318; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, 252; Haskan, YBÜ, I, 303-305; Erhan Afyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, İstanbul 2007, s. 137. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ÂKİF MEHMED BEY

AKSAL, SABAHATTİN KUDRET

(ö. 1768)

(1920-1993)

Salacak’ta mescit banisi ve Osmanlı tarihçisi.

Şair, hikâyeci; mezarı Karacaahmet’tedir.

Beylerbeyilerden Ebûbekir Paşa’nın oğludur. Bâbıâlî’de yetişerek III. Mustafa’nın teşrifatçılığında bulunmuştur. 1743 yılında görevinden alınmış, aynı sene Küçük Evkaf muhasebecisi olmuş; on ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

İstanbul’da doğdu (25 Nisan 1920). Babası Harbiye Nezareti’nde kalem amiri Sadettin Bey, annesi Asiye Hanım’dır. Beşiktaş’taki ilköğreniminin ardından İstanbul Işık Lisesi’nden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde başla-

AKYOL, HACI HÂFIZ SAMİ A

dığı (1937) yüksek öğrenimini Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nde sürdürdü. Son sınıftayken Üsküdar Sultantepe Ortaokulu’nda (Üsküdar Üçüncü Ortaokulu) öğretmenliğe başladı. Mezuniyetinden sonra (1943) İstanbul’daki İstiklâl, Işık, Boğaziçi gibi özel liselerde felsefe grubu öğretmeni olarak çalıştı. Ankara’daki askerliğinin (1948-1949) ardından Çalışma Bakanlığı’nda (1949-1951), İstanbul Belediyesi’nde (19511959) müfettiş olarak görev yaptı. İstanbul Belediye Konservatuarı müdürü (1959-1962), Şehir Operası sanat yönetmeni (1962), belediye yazı işleri müdürü (1963-68), sanat müşaviri, teftiş heyeti müdürü (1970) oldu. Konservatuarın tiyatro bölümünde estetik ve psikoloji dersleri, 1978’de emekli olduktan sonra Güzel Sanatlar Akademisi’nde estetik dersleri verdi. Fenerbahçe’deki evinde öldü (19 Nisan 1993). Karacaahmet Mezarlığı 4. Ada’da toprağa verildi. 1938’de ilk şiiri Varlık’ta, 1940’ta ilk öyküsü Küllük’te yayımlandı. Sokak adında bir dergi çıkardı (1940, 2 sayı). Varlık, İnsan, Oluş, Yeni İnsanlık, Yeni Dergi, Hamle, Yaprak, Servet-i Fünûn, Vatan gazetesi sanat eki, Yeditepe, Papirüs, Yenilik, Yeni Dergi, Yusufçuk, Adam Sanat, Milliyet Sanat, Türk Dili, Yazın, Yeni Düşün, Gösteri, Gergedan, Argos eserlerini yayımladığı dergilerdir. Hakikat ve Vakit’te fıkra yazarlığı

yaptı (1941-45). Garip etkisinde avarelik şiirleriyle başlayan şairliği 1960’tan sonra felsefi bir alana kaymıştır. Şiirlerinde güçlü dize işçiliği ve imge yapısı dikkat çeker. 1952-1957 yılları arasında çocukluk, gençlik yıllarının anılarıyla dolu öyküler yazdı. İlk anda Sait Faik’i hatırlatan ancak kendine has tatlar taşıyan bir anlatımı vardır. Tiyatro oyunlarında ise soyuta doğru gider. Açık, aydınlık, anlaşılır olma gayretini elden bırakmadan yalnızlık, yaşam, ölüm gibi temalar şiir, öykü ve tiyatrolarında kendini hissetirir. Öykü, oyun ve şiirleriyle çeşitli ödüllere layık görülmüştür. Şarkılı Kahve (1944), Duru Gök (1953), Elinle (1962), Eşik (1970), Zamanlar (1982), Buluşma (1990), Şiirler (1938-1993) gibi şiir, Gazoz Ağacı (1954), Yaralı Hayvan (1956) gibi öykü, Tersine Dönen Şemsiye (1958), Kahvede Şenlik Var (1966) gibi tiyatro eserleri bulunmaktadır. Denemeleri Denemeler, Konuşmalar: Geçmişle Gelecek ve Başka Yazılar (1998) kitabında bir araya getirilmiştir. Baudelaire ve Eluard’dan yaptığı çevirileri de yayımlanmıştır.

Sabahattin Kudret Aksal

Kaynakça: Muzaffer Uyguner, Sabahattin Kudret Aksal: Yaşamı, Sanatı, Yapıtlarından Seçmeler, İstanbul 2000; “Aksal, Sabahattin Kudret”, TDEA, I, 95; TBEA, I, 64-66. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

AKYOL, HACI HÂFIZ SAMİ (1866-1962)

Beylerbeyi’nde yerleşip yaşamış din adamı. Bulgaristan’da Ahiol kasabasında doğdu (1866). Babası Hacı Ali Efendi, annesi ise bir eşraf kızıdır. Bulgaristan’ın bağımsızlığının ardından Bandırma’ya göç etti. Bir süre manifaturacılık ve çiftçilik, sonra armatörlük yaptı Kuva-yı Milliye faaliyetlerine destek oldu. Anadolu’ya silah sevkiyatına hizmet etti. Büyük Millet Meclisi’nin kuruluşunda yapılan Milletvekilliği teklifini nazikçe geri çevirdi. 1920’de İstanbul’a göç etti. Önce Vaniköy’e taşındı. Sonra Beylerbeyi’ne yerleşmeye karar verdi. 1927 yılında Sermet Paşazade yalı arsası ve sahil yoluna bakan evi satın aldı. Satın aldığı gemilerin ardı ardına batması üzerine malî sıkıntı içine girdi. İstanbul’daki mağaza ve arazilerden sonra Beylerbeyi’ndeki yalı arsası ile ev de satıldı. 1936 yılında Beylerbeyi Camii imamlığını üstlenip Yalıboyu Caddesi’ndeki ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

45

cami vakfına ait iki katlı ahşap eve taşındı. 1962 yılında vefat etti. Küplüce Camii yanındaki aile kabristanına defnedildi. Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi, I, 48-49. ➢ NURDAN ŞAFAK

AKYÜREK, AHMED REMZİ (1872-1944)

Hacı Hâfız Sami Akyol ve uzun süre görev yaptığı Beylerbeyi Camii

Üsküdar Mevlevîhânesi şeyhlerinden, şair. Kayseri Mevlevîhânesinde doğdu (1872). Babası Süleyman Atâullah Efendi Kayseri Mevlevîhânesi şeyhlerindendir. İlk ve orta tahsilini burada

Ahmed Remzi Akyürek’in yıllarca başmemurluğunu yaptığı Hacı Selim Ağa Kütüphanesi

46 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

yaptıktan sonra başta babası ve eniştesi olmak üzere yakın çevresindeki hocalardan Arapça, Farsça ve edebiyat dersleri aldı. 1892 yılında İstanbul’a gitti. Divan-ı Muhasebat’ta memurluk yaparken Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Celaleddin Efendi’ye bağlandı. Daha sonra Kayseri’ye döndü bur ada din bilgisi ve ahlak dersleri hocalığı yaptı; medreselerde Pend-i Attar, Gülistan, Bostan ve Mesnevî okuttu. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra gittiği Konya’da Çelebizadeler’e Mesnevî okuttu. Sırasıyla Kütahya, Kastamonu ve Halep mevlevîhânelerinde görevlerde bulundu. I. Dünya Savaşı’nda Filistin cephesine giden Mevlevî taburuna katıldı. Şam’a ve Medine’ye gitti. Halep Mevlevîhânesini teftiş için gittiğinde Antep, Urfa, Şam, Kudüs gibi şehirleri de dolaştı. Halep’in işgali üzerine İstanbul’a döndü. Üsküdar Mevlevîhânesi’ne şeyh oldu. Bu yıllarda Üsküdar’daki Sultan Mustafa Camisi ile Beyazıt Camisi’nde Mesnevî dersleri yaptı. Daha sonraki yıllarda tasavvuf hocalığı, Meclis-i Meşayih azalığında bulundu. 1925’te Tekke ve zaviyelerin kapatılması üzerine Üsküdar’daki Selimağa Kütüphanesi’ne başmemur olarak tayin edildi. On yıllık hizmetinin ardından istifa ederek ayrıldı. 1937’de Ankara’ya giderek Eski Eserler Kütüphanesi’nde müşavirlik yaptı. 6 Kasım 1944’te Kayseri’de öldü ve Seyyid Burhaneddin Türbesi’ne defnedildi.

ALACALIOĞLU, HAMİT A

 Ahmed Remzi Akyürek › Hamit Alacalıoğlu

Divan şiiri geleneği içerisinde yetişmiş Mevlevî şairlerdendir. Hazîne-i Fünûn, Mahfel, Tarih ve Edebiyat, Akın, Erciyes gibi dergilerde hem aruz hem heceyle dinî ve tasavvufî şiirler yayımlamıştır. Türkçe’den başka Arapça ve Farsça şiirler de yazmıştır. Eserlerinin çoğu tasavvufla ilgilidir. Özellikle Mevlevîlikle ilgili gerek telif gerek tercüme birçok eser kaleme almıştır. Ahmed Remzi Akyürek’in hayatı, tasavvufî kişiliği ve eserleriyle ilgili Hüseyin Vassâf ’ın Remzinâme adlı bir eserinin olduğu bilinmektedir. Âyîne-i Seyyid-i Sırdan (Sivas 1898), Mir’ât-ı Zeynelâbidîn (Sivas 1899), Bergüzâr (Kastamonu 1911), Târihçe-i Aktâb (Şam 1913), Gülzâr-ı Aşk (İstanbul 1919), Mahbûbü’l-ehıbbe, Habbetü’lmahabbe, Tuhfe-i Remzî, Zâviye-i Fukarâ, enNüzhetü’ş-şâfiye fî tercümeti’s-Sohbeti’s-sâfiye gibi eserleri bulunmaktadır. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1936, I, 325-329; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz), İstanbul 2006, V, 275-282. ➢ AZMİ BİLGİN

ALACALIOĞLU, HAMİT (1922-2000)

Üsküdarlı doktor, müzik adamı. Üsküdar’da doğdu (1922). Babasının asker olması sebebiyle çocukluğu Anadolu’nun çeşitli illerinde geçti. Ortaokul ve liseyi Kabataş Li-

sesi’nde tamamladı. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun oldu (1946). Askerliğini yaptıktan sonra psikiyatri ve nöroloji kliniklerinde çalışarak uzmanlık sınavını verdi. 1952-1991 arasında serbest hekimlik yaptı. Küçüklüğünde iyi ağız mızıkası çalardı. Kabataş Lisesi’ndeki tarih öğretmeni Samih Nâfiz, bir derste Beethoven’in Dokuzuncu Senfoni’sinden bahsetti. Bu konuşmanın etkisinde kalarak fizik öğretmeninin de yardımıyla kendisine küçük bir radyo yaptı ve müzik dinlemeye başladı. Dokuzuncu Senfoni onu çok etkilemişti. Büyük kompozitörleri dinlemeye ve tanımaya çalıştı. İstanbul Konservatuarı hocalarından Ali Sezin’den keman dersleri aldı; konservatuara girdi. Cemal Reşit Rey’in armoni kurslarına başladı. İstanbul Şehir Orkestrası ve İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası’nda birinci keman üyesi olarak otuz yıl çalıştı ve emekli oldu (1974). Müzik etkinlikleri arasında solo konserler, çeşitli oda müziği konserleri, radyo emisyonları, radyo oda orkestrası konzertmaysterliği, İstanbul Oda Orkestrası kurucu ve şefliği, radyo konuşmaları (açıklamalı müzik) zikredilebilir. 1965 yılında Salzburg Mozarteum Akademisi’nde ünlü orkestra şefi Karl Melles ile orkestra şefliğine çalıştı. Akademinin yaz kurslarından diploma ve üstün başarı sertifikası aldı. Hekimlik anılarını topladığı “Soyadımda Deli ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

47

A ALİ EFENDİ, ÇIRÇIRLI

Çırçırlı Ali Efendi’nin celî sülüs levhası ve bir istifi

Var” adlı yayımlanmamış bir kitabı vardır. Müzik hayatı ile ilgili anılarını da Müzikli Kareler’de (1996) toplamıştır. 1 Şubat 2000’de öldü. Kaynakça: Nermin Yörük, Sanatçı Doktorlar, İstanbul 1966, s. 98-101. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ALİ EFENDİ, ÇIRÇIRLI (ö. 1902)

Ünlü Osmanlı hattatı, mezarı Karacaahmet’tedir. Mehmet Ali Efendi; Fatih semtinin Çırçır veya Haydar mahallesinde doğdu. Bu nedenle Çırçırlı veya Haydarlı olarak anıldı. Şefik Bey’den sülûs-nesih ve celi yazının bütün inceliklerini öğrendi. Üstün yetenek ve gayretiyle özellikle celî sülüs istiflerde mükemmel bir seviyeye ulaştı. Devrinin hattatları arasında öne çıktı ve üstatların övgüsünü kazandı. Günümüzde müze ve özel hat koleksiyonlarında dikkati çeken güzel yazıları bulunmaktadır. Maliye nezaretinde kâtip olarak görev yaptı. Görevinin dışında vaktini yazı yazarak istif çalışmalarıyla geçirirdi. Tarama ucuyla çizmede, üstatların yazılarını taklit etmede gösterdiği hünerinin bir benzeri yoktur. Güzel ahlak sahibi, titiz, temiz ve derviş meşrep saygı değer bir zat idi.

48

Üsküdar’da Yeni Cami yakınında bir dükkanın üstünde küçük bir odada yalnız başına yaşadı. Ömrünün son günlerini Aksaray’da Tarîkat-ı Şa‘bâniyye’den Şeyh Necip Efendi’nin dergâhında geçirdi. 1902’de burada vefat etti. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Karacaahmet Kabristanı’nda defnedildi. Fakat bugün kabrinin yeri belli değildir. Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 45; M. Uğur Derman, Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul 2002, s. 186. ➢ MUHİTTİN SERİN

ALİ PAŞA, DAMAD, ŞEHİD (1682-1716)

Kuzguncuk’ta yalısı bulunan ve burada bir kütüphane kuran Osmanlı sadrazamı. İznik’te doğdu. Küçük yaşta girdiği sarayda yetişti. II. Mustafa zamanında yıldızı parlayan Ali Ağa III. Ahmed döneminde de durumunu korudu ve

ALİ RIZÂ BEY, HOCA A

bu padişahın musahibi oldu. Has Oda’da silahtarlığa kadar yükseldi. 1709’da padişaha damat olunca yıldızı daha da parlayarak sadrazamlığa getirildi (1713). Bazı selefleri gibi 1699 Karlofça Antlaşması’yla kaybedilen toprakları geri alma siyaseti izledi. İlk etapta Mora seferine çıkarak kısa sürede bu yarımadayı Venediklilerden aldı. Ardından çıktığı Avusturya seferinde yenildi ve şehit düştü (1716). Naaşı Belgrad’a getirilerek burada bulunan Kanûnî Sultan Süleyman Camii haziresine defnedildi. Çağdaşları tarafından akıllı, ilmi ve âlimleri gözeten, güzel konuşan biri olarak nakledilir. Uyguladığı malî siyasetle hazineyi dengede tutmayı başarmış, merkezde başka olumlu icraatlarda bulunmuştur. Dışarıya kitap ihracını yasaklayan Ali Paşa, özenle topladığı kitaplarını İstanbul’da Şehzade Camii civarındaki konağının bir odasında halkın hizmetine sunmuştur. Bunun dışında Üsküdar Kuzguncuk’taki yalısında ve Üskübî mahallesinde de kitaplıklar kurmuştur. Ancak bu kütüphanelerin özel mahiyette olduğu anlaşılmaktadır. Kaynakça: Cavid Baysun, “Ali Paşa”, İA, I, 328; Haskan, YBÜ, II, 595; Abdülkadir Özcan, “Şehid Ali Paşa”, DİA, XXXVIII, 433-434; İsmail Erünsal, “Şehid Ali Paşa Kütüphanesi”, a.e., XXXVIII, 435-436. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ALİ RIZÂ BEY, HOCA (1858-1930)

Üsküdarın tanınmış simalarından, ressam; Karacaahmet’te medfun. Üsküdarlı ve Hoca lakaplarıyla da anılan Ali Rızâ Bey, süvari binbaşısı Mehmed Rüşdü Bey’in oğludur. Üsküdar’ın Ahmediye mahallesinde doğdu. İbtidâî ve rüşdiye mekteplerini Üsküdar’da bitirdi. 1879’da Kuleli Askerî İdâdîsi’ne girdi.

Hoca Ali Rızâ Bey

Küçüklüğünden beri resme karşı büyük bir ilgi duyan Ali Rızâ, orada resme hevesli beş arkadaşı ile birlikte askerî mektepler nâzırı Edhem Paşa’ya müracaat ederek Kuleli’de bir resim dershanesi açılmasını temin etti. Buraya hoca olarak tayin edilen Ressam Nûri Paşa’nın yanında çalışmaya başladı. Bir yıl içinde yaptıkları tablolar devrin padişahı II. Abdülhamid’e gösterilince genç ressamlar mükâfatlandırıldılar. Nûri Paşa’dan sonra, ressam Süleyman Seyyid Bey’den ders almaya başladılar. Ali Rızâ Bey o sırada İstanbul’da bulunan Kes adındaki bir Batılı ressamdan da faydalandı. 1883’te Harbiye Mektebi’nden ikinci mülâzım rütbesiyle diploma aldığı zaman Meclis-i Maârif-i Askerî tarafından aynı mektebe Nûri Paşa’nın resim derslerine muavin tayin edildi. Bu arada, bir yandan Dârüşşafaka’da resim dersleri verirken buna ilâve olarak Harbiye Matbaası’nın başressamlığına getirildi. Resim tahsili için Avrupa’ya gönderileceği sırada, NaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

49

Hoca Ali Rızâ Bey’in karakalem çalışması (Balaban’daki bugün olmayan tarihî konak) Hoca Ali Rızâ Bey’in Haydarpaşa İbrahimağa’da oturduğu konak Hoca Ali Rızâ Bey’in fırçasından İstanbul evleri



 Hoca Ali Rızâ Bey’in bir suluboya çalışması: Sultan Tepesi





ALİ RIZÂ BEY, HOCA A

poli’de çıkan kolera salgını buna engel oluşturdu. Asker mekteplerindeki resim derslerine yardımcı olmak maksadıyla otuz örnekli üç model albüm hazırladı. Bu baskılı albümler, o devirdeki orta öğretim kurumlarına resim san’atının yayılmasında büyük rol oynamıştır. Bu çalışmalarının yanı sıra sivil mektepler için de modeller hazırladı. Her birinde yirmi dört resim bulunan bu albümler İstanbul’da basıldı (1318/1902). Ali Rızâ Bey, II. Meşrutiyet’in ilk yıllarında kurulan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti reisliğinde bulundu. Cemiyetin yayın organı olarak Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi adıyla üç ayda bir yayımlanan (nr. 1-18, 7 Kânunusâni 1326-1 Temmuz 1330) ve kültür hayatımızda önemli yeri olan mecmuanın çıkarılmasına da ön ayak oldu. Kaymakamlık rütbesine kadar yükseldiği askerlikten 1911 yılında kendi arzusuyla emekliye ayrıldı ve sırasıyla Üsküdar İnâs Sanâyi-i Nefîse Mektebi ile Çamlıca Kız Lisesi’nde resim hocalığı ve Sanâyi-i Nefîse Encümeni âzalığında bulundu. Emeklilikten sonraki yirmi yıllık san’at hayatı, en çok çalıştığı ve eser verdiği dönemdir. Âilevi üzüntülerle geçen ömrü 20 Mart 1930’da yine Üsküdar’da sona erdiğinde, Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Renk ve desenlerine verdiği millî ve mahallî karakteri hemen hissettiren Ali Rızâ Bey, Türk resim tarihinde daha çok karakalem olmak üzere yağlı boya ve özellikle sulu boya resimleriyle çığır açmış, yüzlerce talebe yetiştirmiş bir hocadır. Ayrıca resim tekniği, tabiatı yorumlayışı ve ifade edişi de başka ressamlarca örnek alınmıştır. Dâima tabiata çıkarak resim yapmaktan hoş-

51 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

A ALİ RIZÂ BEY, HOCA

› Hoca Ali Rızâ Bey’in kabri

lanan Ali Rızâ Bey aslında bir manzara (peyzaj) ressamı olmasına rağmen ara sıra hayalî resimler de yapmış, bunların çoğunda imzasının yanına ‘’fikirden’’ yazarak tabiattan olmadığını belirtmiştir. Ancak günlük intibalarından doğan bu tarz resimleri de tabiattan yapılmışçasına gerçek izleri taşır. Kendisinin daha çok peyzaj ressamı sayılması gerektiğini, bu sebeple de yerli ve millî yaşayışı anlatan eski Osmanlı bina, mahalle ve manzaralarını resim vasıtasıyla daha uzun bir süre yaşatmak için çalıştığını belirten Ali Rızâ Bey’in İstanbul’da olduğu kadar Gebze, Karamürsel, Değirmendere gibi yakın kasabalara giderek oradaki tarihî yerleri ve bilhassa bugün mevcut olmayan Türk evlerini resimlerle aktarması bu anlayışın bir tezahürüdür. Sultan II. Abdülhamid Osmanlı Devleti’nin kuruluş devirlerinin yazıyla tesbiti için Muallim Nâci’yi görevlendirdiği zaman Söğüt, Bilecik, Eskişehir, Bursa, Yenişehir gibi imparatorluğun ilk şehirlerine gönderilen askerî heyete o da dâhil edilerek buralarda gördüğü Türk-İslâm eserlerini çizgileriyle kâğıda aktarmıştır. Ahlâkı ve seciyesi itibariyle de çevresine örnek olmuş değerli bir şahsiyete sahip bulunan Hoca Ali Rızâ Bey’in eserleri çok dağılmış olmakla beraber, Ankara’da Millî Kütüphane’de geniş bir koleksiyonu vardır. Oğlu Nâsır Çizer’deki resim ve krokilerle yakın dostu Fuat Şemsi İnan’daki seçme eserler Kemal Erhan koleksiyonuna intikal ettiyse de bunlar çeşitli müzayedelerde satılarak dağılmıştır. Kendisinin ‘’kırk ambar’’ adını verdiği ve içi krokiler, küçük resimler, meraklı olduğu kûfî yazı tertipleri, tezyinî motifler, kendi fikirleri, beğendiği hikmetli sözler ve beyitlerle dolu defterleri ve daha pek çok malzeme ise talebesi Dr. Süheyl Ünver tarafından Süleymaniye Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır. Kaynakça: Sami Yetik, Ressamlarımız, İstanbul 1940, I, 118; S. Pertev Boyer, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devrinde Türk Ressamları, Ankara 1948, s. 78-85; A. Süheyl Ünver, Ressam Ali Rızâ, İstanbul 1949; a.mlf., ‘’İstanbul ve Boğaziçi Ressamı Ali Rızâ Bey’’, Şehremâneti Mecmuası, sy. 70, İstanbul 1930 (ayrı basım); Uğur Derman, Ressam Ali Rızâ Bey’in İstanbul’u, Ankara 1977; a.mlf., “Ali Rızâ Bey”, DİA, II, 439; “Ali Rızâ’nın Hayatı ve Eserleri”, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi (özel sayı), sy. 18, İstanbul 1330, s. 130; Şehabettin Uzluk, ‘’Üstad Ali Rızâ Bey’’, SF, sy. 1469 (1337); Hoca Ali Rızâ (haz. Ömer Faruk Şerifoğlu), İstanbul 2005. ➢ M. UĞUR DERMAN

52 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

HOCA ALİ RIZÂ BEY Ali Rızâ Bey’in 47 yıl süren bir hocalık ve 55 yıl kadar devam eden bir san’at hayatı vardır. İnzivâdan hoşlandığı için ömrü, Üsküdar’ın Ahmediye, Toygartepesi, Tunusbağı, Şemsipaşa gibi mütevazı mahallelerinde, Haydarpaşa, İbrahimağa, Paşabahçesi gibi pitoreski olan yerlerde geçmiş, buralarda oturmayı, bu semtlerin resmini yapmayı tercih etmiştir. Mesela kozmopolit bulduğu adalarda kalmak, onun için bir cehennem hayatından farksızdır: Bir yaz kendisini pek seven Abbas Halim Paşa, Heybeliada’daki kâşânesini, istediği kadar oturması için Rızâ Bey’e tahsis edince, Hoca bu teklifi geri çevirememiş. Fakat iki-üç gün ancak dayanıp Üsküdar’a kaçmış; bunun sebebini soranlara: “Evlerimizi, yaşayışımızı, mahallelerimizi, çarşı ve pazarlarımızı, doğru insanları, dostlarımı, camilerimizi, eski mefâhirimizi, hele ezan sesini aradım; bulamadım, bunaldım!” cevabını vermiştir. (M. Uğur Derman, Üsküdarlı Ressam Hoca Ali Rızâ Bey’den)

ALİ ÜSKÜDÂRÎ A

ALİ SUÂVİ (1839-1878)

Hayatının son döneminde Üsküdar Salacak’ta oturmuş gazeteci, siyaset adamı. Aslen Çankırılı fakir bir kağıt tüccarının çocuğu olarak İstanbul’da Cerrahpaşa’da doğdu. Rüşdiyeyi bitirdikten sonra Serasker Kapısı’na kâtip olarak girdi. Cami derslerine devam etmek suretiyle dinî bilgisini geliştirdi. Bir süre Bursa ve Sofya rüşdiyelerinde hocalık yaptı. 1867’de yayın hayatına giren Muhbir gazetesinde yazdığı siyasî yazılarda devletin dış politikasını ağır bir dille tenkit edince, Kastamonu’ya sürgüne gönderildi. Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin hâmisi Mustafa Fâzıl Paşa’nın daveti üzerine Namık Kemal’le Ziya Paşa’nın arkasından o da Paris’e kaçırıldı. Burada cemiyetin aldığı karar doğrultusunda önce Londra’ya geçerek Muhbir (1867), ardından Paris’te Ulûm (1869), Lyon’da Muvakkaten Ulûm Müşterilerine gazetelerini çıkardı. 1870’ten itibaren Avrupa’daki cemiyet mensubu arkadaşlarıyla münasebetini tamamen kesti. 1876’da İstanbul’a geri dönünceye kadar daha çok Londra ve Paris’te faaliyet göteren Foreign Affairs Commite mensuplarıyla birlikte neşriyat yaptı. İstanbul’a dönüşünde Sultan II. Abdülhamid tarafından getirildiği Mekteb-i Sultani muallimliğinde bir yıl kalabildi. Azledildikten sonra padişahla arası açıldı. 93 Muharebesi’nin başladığı, Meclis-i Mebusan’ın feshedildiği günlerdeki hayatı biraz karanlıktır. Bu sırada kimlerle temas ettiği konusunda sadece bir takım tahminler yürütülmektedir. Etrafına Filibeli göçmenlerden topladığı 250 kişilik bir grupla, V. Murad’ı tekrar tahta çıkarmak üzere Çırağan Sarayı’nı bastığı sırada Beşiktaş Karakolu muhafızı Yedisekiz Hasan Paşa tarafından başına vurulan bir sopa darbesiyle öldü (20 Mayıs 1878). Meşrutiyet, Kānun-i esasi, parlamento, terakkî, Türklük ve Türk dili hakkında ilgi çekici fikirlere sahipti. Bir taraftan hilâfet kurumuna karşı çıkarken, bir taraftan da ilk defa namaz surelerinin Türkçeleşmesi fikrini ortaya atmıştır. Çırağan baskınından önceki günlerde Üsküdar Şemsipaşa’da Direkli Yalı’da oturuyordu. İngiliz asıllı hanımına, eğer geri dönmezse evdeki bazı evrakı imha etmesini tembih etmiş, akşam

› Ali Suâvi

eve dönmeyince karısı da kendisine söyleneni yerine getirmiş, böylece kendisiyle ilgili hemen her şey ortadan kalkmıştır. Başlıca eserleri: Defter-i Âmâl-i Âlî Paşa (1870), Kāmusü’l-ulûm ve’l-maarif (1870), Hive (1873), Montenégro (1876), Hukukü’ş-şevârî (1908), Âlî Paşa’nın Siyaseti (1909). Kaynakça: İsmail Hami Danişmend, Ali Suavi’nin Türkçülüğü İstanbul 1942; M. Cemal Kuntay, Sarıklı İhtilâlci Ali Suavi, İstanbul 1946; Falih Rıfkı Atay, Başveren İnkılapçı, İstanbul 1954; Hüseyin Çelik, Ali Suavi ve Dönemi, İstanbul 1994. ➢ ABDULLAH UÇMAN

ALİ ÜSKÜDÂRÎ (XVIII. yüzyıl)

Üsküdarlı bezeme üstâdı. XVIII. yüzyıl Türk bezeme sanatının en önemli sanakârlarından biridir. Müzehhip, rugan (lake) ve halkârî üstâdı, çiçek ressamı olan sanatkârın hayatı hakkında çok az bilgi vardır. Müze ve koleksiyonlardaki imzâlı eserlerinden, 1718-1763 seneleri arasında sanatıyla hayatta olduğu sabittir. Topkapı Sarayı Müzesi arşivinde muhâfaza edilen ehl-i hiref defterlerindeki 1731-1732 yılÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

53

A ALİ ÜSKÜDÂRÎ

› Ali Üsküdârî’nin ruganî bir yazı altlığı ön yüz bezemesi

54

larına âit masraf kayıtları, sanatkârın saray ile olan ilişkilerini göstermektedir. Bu kayıtlarda Ali Üsküdârî’nin ne çeşit işler yaptığı, karşılığında da nasıl mükâfatlandırıldığı yazılıdır. Habîb’in Hat ve Hattâtân isimli eserinin “Nakkāşân ve Musavvirân ve Müzehhibân ve Tarrâhân” başlıklı bölümünde, Ali Üsküdârî’nin, üslûbuyla bilinen ve tanınan bir sanatkâr olduğunu anlıyoruz. Müstakimzâde’nin Tuhfe-i Hattâtîn isimli eserinde ise Yusuf-ı Mısrî’nin öğrencisi olduğu ve Yedikuleli Seyyid Abdullah’ın yazdığı mushafların birçoğunun müzehhibi olduğu kayıtlıdır. Aynı eserde, birçok Kur’ân-ı Kerîm, En’âm yazmış meşhur hattat Eğrikapılı Mehmet Râsim’in yazılarını tezhipleyenler arasında bulunan, Sultan Selimli Reşid Mustafa Çelebi’ye hocalık ettiğinden de söz edilmektedir. Ali Üsküdârî’nin eserlerinde kullandığı motif ve desen anlayışından, hocası Yusuf-ı Mısrî’nin yolundan gittiği, onun sanat üslûbundan etkilendiği anlaşılmaktadır. Olgunluk dönemi eserlerinde karşımıza çıkan klasik bezeme anlayışıyla XVIII. yüzyıl rokoko üslûbunun özelliklerini, aynı eser üzerinde bir araya getirmesindeki ustalık, Ali Üsküdârî’nin üslûbunu hocasının üslûbundan ayırmakta ve onun sanat gücünü belirgin bir şekilde ortaya koymaktadır. XVI. yüzyılın Saray sernakkaşları Şahkulu ve Karamemi’nin sanat üslûbunun güçlü bir takipçisi olan Ali Üsküdârî, Türk bezeme sanatlarında Batı etkilerinin yoğun olduğu XVIII. yüzyılda, Şahkulu üslûbunun motiflerini tamamiyle kendi üslûbuyla yorumlamış, yaşadığı dönemin kitap sanatlarında, bu üslûbun seçkin örneklerini vererek Türk bezeme sanatına önemli katkılarda bulunmuştur. Ali Üsküdârî, Karamemi’nin Osmanlıya hâs tabiilikle bezeme sanatına mâlettiği başta gül, karanfil, süsen, zerrin gibi yarı üslûplaştırılmış, hasbahçe çiçeklerini de kendine örnek almış ve bunu dönemin sanat anlayışına ve özelliklerine göre eserlerine taşımıştır. Sanatkâr, çiçek resimleri ile çiçek ressamlığının öncülerinden biri olmuş, daha ziyade bu yoldaki eserleriyle ün yapmıştır. Çiçek ressamlığının yanı sıra müzehhip ve ruganî (lake) üstâdı da olan Ali Üsküdârî’nin en güzel örneklerini verdiği ruganî kitap kapları da eserleri arasında önemli bir yer tutmaktadır. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

XVIII. yüzyılda sanatımıza giren Avrupa bezeme unsurlarının, klasik dönem tezhip sanatının temsilcisi olan Ali Üsküdârî’nin sanatkâr kişiliğindeki tesirini ve yorumunu eserleri üzerinde görmek mümkündür. Üsküdârî, klasik ve yeniyi esas yapısını bozmadan ve birbirine karıştırmadan, kendi değerleri içinde beraber kullanarak terkiplerini oluşturmuş, bu da üslûbunu belirleyen en önemli bir özellik olarak ortaya çıkmıştır. Eserlerinde boyama üslûbu, kullandığı teknikler ve yenilikler dikkati çeker. Bunlardan en önemlisi birden fazla boyama şekli, tezhip çeşidi ve

ALİ ÜSKÜDARLI, HÂFIZ A

kazanmıştır. Ali Üsküdârî’nin ruganî eserlerinde görülen, motif zeminleri değişik renklerde boyanarak uygulanan, daha renkli, daha ince ve titiz işçiliğe sahip bezeme çeşidi ve sanatkârın bu tür eserleriyle ün yapması, motif içlerine yaptığı hayranlık uyandıran altın tarama, damar ve noktalar ruganî lakabıyla anılmasına sebep olmuştur. Kitap kabı, yazı altlığı, kubur kalemdan, yazı çekmecesi, yay gibi ruganî eserlerinde halkârî, çifttahrir ve ruganî üslûbunu, kitap, murakkaa gibi yazma eser bezemelerinde ise klasik tezhibi tercih etmiştir. Bütün bu bezeme teknikleri ve üslûp özelliklerinin Üsküdârî’nin fırçasından aksedişleriyse, muhteşem eserler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu özelliği ile XVIII. yüzyılın kendine has şâheserlerini veren Ali Üsküdârî’nin bu üslûbu, yaşadığı dönemde ve sonraki yüzyıllarda da çeşitli sanatkârlar tarafından devam ettirilmiştir. Bu sanatkârlar arasında Sultan Selimli Reşid Mustafa Çelebi (XVIII. yüzyıl), Sami Necmeddin (19111933) ve Muhsin Demironat (1907-1983) ilk hatıra gelenlerdir. Eserlerine imza atan nâdir sanatkârlarımızdandır.İmzalarında en çok, bunu Ali tezhipledi mânâsına “Zehhebehu Aliyyü’l-Üsküdârî”yi kullanmıştır. Bugüne kadar yirmibiri imzalı, yirmidört eseri tespit edilebilmiştir Kaynakça: Gülnur Duran, Ali Üsküdârî: Tezhip ve Ruganî Üstâdı, Çiçek Ressamı, İstanbul 2008. ➢ GÜLNUR DURAN

ALİ ÜSKÜDARLI, HÂFIZ (1885-1976)

Kur’ân tilavetinde İstanbul ağzının son temsilcisi, Üsküdarlı şeyhülkurra. tekniğini aynı eser üzerinde birlikte uygulamasıdır. Ali Üsküdârî’nin halkârî tarzında, fırça hâkimiyeti çok güçlü, gölgelerin desen bütünündeki dengesi orantılı ve taramalar son derece ince bir işçiliğe sahiptir. Hemen hemen bütün eserlerinde mutlaka yer verdiği, çifttahrir (havalı) boyama şekli ise onun şahsına has bezeme üslûbunu gösterir. Çifttahrir tarzını hem esas desende hem de desen veya yazı zemin boşluklarında çok uygulamıştır. Bu tekniği kullanış şekli müzehhip Karamemi tarzından çok etkilendiğini göstermekle beraber, onun fırçasında yeni bir kimlik

İstanbul Üsküdar’da doğdu. Adı Ali Sadettin’dir. Daha sonra aldığı Üsküdarlı soyadıyla tanındı. Babası, şair Üsküdarlı Talat Bey’in kardeşi, posta telgraf memuru Mustafa Vehbi Efendi, annesi Saîde Hanım’dır. İlk tahsilinden sonra, arkadaşları Şemseddin Günaltay ve Burhan Felek gibi, devrin Üsküdar’daki önemli eğitim kurumlarından özel Üsküdar Ravza-i Terakki rüşdiyesini bitirdi. Buranın Kur’ân-ı Kerim hocası Rüşdü Efendi’den hâfızlığını tamamladı. Tecvid ve tashih-i huruf derslerini Kaptanpaşa Camii İmamı Üsküdarlı Hâfız Ahmed Nazif Efendi’den aldı. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Ali Üsküdârî’nin bir çiçek tezhibi

55

A ALİ ÜSKÜDARLI, HÂFIZ

 Hâfız Ali Üsküdarlı

56

Çocukluğundan itibaren aile ortamında elde ettiği kültürünü amcası Üsküdarlı Talat Bey’in konağındaki toplantılarda geliştirdi. Bu meclislerde edebiyat zevki aldığı gibi mûsıkî bilgisini ilerletti. Mûsıkî hocalarının başında bestekâr Hacı Fâik Bey gelmektedir. İstanbul tarîkini Selimiye Camii İmamı Hâfız Hasan Fehmi Efendi’den, Mısır tarîkini Yavuzselim Camii İmamı Reisülkurra Hâfız Ahmed Efendi’den öğrenerek kıraat-i aşere icâzeti aldı. Serezli Hâfız Şükrü Efendi’den Kasas Sûresi’ne kadar okuduğu Takrib derslerini onun vefatı üzerine Reisülkurra Varnalı Ahmed Efendi’den tamamladı. Ayrıca aynı hocadan, tanınmış kıraat kitaplarından Arapça 1007 beyitlik Tayyibetü’nneşr’i okuyup ezberledi. Defter-i Hakânî’ye girerek başladığı memuriyet hayatını 30 Temmuz 1908’de tayin edildiği Karaköy Yeraltı Camii İmam-Hatipliği vazifesi ile vefatına kadar sürdürdü. 17 Ekim 1959’da ek ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

olarak İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Kur’ânı Kerim hocalığına getirildi. Kıraat ilmine dair eserlerden oluşan bir ihtisas kitaplığı niteliği taşıyan kütüphanesini bağışladığı bu kurumdaki (günümüz Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi) hizmetini 17 Mart 1971’e kadar yürüttü ve burada başlıcaları Emin Işık, İsmail Karaçam, Tayyar Altıkulaç, Mehmet Ali Sarı, İlhan Tok gibi pek çok hâfıza hocalık yaptı. Bayındırlı Mustafa Efendi’den kendine intikal eden Reisülkurralık ünvânını vefatına kadar lâyıkıyla taşıyan Ali Efendi’nin en tanınmış özel talebesi çok kabiliyetli ama tam manasıyla yetiştiremeden kendisiyle irtibatını kestiği için üzüldüğünü söylediği Hâfız Kani Karaca ile ondan kısmen feyz almış olan Trabzonlu Hâfız Necati Özer’dir. Emine İhsan Hanım’la evlenen ve Mehmet Lutfullah ile Mehmet Ayetullah İzzet adlı iki çocuğu bulunan Hoca, 27 Ağustos 1976’da Ramazanın ilk Cuma günü vefat ederek Sahrâ-yı Cedid kabristanına defnedilmiştir. Klasik ve dinî Türk mûsıkîsini en iyi bilen, kendine mahsus tavrıyla okuyan, mûsıkî bilgisini Kur’ân tilâvetine en iyi uygulayan bir üstad/hâfız olarak tanındı. Bu sebeple gerek hususi meclislerde, gerek mukabelelerde, gerekse vazife yaptığı Yeraltı Camii’ndeki tilâvetleri büyük rağbetle dinlenirdi. Geniş bir klasik mûsıkî mahfûzâtına sahip olmakla tanındı. Yüksek İslâm Enstitüsü’ndeki yakın mesai arkadaşlarından neyzen Halil Can, unutulmuş birçok eseri kendisinden dinleyip Hamparsum notasıyla tesbit ederek Türk mûsıkîsi repertuarına kazandırmıştır. Ali Üsküdarlı’nın, Cuma imamlığına Sultan Abdülhamid’in fermanıyla tayin edilmiş olduğundan, vazife yaptığı müddetçe İstanbul’un en uzak yerlerinden gelerek Cumaları onun arkasında kılmayı tercih eden özel bir cemaati vardı. Bir başka özelliği de hutbelerin Arapça bölümlerini geleneksel Osmanlı tarzında makam geçkileriyle okumayı sürdürmesi olmuştur. Aynı zamanda bir İstanbul beyefendisi kimliğine de sahip olan Ali Üsküdarlı, fevkalâde zeki ve zarif, nüktedan, hâfızası ve hıfzı kuvvetli bir karî idi. Yumuşak ama rebap gibi içli bir sese, uzun bir soluğa, özel bir gırtlak yapısına sahip, mûsıkî bilgisini, makam geçkilerini, talim ve tec-

ALPARSLAN, ALİ A

vid esaslarını feda etmeden Kur’ân kıraatine çok ustaca ve letâfetle uygulayan bir hâfızdı. İltifatını gördüğü Sultan Abdülhamid yanında, Sultan Reşad ve Sultan Vahdettin devirlerini idrak ettiği gibi, yarım asırlık Cumhuriyette de Kur’an ve Mevlid okumada, mihrap ve kürsü hizmetinde üstün başarısını sürdürmüş, yurt içi ve dışında saraylarda, konaklarda, yüksek mahfillerde, özel meclislerde de okuyarak sanatını, kudretini yerli yabancı herkese kabul ettirmişti. Her yerde ve her zaman okumadığı, okuduğu Kur’ânın saygıyla dinlenmesi hususunda titizlik gösterdiği için nazlı bir hâfız sayılan Ali Efendi’nin örnek kıraati, Diyanet İşleri Başkanlığı’nca kaydedilmiştir. Ocak 1973’ten başlayarak bir yıl boyunca, talebesi İsmail Karaçam’ın himmetiyle gerçekleştirilen bu önemli hatim kaydı, tamamlanıp Başkanlığa teslim edilmiş, ancak halen yayımlanmamıştır. Kaynakça: Ali Rızâ Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, İstanbul 1947, s. 114-116; Burhan Felek, Hayal Belde Üsküdar, İstanbul 1987, s. 145-148; Ahmet Yüksel Özemre, “Üskü-dar’da Mânevi Hayat”, “Kurân Tilâvetinde Üsküdar Ağzı”, http://www. ozemre.com/index.; Muhittin Serin, Kemal Batanay: Bestekâr, Tambûrî, Hattat, Hafız, İstanbul 2006, s. 87; Hayrettin Karaman, Bir Varmış Bir Yokmuş: Hayatım ve Hatıralar, İstanbul 2008, I, 327-334; İsmail Karaçam, Kur’an Kursundan İlâhiyata Din Hizmetinde Bir Ömür, Hatıralar, İstanbul 2009, s. 171-174; Mustafa Öz, Yılların Özü: Hayatım ve Hatıralarım, İstanbul 2008, s. 135-138; Mehmet Ali Sarı, “Üsküdarlı Ali Efendi”, DİA (baskıda); Ali Üsküdarlı Sicil Dosyası, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi. ➢ MUSTAFA UZUN

ALPARSLAN, ALİ (1925-1997)

Çocukluk ve gençlik yılları Üsküdar’da geçmiş hattat ve ilim adamı. Rumeli muhaciri bir çiftçi ailesinin çocuğu olarak Tekirdağ’ın Çorlu kasabasında dünyaya geldi (1925). İlk ve ortaokulu Üsküdar’da okudu. Haydarpaşa Lisesi’nden sonra yüksek tahsilini İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ile Arap-Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde tamamladı (1948). Tahran Üniversitesi’nde, “İran Millî Bayramları ve Edebiyatta Yeri” adlı çalışmasıyla yüksek lisans derecesi aldı (1952). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde hazırladığı “Yunus Emre’de Tasavvuf ” isimli teziyle doktor (1962); “Fazlullah-ı Hurûfî’nin Seyyid Nesîmî’ye Tesiri” teziyle doçent (1962); Kadı Burhaneddin Divanı’ndan

Seçmeler ve Şerhi adlı çalışmasıyla da profesör oldu (1982). Bir süre Başbakanlık Arşivi Genel Müdürlüğü (1953) ile Dışişleri Bakanlığı’nda çalıştı (1954-1956). Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde asistanlık (1957-1959), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde öğretim üyeliği (1959-1989) ve Türkiyat Enstitüsü müdürlüğü yaptı (1980-1989). 1963-1966 yılları arasında Londra Üniversitesi, 1967’de de Chicago Üniversitesi’nde dersler veren Ali Alparslan emekli olduktan sonra yarı zamanlı olarak Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü’nde hat hocası olarak çalıştı. 24 Ocak 2006’da vefat edince Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Kitapları dışında çeşitli akademik yayınlarda asıl çalışma alanı olan eski Türk edebiyatı ve Türk hat sanatı ile ilgili pek çok inceleme ve araştırması yayınlanmıştır. Henüz üniversite öğrencisiyken Güzel Sanatlar Akademisi hocalarından ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Ali Alparslan

57

A ALTUNBEZER, İSMAİL HAKKI

ünlü hattat Necmeddin Okyay’ın derslerine devam etmek suretiyle ondan ta’lîk icâzetnâmesi almış, ayrıca aynı mektepte ders veren Halim Özyazıcı’dan da dîvânî ve celî dîvânî yazılarını öğrenmiştir. Daha sonraki yıllarda kendisi de birçok hattat yetiştirmek suretiyle talebelerine ta’lîk, dîvânî ve celî dîvânî icâzetleri vermiştir. Çocukluk ve gençlik yılları Üsküdar’da geçen Ali Alparslan, hat hocası Necmeddin Okyay’ın Üsküdar-Toygartepesi’ndeki evi ile Mustafa Düzgünman’ın Üsküdar Çarşısı’ndaki attar dükkânına devam etmek suretiyle buralarda yapılan tarih, sanat ve kültür sohbetlerinden istifade etmiştir. Başlıca eserleri şunlardır: Kadı Burhaneddin Divanı’ndan Seçmeler ve Şerhi (1977), Ahmed Paşa (1987), Şeyh Galip (1988), Ünlü Türk Hattatları (1992), Abdülbaki Gölpınarlı (1996), Besmele Bahçesi (1998), Osmanlı Hat Sanatı Tarihi (1999), Çağımızda Türk Şiirinin Coğrafî Sınırları (2000), Esmâ-i Hüsnâ-Allah’ın Güzel İsimleri (2001). Kaynakça: “Alparslan, Ali” TDEA, I, 123; M. Uğur Derman, Edebi ve Hattı ile Ali Alparslan, İstanbul 2010. ➢ ABDULLAH UÇMAN

ALTUNBEZER, İSMAİL HAKKI (1873-1946)

 İsmail Hakkı Altunbezer

58

Hat sanatı tarihinde görülen sayılı celi sülüs, divani, celi divani üstatlarından tuğrakeş, müzehhip ve ressam. Tuğrakeş ünvanı ile tanınır. Nüfus kaydına göre 10 Zilhicce 1289’da (9 Şubat 1873), İstanbul’un Kuruçeşme semtinde dünyaya geldi. Babası, Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin talebelerinden hattat Mehmet İlmî Efendi, annesi Zeliha Hanım’dır. Mehmet Ali adında mimar bir kardeşi vardır. Cumhuriyet döneminde mesleğine uygun Altınbezer soyadını aldı. Baba tarafından beş kuşak dedelerinden ilk üçü Trabzon’da yaşamış, orada yetişmiş yerli hattatlardandır. Dedesi Ali Şükrü, Trabzon’dan İstanbul’a göçmüş, buraya yerleşmiş; hat sanatını öğrenerek kendini yetiştirmiş bir sanatkârdır. Hattat bir aile ortamında büyüdü. Aksaray Pertevniyal Valide Sultan İbtidâî Mektebi’nden sonra Fatih’te Otlukçular yokuşundaki rüştiyeye devam etti. Burada yazı hocası olan babasından ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ve Süleyman Efendi’den sülüs nesih yazılarını öğrendi. 1890’da rüşdiyeden mezun olduktan sonra Sanayi-i Nefise Mektebi Resim Bölümü’ne girdi. Ayrıca hatbölümüne de devam etti. Aynı yıl Beyazıt Camii’nde Tokatlı Küçük Nûri Efendi’nin cami derslerine devama başladı. Sanayi-i Nefise Mektebi’nden birinci derecede diploma aldı (1896). Divan-ı Hümayun Kalemi’ne alındığında (1890) bulunduğu dairenin usulüne uyarak önce Muhtar ve İsmet efendilerden daha sonra Nişan-ı Hümayun kalemi mümeyyizi ve Divan-ı Hümayun hocası reisülhattâtîn Sami Efendi’den iki yıl tuğra çekmesini öğrendi. Sülüs, celi, divani ve celi divani yazılarını da Sami Efendi’den meşk etti. Ferid Bey’den de istifade etti. Önce babasından sonra Bahaeddin Tokatlıoğlu’ndan tezhip dersleri aldı. Dayısı Said Efendi’den tesviye ve tornacılık eğitimi gördü. Divan-ı Hümayun’da beş yıl ikinci, beş yıl da birinci tuğrakeş olarak görev yaptı. Bu görevinin yanında Üsküdar hüsn-i hat, Topkapı Rüşdiyesi resim (1316), Galata Sultanisi (1318) ve Darülmuallimin hüsn-i hat (1330-1341), İstanbul ve Üsküdar Kız Sanayi-i Mektebi, Mithad Paşa, İnas Nümûne Mektebi (1333-1335), Kıztaşı İnas Nümûne, Melihatun İnas Nümûne Mektebi hüsn-i hat (1337-1339), Erenköy Nümûne Mek-

ABDURRAHMAN NESİP DEDE A

tebi resim (1337-1339), Mahfiruz İnas Mektebi (1339), Rafet Kadın Mektebi, İstanbul Erkek Lisesi (1340), Kabataş Erkek Lisesi, Galatasaray Lisesi, İstanbul Kız, Erkek ve Amel-i Hayat Mektebi hüsn-i hat (1340) muallimliklerinde bulundu. Medresetü’l-Hattatin’in açılışından lağvına kadar (1915-1924) daha sonra kurulan Hattat Mektebi’nde tuğra ve celi hocalığı yaptı. Divan-ı Hümayun’da 33 yıl hizmetten sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ve Bâbıâli’nin lağvedilmesiyle açıkta kaldı. Geçim kaygısı yüzünden mahkemelerde bilirkişilik yaptı. Eski işine mukabil yeni görev isteğine “vazifeniz mukabili bizde yoktur, tekaütlüğünüzü isteyiniz” cevabını alınca emekliye ayrılmak zorunda kaldı. Bir süre sonra eski bilgilerine müracaat edilince Darphane ve Hariciyeden gelen yazı taleplerini

karşılamış, ancak resmî görev almayı kabul etmemiştir. 1932’de İstanbul Şark Tezyini Sanatlar Mektebi tezhip muallimliği ve e k olarak müdür muavinliğine tayin edildi. Görevini, bu mektebin devamı olarak açılan (1936) Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Şark Tezyini Sanatlar Şubesi’nde 3.11.1944’e kadar sürdürdü. Sermelek Hanım’la evliliğinden (1307/18911892) iki kızı dünyaya geldi. Üsküdar İhsaniye Mahallesi Harem iskelesi caddesindeki evinde 19 Temmuz 1946 Cuma günü vefat etti. Ertesi gün Üsküdar Selimiye Camii’nde kılınan namazından sonra Karacaahmet Mezarlığı’nda Çiçekçi’de defnolundu. Mezar kitabesi Necmeddin Okyay tarafından celi nesta‘lik (ta‘lik)i hatla yazılmıştır. Medresetü’l-Hattatin’de yetiştirdiği Halim ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› İsmail Hakkı Altunbezer’in celî sülüs bir levhası

59

İSMAİL HAKKI ALTUNBEZER Çocukluk yıllarına ait hatıralarını Süheyl Ünver’e şöyle anlatıyor:

“Hatırladığım en ufak yaşlarımda annemin terbiyem hususunda çok meraklı olduğunu ve titiz davrandığını bilirim. Daima yalnız oynamamı isterdi. Ben ne istersem yapmak için külfete hatta zahmete katlanırdı. Pek küçüktüm kalem açmaya merakım vardı. Babam hattat İlmi Efendi yazarken yanından ayrıl-mazdım. Bana: ‘Haydi oğlum oyna!’ derdi. ‘Yok babacığım seyrediyorum’ cevabını verirdim. Me-ğerse insanın içinden gelenler, hayatta üzerine düşülürse olgunlaşıyormuş. Henüz 4-5 yaşlarında idim. Babamın bana verdiği kurşun kalemle türlü şekiller yapmam bende yazı yazıyorum hissini uyandırdı. Sonra mektebe başlattılar. Ben gözlerimi açınca hat gördüm. Muhakkak ki yumuncaya kadar da göreceğim odur. Babacığım önce bana benzeterek yazmam için bir ‘Rabbi Yessir’ verdi. Onu belki bir seneden fazla hatırıma geldikçe bakar, yapmağa uğraşırdım. Babacığım ise: ‘Onu öyle yapma, böyle yap’ diye tarif ederdi. Bu suretle ilk yazı hocam babam oldu. Örnekleri becermekte zorluk çekiyordumsa da yazıya karşı tam bir bağlılık hissetmeye başlıyordum. Babam Mahmudiye iptidaisinde yazı muallimi idi. Öğrencilere meşkleri evde hazırlardı. Onlar bitin-ceye kadar uyumaz, babamın yanında seyrederdim. Fatih’te Otlukçular yokuşundaki rüştiyede de hocamızdı. Harfleri babamdan burada bitirdim ve kasideye başladım. Bunlar bende durur. Bu tarihlerde Aksaray’da otururduk.” …….. Birinci cihan harbi başlangıcında bir gün arkadaşlarımızdan Hattat Arif Bey, Şeyhülislam ve evkaf nazırı Hayri Efendi ile yazı sanatı üzerine görüşürken hislerini okşayarak asrımızın üstat hattatları bir araya getirilerek bir yazı öğretim mektebi yapılsa der. Hayri Efendi bunu memnunlukla karşılar ve alâkadar olacağım diye vadeder. Nuruosmaniye Vakfı’ndan hattat Bakkal Arif Efendi’den kalan varidatı ve diğer karşılıkları koyarak muallimlerin ücreti bulunur. Bizlere Hayri imzasıyla muvaffakıyet temennilerini bildiren birer mektup geldi. Hattat Arif müdür olarak (Medresetülhattatin) ve bizler de oraya muallim tayin olunduk. Küşat resmi güzelce ve zarif oldu. Hacı Kâmil Efendi bir besmele çekti. Evkaf Müzesi erkânı başta olmak üzere herkes altına imza etti. Bu levha halindedir ve halen Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ndedir (Bu belge Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, m. 476’da korunmaktadır). Med-rese açıldı. Talebe yazıldı ve işe başlandı. Mektep, medreselerin ilgasına kadar aynı ismi taşıdı. 1924’te medreseler ve isimleri de kalkınca bir sanat mektebi değil; bir medrese zannolunarak kapattılar. Biz hocalar parasız olarak işimize devam ve parasız yaşatmağa azmettik. Bir müddet bu hal sürdü. Nihayet mektebin bir sanat mektebi olduğu burada yazı ve tezhip, cilt ve ebru öğretildiği ileri sürülerek ve (Hattat Mektebi) adı takılarak yeniden bir çalışma devresine girdi. O zaman Maarif Vekili olarak Hamdullah Suphi (Tanrıöver), bu işi iyi anlattı. Ona bu hizmetine mukabil altunla bir besmele hazırlayarak verdik. O, “Bu bana değil millete layıktır. Türkocağı’na teslim edeceğim” dedi. Şimdi Ankara Halkevi’nde durur. Yazı inkılâbından sonra “Hattat Mektebi’ne lüzum yoktur” dendi. Mektep yeniden kapandı. Müzeler Müdürü rahmetli Halil Edhem “Dişinizi sıkarak biraz gayret edin, ben Ankara’da bu işle uğraşacağım,” dedi. Vaziyeti kurtardı ve mektebi müzesine bağladı. Sonra bizi Güzel Sanatlar Akademisi’ne devrettiler. On seneden fazladır oraya bağlı bir teşekkül halinde çalışıyoruz. Bilahare programımıza eski yazıyı süs mahiyetinde öğretmek sokuldu. Ben bu sefer eski usulde yazı dersi vermedim. Vaktiyle yazı ile olduğu kadar tezhiple de meşgul oldu-ğumdan ve bunda bir usul koymak istediğimden bu dersin gösterilmesini üzerime aldım. Benimle beraber gelen hoca arkadaşlarımız ve gerek kadromuza girmelerini Türk sanatının ileri gitmesi için uygun gördüğüm genç arkadaşlarımızla ve el birliğiyle bu işi yürütmeğe gayret ettik. Beni arkadaşlarım büyük kıtada ve istifli yazan bir eski ressam ve ileri bir tuğrakeş sayarlar. Fakat Güzel Sanatlar Akademisi’ndeki talebelerim beni tezhip hocası olarak tanırlar. Tezhipte kendi zevkime göre bir usul koydum. Yapılan tenkitlere rağmen buna devam ettim ...

A ALTUNÎZÂDE İSMAİL ZÜHDÜ PAŞA

ALTUNÎZÂDE İSMAİL ZÜHDÜ PAŞA (1806-1887)

Üsküdar’da kendi adıyla anılan bir mahalledeki konağı ve yaptırdığı külliye ile tanınan Osmanlı devlet adamı. XIX. yüzyıl bina emini, baş mimarı ve devlet adamlarındandır. Altın varakçılığı ve gemi tüccarlığı yapan Altunî Ali Efendi’nin oğludur. Sahn-ı Seman’ın Kurşunlu Medresesi’ni bitirdikten sonra baba mesleğine girerek altın varakçılığı ve hattatlık gibi güzel sanatlarla ilgilendi. Bu arada yapı işlerini öğrendi. Babasının vefatından

 İsmail Hakkı Altunbezer’in Karacaahmet’teki kabri



Altunîzâde İsmail Zühdü Paşa Altunîzâde İsmail Zühdü Paşa Konağı’nın eski hali › Altunîzâde İsmail Zühdü Paşa Konağı’nın bugünkü hali

Özyazıcı ve Macid Ayral hat sanatını günümüze taşımış XX. yüzyılın en kudretli hattatlarındandır. Divan-ı Hümayun’da ferman, berat ve menşurlara çektiği binlerce tuğra, müze ve özel koleksiyonlarda bulunan levha ve kıtaları dışında bilinen celi sülüs eserleri: Üsküdar Selimiye, Edirnekapı Mihrimah Sultan, Zeynep Sultan, Abdi Çelebi, Üsküdar Şemsi Paşa Camii kubbe, Afyon Gedik Ahmed Paşa Camii pencere alınlıkları ile Çeharyar, Eskişehir, Bebek, Bakırköy Kamer Hatun, Beyoğlu Ağa camilerinde, Mahmud Şevket Paşa türbesinde celi sülüs yazıları vardır. Lozan Muahedesi, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemi madenî paralarıyla zinet altınları, Osmanlı dönemi son Kâbe örtüsü yazılarını yazdı. Resim alanında yazı kadar eseri olmamakla beraber dört büyük tablosu ve küçük boyutlarda pek çok tablosu vardır. Bunlar arasında Musevi Tipi, Dilenci adlı tabloları onun resim sanatındaki üstün başarısını ve gücünü gösteren eserlerdir.



Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 97-101; A. Süheyl Ünver, Hattat ve Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1955; a.mlf., “İsmail Hakkı Altunbezer”, Süleymaniye Ktp., A. Süheyl Ünver, Dosya nr. 7; Uğur Derman, “İsmail Hakkı Altunbezer”, Hayat Tarih Mecmuası, II/6 (1971), s. 43-51; Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Rektörlüğü Arşivi, Dosya nr. 92. ➢ MUHİTTİN SERİN

62 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ALTUNÎZÂDE İSMAİL ZÜHDÜ PAŞA A

› Altunîzâde semtine adını veren İsmail Zühdü Paşa’nın yaptırdığı cami

sonra biryandan aile mesleği gemi ticaretini sürdürürken, diğer yandan da Enderûn’a girdi. İki yıllık eğitimden sonra, o sıralarda inşasına başlanan Haydarpaşa’daki Mekteb-i Tıbbiye’nin, ardından da Galatasaray Sultânîsi’nin bina eminliğine getirildi. Daha sonra Dolmabahçe Sarayı, Zeytinburnu’ndaki fişek fabrikası ve Paşabahçedeki şişe, mum ve kağıt

fabrikalarının bina eminliğini yürüttü. Başarılı faaliyetleri üzerine Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî üyeliğine getirildi ve ayrıca uhdesine mimar ağalığı verildi. 1858 yılından itibaren arka arkaya Ziraat Meclisi, Nâfia Meclisi ve Askerî Şûrâ üyeliklerine getirilen Altunîzâde 1876 yılında Birinci Meşrutiyet’in ilânını müteakip İstanbul mebusu olarak parlamentoya girdi. Bu arada Sultan Abdülaziz zamanında Bâb-ı Seraskerî olarak inşa edilen, daha sonra Harbiye Nezâreti binasına dönüştürülen ve günümüzde İstanbul Üniversitesi’nin idare merkezi olarak kullanılan ünlü yapının bina eminliğini yaptı. 1880 yılında vezir rütbesiyle Âyan âzalığına getirilen İsmail Zühdü Paşa, ardından Muhâcirîn Komisyonu başkanlığına tayin edildi ve bu görevde iken 1887 senesinde Üsküdar’da külliyesinin yakınında bulunan ünlü konağında öldü. Mezarı aynı yerde yaptırdığı Altunîzâde Câmii’nin avlusundadır. Zengin bir devlet adamı olan, çalışkan ve cömertliği ile de tanınan İsmail Zühdü Paşa’nın İstanbul’un birçok yerinde tamir ve inşa ettirdiği mimarî eserler vardır. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

63

A ANIL, AVNİ

Bu cümleden olarak 1865 Hocapaşa yangınında zarar gören on altı camiyi onartmış; Doksanüç Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda üç taburdan oluşan bir gönüllüler alayı kurarak askerlerin ve ailelerinin masraflarını karşılamış; 1877 senesinde Bulgaristan’dan gelen göçmenlere Şehzâdebaşı’ndaki konağını tahsis edip onların altı aylık masraflarını üstlenmiştir. Bunların dışında Rus yayılmasına karşı Osmanlılar’dan yardım talebinde bulunan Kaşgarlılar’a askerî ekipman göndermiş, ayrıca Kaşgar’da satın aldığı arazi üzerinde bir kütüphane inşa ettirmiştir. Bu faaliyetlerinden dolayı Âl-i Osmanî nişanı ile taltif edilen Altunîzâde Zühdü Paşa, kâğıt paranın kaldırılması maksadıyla teşkil edilen İlgā-i Kavâim Heyeti reisliği de yapmış, bu esnada 50 bin altın değerindeki kâğıt parasını karşılıksız olarak devlete vermiştir. Günümüzde, İsmail Zühdü Paşa’nın adı Üsküdar’da kendi adıyla anılan mahallede inşa ettirdiği külliyede yaşamaktadır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, I, 387; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 41; Orhan Erdenen, “Osmanlı Devri Mimarları, Yardımcıları ve Teşkilâtları”, Mimarlık, sy. 27, İstanbul 1966, s. 15-18; Hamit Küçükbatır, “Altunîzâde İsmail Zühdü Paşa”, DİA, II, 545. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ANIL, AVNİ (1928-2008)

Üsküdar Selimiye doğumlu Türk müzik adamı. Üsküdar Selimiye’de doğdu (23 Nisan 1928). Babası Hamdi Bey, annesi Fatma Hanım’dır. Ço Avni Anıl

cukluğu, öğrenciliği ve gençliği Selimiye semtinde geçti. İlkokulu bugün adı III. Selim olan Ondokuzuncu İlkokul’da, ortaokulu Paşa Kapısı’nda, liseyi Haydarpaşa Lisesi’nde tamamladı. Üsküdar Halkevi temsil ve müzik kollarında bulundu (1943-1944). Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’nde Emin Ongan’dan sekiz sene ders aldı. 1952’de ilk beste denemelerine başladı. İlk eseri “Sordular Mecnun’a Leyla’nın saadethanesin” şarkısıdır. 100’den fazla olan eserlerinin hemen hepsini, Harem’deki evinde besteledi. Ayrıca yirmiyi aşkın filmin de müziğini yaptı. Askerlik sonrasında Polis Koleji’ni bitirdi, İstanbul ve Adana Emniyet müdürlüklerinde çalıştı (1953-1955). Sonrasında görevinden istifa etti. Dünya, Radyo Âlemi, Yelpaze ve Akşam gibi gazete ve dergilerde Türk müziğiyle ilgili yazılar yazdı. Akşam gazetesindeki yazıları üç yıl aralıksız olarak devam etti. 1955-1967 yılları arasında İstanbul Radyosu’nun haber servisinde redaktörlük yaptı. Anıl Yayın Ajansı’nı kurup 200 kadar şarkının notasını yayımladı. 1972-1982 arasında ise İzmir Radyosu’nda redaktörlük ve Türk müziği şube müdürlüğü görevlerinde bulunduktan sonra emekli oldu. 1962-1972 arasında Mûsıkî ve Nota adlı bir dergi yayımladı. Daha sonra ara verdiği dergiyi yeniden çıkarmaya başladı (1983). 1982-1986 arasında ise Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü adlı dört ciltlik eserinde hatıralarına da yer verdi. Bursa Türk Mûsıkîsi Konservatuvarı’nın başına getirildi (1984). Kültür Bakanlığı’nca kendisine “devlet sanatçısı” unvanı verildi (1998). Hayatının emeklilik dönemi yıllarını İzmir’de geçirdi. Buradaki evinde vefat etti (14 Haziran 2008). Aralarında “Rüya gibi uçan yıllar, Biraz durun, durun biraz”, “Sevmiyorum seni artık, gözlerimi geri ver”, Gözlerin bir aşk bilmecesi sorar gibi”, “Şarkılar yazdım sana” gibi eserlerinin bulunduğu çok sayıda sevilen şarkıya imzasını attı. Kaynakça: Mustafa Rona, 50 Yıllık Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1960, s. 415; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 41-42; 40. Sanat Yılında Avni Anıl: Hayatı, Eserleri, Yazılanlar, Yazdıkları, İzmir 1984, s. 11-14; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara 1986, II, 184; Sadun Aksüt, Al-kışlarla Geçen Yıllar, İstanbul 2000, s. 309-311; Avni Anıl, Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü, İzmir 1981-82, I-IV, tür.yer. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

64 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ABDURRAHMAN NESİP DEDE A

HAFIZ YUSUF CEMİL ARARAT

1961 yaz tatilinde beraberce İstanbul’a gitmiştik. Hocam [Necati Lugal], Çengelköy’de Sadullah Paşa Yalısı’nda kalır ve sık sık Hafız Yusuf Bey’le buluşurdu. Daha talebe iken şöhretini duyduğum, fakat henüz görüşemediğim bu zât, Çamlıca yolunda Altunizade durağında oturmaktaydı. Bir gün ziyaretine beraberce gittik. İkametgâhı, caddenin solunda, Boğaz istikametine sapan yolun sağ köşesinde, tek katlı orta büyüklükteki dükkân idi. Necati Bey bana: “Bu senin ikinci hocandır, öp bakalım elini!” dedi. Elini öptüm. Ufak tefek, alnı açık, başı takkeli, gözlük camları gayet kalın, ilgi çekici bir şahıstı. Etrafıma bakındım: Bir köşede —onun Kapalıçarşı’daki elmasçılığından kalmış olacak— bir tezgâh, çekiçler, kerpetenler, âletler; diğer köşede bir karyola, ortada raflara sıralanmış kitaplar; bir masa üzerinde elektrik ampullerinden yapılmış çaydanlık, demlik.. vs. Bu enteresan manzarayı hiç unutmayacağım.

ARARAT, YUSUF CEMİL (1879-1963)

Arap ve Fars dil ve edebiyatına hakimiyetiyle bilinen ilim ve kültür adamı; Karacaahmet’te medfundur. İstanbul’da Kınalıada’da doğdu (1879). Karslı aşçıbaşı Mehmet Ağa’nın oğludur. Küçük yaşta hâfız olup arkadaşları arasında Hâfız Yusuf olarak tanındı. Etyemez’deki Kamer Hatun İlkokulu’nu bitirdikten sonra eğitimini Aksaray Valide Sultan Rüştiyesi’nde sürdürdü. Menşe-i Küttâb-ı Bahriyye’ye devam ettiği sıralarda Harbiye Nezareti mektupçularından Giritli Ahmet Muhtar ve Ali Rızâ beylerin yanında kendini yetiştirmeye çalıştı. Çok genç yaşlarda Kuleli Askerî İdâdîsi’ne edebiyat öğretmeni (1898) ve Harbiye Nezareti’nde şifre amiri oldu. Mostar müftüsü Ali Fehmi Câbiç’ten Arapça, Beyazıt Camii dersiâmlarından Abdürrahim Efendi’den Farsça dersleri aldı. Mehmet Âkif, Ahmed Naim ve Mehmet Necati (Lugal) beylerle beraber Şirvanlı Halis Efendi’den Muallakāt-ı Seb‘a ve Harîrî’nin Makāmât’ını okuyup icâzetnâme aldı. Uzun yıllar Harbiye Nezâreti’nde serasker ve nâzırların özel kalem müdürlüğünü yaptıktan

O gün, Arûza İtiraz adlı risalesini istinsah etmem için bana vermiş, bütün yaz boyunca da el-Mütenebbî’nin divanını okutmuştu. Bir mânayı izah için, elini alnına koyarak bir çırpıda Arapça, Farsça veya Türkçe birçok beyit, kıt’a vs. sıralayıverirdi. Necati Bey ise, ekseriya köşedeki karyolaya yaslanarak oturur, mütebessim bir çehreyle bizi dinler ve zaman zaman söze katılırdı. Hafız Yusuf Bey’in iç âlemi çok zengin idi; bilhassa Necati Bey geldiği zaman pek neşelenir, türlü latîfeler yapardı. Müteakip 1962 yılı yazında ondan, -daha sonra İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü yayınları arasında Sabri Sözeri tarafından yayımlanan- Şenferâ’nın Lâmiyyetü’l-Arab kasidesini okumuştum. Aynı yaz içinde Necati Bey, Hafız Yusuf Bey, edebiyat öğretmeni sayın Mahir İz ve diğer bazı zevat vapurla, 15 gün kadar süren turistik bir Akdeniz seyahati yaptılar; ayrıca ikisi Trabzon’a gittiler. Hocam bu gezileri daima gülerek anar, cereyan eden hadiseleri, nükteleri, latifeleri anlatır dururdu. 1963 baharında, Hafız Yusuf Bey’in 15 Nisan Pazartesi günü vefat ettiği haberi bize ulaşınca çok üzüldü; “Esad, bundan sonra artık İstanbul’un da tadı kalmadı!” diyerek teessürünü ifade etti. (M. Esad Coşan, “Hocam Necati Lugal”den) 65 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

A ARCAN, İSMAİL GALİP

 İsmail Galip Arcan

sonra bu görevinden emekliye ayrıldı. Kapalıçarşıda açtığı dükkânda naturacılığa (cam elmasçılığı) başlayıp, işi yanında dostlarıyla sohbetlerini ve isteyen öğrencilere Arap ve Fars edebiyatının önemli eserlerini okutmayı orada sürdürdü. Yüz yaşına kadar ömür süren annesine incitmeden bakmak için hiç evlenmedi. Eski ders arkadaşlarından başka İsmail Saib Efendi, Elmalılı Küçük Hamdi Efendi, ünlü Alman müsteşriki H. Ritter gibi devrin seçkin simaları yakın dostlarındandı. Mehmet Âkif ’in damadı Muhittin Akçor , Mahir İz, Süleyman Süleymangil sevenlerindendi. Kınalı’dan sonra Kuzguncuk’ta iskeleye yakın bir ev satın aldı. Burayı satmak zorunda kalınca Bağlarbaşı’nda İcadiye’de bir yer satın alıp oraya taşındı. Daha sonra bu ev de satılınca “ilim aşığı ve ulemâ muhibbi” Vaniköy mısırözü fabrikası sahiplerinden Süleyman Süleymangil Altunizade’deki evinin bahçesinde bir köşedeki odayı ona tahsis etti. Köşebaşı ve merkezî bir yeri olan bu evde ölümüne kadar kaldı. 15 Nisan 1963’te vefat edince Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Son derecede alçak gönüllüydü. Büyük bir hâfıza gücüne sahipti. Zekası ve hususi buluşlarıyla etrafındakileri hayran bırakırdı. Sobasını kendisi yenibaştan imâl eder, şişeleri muntazam keserek bardak yapardı. Mizaç olarak kimseye boyun eğmeden yaşamayı sever; her ihtiyacını kendisi karşılama yoluna giderdi. Fransızca kitaplardan faydalanarak altın eritmeyi, Ada’daki bir balıkçıyı uzun süre izleyerek balıkçılığı öğrenmiş, bu işleri para kazanacak kadar ilerletmiştir. Arapça ve Farsça’ya bu dillerde şiir yazacak kadar hâkimdi. Yine bu dillerden çok defa aynı vezinle çok başarılı bir şekilde Türkçe’ye çeviriler de yapabilirdi. Fuzûlî divanındaki güç beyitleri açıkladığı Müşkilât-ı Fuzûlî adlı eseri tek nüsha olarak Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Şehit Ali Paşa, nr. 458). Şenferâ’nın aynı adlı eserinin çevirisi olan Lâmiyyetü’l-Arab (1962), Nahiv Özü (1953) ve Kur’ân-ı Kerîm İçin Çiçekli Elifbe (1953) basılmış kitaplarıdır. Ayrıca Arûza İtiraz adlı daktilo edilmiş bir eseri bulunmaktadır. Kaynakça: Mahir İz, “Hafız Yusuf Cemil Ararat”, Yılların İzi, İstanbul 1990, s. 259-282; Ahmet Kahraman, “Ararat, Yusuf Cemil”, DİA, III, 332. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

66 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ARCAN, İSMAİL GALİP (1894-1974)

Üsküdar doğumlu tiyatro sanatçısı. Babası Divân-ı Muhasebât mümeyyizi Ahmet İzzet Bey, annesi Nafia Hanım’dır. Üsküdar’da Hacı Hesna Hatun Mahallesi’nde doğdu. On beş yaşındayken (1909), savcı Feridun Bey’in tavsiyesiyle Üsküdar’daki Dilküşa Tiyatrosu’nda haftada birkaç oyun veren Ahmet Fehim Bey’in kumpanyasına kabul edildi. Burada Tabib-i Aşk oyunundaki rolüyle sahne hayatına adım attı. Burhanettin Tepsi’nin kurduğu Burhanettin Tiyatrosu’na katılarak turneye çıktı (1910). Beşiktaş Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi’ni bitirdi (1910). 1914’te yeni kurulan Darülbedayi’ye girdi. Yeteneği sayesinde ilerleyerek kurumun yönetimine seçildi. 1920 yılında Fransa’ya giderek, Fransa Eğitim Bakanlığı’nın desteğiyle A. Antoine’ın gözetiminde sinema ve tiyatro konusunda araştırmalar yaptı. Paris’te Comédie-Française ve Théatre L’Odéon’da çalıştı. İki ay da Berlin’de kalıp İstanbul’a döndü. Muhsin Ertuğrul ve Behzat Butak’la bir topluluk kurarak Avrupa tiyatro tekniklerini uygulamaya çalıştı. 1926’dan ölümüne kadar Şehir Tiyatroları’nda çalıştı. 1932-1942 arasında Devlet Konservatuarı’nda diksiyon hocalığı yaptı.

ARGIT, YAVUZ A

Bazı çeviriler, oyunlar ve Yaş 70 (1965), Tiyatroda Makyaj (1941), Tiyatroda Diksiyon (1947) gibi kitaplar yayımlamıştır. Kaynakça: Ahmet Fehim, Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları (haz. Hafi Kadri Alpman), İstanbul 1977; “Arcan, İ. Galip”, TBEA, I, 97. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ARGIT, YAVUZ (1934-2009)

Hayatının son yıllarını Bağlarbaşı’ndaki İslâm Araştırmaları Merkezi’nde geçiren bir bibliyofil. İzmit’te doğdu (1934). Ailesi Kafkas kökenli olup, Çerkezler’in Ubıh boyundandır. Babası, Halk Bankası’nda muhasebeci olarak çalışan Şevket Bey, annesi Fatma Suat Hanım’dır. Çocukluğu İzmit’te geçti. İlkokul üçten itibaren, eğitimine İstanbul Dârüşşafaka’da devam etti. Orta öğretimini İzmit’te tamamladı. Deniz Astsubay Hazırlık Okulu’na girdi (1953). Burada gemi makine kursunu tamamlayıp deniz astsubayı olarak göreve başladı (1955). İki sene sonra ordudan ayrıldı (1957). Demokrat Parti döneminde verilen bir haktan istifade ile kısa bir süre daha orduda görev yaptı. Sonrasında sivil gemilerde ve uzun yıllar Petkim’de çalışıp buradan emekli oldu (1980).

Kitap okumaya 16 yaşında, biriktirmeye ise 23 yaşından itibaren başladı. Petkim yıllarında binlerce kitap okudu. Buradan emekliye ayrıldıktan bir süre sonra uzak yol gemilerinde çalışmaya başladı (1982). Kitap okuma alışkanlığı, onun için yemek içmek ve nefes almak gibi hayatın vaz geçilmezlerindendi. 1994’te denizciliği bıraktı. İzmit’teki evinde önemli bir kitap ve dergi koleksiyonu oluşmuştu. Kitaplarını bağışlaması için, bazı üniversite ve belediyelerle birlikte TDV İslâm Araştırmaları Merkezi’nin de (İSAM) teklifi olmuş, tercihini, İSAM lehinde kullanmıştı (1 Haziran 1999). Hayatının gerikalan kısmını TDV İslâm Araştırmaları Merkezi’nde (İSAM) kitapçı dostları ve kitapları ile birlikte geçirdi. Şeker hastalığının tetiklediği kalp krizi neticesi GATA Haydarpaşa Hastahanesi’nde tedavi altında iken vefat etti (7 Mayıs 2009). Bağlarbaşı Kazdal Camii’nde kılınan cenaze namazı sonrasında Ümraniye Hekimbaşı Mezarlığı’nda toprağa verildi. Kitaplarını İSAM’a bağışlamış olmaktan dolayı çok memnundu. Vefatına kadar da kitap ve dergi satın alarak koleksiyonunu zenginleştirmeye devam etti. Hayatı boyunca aldığı kitap ve dergilerin tamamını hiçbir ayırıma tâbi tutmadan okumuştur. Bağışladığı 25.000 civarı kitap ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Yavuz Argıt çok sevdiği kitaplarıyla

67

A ÂRİF HİKMET BEY, ŞEYHÜLİSLÂM

ve 5000 sayı dergi Türk kültür hayatına hizmet etmeye devam etmektedir. Kaynakça: Emin Koyuncu, “Bir Okuma İnatçısı”, Aksiyon, sy. 114 (1997), s. 12; Salih Sandal, “Yavuz Argıt (1934-2009)”, Yavuz Argıt Armağanı (yay. haz. Mustafa Birol Ülker), İstanbul 2010, s. 11-20; Fatih Çardaklı – Cemil Cahit Can, “Melami Meşrep, Kalender, Mazanne Bir Denizcinin Terekesi: Yavuz Argıt Koleksiyonu”, a.e., s. 23-26; Ali Yücel Yürük, “Çerakise-i Kafkas’tan Nev’i Şahsına Münhasır Bir Bibliyofil: Yavuz Argıt”, a.e., s. 31-40. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ÂRİF HİKMET BEY, ŞEYHÜLİSLÂM (1786-1859)

Osmanlı şeyhülislâmı, şair ve tezkire yazarı; mezarı Üsküdar Nuhkuyusu’ndadır. İstanbul’da doğdu. Babası III. Selim devri kazasker ve nakîbüleşraflarından İbrahim İsmet Bey’dir. Tahsilini İstanbul’da tamamlayarak müderris oldu. 1814’te hacca gitti. Daha sonra sırasıyla Kudüs (1816), Mısır (1820) ve Medine (1823) kadılıklarında bulundu. 1829’da nüfus sayımı için Rumeli’de görevlendirildi. Seyyid olduğundan nakîbüleşraflık, ardından Anadolu ve Rumeli kazaskeriliği yaptı (1833-1838). Meclisi Adliye âzası, Rumeli müfettişi oldu. 11 Aralık 1846’da tayin edildiği şeyhülislâmlıkta yedi buçuk yıl kadar kaldı.  Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey’in mezarının da bulunduğu Nuhkuyusu Caddesi üzerindeki hazîre

68 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Bir müddet, Kuzguncuk’ta babasından kalan yalıda oturdu. Burası elinden çıktıktan sonra Üsküdar’da Rum Mehmet Paşa Camii civarındaki Eskihamam yakınında bir konağa yerleşti. 22 Mart 1859’da burada vefat etti. Üsküdar Nuh Kuyusu’nda Kartalbaba Tekkesi (bugün Kartalbaba Camii) karşısında bulunan kendi yaptırdığı Sebil’in hazîresine, babasının yanına defnedildi. Nâdir eserlerden meydana gelen kütüphanesindeki on iki bin cilt kitaptan beş bin kadarını, son yıllarını orada geçirmek niyetiyle, Medine’de Mescid-i Nebevî’nin kıble tarafında 1855’te yaptırdığı ancak 1980’li yıllarda yıktırılarak ortadan kaldırılan kütüphanesine vakfetmiştir. Vefatından sonra vârisleri tarafından satılan İstanbul’daki kitaplarından pek az bir kısmı ise İbnülemin Mahmud Kemal tarafından satın alınarak, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır. Kuzguncuk’ta babası adına bir de çeşme yaptırmıştır. II. Mahmud devrinin gözde şairlerindendi. Arapça, Farsça ve Türkçe şiirlerinde Nef ’î, Nâbî ve Nedim’in etkisi altında kalan divan şiirinin son temsilcilerinden biri olarak tanınmıştır. Tarih düşürme ve Arapça şiirler söylemedeki kudretiyle ilmî ve edebî şahsiyetinden de övgüyle söz edilmiştir. Geniş bilgisi ve cömertliği ya-

ARSOY, YESÂRİ MUSTAFA ÂSIM A

ARSOY, YESÂRİ MUSTAFA ÂSIM (1896-1992)

Türk mûsıkî bestekârı.

nında konağını devrin âlim, şair ve sanatçılarına açmasıyla da tanınmış, birçok sanatkâr, ilim adamı ve şairle yakınlıklar kurmuştur. Mehmed Zîver tarafından Dîvân-ı Arif Hikmet Beyefendi adıyla yayımlanan (İstanbul 1283) bir divanı yanında Tezkire-i Şuarâ ve Mecmûatü’t-terâcim adlı iki yazma eseri, el-Ahkâmü’lmer’iyye fi’l-arâzi’l-emîriyye adıyla basılmış (İstanbul 1265, 1267, 1269) arazi hukukuna ait bir eseri bulunmaktadır. Kendi el yazısıyla yazılmış ve henüz incelenmemiş başka eserleri de vardır. Kaynakça: Fatîn Efendi, Tezkire-i Hâtimetü’l-eş‘âr, İstanbul 1271, s. 70-71; Devhatü’l-meşâyih, s. 129-131; Ahmed Cevdet Paşa, Târih, İstanbul 1309, II, 102 vd., 129, 133, 137; VI, 91; VII, 4; Vlll, 132 vd.; X, 70; a.mlf., Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), Ankara 1953-57, I, 10 vd., 24; II, 71, 73; IV, 67; Sicill-i Osmânî, I, 130; III, 274 vd.; Elias J. W. Gibb, A History of Ottoman Poetry, London 1958, IV, 350-355; Osmanlı Müellifleri, II, 327 vd.; İbnülemin, SATŞ, I, 636-646; Fevziye Abdullah Tansel, “Arif Hikmet Bey”, İA, I, 564-568; Mustafa L. Bilge, “Ârif Hikmet Bey, Şeyhülislâm”, DİA, III, 365-366. ➢ MUSTAFA UZUN

Drama’nın (günümüzde Yunanistan’da)Namazgâh mahallesinde doğdu (6 Ağustos 1896). Babası Berkofçalı Ömer Lütfi Efendi, annesi Zübeyde Hanım’dır. İlk tahsilini Drama’daki Nazifi Mektebi’nde bitirdikten sonra Beykonağı Rüştiyesi ve Yeni İdâdî’den mezun oldu. Balkan Harbi’nin başlarında ailece Anadolu’ya göç ederek Adapazarı’na yerleştiler ve burada otel işletmeye başladılar. Millî Mücadele yıllarında bir süre Millî kuvvetlere katılan Yesâri Âsım bir ara Antalya’da bir İtalyan gemi firmasında acente kâtipliği yaptı. 1920’de ailesinin İstanbul’a göç edip Fatih semtine yerleşmesine rağmen o bir yıl sonra İstanbul’a döndü. Ancak 1923’te İzmit’te Maliye memuru ve Tabakos adlı bir tütün şirketinde muhasip muavinliği yaptıktan sonra tekrar İstanbul’a dönüp Galata Gümrüğü’nde çalışmaya başladı. 1930’da Columbia plak şirketiyle anlaşarak pek çok plak yaptı ve bu anlaşma 33 yıl devam etti. 1933’te Yunanistan’a, 1938’de Bükreş’e gitti. Büyük Postane binasındaki ilk açılışında İstanbul Radyosu’nda çalıştı. 1955 ve 1958 yıllarında aynı kurumda ses stajyerleri yetiştiren “hoca” kadrosunda kısa sürelerle görev yaptı. 1975’te İzmir Radyosu’nda üslup dersleri okuttu. 1991’de Devlet Sanatçısı unvanı verildi. 18 Ocak 1992’de vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Yesâri Âsım, kendine has okuyuculuğunun yanı sıra derin bir romantizm ve lirizmin hâkim olduğu besteleriyle, son yüzyılda yetişmiş üslûp sahibi çok az sayıdaki bestekârlardan biridir. Onun mûsıkî hayatının ilk mektepte ve mahalle camiinde yaptığı müezzinliklerle başladığı söylenebilir. Dayısı Hâfız Mehmed Efendi ile (bazı kaynaklarda babasıyla) hâfızlığa başladı ise de bitiremedi. 7-8 yaşlarında Çerkez armoniği çalmaya başladı, birkaç sene sonra bağlama ve divan sazı çalıştı ancak 15-16 yaşlarında udda karar kıldı. İlk nota derslerini Adapazarı Rehber-i Terakki Mektebi hocalarından Recai Bey ve Bando mûsıkî muallimi Muzıkalı Hikmet Bey’den aldı. Fatih’te İzzettin Hümayi Bey’in (Elçioğlu) bulunduğu bir grupta mûsıkî çalışmalarını sürdürdü. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

69

A ARSOY, YESÂRİ MUSTAFA ÂSIM

 Yesâri Âsım Arsoy’un hicaz bir bestesi › Yesâri Âsım Arsoy

70

Mehmet Fehmi Tokay ve Zeki Arif Ataergin’den istifade etti. Bu arada komşularından udi Rifat, kemani Vamık ve kanuni Süreyya beylerden klasik eserler meşk etti. 1929’da bestekârlığa başladı. 300 civarında eser besteledi. Okuduğu plaklar dışında kendisine teklif edilen yüksek ücretleri kabul etmeyerek piyasada okumadı. Bestelediği şarkılar ve okuduğu plaklarla geniş kitlelere ulaşmayı tercih etti. Divan şairleri içerisinde en çok Nedim’i beÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ğenen Yesârî Âsım’ın bestelerindeki güftelerin tamamına yakını kendisine aittir. Kendisini yakından tanıyanlar için o “mistik bir âlemin girdabında, buram buram tasavvuf ve duygu kokan bağrı yanık bir aşk yolcusu”dur. Yani tam anlamıyla bir tevazu abidesi, iman sembolü. Bu anlayışla şarkılar, mizahî eserler, düettolar, türküler ve saz eserleri besteledi. Duygu unsurunun ağır bastığı eserlerinde büyük bir hassasiyeti aksettirmektedir.

ÂSIM BEY, GİRİFTZEN A

kının ürünleridir. Yukarıdaki eserlerin dışında “Fariğ olmam meşreb-i rindaneden” mısraıyla başlayan hüseynî, “Ömrüm seni sevmekle nihayet bulacaktır” mısraıyla başlayan hüzzam, “Al goncayı veremedim” ve “Yar saçları lüle lüle” mısraıyla başlayan hicaz, “Biz Heybeli’de her gece mehtaba çıkardık” mısraıyla başlayan sultaniyegâh, “Menekşe gözler hülyalı” ve “Yeniköy’de bir kız gördüm, adı sarı zambakmış” mısraıyla başlayan uşşak şarkıları onun sevilen eserlerinden bazılarıdır. Kendine özgü yumuşak, renkli ve etkili bir sesi olup pest perdeleri kuvvetliydi. Eserleri çok rahatlıkla “müstahsen” akorduyla, ileri yaşlarda ise “bolahenk” akordunda okuyabilirdi. Plaklara, tamamen kendine mahsus orijinal üslubuyla, sadece kendi eserlerini okumuştur. Hocalığında son derece seçici davranır, her öğrenciyi kabul etmezdi.

Biz Çamlıca’nın üç gülüyüz, Aşk bahçesinin bülbülüyüz. Dillerde gezer, söyleniriz, Gamsız yaşarız, eğleniriz. Yalnız gezene söz atarız, Nâz eyleyene biz çatarız. Yüz bin kokulu gül satarız, Vallahi cana can katarız. Sazlar çalınır Çamlıca’nın bahçelerinde, Bülbül sesi var şarkıların nağmelerinde Bir taze emel var şu kızın handelerinde Bülbül sesi var şarkıların nağmelerinde

En tiz ve en pest tonlar arasında geniş bir varyasyon esasına dayalı eserlerinde aranağme ve ara sazlara çok önem verdiği gözlenir. İstanbul’un pek çok semtini ve güzelliklerini bir aşk hikâyesi içinde dile getiren ve tam anlamıyla bir “İstanbul bestekârı” olan Yesâri Âsım’ın “Sazlar çalınır Çamlıca’nın bahçelerinde” ve “Adalar’dan bir yar gelir bizlere” (hicaz), “Bir afetle tanıştım (Bağlarbaşı) [Uşşak]”, “Biz Çamlıca’nın üç gülüyüz” (nihavent) gibi şarkıları onun İstanbul aş-

Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 81-82; Rahmi Kalaycıoğlu, Türk Mûsıkîsi Bestekârları Külliyatı, sy. 18, Yesâri Âsım Arsoy, İstanbul 1962; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 446-455; Bülend Gündem, Yesâri Âsım Arsoy: Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1995; Reşat Ekrem Koçu, “Arsoy (Mustafa Âsım Yesâri)”, İst.A, II, 1061-1063; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 113-114. ➢ NURİ ÖZCAN

ÂSIM BEY, GİRİFTZEN (1851-1929)

Türk mûsıkîsi bestekârı, neyzen; Üsküdar itfaiye kumandanı. Ney sazının bir çeşidi olan “girift”in başarılı bir icrâcısı olduğu için “Giriftzen” lakabıyla tanındı. Yenişehr-i Fenâr’da (günümüzde Yunanistan’daki Larissa şehri) doğdu. Muhzırzâde Ali Efendi’nin oğludur. İlköğrenimini sürdürürken mûsıkîye ilgi duymaya başladı; sesinin güzelliği, zaman zaman devam ettiği Yenişehir Mevlevîhânesi şeyhi Nazif Dede’nin dikkatini çekti. On üç yaşında Mevlevîhânede mutrıba çıktı, kısa bir süre sonra da âyinlerdeki ney taksimi ile görevlendirildi. Bu arada Mesnevî ve Gülistan derslerinin yanı sıra Nazif Dede’den Farsça, Hasan Dede’den ney dersleri alıyordu. On sekiz yaşlarında İstanbul’a gelerek Mâliye Nezareti’nde görev aldı. İzmir ve Aydın’da üç yıl kadar idarî görevlerde bulunmasının ardından tekrar İstanbul’a döndü ise de askerlik için gittiği İzmir’de mülâzımlığa kadar ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

71

A AŞKÎ, ÜSKÜDARLI

mısrâıyla başlayan rast, curcuna usulünde “Cânâ rakîbi handân edersin” mısrâıyla başlayan uşşak şarkıları sevilen eserleri arasındadır. Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 76-80; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 39-42; Rûşen Ferid Kam, “Giriftzen Âsım Bey”, Radyo Mecmuası, nr. 74, Ankara 1948, s. 9; Vecdi Seyhun, “Giriftzen Âsım Bey”, Türk Mûsıkîsi Dergisi, nr. 23, İstanbul 1949, s. 7, 9; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 74-75; Nuri Özcan, “Âsım Bey, Giriftzen”, DİA, III, 476-477. ➢ NURİ ÖZCAN

AŞKÎ, ÜSKÜDARLI (XVI. yy)

Divan edebiyatında Aşkî mahlasıyla şiir yazan onun üzerindeki şairden en ünlü ve en başarılı olanı.

 Giriftzen Âsım Bey

72

yükseldi. Dönüşte İtfaiye Teşkilatı’nda yüzbaşı olarak çalıştı. Bölük kumandanı göreviyle katıldığı 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra binbaşı rütbesiyle Üsküdar İtfaiye Kumandanı oldu. Aynı zamanda başarılı bir giriftzen olarak önemli mûsıkî toplantılarının vazgeçilmez sanatkârları arasında yer aldı. Amasya’daki mecburi ikâmetenin (1900-1908) ardından Meşrutiyet’in ilânı üzerine İstanbul’a ve Üsküdar İtfaiyesi’ndeki görevine döndü. Bu görevinden emekliye ayrılarak Amasya’ya yerleşti. Bir ara ziyaret için geldiği İstanbul’da hastalanarak vefat etti (Şubat 1929) ve Merkezefendi Mezarlığı’na defnedildi. İlk ney hocası, Neyzen Yusuf Paşa’nın talebelerinden Hasan Dede’dir. İstanbul’a geldikten sonra ise ünlü neyzen Sâlim Bey’den meşk etmeye başladı. Savaştan sonra Tanbûrî Ali Efendi, Bolâhenk Nuri Bey, Medenî Aziz Efendi, Neyzen Yusuf Paşa, Hacı Ârif gibi meşhur mûsıkîşinaslarla arkadaşlık etti ve onlardan faydalandı. Tanbûrî Cemil Bey’le bir mûsıkî topluluğu kurarak başarılı çalışmalar yaptı. Hidiv’in davetiyle Mısır’a ve oradan da hacca giden, Mehmet Âkif Ersoy’un yazdığı İstiklâl Marşı’nı besteleyenler arasında bulunan Âsım Bey’in günümüze 50’ye yakın sözlü ve saz eseri ulaşmıştır. Bunlar arasında rast peşrevi ve uşşak saz semaisiyle müsemmen usulünde “Hâbgâh-ı yâre girdim arz için ahvâlimi” ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

XVI. yüzyılın ilk yıllarında doğdu. Asıl adı İlyas’tır. Babası Dergâh-ı Muallâ yeniçerilerinden bir zat olup Yenihisarlı’dır (Rumeli Hisarı). Şairin hemen bütün kaynaklarda “Üsküdarî” lakabıyla anılması, daha sonraki yıllarda Üsküdar’da oturmasındandır. Aşkî, küçük yaşlarda, muhtemelen medresede, iyi bir eğitim görmüş, şiire bu yıllarda başlamış, daha sonra eğitimini yarıda bırakarak genç yaşında orduya yeniçeri yazılmış ama şiiri hiç bırakmamıştır. Kanûnî’nin Belgrat seferine katılmış (1521) ve 1534 yılına kadar “solak” ve “peyk” rütbeleriyle padişahın en güvendiği kişiler arasına girmiş, onun hemen önünde veya yanında bulunup, koruma görevlilerinden olmuştur. Mesleği icabı doğu ve batıya yapılan sefer-i hümayunların hemen hepsine katılan şair, bu vesileyle XVI. yüzyıl coğrafyasının birçok yerlerini dolaşarak hayal dünyası ve dünya görüşünü genişletmiştir. Renkli geçen bu yıllar daha sonra onun şiiri ile yoğrulacak ve hâfızasında büyük izler bırakacaktır. Şair, Kanûnî’nin Alman İmparatoru Şarlken (V. Şarl) üzerine yürümesi ile başlayan Alman seferinde kaybolur. Uzun müddet öldü sanılarak İstanbul’da ulufesi kesilir. Oysa esir düşmüştür. 1532 sonbaharında başlayan bu esaret bir yıla yakın sürer. Daha sonra kurtulup İstanbul’a gelirse de artık feleğin çarkı tersine dönmeye başlayacaktır. Orduya tekrar katılmasına rağmen daima belâ ve dertlere uğrar. Önce maaşını alamaz. Sen ölüsün, derler. Sonra rahatsızlanır ve ordudan ayrılıp kâtip olur. O sırada Kanûnî’ye

› Üsküdarlı Aşkî’yi gösteren bir minyatür

sunduğu bir kıt’a için yüklüce bir ihsan almıştır (1538). Bu parayla Üsküdar’da bir yalı satın alır. Bu yalı şairimizi rahatlatacak ve istediği hayatı yaşamasına imkan sağlıyacaktır. Artık cömert ve âlicenap yaratılışıyla hemen her akşam konuk ağırlamaya başlar. O derece ki, tezkireler dahi bu evde yapılan uzun edebî ve tasavvufî sohbetleri tavla ve satranç partilerini, şairlerin sohbetlerini, ulemanın günlük meseleleri tartıştıklarını vs. uzun uzun anlatırlar. Ev sahibi olunca eş-dostun tavsiyesi üzerine evlenir. Birkaç çocuğu olur. Bu çocuklar hakkında hiçbir kaynakta bilgi verilme-

mektedir. Ancak küçük yaşlarda yetim kaldıklarını şair kendisi bildirir. Eşinin ölümünden (veya onu terk etmesinden) sonra şairimiz için tekrar çileli bir dönem başlar. Çocukları küçüktür. Geliri kesilmiştir. Kimsesi yoktur. Artık Kanûnî de hayatta değildir. Borçları yüzünden Üsküdar’daki evi terhin olunur. Tahta çıkan II. Selim’den bir yardım göremez. Sonunda yetimlerini alıp Yenihisar’daki baba yâdigârı eve taşınmak zorunda kalır. Gözleri de tamamen görmez olmuştur. On yıl kadar süren bu mustarip hayattan sonra sıkıntılar ve yoksulluklar içinde Yenihisar’da vefat ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

73

A ATABEY, FAHRİ

 Fahri Atabey

eder. Cenazesi kadirşinas birkaç dostu tarafından kaldırılmış olmalıdır. Aşkî, Türk şiirinin altın çağı olan XVI. yüzyılda ve Fuzûlîlerin, Bakîlerin, Yahyaların yetiştiği bir dönemde yaşamış, divan şiiri kurallarına bağlı olmakla beraber orijinalitesi yüksek bir şairdir. Onda yeni buluşlara, ince hayallere, Fuzûlî’ye yaklaşan bir lirizme rastlamak daima mümkündür. Bilhassa murabba vadisinde üstünlüğünü kabul ettirmiştir. Bu yönüyle Türk edebiyatının en mükemmel şairi sayılır. Yalın dili, akıcı üslûbu ve zengin hayalleriyle başarılı ama zirve şairlerin gölgesinde kalmış bir şairdir. Şiirlerinde yaşadığı devrin kokusunu duyarız. Divanı atalar sözü ve halk deyimleri açısından da iyi bir kaynaktır. Bir dizesinde şiiri “Nutk sahil, akl gavvâs u dür-i şehvâr şi’r” olarak tanımlayan Aşkî’nin mısraları arasında bazen bir savaşın seyrini, bazen bir güzele duyulan âşıkane hisleri en ince teferruatına dek izlemek mümkündür. Yeniçeri şairler arasında önemli bir yere sahip olup birçok şiirleri de hamasî duyguların coşkunluğu ile yazılmıştır. Savaşmayı meslek edinen insanlar için birer moral kaynağı olan ve gaziler arasında elden ele dolaşan bu tür şiirlerde bir halk şairinin sadeliğini, bir koçaklamanın yiğit edasını, üstün bir ruh halini ve mükemmel bir savaş estetiğini yakalamak mümkündür. Öyle ki yalnızca Aşkî divanındaki şiirleri okuyarak bir sefer-i hümayunun hazırlık safhasından fethe kadar geçen dönemindeki seyri, tarihî gerçeklere uygun olarak takip edilebilir. Aşkî’nin kendi devri içinde şöhreti oldukça yaygındır. Birçok tezkire ve biyografi eserleri onu “Hoş tab’ nazma kadir yiğittir” veya “İhmal edilecek şair değildir” gibi sözlerle överler. Dîvanını yaklaşık kırk yaşlarında tamamlamış ve daha otuz yılı aşkın bir zaman şiir yazmıştır. Kaynakça: Tezkire-i Latîfî (nşr. Ahmed Cevdet), İstanbul 1314, s. 244; Reşat Ekrem Koçu, Yeniçeriler, İstanbul 1964, s. 137; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul, ts., II, 518 vd.; Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ (nşr. G. Meredith-Owens), London 1971, vr. 221a-b; Hasan Çelebi (Kınalızâde), Tezkiretü’ş- şuarâ (nşr. İbrahim Kutluk) Ankara 1981, II, 635-636; Danişmend, Kronoloji, II, 86; Sehî Bey, Heşt Bihişt (haz. Günay Kut), Harvard 1978, s. 308; İskender Pala, Aşkî ve Divanından Seçmeler, Ankara 1988; a.mlf., Şahane Gazeller: Aşkî, İstanbul 2007. ➢ İSKENDER PALA

74 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ATABEY, FAHRİ (1913-1994)

Doktor, Zeynep Kâmil Hastahanesi başhekimi, İstanbul belediye başkanı. İstanbul Kadıköy’de doğdu (1913). 1937 yılında İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’ni bitirdi. Vatanî görevini yaptıktan (1938-1939) sonra Gülhane Askerî Tıp Akademisi’ne asistan olarak girdi (1940). İki sene müddetle Ankara Mevki Hastahanesi nisaiye klinik şefliği ve İzmir Askerî Hastahanesi’nde nisaiye mütehassıslığı yaptı (1943). 1947 yılında askerî görevinden ayrılan Fahri Atabey, bilgi ve görgüsünü arttırmak maksadıyla İngiltere’ye gitti. Londra’da muhtelif kliniklerde

ATAÇ, NURULLAH A

› Fahri Atabey Caddesi

üç yıl çalıştıktan sonra yurda dönerek İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi 1. Kadın Doğum Kliniği’nde Ord. Prof. Dr. Tevfik Remzi Kazancıgil’in yanında çalışmaya başladı. 1951 yılında doçent oldu, 1952 yılında o günlerde kırk yataklı olan Zeynep Kâmil Hastahanesi başhekim ve klinik şefliğine tayin edildi. Hastahanenin ameliyathane binası ile 150 yataklı kadın hastalıkları ve 200 yataklı çocuk kliniklerinin yapımına onun döneminde başlanmıştır. Hastahanede on yedi yıl devam eden idarecilik ve başhekimlik görevi süresince yarım milyon İstanbullu tedavi görmüş, 85.000 aile evlat sahibi olmuştur. 1960-1963 yılları arasında bu görevden ayrı kaldı. Adalet Partisi’nin koalisyon hükûmeti zamanında ise başhekim ve klinik şefliği görevine geri döndü. 2 Haziran 1968’de İstanbul belediye başkanlığına seçildi. Belediye başkanlığı döneminde Üsküdar’a önemli hizmetleri dokunmuş ve pek çok eser kazandırmıştır. Nuhkuyusu Çöp Yakma Fabrikası, Zeynep Kâmil Has-tahanesi’ne 450 yatak ilavesi, Üsküdar Örnek Çarşısı, Büyük Çamlıca-Üsküdar otobüs hattı ihdası bu hizmetlerinden bazılarıdır. 9 Aralık 1973’te yenilenen seçimde ikinci kez aday olduysa da seçilememiştir. Atabey, 2 Ağustos 1994’te vefat etti. İngilizce ve Almanca bilen Atabey, Zeynep

Kâmil Ana ve Çocuk Sağlığını Koruma Derneği başkanlığını ifa etmiş, ayrıca birçok hayır kurumunda da vazife almıştır. Dört sene Türkiye Jinekoloji Cemiyeti başkanlığı yapmış, Avrupa’daki uluslararası tıp kongrelerine iştirak etmiş, meslekî tetkikler için sık sık yurt dışı seyahatler vasıtasıyla tıp sahasındaki son gelişmeleri takip etmiştir. Atabey’in Asya’nın Avrupa’ya Bakan Penceresi Üsküdar ve Hizmetlerim adlı bir eseri de mevcuttur. Kaynakça: Fahri Atabey, Asya’nın Avrupa’ya Bakan Penceresi Üsküdar ve Hizmetlerim, İstanbul 1973, s. 3-4; “Atabey, Fahri”, DBİst.A, VIII, 44; Dünü Bugünü ile Zeynep-Kâmil Hastanesi: 1862-1988, İstanbul 1988, tür.yer. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ATAÇ, NURULLAH (1898-1957)

Eleştiri ve çevirileriyle tanınan edebiyat adamı. Üsküdar Beylerbeyi’nde doğdu (21 Ağustos 1898). Asıl adı Ali Nurullah’tır. Babası, Hammer’in Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi’ni Türkçe’ye çevirmiş olan Mehmed Atâ Bey’dir. Annesi Maraşlı Kısaküreklerdendir. İlkokuldan sonra Galatasaray Lisesi’nde ve Cenevre’de devam eden eğitimini Darülfünûn’da izlediği edebiyat dersleriyle sürdürdü. Fransızcayı kişisel çabalarıyla ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

75

A ATAERGİN, ZEKİ ÂRİF

(1946), Karalama Defteri (1952), Okuruma Mektuplar (1958), Günce (1960) belli başlı denemeeleştiri kitaplarıdır. Kaynakça: TBEA I, 110-113; Baraz, Beylerbeyi, I, 60. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ATAERGİN, ZEKİ ÂRİF (1896-1964)

Türk mûsıkîsi bestekârı, hânende, hukukçu; mezarı Karacaahmet’tedir.

 Nurullah Ataç

76

öğrendi; Fransızca öğretmeni oldu. Öğretmenlik yaptığı (1921-1925) okullar arasında Üsküdar Lisesi de vardır. Çeşitli kuruluşlarda çevirmenlik ve şube müdürlüğü, 1945’ten itibaren Basın Yayın Umum Müdürlüğü’nde yayın şefliği yaptı. 1952’de Cumhurbaşkanlığı çevir-menliğinden emekli oldu. Resmî görevinin yanı sıra Türk Dil Kurumu yönetim kurulu üyeliği ve 1951’den itibaren yayın kolu başkanlığı görevlerini yürüttü. Ankara’da öldü (17 Mayıs 1957). Yazı hayatına Yahya Kemal’in yönetiminde çıkan Dergah dergisinde başladı. Divan edebiyatına ve XVIII-XIX. yüzyıl Fransız edebiyatına hâkimiyeti vardı. Eleştirideki öznel tutumu onu denemeye daha çok yaklaştırdı. 1940-1955 arasında Türk eleştiri edebiyatı içinde önemli bir yer tuttu; dilde özleşmenin ateşli bir savunucusu oldu. Yazılarını Akşam, Hâkimiyet-i Milliye (daha sonra Ulus), Cumhuriyet, Milliyet, Son Posta, Haber, Akşam Postası, Son Havadis gibi gazetelerle Yedigün, Yeni Adam, Yarım Ay, Pazar Postası, Seçilmiş Hikâyeler, Ülkü, Varlık, Türk Dili dergilerinde yayımladı. Çoğu Millî Eğitim Bakanlığı klasikleri arasında çıkan çeviriler yaptı. Günlerin Getirdiği ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

İstanbul’da doğdu. Asıl adı Sâlih Zeki ise de Zeki Ârif ismiyle tanındı. Babası ünlü bestekâr Kanûnî Hacı Ârif Bey, annesi Hatice Huriye Hanım’dır. İlköğrenimini Beşiktaş’ta Âfitâb-ı Maârif Mektebi’nde, orta öğrenimini Vefa Sultânîsi’nde tamamlayarak girdiği Mekteb-i Hukuk’tan da başarı ile mezun oldu. Hâkimlik, savcılık ve avukatlık görevlerinde bulundu. Son vazifesi, 1952’de tayin edildiği Fatih noterliği idi. 3 Ocak 1964’te, Üsküdar’daki Mehmet Nasuhi Camii’ne giderken tramvayda vefat etti ve Karacaahmet’teki aile mezarlığına defnedildi. Dönemin tanınmış hukukçuları arasında yer almasına rağmen asıl şöhretini mûsıkî sahasında kazandı. Mûsıkîdeki ilk derslerini babasından almasının ardından, babasıyla katıldığı çeşitli mûsıkî toplantılarında Kemençeci Vasil, Ûdî Nevres, Tanburî Cemil, Hânende Kaşıyarık Hüsamettin, Leon Hancıyan, Hâfız Ahmed (Irsoy), Hâfız Osman gibi devrin usta mûsıkîşinaslarını yakından tanıma imkânı buldu ve onlardan da faydalandı. Ayrıca Hacı Kirâmi Efendi’den fasıllar ve Lâmekânî Mustafa Efendi’den ilâhiler meşk ederek hem klâsik hem de dinî mûsıkî sahasında kendini yetiştirdi. Bu çalışmaların “tavır sahibi” bir okuyucu oluşunda çok önemli tesirinin olduğunu bizzat kendisi ifade etmiştir. Babasının vefatından sonra kemâni bestekâr Abdülkâdir (Töre) Bey’le tanışması, onun sanat hayatında bir dönüm noktası oldu. Mûsıkînin nazarî konularına eğilerek bu sahada derinleşme imkânı buldu. Üsküdar’a taşındıktan sonra Kemânî Sâdi Işılay ve babasıyla tanıştı. Işılay vasıtasıyla Şehzâde Ziyaeddin Efendi’nin Haydarpaşa’daki konağında mûsıkî fasıllarına katıldı; faslı idare eden Bestenigâr Ziya Bey’den pek çok fasıl öğrendi. Daha sonra devam ettiği “Darülelhân”da Ziya Bey’den istifade etmeyi sürdürdü. Bu arada “Dârülmû-

ATILGAN, YUSUF A

Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 300-301; Mustafa Rona, Elli Yıllık Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 433440; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 231-234; R. (Rıdvan) Lâle, “Üstad ve Maruf Bestekâr Zeki Ârif Ataergin”, Türk Mûsıkîsi Dergisi, III/35 (1950), s. 9, 1617; Alâeddin Yavaşça, “Zeki Ârif Ataergin”, Kök Dergisi, sy. 7 (1981), s. 9; Nuri Özcan, “Ataergin, Zeki Ârif ”, DİA, IV, 40. ➢ NURİ ÖZCAN

ÂTIF AHMED EFENDİ (ö. 1806)

Osmanlı devlet adamı; mezarı Üsküdar’dadır.

sıkî” ve “Dârütta‘lîm-i Mûsıkî” icrâ heyetlerinde bulunan Zeki Ârif Bey, Mehmed Nasûhî Dergâhı şeyhi Kerâmeddin Efendi’nin engin tasavvuf bilgisinden de yararlandı, bazı bestelerinin sözlerini Kerâmeddin Efendi’nin şiirlerinden seçti. Aynı zamanda usta bir kanun icrâcısıydı. Peşrev, saz semâisi, beste, semâi, şarkı, tevşih, durak ve ilâhi formlarında 200’ün üzerinde eser besteledi. Eserlerinde alışılmamış bir melodi zenginliği dikkati çeker. Şarkılarında bile sıkça görülen şed ve modülasyon yönünde büyük maharetle işlenmiş nağme örgüsü, bestekârlığının özelliklerindendir. “Sen sanki baharın kızısın, şen çiçeğimsin” ve “Dil-i bîçâre seninçün yanıyor” (bayâti-araban), “Beni ateşlere yakan o kapkara siyah gözler” (şehnâz), “Hicranla geçen günleri hasretle anarken” (acemaşîran), “Zencîr-i aşkın dil-bestesiyim” (sultânîyegâh) mısrâı ile başlayan şarkıları, eserlerinden bazılarıdır. Neyzen Tevfik’in ona söylediği, “Senin yerin Dellâlzâdelerin yanında” ifâdesi, bestekârlıktaki seviyesinin en güzel ölçüsüdür. Zeki Ârif Bey, hânende olarak klâsik üslubun ve gazel formunun da son ustalarındandı. Pest ve tiz perdelerde güçlü, geniş oktavlı parlak bir sesi vardı. Gazel okuduğu zaman, tiz perdelerde sazların karşılık vermede zorluk çektikleri söylenir. Kendi üslup anlayışı ve icra tekniğine göre bestelediği eserlerin icrâsı da o derece güçtür. Ayrıca resim sanatıyla da amatörce uğraşmış, güzel eserler meydana getirmiştir.

Üsküdar’da Attar Çankırılı Derviş Osman’ın oğludur. Lâleli Mustafa Efendi’nin dairesinde hazine kâtibi oldu. Sonra Kethüda kalemine geçti. Ardından Âmedî kalemine girip 1788’de Âmedîi Dîvân-ı Hümâyun yani Âmedci oldu. Aynı yıl ramazanının on beşinde reisülküttaplığa getirildi. 9 Zilkade günü rikâb-ı hümâyun reisi olarak İstanbul’da kaldı. Fakat hastalanınca görevini bıraktı. İyileştikten sonra zahire nazırı, 9 Nisan 1802’de sadâret kethüdası oldu. 1804’te çavuşbaşılığa getirildi. Ertesi yıl ayrıldı. 23 Mart 1806’da öldü. Üsküdar’da Şerifkuyusu Kabristanı’nda medfundur. Haysiyet sahibi, inşa ve kitabete âşina, zarif, nüktedan, hezel ve istihzaya meyilli bir kimse idi. Oğulları olan müderris Osman İsmet Efendi ve Mehmed Behram Bey de Üsküdar’da medfundur.

› Zeki Ârif Ataergin

Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 286. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ATILGAN, YUSUF (1921-1989)

Roman ve hikâyeci; mezarı Üsküdar’dadır. Manisa’da doğdu. Tam adı Yusuf Ziya’dır. Babası Tahsildar Hamdi Bey, annesi Avniye Hanım’dır. Orta ve liseyi Manisa ve Balıkesir’de, üniversiteyi askerî öğrenci olarak İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde bitirdi (1944). Maltepe Askeri Lisesi’nde bir yıl edebiyat öğretmenliği yaptı. Komünist Partisi’ne katılıp faaliyette bulunmak suçuyla on ay hapis yattı. Tahliyesinin ardından Manisa Hacırahmanlı köyüne dönerek (1946) çiftçilikle uğraştı. 1976’da İstanbul’a yerleşti. Milliyet, Karacan ve Can Yayınları’nda danışmanlık, çevirmenlik ve ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

77

A ATLI, HALİT LEMİ

 Yusuf Atılgan › Halit Lemi Atlı

redaktörlük yaptı. Kalp krizi sonucu Moda’daki evinde öldü (9 Ekim 1989). Üsküdar’da Bülbülderesi Mezarlığı’nda toprağa verildi. İlk romanı Aylak Adam’la (1959) başarıya ulaşan yazarın eserlerinde yabancılaşma ve bunun sonucu olan yalnızlık ana temayı oluşturmuştur. En fazla öne çıkan Anayurt Oteli (1973) romanında iletişimsizlik, yaşamın anlamsızlığı gibi tezleri işler. Kaynakça: “Atılgan, Yusuf ”, TBEA, I, 121-124. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ATLI, HALİT LEMİ (1869-1945)

Türk mûsıkîsi bestekârı, hânendesi ve hocası; Üsküdar’da doğdu.

78

Üsküdar Sultantepesi’nde doğdu. Babası İbrahim Hakkı Bey, annesi Dilber Hanım’dır. Doğumundan bir hafta sonra annesini, iki yaşında da babasını kaybettiğinden ablası ve eniştesi tarafından büyütüldü. Fatih ve Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi’nden sonra Mekteb-i Mülkiye’ye devam ettiyse de bitiremedi. Bu arada özel hocalardan Türkçe, Arapça ve Fransızca dersleri aldı. On dokuz yaşlarında Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi’nde ve Takvîm-i Vekāyî’de muhabir olarak çalıştı. 19 Ağustos 1890’da “sâniye” rütbesi verildi. Dört yıl sonra Dâhiliye Nezâreti’nden Zabtiye Nezâreti Mektûbî Kalemi’ne geçti. Takvîm-i Vekāyî’deki vazifesinden ayrılarak (1907) hayatının bundan ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

sonraki kısmını mûsıkî ile geçirdi. Bir süre İzmir’de Deniz Ticaret Müdürlüğü Liman Dairesi şefi olarak görev yaptı. 25 Kasım 1945’te Suadiye’deki evinde vefat etti ve İçerenköy mezarlığına defnedildi. Atlı, rüşdiye talebesi iken eniştesi Şefik Bey’in Fatih’teki konağında yapılan aylık mûsıkî toplantılarında mûsıkî zevkini almaya başladı. Bu toplantılarda Hacı Kirâmî Efendi, Santûrî Edhem Bey, Kemânî Şeref Dürrî Efendi, Hânende Domates Ahmed Efendi, Kadıköylü Hâfız Yusuf Efendi gibi dönemin ünlü sâzende ve hânendelerini tanıdı. İlk mûsıkî derslerini Hâfız Yusuf Efendi’den aldıktan sonra Hacı Ârif Bey’le tanışarak ondan faydalandı. Mûsıkîde faydalandığı diğer üstadlar arasında Bolâhenk Nuri Bey, Hacı Fâik Bey, Leon Hancıyan ve Tanbûrî Cemil Bey özellikle zikredilmelidir. Ayrıca samimi arkadaşlarının başında bestekâr ve hânende Rifat Bey gelirdi. Türk mûsıkîsinde şarkı formunun en başarılı bestekârlarından olan Lemi Atlı’nın eserlerinde hareketli bir üslup hâkim olup bilhassa ritm zevki ve melodik ifade özelliği dikkati çeker. Mehmet Âkif Ersoy’un “İstiklâl Marşı” da dâhil olmak üzere 300’ün üzerinde eser bestelemişse de nota öğrenmediği için bunların yarısına yakını unutulmuştur. Bestelerini Fulya Akaydın, Leon Hancıyan ve Selâhattin Pınar gibi sanatçılar notaya almıştır. “Siyah ebrûlerin duruben çatma” (uşşak), “Bir kendi gibi zâlime düşmüş, yanıyormuş” (kürdîlî hicazkâr), “Severim her güze-

ATPAZARÎ OSMAN EFENDİ A

Kaynakça: Canlı Tarihler: Lemi Atlı, Hatıraları, İstanbul 1947, s. 91-145; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 213-214; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi İstanbul 1970, s. 133-141; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 88-93; İzzettin Ökte, “Lemi Atlı”, Türk Mûsıkîsi Dergisi, sy. 18, İstanbul 1949, s. 7, 15; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 82-84; Nuri Özcan, “Atlı, Halit Lemi”, DİA, IV, 81-82. ➢ NURİ ÖZCAN

(1728) senesi Ramazan ayında vefat etmiştir. Kabri, Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Türbesi yanındaki Şeyhler Mezarlığı’nda Reisü’l-hulefâ Şeyh Mak’ad Ahmed Efendi Türbesi’ndedir. Üsküdar’da Atpazarı semtinde 1720 yılında bir mescit yaptırmıştır, Mescit eski Atpazarı Caddesi, Yeni Toptaşı Caddesi ile Beygirciler Sokağı’nın birleştiği yerde ve köşedeki 1141 (1728) tarihli Genç Mehmet Paşa Çeşmesi’nin arkasında idi. Zamanla ortadan kalkan mescit yerine Vakıflarla işbirliğine gidilerek, Semiha Şakir Vakfı tarafından 1984 -1985 tarihleri arasında yeni bir cami yaptırılarak ibadete açılmıştır. Kaynaklar: Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281, II, 219-220; Sicill-i Osmânî, III, 427; H. Kâmil Yılmaz, Azîz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, İstanbul 1999, s. 267; Haskan, YBÜ, I, 77-79. ➢ M. BİROL ÜLKER

ATSIZ, H. NİHAL (1905-1975)

Türkçü fikir ve mücadele adamı; mezarı Karacaahmet’tedir.

Atpazarî Mescidi yerine yapılan Hacıbedel Mustafa Efendi Camii



li, senden eserdir diyerek” (hicaz), “Zaman olur ki anın hacle-i visâlinde” (hüseynî), “Bu zevk u safâ sahn-ı çemenzâra da kalmaz” (rast) mısrâıyla başlayan şarkıları, günümüzde de büyük bir zevkle okunup çalınan eserlerinden sadece birkaçıdır. Gür ve etkili sesi ve hançeresiyle köşk ve yalılarda düzenlenen mûsıkî toplantılarının vazgeçilmez hânendelerindendi. Gençliğinde “Boğaziçi Bülbülü” diye şöhret bulmuştu. Özellikle Tanbûrî Cemil Bey’le okumaktan zevk aldığını söylerdi. Bir süre Kanlıca ve Rumelihisarı’nda oturduktan sonra ömrünün son yıllarını Suadiye’de geçirdi. Yakın dostu Kemal Niyazi Seyhun’la dolaşır, Çamlıca’ya giderek Setbaşı Gazinosu’nda fasıl dinler, onun orada bulunduğunu hisseden sanatkârlar fasla çekidüzen verirlerdi.

İstanbul’da doğdu (1905). İlk ve orta öğreniminin ardından girdiği Askerî Tıbbiye’nin üçüncü

ATPAZARÎ OSMAN EFENDİ (ö. 1140/1728)

Üsküdar’daki Hüdâyî Tekkesi şeyhlerinden. Aslen Bilecikli olup Seyyid Osman Efendi olarak tanınmıştır. Aziz Mahmud Hüdâyî âsitânesinin şeyhlerindendir. Dede Çelebi adıyla bilinen Filibeli Mehmed Sabûrî Efendi’nin 1130 (1718) tarihinde vefat etmesi üzerine dergâha şeyh olmuştur. Osman Efendi, banisi olduğu mescidin semtinden dolayı, Atpazarî lakabıyla ünlenmiştir. Hadîkatü’l-cevâmi’nin müellifi, onun için “Mehmed Sabûrî Efendi’nin 1130’da vefat etmesi üzerine Hüdâyî Dergâhı’na şeyh oldu” demektedir. Oysa Silsile-i Celîle-i Celvetiye’de Sabûrî Efendi’den sonra oğlu İsmail Efendi’nin şeyh olduğu görülmektedir. İsmail Efendi çok küçük yaşta olmasından dolayı onun yerine vekâlet etmiş olabilir. Kaynaklara göre kendi tekkesini 1133 tarihinde yaptırmış ve Hüdâyî tekkesinde Şeyh olarak pek fazla kalmamıştır. Şeyh Selâmi Ali Efendi’den hilâfet alan Osman Efendi 1140

79 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

A ATSIZ, H. NİHAL

I (İstanbul 1949), İstanbul Kütüphanelerine Göre Ebussuud Bibliyografyası (İstanbul 1967), Âlî Bibliyografyası (İstanbul 1968), Türk Edebiyatı Tarihi (1943) gibi tarih incelemeleri; Bozkurtların Ölümü (1946), Bozkurtlar Diriliyor (1949) gibi tarihî romanlarıyla Dalkavuklar Gecesi (1941) adlı siyasi hiciv kitabı bunlar arasındadır. Ruh Adam (1972) romanında ise daha çok kendini anlatmıştır. Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, II, 1235-1237; Akkan Suver, Nihal Atsız, İstanbul 1976; Altan Deliorman, Tanıdığım Atsız, İstanbul 1976; Ömer Faruk Akün, “Atsız, Hüseyin Nihal”, DİA, IV, 87-91. ➢ AZMİ BİLGİN

AYAŞLI, MÜNEVVER (1906-1999)

Roman ve hâtıra türündeki eserleriyle tanınan yazar; uzun yıllar Çengelköy ve Beylerbeyi’nde yaşadı.

 H. Nihal Atsız

80

sınıfından atıldı. Edebiyat Fakültesi’ni bitirip (1930) bir yıl sonra asistan oldu. Neşretmeye başladığı Atsız Mecmua’daki bazı yazıları dolayısıyla mecmua kapatılıp asistanlık görevine de son verildi. Malatya ve Edirne’deki öğretmenlik sonrası çıkardığı Orhun mecmuası kapatılınca (1933) mesleğine geri döndüyse de işine son verilip “Irkçılık-Turancılık Davası”ndan yargılandı (1944-1947). Süleymaniye Kütüphanesi’nde uzmanlık (1949) ardından da Haydarpaşa Lisesi’nde edebiyat öğretmenliği yaptı (1950-1952). Verdiği bir konferans üzerine geri döndürüldüğü kütüphane görevinden 1969’da emekliye ayrıldı. 1964’ten itibaren çıkarmaya başladığı Ötüken’deki yazıları dolayısıyla kısa süre Üsküdar’daki Toptaşı Cezaevi’nde yattı (1973). 1975’te vefat edince Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. İnandığı Türkçülük davası için bir ömür boyu mücadele verdi. Yalnız Türkiye Türklüğü ile değil yabancı devletlerin boyunduruğu altında yaşayan Türklerin sıkıntılarıyla da ilgilendi. Türklerin ileride siyasi bir birliğe kavuşabileceğini söyleyerek bunun bir maceracılık olmadığını belirtti. Tarih, bibliyografya, edebiyat tarihi alanında birçok eser kaleme aldı. Türk Tarihi Üzerine Toplamalar I (İstanbul 1935), Osmanlı Tarihleri ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

O sırada Osmanlı Devleti sınırları dâhilinde bulunan Selânik’te dünyaya geldi (1906). Osmanlı ordusunda yüksek rütbeli bir subay olan babasının görevi dolayısıyla küçük yaşta memleketin çeşitli bölgelerini dolaşma imkânı buldu. Alman mektebinde okuduktan sonra bir süre de Paris’te College de France ile Şark Dilleri Mektebi’ne devam etti. Burada Fransızca ile birlikte Arapça ve Farsça öğrendi; ayrıca tanınmış şarkiyatçı Louis Massignon ile Henri Masse’in İslâm tasavvufu derslerini takip etti. Daha sonra Tanzimat devrinin ünlü devlet adamlarından Viyana büyükelçisi iken intihar eden Sadullah Paşa’nın oğlu Nusret Sadullah (Ayaşlı) ile evlendi. Evlendikten sonra hayatının büyük bir kısmı Çengelköyü’ndeki Sadullah Paşa yalısı ile daha sonra Beylerbeyi’ndeki başka bir yalıda geçti. Osmanlı sarayında yetişmiş olmanın yanı sıra tahsilini Avrupa’da yapmış olması dolayısıyla, her iki kültür ve hayat tarzından haberdar olmanın kazandırdığı birikimi hâtıra türündeki eserleriyle romanlarında bol bol kullandığı dikkati çeker. Mevlevî muhibbi olan yazar, 1960-1970 yılları arasında Yeni İstanbul, Sabah ve Yeni Asya gazetelerinde günlük politika yazıları da yazmış, Çengelköyü’ndeki yalısı 70’li yıllardan sonra devrin tanınmış ilim, fikir adamı ve edebiyatçılarının sık sık gidip geldiği, çeşitli sanat ve kültür

AYAŞLI, MÜNEVVER A

sohbetlerinin yapıldığı, mûsıkî fasıllarının icra edildiği önemli bir kültür mahfili olmuştur. Gerek kendi ailesi, gerekse evlendikten son-

› Münevver Ayaşlı Münevver Ayaşlı’nın yaşadığı Sadullah Paşa yalısı



ra bir hariciyeci olan eşi dolayısıyla son dönem Osmanlı bürokrasisinde önemli roller oynamış birçok devlet adamı ve politikacıyı yakından tanıma fırsatı bulmuş, hâtıralarında ve romanlarında çevresinden edindiği birçok önemli bilgiyi de aktarmıştır. Kendisini yakından tanıyanların naklettiğine göre bir Osmanlı ve İstanbul sevdalısı olan Münevver Ayaşlı, Osmanlı Devleti’nin yıkılışına şahit olmuş, eserlerinde büyük bir ustalıkla dile getirdiği bu acıyı ölünceye kadar unutmamıştır. 20 Ağustos 1999’da vefat eden Münevver Ayaşlı’nın kabri Rumelihisarı’nda Âşiyan Mezarlığı’ndaki aile kabristanında eşinin yanındadır. Pertev Bey’in Üç Kızı (1968), Pertev Bey’in İki Kızı (1969) ve Pertev Bey’in Torunları (1969) adlarıyla üç roman da kaleme almış, bir kısmı doğrudan doğruya İstanbul’la, bir kısmı yakından tanıdığı önemli şahsiyetlerle ilgili hâtıra türünde 19. Asır, Teşrîn-i sâni ve Ötesi, Kıbrıs ve Fetvası (1971), İşittiklerim, Gördüklerim, Bildiklerim (1973), Dersaadet (1975), Edeb Yâ Hû (1984), Avrupaî Osmânî ve Rumeli ve Muhteşem İstanbul (1990), Geniş Ufuklara ve Yabancı İklimlere Doğ-

81 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

A AYRAL, MACİT

ru I (1991), Geniş Ufuklara ve Yabancı İklimlere Doğru II (1991) kitaplarını yayımlamıştır. Vaniköy’de Fazıl Paşa Yalısı adlı bir eseri daha bulunmaktadır. Kaynakça: İnci Enginün, “Ayaşlı, Münevver”, TDEA, I, 238; Selim İleri, “Ayaşlı, Münevver”, DBİst.A, I, 468-469; Bahriye Çeri, Münevver Ayaşlı Romanları, Paris 2008. ➢ ABDULLAH UÇMAN

AYRAL, MACİT (1891-1961)

Beylerbeyi doğumlu hattat. İstanbul Beylerbeyi’nde doğdu (11 Nisan 1891). Babası şehremâneti Zebhiye (mezbaha) İdaresi Müdürü İbrahim Zühdü Bey’dir. İlk ve orta öğreniminden sonra Üsküdar İdâdîsi’ne devam etti. Son sınıfında iken sağlığı bozuldu. Bu yüzden mektepten ayrılmak zorunda kaldı. Beylerbeyi Hamidiye Mektebi’nde ilköğrenimi sırasında babasının teşviki ile mektebin yazı hocası Şefik Bey’in talebelerinden Ali Efendi’den sülüs ve nesih meşk etti. Daha sonra Enderun Mek-tebi hat hocası Ahmed Rakım Efendi’den sülüs ve nesih meşkine devam ederek yazısını ilerletti. Yazıda aldığı bu eğitimle beraber, hayranı olduğu Şefik Bey’in sülüs ve nesih yazılarını örnek aldı. Bu yolda yazısını geliştirerek üstün bir seviye elde etti. Yazı eğitimine Medresetü’l-hattâtîn’de devam etti. Orada Hulusi Efendi’den nesta‘lik (ta‘lik) meşk ederek icâzet aldı (1923). İsmail Hakkı Altunbezer’den celî sülüsün inceliklerini öğrendi.

 Macit Ayral

İlk görevine Evkaf Nezareti Kalemi’nde başladı (1908). Evkaf Nezareti muhasebe idaresinde çalıştığı dönemde vakıf eserlerinin restorasyonlarında yıpranan yazıların tamiri ile plan ve projelerin yazılarını da yazdı. Resmi görevini İstanbul Polis Müdüriyet-i Umûmiyesi’nde sürdürdü. İşinde dikkatli, temiz, çalışkan ve dürüst oluşu nedeniyle amirlerinin takdirini kazandığı ve bir maaşla ödüllendirildiği görülmektedir. İstanbul Polis Müdüriyeti sicil mümeyyizi iken bu görevinden ayrılarak Bâbıâli caddesinde yazıhane açıp hattatlık mesleğini yürüttü (1339/1923). Bir müddet sonra bu işini bıraktı ve Ankara Vilayet Meclis-i Umûmi başkâtipliğinde uzun yıllar bulunup emekliye ayrıldı. Tekrar İstanbul’a döndü. Bu arada Bağdat Güzel Sanatlar Akademisi’nde hat dersleri vermek üzere Irak’a davet edildi (1956). Bağdat’ta dört yıl hat hocalığı yaptıktan sonra 1959 Temmuzunda Türkiye’ye döndü. 19 Mart 1961’de İstanbul’da vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Aklâm-ı sitte ve nesta‘lik (ta‘lik) yazılarda yetişmiş usta bir hattat olmakla beraber daha çok nesih, sülüs ve celî yazılara emek verdi. Sanat kudretini bu sahada gösterdi. Bilhassa imzasız yazıların hattatını ve tarihini kesin bir tahminle bilir, her türlü yazıdan anlar, bu yazıların sanat seviyesini değerlendirirdi. Şişli, Levent, Şile, Bebek, Kamer Hatun ve Davut Paşa camilerinde celî sülüs yazıları, müze ve koleksiyonlarda sülüs, nesih kıta ve levhaları bulunmaktadır. Başlangıçta sülüs ve celî sülüste Şefik Bey tavrında yazdı. Daha sonra Sami Efendi yolunda eserler verdi. Necmettin Okyay, onun hat sanatındaki mevkiini şöyle değerlendiriyor: “Macit Efendi önceleri tıpkı Şefik Bey şivesinde yazmıştır. Eğer eserinin altına imza atmamış olsa ve faraza bunu Şefik Bey görse: ‘İmzamı unutmuşum’ der, kaleme sarılırdı. Macit bu derece usta biriydi. Sonradan bu yoldan ayrılması zor olmuştur.” Eserlerinde Hüseyin Macid, Abdülmecid, Macid b. Zühdî çoğunlukla da Macid imzasını kullandı. Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 179182; Ali Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999, s. 98-99; Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul, ts., s. 263; M. Hüsrev Subaşı, “Ayral, Macit”, DİA, IV, 284. ➢ MUHİTTİN SERİN

82 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

AYTAÇ, HÂMİT A

› Macit Ayral’ın sülüs nesih hatlarla yazdığı koltuklu bir kıtası

AYTAÇ, HÂMİT (1893-1982)

İslâm dünyasında tanınan, sevilen ve yazıları örnek alınan son Osmanlı hattatı.

ği İstanbul’a gitti. Sânayi-i Nefise Mektebi’nin o yılki kayıtları kapandığından Hukuk Mektebi’ne kaydını yaptırmak zorunda kaldı. Ertesi yıl Sa Hattat Hâmit Aytaç

Diyarbakır’da doğdu (r.1309/1893). Asıl adı Mûsâ Azmi’dir. Yazılarında önceleri Azmi, daha sonra müstear ismi olan “Hâmid” imzasını kullanmış ve bu isimle tanınmıştır. Babası Zülfikar Efendi, annesi Münteha Hanım’dır. Büyük dedesi Âdem-i Âmidi tanınmış hattatlardandır. İlköğrenimini Diyarbakır’da tamamladı. Mektebin hocası Mustafa Âkif Tütenk, Hâmid’in resim ve yazıya karşı ilgi ve yeteneğini görerek ona hüsn-i hat öğretti. Daha ilk mektepte başlayan bu sanata düşkünlüğü hayatı boyunca artarak devam etti ve sanatkâr kişiliği daima öne çıktı. Diyarbakır Askerî Rüşdiyesi’nde okuduğu yıllarda mektebin resim hocası Ahmed Hilmi Bey ve Hocası Said Efendi’den sülüs ve nesih, Vahid Efendi’den rika’ yazılarını meşk ederek resim sanatını ve yazısını ilerletti. Bu arada özel olarak Arapça ve Farsça dersleri aldı. Diyarbakır İdâdîsi’nden mezun olduktan sonra (1909) daha iyi bir sanat eğitimi almak için özlemini çekti-

83 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

 Hâmit Aytaç’ın celî ta‘lik bir levhası

"HARFLERİN BESTEKÂRI" Çocukluk yıllarına ait hatıralarını Süheyl Ünver’e şöyle anlatıyor:

“Hatırladığım en ufak yaşlarımda annemin terbiyem hususunda çok meraklı olduğunu ve titiz davrandığını bilirim. Daima yalnız oynamamı isterdi. Ben ne istersem yapmak için külfete hatta zahmete katlanırdı. “Diyarbakır İdâdisi’nde yazı ve edebiyat hocası, akrabasından Abdüsselam efendi ile karşılaştım. Bu zatın sülüs ve celî şivesi çok hoşuma gidiyordu. Diğer hocalarım da güzel yazarlardı. Ama yazı şiveleri ruhumu okşamazdı. Fakat Abdüsselâm Efendi’nin yazı tarzı ve üslûbu bugün en ziyade perestişkârlarından birisi olduğum Mustafa Rakım Efendi merhumun üslûbunu andırır şivede idi. Daha o zaman sanki bediî bir his ve zevkin tesirinde tasavvur eylediğim bu yazı şivesini Abdüsselâm Efendi’de görmüş ve kendisinden meşk almaya devam etmiştim. Sonraları Mustafa Rakım’ın güzel ve nefis âsarıyla karşılaşınca görüş ve tasavvurumun isabetini anladım.” “Eserlerimin başında yazmaya muvaffak olduğum iki Kur’ân gelir. Bilhassa bu iki eserim diğerlerine bedeldir. Onlarla ne kadar iftihar etsem azdır. Bunlardan bir tanesi hem Türkiye’de hem Almanya’da tabedildi, böylece kitap halinde görme bahtiyarlığına eriştim. Diğerini de merak ve sabırsızlıkla bekliyorum. İnşaallah onu da basılmış olarak görmek nasip olur. Zaten hattatların en büyük emeli Kur’ân-ı Kerim yazabilmektir. Zira bu herkese nasip olmaz. Bu bakımdan ben kendimi bahtiyar addediyorum. Diğer eserlerime gelince, bunca uzun yılların mahsulü olan eserlerimin birçoğunu bugün hatırlayamıyorum bile. Bazılarını görünce de o yıllara ait hatıralar gözümde canlanıyor. Zaten bütün eserlerimi tek tek saymam mümkün değil. Sadece mühim olanlarından bazılarını zikredeyim: Camilerdeki yazılarımın en mükemmeli Şişli Camii’nin yazılarıdır. Bu bana Allah’ın bir lutfu idi. Şimdi böyle bir yazıyı yazabileceğimi zannetmiyorum. Caminin mimarı Vasfi Bey akademiden arkadaşımdır. Necmettin Okyay, Kur’ân-ı Kerim’den bazı ayetler seçmiş, onları bana getirdi. Ben de bunlar arasından Tevbe suresinin 18. ayetinin bir kısmını seçtim. Önce kurşun kalemle istif şeklini karaladım. Asıl yazıyı yazarken, lâmelifleri bir türlü yerleştiremiyordum, yorulmuşum. Işığı söndürdüm ellerimi göğsüme kenetleyip gözlerimi kapadım. Kısa zamanda dalmışım. Rüya ile yakaza arasında yazının bütün istifi gözümün önüne geldi. Lâmelifler ortada yerleşmiş olarak duruyordu. Heyecandan uyandım lambayı yaktım ve istifi tamamladım. Caminin mimarı Vasfi Bey, Tophane’deki Kılıç Ali Paşa Camii’nin kapı yazılarını görmemi tavsiye etmişti. İyi ki gidip görmemişim, yoksa onların tesirinde kalırdım ve bu yazı yazılamazdı. Yazı üç gruptan müteşekkildir: En altta ortada Mevlana’nın sikkesini, daha yukarıda burun ve iki göz gibi insanın simasını andırır. Daha sonraları bazı kimselerin arzusu ile bu yazıyı levha olarak da yazdım. Bundan başka Ankara Kocatepe Camii ile Eyüp Camii kubbe yazıları, Söğütlüçeşme Camii kapı başlarındaki yazılar, Paşabahçe Camii, Hacı Küçük Camii ve Yeni Postahane arkasındaki mescidin yazıları, Kasımpaşa Camii dış revak (Nebe Suresi), Çanakkale Çan Camii, Denizli Tavas Camii yazıları. Ayrıca Cevşenü’l-kebir ve Hizbü’l-envâr adlı evrâd ile elifbâ cüzleri, kırk hadis, Hazret-i Mevlana: Hayatı ve Eserleri (Arapça ve Farsça olarak), sayısız kitap kapağı yazıları, hat örnekleri, hilyeler, mezar taşları, Yûnus Emre, Fuzûlî, Şeyh Galib, Nabi, Yahya Kemal gibi şairlerin şiirlerinden bazıları ki, bunlar arasında bilhassa Yahya Kemal’in “Ezân-ı Muhammedi” ve “Rindlerin Ölümü” ile Nabi’nin “Sakın Terk-i Edebden...” şiirleri en mühimleridir ve binlerce levha. Levhalarımdan en beğendiğim, Mustafa Rakım’ın yazdığı Fatiha’yı aslına uygun olarak yazdığım levhadır. Bu levhayı tam altı ayda tamamlayabilmiştim.” (“Harflerin Bestekârı Kendini Anlatıyor” Köprü’ den)

A AYTAÇ, HÂMİT

 Hâmit Aytaç’ın celî ta‘lik bir levhası 

Hâmit Aytaç’ın Karacaahmet’teki mezarı

86

nayi-i Nefise Mektebi’ne kaydını yaptırdı. Bu mektebe devam ettiği sırada Maarif Nezareti’nin mekteplerde açık bulunan hat hocalığı için açtığı imtihana girerek başarılı oldu (1910). Yaşı yirmiyi doldurmadığı için resmî mekteplerde görev alamadı, özel Gülşen-i Maârif Mektebi’ne hoca olarak kabul edildi. Bu görevi sırasında henüz ortaokul talebesi olan Halim Efendi’ye hocalık yapmış, yazı meşk etmiş onu geleceğin büyük hattatı olarak hazırlamıştır. Bir müddet sonra, hocalık ve talebelik bir arada usule uygun görülmeyince Sanayi-i Nefise Mektebi’nden ayrıldı. Önce Rüsûmat (Gümrük) Matbaası müdürlüğüne (1911) buradan ayrılarak Mekteb-i Harbiye Matbaası hattatlığına atandı (1913). Yoğun bir iş hayatı içinde fırsat buldukça İstanbul’un meşhur hattatlarından Neyzen Emin Efendi, Nazif Bey, Hulûsi Yazgan, İsmail Hakkı Altunbezer, Kâmil Akdik’ten istifade etti. Bu üstatlardan düzenli bir meşk almamakla beraber üstün kabiliyeti sayesinde her tür yazıda süratle ilerledi. 1913’te hocası Nazif Bey’in vefatıyla boşalan Erkân-ı Harbiye Matbaası hattatlığına geçti. Birinci Dünya Savaşı patlak verince askerlik görevini Yıldırım Orduları Grubu emrinde yaptı ve harita üzerinde çalışmak üzere Berlin’e gönderildi. Bir yıl orada kaldıktan sonra İstanbul’a döndü. Matbaadaki işlerinin yanında, akşamları çalışmak için Hamid takm a ismiyle Cağaloğlu’nda “Hattat Hâmid Yazı Evi” adıyla bir yazıhane açtı. Resmî görevi dışında ikinci bir işte çalışmak yasak olduğundan kendi isteğiyle Erkân-ı Harbiye Matbaası’ndan ayrılarak (1920) açtığı ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

yazıhanede hattatlık mesleğini icra etti. Şöhreti yayılınca günden güne müşterileri de çoğaldı. Bu yoğun çalışmaları onun mesleğinde ilerlemesine vesile oldu. Arif Hikmet’in ölümüyle dul kalan eşi Âdile Hanım’la önce iş ortaklığı yaptı sonra da evlendi. Kendi iş yerini “Arif Hikmet Yazı Yurdu”na taşıdı. Fakat evlilik hayatı yürümedi. Uzun süre ayrı yaşadığı eşinden 1960’ta ayrıldı.

AYVERDİ, SÂMİHA A

Yazıhanede kitap başlığı, kabartma etiket, kart, çinkograflık gibi matbaacılıkla ilgili işlerin yanında, sipariş üzerine cami yazıları ve levha yazarak hat sanatıyla da alakasını devam ettirdi. Harf inkılâbından sonra matbaa işlerini yeni harflerle sürdürdü. II. Dünya Savaşı’nda ikinci defa harita subayı olarak Lüleburgaz’da askerlik görevini yaptı (1942-1943). 1960’ta Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası’nda haftada iki gün hattatlık yaptı. 1975’te buradan emekli oldu. Hat tarihinde benzeri az bulunur bir sanatkâr idi. Üstün sanat gücüyle her çeşit yazıyı büyük bir ustalıkla yazmakla beraber, daha çok Mustafa Râkım ve Sami efendiler yolunda celî sülüs yazıya emek vermiş, bu sahada çok başarılı eserlere imza atmıştır. Türkiye ve yurt dışından yüzlerce yazı meraklısına yazı öğretmiş, harf inkılâbıyla ilgi gösterilmeyen hat sanatının canlı kalmasında ve yeni kuşaklara geçişinde önemli bir rol oynamıştır. Yetiştirdiği talebeleri arasında Halim Özyazıcı önde gelir. Günümüzde Hasan Çelebi, Hüseyin Gündüz, Hüseyin Kutlu, Hüseyin Öksüz, Sa-vaş Çevik, Hüsrev Subaşı, Fuad Başar, Turan Sevgi-li, yurtdışında Haşim Bağdâdî, Yusuf Zennun icazet verdiği öğrencilerindendir. 18 Mayıs 1982 tarihinde vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda Şeyh Hamdullah’ın yakınına defnedildi.

kişiliği, kültür ve terbiye dairesinde büyüdüğü geleneksel konak, yalı ve köşk çevresinde oluştu. İbrahim Efendi Konağı adlı anı-romanı başta olmak üzere bazı eserlerinde çocukluk ve ilk gençlik yıllarının geçtiği bu çevrelerdeki hayat düzenini anlatmıştır. Manevi dünyası, 1927 yılında tanıdığı Hırka-i Şerif Ümm-i Kenan Dergâhı şeyhi Kenan Rifâî’nin rehberliğinde şekillendi. Yazı hayatına 1938’de Aşk Budur romanıyla adım attı ve 1945’e kadar art arda romanlar ve hikâyeler yayımladı. Bu tarihten sonra Büyük Doğu, Türk Yurdu, Resimli İstanbul Haftası, Anıt, Havadis, Türk Kadını, Tercüman, Türk Edebiyatı gibi gazete ve dergilerde makale ve deneme türünde yazılar yazdı. Edebî hayatına tarihî ve sosyal içerikli biyografi, hatıra, mektup, makalelerle devam etti. Eserlerinin çoğunda tasavvufa, açık ya da simgesel ifadelerle göndermelerde bulundu. 1972 yılında yayın hayatına atılan Kubbealtı Akademi Mecmuası’nın hemen hemen her sayısında, yazılarıyla yer aldı. 22 Mart 1993’te Fatih’deki evinde vefat etti. Merkezefendi Kabristanı’nda toprağa verildi. Konya’da 1954’te Şeb-i Arûs merasimlerinin başlamasına, Yeni Doğuş Cemiyeti’nin kurulmasına öncülük etmiş olan yazar, Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’nın kurucu üyesi olmuş, İstanbul Fetih Cemiyeti, Yahya Kemal Enstitüsü, Türk Kadınları Kültür Derneği gibi

Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 119123; “Harflerin Bestekârı Kendisini Anlatıyor”, Köprü, sy. 61 (1982), s. 8-15; Ali Alparslan, “Hattat Hamid Aytaç”, Hayat Tarih Mecmuası, sy. 11 (1972), s. 16; M. Hüsrev Subaşı, “Aytaç, Hâmid”, DİA, IV, 287-289; Hattat Hâmid Aytaç Kitabı (haz. İsmail Yazıcı), İstanbul 2002.

› Sâmiha Ayverdi

➢ MUHİTTİN SERİN

AYVERDİ, SÂMİHA (1905-1993)

İstanbul üzerine eserleri bulunan yazar, romancı. İstanbul Şehzadebaşı’nda dünyaya geldi. Babası Miralay İsmail Hakkı Bey, annesi Mediha Hanım’dır. Baba tarafından ailenin kökü Ramazanoğullarına dayanır. Beş yaşındayken mahalle mektebinde başladığı eğitimine Süleymaniye İnas Numune Mektebi’nde devam etti. Bu okuldan mezuniyetinden sonraki (1921) eğitimi özeldir. Fransızca ve keman dersleri alan yazarın

87 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ÜSKÜDARSALACAK Bir taht kâidesi olan Üsküdar’ın Şemsipaşa’sı, Ayazma’sı, Doğancılar’ı, Karacaahmed’i, Bülbülderesi, Nuhkuyusu, Bağlarbaşı’sı ve Altûnizâde’sinin elleri üstünde yavaş yavaş bir saltanat yükselir: Çamlıca. Sanki o, tahtını bulutlar arasına koyan bir esâtir kahramanıdır da, İstanbul’u gözlemek fırsatını böyle tenha bir köşeden yapmaya karar verip tabiatın en hâkim, fakat en münzevî noktasını intihâb edivermiştir. Amma biz, bir tahtın eteğinde, onun saçakları, püskülleri ve sayvanları mevkiinde olan gün görmüş, mihnet çekmiş, safa sürmüş Üsküdar’da bir lahza duralım. Gerçi bu gün, yerli kalabilmekle iftihâr etmekten gayrı yüzünü ağartacak bir sermâyeye sâhip değilse de, asırların kepçesiyle karıştırıla karıştırıla pişen bu aş, imâretine konanları devirler boyunca bol bol beslemiş ve doyurmuştur. Eğer bugün Selimiye’nin kadife, halı ve kumaş tezgahlarından bir iz kalmamışsa, bu kabahat yalnız Üsküdarlının değil, Pâdişahtan kapı dilencesine kadar hepimizindir. Eğer Türk sanayiinin yüzünü güldüren Üsküdar çatmalarının bugün adını bile duyanımız yok denecek kadar azalmışsa, bu günah da gene umûmi bünyenin omuzlarını çökerten suçlardan bir suçtur ve eğer bir zamanlar dünyâya hünerlerini tanıtan Üsküdarlı hattatların, Üsküdarlı müzehhiblerin sanat âbidelerinden habersiz isek, bu kayıtsızlığın da gene, bizim gafletimizin eseri olduğu şüphe götürür mü? Her adımını attığı yerde bir sanat hareketi, bir zanaât topluluğu ve bir ticaret hamlesi vücûda getiren Türkler, Üsküdar’da da şimdi zavallı bir geçit olan bedesteni kuruvermiş, dokuduğunu, işlediğini, yaptığını burada toplamış; almış satmış, getirmiş göndermiş, böylece de ticaretle sanayii el ele tutuşturup, faal bir merkezde geliştirirken, bir yandan da, Şeyh Hamdullahlar’ın, Hasan Üsküdâriler’in kalem ve fırçalariyle, güzel sanatların en ince tellerinde bir örümcek mahâreti ile gezinip, değil yalnız İstanbul’un başka semtlerine, cihan sanat tarihine kol atmış, nam salmıştır. Ya bu semtin mimârî âbidelerinin dilsiz dilindeki mûsıkîyi duymamak hiç, nasıl kabildir? Çoğu zaferle bitmiş büyük seferlerin hareket noktası olan Üsküdar Meydanı’nın bağrına konduruluvermiş olan Üçüncü Sultan Ahmet Çeşmesi, yalağına tasını testisini uzatanlara bir aşk masalı kadar güzel olan o büyüleyici edâsı ile neler neler anlatmaz... Cenk için sabırsızlanan yiğitlerin nâraları, at kişnemelerine karışan sefer gülbankleri, kılınç şakırtı-larına ara veren azametli tekbirler, mızrak parıltıları arasında güneş gibi yükselen sancaklar hep bu çeşmenin önünden, bu meydanın üstünden, dâima şekil değiştiren bir bulut gibi zaman zaman gelip geçmiş ve işte nihâyet dağılıp kaybolmuştur. Gene bu meydan, Anadolu’ya, İran’a, Arabistan’a kalkan ticaret kervanlarını kendi sînesinde topla-mış, uğurlamış, çeşitli gayelere bir topluluk halinde çıkan bu kalabalığın muhâtaralara ve tehlikelere endîşeli, ümitler ve arzularla zevkli coşkunluklarına şâhid olmuştur. Bu meydan, Sürre alaylarının o ezberlenmiş kalabalığını, tahtırevanlarını, akkâmlarını, ilmiye ricâlinin sırmalı ferâcelerini, taylasanlarını görmüş, haşalı atlarının ayaklariyle her yıl aynı zamanda bir mahşer hâlini almıştır. Gene bu meydan, kuldan ecir beklemeyenlerin olgunluğu ile, her dudağı kurumuşa suyunu ikrâm eden bu çeşme, “Ben her cemiyette nâlan oldum, kötü hallilerle de iyi hallilerle de düşüp kalktım” diyen bir kâmil er gibi, her gölgesine sığınana efendilik etmiş, her isteyiciye verici olmuş, her el açanın avucunu doldurmuş, bıkmamış, usanmamış, esirgememiş, gece dememiş, gündüz deme-miş, kış yaz, eğri doğru, mü’min kâfir kaydına düşmeden, her dudağı kurumuşu kandırmış, verdikçe coşmuş, coştukça vermiştir. Dört başı mamur eski Türk cemiyeti, tıpkı hilkat gibi, suya ne büyük bir pay ayırmıştı. Ancak, her vesile ile, temizliği mukaddes itiyâdları arasına koyduğu bu topluluğa, bol bol çeşmeler, sebiller, şadırvanlar, selsebiller kurarken, onları bir sanat dehâsı ile mayalıyarak âbideleştirmeği de, ileri ve kâmil zevkinin zarûretleri arasına sokmuştu. Pek âlâ da bir hayrat sâhibi, filan yere getirttiği suyu, gelişigüzel bir taş oluktan akıtmak kolaylığına gidebilmesi mümkünken, işi oluruna bağlayıcılığa düşmemiş ve kesesinin izni miktarı, suya bir taht kurup başına da tac oturttuktan sonradır ki kitâbesine ismini kazdırmıştır. Onun için de İstanbul çeşmeleri, çoğu bir sanat hâdisesi denecek âbideler şeklinde sokaklara, meydanlara ve şehrin en ücrâ köşelerine kadar cömerdçe serpilmiştir. (Sâmiha Ayverdi, İstanbul Geceleri’nden)

A AZİZ DEDE, NEYZEN

kuruluşlarda da aktif rol üstlenmiştir. Çevreye duyarlılığının bir sonucu olarak, Fatih’te, İtfaiye’den Edirnekapı’ya kadar devam eden Fevzipaşa Caddesi’nin orta kaldırımının, yine aynı semtteki Koyunbaba Parkı’nın ağaçlandırılmasını sağlamış, esnaf ve etrafındaki gençlerle el birliği içinde ağaçların bakımıyla ilgilenmiştir. Türk edebiyatında birçok yazarın anlattığı İstanbul, onun eserlerinin de başkahramanı olmuştur. Romanları ve anılarının yanında İstanbul Geceleri, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, Boğaziçinde Tarih gibi eserlerinde İstanbul, medeniyet perspektifli bir yaklaşımla ele alınmıştır. Çocukluğu kışları Şehzadebaşı’nda yazları Çamlıca’da geçen yazar, anılarında yer yer, Tahran Sefiri Nasuhi Bey’e komşu olan Çamlıca’daki evlerinden, Nasuhi Bey’in kardeşi şair Abdülhak Hamit’in Lüsyen Hanımla beraber Çamlıca’ya gelişlerinden söz açmıştır. Kitaplarından birine Küplüce’deki Köşk adını vermiştir. İstanbul üzerine olan eserlerinde Çamlıca başta olmak üzere Üsküdar’ın bazı semtlerine bağımsız başlıklar altında yer vermiştir. Kırkın üzerinde eseri bulunmaktadır. Adı geçenlerden başka bunların arasında Yolcu Nereye Gidiyorsun, Mabedde Bir Gece, Edebî ve Manevî Dünyası İçinde Fatih, Abide Şahsiyetler, Millî Kültür Meseleleri ve Maarif Davamız gibi eserleri vardır. Kaynakça: İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi Bibliyografyası, İstanbul 1999; “Ayverdi, Sâmiha” TBEA, I, 135-136. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

AZİZ DEDE, NEYZEN (ö.1905)

 Neyzen Aziz Dede

90

Neyzen ve bestekâr; Üsküdar’da doğdu. Üsküdar Doğancılar’da doğdu. Küçük yaşta Mısır’a gitti ve vaktinin çoğunu Kahire Mevlevîhanesi’nde geçirdi. Daha sonra Maliye Nezâreti’nde memur olan babasının görevi nedeniyle gittikleri Gelibolu’da rüşdiyeyi bitirmesinin ardından Mevleviyye tarikatına intisap etti. Burada Hüsameddin Dede’nin şeyhliği sırasında “Dede” oldu. Bir süre sonra şeyh Mehmed Atâullah Dede’nin daveti üzerine Galata Mevlevîhanesi neyzenbaşılığı görevi ile İstanbul’a geldi; doğduğu ve ilk çocukluk yıllarını geçirdiği Üsküdar’a yerleşti. Daha sonraları ısrarlara dayanamayarak Üsküdar ve Bahariye Mevlevîhanelerinin neyÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

zenbaşılığı görevlerini de üstlendi. Bu üç Mevlevîhanedeki vazifesini vefatına kadar sürdürdü. Bu arada Mısırlı prens Abdülhalim Paşa’nın isteği üzerine paşanın fasıl heyetinde yer aldı, bu toplulukta dönemin ünlü hânende ve sâzendeleriyle pek çok icrâlara katıldı, “Boğaziçi mehtap âlemleri”nin vazgeçilmez bir neyzeni oldu. Hayatının son yıllarını aynı zamanda dönemin ünlü mûsıkîşinaslarının uğrak yeri olan Üsküdar Ahmediye’de açtığı bir attar dükkânında geçirdi. 7 Mart 1905 tarihinde Kefçedede mahallesindeki evinde vefat etti ve Üsküdar Mevle-vîhanesi haziresine defnedildi. Gerek Kahire’de ve gerekse Gelibolu’da bulundukları sırada Mevlevîhanelerdeki dedeleri dinleyerek başlayan ney sevgisi, İstanbul’a gelince onu ünlü virtüoz Üsküdarlı Sâlim Bey’e yöneltti. Kahire’de her ne kadar “Sivaslı” adıyla bilinen bir şeyhten mûsıkî ve ney derslerini almış ve zamanla kendini yetiştirerek Galata Mevlevîhanesi neyzenbaşılığına lâyık görülmüşse de, usta neyzen Sâlim Bey’den faydalanmak ve neyzenliğin inceliklerini öğrenmek istiyordu. Onun son derece kabiliyetli ve hevesli olduğunu gören Sâlim Bey, öğrenciliğe kabul etti ve Aziz Dede bir süre sonra adı ve şöhretiyle devrin önemli neyzenleri arasında yer almayı başardı. Sâlim Bey, bestelediği eserlerini Aziz Dede’ye çaldırır ve büyük bir zevkle dinlermiş. Onun neyinden çıkan sesin, on neyzenin sesine bedel olduğu söylenir. Aziz Dede, besteleriyle de haklı bir şöhretin sahibidir. Günümüze ulaşan besteleri arasında hicaz peşrevi, uşşak ve yegâh saz semâîleri halen

AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ A

rağbetle çalınan eserlerinden bazılarıdır. Yetiştirdiği talebeler arasında Rauf Yekta Bey, Neyzen Mehmet Emin Bey (Yazıcı) ve Ziya Santur en tanınmışlarındandır. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 505-507; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 93-96; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 644-647; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 90; Beşir Ayvazoğlu, Neyin Sırrı Hâlâ Hasret, İstanbul 2002, s. 35-43; R. Ekrem Koçu, “Aziz Dede Efendi (Neyzen)”, İst.A, III, 1702-1705; Nuri Özcan, “Aziz Dede”, DİA, IV, 334-335. ➢ NURİ ÖZCAN

AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ (1541-1628)

Üsküdar’da kendi adıyla anılan bir külliyesi de bulunan tanınmış Celvetî şeyhi, şair, din bilgini.

ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Küçük Çamlıca’daki çilehanesi Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi



sonra müridliğe kabul edildiği bildirilmektedir. Önce Sivrihisar’a irşad için gönderilen, altı ay kaldıktan sonra Bursa’ya geri dönen Hüdâyî, şehre gelmesinin hemen akabinde şeyhinin vefatı üzerine önce Rumeli’ye gitti, oradan da İstanbul’a geldi. Küçük Ayasofya Camii’inde vazifeye başladı. Daha sonra Fatih Camii’nde verdiği tefsir, hadis ve fıkıh dersleri sırasında ulemadan devlet erkânına kadar uzanan geniş bir muhiti oluştu. Fatih Camii’nde 1599 yılına kadar vaizlik de yapıp halen Üsküdar’da bulunan Hüdâyî Külliyesinin yerini satın aldı. İnşaatıyla bizzat ilgilenmek için ikametgâhını Üsküdar’a, Rum Mehmed Paşa



Babasının adı Fazlullah’tır. 1541’de Şereflikoçhisar’da doğdu. Kaynaklarda “seyyid” olduğu bildirilmektedir. İlk tahsiline Sivrihisar’da başladı, sonra ilim ve irfanını ilerletmek üzere İstanbul’a geldi. Nâzırzâde Ramazan Efendi’den medrese tahsilini görürken bir yandan da Halvetiyye tarikatının şeyhlerinden Muslihiddin Efendi’nin sohbetlerine devam etti. Hocası Nâzırzâde Edirne’deki Sultan Selim Medresesesi müderrisliğine tayin edilince yardımcısı olarak Edirne’ye gitti; daha sonra yine hocasının Şam ve Mısır kadılıkları esnasında da yanından ayrılmadı. Buralarda devrin tanınmış bilginleri ile görüştü; Mısır’da Halvetî tarikatı büyüklerinden Şeyh Kerimüddin’den tarikatın usûl ve âdabı ile ilgili dersler aldı. Genç yaşta tefsir, hadis, fıkıh gibi dinî ilimlerin yanı sıra tasavvuf yolunda da bilgisini ilerletti. 1573’te hocası Bursa kadılığına tayin edilirken kendisi de Bursa’daki Ferhadiye Medresesi’ne müderris oldu. Medrese tahsilini tamamlayıp naiblik ve müderrislik gibi resmî görevlerde bulundu. Bir yandan da Şeyh Üftâde’nin (ö. 1580) Kaygan Camii’ndeki vaazlarını dinliyordu. Gördüğü bir rüya üzerine veya muhatap olduğu bir davadan sonra resmî görevinden ayrılarak makam, mevki, mal, mülk gibi şeyleri bütünüyle terk edip tasavvuf yolunu seçti. Üç yıl kadar Celvetî şeyhi Üftâde’nin manevî eğitiminde kaldı. Üzerinde sırmalı kaftanı, omuzunda sırıkla Bursa sokaklarında ciğer sattıktan

91

A AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ

92

Camii yanına taşımıştır. Tekke ve mescidinin tamamlanmasından sonra buraya yerleşti. Külliye 1589-1595 yılları arasında tamamlandı. Bu arada vaizlik görevini de Fatih Camii’nden Üsküdar’daki Mihrimah Sultan Camii’ni naklederek kendi camiinde hatiplik vazifesini üstlendi. 1617’de Sultanahmet Camii’nin tamamlanmasından sonra ilk hutbeyi okudu ve her ayın ilk pazartesi günü vaaz vermeyi kabul etti. Üftâde gibi şair bir şeyhin tesiriyle tasavvufu tercih etmiş olan Hüdâyî, İstanbul’un en büyük camilerinde halka dinî öğütler verirken Üsküdar’daki dergâhında zengin-fakir, avam-havas her zümreden insana manevî olgunluğun, ahlâk ve faziletin yollarını gösterdi. Dergâhında fakirlerle zenginlerin hatta vezirlerin eşit görüldüğü, belki fakirlere daha çok iltifat edildiği, kaynaklarda yer almaktadır. Dergâha zaman zaman gelenler arasında “Bahtî” mahlasıyla şiirler de yazan Sultan I. Ahmed de bulunuyordu. Halk arasında yaygın olan menkıbe ve kerametlerinin büyük bir kısmı I. Ahmed’le Aziz Mahmud Hüdâyî arasında geçen olaylarla ilgilidir. Altı padişahın devrini idrak etmiştir. Bazı padişahlara yazmış olduğu mektupları vardır. Aile hayatıyla ilgili fazla bilgi bulunmamaktadır. Altısı kız, on bir çocuğunun olduğu, neslinin kızları vasıtasıyla devam ettiği bilinmektedir. Üç defa hacca gitmiştir. 2 Ekim 1628’de (3 Safer 1038) vefat etti. Şöhreti devrinde ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

olduğu gibi ölümünden sonra da devam etmiştir. XVII. yüzyılda tekke edebiyatının önde gelen temsilcilerinden biridir. Tasavvuf mesleğini halk arasında yaymak için bir yandan dinî eserler kaleme alırken bir yandan da şiire vasıta olarak başvuran mutasavvıflardan biri de odur. Onun ilâhileri içten gelen bir coşkunun, samimi bir yakarışın sade, basit, fakat kuvvetli bir ifadesi olarak da kabul edilmelidir. Divan’ında 250’den fazla ilâhi bulunmaktadır. Yurt içinde ve dışında çeşitli yazma ve basma nüshaları bulunan ve Divan-ı İlâhiyyât olarak da adlandırılan eser, Kemaleddin Şenocak (İstanbul 1970) ve Ziver Tezeren (İstanbul 1985) tarafından yayımlanmıştır. Yetmişten fazlası bestelenen şiirleri bayram, ramazan, mevlid gibi çeşitli zamanlarda okunmaktadır. Celvetiyye’nin kurucusu olan Hüdâyî’nin şiirlerinde diğer birçok tekke şairinde olduğu gibi Yunus’un tesiri görülür. Eserlerini Arapça ve Türkçe olarak yazmıştır. Arapça eserleri: Nefâisü’l-mecâlis, Miftâhu’s-salât ve Mirka-tü’n-necât, Câmiu’l-fezâil ve kâmiu’rrezâil, Hâşiyetü Kû-histâni fi Şerhi Fıkhi Keydâni, Keşfu’l-Kınâ an Vechi’s-Semâ, Hulâsatu’l-Ahbâr fî Ahvâli’n-Nebiyyi’l-Muhtâr. Bunlardan başka Habbeti’l-mahabbe, el-Fethu’l-bâb ve Ref-u’l-hicâb, Hayatü’l-ervâh ve Necâtü’l-eşbâh, Tecelliyat gibi çeşitli kitap ve risaleleri mevcuttur. Bu eserlerinden bazıları Türkçeye tercüme edilmiştir. Divanı dışında başlıca Türkçe eserleri: Mektubât, Nesâyih ve Mevâiz’dir. Ayrıca Necâtü’l-Garik fî Cem’ ve’t-Tefrik, Mi’râciyye, Ecvibe-i Mutasavvıfâne ve Tarikatname gibi çeşitli risaleleri de bulunmaktadır. Kaynakça: Hüseyin Vassâf, Sefîne, II, vr. 372a-382a; H. Kâmil Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyi ve Celvetiyye Tarikatı, İstanbul 1982; Ziver Tezeren, Aziz Mahmud Hüdayi, İstanbul 1987. ➢ AZMİ BİLGİN

B

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

BALYAN, KRİKOR AMİRA (1764-1831)

Hassa mimarlarından; Bağlarbaşı’nda yaşamıştır. Hassa mimarı Kayserili Merametci Bali Kalfa’nın oğludur. Balyan (Balian) soy adını ilk defa kullanan kişidir. 1800 yılına doğru Hassa mimarı Minas Kalfa’nın kızı Soğome ile evlenmiştir. Evinin Bülbülderesi’nin üstünde, ilk tepede olduğu,

evinin yakınında çok sayıda bülbül yetiştirmesi sebebiyle semtin bu isimle anıldığı, Bağlarbaşı’ndaki geniş bahçelerinde işçi ve ustalarına ziyafetler verdiği belirtilmiştir. Yaptığı hayır işlerinin başında Üsküdar Surp Haç Kilisesi’nin 1830 yılındaki büyük onarımı gelmektedir. Bir korku neticesi geçirdiği felç sebebiyle Üsküdar’da öldü (15 Kasım 1831). Kabri Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığı’ndadır. Mezar taşında Osmanlı Türkçesi › Balyan ailesine ait Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığı’ndaki kabirler

93 üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

B BALYAN, SARKİS

 Sarkis Balyan

ve Ermenice iki dilde kitabesi vardır. Ölümünden sonra Sultan tarafından görevi oğlu Garabed Balyan ve damadı Hovhannes Serveryan’a verilmiştir. Gençliği hakkında fazla bilgi yoktur. Sultan I. Abdülhamid devrinde saray mimarı olduğu söylenir. Sultan III. Selim’in müşavirliğini yaptı ancak önemli faaliyetleri, itimadını kazandığı Sultan II. Mahmud devrine rastlar. Yabancı elçiler ile görüşmelerde ve mezhep ayrılığı sebebiyle anlaşmazlık yaşayan Ermeni cemaatlerin idaresi gibi konularda Sultan tarafından bilgisine başvuruldu. Kendisine verilen bir fermanla (1809) dilediği biçimde giyinmek, ata binmek, maiyetinde iki kişi bulundurmak, sakal bırakmak, çift kürekli bir kayığa sahip olmak ve bazı vergilerden muaf tutulmak gibi imtiyazlar verildi. Başlıca eserleri şunlardır: Sarayburnu’nda 1875’te yanan Eski Saray, Çırağan ve Dolmabahçe Sarayları, Eski Beylerbeyi Sarayı, Arnavutköy Valide Sultan Sarayı, Haliç’te Defterdar Sarayı, Nusretiye Camii, Selimiye ve Davutpaşa Kışlaları, Darphane-i Amire, Aynalıkavak Köşkü, Sultan Mahmud’un su bentleri, Beyazıt Yangın Köşkü. Kaynakça: Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler (haz. Osman Köker), İstanbul 2003, s. 92-94; Afife Batur, “Balyan, Krikor (Amira)”, YYOA, I, 290-291. ➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ

BALYAN, SARKİS (1831-1899)

Hassa mimarlarından; mezarı Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Ermeni Mezarlığı’ndadır.

94

Beşiktaş’ta doğdu (17 Şubat 1831). Garabed Amira Balyan’ın oğludur. Kardeşi Nigoğos’la beraber tahsile gönderildiği (1843) Fransa’dan, kardeşinin rahatsızlanması üzerine geri dönmek zorunda kaldı (1845). İkinci gidişinde (1847) Sainte Barbe Koleji’ni, Ecole Centralen ve Ecole des Beaux Arts (Güzel Sanatlar Okulu) akademisini bitirdi (1855). Dönüşte bir süre babası ve kardeşi Nigoğos Bey’e yardımcı oldu. Babası ölünce (1866) kardeşi Hagop Beyle beraber Hassa Mimarı olarak görevlendirildi. Dadyan Arakel Bey’in kızı Makruhi Hanım’la evlendi. Sultan II. Abdülhamid döneminde müteahhitlik girişimleÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ri sebebiyle bazı iddialara maruz kalınca on beş yılını Avrupa’da sürgünde geçirdi. Hagop Paşa Kazazyan’ın izni ile İstanbul’a döndüyse de Kuruçeşme’deki evinde inzivaya çekildi. Kuruçeşme önünde, kendi ismini taşıyan adacıktaki köşkünde öldü (7 Kasım 1899). Kabri Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığında büyük pederinin yanındadır. Projelendirmesi daha çok Kardeşi Hagop Bey tarafından gerçekleştirilen yapıların inşası ile meşgul oldu. Ancak binaların mimarı olarak tanındı ve çevreden gelen iltifatlara da kendisi muhatap oldu. Özellikle büyük boyutlardaki özgün yapıları parlak zekâsı ile kısa sürede inşa edebilmesi ile tanınır. Amatör olarak resim ve mûsıkî ile de uğraştı. Eşiyle beraber “Mayr Araksi” şarkısıyla “Kristof Kolomb” operasını besteledi. Mekanik konularında çalışmaları vardı. Evinde kurduğu atölyesinde icat ettiği ve imtiyazını da aldığı bir makineden bahsedilmektedir. Kardeşiyle birlikte inşa ettikleri binalar şunlardır: Beylerbeyi ve Çırağan Sarayları, Kandilli

BATUR, MUHSİN B

Sultan Sarayı, Kâğıthane Sarayı, Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camii, eski Harbiye Nezareti binası, Kasımpaşa’da eski Bahriye Nezareti binası, Beykoz’da Tokat Köşkü, Hekimbaşı Çiftliği Köşkü, Kalender Köşkü, Yıldız Merasim Köşkü, Ayazağa Köşkü, Topkapı Sarayı’nda Mecidiye Köşkü, Zincirlikuyu Köşkü, Küçükçekmece Köşkü, Gümüşsuyu Kışlası, Maçka Kışlası ve müştemilatı, Çırağan Karakolu, Galatasaray Mektebi, Beşiktaş Mektebi, Beşiktaş Akaretler ve İzmit’te Sultan Çiftliği binası. Kaynakça:Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler (haz.Osman Köker), İstanbul 2003, s. 97-99; Alpay Kabacalı, Yüzyıllar Boyunca Kültür Başkenti İstanbul’un Seçkin Kültür İnsanları, İstanbul 2009, s. 57; Afife Batur, “Balyan, Sarkis”, YYOA, I, 292. ➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ  Muhsin Batur

BATUR, MUHSİN (1920-1999)

Üsküdar doğumlu general, kontenjan senatörü. Üsküdar’da doğdu (5 Aralık 1920). Babası Yüzbaşı Salim Bey, annesi Semiha Hanım’dır. İtalyan İlkokulu’nda başladığı eğitimi sürerken babasını kaybetti (1929). Annesinin geliri eğitimini sürdürmeye yeterli olmayacağından dördüncü sınıftan itibaren Selimiye’de yaşayan büyükbabası Emekli Albay İsmail Hakkı Bey’in yanına gönderildi. Orada Selimisalis İlkokulu’nu (Üsküdar 19. İlkokul), Üsküdar Paşakapısı Ortaokulu’nu bitirdi (1935). Büyükanne ve büyükbabasını ardı ardına kaybetti. Aile bir ara Vaniköy’de, Fazlı Bey yalısında, Beylerbeyi’nde daha ufak bir evde kiracı olarak oturdu. Haydarpaşa Lisesi’nde okurken Selimiye’deki evi açtı. 1937 başlarında Kuleli Askeri Lisesi’ne devama başladı ve liseyi burada bitirdi. 1940 yılında Harp Okulu’ndan asteğmen rütbesiyle mezun oldu. Birinci Tayyare Keşif Birliği’nde altı ay kurs gördükten sonra, Eskişehir’deki Hava Okulu’nda iki yıllık uçuş eğitimini tamamladı (1942), Merzifon Dördüncü Tayyare Alayı’nda pilot olarak göreve başladı. 1946 yılında girdiği Hava Harp Akademisi’nden 1949 yılında mezun oldu ve Kütahya’daki Yedinci Tayyare Alayı’na atandı. Daha sonra Dokuzuncu Hava Üssü İkinci Tabur Komutanlığı, Hava Okulu Öğretmenliği, 191. Filo Komutanlığı görevlerinde

bulundu. 1954-1956 yılları arasında Napoli’deki NATO Karargahında görev yaptı. Tuğgeneralliğe yükselerek 1. Hava Kuvvet Komutanlığı’na atandı (1961), aynı görevde iken 1963 yılında tümgeneralliğe terfi etti. Beş yıl süre ile 1. Hava Kuvvet Komutanlığı görevinde bulundu. Korgeneralliğe terfi ederek (1966) Genelkurmay Lojistik Başkanlığı, Yüksek Askerî Şûra üyeliği görevlerini yürüttü. 1969’da orgeneralliğe yükselerek Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na atandı. Hava Kuvvetleri Güçlendirme Vakfı’nı kurarak (1970) vakfın yönetim kurulu başkanlığına getirildi. 12 Mart 1971 Muhtırası’nı imzalayan üst düzey dört komutandan biriydi. 30 Ağustos 1973 tarihinde emekliye ayrıldı. Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay tarafından kontenjan senatörü olarak atandı (1974-1980). Cumhuriyet Halk Partisi’ne girdi; bu partiden cumhurbaşkanlığına aday gösterildi (1980). En yüksek oyu almasına rağmen gerekli sayıyı tutturamadığı için seçilemedi. 12 Eylül 1980 darbesiyle siyasî hayatı son buldu. Anılarını Anılar ve Görüşler (1985) adıyla kitaplaştırdı. İngilizce ve İtalyanca biliyordu. Görevleri boyunca çeşitli madalyalarla ödüllendirildi. 25 Eylül 1999’da öldü. Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi. Kaynakça:Muhsin Batur, Anılar ve Görüşler, İstanbul 1985; “Batur (Muhsin)”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, III, 1402. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

95 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

B BEDİÜZZAMAN SAİD NURSÎ

 Bediüzzaman Said Nursî

BEDİÜZZAMAN SAİD NURSÎ (1878-1960)

Bir süre Üsküdar Toptaşı Hastahanesi’nde kalan ve daha sonra Çamlıca’da ikamet eden son dönem âlimlerinden.

96

1878’de Bitlis’in Nurs köyünde doğdu. İlk eğitimini köyünde ve civar medreselerde aldı. Çok zeki olmasından dolayı kısa sürede tahsilini tamamladı ve on dört yaşında icazet aldı. Hâfıza ve zekâsının harikulâdeliğinden dolayı kendisine Bediüzzaman lakabı verildi. Bir süre Bitlis valisi ile Van valisinin konağında kalan Nursî özellikle bu ikincisinin zengin kütüphanesindeki fen bilimlerine dair eserleri de inceleme fırsatı buldu. Bu çalışmaları neticesinde medrese tedrisatında yenilik yapılması kanaatine vardı. Kurmayı tasarladığı Medresetü’z-Zehrâ adlı dârülfünûnda bunu gerçekleştirmek istiyordu. Burada fen bilimleri ile dinî ilimlerin birlikte okutulması gerektiğine inanıyordu. Bu amaçla İstanbul’a giderek dönemin padişahı II. Abdülhamid ile görüşmek istedi. Gerekli desteği alamayınca ve padişahın ihsanını reddedince, Yıldız Sarayı’nın üniversite yapılmasını istemesi vb. gibi yaptığı bazı pervasız davranışlar yüzünden aklî dengesinin bozuk olduğu düşüncesiyle bir süre ÜsküÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

dar’da Toptaşı Akıl Hastahanesi’nde kaldı. Ancak üç doktorun ittifakla verdiği raporla buradan kurtulduktan sonra memleketine, oradan da İstanbul’a ve Selanik’e gitti. Her yerde Meşrutiyet’i savunan konuşmalar yapıyor, bazı gazetelerde de aynı doğrultuda makaleler yazıyordu. Yatıştırıcı rol oynamasına rağmen, Otuzbir Mart Olayı ile bağlantısı olduğu zannıyla idamla yargılandığı savaş divanından beraat etti. Daha sonra çeşitli yerlere seyahatlerde bulunan Nursî, yeni dönemde Van’da bir üniversite kurulması düşüncesiyle tekrar İstanbul’a geldi ve Sultan Reşad’ın desteğini aldı. 1912’de Van Gölü kıyısında temeli atılan üniversite, bir süre sonra çıkan I. Dünya Harbi yüzünden tamamlanamadı. Bu defa Van Kalesi’ndeki Horhor Medresesi’nde dersler verdiği talebeleri ile Ruslar’a ve onlarla birlik olan Ermeniler’e karşı mücadele eden Nursî, 1915 yılında Ruslar’a esir düştü. İki yıl kadar Batı Sibirya’da Kosturma’da kaldıktan sonra, Bolşevik ihtilâlinin kargaşasından da yararlanarak kaçtı ve İstanbul’a geldi. Bir süre, dönemin akademisi durumunda olan Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiyye’de çalıştı. Bu sırada yeğeni Abdurrahman ile Üsküdar’da Büyük Çamlıca Tepesi eteklerinde olup muhtemelen kendisine Enver Paşa tarafından

BEDİÜZZAMAN SAİD NURSÎ B



› Küçük Çamlıca’daki Yusuf İzzeddin Efendi Köşkü Yusuf İzzeddin Efendi Köşkü’nden bir bölüm

tahsis edilen Yusuf İzzeddin Efendi köşkünde kaldı. Bediüzzaman o yıllarını hayatının en mutlu dönemi olarak anar ve Çamlıca’yı İstanbul’un en güzel yeri olarak niteler. İstanbul’un işgali üzerine Osmanlı ve İslâm dünyasını kurtarma çalışmaları yapmış, bu arada Millî Mücadele’yi desteklemiştir. Daha sonra Ankara’ya çağrılan Nursî Meclis’te yaptığı konuşmada ve dağıttığı beyannamede dinî ve ahlâkî konular üzerinde durunca yeni hükûmetle anlaşamamıştır. 40 yaşından sonraki hayatı için Yeni Said tabirini kullanan Bediüzzaman 1923 yılında Van’a giderek mesaisinin tamamını iman hizmetlerine verdi. Ancak bir süre sonra çıkan Şeyh Said İsyanı’nda yatıştırıcı rol oynamasına rağmen olayla ilgisi olduğu zannıyla Burdur’a, oradan da Barla’ya sürüldü, daha sonra Kastamonu, Emirdağ gibi yerlerde zorunlu ikamete tabi tutuldu. Çeyrek asrı aşan bu sürgünler, tarassutlar ve hapisler döneminde Risale-i Nur Külliyatı adını verdiği eserleri yazan Nursî tarikatçılık, cemiyetçilik, rejim aleyhtarlığı ve dinî siyasete alet etme gibi ithamlarla defalarca yargılandı ve pek çoğunda beraat etti. 1950’de başlayan yeni dönemde de kendisi ve talebeleri hakkında devam eden muhakemeler yine beraatla sonuçlandı. Yaptığı yoğun seyahatler yüzünden rahatsızla-

nan Said Nursî 23 Mart 1960’ta Urfa’da vefat eti. Kendi ifadesiyle ömrünü İslâm’a hizmetle geçiren Nursî’nin 130 parçadan oluşan eserleri defalarca basılmış ve özellikle gençler tarafından ilgiyle okunmuştur. Kaynakça:Safa Mürsel, Bediüzzaman Said Nursî ve Devlet Felsefesi, İstanbul 1967; Necmeddin Şahiner, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursî, İstanbul 1974; Cemal Kutay, Çağımızda Bir Asr-ı Saadet Müslümanı Bediüzzaman Said Nursî, İstanbul 1980; Şerif Mardin, Bediüzzaman Said Nursî Olayı, İstanbul 1993; Mary F. Weld, Bediüzzaman Said Nursî, Entelektüel Biyografisi (çev. Celil Taşkın), İstanbul 2006; Kemal Karpat, “Nursî”, EI2 (Fr.), VIII, 145-146; Alparslan Açıkgenç, “Said Nursî”, DİA, XXXV, 565-572. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

97 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

B BEHÇET MUSTAFA EFENDİ

 Behçet Mustafa Efendi (Şeref Akdik tarafından yapılmış hayalî tablosu) › Behçet Mustafa Efendi’nin Nasuhi Dergahı’ndaki kabri

BEHÇET MUSTAFA EFENDİ (ö.1834)

(ö.1895)

Üsküdar’da Nasuhi Dergâhı’nda medfun hekimbaşı ve şair. İstanbul’da doğdu. İyi bir eğitim aldı, bu arada Yunanca ve Latince öğrendi. Daha sonra kardeşi Abdülhak Molla gibi tıpla ilgilendi ve kendini yetiştirdi. Bir süre müderrislik yapan Behcet Efendi 1803’te III.Selim tarafından hekimbaşılığa getirildi. Bazı yerlerde kadılık yapmasının ardından 1817’de II. Mahmud’un iradesiyle eski mesleğine döndü. Daha sonra Anadolu kazaskeri oldu. Üçüncü defa atandığı hekimbaşılık görevinden Rumeli kazaskerliğine terfi etti ve 1834 yılında öldü. Mezarı Üsküdar’da Doğancılar’da Nasuhi Dergâhı haziresindedir. 1827 yılında Tıbhâne’nin açılmasında etkili olan Behcet Efendi, Batıda verilen derslerin burada da okutulmasını sağlamış, karantina uygulamasının devreye sokulmasında etkili olmuştur. Bu arada geleneksel tıbba dair Hezâr Esrâr (İstanbul 1285) adlı bir eser kaleme almıştır. Hacılar için yazdığı Tertîb-i Eczâ’dan başka Kolera Risalesi (İstanbul 1247) ile Frengiye dair bir eseri ve bazı tercümeleri daha vardır. Kaynakça:Veli Behçet Kurdoğlu, Şair Tabibler, İstanbul 1967, s. 238-245; Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1970, s. 217-219; Sicill-i Osmânî, II, 31; Nil Sarı, “Behcet Mustafa Efendi”, DİA, V, 344-345.

98

BEHLÜL EFENDİ

➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Türk mûsıkîsi icrâcısı ve bestekârı. Fatih Sarıgüzel’de doğdu. Babası, Üsküdar’ın Selimiye semtinde “çatma”cılık yapan Rifat Efendi’dir. Fatih’deki mahalle mektebi ve rüşdiye tahsilinden sonra Bahriye Nezareti’nde memuriyete başladı, burada çeşitli vazifelerde bulunduktan sonra Mahzen-i Evrak Kalemi mümeyyizliğinden emekliye ayrıldı. 1895’te İstanbul’da vefat etti. Küçük yaşta Yenikapı Mevlevîhanesi şeyhi Osman Selâhaddin Dede’ye intisap etti, ilk mûsıkî bilgilerini de ondan aldı. Dergâhtaki hocalardan tasavvûfi bilgiler alarak kendini yetiştirdi. Burada, kısa bir süre Hamâmîzâde İsmail Dede Efendi’den dersler almışsa da mûsıkîdeki asıl hocası mevlevîhanenin neyzenlerinden Mûsâ Dede’dir. Mûsıkîde yararlandığı kişiler arasında Eyyûbî Şâhinbeyzâde Mehmed Bey, Kazasker Mustafa İzzet Efendi ve Dellâlzâde İsmail Efendi en önemlileridir. Behlül Efendi, hâfızasındaki eserlerin çokluğu, kuvvetli bir mûsıkî bilgisine sahip oluşu ile birlikte zamanın en iyi mûsıkî icracıları arasında yer aldı. Kendine has bir üslupla okuduğu duraklar sebebiyle, “Durakçı Behlül Efendi” olarak tanındı. Yenikapı Mevlevîhanesi’nde âyin ve nâ’t, Üsküdar’daki Nalçacı Nasûhî tekkelerinde durak

BELGER, NİHAT REŞAT B

okur, taksim ederdi. Eyyûbî Zekâî Dede talebesi Kâzım Uz’u, Behlül Efendi’ye götürerek “nâ’t ve durak tavrını bu zâttan öğren” demiştir. Mûsıkî toplantılarında çoğunlukla “serhânendelik” yapar, fasıllara daha çok Yeniköylü Hasan Efendi ve Tanbûri Buhur ile birlikte katılırdı. Sadrazam Ali Paşa’nın baş müezzinliğini yapmış, dinî ve dindışı formlarda hayli eser bestelemiştir. Eserleri arasında “Tecellî-i cemâl ister gönül eğlenmez eğlenmez” mısrâıyla başlayan uşşak ve “Vech-i yâre düş olan âlemde seyrân istemez” mısrâıyla başlayan müsteâr ilâhiler, günümüze ulaşmış sevilen bestelerinden bazılarıdır. Behlül Efendi, pek çok talebe yetiştirmiştir. Bunlar arasında Musullu Âmâ Osman, Şeyh Mesud, yeğenleri Bestenigâr Ziya Bey ve Şeyh İhsan İyisan en meşhurlarındandır. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 442-444; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 104-105; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 104; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 624-625; Nuri Özcan, “ Behlûl Efendi”, DİA, V, 353. ➢ NURİ ÖZCAN

BEHRAM AĞA, KETHÜDA (ö. 1646)

Üsküdarlı saray ağalarından. Bir süre Valide Kösem Mahpeyker Sultan’a kethüdalık yapmış, onun icraatlarında etkili olmuş bir kişidir. Zenginliği ile de ün yapan Behram Ağa, efendisinin işlerinin ve hayratının nazırı durumunda idi. 1646 yılının yaz aylarında vefat etmiştir. Kösem Sultan’ın Üsküdar’da yaptırdığı Çinili Camii’nin bahçesinde medfundur. Kaynakça: Naîmâ, Târih (haz. Mehmet İpşirli), Ankara 2007, s.416, 1054, 1101; Sicill-i Osmânî, II, 33; Haskan, YBÜ, I, 162,168. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

BEKAYÎ ABDÜLBAKİ EFENDİ, MACUNCUZÂDE (ö. 1003/1595)

Müderris ve Üsküdar kadısı. İznikli bir macuncunun oğludur. Eğitimini tamamladıktan sonra Sahn-ı Seman müderrisliğine kadar yükselmiş,ardından Galata, Üsküdar ve Mekke kadılıklarında bulunmuştur. Rivayete göre, işrete düşkün olan Abdülbaki Efendi, 13 Ocak 1595’te, zevcesi ve bunun aşığı tarafından mangal başında sızdığı bir sırada öldürülmüştür.

Aynı zamanda münşî olan Bekayî şiirle de meşgul olmuştur.

› Behram Ağa’nın Çinili Camii bahçesindeki kabri

Kaynakça: Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 330-332; Sicill-i Osmânî, II, 22. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

BELGER, NİHAT REŞAT (1881-1961)

Doktor ve siyaset adamı; Üsküdar’da doğup büyüdü. Üsküdar Hacı Hesna Hatun mahallesinde doğdu (1881). Şûrâ-yı Devlet Temyiz Mahkeme Reisi Mehmet Reşat Bey’in oğludur. İlk ve orta tahsilini Üsküdar Paşakapısı Askeri Rüştiyesi’nde, liseyi ise Kuleli’deki Askerî Tıbbiye İdâdîsi’nde tamamlayıp Yüzbaşı rütbesi ile diploma aldı (1900). Veba hakkında incelemelerde bulunmak üzere Hindistan’a gönderildi. Dönüşünde Beşinci Ordu Beyrut Hastahanesi’ne tayin edildi. Gider gitmez tutuklandı. Kaçarak Paris’e gitti ve tıp fakültesine girdi. Sekiz sene kadar fakültenin muhtelif kliniklerinde çalıştı. Marcel Labbe’nin yanında uzun seneler asistanlık yaptı. Uzman hocalar yanında laboratuar usullerinin kliniğe tatbiki, bakteriyoloji, anatomi-patoloji, tüberküloz, zührevi hastalıklar, çocuk hastalıkları, oftalmoji, gastroentoroloji ve gastropatoloji, Proctologie, hidro-klimatoloji derslerini takip ederek sertifikalarını aldı. 1919-1920 yıllarında Gureba Hastahanesi’nin dâhiliye mütehassıslığını yaptı. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

99

B BERKER, ERCÜMEND SADİ

 Nihat Reşat Belger › Ercümend Sadi Berker

Millî Mücadele yıllarında Paris’teydi. Kamuoyu üzerinde son derece etkili olan propagandalara, karşı propagandayla cevap verdi. 1921’de Londra’da düzenlenen konferansta ve Paris’te Ankara Hükûmeti’nin resmî ve yarı resmî temsilciliğini yaptı. Lozan Konferansı’na müşavir ve basın temsilcisi olarak katıldı. 1936’da Yalova kaplıcalarının başına getirildi. Kaplıcaları modern bir görünüme kavuşturdu. Atatürk’e siroz teşhisini koydu ve tedavi sürecine katkıda bulundu. Tıp Fakültesi Hidroklimatoloji profesörlüğüne getirildi. 1943’te Devlet Deniz Yolları Hastahanesi’nde Sağlık İşleri Müdürlüğü yaptı. Ardından İtalyan Hastahanesi’ne başhekim oldu. Ayrıca Kızılay Genel Başkanlığı, İstanbul milletvekilliği, Meclis Millî Birlik Komitesi Temsilciliği; Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı yaptı. Kaynakça: Adnan Ataç, “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Askeri Tıbbiyede Yetişen Üsküdarlı Hekimler”, Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, II, 426; Nermin Çelik-Öztan Öncel, “Hekim, Siyasetçi ve Diplomat Olarak Dr. Nihat Reşat Belger”, Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi, 16/3 (2008), s.159-165. ➢ NURDAN ŞAFAK

BERKER, ERCÜMEND SADİ (1920-2009)

Koro şefi, bestekâr, şair ve avukat; çocukluğu Çamlıca’da geçti.

100

Üsküdar Büyük Çamlıca’da babasının konağında doğdu (1920). Babası Adliye başkâtiplerinden Ahmed Macit Bey, annesi Fatma Belkıs Hanım’dır. Dedesi dinî mûsıkînin büyük simaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

larından Durakçı Hacı Nâfiz Bey’dir. Çocukluğu Çamlıca’da Türk mûsıkîsi çevrelerinde geçti. Büyük Çamlıca İlkokulu’nu, Sainte-Maria Fransız Ortaokulu’nu (1935), Haydarpaşa Lisesi’ni (1941) ve İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni (1945) bitirdi. Sadeddin Arel’in yanında staj yaparak avukat oldu. Döneminde İstanbul’un tanınmış avukatlarındandı. 1942’de İstanbul Konservatuvarı’nda Sadeddin Arel’in talebesi oldu. Türk mûsıkîsi nazariyatını öğrendi. Konservatuvarın Türk Mûsıkîsi bölümünü pekiyi dereceyle bitirdi. Haydarpaşa Lisesi’nde okurken mûsıkî kolu kuran Berker, İstanbul Üniversitesi Talebe Birliği Müzik Kolu’nu ve Üniversite Korosu’nu kurdu. Burada seksen-doksan kişilik korolar ve saz heyeti eşliğinde son derece başarılı konserler verdi. Bu korolarda yer alan müzisyenlerden çoğu ilerleyen yıllarda meşhur birer sanatçı oldu. Arkadaşlarıyla birlikte Üniversiteliler Müzik Derneği’ni kurdu. 1948’de Arel ve Cüneyd Orhon’la birlikte görevinden istifa etti. Serbest avukatlık mesleğine döndü. Yassıada Mahkemesi’nde en çok müvekkili olan avukat Berker’di. 1960-1962 yılları arasında İstanbul Radyosu Türk Mûsıkîsi Sanat Kurulu üyesi olarak çalıştı. TRT Denetleme ve Sınıflandırma Jürisi’nin başkanı oldu (1965). İstanbul Radyosu Erkekler Korosu’nu kurdu (1967). Çeşitli gazete ve dergilerde yayımlanmış makaleleri, inceleme yazıları, basılmamış eserleri,

BERKSOY, SEMİHA CENAP B

enstitü ve hastahanelerde elektrokardiyografi ve elektrofizyoloji alanlarında çalıştı. Yurda döndükten sonra edindiği bilgi ve deneyimlerin ışığında Fizyoloji Laboratuarı Rehberi adlı kitabı yazdı (1919). 1933 yılında yapılan üniversite reformu sırasında Beşeri Fizyoloji Enstitüsünün başına getirildi. Moskova’da yapılan XV. Beynelmilel Fizyoloji Kongresi’ne Türk heyetinin başkanı olarak katıldı (1935). 1943’te emekli oldu. Şair Mehmet Emin Yurdakul’un yerine milletvekili olarak Meclis’e girdi (1944). 1946 seçimlerinde Yozgat milletvekili seçildi. Bu görevi ölümüne kadar sürdü (28 Kasım 1949). Alanıyla ilgili çok sayıda eser yayımladı. Beş kuşak Üsküdarlı olup ömrünün çoğunu Üsküdar’da geçirdi. tercümeleri ve tonal sistemini gösteren ve “Berker Cetveli” olarak anılan bir cetveli vardır. Bestekâr olarak dört saz semâisi ile birkaç söz eseri mevcuttur. 2009 yılında vefat eden Berker, Nakkaştepe Mezarlığı’nda medfundur. Kaynakça: M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara 1986, II, 179; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 106-107; “Berker, Ercümend Sadi”, İst.A, V, 2541-2543; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 611-612; Cavidan Arın, “Ercümend Berker’in Cevapları”, Mûsıkî Mecmuası, XVII/214, İstanbul 1965, s. 296-297. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

BERKSOY, KEMAL CENAP (1876-1949)

Üsküdarlı doktor, milletvekili. Üsküdar Atikvâlide semtinde, Toptaşı yokuşunda yirmi sekiz numaralı evde doğdu (1876). Babası Hüseyin Cenap Efendi, annesi Mesnet Hanım’dır. Ahmediye Mahalle Mektebi, Toptaşı Askerî Rüştiyesi’nden sonra Kuleli’de Askerî Tıbbiye İdâdîsi’ni bitirdi. Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’ye girip yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu (1897). Fizyoloji kürsüsüne asistan olarak alındı. Bir süre sonra aynı kürsüde muallim muavini, sonra da muallim-i sanî oldu (1903). Mebâdi-i Fenn-i Menâfiü’l-Azâ adıyla yayımladığı (1905) eseri ilgiyle karşılandı. Tıbbiye Haydarpaşa’daki yeni yerine taşınınca (1909) muallim, ardından da müderris oldu. Burada donanımlı bir fizyoloji laboratuarı kurdu. 1917 yılında ailesi ile Berlin’e gitti. Çeşitli

Kaynakça: Burhan Akgün, “Üsküdarlı Bir Hekim: Ord. Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy (1876-1949)”, Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, II., 439-456. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

BERKSOY, SEMİHA CENAP (1910-2004)

İlk Türk opera sanatçısı; Çengelköy’de bir yalıda büyüdü. Çengelköy’de doğdu (1910). Babası Ziraat Bankası memuru Ziya Bey, annesi Fatma Saime Hanımdır. Maçka Silahhane-i Hümâyun başkâtibi olan büyükbabası Cenap Efendi aynı zamanda bir Bektaşî dedesiydi. Büyükbabasının soyağacı Cemal Paşa’ya kadar uzanır. Annesi Çengelköy’de bir yalıda yetişti. Semiha Cenap, eğitimine Çengelköy mezarlık yokuşu üstündeki Növfer Anaokulu’nda başladı. Çocukluk yılları Çengelköy’deki Moralı Mehmed Bey Yalısı’nda geçti. Sekiz yaşında iken annesini kaybetti. Amcasıyla birlikte, Çengelköy Yenimahalle’de büyük bir evde yaşamaya başladılar. Babası bir süre sonra yeniden evlendi. Sultanahmet’e, sonrasında Kadıköy’e taşındılar. Evlerinin karşısındaki Kuşdili Tiyatrosu ve oyuncuları onun sanat hayatını şekillendirdi. Evde onları taklit ediyor, bir taraftan da resim yapıyordu. 1928’de İstanbul Belediye Konservatuvarı’na burslu olarak girdi. 1930’da Dârülbedâyi’nin Tiyatro Okulu’nu kazandı. Haziran 1934’te AnÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

101

B BEŞİR AĞA, MORALI



Merkezi Sergi Salonu’nda resim sergileri açtı. 1998’de devlet sanatçısı unvanını aldı. 2001 yılında 72. sanat yılını gene aynı merkezde İzmir Devlet Operası’nın sahnelediği Fidelio operasıyla kutladı.

Semiha Cenap Berksoy



Berksoylar’ın Çengelköy Mezarlığı’ndaki aile kabristanı



Semiha Cenap Berksoy, Çengelköydeki yalı bahçesinde 1914

16 Ağustos 2004’te vefat etti. Cenazesi Çengelköy Mezarlığı’na defnedilmiştir. Kaynakça: Füsun Özbilgen, Sana Tütün ve Tesbih Yolluyorum: Semiha Berksoy’un Anıları, İstanbul 1985, s. 5; Ateş Kuşu Semiha Berksoy (ed. Dikmen Gürün), Ankara 2010, s. 13-21, 400-403. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

BEŞİR AĞA, MORALI (ö. 1165/1752)

Üsküdar’da Nasuhi Dergâhı civarında medfun darüssaade ağası ve hattat.

102

kara’da ilk Türk operası olan Özsoy’da Ayşim rolüyle sahneye çıktı. 1936’da burslu olarak Berlin Devlet Yüksek Müzik Akademisi Opera Bölümü’ne kabul edildi. Yurda döndükten sonra, Tosca’da Scarpia rolüyle sahneye çıkarak Türkiye’deki ilk profesyonel opera sanatçısı oldu. 1963’te 30. sanat yılını kutladı. 1972’de Paris ve Ankara’da, 1982’de İstanbul Atatürk Kültür ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Mora Muhassılı Ahmed Paşa’nın kölelerindendir. 1724’te girdiği sarayda hızla yükselerek I. Mahmud’un nedimi ve hazinedarı oldu. 1746 yılında Hacı Beşir Ağa’nın yerine dârüssaâde ağalığına getirildi. Selefi gibi padişah üzerinde fakat olumsuz yönde etkili olan Moralı, çevresine karşı sert tutumu ve adının rüşvet olaylarına karışması üzerine görevinden alındı ve bir süre tutuklu kaldığı Kız Kulesi’nde idam edildi. Doğancılar Nasuhi Dergâhı civarında defnedildi. Zenginli-

BEYATLI, YAHYA KEMAL B

 Beşir Ağa’nın kitâbesini kendi yazdığı Sultanahmet’teki Çeşmesi › Yahya Kemal Beyatlı

ğiyle ünlü Beşir Ağa, yaptığı hayır kurumlarıyla da tanınır. İlmin ve âlimlerin de hâmisi olup aynı zamanda iyi bir hattattır. İstanbul’da birçok yerde sülüs kitabeleri vardır. Kaynakça: Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 163-170; Ahmed Resmî, Hamîletü’l-küberâ (nşr. Zeynep Aycibin, TTK Belleten içinde), XXII /26 (2002), s. 214-215; Sicill-i Osmânî, II, 20; Abdülkadir Özcan, “Beşir Ağa, Moralı”, DİA, V, 555-556. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

BEYATLI, YAHYA KEMAL (1884-1958)

İstanbul semtleri için yazdığı şiir ve yazılarında Üsküdar’a özel bir yer ayıran ünlü şair. Üsküp’te doğdu (2 Aralık 1884). Babası Nişli İbrahim Naci Bey, annesi Leskofçalı İsmail Paşazâde Dilaver Bey’in kızı Nakiye Hanım’dır (Ümmü Gülsüm). Hem anne hem de baba tarafından soyu Şehsüvar Paşa’ya dayanır. Şair, soyadı kanunu çıkınca, “Şehsüvar”a karşılık olmak üzere “Beyatlı” soyadını almıştır. Bir süre devam ettiği mahalle mektebinin (1889-1892) ardından girdiği, Mekteb-i Edeb’i bitirdi (1895). 1897’de annesini kaybetti. Üsküp ve Selanik idâdîlerine devam etti. Hastalık ve aile içi geçimsizlikler sebebiyle düzensizlikler yaşadığı eğitimini sürdürmesi için İstanbul’a gönde-

rildi (1902). 1903 Temmuzunda Jöntürklük hevesleriyle Paris’e kaçtı. Önce Fransızca öğrenmek üzere girdiği Meaux Koleji’nde, ardından École Libre des Sciences Politiques’te okudu. Üniversite dersleri yanında Doğu Dilleri Okulu’na (École des Langnes Oriantales) devam etti. Arapça ve Farsça öğrendi, divan şiirimizin dünyasını tanımaya yönelik okumalar yaptı. XX. yüzyıl başı Paris’inde farklı beğeni, düşünce ve mizaçlar etrafında oluşmuş ortamları tanıdı. Albert Sorel’in derslerine ve sohbetlerine katıldı. Bu ders ve sohbetlerden yararlanarak kendi milletinin tarihine bakışta yeni açılar geliştirdi, bu doğrultuda okumaları oldu. Şiirde yeni bir dil arayışına girişti. Yeni Türkçeyle kendi duygularımızın ifadesi, halis ve samimi bir şiir nasıl olur sorusuna cevap aradı. Dokuz yıl kaldığı Paris’ten, bir diploma sahibi olamasa bile zengin bir sanat, tarih ve kültür birikimiyle; şiirdeki yeni arayışlarının ilk denemeleriyle İstanbul’a döndü (1912). Bazı okullardaki hocalığının ardından Dârülfünûn Edebiyat Şubesi’ne girdi; burada uygarlık tarihi, Batı ve Türk edebiyatı dersleri verdi (19151924). Birinci Lozan barış görüşmelerine giden heyet içinde danışman olarak yer aldı. II. Dönem Urfa Milletvekili sıfatıyla TBMM’ne girdi (1923). Varşova, Madrid, ilâve olarak Lizbon’da elçilikÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

103

B ABDURRAHMAN NESİP DEDE

ÜSKÜDAR’IN DOST IŞIKLARI Ötmekte fecre karşı horozlar birer birer; Geçtikçe her dakîka belirmektedir seher. Bilmem kaçıncı fecri vatan toprağında biz, Görmekle şimdi bir yaşatan vecd içindeyiz. Etrâfı okşuyor mayısın tâze rüzgârı: Karşımda köhne Üsküdar’ın dost ışıkları.. (…) Sizlersiniz bu ân’ı ışıklarla Türk eden! Eksilmesin şu mutlu şafaklar bu ülkeden! Gönlüm, dilim, kanım ve mizâcımla sizden’im Dünyâ ve âhirette vatandaşlarım benim. 104

—Yahya Kemal Beyatlı ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

BEYATLI, YAHYA KEMAL B

lerde bulundu (1926-1931). Yurda döndükten sonra tekrar Meclis’e girdi (1934-1943, 1946). Pakistan Büyükelçiliğine getirildi (1947). 1 Kasım 1958’de hayata gözlerini yumdu; Rumeli Hisarı’ndaki Aşiyan Mezarlığı’nda toprağa verildi. Paris öncesi döneminde yazıp bazı dergi ve gazetelerde yayımladığı ilk gençlik şiirlerinde daha çok Servet-i Fünun şairlerinin etkisinde göründü. Edebiyat duygularının uyanışını yansıtan bu ilk özenişlerin ardından kendini arayış ve atılımlarla geçen Paris yılları, asıl Yahya Kemal’i hazırlayan deneyim zenginlikleri içerir. Yurda döndüğünde, sonradan Eski Şiirin Rüzgârıyla adı altında toplanacak, klasik dönemin esintisi ve sesiyle söylenmiş şiirleri Yeni Mecmua’da yayımlanmaya başlandı. Peyâm-ı Edebî, İleri, Tevhîd-i Efkâr gibi yayın organlarında yazıları çıktı. Millî Mücadele’yi destekleyen kalem ürünleri daha sonra Eğil Dağlar başlığıyla kitaplaştırıldı (1966). “Topkapı Sarayında”, “Ezan ve Kur’an”, “Ezansız Semtler”, “Bir Rüyada Gördüğümüz Eyüp” gibi milletine ait duyarlıkları dillendirdiği anıt yazılarını yazdı.Dârülfünûn’daki öğrencileriyle Dergâh dergisini çıkardı. “Ses” (1921) ve “Açık Deniz” (1925) gibi, yeni tarzda, estetik algısının yetkin örnekleri arasında yer alan şiirlerini yayımladı. 1939’a kadar ortaya çıkan şiirleri sınırlı kalan şair, bu tarihten sonra zaman zaman yoğun yayın atılışları içinde oldu. Hatıralarını da içine alan eserleri ölümünden sonra kitaplaştı. Yeni tarz şiirleri Kendi Gök Kubbemiz başlığı altında toplandı (1961). İstanbul’la iç içe geçmiş bir şiir dünyasına sahip olan şair, şehrin semtlerinden Üsküdar’a ayrıcalıklı bir yer tanımış gibidir. Aziz İstanbul kitabındaki “Türk Üsküdar Konferansının Unsurları” başlıklı bir-iki sayfalık bir not, kapsamlı bir konferans hazırlığı içinde olduğunu göstermektedir. Ayrıca “Ziyaret” ve “Atikvalde’den İnen Sokakta” şiirlerinde Üsküdar’ın bir köşesini geçmişteki havası ve maneviyatı içinde, şiirin dünyasında yeniden inşa etmiştir. “İstanbul’un Fethini Gören Üsküdar”, “Hayal Şehir”, “Üsküdar’ın Dost Işıkları” şiirlerinde kâh Üsküdar kişileşip karşı yakada yaşanan Fetih olayını seyreder, kâh karşı yakadan bakan şair Üsküdar’ı seyreder. Seher vakti evlerde bir bir yanan ışıklar “Sizlersiniz bu anı ışıklarla Türk eden” dize-

105 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

B BEYÂZÎZÂDE AHMED EFENDİ

sini ilham eder. Gönlü, dili, kanı ve mizacıyla kendilerinden olduğunu belirttiği Üsküdarlılara “dünya ve ahirette vatandaşlarım benim” diye seslenir. “Her saat istirahat ve hayatın keyfi duyulur” dediği Çamlıca tepesinden ise “Eski Mûsıkîsi”, “Karnaval ve Dönüş”, “İstanbul’un O Yerleri” şiirlerinde söz eder: “Baharda bir gece tanburu dinle Çamlıca’da” der. “Bir Tepeden” veya “Bir Başka Tepeden” şiirlerindeki tepelerin en azından biri Çamlıca’dır. Yine “Üç Tepe” başlıklı yazısında Çamlıca’dan, Tanzimat neslinin oradan âleme baktıkları tepe olarak söz edilir. Şairin eski tarz şiirleri arasında yer tutan “Çamlıca Gazeli”, “Üsküdar’ın Vasfına Gazel”, “Şerefabâd” gibi Üsküdar’ın Lale Devri günlerini hayal eden şiirlerini de burada anmak gerekir. Kaynakça: Âlim Kahraman, Üsküdar Zaman Aynasında / Türk Edebiyatında Üsküdar, İstanbul 2003, s. 19-37, 121-126; a.mlf., Yahya Kemal Beyatlı, İstanbul 2008; M. Orhan Okay, “Beyatlı, Yahya Kemal” DİA, VI, 35-39; “Beyatlı, Yahya Kemal”, TBEA, I, 177-181. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

BEYÂZÎZÂDE AHMED EFENDİ (ö. 1098/1687)

Üsküdar’da Divitçizâde Tekkesi bitişiğindeki türbesinde medfun Osmanlı âlimlerinden. Bosna kökenli olup 1634’te İstanbul’da doğdu. Eğitimini tamamladıktan sonra çeşitli yerlerde müderrislik ve kadılık yaptı. 1680’de Rumeli kazaskeri olan Ahmed Efendi 1687 yılında Çubuklu’daki yalısında öldü. Mezarı Üsküdar’da Devatî Mustafa Efendi Tekkesi civarında idi, ancak günümüzde mevcut değildir. Osmanlı Devleti’nde zina isnadıyla uygulanan ve çağdaşlarınca da eleştirilen ilk ve tek recm cezasına verdiği fetva ile tanınan Beyâzîzâde Ahmed Efendi güçlü bir kelâm ve fıkıh bilgisine sahipti. Aynı zamanda iyi bir ta’lik hattatı olan Ahmed Efendi’nin fıkıh ve akaide dair eserleri vardır. Kaynakça: Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 114-145, 210; Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 534-536; Osmanlı Müellifleri, I, 289; Haskan, YBÜ, II, 542-543; Ahmet Zeki İzgöer–İlyas Çelebi, “Beyâzîzâde Ahmed Efendi”, DİA, VI, 55-56. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

106 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

BIYIKLI ALİ PAŞA, SİLAHDAR (ö. 1755)

Üsküdar’da medfun Osmanlı sadrazamlarından. İstanbul’da doğmuş, Ayasofya evkafı kâtibi Mehmed Efendi’ye intisap etmiş; güzel sesi sayesinde Dârüssaâde Ağası Hacı Beşir Ağa’nın müezzini olmuştur. Onun sevkiyle Sultan I. Mahmud tarafından müezzinbaşılıkla Has Oda’ya alınan Ali Ağa sarayda silahdar ağalığa kadar yükselmiş ve padişah üzerinde etkili olmuştur. Sultan III. Osman zamanında da adeta devletin atabeki konumunda olmaya devam eden Ali Ağa, başta Hekimoğlu Ali Paşa olmak üzere bazı sadrazamların azillerinde etkili olmuştur. Padişah tarafından sadrazam yapılmak istenen Ali Paşa bıyıkları çıkınca 1751 yılında vezirlikle getirildiği nişancılık görevinden sonra def ’aten sadrazamlığa yükseltilmiş (1755) ancak bu makamda sadece 63 gün kalabilmiştir. Yalancılık ve rüşvet gibi kötü hasletlerle anılan Bıyıklı Ali Paşa bazı sadrazamların erken azline sebep olmuştur. Suiistimalleri padişah tarafından öğrenilince, görevinden alınan Ali Paşa sonra da katledilmiştir. Kabri Üsküdar’da Said (Seyyid) Ahmed Deresi Mezarlığı’ndadır. Kaynakça: Dilaverzâde Ömer Ağa, Hadîkatü’l-vüzerâ zeyli, İstanbul-Freiburg 1969, s. 83-84; Sicill-i Osmânî, III, 538; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 381-382; Danişmend, Kronoloji, V, 60. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

BİLGE, KİLİSLİ RİFAT (1874-1953)

Eğitimci, kültür adamı; Üsküdar İdâdîsi’nde hocalık yaptı. Tam adı Ahmet Rifat’tır. Kilis’te doğdu, babası Abdülkerim Efendi’dir. İlk ve orta tahsilini Kilis’te yaptı; tanınmış ilim adamlarından ders gördü. 1892’de geldiği İstanbul Dârülmuallimin’in âlî kısmını (1899) ve Mekteb-i Hukuk’u bitirdi (1908). Öğrenciliğinden başlayarak önce vekil sonra asil olarak Unkapanı Rüştiyesi(1901), Fevziye Rüştiyesi (1903), Dârülmuallimin, Üsküdar İdâdîsi, Vefa İdâdîsi (1909), İstanbul ve Kabataş Sultânîleri’nde (1916-1922) muallimlik yaptı. Gaziosmanpaşa Sultânîsi ve Dârülmuallimat’ta Arapça, Farsça, Türkçe, tarih, coğrafya, akaid,ceza hukuku, ulûm-ı diniyye derslerini

BİLGEGİL, MEHMET KAYA B

› Kilisli Rifat Bilge

› Mehmet Kaya Bilgegil

okuttu (1923). Daha sonra getirildiği İstanbul Dârülfünunu İlahiyat ve Edebiyat fakülteleri Arapça okutmanlığına emekli oluncaya kadar devam etti (1946). 22 Şubat 1953’te Ankara’da vefat etti. Geçimini öğretmenlikle sağladı. Ömrü İstanbul kütüphanelerinde geçti. Ali Emiri Efendi, Bağdatlı İsmail Paşa, İsmail Saib Sencer, Faik Reşad, Bursalı Mehmed Tahir, İbnülemin Mahmud Kemal İnal gibi döneminin ilim ve kültür adamlarıyla tanıştı. Birçok eseri gün ışığına çıkarmak için gayret gösterdi. Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye Tedkik Encümeni üyeliğine kabul edildi; Kütüphaneler Tedkik Komisyonu’na dâhil oldu. Önemli birçok özel kütüphanenin devlet müesseselerine kazandırılmasını sağladı. En büyük hizmetlerinden biri, Ali Emiri’nin bulduğu Dîvânü Lugâti’tTürk’ü ilim âlemine kazandırmasıdır. Ayrıca birçok kaynak eserin yayına hazırlanmasında da emeği geçmiştir. Kaynakça: Osman Nuri Ergin, Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul 1937, s. 567-575; Reşat Ekrem Koçu, “Bilge, Rifat”, İst.A, V, 2774; Ömer Faruk Akün, “Kilisli Rifat Bilge”, DİA, XXVI, 18-22. ➢ NURDAN ŞAFAK

BİLGEGİL, MEHMET KAYA (1921-1987)

Edebiyat profesörü; hayatının bir döneminden sonra yazları Üsküdar’daki evinde oturdu. Gürün’de doğdu (1921). İstiklal Savaşına zabit olarak katılan Abdullah Efendi’nin oğludur. Baba ve annesini çok küçük yaşlarda kaybedince dede ve dayısının himayesinde yetişti. Gürün’de

başlayıp Sivas ve Erzurum’da devam eden ilk ve orta öğrenimini Kabataş Erkek Lisesi’nde tamamladı (1942). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve Yüksek Öğretmen Okulu Türk Dili ve Edebiyatı bölümünü bitirip (1947) bazı liselerle Gazi Eğitim Enstitüsü’nde edebiyat öğretmenliği yaptı. Doktorasını 1951’de Paris Sorbonne Üniversitesi Mukayeseli Edebiyat Kürsüsünde “Lamartin’de İstanbul” konusunu içeren teziyle tamamladı. Dönüşünde Gazi Eğitim’deki hocalığına bir süre daha devam ettikten sonra Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne yeni Türk edebiyatı doçenti olarak atandı (1966). 1970’te profesörlüğe yükseldi. Aynı üniversiteye bağlı İslâmî İlimler Fakültesi’nde kurucu dekan olarak da görev yaptı. Yaz aylarını İstanbul kütüphanelerinde ve Başbakanlık Arşivi’nde yaptığı çalışmalara ayıran M. Kaya Bilgegil, İstanbul’a geldiğinde Üsküdar İcadiye mahallesi Temaşa Sokağı’ndaki evlerinde yaşayan ailesiyle de buluşuyordu. 1984’te Mimar Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’ne geçince Üsküdarlılığı devamlı hale geldi. 1986’da emekli oldu, bir yıl sonra da vefat etti (21 Ekim 1987). Cenazesi Karacaahmet Mezarlığı’nda, Osman Şems Efendi’nin kabri yakınlarında toprağa verildi. Gençlik yıllarında başlayan şiir ilgisi, Değirmen ve Türk Yurdu gibi dergilerde yayımladığı şiirlerle sürmüş, ömrü boyunca bir sanat zevki olarak onu bırakmamış, ancak mensur şiir tarzının son güzel örneklerinden olan Cehennem Meyvası (1944) dışında sağlığında bu yolda başka bir eseri yayımlanmamıştır. Cehennem MeyÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

107

B ABDURRAHMAN NESİP DEDE

› Divitçizade Şeyh Mehmed Talib Efendi Camii’nin eski bir fotoğrafı

108

vası’nın ölümünden sonra yapılan yeni bir baskısına diğer şiirleri de konulmuştur (2009). Bir araştırmacı olarak yaptığı çalışmalar daha fazla öne çıkmış 1958-1980 yıllarında araştırmacılığının en verimli dönemini yaşamıştır. Ziya Paşa Üzerinde Bir Araştırma (1970), Mehmed Âkif, Resmi Hal Tercümesi, Basılmamış Bazı Mektup ve Manzumeleri (1971), Harabat Karşısında Namık Kemal (1972), Şair Şinasi, Hal Tercümesi Üzerinde Küçük Bir Araştırma (1972), Yakın Çağ Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar I-II (1976, 1980) onun arşiv vesikaları üzerinde yaptığı incelemelerini de içeren orijinal eserlerindendir. Bunlara Rönesans Çağı Cihan Edebiyatında Türk Takdirkârlığı (1973), ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Edebiyat Bilgi ve Teorileri I: Belâgat (1980) ve ölümünden sonra kızı tarafından bir araya getirilen M. Kaya Bilgegil’in Makaleleri’ni (1997) de ekleyebiliriz. Kaynakça: “Bilgegil, M. Kaya”, TDEA I, 430-431; “Bilgegil, M. Kaya”, TBEA I, 185-186; M. Orhan Okay, “Bilgegil, Mehmet Kaya”, DİA, VI, 156-157. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

BİVÜCÛDÎ MEHMED EFENDİ, DİVİTÇİZÂDE (ö. 1090/1679)

Üsküdarlı Celvetî şeyhlerinden. Üsküdar’da doğdu. Babası Celvetî şeyhlerinden Divitçi Şeyh Mustafa Efendi’dir. Asıl adı Meh-

BOZOK, SALİH B

med olup şiirlerinde önce Bivücûdî sonra Tâlib mahlasını kullandı. Kaynaklarda Divitçizâde diye de bilinmektedir. Genç yaşta babasının halifelerinden Fidancı Şeyh Mehmed Efendi’den tasavvufî eğitimini tamamladı. Bir süre medrese tahsili de yaptıktan sonra, ilmiyeden ayrıldı. Babasının vefatından sonra Üsküdar Bülbülderesi’nde Şeyh Camii Tekkesi’ne postnişin oldu (1660). Bazı kaynaklarda bu tekkeyi kendisinin yaptırdığı belirtilse de bu doğru olmayıp adı geçen tekke babası tarafından yaptırılmıştır. Daha sonra Gafûrî Şeyh Mahmud Efendi’nin vefatıyla boşalan Aziz Mahmud Hüdâyî Tekkesi şeyhliğine tayin edildi (1667). Hüdâyî Âsitanesi’ndeki şeyhlik görevini yürütürken 1679’da vefat etti, cenazesi Şeyh Camii (bugünkü adıyla Şeyh Devati Mustafa Efendi Camii) haziresine babasının mezarının yanına defnedildi. Üsküdar’da Gündoğumu Caddesi’nin sol tarafında, kendi adıyla bilinen Divitçizâde Şeyh Mehmed Talib Efendi Camii’ni yaptırmıştır. Çağının önde gelen mutasavvıflarından biri olduğu kadar ilâhileri ve dinî besteleriyle de tanınmış bir şahsiyettir. Mürettep bir Divan’ı vardır. Mecâlis, Ta‘birnâme, Şerh-i Kasîde-i Bür’e ve Gülşen-i Esrâr diğer eserleridir. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 46; Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, I, 575. ➢ AZMİ BİLGİN

BOZOK, SALİH (1881-1941)

Uzun süre Üsküdar’da yaşamış asker ve siyasetçi; Atatürk’ün yaveri. Selânik’te doğdu (1881). Babası Arnavut Cafer Efendi, annesi Çelebi Hanım’dır. Selânik Askerî Rüşdiyesi’ne girdi. Atatürk ve dayısı Nuri Conker ile arkadaşlıkları bu yıllarda gelişti. 1903 yılında Harbiye’yi bitirdi, 1905’te ise Nuri Conker’in kız kardeşi Düriye Hanım’la evlendi. 1908’de İskeçe’den Selânik’e geçen Bozok, 1910’da Küçük Zabit Mektebi’ne öğretmen olarak tayin edildi. O yıllarda, Ordu Köşkü’nde (Alatini Köşkü) zorunlu ikamete tâbi tutulan II. Abdülhamid’e muhafızlık yaptı. Balkan Harbi’nin başlaması üzerine, alınan emir gereği, Bozok ve arkadaşları II. Abdülhamid’i Alman sefaretinin “Loreley”

› Salih Bozok

adlı yatıyla İstanbul’a getirdi ve Beylerbeyi Sarayı’na yerleştirdi. Kısa bir süre sonra da Selânik işgal edildi. Ailesi çok güç koşullar altında İstanbul’a gelmeye muvaffak oldu. Bozok, hem kendisine hem de dayısının ailesine iki ayrı ev kiralayarak onları Beylerbeyi Küplüce’ye yerleştirdi. Çanakkale Savaşı başlayınca II. Abdülhamid’le birlikte Bursa’ya gidip, 1915’te zaferin ardından geri dönmüşlerdir. Beylerbeyi’nde bir yüzü Arabacılar sokağına diğer yüzü Beylerbeyi İskele caddesine bakan Arnavut Zehra Hanım’a ait iki katlı ahşap bir eve yerleştiler. Atatürk, ordu komutanlığından istifa edince Bozok’tan da görevini bırakmasını istemiş, o da bunun üzerine emekliye ayrılmıştır. Sivil hayatta geçim sıkıntısı çekmeye başlayınca, eski bir asker arkadaşıyla birlikte Bağlarbaşı’nda odun kömür deposu işletmeye başladı. Depo aynı zamanda Anadolu’ya geçecekler için bir toplanma ve gizlenme yeri olarak kullanılmaktaydı. Bir süre sonra, Beylerbeyi’ndeki evi bırakıp Nakkaştepe’de Yahudi maşatlığının karşısındaki Mehmed Bey’in köşkünün bir kısmına taşındılar. Mondros Mütarekesi sonucu İstanbul işgal edilince tutuklanıp Bekirağa Bölüğü’nde hapsedildi. Harbiye Nezareti başyaveri Salih Omurtak’ın giriÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

109

B BÖLÜKBAŞI, RIZÂ TEVFİK

şimleri sayesinde hapisten kurtuldu. Daha sonra Ankara’ya geçip Atatürk’le buluşmuş ve ölümüne kadar da yanından hiç ayrılmamıştır. 1924’te, Atatürk’ün isteği üzerine İş Bankası kurucuları arasında yer aldı. 1938’de Atatürk’ün vefatı üzerine intihara kalkıştı, fakat başarılı olamadı. Bozok, Yozgat ve Bilecik milletvekili olarak TBMM’de görev yaptı. 25 Nisan 1941’de geçirdiği bir kalp krizi sonrası vefat etmiş, Ankara’daki Şehitlik’te toprağa verilmiştir. Anıları, Hep Atatürk’ün Yanında adıyla, oğlu Cemil S. Bozok tarafından yayımlanmıştır. Kaynakça:Cepheden Meclise (haz. Hülya Yarar-Mustafa Delialioğlu), Ankara 1999, s. 172; Baraz, Beylerbeyi, I, 195-196; Salih Bozok - Cemil S. Bozok, Hep Atatürk’ün Yanında, İstanbul 1985; Salih Bozok, Yaveri Atatürk’ü Anlatıyor, İstanbul 2001; Türk Parlamento Tarihi : TBMM II. Dönem 1923-1927 ( haz. Kazım Öztürk), Ankara 1995, III, 155-156, 617. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

BÖLÜKBAŞI, RIZÂ TEVFİK (1869-1949)

Şair ve siyaset adamı; çocukluğunda Üsküdar’da yaşamıştır. Edirne’ye bağlı Cisr-i Mustafapaşa’da dünyaya geldi. İstanbul’da babasının hocalık yaptığı Üsküdar’da Sion Mektebi’nden sonra gittiği Gala



Rızâ Tevfik II. Meşrutiyet yıllarında Rızâ Tevfik Bölükbaşı

110 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

tasaray Sultânîsi ile Mekteb-i Mülkiye’deki tahsilini tamamlayamadan ayrılmak zorunda kaldı. Çeşitli olaylarla geçen gençlik ve tahsil hayatı sonunda ancak otuz yaşlarında Mekteb-i Mülkiye-i Tıbbiye’den mezun oldu (1899). Karanti-

BUĞRA, TARIK B

na İdaresi’nde çalışırken gizli İttihat ve Terakkî Cemiyeti’ne dâhil oldu (1906); II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Edirne mebusu olarak Meclis-i Mebusan’a girdi. 1911’de, meclisteki diğer muhaliflerle birlikte Hürriyet ve İtilâf Fırkası’na geçti. 1912’de meclisin feshiyle açıkta kaldı; bunun üzerine bazı okullarda felsefe hocalığı yaptı; bir süre Istılahât-ı İlmiyye Encümeni’nde çalıştı (1914). 1918’de Maarif Nâzırı, 1919’da da Şûrâ-yı Devlet reisi oldu; bu arada Dârülfünun’da felsefe ve estetik dersleri verdi. 1920’de, Osmanlı Devleti’ni fiilen ortadan kaldıran Sevr Antlaşması’nı imzalayan heyette yer alması kamuoyunca tasvip edilmedi; 1919’da Anadolu’da başlayan Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanması üzerine, bazı eski muhalif arkadaşlarıyla birlikte memleketi terk etmek zorunda kaldı (Kasım 1922); bir süre sonra 150’likler listesine dâhil edildi. Yurt dışına çıkınca, Kahire’de karşılaştığı Emîr Abdullah’ın daveti üzerine Ürdün’e gitti, orada on yıldan fazla bir süre Sıhhiye ve Âsârı Atîka Müzesi müdürlüğü görevlerini yaptı. 1934’te buradan emekli olup Lübnan’ın Akdeniz sahilindeki Cünye kasabasına yerleşti. 150’likleri affeden kanunun yürürlüğe girmesinden beş yıl kadar sonra, 1943’te İstanbul’a döndü. Bazı gazetelerde kültür, sanat ve edebiyatla ilgili makaleler yazdı; 29 Aralık 1949’da vefat etti, kabri Zincirlikuyu Mezarlığı’ndadır. Edebiyat tarihlerinde daha ziyade “Feylesof ” lâkabıyla anılan Rızâ Tevfik, II. Meşrutiyet’ten sonra bir devre damgasını vurduğu şiirleriyle, Türk edebiyatında esasını sade Türkçe ve hece vezni olan millîleşme akımını başlatmış bir şair olarak kabul edilmektedir. Onun aynı yıllarda folklor, Türk halk ve tekke edebiyatı üzerine yazdığı yazılar da, Türk edebiyatının gelenek doğrultusunda gelişmesinde etkili olmuştur. Rızâ Tevfik, 6 Kânunusâni 1939’da Cünye’den Son Asır Türk Şairleri’nde yayımlanmak üzere İbnülemin Mahmud Kemal İnal’a gönderdiği bir mektupta, babasının memuriyeti dolayısıyla 1876 yılında geldikleri İstanbul’da önce Üsküdar’da Bülbülderesi Mezarlığı’nın girişinde set üzerinde viran bir evde kiracı olarak oturduklarını; burada iken 93 Harbi dolayısıyla Balkanlar’dan İstanbul’a gelen muhacirlerin bütün perişanlığını müşahede ettiğini uzun uzadıya anlatır.

Rızâ Tevfik hâtıralarında da, 1901-1902 yıllarında haftada bir defa, civarda bir yerden at üstünde Sultantepesi’ne gelip Halide Edip’e ders verdiğini söyler. Şiirlerinin büyük bir kısmını Serâb-ı Ömrüm (1949) adlı bir kitapta bir araya getiren Rızâ Tevfik’in diğer başlıca eserleri şunlardır: Felsefe Dersleri (1914), Mufassal Kāmûs-ı Felsefe, 2 c. (1916, 1920), Abdülhak Hâmid ve Mülâhazât-ı Felsefiyesi (1918), Tevfik Fikret-Hayatı, Sanatı, Şahsiyeti (1945), Ömer Hayyam ve Rübâileri (1945). Kaynakça: İsmail Hikmet, Türk Edebiyatı Tarihi, Bakü 1925, III 798-812; Kandemir, Kendi Ağzından Rızâ Tevfik, İstanbul 1943; Hilmi Yücebaş, Bütün Cepheleriyle Rızâ Tevfik, İstanbul 1950; Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Konya 1966, s. 406-424; Abdullah Uçman, Rızâ Tevfik’in Şiirleri ve Edebî Makaleleri Üzerinde Bir Araştırma, İstanbul 2004. ➢ ABDULLAH UÇMAN

BUĞRA, TARIK (1918-1994)

Romancı, hikâyeci; Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Akşehir’de doğdu (1918). Babası ağır ceza reisi Nâzım Bey, annesi Nazike Hanım’dır. İlk ve ortaokulu Akşehir, liseyi Konya’da bitirdi (1936). Edebiyat hocaları Rıfkı Melûl Meriç ve Hakkı Süha Gezgin’den edebiyat ve şiir zevki aldı. İstanbul’a gidip önce bir yıl tıp, sonra dört yıl kadar hukuk okuduysa da ikisini de bitirmedi. Daha çok dönemin tanınmış edebiyat, fikir ve sanat › Tarık Buğra

111 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

B BURAK, RATİP TAHİR

Rüyası’nda tiyatronun ünlü komiği Naşit’in hayatından ilham aldı. 26 Şubat 1994’te hayata gözlerini yumdu. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Roman ve tiyatro eserlerine çeşitli ödüller verildi. Oğlumuz (1949), Yarın Diye Bir Şey Yoktur (1952) gibi hikâye, Küçük Ağa Ankara’da (1966), Gençliğim Eyvah (1970) gibi romanlar yayımladı. Ayakta Durmak İstiyorum (1966 tiyatro) Düşman Kazanma Sanatı (1979 deneme) diğer eserlerindendir. Kaynakça: Abdullah Uçman, “Buğra, Tarık”, TDEA I, 469471; “Buğra, Tarık”, TBEA, I, 199-201; Beşir Ayvazoğlu, Büyük Ağa Tarık Buğra, İstanbul 2006. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

BURAK, RATİP TAHİR (1903-1977)



Üsküdarlı karikatürist, ressam.

Tarık Buğra’nın Karacaahmet’teki mezarı 

Ratip Tahir Burak

112

adamlarının bir araya geldiği Beyazıt’taki Küllük kahvesine devam etti. Askerliğini yapıp döndükten sonra, biraz da asker arkadaşı Ahmet Ateş’in yönlendirme siyle Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümüne devam etti. İlk hikâye denemeleri bazı dergilerde bu yıllarda yayımlandı. 1948’de Cumhuriyet gazetesinin düzenlediği hikâye yarışmasında “Oğlumuz”la ikinci oldu. Üç yıl kadar devam ettiği Edebiyat Fakültesindeki eğitimini de bitirmeden bıraktı. Bir ara İstanbul’da öğretmen yardımcılığı, Konya’da babasıyla gazetecilik yaptı. Tekrar İstanbul’a dönüp çeşitli gazetelerde sekreter, yazı işleri müdürü, sayfa sorumlusu ve köşe yazarı olarak çalıştı (1951-1977). 1945-1955 arasında hikâyeleri Çınaraltı, İstanbul, Yenilik, Yeditepe, Yücel, Küçük Dergi, Seçilmiş Hikayeler ve Dost dergilerinde çıktı. 1962’de Yol dergisini yayımladı. Tercüman’daki köşe yazarlığını 1973’e kadar sürdürdü. Yirmi yaşında başlayan romancılığı inişli çıkışlı devam etti. 1959’dan itibaren üzerinde çalıştığı Küçük Ağa’da Millî Mücadele’yi mevcut kalıplaşmış yaklaşımların dışında farklı bir açıdan ele aldı ve Türk romancılığı içinde, kendine has bir yer edindi. Küçük Ağa Yücel Çakmaklı tarafından filme de alındı. Hikâyelerinde yaşanmışlığı şiirsel bir anlatımla veren yazarın tiyatro çalışmaları da bulunmaktadır. Bunlardan İbişin ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Osmanlı Donanma komutanlarından Mehmed Tahir Bey’in oğludur. Üsküdar’da doğdu. Üsküdar Ravza-i Terakki Mektebi, Üsküdar Sultânîsi ve Paşa Limanı’nda bulunan Millî ve Hususî Ticaret-i Bahriye Kaptan ve Çarkçı Mektebi’ni bitirdi (1921). 1926-1928 arasında Paris’te resim öğrenimi gördü. Ayrıca Güzel Sanatlar Akademisi’nden diploma aldı (1935). Devlet Deniz Yolları’nın gemilerinde kaptan (1921-1925) Hariciye Vekâleti’nde memur olarak çalıştı (1925). 1916 yılından itibaren karikatür çizmeye başladı. Mütareke (1918-22) döneminde karikatürist olarak imzası oldukça tanınmış bulunuyordu. Tavuk (1929) dergisini yayımladı; Aydede, Akbaba, Zümrüdü Anka, Karagöz, Vatan, İkdam, Milliyet, Politika, Akşam, Köroğlu, Zeybek, Kartal, Ulus, Hürriyet, Yeni Sabah, Halk dergi ve gazetelerinde karikatür, resim, resimli roman çizdi; roman, makale, fıkra yazdı. Kabataş Lisesi’nde resim öğretmeni (1935-36), Maden Araştırma Enstitüsü Atölyeler Şefı (1936-37), Ziraat Enstitüleri Teknik İşler Müdürü ve Bakanlık uzmanı (1937-49) olarak çeşitli görevler yaptı. Cumhuriyet Halk Partisi üyesi olarak aktif politikaya atıldı. 1950’li yıllarda Ulus gazetesindeki siyasî karikatürlerinden biri nedeniyle on sekiz ay hapis cezası aldı (1956). 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra Kurucu Meclis üyesi oldu; 1961 seçimlerinde Cumhuriyet Halk Parti-

BURAK, SEVİM B

si’nden İstanbul milletvekili olarak Meclis’e girdi Çizgi romanlarında, resimli roman estetiğini ön planda tuttu; tarihî olayları abartısız çizgilerle aktardı. Tarihî konulu resim geleneğinin önde gelen temsilcilerinden sayılmaktadır. 1963’te bir Kırkpınar başpehlivanın hayatını konu edinen Kara İbo; 1964’de İstanbul’un Fethi; 1965’te Hürrem Sultan; 1967’de Hilal ve Salip; 1968’de Kara Ahmet, 1969’da Timur, 1970’te Timur ve Yıldırım başlıklı çizgi roman çalışmalarının tamamını Akşam gazetesi için resimlemiştir. Özellikle tarihî çizgi romanlarını hazırlarken dönemin kılık kıyafetlerini gerçekçi çizmek için yoğun araştırmalar yapmıştır. Ratip Tahir, İktisat Vekâleti’nin girişindeki uzun yıllar sergilenen “Ergenekon I” ile “Ergenekon II” adlı tabloların da ressamıdır. 28 Ekim 1977 ’de İstanbul’da vefat etti. Kitaplaştırılmış başlıca eserleri Karikatürcünün Şakaları (1953), Hapishane Hatıraları (1963) ve Barbaroslar’dır (1963). Kaynakça: “Burak, Ratip Tahir”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, IV, 2008; Ahmet Mehmetefendioğlu - Yasin Kayış, “Siyasi Halk Gazetesi ve Ratip Tahir Burak” Toplumsal Tarih, nr. 179 (2008), s. 42-52. ➢ HÜSEYİN YÜRÜK

BURAK, SEVİM (1931-1983)

Hikâyeci; Üsküdar Kuzguncuk’ta yaşadı.

ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Sevim Burak



1983). Nakkaştepe Mezarlığı’nda toprağa verildi. İlk hikâyesi Yeni İstanbul gazetesinde yayımlandı (1951). Sonraki yıllarda hikâyeleriyle Ulus ve Milliyet gazeteleriyle Yenilik ve Türk Dili dergilerinde göründü. 1965’te Yanık Saraylar adlı hikâye kitabı çıkınca ilgiyle karşılandı; tartışıldı. Kendimi anlatıyorum dediği Levanten kültürünün ruhunu yansıtan hikâyelerinde Tevrat’ın anlatımından yararlandı. Söz dizimi ve yazım kurallarını zorlayarak yer yer şiire yaklaşan bir hikâye dili oluşturdu. Diğer eserleri arasında Af-

Sevim Burak’ın Kuzguncuk’taki evi



İstanbul Ortaköy’de doğdu (29 Haziran 1931). Kaptan olan babası Mehmet Seyfullah Burak, geçmişinde çok sayıda kaptan paşaların olduğu bir Osmanlı ailesinden gelmektedir. Annesi Anne-Maria Mandil 1910’lu yıllarda savaş dalgalarıyla, Bulgaristan veya Romanya’dan İstanbul’a sürüklenerek Kuzguncuk’a yerleşmiş bir Yahudi ailenin kızıdır. Anne-Maria, on beş yıl sonra Müslüman olup adını Aysel Kudret’e çevirmiştir. Sevim Burak, Nakkaştepe’deki 45. İlkokul’u, Tünel’deki Alman Lisesi’nin orta kısmını bitirdikten sonra eğitimini sürdürmedi. Profesyonel mankenlik, terzilik ve kitabevlerinde tezgâhtarlık gibi işlerde çalıştı. Kısa bir süre, sipariş üzerine elbise diktiği butiğini yönetti. On sekiz yaşında keman sanatçısı Orhan Borar, otuz yaşında ressam Ömer Uluç’la olmak üzere iki defa evlendi, ayrıldı. İkinci eşiyle bir süre Nijerya’da yaşadı. Kalp ameliyatı için yattığı Haseki Hastahanesi’nde ameliyat edilemeden öldü (31 Aralık

113

B BURHANEDDİN EFENDİ, ŞEHZÂDE

rika Dansı (1982) ve Sahibinin Sesi (1985) bulunmaktadır. Hayatının önemli bir bölümü, doğumundan kısa bir süre sonra ailesinin geri döndüğü Kuzguncuk’ta geçti. Yirmi bir yaşına kadar Kuzguncuk’un tepesindeki baba evinde babaannesi ve büyük babasıyla yaşadı. Hikâyelerinin fonunda 1930’ların İstanbul, özellikle de Üsküdar, Bağlarbaşı, Kısıklı, Kuzguncuk gibi semtler; buralardaki Türk, Ermeni, Yahudi topluluklarının iç içe yaşayışları vardır. Katıldığı bir mankenlik yarışmasında tanıştığı jüri üyesi Peyami Safa’yla aralarında başlayan duygusal yakınlık, bir ara Peyami Safa’yı da peşinden Kuzguncuk’a kadar getirmiştir. Ölümünden sonra, Kuzguncuk’ta yaşadığı eve “Sevim Burak 1931-1975 Yılları Arasında Bu Evde Yaşamıştır” levhası çakılmıştır. Kaynakça: Selim İleri, “Burak, Sevim”, DBİst.A, II, 334-335; “Burak, Sevim”, TBEA, I, 203-204; Bedia Koçakoğlu, Aşkın Şizofrenik Hali Sevim Burak, İstanbul 2009. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

BURHANEDDİN EFENDİ, ŞEHZÂDE (1885- 1949)

Adı Üsküdar’da bir semte verilmiş olan Osmanlı şehzadesi. Sultan İkinci Abdülhamid’in yedi oğlundan dördüncüsüdür. Annesi Mezide Kadınefendi’dir.  Şehzade Burhanettin Efendi

114 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Batılı tarzda eğitim aldı. Güzel sanatlara olan düşkünlüğüyle bilinmektedir. Başarılı bir piyano ve viyolonsel virtüozuydu. Mûsıkî camiasında “harika çocuk” olarak görülüyordu. Beylerbeyi’ndeki Burhaneddin Camii için bazı kaynaklarda, Burhaneddin Efendi’nin 93 Harbi dolayısıyla kurulmuş olan “Muhacir Köyü”ne, babasının adına inşa ettirdiği bir cami olduğu yazılıdır (1902); diğer bir kaynakta ise Sultan II. Abdülhamid’in köye çok sevdiği oğlu Burhaneddin adına yaptırdığı bir cami olduğu belirtilmiştir. Semte Burhaniye adı da bu sebeple verilmiştir. Caminin çatısı, minberi ahşaptır; yapının kârgir duvarları ise döne-



BURSALI MEHMED TÂHİR B

Burhaneddin Camii

› Burhaneddin Camii'nin giriş kapısı 

Bursalı Mehmed Tâhir

min karakteristik süs öğeleriyle süslenmiştir. İki kez evlenen Burhanettin Efendi’nin oğulları Mehmet Fahrettin ve Ertuğrul Osman da güzel sanatlara düşkündü. Burhanettin Efendi, İsviçre’ye sonra Amerika’ya yerleşti. 15 Haziran 1949 yılında New York’ta kalp krizinden ölünce cenazesi Şam’da Sultan Selim Camii avlusuna defnedilmiştir.

ları arasında yer aldı (1906). Gizli İttihat ve Terakkî Cemiyeti ile ilişkisi anlaşılınca açığa alındı, bir süre sonra Alaşehir’e tabur kumandanı olarak gönderildi. Buradan da İzmir Dîvân-ı Harb âzâlığına tayin edildi; yarbaylıktan emekli oldu. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Bursa me-

Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi I, 204-205; Haskan, YBÜ, I, 132133. ➢ LALE UÇAN

BURSALI MEHMED TÂHİR (1861-1925).

Üsküdar’da medfun ünlü bibliyografya ve biyografi âlimi. Büyükbabası Üsküdarlı Seyyid Mehmed Tâhir Paşa, babası Bursa Belediyesi kâtibi Rifat Bey’dir. Mülkiye Rüşdiyesi ve Bursa Askerî İdâdîsi’nde okurken bir yandan da özel hocalardan dersler aldı. Askerî İdâdî’den mezun olunca Üçüncü Ordu’ya bağlı Manastır Askerî Rüşdiyesi’ne coğrafya ve hendese hocası olarak tayin edildi (1881). Daha sonra Üsküp ve Selanik Askerî Rüşdiyelerinde görev yaptı. Selanik’te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti adıyla kurulan gizli cemiyetin kurucu-

115 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

B BURSALI MEHMED TÂHİR

116

busu seçilerek Meclis-i Mebusan’a katıldı (1908). Ancak mizacı politikaya pek uygun olmadığı için bir süre sonra politikayı terk edip kendisini tamamen ilmî çalışmalara verdi. 1908’den sonra Türklüğün geçmişini araştırmak üzere kurulan Türk Derneği ve Türk Bilgi Derneği gibi ilmî kuruluşların çalışmalarında faal olarak görev aldı. Daha sonra İstanbul kütüphanelerini teftişle görevlendirildi. Bir ara Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi müdürlüğüne getirildi. Hayatının son yıllarında maddî sıkıntılar ve hastalıklarla boğuşmasına rağmen yoğun bir çalışma temposu içinde eserleriyle meşgul oldu. Tasavvufa meyilli ve Melâmiyeye mensup olan Bursalı Tahir, tedavi gördüğü Zeynep Kâmil Hastahanesi’nde 25 Ekim 1925’te vefat etti ve Üsküdar’da Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı hazîresine defnedildi. Son devrin en tanınmış biyografi ve bibliyografya âlimi olarak kültür tarihimizde ayrı bir yeri olan Bursalı Tâhir’in adını ölümsüzleştiren asıl büyük ve önemli eseri üç ciltlik Osmanlı Müellifleri’dir (1915-1924). Onun bu sahada ortaya koymuş olduğu eserler yerli ve yabancı araştırmacıların bugün hâlâ sık sık başvurduğu birer kaynak olarak önemini korumaktadır. Diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Meşâyih-i Osmâniyeden Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli (1900), Ahlâk Kitaplarımız (1909), TürkÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

lerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri (1911), Hacı Bayram Velî (1913), Kâtib Çelebi (1915), Menâkıb-ı Harb (1917), Kırım Müellifleri (1919). Kaynakça: Muallim Vahyî, Müslümanlık ve Türklüğü Yüceltmeğe Çalışanlardan Bursalı Tâhir Bey, İstanbul 1917; Ömer Faruk Akün, “Bursalı Mehmed Tâhir”, DİA, VI, 452-461. ➢ ABDULLAH UÇMAN

C

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

CÂFER ÇELEBİ, MOLLA (ö. 978/1570)

Üsküdar sakinlerinden olup burada cami bânisi; Osmanlı kazaskeri ve âlimi. 1490 yılı civarında İskilip’te doğdu. Babası ünlü şeyhülislâmlardan Ebussuud Efendi’nin amcası Abdünnebî Efendi’dir. Tahsilini İstanbul’da tamamladıktan sonra tedris hayatına Amasya’da başladı ve burada sancak beyliği yapan II. Bayezid’in oğullarından Şehzade Ahmed’in yakınlarından biri oldu. Ardından Akşehir, Merzifon ve İstanbul’da çeşitli medreselerde müderrislik yapan Câfer Çelebi 1547’de Manisa müftülüğüne terfi etti. Bir süre bu şehirde Şehzade Selim’e (II. Selim) muallimlik yaptı. Daha sonra Sahn-ı Seman Medreseleri’nde ve Edirne’deki II. Bayezid Medresesi’nde çalıştı. 1551 yılından itibaren kazâ mesleğine giren Molla Câfer altı ay kadar Şam valiliği yaptıktan sonra Anadolu kazaskerliğine yükseltildi. 1556’da emekli olduktan sonra Üsküdar’daki evinde ilim ve ibadetle meşguliyetini sürdüren Molla Câfer Çelebi, bu arada hac farizasını ifa etti; Ağustos 1570’te öldü. Vasiyeti üzerine Eyüp’te defnedildi. Görev icabı çok dolaşmasından dolayı “Câfer-i Tayyâr” sıfatıyla anılır. Resmî görevleri esnasında hediye bile kabul etmeyen Câfer Çeleb i birçok vakıf kurmuş ve bunlara yüksek gelirler tahsis etmiştir. Üsküdar’daki bahçesini satarak burada bir cami yap-

tırdığı bilinmektedir. Doğum yeri olan İskilip’te küçük bir cami ile medresesi vardır. Aynı kazanın bazı köylerinde bulunan arazileri ile değirmen ve bahçelerinin gelirlerini kurduğu vakıflara tahsis etmiştir. Oğlu Sunullah Efendi ünlü Osmanlı şeyhülislâmlarındandır. Kaynakça:Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 136-137; Mektûbîzâde Abdülaziz, Terâcim-i Ahvâl, İÜ Ktp., TY, nr. 2456, vr. 95b; Sicill-i Osmânî, II, 70; Kâmil Şahin, “Câfer Çelebi, Molla”, DİA, VI, 547-548. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

CÂFER EFENDİ (ö. 1577)

Üsküdar’da evi, bahçesi ve camii bulunan Osmanlı âlimlerinden. Ebussuud Efendi’nin amcazadesidir. İskilip’te doğmuş, küçük yaşta Amasya’da valilik yapan II. Bayezid’in oğullarından Şehzade Ahmed’e intisap etmiş, onun bertaraf edilmesinden sonra kendini tamamen ilme vermiştir. Eğitimini ikmal ettikten sonra bazı medreselerde müderrislik, bir süre Manisa’da müftülük yaptı (1543). Bu sırada orada bulunan Şehzade Selim’e (II. Selim) muallim olan Cafer Efendi, ardından 1551 yılında Şam kadısı aynı yılın sonlarında Anadolu kazaskerliğine getirildi. 1557’de tekaüde ayrıldıktan sonra hacca gitti. Dönüşünü müteakip Üsküdar’daki bahçesinde vefat etti. Mezarı Eyüp’te Cezeri Kasım Paşa Camii hazireüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

117

C CAN, HALİL

sindedir. Üsküdar’daki bahçesinin karşısında bir camii vardır. Kaynakça:Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 136-137; Sicill-i Osmanî, II, 70; Haskan, YBÜ, I, 133. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

CAN, HALİL (1905-1973)

Dinî musiki sahasının önemli isimlerinden. Üsküdar’da doğdu (7 Aralık 1905). Babası Bahriye Kolağası Şükrü Efendi, annesi Makbule Hanım’dır. İlköğrenimini İmrahor’daki Vakıf Rüstem Paşa Mektebi ile Selim-i Sâlis Numûne Mektebi’nde sürdürdü. Üsküdar Sultânîsi’nin sekizinci sınıfında girdiği Dârülfünun Eczacılık Mektebi’ni 1925’te bitirdi. Askerlik mesleğini tercih ederek 1927’den itibaren Adana, Maraş, Van, Elazığ, Ankara ve İstanbul’da askerî hastahanelerde baş eczacılık yaptı, yarbay rütbesiyle görevinden istifa etti (1948). Ankara ve İstanbul’daki görevlerinin ardından 1961’de emekliye ayrılınca da eczacılık mesleğini devam ettirdi. İstanbul Belediye 



Neyzenbaşı Halil Can Sokağı Neyzen Halil Can

118 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Konservatuvarı Tasnif ve Tespit Heyeti üyeliği (1953-1971), Bağlarbaşı’ndaki İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü’nde dinî mûsıkî dersleri hocalığı yaptı (1960-1971). 1954’ten itibaren Konya’da yapılan Semâ ve Mevlânâ’yı Anma Törenleri’nin kurucusu olup, 1972’ye kadar bu törenlerde neyzenbaşılık yaptı. Devlet Radyoları arşivlerindeki Hamparsum nota koleksiyonlarının Batı notasına çevrilme çalışmalarında önemli derecede emeği geçti. 23 Mayıs 1973’te vefat etti ve Karacaahmet’teki aile mezarlığına defnedildi. İhsaniye’de doğduğu evin bulunduğu sokağa “Neyzenbaşı Halil Can” adı verildi. Evlerinde haftanın belirli günlerinde yapılan mûsıkî toplantılarında özellikle dinî mûsıkî eserlerine aşinalık kazandı. İlk mûsıkî derslerini Dârülfeyz-i Mûsıkî Cemiyeti’nden (günümüzde Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti) aldı. Daha sonra Bestenigâr Ziya Bey’den klasik repertuar, Rauf Yekta Bey’den nota bilgisi, Enderûnî Hâfız Ömer Efendi’den tavır, Ahmet Avni Konuk’tan âyin, Galata Mevlevîhânesi Neyzenbaşısı hattat Mehmet Emin Yazıcı’dan ney öğrenerek kendini yetiştirdi. Galata Mevlevîhânesi mutrip heyetinde yer aldı. Bu arada Üsküdar Mevlevîhânesi Şeyhi Ahmet Remzi Dede’nin (Akyürek) sikkesini tekbirlemesiyle Mevleviyye tarikatına intisab etti. Dinî mûsıkî sahasında son devrin çok önemli birkaç simasından biridir. Kuvvetli hâfızası sayesinde zengin bir repertuara sahipti. Yarısı dinî eserlerden oluşan nota koleksiyonunda da beş-altı binin üzerinde eserin mevcut olduğu ve günümüzde bu repertuarın Sakıp Arıkan tarafından muhafaza edildiği söylenmektedir. Halil Can, mûsıkî tarihi ve özellikle dinî mûsıkîyle ilgili çeşitli makale, tenkit yazısı ve araştırmalar kaleme almıştır. Bu yazılar genellikle Mûsıkî Mecmuası, Türk Mûsıkîsi Dergisi ve Mevlânâ

CANAN, İBRAHİM C

Halit Ziya Uşaklıgil ve Hüseyin Rahmi Gürpınar üzerine biyografi (2002), Kurtuluşa Çağrı adlı (1985) tiyatro oyunu çalışmaları bulunan yazar, son olarak Derbesiye Günleri adlı kitabını yayımladı (2009). Demiryollarında memur olan babasının görevi dolayısıyla bulundukları Derbesiye’deki günlerini, Suriye sınırındaki bu kasaba insanlarının hayatını, sınırın ikiye böldüğü ailelerin dramını canlı ve sıcak sahneler halinde anlattığı bu eseri ilgiyle karşılandı. Güldestesi’nde neşredildi. Bestekârlık alanında Bayâtî-Bûselik ve Hisar-Bûselik makamlarında birer peşrevi vardır. Ayrıca Râkım Elkutlu’nun Karcığar Mevlevî Âyini’ndeki saz terennümleri de onundur. Kaynakça: Bedi N. Şehsuvaroğlu, Eczacı Yarbay Neyzen Halil Can, İstanbul 1974; Etem Üngör, “Türk Mûsıkî Repertuarı ve Koleksiyonlar Hakkında Sayın Halil Can ile Bir Konuşma” Mûsıkî Mecmuası, sy. 220, İstanbul 1966, s. 106-110; Nuri Özcan, “Can, Halil”, DİA, VII, 140. ➢ NURİ ÖZCAN

CAN, HAMİT (1959- 2010)

Yazar, gazeteci; Çengelköy’de toprağa verildi.

Kaynakça: “Biz İslâm Medeniyetine Aitiz” [Hamit Can’la Röportaj], Millî Gazete, 03 Haziran 2009. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

CANAN, İBRAHİM (ö. 2009)

Hayatının son döneminde Üsküdar’a yerleşmiş olan hadis profesörü. Karaman’ın Sarıveliler ilçesinde doğdu (1 Ocak 1940). İlköğrenimini doğduğu yerde (1952), orta öğrenimini Konya Erkek Lisesi’nde tamamladı (1958). Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ni bitirdikten sonra (1962) Kayseri İmam Hatip Lisesi’nde meslek dersleri öğret

Mardin’de doğdu. Çocukluğu on yaşına kadar sonradan adı Şenyurt olarak değiştirilen Derbesiye’de geçti. Orta ve liseyi Mardin’de bitirdi. 1976 yılında üniversite sınavlarına katılmak üzere geldiği İstanbul’a yerleşti. Sezai Karakoç’un Diriliş hareketine bağlılığı ve hizmeti ömrü boyunca sürdü. İlk anlatı, hikâye ve şiirleri Diriliş dergisinde yayımlandı. Diriliş Partisi’nin kurucu üyeleri arasında yer aldı; Yönetim Kurulu asil üyesi oldu. Edebiyat merkezli yazı çalışmalarını geliştirdi. Geçimini basın yayın dünyasındaki çalışmalarıyla sağladı. İzlenim dergisinde Genel Yayın Yönetmeni, İktisat ve İş Dünyası dergisinde Yazı İşleri Müdürü olarak çalıştı. Yeni Şafak gazetesinde Kültür-Sanat ve Düşünce Günlüğü sayfalarını yönetti, haftalık kültür ekinde Genel Koordinatörlük yaptı. Şehir kültürü, gezi izlenimleri, röportaj ve deneme yazılarını İzlenim, Hece gibi dergilerde ve Yeni Şafak gazetesinde yayımladı. Son görevi bu gazetede editörlüktü. Üsküdar’da oturmakta olan yazar 12 Şubat 2010’da bir kalp krizi sonucu hayatını kaybetti. Çengelköy Mezarlığı’nda toprağa verildi.



Hamit Can İbrahim Canan

119 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

C CANSEVER, HASAN FERİT

120

menliği yaptı (1962-1964). Askerlik görevinin (1964-1966) ardından bir yıl Konya’nın Akşehir ilçesinde öğretmenlik yaptı. 1967’de Sorbonne Üniversitesi’nde doktora yapmak üzere Paris’e gitti. Les methodes de l’enseignement du prophete Muhammed adlı teziyle doktorasını tamamladı (1972). Bu yıllarda teziyle ilgili araştırmalar yapmak için dokuz ay Tunus’ta bulundu. 1973 yılında Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde dr. asistan olarak göreve başladı. Aynı fakültede doçent (1978) ve profesör oldu (1989). 1993-1996 yılları arasında Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde dekanlık yaptı. Mart 1996 - Temmuz 1997 sonuna kadar Bakü Özel Türk Kafkas Üniversitesinde rektör olarak bulundu. 1997 yılında Üsküdar Sultantepe’ye yerleşti. 2007 yılında emekli oluncaya kadar Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde hadis hocası olarak görev yaptı. 14 Ekim 2009 tarihinde elim bir kaza sonucu vefat etti, cenazesi Eyüp Sultan Mezarlığı’na defnedildi. İbrahim Canan, başkalarına tavsiye ettiklerini bizzat yaşayan, kendisiyle ve çevresiyle barışık örnek bir insandı. Etrafında herkese güler yüz gösteren, çalışmaktan hiç bıkmayan, çevreye duyarlı bir bilim adamı olup hadis alanında çok değerli çalışmalar ortaya koydu. Erzurum’da kaldığı yıllarda Kütüb-i Sitte üzerinde yoğun olarak çalışan Canan, Erzurum’da geçirdiği yılların bereketli olduğunu söylerdi. Üsküdar’da oturduğu yıllarda özellikle aile içi eğitimle ilgili yoğun çalışmalar yaptı. Bu konuda çok ciddi bir sosyal program hazırlama ve hayata geçirme faaliyeti içerisindeydi. Bir vakıf kurarak bunu gerçekleştirmek istiyordu, ne yazık ki ömrü vefa etmedi. Üsküdar’ı çok sevdiğini, özellikle de havasından pek memnun olduğunu söylerdi. Kitapları dolayısıyla evinde ciddi bir yer sıkıntısı vardı. Küçükyalı taraflarından güzel, geniş bir ev tavsiye ettikleri ve evi de ailecek çok beğendikleri halde Üsküdar’da evinin bulunduğu yer yaz kış boğazdan temiz bir rüzgâr aldığı, yaşadığı sosyal çevreyi benimsediği için bırakıp gidemedi. Diyanet, İslâm, İslâm Medeniyeti, Zafer, Kadın ve Aile, Altınoluk, gibi dergilerde yazıları yayımlandı. Resulullah’a Göre Okul ve Ailede Çocuk Terbiyesi adlı eseriyle 1979’da Türkiye Millî ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kültür Vakfı tarafından ödüllendirildi. Tarihçi Açısından Din (Arnold Toynbee’den çeviri, İstanbul 1978); Resulullah’a Göre Aile ve Okulda Çocuk Terbiyesi (İstanbul 1979); Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye (Ankara 1980, 2008); Yeni Usul-i Hadis (Zafer Ahmet et-Tehânevî’den çeviri, İzmir 1982); Kütüb-i Sitte Muhtasarı Terceme ve Şerhi (I-XVIII, Ankara 1988-1994); Kur’an’da Çocuk Eğitimi (İstanbul 1996); Makine ve Çarkları (Michel Heller’den çeviri, İstanbul 1998); Hadis Usulü ve Tarihi (Ankara 1998); Peygamberimizin Tebliğ Metotları (I-II, İstanbul 1998-2001); Hz. İbrahim’den Mesajlar (İstanbul 2004, İngilizce ve Almanca’ya çevrildi); Peygamberimizin Yanılma(ma)sı Meselesi (İstanbul 2006); Peygamberimizin Ehl-i Kitapla Diyaloğu (İstanbul 2006); Aile İçi Eğitim (İstanbul 2006); Fethullah Gülen’in Sünnet Anlayışı (İstanbul 2007); Bediüzzaman’ın Fikrî Programı (İstanbul 2008) belli başlı eserleridir. Kaynakça: Kızı Belkıs Canan’dan alınan şifahî bilgiler. ➢ AZMİ BİLGİN

CANSEVER, HASAN FERİT (1891–1966)

Bir süre Çengelköy’de oturmuş olan doktor, Türk Ocakları kurucularından. Kasımpaşa Türabi Tekkesi şeyhi Ali Efendi ile Lütfiye Hanım’ın oğludur. Kasımpaşa ve Mercan’daki ilk ve orta öğreniminden sonra girdiği Tıp Fakültesi’nden mezun olunca (1914) Sina Cephesi Hilâliahmer Hastahanesi’ne başhekim tayin edildi. Daha sonra gönderildiği Gazze cephesinden dönüşte Haydarpaşa Hastahanesi’ne başhekim oldu (1918). Öğrenciliği yıllarında Türk Ocakları’nı kuran tıbbiyeliler arasında yer aldı ve bu kurumla ilişkisini hayatı boyunca sürdürdü. 1919’da Köycülük hareketini başlatarak Tavşanlı’ya gitti. Yunan işgaliyle proje yarım kaldı. Antalya’da sağlık müdürlüğü yaptı, Kayseri Yetimler Okulunu kurdu (1921). Türkiye’deki ilk sıtma mücadelesini gerçekleştirdi (1924). Üstlendiği Türk Ocakları’nın genel sekreterliğinden (1924), siyaset taraftarlarıyla anlaşamayarak ayrıldı (1927). İETT ve Sular İdaresi’nde hekim olarak çalıştı. Çengelköy Havuzbaşı’ndaki İbrahim Efendi Konağı’nı satın aldı, bir süre oturduktan son-

CEBECİ, DİLAVER C

ra Beyazıt’a taşındı. Hayatının son kırk yılını serbest hekim olarak Beyazıt’daki muayenehanesinde dar gelirli insanları tedavi ederek ve beslenme üzerine araştırmalar yaparak geçirdi. Vefatı üzerine (20 Haziran 1969) Edirnekapı Şehitliği’ne defnedildi. Kaynakça:Turgut Cansever, “Cansever, Hasan Ferit”, YYOA, I, 336; M. Selim Gökçe. “Turgut Cansever’in Türk Ocaklı Babası Et-yemez Doktor Hasan Ferit Cansever”, Türk Edebiyatı, İstan-bul 2009, 37/426, İstanbul 2009, s.14-16. ➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ

CANSEVER, TURGUT (1920-2009)

Mimar, kültür ve bilim adamı; çocukluğunda ailesiyle beraber Çengelköy’de oturdu. Antalya’da doğdu (1920). Babası Hasan Ferit Bey annesi Saime Hanım’dır. İlkokulu Ankara ve Bursa’da, liseyi Çengelköy ve Beyazıt’ta oturdukları sırada Galatasaray Lisesi’nde okudu. İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde mimarlık öğrenimi gördü. Sedad Hakkı Eldem’in asistanı oldu. İslâm Sanatı tarihi hocası Ernst Diez’den çok etkilendi. Fransa’ya giderek bir süre Avrupa’yı dolaştı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde sanat tarihi alanında doktorasını tamamladı. Öğretim üyeliği yaptığı (1950-1951) İDGSA’da doçent oldu. ODTÜ’de iki yarıyıl dip-

loma projesi yönetti. Marmara Bölgesi Planlama Teşkilatı Başkanlığı (1959), İstanbul Belediyesi Planlama Müdürlüğü (1961).Dünya Bankası İstanbul Metropol Planlama Projesi başkanlığı, Avrupa Konseyi Türk Delegasyonu Üyeliği (1974-1976), İstanbul ve Ankara Belediyesinde metropol planlama danışmanlığı (1975-1980) Mekke Üniversitesi’nde eğitim danışmanlığı (1883) yaptı. Ağa Han Mimarlık Ödülü jüri üyeliğine seçildi. Üç kez Ağa Han Mimarlık Ödülünü kazandı. Kültür Bakanlığı (2005), TBMM (2007) ve Cumhurbaşkanlığı’nca (2008) ödüllere layık görüldü. ‘Bilge Mimar’ olarak anıldı. Çiftehavuzlar’daki evinde vefat etti (22 Şubat 2009). Kabri Edirnekapı Şehitliği’ndedir. Bazı önemli eserleri şunlardır: Çengelköy’deki Sadullah Paşa Yalısı Restorasyonu (1949), Büyükada Anadolu Klübü Oteli (1951), Karatepe Açık Hava Müzesi (1957), Beyazıt Meydanı Yayalaştırma Projesi (1951), Türk Tarih Kurumu Binası (1951-67), Salacak Nuri Birgi Evi Restorasyonu (1967-71), Bodrum’da Ertegün Evi (1971-73), Demir Tatil Köyü (1984-90) ile Sualtı Arkeoloji Enstitüsü (1988), Karakaş Camii (1991). Ayrıca Thoughts and Architecture (1981), Şehir ve Mimarî (1992), Ev ve Şehir (1994), Habitat II Konferansı için Şehir ve Konut Üzerine Düşünceler (1995), İslâm’da Şehir ve Mimarî (1997), Kubbeyi Yere Koymamak (1997), İstanbul’u Anlamak (1998) ve Mimar Sinan (2005) isimli kitapları bulunmaktadır.

› Turgut Cansever

Kaynakça:Uğur Tanyeli – Atilla Yücel, Turgut Cansever: Düşünce Adamı ve Mimar, İstanbul 2007. ➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ

CEBECİ, DİLAVER (1943-2008)

Yazar, öğretim üyesi; Çengelköy’de toprağa verildi. Kelkit’te doğdu (1943). Kırıkkale, Merzifon, Mersin ve Erzincan’da devam ettiği okullarda ilk ve orta öğrenimini tamamladı. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ni bitirdi (1970). Öğretmenlik yaptığı liseler arasında Üsküdar Kız Lisesi de vardır. Diyanet İşleri Başkanlığı’nda neşriyat uzmanlığı yaptı (1976-1980). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde İktisat Tarihi ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

121

C CEBESOY, ALİ FUAT

 Dilaver Cebeci



Ali Fuat Cebesoy

› Ali Fuat Cebesoy, Mustafa Kemal ile çalışma halinde.

alanında yüksek lisans, Sosyal Yapı ve Sosyal Değişme alanında doktorasını tamamladı. Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Marmara Üniveristesi İlahiyat Fakültesinde öğretim üyesi olarak görev yaptı. 1965’ten itibaren çeşitli gazete ve dergilerde şiirler ve yazılar yayımladı. Evliya Çelebi’nin üslubunu kullanarak “Seyyah-ı Fakir Evliya Çelebi” takma adıyla yazdığı mizahî yazıları ilgiyle karşılandı. Bestelenen şiirlerinden “Türkiyem”le adını geniş kitlelere duyurdu. Tanzimat ve Türk Ailesi (1993), Seyranname (1997), Men Kazanga Baramen (2000) eserlerinden bazılarıdır. Üsküdar’da oturmakta olan Cebeci 28 Mayıs 2008’de vefat etti. Çengelköy Mezarlığı’nda toprağa verildi. Kaynakça: İhsan Işık, Yazarlar Sözlüğü, İstanbul 1998, s. 155; “Cebeci, Dilaver”, TBEA, I, 216. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

CEBESOY, ALİ FUAT (1882-1968)

Üsküdar doğumlu, Millî Mücadele’nin ünlü kumandanlarından.

122

Üsküdar Salacak’ta doğdu (1882). Babası, Büyük Millet Meclisi’nin ilk Bayındırlık Bakanı İsmail Fazıl Paşa, annesi Zekiye Hanım’dır. Erzincan Askerî Rüştiyesi’ni ve Saint Joseph Lisesi’ni bitirdi. Girdiği Harp Okulu’ndan 1902’de Harp ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Akademisi’nden 1905 yılında mezun oldu. Beyrut ve Rumeli’de görev yaptı. Rumeli’nin çeşitli yörelerinde Bulgar ve Yunan çetelerini izledi. Burada İttihat ve Terakkî Cemiyeti mensuplarıyla ilişkileri oldu. Roma ateşemiliterliğinde (1909-1911) bulundu. 7. Kolordu’da görev aldı. Bu sırada Yanya Kalesi savunmasına katıldı. 25. Tümen Kumandanı olarak I. Kanal Seferi’nde, arkasından 14. Tümen kumandanı olarak doğu cephesinde görev yaptı. 20. Kolordu kumandanı olarak Bi’rüssebi-Gazze savaşları ve Kudüs savunmasında büyük yararlıklar gösterip generalliğe yükseldi. Mütareke sırasındaki çalışmalarıyla güneyde Millî Mücadele’nin temellerini attı. İstanbul’a giderek vatanın kurtarılması için çareler arayan asker-sivil birçok kişi ile görüştü. Mustafa Kemal’e destek sözü vererek onun isteğiyle Ankara’ya döndü. Amasya Tamimi ve Sivas Kongresi hazırlıklarına katkılar sağladı. Batı Anadolu Kuvâ-yı Milliye kumandanı olarak millî iradenin kuvvetle yerleşmesinde büyük rol oynadı. İlk meclise Ankara milletvekili olarak girdi. Olağanüstü yetkilerle Moskova’ya büyükelçi olarak gönderildi (1920-1922). Dönüşte Meclis başkan yardımcılığı, İkinci Ordu müfettişliği gibi görevler üstlendi. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucu üyeleri arasında yer aldı. Dönemin siyasî karışıklıkları

CEMİL MOLLA C

› Cemil Molla

sebebiyle parti kapatıldı; üyelerinin çoğu İzmir Suikastı davasında yargılandı. Ali Fuat Paşa ile diğer Millî Mücadele liderleri beraat etti. Emekli edilince bir süre siyasetten uzak kaldı; bazı sıkıntılar yaşadı. 1933’te Mustafa Kemal’in isteğiyle Konya’dan bağımsız milletvekili seçilerek tekrar meclise girdi. 24 Mart 1939’dan itibaren CHP Konya mebusu sıfatıyla Bayındırlık (1943-1946) ve Ulaştırma (1943-1946) bakanlığı görevlerini yürüttü. 1948’de Meclis Başkanlığına seçildi. 1950 seçimlerinde Demokrat Parti Eskişehir, 1954 ve 1957 seçimlerinde ise İstanbul bağımsız milletvekili olarak meclise girdi. 1960 ihtilalinden sonra aktif siyasî hayattan çekildi. 1968’de vefat edince vasiyeti gereği Sakarya’nın kendi adını taşıyan Alifuatpaşa kasabasında toprağa verildi. Ailesi Üsküdar Salacak’ta oturduğu için Harp Okulu’na kaydı Ali Fuat Salacak künyesiyle yapılan Cebesoy, okulda tanıştıkları Mustafa Kemal’i (Atatürk) ailesiyle de tanıştırmak için Salacak’taki evlerine getirmiştir. Bu evde sıcak ilgi ve yakınlık görmüş olan Mustafa Kemal, aile, anneanne Ayşe Sıdıka Hanım’ın kızı Zekiye için Kuzguncuk’ta yaptırdığı köşke taşınıldıktan sonra da ziyaretlerini sürdürmüş, ısrarlar üzerine köşkte yatılı misafirliğe kalmaya başlamıştır. Hafta sonu yatılı misafirlikleri uzun yıllar de-

vam etmiş, arkadaşı Ali Fuat’la beraber bu köşkte güzel günler geçirmişlerdir. Ali Fuat Cebesoy; Bi’rüssebi-Gazze Meydan Muharebesi ve 20. Kolordu (1938); Millî Mücadele Hatıraları (1953); Siyasî Hatıralar (1957), Sınıf Arkadaşım Atatürk (1967) adlı kitaplarını yayımlamıştır. Kaynakça: “Cebesoy, (Ali Fuat)”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, V, 2237-2238; Ayfer Özçelik, “Cebesoy, Ali Fuat”, DİA, VII, 194-195; Haskan, YBÜ, III, 1326-1327; Nedret Ebcim, Kuzguncuk, İstanbul 2009, s. 83-88. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

CEMİL MOLLA (1865-1941)

Kuzguncukta yalısı bulunan hukuk bilgini. İstanbul’da doğdu (1865). Şeyhülislâm Üryanizâde Ahmed Es’ad Efendi’nin torunu, şair Süleyman Bey’in oğludur. İngilizce ve Fransızca’yı kendi gayretleriyle öğrendi. Nazırlıklarda görev yapan, devrinin zeki ve bilgili bir siması olan Cemil Molla iki defa evlendi. Altı çocuğu oldu. İstanbul’da vefatı üzerine Nakkaştepe Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi (1941). Şeyhülislâmlık Dairesi kalemlerinden yetişti. Mecelle ve hukuk konusunda otoriteydi. Meclis-i Tedkikat-ı Şer’iye başkanlığı yaptı. 1909 yılında II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi üzerine, padişaha yakınlığı nedeniyle Midilli adasına gönderildi, üç yıl sonra affedilerek İsÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

123

C CEMİLE SULTAN

tanbul’a döndü. Adliye Nazırı (1919), Şûrâ-yı Devlet Başkanı olarak görev yaptı. Siyasî, sosyal ve dinî içerikli eserleri ile Dağarcığım adlı hatıratı bulunmaktadır. Cemil Molla Üsküdar’da Kuzguncuk ile Beylerbeyi arasındaki Nakkaştepe Mezarlığı’nın sol tarafında yer alan korudaki köşk ve yalıda oturdu. Bu köşkü batı tekniği ve Osmanlı yaşamına uygun bir şekilde İtalyan Mimar Sinyor Alberti’ye yaptırdı (1863). “Beyaz kuleli köşk” olarak da bilinen bu yapı Boğaziçi’nin nadide eserlerindendi. Yalı I. Dünya Savaşı’nda Kızılay’a verildi, daha sonraki yıllarda tütün deposu olarak kulla-



Cemil Molla'nın Kuzguncuk’taki köşkü 

Cemile Sultan Korusu’ndan Boğaziçi’nin görünümü

124 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

nıldı. 1940’lı yıllarda yıktırıldığından günümüze ulaşamadı. Kaynakça: Münevver Ayaşlı, Dersaadet, İstanbul 1975, s. 230; Baraz, Beylerbeyi, II, 552-553; Haskan, YBÜ, III, 1336-1337. ➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

CEMİLE SULTAN (1843-1915)

Sultan Abdülmecid’in kızı; Kandilli’de kendi adıyla anılan bir korusu vardı. Beylerbeyi Sarayı’nda doğdu (17 Ağustos 1843). Babası Sultan Abdülmecid, annesi Düzdidil Kadın’dır. Annesi ölünce, Perestû Hanım tara-

COŞAN, M. ESAD C

fından büyütüldü. Fethi Ahmed Paşa’nın oğlu Mahmud Celâleddin Paşa’yla evlendirildi. Evlendikten kısa bir süre sonra, Fındıklı Sarayı’na taşındılar. Sultan II. Abdülhamid, Abdülaziz’in katlinden sorumlu tuttuğu kocası Mahmud Celâleddin Paşa’yı Taif ’e sürüp boğdurdu (1884). Teselli olur düşüncesiyle kendisine Kanlıca’da bir yalı hediye etti. Cemile Sultan, kızı Ayşe Hanım Sultan’a düğün hediyesi olarak Paşalimanı’nın gözde yalılarından olan Hüseyin Avni Paşa yalısını almıştı. Cemile Sultan’ın Üsküdar Sultantepe’de bir köşkü, Kandilli’de adıyla anılan bir korusu olduğu bilinmektedir. Ayrıca Kuzguncuk’tan Üsküdar’a olan istikamette eskiden geliri Cemile Sultan’a ait olan Yahudi yerleşim yerleri (Yahuthaneler) de bulunmaktaydı. Çocuklarının rahatsızlıkları dolayısıyla Göztepe ve Erenköy’deki köşklerde yaşadı. Erenköy’deki köşkünde hayata gözlerini kapadı (7 Şubat 1915). Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 154-156; Haskan, YBÜ, I, 195; II, 528; III, 1045, 1400, 1410. ➢ LALE UÇAN

COŞAN, M. ESAD (1938-2001)

Üsküdar Küçükçamlıca’ya yerleşmiş ilim adamı, eğitim, kültür ve irşad faaliyetleriyle ömür geçirmiş kanaat önderi Çanakkale’ye bağlı Ayvacık ilçesinin Ahmetçe köyünde dünyaya geldi (14 Nisan 1938). Babası Halil Necati, annesi Şadiye Hanım’dır. Baba ve anne tarafından dedeleri dördüncü kuşakta aynı kökte birleşmekte, nesebi Hz. Hüseyin’e ulaşmaktadır. Dedeleri bugün Özbekistan sınırları içerisinde olan Buhara’dan gelip Çanakkale’ye yerleşmişlerdir. Büyük dedesi Molla Abdullah, İstanbul’da ilim tahsilinde bulunmuş ve dönemin ünlü âlim ve sûfîlerinden Gümüşhaneli Ahmed Ziyâüddin’in yakın bağlıları arasına girmiştir. Ailesi, o henüz dört yaşında iken İstanbul’a göç etti. Önce anne ve babasından dinî eğitimini aldı. Vezneciler ilkokulundan (1950), Vefa Lisesi orta (1953) ve lise kısmı Fen Kolu’ndan mezun oldu (1956). İlkokul yıllarında Gümüş-

haneli Dergâhı şeyhlerinden Serezli Hasip ve Kazanlı Abdülaziz efendilerin sohbet meclislerine devam etti. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı bölümünü bitirdi (1960). Bölüm derslerinin dışında Fars Dili ve Edebiyatı, Ortaçağ Tarihi, Sanat Tarihi bölümlerinin derslerini takip ederek sertifikalar aldı. Fakülte son sınıfta iken mürşidi Mehmed Zahid Kotku Efendi’nin küçük kızı Muhterem Hanımefendi ile evlendi. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Klasik-Dinî Türkçe Metinler Kürsüsü asistanlığı ile akademik hayata atıldı (1960). XV. yüzyıl Şairlerinden Hatiboğlu Muhammed ve Eserleri adlı çalışmasıyla “İlâhiyat Doktoru” unvanını aldı (1965). Çeşitli mühendislik akademilerinde “Türk Dili ve Hümaniter Bilgiler” dersini okuttu. 1971-1972 yıllarında, İstanbul Tuzla ve Ağrı Patnos’ta yedek subay olarak askerliğini tamamladı. Hacı Bektaş Velî ve Makâlât adlı tezi ile doçent oldu (1972). 1973 yılında Fakülte’nin Türk-İslâm Edebiyatı Kürsüsü öğretim üyeliğine, bir yıl sonra da aynı kürsünün başkanlığına atandı. Matbaacı İbrâhim-i Müteferrika ve Risâle-i İslâmiyye adlı takdim teziyle profesör unvanını aldı (1982). Emekli olduğu 1987 yılına kadar adı geçen kürsünün Anabilim dalı başkanlığını yürüttü. Doğu dillerinden Arapça ve Farsça’yı, Batı dillerinden İngilizce ve Almanca’yı iyi derecede biliyordu. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Prof. Dr. M. Esad Coşan

125

C COŞAN, M. ESAD

 Prof. Dr. M. Esad Coşan, hayatının son dönemlerinde

126

Mensubu bulunduğu fakültede Türk-İslâm Edebiyatı, Osmanlıca, Türkçe Kompozisyon, Farsça ve Arapça derslerini okutmuş, yedi doktora ve çok sayıda lisans tezi yönetmiştir. 1980’li yıllarda çıkardığı İslâm, Kadın ve Aile,İlim ve Sanat, Gülçocuk ve Panzehir gibi dergilerle toplumun ufkunda yeni açılımlar sağlamış ve yaygın eğitime önemli katkılarda bulunmuştur. Çeşitli vakıf ve dernekler kurdurmak suretiyle hizmetinin boyutlarını hem yatay hem de dikey olarak sürdürmüştür. Zihin dünyasında düşünce ile aksiyon, ilim ile amelin birlikte yürümesi gerektiğine inanan; sadece tebliğ odaklı değil aynı zamanda temsil odaklı çalışma tarzına sahip bir toplum önderiydi. Gösterişten uzak, melâmet neş’esi çizgisinde, hayatın dinamikliğini göz ardı etmeyen, cami ve onun fonksiyonlarını yüklenecek bir tasavvuf ve hizmet anlayışına sahip, bu yönüyle, tasavvuf telakkisini halk ve entelektüel kesimle buluşturmuş aksiyoner bir akademisyendi. Emekliliğini müteakip 1990’lı yılların başında Üsküdar Küçük Çamlıca’ya yerleşerek Aziz Mahmud Hüdâyî Çilehanesi’ne komşu olmuştur. 1987 sonrasında eğitim, kültür ve irşad ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

faaliyetleriyle yoğun şekilde meşgul olmuştur. Yurt içinde ve yurt dışında birçok eğitim ve hizmet faaliyetleri gerçekleştirmiş, Avrupa’yı, Amerika’yı, Avustralya’yı, Afrika’yı, Asya’yı; Doğu’yu Uzakdoğu’yu, Batı’yı Uzakbatı’yı dolaşmıştır. Akademik çalışmalarının yanı sıra kaleme aldığı yazı ve konferansları kitaplaştırılmıştır. 4 Şubat 2001 tarihinde Avustralya’da, cami açılışı yapmak üzere çıktığı bir seyahat esnasında trafik kazası sonucu vefat etmiş, naaşı Türkiye’ye getirilerek Eyüpsultan Mezarlığı’na defnedilmiştir. Kaynakça: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, M. Esad Coşan Özlük Dosyası; M. Esad Coşan Araştırma ve Eğitim Merkezi, M. Esad Coşan Şahsî Arşivi; http://iskenderpasa. com/D69CDFCD-64D4-4278-A8EC-51B091A7FB03.aspx ➢ NECDET YILMAZ

Ç

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

ÇAĞATAY, ALİ RİFAT (ö. 1935)

Türk mûsıkîsi bestekârı, hocası ve ud icracısı; uzun yıllar Çamlıca’daki köşkünde yaşadı. İstanbul’da doğdu. Babası piyade kaymakamı Hasan Rifat Bey, annesi Ayşe Hanım’dır. Doğum tarihi çeşitli kaynaklarda 1867, 1869 ve 1871 olarak verilmektedir. Uzun süre Bâbıâli Me’mûrîn-i Mülkiyye Komisyonu Mümeyyizliği görevinde bulundu. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Kadıköy’de Şark Mûsıkî Cemiyeti’ni kurdu ve ilk başkanlığını yaptı. Sadrazam Said Halim Paşa’nın kız kardeşi Prenses Zehra ile evlendi. Bir süre Avrupa’da bulundu. Fransa’da iken hanımının ölümü üzerine (1922) İstanbul’a döndü. Kadıköy’de Türk Mûsıkî Ocağı’nı kurdu ve bundan sonraki hayatı Çamlıca’daki köşkünde devam etti. 1923’te Nimet Hanım’la evlendi. 1927’de İstanbul Belediye Konservatuvarı Tarihi Türk Mûsıkîsi Eserlerini Tespit ve Tasnif Heyeti üyeliğine getirildi ve vefatına kadar bu görevini devam ettirdi. Bu arada Cemiyyet-i Umûmiyyei Belediye üyeliği, Dârülbedâyi’de mûsıkî heyeti reisliği ve Müzik Federasyonu reisliklerinde bulundu. 3 Mart 1935’te vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Ali Rifat Çağatay, idareci ve yazar Samih Rifat ile Millî Mücadele dönemi milis paşalarından yazar Cevat Rifat Atilhan’ın büyük ağabeyleriydi.

Çağatay, kaleme aldığı makalelerle Türk mûsıkî çalışmalarına katkıda bulunmuş bir mûsıkî adamıdır. İstanbul Belediye Konservatuvarı’nda Ahmet Irsoy, Rauf Yekta ve Suphi Ezgi’yle birlikte yaptığı çalışmalarla Türk mûsıkî repertuarına pek çok eserin kazandırılmasında emeği geçmiş, Ma’lumat’ın ilk sayılarında “Fenn-i Mûsıkî Nazariyatı” adıyla bir makale dizisi tefrika etmiş, Türk Ocağı tarafından hazırlanan Türk Tarihinin Ana Hatları adlı serinin “mûsıkî” fasiküllerini yazmıştır. Onun, Türk mûsıkîsinin usul, makam ve üslup inceliklerine vakıf olduğu bestelerinde açıkça görülmektedir. Bazı eserlerinde Batı müziği etkileri dikkati çekse de bestelerinde genellikle Türk mûsıkîsi özellikleri hâkimdir. Medhal, peşrev, saz semaisi, beste, şarkı, türkü, ilahi operet ve marş gibi pek çok formda eserler besteledi. Bunlardan 60 kadarı günümüze ulaşabildi. Mehmet Âkif Ersoy’un yazmış olduğu “İstiklal Marşı”, 1924-1930 yılları arasında Ali Rifat Bey’in “acemşiran” makamındaki bestesiyle okunup çalındı. Türk mûsıkîsi eserlerinin armonize edilmesi üzerinde çalıştı. Kadıköy Şark Mûsıkîsi Cemiyeti’nde yönettiği Türk mûsıkîsi konserlerinin bazılarında flüt, piyano, viyolonsel gibi Batı müziği enstrümanlarını kullanarak Batılı anlamda orkestra yönetimi denemeleri yaptı. Güzel bir sese sahipti. Kemençe ve tambur da çalmasına rağmen özellikle iyi bir ud icracısı olarak tanındı, üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

› Ali Rıfat Çağatay

127

Ç ÇAKIR, MEHMET

bu konudaki şöhreti Mısır ve Suriye gibi ülkelere de yayıldı. Hayatının büyük kısmını talebe yetiştirmekle geçirdi. Talebeleri arasında geleceğin önemli mûsıkîşinasları bulunmaktaydı. Mesud Cemil, Subhi Ziya Özbekkan, Şerif Muhiddin Targan ve Selahattin Pınar, onun talebelerinden bazılarıdır. Kaynakça: Eşref Edip, Mehmet Âkif, İstanbul 1357/1938, s. 632-634; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 61-272; Muhiddin Nalbandoğlu, İstiklal Marşımızın Tarihi, İstanbul 1964, s. 21-23, 150-151; Mustafa Rona, Elli Yıllık Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 128-130; Burhanettin Ökte, “Mûsıkî Aleminde 30 Sene”, Türk Mûsıkî Dergisi, nr. 38, İstanbul 1951, s. 6-7; Mesut Cemil, “Tanıdığım Mûsıkîşinaslar”, Mûsıkî Mecmuası, İstanbul 1970, nr. 263-264, s. 21; nr. 265, s. 17; Nuri Özcan, “Çağatay, Ali Rifat”, DİA, VIII, 167-168. ➢ NURİ ÖZCAN

ÇAKIR, MEHMET (1955-2009)

Üsküdar Belediye başkanlarından. Trabzon Of ’da doğdu (1955). Üç erkek kardeşin en küçüğüydü. Çocukluk yılları İzmit Yarımca’da geçti. İlkokulu burada bitirdikten sonra, Fatih Çarşamba’daki İstanbul İmam-Hatip Lisesi’ne kaydedildi. Buradaki ilk dört yılını yatılı olarak okudu. Hafta sonlarında trenle Yarımca’ya gidip geldi. Üniversite eğitimini İstanbul Vatan Üniversitesi’nde İnşaat Mühendisliği bölümünde ta-

128 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

mamladı. İş hayatına İnşaat mühendisi olarak başladı. Uzun yıllar serbest mühendislik ve inşaat uygulamaları yaptı. Pek çok sivil toplum kuruluşunun, hemşehri ve meslek derneklerinin yönetiminde bulundu. Anne ve babasını 1990 yılında hacda yaşanan Tünel Faciası’nda kaybetti. Siyasete Turgut Özal ile birlikte ANAP’ta başladı. 1991’de Partiden ayrıldı. 2001 yılında Ak Parti Üsküdar Teşkilatı Kurucu İlçe Başkanlığı görevi ile tekrar siyasete atıldı. 2004-2009 yılları arasında 5. dönem Üsküdar Belediye Başkanlığı yaptı. Başkanlık görevinin ardından Haziran 2009’da Ak Parti İl Yönetim Kurulu üyeliğine seçildi. Belediye başkanlığından ayrıldıktan bir süre sonra rahatsızlandı. 16 Aralık 2009’da vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Mehmet Çakır otuz yıl boyunca Üsküdar’da yaşadı. Evli ve üç erkek çocuk babasıydı. Yoğun iş temposundan arta kalan boş vakitlerinde, voleybol, tenis ve kayak sporlarıyla ilgilenirdi. Tiyatro izlemek, kitap okumak ve seyahat etmekten hoşlanırdı. Türk sanat mûsıkîsiyle de ilgiliydi. Dürüst, vizyon sahibi, Üsküdar sevdalısı bir yöneticiydi. Kaynakça: Senai Demirci, “Üsküdar’da Bir Beyaz Yürüyüş”, Üsküdar Bülteni, sy. 6, İstanbul 2010, s. 3-5. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ABDURRAHMAN NESİP DEDE Ç

ÇAMBEL, HASAN CEMİL (1879-1967)

Türk Tarih Kurumu başkanlarından; mezarı Karacaahmet’tedir. İstanbul’da doğdu (1879). Harp Akademisi’ni bitirdi (1900). Almanya’ya giderek Prusya Harp Akademisi’nde öğrenimini tamamladı (1902). Yurda dönüşte Selanik’te, askerî ateşe olarak Berlin’de, tümen komutanı olarak Irak cephesinde (1915) görev yaptı. Felâhiye Savaşı’na katıldı. Yeniden Berlin’e gönderildi (1917). 1918’de emekli oldu. Haliç Vapur İşletmeleri müdürlüğü, 1928’den itibaren milletvekilliği görevlerini yürüttü. Türk Tarih Kurumu kurucuları arasında yer aldı; kurum başkanlığına getirildi (19351941). Alman Arkeoloji Enstitüsü onur üyeliğine seçildi (1939). 1967’de İstanbul’da öldü. Karacaahmet Mezarlığı İkinci Ada’da toprağa verildi. Telif ve çeviri eserleri vardır. 1964’te Makaleler ve Hatıralar’ı yayımladı. Kaynakça: “Çambel (Hasan Cemil)”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, V, 2556-2557. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ÇAMLIBEL, FARUK NÂFİZ

ÇAMLICA’DAKİ ÇINAR Çamlıca’nın en yüksek yerinde bir perinin, Işıktan heykelini nakşettim ufuklara... O yeşil Çamlıca ki, kat kat eteklerinin, Birini Boğaz öper, ötekini Marmara. (…)

(1898-1973)

Şair; gençlik yıllarında Üsküdar’da yaşadı. İstanbul’da doğdu (18 Mayıs 1898). Babası Hazîne-i Hâssa başmüfettişi Süleyman Nâfiz Bey, annesi Fatma Ruhiye Hanım’dır. Bakırköy Rüştiyesi ve Hadîka-i Meşveret’ten sonra girdiği Tıp Fakültesi’nden dördüncü sınıfta ayrılmak zorunda kaldı. 1917-1922 arasında İleri gazetesinde yazı kurulu üyesi olarak bulundu; gazetenin Ankara temsilciliğini yaptı. Kayseri’de (1922-1924), Ankara kız ve erkek liselerinde (1924-1932), İstanbul’a dönüp Vefa ve Kabataş liseleri ve Arnavutköy Amerikan Kız Koleji’nde (1932-1946) edebiyat öğretmenliği yaptı. Siyasete atılıp Demokrat Parti’den İstanbul milletvekili seçildi, 1946-1960 arasında mecliste bulundu. 27 Mayıs İhtilâli’nde diğer DP’lilerle beraber tutuklandıysa da yargılanma sonucu suçsuz bulunup serbest bırakıldı. Sonrasındaki dönemde Arnavutköy’deki evinde hayatını sürdüren şair, bir vapur

Bu çınar yaralıydı belki binbir yerinden: Kimi çizmiş bıçakla ona kendi adını, Kimi bir okla delmiş iki kalbi derinden, Kimi yazmış adıyla, yanyana bir kadını. Bu adların içinde ben, eski ben de vardım, Unuttum, kimdi yalnız, o zamanki nergisim? Ben ki onbeş yıl önce, ona candan tapardım, Şimdi baktım, bana da bir sır olmuş o isim. Anladım, aşkın izi suda çizgiyle birmiş, Onları duymamışım şu kök kadar derinden: Anladım, hatıraya daha çok yer verirmiş, Çınarların gövdesi aşık yüreklerinden! —Faruk Nâfiz Çamlıbel

129 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ç ABDURRAHMAN NESİP DEDE

 Faruk Nâfiz Çamlıbel'in Osmanlıca el yazısı.

KARACAAHMET İkimiz tek atlı bir arabayla Karacaahmet’ten akşam yol aldık. Batan bir güneşle, doğan bir ayla Tükenmez servilik, bitmez mezarlık.. Karacaahmed’in ıssızdır yolu. Ve içi bir tabut kadar serindir. Taşların boşluğa açılan kolu Sevmeye kanmadan ölenlerindir. Karacaahmet’te güneş geç doğar, Ve iner geceler akşamdan erken, Taşına yaslanıp dinlenenler var, Sindiler görünce bizi geçerken. (…) Eliyle her mezar iki serviyi İterek iki dal gibi bir yana, Sevgilim gördüm ki iyiden iyi Ardınca hasretle baktılar sana! Bu bakış bir gönül sırrından ince. Sandım, bu bakışta biraz ben varım: Bir mermer altına kalbim girince Ben de sen geçerken böyle bakarım.

130

Son zevke eren kim bu yeryüzünde? Kim var ki hayata karşı ah etmez? Sayısız güzellik doğar da günde Birini sevmeğe bir ömür yetmez!

ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

1935 —Faruk Nâfiz Çamlıbel

seyahatinde öldü (8 Kasım 1973); Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Şiire erken yaşlarda başladı. Cenap Şahabettin’den, daha sonra büyük oranda Yahya Kemal’den etkilendi. 1922’den sonra gittiği Ankara ve Kayseri’de Anadolu gerçekliğiyle yüz yüze gelip dili, tekniği ve romantik İstanbullu kişiliğiyle bu gerçekliğe açıldı, Türkçe’nin gelişmesine katkı sağladı. Han Duvarları’yla memleket edebiyatı akımına yeni bir güç kazandırıp kendisinden sonraki kuşağı etkiledi. 1926’da Hayat dergisinde yayımlanan Sanat şiiri, sanat anlayışının bir çeşit bildirisi kabul edilir. Şiirlerini Çoban Çeşmesi (1926), Suda Halkalar (1929), Bir Ömür Böyle Geçti (1932), Han Duvarları (1969) gibi adlar altında kitaplaştırdı. Bazı oyunlar da kaleme aldı. Yayla Kartalı adlı oyunu 1945’te Muhsin Ertuğrul tarafından filme de alındı. Delikanlılık yıllarında, hayatının bir bölümünü Üsküdar’da geçirmiş olan şairin “Çamlıca’daki Çınar”başlıklı şiirinde Çamlıca tepesi şair tarafından eteklerinden birini Boğaz, diğerini ise Marmara’nın öptüğü bir sultana benzetilmiştir. Kaynakça: Halil Hadi Bulut, “Çamlıbel, Faruk Nafiz”, DİA, VIII, 195; “Çamlıbel, Faruk Nafiz”, TBEA, I, 240-241; Âlim Kahraman, Üsküdar Zaman Aynasında / Türk Edebiyatında Üsküdar, İstanbul 2003, s. 173-175. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ÇELEBİ, ÂSAF HÂLET (1907-1958).

Üsküdar-Beylerbeyi’nde yaşamış şair, yazar. İstanbul’da Cihangir’de dünyaya geldi (29 Aralık 1907). Babası Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi müdürü Mehmed Said Hâlet Bey’dir. Özel hocaların yanında başladığı tahsilini Galatasaray Mektebi’nde tamamladı. Dinî ve tasavvufî edebiyatla yakından meşgul olan babasından Farsça ve Fransızca, Üsküdar Mevlevîhânesi’nin son şeyhi Ahmed Remzi Dede ile Rauf Yektâ’dan mûsıkî ve nota dersleri aldı. Bir süre Sanâyî-i Nefîse Mektebi’ne devam etti, daha sonra Adliye Meslek Mektebi’ni bitirdi ve Üsküdar Asliye Ceza Mahkemesi’nde zabıt kâtipliği yapmaya başladı. Bir süre Osmanlı Bankası ile Devlet Deniz Yolları İdaresi’nde çalıştı. Uzunca bir müddet İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü

ABDURRAHMAN NESİP DEDE Ç

Kitaplığı’nda kütüphane memurluğu yaptı. 1946 seçimlerinde İstanbul’dan bağımsız milletvekili adayı olduysa da seçimi kazanamadı. 15 Ekim 1958’de öldü. Kabri Beylerbeyi’nde Küplüce Mezarlığı’ndadır. Kültürlü ve edebî zevk sahibi bir aile ortamı içinde doğup büyüyen Âsaf Hâlet, gençlik yıllarında eski tarzda şiirler yazmış, ancak daha sonra bunlardan vazgeçmiştir. Bir arayış devresinden sonra 1940 yılından itibaren yayımladığı ve kapalı ifadeleriyle devrin okuyucusunu yadırgatan şiirleriyle edebiyat çevrelerinin dikkatini çekti. Bu yeni tarz şiirleriyle daha çok ses yankılanması yoluyla İslâm tasavvufu ile eski Hint, Mısır gibi Doğu din ve kültürlerinden aldığı yeni motiflerle farklı ve yeni bir söyleyiş getirdi. 1942’de yayımlanan He adındaki ilk şiir kitabındaki şiirleri arasında özellikle “Cüneyd”, “He”, “İbrâhim”, “Mısr-ı Kadîm”, “Nûrusiyah”, “Nirvana” ve “Sidharta” gibi şiirlerinde başta İslâm tasavvufu olmak üzere Hint ve diğer Doğu din ve medeniyetleriyle bütün bir insanlık tarihinin izlerini taşıyan değişik ifade şekilleri yer alır. Âsaf Hâlet, bir duygu ve hayal şairi olmaktan ziyade bir sezgi ve kültür şairidir. Şiiri “kelimelerin bir araya gelmesinden hâsıl olan büyük bir kelime” şeklinde tarif eden Âsaf Hâlet, şiirin aynı zamanda kâinatın anlaşılmaz sırlarını açıklamak için önemli bir anahtar olduğu görüşündedir. “Benim Gözümle Şiir Dâvâsı” (İstanbul, sayı 9-14, Temmuz-Aralık 1954) adlı bir seri makale ile şiir anlayışını açıklayan Âsaf Hâlet, bu yazılarında doğrudan doğruya mücerret bir şiir anlayışından yana olduğunu açıklamıştır. Şiirle birlikte özellikle divan edebiyatı, tasavvuf, mûsıkî, masal, halk edebiyatı ile ilgili yazılar da kaleme alan Âsaf Hâlet’in bu tarz çalışmalarının önemli bir kısmı Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Mevlevîlik hakkındadır. Hayatının büyük bir kısmını Üsküdar-Beylerbeyi’nde yirmi dönümlük bir bahçe içindeki köşkte geçiren Âsaf Hâlet, “Ben olmasaydım İstanbul olmazdı!” diyebilecek kadar kendisini İstanbul ile özdeşleştirmiş bir şairdir. Beylerbeyi ile ilgili çeşitli hâtıra kitaplarında eski Beylerbeyi’nin tanınmış gerçek beyefendilerinden biri

› Âsaf Hâlet Çelebi

CAMLI ODALARDAN üsküdarda üsküpüler dokusa gerek kumrular camları parıldıyor üsküdar evlerinin akşamüstleri camlı odalarda ne olsa gerek istanbula bakıp da beni görmiyen çocuklar camlı odalardan —Âsaf Hâlet Çelebi

131 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ç ÇELEBİOĞLU, ÂMİL

olduğu belirtilen Âsaf Hâlet’in Üsküdar’la ilgili “Camlı Odalardan” adlı bir şiiri vardır. Bütün şiirlerini topluca Om Mani Padme Hum (1953) adlı bir kitapta toplayan Âsaf Hâlet’in bellibaşlı diğer eserleri şunlardır: Mevlâna Hayatı, Şahsiyeti (1940), Molla Câmi (1940), Eşrefoğlu Divanı (1944), Divan Şiirinde İstanbul (1953), Ömer Hayyam (1954) ve Mevlâna ve Mevlevîlik (1957). Kaynakça: Mehmet Kaplan, Cumhuriyet Devri Türk Şiiri, İstanbul 1973, s. 165-174; Tahir Alangu, 100 Ünlü Türk Eseri, İstanbul 1974, s. 1415-1420; Haldun Taner, Ölürse Ten Ölür Canlar Ölesi Değil, İstanbul 1983, s. 40-46; Semih Güngör, Asaf Hâlet Çelebi, İstanbul 1985; Şiir Atı (“Âsaf Hâlet Çelebi Yaprakları” adıyla özel bölüm), sy. 2, İstanbul 1986, s. 22-80; Bilâl Kırımlı, Âsaf Hâlet Çelebi, İstanbul 2000; Âsaf Hâlet Çelebi Kitabı (haz. Hüseyin Su - İlyas Dirin - Şaban Özdemir), Ankara 2003. ➢ ABDULLAH UÇMAN

ÇELEBİOĞLU, ÂMİL (1934-1990)

Çocukluk ve ilk gençlik yılları Üsküdar’da geçmiş ilim ve kültür adamı.

 Âmil Çelebioğlu

132

Karaman’da doğdu (20 Nisan 1934). Ali Rızâ Bey ile Fevziye Hanım’ın oğlu; Karaman Mevlevîhânesi’nin son şeyhi Ebûbekir Çelebi’nin (Zükûr Çelebi) torunudur. Baba tarafından soyu Mevlânâ’ya ulaşır. Yedi yaşındayken ailesiyle beraber İstanbul’a gidip Üsküdar’a yerleştiler. Salacak İlkokulu, Paşakapısı Ortaokulu ve İstanbul Erkek Lisesi’ni bitirdi (1955). İstanbul Üniversitesi’nin önce Hukuk Fakültesi’ne kaydoldu sonra Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümüne geçti. Bu bölümü, Sanat Tarihi Bölümüne de devam ederek 1961 yılında bitirdi. Askerliğinin ardından bir süre Konya’da öğretmenlik yaptı (1962-1965). 1966’da mezun olduğu bölüme asistan oldu. Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’ndeki öğretim görevliliği sırasında (1971-1977) doktora ve doçentliğini tamamladı. 1977-1982 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi Sosyal ve İdarî Bilimler Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde görev yaptı; profesör oldu. Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde dekan, aynı üniversitenin Fen-Edebiyat Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak çalıştı. 2 Temmuz 1990’da, Hac farizasını yerine getirmek üzere gittiği Mekke’de, “Tünel Faciası” olarak bilinen izdihamda hayatını kaybetti. Eski Türk edebiyatı alanındaki çalışmalaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

rını divan edebiyatının halk edebiyatıyla ortak noktalarını da dikkate alarak sürdürdü. Dinîtasavvufî Türk edebiyatı eser verdiği bir başka alandır. Doktora tezi olarak hazırladığı Yazıcıoğlu Mehmed ve Muhammediyesi ve II. Murad Devri Mesnevîleri adlı doçentlik çalışması dışında Ramazanname (1973), Türk Bilmeceler Hazinesi (Yusuf Ziya Öksüz’le beraber 1979), Türk Ninniler Hazinesi (1982) gibi kitapları yayımlanmıştır. Makaleleri ölümündensonra Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları adıyla kitaplaştırıldı (1998). Mesnevî-i Şerif, Aslı ve Sadeleştirilmiş Manzum Nahifî Tercümesi (I-III, 1967-1972) yayıma hazırladığı bir eserdir. Ayrıca Erzurumlu İbrahim Hakkı (1988), Ali Nihad Tarlan (1989) adlı biyografik çalışmaları bulunmaktadır. Hayranî mahlasıyla aruz ve hece vezniyle şiirler de yazmıştır. Kaynakça: “Çelebioğlu, Âmil”, TDEA, II, 127-128; Cemal Kurnaz, “Çelebioğlu, Âmil”, DİA, VIII, 264-265. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ÇETİN, NİHAD MAZLUM (1924-1991)

Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verilen ilim, sanat ve kültür adamı. Amasya Gümüşhacıköy’de doğdu (1924). Kültürlü bir zat olan Mazlum Efendi’nin oğludur. Anne tarafından Şair Cevheri’nin torunudur. İlköğrenimini Amasya’da, ortaokulu Niğde, liseyi ise Yozgat’ta tamamladı. Bir yıl Hukuk Fakültesi’nde okudu. Öğretmenliğe sevgisi ağır basınca Yüksek Muallim Mektebi’ne yazıldı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde okurken Fransız ve Arap-Fars filolojilerinin derslerini de takip etti. Bir süre öğretmenlik hayatından sonra 1953’te İstanbul Üniversitesi Arap-Fars Filolojisi bölümüne asistan olarak girdi. 1958’de doktorasını tamamladı. 1964’te doçent, 1971’de profesör oldu. 1954’ten itibaren Milletlerarası Şark Tetkikleri Cemiyeti kurucuları arasında yer aldı. İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü’nde müdürlük yaptı (19651967). Uzun yıllar Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi’nde müellif olarak çalıştı. 1971’de emekliye ayrıldı. 1990 yılına kadar Şarkiyat Enstitüsü müdürlüğü, daha sonra Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde müelliflik yaptı.

ÇETİN, NİHAD MAZLUM Ç

› Nihad M. Çetin

26 Haziran 1991’de vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Şarkiyat Mecmuası’nı çıkardı. Öğrencilik yıllarında Yaratış Dergisi’ndeki yazıları ile tanındı. Arap, Fars ve Türk Dil ve edebiyatları üzerine çeşitli incelemeleri yerli ve yabancı akademik dergilerde yayımlandı. Aruz vezniyle yazılmış şiirleri, güftesi de kendisine ait nihavent bir beste denemesi vardır. Hat sanatıyla da ilgilenmiş ve bu konuda kendisini yetiştirmiştir. Tercümeleriyle Namaz Sureleri ve Duaları (İstanbul 1954), Arapça Dilbilgisi (Ahmet Ateş’le birlikte), Eski Arap Şiiri, Fennü’l-hat eserlerinden bazılarıdır. Şahsî kütüphanesi Bağlarbaşı’nda bulunan TDV İslâm Araştırmaları Merkezi’nde ayrı bir

koleksiyon olarak okuyuculara hizmet vermeye devam ediyor. Kaynakça: Tevfik Rüştü Topuzoğlu, “Çetin, Nihad Mazlum”, DİA, VIII, 290-291; Prof. Dr. Nihad M. Çetin’e Armağan (İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları), İstanbul 1999. ➢ NURDAN ŞAFAK

133 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

D

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

DAĞLARCA, FAZIL HÜSNÜ (1914-2008)

Şair; mezarı Karacaahmet’tedir. İstanbul’da doğdu (1914). Süvari yarbayı Hasan Hüsnü Bey’in oğludur. Babasının görevleri dolayısıyla ilköğrenimine Konya’da başladı, çeşitli Anadolu şehirlerinde süren ilk ve orta öğrenimini Adana ortaokulundan sonra girdiği Kuleli Askerî Lisesi’nde tamamladı (1933). 1935’te Harp Okulu’nu bitirip piyade subayı olarak Doğu ve Orta Anadolu şehirlerinde görev yaptı. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Trakya’da bölük komutanıydı. 1950’de ordudan ayrıldı. Kısa bir memuriyet ve birkaç aylık Fransa gezisinin ardından Çalışma Bakanlığı iş müfettişliği göreviyle (1952-1959) İstanbul’da bulundu. Emeklilik sonrasında Vezneciler’de Kitap Kitabevi’ni kurdu (Aralık 1959). 1960-1964 arasında Türkçe dergisini 43 sayı çıkardı. Kitabevini 1970’te kapattıktan sonra herhangi bir işte çalışmadı. 15 Ekim 2008’de öldü ve Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Kadıköy Mühürdar’da oturduğu dairesini, ölümünden sonra “Dağlarca’dan Gökyüzü” adıyla müze haline getirilmek üzere Kadıköy Belediyesi’ne bağışladı. On üç yaşındayken bir hikâyesi, 1933’te İstanbul dergisinde ilk şiiri yayımlandı. Varlık, Yücel, İnkılâpçı Gençlik, Türk Dili, Yeditepe, Yenilik, Kültür Haftası, Çağrı, Vatan, Aile, Ataç, Türk Yurdu, Yön ve Devrim dergilerinde şiirleri yayımlandı.

› Fazıl Hüsnü Dağlarca

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

135

D DARKOT, MEHMET BESİM

 Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın Karacaahmet’teki mezarı › Mehmet Besim Darkot

Başlangıçtaki Faruk Nâfiz etkisi ilk yayımlanan kitabı Havaya Çizilen Dünya’da (1935) azalmış, Necip Fazıl, Ahmet Hamdi Tanpınar şiiriyle ortaklık gösteren “ölüm, zaman, kâinat, rüya, şekil” gibi kelimeler dikkat çekmiştir. Edebî kişiliğinin açık bir şekilde belirmesi; şiirinin tekniğini ve temalarını bularak kendini kabul ettirmesi 1940’ta yayımladığı Çocuk ve Allah kitabıyladır. Bu kitabın temel duygusu, kozmik dünya ile insan arasındaki ilişkiden doğar. Uzun şiir hayatı, araştırmacılar tarafından çeşitli devrelere ayrılmaya çalışılmış; şiirine kaynak olan duygular tek insanın evren karşısındaki şaşırması; günlük yaşamları saran acılar, yoksulluk, yoksunluklar olarak belirlenmiştir. Destanlar ve çocuk şiirleri bulunmaktadır. Gittikçe evrensel uğultuların duyulduğu çok sesli bir şiire doğru gitmiştir. Şair çok sayıda ödüle lâyık görülmüştür. Aç Yazı (1951), İstanbul Fetih Destanı (1953), Asu (1955), Cezayir Türküsü (1961), Yeryağ (1965), Dün Geceki/En Sevmek (Şeyh Galib’e Çiçekler) (2000), İçimdeki Şiir Hayvanı (2007), Orda Karanlık Olurum (2007) belli başlı diğer şiir kitaplarıdır. Kaynakça: Mustafa Miyasoğlu, “Dağlarca, Fazıl Hüsnü” TDEA, II, 182-184; “Dağlarca, Fazıl Hüsnü”, TBEA, I, 304-307.

136

➢ ÂLİM KAHRAMAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

DARKOT, MEHMET BESİM (1903-1990)

Üsküdarlı coğrafya bilgini. Üsküdar çarşı içinde, Uncular sokağında dünyaya geldi (17 Şubat 1903). Babası, Enderun’da yetiştikten sonra II. Abdülhamid tarafından Şehzade Abdülkadir Efendi’nin lalalığına yükseltilen Mehmed Âsaf Bey, annesi Tevhide Safiye Hanım’dır. İlk çocukluk yılları, senenin büyük kısmında Çamlıca’daki bağda, kışın ise Üsküdar’ın ayrı semtlerinde geçti. 1911’de aile ilk defa bir kışı Çamlıca’da geçirdi. O sene Bulgurlu’daki mahalle mektebinde öğrenime başladı. Mahalle mektebinden sonra İhsaniye’deki Mir’ât-ı Feyz’e kaydı yapıldı. Aile Kadıköy’e yerleşince (1914) Mekteb-i Terakki ve Kadıköy Sultânîsi’ne devam etti; oradan, bir an önce hayata atılabilmek için İstanbul Erkek Muallim Mektebi’ne geçti. Mezun olup (1923) Tatbikat Okulu’nda hocalığa başladı. 1925-1928 arasında İstanbul Üniversitesi Coğrafya Bölümü’nde yüksek öğrenimini tamamladı. Öğrenci olarak Avrupa’ya gönderilmeye hak kazandı. 1928-1932 arasında, Fransa’nın Strasbourg Üniversitesi’nde eğitimine devam etti. Tahsilinin son yılında Cezayir’e giderek orada araştırmalar yaptı. Cezayir Yüksek Ovaları adlı tez çalışması ile yüksek etüt diploması aldı.

DARYAL, VECİHE D

1932’de İstanbul’a dönüp Dârülfünun’da göreve başladı. 1933 yılında Kurak Memleketler Morfolojisi adlı tezle doktor unvanını kazandı ve müderris muavinliğine atandı. Bu yıllarda Haydarpaşa Lisesi’nde de dersler verdi. Dârülfünun lağvedilip yerini üniversiteye bırakınca Türkiye ve ülkeler coğrafyası doçentliğine tayin edildi. 1940 yılında profesörlüğe yükseltildi. 1941-1946 yılları arasında İstanbul Yüksek Öğretmen Okulu’nun müdürlüğünü yaptı. İbrahim Hakkı Akyol, Ali Tanoğlu ve Ahmet Ardel adlı arkadaşlarıyla birlikte Coğrafya Enstitüsü’nün ikinci kuşak bilim adamları arasına girdi. Yaptıkları başarılı çalışmalarla Türk coğrafya bilimine büyük katkılarda bulunmuşlardır. Darkot, bu yıllarda birkaç kez de Coğrafya Enstitüsü müdürlüğü yapmıştır. 1956’da ordinaryüs profesörlüğe yükseldi. 1973’te yaş haddinden emekliye ayrıldı. Çalışmalarını ve Türkiye seyahatlerini sürdürdü. 1 Nisan 1990’da İstanbul’da vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. 1941 Haziranında yapılan Coğrafya Kongresi’nde Türkiye’nin coğrafî bölge ayırımı onun teklif ettiği rapora uygun olarak kabul edilmiştir. Hayatının sonuna kadar en çok zaman ayırdığı konulardan biri de Türkiye şehirlerinin tarihî coğrafyası olmuştur. İlk Mekteplerde Coğrafya Muallim Kitabı, Coğrafî Araştırmalar, Kartoğrafya Dersleri, Ekonomik Coğrafya, Avrupa Coğrafyası, Türkiye İktisadî Coğrafyası, Türkiye Duvar Haritası eserlerinden bazılarıdır. İstanbul Üniversitesi’nin ilmî dergilerinde pek çok makalesi ve Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi’nde de birçok maddesi yayımlanmıştır. Kaynakça:1972-1973 Yıllarında Emekli Olan İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyeleri, İstanbul 1974, s. 39-41; Ramazan Özey, Türkiye Üniversitelerinde Coğrafya Eğitimi ve Öğretimi, İstanbul 1998, s. 2; Kansu Şarman, Türk Promethe’ler, İs-tanbul 2005, s. 188-192; Metin Tuncel, “Ord. Prof. Dr. Besim Darkot: Hayatı ve Türkiye Coğrafyasına Katkıları”, Coğrafya Araştırmaları, I/3, Ankara 1991, s. 1-13; a.mlf., “Darkot, Meh-met Besim” DİA, VIII, 500-501; a.mlf.,“Darkot (Besim)”, İst.A, VIII, 4242. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

DARYAL, ABDÜLMECİD (1839-1935)

Beylerbeyi’nde yaşamış vaiz ve Farsça öğretmeni. Kuzey Kafkasya’nın Şirvan eyaletinde, Şemâhi şehrinde doğdu (1839). “Şirvanî Muallim Mecid Efendi” adıyla şöhret bulmuştur. İlk tahsilinden sonra İstanbul’a geldi, cami derslerine devam ederek icâzet aldı. Sonrasında Dârülmuallimîn’den diploma alarak öğretmenliğe başladı. Bir müddet Fevziye Mektebi’nde ve Üsküdar’da Paşakapısı Rüşdiyesi’nde öğretmenlik yaptı. 1880’de Fosfor Mustafa Paşa’nın valiliği sırasında tayin edildiği Erzurum Maarif müfettişliğinde dört yıl kaldı. 1884’te İstanbul’a dönerek Beylerbeyi’ne yerleşti. Emekliliğine kadar (1914) Galatasaray Sultânîsi ile Vefa İdâdîsi’nde muhtelif sınıflara, Fars edebiyatı, Arapça ve ahlâk dersleri verdi; İstanbul’un büyük camilerinde vaizlik yaptı. Büyük oğlu Çanakkale’de şehit düşünce inzivaya çekildi. Farsça grameri ile alakalı bir çalışması ders kitabı olarak basılmıştır. Ömrünün son günlerinde Beylerbeyi’nden ayrılarak küçük oğlu Münip Daryal’ın Kartal Soğanlı köyündeki evine yerleşti. Burada vefat ederek (30 Eylül 1935) köyün mezarlığına defnedildi. Kaynakça:Reşat Ekrem Koçu, “Daryal, Abdülmecid”, İst.A, VIII, 4269-4270; Baraz, Beylerbeyi, I, 226-227. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

DARYAL, VECİHE (1915-1970)

Üsküdarlı Türk kadın kanun virtüozu. Beylerbeyi’nde doğdu. Birçok kaynakta doğum tarihi olarak verilen 1908, ağabeyinin doğum tarihidir. Kızı Eser Değer’in verdiği bilgilere göre Vecihe Daryal’ın doğum tarihi 1915’tir. Babası aslen Şirvanlı din bilgini ve muallim Abdülmecid Efendi, annesi Şahende Hanım’dır. Çocukluk yılları Beylerbeyi’nde geçti. Yedi yaşında aile dostları olan bestekâr Şevki Bey’in yeğeni Nazire Hanım’dan kanun dersleri almaya başladı. On yaşında Dârülelhan’a Vecihe Mecid adıyla kaydını yaptırdı. Buradaki öğrenimine hocası Muazzez Yurcu Hanım’da başlamış, Mûsâ Süreyyâ Bey, Yusuf Ziya Bey ve Selahaddin Candan ile ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

137

D DÂVUD PAŞA, KÜÇÜK, KARA NİŞANCI

 Vecihe Daryal  Üsküdar’daki Dâvud Paşa Camii

138

devam etmiştir. 1928’de Eyüp’ten Beyoğlu’ndaki Büyük Postahane’ye taşınan İstanbul Radyosu’nda dâimî sanâtkâr olarak kadroya alındı. İlk evliliği sırasında kısa bir süre ayrıldığı radyoya bir süre sonra geri döndü. 1938 yılında Ankara Radyosu’na girdi. Burada icrakâr, öğretmen ve repertuvar kurulu üyesi olarak çalıştı. 1953’te İstanbul’a yerleşen Daryal, İstanbul Belediye Konservatuvarı icra heyetine girdi, bu esnada İstanbul Radyosu’nda da görev aldı. 1966’da tekrar Ankara Radyosu’na döndü. Vefatına kadar burada kanun sanatçısı ve öğretmen olarak çalıştı. 12 Kasım 1970’te girdiği şeker komasından çıkamayarak vefat etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Merkezefendi Mezarlığı’nda toprağa verildi. Daryal, Türk mûsıkîsi içinde yetişmiş en önemli kanunîlerdendi. Bestekârlıkla yakından ilgilenmeyen sanatçının nişâburek makamında çok güzel bir şarkısı ve bir saz eseri biliniyor. Çok okuyan, çok çalışan, yüksek edebiyat bilgisi olan, öğrendiğini unutmayan, en ufak bir belgeyi saklayan bir yaratılıştaydı. Elli yıllık sanat hayatında titiz bir koleksiyoncu olarak eser ve belge toplamıştır. Pek çok nadide saz ve söz eserini koleksiyonuna katmış, eserlerin en doğrusunu notaya almıştır. Koleksiyonu TRT Müzik Dairesi tarafından satın alınmıştır. Kütüphanesi ve diğer ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

belgeleri ise Dicle Üniversitesi’ne intikal etmiştir. Kaynakça:Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Bestekarları Ansiklopedisi: Şarkı Güfteleri ve Türküler, İstanbul 1978, s. 148-149; Turhan Taşan, Kadın Besteciler, İstanbul 2000, s. 229-230; Baraz, Beylerbeyi, I, 227-228; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 153; Avni Anıl, Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü, İstanbul 1981, I, 229; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara 1986, II, 173-176; Yılmaz Öztuna, Türk Bestecileri Ansiklopedisi, İstanbul, ts., s. 215; “Daryal, Vecihe”, İst.A, VIII, 4270-4271. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

DÂVUD PAŞA, KÜÇÜK, KARA NİŞANCI (ö. 1505-6)

Üsküdar’da cami bânisi. Hakkında bilinenler çok azdır. Genellikle çağdaşı Koca Dâvud Paşa ile karıştırılır. Tefrik için “Küçük” lakabı kullanılır. Sarayda yetişmiş, önce kapı ağası, sonra da nişancı olmuş, 14 yıl bu görevde kaldıktan sonra Gelibolu sancak beyliği ile kaptanıderya olmuştur. 1502 yılında ise vezirliğe yükseldiği rivayet edilir. Gebze’de vefat etmiş ve orada gömülmüştür. Kaynakça:İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (953/1546 Tarihli) (nşr. Ö. Lutfi Barkan – E. Hakkı Ayverdi), İstanbul 1970, s. 243; Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Selâtîn (nşr. Fahri Çetin Derin), İstanbul 1978, s. 93; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, 137139; Danişmend, Kronoloji, V, 177, 316; Semavi Eyice, “Dâvud Paşa Camii”, DİA, IX, 39-40; Haskan, YBÜ, I, 229-231. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

DEMİRONAT, MUHSİN D

DEMİRONAT, MUHSİN (1907-1983)

Üsküdarlı müzehhib; mezarı Karacaahmet’tedir. İnebolu’da doğdu (23 Mart 1907). Henüz dört yaşındayken babası Yüzbaşı Hikmet Bey’i Trablusgarp harbinde (1911) kaybederek yetim kaldı. Âilesiyle berâber İstanbul’a gelerek Beylerbeyi’nin İstavroz (bu günkü Abdullahağa) mahallesine yerleştiklerinde o da “Beylerbeyli” oldu; daha sonra, Üsküdar’ın Toygar tepesi’nde aldıkları mütevâzı eve taşındılar. Üsküdar Sultânîsi’nin ilk kısmından sonra kazandığı imtihan netîcesi 1922’de İstanbul Muallim Mektebi’ne intisâb ederek burayı da 1928 yılında bitirdi. Tahsîli sırasında yazı derslerine gelen Tuğrakeş İsmaîl Hakkı (Altunbezer), resim hocası Şevket (Dağ), elişi hocası Celâl ve tahnît muallimi Ken’an beylerden çok istifâde etti. Tezhîb san’atına intisâbı da şöyle oldu: Cağaloğlu’daki Muallim Mektebi’nde okurken, sınıfda çıkarılan mecmûa için kapak tezyînâtı yapılmasını, Tuğrakeş Hakkı Bey, “Ben desenini çizerim, sen de işlersin” diyerek, bu müstaîd, lâkin tecrübesiz talebesine havâle etdi. Netîceden memnun kalınca: “Ben Medresetü’l-Hattâtîn’de hocalık ediyorum. Sen de oraya devâma başla”

tavsıyesinde bulundu, boş vakitlerinde Bâbıâlî Caddesi’ndeki Medresetü’l-Hattâtîn’e mesâfenin yakınlığından dolayı kolaylıkla gitmeğe başlayan Muhsin, burada, hocası İsmail Hakkı Bey’den başka diğer hocaları da tanımış oldu. İlk hocalık hizmetini Bandırma’nın Perema isimli sâhil köyünde îfâ eden Muhsin Bey, iki yıl sonra Galatasaray Lisesi’nin ilk kısmına resim hocası olarak tâyîn edildi, bir yandan da Hakkı Bey’le alâkasını kesmeden tezhîb çalışmalarını ilerletdi. 1936 yılında Devlet Güzel San’atlar Akademisi bünyesine Türk Tezyînî San’atları adıyla dâhil olan şûbeye devâmla, ertesi yıl bitirip İsmaîl Hakkı Hoca’ya fahrî asistan oldu. Daha sonra, maaşını Galatasaray Lisesi’nden almakla berâber, vazîfesi DGSA’ne nakledildi, nihâyet 1944 yılında kadrosu da geldi. İlk meslekî çalışmasını, Hacı Kâmil Akdik’in nesihle yazdığı bir en’âm-ı şerîfi 1933’te tezhîbleyerek gerçekleşdirdi. Bu eser Mısır Kralı Fuad’a Kâmil Efendi tarafından bizzât götürüldü. 1936’da Ankara’da açılan Sanayi Sergisi’ne katılan genç san’atkârın çini taklîdi olarak hazırladığı 50 cm. çapındaki düz tahta tabak, sergiyi gezen Atatürk tarafından takdîr edilip 600 liraya alındı. Daha sonra edindiği san’at muhîti, kendisine tezhîb siparişlerinde (kıt’a, levha, hilye vb. gibi pekçok eser) bulundu; bu hünerli müzehhibimiz de yılmadan ince çalışmalarına başladı. Zamân içinde, artık ustası da kalmamış bulunan ruganî (lâke) kablara merak saran Muhsin Bey, Necmeddin Okyay’ın da teşvîkıyle, bu san’atın XVIII. asırda yaşayan emsâlsiz üstâdı Üsküdârî Ali Çelebi’yi kendisine mânevî hoca olarak seçti ve onun işlerine bakarak, aynı vâdîde mükemmel eserler hazırladı. Üsküdârî Ali’nin öylesine tesîrinde kalmıştı ki, bu yıllarda yaptığı tezhîblere de, ona telmîhen “Muhsin-i Üsküdârî” şeklinde imzâ koyduğu görülmektedir. Demironat, müzehhibliğinin ilk yıllarında hocası Tuğrakeş İsmâil Hakkı Altunbezer’in yolundan gitti ve onun tezhîb anlayışıyla eserler verdi. Hakkı Bey, tezhîb çalışmalarında Sultan II. Bayezid devrinden îtibâren yüz küsur yıl devâm eden klasik anlayışı değil, XIX. asrın batı tesirini rehber edinmiştir. Necmeddin Okyay’ın bütün îkazlarına rağmen yolundan dönmeyen Hakkı Bey, talebesini de kendi anlayışına göre yetiştirÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

 Muhsin Demironat

139

D DERVİŞ PAŞA

 Muhsin Demironat’ın işlediği ruganî bir miklepli kitap kabı

140

meğe başlamıştı. Buna mukābil, ilgilendiği san’at dallarının herbirinde dâimâ “en güzel”i seçmesini bilen Üstad Okyay da kendisi müzehhib olmadığı hâlde zevkı ve sezgisiyle, sonradan her ikisi de Akademi’de tezhîb hocalığında bulunan Muhsin Bey ve meslekdaşı Rikkat Kunt’u klasik yola çekmiş, Muhsin Bey hocası Hakkı Bey’i de gücendirmeden Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki eski tezhîb örneklerini de inceleyerek, zevkıne uygun gelen “ince tezhîb” yolunu geliştirmiştir. Demironat, yaradılışı îtibâriyle teferruatlı tezhîbe mütemâyil olduğundan, eserlerine “Acem işi gibi” diyenler de vardır. Ancak, tezhibde yapılması akla gelebilecek herşeyin denendiği Türk-Herât (Tîmurlu) devrinden kalma eserler, onun inceye, güzele bağlı hassas rûhunda; sıkılıp yorulmadan sabırla çalışabilen göz ve ellerinde öylesine tesîr bırakmıştır ki, Türk san’atında uzun zamandır görülmemiş incelikte bir tezhîb tarzının, yeniden “Muhsin’in fırçası”ndan akmasına sebep olmuşdur, denilebilir. Sâdece bu temâyülünden dolayı, ince tezhîblenmesine hâcet olmayan celî yazıların etrafında bile, bâzan ancak yakından görülebilecek teferruatlı tezhîblerine rastlanır ki, karşılığında aldığının “hiç” mesâbesinde kaldığını hâtırlayıp, bu aşırı göz nûru sarfına üzülmemek elde değildir. 1966 yılına kadar Akademi’deki tezhîb hocalığına devâm eden, siparişlerle gelen tezhîb işlerini de bu yıla kadar sürdüren Muhsin Bey, Sanâyî Bakanlığı tarafından 1 Eylül 1966’da Yıldız Porselen Sanâyii’nin müdürlüğüne tâyîn ediÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

lince, mesâisini tamâmen buraya hasretdi. Rayından çıkmış bir müesseseyi idâre için aşırı bir gayretin yanısıra, çini üzerine desen hazırlamak ve araştırma yapmak, onun vehimli ve hassas bünyesini adamakıllı bozunca, kalbi ancak “pille çalışır” hâle geldi. 22 Mart 1972’de yaş haddinden emekliye ayrılana kadar, Yıldız Müessesesi pek parlak bir devre yaşadı. Çini desenlerinde de inceye temâyülünden dolayı tezhîb havası âşikâr olan Muhsin Bey, ayrıca, çini (tabak, vazo, pano...) ve ağaç işleri için haylı desen hazırladı. En incesinden en irisine kadar Türk tezyînî motiflerini gerek kâğıda gerekse ders esnâsında kara tahtaya büyük bir mehâret ve suhûletle çizen Demironat, bu melekeyi nasıl elde etdiğini soranlara, san’at hayatı boyunca gördüğü binlerce tezyînî unsurun hâfızasında depolandığını, yerine göre bunları ortaya dökebildiğini söylerdi. Yine san’at hamûlesinin çokluğundan olacak, tezyînatımızda ferahlık temîni için bırakılan boşluklara da fazla iltifât etmezdi. Demironat’ın eserlerinden bir kısmı yurtiçi ve yurtdışındaki müzelerde, bir kısmı da husûsi koleksiyonlarda yer almakdadır. Yukarda sayılan hünerlerinden başka, kātıa, savatcılık, çakmacılık, minecilik, porselencilik, ağaç oymacılığı ve Edirnekârî tezyînât dallarında da başarılı eserler verdi; ayrıca, kuş-hayvan tahnîti (taxidermy) ve mulaj işlerinden, “Karagöz” ve “Ortaoyunu”ndan da nasîbi vardı. Kalp rahatsızlığından ötürü 27 Haziran 1983’de vefat eden Muhsin Demironat Karacaahmed kabristanında medfundur. Kaynakça: M. Uğur Derman, “Kaybettiğimiz Müzehhib Muhsin Demironat”, Lâle, II/7 (1984) s. 12-20. ➢ M. UĞUR DERMAN

DERVİŞ PAŞA (ö. 1015/1606)

Üsküdar’da Miskinler civarında medfun Osmanlı sadrazamı. Bazı kaynaklarda Derviş Mehmed Paşa şeklinde de anılan Derviş Paşa Boşnak asıllı olup, küçük yaşlarda saraya girmiş ve burada Bostancı Ocağı’nda yetişmiştir. Ocak 1606’da vezirlik rütbesiyle kaptanıderyalığa getirilmiş; Sultan I. Ahmed üzerinde etkili bir şahsiyet olarak onu İran seferine teşvik etmiştir. Sefer için orduyla birlikte

DİREKTÖR ÂLÎ BEY D

Üsküdar tarafına geçen Sadrazam Lala Mehmed Paşa’nın burada ölümü üzerine veziriazamlığa getirilen Derviş Paşa, bu defa bazı lojistik eksiklikleri bahane ederek bu seferin ertelenmesi için faaliyetlerde bulunmuş, fakat şeyhülislâmın devreye girmesiyle Üsküdar’da bekleyen merkez kuvvetlerinin Deli Ferhad Paşa kumandasında sefere çıkmasına karar verilmiştir. Böylece İstanbul’da kalan Derviş Paşa zamanının en önemli diplomasi hadisesi Avusturyalılar ile ünlü Zitvatorok Antlaşması’nın yapılmasıdır. Fakat Anadolu’da had safhaya varan Celalî ayaklanmalarına bir de ulûfelerini alamayan askerlerin ayaklanmaları eklenince çok zor durumda kalan Derviş Paşa, son olayların müsebbibi olarak rakiplerinin de devreye girmesiyle siyaseten katledilmiştir (9 Aralık 1606). Mezarı Üsküdar’da Miskinler Tekkesi civarındadır. Kaynakça:M. Câvid Baysun, “Derviş Paşa”, İA, III, 551-552; V. J. Parry, “Derwish Pahsa”, EI2 (İng.), II, 208; Fikret Sarıcaoğlu, “Derviş Paşa”, DİA, IX, 195-196. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

DİLAVER PAŞA (ö. 1031/1622)

Üsküdar’da medfun Osmanlı sadrazamlarından. Enderun’da yetişmiş, çaşnigirbaşılığa kadar yükseldikten sonra, 1613’te Kıbrıs, ardından Bağdat Beylerbeyiliklerine tayin edilmiştir. 1616 yılında Revan seferine katılan Dilaver Paşa o civarda iki kale inşa ettirmiştir. Aynı yıl Diyarbakır beylerbeyi olmuş ve buradaki bazı karışıklıkları gidermiştir. Sultan II. Osman zamanında yine Diyarbakır ve Bağdat Beylerbeyiliklerinde bulunmuş; 1621 yılında II. Osman’ın da katıldığı Hotin (Lehistan) seferine iştirak etmiş, aynı yılın eylülünde sadrazamlığa getirilmiştir. Sultan Osman’ın öldürülmesiyle sonuçlanan olayda asiler tarafından parçalanarak öldürülen Dilaver Paşa’nın naaşı Üsküdar’da Miskinler Tekkesi Kabristanı’na defnedilmiştir. Kaynakça:Tugi Hüseyin, Musibetnâme (nşr. Nezihi Aykut), Ankara 2010, ayrıca bk. indeks; Peçuylu İbrahim, Târih (nşr. F. Çetin Derin – Vahid Çabuk), İstanbul 1980, II, 377 vd.; M. Tayyib Gökbilgin, “Dilâver Paşa”, İA, III, 587-588; Nezihi Aykut, “Dilâver Paşa”, DİA, IX, 297. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

 Direktör Âlî Bey

DİREKTÖR ÂLÎ BEY (1844-1899)

Göksu Mezarlığı’nda medfun mizah ve tiyatro yazarı. Halep ve Şam vilâyetlerinde kapı kethüdalığı yapan Yusuf Cemil Efendi’nin oğludur. İlk tahsilini özel hocaların yanında yaptı, küçük yaşta Fransızca öğrendi. 14-15 yaşlarında girdiği Bâbıâli Tercüme Odası’nda on yıl kadar çalıştı. 1873’te Karantina İdaresi başkâtibi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan kısa bir süre önce de Varna mutasarrıfı oldu. 1885’te Düyûn-ı Umûmiye müfettişi olarak doğu vilâyetlerinde ve Irak’ta bulundu. Oradan Hindistan’a geçti, Hindistan üzerinden İstanbul’a döndü. 1890-1893 yılları arasında Trabzon valiliği yaptı, daha sonra tekrar Düyûn-ı Umûmiye’deki görevine döndü ve bu idarenin direktörü oldu (1894). Direktör lakabıyla anılması bundan dolayıdır. Ölünceye kadar bu görevi yürüttü. 3 Şubat 1899’da vefat etti, kabri Göksu Mezarlığı’ndadır. Tanzimat’tan sonraki Türk tiyatrosunun gelişmesinde büyük katkısı olan Âlî Bey, başta tiyatro olmak üzere, mizah ve seyahat edebiyatı alanlarında eserler vermiştir. Onun Diyojen (1870) ve Çıngıraklı Tatar (1873) dergilerinde yayımlanan sosyal muhtevalı mizahî yazıları Türk mizah edebiyatının en başarılı örnekleri kabul edilmektedir. Âlî Bey, aynı zamanda Gedikpaşa ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

141

D DOĞRUL, ÖMER RIZÂ

Tiyatrosu’nda diksiyon dersleri vermek suretiyle sahneye çıkan oyuncuların telaffuz bozukluklarının giderilmesinde yardımcı olmuştur. Daha çok Molière’den adapte ettiği Ayyar Hamza ve Letâfet operetiyle şöhret kazanan Âlî Bey’in diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Kokona Yatıyor yahut Madam Uykuda (1870), Misafiri İstiskal (1871), Lehçetü’l-hakayık (mizah sözlüğü, 1897), Seyahat Jurnali (Hindistan gezisi notları, 1897). Kaynakça: Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi, İstanbul 1968, III, 66-74; Metin And, Tanzimat ve İstibdat Dönemi Türk Tiyatrosu, Ankara 1972, s. 76-79, 323-325. ➢ ABDULLAH UÇMAN

DOĞRUL, ÖMER RIZÂ (1893-1952)

Mehmet Âkif ’in damadı, Üsküdar’da yaşamış yazar ve gazeteci. Kahire’de doğdu (1893). Mısır’a yerleşmiş Burdurlu bir ailenin çocuğudur. Kahire’de Ezher Üniversitesi’ni bitirdi. Edebî makaleler yayımladığı es-Siyâse’de gazeteciliğe başladı. Tasvîr-i Efkâr gazetesiyle Sebîlürreşâd’daki ilk makalelerini  Ömer Rızâ Doğrul

142 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

de Kahire’den gönderdi. 1915’te İstanbul’a gitti. Mehmet Âkif ’in kızı Cemîle Hanım’la evlendi. Beylerbeyi ve Çengelköyü’nde yaşadı. Vakit’teki Türkiye-Mısır ilişkileriyle ilgili yazılarından dolayı 1925’te İstiklâl Mahkemesi’nce tutuklandı. 1940’ta Eşref Edip, İsmail Hakkı İzmirli ve Kâmil Miras’la birlikte çıkarmaya başladıkları İslâm-Türk Ansiklopedisi ve bu ansiklopedinin mecmuasında çok sayıda madde ve makale yazdı. 1940-1950 arasında Cumhuriyet’te günlük yazılar kaleme aldı. İstanbul Radyosu için İslâm dünyası hakkında konuşmalar hazırladı. 1947’de, dinî-fikrî muhtevalı haftalık Selâmet Mecmuası’nı çıkardı. Din öğretiminin gereğini ortaya koyarak kamuoyu oluşturdu. Din hürriyetinin sağlanmasında ve ilkokullara din dersi konulmasında önemli hizmetlerde bulundu. 1950’de Demokrat Parti’den Konya milletvekili seçildi.Yazılarında doğu ve batı bloklarına karşı İslâm ülkelerinin üçüncü bir cephe oluşturmaları ve aralarında iş birliği yapmaları fikirlerini savundu. İslâm ülkelerindeki ilim ve devlet adamı dostlarına, sürekli olarak Türk ve Arap ülkeleri arasındaki yakınlığın önemini ve geliştirilmesi gerektiğini anlattı. Meclis Dış İşleri Encümeni’nde de görev alan Ömer Rızâ, Türk-Pakistan Kültür Cemiyeti başkanı sıfatıyla 1951’de Pakistan’da yapılan İslâm Kongresi’ne katıldı. Uzun süren bir hastalıktan sonra 13 Mart 1952’de İstanbul’da öldü; mezarı Edirnekapı Şehitliği’ndedir. Telifleri yanında, yaptığı ilâve ve genişletmelerle yarı telif haline getirdiği tercümeleri ve neşirleriyle tanınan yazarın Kur’an Nedir (İstanbul 1345/1927), Müslümanlık Nedir (İstanbul 1933) gibi telif eserleri vardır. Tanrı Buyruğu: Kur’ân-ı Kerîm’in Tercüme ve Tefsiri (İstanbul 1943) ise Türkçesi bakımından devrine kadar yapılan çalışmalardan en başarılısı sayılır. Diğer telifleri arasında Ekber: Bir Türk Dâhisi (İstanbul 1944); Cennet Fedâîleri: İslâm Tarihinde Gizli ve Yıkıcı Teşekküller (İstanbul 1945); İslâmın Özü ve Kur’an’ın Ruhu (İstanbul 1946); Yeryüzündeki Dinler Tarihi (İstanbul 1947); İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf (İstanbul 1948) sayılabilir. İslâm Tarihi: Asr-ı Saâdet (I-X, Mevlânâ Şiblî ve Süleyman Nedvî’den, İstanbul 1928) en önemli çevirisidir. İslâm Ahlâkının Esasları (Babanzâde

DURAN, FEYHAMAN D

Ahmed Naim, İstanbul 1945) Mehmet Âkif Ersoy’un Kur’ân-ı Kerîm’den Âyetler (İstanbul 1944) ile Safahat’ını (İstanbul 1944) yayıma hazırladı. Kaynakça: Salih Akdemir, Cumhuriyet Dönemi Kur’an Tercümeleri, Ankara 1989, s. 44-48; Zafer Hasan, “Ö. Rızâ ve Hizmetleri”, Cumhuriyet, İstanbul 14 Mart 1952; Hilmi Ziya Ülken, “Ömer Rızâ Doğrul”, Yeni Sabah, XIII/5044, İstanbul 17 Mart 1952; Mustafa Uzun, “Doğrul, Ömer Rızâ”, DİA, IX, 489. ➢ MUSTAFA UZUN

DURAN, FAİK SABRİ (1882-1943)

Üsküdarlı coğrafyacı. Üsküdar’da doğdu (1882). İlk ve orta öğrenimini Üsküdar’da Ravza-i Terakki Mektebi ve Üsküdar İdâdîsi’nde yaptı. Japon filosunun İstanbul’a gelişinde (Ocak 1891) tahtaya çizmiş olduğu düzgün Japonya haritası ve bu ülke hakkında verdiği bilgiler, okulunu ziyarete gelen Japon subayların dikkatini çekti ve onu gemilerine davetle ipekli kâğıtlara basılmış Japonya resimleri hediye ettiler. 1908’de Fransa’ya gönderildi. Sorbonne’daki öğrenimini tamamlayıp yurda döndü (1912). İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’nde coğrafya hocalığı yaptı. Üniversitede coğrafya şube-

sinin açılmasına, Türk Coğrafya Enstitüsü’nün kurulmasına öncülük etti. Mülkiye, Yüksek Muallim ve Maliye mekteplerindeki idarî hizmetlerinin ardından Londra ve Paris’te bazı iktisadî girişimlerde bulundu (1920-1926). Yeni coğrafyanın yerleşmesinde katkıları oldu. 1941’de Birinci Coğrafya Kongresi’nin çalışmalarına katıldı. 1943’te vefat etti. Otuzdan fazla ders kitabı yayımladı. Hazırladığı Büyük Atlas (1936), Modern Büyük Atlas yayınlanıncaya kadar (1974), ülkeler coğrafyası ile ilgili tek bilimsel başvuru kaynağı oldu. Kıtalar ve Osmanlı coğrafyasına ait eserleri dönemin ilk coğrafya eserleridir. “İsim coğrafyası” yerine, dönemin modern coğrafya görüşü olan “tasviri coğrafya” anlayışını getirdi. Türkiye’nin ilk coğrafî bölgeler taksimatını yapan şahıslardan biri oldu. Yaptığı bu coğrafî taksimat daha sonra çeşitli değişikliklere uğrayarak günümüze kadar geldi. 1928’de Çocuk Ansiklopedisi’nin neşrine katkıda bulunmuş, Musavver Muhit ve Resimli Kitap dergileriyle Hayat Ansiklopedisi’ni çıkarmış, Çocuklara Coğrafya Dersleri adlı bir eser yayımlamıştır. Osmanlı Coğrafya-i İktisadisi (1913), Avrupa (1913), Çocuklara Coğrafya Hikâyeleri (1914), Asya, Asya-i Şarki Adaları, Afrika (1915), Yeni Avrupa Coğrafyası (1915), Amerika ve Avustralya (1916), Hayvanlar Alemi (1934), İnsanlar Alemi (1939) diğer eserlerindendir.

 Faik Sabri Duran

Kaynakça: “Duran, Faik Sabri”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, VII, 3408; Şayan Ulusan, “1913’te Faik Sabri Bey’in Gözünden Almanlar ve Almanya”, SAÜ FenEdebiyat Dergisi, X/1, Sakarya 2008, s. 250-251; Cemal Arif Alagöz, “Faik Sabri Duran’ın Hayatı”, Ulus, Ankara 1 Mayıs 1943, s. 2. ➢ HÜSEYİN YÜRÜK

DURAN, FEYHAMAN (1886-1970)

Çengelköy’de evi bulunan portre ressamı. İstanbul Kadıköy’de doğdu (1886). Tam adı İbrahim Muslühiddin Feyhaman’dır. Babası Süleyman Hayri Bey, annesi Fatma Hanım’dır. Sonradan, büyükbabası Duran Çavuş’un adını kendine soyadı olarak aldı. Baba tarafından soyu Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya çıkar. Resme olan yeteneği, 1895’te girdiği Galatasaray Sultânîsi’nde okurken ortaya çıktı. Bu okulda Tevfik ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

143

D DURAN, FEYHAMAN

 Feyhaman Duran’ın yaptığı Hoca Ali Rızâ Bey portresi  Feyhaman Duran’ın otoportresi

144

Fikret, ressam Şevket Dağ, Viçen Arslanyan Efendi gibi hocaların öğrencisi oldu. Hüsnühatta ilgisinde okulun ünlü hocaları Mustafa İzzet ve Râkım efendilerin payı vardır. 1908’de okulu bitirdikten sonra bir süre Bâbıâli’de kâtiplik, Galatasaray Sultânîsi’nde Fransızca, güzel yazı (hüsnühat) ve resim öğretmenliği yaptı. Bir resim dolayısıyla tanıştıkları Abbas Halim Paşa tarafından Paris’e resim eğitimi için gönderildi (1910). Paris’te Academie Julian’da Jean-Paul Laurens’ın, Ecole des Beaux-Arts’da Fernand Cormon’un atölyelerinde ve Arts Decoratifs’de eğitim gördü. Bu sıralarda Avrupa’da akademik bir üslup niteliği kazanmış olan izlenimcilik (empresyonizm) akımına yakınlık duydu. Paris yıllarında tekniğini ve bilgisini geliştiren Feyhaman’ın portreye önem vermesinde Jean-Paul Laurens’ın etkisi aranabilir. Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle İstanbul’a dönmek zorunda kalan ressam, 1916’dan itibaren Galatasaray sergilerine düzenli olarak katıldı. Harp Mecmuası’nda savaş resimleri yaptı. İbrahim Çallı ve Sami Yetik ile Vezneciler’de Zühal Kırtasiye Mağazası’ndaki atölyede resim dersleri verdi. 1919’da İnas Sanayi-i Nefise Mektebi’nde resim öğretmenliğine başladı. 1922’de öğrencisi Güzin Hanım’la evlendi. 1926’da Sanayi-i Nefise Birliği’nin ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

kurulmasında, Alay Köşkü’nün bu birliğe verilmesinde etkili oldu. Birliğin yurt içi ve Moskova, Bükreş, Belgrad gibi yurt dışında düzenlediği sergilere eserleriyle katkıda bulundu. 1927’de Sanayi-i Nefise Mektebi’nde başladığı görevine 1951’de emekli oluncaya kadar atölye şefi olarak devam etti. 1938’de hükûmetçe hazırlanan yurt gezisine katıldı; Gaziantep’e giderek o yörenin resimlerini yaptı. Emekliliğinde çalışmalarını sürdürdüğü Süleymaniye Camii civarındaki evini müze olarak İstanbul Üniversitesi’ne bağışladı. 6 Mayıs 1970’te İstanbul’da öldü. Feyhaman Duran kış aylarını Süleymaniye’deki, yaz aylarını ise Çengelköy’deki evinde geçiriyordu. Yumuşak bir anlatımı ve abartısız bir tekniği olan sanatçı sağlam bir desen anlayışının sahibidir. Yöntem olarak izlenimcilere yaklaşırsa da yerine göre ortaya çıkan gerçekçiliği veya anlatımcı yaklaşımı onu kendine özgü bir üslup sahibi yapmıştır. Görüneni olduğu gibi aktarmayan sanatçı özellikle portrelerinde modellerine ait iç dünyayı, karakteri aramış, portreciliği belli kalıpların ötesine taşımıştır. O Türk resim sanatında portre ressamlığının en büyük ustası olarak görülmüştür. Çiçek, meyve ve geleneksel objelerden oluşan natürmortları, yaratıcı bir çabanın ürünü olan hat sanatı eserleri bulunmak-

DÜMBÜLLÜ, İSMAİL D

tadır. Sami Efendi’den, Galatasaray Sultânîsi yazı hocası İzzet, Mahmut Bey Matbaası hattatı Tahsin efendilerden yazı meşk etmiştir. Sülüs ve celî yazıdaki mahareti eserleriyle sabittir. Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 95-97; Gül İrepoğlu, Feyhaman Duran, İstanbul 1986; “Feyhaman Duran”, Türk Ressamları (haz. Kaya Özsezgin), İstanbul, ts., s. 77-80. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

DÜMBÜLLÜ, İSMAİL (1897-1973)

Adı Üsküdar’la beraber hatırlanan geleneksel halk tiyatrosunun ünlü ismi. Üsküdar Süleymanağa mahallesinde doğdu (1897). Tam adı İsmail Hakkı’dır. Peruz Hanım’ın “Dümbüllü” kantosunu bir gazel ilave ederek söylemeye başlamasından sonra Dümbüllü adı üzerinde kaldı. Babası II. Abdülhamid’in silahdarlarından Zeynel Abidin Efendi, annesi Fatma Azize Hanım’dır. Üsküdar’da Toptaşı Askerî Rüştiyesi’nde okurken Doğancılar’daki Dilküşa Tiyatrosu’nda seyrettiği Kel Hasan’dan etkilenip okuldan ayrıldı. Amatör olarak Karagöz Hüseyin’in, profesyonel olarak Kel Hasan’ın (1917) tiyatrolarında sahneye çıktı. Kel Hasan’ın çırağı oldu; 1926’ya kadar onun yanında çalışarak tulûat geleneğini öğrendi. Küçük İsmail, Âsım Baba, Ali Bey ve Naşit Özcan gibi dönemin ünlü ortaoyuncularının yanında, ikinci komik olarak çalıştı. Tevfik İnce ile beraber kendi topluluğunu kurarak (1928) Şehzadebaşı’ndaki Hilal Tiyatrosu’nda oyunlarını sergiledi. Anadolu turnelerine çıkmaya başladı (1933). Ses tonu, saf görünüşü, en olmadık nükteleri savurup geçişi, kendine has mimikleri ve seyircisiyle bütünleşebilmesi gibi

 İsmail Dümbüllü

özellikleriyle halk tarafından tutuldu. “Ayşem”, “Cebe Gitti”, “Bülbül” gibi bazı operetlerde oynaması da bu döneme rastlar. Giderek değişen tiyatro anlayışı ve beğenisine rağmen, kıdemli ustalarından, özellikle de Naşit’ten sonra geleneksel tiyatronun en ünlü adı oldu; bu halk sanatını uzun yıllar sürdürdü. O, ortaoyunu tiplerini tiyatro sahnelerinde canlandırdığı için bu oyunu sahneye çıkarmış da sayılabilir. Oynadığı oyunlardan en çok Gözlemeci, Kavuklu’ya Hile, Çifte Hamamlar, Ters Biyav ve Kanlı Nigar’ı severdi. 1946’dan sonra filmler de çevirmeye başladı. Dümbüllü Macera Peşinde, Dümbüllü Sporcu, Dümbüllü Tarzan gibi bazı filmlerinde doğrudan doğruya kendini oynadı. Memiş (1947), Keloğlan, İncili Çavuş, Nasrettin Hoca beyaz perdede canlandırdığı tipler oldu. Bunların arasında en çok Nasrettin Hoca ile özdeşleşti. Ancak filmlerde tiyatrocu İsmail Dümbüllü düzeyinde başarılı olamadı. 1968’de jübile yaparak sahneyi bıraktı. Kel Hasan’dan aldığı kavuğu, geleneğe uyarak Münir Özkul’a devretti. Bu tarihten sonra zaman zaman sahneye çıkmayı, radyo oyunlarında rol almayı sürdürdü. Geçirdiği trafik kazasının ardından hayatını kaybetti (5 Kasım 1973). Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Ölümünden sonra, Sadi Yaver Ataman tarafından hazırlanan Dümbüllü İsmail Efendi (1974) adlı kitapta hayatı, teybe alınmış bazı hatıraları ve oyunlarına yer verildi. 1980’de Müjdat Gezen’in girişimiyle Karagözcüler ve Ortaoyuncular Derneği tarafından adına konulan ödülü Münir Özkul, Nejat Uygur, Altan Erbulak, Suna Pekuysal, Savaş Dinçel, Ali Sürmeli, Ferhan Şensoy, Levent Kırca aldı. Adı Üsküdar’la özdeşleşmiş olan Dümbüllü, Üsküdar’ın değişik yerlerinde sergilediği oyunları, At Pazarı denilen meydancıkta manav dükkânı bulunan eski tulumbacılardan Çamur Şevket’le esprileşmeleri, ve yürürken geriye dönüp peşine takılan çocukları kovalayan görüntüsüyle hâlâ hatırlanan bir simadır. Kaynakça: Raşit Çavaş, “Dümbüllü, İsmail”, DBİst.A, III, 110; Âlim Kahraman, “Dümbüllü İsmail Efendi” (Aktaran: Metin Türkay), Atikvalide, İstanbul 2009, s. 156-160. ➢ ÂLİM KAHRAMAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

145

D DÜZGÜNMAN, MUSTAFA

 Mustafa Düzgünman  Mustafa Düzgünman çalışırken

DÜZGÜNMAN, MUSTAFA (1920-1990)

Üsküdar’da bir aktar dükkânı işleten ve dinî musikiyle de ilgilenen tanınmış ebru sanatçısı.

146

İstanbul Üsküdar’da Sultantepe’de doğdu (9 Şubat 1920). Babası, aynı semtteki Abdülbâki Efendi ve Aziz Mahmud Hüdâyî camilerinin imamlığını yapan Sâim Efendi’dir. İlk tahsilini tamamladıktan sonra babasının Üsküdar çarşısındaki aktar dükkânında çalışmaya baş-ladı. Bu sırada annesinin dayısı hattat Necmeddin Okyay onu, hocalık yaptığı Devlet Güzel San’atlar Akademisi’nin Türk Tezyinî San’atları şubesine kaydettirdi (1938). Burada Necmeddin Okyay’dan eski tarz cilt ve ebru öğrenerek kısa zamanda kabiliyetiyle dikkati çekti, başka hocalardan da faydalandı. Ancak hayat şartları sebebiyle bir müddet sonra Akademi’den ayrılarak baba mesleği olan aktarÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

lığa döndü. Vefatına kadar titizlikle sürdürdüğü bu meslekte, işinin ehli güvenilir bir esnaf olarak “ahî” geleneğine bağlılığını korudu. Akademideki talebeliği yıllarında ‘’şemse’’ denilen klasik cildin güzel örneklerini îmâl eden Düzgünman, bir müddet sonra o sırada çok az meraklısı bulunan bu san’atı da terketmek zorunda kaldı. 1957’den itibaren daha fazla zaman ayırdığı ebruculukla meşguliyetini ise ölümüne kadar sürdürmüştür. Çeşitli konularda yeniliğe açık olduğu halde ebru san’atında klasik anlayışa sımsıkı bağlı kalan ve bu hususta modern uygulamalara iltifat etmeyen Düzgünman, ebruculukta kendisini geçtiğini söyleyen hocası Necmeddin Okyay’ın bu san’ata kazandırdığı çiçekli ebru çeşitlerine papatyayı eklemiş, ayrıca çiçek şekillerini de ıslah etmiştir. 1940’ta başlayıp ölümüne kadar elli yıl süren ebruculuğu sırasında 1967’den itibaren

DÜZGÜNMAN, MUSTAFA D

çeşitli sergiler açan ve bazı sergilere katılan Düzgünman, hem eserleriyle hem de yetiştirdiği öğrencilerle bu san’atın tanınmasına ve yayılmasına hizmet ederek son otuz beş yılın ebruculuğuna âdeta damgasını vurmuş bir san’atkârdır. Mustafa Düzgünman, ebru san’atı dışında dinî mûsıkîyle de meşgul olmuş ve tasavvuf zevkini Hâfız Eşref Ede’den almıştır. Muzıka-i Hümâyun’da yetiştiği için ‘’Mızıkalı’’ lakabıyla anılan Hâfız Muhiddin Tanık, Üsküdar’daki Çarşamba Rifâî Dergâhı şeyhi Hayrullah Tâceddin Yalım ve Üsküdar Rifâî Âsitânesi şeyhi Hüsnü Sarıer gibi kıymetli hocalardan istifade etmiştir. Aziz Mahmud Hüdâyî Camii’nde uzun yıllar cuma günleri iç ezan ve teravih namazı aralarındaki ilâhi okuyuşuyla iyi bir icracı olarak da tanınan Düzgünman’ın, bir kısmının güftesi kendisine ait olmak üzere değişik makamlarda bestelediği yirmi kadar ilâhisi vardır. Onun bestekârlık tarafını gösteren ve son yılların dinî mûsıkî repertuvarı açısından ayrı bir değer taşıyan bu ilâhiler, arkadaşı neyzen Niyazi Sayın tarafından notaya alınarak tesbit edilmiştir. Ayrıca vaktiyle meşkettiği dinî eserleri son zamanlarında banda okuyarak bu tavrın unutulmamasını sağlamıştır. 1953’ten 1979’a kadar yirmi altı yıl müddetle Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı’nın türbedarlığını yapan Düzgünman, halk ağzıyla koşma tarzında bazı şiirler de yazmıştır. Bunlar arasında, ebrunun tarihçesi, özellikleri ve mahiyetini anlatan yirmi kıt’alık ‘’Ebrûnâme’’si en tanınmışıdır. Kıymetli tesbihler, yazı levhaları, kendi ebruları, şemse tarzında yaptığı kitap kabı, kutu ve çerçevelerden oluşan koleksiyonu âilesinde iken, 2008 yılında bir müzayedede el değiştirmiştir. Ayrıca eski tarz körüklü fotoğraf makinasıyla 500’e yakın hat örneğini emülsiyonlu cama tesbit etmiş, bâzıları Kalem Güzeli I-III (Ankara 1972,1974,1988) ve İslâm Kültür Mîrasında Hat San’atı (İstanbul 1992) adlı eserlerde yer alan bu fotoğraf camlarının asılları daha sonra kendisi tarafından Türkpetrol Vakfı’na hediye edilmiştir. 12 Eylül 1990 Çarşamba günü vefat eden Mustafa Düzgünman’ın kabri Karacaahmed Mezarlığı’ndadır.

fa”, DİA, X, 62; “Türk Ebrûculuğunu Dirilten Adam”, Hayat, sy. 47, İstanbul 1972, s. 20-21; “Ebrû Ustası Mustafa Düzgünman”, Köprü, sy. 18, İstanbul 1978, s. 11-14; “Mustafa Düzgünman”, Doğuş, sy. 19, İstanbul 1985, s. 12-13; Uğur Göktaş, ‘’Son Ebrû Ustası Mustafa Düzgünman’’, Türkiyemiz, sy. 49, İstanbul 1986, s. 27-31; “Ebrû San’atı”, THY Magazin, sy. 74, İstanbul 1989, s. 24-25; Osman Turan, “Mustafa Düzgünman Bibliyografyası: Bir Deneme”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, sy. 10 (1991), s. 47-50; ‘’Mustafa Düzgünman’ın Çiçekleri’’, Zaman, İstanbul 23 Nisan 1992, s. 11; Ahmet Yüksel Özemre, Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı, İstanbul 1996. ➢ M. UĞUR DERMAN

Kaynakça: M. Uğur Derman, Türk San’atında Ebrû, İstanbul 1977, s. 49-51, ayrıca bk. İndeks; a.mlf., “Düzgünman, Musta-

147 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

E

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

EBÜL‘ULÂ MARDİN (1881-1957)

Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Türk hukukçusu. Ailesi Mardin kökenli olup, Kazasker Yusuf Sıdkı Efendi’nin oğludur. İyi bir eğitim alan Ebül‘ulâ, bu arada Arapça ve Farsça da öğrendi. 1903 yılında Mekteb-i Hukuk’u bitirdikten sonra İstanbul Ticaret ve İstînaf Mahkemeleri ile Şûrây-ı Evkaf üyeliklerinde bulundu. Daha sonra Mekteb-i Hukuk’ta dersler verdi ve burada öğretim üyesi oldu. 1908’den itibaren Eşref Edip’le birlikte Sırât-ı Müstakim dergisini çıkardı ve burada hukuka dair makaleler kaleme aldı. 1912’de Kelime-i Tayyibe dergisini neşretti ve aynı yıl Meşîhat-i İslâmiyye’de mektupçu ve müsteşar olarak çalıştı; bu sırada İlmiyye Salnâmesi’nin hazırlanmasında görev aldı. Daha sonra Medresetü’l-Kudât’ta hocalık yaptı ve Mecelle’nin ıslahı komisyonunda çalıştı. Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na Niğde ve Mardin mebusu olarak girdi. Cumhuriyet döneminde çeşitli kamu görevlerinde, şirket yönetim kurullarında çalıştı. 1951 yılında emekliye ayrıldıktan sonra ilmî çalışmalarını sürdüren Mardin Huzur Dersleri adlı eserinin ilk cildini neşretti; 13 Ocak 1957 tarihinde öldü. Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda medfundur. İslâm-Osmanlı hukuku ile modern Türk ve Batı hukukunu da iyi bilen Mardin gerek maka-

lelerinde gerekse konferanslarında hukuki meseleleri daima mukayeseli ve tarihî seyri içinde ele almış seçkin âlimlerdendir. İlmiyye Salnâmesi ve Huzur Dersleri dışındaki başlıca ilmî çalışması, Medenî Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa’dır (İstanbul 1946). üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

› Ebül’ulâ Mardin

149

E ECE AYHAN

Bunların dışında arazi,evkaf, şahıs, miras, aile, toprak, kat mülkiyeti alanlarında eserler veren Mardin, başta İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi ve Sırât-ı Müstakim olmak üzere çeşitli dergilerde makaleler yazmıştır. Huzur Dersleri’nin ikinci ve üçüncü ciltleri bir arada Prof. İsmet Sungurbey tarafından yayımlanmıştır (İstanbul 1966). Ebül‘ulâ’nın oğlu Prof. Dr. Şerif Mardin günümüz önemli sosyologlarındandır. Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 209; İsmet Sungurbey, “Ebül‘ulâ Mardin’in Ailesi, Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri, Son Eseri: Huzur Dersleri”, Huzur Dersleri II-III, İstanbul 1966, s. IIIXLI; Cevdet Yavuz, “Ebül‘ulâ Mardin”, DİA, X, 363-364. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ECE AYHAN (1931-2002)

Şair; uzun süre İstanbul’un Anadolu yakasında, Üsküdar’da oturmuştur.

150

Datça’da (Muğla) doğdu (1931). Tam adı Ece Ayhan Çağlar’dır. Babası, Datça mal müdürlerinden Behzat Çağlar, annesi Ayşe Hanım’dır. Ailesiyle birlikte 1940’ta Çanakkale’den İstanbul’a göç etti. Hırkaişerif İlkokulu, Zeyrek Ortaokulu ve Beyoğlu Erkek Lisesi’nden (1953) sonra Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ni bitirdi (1959). Gürün (1963) ve Alaca’da (Çorum) kaymakam ve belediye başkanı olarak görev yaptı. Askerliğinin (1963-1965) ardından atandığı Çardak (Denizli) kaymakamlığından emekliye sevk edildi (1966). İstanbul’a dönerek MeydanLarousse ansiklopedisinde çalıştı; dergi müdürlüğü, yayınevi redaktörlüğü gibi işler yaptı. Beyin ameliyatı olduğu Zürih’te iki buçuk yıl kaldı (1974-76). İstanbul, Bodrum ve Çanakkale’de yaşadı. 12 Temmuz 2002’de İzmir’de öldü. Memuriyetten ayrılıp İstanbul’a geldikten sonra uzun süre İstanbul’da, Üsküdar yakasında oturan şair,oturduğu yerleri Anadoluhisarı (Dolaybağı), Üsküdar (Sultantepe), Beylerbeyi (Koru), Çengelköy (Vahdettin’in köşkünün altı, Mehmetçik İlkokulu bitişiği, deniz ve vapurlar hemen ayak altındaydı) olarak belirtmiştir. İlk şiiri 1954’te Türk Dili’nde çıktı. Kendisinin “Sivil Şiir” demeyi tercih ettiği İkinci Yeni şiir akımının önemli isimlerinden biri oldu. Şiirleri Varlık, Yenilik, Pazar Postası, Seçilmiş Hikayeler, Yeditepe ve Yeni Dergi’de yayımlandı. İlk kitabı ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

GÖKYÜZÜNDE BİR CENAZE TÖRENİ Düşmemiş Hazerfan Efendi’yle karşılaşır mı acaba? Bir bakmışım baloncusu uçmuş kan mavisi balonlar Kuşların vurulduğu mevsim Üsküdar iskele alanında Bir bakmışım gökyüzünde gömülmez bir cenaze töreni Ve aşağıda, yıkanmış balonlar demetinin başında (…) —Ece Ayhan

Kınar Hanımın Denizleri 1959’da çıktı. Aklın sınırlarını zorlayan kurgu ve yapısıyla sürrealistleri hatırlatan şiirlerinde ölüm ve arzu iç içedir. Karanlık bir bakış, dil üzerindeki bozma etkinliğiyle beraber yürüyen lirizim; sokak yaşantısından ekonomiye, tarihe, mite ve coğrafyaya yapılan atıflar onun şiirinin temel özelliklerindendir. İlk kitabından sonra Bakışsız Bir Kedi Kara (1965), Ortodoksluklar (1968), Devlet ve Tabiat ya da Orta İkiden Ayrılan Çocuklar İçin Şiirler (1973), Yort Savul (1977), Zambaklı Padişah (1981), Çok Eski Adıyladır (1982) gibi şiir kitapları yayımlanmıştır. Anı, günlük, deneme, anlatı türünde de kitapları vardır. Kaynakça: Ece Ayhan, Başıbozuk Günceler, İstanbul 2003; “Ece Ayhan”, TBEA, I, 294-296. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

EDHEM EFENDİ, ŞEYH E

EDHEM EFENDİ, ŞEYH Üsküdar Özbekler Dergâhı’nın sanatkâr şeyhi. Üsküdar Sultantepe’deki tekkede doğdu (1829). Tam adı İbrahim Edhem’dir. Babası Şeyh Sadık Efendi’dir. Hâce Hesnâ Hatun mahalle mektebini bitirdikten sonra babası, amcası ve dergâh mensubu âlimlerden özel dersler aldı. Arapça, Farsça ve Çağatayca’yı şiir yazacak kadar iyi öğrendi. Ayrıca okuduklarını anlayacak kadar Ermenice ve Fransızcaya vakıf oldu. Çeşitli ilim ve sanat dallarında kendini yetiştirdi. İleri yaşlarda hat sanatına da merak duyarak Çarşambalı Arif Bey’den ta’lik icazeti aldı. Babasından öğrendiği ebruculuğu geliştirdi. Müsbet ilimlere merakı ve kabiliyeti onu, devrin, sahasında önde gelen isimlerinden Salih Zeki Bey ve Mekteb-i Harbiye Nazırı Galip Paşa ile matematik ve kozmoğrafya müzakare edecek dereceye yükseltmişti. Mekteb-i Sanayi imalat müdürlüğü de yapan Edhem Efendi, Tamirat-ı Âliye müdürü olarak Mekke’de bulundu; Kâbe’nin tamiratıyla meşgul oldu. Zemzem kuyusunun üzerini kafes şeklinde kurşundan bir kapak dökerek örtmüş, Medine’de Ravza-i Mutahhara’nın inşaat hizmetlerini yürütmüştür. Sadece mübarek mekânların tamiratında kullandığı malasını titizlikle saklayarak defninde kabrine konulmasını vasiyet etmişti.

ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Şeyh Edhem Efendi Üsküdar Sultantepe’deki Özbekler Tekkesi



(1829-1904)

Doksanüç Harbi’nde (1887-1888) Üsküdar’da teşkil edilen Mevkib-i Hümayun’un kumandanlığını da yapmış, son derece mütevazi, hoşsohbet bir insandı. Şeyhliği oğlu Sâdık Efendiye bırakmakla birlikte yaşadığı zamanlarda dergâh, devrin İstanbul ve özellikle Üsküdar’daki önemli ilim, kültür ve sanat merkezlerinden biri haline gelmişti. 8 Ocak 1904’te tekke mescidinde yatsı namazını kılarken vefat ederek hazireye defnedilmiştir. Vefatı üzerine Rızâ Tevfik’in yazdığı: “Tavaf et geçme ey zâir! Bu makber kenz-i irfandır/Defin olmuş yatır bir âlem-i mâna zemininde/ Tarik-i Nakşbendî Şeyhi İbrahim Edhem kim/Bu Özbek tekkesinde mürde diller eyledi zinde” mısralarıyla başlayan mersiye pek beğenilerek kabir taşına yazılmıştır. Dergâh mescidinin altındaki mütevazi atölyede hazırladığı eserlerini Kâmî mahlasıyla imzalamıştır. Teknik resim çizmeyi bildiği için yapacaklarının çizimini, modelini, dökümünü, tornasını bizzat kendisi yapardı. Zamanla doğramacılık, marangozluk, oymacılık, hakkaklık, mühürcülük, dökmecilik, tornacılık, demircilik, tesviyecilik, makinecilik, matbaacılık, dokumacılık, mimarlık, ebruculuk gibi fen ve sanatlarda ihtisas sahibi sayılacak kadar kendini geliştirdi. Bu sebeple hezarfen (binbir sanatta mahir) sıfatıyla anıldı. Nitekim devrin en tanınmış hezarfen sanatkârlarından biri olarak yaptığı ebrular pek beğenildiğinden tekkenin ihtiyaçlarını karşıla-

151

E EDİB MEHMED EMİN  Edib Mehmed Emin’in mezar taşı

mak üzere Beyazıt’taki kâğıtçılar çarşısında rağbetle satılmış ve başarılarıyla dikkat çektiğinden Sultan Abdülaziz’in huzuruna kabul edilmiştir. Hac mevsiminde dergâha gelen bir sanatkârdan öğrenerek dokuduğu kıymetli Hint kumaşları sarayda kullanılmıştır. Ayrıca dergâhtaki kuyudan suyu kendi kendine çeken bir pompa yapmış, Almanya’ya gönderdiği bir sünnet makinesi takdirname kazanmıştır. Bazı eserleriyle 1867 Paris Sergisi’ne katılarak madalya almıştır. Türkiye’de ilk kurşun boruyu dökmüş, ufak bir litografya makinesiyle tekkede başladığı matbaacılığı ilerleterek Rızâpaşa Yokuşu’nda bir matbaa açmıştır. Dergâhta inşa ettiği sandala kendi yaptığı pervaneli buhar makinesini yerleştirip Balaban İskelesi’ne hamallara indirterek Üsküdar Paşalimanı’na kadar çalıştırmış —kendi tabiriyle— jurnal korkusundan daha ileri götürmeyerek, yine hamallara yükletip dergâha çıkarttırmıştır. Saatçilik hariç her şeyle ilgilendiğini söyleyen sanatkârın eserlerinden elde kalan bazı örnekler, günümüzde Üsküdar Özbekler Dergâhı’ndaki dolapta korunmaktadır. Vasiyetine uyularak üzerine ebru talebesi Aziz Efendi tarafından Arapça “nakışlar dolapta saklıdır, yapan da toprakta” manasına gelen ibare yazılmıştır. Kaynakça: Necmeddin Özbekkangay’dan vaktiyle alınmış şifahi bilgiler; M. Uğur Derman, Türk Sanatında Ebrû, İstanbul 1977, s. 32-40; a.mlf., “Edhem Efendi”, DİA, X, 416-417; İbrahim Refik, “Mucit Bir Nakşi Şeyhi Edhem Efendi”, Tarihin Meçhul Tanıkları, İstanbul 2008, s.101-104. ➢ MUSTAFA UZUN

EDİB MEHMED EMİN (ö. 1801)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Osmanlı vak‘anüvisi.

152

Midilli Nâzırı Ali Bey’in oğludur. Bürokrasiden yetişmiş, bir süre teşrifatçı vekili olmuş, ardından Vak‘anüvis Enverî’nin ordu ile birlikte sefere gitmesi üzerine rikâb vak‘anüvisliği görevine getirilmiş, 1792’de asaleten teşrifatçıbaşı tayin edilmiştir. Bu arada Vak‘anüvis Vâsıf ’ın da seferde bulunması sebebiyle ikinci defa rikâb vak‘anüvisi tayin edilen Edib Efendi 1801 yılında vefat etmiş, cenazesi önce Fındıklı’da Perizad Hatun Camii haziresine gömülmüş, daha sonra oğlu Reisülküttap Süleyman Necib Efendi tarafından Üsküdar Nuh Kuyusu’na nakledilmiştir. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ancak günümüzde mezarının yeri belli değildir. Vak‘anüvis olarak yazdığı Târih 1788-1792 yılları arası olaylarını ihtiva eder. Aynı zamanda şair olan Edib’in bir Divan’ı ile ahlaka dair Ravzatü’lhikem adında bir eseri daha vardır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, I, 317; Osmanlı Müellifleri, III, 23; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1945, III, 1221; Bekir Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 278; Sait Yavuz, “Edib Mehmed Emin”, DİA, X, 422-423. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ELKER, KEMAL (1921-1988)

Üsküdar doğumlu, eski eserler konusundaki b ilgi ve birikimiyle tanınmış kültür ve sanat adamı. Üsküdar’da doğdu. İlk ve ortaokulu Ankara’da, liseyi İstanbul Erkek Lisesi’nde tamamladı. Tıbbiye beşinci sınıfta iken rahatsızlığı nedeniyle yüksek öğrenimini yarıda bıraktı. Vilayet Muhasebe Müdürlüğü (1945) Beşiktaş Mal Müdürlüğü ve İstanbul Radyosu’nda görev aldı. 1959 yılına kadar radyodaki görevini sürdürdü. 1961’de girdiği İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde eski eserler müşaviri olarak çalıştı. Bir ara Gaziantep Bölge Şefliği yaptı. 1988 yılında İstanbul’da vefat etti. Geçmişten günümüze miras kalan Osmanlı kültürüne ömrünü adamış, titiz çalışmalarda bulunmuş sayılı şahıslardan biridir. Arkeoloji ve eski medeniyetler hakkında kaleme alınmış ya-

ELOĞLU, METİN E

zıları vardır. İstanbul Ansiklopedisi müellifi Reşat Ekrem Koçu gibi şahıslarla yakın dostluğu oldu. Kendisi de İstanbul Kültür ve Sanat An-siklopedisi’nin (Tercüman Yay., 4 Cilt, İstanbul 1982) yayın kurulunda yer aldı. Ebru sanatı ve tarihiyle ilgili araştırmalar yaptı, çeşitli kültür mekânlarında Eski Türk Ebruları Sergisi açtı, konuyla ilgili neşredilen eserlere katkıda bulundu. 1608 yılında neşredilmiş el yazması Tertîb-i Risâle-i Ebrî isimli eserden kamuoyunu ilk kez o haberdar etti. Safranbolu evlerinin günümüze kazandırılması çalışmalarında, Rumelihisarı projesinde, İstanbul şehrinin topografyası üzerinde, Eyüp Sultan’ın tarihi yerleşim dokusunun yeniden planlanmasında, Türk İnşaat ve Sanat Eserleri Müzesi’yle Türk Yazı Sanatları Müzesi’nin kuruluşunda görev aldı. Sahaflar Çarşısı müdavimlerindendi. 1970 yılında, yüz yirmi yıl önce yalnızca 150 adet basılmış Seyahatnâme-i Hudûd isimli eseri bir ABD’linin almak istediğini görmüş, derhal devreye girerek bu kıymetli eseri kendisi satın alarak kitabın yabancılara gitmesini engellemiştir. Tarih düşürme konusunda da özel yeteneği vardı. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi emekli müdürü Nurettin Kalkandelen’in vefatı üzerine söylediği “Değdi âh, tîr-i ecel Nureddin’in kalkanına!” tarih dizesi merhumun mezar taşına yazılmıştı. Ekrem Hakkı Ayverdi’nin vefatına da tarih düşmüştür. Kaynakça: A. Bilgin Turnalı, “Bir Kemal Elker Vardı”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, sy. 42–45, s. 22, 1989; R. Ekrem Koçu, “Gün İçinde Tarihti”, Tercüman, 27 Ekim 1974; “Ebru Sanatının Doğuşu ve Tarihçesi”, Türk Süsleme Sanatları, İstanbul 1977, s. 26; Hatice Fahrunnisa Kara, “Bir Dünya Kenti İstanbul ve İlk Türk (Osmanlı) - İslâm Yerleşmesi Eyüp Üzerine” Eyüp Sultan Sempozyumu III: Tebliğler, İstanbul 2000, s. 45; M. Serhan Tayşi, Ali Emiri’nin İzinde, İstanbul 2009, s. 313; Altan Deliorman, Işıklı Hayatlar, İstanbul 2004, s. 15. ➢ HÜSEYİN YÜRÜK

ELOĞLU, METİN (1927-1985)

Üsküdarlı şair ve ressam. İstanbul’da doğdu. Babası bahçıvandı. Üsküdar’da Bulgurlu ve Kısıklı ilkokullarını ve Sultantepe Ortaokulu’nu bitirdi. Sınavla girdiği (1943) Güzel Sanatlar Akademisi resim bölümünden siyasî sebeplerle iki ay tutuklu kaldığı için kaydı

YİTİKÇİ Hadi git azıcık İstanbul iste Kosunlar o denizi bir çanağa Bir çıkına elesinler o günlerimi O yazdan Üsküdar’dan ne kaldıysa Elif ’ten Doldur ceplerine Onlarda yoksa komşularında vardır Tanırlar sevinirler Beni bay Metin gönderdi, de. —Metin Eloğlu

silindi (1946). Akademiye konuk öğrenci olarak devam ettiği sırada (1947) askere alındı. Disiplinsizlikleri sebebiyle askerliği beş yılda bitirebildi. İstanbul Belediyesindeki kısa çalışma hayatının ardından geçimini resimlerinin geliri ve süslemecilikle kazandı. Resimlerinde lekeci bir anlayışı benimsedi. Yazar ve şair portreleri, bazı kompozisyonlar ve İstanbul manzaraları yaptı. Pek çok resim sergisi de açarak 1967 ve 1976’da birincilikler kazandı. Şiirleri 1943’ten başlayarak Kovan, İstanbul, Varlık, Yaprak, Fikirler, Kaynak, Yeditepe, Edebiyat Dünyası, Seçilmiş Hikâyeler, Söz, Şairler Yaprağı, Türk Dili, Pazar Postası, Yenilik, Papirüs, Soyut, May, Güney gibi dergilerde yayımlandı. Başlangıçta Orhan Veli doğrultusunda göründüyse de zamanla imgeyi ön plana çıkararak İkinci Yeni şairlerine yaklaştı. Yaşama sevinci dolu, şiddetli ve keskin yergiler içeren şiirlerinde argo kullanımlar da içeren kendine özgü bir şiir sözlüğünden yararlandı. 1960’tan sonra İkinci Yeni’nin etkisinden de uzaklaşarak sözcükleÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

153

E ENDERUNLU VÂSIF  Enderunlu Vâsıf’ın mezar taşı

re aşırı düşkün, uçlarda dolaşan soyut bir alana kaydı. “Üsküdarlama”, “Yitikçi” gibi şiirlerinde Üsküdar’a, çocukluğuna göndermeler yapmaktadır. Şiirlerini Düdüklü Tencere (1951), Sultan Palamut (1957), Odun (1959), Horozdan Korkan Oğlan (1961), Türkiye’nin Adresi (1965), Ayşemayşe (1968), Dizin (1971, TDK şiir ödülü), Yumuşak (1975), Hep (1982) gibi kitaplarda topladı. Hakkında Asım Bezirci tarafından Metin Eloğlu kitabı yayımlandı (1971). Kaynakça: Şükran Kurdakul, Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, Ankara 1973, s. 144-145; Behçet Necatigil, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, İstanbul 1989, s. 117-118; “Eloğlu, Metin”, TBEA, I, 302-303; “Eloğlu, Metin”, TDEA, III, 28. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ENDERUNLU VÂSIF (ö. 1824)

Mezarı Üsküdar Karacaahmet’te bulunan divan şairi.

154

İstanbul’da doğd u. Asıl adı Osman Vâsıf ’tır, Enderun’dan yetiştiği için Enderunlu veya Enderûnî lakabıyla anılır. III. Mustafa, I. Abdülhamid, III. Selim, IV.Mustafa ve II. Mahmud dönemlerinde yaşamıştır. İlkgençlik yıllarında Halil Paşa’nın yardımıyla, Galata Sarayı’na yerleştirildi. Ancak burayı bitirdikten sonra Enderun’a alınmadı. Bir süre bazı güçlüklerle karşılaştı, çeşitli sıkıntılar çekti. Daha sonra Silâhdar Süleyman Paşa’nın kaftancısı olunca Topkapı Sarayı’nda Enderûn-ı Hâssa Koğuşuna kabul edilerek bu tür sıkıntılardan kurtuldu. IV. Mustafa’nın cülûsundan sonra padişahın hizmetlerini gö-ren Has Oda erkânı arasına alındı, ardından hünkâr başlalası oldu. 1815’te peşkir ve anahtar ağalığına, 1817’de kiler kethüdâlığına yükseldi. IV. Mustafa ve II. Mahmud devirleri Vâsıf için bir bakıma ikbal yılları oldu. Saraydaotuz yıldan fazla görev yaptıktan sonra 1819’da hâcegân payesi verilerek Bolayır’daki Şehzade Süleyman Vakfı’nın mütevelliliğine tayin edildi. Ömrünün son yıllarını İstanbul’da geçirdi. Mezarı Üsküdar’da Karacaahmet’tedir. Vâsıf Galata Sarayı’nda iken şiir yazmaya başlamış; Enderun’da kendisine geniş bir çevre bulmuştur. Hoşsohbet, rint meşrep ve nüktedan bir kişiliğe sahiptir. Ömrünün sonlarına doğru ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

şiirlerini gözden geçirdiği, değersiz bulduklarını yaktığı bildirilmektedir. Buna rağmen oldukça hacimli bir divanı bulunmaktadır. Divan edebiyatının hemen bütün nazım şekillerinde örnek veren Vâsıf, aynı zamanda bu edebiyatın şarkı nazım şekliyle en fazla eser veren şairidir. Aruzun pek az kullanılan kalıplarını başarıyla kullanmıştır. Mûsıkîyle de ilgilenmiş, çeşitli şiirleri bestelenmiştir. XVIII. yüzyılda divan şiirinde mahallileşmeyi başlatan şairlerin etkisinde kalmıştır. Şiirdeki ününü gazelleri ve şarkılarına borçludur. Eski şiirin kurallarını ve estetik değerlerini fazla umursamayan Vâsıf, Nedim’in getirdiği yeniliklerden etkilenmiştir. Tasavvufun etkisi pek görülmeyen şiirlerinde İstanbul önemli bir yer tutmaktadır. Ziya Paşa, şairliğini takdir eder, doğuştan gelen şairlik gücüyle bazı güzel şiirler yazdığını söyler. Ancak kültür ve bilgisinin yetersiz oldu-

ERGİNER, HÜSEYİN SUAT E

ğunu belirtir. Şairin tek eseri yazma ve basma nüshaları bulunan mürettep divanıdır. Bazı kasır, köşk ve saray gibi yapıların kitabelerine konmak üzere şiirler yazmıştır. Üsküdar’da Miskinler İmârethânesi ve Şerefâbâd Mescidi’nin tamiri dolayısıyla tarihler düşürmüştür. Kaynakça: Haluk İpekten, Enderunlu Vâsıf, Ankara 1989; Enderunlu Vâsıf Divanı (haz. Rahşan Gürel), İstanbul, ts. ➢ AZMİ BİLGİN

ENVERÎ, SÂDULLAH (ö. 1209/1794)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Osmanlı vak‘anüvisi. Aslen Trabzon kökenli olup İstanbul’da doğmuş ve yetişmiştir. Bir süre Bâbıâli’de çalışan Enverî, burada hâcegân rütbesine yükselmiş, 1769’da vak‘anüvisliğe getirilmiş ve savaş halinde bulu-

nulan Rus cephesine gitmiştir. İki yıl sonra sadâret teşrifatçısı olan Enverî, ardından ikinci tezkirecilik ve cebeciler kâtipliği görevlerinde bulunmuştur. 1774’te alındığı vak‘anüvislik görevine iki yıl sonra tekrar getirilmiş, bir süre sonra teşrifatçı ve büyük tezkireci tayin edilmiştir. 1783 yılında azledildiği vak‘anüvislik görevine 1787’de üçüncü defa, üç yıl sonra da dördüncü defa tayin edilmiştir. Bu arada Anadolu muhasebeciliği görevini de üstlenen Enverî 7 Kasım 1794 tarihinde ölmüştür. Cenazesi Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nın Selimiye Dergâhı karşısında Haydarpaşa’ya giden yolun kenarına defnedilmiştir. Üç kısımdan oluşan Târih’i 1769-1792 yılları arası olaylarını kapsar. Kaynakça: Cemâleddin Mehmed, Âyîne-i Zurefâ, İstanbul 1314, s. 57-58; Osmanlı Müellifleri, III, 22-23; Babinger (Üçok), s. 348-350; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1945, III, 303; Münir Aktepe, “Enverî”, İA, IV, 281-283; a. mlf., “Enverî, Sâdullah”, DİA, XI, 268-270; Bekir Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277-279. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

› Enverî’nin Karacaahmet Mezarlığı’ndaki mezar taşı

ERGİNER, HÜSEYİN SUAT (1908-1988)

Üsküdar araştırmacısı, gazeteci, öğretmen. Sancak vilayetinin bir kasabası olan Taşlıca’da doğdu (27 Nisan 1908). Babası İzmir doğumlu Ali Rızâ Bey, annesi Melek Hanım’dır. İstanbul Erkek Öğretmen Okulu’nu bitirdi. (1931). 1938’e kadar ilkokul öğretmenliği yaptı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne bağlı yabancı diller kurslarında yüksek tahsilini tamamladı (19381940). Anadolu’nun çeşitli yerlerinde Fransızca öğretmenliği yaptı (1942-1955). 1956’dan itibaren müdür yardımcısı olarak görev yaptığı İktisat ve Ticaret Vekâleti Millî Korunma Dairesi Zat ve İdarî İşler Müdürlüğü’nden emekli oldu (1959). Hayatının bundan sonraki yıllarını Üsküdar Gazetesi’nde başyazarlık, Üsküdar üzerine araştırmalar ve bunların yayımıyla geçirmiştir. 1960’lı yıllardan vefatına kadar Kuzguncuk’ta ve Rumi Mehmet Paşa mahallesinde oturdu. 5 Kasım 1988’de vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Erginer’in Üsküdar’la alakalı eserleri şunlardır: Asya’nın Kapısı Üsküdar, Fotoğraflarla Üsküdar, Kalkınan Üsküdar, İstanbul’un En Büyük ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

155

E ERGUN, SADETTİN NÜZHET

Anıtı ve Şemsipaşa Meydanı Faciası, Üsküdar Penceresinden Görünen Türkiye, Belgeler Konuşuyor, Gerçekler ve Uyarmalar. Kaynakça: Fahri Atabey, Asya’nın Avrupa’ya Bakan Penceresi Üsküdar ve Hizmetlerim, İstanbul 1973, s. 80; Fethi Gedikli, “Girişimci Bir Üsküdar Sevdalısı: Hüseyin Suat Erginer (19085 Kasım 1988)”, Üsküdar Sempozyumu VI: Bildiriler, İstanbul 2008, II, 201-220. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ERGUN, SADETTİN NÜZHET (1899-1946)

Üsküdarlı edebiyat ve mûsıkî araştırmacası.





Hüseyin Suat Erginer Sadettin Nüzhet Ergun

156

Bursa’da dünyaya gedi. Annesi Teselya’da Yenişehir Feneri Sâdî Dergâhı şeyhi Mehmed Vehbî Efendi’nin kızı Sâdiye Hanım’dır. Üsküdar Sultânîsi’nden sonra girdiği Dârülfünun Edebiyat Fa kültesi’nden mezun oldu. Önce Ankara Erkek Lisesi, Konya Lisesi ve İstanbul’daki çeşitli liselerde edebiyat öğretmenliği yaptı. Bir ara mûsıkî ile de meşgul oldu. İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde memurluk, kısa bir müddet İstanbul Edebiyat Fakültesi’nde öğretim üyeliği yaptı. Bir ara tebdil-i hava için ailesiyle birlikte Çankırı’da kaldı (1941). Son görevi Beyazıt Devlet Kütüphanesi müdürlüğüdür. Hayatı maddî ve manevî sıkıntılar içinde geçti. Genç yaşta yakalandığı verem, doğru dürüst tedavi edilemediğinden henüz kırk yedi yaşında ölümüne sebep oldu (25 Nisan 1946). Kabri Karacaahmet Mezarlığı’nda şair Nedîm’in yakınlarındadır. Üsküdar’da Hallaç Baba Dergâhı şeyhi olan dayısı Ahmed Ferid Efendi’nin vefatı üzerine, ailenin başka erkek çocuğu olmadığından veraset icabı, yedi-sekiz yaşında bu dergâha şeyh oldu; görevi vekâleten diğer şeyhler tarafından yürütüldü. 1921’de, Meşîhat Dairesi’nce imtihan edilerek Hallaç Baba Sâdî Dergâhı şeyhliği resmîleşmiş, bu görevi dergâhların kapandığı 1925’e kadar devam etmiştir. Edebiyat hayatına önce tasavvufî muhtevalı manzumeler yazarak başlayan Ergun, sonradan hazırladığı çalışmalarla divan, tekke ve Türk halk edebiyatı ile klasik Türk mûsıkîsinin birçok yönünü aydınlatmış, yayımladığı birçoğu belge niteliğindeki eserleriyle de Türk edebiyat ve kültür tarihine büyük ölçüde hizmet etmiştir. Çok verimli ve düzenli bir yayın hayatı olmaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

sına rağmen erken yaşta hastalanması yüzünden hazırlamaya başladığı birçok eseri ya müsvedde halinde yarım kalmış, ya da yayımlanamamıştır. Başlıca eserleri: İlm-i Tasavvuf (1925), Halk Şairleri (1927), Karacaoğlan (1927), Pîr Sultan Abdal (1929), Bektaşî Şairleri (1930), Şeyh Galib (1932), Neşâtî (1933), Şeyhülislâm Bahâî (1933), Cenab Şahabeddin (1934), Sâmih Rifat (1934), Bâkî (1935), Âşık Ömer (1936), Nâmık Kemal’in Şiirleri (1941), Türk Mûsıkîsi Antolojisi, 2 c. (1942-1943), Hatâyî Divanı (1946). Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, III, 1574-1576; İbrahim Alâeddin Gövsa, Meşhur Adamlar: Hayatları-Eserleri, İstanbul 1933-1936, IV, 1395; Bedî N. Şehsuvaroğlu-Muzaffer Gökman, Sadettin Nüzhet Ergun, İstanbul 1976; Ekrem Bektaş, “Ergun, Sadettin Nüzhet”, DİA, XI, 299-301. ➢ ABDULLAH UÇMAN

ERKMAN, HALİL KEMALETTİN (1898-1966)

Kandilli Rasathânesi müdürü. Nasırzâde Nusret Efendi ile Zehra Hanım’ın oğludur. Girit’in Kandiye kazasında doğdu (1898). İstanbul’a gelerek Küçükpazar semtine yerleşti (1909). Mercan Rüşdiyesi ve İdâdîsi’ni bitirdikten sonra İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nin Matematik ve Fizik Bölümü’nden mezun oldu. Askerliğini Edirne’de yaptı. Askerlik dönüşü Samiye Hanım’la evlendi ve Çengelköy’e yerleşti. Çengelköy caddesi üzerinde köşkü bugün de metrûk bir vaziyette ayaktadır. Üç çocuğu oldu. Soyadı kanunu çıkınca Erkman soyadını aldı. Prof. Fatin Gökmen’in maiyetinde çalıştı. Kandilli Rasathânesi’nin kuruluşunda görev aldı. Daha sonra Almanya’da Potsdam Üniversitesi’nde sismoloji dalında ihtisas yaptı. Gökmen emekli oluncaya kadar muavinliğinde bulundu. 1943-1953 yılları arasında Kandilli Rasathânesi’nin müdürlüğünü yaptı. 3 Haziran 1966’da vefat etti. Nakkaştepe Mezarlığı’na defnedildi. Efendiliği, olgunluğu, yardımseverliği ve engin bilgisiyle Çengelköy’ün sayılan ve sevilen bir beyefendisi idi. Kaynakça: Mehmed Rebii Hatemi Baraz - Zeynep Demircan, Çengelköy’de Tarih, İstanbul 2004, s. 215-216; “Erkman (Halil Kemâleddin)”, İstA., X, 5195. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ERSOY, ALİ ULVİ E

Üsküdar doğumlu karikatürist. Üsküdar’da doğdu (1924). Balıkesir Öğretmen Okulu’ndan sonra Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Resim bölümünde okudu. İlk karikatürü on altı yaşındayken yayımlandı. 1947-49 yıllarında Kahkaha ve Mizah dergilerinde çizdi. 1950’den itibaren Cumhuriyet gazetesinde çalışmaya başladı. Cumhuriyet’in yanı sıra 41 Buçuk, Tef, Tas, Dolmuş, Yön dergilerinde de çizdi. ABD’de Twenty Century Fox film şirketinde ve Schlaifer ile Field Stone stüdyolarında film afişi ressamlığı yaptı (1957-59). Bu dönemde karikatür ve desenleri The New Yorker, Look, Saturday Evening Post, Punch dergileri ile Financial Times ve New York Times gazetelerinde yayımlandı. Evliya Çelebi çizgi filmini ve Piri Reis’in Amerika Haritası (1971) belgesel filmini yaptı. Reklam filmciliği sektöründe de önemli çalışmaları oldu. AND Film’in canlı resim çalışmalarında başarı gösterdi. Yurt içi ve yurt dışında çeşitli ödüllere layık görüldü.

Kaynakça: “Ersoy, Ali Ulvi”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, I, 388; Atila Özer, “Çizginin Şiirini Yaratıyordu”, Cumhuriyet 30 Ocak 2000; “Ali Ulvi’yi Yitirdik” Türk Dili Dergisi, nr. 65, MartNisan, 1998, s.11. ➢ HÜSEYİN YÜRÜK Ali Ulvi Ersoy



(1924-1998)

30 Ocak 1998’de öldü ve Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Halil Kemalettin Erkman’ın Çengelköy’deki köşkü



ERSOY, ALİ ULVİ

157 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

E ERSOY, MEHMET ÂKİF



Mehmet Âkif Ersoy



Mehmet Âkif’in Beylerbeyi’nde oturduğu ev › Mehmet Âkif, devrinin tanınmış şair ve edipleriyle

158

ERSOY, MEHMET ÂKİF (1873-1936)

Aralıklarla Üsküdar Beylerbeyi ve İhsaniye semtlerinde yaşamış ünlü Türk şairi. Fatih’te Sarıgüzel semtinde doğdu. Babası Fatih Medresesi müderrislerinden İpekli Tahir Efendi’dir. Annesi Emine Şerife Hanım aslen Buharalı olup Tokat’a yerleşmiş bir ailedendir. Fatih Merkez Rüştiyesi (1885) ve Mülkiye Mektebi’nin İdâdî (lise) kısmından mezun oldu. Mülkiye’de başladığı yüksek öğrenimini babasının ölümü üzerine Halkalı Baytar Mektebi’nde sürdürdü ve bu okulu birincilikle bitirdi (1893). Ziraat Nezareti’nde baytar müfettiş yardımcılığıyla başladığı memuriyeti sırasında Edirne’de bulundu, Anadolu ve Rumeli’nin çeşitli bölgelerinde dolaştı, Şam’a kadar gitti. Halkı yakından tanıdı, dertleri ve problemleri hakkında bilgi sahibi oldu. Çocuk yaşlarda başlayıp ara verdiği hıfzını da memuriyeti sırasında kendi kendine çalışarak ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

tamamladı. Bazı okullarda (1906-1907) Dârülfünun Edebiyat Şubesi’nde (1908) ve Dârülhilâfetilâliyye Medresesi’nde (1914) hocalıkları oldu. Tahammül edemediği bir haksızlık sebebiyle memu-riyetten, İttihat ve Terakki ile uyuşmazlığı sebebiyle Dârülfunun’daki hocalığından ayrıldı. II. Meşrutiyet’in ardından yayımlanmaya başlanan Sırât-ı Müstakim dergisinin yayın ekibi içinde yer aldı (Ağustos 1908). Daha sonra adı Sebîlürreşad olan dergi Akif ’in yönetiminde ve başyazarlığında yayınını sürdürdü. Şiirlerini bu dergide yayımlamaya; 1911’den itibaren de Safahat adıyla kitaplaştırmaya başladı. 1914-1915 yılları içinde Mısır ve Medine’ye sonra Teşkilât-ı Mahsûsa’nın verdiği görevle önce Berlin’e, ardından da Arabistan’ın Necid bölgesine seyahatleri oldu. Millî Mücadele’ye fiilen katılma kararıyla 1920 Şubatında Balıkesir’e gidip halkı birliğe ve işgallere direnmeye çağırdı. İstanbul’a döndükten sonra, Heyet-i Temsiliye’den gelen davet üzerine 10 Nisan 1920’de Ankara’ya geçti. Burdur

ERSOY, MEHMET ÂKİF E

mebusu seçildi (5 Haziran 1920). Bütün varlığıyla mücadeleye katıldı; vaazlar verdi, dergisini çıkarmaya devam etti; İstiklâl Marşı’nı yazdı. Şiir 12 Mart 1921’de Büyük Millet Meclisi’nce millî marş olarak kabul edildi. Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasının ardından teşekkül eden II. Mecliste, muhalefet grubunu oluşturan diğer milletvekilleri gibi o da aday gösterilmedi. Abbas Halim Paşa’nın daveti üzerine Mısır’a gitti (Ekim 1923). İki yıl yazları İstanbul’a döndüyse de 1925 yılı sonundan itibaren Mısır’da sürekli kalmaya başladı. Diyanet İşleri Reisliği’nin teklifiyle orada başladığı Kur’an mealini bitirdi. Ancak ibadetlerin Türkçeleştirilmesi eğilimi sebebiyle sözleşmesini fesh ederek teslim etmedi. Kahire’de elCâmiatü’l-Mısriyye’nin Edebiyat Fakültesi’nde Türk dili ve edebiyatı dersleri verdi (1929-1936). 1935’te hastalandı, 17 Haziran 1936’da İstanbul’a döndü. 27 Aralık 1936’da Beyoğlu’ndaki Mısır Apartmanı’nda vefat etti. Edirnekapı Mezarlığı’nda toprağa verildi.

İkinci Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e yaşanan savaşlar, acılar ve yeniden var olma mücadelesiyle geçen dönemin bir çeşit kroniği gibi de ele alınabilecek olan Safahat’taki şiirlerinde muhteva daha ön planda olmasına rağmen büyük sanatkâr sezgisi de hissedilir. Özellikle Mısır’da yayımladığı Gölgeler adını taşıyan Yedinci Safahat’ta (1933) sanatkâr ruhunun lirik nağmeleri etkileyici bir dille ifadesini bulur. Akif ’in edebiyat yazıları, çevirileri, bazı tefsir denemeleri, vaazları, mektupları ölümünden sonra külliyat halinde (c. I-X) yayımlanmıştır. Akif ’in Üsküdar’la bilinen en eski ilişkisi, 1905’ten önce, Hicrî Efendi’nin derslerine katılmak için, Harmanlık kahvesine devamıdır (bk. Hicrî Efendi). Şair, 1908’deki Fatih yangınından sonra Beylerbeyi’ne taşınmış, 1912 yılına kadar burada oturmuştur. Savaş şartları içinde, kiradan kurtulmak için tekrar Fatih’t eki evlerine dönmüş, ancak bu yıllar içinde de yazlarını geçirmeyi tercih ettiği iki yerden biri Beylerbeyi olmuştur. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

159

E ERTAYLAN, İSMAİL HİKMET

 İsmail Hikmet Ertaylan'ın gençlik fotoğrafı



İsmail Hikmet Ertaylan

1918 yılındaki büyük Fatih yangınında buradaki evleri yanınca Çengelköy’e yerleşmiştir. Akif ’i Üsküdar yakasına çeken sebeplerin başında Ferid (Kam) gibi birçok dostunun orada oturuyor olmasıdır. O, Havuzbaşı’ndaki Efganî Dergâhı şeyhi Veli Efendi’nin sohbetlerinden de büyük zevk alırdı. Üsküdar’daki Özbekler Tekkesi gidip geldiği yerlerdendi. Tekkenin tanınmış şeyhi Edhem Efendi’nin torunlarından Münir (Ertegün) sevdiği dostlarındandı. İşgal sırasında Münir Bey’le dostlukları bir hayli pekişmiştir. Şairin bir davet üzerine İstanbul’dan Ankara’ya doğru yola çıkması da o sıralardadır. Bir sabah oğlu Emin’i yanına alarak Çengelköy’deki evden erkenden ayrılmış, yürüyerek Karacaahmet Mezarlığı’na kadar varmış, orada bir faytonla kendisini bekleyen Ali Şükrü Bey’le buluşup Ankara’ya doğru yola çıkmışlardır. Akif, İkinci Meclis’in teşekkülünde aday gösterilmeyince İstanbul’a Çengelköy’e dönmüştür. Mısır’a gitmeden önce Üsküdar İhsaniye’de bir eve taşınmıştır. İhsaniye’de otururken Çiçekçi Kahvehanesi’ne devam ettiği de bilinmektedir. “En büyük huzur ve zevki Karacaahmet mezarlıkları arasında buluyorum” sözü de şaire aittir. Kaynakça: M. Orhan Okay-M. Ertuğrul Düzdağ, “Mehmed Âkif Ersoy”, DİA, XXVIII, 432-439; Beşir Ayvazoğlu, Üsküdarlı Akif, İstanbul 2006. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ERTAYLAN, İSMAİL HİKMET (1889-1967)

Çocukluk ve gençlik yılları Beylerbeyi’nde geçen edebiyat tarihçisi, eğitimci.

160

İstanbul’da Beylerbeyi’nde doğdu. Dâhiliye Nezâreti Sicil Müdürü Mehmed Reşad Bey’in oğludur. Beylerbeyi’nde ilkokulu bitirdikten sonra tahsilini Galatasaray Lisesi (1908) ve Mekteb-i Mülkiye’de tamamladı (1911). Güzel sanatlara karşı olan ilgisi ve özellikle resme olan kabiliyeti Tevfik Fikret tarafından da takdir edildi. Bir süre Galatasaray Lisesi, Robert Kolej ve Kadıköy Lisesi’nde edebiyat öğretmenliği yaptı (1914-1915). Daha sonra öğretim üyesi olarak Azerbaycan Bakü Üniversitesi’nde Türk edebiyatı tarihi, sanat tarihi ve pedagoji dersleri verdi (1923-1927). Yurda döndükten sonra Ankara ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kız Lisesi ile Gazi Terbiye Enstitüsü’nde hocalık yaptı; Kıbrıs’ta Lefkoşa Türk Lisesi müdürlüğünde bulundu (1933-1935). Geri döndükten sonra Güzel Sanatlar Akademisi müdürlüğü yaptı (1935). Afganistan Maarif Nezareti müşavirliği görevini sürdürürken ordinaryüs profesör unvanıyla İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne tayin edildi (Ocak 1943). Bu sırada Türk edebiyatı tarihiyle ilgili çeşitli yayınlar neşretti; İstanbul’un fethinin 500. yılı dolayısıyla oluşturulan komiteye başkanlık yaptı. 1958’de kendi isteğiyle emekli oldu. 18 Aralık 1967’de vefat etti; kabri Rumelihisarı Mezarlığı’ndadır. Daha öğrencilik yıllarında şiirler yazarak yazı hayatına giren İsmail Hikmet, hikâyeler yanında roman ve oyunlar da kaleme almış, Düşünce (1918, 1922) adıyla bir edebiyat ve sanat dergisi de çıkarmıştır. Ama onun üzerinde durulması gereken asıl önemli yanı, Türk edebiyatının çeşitli devirlerine ait eski metinlerin tıpkı basımlarını yayımlamasıdır. Oldukça üretken bir araştırmacı olan İsmail Hikmet’in en tanınmış bazı eserleri şunlardır: Kır Çiçekleri (1915), Türk Edebiyatı Tarihi, 4 c. (1925-1926), Kıbrıs Türk Alfabesi (1934), Risâle-i

ERTEGÜN, MEHMET MÜNİR E

Sultan Hüseyin Baykara (1945), Sultan Cem-Hayatı ve Eserleri (1951), Gazi Bora Giray-Hayatı ve Eserleri (1958), Tevfik Fikret-Hayatı ve Eserleri (1963), Dante ve Eserleri (1964), Fatih’in Akdeniz ve Adalar Denizi Fütühâtı (1965), Fatih Devrinde Tezhib Sanatı (1966), Bâbür Şah-Hayatı ve Eserleri (1966), Tevfik Fikret Malûmat’ta (1967). Çocukluk ve gençlik yılları Beylerbeyi’nde geçen İsmail Hikmet’in bir kısım şiir ve hikâyelerinde bu yıllara duyduğu özlemi dile getirdiği görülmektedir. Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, IV, 645-647; Mücellidoğlu Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Ankara 1968, IV, 1424-1435; “Ertaylan, İsmail Hikmet”, TDEA, III, 79-80; Ömer Faruk Akün, “Ertaylan, İsmail Hikmet”, DİA, XI, 309-312. ➢ ABDULLAH UÇMAN

ERTEGÜN, MEHMET MÜNİR (1883-1944)

Özbekler tekkesi’nde medfun Türk diplomat ve devlet adamı. İstanbul’da doğdu (1883). Babası evkaf nâzırlarından Mehmet Cemil Bey, annesi ise Üsküdar Sultantepe’deki Özbekler Tekkesi şeyhi İbrahim Edhem Efendi’nin kızı Ayşe Hamide Hanım’dır. Münir Ertegün, Şirketi Hayriyye idarecilerinden

Rüstem Bey’in kızı, Dârülmuallimât’tan mezun Hayrünnisa Hanım ile evlendi ve bu evlilikten Nasuhi, Ahmet ve Selma adında üç çocukları oldu. 1908 yılında İstanbul Hukuk Mektebi’nden mezun oldu. Hariciye Nezareti’nde memur olarak göreve başladı. Daha sonra Bâbıâli hukuk danışmanlığına atandı. I. Dünya Savaşı sırasında İttifak devletleri ile Rusya arasında imzalanan Brest Litovsk Barış Antlaşması görüşmelerine katılan Osmanlı delegasyonunda yer aldı. Kurtuluş Savaşı sırasında İstanbul hükûmetince Mustafa Kemal Paşa ile görüşmek üzere Ankara’ya gönderilen Ahmed İzzet Paşa başkanlığındaki heyette bulundu. Burada kalarak Millî Mücadele saflarına katıldı (1920). Hariciye Vekâleti’nde hukuk başdanışmanlığına getirildi. Lozan Konferansı’na katılan Türk delegasyonunda da hukuk danışmanlığı yaptı. Delegasyon içinde hukuktan anlayan tek yetkin kişi o idi. Mehmed Âkif ’le yakın dostlukları vardı. Onunla oturup kalkmış, kendisinden çok şeyler öğrenmiş, bir ara Âkif ’ten Hâfız Divanı’nı okumuştur. Cumhuriyet döneminde, Atatürk tarafından Milletler Cemiyeti’ne gözlemci olarak gönderildi. Bern ortaelçisi olarak İsviçre’de bulundu, ardından Paris ve Londra’da büyükelçilik ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

 Mehmet Münir Ertegün

161

E ERTEM, SADRİ

 Ertegünlerin Üsküdar Özbekler Tekkesi haziresinde bulunan aile kabristanı

yaptı. 1934 yılında ise Washington Büyükelçiliği görevine atandı. Bir kalp krizi sonrası hayatını kaybedinceye kadar bu görevini başarıyla sürdürdü (11 Kasım 1944). ABD’de görev yaptığı sırada Başkan Franklin D. Roosevelt ile yakın bir dostluk oluşturdu. Türkiye ile ABD arasında kuvvetli ilişkiler kurulmasını sağlayan, sevilen ve etkin bir büyükelçi oldu. Vefatından iki sene sonra naaşı ünlü Missouri zırhlısı ile Türkiye’ye getirildi. Cenazesi, Üsküdar Sultantepe’deki Özbekler Tekkesi’nde, dedesi İbrahim Edhem Efendi’nin de bulunduğu hazireye defnedildi. Kaynakça:A’dan Z’ye Kurtuluş Savaşı ve Atatürk Dönemi, İstanbul 2005, II, 333; 80. Yılında 2003 Penceresinden Lozan: Sempozyum Bildirileri, Ankara 2005, s. 19; Yaşayan Lozan (ed. Çağrı Erhan), Ankara 2003, s. 873; 70. Yıldönümünde Lozan, Ankara, ts., s. 17; Salahi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Ankara 1986, II, 115, 220, 347. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ERTEM, SADRİ (1898-1943)

Çocukluk ve gençliği Üsküdar’da geçmiş romancı; siyaset adamı.

162

İstanbul’da doğdu (1898). Asıl adı Sadrettin’dir. Jandarma binbaşısı İbrahim Ethem Bey ile Nadire Hanım’ın oğludur. Çocukluğu, babasının görevi dolayısıyla Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde geçti. Altı yaşındayken babasından hat dersÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

leri aldı. Ermenek’te başladığı eğitimini Üsküdar Ravza-i Terakki Mektebi’nde sürdürdü. Toptaşı Askerî Rüştiyesi ve Üsküdar Sultânîsi’ni bitirdi (1914). Yüksek öğrenimini Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Felsefe Şubesi’nde tamamladı (1920). Tercüman-ı Hakikat ve Tanin gazetelerinde çalıştı; yedek subay olarak Birinci Dünya Savaşı’na katıldı. Millî Mücadele sırasında Ankara’ya geçerek Hâkimiyet-i Milliye ve Yeni Gün gazetelerinde çalıştı. Bu arada Ankara Sultânîsi (1920), İstanbul Kuleli Askerî Lisesi (1924), İmam-Hatip Lisesi’nde (1925) öğretmenlik yaptı. Son Telgraf gazetesinde başyazarlık yaparken (1924-1925) halkı isyana teşvik suçundan İstiklâl Mahkemesi’nce yargılanıp beraat eti. 1928-1939 arasında İstanbul ve Ankara’daki çeşitli liselerde ve Gazi Terbiye Enstitüsü’nde öğretmenlik yaptı. Matbuat Umum Müdürlüğü’nde çalıştı, Ankara Polis Enstitüsü’nde millî propaganda ve millî ideoloji dersleri okuttu (1937-1941). 1939’da Kütahya milletvekili seçildi. Kalp krizi sonucu öldü; Cebeci Mezarlığı’nda toprağa verildi. Çalıştığı gazetelerde siyasî ve toplumsal içerikli yazıları dışında ilki 1919’da Genç Yolcular’da olmak üzere Güneş, Resimli Ay, Servet-i Fünûn, Yedigün, Varlık, Resimli Gazete, Son Dakika, Vakit (Kurun) gibi dergi ve gazetelerde hikâyeler ve incelemeler yayımladı; Çıkrıklar Durunca

ESİN, EMEL E

adlı romanı tefrika edildi. Hikâye ve romanlarında insanlar arasındaki çıkarcı ilişkiler; köylümütegallibe, yabancı sermaye, yerli halk, işçi-patron çatışması gibi temaları edebî olmaktan çok propaganda düzeyinde kalarak ele aldı. Eserlerinde gazetecilikten gelen savruk anlatım, insan ve olay ilişkilerini işlemedeki yüzeysellik hemen fark edilmektedir. Buna karşılık gerçekçi tutumu roman ve hikâyelerini bu yoldaki ilk örnekler arasına sokmuştur. Silindir Şapka Giyen Köylü (1933), Korku (1934) gibi hikâye kitapları, Bir Varmış Bir Yokmuş (1933), Düşkünler (1935) gibi romanları belli başlı eserlerindendir. Kaynakça:Şükran Kurdakul, Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, Ankara 1973, s. 155; Behçet Necatigil, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, İstanbul 1989, s. 128-129;”Ertem, Sadri”, TDEA, III, 80-81; “Ertem, Sadri”, TBEA, I, 336-337. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ESİN, EMEL (1914-1987)

Üsküdar’da oturduğu evde adına kurulan bir vakfın hizmet verdiği Türk-İslâm kültür ve sanat tarihçisi. İstanbul Beşiktaş’ta doğdu. Babası, Cumhuriyetin kuruluş yıllarındaki etkin isimlerden, İçişleri Bakanlığı da yapmış Ahmed Ferid Tek’tir. Çocukluğu, Millî Mücadele yılları içinde geçti.

Babasının diplomatik görevleri dolayısıyla tahsilini Fransa ve İngiltere’de yaptı. Fransızca ve İngilizce’den başka Almanca’yı da öğrendi. Liseden sonra mimari okumak istediyse de okulun çok ağır şartlarından dolayı tahsilini yarıda bırakmak zorunda kaldı. Ecole des Sciences Politiques’in tarih bölümünden mezun oldu. Ayrıca Paris ve Viyana güzel sanatlar akademilerinde mimari, resim, mozaik, gibi çeşitli dallarda eğitim aldı. Sonraki yıllarda Zeki Velidi Togan’ın Türk Tarihi derslerine katıldı, Necati Lugal’den Arapça ve Farsça öğrendi, Herbert Janskey’den Ortaçağ Türkçesiyle ilgili metinleri okudu. Paris Üniversitesi’nde Le Dragon dans l’iconographie turque (Türk sanatında ejder) adlı teziyle sanat tarihi dalında doktora yaptı. 1941 yılında, Plevne gazilerinden İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Seyfullah Esin ile evlendi. Eşinin görevleri sebebiyle uzun süre yine yurt dışında yaşadı. 1942’de Kore, Mançurya, Moğolistan, Sibirya, Türkistan ve Azerbaycan üzerinden bir yolculukla Türkiye’ye geldi. Bu ilk Orta Asya seyahati sırasında Çin ve Orta Asya kültür ve sanatını yakından tanıma imkânını buldu. Eşiyle Balkanlar ve Almanya üzerinden İsveç’e gitti. Moskova’da Türk sefiresi olarak 1955’te Türkistan’a bir seyahat yaptı, çok büyük zorluklarla karşılaştı. 1960’ta eşi Kahire büyük elçisi iken Mekke ve Medine’yi ziyaret etti. Daha sonraki yıllarda ise Haremeyn’de de çeşitli araştırmalarda bulundu. Bildiği Batı ve Doğu dillerine Rusça’yı ekleyip 1970’ten sonra yoğun olarak ilmî çalışmalar yaptı. 1983’te Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi üyesi oldu. Aynı zamanda Türk-Arap İncelemeleri Vakfı’nın da kurucu üyesiydi. 26 Şubat 1987’de İstanbul’da ölünce Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Vasiyeti gereği, 28 Aralık 1989’da Tek-Esin Türk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Vakfı kuruldu. Vakfın merkezi Üsküdar Salacak’ta kendi oturduğu evidir. Tüm mal varlığı ve kitapları bu vakfa devredildi. Kütüphanesinde, özellikle Türk kültür ve sanatıyla ilgili eserler ağırlıktadır. Millî ve manevî değerlere bağlı bir insandı. Çalışmalarında ilmî objektiflikten taviz vermedi. Türk kültür ve sanatının hemen her yönüyle ilÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Sadri Ertem

163

E EZGİ, MEHMET SUPHİ ZÜHDÜ

 Suphi Ezgi

gilenmiş, araştırmalarının merkezine sanatı yerleştirmiştir. Tarih, sosyoloji, dil ve edebiyat alanlarında diğer Türk ilim adamlarından farklı bir yaklaşım tarzı ortaya koydu. Türkistan Seyahatnamesi (Ankara 1959), Mecca the Blessed Madinah the Radiant (London 1963), İslâmiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş (İstanbul 1978) (bazı ilâvelerle A History of Pre-lslamic and Early-lslamic Turkish Culture, İstanbul 1980), Antecedents and Development of Budhist and Manichean Turkish Art in Eastern Türkistan and Kansu (İstanbul 1967), Aspects of Turkish Civilisation in Cyprus (İstanbul 1965), Lebbeyk: Hac Hâtıraları (İstanbul 1968), Sadullah Paşa Yalısı (İstanbul 1977), Türk Kosmolojisi (İstanbul 1979), Türk Kültür Tarihi İç-Asya’daki Erken Safhalar (Ankara 1985) belli başlı eserleridir. Makale, tebliğ ve çeşitli ansiklopedilerde madde olmak üzere 300 kadar çalışması daha bulunmaktadır. Kaynakça:Tuncer Baykara, ‘’Dr. Emel Esin’’, Türk Kültürü Araştır-maları, XXIV/1 (1986), s. V-IX; O. Fikri Sertkaya, ‘’Emel Esin’in Eserleri’’, a.e., s. XI-XXXIII; Müjgân Üçer, Ölümünün Üçüncü Yılında Dr. Emel Esin’i Anarken”, Türk Kültürü, XXVIII/322 (1990), s. 123-125. ➢ AZMİ BİLGİN

EZGİ, MEHMET SUPHİ ZÜHDÜ (1869-1962)

Türk mûsıkîsi nazariyatçısı ve bestekârı.

164

Üsküdar’ın Açıktürbe semtinde doğdu. Babası Posta ve Telgraf Nezâreti Muhasebe Kalemi mümeyyizi ve eşya müdürü İsmail Zühdü Bey, annesi İmrahor imamı Mevlevî Kâmil Dede Efendi’nin kızı Emine Hanım’dır. Orta öğretiminden sonra girdiği Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriyye’den tabip yüzbaşı olarak mezun oldu (1892) ve Bingazi’deki 58. Alay’ın 1. Tabur tabipliğine tayin edildi. Asabiye mütehassısı olarak uzun süre burada görev yaptı, bu arada Osmanlı-İtalyan savaşına da katıldıktan sonra 1913’te İstanbul’a döndü. I. Dünya Savaşı’nda miralay rütbesiyle Beykoz Serviburnu Emrâz-ı İntâniyye Hastahanesi Başhekimliği’nde bulundu. İstiklâl Harbi süresince Ankara Merkez Hastahanesi Başhekimliği yanı sıra çeşitli yerlerde hekimlik yaptı. Cumhuriyet’in ilânından sonra askeriyedeki vazifelerinden emekliye ayrıldı, 9 yıl daha çeşitli yerlerde belediye ve hükûmet tabipliklerinde buÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

lunarak resmî görevlerinden istifa etti. Bu dönemin ardından, bütün hayatını müzikoloji çalışmaları üzerinde yoğunlaştırdı. 1932’de İstanbul Belediye Konservatuvarı Tarihî Türk Mûsıkîsi Eserlerini Tasnif ve Tesbit Heyeti üyeliğine tayin edildi. Bu heyette önceleri Rauf Yektâ Bey, Ali Rifat (Çağatay) ve Zekâizâde Hâfız Ahmed’le (Irsoy), ilk ikisinin 1935’te vefatları üzerine Ahmed Irsoy ve Mesut Cemil ile birlikte, 1943’te Irsoy’un vefatından sonra da tek başına çalıştı. Bu çalışmalar, özellikle Türk mûsıkî repertuvarının teşkilinde atılmış ilk önemli adımlardır. 1947’de bu görevinden ayrıldı. Son zamanlarını sadece öğrencileriyle görüşmek suretiyle Beykoz’daki evinde münzevî olarak geçirdi. 12 Nisan 1962’de vefat etti ve Zincirlikuyu Mezarlığı’nda arkadaşı ünlü müzik adamı Hüseyin Sadeddin Arel’in mezarının yakınına defnedildi. Mahalle mektebinde iken okuduğu ilâhilerle sesinin güzelliği dikkati çekti, haftada bir gün evlerinde düzenlenen toplantılarda dönemin pek çok mûsıkîşinasını tanıma imkânı buldu. İlk mûsıkî derslerini 12 yaşlarında, Muzıka-ı Hümâyun Kolağası Tahsin Bey’den keman ve usul dersleri alarak başladı, kısa sürede evlerindeki toplantılara kemanı ile iştirak edecek düzeye geldi. Daha sonra Kanunî Hacı Arif Bey’den batı

EZGİ, MEHMET SUPHİ ZÜHDÜ E

notası, Rauf Yektâ Bey’den Hamparsum notası, Kozyatağı Rifâî Tekkesi Şeyhi Halîm Efendi’den sînekeman ve tanbur dersleri alarak kendini yetiştirdi. Ayrıca 3 yıl kadar Zekâi Dede’nin talebesi oldu, Medenî Aziz Efendi’den birçok fasıl geçti, Bahâriye Mevlevîhânesi şeyhi Hüseyin Fahreddin Dede’den dinî mûsıkî, Edgar Manas’tan Batı müziği ve armoni dersleri aldı. 1913’te Hüseyin Sadeddin Arel ile birlikte, öncülüğünü Rauf Yektâ Bey’in yaptığı “Türk Müzikolojisi” çalışmalarına katıldı. Sonraları Salih Murat Uzdilek’in de iştirak ettiği bu inceleme ve araştırmalar sonucu, Türk mûsıkîsinin bugünkü ses sistemi ortaya kondu ve bu sisteme “Arel-Ezgi-Uzdilek” sistemi adı verildi. Batı ve Hamparsum notasını çok iyi bilirdi. İyi bir tanbûri ve neyzen olmasının yanı sıra sînekeman ve keman icrâsında da başarılı idi. Kendine mahsus üslubun hâkim olduğu hânendeliği, icrâcılığının bir diğer önemli tarafıydı. Pek çok talebe yetiştirmiştir. Bunlar arasında Fahri Kopuz, Ercümend Berker, Lâika Karabey, Yılmaz Öztuna, Ârif Sami Toker ve Kemal Batanay en önemlileridir. Suphi Ezgi, 700’den fazla eser bestelemiş ancak bunlardan durak, peşrev, saz semâîsi, beste, ağır semâî, yürük semâî, marş, oyun havası, şarkı formundaki 165’ini yayımlanmaya lâyık görmüştür. “Bin cefâ görsem ey sanem senden” (bayatî), “Baktıkça hüsn-i ânına hayrân olur âşıkların” (uzzal) mısrâlarıyla başlayan besteleri; “Gül bir daha, yine rûhum güllerle bezensin” (bayâtî araban), “Dinliyorduk baş başa dalgaların sesini” (muhayyer kürdî) mısrâlarıyla başlayan şarkıları, sevilen eserlerinden birkaçıdır. Hepsi “İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı” adıyla, (ilk ikisi Rauf Yektâ, Ahmed Irsoy ve Ali Rifat Çağatay ile dördüncüsü bu isimlere Mesut Cemil’in de katılmasıyla müşterek) yayımlanan eserleri şunlardır: Türk Mûsıkîsi Klasiklerinden İlâhiler, İstanbul 1931-1933, c. I-III; Türk Mûsıkîsi Klasiklerinden Bektâşi Nefesleri, İstanbul 1933, c. IV-V; Türk Mûsıkîsi Klasiklerinden Mevlevî Âyinleri, İstanbul 1934-1939, c. VIXVIII; Hâfız Mehmed Zekâî Dede Efendi Külliyâtı, İstanbul 1940-1943, c. I-III (Ahmed Irsoy ile müşterek); Evc-Bûselik, Mâhur-Bûselik, Muhayyer-Bûselik, Nevâ-Bûselik, Bûselik, Hisar-

Bûselik Fasılları, İstanbul 1943 (Ahmed Irsoy ile müşterek); Tanbûrî Mustafa Çavuş’un 36 Şarkısı, İstanbul 1948; Türk Mûsıkîsi Klasiklerinden Temcit-Na’t-Salat-Durak, İstanbul 1945; NazarîAmelî Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1933-1953, c. I-V. Kaynakça:Suphi Ezgi, Nazarî-Amelî Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1933, I, 3-6; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 264-265; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 274-277; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 93-97; İsmail Baha Sürelsan, “Doktor Suphi Ezgi”, Mûsıkî Mecmuası, sy. 171, İstanbul 1962, s. 75, 94; a.mlf., “Ezgi, Mehmet Suphi”, DİA, XII, 51-52. ➢ NURİ ÖZCAN

165 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

F

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

Osmanlı Ermenisi tiyatro oyuncusu, yönetmeni ve yöneticisi. Fener’de doğdu (1843). Üsküdar Yenimahalle’de başladığı ilköğrenimini Kumkapı’da tamamladı. Rol yeteneği daha ilkokulda iken yaptığı taklitlerle kendini göstermeye başlamıştı. Tiyatro çalışmalarına başladığı Şark Tiyatrosu’nun en önemli oyuncularından biri oldu (1861). Asıl ününü Ekşiyan grubuyla gittiği İzmir’de yakaladı (1862). Oyuncu Bayzar’la evlendi. Rusya Ermenileri’nin kurduğu tiyatroya destek vermek amacıyla Kafkaslar’a gitti; Tiflis, Nahçıvan (1869) ve Rusya’nın başka yerlerinde temsiller verip İstanbul’a döndü. Oyuncu toplayıp ikinci kez aynı bölgeye gittiyse de işler istediği gibi gitmedi. Dönüşte Üsküdar’daki Aziziye Tiyatrosu’nu kiraladı. Güllü Agop’un grubundan ayrı hareket etmek istedi, ancak bunu başaramadı. Başoyuncu olarak onlara katıldı. En verimli devri olan bu dönemde birçok oyunda başrolde oynadı, sahne amirliği yaptı. Takuhi Hıranuş ve birkaç oyuncu ile birlikte gittiği Bursa’da Ahmed Vefik Paşa’nın himayesinde Moliere’in oyunlarını Türkçe olarak sahnelemeye başladılar. 1885-1888 arasında yurt dışında kaldı ve turneler düzenledi. 1890’da Samsun’da başarılı oyunları sergiledi. Çalışma arkadaşı Hıranuş’un ölümü üzerine Üsküdar’da

kurduğu grupla (1891) Ermenice temsiller vermeye başladı, fakat başarılı olamadı. Oyunlarını Türkçe olarak sahnelemeyi bırakması ona büyük oranda seyirci kaybettirdi. Bir daha İstanbul’a dönmeyeceğine yemin ederek yurt dışına çıktı. Sekiz sene çeşitli ülkelerde dolaştı. Hastalanınca tedavi için Paris’e gitti. Oradan İskenderiye’ye geçti, burada sefalet içinde öldü (1901). Ömrü boyunca 200 kadar eseri ya oynadı ya da sahneye koydu. Rol dağıtımında da ustaydı. Paraya düşkün değildi. İşini sanata olan aşkıyla yapıyordu. Devrinin en yetenekli sanatçılarıyla iş birliği içinde çalıştı.

Tomas Fasulyeciyan



(1843-190 1)

Fatma Gevheri Sultan



FASULYECİYAN, TOMAS TOVMAS

Kaynakça: İbrahim Alâeddin Gövsa, Meşhur Adamlar: Hayatları-Eserleri, İstanbul 1933-1936, II, 465-466; Metin And, Osmanlı Tiyatrosu, Ankara 1976, s. 257-264; Aziz Çalışlar, Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara 1995, s. 212; Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, VI, 56-57; Silvart Kayar-Malhasyan, “Fasulyacıyan, Tovmas”, YYOA, I, 436-437. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

FATMA GEVHERİ SULTAN (1904-1980)

Osmanlı sultanı, Türk bestekâr ve icracısı. Babası bestekâr Şehzade Mehmed Seyfettin Efendi’nin Çamlıca’daki köşkünde doğdu (2 Aralık 1904). Annesi Necmi Felek Hanım’dır. Çamlıca’daki köşklerinde, Tanbûrî Cemil Bey’in bazen haftalarca kaldığı olurdu. Müziğe beş yaşında başlamış, on iki yaşına gelince udda maharet üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

167

F FATMA SULTAN

elde etmiş, ikinci bir enstrüman çalmak isteği ile tanbûra yönelmiştir. Kısa bir süre içinde kemençe icracısı olmuş, tahsiline devam ederken bir yandan da mûsıkî eğitimini devam ettirmiştir. Babasına kemençede refakat edebilmek amacıyla da lavta çalmaya başlamıştır. Çocukluk yılları ile gençlik yıllarının önemli bir bölümü Çamlıca’daki bu köşkte geçmiştir. 1924 sürgününde Fransa’ya gitmiş, 1930’da Mısırlı prens Ahmet Gevheri ile evlenerek Kahire’ye yerleşmiştir. 1948’de eşi vefat etmiş, Fatma Gevheri Sultan onun gelirleriyle geçinmeye çalışmıştır. Fakat 1953’te Cumhuriyet ilan edilip eşinin mallarına el konulmuştur. Bunun üzerine, Menderes hükûmeti döneminde (16 Haziran 1952) çıkartılan ve hanedana mensup kadın ve çocukların yurda geri dönmelerine imkân sağlayan bir kanun maddesinden istifade ile Türkiye’ye dönüp İstanbul’a yerleşmiştir. Hayatının son senelerini amcası Veliaht Yusuf İzzeddin Efendi’nin kızı olan kuzeni Mihrişah Sultan ile beraber, Taksim’de geniş bir apartman dairesinde geçirmiştir. 1980 Aralığında vefat etmiş ve Bakanlar Kurulu kararı ile Sultan Mahmud Türbesi’ne dedesi Sultan Abdülaziz’in yanına defnedilmiştir. Fransa’da bulunduğu sırada klasik batı mûsıkîsi çalışmış, Mısır yıllarında ise alaturkaya tekrar başlamış ancak Arap tarzını icra etmiştir. Yurda dönüşünde, hayranı olduğu Tanbûrî Cemil Bey’in bütün plaklarını temin ederek iki yıl boyunca mütemâdiyen bunları dinlemiş ve eski muvaffakiyetiyle çalmayı başarmıştır. İstanbul’da mûsıkîşinaslarla sürekli münasebette bulunmuş, onları teşvik ve himaye etmiştir. Bestelerinin büyük bölümü devlet sanatçısı Dr. Teoman Önaldı tarafından notaya alınmıştır. Kaynakça: Sadun Kemali Aksüt, 500 Yıllık Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1967, s. 193; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 234; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 587-589; Turhan Taşan, Kadın Besteciler, İstanbul 2000, s. 66-68; Safiye Şeyda Kahvecioğlu, Mûsıkîşinas Osmanlı Saray Hanımları (lisans bitirme tezi, 2008), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, s. 16; Avni Anıl, Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü, İzmir 1981, I, 57; “Gevheri Sultan (Fatma)”, İst.A, XI, 7020; Orhan Nasuhioğlu, “Türk Mûsıkîsinin Büyük Kaybı Gevheri Osmanoğlu”, Mûsıkî Mecmuası, XXXIII/373, İstanbul 1980, s. 12-13. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

168 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

FATMA SULTAN (ö. 1733)

III. Ahmed’in Üsküdar’a çeşme yaptıran kızı. 1704 yılında III. Ahmed’in baş kadını Emetullah Sultan’dan doğdu. Beş yaşında iken sembolik olarak görkemli bir düğünle Silahdar (Şehid) Ali Ağa (Paşa) ile evlendirildi. Ali Paşa 1713’te sadrazam olunca eşi için büyük bir saray yaptırdı. Ancak Ali Paşa çocuk eşiyle zifafa giremeden 1716 yılında Osmanlı-Avusturya savaşında şehit düşünce, Fatma Sultan ertesi yıl Sadaret Kaymakamı Nevşehirli İbrahim Paşa ile evlendirildi. Eyüp’teki sarayında Lale Devri’nin başlatıcısı İbrahim Paşa ile güzel günler geçiren Fatma Sultan, eşinin 1730’da Patrona Halil ayaklanmasıyla katlinden sonra 1733 yılında vefat etmiş ve Eminönü’ndeki Yeni Camii civarında Hatice Turhan Sultan Türbesi’ne gömülmüştür. Cağaloğlu’nda İbrahim Paşa Sarayı civarında bir cami inşa ettirmiş, Üsküdar’da bir çeşme yaptırmış ayrıca eşi Nevşehirli Damad İbrahim Paşa ile birlikte su yolu tesis ettirmiştir. Kaynakça: Ahmed Refik, Fatma Sultan, İstanbul, ts.; Sicill-i Osmânî, I, 61; Konyalı, Üsküdar Tarihi, II, 32-34; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 8385; Haskan, YBÜ, III, 1067-1068, 1199-1100; Necdet Sakaoğlu, “Fatma Sultan”, DBİst.A, III, 273. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

FEHMİ EFENDİ, ÜSKÜDARLI, HOCA HAFIZ (1871-1942)

Üsküdarlı meşhur Türk hafızlarından. Üsküdar Selimiye’de doğdu (1871). Babası, Paşakapısı Rüşdiyesi müdür ve muallim-i evveli, Süleymaniye Medresesi müderrislerinden İsmail Hakkı Efendi, annesi Hafız Hoca Sabri Efendi’nin kızı Mevhibe Hanım’dır. İlk tahsilini Üsküdar’da Valide Medresesi’nde bitirdikten sonra, dedesi Hoca Sabri Efendi’den hıfza başladı. Kıraat, aşere ve takrîb derslerini de ondan aldı. Diğer taraftan da mâruf müderrislerden Hoca Osman Efendi’nin derslerine devam etti ve icâzetnâme aldı. 1886’da babasının vefatı üzerine, imtihanla onun yerine Selimiye Camii imamlığına tayin edildi. 1890’da maarife geçerek çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı.

FELEK, BURHAN F

Son yüzyılın üstat hafızlarındandı. Emsalsiz sesi ile Kur’ân-ı Kerîm’i okurken kendisini dinleyenleri ilâhî vecd içinde bırakırdı. Türk üslûbunda, tasannusuz, çok müessir Kur’an okurdu. Özellikle dinî mûsıkî üzerinde çalışmıştır, çok sayıda eser bilmekteydi. Pek çok öğrenci yetiştirmiş ve iyi bir öğretici olarak da şöhret kazanmıştır. Bulgurlulu Hafız Hüsnü ve Abdurrahman Gürses onun yetiştirdiği seçkin öğrencilerdendir. 20 Şubat 1942 Cumartesi günü vefat etti. Ertesi gün cenazesi kalabalık bir cemaat eşliğinde Karacaahmet Şehitlik’te babasının yanına defnedildi. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 630-631; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1969, I, 217; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, ts., II, 196; Seyid Yöre, “Osmanlı´dan Türkiye´ye Üsküdar´da Osmanlı / Türk Sanat Müziği´ne Dair Kurumlar ve Üsküdarlı Müzisyenler”, Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, I, 331; “Fehmi Efendi (Üsküdarlı Hoca)”, İst.A, X, 5607; “Fehmi Efendi, Üsküdarlı Hoca”, TA, XVI, 199. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

FELEK, BURHAN (1889-1982)

Adı Üsküdar’la beraber anılan ünlü gazeteci, yazar, spor adamı. Tam adı Mehmet Burhanettin’dir. Babası Şûrâyı Devlet üyelerinden Ziyaeddin Bey’dir. Üsküdar’da İhsa niye mahallesinde doğdu (1889). Ailesi yedi göbek Üsküdarlı’dır. Üsküdar Ravza-i Terakki Rüştiyesi ve Mülkiye İdâdîsi’ni, İstanbul Hukuk Mektebi’ni bitirdi (1911). Evkaf inşaat başkâtipliği, Ticaret Vekâleti hukuk müşavir muavinliği, İstanbul iaşe müdürlüğü gibi görevlerde bulundu. Çeşitli okullarda Fransızca ve Türkçe İstanbul Gazetecilik Enstitüsü’nde yazı nevileri hocalığı yaptı. Hukuk Mektebi’nde okurken Üsküdar’daki arkadaşlarıyla Anadolu Spor Kulübü’nü kurdu (1907) ve 1920’li yıllara kadar, İstanbul liglerinde, ön sıralardaki yerini hep koruyan kulübün futbolcusu da oldu. Türkiye İdman Cemiyetleri İttifakı’nın kurucuları arasında yer aldı (1923). Millî Spor Teşkilatı’nı (1924) ve Balkan Oyunları’nı kurdu (1930). Atletizm Federasyonu Başkanlığı (1922-1935) ve Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi başkanlığı (1962-82) spor alanındaki

diğer etkinliklerdendir. Öğrenciyken spor muhabirliği ile başladığı gazeteciliği (1909) Donanma ve İdman dergilerindeki yazılarıyla sürdürdü. 1918’de Tasvîr-i Efkar’a spor ve foto muhabiri olarak girdi. Fıkra, sohbet tarzındaki yazarlığını Tevhîd-i Efkar, Vakit, Vatan, Yeni Ses, Milliyet ve Tan’dan sonra Cumhuriyet (1940-1969) ile tekrar Milliyet (1969-1982) gazetelerinde sürdürdü. Kahkaha, Akbaba ve Tef gibi dergilerde mizahî hikâye ve yazılar yazdı. 1946-1950 ve 1959-1982 yılları arasında Gazeteciler Cemiyeti başkanlığı yaptı. Cemiyet’in 1976’daki kongresinde kendisine “şeyhü’l-muharririn” unvanı verildi. UluslaraÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

169

F ABDURRAHMAN NESİP DEDE

Burhan Felek’in Üsküdar’daki köşkü

Üsküdarlıyım. Orada dünyaya geldim. Bütün feyzimi oradan aldım. Çocukluğum Üsküdar’ın İhsaniye mahallesinde geçti. İlk, orta ve lise tahsilimi oradaki mekteplerde yaptım. İstanbul’un bizim yakadan görünen 41 minareli emsalsiz silüetini, yıllarca oradan seyrettim, oranın kaldırımlarını aşındırdım. Dilimi orada öğrendim. Şiire kabiliyetimi orada geliştirdim. Orta oyunu, taklit, karagöz gibi millî temâşâ kültürünü orada topladım. Mûsıkîye kulağım orada alıştı. Hatta gençliğimde, bıçkınlık hevesim orada doğmuştu. Her gün Asyadan Avrupaya oradan gittim, akşamları oraya döndüm. Rüyalarımı orada gördüm. Orada sünnet oldum. Orada akıl bâliğ, orada asker oldum. Orada iken sürgüne gittim. Ve orada iken devlete kapılandım. Bugün nem varsa, onu Üsküdar’ın havasına ve feyzine borçluyum. *** Demem odur ki, ben kendimi Üsküdar’da bildim ve Üsküdar’da buldum. Onun için Üsküdar’ı seve-rim. Soyadı kanunu çıkmadan önce, ben imzamın üstüne “Üsküdarlı” diye bir sıfat ilâve ederdim. Çünkü Üsküdar sıfatıyla öğünürdüm. *** Bence, Üsküdar deyince, bütün Anadolu yakası anlaşılmalıdır. Çünkü o yakanın baş şehri, odur. Osmanlı devrinde Üsküdar bir mutasarrıflık idi. *** Ben Üsküdar’ı, başı Yuşa tepesi ve memeleri küçük ve büyük Çamlıcalar olmak üzere, Boğaz’ın asya yakasına yatmış, ayaklarını Üsküdar ve Fenerbahçe’den denize salmış bir deve benzetirim.. Hayal bu ya..

170 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

—Burhan Felek, Hayal Belde Üsküdar’dan

FETHİ AHMED PAŞA F

rası Basın Enstitüsü (IPI) tarafından basın şeref listesine alındı. Ölümünden sonra Fransa hükûmeti tarafından Légion d’honneur nişanı verildi. Yazarın sağlığında yayımlanan eserleri: Hint Masalları (gezi yazıları, 1943), Felek (birinci kitap 1947), Felek (ikinci kitap 1948), Vatandaş Ahmet Efendi (mizahî hikâye 1957), Eski İstanbul Hikâyeleri (1971), Yaşadığımız Günler (1974), Nasreddin Hoca Fıkraları’dır (1982). Ölümünden sonra yazıları derlendi, eski kitapları yeniden yayımlandı: Felekten Dostlara I (1984), Kırk Yıllık İstanbul Hikâyeleri (1984), Vatandaş Ahmet Efendi (1984), Biraz da Yarenlik (1984), Receb’in Kahvesi I (1984), Geçmiş Zaman Olur ki (1985), Hayal Belde Üsküdar (1987). Uzun yazı hayatı boyunca rahat anlatımı, akıcı Türkçesi ve geniş okuyucu kesimlerine ulaşacak bir mizah anlayışıyla sevilen bir fıkra yazarı olmuştur. Üsküdar’da doğan ve yirmili yaşlarına kadar orada yaşayan yazar, söz düştükçe Üsküdarlı olduğunu, neyi varsa Üsküdar’ın feyzine ve havasına borçlu olduğunu belirtmiştir. Üsküdar’a bağlılığı sebebiyle gençlik yıllarındaki yazılarında “Üsküdarlı” sıfatını da imzasına eklemiştir. Yazı ve kitaplarında İstanbul’dan ve özellikle Üsküdar’dan çokça söz etmiştir. Hayal Belde Üsküdar kitabını ise orada geçen çocukluk ve gençlik

yıllarının anı ve izlenimlerine ayırmış, mahallesi İhsaniye’yi, orada yaşayan insanları, öne çıkan bazı portreleri, sosyal hayat düzenini, komşulukları, Çiçekçi Kahvesi gibi alem olmuş bazı mekânları, Taşdelen safalarını anlatmıştır. Spor ve yazı dışında da ilgileri olmuş, Tırnakçızâde Baha Bey’den ortaoyunu öğrenmiş, gençlik yıllarında Üsküdar’daki bir grupla saray dışındaki ilk ortaoyunu kolunu burada kurmuşlardır. Kaynakça: Eray Canberk, “Felek, Burhan”, DBİst.A, III, 276277; “Felek, Burhan” TBEA, I, 351. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

FETHİ AHMED PAŞA (1801-1858)

Üsküdar Kuzguncuk’ta Paşalimanı sahilindeki yalısı ve korusu ile tanınan ve ilk Osmanlı müzesini kuran devlet adamı. Babası Enderun’da yetişmiş Rodoslu Rikâbdar Hâfız Ahmed Ağa’dır. 1801 yılında Eyüp’te doğdu. Sultan II. Mahmud tarafından kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye’nin çekirdeğini oluşturan Enderun ağalarından biri oldu. 1827’de binbaşı olan Fethi Ağa, ertesi yıl çıkan Osmanlı-Rus savaşında gösterdiği başarı sebebiyle miralaylığa yükseltildi ve padişah yaveri oldu. 1830’da mirliva (paşa) unvanını aldı, ertesi › Fethi Ahmed Paşa (Karacaahmed) Camii

171 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

F FETHİ AHMED PAŞA  Fethi Ahmed Paşa ve bugünkü Fethipaşa Korusu

yıl da ferik rütbesine yükseltildi. 1835 yılında elçi olarak Viyana’ya gönderilen Fethi Paşa iki yıl sonra İstanbul’a dönünce müşirliğe terfi ettirildi. Önce Aydın valiliğine, ardından da elçi olarak Paris’e gönderildi. 1839’da dönünce Meclis-i Vâlâ üyeliğine getirildi. Bu arada Sultan Abdülmecid’in kız kardeşi Atiye Sultan’la evlendirildikten sonra, sırasıyla ticaret nazırlığı, Meclis-i Vâlâ reisliği ve uzun bir süre tophâne müşirliği görevlerinde bulundu. 1858 yılında ölen Fethi Ahmed Paşa Divanyolu’nda Sultan II. Mahmud Türbesi haziresine gömüldü.

172 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

FETHİ AHMED PAŞA F

Babasının Karacaahmet Türbesi’nin karşısında yaptırdığı ahşap mescidi kârgir olarak yeniden ihya eden Fethi Paşa burada bir de çeşme yaptırmış, fakat yol genişletme çalışmaları sırasında kaybolan bu ikinci hayratı günümüze ulaşmamıştır. İstanbul’da Aya İrini Kilisesi ve bahçesinde ilk Türk müzesini kuran Fethi Paşa, bu mekânda fetihten beri kullanılan top, tüfek ve diğer silâhlar ile bazı arkeolojik buluntuların sergilenmesini sağlamıştır. Nitekim valiliklere gönderilen emirnamelerde, bölgelerindeki eski eserleri toplayıp İstanbul’a sevk etmelerini de

Fethi Paşa istemiştir. Bu arada At Meydanı’ndaki ilk arkeolojik kazının yine onun çabalarıyla yapıldığı da bilinmektedir. Fethi Ahmed Paşa’nın Kuzguncuk’taki ünlü yalısı son dönem Osmanlı sivil mimarisinin en güzel örneklerindendir. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, IV, 9-10; “Fethi Ahmed Paşa”, İst.A, X, 5708-5709; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 138; “Ahmed Fethi Paşa”, TA, I, 256; Haskan, YBÜ, I, 192-198; III, 1068-1069; Necdet Sakaoğlu, “Fethi Ahmed Paşa”, DBİst.A, III, 298-299; M. Baha Tanman, “Fethi Ahmed Paşa Yalısı”, DİA, XII, 457458. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

173 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

F FİLMER, CEMİL

sonra İzmir’e gitti; İzmir, Paris ve tekrar taşındığı İstanbul’da sinema işletmeciliği yaptı. Beyoğlu ve Üsküdar’da Lale Sinemaları’nı açtı, sinemalar kiraladı. İlk sesli sinemayı ülkeye getirdi. Lale, Kemal ve Özen Filmle birlikte Marmara Film, eşi ile beraber Lale Film Stüdyoları’nı kurdu. Allahaısmarladık, Nilgün, Yavuz Sultan Selim Ağlıyor gibi pek çok filme imza attı. Avrupa’dan ve Mısır’dan filimler aldı, Anadolu’ya yüzün üzerinde film sattı. Kandilli’deki Cemile Sultan Köşkü ve korusunu satın aldı (1944). Harap haldeki köşkün restorasyonuna bizzat katıldı. Tarihî köşkü esasına yakın bir şekilde restore ettirdi. Koruda çam ve meyve fidanlarından oluşan bahçeler meydana getirdi. Pek çok davetin verildiği köşke Wilyam Diterli, Kont Ostrorog ve Clod Farer gibi tanınmış şahsiyetler konuk oldu.

 Cemil Filmer

FİLMER, CEMİL (1895-1994)

Kandilli’deki Cemile Sultan korusunu satın alan sinemacı.

174

İstanbul Şişli’de doğdu (1895). Babası Sultan Abdülhamid’in süvari muhafızı Ahmet Şükrü Bey’dir. İlk tahsilini Mecidiyeköy, Rumelihisarı ve Kanlıca’daki mekteplerde orta tahsilini ise Beşiktaş’taki Askerî Rüştiye ile Kuleli Askerî Lisesi’nde tamamladı. Sağlık sebebiyle yedeğe alınınca İstanbul Bankası’nda ve Edirne’de açtığı dükkânında çalıştı. I. Dünya Savaşı’nda orduya alınarak doğudaki cephelere gönderildi. Merkezi Ordu Sinema Dairesi’nde (MOSD) Fuat Uzkınay’dan sinema sanatını ve teknik yönlerini öğrendi. Terhis olduktan sonra Malul Gaziler Cemiyeti’nde Fuat Uzkınay ile ilk Türk filmi “Mürebbiye” ve “Binnaz”ı çekti (1919). Bu filmler sırasında Halide Edip’in asistanı Sabahat Hanım’la tanışıp evlendi. Hayatını sinemaya adadı. Pulculuk merakı kendisine pek çok ödül kazandırdı. İstanbul’da vefat etti (1994). Sinemadaki ilk tecrübesi MOSD’da görevli iken çektiği, Kozlu’daki linyit ocakları ve orada bulunan alayın faaliyetleri oldu. İstanbul’un ilk açık sineması Doğancılar Bahçe Sineması ile Kadıköy’deki Kuşdili Sineması’nda çalıştı. Bir süre ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kaynakça: Nijat Özön, Türk Sineması Kronolojisi, 18951966, Ankara 1968; Cemil Filmer, Hatıralar: Türk Sinemasında 65Yıl, İstanbul 1984; Mustafa Gökmen, Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1991. ➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

FLORENCE NİGHTİNGALE (1820-1910)

Kırım Savaşı sırasında Türkiye’ye gelip Üsküdar Selimiye’de sağlık hizmetinde çalışan ünlü hemşire. Varlıklı ve kültürlü bir İngiliz ailenin ikinci kızı olarak Floransa’da doğdu (12 Mayıs 1820). Babası eğitimiyle bizzat ilgilendi ve İtalyanca, Latince, Yunanca öğretti. Önemli öğretmenlerden tarih, matematik, şiir, piyano gibi özel dersler aldı. Fakir, muhtaç ve hastalara yardım edebilmek için hemşire olmak istiyordu. Hayatını bu amaç doğrultusunda harcadı. İtalya, Yunanistan ve Mısır’da hastahane ve yardım kurumlarını araştırdı. Almanya’nın Kaiserwerth kentinde kimsesiz kadınların barındığı bir yurtta ve Paris’te bazı hastahanelerde çalıştı. Londra’da bir kurumun yönetimini üstlendi (1853). Kırım Savaşı’nda İstanbul’a geldi. Otuz sekiz hemşire ile Üsküdar’da hastahane olarak kullanılan Selimiye kışlasına yerleştirildiyse de kışla yakınlarında bir ev tutup oraya geçti. Hastahane çamaşırhanesi olarak da kullandığı evinde as-

FLORİNALI NÂZIM F

Florence Nightingale



kerlerin hijyenik şartlarda tedavi edilmeleri için çalıştı. Zamanının tümünü hastahanede geçirip kışlanın temizliği, havalandırılması, yemeklerin hazırlanması gibi birçok konuda yenilikçi uygulamalara önderlik etti. Savaştan sonra Sultan Abdülmecid kendisine özel olarak yaptırılan bir bilezik armağan etti. 1856’da barış imzalandıktan sonra İngiltere’ye döndü. Londra’daki evinde çok uzun süre mesleki çalışmalarına devametti. Kraliçe Viktorya’nın ricası üzerine Ordunun Sıhhati Tertibatı ve Hastahane İdaresi Hakkında Notlar isimli kitabı yazdı.Bunu Hastahane Hakkında Notlar ve Hindistan’daki İnsanlar Ölmeden Nasıl Yaşayabilir? izledi. Almanya – Fransa savaşından sonra (1870) yetimler için yardım kampanyaları düzenledi. 1860 yılında asil ailelere mensup kadınlara hemşireliği öğretmek amacıyla açtığı “Nightingale Nursing Home” isimli okulunda yetiştirdiği hemşireleri kimsesiz ve muhtaçların tedavi gördüğü hastahanelere gönderdi. 1907 yılında liyakat nişanı verilen ilk kadın oldu. Londra’da öldüğünde doksan yaşındaydı (13 Ağustos 1910). Anısına İstanbul’da Florence Nightingale Yüksek Hemşirelik Okulu ve bu okula bağlı bir de hastahane açıldı. Selimiye Kışlası’nda kendisine tahsis edilen oda müze haline getirildi. Nightingale’in doğum günü olan 12 Mayısla başlayan hafta tüm dünyada “Hemşireler Haftası” olarak kutlanmaktadır.

› Haydarpaşa Kırım Mezarlığı'ndaki Kraliçe Victoria Kırım Anıtı. Kaidenin alt bölümüne, Florence Nightingale'in anısına bronz bir plaket takılmış. Plakette şöyle yazıyor: “Yüzyıl önce mezarlığın yakınındaki çabaları ile insanoğlunun azabını geçirten ve hastabakıcılık mesleğinin temellerini atan Florence Nightingale’e”

Kaynakça: Kostans Pedvik, Florence Nightingale: Hastabakıcıların Melekesi, İstanbul 1924; Nuran Yıldırım, “Nightingale, Florence”, DBİst.A, VI, 72-73; Sue Goldie, I Have Done My Duty: Florence Nightingale in the Crimean War, 1854-56, Manchester 1987. ➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

FLORİNALI NÂZIM (1883-1939)

Üsküdar’da uzun süre yaşamış, edebiyat dünyasının renkli simalarından. Manastır’ın Florina kasabasında doğdu (1883). Tam adı Mehmet Nâzım Özgünay’dır. İlk ve orta öğrenimini doğduğu kasabada tamamladıktan sonra İstanbul’da hukuk öğrenimi gördü. Dâhiliye Nezareti’nde memurluk yaptı. Emniyet-i Umumiye Dördüncü Şube müdürlüğü, Polis ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

175

F FLORİNALI NÂZIM

 Florinalı Nâzım

Mecmuası müdürlüğü, Emniyet-i Umumiye Neşriyat Şubesi müdürlüğü görevlerinde bulundu. Mektupçulukla İstanbul dışına atanınca emekli oldu. Dil ve teknik yönünden düzgün şiirleriyle tanındı. Abdülhak Hâmid’in Makber’ine yazdığı Zeyl-i Makber’den dolayı “Zeyl-i Makber şairi” veya “Zeyl-i Şâir-i Âzam” diye anıldı. Son zamanlarda kendisine “Şiir Kralı” unvanını vermesi hoş karşılanmadı. Asıl ününü, alaya alınmasına da yol açan kendisini aşırı beğenme saplantısıyla yaptı. Geçiminden keserek gazetelerin ilan sayfalarında şiirlerini ve kendini öven yazıları yayımlattı. Hayatının büyük bir kısmını Kuzguncuk’ta ve Üsküdar Açıktürbe’deki Eczane sokağında, üçe bölünerek kiraya verilen Hâfız Ali Efendi konağının bir bölümünde geçirdi. 8 Eylül 1933’te bir yangında bu evle beraber Florinalı Nâzım’ın o zamana kadar biriktirdiği evrakı, şiirleri de yandı. Yangından sonra Kadıköy’e taşındı, hayatının son birkaç yılını inzivada geçirdi. Gülhane Hastahanesi’nde öldü (6 Haziran 1939) ve Topkapı Mezarlığı’nda toprağa verildi. Kaynakça: İhsan Işık, Yazarlar Sözlüğü, İstanbul 1998, s. 257; Beşir Ayvazoğlu, Kainatça Tanınmış Türk Şiir Kralı Florinalı Nazım ve Şaşalı Edebi Hayatı, İstanbul 2008.

176

➢ ÂLİM KAHRAMAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

G

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

tahanesi’nde dahiliye asistanlığını tamamlayarak uzman oldu (1948). Muğla’daki görevinin ardından Haydarpaşa Numune Hastahanesi Verem Pavyonu şef yardımcılığına getirildi (1950). Aynı yıl siyasete atıldı. Demokrat Parti’den Aydın milletvekili seçildi. 1954’te getirildiği İçişleri Bakanlığı’ndan “6-7 Eylül Olayları” sebebiyle istifa etti. İkinci ve üçüncü kez (1956, 1960) İçişleri bakanı olarak atandı. İhtilal sonrasında tutuklandı. Harp Okulu’nda gözaltında bulunduğu sırada camdan atlayarak intihar etti (29 Mayıs 1960). Cebeci Asrî Mezarlığı’nda toprağa verildi. Bir kısmı Servet-i Fünûn dergisinde çıkan şiir ve hikâyelerinde Namık Kâşif adını kullanmış, şiirleri eşi tarafından Şiirler adlı kitapta toplanmıştır.

GEDİK, NAMIK (1911 1960)

Üsküdar doğumlu doktor, politikacı. Üsküdar Bulgurlumescit’te doğdu (1911). Babası Kâşif Bey Arapkir’in köklü bir ailesindendir. İlk ve orta öğrenimini Üsküdar’da tamamladı. Kabataş Lisesi’ni (1929) ve İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’ni bitirdi (1936). Gülhane Askerî Tatbikat Okulu’ndaki stajının ardından önce Elazığ, sonrasında Denizli’de görev yaptı. Zorunlu hizmetini Çine’de tamamladı. Tekrar silah altına alındı (1942-1944). Haydarpaşa Numune Has-

Kaynakça: İhsan Işık, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, Ankara 2006, IV, 1419-1420; Parlamenter Şairler (haz. Feyzi Halıcı), Ankara 1990, s. 125-128; “Gedik, Namık”, TDEA, III, 313; Veli Behçet Kurdoğlu, Şair Tabibler, İstanbul 1967, s. 469-477; Türk Parlamento Tarihi: TBMM IX. Dönem 1950-1954 (Özgeçmiş), (haz. Kazım Öztürk), Ankara 1998, VII, 99-101.

› Namık Gedik

➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

GİZ, SALAHATTİN (1914-1994)

Beylerbeyi’nde toprağa verilen fotoğraf sanatçısı. Selânik’te doğdu (1914). Baba tarafı Debre’nin (Arnavutluk) Saraçzadeler ailesindendir. Ailesi, üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

177

G GÖKMEN, MEHMET FATİN

toğraflarıyla 1930’larda Beyoğlu adlı albümü yayımlandı. Meslekte 50. yılını dolduranlara Gazeteciler Cemiyeti’nin verdiği “Burhan Felek Hizmet Ödülü”nü aldı. 20 Şubat 1994’te vefat edince Beylerbeyi Küplüce Mezarlığı’nda toprağa verildi. Giz’in binlerce karelik fotoğraf koleksiyonu Yapı Kredi Yayınları’nca satın alınmıştır. Kaynakça: “Giz, Salâhattin”, DBİst.A, III, 402; Türkiye’de Basın Fotoğrafçılığının Görsel Tarihi: Osmanlı’dan–1960’a (haz. Uğur Kavas), Ankara 2008, s. 118-121; Gülderen Bölük, İstanbul’un 100 Fotoğrafçısı, İstanbul 2009, s37-38. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

GÖKMEN, MEHMET FATİN (1877-1955)

Kandilli Rasathânesi’nin kurucusu ve ilk müdürü.





Salahattin Giz Kandilli Rasathanesi

Balkan Savaşı’ndan sonra İstanbul’a gelip Beylerbeyi’ndeki İsmail Paşa Yalısı’na yerleşti. İlk fotoğrafını 1927’de Galatasaray Lisesi’nde öğrenci iken çekti. Liseden sonra Cumhuriyet gazetesinde foto muhabiri olarak çalıştı (1931-1973). Çektiği fotoğraflar Cumhuriyet’in ilk yıllarına tanıklık etmiştir. 1991’de Beyoğlu 1930, Salahattin Giz’in Fo-

178 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Akseki’de doğdu (1877). Burada başladığı ilköğrenimini Alanya’da tamamladı. İstanbul’da Fâtih Medresesi’ne devam ederken Sultan Selim Camii Muvakkithânesi’nde başmüneccim Hüseyin Hilmi Efendi’nin yanında çalıştı. Astronomi ve matematiğe olan merakıyla devrin bu alanda tanınmış ilim adamlarından Salih Zeki Bey’in teşvikiyle Riyâziyyât Medresesi adıyla yeni açılan Fen Fakültesi’ne girerek 1904’te birincilikle bitirdi. Kısa bir süre Dârüşşafaka’da matematik öğretmenliği yaptı. Salih Zeki Bey’in isteği üzerine mezun olduğu medreseye astronomi müderrisi

GÖKTENGİZ, CEVAT ÜSKÜDARLI G

Hoca 1943-1950 yılları arasında da Konya milletvekilliği yaptı. Devrin çeşitli gazete ve dergilerinde özellikle bilim tarih konularında yayımladığı çeşitli yazılarının yanında Türk Takvimi (İstanbul 1936), Eski Hitay Takvimi (1936), Eski Türkler’de Hey’et ve Takvim (İstanbul 1937), Rubu Tahtası Nazariyatı ve Tersimi (İstanbul 1948) gibi kitapları, İslâm Ansiklopedisi için yazdığı “Astronomi, Bîrûnî, İbnüzzerkale” ile tadil ve ikmal ettiği “Kelb, Kıble, Kıran, Saat” maddeleri bulunmaktadır. Kaynakça: Süheyl Ünver, İstanbul Rasathanesi, İstanbul 1969, bk.indeks; Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Rasathaneleri, İstanbul 1973, s. 1-3; “Gökmen, Fatin”, TA, XVII, 501-502; “Gökmen, Mehmet Fatin”, Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, İstanbul 1983-85, V, 2459; “Gökmen, Mehmet Fatin”, Ana Britannica: Genel Kültür Ansiklopedisi, İstanbul 1987, IX, 588; Muammer Dizer, “Gökmen, Fatin”, DİA, XIV, 142. ➢ MUSTAFA UZUN

GÖKTENGİZ, CEVAT ÜSKÜDARLI (1875-1939)

Üsküdar doğumlu, asker ressamlardan. oldu. Bir süre yöneticiliğini de yaptığı bu kurumdaki hizmetleri sebebiyle yakın çevresinde daha çok Fatin Hoca olarak tanındı. 21 Haziran 1910’da, dönemin Maarif Nâzırı Emrullah Efendi tarafından Rasathâne-i Âmire kurucu müdürlüğüne tayin edildi. Üsküdar İcadiye tepesindeki İstanbul Belediyesi yangın haber verme memurluğuna ait bir kâgir kule ve iki küçük odayı, birinci sınıf bir meteoroloji istasyonu için gerekli aletleri temin ederek rasathâne olarak düzenledi. 1 Temmuz 1911 tarihinden itibaren burada sürekli ve sistematik meteoroloji ölçüm ve kayıtlarını başlattı. Fatin Hoca 1923 yılında İstanbul’da yeni ve gelişmiş bir astronomi-jeofizik gözlemevi olarak Kandilli Rasathânesi’ni kurdu. Ancak 1933 üniversite reformu sırasında, medrese kökenli olduğu için öğretim üyesi kadrosuna alınmayınca çalışmalarını rasathâne üzerinde yoğunlaştırıp buranın sağlam temellere oturmasını sağladı. Çalışmaları arasında Almanya’dan getirterek ancak 1935’te yerine monte ettirebildiği 20 milimetrelik bir teleskopla, bizzat topladığı birçok yazma ve matbu eserden oluşan rasathâne kitaplığı büyük önem taşımaktadır. 1943 yılında buradan yaş haddinden dolayı emekli olan Fatin

Üsküdar Doğancılar’da doğdu (1875). Doğum yılı bazı kaynaklarda 1870 veya 1871 olarak da geçer. Babası telgraf memuru Ruhi Bey, annesi Seniye Hanım’dır. Üsküdar Toptaşı’nda başladığı eğitimini Kuleli Askerî İdâdîsi’nde sürdürdü. Buradaki öğrenimi sırasında resme olan yeteneğinden dolayı “Kuleli’nin Ressamı” olarak anıldı. Kuleli’den sonra girdiği Harbiye’yi 1892’de teğmen olarak bitirip Edirne’ye atandı. O sırada Yunan Savaşı’na katıldı. Görevle bulunduğu Tırhala, MoraYenişehir ve sonrasında İzmir, Selânik ve Yemen’de tarihî ve doğal manzaraları sulu boya ve yağlıboya olarak çalıştı. Yedi yıl görevli bulunduğu Yemen’de camilerin kubbeiçi tezyinatlarını da yapmıştır. 1909’da Osmanlı Ressamlar Cemiyeti’nin kuruluşuna önemli katkılar sağladı. Binbaşılıktan emekli olduktan sonra Maltepe ve Kuleli Askerî liselerinde, Çamlıca Kız Lisesi’nde resim öğretmenliği yaptı. Yakalandığı göğüs hastalığından kurtulamayarak 1939’da öldü. Küçük yaşlarda resme merak salan sanatçı, Harbiye’de hocası olan Hoca Ali Rızâ’dan aldığı derslerle sanat bilgisini bir hayli geliştirdi ve Ali Rızâokulunun temsilcileri arasında yer aldı. İkinci kuşak asker ressamlardandır. İlk kuşaktakiler gibi sanat anlayışı doğacı-gerçekçi bir çizgi izleÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Fatin Gökmen’in büstü

179

G GÖKTULGA, FAHRİ CELAL

GÖKTULGA, FAHRİ CELAL (1895-1975)

Hikâyeci, Üsküdar Toptaşı Bîmarhânesi doktorlarından.

 Üsküdarlı Cevat’ın bir eseri  Fahri Celal Göktulga

miştir. Eserlerinde Üsküdar, İçerenköy, Beykoz, Çamlıca, Salacak gibi semtleri kendine has görünümleri ve tarihsel özellikleri ile yansıtmıştır. Sanat hayatı boyunca katıldığı Galatasaray sergileri yanında, “Büyükada” adlı tablosuyla 1918 Viyana Sergisi’ne de katılmıştır. Kaynakça: Gül Sarıdikmen, “Ressam Üsküdarlı Cevat (Göktengiz)”, Üsküdar Sempozyumu II: Bildiriler, İstanbul 2005, II, 655-676; Üsküdarlı Cevat (1875-1939), (metin: Gül Sarıdikmen, haz. Ömer Faruk Şerifoğlu), İstanbul 2008; “Göktengiz, Cevat (Üsküdarlı)”, YYOA, I, 481. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

180 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

İstanbul Eminönü İshakpaşa Mahallesi’nde doğdu(1895). Babası Hariciye memurlarından Ahmet Celaleddin Bey, annesi Tarsuslu Lâmia Hanım’dır. Dârüledep’te ilköğrenimini tamamladıktan sonra Mercan İdâdîsi (1912) ve Fuzûlî’nin mizacına dair hazırladığı bir tezle Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahane’yi (Tıp Fakültesi) bitirdi (1918). Askerliğinin ardından Üsküdar’daki Toptaşı Bîmarhânesi’ne asistan tayin edildi. Aynı yerde ihtisasını tamamlayıp bir süre klinik şefi olarak çalıştı. Burada geçen dört yılının ardından, hastahane Bakırköy’e taşınınca (1927) görevine orada devam etti. Beş yıl Manisa Akıl Hastahanesi’nde çalışıp Bakırköy’e başhekim olarak geri döndü. 1960’ta emekliye ayrılıncaya kadar burada çalıştı. 3 Haziran 1975’te vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Tıp fakültesinde öğrenciyken hikâyeler yayımlamaya başladı. “Kadın Cehennemi” adlı hikâyesi Servet-i Fünûn dergisinde çıktı (26 Eylül 1917). Şair, Nedim, Ümit, Dördüncü Kitap gibi edebî dergi ve seçkilerde Ayine gibi mizah dergilerinde hikâyeler yayımlamaya devam etti. Onları, Talak-ı Selase (1923), Kına Gecesi (1927), Eldebir Mustafendi (1943), Avur Zavur

GÖKYAY, ORHAN ŞAİK G

Kahvesi (1948) gibi adlarla, çoğu kere önceki kitabına yeni birkaç hikâye ekleyerek kitaplaştırdı. Teknik ve anlayış olarak kendinden önceki Ömer Seyfettin çizgisini sürdürmüş, giriş-gelişme-sonuç planına bağlı kalan hikâyeler yazmıştır. Gerçekçi bir anlayışla, dili ustaca kullanarak, yazdığı eserlerinde kuvvetli bir gözlem gücü kendini hissettirir. Günlük hayatın çarpıcı ve şaşırtıcı bir tablo içinde sunulduğu hikâyelerinde eski düğünler, boşanmalar, çeşitli gelenek ve görenekler yansıtılmış, olaylara bir mizah çeşnisi de katılmıştır. Kaynakça: Muhtar Tevfikoğlu, Fahri Celal Göktulga, Ankara 1993; “F. Celalettin”, TBEA, I, 347-348. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

GÖKYAY, ORHAN ŞAİK (1902-1994)

Üsküdar’da medfun dil, tarih ve edebiyat araştırmacısı. Babası Mehmed Cevdet Efendi’nin öğretmenlik yaptığı İnebolu’da doğdu (16 Temmuz 1902). İlköğrenimini Kastamonu’da yaptı. Babasının devam ettiği Şeyh Merdan Efendi Tekkesi, onun dinî eğitiminde de önemli bir yere sahiptir. Orta öğrenimine Kastamonu ve ağabeyinin öğretmen olarak bulunduğu Aydın’da devam etti. Bir süre sonra döndüğü Kastamonu’da İdâdînin dokuzuncu sınıfında iken maddî sıkıntıları sebe-

biyle öğrenimine ara vererek özel idarede kâtip olarak çalıştı. Halk diline ve edebiyatına ilgisi, halk gelenek ve görenekleriyle içli dışlı yaşadığı bu yıllarda uyanmaya başladı. Eğitimini sürdürmek üzere Ankara’ya gidip 1922’de Dârülmuallimin’den mezun oldu. Edebiyat hocası İsmail Habip Sevük’ün teşvikiyle yazdığı ilk şiirleri Açıksöz gazetesinde yayımlandı (1922). Giresun, Samsun ve Balıkesir’de öğretmenlik yaptı. Balıkesir’de Çağlayan adıyla bir edebiyat dergisi çıkardı. Kısa dönem askerliğinin ardından Kastamonu Lisesi’ni bitirip (1927) İstanÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

 Orhan Şaik Gökyay

181

G GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ

Gökyay, yetmiş yıllık hocalık hayatında binlerce öğrenci yetiştirmiştir. Çok sevdiği kitaplarını ise Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi’ne bağışlamıştır. Dostları tarafından “hocaların hocası” unvanına layık görülmüştür. Journal of Turkish Studies’in 6 ve 7. sayıları Orhan Şaik Gökyay Armağanı olarak yayımlanmıştır. Dede Korkut, Katib Çelebi, Molla Lütfi üzerinde değişik çalışmaları bulunmaktadır. Bugünkü Türkçe’ye çevirip açıklamalarla yayımladığı eserler de yayınları arasında önemli bir yer tutmaktadır. Tenkit ve tanıtım yazıları Destursuz Bağa Girenler (1982), Seçme Makaleler (1995) gibi eserlerinde toplanmıştır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde yayımlanmış çok sayıda maddesi mevcuttur. Kaynakça: Günay Kut, Orhan Şaik Gökyay, Ankara 1989; Necdet Öztürk, “Orhan Şaik Gökyay: Hayatı ve Eserleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 94 (1995), s. 27-45; İsmail E. Erünsal, “Gökyay, Orhan Şaik”, DİA, XIV, 144-146. ➢ İSMAİL E. ERÜNSAL

GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ (1900-1982)  Orhan Şaik Gökyay’ın Nakkaştepe’deki mezarı

182

bul’a giderek Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’ne kaydoldu. Hocalarından M. Fuat Köprülü’nün teşvikiyle Almanca’sını ilerletti. Köprülü’nün tavsiyesiyle Theodor Menzel, Franz Taeschner, Paul Wittek ve Herbert Duda’ya Türkçe dersi verdi. İlerleyen yıllarda Wittek ve Duda ile olan ilişkisi dostluğa dönüştü. Edebiyat Fakültesi’ni bitirince Kastamonu Lisesi’ne edebiyat öğretmeni olarak atandı. Sonrasında Türkiye’nin bazı illerinde öğretmenlik yaptı. Adıyla özdeşleşen “Bu vatan kimin?” adlı şiirini Bursa’da yazdı. 1938’de Dede Korkut hikâyelerini yayınladı. 1946-51 yılları arasında Galatasaray Lisesi’nde edebiyat öğretmenliği, akabinde İngiltere’de öğrenci müfettişliği yaptı. 1959’da P. Wittek’in davetlisi olarak gittiği Londra’da School of Oriental and African Studies’de Türk dili ve edebiyatı okutmanlığı yaptı. 13 Temmuz 1967’de yaş haddinden emekliye ayrıldı. Ölümünden birkaç yıl öncesine kadar Marmara ve Mimar Sinan üniversitelerinde ders verdi. 2 Aralık 1994’te öldü. Ertesi gün Üsküdar Nakkaştepe Mezarlığı’na defnedildi. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Üsküdar’da medfun tasavvuf tarihi ve edebiyatı araştırmacısı. İstanbul Kadırga’da doğdu (1900). Babası Ahmed Âgah Efendi Azerbaycan Gence’den Bursa’ya gelen bir ailedendir. Menbaulirfan’ın rüştiye kısmını bitirdikten sonra Gelenbevi İdâdîsi’ne devam etti; burada son sınıfta okurken babasının ölümü (1916) üzerine tahsilini bırakıp çalışmaya başladı. Bir ara Çorum Alaca’da ilkokulda öğretmenlik ve idarecilik yaptı. İstanbul’a dönerek Erkek Muallim Mektebi’nde lise tahsilini tamamladı (1925). Bir taraftan öğretmenliği diğer taraftan Edebiyat Fakültesi’nde yüksek öğrenimini sürdürdü. 1930’da mezun olup Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde Edebiyat öğretmenliği yaptı, İstanbul’da çeşitli memurluklarda bulundu. 1939’da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne okutman olarak alındı, daha sonra doçent tayin edildi. 1943’te İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne geçip tasavvuf tarihi ve edebiyat dersleri okuttu. Bir ara siyasî faaliyetler içinde

olduğu iddiasıyla tutuklanıp yargılandı, on ay sonra aynı görevine döndü. 1949’da emekli oldu. 25 Ağustos 1982’de öldü. Üsküdar Seyidahmet deresinde bulunan Şii Mezarlığı’na defnedildi. Küçük yaşlarından itibaren çeşitli tarikatlara girdi, düşüncelerinde bazı dalgalanmalar göründü, ancak hayatı boyunca Şiiliğe ve Mev-levîliğe tam bir bağlılık gösterdi. Araştırma ve inceleme yazılarını çok değişik dergi, ansiklopedi ve gazetelerde yayımladı. Özellikle Yunus Emre ve Mevlânâ ile ilgili eserleriyle ilgi çekmiş, ilim âlemine bazı yeni bilgiler sunmuştur. Divan şiirine yönelttiği ağır eleştiriler sebebiyle (Divan Edebiyatı Beyanındadır, İstanbul 1945) bazı tepkileri üzerine çekse de bu edebiyatın ürünlerini yeni nesillerin anlayacağı düzenlemelerle yayımlayan öncü isimlerden biri oldu. Yine Mevlânâ’nın tüm eseleri bir külliyat olarak onun tarafından Türk okuyucusunun istifadesine sunuldu. Telif, tercüme ve metin yayını şeklinde yüzden fazla eseri dört yüzün üzerinde makalesi bulunmaktadır. Melâmilik ve Melâmiler (İstanbul 1931), Yunus Emre (İstanbul 1936), Mesnevî

(I-VI, İstanbul 1942-46), Hâfız Divanı (İstanbul 1944), Gülşen-i Râz (İstanbul 1944). Mevlânâ Celâleddin: Hayatı, Felsefesi, Eserleri, Eserlerinden Seçmeler (İstanbul 1951), Dîvân-ı Kebîr (IVII, İstanbul 1957-1974), Mevlevî Âdâb ve Erkânı (İstanbul 1963), Mevlânâ Müzesi Yazmalar Kataloğu (I-IV, Ankara 1967-1994), 100 Soruda Tasavvuf (İstanbul 1969) belli başlı eserleridir.



GÖYÜNÇ, NEJAT G

Abdülbaki Gölpınarlı › Abdülbaki Gölpınarlı’nın Seyidahmet Deresi Şiî Mezarlığı’ndaki mezar taşı

Kaynakça: Ali Alparslan, Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara 1996; Ömer Faruk Akün, “Gölpınarlı, Abdülbaki”, DİA, XIV, 146149. ➢ AZMİ BİLGİN

GÖYÜNÇ, NEJAT (1925-2001)

Yıllarca Üsküdar Sultantepe’de oturmuş, burada vefat etmiş ve Çengelköy Mezarlığı’nda toprağa verilmiş Osmanlı tarihçisi. 1925 yılında Beşiktaş’ta doğdu. Babası Rızâ Bey, annesi Cemile Hanım’dır. İlk ve orta eğitimini Anadolu’nun çeşitli yerlerinde yapmış, 1943 yılında Haydarpaşa Lisesi’nden mezun olmuştur. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

183

G GÜLBENKYAN, KALUST SARKİS

 Nejat Göyünç

184

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü 1948 yılında bitirdi. Ertesi yıl askerlik görevini yapan Göyünç bir süre Başbakanlık Arşivi’nde “telhisçi” olarak çalıştı. 1951 yılında Mardin Lisesi tarih öğretmenliğine atandı. 1955 başlarında dokuz aylığına Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti. Döndükten sonra Ankara’da açılan Deneme Lisesi’ne tayin edildi ve iki yıl kadar burada çalıştı. 1957 senesinde girdiği imtihanı kazanıp Millî Eğitim Bakanlığı’nca Almanya’ya gönderildi. Burada Walter Hinz’in danışmanlığında doktora tezini tamamladı (1962). İstanbul’a döndükten sonra Prof. Tayyib Gökbilgin tarafından kurulan Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü’nde asistan olarak göreve başladı. 1966 yılında XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı adlı çalışmasıyla doçent unvanını alan Göyünç’ün bu tezi daha sonraki şehir tarihi araştırmalarına örnek olmuştur. 1971 yılında Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü’ne geçerek iki yıl sonra burada profesör olmuştur. 1977 yılında tekrar İstanbul Üniversitesi’ne dönmüş fakat bu defa Yakınçağ Tarihi Kürsüsü’nün başına geçmiştir. 1979-1980 yılları arasında bir yıl Başbakanlık Arşivi’nde genel müdürlük yapan Göyünç, bir süre sonra Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü müdürlüğüne getirilmiş, ardından tarih bölümüne geçmiştir. 1983 Ekiminde Malatya İnönü Üniversitesi’ne ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

gönderilen Göyünç, orada yaşadığı bazı üzücü olaylar yüzünden iki yıl sonra Konya Selçuk Üniversitesi’ne geçmiş, 1992’de emekli oluncaya kadar burada çalışmıştır. Emeklilik döneminde de hocalığı bırakmamış, İstanbul’dan düzenli olarak Bursa Uludağ Üniversitesi’ne giderek dersler vermiş, ilim adamı yetiştirmiştir. Türk Tarih Kurumu ve Alman Doğu Bilimleri Cemiyeti’nin üyesi olan Göyünç, bazı idarî görevleri dışında hep ilimle meşgul olmuş, son yıllarını zengin kütüphanesinin bir bölümünü bağışladığı İslâm Araştırmaları Merkezi’nce çıkarılmakta olan Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’ne maddeler yazmakla geçirmiş, 1 Temmuz 2001 tarihinde Üsküdar Sultantepe’deki evinde vefat etmiştir. Birçok kitabı dışında makale, ansiklopedi maddesi ve kitap tanıtımı şeklinde irili ufaklı 300’e yakın çalışması bulunmaktadır. Elinden tutup yetiştirdiği ve yurt dışına gönderdiği talebelerinden birçoğu günümüzün önemli bilim adamlarındandır. Kaynakça: Ali Galip Baltaoğlu, “Örnek Bir Hoca, Örnek Bir Şahsiyet: Prof. Dr. Nejat Göyünç”, Ata Dergisi, sy. 7 (1997), s. 1-42; İsmail Güleç, “Prof. Dr. Nejat Göyünç Bibliyografyası”, Osmanlı Araştırmaları, sy. 23 (2003), s. 41-60; Ercan Karakoç, “Üskü-darlı Bir Tarihçi: Prof. Dr. Nejat Göyünç”, Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, II, 309-322. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

GÜLBENKYAN, KALUST SARKİS (1869-1955)

Üsküdar doğumlu iş adamı, koleksiyoner. Üsküdar Bağlarbaşı’nda Sarkis Efendi ve Dirouhie Hanım’ın oğlu olarak doğdu (23 Mart 1869). Hatıralarında aile şeceresini MS IV. yüzyılda Van Gölü’nün güneyinde hüküm sürmüş Reşduni Ermeni prenslerine dayandırmaktadır. İlköğrenimini Kadıköy’de Aramyan-Uncuyan Okulu’nda yaptı. Daha sonra Saint Joseph Fransız Lisesi’ne geçti. Avrupa’da sürdürdüğü öğreniminin ilk durağı Marsilya’da Fransızcasını geliştirdi. Daha sonra Londra’nın ünlü King’s College Üniversitesi’nden jeoloji mühendisliği diploması aldı. Yirmi iki yaşındayken Kafkasya gezisine çıktı (1891). Özellikle Bakü petrol yatakları onu, petrolün geleceğin yakıtı olacağı konusunda ikna etmiştir.

GÜLBENKYAN, KALUST SARKİS G

 Gülbenkyan › Lizbon’daki Gülbenkyan Müzesi

Gezi hatıralarını kitap olarak yayımladı, ayrıca ünlü şarkiyatçılık dergisi Revue Deux Mondes için iki makale yazdı. Bu makalelelerinin saray tarafından ilgi çekmesi üzerine, II. Abdülhamid’e sunulmak üzere Osmanlı İmparatorluğu’nun petrol kaynaklarını ve özellikle de Mezopotamya’daki petrol rezervlerini ele alan bir rapor hazırladı. Yine o yıllarda Hollanda sömürgesi olan Endonozya‘da keşfedilmiş petrol kaynağını değerlendirmek maksadıyla kurulan Hollandalı Shell şirketinin bir İngiliz-Hollanda ortaklığı haline getirilmesiyle doğan günümüzün petrol devi Royal Dutch Shell’in kuruluşunda yer alarak petrol sektörüne doğrudan girdi. Bu şirket ABD’de Rockefeller tarafından kurulmuş zamanının diğer petrol devi Standart Oil’e rakip olarak ortaya çıkmaktaydı. Gülbenkyan Royal Dutch Shell çerçevesinde Basra Körfezi kıyı şeridindeki petrol yataklarının işletilebilmesi için özellikle Osmanlı İmparatorluğu ve İran nezdinde gerekli girişimleri yürütmekten sorumluydu. 1898’de Paris ve Londra’daki Osmanlı elçiliklerine mali müşavir tayin edilmesiyle bir Osmanlı görevlisi sıfatı edindi. Bu arada yaptığı müracaatla 1902’de İngiliz vatandaşlığını da aldı. 1910’da İttihat ve Terakki hükûmeti idaresinde Osmanlı Bankası’na danışmanlık yapmaya başladı. Böylece petrol bölgeleri üzerindeki nüfuzunu artırmaya çalışan dönemin bir başka yenioyuncusu Almanya ile yapılan müzakerelerde aracı rolü oynadı. Bu

çerçevede, 1912’de Irak petrol yataklarını işletmek üzere, Royal Dutch Shell’in % 25, Alman yatırımcıların toplam % 25, Türkiye Millî Bankasının % 35 ve Kalust Gülbenkyan’ın da % 15 hissesine sahip olacağı Turkish Petroleum Company (TPC) kuruldu.1913-14’de Anglo-Persian Oil Company’in de ortaklığa dâhil olmasıyla hisselerde yeni ayarlamalar yapıldı, Gülbenkyan’ın hissesi % 5’e indirildi. Kaynaklarda yer alan Mr. Five Percent (Bay % 5) lakabı o dönemlerden kalmadır. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla kurulan Irak hükûmeti ile Turkish Petroleum Company arasındaki müzakereleri de Gülbenkyan yürütmüştür. Bu müzakerelerden sonra TPC’nin 1925’te gerekli imtiyazı almasını sağladı. Ancak bu aşamada ABD şirketleri de devreye girince Gülbenkyan bir kez daha taraflar arasında arabuluculuk yaparak, Anglo-Persian Oil Company, Royal Dutch Shell Group, Compagnie Français des Petroles ve Near East Development Corporation (Amerikan petrol) şirketlerinden oluşan bir konsorsiyum arasında kırmızı çizgi antlaşması olarak bilinen Red Line Agreement Antlaşması’nın imzalanmasını sağladı (1928). Böylece Osmanlı İmparatorluğu’nun eski toprakları üzerinde antlaşma taraflarının söz sahibi olacağı petrol yatakları arasındaki kırmızı çizgileri bizzat kendisi çizdi. Turkish Petroleum Company’nin yerine yeni kurulan ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

185

G GÜLERSOY, ÇELİK

Irak Petrolleri bünyesinde de petrol hisselerindeki yüzde beşlik payını muhafaza etti. 1930’lu yıllardan itibaren hayatının sonuna kadar ilgisini sanat koleksiyonculuğu üzerinde yoğunlaştırdı. Son derece kıymetli İslâm eserleri ile Ermeni sanat eserleri topladı. Önceleri Paris’te bir arada tuttuğu koleksiyonunu daha sonra güvenlik gerekçeleriyle kısmen Londra’ya aktardı. Bu parçalardan bazılarını sonradan British Museum ve National Gallery’ye bağışladı. 1942’de II. Dünya Savaşı’nın ortasında tarafsız bölge konumundaki Portekiz’e yerleşme kararı alan Gülbenkyan hayatının kalan kısmını burada geçirdi. Altı bin parçalık paha biçilmez koleksiyonunun tamamını tek bir çatı altında toplamaya dönük çalışmalar yaptı. Üsküdar’da kurulmasını önerdiği Gülbenkian Müzesi İsmet İnönü tarafından kabul edilmedi. Nihayet Lizbon merkezli olarak faaliyetlerini uluslararası ölçekte halen sürdüren ve dünyanın en büyük vakıflarından biri olan Kalust Gülbenkian Vakfı’nı kurdu (18 Haziran 1953). 20 Temmuz 1955’te 86 yaşında Lizbon’da öldü. Müze hayali ise ancak ölümünden sonra gerçekleşti. Kaynakça: Kevork Pamukciyan, Zamanlar, Mekanlar, İnsanlar: Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar, İstanbul 2003, III, tür.yer. ➢ SEYFETTİN ÜNLÜ  Çelik Gülersoy'un Çamlıca Tepesi düzenlemesi

186 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

GÜLERSOY, ÇELİK (1930-2003)

Aralarında Üsküdar’la ilgili olanların da yer aldığı kültür ve turizm alanındaki çalışmalarıyla tanındı. Ünyeli Müftüzâde ailesindendir. Babasının görevi sebebiyle bulundukları Hakkâri’de doğdu (1930). Ailesi 1933’te İstanbul’a geldi. Hukuk Fakültesi’nde öğrenciyken girdiği Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu’nda Henri Prost, Cemil Topuzlu, Abdülhak Şinasi Hisar, gibi isimlerle tanışma ve fikirlerinden faydalanma fırsatı buldu. Kurumun önce hukuk müşaviri ardından da genel müdürü oldu (1966). Kültür ve turizm alanındaki çalışmaları sebebiyle İtalya Cumhurbaşkanınca “Cavaliere” (1978), Fransa Cumhurbaşkanınca “Ordre National du Merite” nişanlarına (1979), TC Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca şeref plâketine layık görüldü (1980) ve kendisine onursal doktor unvanı verildi (1986). 6 Temmuz 2003’te vefat etti. TTOK tarafından hazırlanan birçok kitap ve belgesel filmin yanında “İstanbul Kitaplığı ve Arşivi” nin kurulması şahsi çabaları ile gerçekleşti. Örnek gösterilen bazı projeleri arasında Çamlıca Tepesi düzenlemesi, Üsküdar Karacaahmet’te Ayrılık Çeşmesi tarihi mezarlık alanı düzenlemesi de bulunmaktadır. Çamlıca’dan Bakışlar

GÜLFEM HATUN G

 Çelik Gülersoy › Gülfem Hatun Camii ve kabri

(1982), Küçüksu (1985), Göksu’ya Ağıt (1987) yayımlanmış kitaplarından bazılarıdır. Kaynakça: Çelik Gülersoy, Kırk Yıl Olmuş, İstanbul 1989; Nezih Başgelen, “Çelik Gülersoy: Yaşamı”, Sanat Çevresi, sy. 69(1984) s. 18-22; Mehmet Kaplan, “Çamlıca ve Çelik Gülersoy”, Kaynaklar, sy. 2 (1984) s. 61-64. ➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ

GÜLFEM HATUN (ö. 1561?)

Kanûnî Sultan Süleyman’ın Üsküdar’da bir hayratı bulunan cariyelerinden. Küçük yaşta saraya alınmış, ancak Hürrem Sultan’ın vefatından (1558) sonra Sultan Sü-

187 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

G GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN

leyman’ın gözdelerinden olmuştur. Saraydaki çekişmelere katılmadığı, kendisini hayır işlerine verdiği bilinmektedir. Bu cümleden olarak Karacaahmet Sultan’ın türbesini tamir ettirmiş; Manisa’da çeşmeler yaptırmış ve bunlara gelir kaynakları tahsis etmiş, ayrıca Yenişehir’in Karahisar köyüne su getirterek çeşme yaptırmıştır. Fakat o asıl büyük hayır eserlerini Üsküdar’da yaptırmıştır. Bu kazanın merkezinde cami, mektep, kervansaray inşa ettiren Gülfem Hatun bunlara gelir kaynakları tahsis etmiştir. Rivayete göre, hayratına parası kâfi gelmeyen Gülfem Hatun’un, Kanûnî ile birlikte olma sırasını diğer cariyelerden birine para karşılığı devretmesi hayatına mal olmuştur. Bu davranışı kendisine karşı bir saygısızlık, hatta hakaret olarak gören Sultan Süleyman Gülfem Hatun’u öldürtmüştür. Vefatının başka sebepleri üzerinde de durulur. Ölüm tarihi belli değilse de 1558’den sonra olduğu kesindir. Daha sonra Gülfem Hatun’un gerçek niyetini öğrenen Kanûnî Sultan Süleyman pişman olmuş, çok üzülmüş ve yarım kalan hayratını Mimar Sinan’a tamamlatmış, yeni gelirler tahsis etmiştir. Mimar Sinan’ın Tezkiretü’l-bünyân’ında bir de medresesinden söz edilmektedir. Üsküdar’daki camiinin önüne defnedilen cenazesinin üzerine bir türbe yaptırmış Gülnûş Emetullah Sultan › Gülnûş Emetullah Sultan’ın Üsküdar’da yaptırdığı külliye ve türbesi

188 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

tır. Buradaki vakfiyesi 1532 tarihlidir. Gülfem Hatun’un eserlerinden günümüze sadece 1869’da yenilenen camii kalmıştır. Mektep, türbe ve diğer eserleri yol genişletme çalışmaları sırasında kaybolmuştur. Üsküdar’ın merkezinde adına bir mahalle bulunan bu saraylı adına II. Abdülhamid döneminde yine Üsküdar’da Gülfem Hatun adıyla bir kız rüşdiyesi açılmıştır. Kaynakça: Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281,II, 205; Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, İstanbul 1332, I, 89-90; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, 154-157; II, tür.yer.; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 37-38; Haskan, YBÜ, I, 200-204; Tarkan Okçuoğlu, “Gülfem Hatun Camii”, DBİst.A, III, 438; “Gülfem Hatun Medresesi”, a.e., VIII, 170; Semavi Eyice, “Gülfem Hatun Camii”, DİA, XIV, 238-239. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN (ö. 1127/1715)

Osmanlı Padişahı IV. Mehmed’in zevcesi, II. Mustafa ve III. Ahmed’in annesi; Üsküdar’daki Yeni Valide Külliyesi’nin bânisi. Râbia Emetullah Gülnûş ve Emetullah Gülnûş adlarıyla da anılır. Girit serdarı Deli Hüseyin Paşa’nın Resmo’yu fethi sırasında esir düşerek İstanbul’a götürülmüş ve saraya takdim edilmiş,

GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN G

kendisine güzelliği dolayısıyla Gülnûş adı verilmiştir. Ailesi ve kökeni hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Gülnûş Emetullah, kısa zamanda IV. Mehmed’i kendisine bağlayıp sarayda başkadın oldu. 1664’te Şehzade Mustafa’yı, 1673’te Şehzade Ahmed’i dünyaya getirmesi onun saraydaki mevkiini iyice kuvvetlendirdi. Tahta kendi oğullarının oturmasını sağlamak için bir ara saray entrikalarına girerek Şehzade Süleyman ile Şehzade Ahmed’i bertaraf etmek istediyse de Valide Hatice Turhan Sultan buna imkân vermedi. Gülnûş Sultan, valide sultanla iyi geçinmeye dikkat etmiş, onun 1683’te ölümü üzerine haremin tek hâkimi olmuştur. Av meraklısı IV. Mehmed sık sık gittiği ve uzun süre kaldığı Balkan şehirlerine onu da beraberinde götürmüştür. Günlerini genellikle Edirne Sarayı’nda geçiren Gülnûş Sultan’ın mevkii kocası IV. Mehmed’in 1687’de tahttan indirilmesiyle sarsıldı. Topkapı Sarayı’ndan alınarak Beyazıt’taki Eski Saray’a nakledildi. II. Süleyman ve II. Ahmed’in saltanatları sırasında burada mütevazı bir hayat süren Gülnûş Sultan, oğlu II. Mustafa’nın 1695’te tahta çıkması ile valide sultan olarak tekrar nüfuz kazandı. Diğer oğlu III. Ahmed’in saltanatında da devam eden valide sultanlığı 5 veya 6 Kasım 1715’de Edirne’de

vefatına kadar aralıksız yirmi yıl sürdü. Naaşı İstanbul’a getirilerek Üsküdar’da yaptırdığı Yeni Valide (Vâlide-i Cedîd) Camii önündeki türbesine defnedildi. Sağlam mevkiine rağmen genellikle siyasetten ve nisbeten de saray entrikalarından uzak kalan Gülnûş Valide Sultan’ın muhtemelen bu tutumundan dolayı Osmanlı kroniklerinde hayratıyla ilgili kayıtların dışında faaliyetlerine pek yer verilmemiştir. Gülnûş Sultan hayrat ve hesenatıyla dikkat çeken bir valide sultandır. Onun hayratı arasında, hasekiliği esnasında Mekke’de yaptırdığı Hasekiye İmareti, hac yolundaki çeşme ve kuyular, büyük oğlu Sultan Mustafa zamanında Galata’da yanmış olan eski bir kilisenin yerinde inşa ettirdiği Yenicami ve çeşmesiyle küçük oğlu Sultan Ahmed’in saltanatı sırasında Üsküdar İskelesi’nin sağında geniş bir arsa üzerine yaptırdığı cami, türbe, sebil, çeşme, muvakkithane, imaret, sıbyan mektebi, medrese ve arastadan oluşan külliyesi sayılabilir. Kaynakça: Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme (haz. İsmet Parmaksızoğlu), İstanbul 1966-69, II, 336; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 523, 526, 607, 752, 821; Râşid, Târih, IV, 165; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281, II, 34, 187-188; Sicilli Osmânî, I, 64; Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, İstanbul 1923, IV, 239, 240; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1945, II, 38, 298-302; Tahsin Öz,

189 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

G GÜNALTAY, MEHMET ŞEMSETTİN

İstanbul Camileri, Ankara 1965, II, 15; M. Çağatay Uluçay, Harem, Ankara 1971, tür.yer.; a.mlf., Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 65-67. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

GÜNALTAY, MEHMET ŞEMSETTİN (1883-1961)

Üsküdar’da eğitim hayatına başlamış siyaset ve ilim adamı.

 

Şemsettin Günaltay Eflâtun Cem Güney

190

Eğin’de (Kemaliye) doğdu; İbrahim Edhem Efendi ile Sâliha Hanım’ın oğludur. Üsküdar Ravza-i Terakki Mektebi’ni, Vefa İdâdîsi’ni ve Dârülmuallimîn-i Âliye’nin fen şubesini bitirdi (1905). Özel olarak Arapça, Farsça ve Fransızca öğrendi. Öğretmenlik ve idarecilik yaptı. 1909’da Maarif Nezâreti tarafından Lozan Üniversitesi’ne gönderildi. Dârülfünun Edebiyat Fakültesi (1915), Süleymaniye Medresesi müderrisliklerine tayin edildi (1917). Şer’iyye Vekâleti Tedkîkat ve Te’lîfat Heyeti âzası (1922), Dârülfünun İlahiyat Fakültesi sekreteri (1924) ve dekanı oldu. Türk Tarih Kurumu’nun başkanlığını yaptı (1941-1961). Bu arada Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde ordinaryüs profesör olarak ders verdi. İttihat ve Terakki Fırkası, Teceddüd Fırkası, Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti ile Kuvâ-yı Millîye içinde yer aldı. Ayrıca İstanbul belediyesi reis vekilliğine seçildi. 1923’te Meclis başkan vekili oldu. Yedi dönem milletvekilliği yaptı. Başbakan oldu (1949-50). 27 Mayıs İhtilâli’nden sonra Temsilciler Meclisi üyeliğine seçildi. CHP İstanbul senatörü olarak yeniden meclise girdi. 20 Ekim 1961’de İstanbul’da öldü, vasiyeti üzerine Ankara’daki Cebeci Asrî Mezarlığı’na gömüldü. Sırât-ı Müstakim ve Sebîlürreşâd’da çıkan makaleleri ve neşrettiği kitaplarıyla modernist İslâmcılar arasında yer almıştır. Saltanat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde, günün şartlarına uyarak düşünceleriyle siyasî faaliyetlerinde farklı ve zaman zaman da birbirine zıt fikirleri savunmuştur. İmam-hatip kurslarının açılması ve Ankara Üniversitesi’nde İlahiyat Fakültesi’nin kurulması, seçim mevzuatının değiştirilerek tek parti devrinin kapanmasını sağlayan düzenlemeler onun başbakanlığı zamanında gerçekleştirilmiştir. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Hurâfattan Hakîkata (İstanbul 1332), Zulmetten Nura (İstanbul 1341), Târîh-i Edyân (İstanbul 1338), Mâzîden Âtiye (İstanbul 1339) Türk Tarihinin İlk Devirleri, İslâm’da Târih ve Müverrihler (İstanbul 1339-1341), Felsefe-i Ûlâ (İstanbul 1339-1341) önemli çalışmalarındandır (geniş bilgi için bk. DİA, XIV, 287). Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Türk Tarih Kurumu Belleten’i, Düşünce ve İslâm dergilerinde makaleleri yayımlanmış, Türk Ansiklopedisi’nde müşavir ve yazar olarak görev yapmıştır. Kaynakça: Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1979, s. 388-391; İsmail Kara, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, İstanbul 1987, s. 403-405; “Şemseddin Günaltay”, TA, XVIII, 174-175; Kâmil Şahin, “Günaltay, Mehmet Şemsettin” DİA, XIV, 286-288. ➢ MUSTAFA UZUN

GÜNEY, EFLÂTUN CEM (1896-1981)

Masal derlemeleri ve halk bilim incelemeleriyle tanınan yazarın mezarı Karacaahmet’tedir. Malatya Hekimhan’da doğdu (1896). Küçük yaşta anne ve babasını kaybetti. Sivas Posta Müdürü olan amcasının yanında büyüdü. İlk ve orta öğrenimini, ardından Sivas Sultânîsi’ni bitirdi. 1917’de Konya Öksüzler Yurdu’nda başladığı Türkçe öğretmenliğini Anadolu’nun çeşitli şehirlerindeki liselerde sürdürdü. 1943’te atandığı İstanbul Haydarpaşa Lisesi’ndeki görevini Topkapı Müzesi müdür yardımcılığına getirildiği 1950’ye kadar sürdürdü. İstanbul Millî Eğitim müdür yardımcılığı (1956-1961) ve emekliliğine kadar Halk Eğitim başkanlığı yaptı. 2 Ocak 1981’de öldü. Karacaahmet Mezarlığı 1. Ada’da toprağa verildi. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çalışmalarına katıldığı Millî Mücadele yıllarından başlayarak İstiklal, İrşad, Misak-ı Millî, Duygu ve Düşünce, Duygu ve Dilek, Taşpınar gibi dergi ve gazeteleri çıkardı veya yönetti. İstanbul Radyosu’nda yaptığı “Bir Varmış Bir Yokmuş” programı büyük ilgi toplayan Güney halk bilim incelemeleri, halk hikâye, efsane ve masal derlemeleriyle tanındı; ödüller aldı. Otuzu masal olmak üzere altmışın üzerinde kitabı yayımlandı. Nar Tanesi (1946),

GÜNTEKİN, REŞAT NURİ G › Reşat Nuri Güntekin

En Güzel Türk Masalları (1948), Açıl Sofram Açıl ve Congoloz Baba (1949), Bir Varmış Bir Yokmuş (1956), Ağlayan Nar ile Gülen Ayva (1969), Onlar Ermiş Muradına (1972), Dede Korkut Masalları (1958) bunlardan birkaçıdır. Ayrıca Erzurumlu Emrah (1928), Folklor ve Eğitim (1967), Folklor ve Halk Edebiyatı (1971) gibi araştırma kitapları bulunmaktadır. Kaynakça: M. Sabri Koz, “Güney, Eflâtun Cem”, TDEA, III, 414; “Güney, Eflâtun Cem”, TBEA, I, 384. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

GÜNTEKİN, REŞAT NURİ (1889-1956)

Üsküdar doğumlu ünlü romancı; mezarı Karacaahmet’tedir. İstanbul Üsküdar’da doğdu (1889). Babası askerî doktor Nuri Bey, annesi Lütfiye Hanım’dır. Çocukluğu Selimiye Kışlaboyu Caddesi’nde, anne dedesi Yaver Paşa Konağı’nı merkez kabul ederek onun etrafına yerleşmiş büyük aile ortamında geçti. Edebiyata ilgisi çocuk yaşlarda teyzesinin oğlu Ruşen Eşref ’le beraber lalası Şakir Ağa’dan dinledikleri masallara kadar iner. Selimiye’de başladığı ilköğrenimini babasının tayini dolayısıyla gittikleri Çanakkkale’de bitirdi. Daha sonra İzmir’de Frerler Mektebi’ne devam etti. Burayı bitirmeden bir imtihanı kazanarak girdiği İstanbul Dârülfünun Edebiyat Şubesi’ndeki eğitimini 1912’de tamamladı. 1913’te Bursa İdâdîsi’nde Fransızca öğretmenliğiyle başladığı eğitimciliği 1915’ten sonra İstanbul’da Beşiktaş İttihat ve Terakki, Fatih Vakfıkebir, Akşemsettin, Feneryolu Murâd-ı Hâmis (1919), Osman Gazi Paşa mekteplerinde, Vefa Sultânîsi, İstanbul Erkek, Çamlıca Kız, Kabataş, Galatasaray, Erenköy Kız liselerinde Fransızca, Türkçe, felsefe, pedagoji öğretmenliği ve idarecilik görevleriyle devam etti. 1927-1939 arasında Millî Eğitim müfettişliği göreviyle Anadolu’nun değişik yerlerini gezdi. Bu arada 1929-1931 arasında Dil Encümeni’nin çalışmalarına katıldı. Çanakkkale milletvekili olarak iki dönem Mecliste bulundu (1939-1946). Tekrar döndüğü müfettişliği 1947’den sonra başmüfettiş olarak sürdürdü. UNESCO’nun Türkiye Temsilcisi ve talebe müfettişi olarak Paris’e gitti (1950). Emekliye ayrıldığı 1954 yılında Şehir Tiyatroları Edebi Heyet

191 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

G GÜNTEKİN, REŞAT NURİ

üyeliğine seçildi. Akciğer rahatsızlığıyla tedavi için gittiği Londra’da öldü (7 Aralık 1956). Cenazesi yurda getirilerek Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. 1911 yılında Genç Kalemler’de başlayan yazı hayatını daha çok Zaman gazetesinde yayımladığı (1918) tiyatro eleştirileriyle sürdürdü. Asıl şöhretini Vakit gazetesinde tefrika edildikten sonra aynı yıl kitap halinde de çıkan Çalıkuşu (1922) romanıyla sağladı. Mahmut Yesari, Münif Fehim ve İbnürrefik Ahmet Nuri ile beraber haftalık bir mizah dergisi çıkardılar (Kelebek, 19231924). Tiyatro, hikâye, roman, mizah, eleştiri, çeviri, uyarlama, antoloji, sözlük gibi çeşitlenen türlerde eser verdi. Şair, Nedim, Temaşa, Büyük Mecmua, Edebî Mecmua, İnci, Dersaadet, Tercüman-ı Hakikat, Fikirler, Hayat, Yeni Türk, Varlık, Aydabir, Çınaraltı, Cumhuriyet, Milliyet, Resimli Şark, Ulus, Tan, Memleket, Türk Yurdu, Yeni Mecmua, Güneş, Muhit, Ana Yurt, Akbaba, Yedi Gün dergi ve gazetelerinde yazıları yayımlandı. İlk romanları duygu ağırlıklı olmasına rağmen daha sonrakilerde duygu yönü ihmal edilmeden toplum meseleleri daha belirgin hale gelir. Yer yer ironik bir tutum eserlerindeki sosyal

eleştiriyi destekler. Yeşil Gece (1928) romanı ve Hülleci (1933) oyununda, dönemin siyasal şartlarının da zorlamasıyla güdümlü ideolojik bir tutum görülür. Bunun dışında birbirine zıt görüşler, ahlaki değer yargıları ve bu değerlere sahip roman kahramanları dengeli bir yapı içinde ortaya çıkar ve zıtlıklar sevgi ve merhamet duygusuyla yumuşatılmaya çalışılır. 1930’a kadar sürdürdüğü hikâyeciliği de konuları bakımından roman ve tiyatrolarıyla paralellikler gösterir. Adı geçenlerden başka Dudaktan Kalbe (1923), Bir Kadın Düşmanı (1927), Yaprak Dökümü (1930), Gökyüzü (1935), Eski Hastalık (1938), Miskinler Tekkesi (1946) gibi romanları, Hançer (1920), Taş Parçası (1926) gibi tiyatro eserleri Sönmüş Yıldızlar (1923), Olağan İşler (1930) gibi hikâye kitapları bulunmaktadır. Yaprak Dökümü’nde mekân, Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki bir emekliler kahvesidir. Anadolu gezilerindeki izlenimlerini Anadolu Notları (I-II, 1936) adıyla yayımladı. Tiyatro eleştirileri Kemal Yavuz tarafından kitaplaştırılmıştır. Kaynakça: Hüseyin Çelik, “Güntekin, Reşat Nuri”, DİA, XIV, 307-309; TBEA, I, 386-390. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

Başroldeyim… Bittiği yerden başlayan hikayeler.. Yaşamakla Ölmek arasında sıkışmış acı hayat… Bazen kısacık mutluluklar. kahve kadar… Ayrılıklar deniz…kavuşmalar suya hasretken.. Tabiî ki ben başroldeyim bu romanda —Reşat Nuri Güntekin

192 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

GÜRKAN, KÂZIM İSMAİL G

rındandır. 29 Şubat 1972´de İstanbul´da hayata veda etti. Çeşitli kongrelerde tebliğler sundu. Türkçe, Almanca, Fransızca ve İngilizce olarak yayımlanmış 300´ü aşkın yazısı bulunmaktadır. Safra Yolları Radyolojisi (1928), Pratik Cerrahi (1964), Süleymaniye Darüşşifası (1966), Türkiye’de Hekimliğin Batıya Dönüşü (1967), Ebu Ali İbn-i Sina (1954), Bezm-i Alem Valide Sultan Vakıf Gureba Hastanesi Tarihçesi (1967) gibi eserleriyle Türk tıp tarihine katkıda bulunmuştur. Kâzım İsmail’in mezun olduğu ve Paris’ten döndükten sonra bir süre görev yapıp doçentliğini aldığı Dârülfünun Tıp Fakültesi, o yıllarda Haydarpaşa’daki binasında hizmet vermekteydi. Kaynakça: Çağatay Üstün, “Ord. Prof. Dr. Kazım İsmail Gürkan”, Sendrom, 21/5 (2009), s. 58-61. ➢ NURDAN ŞAFAK › Kâzım İsmail Gürkan

GÜRKAN, KÂZIM İSMAİL (1904-1972)

Haydarpaşa’daki Tıp Fakültesinde öğrenci ve hoca olarak bulunmuş tanınmış cerrah ve bilim adamı. 1904’te Trabzon’da doğdu. Babası Rüsumat Baş Müdürü Fransızca öğretmeni İsmail Hakkı Bey, annesi Emine Veliye Hanım’dır. İlk ve orta tahsilini Beyrut’ta Fransız Sörler Okulu ve S. Gabriel Koleji’nde (1913), liseyi Mercan Sultânîsi (1916) ve Vefa Lisesi’nde (1920) tamamladı. Dârülfünun Tıp Fakültesi’nden mezun oldu (1926). Gureba Hastahanesi’nde cerrahi asistanlığı (1926-1929), Şişli Çocuk Hastahanesi operatör muavinliği yaptı. 1930’da Paris’e giderek Profesör Cuneo’nun Hotel Dieu Kliniği’nde uzman operatör oldu. 1932’de Haydarpaşa’da bulunan Tıp Fakültesi 1. Cerrahî Kliniği’nde görev aldı. 1933´te doçent, 1939’da profesör, 1952’de ordinaryüs profesör oldu. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi dekanlığı (1950) ve rektörlüğüne getirildi (1951). 27 Ekim 1960´ta çıkarılan bir kanunla görevinden uzaklaştırılan 147’ler arasında yer almasına rağmen kısa bir süre sonra üniversitesi senatosunun kararıyla görevine döndü. Bir süre Türk Tıp Tarihi Enstitüsü Başkanlığı’nı yaptı. Türk Cerrahi Cemiyeti´nin de kurucula-

193 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

H

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

HACI FÂİK BEY Nihansın dideden ey mest-i nazım Bana sensiz cihanda can ne lazım Benim sensin felekte çare sazım Bana sensiz cihanda can ne lazım

Ateş-i suzan-ı firkat yaktı cism ü canımı Bir harab abede döndürdü dil-i varımı Neyle teskin eyleyim bu dide-i giryanımı Çünki aldırdım elimden sevgili cananımı Ağla çeşmim ağla , durma gitti elden nazlı yar Çağla ey eşk-i terim , çağla misal-i cüy-i bar (Öğrencisi ve samimi arkadaşı olan Hacı Arif Bey’in derin bir üzüntüye yolaçan ölümü üzerine, Hacı Faik Bey’in hicaz makamında bestelediği şarkı)

(ö. 1891)

Türk mûsıkîsi bestekârı, hânende; Üsküdar Libadiye’de bir köşkü vardı. İstanbul’da Üsküdar’da doğdu. Küçük yaşta Enderun’a alındı ve orada yetişti. İlk mûsıkî bilgilerini burada Dellâlzâde İsmail Efendi’den aldı ve kendini yetiştirdi. Katıldığı mûsıkî meclislerinde devrinin ileri gelen mûsıkîşinaslarını tanıma imkânı buldu, onlarla dostluklar kurdu, kendilerinden istifade etti ve zamanla mûsıkî toplantılarının vazgeçilmez bir hânendesi oldu. Bu toplantılarda tanıdığı dostları arasında Enderunlu Ali Bey ve Hacı Ârif Bey en ünlüleridir. Bir süre sonra Saray’dan ayrıldı ve Aksaray’daki Kız Sanâyi Mektebi Müdürlüğü’ne getirildi. Pek çok eserde bu arada Haseki Hastahanesi müdürlüğü ve başhekimliğinde bulunduğu ifade edilirse de bu başhekimin, 1890-1909 yılları arasında Haseki Hastananesi’nde görev yapan Hacı Fâik Bey isimli bir doktor olduğu artık bilinmektedir. (Bkz. Nimet Taşkıran, Haseki’nin Kitabı, İstanbul 1972, s. 281,303-305, 374, 377). Hacı Fâik Bey, yakalandığı zatürre hastalığından kurtulamayarak 1891 yılı başında, yaklaşık 60 yaşlarında Bulgurlu Libadiye’deki köşkünde vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Dönemin ünlü bestekâr ve neyzenlerinden Üsküdarlı Sâlim Bey’in küçük kardeşidir. 195 üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

H HÂDİ BEY, YENİKÖYLÜ

Hacı Fâik Bey aynı zamanda iyi bir neyzen ve giriftzen olmasına rağmen, sesinin ve icrâsının güzelliğiyle öne çıkmış usta bir hânende olarak tanınmıştır. Onun bir diğer özelliği ise, Türk mûsıkîsinin dinî ve dindışı pek çok formunda 600 civarında eser vermiş bir bestekâr olmasıdır. Büyük formdaki eserlerde de başarılı olan Hacı Fâik Bey’in günümüze Mevlevî âyini, şuğul, tevşih, ilâhi, kâr, beste, ağır semâî, yürük semâî ve şarkı formlarında toplam 170 civarında bestesi ulaşabilmiştir. Büyük çoğunluğu şarkı formunda olan eserleri onun üslup sahibi bir bestekâr olduğunun en büyük kanıtıdır. Bestelediği üç âyinden hüzzam âyini unutulmuş, yegâh âyininin bir selâmı ile dügah âyininin tamamı zamanımıza gelebilmiştir. Özellikle dügah makamındaki “Pek sevdim efendim seni gâyetle beğendim” mısrâıyla başlayan “kâr”ı ile tanınan Hacı Fâik Bey’in “Nihansın dîdeden ey mest-i nâzım” (rast), “Zencîr-i aşkın dil bestesiyim” (segâh), “Neyleyim, bîçâre dil, encâmı kâr” (hüseynî), “Âteş-i sûzân-ı firkat, yaktı cism ü cânımı” (hümâyün) mısrâıyla başlayan şarkılarıyla “Nefse uyup râh-ı Hak’tan taşra çıkmak yol mudur?” mısrâıyla başlayan uşşak, “Bâğ-ı cemâle çün erem” mısrâıyla başlayan zirgüleli hicaz ilâhileri, “Ey nübüvvet tahtının şâhı Hâbib-i Kibriyâ” ve “Merhabâ ey Fahr-i Âlem merhabâ” mısrâıyla başlayan hüzzam tevşihleri günümüzde de sıkça okunan eserlerinden bazılarıdır. Şiirle de meşgul olmuş, “Fâik” mahlâsıyla yazdığı manzumelerinden bazılarını bestelerinde güfte olarak kullanmış, ayrıca Fâikül-âsâr adıyla bir güfte mecmuası neşretmiştir (İstanbul 1298). Sadiyye ve Mevleviyye tarikatlarına mensuptu. Aynı zamanda birçok talebe yetiştirmiş iyi bir mûsıkî hocası olduğu ifade edilir. Yetiştirdiği talebeleri arasında Sultan IV. Mehmed (Vahdettin) Han, Lemi Atlı, Hacı Kirâmi Efendi, Hamâmîzâde Osman Bey, Şeyh Edhem Efendi, mersiyehan Hacı Süleyman Tevfik Efendi ve Şeyh Said Özok özellikle zikredilmelidir. Kaynakça: Suphi Ezgi, Nazarî-Amelî Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1953, V, 447-448; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 184; Sadun Aksüt, Türk Mûsıkîsinin 100 Bestekârı, İstanbul 1993, s. 208-209; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 628-629; Avnî, “Bir Üstâz-ı Fenn-i Mûsıkî”, Tercümân-ı Hakîkat, İstanbul 24 Kânunuevvel 1307 (1892), sy. 4046; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 281-284; Nuri Özcan, “Hacı Fâik Bey”, DİA, XIV, 474.

196

➢ NURİ ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

HÂDİ BEY, YENİKÖYLÜ (ö. 1920)

Türk mûsıkîsi bestekârı, hânende; Üsküdar Ahmediye’de oturdu. Boğaziçi’nde Yeniköy semtinde doğdu. Tarabya Camii imam-hatiplerinden Hâşim Efendi’nin oğludur. İlk ve orta öğreniminden sonra Reji (Tekel) İdaresi’nde başladığı memuriyet hayatında Bey’iyye müfettişliğine kadar yükseldi. Varlıklı bir kimse olduğundan yazın Yeniköy’de, kışın Üsküdar Ahmediye’de otururdu. Yakalandığı şeker hastalığından kurtulamayarak Mayıs 1920’de vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’nda Büyük Selimpaşa kabrinin civarında babasının yanına defnedildi. Hâdi Bey, mûsıkîşinas Hacı Fâiz Bey’in küçük kardeşidir. Dinî ve dindışı sahada bestelediği eserlerinin ya-nısıra mahfûzâtının, eser birikiminin çokluğu ile de tanınmıştır. Mûsıkîdeki hocası Yeniköylü Hasan Sırrı Efendi’den binlerce dinî ve dindışı formda eser meşketti. Parlak ve güzel sesli bir hânendeydi. Sade, pürüzsüz bir okuyuş üslubu vardı. Abartılı okuyuşlardan hoşlanmaz, gereksiz hançere nağmeleri ilâve edenleri daima tenkit ederdi. Özellikle oturdukları yerde zikreden (kuûdi) tarîkat mensupları için ilâhiler ve dindışı formda eserler bestelemişse de bunların büyük kısmı günümüze ulaşmamıştır. “Dolap niçün inilersin” (dügâh), “ Bir tahta yaratmışsın” (nevâ), “Bu aşk bir bahr-i ummandır” (nihâvend) mısrâıyla başlayan ilâhileriyle, “Derdmendim ey civan dermâna geldim ağlarım” mıs-râıyla başlayan muhayyer şarkısı en tanınmış bestelerindendir. İsteyen herkese ders veren Hâdi Bey birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bunlar arasında en meşhuru, kendisinden pek çok durak, ilâhi, semâî ve şarkıyı tavırlarıyla beraber meşketmiş olan Fehmi Tokay’dır. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstan-bul 1943, II, 644-645, 679-682; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsisikisi Tarihi, Ankara, 2000, II, 52-53; Gültekin Oransay, “Ya-yınlanmış Türk Din Mûsıkîsi Sözlü Anıtlarının Ezgileyicileri”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 3 (1977), s. 185; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 316-317; Nuri Özcan, “Hâdi Bey, Yeniköylü”, DİA, XV, 9-10. ➢ NURİ ÖZCAN

HÂFIZ YUSUF EFENDİ H

HAFFAFZÂDE MEHMED EFENDİ

HÂFIZ YUSUF EFENDİ

Üsküdarlı müderrislerden.

Bestekâr, hânende, mûsıkî hocası; mezarı Karacaahmet’tedir.

(ö. 1730)

Üsküdar’da dünyaya gelmiş, ilmiye mesleğine girmiş; Rumeli Kazaskeri Ebezâde Abdullah Efendi’den mülazım olmuştur. Dersiyye-i Mehmed Ağa, Hâcegî, Hammamiye, İznik’te Teke Mehmed Paşa ve nihayet İstanbul Topkapı surları dâhilindeki Kara Ahmed Paşa medreselerinde müderrislik yapan Haffafzâde Mehmed Efendi 24 Ocak 1730 tarihinde Salı günü vefat etmiştir. Dürüst, salih, edepli, özellikle Ferâiz ve Sak ilimlerinde mütehassıs olduğundan uzun süre mahkeme kâtipliği de yapmıştır. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 668. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HÂFIZ AHMED PAŞA, MÜEZZİNZÂDE (ö. 1041/1632)

Karacaahmet Mezarlığı’nda Sadeddin Efendi sebili civarında medfun Osmanlı sadrazamı. Pomak asıllı olup Filibe’de dünyaya gelmiştir. Saraydan yetişmiş ve burada doğancıbaşılığa kadar yükselmiş, bu arada Sultan I. Ahmed’in musahibi olmuştur. Şubat 1608’de vezirlikle kaptanıderyalığa getirilen Hâfız Ahmed Paşa, iki yıl kadar sonra Şam valiliğine tayin edilmiştir. Azlini müteakip Ayşe Sultan’la evlendirilen ve padişah damadı olan Hâfız Paşa, ardından Bağdat ve Diyarbekir beylerbeyiliklerinde bulunmuştur. 1624 yılında Sultan IV. Murad tarafından sadrazamlığa getirilmiş, iki yıl sonra görevinden alınmıştır. 1631 senesinde ikinci defa sadarete getirilen Müezzinzade Hâfız Ahmed Paşa bu görevinin üçüncü ayında isyan-cılar tarafından parçalanarak şehit edilmiştir. Naaşı Karacaahmet Mezarlığı’nda Sadedin Efendi sebili civarındadır. Sultan IV. Murad’ın takdirini kazanmış olan Hâfız Ahmed Paşa’nın, kuvvetli bir şair ve iyi bir hanende olduğu nakledilir. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, II, 97-98; Danişmend, Kronoloji, V, 33, 34, 185; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları (haz.lar İbrahim Akkaya - Fahri Ayanoğlu), Ankara 2009, s. 42. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

(1857-1925)

Girit’in merkezi Hanya’da doğdu. Babasının adı Ahmed’dir. Küçük yaşta ailesiyle birlikte İstanbul’a gitti ve orada Müşir Şâkir Paşa’nın himayesinde öğrenimini tamamladı. Defterdar Şefik Bey’in maiyetinde bir müddet Trabzon’da memurluk yaptıktan sonra İstanbul’a döndü. Burada kısa süre Enderûn’da bulunmasının ardından Fatih Belediye Dairesi Tahrîrat kâtipliğine tayin edildi. Haydarpaşa Numune Hastahanesi’nde vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Hâfız Yusuf Efendi, Enderun’da yetişmemesine rağmen bir müddet burada bulunduğundan “Enderûnî Yusuf ”, uzun süre Kadıköy’de oturduğu için “Kadıköylü Yusuf ”, bir ara Vezneciler’de tütüncü dükkânı işlettiğinden “Attar Yusuf ” olarak da anılırdı. Yusuf Efendi ilk mûsıkî zevkini Şakir Paşa’nın konağında yapılan mûsıkî toplantılarına katıldığı esnada aldı. Buraya devam eden ünlü mûsıkîşinaslardan bu sanatın inceliklerini, teknik bilgilerini öğrendi ve kendi kendini yetiştirdi. Sahip olduğu ses güzelliği sayesinde zamanla devrin mûsıkî toplantılarının vazgeçilmez hânendeleri arasında yer aldı. Bu toplantılarda Kanûnî Şemsi Efendi, Kemânî Şeref Dürrî ve Kirkor, Giriftzen Rızâ Bey, Ûdî Basri Bey, Tanbûrî Garbis Efendi, Hacı Kirâmî Efendi, Domates Ahmed Bey, Beylerbeyili Hakkı Bey gibi devrin ünlü hânende ve sâzendeleriyle meşke katıldı. Dinî mûsıkîye de son derece vâkıf olup, dönemin en şöhretli mevlidhanlarındandı. Hâfızasındaki eser birikimi sayesinde geniş bir repertuvara sahip olan Yusuf Efendi’nin önemli bir özelliği de mûsıkî hocalığıdır. Kadıköy’deki Şark Mûsıkî Cemiyeti’nde yıllarca mûsıkî dersleri verdi, birçok mektepte fahrî olarak mûsıkî hocalığı yaptı, bazı şehzadelere mûsıkî öğretti. Yetiştirdiği talebeler arasında Halit Lemi Atlı ve Münir Nurettin Selçuk en meşhurlarındandır. Yusuf Efendi, üslup sahibi bir bestekâr olarak tanınmaktadır. Elli civarındaki eserlerinden birkaç ilâhi ve marşın dışında diğerleri şarkı formundadır. “Güzel gün görmedi âvâre gönlüm” mısrâıyla başlayan hüzzam, “Nedir bu ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

197

H HÂKİM MEHMED EFENDİ

cevr ü tegâfül, zaman zaman güzelim” mısrâıyla başlayan sûzinâk, “Âsude fikrim âvârelendi” mısrâıyla başlayan rast, “Ol gonca deren bir güli handân olacaktır” mısrâıyla başlayan kürdîlî-hicazkâr şarkılarıyla, “Milk-i cihân sultânı” mısrâıyla başlayan hicaz ilâhisi tanınmış eserlerinden bazılarıdır. Kaynakça: Canlı Tarihler: Lem-i Atlı, Hâtıraları, İstanbul 1947, s. 98-100; Mustafa Rona, Elli Yıllık Türk Mûsıkîsi,İstanbul1970, s. 58-61; M. Nazmi Özalp, TürMûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986, II, 58; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 502-503; Nuri Özcan, “Hâfız Yusuf Efendi”, DİA, XV, 107. ➢ NURİ ÖZCAN

HÂKİM MEHMED EFENDİ (ö. 1184/1770)

Ayrılık Çeşmesi Mezarlığı’nda medfun Osmanlı vak‘anüvisi.  Halil Hamid Paşa

İstanbul’da doğmuş, özel hocalardan dersler almış, bu arada hat sanatıyla ilgilenmiştir. Bürokrasiden yetişen Hâkim Mehmed Efendi sadaret mektupçuluğu çalışmış ve silahdar kâtibi olmuştur. 1753 yılında İzzî Süleyman Efendi’nin yerine vak‘anüvis olmuş ve on üç sene bu görevde kalmıştır. Bu arada Haslar mukataacılığı, cebeciler ve sipahiler kâtibi ve maliye tezkirecisi, küçük ruznâmecilik gibi görevleri ifa eden Hâkim Efendi 1770 yılında ölmüş, Üsküdar’da Ayrılık Çeşmesi Mezarlığı’nda toprağa verilmiştir. Vak‘anüvis sıfatıyla yazdığı iki ciltlik Târih’i 1752-1766 yılları arası olaylarını ihtiva eder. Dili ve üslûbu biraz ağırdır. Henüz yazma halde bulunan eser daha sonra Şem‘danîzâde Süleyman, Vak‘anüvis Ahmed Vâsıf ve Vak‘anüvis Ahmed Cevdet Efendi (Paşa) kaynak olarak kullanmışlardır. Hâkim Mehmed Efendi’nin ayrıca Acâibü’l-ahbâr adında bir siyeri ile şiirlerinin toplandığı bir Divan’ı ve çoğu dinî ve edebî nitelikte birçok şerhleri vardır. Kaynakça: Cemâleddin Mehmed, Âyîne-i Zurefâ, İstanbul 1314, s. 54; Sicill-i Osmânî, II, 101-102; Osmanlı Müellifleri, II, 142-143; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 161; Bekir Kütükoğlu, “Mehmed Hâkim Efendi”, EI2 (Fr.), VI, 982-983; a.mlf., “Vekāyi-nüvis”, İA, XIII, 277; Mücteba İlgürel, “Hâkim Mehmed Efendi”, DİA, XV, 189-190. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

198 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

HALİL HAMİD PAŞA (ö. 1199/1785)

Kesik başı Üsküdar’da İbrahim Ağa Çeşmesi karşısında medfun Osmanlı sadrazamı. 1736 yılında Isparta’da doğdu. Daha sonra İstanbul’a gelerek eğitimini burada tamamladı. Bürokrasi’ye girdi, bir süre Bâbıâli’de çalıştı. Âmedcilik, büyük tezkirecilik, reisülküttaplık, tersane eminliği ve sadaret kethüdalığı görevlerinde bulundu; 1782 sonunda ise sadrazamlığa getirildi. Bu dönem Kırım’ın Ruslar tarafından işgali yüzünden çıkan krizler; askerî ıslahat girişimleri ile geçti. Fransa’dan getirtilen askerî uzmanlar eliyle sür’at topçuları sınıfını yeniden faaliyete geçirdi. Bu arada Rusya ile çıkması muhtemel savaş için askerî ve malî tedbirler aldı. Fransa’nın yardımlarına büyük önem verdi. İsveç’in de desteğini sağlama girişimlerinde bulundu. Ancak 1785 Martında görevden alınarak Gelibolu’ya sürüldü. Bir süre sonra uhdesine Habeş eyaletinin idaresi verildiyse de aynı yılın sonlarında katledildi. Vücudu Bozcaada’da gömülen Halil Hamid Paşa’nın İstanbul’a getirilen kesik başı Karacaahmet Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi. Bu ani idamının başlıca sebebi, yaşlanmış olan Sultan I. Abdülhamid’in yerine Şehzade Selim’i

HALİL PAŞA, KAYSERİLİ H

(III. Selim) tahta geçirme planları yapması gösterilir. Güçlü muhalifi Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın girişimlerinin de rolü olmalıdır. İyi bir devlet adamı, ıslahatçı bir şahsiyet olup, iyi niyetle de olsa muhtemelen masonluğa da müntesip idi. Birçok hayrâtı arasında, Isparta’da genişlettiği bir camii, burada ve Burdur’da kütüphaneleri, İstanbul’da çeşmesi ve tekkesi bulunmaktadır. Kaynakça: Ahmed Câvid, Verd-i Mutarrâ, İstanbul 1271, s. 34-36; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 432-436; a.mlf., “Halil Hamid Paşa”, Türkiyat Mecmuası V (1936), s. 213-269; Kemal Beydilli, “Halil Hâmid Paşa”, DİA, XV, 316-318. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HALİL PAŞA (1857-1939)

Çengelköy doğumlu asker ressamlardan. Çengelköy’de babasına ait yalıda doğdu (1857). Babası, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye kurucularından Tophane müşiri Ferik Selim Paşa’dır. Askerî Rüşdiye’den sonra 1869’da Mühendishâne-i Berrî Hümâyun’a girdi. İlk resim eğitimini burada aldı. 1873’te mülâzım-ı sânî rütbesiyle mezun olup yaver sınıfına alınan Halil Efendi 1874’te yüzbaşı, 1876 yılında da kolağası olarak askerî lisede resim öğretmenliğine başladı. Sultan Abdülaziz’in iradesiyle Paris’e gitti (1880). 1888’de yurda döndü. Askerî okullarda resim öğretmenliğine devam ederken, bir taraftan da İstanbul’daki sergilere katıldı. 1906 yılında yükseltildiği mirlivalık rütbesi, 1908 yılındaki tasfiye kanunu gereğince geri alınıp yarbaylığa indirildi. Bunun üzerine emekliliğini istedi. Sanayi-i Nefise Mektebi’nde yağlıboya öğretmeni (1911-1913) ve müdür olarak (1917-1918) çalıştı. 1918’de Osmanlı’nın Avrupa’da gerçekleştirdiği ilk resim sergisi olan Viyana Sergisi’ne “Çengelköy” adlı yapıtıyla katıldı. Halil Paşa’nın resimlerinde ele aldığı başlıca temalar peyzaj, natürmort ve portrelerdir. Kıyı görünümlerini ve Boğaziçi manzaralarını açık havada çalışmıştır. Tam anlamıyla bir Boğaz ve kıyı ressamıdır. Çengelköy’e ait pek çok manzara resmi vardır. Yaşamının sonuna kadar resim çalışmalarına devam eden Halil Paşa, 20 Ağustos 1939’da vefat etti. Kaynakça: Halil Ethem Eldem, Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu, Ankara 1979, s. 75-76; Nüzhet İslimyeli, Asker Ressamlar ve

› Halil Paşa

Ekoller, Ankara 1965, s. 46-48; Aysel Çötelioğlu, İstanbul’un 100 Ressamı, İstanbul 2009, s. 59; Zahir Güvemli, Sabancı Resim Kolleksiyonu, İstanbul 1987, s. 21-22; Seyfi Başkan, Ondokuzuncu Yüzyıldan Günümüze Türk Ressamları, Ankara 1991, s. 13; Ahmet Kâmil Gören, “Halil Paşa”, YYOA, I, 517-518; Türk Ressamları, [baskı yeri yok], ts., s. 43; Türk Resim Sanatının Bir Asırlık Öyküsü (metin: Kıymet Giray), İs-tanbul 2007, s. 72-81. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

HALİL PAŞA, KAYSERİLİ (ö. 1038/1629)

Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı’nda medfun Osmanlı devlet adamı. 1570’li yıllarda Maraş’ın Zeytun (Süleymanlı) beldesinde doğdu. Devşirme olarak alındıktan sonra, önce Acemi Ocağı’nda, sonra da bir süre Enderûn’da eğitim gördü. Çavuşbaşı (1606), ardından yeniçeri ağası oldu. Sadrazam Kuyucu Murad Paşa’nın maiyetinde seferlere katıldı. 1609’da kaptanıderya olarak korsanlara karşı başarılı seferler yaptı. Aynı yıl içerisinde vezirliğe yükseltildi. Bu arada Hollanda ve Fas’la iyi ilişkiler kurulması için çalıştı. İkinci defa kaptanıderyalığa atandı (1613) ve ertesi sene Malta seferine çıktı. Bu arada donanmayı genişletmeye çalıştı. 1616 Kasımında veziriâzamlığa getirildi. I. Mustafa ve II. Osman’ın cülûsları sırasında İran seferinde bulunuyordu. Ocak 1619’da sadrazamlıktan alındı. Ardından sadakatle bağlı olÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

199

H HAMDULLAH EFENDİ, ŞEYH

duğu mürşidi Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı’na sığındı ve manevî dünyasıyla baş başa kaldı. Daha sonra üçüncü defa kaptanıderyalığa getirildi. 1620’de Akdeniz’e, ardından Karadeniz’e açıldı. Sultan II. Osman’ın katlinde sonra yapılan sadrazamlık teklifini kabul etmedi. Nisan 1623’te kaptanıderyalıktan alınarak Malkara’ya sürüldü. Daha sonra merkeze çağrılan Halil Paşa Abaza Paşa isyanıyla meşgul oldu. İkinci defa sadrazamlığa getirildiyse de (1626 sonları) 1628’de azledildi, 5 Ağustos 1629’da İstanbul’da öldü; mürşidi Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı civarındaki türbesine gömüldü. Bazı Avrupalı elçilerle dostluk ilişkileri kuran Halil Paşa’nın tedbirli ve başarılı bir devlet adamı olduğu söylenebilir. Üsküdar’daki türbesi civarındaki zaviyesi, çeşmesi ve sebili, Fatih’te ise camii vardır. Hayatı ve faaliyetleriyle ilgili müstakil bir gazâname kaleme alınmıştır. Kaynakça: Hadîkatü’l-vüzerâ, s. 62-65; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 370-373; A. H. de Groot, “Halil Paşa, Kayserili”, DİA, XV, 324-326. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HAMDULLAH EFENDİ, ŞEYH (ö. 926/1520)

Osmanlı hat ekolünün kurucusu; Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun.

200

Amasya’da Eslem Hatun (bugünkü Dere) mahallesinde doğdu (1436?). Sühreverdiyye şeyhi Mustafa Dede’nin oğludur. “Şeyh, kıbletülküttâb, kutbülküttâb”gibi unvanlarıyla tanınır. Babası veya dedesi Amasya’ya Buhara’dan göç etmiştir. Dinî ve edebî ilimleri Hatib Kasım Efendi’den öğrendi. Hattı, Hayreddin Mar’aşî’den meşk ederek aklâm-ı sitteden icâzet aldı. Babasının yanında seyrü sülûkünü tamamlayarak hilâfet aldı. Muhtemelen babasının sohbet meclislerinde tanıştığı Şehzade Bayezid onu kendisine hat hocası tayin etti ve ondan icâzet aldı. Daha Amasya’da iken tanınmaya başlayan Şeyh Hamdullah, bu yıllarda Fâtih Sultan Mehmed’in hususi kütüphanesi için bazı eserler istinsah etti. Şeyh Hamdullah, dayısı meşhur hattat Celâleddin Amâsî’nin kızıyla evlendi; bir kızı ve bir oğlu oldu. Tahta geçen II. Bayezid’in daveti üzerine ailesiyle birlikte İstanbul’a gitti. Sarayda kâtip ve hizmetlilere muallim olarak görevlenÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

dirildi. Mushaf yazması için bir meşkhâne, arpalık olarak da Üsküdar’da iki köy tahsis edildi. En güzel eserlerini sarayda görevlendirildikten sonra vermeye başladı ve eserlerinin ketebesinde “kâtibü’s-sultân Bâyezîd Han” unvanını kullandı. II. Bayezid’in vefatından sonra I. Selim dönemini talebe yetiştirerek ve müridlerini irşad ederek geçirdi. Kanûnî Sultan Süleyman’ın onu saraya davet ederek hürmet gösterdiği, artık yaşlanmış olan hattata bir samur kürk giydirip hayır duasını aldığı bilinmektedir. Şeyh Hamdullah’ın bu hadiseden birkaç ay sonra vefat ettiğini söyleyen Müstakimzâde ölümüne, “Şeyh Hamdullah olup küttâba kıble pîr-i hat Rihletinde dil dedi târihini dayf-i ilâh” beytiyle tarih (926/1520) düşürmüştür. Cenaze namazı Ayasofya Camii’nde kılınmış, vasiyetine uyularak Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Birçok meşhur hattat Şeyh Hamdullah’ın mezarının yakınına defnedilmiş, bu mekân zamanla Şeyh sofası adını almıştır. Şeyh Hamdullah zamanının ünlü okçularındandı.Okmeydanı’nda onun hatırasına dikilen taşta “Sâhibülmenzil Hamdullah ibnü’ş-şeyh reîsü’l-hattâtîn şeyhü’r-râmiyân, sene 911” yazılıdır. II. Bayezid tarafından Mahmud ve Hamza dedelerden sonra Okmeydanı Atıcılar Tekkesi şeyhliğine tayin edilmiştir. Kaynaklarda ayrıca Şeyh Hamdullah’ın Üsküdar’dan Sarayburnu’na yüzecek kadar iyi bir yüzücü olduğu ve II. Bayezid için ek yerleri belli olmayacak şekilde bir kaftan dikerek terzilikte de hüner gösterdiği belirtilmektedir. İslâm milletlerinin an’anevî sanat anlayışları ve zevkleriyle en güzel klasik formlarını bulan

HAMDULLAH EFENDİ, ŞEYH H

yazı nevilerinde, üstat ve muhitlere göre farklı özellikler gösteren pek çok hat mektebi arasında Şeyh Hamdullah ekolü en uzun süre yaşamıştır. Onun klasikleşen formları, kendisini takip eden üstatlar tarafından harflerin tenâsüp, duruş ve terkipleri güzelleştirilerek birçok kol ve tarza ayrılmış, günümüze kadar bütün İslâm dünyasında hâkim bir hat mektebi olarak devam etmiştir. Şeyh Hamdullah mektebiyle aklâm-ı sittenin bütün nevilerinde olgunluk çağı idrak edilmiş, mushaf, cüz, murakka’, kıta ve kitaplarda yeni bir anlayışla hat sanatının en güzel örnekleri verilmiştir. Sanat hayatında Amasya ve İstanbul olmak üzere iki dönem vardır. Yâkut üslûbunun hâkim olduğu başlangıç devri yazılarını Amasya’da, kendi üslûbunu ortaya koyduğu eserlerini ise İstanbul’da vermiştir. Nesih hattının Şeyh Hamdullah mektebiyle insanda hayranlık uyandıracak derecede güzelleşmesi ve kolay okunan bir yazı haline gelmesi kitap ve mushaf yazısı olarak tercih edilmesine sebep olmuştur. Eserlerinin çoğunu murakka’ ve kıta olarak veren Şeyh Hamdullah koltuklu sülüs-nesih kıtanın Türk zevkine uygun şekil ve ölçüsünü de ortaya koymuş, daha sonra gelen bütün hattatlar onu taklit etmişlerdir. Şeyh Hamdullah tavrında harflerin tenâsübü, aralıkları, kelimelerin satıra oturuş vaziyetleri yeniden düzenlenmiş, akıcılık, kıvraklık, sevimlilik ve canlılık getirilmek suretiyle Yâkut tarzı yazılar-

daki durgunluk giderilmiştir. Şeyh Hamdullah aralarında sultan, şehzade, devlet adamı, âlim, meşâyih ve şairlerin de yer aldığı pek çok talebe yetiştirmiştir. Tezkirelerde adı geçen kırk üç talebesi arasında oğlu Mustafa Dede ile damadı Şükrullah Halife, Şeyh Hamdullah mektebinin önemli temsilcileridir. Hamdullah Efendi’den sonra gelen Osmanlı hattatları da onun vadisinde yürüyüp yeni üslûb ve şiveler yaratmışlardır. Müze, kütüphane ve özel koleksiyonlarda aklâm-ı sitte ile yazılmış pek çok eseri bulunan Şeyh Hamdullah’ın kırk yedi mushaf, bin kadar En’âm, Kehf ve Nebe’ sûreleri, evrâd, ezkâr ve dua mecmuası, tûmâr, kıta ve murakka’ yazdığı nakledilmektedir. Bu eserler arasında meşk için veya ticarî gayelerle Şeyh Hamdullah taklit edilerek yazılmış olanlar varsa da bunları onun yazılarından ayırmak güçtür.

 Şeyh Hamdullah’ın sülüs-nesih bir kıtası › Şeyh Hamdullah’ın nesih hatla yazdığı Mushaf-ı Şerif’in serlevhası

Kaynakça: Müstakimzâde, Tuhfe, s. 185; Âlî, Menâkıb, s. 25; Ne-feszâde, Gülzâr-ı Savâb, s. 48-53; Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, IX, vr. 230; Süleyman Kâni İrtem, Türk Kemankeşleri, İstanbul 1938, s. 21, 22; Melek Celâl, Şeyh Hamdullah, İstanbul 1948; Ekrem Hakkı Ayverdi, Fâtih Devri Hattatları ve Hat Sanatı, İstanbul 1953, s. 31, 49; A. Süheyl Ünver, Hattat Şeyh Hamdullah ve Fatih İçin İstinsah Ettiği İki Mühim Eser, İstanbul 1953; Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu, Türklerde Yazı Sanatı, Ankara 1958, s. 42, 43; M. Uğur Derman, “Kanunî Devrinde Yazı Sanatımız”, Kanunî Armağanı, Ankara 1970, s. 269-273; a.mlf., İslâm Kültür Mirasında Hat Sanatı, İstanbul 1992, s. 34, 191 (daha geniş ve ayrıntılı bilgi için bk. Muhittin Serin, Hattat Şeyh Hamdullah, İstanbul 1992). ➢ MUHİTTİN SERİN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

201

H HAMZA PAŞA, NİŞANCI

HAMZA PAŞA, NİŞANCI (ö. 1605)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Osmanlı devlet adamlarından.

 Leon Hancıyan

Dîvân-ı Hümâyun kâtiplerinden olup, 1580 yılı eylülünde reisülküttaplığa, kısa süre sonra da nişancılığa getirilmiştir. Ertesi yıl Köstendil sancak beyliğine tayin edilmişse de Hamza Bey’in bunu kabul etmediği anlaşılmaktadır. 1582 yılında Şehzade Mehmed’in (III.) düğün törenlerinde sûr-ı hümâyun nazırı yani düğünden sorumlu yetkili tayin edilen Hamza Bey’in iki yıl sonra ikinci defa reisülküttap yapıldığı, Şark Serdarı Özdemiroğlu Osman Paşa’nın vefatını müteakip sadaret mührünü İstanbul’a getirdikten sonra kendisine yeni padişah III. Mehmed tarafından Anadolu beylerbeyliği payesi verildiği nakledilmektedir. 1592’de ikinci defa nişancı yapılan Hamza Paşa dört yıldan fazla bu görevde kalmıştır. Üçüncü nişancılığı 1598-1599 yıllarında yaklaşık 11 ay kadar devam etmiş; son olarak da 1601-1604 arasında üç buçuk sene bu önemli makamda görev yapmış; ertesi yıl içinde de ölmüştür. Naaşı Karacaahmet Sultan türbesinin sol tarafında biraz geride bulunan türbesinde defnedilmiştir. Münşî ve yetenekli biri olarak nakledilen Hamza Paşa, Sultanahmet Meydanı’nda, Peykhane caddesi üzerinde kendi adına bir mescit yaptırmıştır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, II, 252-253; Danişmend, Kronoloji, V, 324, 326, 327, 328; Haskan, YBÜ, II, 601-603. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HANCIYAN, LEON (1857 [?]-1947)

Tanınmış Ermeni asıllı Türk mûsıkîsi bestekâr ve hanendesi; uzun yıllar Üsküdar’da yaşadı.

202

İstanbul Hasköy’de doğdu. Babası Çakmakçılar’daki Sünbüllü Han’ın odabaşısı Nezaret Efendi’dir. Lavta çalan babası gibi annesi Eftik Hanım da mûsıkî ile yakından ilgiliydi. Ebeveyninden aldığı mûsıkî bilgilerinden sonra ilk mûsıkî hocası olan Papaz Gabriel Efendi’den Hamparsum notasını da öğrendi. Ailesiyle küçük yaşta Üsküdar’a yerleşti ve uzun yıllar burada yaşadı. Kendisi Zekâi Dede, Mutafzâde, Yağlıkçızâde ve ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

hatta Dellâlzâde gibi Dede Efendi’nin önde gelen talebelerinden mûsıkî öğrendiğini belirtmekteyse de bu kesin değildir. Batı müziğini de bilen sanatkâr, kabiliyeti ve başarısıyla Ermeni kiliselerinde mugannilikten başlayarak başmuganniliğe kadar yükselmiştir. Mûsıkî merakı yüzünden Tıbbiyenin son sınıfından ayrılıp sağlık subayı olarak 18771878 Osmanlı-Rus Harbi’ne katıldığını belirten Hancıyan, yüzbaşılığa kadar yükseldiği ordudan ayrıldıktan sonra, Bulgaristan, Romanya ve Mısır’da bulundu. Saray mensuplarıyla ileri gelen aileler ve çocuklarına mûsıkî dersi verdi; çaldığını belirttiği piyano, ud ve keman öğreterek pek çok kişiye hocalık yaptı. II. Adülhamid döneminde Sofya’da bulunduğu yıllarda buranın konservatuvarında Türk musikisi hocalığı görevinde bulunduğu gibi 1908’de Meşrutiyet’in ilânı üzerine İstanbul’a döndüğünde de Şark Mûsıkî Cemiyeti reisi oldu. Bir kaynakta yüz altı yaşına kadar yaşadığı belirtilmekle beraber genellikle doksan yaşında öldüğü kabul edilen sanatkâr, 11 Temmuz 1947’de Bakırköy Akıl Hastahanesi’nde öldü. Bakırköy Ermeni Mezarlığı’na defnedilmiştir. Dârü’l-elhan’da (Türk Mûsıkîsi Konservatuvarı) çalışan Leon Hancıyan daha çok hânende ve bestekâr olarak tanınmıştır. Ermeni kiliselerinde

HASAN PAŞA, DAMAD H

okunan dinî besteleri yanında, Türk mûsıkîsinin değişik formlarında pek çok eser bestelediği belirtilmekteyse de bunların sadece bir kısmı bilinmektedir. Sûzinâk Peşrevi, Hüseynî, Sûzidil, Şehnâz Bûselik Saz Semâileri ve aralarında Sûzidil makamında, curcuna usûlündeki meşhur “Cânâ gam-ı aşkınla perişan gezer oldum” şarkısının da yer aldığı yirmi kadar şarkı ile Musâhipzâde Celâl’in İstanbul Efendisi Opereti bunlardandır (bilinen eserleri için bk. Öztuna, I, 249). Hiç evlenmemiş olan Leon Hancıyan’ın Türk mûsıkîsi eserlerini Hamparsum notasına aktararak oluşturduğu koleksiyonu Ankara Radyosu’nca satın alınmıştır. Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 215; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 74-75; Yılmaz Öztuna, Türk Musıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 249. ➢ MUSTAFA UZUN

HASAN MAZHAR PAŞA

de çaba harcadı, ilk tıp akademisinin kurucusu olarak adı tıp tarihine geçti. Avrupa’da ün salmış seçkin şahsiyetlerdendir. Hocalığı yarım yüzyıla yaklaşmış, eserleri 1927 yılına kadar tıp fakültelerinde okutultulmuştur. İlk eseri A. Jamin’in bir anatomi kitabının İlm-i Teşrih-i Tavsifi (1880-1881) adı ile Türkçeye çevirisidir. Teşrîh-i Tavsifi (1901), İlm-i Teşrihi Topografi (1908) gibi eserleri bulunmaktadır. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 225; İrfan Ünver Nasrattinoğlu, Afyonkarahisarlı Şairler, Yazarlar, Hattatlar, Ankara 1971, s. 180; “Hasan Mazhar Paşa”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, X, 5059; Esin Kahya, “Fransa’da İhtisas Yapmış Olan Türk Hekimlerinden Bazıları”, Atatürk’ün 100. Doğum Yılına Armağan, Ankara 1982, s. 421-430; Enis Ulucam md., Doktora, Nilüfer Gökçe, Recep Mesut md., “Geçmişten Günümüze Türk Anatomi Eğitimi”, Ulusal Tıp Tarihi Kongresi Tebliği, İstanbul, 6 Eylül 2002, s. 51. ➢HÜSEYİN YÜRÜK

HASAN PAŞA, DAMAD (ö. 1125/1713)

Üsküdar doğumlu Osmanlı hekimi.

Üsküdar’da Doğancılar’da bir çeşme yaptıran Osmanlı sadrazamı.

Babası Binbaşı Süleyman Efendi’dir. Bazı kaynaklarda doğum yeri Afyon görünse de Üsküdar’da doğmuştur. Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’yi, yüzbaşı rütbesiyle bitirdi (1869). Cerrahi öğrenimi için Fransa’ya gönderildi (1871). Paris’teki çalışmalarını, meşhur anatomist Sappey’in gözetiminde yürüttü. Yurda döndükten sonra (1874) bir dönem Haydarpaşa Askeri Hastahanesi’nde operatörlük yaptı. Karadağ ve Rus muharebelerinde fırka hekimi, cerrah ve başhekim olarak vazife gördü. Askeri Tıbbiye’de anatomi dersleri muallimi oldu (1879). Meclis-i Tıbbiyei Mülkiye,Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye üyelik ve reisliklerinde bulundu. Meşrutiyet’in ikinci ilânından sonra Mekteb-i Tıbbiye Nazırlığına getirilmişse de kendi isteği ile emekli oldu. Fahrî olarak Askeri Tıbbiye’deki derslerini ölünceye kadar sürdürdü. 30 Aralık 1920’de vefat edince Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Daha önce Fransızca olan tıp eğitimi onun yurda dönüşünden sonraki çabalarıyla Türkçe verilmeye başlandı. Birçok tıp teriminin özellikle anatomi terimlerinin Türkçelerinin bulunup kullanılmasında önemli hizmetler verdi. Osmanlıca bir tıp sözlüğü hazırlanmasında yardımcı ve yol gösterici oldu. Sivil tıbbiyenin kurulması için

XVII. yüzyıl ortalarında Mora Yarımadası’nda doğdu. Genç yaşlarda İstanbul’a gelerek saraya girdi ve bir süre Dârüssaade Ağası Yusuf Ağa’nın yazıcılığını yaptı. Ardından Enderûn’un önemli mevkilerinden çuhadarlık ve silahtarlık görevlerinde bulundu. Kasım 1867’de Mısır valiliğine getirilen Hasan Paşa üç yıl sonra IV. Mehmed’in kızlarından olup II. Mustafa ve III. Ahmed’in kardeşi Hatice Sultan’la evlendi. Mısır’daki görevi sırasında bazı suistimaller yüzünden görevinden alınan Hasan Paşa, Sakız muhafızlığı esnasında adanın Venedikliler eline düşmesini engelleyemeyince iki ay kadar Edirne’de göz altında tutuldu. 1695’te Kubbealtı veziri olarak II. Mustafa’nın Avusturya seferleri sırasında Edirne muhafızlığında bulundu. 1703 Edirne Vak’ası’nın ardından III. Ahmed’in cülûsunda önemli rol oynadı. 17 Kasım 1703’te sadrazamlığa getirildi. Fakat kısa süre sonra Mısır, Trablusşam valilikleri, 1712’de Anadolu’da eşkıya teftişi görevinde bulunan Hasan Paşa, son olarak Anadolu ve Rakka beylerbeyilikleri yaptı ve Mayıs 1713’te öldü. Antalya’nın değişik yerlerinde cami, imaret ve han gibi sosyal eserleri bulunan Hasan Paşa’nın Üsküdar’la bağlantısı, Doğancılar’da Nasu-

(1845-1920)

ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

203

H HASAN RIZÂ EFENDİ, HACI

 Hasan Rızâ’nın muhakkak ve nesih koltuklu kıtası

hi Tekkesi Camii’nin avlu kapısı dışında yaptırdığı çeşme dolayısıyladır. Şair Zamîrî İsmail Efendi tarafından yazılan 1117 (1705) tarihli manzum kitabesindeki 4. satır eserin inşa yılını verir: “Âsaf-ı âzam Hasan Paşa cenâb-ı zü’l-kerem Yapdı bu aynı olup tevfîk-ı Hak ana refîk Dedi târihin Zamîrî dil döküp âb-ı revân Hem-çû Zemzem akdı beyt-i Hakk’a bu âb-ı rahîk” Kaynakça: Anonim Osmanlı Tarihi (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 2000, tür.yer.; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekā-yiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, tür.yer.; Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Târih, İstanbul 1928, I, tür.yer.; Râşid, Târih, II-III, tür.yer.; Dilâverzâde Ömer, Hadîkatü’l-vüzerâ Zeyli, İstanbul 1271, s. 3-5; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1945, II, 294, 296, 297; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 273-276; M. Münir Aktepe, “Hasan Paşa, Damad”, DİA, XVI, 336. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HASAN RIZÂ EFENDİ, HACI (1849-1920)

Üsküdar doğumlu Osmanlı hattatı.

204

İstanbul Üsküdar’da doğdu. Ahmed Nazif Efendi’nin oğludur. Üsküdar Mekteb-i İbtidâîsi’nde yazıya başladı. Mahalle mektebinden sonra Yahya Hilmi Efendi’den sülüs nesih yazılarını meşk ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

etti. Babasının Tırnova posta müdürlüğüne tayini üzerine ailesiyle beraber Tırnova’ya gitti. Tekrar İstanbul’a dönünce (1865), Valide Sultan vasıtasıyla Muzıka-i Hümâyun’a kaydedildi. Orada hüsn-i hat hocası Şefik Bey’den yazı meşkine yeniden başlayarak icazet aldı. Şefik Bey’in tavassutu ile Kazasker Mustafa İzzet Efendi’den de istifade etti. Ayrıca Sami Efendi’den nesta‘lik (ta‘lik) yazısını meşk etti. 1871’de Muzıka-i Hümâyun imamlığına 1879’da Şefik Bey’in emekliye ayrılmasıyla Muzıka-i Hümâyun hat hocalığına tayin edildi. 1915 yılında açılan Medresetü’lhattâtîn’de sülüs nesih, reyhânî hocalığı yaptı. 1878-1912 yılları arası sanat hayatının en verimli devresi olarak kabul edilen Rızâ Efendi’nin celî sülüs, nesta‘lik (ta‘lik) ve celî nesta’lik yazılarda da pek çok eser vermiş olmasına rağmen, onun asıl şöhreti sülüs ve nesih sahasındadır. Bilhassa mushaf kitabetinde çığır açmış Hâfız Osman’dan sonra gelen en değerli hattatımızdır. Yazdığı on dokuz mushaf eserlerinin başında gelir. Bunlardan 1891’de yazdığı mushaf İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (AY, nr. 6682), 1912 yılında yazdığı mushaf da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (Halil Edhem Arda, nr.

HASAN RIZÂ EFENDİ, SAİD PAŞA İMAMI H

12) muhafaza edilmektedir. Basılmak üzere yazdığı mushafların açık, okunaklı, âyet-berkenar (mushafu’l-huffâz) olması, yazısının güzelliği yanında okutma işaretlerinin yerli yerince konmuş olması, Hasan Rızâ hattının diğer matbu mushaflara tercihine sebep olmuştur. Türkçe tercümeli olarak (1879) tamamladığı Kur’ân-ı Kerîm ile tercümesiz diğer bir mushafı 1884’ten itibaren birçok defa basılmış ve İslâm ülkelerine dağıtılmıştır. Sultan Reşad’ın arzusuyla 1913’te yazdığı sekiz ciltlik Buhârî-i Şerif (TSMK, Hırka-i Saadet, nr. 39), Hasan Rızâ Efendi’nin bilinen önemli eserleri arasındadır. Hasan Rızâ Efendi’nin sayısız levha ve kıtadan başka, İstanbul Hat Sanatları Müzesi ile İstanbul Silivrikapı Bâlâ Camii’nde, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (Yıldız, nr. 4282) ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan (Yazma Bağışlar, nr. 510), ayrıca Sultan Reşad’ın Rumeli seyahati esnasında Edirne Selimiye Camii’ne asılmak üzere yazdığı (1995 senesinde çalınmıştır) büyük boy hilye-i saadet levhaları onun şöhretine vesile olan eserleri arasında zikredilir. Talebeleri arasında on yedi kişiye icazet vermiş olan Hasan Rızâ Efendi, 10 Cemâziyelâhir 1338’de (1 Mart 1920) vefat etti ve Rumelihisarı Mezarlığı’nda defnedildi. Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 336340. ➢ MUHİTTİN SERİN

HASAN RIZÂ EFENDİ, SAİD PAŞA İMAMI (ö. 1890)

Mevlidhân, hattât, şâir, hânende; mezarı Üsküdar’dadır. Manisa’da doğdu. Babası Eğridirli hoca Abdullah Efendi’dir. Manisa’da tahsilini yaptı, hâfızlığa ve mûsıkîye çalıştı. Rifâiyye tarîkatına intisap etti. Rıfâî şeyhlerinden Antakyalı Hazevîzâde Ahmed Vehbî Efendi’den icâzetnâme aldı. Daha sonra İstanbul’a giderek Üsküdar’da Toygartepe semtine yerleşti. Uzun süre Damat Mehmed Said Paşa’nın (ö. 1868) imamlığını yaptığından “Said Paşa İmamı” lakabıyla tanındı. Beyazıt Camii’ndeki bir Cuma selâmlığında Hasan Rızâ Efendi’nin müezzinliğine şâhid olan Sultan Abdülmecid onun okuyuşuna hayran kalmış ve saraya müezzin olarak alınmasını istemiş, ancak Said Paşa’nın padişahtan ricası üzerine, Said Paşa’nın yanındaki vazifesine devam etmiştir. Sultan Abdülaziz’in de bu konuda girişimi olmuş fakat mümkün olmamıştır. Hasan Rızâ Efendi 8 Haziran 1890’da 85 yaşlarında vefat etti. Üsküdar Toptaşı Caddesi’ndeki Sandıkçı Şeyh Edhem Efendi Rifâî Dergâhı hazîresine defnedildi. Aynı zamanda şair ve hattat olan Hasan Rızâ Efendi özellikle mevlidhanlığı ile şöhret buldu. İstanbul’a geldiğinde mûsıkî konusunda donanımlı olduğu halde Hamâmîzâde İsmail Dede Efendi’nin talebelerinden Mutafzâde Ah-med Efendi’den dinî mûsıkî konusunda çok istifade etti. Pekçok ilâhi, mersiye, durak ve bilhassa mevlid meşketti. Ayrıca klasik fasıllar geçti. Sesinin genişliği ve tizliğiyle tanındı. Onun önemli bir özelliği de, kendi arzu ettiği zaman ve içinden geldiği şekilde okumasıdır. Tavır sahibi bir mevlidhan olarak bilinirdi. Okuyuşu esnasında sözlerin iyice anlaşılabilmesı için kelimelerin arasını kesmez, nağmeleri mısra sonunda yapardı. Ünlü mûsıkîşinas Eyyûbî Zekâi Dede, bir keresinde Hasan Rızâ Efendi’nin mevlidini dinledikten sonra oğlu Ahmed’e (Irsoy), “Hâfız, işte asıl mevlid böyle okunur” demiştir. Doksanüç Harbi’nde Mevkib-i Hümâyun alayı teşekkül ettiği sıralarda Sultantepe’de okuduğu mevlidin Beşiktaş’tan dinlendiği söylenir. Mütevâzi bir kişiliği vardı. Fakir ve kimsesizlerin isteklerini reddetmez, derhal yerine geÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Hasan Rızâ Efendi’nin mezar taşı

205

SAİD PAŞA İMAMI

Coşar âvizeler artık, köpürür kandiller; Bu ışık çağlayanından bütün âfâk inler! Yalının cebhesi, Ülker gibi, baştan başa nûr; Nîm açık pencereler, reng ü ziyâdan mahmûr. Al, yeşil, mâvi fenerlerle donanmış kıyılar; Serv-i sîmînler atılmış suya, titrer par par. Dalgalardan seken üç çifte kayıklar sökerek, Süzülür sâhile, şâhin gibi, yüzlerce kürek. Bir taraftan bu akın yükseledursun karaya; Bir taraftan dökülür öndeki saflar saraya. Rıhtımın taşları, zümrüt gibi, İran halısı: Suda bitmiş çemen, üstünde de Sultan yalısı! Renk renk açmış o başlar, biriken mahşere bak: Fes, arâkiyye, sarık, yazma, bürümcük, yaşmak, Taylasan, takke, nazarlıklı hotoz, âbânî, Mâvi boncuk, oyanın türlüsü, dal dal yemeni... Ama birçokları davetli değilmiş, kime ne? Bu açılmaz kapılar, şimdi, açık her gelene. Avlu, dış bahçe, harem bahçesi, taşlık, yer yer, Medd ü cezrin ebedî sâhası: Boy boy siniler, Ki donandıkça o başlarla, hemen, çepçevre, Tablalar, ay dede çıkmış gibi, başlar devre! Yayılır baygın, ılık bir buğu, bir tatlı duman; Çözülür büsbütün âvâre sinirler o zaman. Kafalar tütsüyü aldıkça döner, mest-i hayât; İki el bir baş için, kim kime artık? Heyhât! Orta katlar, sofalar, belli ki dâvetlilere: Sofralar tahtanın üstünde değil bir kerre; Bir de, oldukça merâsimle mükellef huzzâr; Sonra, kalkıp oturanlar bütün ashâb-ı vakâr.

Yatsı bir hayli geçer, çifte ezanlar verilir; Yazma seccâdeler artık yere, boy boy, serilir. Doğrulur Kıble’ye herkes, kılınır şimdi namaz; Derken âmin çekilip arz edilir Hakk’a niyaz. - Başlayın mevlide! - Lâkin, hani? Mevlidhan yok! - Sordurun! - Hiç de gören bir kişi, bir tek can yok! -Üsküdar’dan gelecek sözde, olur şey mi ki bu? Bâri söz verme... - Adam sen de, bırak meczûbu! - Bence aynıyle kerâmet delinin gelmediği: Şu ilâhicilerin hepsi okur ondan iyi... - Bilemem. - Dinlediniz şimdi... - Evet, çok yüksek... Ama hazretle kıyâs etmeye gelmez. - Ne demek? - O anaç bülbüle eş beslemez artık yuvalar. - Pek uçurdun, a beyim! - Yok, ben uçurmam, o uçar. Sâde bir gelse... Fakat gelmedi, bilmem ki neden? - Beklemek nâfile, hâlâ ne gelen var, ne giden! - Harem ağsında haber... - Anlayabilsek, ne diyor? - Okuyun, beklemeyin emrini tebliğ ediyor. Gâlibâ Vâlide Sultan gazab etmiş hocaya... Gazab ettiyse, çanak tuttu herif, doğrusu ya. Bir saray halkını -sultanla berâber- hiçe say; Bunca dâvetliyi, dâvetsizi beklet bir alay; “Oyun ettim size; hey sersem adamlar!” diye, gül! Çekilir nağme değil... Neymiş, anaçmış bülbül! - Kim bilir, özrü mü var?

- Dinleyemem varsa bile! Başlanır Mevlid’e mu’tâd olan âdâbıyle; Önce tevhîd okunur, gaşy ile dinler herkes. O, güzel, sonra, müessir, sekiz on parlak ses, Kimi yerlerde ilâhî, kimi yerlerde durak; Kimi yerlerde cemâatle beraber coşarak, Kalan üç bahri terennümle, çekerken âmîn! Ta uzaklarda çakar zulmet içinden bir enîn. Gecenin kalbi durur; ürperir inler, cinler; Açılan pencereler, göz kulak olmuş, dinler. O enîn karşıki sâhilden açılmaz mı biraz, Sûr-i mahşer gibi sesler çıkarır, şimdi, Boğaz! Tutuşur, cebhe-i Sînâ’ya döner, sîne-i cev: Sanki yüzlerce yanık ney savurur, yer yer, alev! Kayalardan, kıyılardan bir ateştir çağlar: Lâhn-i Dâvûd ile inler yine gûyâ dağlar! Âh o kudsî nefes eşbâha ederken sereyan, -Karalar vecd ile pür-cûş, sular pür-galeyanDem çekip, dem tutarak etmeye başlar feryâd, Boğaz’ın her tarafından bir İlâhî inşâd: Sultân-ı Rusül, Şâh-ı Mümecced’sin, efendim! Biçârelere devlet-i sermedsin, efendim! Menşûr-i “Le amrük”le müeyyedsin efendim! Dîvân-ı İlâhî’de ser-âmedsin, efendim! Sen Ahmed ü Mahmûd u Muhammed’sin, efendim! Hak’tan bize Sultân-ı Müebbed’sin, efendim! Kesilir, gitgide, tedrîc ile sesler artık, Aktarır sâhile mevlidciyi bir köhne kayık. Koşarak, doğruca mâbeyne alır karşı çıkan; “Nerde kaldın, hoca?” der Vâlide Sultan o zaman,

Sen de kalleşlik edersen, bize eyvahlar ola!” - Henüz akşamdı ki, gelsem diye, düştüm de yola, Yürüdüm haylice... Derken -hele sen kısmete bak!Öteden karşıma bir yaşlıca hâtun çıkarak, “Azıcık dursana, oğlum!” dedi. Durdum, nâçar. - Göğsün îmanlıya benzer, sana bir hizmet var, Ama reddetme ki, zâten beni mahvetmiş ölüm: Bir perîşan anayım, dağ gibi evlâd gömdüm! Kızımın cânı için, bâri bu kırkıncı gece, Şöyle bir mevlid okutsam, diyorum, kendimce. Nasıl etsem? Okuyan çok ya, benim yufka elim... Hocasın, elbet okursun; hadi oğlum, gidelim. Ne olur bir yorulursan, hadi, bekletme, günah! Sen benim yavrumu şâd et ki, rızâen li’llâh, İki dünyâda azîz eylesin Allah da seni. Hâtunun sözleri dîvâneye döndürdü beni; Ne saray kaldı hayâlimde, ne sultan, ne filân; “Çile dolsun, yürü öyleyse, dedim, oldu olan!” Size yüzlerce adam mevlid okur benden iyi, Ama bîçâre kızın, bağrı yanık, anneciği, Yoklasın merdini, nâ-merdini, insan diyerek, Eli yüzlerce heyûlâya değip boş dönecek! Fukarânın seneler, belki, siler göz yaşını; Hangi taş pekse, hemen vurmaya baksın başını, Elin evlâdına yanmaz parasız bir kimse! Çâresizdim sizi bekletmede, beklettimse. - Hoca! der Vâlide Sultan, beni ağlatma, yeter! Yeniden mevlid okursun bize, dâvâ da biter. —Mehmet Âkif Ersoy (Hilvan, 15 Haziran 1347/1931)

H HASKAN, MEHMET NERMİ

tirirdi. Onun bu özelliğini Mehmet Âkif Ersoy Safahat’ın “Gölgeler” bölümündeki “Said Paşa İmamı” adlı şiirinde çok güzel anlatmıştır. Çoğunlukla Sandıkçı Şeyh Edhem Efendi Rifâî Dergâhı’na devam eder, burada kahve ocağının bir kenarına otururdu. Gittiği yerlerde çorap, takke gibi şeyler örerdi. Kendisine bunun sebebi sorulduğunda ise “nazarımı mâsivâdan koruyorum” cevabını vermiştir. Hasan Rızâ Efendi ayrıca okuduğu gazel, şarkı, ilâhi ve mersiyeleri ile de bilinir, zamanın en güzel Kur’an okuyanları arasında anılırdı. Süleymaniye Camii müezzinlerinden Hâfız Kemal’in, onun tavrında mevlid okuduğu söylenir. Seyyid Rızâ mahlâsı ile kaleme aldığı ilâhileri Dîvân-ı Rızâ adlı bir divançede toplanarak İstanbul’da yayımlanmıştır (1290).  Mehmet Nermi Haskan

Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İs-tanbul 1943, II, 471-475, 790; Ali Rızâ Sağman, Meşhur Hâfız Sami, İstanbul 1947, s. 97; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 307-308; Talip Mert, “Said Paşa İmamı: Hasan Rızâ Efendi”, Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, II, 161-174; M. Uğur Derman, “Said Paşa İmamı”, Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri: Uluslararası Mevlid Sempozyumu, Ankara 2010, s. 520-529; Nuri Özcan, “Hasan Rızâ Efendi”, DİA, XVI, 346. ➢ NURİ ÖZCAN

HASKAN, MEHMET NERMİ (1927-2002)

Üsküdar’da yaşamış ve Yüzyıllar Boyunca Üsküdar adlı eseriyle tanınmış tarih araştırmacısı.

208

Üsküdar´da doğdu (22 Nisan 1927). Ömrünün sonuna kadar Üsküdar´da yaşadı. Babası Selanik Göçmeni Ahmet Bey, annesi Nazire Hanım’dır. İlk, orta ve lise tahsilini Üsküdar´da tamamladı. Bir müddet hukuk fakültesine devam ettiyse de bitiremedi. Bütün mesaisini araştırma faaliyetlerine ayırdı. Osmanlıca öğrendi. En büyük merakı kaybolmaya yüz tutmuş tarihi yapıtları ve sahiplerini ortaya çıkarmaktı. Bunun için çok gezdi ve araştırma yaptı. Eyüp Sultan Tarihi isimli eserini on yılda tamamladı. Mehmet Nermi Haskan, 40 yaşına kadar Üsküdar´da meşhur olan “Güzel Tuhafiye” isimli dükkânı işletti. Yakışıklılığından ötürü dükkânın ismi “Güzel Nermi”olarak da anıldı. Araştırma ve yazmaya merakı yüzünden işletmeciliği bırakarak hayatını ilme adadı. Üsküdar´da Çamlı ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Köşk olarak bilinen evde yaşadı. 5 Kasım 2002 tarihinde Üsküdar´da vefat etti. “Mezarlık değil müzedir” dediği Karacaahmet Mezarlığı´ndaki aile kabristanında toprağa verildi. Eyüp Tarihi, İstanbul Hamamları (1995), Eyüp Sultan Tarihi (1996), Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, Eyüplü Hattatlar, Eyüplü Mûsıkîşinaslar, Eyüplü Meşhurlar isimli eserleri İstanbul tarihi için hâlâ başyapıt niteliğindedir. Kaynakça: Gündegül Parlar, “Eyüp Sultan Tarihi ve Eyüplü Meşhur-lar Müellifi Mehmet Nermi Haskan´ın Biyografisi”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu VII : Tebliğler, İstanbul 2003, s. 44-49. ➢ NURDAN ŞAFAK

HÂŞİM BABA (ö. 1197/1783)

Üsküdarlı tekke şeyhlerinden, Celvetiye tarikatının Hâşimiyye kolunun kurucusu. Üsküdar’da doğdu (1718). Bazı kaynaklarda adı Mehmed Hâşim olarak verilse de doğrusu Mustafa Hâşim’dir. Babası, daha sonra Bandırmalızâde (Bandırmalı) Tekkesi diye bilinen Üsküdar İnadiye’deki evini tekke yaparak irşad faaliyetlerinde bulunan Celvetiyye şeyhlerinden Yusuf Nizâmeddin Efendi’dir. Kendisi de babasının yerine daha sonra şeyh olmuştur. Ancak daha sonraki yıllarda Hâşim Baba’nın Celvetî şeyhleri

HÂŞİM BABA H

tarafından dışlanması sebebiyle mensupları kendisine Hâşimiyye adlı bir tarikat nispet etmişlerdir. Bu tarikatın silsilesi Celvetiyye’nin kurucusu Aziz Mahmûd Hüdâyî’den (ö. 1628) iki ayrı yolla gelmektedir. Celvetîlikle Bektaşîliğin birleştirilmesinden meydana gelen bu kolun fazla yayılmadığı belirtilmektedir. Hâşim Baba’nın, Celvetî şeyhliğinin yanında Melâmîliğe de meylettiği ve bazı Melamîlerce kutup olarak nitelendirildiği söylense de bu doğru değildir. O aynı zamanda Kahire’de Baba Kaygusuz Tekkesi’nde Kasrü’l-Ayn şeyhi Hasan Baba’dan (ö. 1756) el alarak Bektaşî de olmuştur. Hatta bir ara Kırşehir’deki Hacı Bektaş Tekkesi’ne gitmiş ve orada da dört yıl kadar dedebabalık yapmıştır. Ayrı bir erkânnâme yazarak Bektaşîlik âyinini tadile çalıştığı ve bu suretle Bektaşîlik’ten bir kol ayırmak istediği de ileri sürülmüştür. Sefînetü’l-evliyâ müellifi Hüseyin Vassâf, Hâşim Baba’nın önce babasının yerine şeyh, sonra Bektaşî, daha sonra Melâmetle neşvedâr olup son olarak babasının mesleğini takip ettiğini bildirmektedir. Vefat ettiği zaman cenaze namazı kılınmak için Hüdâyî Âsitanesi’ne götürülmüşse de pîr makamı şeyhi Büyük Ruşen Efendi (ö. 1794), dergâhın hiçbir kapısını açtırmamış, cenazeyi içeriye kabul etmemiştir. Bunun üzerine cenaze

namazı, dergâhın alt tarafındaki türbe önünde yolda bulunan musalla üzerinde kılınmış, Bandırmalızâde Tekkesi’nin türbesine defnedilmiştir. Burası bir süre Hâşimiyye’nin âsitanesi olarak faailiyet göstermiş, bugün tekkenin yıkılmasından sonra kabri yol genişletilmesi sırasında kaldırılarak yerine parmaklıklı bir kabir yapılmış yeni harflerle “Üsküdarlı Haşim Baba” levhası asılmıştır. Hâşim Baba’nın müretteb bir divanı, gelecekte vuku bulacak olayları değişik metodlarla öğrettiğine inanılan cefr (cifr) ilmiyle ilgili Ankā-yı Meşrık ve kaynaklarda Vâridât veya Makālât adlarıyla geçen mensur bir eseri daha vardır. Besmele’nin esrarı, leyle-i Kadr, ilâhî aşk, Melâmîlik meşrebi, sûfîlik yolu, rüya, Hz. Mûsâ’nın âsâsı, hazarât-ı hams, havâss-ı hamse-i bâtıniyye ve havâss-ı hamse-i zâhiriyye, Ehl-i beyt sevgisi, çeşitli âyet ve hadislerin tasavvufî izahları bu mensur eserin başlıca konularıdır. Divanında yaklaşık iki yüzün üzerinde şiir bulunmaktadır. Özellikle Ehl-i beyt sevgisi başta olmak üzere, on iki İmam, tarîkat silsilesi, kutsal günler ve devr nazariyesi gibi konuların dile getirildiği kasideleri önemli bir yekûn tutar. Hâşim Baba’nın, Niyazi-i Mısrî’nin Devriyye-i Arşiyye’sine zeyil olarak yazdığı Devriyye-i Ferşiyye’si de bu türün önemli eserlerinden biri› Üsküdar İnadiye’deki Bandırmalı Tekkesi

209 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

H HÂŞİM BEY

sidir. Kaside ve makalelerinden bazıları müstakil olarak bazı kütüphanelerde bulunmaktadır. Kaynakça:Sicill-i Osmânî, IV, 624; Osmanlı Müellifleri, I, 189190; Hüseyin Vassâf, Sefine-i Evliyâ-yı Ebrâr, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2307, III, 65-68; Abdülbaki Gölpınarlı, Melâmîlik ve Melâmiler, İstanbul 1931, s. 19, 21, 97; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 409. ➢ AZMİ BİLGİN

HÂŞİM BEY (1815-1868)

Ömrünün son yıllarını Üsküdar’da yaşamış mûsıkîşinas. İstanbul Fatih’te doğdu (1815). Babası Seyyid Mehmed Sadık Ağa’dır. On bir yaşında Enderun’un Hazine Odası’na kabul edildi. İlk hocası Dellâlzâde İsmail Efendi’nin yanı sıra Şakir Ağa ve İsmail Dede Efendi’den dersler aldı. Sultan Abdülmecid döneminde Serhanende sıfatıyla Muzıka-i Humâyun’un fasıl heyetini yönetti. Sultan Abdülaziz’in tahta çıkışıyla müezzinbaşılığa getirildi. Hacı Arif Bey, Bolahenk Nuri Bey, Ekmekçi Bağdasar, Neyzen Salim Bey, Hacı Faik Bey gibi çok sayıda öğrenci yetişirdi. “Tarz-ı Nevin” adıyla icat ettiği makamla birçok eser besteledi. 1868 yılında Üsküdar’da öldü. Bestekârlığının ilk ürünü, ilk defa Beşiktaş Mev-levîhânesi’nde icra edilen “sûzinâk ayini” ile unutularak kaybolan “şehnaz ayini” idi. Bektaşi nefesleri bestelediği de rivayetler arasındadır. Mecmua-i Kârhâ ve Nakşhâ ve Şarkiyyât adıyla düzenlediği mûsıkî mecmuasını Abdülaziz’e sundu. Bu eseri ilaveler yaparak Hâşim Bey Mecmuası adı ile yeniden yayımladı. Geleneksel okuyuş üslûbumuzun tüm inceliklerini bilen Hâşim Bey’in günümüze ulaşan eserleri ayin, beste, ağır semâi, şarkı ve köçekçe olmak üzere  Hâşim Bey  Hâşim Paşa

210 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

seksen kadardır. Birçok eserini dönemin padişahı ve yüksek görevdeki kişilere methiye olarak besteledi. Bahçeciliğe ve çiçekçiliğe meraklı, şiirle de uğraşan Hâşim Bey ömrünün son üç yılını Üsküdar Tunusbağı’ndaki evinde geçirdi. Meşhur olan müsrifliği nedeniyle saraydan ayrıldıktan sonra maddi sıkıntılar yaşadı. Öyle ki günlük ekmek ihtiyacına karşılık Ekmekçi Bağdasar’a ders verdiği ileri sürülür. Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilen bestekârın mezarı Karacaahmet ve Selimiye arasındaki yol genişletme çalışmaları sırasında ortadan kaldırıldı. Elde kalan mezar taşı ise sonradan kayboldu. Kaynakça: M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 560-567; Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 405, 411; Mehmet Güntekin, “Haşim Bey”, DBİst.A, IV, 14-15; Nuri Özcan, “Hâşim Bey”, DİA, XVI, 407-408. ➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

HÂŞİM PAŞA (1852-1918)

Beylerbeyi’nde yalısı ve korusu bulunan Osmanlı Maârif Nâzırı. İstanbul’da doğdu (1268/1852). Sadrazam Koca Yusuf Paşa’nın torunu, Şeyhülislâm Mir Ahmed Muhtar Molla Bey’in oğludur. Adliye Müsteşarlığı ve Maârif Nâzırlığı (1903-1908) görevlerinde bulundu. Tifüs hastalığına yakalanarak 1918 yılında öldü. Nakkaştepe Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi. Tezkir-i İnkılâb adını taşıyan bir eser kaleme aldı.Gençliğinde Bebek’te oturmaktaydı. 1900’de Beylerbeyi Yalıboyu caddesi üzerinde bir arsa satın aldı. Buranın Çakal Dağı’na kadar uzanan koruluk

HAYRULLAH EFENDİ H

kısmında dört köşk ile sahilde biri kardeşinin olmak üzere iki katlı iki yalı yaptırdı. Koru erguvan yönünden Kuzguncuk’taki Fethi Paşa korusundan sonra Boğaziçi’nin en zengin korusu olarak ünlenmiştir. Kaynakça:Baraz, Beylerbeyi, II, 301-302; Münevver Ayaşlı, Dersaadet, Ankara 1975, s. 218; Haskan, YBÜ, II, 952. ➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

HÂŞİMÎZÂDE SEYYİD MEHMED EFENDİ (ö. 1665)

Üsküdar doğumlu Osmanlı müderris ve kadılarından. Üsküdar’da dünyaya gelmiştir. Eğitimini tamamladıktan sonra ilmiye mesleğinde kalmış; daha sonra sırasıyla Siyavuş Paşa, Efdaliye, Gazanfer Ağa ve Sahn-ı Seman medreselerinde müderrislik yapmış; 1642 mayısından itibaren de Belgrad, Manisa, Üsküdar, iki defa İzmir, Bursa ve Galata kadılıklarında bulunmuştur. Haşimizâde Seyyid Mehmed Efendi 1665 yılında vefat etmiştir. Yetîmî mahlasıyla Türkçe şiirleri bulunan Haşimîzâde Efendi ilmi ve faziletiyle tanınmıştır. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 318-319. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HAYRULLAH EFENDİ (1818-1866)

Çamlıca’da köşkü bulunan Osmanlı tarihçisi, devlet adamı; Şair Abdülhak Hâmid’in babası. İstanbul’da doğdu (1818). Babası Hekimbaşı Abdülhak Molla’dır. Medrese eğitiminin ardından hekimbaşı ve nâzır olarak babasının da görev

yaptığı Mekteb-i Tıbbiye’yi başarılı bir öğrenci olarak bitirdi (1839-1843). Bir süre mezun olduğu okulda müderrislik yaptıktan sonra Meclis-i Maârif-i Umûmiye üyeliğine (1848), Encümen-i Dâniş’in ikinci başkanlığına getirildi. 1854’te Mekâtib-i Umûmiye, 1859’da da Mekteb-i Tıbbiye nazırı oldu. Azlinden (1861) bir yıl sonra Altıncı Daire belediye başkanlığına atandı. 1863 yılı nisanında tedavi amacıyla, çıktığı Avrupa seyahatinde Avusturya, Almanya ve Belçika üzerinden Paris’e gitti. Orada okumakta olan küçük oğlu Abdülhak Hamid’i de yanına alarak Paris’in kibar ve gözde semti Faubourg Saint-Honore’de mükellef bir konak tutup yerleşti. Üç ayı aşkın bir süre kaldığı Paris’te çeşitli ilim kuruluşlarını gezip akademileri ziyaret etti; gündüz ve gecesiyle bir kültür şehrinin imkânlarını yaşadı. Yurda dönünce Fransa seyahatiyle önceki Viyana seyahatlerini de anlatan Yolculuk Kitabı’nı yazdı. Bir taraftan da kendi adıyla anılacak olan tarih kitabının XV. cildini hazırlıyordu. 1864 yılı sonbaharında Cemiyet-i İlmiyeyi Osmaniyye’nin merkezinde Osmanlı tarihi üzerine, tarihi yeni bir görüşle ele alan bir dizi konferans verdi. 1865’te Tahran orta elçiliğine tayin edildi. Buradaki görevini sürdürürken 25 Aralık 1866’da vefat etti. Nâsırüddin Şah’ın iradesiyle kendisine büyük bir cenaze merasimi tertiplendi ve Rey şehrinde toprağa verildi. Kabri daha sonra türbe haline getirildi. Tercüme ve telif olmak üzere tıptan ziraat ve fiziğe, bahçecilikten coğrafyaya, tarih, seyahatnâme ve tiyatroya kadar farklı sahalardaki eserlerinin büyük bir kısmı yazma halindedir. Terbiye ve Tedavi-i Etfal, Lugat-i Tıbbiye, Nakş-ı Hayâl, Hezâr Esrar (1863), Hikâye-i İbrahim Paşa beİbrahim-i Gülşenî (yazılışı 1859, yayımı 1939) gibi eserler verdi. Ancak en tanınmış eseri kendi adıyla da anılan Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tarihi’dir. 1853-1875 tarihleri arasında cüzler halinde yayımlanmıştır. En orijinal bulunan eseri ise Yolculuk Kitabı’dır. Çocukluğu, babası Abdülhak Molla’nın Küçük Çamlıca’daki köşkünde geçti. Küçük Çamlıca’da, Millet Bahçesi’nden Kısıklı’ya doğru çıkarken Sarıkaya mevkiinde bulunan köşkün Marmara ve Sarayburnu’nu gören güzel bir manzarası vardı. Babasının ölümünden sonra ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

 Hayrullah Efendi

211

H HEKİMOĞLU ALİ PAŞA

kendisine kaldı. Önüne güzel bir bahçe yaptırdı. Bu köşkte oturduğu sırada, Kafkasya’dan kaçırılarak komşularından Kazasker Ferit Efendi’ye satılmış güzel bir Çerkez kızı olan Münteha Nasib Hanım’a âşık olup evlendi. Bu evlilikten Nasuhî, Hayrünnisa, Neyrünnisa, Abdülhak Hamid ve Mihrünnisa adlı beş çocuğu oldu. Kaynakça: Ömer Faruk Akün, “Hayrullah Efendi”, DİA, XVII, 67-75; Duhter Bayraktar, “Hayrullah Efendi”, YYOA, I, 562. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

HEKİMOĞLU ALİ PAŞA (1689-1758)

Üsküdar’da Bandırmalızâde Tekkesi’nin bânisi olan Osmanlı sadrazamı.

212

Girit kökenli Hekimbaşı Nuh Efendi’nin oğludur. Çocukluğunda iyi bir eğitim aldı. Silahşor olarak girdiği sarayda kapıcıbaşılığa yükseldi. Ardından bir süre Zile’de voyvodalık yaptı. Nevşehirli İbrahim Paşa’nın sadrazamlığında Türkmen voyvodalığına, 1722’de beylerbeyilik payesiyle Adana valiliğine getirildi. 1724’te Halep valisi olarak İran seferine katılan Ali Paşa, ertesi yıl Anadolu beylerbeyi ve müteakiben de şark seraskeri ve Tebriz muhafızlığına getirildiyse de, bazı adamlarının halka kötü davranmaları yüzünden Şehrizor ve Sivas valisi tayin edildi. Nadir Şah zamanında başlayan Osmanlı-İran savaşları esnasında Hemedan muhafızlığı yapan Hekimoğlu, Tebriz’in düşmesi üzerine Erzurum valiliği ile Revan bölgesi seraskerliğine getirildi. Bu görevi sırasında Urmiye ve ardından Tebriz’i alan Ali Paşa, Mart 1732’de sadrazamlığa getirildi. Bu sırada Avrupa’daki gelişmelerle yakından ilgilendi ve Nadir Şah’ın barış teklifini kabul etti, fakat bunu gerçekleştiremediği gibi makamından da oldu. Bir süre Midilli’de mecburi ikamete tabi tutulduysa da, 1736’da Kandiye muhafızı ve Bosna valisi oldu. Bu son görevi sırasında Avusturyalılar’a karşı başarılı savaşlar yaptı ve Belgrad’ı işgalden kurtardı. 1740 yılında Mısır valiliği esnasında yerli Kölemenler’i zapturapt altına aldı. Daha sonra Adana ve Anadolu valiliklerinde bulunan Hekimoğlu, 1742’de ikinci defa sadrazamlığa getirildi. Bir buçuk yıl kadar süren bu görevinde İran savaşı için hazırlık yapmakla yetinince Sultan I. Mahmud tarafından sadraÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

zamlıktan alındı ve tekrar Midilli’ye gönderildi. 1744 ekiminde Bosna, Halep ve Anadolu valiliklerinde bulundu ve Kars ciheti seraskeri oldu. Bu arada bazı eşkıya elebaşılarını cezalandırdı. Ardından Hersek ilavesiyle Bosna valisi oldu. Daha sonra sırasıyla Tırhala sancak beyliği, Bender muhafızlığı, Özi ve Vidin valiliklerinde bulundu. Ardından Trabzon ve civarında eşkıya tedibi ile meşgul oldu. III. Osman zamanında (1754-1757) önce Anadolu beylerbeyi, sonra da üçüncü defa sadrazam tayin edilen Ali Paşa, icraatlarına müdahale edenlere sert tepki gösterince görevinden alındı. Hatta öldürülmekten valide sultanın şefaatiyle kurtuldu. Kıbrıs’a sürüldü ve orada da iyi icraatlarda bulundu. Bir süre Rodos’ta görev yaptıysa da, çok geçmeden Mısır valiliğine getirildi. Daha sonra getirildiği Anadolu valiliği sırasında 14 Ağustos 1758’de Kütahya’da öldü. Naaşı İstanbul’da Kocamustafapaşa semtinde yaptırdığı caminin yanındaki türbesine defnedildi. Batı ve Doğu dünyalarını iyi bilen, iyi bir diplomat olan Hekimoğlu Ali Paşa aynı zamanda iyi bir kumandan olduğunu kazandığı zaferler göstermiştir. Adına bazı eserler kaleme alınan ve biyografisi oğlu tarafından yazılan Ali Paşa’nın birçok hayır eseri de bulunmaktadır. İstanbul’da Kocamustafapaşa’daki cami, sebil, çeşme, kütüphane ve tekkeden oluşan külliye bunların en büyüğüdür. Kabataş’ta bir meydan çeşmesi, Çemberlitaş’ta bir başka çeşmesi vardır. Üsküdar’da Gündoğumu caddesinin Karacaahmet Mezarlığı’na ulaştığı yerde inşa ettirdiği Bandırmalızâde Tekkesi, Hâşimîzâde Âsitânı veya İnadiye Dergâhı olarak da bilinir. Adını Celvetî Şeyhi Bandırmalızâde Yusuf Nizameddin Efendi için yaptırılmış olmasından dolayı alan fevkanî tekkenin ikinci katına bir minber konulmasıyla, mescit olarak da kullanılması sağlanmıştır. Ali Paşa tekkenin giderleri için Kocamustafapa’daki külliyesinin vakfından pay ayırmıştır. Ayrıca Şeyh Yusuf Efendi ve halefleri için de türbe ilave ettirilen tekke, daha sonraki yıllarda tamirler görmüş, hatta yeniden inşa ettirilmiştir. Günümüzde ise hemen hiçbir izi kalmamıştır. Kaynakça: İsmâil Ziyâeddin, Metâliü’l-âliye fî gurreti’l-gāliye, İÜ Ktp., TY, nr. 2486; Ömer Efendi, Târîh-i Bosna der-Zamân-ı Hekimzâde Ali Paşa, İstanbul 1293; Dilâverzâde Ömer, Zeyl-

HİSAR, ABDÜLHAK ŞİNASİ H

i Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271, s. 42-51; Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 484-486; Sicill-i Osmânî, III, 539-540; ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HİCRÎ EFENDİ (1827-1907)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun ilim ve kültür adamı. Eski edebiyatımızın son temsilcilerindendir. 21 Kasım 1907’de vefat etmiştir. Mezarı Karacaahmet’te, 1. Ada’da bulunan ünlü dil bilgini Mütercim Âsım Efendi’nin aile sofası içindedir. Kendinden evvel 1901’de vefat eden Şair İbrahim Re’fet Efendi’nin kabrine gömülmüştür. Mezar taşında Süleymaniyeli Hicrî Efendi olarak kayıtlıdır. Yine aynı kayda göre ulemanın faziletlilerinden olan Hicrî Efendi, döneminin hâfıza kuvve ti, akıllara hayret veren istihrâc (mânâ çıkarma) kabiliyeti ve kalem gücüyle öne çıkmış şahsiyetlerindendir. Özellikle kelâm ilminde üstün ve tam donanımlı bir hocadır. O dönemde bir kültür, edebiyat ve sanat ocağı özelliği taşıyan Çiçekçi Kahvesi’nin müdavimleri arasında Farsça Hocası Hicrî Efendi diye adı geçer. Hicrî Efendi’yi tanımış olan Mehmet Âkif, onun hakkında sonradan bir yazı da yazmıştır. Akif bu yazısında başlı başına bir âlem diye söz ettiği hoca efendiye ait birçok anekdotun hâlâ anlatılmakta olduğunu belirtir. Kendisi, bir süre düzenli olarak Üsküdar’daki Harmanlık Kahvesi’nde, sohbetlerinden istifade etmiştir. Yine aynı yazıdan anlaşıldığına göre o sıralar yetmiş beş veya seksen yaşlarında görünen Hicrî Efendi uzunca boylu, geniş alınlı, esmer bir zattır. Çukurlaşmış iki göz evinden fışkıran bakışları parlak ve hatta yakıcıdır.

olmuş ve bazı medreselerde müderrislik yapmıştır. Daha sonra tasavvufa yönelerek Halvetî şeyhlerinden Bezcizâde Mehmed Efendi’ye intisap etmiş ve onun halifesi olmuştur. Şeyh Hüsameddin Efendi’den tekmîl-i tarikat ettikten sonra memleketi Bolu’ya gitmiş, burada Bayramî şeyhlerinden Bolulu Hacı Ahmed Efendi’den hilâfet almıştır. Defterdar İbrahim Efendi İstanbul’da Yenibahçe’de yaptırdığı zaviyeyi Himmet Efendi’ye tahsis etmiştir. 1641’den itibaren sırasıyla Kasım Paşa ve Davud Paşa camilerinde vaizlik yapan Himmet Efendi 2 Şubat 1684 tarihinde vefat etmiştir. Kabri Üsküdar’da Bezcizâde Efendi Türbesi’ndedir. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 578-579; Sicill-i Osmânî, IV, 629; Osmanlı Müellifleri, III, 189; Haskan, İstanbul, 2001, I, 459-460. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HİSAR, ABDÜLHAK ŞİNASİ (1887-1963).

Çocukluk ve gençlik yıllarının bir bölümünü Çamlıca’da geçiren ünlü Türk edebiyatçısı. Anne tarafından büyükbabası olan Tophâne-i Âmire kâtiplerinden Muhtar Bey’in Rumelihisarı’ndaki yalısında dünyaya geldi (14 Mart 1887). › Abdülhak Şinasi

Kaynakça: Mehmet Âkif, “Eski Hatıralar”, Sırât-ı Müstakîm, sy. 123, 30 Kanunuevvel 1326 /12 Ocak 1911, s. 311-312; Salah Birsel, Kahveler Kitabı, Ankara 1983, s. 70; Haskan, YBÜ, II, 700; III, 1392. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

HİMMET EFENDİ (ö. 1684)

Üsküdar’da medfun Bayramiyye şeyhlerinden. Bolu’da dünyaya gelmiş, küçük yaşlarda İstanbul’a gelerek Seyyid Yunus Efendi’den mülazım

213 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ÇAMLICA

Vapurun iki yakasından yardığı sular gûya neşelerinden köpüre köpüre, Üsküdar’a gidişler, daima eğlenceliydi. Fakat, o zamanlarda, Üsküdar iskelesinin etrafı, insan sefaletlerinin bir sergisi gibi, öyle izdihamlı, sıkışık, karanlık, köpekli, sinekli, kirli ve kasvetliydi (….) Ancak, (…) büyük bir fıstık ağacı önünde, iyi bildiğim bir kurtuluş noktasına gelirdik ki burada, galiba, arabacılar atlarını biraz daha serbest bırakırlar ve bildiğim bir mezar taşı, bana, yaldızlı başının üzerinde daima taşıdığı küçük bir ışık parçasıyla, âşinâlar arasındaki göz kırpmasına benzer bir işaret verirdi. Biz artık kasavet mıntıkasını burada bırakarak yine geçilecek bir toz deryasına girerdik. İsimleriyle birer şiir yatağı olan güzel yerler başlardı. Çamlıcanın etrafına dağılmış semtler, mahaller, setler, sokaklar, geçitler, köşe başları, hayat tadı bakımından, hep kıymetleri olan ve birer üstat tarafından konmuşa benziyen isimler taşır. Bunların her biri insana burada yaşamak sevgisini aşılayan ve gençlik zamanlarının aşkını hatırlatan büyülü kelimelerdir. Ötede beride Fıstık ağacı , Bağlarbaşı, Servilik, Nuhkuyusu, Nakkaş tepesi gibi safvetli ve şiirli isimler duyulur. İnsan buralarda: “Keşke uzun bir ömrüm olsaydı da zamanlarımı bu yerler arasında taksim ederek her birinde ayrı ayrı seneler yaşıyabilseydim!” diyen bir tahassüre dalar. Bu toz mıntıkasının içinden de, üstümüz başımız tozlana tozlana, fakat selâmetle geçerek, yine sağda rum ve ermeni mezarlıklarını bırakır, yavaş yavaş daha yükseklere çıkardık. Burada çoğu eski ermeni

ailelerine ait büyük köşkleriyle Tophanelioğlu, İstanbul’un hemen her yanından görünen camisiyle Altunizade, o güzel ve uzun Koşu yolu ve onlarla birlikte, Çamlıca’nın yüksekliği başlardı. Bu yollarda dakikadan dakikaya âdeta yükseldiğini, gûya neşesinden çağlayan bir sessiz çalgıya sarılıyor ve bu ruha kendim de içimden yüksele yüksele varıyormuşum gibi, Çamlıca’yla dolduğumu duyardım. Artık hep eski bolluk zamanlarında yapılmış büyük vezir köşklerine rastlanırdı. Sonra, yol ortasında, sarı duvarlı bir eski mezarlık, bir bahçe içinde “Şeriflerin köşkü”, Sarı kaya yokuşu, ismi bile kadifeli bir servet ve ihtişam hatıra getiren “Mustafa Fazıl Paşa köşkü”, ve karşısında, gariptir ki o zamanlarda bile bu isimle çağırılmasına cesaret olunan “Millet bahçesi” gelirdi. Biraz ötedeki bir yere lezzetli bir kısaltışla “Tunusun bağı” denirdi. Bütün bu büyük köşklerin hemen hepsi bahçeleri içinde ve ağaçları arasında hususî birer tabiat sahibi gibiydiler. Hemen hepsi de, o zamanlarda bile, artık tahakkuk etmemiş hülyaların eski yuvalarına dönmüşler ve sükût içinde, kanatlarını kapayarak, boyunlarını büken kuşlar gibi susmuşlardı. Nihayet, asıl Çamlıca demek olan Kısıklı caddesi, solda, Büyük Çamlıca, sağda, kısıklı meydanında, Küçük Çamlıca yolları başlar ve etrafı yine şairane isimler sarardı. Karşımızda uzun Alemdağı caddesi, sağ tarafta Suphi Paşa’nın kır menekşesi kokuları ve bülbül sesleriyle meşhur büyük korusu, daha ileride Libâde, korunun arkasından geçen Bulgurlu caddesi üstünde, sol tarafta, Hanım seddi

denen bir yer vardı ki hakikat, o civardaki köşklerde bulunan hanımlar akşamları buraya gelirler, asırlık büyük çınarların gölgesinde yerlere serili ehramlar üstünde otururlardı. Daha sonra Bulgurlu ve Söğütlü çayırı gelirdi ki orada Hüseyin Cahit Beyin hikâye ettiği köy düğünleri olurdu. Çamlıca’nın bu asıl eteğine gelince bir “alâimüssema”ya bakar gibi içimde bir kaç hissin birden en şefkatli renklerle parıldadığını görürdüm. O zaman cidden bir kurtuluş emniyeti bulur, Üsküdar’dan Çamlıca’ya çıkmak için yorulan manevî kanatlarımın artık çırpınmadığını, düm düz bir sahada uçtuğunu duyardım. Burası yüksek, ihtişamlı, biraz münzevi ve başkalarınca unutulmuş ve kendi gönlile biraz mumyalaşmış gibi bir yer, fakat kendi kendine kâfi gelen bir bütün şehirdi. Boğaziçi’nin mavi havasını içtiğim lezzetli bir su gibi, Çamlıca’nınkini de kokladığım bir çiçek gibi duyardım. Bunu kimseden duymamış ve kimseye de sormamış olduğum halde, ben, Çamlıca’nın niçin böyle yüksek ve havasının da bir buhurdandan yükselen kutsî kokular gibi tesirli ve titrek olduğunu bilirdim. Bu, muhakkak, bütün güzelliklerin iç içe geçerek birleşmeleriyle, iyi atılmış pamuklar gibi hâsıl ettikleri bir yükselişti ve biz bütün bu lezzetlerin kabarık sathına çıkmış oluyor, güneşten âdeta çatırdayan bir tabiata eriyorduk. Ve toprak feyizlerinin taştığı, her otun boy attığı, her çiçeğin kokular saldığı, her neşenin açıldığı, her sesin saflaştığı bu yükseklikte tıpkı kaynayan sular üstünde buğu bulunduğu gibi, sıcaktan, tabiatın nefesinden, çiçeklerin buhurdanlarından tüten kokulardan, güneşin parıltısından, böcek seslerinden ve bütün hayat hazlarından doğma bir buğu içinde yüzüyorduk. Yazık ki o zamanlar bile Çamlıca’nın inhitat devrinde olduğu söylenirdi ve yaşlı hanımlar bizlere: “Çamlıca’nın asıl civcivli zamanı Sultan Aziz devrindeydi! Çamlıca’yı asıl o zaman görmeliydin!” derlerdi. Biz ancak onun bağ bozumuna yetişmiştik. Filhakika bütün eski köşklerin şimdi ihtiyarlıktan çöktükleri meydandaydı. O zamanlar bile, Çamlıca, penbe hotozları altında saçları ağarmaya başlayan, artık orta yaşlı kadınların hiç bir kıskançlığını celbetmeyen ve genç ya-şındakilerinse vaktindeki şöhretine şaştıkları bir eski zaman güzeline dönüyordu. Fakat o zamanlar, bu eski Çamlıca’nın şöhreti daha henüz kıvılcımlı külleri arasında yeni sönüyor, yaşlıların hâtıralarla dolu gönüllerinde yeni soğu-

yordu. Daha hâlâ Çamlıca’nın mazisini bilenler ve söyliyenler çoktu. Bu eski zaman adamlarının birine “Çamlıca da sanki nedir?” deseniz bir kâfirin küfrünü duymuş gibi: “Çamlıca mı? Allah!..” diyecek ve gönlüne hücum eden muhabbetli hâtıralarla gözleri yaşaracaktı! Tâ eskiden, Çamlıca demek, hem çam, hem fıstık ağaçlarile dolu büyük korular demekmiş. İnsanlar burada ulu uğultularını ve engin kokularını duydukları bu yüksek huylu ağaçlar altında huşû ile dolaşırlarmış! Daha, bir itilâya benzeyen aşkı duyanlar bu yüksek tepenin cazibesine tutularak buraya gelirler ve bu mülhem tepe onlara aşkın ve ebediyetin kudsiyetini öğretmiş gibi burada birbirlerine vefa ve sadakat yeminleri ederlermiş! Sonradan Büyükada’nın olduğu gibi, burası âdeta aşka mevkuf bir yermiş! Bütün İstanbullular’ın Çamlıca’ya ait mutlaka bir gönül hâtırası olurmuş! Daha, Çamlıca demek, bütün Osmanlı devrinin son ihtişamları demekti. Çamlıca demek Sultan Aziz devrinin atları, arabaları, avları, köşkleri, debdebesi ve tantanası demekti. Daha, Çamlıca demek, bir evliyaya benzeyen ihtiyar Sami Paşa’nın bir dergâha benzeyen kalabalık köşkü, seslerini hâlâ uğultulu rüzgarlar gibi duyduğumuz Namık Kemal-Sezayi neslinin bu semte methiyelerile verdiği mânalar, hürriyet şairi Abdülhak Hâmid’in Suphi Paşa korusundaki kayası, bir çok zarafet hâtıraları, atlar, arabalarla gezilen yerler, Çamlıca demek hâlâ daha böyle aşk hâtıraları ve şiirli, güzel ve biraz baş döndürücü bir semt demekti. Bütün bunlar Çamlıca’nın daha unutulmamış mazisini örüyor, dokuyordu. O zaman Çamlıca’nın bir cazibesi daha tamamen millî olmasıydı. Filhakika Büyükada ve sefaret-hanelerile Tarabya, bir hayli ecnebi yatakları ve şehrin başka yerlerine nisbetle, âdeta yabancı mahalleleriydi. Hattâ, Bebek bile, yadırgatan yabancıları daha az sayıda ve hıristiyanları daha az şamatacı olmakla beraber, yine az çok böyleydi. Fakat Çamlıca tamamen Türk ve müslüman bir muhitti. İngilizler’in bir cemiyette seyrek yapılan kusurları nezaketen görmemezliğe geldikleri gibi buradaki Türkler de tek tük reayayı görmemezliğe gelebiliyorlardı. Bunların sayısı o kadar azdı. —Abdülhak Şinasi Hisar, Çamlıca’daki Eniştemiz’den

H HİSAR, ABDÜLHAK ŞİNASİ

 Abdülhak Şinasi

216

Babası Mahmud Celâleddin Bey, annesi son Belgrad muhafızı Selim Paşa’nın torunu Neyyir Hanım’dır. Çocukluğu, kültürlü bir aile ortamı içinde bütün örf, âdet ve gelenekleriyle canlı bir şekilde yaşamakta olan Boğaziçi yalıları ile Büyüakada ve Çamlıca köşklerinde geçti. Küçük yaştan itibaren bir Fransız mürebbiyeden Fransızca, Tevfik Fikret’ten de Türkçe dersleri aldı. 1898’de yatılı olarak Galatasaray Sultânîsi’ne gönderildi. Biraz da gençlik hevesiyle, 1905 yılı sonlarına doğru Paris’e gitti; burada önce Jön Türkler’le tanıştı, daha sonra Ecole Libre des Sciences Politiques’e kaydolduysa da okulu bitiremedi. Bir süre, daha ziyade Paris’in sanatçı ve entelektüellerin yaşadığı Quartier Latin’e devam etti, bir kısım sanat faaliyetlerine katıldı. 1908 yılı sonlarında İstanbul’a geri döndükten sonra Stinnes Şirketi, Osmanlı Bankası Balkan Birliği umumi kâtipliği, Dışişleri Bakanlığı müşavirliği gibi görevlerde çalıştı. Türk Ocağı, Pierre Loti Dostları Cemiyeti, İstanbul Enstitüsü ve Yahya Kemal Enstitüsü gibi kuruluşlarda da kurucu üye olarak faaliyet gösterdi. 3 Mayıs 1963 günü vefat etti; Merkezefendi Kabristanı’na defnedildi. Abdülhak Şinasi, Paris’ten İstanbul’a döndüÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ğü zaman buradaki sanat ve edebiyat çevrelerince ilgiyle karşılanmış, o sırada hayatta olan tanınmış bütün şair ve yazarlarla tanışmıştır. Edebiyat dünyasında önce Yarın dergisinde Yahya Kemal ve Ahmet Haşim tesiri altında “Saatler ve Mevsimler” başlığıyla kaleme aldığı ilk şiir denemeleriyle göründü. 1928’den itibaren sohbet, geçmiş zamanla ilgili hâtıra, seyahat, eski ve yeni edebiyatçılarla ilgili deneme tarzı yazıları ve edebî sohbetleriyle dikkati çekti. Uzun süren bir hazırlık devresinden sonra ancak 1941 yılında yayımlayabildiği Fahim Bey ve Biz adlı ilk romanı devrin okuyucusu tarafından büyük bir ilgiyle karşılandı. Eser CHP Hikâye ve Roman Mükâfatı’nda üçüncülük kazanınca yazarın adı geniş bir okuyucu çevresi tarafından duyuldu. 1942’de Boğaziçi serisini meydana getirecek kitapların ilki olan Boğaziçi Mehtapları, iki yıl sonra Çamlıca’daki Eniştemiz adlı ikinci romanı yayımlandı. Ölümüne kadar bunları diğer eserleri takip etti. Çocukluk ve gençlik yıllarını Boğaziçi yalıları ile Çamlıca ve Adalar’daki köşklerde geçiren Abdülhak Şinasi’nin edebî şahsiyetinin ağırlık noktasını geçmiş zamanın anlatılması teşkil etmektedir. Eserlerinin çoğunda, Türk milletinin Boğaziçi’nde asırlarca süren hayat macerası sonucu ortaya koyduğu Boğaziçi medeniyetini bütün özellikleriyle dile getirmiştir. Türk toplumunda mâzi mirasının inkâr edildiği Cum-huriyet’ten sonraki yıllarda Türk milletinin kendine has hayat tarzını anlatmış, bir yandan da milletin varlığının ve bekasının mâzi şuuruna bağlı olduğunu ortaya koymuştur. Çamlıca’daki Eniştemiz’de Çamlıca’daki bir köşkte geçen olaylar çevresinde Türk toplumunun bütün örf, âdet ve gelenekleriyle gündelik hayatını ve eski evleri dolduran manevî havayı anlatmıştır. Hâtıra türündeki Geçmiş Zaman Köşkleri’nde de (1956), çocukluk cennetinin unutulmaz hâtıralarıyla dolu Çamlıca ve Adalar’daki köşkleri hikâye etmiştir. Abdülhak Şinasi’nin diğer eserleri arasında Ali Nizamî Bey’in Alafrangalığı ve Şeyhliği (1952) ile Boğaziçi Yalıları (1954), Geçmiş Zaman Fıkraları (1957), Yahya Kemal’e Veda (1959) ve Ahmet Haşim (1963) bulunmaktadır. Kaynakça: Sermet Sami Uysal, Abdülhak Şinasi Hisar, İstan-

HUMBARACI AHMED PAŞA H

bul 1961; Cevdet Kudret, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman, Ankara 1967, II, 380-399; Tahir Alangu, 100 Ünlü Türk Eseri, İstanbul 1974, II, 1242-1253; Mehmet Kaplan, Edebiyatımızın İçinden, İstanbul 1978, s. 155-166; Haldun Taner, Ölür İse Ten Ölür Canlar Ölesi Değil, İstanbul 1979, s. 15-21; Necmettin Türinay, Abdülhak Şinasi Hisar, İstanbul 1988; Taha Toros, Türk Edebiyatından Altı Renkli Portre, İs-tanbul 1998, s. 151-168. ➢ ABDULLAH UÇMAN

HUMBARACI AHMED PAŞA (1675-1747)

Üsküdar Ayazma’da Humbarahane adıyla açtığı bilinen ilk mühendishânenin bânisi, Fransız asıllı Osmanlı subayı. Fransa’da doğdu. Adı Comte de Bonneval’dir. Askerlik mesleğinde yetişti; katıldığı İtalya ve İspanyol veraset savaşlarında askerî becerisini gösterdi. Fransa Kralı XIV. Louis ile arası açılınca ordudan atıldı ve Avusturya’ya sığındı. Burada Prens Eugen’in maiyetinde kendini gösterdi ve imparatorun müsteşarlığına getirildi. 1715-1716 Osmanlı-Avusturya savaşlarında önemli başarılar gösterdi. Ancak Başvekil Eugen’le arası açılınca bir süre hapiste yattı, ardından bu ülkeden de kaçtı. İki yıl kadar Venedik’te kaldıktan sonra Osmanlı Devleti’ne iltica talebinde bulundu. Bu isteği barış yanlısı III. Ahmed ve Damadı İbrahim Paşa tarafından kabul görmedi. Saraybosna’da beklerken İslâmiyet’e girdi ve Ahmed adını aldı. O sırada İstanbul’da çıkan Patrona İsyanı ile tahta I. Mahmud geçmişti. Dönemin sadrazamı Topal Osman Paşa kaybedilen yerlerin Avusturya’dan geri alınması için orduda ıslahat yapılmasını istemekteydi. Mülteci Ahmed Bey sunduğu raporlarda, düzenli ordunun öneminden, bu arada Fransa ve Avusturya ordularının yapısından söz etti. Osman Paşa tarafından beylerbeyi payesiyle Humbaracı Ocağı’nı ıslah ile görevlendirilen Humbaracı Ahmed Paşa, işe maaşlı bir humbaracı birliği kurmakla başladı. Bu arada Üsküdar Ayazma’da yaptırılan Humbaracılar Kışlası’nda bu erlere her gün talimler yaptırıyor, ayrıca başta matematik olmak üzere bazı teknik dersler de veriyordu. Ayrıca kışlanın yanındaki imalâthanede yeni toplar ve humbaralar döktürüyordu. Hekimoğlu Ali Paşa’nın sadrazamlığı sırasında yıldızı daha da parlayan Ahmed Paşa onun müşaviri olmuştu.

› Humbaracı Ahmed Paşa

Onun siyasî fikir ve görüşlerinden de yararlanmak isteyen Ali Paşa, Fransa’nın Osmanlı ile ittifakına muvaffak olamamıştı. Fikirleri I. Mahmud tarafından da takdir edilerek kendisine Üsküdar’da bir konak tahsis edildi. Artık devlet politikasında etkili bir isim olarak paşa ve vezirlerden saygı görüyor, debdebeli bir hayat sürüyordu. Konağı İstanbul’da bulunan yabancıların toplantı yeri haline gelmişti. Hırslı ve tatmin olmayan bir karaktere sahip Ahmed Paşa ise bazı devlet sırlarını ve ileriye dönük düşüncelerini bunlara açıyor, onlar vasıtasıyla da yabancı elçilikler haberdar oluyordu. Faaliyetlerin daha ziyade Fransa yararına yapan Humbaracıbaşı, 1736’da başlayan Osmanlı-Rus ve Avusturya savaşlarında serdârıekrem müşaviri olarak bulundu. Diplomasideki başarısızlığına rağmen askerî ıslahat girişimlerinde başarılı olan Ahmed Paşa, savaşların devamından yana bir politika izliyor, hatta Macaristan halkını ayaklandırmayı bile düşünüyordu. O sırada Tekirdağ’da ikamet eden Rakoçi Ferenc, onun ölümünden sonra ise oğlunu Macaristan prensliğine geçirme girişimlerinde bulunmuş, fakat başarılı olamamıştı. İstanbul’a dönünce gözden düşen Humbaracı Ahmed Paşa, maaş alamama bahanesiyle humbaracıların ayaklanması üzerine Kastamonu’ya ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

217

H HÜSÂMEDDİN HÜSEYİN ŞAH

 Hüsâmeddin Hüseyin Şah’ın nesih hatla yazdığı En’âm-ı Şerif’ten iki sayfa

218

sürüldüyse de, birkaç ay sonra İstanbul’a döndü. Ancak eski itibarını kaybetti. Uzun süre İstanbul’da kalmasına rağmen Osmanlı sosyal hayatıyla pek ilgilenmeyen Ahmed Paşa’nın Beyoğlu’ndaki evi siyasî ve felsefî konuşmaların yapıldığı bir mekân haline gelmişti. Sunduğu raporlarda Avrupa devletlerindeki gelişmelerden Devlet-i Aliyye’yi haberdar etmekle önemli iş başaran Ahmed Paşa, Osmanlı Devleti ile Babürlü devleti arasında ittifak projeleri de hazırlamış; Anadolu ve Bosna’daki madenlerin işletilmesi, Sakarya nehriyle Marmara Denizi’nin, Akdeniz’le Kızıldeniz’in birer kanalla birleştirilmesi düşüncelerini yenilemiş; bu arada Mısır’ın coğrafî durumu itibariyle Uzakdoğu ticaretindeki rolü üzerinde durmuştur. Hayatının son zamanlarını yeni layihalar yazmakla geçiren Ahmed Paşa, bir yandan da ülkesine dönmenin yollarını arıyordu. Fakat 23 MaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

yıs 1747 tarihinde ölünce, Galata Mevlevîhânesi haziresine gömülmüştür. Kaynakça: Ahmed Refik, Tesâvîr-i Ricâl, İstanbul 1331, s. 76 vd.; Vak‘anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi (haz. Mesut Aydıner), İstanbul 2007, s. 217-221; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978, s. 66-68; Mehmed Arif, “Humbaracıbaşı Ahmed Paşa (Bonneval)”, TOEM, III/18 (1328), s. 1153-1157; IV/19 (1329), s. 1220-1224; IV/20 (1329), s. 12821286; Cavid Baysun, “Ahmed Paşa, Bonneval, Hum-baracıbaşı”, İA, I, 199; H. Bowen, “Ahmad Pasha Bonneval”, EI2 (Fr.), I, 300-301; Abdülkadir Özcan, “Humbaracı Ahmed Paşa”, DİA, XVIII, 352-353. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HÜSÂMEDDİN HÜSEYİN ŞAH (ö. 965/1557’den sonra)

Ömrünün son döneminde Üsküdar’da ikamet etmiş ünlü Osmanlı hattatı. Hüsâmeddin Halîfe olarak da tanınır. Aslen Amasyalıdır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlı (Emanet Hazinesi, nr. 355) en’âm-ı

HÜSEYİN AVNİ PAŞA

Kaynakça: Nefeszâde İbrâhim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstanbul 1938-39, s. 56; Suyolcuzâde, Devhatü’l-küttâb, s. 35; Müstakimzâde, Tuhfe, s. 177; Habîb, Hat ve Hattâtân, İstanbul 1305, s. 108; Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Süleymaniye Ktp., Mikrofilm Arşivi, nr. 3681-3682, IX, 23-25; Muhittin Serin, Hattat Şeyh Hamdullah, İstanbul 1992, s. 63; M. Uğur Derman, Sabancı Koleksiyonu, İstanbul 1995, s. 72. ➢ MUHİTTİN SERİN



Hüseyin Avni Paşa Paşalimanı’ndaki Hüseyin Avni Paşa Çeşmesi



şerif ketebesinde babasının adı Abdullah olarak geçmektedir. Hüsâmeddin Hüseyin Şah, Sabancı Koleksiyonu’nda mevcut kendi yazdığı bir dua mecmuasının ketebesinde Şeyh Hamdullah’ın kölelerinden olduğunu belirtmiştir. Ancak Koca Mustafa Paşa’nın vakfiye defterindeki bir kayda dayanılarak babasının Kemalpaşazâde Halil’in oğlu olduğu ileri sürülmüştür (Amasya Târihi, IX, 23). Hüsâmeddin Hüseyin aklâm-ı sitteyi Amasya’da Şeyh Hamdullah’tan öğrenerek icazet aldı. Hocasına olan bağlılığı ve kabiliyeti sayesinde onun yakınlığını kazanarak gözde talebeleri arasına girdi. Hocasının oğlu Mustafa ile beraber büyüdü ve bu sebeple hocasından daha çok istifade etme imkânı buldu. Aklâm-ı sittede zamanının güçlü bir hattatı idi. Mevcut örneklerden nesih hattını hocası kadar güzel yazdığı anlaşılmaktadır. Sultan II. Bayezid’in tahta geçmesinden (1481) sonra Şeyh Hamdullah’la beraber İstanbul’a giden Hüsâmeddin Şah 898’de (1492-93) Dîvân-ı Hümâyun, 911’de (1505) Hazîne-i Âmire kâtipliğine tayin edildi. Yavuz Sultan Selim’in tahta geçmesi üzerine (1512) hocası ile birlikte Alemdağ’da inzivaya çekildi. Emekli olduktan sonra Üsküdar’da ikamet etti. Ölüm tarihiyle ilgili farklı rivayetler vardır. Hüseyin Hüsameddin şer’î sicillerde gördüğü bir kayda dayanarak 949’da (1542) vefat ettiğini ileri sürmektedir; ancak hattatın yazdığı bir en’âm-ı şerif ketebesinden onun 965 (1557-58) yılında hayatta olduğu anlaşılmaktadır. Müstakimzâde Tuhfe’de 1000 (1591-92) yılına kadar ömür sürdüğünü kaydetmişsede bu uzak bir ihtimaldir. Hüsâmeddin Şah’ın Karacaahmet Kabristanı’nda Şeyh Hamdullah’ın yanına defnedildiği bilinmekle beraber bugün kabrinin yerini tespit etmek mümkün değildir. Şeyh Hamdullah üslûbunda pek çok eser vererek talebe yetiştirmiş olan Hüsâmeddin Şah, bu mektebin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Fakat onun İstanbul kütüphanelerinde sadece iki eseri tespit edilebilmiştir.

H

HÜSEYİN AVNİ PAŞA (1820- 1876)

Üsküdar Paşalimanı’nda yalısı bulunan Osmanlı seraskeri. Isparta’da doğdu (1820). İstanbul’a giderek Harbiye’yi bitirdi. Çeşitli görevlerden sonra 1869’da getirildiği seraskerlikten Mahmud Nedim Paşa’nın sedâreti sırasında azledildi. Paşalimanı’nda bir yalısı ve korusu vardı. Isparta’ya sürgün edilÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

219

H HÜSEYİN EFENDİ, ZOR

dikten sonra el konulan yalısı, İstanbul’a döndüğünde kendisine geri verildi. 1876’da dördüncü defa serasker oldu. Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilme planları Üsküdar Paşa limanı’ndaki yalısında hazırlandı; azlin gerçekleşmesinde başlıca rolü oynadı. Sultan Murad’ın tahta çıkarılmasından sonra, Mithat Paşa’nın konağındaki bir toplantı esnasında, oraya yapılan baskında Çerkez Hasan tarafından öldürüldü (16 Haziran 1876). Yalı ve korusundan başka Paşalimanı caddesinde barok tarzında yaptırdığı bir çeşmesi, İhsaniye’de de bir köşkü vardı. Kaynakça: Ali İhsan Gencer, “Hüseyin Avni Paşa”, DİA, XVIII, 526-527; Haskan, YBÜ, III, 1083-1085, 1409-1412. ➢ LALE UÇAN

HÜSEYİN EFENDİ, ZOR (ö. 1726)

Üsküdar doğumlu Osmanlı müderrislerinden.  Hüseyin Hâki Efendi › Hüseyin Hâki Efendi’nin mezarı

Üsküdar’da dünyaya gelmiş, ilmiye mesleğine girmiş, eğitimini tamamlayıp Reîsületıbbâ Mehmed Efendi’den mülazım olduktan sonra sırasıyla Şekerzâde Efendi Dersiyyesi ile Pertev Paşa, Sayyadbaşı ve İbrahim Paşa Sarayı medreselerinde müderrislik yapmıştır. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 615; Sicill-i Osmânî, II, 206. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

HÜSEYİN HÂKİ EFENDİ (?- 1896)

Şirket-i Hayriye’yi zapturapt altına alan şirket müdürü.

220

Girit’te doğdu. Ataları adanın fethine iştirak etmiş ve buraya yerleşmişlerdir. Babası Kandiye eşrafından Cami-i Kebir mütevellisi Mehmet Emin Efendi’dir. Dokuz yaşında yetim kalınca, amcası onu Mısır’a yolladı. Hanukah’ta okumuş, Arapça’dan başka çok iyi Fransızca da öğrenmişti. Akıllı, zeki, çalışkan ve dürüst bir gençti. Mısır Genel Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından Türkçe ve Fransızca hocası olarak saraya alındı. Kavalalı daha sonra da onu, Yusuf Kâmil Beyle (Paşa) evlenmiş olan kızı Zeynep Hanım’ın kethüdalığına getirdi. Onların hizmetinde bulundu ve İstanbul’a geldikten (1853)sonra önce idare heyetinde yer aldığı Şirket-i Hayriye’nin ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

müdürlüğüne getirildi (1867), bir türlü toparlanamayan şirketi ayağa kaldırıp güçlendirdi, hizmetlerinden dolayı şirketin ikinci kurucusu olarak anıldı. 1894 yılına kadar süren müdür ve idare heyeti başkanlığı boyunca hesapları zapturapt altına aldı, yeni iskeleler kurdu, hizmet kalitesini arttırdı. Ayrıca Boğaz’da iki yaka arasında araç, malzeme, ağır ve büyük yük, hayvan taşımaktaki zorluğa bir çare olarak ilk araba vapurunun planlanıp ortaya çıkmasını sağladı. Hizmetlerinden dolayı Rütbe-i Bâla’ya nail oldu. Şehir Hatları, anısını yaşatmak için, 1963’te inşa ettiği buharlı araba vapuruna onun adını vermiştir. Zengin bir kimse olan Hüseyin Haki Efendi’nin Üsküdar’da Sultantepe’ye çıkan Servilik caddesi üzerinde, harem ve selâmlık, üç katlı ahşap bir konağı vardı. 21 Ocak 1896’da vefat edince Çavuşbaşı semtinde, bugünkü Boybey sokağındaki Fenâyî Tekkesi Mescidi haziresine defnedildi. Kaynakça: “Hüseyin Haki Efendi”, DBİst.A, VIII, 205; Haskan, YBÜ, I, 188; III, 1364. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

HÜSEYİN HÂLİD BEY H

HÜSEYİN HÂLİD BEY (1853-1920)

Üsküdar doğumlu Türk mûsıkîsi bestekârı, kanun icrâcısı. Üsküdar’da doğdu. Babası Makâm-ı Seraskerî Muhâsebat Dairesi mümeyyizlerinden Hâfız Saîd Bey’dir. Küçük yaşta Enderun’a alındı. Burada mûsıkîye olan kabiliyetiyle dikkati çekti ve kısa sürede Muzıka-i Hümâyun’a geçti. İyi bir mûsıkî eğitiminin ardından sarayda “müezzin-i şehrîyâri”ler arasına alındı. Muhtemelen Sultan II. Abdülhamid döneminde “sermüezzinlik” gö-revine getirilen Hâlid Bey, bu görevinde “kolağası” rütbesinde iken emekliye ayrıldı ve Nuhkuyusu’ndaki evinde hayatını sürdürdü. 1920’de vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nın Duvardibi mevkiinde Selimiye Tekkesi karşısındaki kısmına defnedildi. Eserlerinde Türk mûsıkîsi makam ve usullerini kullanmasıyla tanınan ilk operet bestekârlarından Binbaşı Kemâni Ali Haydar Bey, Hüseyin Hâlid Bey’in ağabeyidir. Dönemin şöhretli mûsıkîşinaslarından olan Hüseyin Hâlid Bey, saraydaki görevleri sebebiyle “MüezzinHâlid” ve “Müezzinbaşı Hâlid Bey” olarak da anılmaktaydı. Bestekârlığının yanı sıra iyi bir mûsıkî hocası ve kanun icrâcısıydı. Altunîzâde Camii imamı Bulgurlulu Hâfız Hüsnü Efendi ile kendisinden kanun dersleri alan ünlü mûsıkî nazariyatçısı ve bestekâr Abdülkadir Bey (Töre) önemli talebelerindendir. Dinî ve dindışı mûsıkî sahasında bestelediği eserlerinden ancak ilâhi, tevşih, saz semâisi ve şarkı formlarındaki yirmiye yakını günümüze ulaşabilmiştir. Bunlar arasında “Rahmedip hâl-i dil-i sûzânıma” ve “Boş değildir sevdiğim nâz ettiğin” mısrâlarıyla başlayan sûzinâk şarkıları, “Sadr-ı cem’il-mürselîn sensin yâ Resûlallah” mısrâıyla başlayan dügâh tevşihiyle, “Kuldan sana lâyık n’ola” mısrâıyla başlayan hümayûn ve “Lutfet bana ey Gaffar” mısrâıyla başlayan tâhir makamlarındaki ilâhileri en meşhur eserlerindendir. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstan-bul 1943, II, 633, 645; Mahmud Ragıp Gazimihal, Türk Askerî Muzıkaları Tarihi, İstanbul 1955, s. 104; TRT Türk Sanat Müziği Sözlü Eserler Repertuarı (Alfabetik), Ankara 1995, s. 72, 79, 128, 188, 296, 297, 351, 370; Gültekin Oransay, “Yayınlanmış Türk Din Mûsıkîsi Sözlü Anıtlarının Ezgileyicileri”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 3 (1977), s.183; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 321; Nuri Özcan, “Hüseyin Hâlid Bey”, DİA, XVIII, 548. ➢ NURİ ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

221

H HÜSEYİN KÂZIM KADRİ

 Hüseyin Kâzım Kadri

HÜSEYİN KÂZIM KADRİ (1870-1934)

Beylerbeyi’nde oturmuş Türk fikir ve siyaset adamı; dilci.

222

İstanbul Beylerbeyi’nde doğdu (1870). Babası Trabzon valisi Kadri Paşa’dır. Beylerbeyi Sıbyan Mektebi’nde başladığı eğitimini Soğukçeşme Askerî Rüştiyesi’nde sürdürdü. Ardından Mülkiye Mektebi’nin İdâdî kısmına girdiyse de babasının Aydın’a tayini sebebiyle İzmir’de İngiliz Ticaret Mektebi’ni bitirdi. İstanbul’a dönüşte babasından Arapça ve Farsça okudu. Maliye Mektubî Ka-lemindeki memuriyeti (1889) sırasında Doğu ve Batı dillerinde ihtisas sahibi Bedros Keresteyican Efendi’den Uygur, Çağatay ve Kazan lehçeleri üzerine dil dersleri aldı. Kalemlerdeki görevleri devam etti. Bir süre Darüşşafaka’da astronomi hocalığı yaptı. Tevfik Fikret’le tanışınca onun şahsiyeti ve fikirlerinden etkilendi. II. Abdülhamid dönemi idaresinden memnuniyetsizliği sebebiyle bir ara Tevfik Fikret ve Hüseyin Cahit’le Yeni Zelanda’ya yerleşmeyi, orada bir köy kurarak yaşamayı planladılarsa da bu düşünce gerçekleşmedi. İttihat ve Terakki’ye üye oldu. II. Meşrutiyet’ten sonra Tevfik Fikret ve Hüseyin Cahit’le Tanin gazetesini çıkardı. 1909’dan ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

sonra Serez mutasarrıflığı, Halep valiliği, İstanbul şehreminliği, Selanik valiliği, Saruhan Mebusluğu ve tekrar Selanik valiliği görevlerinde bulundu. Bu görevleri sırasında İttihat ve Terakki’nin idare usulüne itirazları oldu. Sonunda partiden ayrılarak Birinci Dünya Savaşı başlarında Beyrut’a çekildi. Suriye’nin elden çıktığı 1918’e kadar orada kaldı. Büyük Türk Lugatı’nın hazırlıklarıyla meşgul oldu. İstanbul’a dönünce tekrar siyasete atıldı. Mec-lis-i Mebusan’a Aydın milletvekili olarak girdi. Tevfik Paşa kabinesinde Ticaret ve Ziraat nazırlıklarında bulundu. Ankara hükümeti ile görüşmek için giden heyet içinde yer aldı. 1921’den sonra hiçbir resmî görev kabul etmedi. Kendi çalışmalarıyla meşgul oldu. Kitaplarını sağlığında Üsküdar Selimağa Kütüphanesi’ne bağışladı. 17 Ocak 1934’te dinlenmek üzere gittiği Tarsus’ta vefat etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Beylerbeyi Mezarlığı’nda toprağa verildi. Dedesi Hacı Ethem Paşa’nın Üsküdar’da bir yalısı vardı. İstanbul dışında uzun süreli görevlerde bulunması, zaman zaman İstanbul’un farklı semtlerinde oturmasına rağmen doğup büyüdüğü Beylerbeyi ile ilişkisi hayatı boyunca sürdü. 1920’li yılların başında Mimar Kemalettin Bey tarafından kendisi için inşa edilen ve Beylerbeyi–Çengelköy arasında Yalıboyu caddesi numara otuz altıda bulunan yalısına taşındı ve ölümüne kadar burada yaşadı. Kendi adıyla anılan yalısı ölümünden sonra Alman misafirhanesi olarak düzenlendi, daha sonra restoran olarak kullanılmaya başlandı. Hak ve Hakikat, Felaha Doğru, İstikbâle Doğru, On Temmuz İnklâbı ve Netâici, Yirminci Asırda Müslümanlık, Nuru’l-Beyan-Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Tercümesi gibi yayımlanmış eserleri vardır. Eserlerinin çoğunda Şeyh Muhsin-i Fâni takma adını kullanmıştır. En önemli çalışması Büyük Türk Lugatı’dır (I-II, İstanbul 1927; III-IV, 1943-1945). Kızı Rikkat Kunt tarafından Türk Petrol Vakfı’na bağışlanan yazmaları arasındaki hatıratı Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Hatıralarım adıyla yayımlanmıştır (1991). Kaynakça: Hüseyin Kâzım Kadri, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Hatıralarım (haz. İsmail Kara), İstanbul 1991; Rekin Ertem, “Hüseyin Kâzım Kadri”, TDEA, IV, 300-302; Nurettin Albayrak, “Hüseyin Kâzım Kadri”, DİA, XVIII, 554-555. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

İ

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

İBNÜRREFİK AHMET NURİ (1874-1935)

Üsküdar doğumlu tiyatro yazarı. Babasının Üsküdar’daki büyük yalısında doğdu (1874). “Sekizinci” soyadını, çok sevdiği bir oyunundan aldı. Feshane Nâzırı Mehmet Refik Bey’in oğludur. Galatasaray Sultânîsi’ni bitirdi. Öğrenciliği sırasında Güllü Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’nda seyrettiği oyunları tiyatroya ilgisini arttırmıştır. Arkadaşlar arasında kurdukları mahalle tiyatrosunda ramazan geceleri ko nu komşuya temsiller verdiler. Nâmık Kemal’in Zavallı Çocuk dramı ile kendi yazdığı Çoban Kızı adlı komedisini tekrar tekrar oynadılar. Hariciye Nezareti mektubî kaleminde, Karantina İdaresi muhasebe kaleminde çalıştı. 1908’den sonra zaman zaman sahneye de çıktı; Dârülbedayi’nin ikinci kuruluşunda bir süre yönetim kurulu üyesi oldu. Arkadaşlarıyla beraber Kadıköy’de Yeni Tiyatro adıyla kurduğu topluluk uzun ömürlü olmadı. 1924’te Karantina İdaresi’ndeki görevinden emekliye ayrıldı. Mahmut Yesari ve Reşat Nuri ile beraber Kelebek dergisini çıkardı. Ankara Halkevi Tiyatrosu’nda başladığı (1932) rejisörlük görevini ölümüne kadar (6 Mart 1935) sürdürdü. Çoban Kızı adlı denemesinden sonra Fransız yazarlardan uyarladığı ellinin üzerinde vodvil ve komedi tarzında oyun, Ahmet Vefik Paşa’nın

› İbnürrefik Ahmet Nuri

uyarlamalarından sonra Türk tiyatro tarihinde ikinci sırada gelmektedir. Hisse-i Şayia, Asri Hülyalar, Çürük Merdiven bunlardan bazılarıdır. Uyarlama olmayan tek uzun komedisi Sivrisinekler’dir. Kaynakça: “Sekizinci, İbnürrefik Ahmed Nuri”, TDEA, VII, 492; “İbnürrefik Ahmet Nuri”, TBEA, I, 429. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

223 üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

İ İBRAHİM EDHEM PAŞA

 İbrahim Edhem Paşa

İBRAHİM EDHEM PAŞA (1818-1893)

Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camii avlusunda medfun Osmanlı sadrazamı.

224

Rum bir ailenin oğlu olarak Sakız adasında dünyaya geldi. 1821 Rum ayaklanması sırasında küçük yaşta İstanbul’a getirildi ve Koca Hüsrev Paşa tarafından satın alınarak evlat edinildi. İyi bir eğitim aldı; bu arada Paris’e gönderilerek madencilik üzerinde eğitimini derinleştirdi. Ayrıca bilgisini geliştirmek için bir süre Avrupa’da dolaşan İbrahim Edhem, devlet görevine Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî’de başladı. Daha sonra çeşitli yerlerde maden müdürlüklerinde ve başmühendisliklerinde bulundu. Mâbeyn-i Hümâyun’daki görevi sırasında Sultan Abdülmecid’e Fransızca dersleri veren İbrahim Edhem daha sonra Encümen-i Dâniş ve Tanzimat Meclisi üyelikleri yaptı. 1853-1856 Kırım Harbi sırasında Sırbistan ve Kırım’da incelemelerde bulundu. 1856’da vezirlikle hâriciye nazırı olan Edhem Paşa, başarısızlığı sebebiyle ertesi yıl görevinden alındı. İki defa ticaret nazırı yapıldıysa da, bazı meselelere vakıf olmadığı gerekçesiyle azledildi. Daha sonra Meclis-i Vâlâ üyeliği, Maârif nazırlığı, Tırhala ve Yanya valiliği, Şûrâ-yı Devlet üyeliği, Dîvân-ı ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ahkâm-ı Adliyye nazırlığı, Nafia ve Ticaret nazırlığı görevlerinde bulundu. 1876’da Berlin sefirliği ile Almanya’ya gönderildi. Aralık 1876’da İstanbul’da toplanan Tersane Konferansı’nda Osmanlı Devleti’ni temsil etti. Aynı yıl Şûrâ-yı Devlet başkanı oldu ve Şubat 1877’de sadrazamlığa getirildi. Doksanüç Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı–Rus Savaşı’nda yetersiz kalınca görevinden alındı. Bir süre Viyana’da sefirlik yaptı; 1883’te dâhiliye nazırı oldu. 20 Mart 1893 tarihinde öldü. Üsküdar Mihrimah Sultan Camii avlusundaki türbesine defnedildi. Fransızca ve Almanca bilen İbrahim Edhem Paşa dönemin ilmî dergilerinden Mecmua-i Fünûn’da alanıyla ilgili makaleler yazmış; Rasathâne ve Matbaa-i Âmire’yi ıslaha çalışmış; Dârüşşafaka’nın kurulmasında önemli rol oynamıştır. Ahmed Vefik Paşa ile birlikte Usûl-i Mi’mârî-i Osmânî’yi 1873 sergisi için hazırlamıştır. Oğulları Osman Hamdi, Halil Edhem ve İsmail Galib beyler arkeoloji, müzecilik ve meskûkât alanlarında önemli çalışmalar yapmış şahsiyetlerdir. Ailesinden Prof. Dr. Edhem Eldem halen Boğaziçi Üniversitesi’nde öğretim üyesidir. Kaynakça: İbnülemin, Son Sadrıazamlar, I, 600-635; Mehmet Zeki Pakalın, Son Sadrazamlar ve Başvekiller, İstanbul 1942, I, 403-477; İ. H. Uzunçarşılı, “İbrahim Edhem Paşa Ailesi ve Halil Edhem Eldem”, Halil Edhem Hatıra Kitabı, Ankara 1948, s. 67-70; Mahir Aydın, “Edhem Paşa, İbrâhim”, DİA, X, 418-419. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

İBRAHİM HİLMİ PAŞA (1747-1825)

Üsküdar doğumlu Osmanlı sadrazamı. Atik Valide civarında doğdu. Yeniçeri olan babasının yolunda giderek bu ocağa girdi ve kısa sürede yükselerek 1804’te yeniçeri ağalığına getirildi. İki yıl sonra sadrazamlığa getirilen İbrahim Hilmi Paşa o sıralarda başlayan OsmanlıRus savaşı için sefere çıktı. Bu arada Sırbistan’da isyanlar çıkmış, Belgrad kaybedilmiş, İstanbul’da da Kabakçı Mustafa önderliğinde büyük bir ayaklanma patlak vermiş, III. Selim tahttan indirilmişti. Yeniçerilerin de ayaklanması üzerine Hilmi Paşa bir süre gizlenmiş, bu arada sadaretten alınmıştır. Daha sonra Selanik ve Bosna valisi olan İbrahim Paşa bilahere Girit’e

İSMAİL HAKKI BEY, BAHRİYELİ İ

gönderilmiş, ardından İçel, Adana, İstanköy, Hanya ve Eğriboz’da görev yapmış, 1825 yılında ölmüştür. Mezar şahidesinin bulunduğu yer İstanbul Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler Tekkesi civarında olduğuna göre buraya defnedilmiş olmalıdır. Annesi Ümmügülsüm Sultan Üsküdar’da Çavuşdere Mahallesi’nde bir çeşme yaptırmıştır. Kaynakça: Abdülfettah Şefkat Efendi, Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271, s. 13-15; Sicill-i Osmânî, I, 154; Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1977, II, 117; Danişmend, Kronoloji, V, 69; Haskan, YBÜ, II, 762; Kemal Beydilli, “İbrâhim Hilmi Paşa”, DİA, XXI, 318-319. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

İSMAİL GALİB BEY (ö. 1895)

Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camii mezarlığında medfun nümizmat. 1847 yılında İstanbul’da doğdu. Sadrazam İbra him Edhem Paşa’nın oğludur. Uzun süre devlet memurluğu yapmış, bir süre de Şûrâ-yı Devlet üyeliğinde bulunmuştur. Girit vali müşavirliğinden döndükten sonra 1895’te İstanbul’da ölmüş, babasının Üsküdar Mihrimah Sultan Camii haziresindeki türbesine gömülmüştür. İsmail Galib Bey adını daha ziyade meskûkât (nümizmatik) alanında duyurmuştur. Büyük bir para koleksiyonunun sahibi olan Galib Bey, Arap ve Türk İslâm devletlerinin paralarına dair bu sikkeleri yazdığı ve yayımladığı eserlerle ilim dünyasının hizmetine sunmuştur. Daha sonra bu koleksiyonlar Darphâne-i Âmire tarafından satın alınmıştır. Kaynakça: İbrahim Alâeddin Gövsa, Meşhur Adamlar: Hayatları-Eserleri, İstanbul 1933-1936, I, 147; J. H. Mordtmann, “Gâlib, İsmâil”, İA, IV, 710; Mahmut H. Şakiroğlu, “İsmâil Galib”, DİA, XXIII, 100-101. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

İSMAİL HAKKI BEY, BAHRİYELİ (1863-1926)

Deniz ressamı olarak tanınır; Üsküdar doğumludur. Üsküdar’da doğdu (1863). Babası arabacılar veya aynacılar kâhyası Hacı Ali Efendi’dir. Çocukluğu Üsküdar’da geçti. 1880 yılında sınavla Bahriye’nin İdâdî kısmına girdi. 1884’te girdiği Harbiye kısmını 1886’da tamamladı. Bahriye İn-

› İsmail Hakkı Bey, Hoca Ali Rızâ Bey ve çocuklarıyla

şaat Dairesi’nde görev aldı. Ejder torpidosunun yapımına nezaret etmek üzere Kiel’e gitti (1888). Bu görevi sırasında gösterdiği başarıdan dolayı gönderildiği Almanya’da iki yıl boyunca bilgi ve görgüsünü arttırdı. Dönüşte yönetimi rahatsız eden fikirlerinden dolayı bu sefer İstanbul’dan uzaklaştırılmak amacıyla tekrar Almanya’ya gönderildi (1895), maaşı ödenmediği için bir resim atölyesinde çalışarak resim çalışmalarını ilerletti. 1897’de ordudan istifa etmek zorunda kaldı. 1908’e kadar Hamburg’da gemi tezgâhlarında sivil olarak mühendislik yaptı. Meşrutiyet’in ilânından sonra yurda döndü, kıdemine göre rütbesi geri verildi. 1911 yılında yarbaylığa terfi etti. 1914 yılında kendi isteğiyle emekliye ayrıldı. Paşabahçe’de bir deniz motoru tezgâhı kurarak resim çalışmalarını sürdürdü. 19141920 arasında Almanya’da yayınlanan Illustrierte Zeitung dergisinin İstanbul muhabirliğini yaptı. Bu dergide çıkan “Çanakkale Müdafaası” gibi desenleri kuvvetli eserlerindendir. Müdafaa-i Milliye Cemiyeti adına da tablolar yaptı. 1918’de Viyana Resim Sergisi’ne “Yavuz Zırhlısı”, “Sahil Nöbetçisi”, “Çengelköy Tepelerinde” ve “Portre” adlı eserleriyle katıldı. 3 Aralık 1926’da Paşabahçe’deki evinde vefat ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

225

İ İSMAİL HAKKI BURSEVÎ

 Bahriyeli İsmail Hakkı Bey

etti. Paşabahçe Mezarlığı’nda toprağa verildi. Ressam Üsküdarlı Hoca Ali Rızâ Bey’in kayınbiraderidir. Türk resim tarihinde deniz ressamı olarak tanınır. Suluboya, guaş, karakalem, pastel ve yağlıboya teknikleriyle gemi resimleri, deniz savaş resimleri yaptı. Desen ve teknik bilgisi, renk uyumu birbirini tamamlayan; denizin her türlü halini ustaca resmeden eserler ortaya koydu. Millî Kütüphane koleksiyonu ve Deniz Müzesi’nde eserleri mevcuttur. Özellikle deseni güçlü bir ressam olarak tanınır. Kaynakça: Rasim Ünlü, “Bahriyeli İsmail Hakkı Bey”, Deniz Tarihimizde İz Bırakanlar, Türbe ve Mezarları 2, Ankara 2008, s. 339-375; Ahmet Kâmil Gören, “İsmail Hakkı (Bahriyeli)”, YYOA, I, 670-671. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

İSMAİL HAKKI BURSEVÎ (1653-1725)

Bir süre Üsküdar’da yaşamış meşhur Celvetî şeyhi, müfessir, şair.

226

Günümüzde Bulgaristan’da bulunan Aydos’ta doğdu (1653 Ekim). Edirne’ye giderek (1074/1664) fıkıh ve kelâm okudu; hüsn-i hat öğrendi. İstanbul’da bulunan Şeyh Osman Fazlı’nın yanına gönderildiğinde ona intisap etti. Farsça’sını ilerletirken, meşhur hattat Hâfız Osman’dan da meşk etti. Zeyrek Camii’nde halvetini tamamladıktan sonra şeyhinin yerine vaaza ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

çıktı. Şeyhin halifesi sıfatıyla Üsküp’e gönderildi (1675). Şeyh Mustafa Uşşâki’nin kızı ile evlendi (1676). Vaazlarında şehrin müftüsüyle bazı ileri gelenleri eleştirince huzuru kaçtığından davet edildiği Usturumca’ya gitti (1682). Şeyhi kendisini Edirne’ye çağırarak Fusûsü’l-hikem okuttuğu sırada Bursa’daki halife vefat edince Bursa’ya gönderildi (1685). Ulucami’de ve diğer bazı camilerde yaptığı vaazlarda Kur’ân-ı Kerîm’i tefsir etmeye başladı. Vaazlarına tasavvufî yorumlar ve şiirler ekleyip bunları Arapça yazarak ünlü tefsiri Rûhu’lbeyân’ı hazırladı. Kıbrıs’ta sürgünde olan Osman Fazlı’yı ziyaret ettiğinde şeyhi, onu yerine halife tayin etti. Askerin moralini yükseltmek için II. Mustafa’nın daveti üzerine katıldığı I. ve II. Avusturya seferlerinde yaralandı (1696). Hacca giderek, yedi ay kadar Mekke ve Medine’de kaldı. 1710’da ikinci defa hac niyetiyle yola çıktığında İstanbul’dan İskenderiye’ye, oradan da Kahire’ye gitti. İki aydan fazla kaldığı Mısır’da ulemâ, tasavvuf erbabı ve halkla yakınlık kurdu; aralarında Ezher müderrislerinin bulunduğu bazı kişilere icâzetnâme verdi. Hac dönüşü İstanbul’da iki buçuk ay kalıp Bursa’ya gitti. 1720’de Üsküdar’a yerleşip üç yıl kadar Ahmediye Camii’nde cuma vaizliği yaptığından Üsküdârî diye de anılmıştır. Bursa’da kendi imkânlarıyla bir cami inşa ettirip burada irşad faaliyeti ve eser telifini sürdürdü. 9 Zilkade 1137’de (20 Temmuz 1725) Bursa’da vefat etti. Kabri Tuzpazarı’nda yaptırdığı caminin kıble tarafındadır. Uzun süre Bursa’da yaşadığından Bursevî diye tanınan İsmail Hakkı, bütün tasavvuf çevrelerinde geniş kabul görmüş, pek çok eser yazmış ve birçoğu basılmıştır. Âlim, Muhyiddin İbnü’l-Arabî ekolüne bağlı bir mutasavvıf, mürettep divan sahibi bir şairdir. Nazmı nesrinden daha sade olup dili, külfetsizdir. Âyet-hadis iktibasları, atasözleri, kısas-ı enbiyâ ve kerâmet-i evliyaya dair telmihlerle şiirlerini zenginleştirmiştir. İyi bir bestekâr da olan İsmail Hakkı, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin bazı ilâhileriyle kendi şiirlerini bestelemiştir. Yüzden fazla olduğunu belirttiği manzum ve mensur eserlerinin çoğu Türkçe, bazıları Türkçe ve Arapça karışık, kırk kadarı ise Arapça’dır. En önemli eseri Rûhu’l-beyân fî tefsîri’1-Kur’ân adlı tasavvufî tefsirdir. Eserin Tenvîrü’l-ezhân

İSMET EFENDİ, FINDIKLILI İ

min tefsîri Rûhi’l-beyân adıyla yapılan özeti (Dımaşk 1988) Türkçe’ye de çevrilmiştir (İstanbul 1995-1996). Sûre ve âyet tefsirleriyle bazı hadislerin şerhlerini yapan İsmail Hakkı’nın beğenilen bir eseri de Muhammediye şerhi olan Ferâhu’rrûh’tur (İstanbul 2000). Şeyhi Osman Fazlı’nın hayatı, kerametleri, eserleri yanında kendisiyle ilgili bilgiler de verdiği Tamâmü’lfeyz fî bâbi’r-ricâl adlı kitabı üzerine çalışılma yapılmıştır. Silsilenâme-i Celvetiyye, (İstanbul 1291), Kitâbü’l-Hitâb (İstanbul 1256), Kitâbü’n-Necât (İstanbul 1290), Şerh-i Usûlü’l-aşere (İstanbul 1256), Kenz-i Mahfî (İstanbul 1290), Tuhfe-i İsmâiliyye (İstanbul 1292), Tuhfe-i Atâiyye (İstanbul 1304) gibi tasavvufî eserleri basılmıştır. Üzerinde çalışma yapılıp yayımlanan eserleri arasında Kitâbü’n-Netîce (I-II, İstanbul 1997); Kitâbü’l-envâr da vardır (İstanbul 1999). İmam Nevevî’nin kırk hadisinin Türkçe tercüme ve şerhi olan Şerhu’l-Erbaîn (İstanbul 1253) çok basılmış bir eseridir. Edebî eserlerinin en önemlilerinden biri olan Divan’ı (Bulak 1257; İstanbul 1288) bir incelemeyle beraber yayımlanmıştır (Bursa 2000) Mi’râciyye ise (İstanbul 1267) muhtevası, dili ve terennüm ettiği yüksek duygularla Türkçe mi’râciyyeler arasında seçkin bir yere sahiptir. Kaynakça: Mehmed Şemseddin, Yâdigâr-ı Şemsî, Bursa 1332, s. 126-135; Hüseyin Vassâf, Sefîne, III, 37-56; a.mlf., Kemalnâme-i İsmail Hakkı (Bursevi Biyografisi) (haz. Murat Yurtsever) Bursa 2000; Bursalı Mehmed Tâhir, Mevlânâ eş-Şeyh İsmâil Hakkı el-Celvetî, İstanbul 1329; Mehmet Ali Ayni, Türk Azizleri I : İsmail Hakkı, İstanbul 1944; Sâkıb Yıldız, “Türk Müfessiri İsmail Hakkı Burûsevî’nin Hayatı”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 1 (1976), s. 103-126; Mustafa Kara, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1993, II, 143-149, 152-161; Ali Namlı - Murat Yurtsever, “İsmail Hakkı Bursevî”, DİA, XXIII, 102-109. ➢ MUSTAFA UZUN

İSMAİL PAŞA, DEBRELİ (1857-1910)

Beylerbeyi’nde yalısı olan Osmanlı mebusu. Debre’de (Arnavutluk) doğdu (1274/1857). Münevver Ayaşlı’ya göre celepçilikle zengin oldu. Debre’de Osmanlı mebusu iken Selanik’teki ordunun et ihtiyacını karşıladı, bu gibi hizmetleri karşılığında üstün liyakat nişanları ve paşalık rütbesi ile taltif edildi. II. Abdülhamid devrinde

› Debreli İsmail Paşa

ordu müteahhitliği yaptı. Rumeli’nin Osmanlı Devleti’nin elinden çıkması üzerine İstanbul’a geldi ve Beylerbeyi’ne yerleşti. 1910 yılında Debre’de bir hükümet nutku söylerken kalp krizi geçirerek vefat etti, Debre’deki aile mezarlığına gömüldü. Beylerbeyi Camii’ne bitişik yalısını 1900’lü yıllarda Mebâni-i Hayriye Müdürü Server Bey’den aldı. Ayrıca Küplüce’nin üstü ve Çamlıca’nın etekleri arasında yer alan Tomruk suyunun bulunduğu yere kadar uzanan çiftliği de Tantavizâdeler’den satın alarak buraya yerleşti. Yalısı birkaç defa tadilat gördü ancak 14 Mart 1893 gecesi çıkan bir yangınla ortadan kalktı. Aslına uygun olarak yeniden inşa edilen yapı otel olarak hizmet vermektedir. Kaynakça: Münevver Ayaşlı, Dersaadet, Ankara 1975, s. 218219; Baraz, Beylerbeyi, I, 228-231; Orhan Erdenen, Boğaziçi Sahilhaneleri I: Anadolu Yakası, İstanbul 2006, s. 303-304; Emine Önel, “İsmail Paşa Yalısı”, DBİst.A, IV, 215. ➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

İSMET EFENDİ, FINDIKLILI (ö. 1904)

Karacaahmet’te medfun Yıldız Sarayı kütüphanecisi ve Şakåik’ın son müzeyyili. İstanbul’da Fındıklı’da doğmuş (1845) ve buraya izafetle “Fındıklılı” diye anılmıştır. Menâkıb ve ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

227

İ İZ, ABDULLAH MAHİR  Mahir İz › Üsküdar Altunizade'de Mahir İz Caddesi ve tabelası.

biyografiye duyduğu büyük ilgiden dolayı askerî idâdîdeki eğitimini yarıda bırakarak alay kâtipliği görevinde bulunmuş ve buradan emekli olmuştur. Bir süre Yıldız Sarayı Kütüphanesi’nde çalışmış, 14 Aralık 1904 tarihinde ölünce babasının Üsküdar’da Karacaahmet’te bulunan kabri yanına defnedilmiştir. Hayatı boyunca mezarlık mezarlık dolaşan, görüştüğü ünlü kişilerden duyduklarını yazan İsmet Efendi zamanla âdeta canlı tarih ve ayaklı kütüphane haline gelmiştir. İbnülemin Mahmud Kemal kendisine “Kāmûs-ı meşâhîr” unvanını vermiştir. Ünlü biyograflardan Ali Emîrî Efendi, Bursalı Mehmed Tahir ve adı geçen İbnülemin kendisinden istifade etmiş biyografi yazarlarıdır. İsmet Efendi’nin en ünlü eseri Tekmiletü’şŞakāik fî Hakk-ı ehli’l-hakāik’tır. Şeyhî Mehmed Efendi’nin Atâî zeyli ünlü Vekāyiü’l-fudalâ’sının zeyli olan bu eser müellifinin beyanına göre, sekiz ciltten oluşuyor ve 1730-1896 yılları arasında yaşamış ulemanın biyografilerini ihtiva ediyordu. Ancak bu kapsamlı eser 1896 Fındıklı yangınında yanmış, günümüze sadece müellifin Sultan II. Abdülhamid’e sunduğu cilt kalabilmiştir. Tek yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde bulunan eser 1989 yılında Abdülkadir Özcan tarafından giriş ve önsöz ilavesiyle Şakāik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri adlı külliyâtın beşinci cildi olarak yayımlanmıştır. İsmet Efendi’nin beyanına göre, Atrabü’lâsâr ile Tuhfe-i Hattâtîn zeyilleri de yine bu yangında kül olmuştur. Kaynakça: İbnülemin, Kemâlü’l-İsme, İstanbul 1328; Osmanlı Müellifleri, III, 109; Abdülkadir Özcan, “İsmet Efendi, Fındıklılı”, DİA, XXIII, 139-140. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

İZ, ABDULLAH MAHİR (1895-1974)

Yakın devrin sohbet ve eserleriyle çevresini etkilemiş şahsiyetlerinden; Bağlarbaşı’ndaki Yüksek İslâm Enstitüsü hocalarından.

228

İstanbul Beykoz’da doğdu (28 Ocak 1895). Babası Külâhîzâdeler adlı ilmiye ailesinden, Kadı İsmâil Abdülhalim Efendi, annesi şeyhülislâmlar yetiştirmiş Çelebizâdelerden Râife Hanım’dır. Babasının görevli bulunduğu Midilli’de başlaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

dığı tahsiline onun bulunduğu diğer yerlerde devam etti. Balıkesir İdâdîsi’nin ilk kısmından sonra İstanbul, Isparta ve Medine’de rüşdiyeye devam etti. Bir taraftan da, özel hocası Mahmud Necî Efendi’den dersler alarak kendini yetiştirdi; Arapça’sını ilerletti. İstanbul Vefa İdâdî’sinin ardından, Ankara Sultânîsi’nden mezun oldu (1916). Aynı okulun ilk kısmında Türkçe muallimi oldu. Millî Mücadele’ye katılmak üzere Ankara’ya gelen Mehmet Âkif ’ten Farsça, Fransızca ve edebiyat okudu. Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti’ndeki görevi dolayısıyla Ankara’da bulunan Ömer Ferit Bey’den (Kam) faydalandı. Maksud Kâmran takma adıyla bu yıllarda Ankara’da çıkan Sa’y mecmuasında yayımladığı şiirleriyle yazı hayatına başladı. Büyük Millet Meclisi’nde zabıt kâtibi, mümeyyiz ve ikinci grup şefi sıfatıyla dört yıl görev yaptı. İmam-Hatip Mektebi tarih hocalığıyla İstanbul’a döndü (16 Aralık 1924). Kadıköy Orta Mektebi, Halıcıoğlu ve Kuleli Askerî liseleri, Üsküdar Paşakapı ve Davutpaşa orta mekteplerindeki hocalığını sürdürürken Edebiyat Fakültesi’ni bitirdi. Edremit Orta Mektebi müdürlüğüne tayini dolayısıyla 12

İZ, ABDULLAH MAHİR İ

Eylül 1933’te ayrıldığı İstanbul’a 1936’da Beykoz Orta Mektebi Türkçe öğretmenliğiyle dönünce tezini tamamlayıp 1938 yılında fakülteden mezun oldu. Nişantaşı Erkek Orta Mektebi müdürlüğüne getirildi. Haydarpaşa Lisesi’nde çalıştı. İstanbul İmam-Hatip Mektebi müdürlüğü yaptı (1958-1959). Çamlıca Kız Lisesi edebiyat öğretmenliğinden emekliye ayrıldı (Ocak 1960). Mahir İz’in, Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü hocalığı ile yeniden mesleğine dönmesi hem kendisi hem de talebeleri için yepyeni ve verimli bir devrenin başlangıcı olmuştur (1960-1970). Burada tasavvuf tarihi, hitabet ve irşad derslerini okuturken, bir taraftan da devrin gazete ve mecmualarında yazmaya başladı. Diyanet İşleri Başkanlığı’nca hazırlatılan Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı adlı meâlin redaksiyon heyetine başkanlık yaptı. Özel Fatih Koleji’ni kurdu (1965-1968). 9 Temmuz 1974’te vefat ederek 11 Temmuz’da Erenköy Sahrayıcedid Mezarlığı’na defnedildi. Tohum dergisinin 86. sayısı (1975) Mahir İz Özel Sayısı olarak yayımlandı. Üsküdar Belediye Meclisi’nin kararıyla, uzun yıllar öğretmenlik yaptığı Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi

önündeki caddeye 19 Haziran 1995’te adı verilmiştir. Şiirlerinde Maksud Kâmran, yazılarında Namık Yaz ve Abdullah Söğüt takma adını kullanan Mahir İz, özellikle 1960 sonrasında Diyanet Gazetesi, Sebîlürreşâd, İslâm Düşüncesi, Tohum, Oku, Hilâl, Yeni İstiklâl, Bugün, Yeni Asya gibi gazete ve dergilerde kendi adıyla yazılar kaleme aldı. Ayrıca Sönmez Neşriyat ve Matbaacılık Şirketi’nin idare meclisi reisi sıfatıyla devrin etkili yayın organlarından haftalık Yeni İstiklâl gazetesinin ilk otuz sayısında başmakale yazdı. Sosyal kişiliği ve faaliyetleriyle de dikkat çeken Mahir İz, Millî Mücadele’yi desteklemek üzere Ankara’da kurulan Azm-i Millî Cemiyeti, Ankara ve İstanbul’daki Muallimler Cemiyeti, İlim Yayma Cemiyeti, İslâmî İlimler Araştırma Vakfı ile Millî Kültür Vakfı gibi birçok cemiyet ve vakfın kurucusu olmuştur. Mahir İz’in en önemli özelliklerinden biri de çok sevilen bir sohbet adamı, iyi bir hatip olması ve güzel şiir okumasıdır. Yüksek İslâm Enstitüsü’ndeki hocalığından itibaren aydınlar, çeşitli fakültelerden öğrenciler ve halkın katılımıyla yürüttüğü sohbetleri özel bir ilim, irfan ve sanat ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

229

İ İZ, ABDULLAH MAHİR

mahfeli halinde yıllarca devam etmiştir. Geniş edebî birikime sahip yazarın, tasavvuf edebiyatının en seçkin örneklerinden çok sayıda Arapça, Farsça ve Türkçe beyti açıklamış olmasıyla da önem taşıyan eseri Tasavvuf (İstanbul 1969; 2000 [9. bs.]); Din ve Cemiyet (İstanbul 1972; 1998 [5. bs.]) gibi eserleri bulunmaktadır. Son devrin siyasî ve kültürel tarihi açısından da önem taşıyan hatıralarını Yılların İzi (İstanbul 1975; 2003[3. bs.]) adıyla kitaplaştırmıştır. Mahir İz ayrıca, Ahmed Cevdet Paşa’nın Kısas-ı Enbiyâ’sını sadeleştirerek yayıma hazırlamıştır (Ankara 1972). Kaynakça: Mâhir İz, Yılların İzi, İstanbul 1975; Mustafa Özdamar, Mahir İz Hoca, İstanbul 1994; Mustafa Uzun, “İz, Abdullah Mahir”, DİA, XXIII, 501-503. ➢ MUSTAFA UZUN

230 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

K

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

KABAAĞAÇLI, CEVAT ŞAKİR (1890-1973)

Bir süre Üsküdar’da oturmuş romancı ve hikâyeci. Girit’te doğdu (17 Nisan 1890). Tam adı Mûsâ Cevat Şakir’dir. Sonradan Kabaağaçlı soyadını aldı. Babası Şakir Paşa, annesi Sare İsmet Hanım’dır. Çocukluğu babasının elçi olarak bulunduğu Atina’da, sonra Büyükada’da geçti. Büyükada Mahalle Mektebi ve Robert Koleji’nde okudu. Kolejin son sınıfındayken İkdam’da yazıları yayımlanmaya başladı (1904). Eğitimine Oxford Üniversitesi’nde devam etti. Orada “Yeni Çağlar Tarihi” okudu. İtalyan bir hanımla evlenerek (1913) bir yıl kadar İtalya’da yaşadı; İtalyanca ve Latince öğrendi. Babası Şakir Paşa, onun tabancasından çıkan bir kurşunla, 1914’te Afyon’da

ölünce on dört yıl hapis cezasına çarptırıldı. Yedi yılını yattıktan sonra verem olması sebebiyle serbest bırakıldı. İstanbul’un işgal altında bulunduğu bu yıllarda Üsküdar tarafına geçerek önce İhsaniye, sonra Salacak’ta yerleşmiştir. O sıralar bir tarikata girerek kendini tekke hayatına vermiş, işgal edilmiş şehirden kendini uzakta hissettiği Üsküdar’ın camilerinde aradığı huzuru bulmuştur. Yazı yanında karikatür ve resimle de uğraşmış, Yeni İnci, Resimli Hafta, Güleryüz, Resimli Ay, Resimli Gazete gibi yayın organlarında değişik imzalarla görünmüştür. Resimli Hafta’da yayımladığı (nr. 35) “Hapishanede İdama Mahkûm Olanlar Bile Bile Asılmaya Nasıl Giderler?” başlıklı hikâyesi sebebiyle İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanmış, sürgün olarak üç yıllığına Bodrum’a gönderilmiştir (1925). Gittikten sonra çok sevdiği Bodrum’dan cezası bittiği halde ayrılmayarak oraya yerleşti. Balıkçılık, süngercilik, meyve yetiştiriciliği gibi işlerle uğraştı, bir ara Bodrum Belediyesi’nin bahçıvanlık kadrosunda çalıştı. 1947’de İzmir’e yerleşti, gazetecilik ve turist rehberliği, rehber kurslarında hocalık yaptı. 1926’dan sonraki yazılarında Bodrum’un Eski Yunan çağındaki adından esinlenerek Halikarnas Balıkçısı adını kullanmış ve bu adla dergilerde çeviriler, yazılar; daha sonra hikâye ve romanlar yayımlamış, meşhur olmuştur. Bodrum’un bir turizm şehri olarak ünlenmesinde üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

231

“ÜSKÜDAR’A GİDERKEN ALDI DA BİR YAĞMUR”

İstanbul’da oturacak yerlerden birinin İhsaniye’de, “Karlıkbayırı”, ötekinin de “Cihangir” olduğunu söylemiştim. İlk önce o “Karlıkbayırı”nın kenarında üç katlı bir ev kiralamıştım. Marmara ayakucumuzda seriliyor ve ufuklara yayılıyordu. Hani ya önümüzde demirleyen vapurların bacalarında yanan ateşleri görecektik neredeyse. Ne var ki, ev halkı bu kat kat evin merdivenlerinden çıkıp inmenin güç olduğunu ve şöyle düz ayak bir yerde oturmamızın daha iyi olacağını söylediler. Eşyaları —onlar da pek matah şeyler değildi ya!— toparlayarak düzayak bir ev bulduk. Böylece de o güzelim manzaraya da elveda demek zorunda kaldık. Şemsipaşa’nın tam Kızkulesi’nin karşısına düşen köşesinde, bir evin ilk katını kiraladık. İhsaniye’deyken Üsküdar vapuruna değil, Harem-Salacak vapurlarına biner, karşı tarafa geçerdim. Yeni ev dolayısıyla Üsküdar vapuruna binmek mecburiyetinde kaldım. Artık Üsküdarlıydık ve Üsküdar âlemini yaşıyorduk. Şemsipaşa deniz kıyısı yolu, bizim evin önünde bitiyordu. Çünkü yanımızdaki Cafer Tayyar Beyin evi, denize dayanıyordu. Kıyı yolu bizim oturduğumuz evin köşesinde dirsek çi-

ziyor ve Doğancılar’a çıkıyordu. Evin önünde unutamayacağım bir tek ağaç vardı. Oraya yeni doğan oğlumu götürür, güneşletirdim. Kızkulesi’ne rağmen asıl oturduğum ev Kadıköy ve Üsküdar’a giden vapurlara deniz feneri vazifesini görüyordu. Kimi pek sisli geceleri, bir vapurun evin önündeki kayalığa doğru yanaşmakta olduğunu duyar, hemen lambayı kapınca, sokağa fırlardım. Vapura, “Burası Şemsipaşa yahu!” diye gırtlağımı patlatırcasına bağırırdım. Bir gece vapur karaya o kadar yanaştı ki, kaptanla âdeta burun buruna duruyormuşuz gibi konuştuk: —Kaptan Bey! Yanlış geliyorsun, burası Şemsipaşa. —Allah Allah! Nasıl olur? —Oluru var mı? Burası Şemsipaşa yahu! Biraz daha ilerlerseniz kayalara oturacaksınız, yani fek’udü fişşap! Yani şapa oturursunuz. Adam güldü ve “Teşekkür ederim” diyerek tornistan etti. Sağa dümen kırdı. Vapur Kadıköyü’ne gidiyormuş meğer. Babıâli denilen o yokuşta işimi bitirdikten sonra Köprü’ye gidip Üsküdar vapuruna bineceğime, Sir-

keci’ye varıp araba vapuruna binerdim. İstanbul’da o zaman kalabalık otomobil yoktu. Araba vapurunda hemen hiç yolcu da bulunmazdı. Geniş bir güvertede, tek başıma bir aşağı bir yukarıya rahat rahat yürürdüm. İnsan kimi zaman kendi kendine düşünmek ister, vapurda düşünülemez, çünkü bir tanıdığa rasgelinir ve habire havadan sudan bahsetmek zorunda kalınır. Vapurdan çıkınca Üsküdar çarşısının hali hoş olurdu. Tablalara yığılı balık ve şunun bunun yanına cam fenerler içinde mumlar yakılırdı. Dönüşte de cepte biraz para bulunursa insan eve bir şeyler götürmek sevincini verebilirdi kendisine. Vapurdan çıkınca küfeci çocukların hücumuna uğrardım. O zaman sırtlarındaki küfeyle eşya taşıyan on, on iki yaşlarında fukara çocuklar vardı. Vapur gelince iskelede bekleşirler ve yolcuların paketlerini, kesekâğıtlarını taşırlardı. Bir gün, bunların arasında, sokağa karavanalardan dökülen çorba damlalarını yalamış olan fukara çocuğa rastladım. Ben çocuğun birini çağırıp, çarşıdan satın aldıklarımı küfeye koyunca, ona evin adresini verir ve onu eve gönderirdim. Evden, çocuklara güvenmememi, onlarla beraber gelmemi ve yolda onları göz-

den kaybetmememi, hep tembih eder dururlardı. İyi ama, ben arkamda bir küfeyle değil -zaten bir insanı ve insan evladını eşya taşımakta kullanmak hiç de hoşuma gitmezdi- evde o Şemsipaşa’nın tenha kıyısından yalnız başına gitmesini isterdim. Çocuklara itimat hoşuma gidiyordu. Kendilerine güvenişim çocukları o kadar sevindiriyordu ki, vapurdan çıkıp göründüm müydü “İşte geliyor!.. Ben götüreyim!” diye kıyameti koparırlardı. Otuz kırk küfeci çocuk başıma üşüşürdü. Birini alıp ötekini mahzun bırakmak istemediğimden, “Şunu sıraya koyunuz bari!” dedim. Ondan sonra üşüşen küfecilere, “Sıra kimde?” diye sorardım. O, “Sıra benim!” derdi, sırası olmayanlar da, “Evet, Mehmet’in veya Ahmet’in sırası” derler ve çekilirlerdi. Hepsi de evin adresini biliyorlardı. Öyle oldu ki, yalnız satın aldığım paketleri değil, satın alacağım kimi şeylerin parasını bile onlara verirdim. Onlar alırlar ve eve götürürlerdi. Yalnız balıkları kendim alırdım. Üsküdar iskelesinin o kalabalık küfeci çocukları ara sıra gözümün önüne gelir şimdi. Dünya onlar gibi olsa ne polise, ne adliyeye ve ne de hapishaneye lüzum kalırdı. —Halikarnas Balıkçısı, Mavi Sürgün’den

L KADINKIZZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ

etkili olmuştur. Akdenizli olmayı, Akdeniz medeniyetini yücelten; bu fikir etrafında hümanist bir dünya kuran yazar, Azra Erhat, Sabahattin Eyüboğlu, Vedat Günyol gibi yazarları da etkilemiş, renkli kişiliği etrafında bir yazarlar grubu oluşturmuştur. Bu kişilerle Ege kıyılarında Mavi Yolculuk adıyla araştırma gezileri yapmıştır. Ege Kıyılarından (1939), Merhaba Akdeniz (1947), Gülen Ada (1957) gibi hikâye kitapları; Aganta Burina Burinata (1946), Ötelerin Çocuğu (1956) Uluç Reis (1962), Turgut Reis (1966) gibi romanları bulunmaktadır. Anılarını Mavi Sürgün (1961) adıyla kitaplaştırmıştır. Kaynakça: Halikarnas Balıkçısı, Mavi Sürgün, Ankara 1986; Mustafa Kutlu, “Kabaağaçlı, Cevat Şakir”, TDEA, V, 59-61; “Halikarnas Balıkçısı”, TBEA, I, 484-485. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

KADINKIZZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ  Ömer Ferit Kam

(1851-1921)

Beylerbeyi’nde vefat eden Huzur Hocası. 1851 yılında Ankara´da doğdu. Soy olarak Hacı Bayram-ı Veli hazretlerinden gelmektedir. Sultan II. Abdülhamid´in Huzur Hocasıydı. Azize Hanım´la evlendi (1876). Bu evlilikten kızı İhsan Hanım ve oğlu Mehmet Nuri Bey doğdu (1904). 1921 yılında Beylerbeyi´nde vefat etti. Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi, II, 326. ➢ NURDAN ŞAFAK

KAM, ÖMER FERİT (1864-1944)

Son devrin düşünür ve yazarlarından; Beylerbeyi’nde oturuyordu.

234

İstanbul Beylerbeyi’nde doğdu (11 Ocak 1864). Dedesi Çankırılı Sadık Efendi, babası Ahmed Muhtar Paşa’dır. Saray doktoru olan babası ilim ve sanat adamlarıyla sohbet etmeyi seven bir kişiydi. Ferit Kam da gençlik yıllarında bu sohbetlere katıldı. İlk öğrenimine Beylerbeyi Rüşdiyesi’nde başladı. İki yıl tıp okuduktan sonra Mekteb-i Hukuk’a girdiyse de babasının ölümü dolayısıyla okulunu bırakmak zorunda kaldı. Özel hocalardan dersler aldı; Arapça, Farsça ve Fransızca öğrendi. Hadis alanında geniş bir ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

kültüre sahip oldu. Ayrıca dönemin âlim ve şairlerinden Mehmed Nüzhet Efendi’den çok yararlandı. 1887’de Bâbıâli Tercüme Odası’nda mütercim oldu. 1888’de Beylerbeyi Rüşdiyesi’nde Fransızca hocalığı yaptı. Bir yandan da geleneksel tarzda ilim öğrenmeye devam ederek 1905’te Mustafa Âsım Efendi’nin Fatih Camii’ndeki derslerine devamla icâzet aldı. Sırât-ı Müstakîm ve Sebîlürreşâd gibi dergilere yazılar yazdı. 1913’te dergi tarafından Avrupa’ya gönderildi. Bu seyahatin intibalarını “Avrupa Mektupları’’ başlığıyla yayımladı. Dârülfünun’da Türk edebiyatı hocalığına (1914), Süleymaniye Medresesi’nde genel felsefe tarihi müderrisliğine (1917), Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiyye üyeliğine (1919) tayin edildi. 1920’de Edebiyat Fakültesi’nde metin şerhi hocalığına getirildi. 1923 yılında yeniden Süleymaniye Medresesi’ne hoca oldu. Medreselerin kaldırılmasından sonra Tetkîkat ve Te’lîfât-ı İslâmiyye üyesi olarak Ankara’ya gitti. Dârülfünun’da İran edebiyatı hocalığı yapmak üzere İstanbul’a geri döndü (1924). 1933 üniversite reformu sırasında görevden uzaklaştırıldı. 1936-1941 yıllarında Maarif Vekâleti Kütüphaneleri Tasnif Komisyonu üyesi olarak çalıştı. 23 Mart 1943’te Ankara

KAM, RUŞEN FERİT L

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi İran edebiyatı öğretim üyeliğine tayin edildi. 22 Mayıs 1944’te vefat etti. Çok kuvvetli bir hâfızaya sahip olduğu halde aşırı derecede titiz ve şüpheci idi. Bu yüzden bütün bildiklerini yazamadı. Din, tasavvuf, felsefe ve edebiyat gibi çeşitli alanlarda araştırmalar yapan Kam klasik kaynakları inceledi. Divan edebiyatının yanında halk edebiyatına da ilgi duydu. Yazılarında sanatla ahlâk arasında bağlar kurdu. Doğu, Batı ve İslâm felsefesi hakkında geniş birikime sahipti. Ferit Kam maddeciliğe karşı çıktı, materyalizmi savunan Celâl Nuri’yi eleştiren yazılar kaleme aldı. İnsan düşüncesinin her türlü metafizikle bir ölçüde ilgisi olduğunu savundu. Ahlâkın zaman ve mekân içinde değişmeler göstermesinin sebebini insan tabiatında aradı. Eserlerinde milliyet meselesi üzerinde de durdu. Türrehât (İstanbul 1887), İran Edebiyatı Tarihi (İstanbul 1927), Dinî Felsefî Musâhabeler (İstanbul 1913; Dinî Felsefi Sohbetler adıyla Ankara 1985), Vahdet-i Vücûd (İstanbul 1915; Ankara 1994, sadeleştirilmiş), Mebâdî-i Felsefeden İlm-i Ahlâk (Ankara 1922, E. Boirac’dan tercüme), İlm-i Mâ ba‘de’t-tabî‘a (İstanbul 1925, E. Boirac’dan tercüme) belli başlı eserleridir. Ayrıca Âsâr-ı Edebiyye Tetkîkatı Dersleri (ders notları), Şerh-i Mütûn (ders notları), Felsefe Lugatçesi, Afgan Şairleri, Divan Şiiri Sözlüğü, Eski İran’da Felsefe, Halli Mes’ele-i Tabiat gibi yayımlanmamış çalışmaları da bulunmaktadır. Kaynakça: Agâh Sırrı Levend, Profesör Ferit Kam: Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1946; Süleyman Hayri Bolay, Ferid Kam, Ankara 1988; Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı (haz. Halil Çeltik), Ankara 1998; M. Nazmi Özalp, Ömer Ferid Kam, İstanbul 2000. ➢ AZMİ BİLGİN

KAM, RUŞEN FERİT (1902-1981)

Beylerbeyi doğumlu klâsik kemençe virtüozu, mûsıkî araştırmacısı ve hocası. İstanbul’da Beylerbeyi’nde doğdu (26 Mart 1902). Babası, İstanbul Dârulfünunu müderrislerinden, düşünür ve yazar Ömer Ferit Kam, annesi Fatma Rukiye Hanım’dır. İlk öğreniminin ardından Havuzbaşı ve Beşiktaş Askerî rüşdiyelerine devam ettikten sonra İstanbul Sultânîsi

› Ruşen Ferit Kam

ve Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’ni bitirdi. 1923’te Dârülelhân kemençe hocalığına tayin edildi. Takiben İstanbul Kız Lisesi, Kabataş Lisesi ve Feriköy’deki bazı azınlık okullarında kültür dersleri okuttu. 1926’da açılan İstanbul radyosunda üç yıl saz sanatkârı olarak çalıştı. Askerliğinin ardından 1938’de Ankara Radyosu’na girdi. Gazi Lisesi ve Gazi Eğitim Enstitüsü’ndeki Türk Edebiyatı hocalığından sonra Ankara Devlet Konservatuvarı Tiyatro bölümünde başladığı (1947) Örneklerle Türk Mûsıkîsi ve Tiyatro Edebiyatı derslerini aralıklarla yirmi yıl devam ettirdi. Bu arada 1941’den itibaren uzun süre Ankara Radyosu’nda İzahlı Klâsik Türk Müziği Programı’nı hazırladı, Klâsik Koro’yu ve Kadınlar Topluluğu’nu yönetti; radyonun müdürlüğü görevinde bulundu (1951-1953); aynı kurumun çeşitli kurullarında sanat danışmanlığı yaptı. Ankara Radyosu’ndaki en son görevi, Program Etüt ve Planlama Dairesi uzmanlığı ve Türk Sanat Mûsıkîsi başdanışmanlığıdır. 1967’de Ankara Devlet Konservatuvarı’ndan emekliye ayrıldı. 1972’de ise radyodaki görevlerini kendi isteğiyle bıraktı. 1979’da İstanbul’a döndü.28 Temmuz ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

235

L KÂMÎ

1981’de vefat etti ve Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi. On dört yaşlarında Mesut Cemil’den basit kemençe dersleri alarak başlayan mûsıkî çalışmaları; Karcığar Mazhar Bey, Muallim İsmail Hakkı Bey, Neyzen Hilmi Dede, Zekâizâde Hâfız Ahmed (Irsoy), Neyzen Emin Dede (Yazıcı) ve Kanûnî Nâzım Bey’den geçtiği eserlerle gelişti. Ûdi Nevres Bey’den saz eserleri ve üslup, Hüseyin Sadettin Bey (Arel) ve Suphi Ezgi’den repertuvar, nazariyat ve usûl, Daniel Fitsinger’den keman dersleri aldı. Ayrıca Rauf Yektâ Bey, Ali Rifat Bey (Çağatay) ve Refik Talat Bey’den faydalandı. Tanbûrî Cemil Bey’in plaklarını dinleyerek kemençeyi kendi kendine öğrendi. Güçlü müzikalitesi, ağır başlı vibrasyonlu tavrı, kuvvetli nota bilgisi ve ritim anlayışı, Ruşen Ferit Kam’a kemençe ustaları arasında farklı bir yer sağladı. Kemençenin yanı sıra ud, viyolonsel, tanbur ve lavta çalmasına rağmen o, Tanbûrî Cemil ve Vasılaki’den sonra Türk mûsıkîsinin en iyi kemençe virtüozu kabul edilir. Radyodaki programlarına kemençe ile katılan Ruşen Ferit Kam aynı zamanda genç sanatkârlara Türk edebiyatı, mûsıkî tarihi, üslûp ve fonetik dersleri verdi ve pek çok talebe yetiştirdi. Öte yandan Dârülelhân Mecmuası, Radyo Mecmuası, Nota Mecmuası, Hisar, Hafta, Âhenk, Türk Mûsıkîsi, Yeni Sabah, Ulus, Cumhuriyet, Karar, Akşam gibi mecmua ve gazetelerde mûsıkî tarihi, edebiyatı ve üslubu konularında son derece önemli makaleler kaleme almıştır. Edebiyat Fakültesi’nde hazırladığı tezini, Bestekâr Şâir Nâzım, Hayatı ve Eserleri Hakkında Tetkikat adıyla İstanbul’da yayımlamıştır (1933). Kaynakça: 40. Sanat Yılında Mesut Cemil, [baskı yeri yok] 1952, s. 18-19; M. Nazmi Özalp, Türk Sanat Mûsıkîsinin Yakın Tarihçesi ve Ruşen Ferit Kam, Ankara 1983; a.mlf., Türk Mûsıkîsi Tarihi, İstanbul 2000, II, 285-291; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 419-420; Nuri Özcan, “Kam, Ruşen Ferit”, DİA, XXIV, 273-274. ➢ NURİ ÖZCAN

KÂMÎ

(ö. 1136/1724)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Osmanlı şair ve ilim adamı. 236

Edirne’de doğdu (1649). Asıl adı Mehmed’dir. İbrahim Gülşenî’nin oğludur. Medrese öğreniÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

mini Edirne’de başlayıp İstanbul’da tamamladı. 1675’te Ankaravî Mehmed Efendi’den mülazım oldu, daha sonra müderrisliğe yükseldi. 16901704 yılları arasında İstanbul’daki çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Önce Bağdat sonra Galata kadısı oldu. 1718’de Mısır kadılığına gönderildi. 1724’te Mekke kadılığı görevinden affını istedi. 1724’te Rumelihisarı’nda vefat eden Kâmî Üsküdar’da Karacaahmet Türbesi karşısına defnedildi. Özellikle fıkıh ilminde şöhrete kavuştuğu bilinmektedir. İlim ve irfanının yanında manzum ve mensur eserleriyle de önemli bir yere sahiptir. Şiirlerinde Nabi ve Nedim etkileri görülür. Divan’ı yanında çoğu dinî içerikli Behcetü’l-feyhâ, Firuzname, Mehâmmü’l-fukahâ, Şerh-i Hicv-i Şifâî, Sıhhatnâme gibi eserleri bulunmaktadır. Kaynakça: İsmâil Belîğ, Nuhbetü’l-âsâr li-Zeyli Zübdeti’leş‘ar (haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu), Ankara 1999, s. 349; Mustafa Safâyî Efendi, Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-âsâr min fevâ’idi’l-eş‘âr) İnceleme-Metin-İndeks (haz. Pervin Çapan), Ankara 2005, s. 521, 524; Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-şu‘arâ (haz. Adnan İnce), Ankara 2005, s. 584-585. ➢ AZMİ BİLGİN

KÂNÎ MUSTAFA EFENDİ (ö. 1104/1693)

Üsküdar doğumlu Dîvân-ı Sultânî katiplerinden. İstanbul Üsküdar’da doğdu. Dîvân-ı Sultânî kâtiplerindendi. Küçük rûznâmçeci ve tezkireci iken 1693 yılında Edirne’de vefat etti. Kâtipler arasında Kânî Mustafa Efendi diye ün kazandı. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II-III, 117; Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’ara, (haz. Adnan İnce), Ankara 2005, s. 593. ➢ AZMİ BİLGİN

KAPLAN, MEHMET (1915-1986)

Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verilen edebiyat profesörü, yazar. Sivrihisar’da dünyaya geldi (18 Mart 1915). İlk ve orta öğrenimini Sivrihisar ve Eskişehir’de tamamladı. 1939’da İstanbul Yüksek Öğretmen Okulu ile Edebiyat Fakültesi’nin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü bitirdi. Aynı yıl mezun olduğu bölümde asistan olarak akademik hayata başladı. Nâmık Kemal üzerine yaptığı bir araş-

KARACA AHMED L

KARABACAK MEHMED EFENDİ, KADIZÂDE (1618-1697)

Üsküdar doğumlu müderris ve kadılardan.

tırma ile doktor (1942), Tevfik Fikret araştırması ile doçent (1946), yenileşme dönemi Türk şiiri üzerindeki bir incelemesi ile de profesör oldu (1952). 1958’de Erzurum Atatürk Üniversitesi kurucuları arasında yer aldı ve üniversitenin Edebiyat Fakültesi dekanlığı ile rektör yardımcılığı görevlerinde bulundu. Daha sonra emekliliğine kadar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yeni Türk Edebiyatı Kürsüsü Başkanlığı yaptı. Türk edebiyatı üzerinde yaptığı araştırma ve incelemelerinde edebiyatı bir bütün olarak ele almış, çeşitli devirlere ait edebî metinleri tarihî ve sosyal çevre, zaman zaman da yapısal ve psikolojik metotlarla tahlil edip değerlendirmesi Türk edebiyatına getirdiği bir yenilik olmuştur. Bilimsel nitelikteki çalışmaları yanında edebiyatın ve yaşadığı devrin çeşitli aktüel meseleleri üzerine yazdığı denemelerle de dikkati çeken Kaplan’ın bir başka özelliği, kürsüsündeki öğretim elemanları ile birlikte hazırladığı ortak eserlerdir. 23 Ocak 1986 günü vefat etmiş, ertesi günü Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Tevfik Fikret (1946), Şiir Tahlilleri I (1954), Cumhuriyet Devri Türk Şiiri (1965), Nesillerin Ruhu (1967), Büyük Türkiye Rüyası (1969), Edebiyatımızın İçinden (1976), Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar I, II (1976, 1986), Hikâye Tahlilleri (1979), Tip Tahlilleri (1985) belli başlı eserleridir. Kaynakça: Mehmet Kaplan’a Armağan, İstanbul 1984; Mehmet Kaplan İçin (haz. Zeynep Kerman), Ankara 1988; 20 Yılın Ardından Mehmet Kaplan (haz. Sema Uğurcan) İstanbul 2007. ➢ ABDULLAH UÇMAN

Has ahır hocası Murad Efendi’nin oğludur. 1618 yılında Üsküdar’da dünyaya geldi. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra sırasıyla Çatalca’da Ali Paşa, daha sonra Muharrem Ağa, Defterdar Yahya, Tevkiî Cafer Çelebi, Şahkulu, Emre Hoca, Hoca Hayreddin, Karaçelebizâde Mahmud, Sahn-ı Seman, Murad Paşayı Cedîd medreselerinde çalıştı. 1682 yılından itibaren de yine sırasıyla Manisa, Diyarbekir, Eyüp ve Filibe kadılıklarında bulundu. 15 Ağustos 1697’de vefat etti. Edirnekapı dışında bulunan Emir Buhârî Zaviyesi civarında defnedildi. Üsküdârî nisbesiyle de anılan Mehmed Efendi’nin özellikle fıkıhta âlim biri olduğundan söz edilir.

› Mehmet Kaplan

Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 138-139; Sicill-i Osmânî, IV, 198. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

KARACA AHMED Hayatı hakkındaki bilgiler menkıbelerle karışmış Anadolu ereni; Üsküdar’daki tarihî mezarlığa adını vermiştir. Hayatı ile alakalı bilgiler net değildir. Daha çok menkıbevi bir kimliğe sahiptir. Enîsî’nin Mir’âtü’l-vefâ adlı eserinde nesebinin baba tarafından Enes b. Malik’e ulaştığı bilgisi mevcuttur. Babası Sufî Abdullah diye meşhur olan Melik Şehâb b. Kara Arslan, annesi ise Safiyye Hâtûn’dur. Eserdeki kayda göre, Karaca Ahmed Sultan Hamza-i Asgar’ın Mardin’deki hâkimiyeti sırasında 14 Zilhicce 545 (3 Nisan 1151) tarihinde burada dünyaya gelmiştir. 96 yıl ömür sürdüğünü belirten bilgiye göre hicri 641, miladi 1244 senesinde vefat etmiş olmaktadır. Kabri Sakarya nehri kenarındaki bir köydedir. Bu durumda, Üsküdar’daki Karaca Ahmed Türbesi de onun evladından birine ait olmalıdır. Mir’âtü’l-vefâ’da verilen bu bilgilerin bir kısmı başka bazı eserlerdeki bilgilerle örtüşmemektedir. Âşıkpaşazâde ve Âlî Mustafa’ya göre, Orhan Gazi devrinde yaşamış, Acem diyarında hükümÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

237

L ABDURRAHMAN NESİP DEDE

238 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

linmektedir. Ancak bu isim 1698-1699 yıllarında türbenin yapılışından 170 yıl sonrasında kullanılmaya başlanmıştır. Karaca Ahmed, Rumeli’deki fetihlere katıldıktan sonra, Üsküdar’daki tekkesine geri dönmüştür. Fakat tam olarak tespit edilemeyen bir tarihte bilinmeyen bir sebepten dolayı Üsküdar’dan ve Osmanlı topraklarından ayrılmıştır. Sonrasında Anadolu’nun pek çok yöresini dolaşarak hem hastaları tedavi etmiş, hem de kurmuş olduğu tekkeler vasıtasıyla Anadolu’nun İslâmlaşma’sına katkıda bulunmuştur. Osmanlı topraklarından geniş bir mürid kitlesiyle birlikte ayrıldıktan sonra ilk olarak Afyon’da bugün kendi adıyla anılan bölgede yerleşmiştir. Bölge beylerinden birinin akıl hastası kızını tedavi etmesi onun şöhretini daha da arttırmış ve burada kendisine geniş araziler vakfedilmitir. Ancak kendisi bir süre sonraAfyon’danayrılıpSaruhanoğulları’nın hüküm sürdüğü Manisa bölgesine yerleşmiştir. Tarihî kayıtlardan, onun Saruhanoğulları topraklarında bu beyliğin son hükümdarı İshak Bey zamanında yaşadığı anlaşılmaktadır. Akhisar muhtemelen Karaca Ahmed’in son durağı olmuş, bundan sonra başka bir yere gitmeyip kurmuş olduğu tekkesinde hem ruh hekimliği yapmış hem de mürid yetiştirmiştir. Saruhanoğulları’nın vakfiyelerinde 1371 yılında Revak Sultan’a yapılan bir vakıf tahsisinde Karaca Ahmed’in şahit olarak adı geçmekte, 1390’da Hoşkadem Mescidi ve Yengi’deki Karaca Ahmed evkafının Karaca Ahmed Tekkesi’ne vakfedilmesine dair belgede ise artık yaşamadığı anlaşılmaktadır. Bu durumda onun 1371-1390 yılları arasında vefat ettiği söylenebilir. İstanbul, Afyon, Manisa, Aydın, Sivrihisar, Göynük, Makedonya’da yedi türbesi bulunmaktadır. Karaca Ahmed’in ruh hastalarını tedavi eden bir hekim olduğu inancı, günümüzde de devam etmektedir. Özellikle akıl hastaları üzerinde büyük bir etkisinin olduğu rivayet edilir. Kaynakça: Vilâyetnâme (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul 1958, s. 18-19; Ebülhayr Rûmî, Saltuknâme (haz. Şükrü Halûk Akalın), Ankara 1988, II, 45; Taşköprizâde, eş-Şekā’ik, s.12-13; Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 33; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul 1994, s. 259; Nezihe Araz, Anadolu Evliyaları, İstanbul 1958, s. 417-420; Aysel Okan, İstanbul Evliyaları, İstanbul 1968, s. 78 vd.; Mehmet Yaman, Karaca Ahmed Sultan Hazretleri, İstanbul 1974, s. 70 vd.; Bedri Noyan (Dedebaba), Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ



darlık yapan Süleyman el-Horasânî’nin oğludur. Başlangıçta zevk ve safa içinde bir hayat sürerken bir vesileyle dervişliğe yönelmiş, Anadolu’ya gelerek Geyve Akhisarı’nın fethine katılmış, fetihten sonra da buraya yerleşmiştir. Orhan Gazi 1359’da vefat ettiğine göre Karaca Ahmed’in de bu tarihe yakın yıllarda hayatta olması gerekir. Ancak bu durumda Enîsi ile diğer kaynaklar arasında bir asırlık bir fark oluşmaktadır. Hacı Bektaş Vilâyetnâme’sinde Karaca Ahmed’in Anadolu erenlerinin gözcüsü ve Sivrihisarlı Şeyh Nûreddin’in müridi olduğu ifade edilmektedir. Vilâyetnâmeye göre Hacı Bektâşı Velî Anadolu’ya geldiğinde Karaca Ahmed Anadolu’da bulunuyordu ve Fatma Bacı’nın uyarısıyla Hacı Bektaş’ın Sulucakarahöyük’te olduğunu yanındakilere bildirmiş ve bazı kerâmetlerini gördükten sonra da yanına giderek kendisine intisap etmiştir. Saruhanoğulları’na ait bir vakfiyede Karaca Ahmed’in 1371 yılında hayatta olduğu kaydına göre ise onun Hacı Bektaş’la görüşmesi pek mümkün görünmemektedir. Ayrıca Hacı Bektaş’ın 1240’ta Babaîler isyanı sırasında kardeşi Menteş ile birlikte Anadolu’ya geldiği düşünülürse, Karaca Ahmed’in ondan önce Anadolu’ya gelip Hacı Bektaş’ın Anadolu’ya gelişini haber verdiğine dair rivayetlere şüpheyle bakmak gerektiği ortaya çıkar. Orhan Gazi döneminde Bizanslılar’la yapılan Palekanon savaşından sonra Üsküdar’a gelerek bugün kendi adıyla anılan türbe ve mezarlığın bulunduğu bölgeye yerleşen Karaca Ahmed burada kurduğu tekkede çok sayıda mürid yetiştirmiş, tekkesi Osmanlı Bizans sınırında bir tampon bölge görevini üstlenmiştir. Karaca Ahmed’in Üsküdar’daki türbesi, adını verdiği semtte, Nuhkuyusu Caddesi ile Gündoğumu Caddelerinin birleştiği köşededir. Evliya Çelebi’nin tekkenin varlığından bahsetmesi tekkenin 1630’larda faal olduğunu göstermektedir. Türbenin ilk çekirdeği 1539 yılında Gülfem Hatun tarafından yaptırılmıştır. Üstü açık olan türbeyi Sultan III. Mehmed’in annesi Safiye Sultan 1600’lü yıllarda kapattırmıştır. Sonrasında birkaç kez tamir görmüştür. Bugün Karaca Ahmed’in türbesinin bulunduğu mezarlık Karacaahmet Mezarlığı olarak bi-



KARACA AHMED L Karaca Ahmed’in sandukası Karaca Ahmed Türbesi

239

L KARAOSMANOĞLU, YAKUP KADRİ  Yakup Kadri Karaosmanoğlu

ve Alevîlik, Ankara 1998, I, 273-274; Baha Tanman, ‘’Karaca Ahmed Türbesi ve Tekkesi’’, DBİst.A, IV, 442; Necdet Tosun, “Karaca Ahmed Hakkında Yeni Bir Kaynak ve Meçhul Kalmış Bilgiler”, Üsküdar Sempozyumu V : Bildiriler, İstanbul 2009, II, 323-328; Haşim Şahin, “XIV. Yüzyılda Bir Türk Dervişinin Serüveni: Karaca Ahmed”, Üsküdar Sempozyumu I : Bildiriler, İstanbul 2004, II, 320-328; Abdurrahim Tufantoz, “Üsküdar’da Bir Selçuklu Bakiyyesi: Gözcü Baba Karaca Ahmed Sultan”, Üsküdar Sempozyumu II : Bildiriler, İstanbul 2005, II, 566575. ➢ YAYIN KURULU

KARAOSMANOĞLU, YAKUP KADRİ (1889-1974)

Bir ara Çamlıca’daki Nuri Baba Dergâhı’na devam eden ve izlenimlerini de kullanarak Nur Baba romanını yazan tanınmış edebiyat ve politika adamı.

240

XVII. yüzyıl sonlarında Manisa ve civarında hüküm süren Karaosmanoğulları ailesinden Abdülkadir Bey ile Hidiv İsmail Paşa’nın saray halkından İkbal Hanım’ın oğludur. Çocukluğu Kahire’de geçti. Küçük yaşta ailesiyle birlikte Manisa’ya geldi. Bir süre İzmir İdâdîsi’nde okudu. Orada Ömer Seyfeddin, Şahabeddin Süleyman ve Baha Tevfik’le tanıştı. Babasının ölümü üzerine ailesiyle birlikte tekrar Kahire’ye döndü; İskenderiye’de Frerler Mektebi’ne gönderildi. II. Meşrutiyet’ten sonra geldiği İstanbul’da bir süre Mekteb-i Hukuk’a devam etti. Şahabeddin Süleyman vasıtasıyla Fecr-i Âtî edebî topluluğuna katıldı (1909). Mütareke döneminde İkdam gazetesinde yazdığı yazılarla Millî Mücadele hareketini destekledi. Mustafa Kemal’in daveti üzerine Ankara’ya geçti (1921). Cumhuriyet’in ilânından sonra Mardin (1923-1931) ve Manisa (1931-1934) milletvekili olarak TBMM’de görev yaptı. Kurucuları arasında yer aldığı Kadro (1932) dergisinin kapanması üzerine Tiran (1934), Prag (1935), Lahey (1939), Bern (1942, 1951) ve Tahran (1949) elçiliklerinde bulundu. 1960’ta Kurucu Meclis üyesi oldu; 1961-1965 döneminde yeniden Manisa milletvekili seçildi. 1965’te politikadan tamamen uzaklaştı. 13 Aralık 1974’te vefat etti; mezarı Beşiktaş’ta Yahya Efendi Kabristanı’ndadır. Türk edebiyat tarihinde daha çok hikâye ve romanlarıyla tanınan Yakup Kadri, II. Meşrutiyet’ten sonraki yıllarda yazı hayatına atılmış; İttihat ve Terakki, Mütareke, Millî Mücadele, ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Cumhuriyet dönemlerinde yaşanan hemen bütün siyasî ve sosyal değişmelere şahit olmuş bir edebiyatçıdır. Bir Bektaşî tekkesi olan Çamlıca’daki Nuri Baba Dergâhı’yla ilgili gözlemlerine dayanarak daha sonra Nur Baba (1922) romanını kaleme almış, ancak roman bazı çevrelerin ağır eleştirisine hedef olmaktan kurtulamamıştır. Kiralık Konak (1922), Hüküm Gecesi (1927), Sodom ve Gomore (1928), Yaban (1932), Ankara (1934), Bir Sürgün (1937), Panorama (1953-54), Zoraki Diplomat (1955), Gençlik ve Edebiyat Hatıraları (1969) belli başlı eserleridir. Kaynakça: Hasan Âli Yücel, Edebiyat Tarihimizden, Ankara 1957;Niyazi Akı, Yakup Kadri Karaosmanoğlu (İnsan, Eser, Fi kir, Üslûp), İstanbul 1960; Şerif Aktaş, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ankara 1987. ➢ ABDULLAH UÇMAN

KARAY, REFİK HALİT (1888-1965)

Beylerbeyi doğumlu hikâyeci ve romancı. Beylerbeyi’nde doğdu (1881). Babası Serveznedar Mehmed Halit Bey, annesi Nefise Ruhsar Hanım’dır. Vezneciler ve Göztepe’de sürdürdüğü ilköğreniminin ardından Galatasaray Sultânîsi ve Mekteb-i Hukuk’ta okudu. II. Meşrutiyet’ten sonra okulu bırakıp Tercüman-ı Hakikat’te ga-

KAYMAK MUSTAFA PAŞA L

çirdiği, orada komşuluk yaptıkları Müzehher Vânû tarafından belirtilmiştir.

Refik Halit Karay › Kuleli’deki Kaymak Mustafa Paşa Camii



zeteciliğe başladı. Fecr-i Âtî topluluğuna katıldı (1909). Kalem ve Cem dergilerinde Kirpi takma adıyla mizahî yazılar yazıp İttihat ve Terakki liderlerini eleştirince sürgüne gönderildi (19131918). Dönüşte Posta ve Telgraf Umum Müdürlüğüne getirildi. Sabah, Alemdar ve Peyam-ı Sabah’ta yazdı. Çıkardığı Aydede adlı mizahî gazetede Millî Mücadele aleyhinde devam eden tavrı dolayısıyla ülkeyi terk etmek zorunda kaldı (1922). 150’likler listesine alındı. 1938’e kadar Beyrut ve Halep’te sürgünde kaldı. Döndükten sonra siyasete karışmadı. Çeşitli gazetelerde yazılar yazdı, roman ve hatıralarını yayımladı. 18 Temmuz 1965’te öldü. Hikâye, roman ve yazılarında İstanbul Türkçesini en güzel kullanan yazarlardan biri oldu. Anadolu gözlemlerini de içeren hikâyeleriyle (Memleket Hikâyeleri, 1919) Türk edebiyatına yeni bir ufuk açtı. İstanbul hayatındaki değişimi anlattığı romanlarında ve bir bütün olarak eserlerinde kıvrak bir zekâ, keskin bir gözlem gücüyle iğneleyici bir eleştiri iç içe yürür. İstanbul’un Bir Yüzü (1920), Tanıdıklarım (1922), Bir İçim Su (1931), Gurbet Hikâyeleri (1940), Sürgün (1941) eserlerinden bazılarıdır. Hatıralarını Minelbâb İlelmihrab (1964) ile Bir Ömür Boyunca (1990) kitaplarında bir araya getirdi. Üsküdar Salacak’ta tuttuğu evde bir yaz ge-

Kaynakça: Müzehher Vânû, Bir Dönemin Tanıklığı, İstanbul, ts., s. 216; Abdullah Uçman, “Karay, Refik Halit”, YYOA, II, 16. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

KAYMAK MUSTAFA PAŞA (ö. 1730)

Üsküdar’daki Hamza Fakih Camii’ni yenileyen Osmanlı devlet adamı. Vüzeradan Poçinli İbrahim Paşa’nın oğludur. Nevşehirli İbrahim Paşa’ya intisap edip damadı olduktan sonra hızla yükselerek kapıcıbaşı, mirâhur-ı sânî, kapıcılar kethüdası, vezaretle nişancı ve İstanbul kaymakamı olmuştur. Ardından kaptanıderyalığa getirilen Mustafa Paşa 1730 Patrona İhtilâli sırasında katledilmiş, naaşı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Medresesi kabristanına gömülmüştür. Anadolu yakasında Kuleli Bahçesi’ndeki camii hâlâ faaliyet halinde olan Kaymak Mustafa Paşa Üsküdar’da bir mahalleye adını veren Hamza Fakih Camii’ni yenilemiş, bu mabed onun adıyla Kaptan Paşa Camii şeklinde anılmaya başlamıştır. Kuleli’de bir de çeşmesi vardır. Kaynakça: Sicilli Osmânî, IV, 423; Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 177-181; II, 58-59; Haskan, YBÜ, I, 223 vd.; III, 93-94. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

241

L KEÇECİZÂDE İZZET MOLLA

KEMALEDDİN MEHMED EFENDİ, TAŞKÖPRİZÂDE (ö. 1621)

Üsküdar kadılığı da yapan Osmanlı âlimlerinden.

 Keçecizâde İzzet Molla

KEÇECİZÂDE İZZET MOLLA (1786-1829)

Bir süre Beylerbeyi’nde oturmuş Osmanlı şairlerinden. Konya kökenli bir aileye mensup olup, 1786 yılında İstanbul’da doğmuştur. İlmiye mesleğinde yetişmiş, dönemin güçlü şahsiyeti Halet Efendi’nin himayesinde çeşitli yerlerde müderrislik ve kadılık yapmıştır. Bir süre Keşan’da sürgün hayatı yaşayan İzzet Molla İstanbul kadılığı payesiyle Haremeyn müfettişi olmuş, ardından bir süre de mecburî ikametle Sivas’ta bulunmuş ve 1829 yılında orada vefat etmiştir. Mevlevî tarikatına mensup olan Keçecizâde İzzet Molla rindmeşrep, şen ve nüktedan birisi olarak nakledilir. Hikmetli ve güzel şiirleri olup, bunları Bahâr-ı Efkâr, Hazân-ı Âsâr, Mihnet-i Keşan, Gülşen-i Aşk adlı eserlerinde bir araya getirmiştir. İzzet Molla’nın ayrıca ıslahata dair lâyihaları ile babasına dair bir biyografyası vardır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 458; Osmanlı Müellifleri, II, 320; Reşad Fuad, “Keçecizâde İzzet Molla”, TOEM, sy. 41 (1332), s. 285-287; Abdülkadir Özcan, “Keçecizâde İzzet Molla ve II. Mahmud’a Bir Kasidesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 21 (1982), s. 178-180; Naci Okçu, “İzzet Molla, Keçecizâde”, DİA, XXIII, 561-563.

242

➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Arapça eş-Şakaiku’n-Nu’mâniyye müellifi Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin oğludur. 1552 yılında doğmuş, ilmiyeden yetişmiştir. Bu arada Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi’den tasavvufî feyizler almıştır. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra sırasıyla Unkapanı, Yeni Ali Paşa, Sahn-ı Seman ve Şehzade medreselerinde çalışmış; ardından kazâ yoluna girerek yine sırasıyla Selanik, Üsküdar, Halep, Şam, Bursa, Mısır, Galata ve İstanbul kadılıklarında bulunmuş, daha sonra üçer defa Anadolu ve Rumeli kazaskerliği yapmıştır. Sultan II. Osman’ın Lehistan seferine katılmış, fakat ordu Boğdan’a vardığında rahatsızlanmış, İsakçı’da vefat etmiştir. Naaşı İstanbul’a getirilerek babasının Aşıkpaşa Camii haziresindeki mezarına gömülmüştür. “Kemâlî” mahlasıyla şiirleri vardır. Dinî, tarihî ve edebî eserleri ile Arapça’dan çevirileri de mevcuttur. Kaynakça: Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 641-642; Sicill-i Osmânî, IV, 80; Osmanlı Müellifleri, I, 347 vd.; Münir Aktepe, “Taşköprüzâde”, İA, XII/1, s. 44-45. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

KEPECİOĞLU, KÂMİL (1878-1952)

Arşivci ve tarih araştırmacısı; mezarı Karacaahmet’tedir. Girit Hanya´da doğdu (1878). Babası Hacı Halil Kâmil Efendi annesi Safinaz Hanım’dır. Soyadını “Kepeci” şeklinde de kullandı. Çocukluğu ve ilk gençlik yılları Gebze´de geçti. Mülazım-ı evvel rütbesiyle askerî hayata intisap etti (1902). Manastır Askerî Rüşdiyesi coğrafya muallimliği yaptı (1902-1905). Birinci Dünya Savaşı sırasında bölük komutanı olarak Hicaz´da bulundu. Filistin´de İngilizlere esir düştü (1918). Kurtulduktan sonra İstanbul´a döndü (1919). Bursa ve Erzurum´daki görevlerinin ardından emekliye ayrıldı (1931). 19 Şubat 1932´de Bursa Halkevi Tarih Komitesi reisliğine seçildi. Muallim Cevdet´in teklifiyle İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnif Heyeti´ne aza oldu (1934).

KISAKÜREK, NECİP FAZIL L

Kaynakça: Ali Birinci, Tarihin Gölgesinde: Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât, İstanbul 2001, s. 283-286; Haskan, YBÜ, I, 701. ➢ NURDAN ŞAFAK

KISAKÜREK, NECİP FAZIL (1905-1983)

Uzun süre Beylerbeyi’nde oturan tanınmış Türk şairi. İstanbul Çemberlitaş’ta, büyükbabası Mehmed Hilmi Efendi’nin konağında doğdu (25 Mayıs 1905). Asıl adı Ahmet Necip’tir. Mekteb-i Hukuk mezunu Abdülbaki Fazıl Bey’le Mediha Hanım’ın oğludur. Maraşlı Kısakürekoğullarından olan baba tarafından soyu Dulkadiroğullarına ulaşmaktadır. Gedikpaşa’da bir Fransız okulunda başlayan eğitimine Büyükdere ve Vaniköy’de devam etti. Heybeliada Numune Mektebi’ni bitirdikten sonra Heybeliada Bahriye Mektebi’ne girdi. Son

sınıftayken okul beş yıla çıkarılınca diploma almadan ayrıldı. Büyükbabasının ölümü, konağın dağılışı, babasının annesini boşayarak başka bir kadınla evlenmesi, dayısı ve annesiyle gittiği Erzurum’dayken babasının ölüm haberini almaları 1916’dan sonraki dört beş yılda olup biten olaylardır. İstanbul’a dönüşünün ardından 1921’de Dârülfünun Felsefe Şubesi’ne kaydoldu. Burada öğrenciyken kazandığı felsefe bursuyla Paris’e gitti. İçine girdiği bohem hayatı sebebiyle bu şehirde düzenli bir öğrenciliği olmadı (1924-1925). Türkiye’ye dönüşte İstanbul ve Anadolu’da bazı bankalarda memuriyet ve müfettişlik yaptı. Bir Fransız Okulu, Ankara Devlet Konservatuvarı, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi ve Robert Kolej’de dersler verdi. 1934 yılında tanıdığı Nakşibendî Şeyhi Abdülhakim Arvasî, üzerinde derin etkiler uyandırdı. 1936’da memuriyeti sebebiyle bulunduğu Ankara’da Ağaç dergisini çıkardı (17 sayı). 1942’de memuriyeti bırakarak çıkarmaya başladığı Büyük Doğu dergisi ve yayınlarıyla bazı günlük gazetelerde sürdürdüğü fıkra yazarlığı asıl meşguliyeti, bağlandığı davaya sahip çıkacak yepyeni bir gençlik yetiştirmek asıl gayesi oldu. Böylece hayatının yeni bir dönemi başladı. 1950’de Büyük Doğu Cemiyeti adıyla ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kâmil Kepecioğlu › Necip Fazıl’ın Üsküdar Toptaşı Cezaevi’nden gönderdiği bir mektup (S. Ünlü Arşivi)



1934-1939 yılları arası Osmanlı Arşivi´nde, 1947-1952 yılları arasında ise Deniz Müzesi ve Arşivi´nde çalıştı. Kadıköy´deki evinde vefat etti (5 Ekim 1952). Karacaahmet Mezarlığı´nda Kevakibi sofası civarında toprağa verildi. Tarih Lügati ve Bursa Kütüğü önemli eserlerindendir.

243

L ABDURRAHMAN NESİP DEDE

CANIM İSTANBUL (...) Boğaz gümüş bir mangal, kaynatır serinliği; Çamlıca’da, yerdedir göklerin derinliği. Oynak sular yalının alt katına misafir; Yeni dünyadan mahzun, resimde eski sefir. Her akşam camlarında yangın çıkan Üsküdar, Perili ahşap konak, koca bir şehir kadar... Bir ses, bilemem tanbur gibi mi, ud gibi mi? Cumbalı odalarda inletir “Katibim”i... (...) —Necip Fazıl Kısakürek

244 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

KISAKÜREK, NECİP FAZIL L

siyasî bir dernek (parti) kurdu. Başkan sıfatıyla Anadolu’nun birçok şehrinde konferanslar verdi. Yazıları ve siyasî faaliyetleri dolayısıyla farklı iktidarlar devrinde takibatlara uğradı. 1943’ten başlayarak 1961’e kadar defalarca hapis yatıp çıktı. 25 Mayıs 1983’te Erenköy’deki evinde öldü. Büyük kalabalıkların iştirak ettiği bir cenaze merasimiyle Eyüp Kabristanı’nda toprağa verildi. Bilinen ilk şiiri Yeni Mecmua’da yayımlandı (1 Temmuz 1923). Kaldırımlar kitabına (1928) adını veren uzun şiiri yayımlanınca bir süre “kaldırımlar şairi” olarak tanındı. 1933’te Birkaç Hikâye Birkaç Tahlil kitabını çıkardı. 1939’a kadar Yeni Mecmua, Millî Mecmua, Anadolu, Hayat ve Varlık dergileriyle Cumhuriyet gazetesinde şiir ve hikâyeleriyle göründü. 1938’de yayımlanan ve başyapıtlarından biri olan Bir Adam Yaratmak Muhsin Ertuğrul’un başrol oyunculuğuyla sahnelendi ve büyük ilgi gördü. 1955’te şiirlerini bir araya getirip yayımladığı Sonsuzluk Kervanı adlı kitabında bir bütün olarak poetikasına da yer verdi. Şiirlerindeki metafizik boyut; büyük bir iç atılışla estetik kaygının beraberce şekillendirdiği üstün bir dil mimarisi içinde ortaya çıkar. Necip Fazıl’ın Üsküdar’la ilişkisi, anne taraftan ailesinin 1925’ten önce oturmaya başladığı bilinen Beylerbeyi ile Çengelköy arasındaki yalı dolayısıyladır. Kendisi de 1934’e kadar zaman zaman, o seneden sonra, Erenköy’e taşındığı 1940’lı yıllara kadar uzun sürelerle Çengelköy’de oturmuştur. İç yaşantısı üzerinde derin izler bırakan 1934 büyük krizini orada oturduğu sırada yaşamıştır. Bu kriz, 1938’deki Bir Adam Yaratmak oyununu, 1939’daki Senfonya (Çile) şiirini hazırlar. Oyunun en başında yer alan “Boğaziçinin Anadolu yakasında, büyük bir yalının taşlığı” ifadesi Beylerbeyi Çengelköy arasındaki yalıyı çağrıştırır. Şair, önce bir gazetede yayımlayıp sonra kitaplaştırdığı Çerçeve’deki (1940) yazılarının bazılarında da (“Suda Yüzen Laterna”, “Grafik”, “Pijama”, “Boğaziçi’nin Pazarolası”, “Kalemin Kudreti”) 1939 yılı Beylerbeyi’nden, buradaki hayat sahnelerinden kesitler verir. “Canım İstanbul” şiirinin sekiz dizelik bir kıtası Boğaz, Çamlıca ve Üsküdar’a ayrılmıştır. Ayrıca “Karacaahmet” başlıklı bağımsız bir şiiri bulunmaktadır. Değişik tarihlerde İstanbul üzerine yazdığı yazılar ölümünden sonra İstanbul’a Hasret

245 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

L KONT OSTROROG

(2005) başlıklı bir kitapta bir araya getirilmiştir. Necip Fazıl’ın yayımlanmış yüzün üzerinde eseri vardır. Adı geçenlerden başka belli başlı eserleri arasında Cinnet Mustatili (1955), Reis Bey (1964), Ruh Burkuntularından Hikâyeler (1965), İdeolocya Örgüsü (1968), Ulu Hakan Abdülhamid Han (1969), Çöle İnen Nur (1969), Son Devrin Din Mazlumları (1969), O ve Ben (1974) ve Bâbıâli (1975) sayılabilir. Kaynakça: “Kısakürek, Necip Fazıl”, TBEA, II, 503-507; M. Orhan Okay, “Kısakürek, Necip Fazıl” DİA, XXV, 485-488. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

KONT OSTROROG (1867-1932)

Kandilli’de yalı sahibi, hukukçu. Tam adı Kont Léon Valerién Ostrorog’dur. Varşova’da Fransız vatandaşı olarak doğdu. Eğitimini Paris’te tamamladı. İslâm Hukuku üzerine çalıştı. Oxford ve Lahey üniversitelerinde dersler verdi. Arapça ve Farsça’nın yanı sıra birçok Türk lehçesini öğrendi. Kırım Savaşı’ndan sonra Polonyalı asilzadelerle birlikte İstanbul’a gelip Polenezköy’e yerleşti. Levanten bir ailenin kızı Jean Lorendo ile evlendi (1882).  Kont Ostrorog Yalısı

246 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

1904 yılında satın aldığı Kandilli’deki yalıda hayatını tamamladı (1932). Ölümünden sonra kütüphanesi İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi kütüphanesine bağışlandı. Duyûn-ı Umûmiyye’de danışman olarak beş yıl çalıştı. 1900’lerde Adliye Nezareti Hukuk Müşavirliği görevine getirildi. Ancak siyasî tutarlılığın olmadığı bu günlerde görevinden ayrılıp bağımsız avukat olarak çalışmaya başladı. Bir müddet Dârülfünun’da hocalık yaptı. İstanbul’da yaşadığı süre içinde Stamboul gibi Fransızca gazete ve dergilerde yazılar yazdı. 1905’te Scoiété Littéraire’in başkanlığını yaptı. Tam bir İstanbul aşığı olarak İstanbul Muhibleri Derneği kurucuları arasında yer aldı. Evlendikten sonra aldığı ve kendi adıyla anılan Kandilli’deki yalıyı Talat Paşa gibi siyasîler ve diplomatlar, ünlü aileler, Sultan Abdülaziz’in oğlu II. Abdülmecid gibi şehzadeler ziyaret etti. Ostrorogların önemli bir dostu olan Pierre Loti de yalıya geldiğinde kendisi için hazırlanan odasında kalırdı. Kaynakça: Nurhan Atasoy, Kont Ostrorog’dan Rahmi Koç’a Boğaziçi’nde Bir Yalının Hikâyesi, İstanbul 2004, s. 207-218; Tülay Artan, “Kont Ostrorog Yalısı”, DBİst.A, V, 62; Sedad Hakkı Eldem, Türk Evi, İstanbul 1984, I, 266-268. ➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

KONYALI, İBRAHİM HAKKI L

Selimiye’de kütüphane ve arşivi bulunan Üsküdar tarihçisi. Son dönem şehir tarihçilerinden olup, Nalbantzâde Mustafa Efendi’nin oğludur. İlk ve orta eğitimini doğum yeri olan Konya’da aldı. Medresede okurken Marifetnâme müellifi Erzurumlu İbrahim Hakkı’dan etkilendi ve “Hakkı” unvanını benimsedi. Şimendifer Mektebi’ni bitirerek Türkiye’nin ilk diplomalı demiryolcularından oldu. Batum’da istasyon müdürlüğü, Konya Sa-

İbrahim Hakkı Konyalı İbrahim Hakkı Konyalı’nın Üsküdar’daki kütüphanesi



(1896-1984)



KONYALI, İBRAHİM HAKKI

nayi Mektebi’nde Türkçe muallimliği, İstanbul Meşihat Dairesi’nde ders vekâleti halifeliği, Başvekâlet Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Askerî Müze’de uzman olarak çalıştı. Bu arada Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi’nin kurulmasında emeği geçti. Yazı hayatına Konya’da Meşrık-ı İrfân gazetesinde başlayan İbrahim Hakkı, daha sonra bu faaliyetini çeşitli gazete ve dergilerde sürdürdü. Daha ziyade tarihî konulara dair makaleler kaleme alan Konyalı, Niyazi Ahmet Banoğlu ile birlikte Tarih Dünyası, onunla arasının açılması üzerine de Tarih Hazinesi dergilerini çıkardı. Bazı yazılarında gerçek soyadı olan “Atis”i kullandı. 20 Ağustos 1984 tarihinde Konya’da vefat etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. İbrahim Hakkı Konyalı’nın Üsküdar’la bağlantısı, hayatı boyunca biriktirdiği belge, fotoğraf, mecmua ve kitaplarını bu ilçede Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından tahsis edilen kütüphaneye bağışlamasından ve iki ciltlik Abideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi adlı eserinden kaynaklanır. İbrahim Hakkı Konyalı Vakıf Kütüphanesi ve Arşivi adlı bu müessese Üsküdar’da

247 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

L KÖÇEOĞLU, AGOP

Mecmuası, sy. 133 (1976), s. 24-29; a.mlf., “Bir İbrahim Konyalı Vardı”, Ortadoğu Gazetesi, 31 Ekim 1991; a.mlf., “Konyalı İbrahim Hakkı”, DBİst.A, V, 68; a. mlf., “Konyalı, İbrahim Hakkı”, DİA, XXVI, 196; Reşat Ekrem Koçu, “Atis (İbrahim Hakkı)”, İst.A, III, 1299-1300. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

KÖÇEOĞLU, AGOP (1820-1893)

Çengelköy’de yalısı bulunan Osmanlı sarraf ve bankerlerinden.

 İbrahim Hakkı Konyalı Vakıf Kütüphanesi ve Arşivi’nin girişi

248

Selimiye Camii Hünkâr Kasrı’nda araştırmacılara hizmet vermektedir. Yazdığı seri yazılarla 1930’lu yıllarda Bulgaristan’a satılan Osmanlı arşiv belgelerinin kısmen geri alınmasında büyük hizmeti geçen İbrahim Hakkı Konyalı şüphesiz adını daha ziyade telif ettiği şehir tarihleri ile duyurmuştur. “Abideleri ve Kitabeleri İle…” diye başlayan bu çalışmalarında Erzurum, Konya, Karaman-Ermenek ve Mut, Kilis, Konya Ereğlisi, Şereflikoçhisar, Niğde-Aksaray, Beyşehir, Manavgat tarihleri ile yukarıda sözü edilen Üsküdar Tarihi’ni kaleme almıştır. Bunlardan başka, Nasreddin Hoca’nın Şehri Akşehir (İstanbul 1945), Alanya: Alâiye (İstanbul 1946) adlı şehir tarihleri de vardır. Diğer eserlerini çoğu İstanbul şehrine, ünlü mimarlar Atik Sinan ve Koca Sinan ile eserlerine ve Ankara camilerine dairdir. Konyalı’nın ayrıca başta top ve tophaneler olmak üzere silâh tarihi ve Askerî Müze’ye dair çalışmaları vardır. Kaynakça: Mustafa Özdamar, İbrahim Hakkı Konyalı ve Konyalı Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1997; Erdem Yücel, “İbrahim Konyalı ile Bir Konuşma”, Hayat Tarih ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

İstanbul´da doğdu (1820). Ermeni asıllı Osmanlı sarraf ve bankerlerindendir. Darphâne-i Âmire´de göreve başladı. Sultan Abdülmecid döneminde saray kuyumcubaşısı oldu. 1869´da Şirket-i Umûmiye-i Mâliye-i Osmaniye´nin idare meclisine üye seçildi. Credit General Ottomane Bankası´nın kurucuları arasında yer aldı. 1870´te Sadrazam Âli Paşa´nın sarrafı oldu. Osmanlı İmparatorluğu´nun büyük malî kriz döneminde bütün devlet tahvillerini satın alarak bir nevi bankacılık hizmeti gördü (1875-1881). Devletin yanı sıra valide sultan, baş kadın efendi, haremdeki kadınlar başta olmak üzere saray erkânına da borç verdi. İstanbul´un pek çok semtinde konakları vardı. İstiklal Caddesi üzerindeki Atlas Pasajı´nın Köçeoğlu Agop´un konağı olduğu kayıtlarda geçmektedir. Bebek’te yalısı, Çengelköy´de köşkü ve yalısı vardı. Köşk daha sonra Sultan Abdülaziz´e satıldı. Üsküdar Bulgurlu´da bağ köşkü vardı. 1893´te öldü. Kaynakça: Melike Oktay, 19. Yüzyılda Bir Galata Bankeri: Köçeoğlu Agop Efendi (yüksek lisans tezi, 2004), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Sedad Hakkı Eldem, Köçeoğlu Yalısı Bebek Boğaziçi, İstanbul 1977. ➢ NURDAN ŞAFAK

KÖSEM SULTAN (1589 – 1651)

Üsküdar’da cami ve külliyesi bulunan valide sultanlardan. Cariye olarak saraya girmiş, cazibesiyle Sultan I. Ahmed’in dikkatini çekmiş ve onun hasekilerinden olmuştur. Mahpeyker adıyla da anılır. Peş peşe dünyaya getirdiği Murad, İbrahim ve Kasım adlı şehzadeler sayesinde saraydaki önemi ve nüfuzu artan Kösem Sultan, Sultan Ahmed’in ölümü üzerine öz oğullarının tahta

KÖSEM SULTAN L

geçmesi için faaliyetlerde bulunmuş, en büyük şehzade olan Mahfiruz Sultan’ın oğlu Osman’ın yerine I. Ahmed’in kardeşi I. Mustafa’nın cülûsunu sağlayarak, Osmanlı tarihinde bir ilki gerçekleştirmiştir. Böylece kısmen de olsa kardeş katlinin önlenmesinde Kösem Sultan’ın payının bulunduğu söylenebilir. Fakat Mustafa’nın sağlık durumu yüzünden kısa sürede hal’inden sonra II. Osman’ın cülûsuna engel olamayan Mahpeyker Sultan 6 yıl kadar Eski Saray’da oturmak zorunda kaldı. 1623’te oğlu IV. Murad’ın cülûsu üzerine Yeni Saray’a gelerek valide sultan olmuş ve bu çocuk padişahın fiilen idareyi ele almasına kadar devlet yönetiminde etkili olmuştur. Fakat 8 yıl kadar süren bu dönemde gerek merkezde gerekse taşradaki olumsuz gelişmeler üzerine iktidar oğluna geçmiş; hatta onun Revan seferinden döndükten sonra öz kardeşleri Bayezid, Süleyman ve Kasım’ı siyaseten öldürtmesine engel olamamıştır. Diğer oğlu İbrahim’i ise rahatsızlığını ve acizliğini öne sürerek kurtarabilmişti. Sultan Murad’ın ölümünden sonra tahtın tek varisi olan İbrahim’in cülûsundan sonra tekrar iktidarı ele geçiren Kösem Mahpeyker Sultan, oğlunun manevî rahatsızlıkları yüzünden kendisini daha sorumlu hissediyor; bir yandan tahta namzet erkek evlat ihtiyacı yüzünden de Sultan İbrahim’e sürekli cariyeler sunuyor, bu da saray masraflarını arttırıyordu. Bu musahib ve gözdelerin de devlet işlerine karışması valide sultanı tedirgin ediyordu. Artan mânevî rahatsızlıkları yüzünden ve çevresinin etkisiyle annesini dinlemez hale gelen ve hatta onu saraydan uzaklaştıran Sultan İbrahim’in tahttan indirilmesi için devlet ileri gelenleriyle iş birliği yapan Kösem Sultan’ın amacı torunu Mehmed’i (IV) tahta çıkarmaktı. Çok geçmeden bunu gerçekleştirmiş ve IV. Mehmed yedi yaşında Osmanlı padişahı olmuştu. Torununun saltanatının ilk yıllarında yeniçeri ocağının ileri gelenleriyle iş birliği yaparak iktidarını sürdürmeye çalışan Kösem Sultan bu defa karşısında asıl valide sultan olan gelini Hatice Turhan Sultan’ı buldu. Turhan Sultan da saray ağalarıyla iş birliği yaparak kayın validesi aleyhinde faaliyetlere başlamıştı. Saraydaki durumu iyice sarsılan Kösem Sultan bu defa gelinini ortadan kaldırmanın yollarını arama-

ya başladı. Ama önce çocuk padişahın ortadan kaldırılması gerekiyordu. Bunun yerine annesi daha saf olan Şehzade Süleyman tahta geçirilecekti. Ancak oğlunun ve kendisinin öldürüleceğini öğrenen Turhan Sultan daha hızlı davranarak kayınvalidesini öldürttü (1651). Perde ipiyle boğularak katledilen Kösem Mahpeyker Sultan kocası I. Ahmed’in Sultanahmet’teki türbesine defnedilmiştir. Tarihte pek de hoş olmayan izler bıraktığı bilinen Kösem Sultan, zihnî rahatsızlıklar ve çocuk padişahlar zamanlarının iktidar boşluklarından yararlanarak devlet işlerine müdahale etmiş, saltanat makamının karşılaştığı tehlikeleri atlatmak için kendince bazı tedbirler almakta tereddüt etmemiştir. Şahsî gelirleri fevkalâde fazla olan Kösem Sultan’ın buna paralel olarak çok yardımsever ve hayırsever biri olduğu da bilinmektedir. Hapishanelere giderek borcu yüzünden yatanları kurtarır, hizmetindeki kızların çeyizini düzerek münasip kişilerle evlendirirdi. Yaptırdığı hayır kurumlarını başında Üsküdar’da inşa ettirdiğiÇinili Camii ve külliyesi gelir. Mektep, çeşme, ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Kösem Sultan

249

L KUNT, RİKKAT

 Kösem Sultan’ın yaptırdığı Çinili Camii

dârülhadis, çifte hamamdan oluşan külliyeden başka Kösem Sultan Anadolu Kavağı’nda mescit, Şehremini, Beşiktaş ve Yenikapı’da çeşmeler yaptırmış, ayrıca tasavvuf erbabından Abdülmecid Şeyhî Efendi için Eyüp’te türbe inşa ettirmiştir. Hac güzergâhında su sıkıntısı çekilmemesi ve Haremeyn fakirleri için de vakıflar kuran Kösem Sultan İstanbul’da Çakmakçılar Yokuşu’ndaki Büyük Valide Hanı’nın da bânisi olup, Eğriboz, Kıbrıs ve Midilli’de de birçok vakfın sahibidir. Kaynakça: Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, İstanbul 1332, II-IV, tür.yer.; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 48–49 ve tür.yer.; Leslie Peirce, Harem-i Hümayun (çev. Ayşe Berktay), İstanbul 1996, tür.yer.; M. Cavid Baysun, “Kösem Sultan”, İA, VI, 915–923; Mücteba İlgürel, “Kösem Sultan’ın Bir Vakfiyesi”, Tarih Dergisi, sy. 21 (1966), s. 83–94; a.mlf., “Kösem Sultan”, DİA, XXVI, 273-275; Gülçin Erol, “Çinili Cami Külliyesi”, a.e., VIII, 335-337. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

250 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

KUNT, RİKKAT (1903-1986)

Beylerbeyi doğumlu tezhip sanatkârı ve hocası. İstanbul Beylerbeyi’nde doğdu (27 Nisan 1903). Hüseyin Kâzım Kadri Bey’in büyük kızıdır. Fatma Rikkat ismi kendisine baba dostu Tevfik Fikret tarafından verilmiştir. Çocukluğunu İstanbul’da ve babasının idarî vazife ile bulunduğu Siroz (Serez), Selanik (1909) ve Halep (1910) şehirlerinde geçirdi. Aile çevresinde Fransızca öğrendi. Birinci Dünya Savaşı boyunca kaldıkları Beyrut’ta Fransız okulunda öğrenimine başladı. Savaş şartlarında bu okulun kapanması üzerine Alman okuluna devam etti ve bu dili de öğrendi. 1919’da İstanbul’a döndüklerinde baba dostu Mehmed Âkif (Ersoy) Bey’den Türkçe’sini edebiyatıyla beraber geliştirdi. Ali Sami (Boyar)

KUNT, RİKKAT L

Bey’den resim dersleri, Langaberg’den piyano dersleri aldı. İsmail Sarıca ile evlendi (1921). Eşinin dişçilik öğrenimi için onunla birlikte gittiği Almanya’da üç yıl konservatuvara devam ederek piyano ve müzik eğitimi aldı. 1924’te oğlu Reşid’in doğumundan sonra eşinden ayrıldı. 1926’da evlendiği ikinci eşi hariciyeci Fahreddin Gata’nın görevi sebebiyle bir yıl Atina’da kalıp İstanbul’a döndü. İkinci oğlu Nur doğduktan sonra ikinci eşinden de ayrıldı (1927). Beylerbeyi’ndeki baba evine dönüşünden bir müddet sonra babası vefat etti (1934). Babasının dayısı İsmail Hikmet’in (Ertaylan) telkinleriyle Devlet Güzel San’atlar Akademisi’ne henüz bağlanmış olan Türk Tezyinî San’atlar Şubesi’ne girmeye karar verdi (1936). Orada İsmail Hakkı Altunbezer ile derslere başlayan Kunt, Necmeddin Okyay’dan klasik cilt, ebru ve ahar, Vâsıf Sedef ’ten sedefkârlık öğrendi. Ancak, XIX. yüzyıl müzehhiplerinden Hezargradî Ataullah Efendi yoluna bağlı olan Hakkı Bey’in “desen tashihi” yerine öğrencilerine kendi çizdiği desenleri vermeyi tercih eden ders öğretiş tarzı ve tezhip üslubu kendisini tatmin etmeyince aynı şubenin çini nakışları muallimliğinde bulunan Feyzullah Dayıgil ile çalışmaya başladı. İstanbul’daki XVI-

XVIII. yüzyıl çinilerini mahallinde beraberce inceleyerek tezyinatta klasik anlayışı kaynağıdan öğrendi. Böylece XVI. asır tezhibinin kaidelerini de aynı esasa dayanan çini desenlerinden kavramış oldu. 1944’te kaydolduğu bölümü bitiren Rikkat Kunt akademinin kütüphanesine memur olarak tayin edildi. Emekliye ayrılan Necmeddin Okyay’ın kadrosu onun ısrarıyla Rikkat Hanım’a verilerek (Nisan 1948) tezhip ve çini desenleri muallimi oldu. Emekliliğine kadar (Nisan 1968) Muhsin Demironat’la birlikte Türk Tezyinî San’atlar Şubesi’nin bezeme sahasındaki en parlak devresini geçirmesine vesile oldu. Rikkat Kunt son zamanlarında bile fırçasını elinden bırakmadı. 14 Ocak 1986’da vefat etti ve 16 Ocak günü Küplüce Mezarlığı’nda babasının yanına defnedildi. Rikkat Hanım, gerek resmî, gerekse hususi hocalığı sırasında karşılıksız olarak birikimini öğrencilerine esirgemeden aktarırdı. En sadesinden en incesine kadar her eserinde elinin asâleti hissedilir. Bilhassa halkârî bezeme üslûbu XX. yüzyılda Kunt’un fırçasıyla yeniden hayat bulmuştur, denilebilir. Kırk yılı aşan san’at hayatında kıt’a, levha ve hilye-i nebevî olarak sayısız eser › Rikkat Kunt

251 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

L KURT, TAYFUN

 Tayfun Kurt

252

tezhip etmiş, zamanımızda Türk tezhip san’atının klasik yolda canlı kalması ve öğretilmesinde önemli rol oynamıştır. Minyatür çalışmaları da vardır. Her eseri için yeniden desen çizer ve tezhibin ana kaidelerini korumaya dikkat ederdi. Sür’atli çalışır ve işini söz verdiği günde bitirirdi. Emeğinin maddî karşılığı daima geri planda kalırdı. Unvan endişesine hiç düşmediğinden eserlerini nadiren imzalar, çok özenli işlerini de kendi yazısını beğenmediğinden hattatlara imzalatırdı. İstanbul’un 500. fetih yıl dönümü dolayısıyla İsmail Hikmet Ertaylan’ın hazırlatmak istediği Fâtih Dîvanı’nda XV. yüzyıl tezyinatının ilhamıyla yeni desenler hazırlanması için 1945’ten itibaren baş sorumluluğu üstlendi ve sekiz yılda bitirilen dîvanın tezhiplenmiş altmış kıt’asından otuz dördü bizzat Kunt tarafından işlendi. Bu çalışmanın hazırlığı sırasında İstanbul’daki müze ve kütüphanelerde bulunan değerli yazma eserlerin bezemelerini de gözden geçirmek fırsatını meslektaşlarıyla birlikte elde etti. Bu Fâtih Dîvanı hâlen Şevket Rado koleksiyonundadır. Lizbon’daki Gülbenkyan Müzesi’nde bulunan ve 1968 yılında selden zarar gören minyatürlü bir yazma kitabın tamiri için 1970’te Lizbon’a davet edildi. İki buçuk ay kaldığı bu şehrin havası sağlığına dokunduğundan, dönmek mecburiyetinde kaldı. Resmi yollarla İstanbul’a gönderilen 1501 yılına ait bu çok kıymetli Timurî devri eserinin tamirini başarıyla tamamladı. Topkapı Sarayı Müzesi’ne İsmail Akgün tarafından bağışlanan on iki levhanın (G.Y., nr. 1536, 1537, 1540, 1542, 1544, 1545, 1547, 1551) tezhibi de Rikkat Hanım tarafından yapılmıştır. Devlet Güzel San’atlar Akademisi için hazırladığı (bugün Resim-Heykel Müzesi’nde korunan) eserleriyle, hususi koleksiyonlarda bulunan eserleri tezhip san’atının XX. asırdaki en güzel örnekleri arasındadır. Hayatında eserlerini sergilemeyi hiç düşünmedi. Muhtelif koleksiyonlardan derlenen seksen eseri Çit Kasrı’nda (IRCICA) ölümünden bir buçuk ay sonra sergilenmiştir. Onun mükemmel Türkçesi sadece ders ve sohbetlerinde kalmış, kitap veya makāle yazmaktan kaçınmıştır. Konuşmalarında bildiği üç yabancı dilden ana diline kelime katmamak hususunda babası gibi titiz davranırdı. İmzasıyla ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

neşredilen makālesi “Sedefkâr Vâsıf ”tır (Güzel San’atlar, IV, İstanbul 1942, s. 101). Kaynakça: Rikkat Kunt, “Bir Hanım San’atkârımız”, Sandoz Bülteni, sy. 18 (1985), s. 10-18; Çiçek Derman, “Rikkat Kunt Hoca Hanım”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, XXX/1 (2001), s. 21-29. ➢ M. UĞUR DERMAN

KURT, TAYFUN (1956-2008)

Üsküdar’da sahaflık yaptı. Trabzon Of ’ta doğdu (1 Haziran 1956). Babası müteahhit Rıfkı Kurt, annesi Neriman Hanım’dır. Orta öğrenimini Galatasaray Lisesi’nde tamamlayıp baba mesleğine girdi. 1974’te evlendi. 1988’de Kadıköy Akmar Pasajı’nda sahaflığa başladı. 1992’de Selmanıpak caddesinin Üsküdar meydanına bağlandığı yerde, tarihî çınar ağaçlarının arkasında, Çınardibi Sahaf ’ı açtı. Bu dükkân yol genişletme çalışmaları sırasında istimlâk edildi (1995). Çınardibi Sahaf ’ı Kadıköy’e taşıyıp mesleğini orada sürdüren Tayfun Kurt, 3 Eylül 2008’de akciğer yetmezliği nedeniyle tedavi gördüğü hastahanede vefat etti. Çengelköy Mezarlığı’nda toprağa verildi. Sahaflıktaki kendine has tutumu birçok insana ilk karşılaşmalarında yadırgatıcı geldiyse de sonrasında kurulan dostluklar uzun ömürlü oldu; kitaba ve kitap severlere olan hizmetleriyle unutulmaz bir kişilik sergiledi. Kaynakça: Âlim Kahraman, “Üsküdar’da Bir Sahaf ”, Atikvalide, İstanbul 2009, s. 112-118. ➢ YAYIN KURULU

M

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

MAHMUD II ADLÎ (1785-1839)

Osmanlı padişahı; ömrünün son günlerini Çamlıca’da geçirdi. I. Abdülhamid’in Nakşıdil Sultan’dan doğan oğludur (1785). Adlî mahlası kendisine doğumuyla beraber verilmiştir. Vak’a-i Hayriye denilen Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması onun eliyledir (1826). Yerine Asâkir-i Mansûre-iMuhammediye adıyla yeni bir orduteşkilatlanmasına gidilmiştir. Sırplara fiilen özerklik verilmesi (1817), Navarin’de Osmanlı donanmasının yakılması (1827), Atina merkezli küçük bir Yunan devletinin kurulması (1829), Cezayir’in Fransızlar tarafından işgali (1830), Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Osmanlı Devleti’ni ele geçirmek için Kütahya’ya kadar ilerlemesi (1833) onun saltanat yıllarındadır. Adı yaptığı ıslahatlarla anılır. Kılık kıyafet başta olmak üzere devlet dairelerinde yeni bir teşkilat yapısının getirilmesi, mülkî idarenin Hariciye, Dahiliye, Maliye, Evkaf nezaretleri venazırlıkları gibi yeni isimlerle çağdaş bir işleve büründürülmesi, Bâbıâli’de bir tercüme odasının açılması, posta idaresinin kurulması, Takvîm-i Vekāyi adıyla bir gazetenin yayımlanmaya başlanması gibi yenilikler onun döneminde gerçekleştirildi. Sanatkâr ruhlu bir kişiliği vardır. Güzel sanatlara ilgi duymuş, hat, mûsıkî ve şiirle meş-

gul olmuştur. Adlî mahlasıyla duygulu, düzgün manzumeler, semâi ve şarkılar kaleme almıştır. 1817-1837 arasında Mescid-i Nebevî’de onun iradesiyle gerçekleştirilen inşa ve ihya faaliyetleri arasında Hazret-i Peygamber’in kabri üzerindeki iki küçük kubbenin yerine bugünkü Yeşil Kubbe’nin (Kubbetü’l-hadrâ) inşası da bulunmaktadır. Bu münasebetle Hücre-i Saadet’e hediye ettiği şamdanla beraber gönderdiği şiir, üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

› II. Mahmud

253

ŞARKI Pek hâhişi var gönlümün ey serv-i bülendim Yârın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim Redditme sakın bû sözümü şâh-ı levendim Yârın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim Râhat mı olur anda iken cümle ehibbâ İster ki gönül zevk idelim biz bize tenhâ Bir gün de Fener-bağçesine gitmeli ammâ Yârın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim Va’d itmiş idin bendene ey kân-ı mürüvvet Bir gün idelim gizlice bir seyre azîmet Ağyâra duyurduk bugün olmaz ise elbet Yarın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim Ol cây-ı muallâda kurub bezm-i meyane Gül devrini seyr itdirelim fasl-ı hazane Beyhûde yere gün geçirüb bulma bahâne Yarın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim —Adlî (II. Mahmud)

MARKO PAŞA M

Resulullah’a hürmet ve muhabbetinin bir işaretidir. Yaz aylarında Çamlıca’ya sık sık gelen II. Mahmud orada, ablası Esma Sultan’a verdiği Sarıkaya mevkiindeki köşkte kalırdı. Otuz yılı aşan gaileli saltanatı sırasında kendini aşırı içkiye kaptıran padişah, hayatının son yıllarında vereme yakalanmış, Hekimbaşı Abdülhak Molla’nın ifadesine göre, Büyük Çamlıca suyunda çelik bulunduğundan bundan istifade için doktorların tavsiyesiyle Çamlıca’ya naklolunmuştur. Hastalığını belli etmemek için o bitkin halinde bile Cuma namazlarında bulunmak istemiş, köşkün avlusuna minber ve mihrap konulmuş, bir seferinde Cuma namazını tamamlayamayarak bayılmıştır. Çamlıca için yazdığı bir şarkısı bulunmaktadır. Kaynakça: Adnan Giz, “Çamlıca’da Tarihî Duygular”, Çınaraltı, nr. 101, 28 Ağustos 1943; Ali Akyıldız, “II. Mahmud’un Hastalığı ve Ölümü”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, nr. 4, İstanbul 2001, s. 49-84; Kemal Beydilli, “Mahmud II”, DİA, XXVII, 352-357; Alim Kahraman, Türk Edebiyatında Üsküdar, İstanbul 2003, s. 64-65. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

MARKO PAŞA (1824-1888)

Kuzguncuk’a yerleşmiş Osmanlı hekimi. Tam adı Marko Apostaladis’tir. Siros adasında doğdu (1824). İlk ve orta öğrenimini adada yap-





Marko Paşa Marko Paşa’nın Kuzguncuk’ta bugün ilköğretim okulu olarak kullanılan Konağı

tıktan sonra İstanbul’da Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’de (Askerî Tıbbiye) okudu. Mezuniyetinin ardından okulun cerrahî kliniği muallim muavini oldu (1851). Mesleğinde büyük ün kazandı; Osmanlı tarihinde bir ilk olmak üzere hekim olarak mirlivalığa (tuğgeneral) kadar yükseldi. 1861’de tahta geçen Abdülaziz tarafından hekimbaşı yapıldı. Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne nazırlığına getirildi (1877); Kırımlı Aziz Bey’le birlikte Hilâl-i ahmer’in (Kızılay) kurulmasına katkıda bulundu. Meşrutiyet’in ilânı üzerine Meclis-i Âyan üyesi oldu. Konağında ortaya çıkan kuşpalazı

255 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

M MEHMED B. MUSTAFA, BALDIRZÂDE

salgınında eşini ve yedi çocuğunu kaybedince bu acıya dayanamayarak 1306’da (1888-1889) öldü ve Kuzguncuk Rum Ortodoks Mezarlığı’na gömüldü. Hekimliği kadar sosyal faaliyetleriyle de tanınmış, hastaların derdini bıkmadan dinlemesi “derdini Marko Paşa’ya anlat”mak deyiminin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Konağı Kuzguncuk Baba Nakkaş sokağının dirsek yaptığı köşede, dört katlı kârgir sağlam bir yapıdır. Ölümünden sonra bin altına Benli Belkıs’ın babası Süleyman Şefik Paşa adına satın alınmıştır. O sırada Halep’te sürgünde olan Paşa, aftan istifade ederek İstanbul’a dönünce konağa yerleşmiştir. Müzeyyen Senar’ın da uzun yıllar oturmuş olduğu konağın arkasındaki çam ağaçlı bahçe Marko’nun Bahçesi diye ünlü idi. Burada bir gazino açılmıştır. 1935 yılında Maârif, binayı okul olarak kiraladı. Bugün Kuzguncuk İlköğretim Okulu olarak hizmet vermektedir. Marko Paşa’nın biri Burgaz Ada’da, diğeri Anadolu Kavağı’nda iki köşkü daha bulunmaktadır. Kaynakça: Salah Birsel, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, Ankara 1982, s. 289-304; “Marko Paşa”, DBİst.A, V, 301302; Haskan, YBÜ, III, 1327, 1387. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

MEHMED B. MUSTAFA, BALDIRZÂDE (ö. 1650)

Üsküdar Valide Sultan Medresesi müderrislerinden.

256

Bursa’da doğdu. Babası buradaki Ulu Camii vaizlerinden Mustafa Efendi’dir. Eğitimini tamamladıktan sonra Bursa’da Molla Fenârî, Lala Şahin Paşa, Yıldırım Bayezid, Sultaniye; İstanbul’da Davud Paşa, Ayşe Sultan, Sahn-ı Seman ve Üsküdar Valide Sultan medreselerinde müderrislik yaptı. 1634 yılında Üsküdar kadılığında bulundu ve ardından Mekke kadısı oldu. Emeklilikten sonra bir yandan tedris hayatını sürdürürken diğer yandan da telif çalışmaları yapmıştır. Yazdığı eserlerden Ravza-i Evliya Bursa meşhurlarına dair bir biyografyadır. Târihi Mekke’yi buradaki kadılığı esnasında kaleme almıştır. Ayrıca Medine’ye dair de bir çalışması bulunan Mehmed Efendi’nin bu iki eseri Fezâil-i Haremeyn adını taşır. Hukuki yazışma ve usul örneklerine dair ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kitâbü’s-Sak adlı eseri, alanında çok kıymetli bir çalışma örneğidir. Bunların dışında bazı hâşiye ve eserleri de vardır. Şeyhî Mehmed Efendi “Selîsî” mahlasıyla yazdığı şiirlerinin toplandığı Dîvân’ından söz eder. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, I, 87-88; Sicill-i Osmânî, IV, 164; Osmanlı Müellifleri, I, 257-258; Babinger (Üçok), s. 210-211; Abdulkerim Abdulkadiroğlu, “Baldırzâde Mehmed Efendi”, DİA, V, 8-9. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

MEHMED ARİF AĞA (XVII. yüzyıl)

Selimiye Kışlası’nın da mimarı olan Hassa başmimarı. XVIII. yüzyılda yaşamış ve başta III. Selim döneminde ilk inşası tamamlanan Selimiye Kışlası olmak üzere İstanbul’da birçok yapıda emeği geçen Hassa başmimarlarındandır. Anılan padişah döneminde iki defa bu göreve getirilen Mehmed Arif Ağa, daha önce henüz mimar kethüdası iken Tophane’deki mühimmat ambarını, Ayasofya karşısındaki Matbah-ı Âmire Sakaları Kârhanesi ahır ve odalarının tamiratını yapmış; başmimar olduktan sonra ise 1792’de yeniçeri kışlalarının yanan kısımlarının, ertesi yıl Küçüksu Kasrı ile Tersâne-i Âmire’deki Emin Köşkü ve Esir Zindanı’nın onarımlarını, 1793’te ise Beşiktaş Sahilsarayı kayıkhanesinin inşasını gerçekleştirmiştir. Aynı yıl selden büyük zarar gören Sâdâbâd Kasrı’nı tamir eden Mehmed Arif Ağa, Hasköy’de tesis edilen Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun bünyesindeki birçok askerî yapının inşasını da gerçekleştirmiştir. 1796 şubatında başlayan ikinci Hassa başmimarlığı esnasında ise Fatih semtinde bazı bozuk kaldırımların tamiratını, Azatlı Baruthanesi’ndeki ek binaların inşasını, 1800 yılında Hasköy Tophanesi’nde bazı kısımların onarımını yapmıştır. Bu dönemdeki en önemli faaliyeti Üsküdar’da Kavak Sarayı’nın yerine inşa ettirdiği Selimiye Kışlası ile buraya bağlı zabıta konakları, çavuş dükkânları, değirmen, hamam, tabhâne, hastahane, talimgâh, tulumbacı binası, su haznesi, çeşme, su terazisi, iskele ve liman gibi binaları yapmasıdır. 1803 temmuzunda tamamlanan bu ahşap ağırlıklı manzume 1807 yılında Kabakçı Mustafa isyanında yıkılmıştır. Günümüze ulaşan

MEHMED EFENDİ, HÂFIZ KUMRAL M

kârgir Selimiye Kışlası II. Mahmud tarafından 1829’da yeniden inşa ettirilmiştir. Kaynakça: Mustafa Cezar, “Sanatta Batıya Açılış Döneminde Mimarlar”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Bildiriler, Ankara 1995, I, 479-488; Ahmet Vefa Çobanoğlu, “Osmanlı’da Baş Mimarlar”, Türk Dünyası Kültür Atlası: Osmanlı Dönemi, İstanbul 2002, IV, 250-326; a.mlf., “Mehmed Arif Ağa”, YYOA, I, 106-107; Selman Can, “Mehmed Arif Ağa”, DİA, XXVIII, 442-443. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN

MEHMED EFENDİ, DÜRRÎ (ö. 1149/1736)

Karacaahmet’te medfun Osmanlı şeyhülislâmı. Osmanlı Devleti’nde aynı aileden (Dürrî) yetişmiş âlim ve şeyhülislâmların ilki olup İlyas Efendi’nin oğludur. Medrese tahsilini tamamladıktan sonra müderris oldu. IV. Mehmed devri kazaskerlerinden Reîsülulemâ Abdülkadir Efendi’nin kızı ile evlendi. 1705’te Süleymaniye müderrisi iken kadılık mesleğine geçti ve Mısır (1707), Mekke (1716), İstanbul kadılılıklarına getirildi (1720). İstanbul fırıncı esnafının narha riayet etmemesi hususundaki ihmali ileri sürülerek az-

ledildi (1721). 1726’da mâzul İstanbul kadılarının en kıdemlisi olarak Anadolu kazaskerliğine tayin edildi. Ancak, kadı tayinlerinde tezkirecilerinin sözüne uyup usul ve kıdeme aykırı tevcihlerde bulunduğu yolundaki şikâyetler üzerine görevden alındı. İstanbul’da oturmasına izin verilmeyip arpalığı olan Tatarpazarcığı’na gitmesi emredildi. Bir müddet sonra Rumeli kazaskerliği pâyesini aldı. Patrona Halil ayaklanmasının ardından Rumeli kazaskeri oldu (1730). 1734’te şeyhülislâmlığa tayin edildiğinde oldukça yaşlı idi. 1736’da felç geçirdi. I. Mahmud, rahatsızlığı geçinceye kadar düzenlediği fetva, hüccet vb. evrakta imza yerine mühür kullanmasına izin verdi. Rahatsızlığı sırasında da devlet meseleleriyle ilgilendi, ancak durumunun giderek ağırlaşması üzerine azledildi. Hayatının kalan kısmını Üsküdar’daki evinde geçirdi. Vefatında (1736) Karacaahmet Miskinler Tekkesi yakınındaki Yeşilkapı Mezarlığı’na defnedildi. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II, bk. indeks; Râşid, Târih, V, 208, 276-277; Küçük Çelebizâde Âsım, Târih, İstanbul 1282, s. 461; İlmiye Defteri, İÜ Ktp., TY, nr. 8879, vr. 4b; Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 40; Subhî, Târih, vr. 18b, 32a, 33b34a, 63b, 71b, 77a-79b; Devhatü’l-meşâyih, s. 91-92; İlmiyye Salnâmesi, s. 515; Sicill-i Osmânî, II, 338; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 472; J. R. Walsh, “Dürrizâde”, EI2 (İng.), II, 629.

› Dürrî Mehmed Efendi’nin bir fetvası

➢ MEHMET İPŞİRLİ

MEHMED EFENDİ, HÂFIZ KUMRAL (XVII. yüzyıl)

Üsküdar doğumlu zâkirbaşı, hânende, bestekâr. Üsküdar’da doğdu. Celvetiyye tarikatına intisap etti ve tarikatın pîri Aziz Mahmud Hüdâyî tarafından yetiştirildi. Dergâhta zikirleri idare etme hususundaki kabiliyeti ve güzel sesiyle dikkati çekti, bir süre sonra dergâhın zâkirbaşısı oldu. Zamanla döneminin önde gelen mûsıkîşinasları arasına girmeyi başardı. Ancak kaynaklarda mûsıkî bilgilerini kimden aldığı konusunda bilgiye rastlanmamaktadır. Yılmaz Öztuna, Ansiklopedi’sinde onun 1621’de vefat ettiğini ifade etse de, hayatıyla ilgili önemli bir kaynak olan Atrabü’lâsâr’ın el yazması bazı nüshalarında onun IV. Murad (1623-1640), bazılarında ise Sultan İbrahim (1640-1648) devrinde şöhret bulduğu kayÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

257

M MEHMED EFENDİ, MİRZAZÂDE ŞEYH

 Mirzazâde Mehmed Efendi’nin mezar taşı › Mirzazâde Mehmed Efendi’nin bir fetvası

dedildiğine göre Hâfız Kumral’ın 1621’de vefat etmesi mümkün görünmemektedir. Sahip olduğu ses güzelliğiyle tanınan Hâfız Kumral, hânendeliği ve zâkirbaşılığının yanı sıra besteleriyle de şöhret bulmuştur. Atrabü’l-âsâr’da otuzun üzerinde eser bestelediği ifade edilmektedir. Bazı el yazması güfte mecmualarında beste, semâi, na’t, tevşîh ve ilâhi formlarında bestelediği eserlerine rastlanmaktaysa da bunlardan çok azı günümüze ulaşmıştır. Bestelediği ilâhilerinin çoğunun güftesi, şeyhi Aziz Mahmud Hüdâyî’ye aittir. Dinî eserleri arasında sözleri Aziz Mahmud Hüdâyî’ye ait olan “Kudümün rahmeti zevk u safâdır yâ Resûlallah” mısrâıyla başlayan acem tevşîhi ile sözleri Sultan I. Ahmed’e ait olan “N’ola tâcım gibi başımda götürsem dâim” mısrâıyla başlayan pencgâh tevşîhi en önemlilerindendir. Kaynakça: Ebûishakzâde Esad Efendi, Atrabü’l-âsâr, İÜ Ktp., TY, nr. 6204, vr.12a-b; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1942, I, 30, 63-67; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 38; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 377; Nuri Özcan, “Hâfız Kumral”, DİA, XV, 93-94. ➢ NURİ ÖZCAN

MEHMED EFENDİ, MİRZAZÂDE ŞEYH (ö. 1735)

Üsküdar Sultantepe’de köşkü bulunan Osmanlı şeyhülislâmı.

258

Ulemâdan Mirza Mehmed Efendi’nin oğludur. Ulema çocuklarına has bir uygulamayla tahsilini süratle tamamlayıp ruûs imtihanını kazanarak mûsıle-i Süleymâniye derecesine ulaştı. Kayınpederi Feyzullah Efendi’nin desteğiyle “tafra” hareket, yani sıra gözetmeden iltimas ve imtiyazla, beklemeksizin üst derecelere süratle yükseldi, müderrislik ve kadılık yaptı. İstanbul kadısı (1707 ve 1710) ve Anadolu kazaskeri oldu (1713). 1714’te azledildi. Avusturya’ya savaş ilânıyla ilgili III. Ahmed’in huzurunda toplanan fevkalâde meşveret meclisine mâzul Anadolu kazaskeri sıfatıyla katıldı (1716). Bu toplantıda sefer fetvasına karşı çıkıp sefer taraftarı olan Sadrazam’a da bunun için büyük hazırlıkların yapılması gerektiğinden bahsetmesi İstanbul’dan uzaklaştırılmasına sebep oldu. Ancak bu durum uzun sürmedi, 1717 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ve 1720’de iki defa Rumeli kazaskeri oldu. On yıllık bir aranın ardından Patrona Halil İsyanı sırasında teklif edilen şeyhülislâmlık görevini kimsenin kendi işine karışmaması şartıyla kabul etti (1730). Son derece karışık bir ortamda Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın katli, III. Ahmed’in tahttan indirilip yerine I. Mahmud’un geçirilmesi hadiseselerine şahit oldu. Bu hadiseler sırasında âsilerin tepkisini çekmemesi onlarla temasta bulunduğunu akla getirir. Hatta dağılma kararı alan âsilerin öncelikle kendisine başvurdukları ve ceza görmeyeceklerine dair hüccet aldıktan sonra Etmeydanı’nı boşalttıkları bilinmektedir. Patrona Halil başta olmak üzere âsi liderlerinin tasfiyesinde de rol oynamıştır. Ancak bu hadiseler yaşı ilerleyen Mirzazâde’yi yıprattı. Hastalığı ve gözlerindeki zaaf dolayısıyla görevden affını isteyip (17 Mayıs 1731) Üsküdar Sultantepe’deki köşküne çekildi. Mayıs 1735’te vefat etti, Karacaahmet’te Tunusbağı aile kabristanında babasının yanına defnedildi. Kaynaklarda dindar, halkın meseleleriyle ilgilenmeye önem veren, üç günde bir hatim indirecek derecede Kur’an okumaya düşkün, herkes tarafından sevilen bir zat olduğu belirtilir. Oğlu Mehmed Said Efendi şeyhülislâmlığa kadar yükselmiştir. Şair ve âlim Ahmed Neylî Efendi küçük kardeşi, Şeyhülislâm Mehmed Şerif Efendi de kızı tarafından torunudur. Üsküdar Sultantepe’de bir cami yaptırdığı

MEHMED PAŞA, EL-HÂC M

ve bunun yanında bir kütüphane kurduğu bilinmektedir.

MEHMED NURİ MEDENÎ EFENDİ

Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II, bk. indeks; Râşid, Târih, IV, 19; 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr. Faik Reşit Unat), Ankara 1943, s. 42, 47, 53, 56-57, 64; Destarî Salih Tarihi: Patrona Halil Ayaklanması Hakkında Bir Kaynak (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962, s. 10, 15, 19; Subhî, Târih, vr. 23b, 65a; Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 36; Devhatü’l-meşâyih, s. 87-88; Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 83-84; İlmiyye Salnâmesi, s. 510-511; Danişmend, Kronoloji, IV, 9, 20-21; V, 138; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 16, 113, 153; a.mlf., İlmiye Teşkilâtı, s. 119, 191, 204; Münir Aktepe, Patrona İsyanı 1730, İstanbul 1958, s. 111, 119, 144, 150, 158, 163, 170; a.mlf., “Nevşehirli İbrahim Paşa”, İA, IX, 238; Atabey Kılıç, “Mirzazâdeler Ailesinden Şeyh Mehmed Efendi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 110 (1997), s. 83-104; Mehmet İpşirli, “Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi”, DİA, XXX, 170.

Son Osmanlı Şeyhülislâmı; Karacaahmet’te medfundur.

➢ MEHMET İPŞİRLİ

MEHMED EMİN EFENDİ, SUN‘ÎZÂDE (ö. 1076/1665)

Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı şeyhülislâmı. Üsküdar’a ilk defnedilen şeyhülislâm Sun‘ullah Efendi’nin oğludur. Doğum tarihi bilinmemektedir. Babasının yardımıyla devrinin ulemasından ve bilhassa Azmizâde Efendi’den okuyup müderrislik göreviyle çeşitli medreselerde bulundu. Sonra kadılık mesleğine geçerek Edirne, Bursa, Halep ve Mısır kadılıklarının ardından İstanbul kadısı oldu (1648). Kısa süreli görevden alınmanın ardından sonra 1653-1657 arasında önce Anadolu, ardından Rumeli kazaskeri oldu. 1659’da tekrar Rumeli kazaskeri oldu. 1662’de dokuz buçuk ay süren şeyhülislâmlığı, fetva makamının vakarına yakışmayacak basit davranış ve konuşmaları sebebiyle sonlandırıldı. Bundan sonraki hayatını Beşiktaş’ta yalısında geçirip ağustos 1665’te vefat etti. Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı haziresine defnedildi. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, I, 316-318; İlmiyye Salnâmesi, s.481-82; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 478; Danişmend, Kronoloji, V, 129; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara 1972, s. 92. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

(1859-1927)

Tarsusîzâde Hacı Kâmil Efendi’nin oğludur. 1859’da İstanbul’da doğdu. Sıbyan mektebinden sonra özellikle özel hocalardan aldığı derslerle dinî ilimlerde yetişti. Ruus imtihanını kazandıktan sonra müderris oldu. 1882’de Rumeli kazaskerliği vekāyi-i şer’iye kâtip muavinliği, Mahfel-i Şe’iyyat kâtipliği görevlerinden sonra Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerinde bulundu. 26 Eylül 1920’de, Damat Ferit kabinesinden Mustafa Sabri Efendi’nin ayrılması üzerine şeyhülislâm oldu. İki seneden fazla bu görevde kaldı. 4 Kasım 1922’de görevi sona erdi. Bu aynı zamanda meşihat makamının da sonu idi. Türkiye Cumhuriyeti ülke yönetimini bütünüyle üstlendikten sonra Üsküdar’daki evinde uzlet hayatını tercih etti. 1927’de öldü. Kabri Karacaahmet’te Mimar Kasım Ağa gerilerinde çimento ile yapılmış bir sette bulunmaktadır. Kaynakça: Behcetî, İsmâil Hakkı Üsküdârî, Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar, (nşr. Bedii N. Şehsuvaroğlu), İstanbul 1976, s. 77; Sicill-i Osmani, IV, 866; Tahsin Özcan, “Mehmed Nuri Efendi”, DİA, XXVIII, 503-504; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1981, IV-V, s. 29-31. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

MEHMED PAŞA, ELHÂC (ö. 1723)

Yeni Valide Camii haziresinde medfun İstanbul kaymakamı. Arap kirlidir. Eski Saray’a girip burada kilercibaşı oldu. II. Süleyman’ın cülûsundan sonra valide sultan kethüdası oldu, onun vefatından sonra bir süre defterdar vekilliği ve darphane eminliği yaptı. Daha sonra Sultan II. Mustafa’nın validesinin kethudalığına getirilen Mehmed Paşa, 1715 yılında vezaretle İstanbul kaymakamı, aynı yılın sonlarında Boğdan muhafızı oldu. Ardından vezaret kaldırılarak şeyhülharemlikle Mısır’a gitti. Döndükten sonra tekrar İstanbul kaymakamlığına getirildi. Emekliye ayrıldıktan sonra 1135 (1723) yılında öldü. Mezarı Üsküdar’da Yeni Valide Camii haziresindedir. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, IV, 219. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

259

M MEHMET PAŞA, ÖKÜZ

MEHMET PAŞA, ÖKÜZ (ö. 1030/1621)

XVII. yüzyılın önemli devlet adamlarından; Üsküdar’da bir sahilhanesi vardı.

260

Sultan I. Ahmed’in vezirlerinden ve damatlarındandır. “Vezîr” ve “ Dâmat” Mehmet Paşa olarak da bilinir. “Öküz” sıfatı babasının öküz nalbantı olması dolayısıyla kendisine yakıştırılmıştır. Bazı kaynaklarda ise “Kara” Mehmed Paşa adı ile anılır. Sultan I. Ahmed ve II. Osman dönemlerinde, ilkinde iki yıl, ikincisinde on bir ay olmak üzere iki defa “Sadrazamlık” koltuğuna oturmuştur. Biyografisini yazanlar onun hakkında “edîb ve vakûr, vezîr-i sâhib-i şu’ûr” tanımlamasında birleşmişlerdir. Ölüm tarihi 1621 olarak gösterilir. Eşi Gevher Han Sultan, Paşa ile evlendiğinde çocuk denecek kadar genç olduğundan Mehmed Paşanın vefatı sonrasında iki evlilik daha yapmıştır. Öküz Mehmed Paşa’nın 1607 yılında başlayan Mısır Beylerbeyiliği, başarıyla sonuçlandırdığı görevlerindendir. Düzensiz kalkışma hareketlerini biraz da sert bir şekilde bastırdığı için kendisine “kul kıran” lakabı verilir. Büyük yetkilerle bulunduğu Mısır’da birtakım reformlar da gerçekleştirip özellikle zor durumdaki “reâyâ” nın üzerindeki ağır vergileri azalttı. Mısır vergisini de herhangi bir aksaklık yaşanmadan İstanbul’a ulaştırdı. Başarılarından dolayı dönüşünde Kaptân-ı Deryâlığa atandı. Ardından getirildiği Sadrazamlığı sırasında İran Şahı I. Abbas ve Osmanlı Sultanı I. Ahmed arasında ortaya çıkan karışıklıkların sona erdirilmesi konusunda çaba harcadı. Ancak bu iş için başladığı askerî seferin en önemli kısmını oluşturan Revan (Erivan) kuşatması başarısızlıkla sonuçlandı (Eylül 1616). Osmanlı tarihinde “Şark Seferleri” olarak bilinen bu askerî seferler dizisinden sonuç alınamayınca görevinden azledildi. Böylece Öküz Mehmed Paşa için, mecbûrî ikamete tabi tutulduğu “Üsküdar” günleri başladı. Bugün mevcut değilse de Üsküdar’da yaşadığı bir sahilhâne ve adı ile anılan bir iskele bazı kaynaklarda yer almıştır. Öküz Mehmed Paşa’nın devlet adamlığı yanında çok okuyan iyi bir bilgin olduğu kitaplarına ait listeden anlaşılmaktadır (bu liste için bk. TSMA, D. 4399). Osmanlı Devletinde Mısır ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Beylerbeliği görevinde bulunanların hac yolları emniyeti ve eksikliklerini temin etmek önemli görevlerindendi. Nitekim Öküz Mehmed Paşa’nın da Mekke’de Arafat su yollarını tamir ettirmesi ve hacıların yol emniyetlerini sağlamak için sarfettiği çabalar bilinmektedir. Ayrıca İstanbul’da başta Karagümrük olmak üzere birçok yerde Cami ve çeşmeler yaptırmıştır. Nevşehir Ulukışla’da yaptırdığı han, hamam, çeşme ve Kahire’deki Mevlevîhâne onun dînî hassasiyetini göstermeye yeter. Kuşadası’nda kale içinde, Sakız Adası’nda (Chios) cami ve Çanakkale Boğazı’ndaki kale (Kal’e-yi Sultânî) içinde çeşmeler yaptırarak, bunların bakımını reâyâdan Rum, Ermeni ve Yahudi milletine bırakmış, bu hizmet karşılığında onları vergilerden muaf tutmuştur (bk. BOA, C.EV.147/7348 ve C.BLD.55/2740.) Ayrıca bu kadar hayır eserinin yıllar boyunca kesintisiz olarak hizmete devam edebilmesi için gerekli akarât yine tarafından temin edilmiştir. Bu cümleden olarak Halep’te, Nevşehir’e bağlı Şücâeddin kazası, Ulukışla köyünde, gümrük hasılâtı ve dalyan gelirleri olarak Kuşadası’nda vakıflarına bağlı gelir kaynakları düzenledi (bk. BOA.AE.SAMD III 133/13065 ve 197/ 19070). Sayısız yol tamiratı ve yaptırdığı köprüler halka hizmet yolundaki diğer eserlerdir. Kaynakça: BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi); TSMA (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi); Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’lcevâmi’, İstanbul 1281, I, 27; a.mlf., Vefeyât-ı Selâtîn (nşr. Fahri Çetin Derin), İstanbul 1978, s. 75; Mahmut Ak, “Mehmed Paşa, Damad”, DİA, XXVIII, 504-505; Danişmend, Kronoloji, V, 29-30, 34, 39, 186; A. H. de Groot, “Mehmed Pasha, Öküz” EI2 (İng.), VI, 998-999; M. C. Şehabeddin Tekindağ, ”Mehmed Paşa”, İA, VII, 581-583; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 367-370. ➢ MUSTAFA L. BİLGE

MEHMED RÂİF BEY (1863-1917)

İstanbul tarihi ile ilgili eserleri olan müellif; Kuleli Askerî Lisesi’nde uzun süre öğretmenlik yaptı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda şehit düşen Yüzbaşı Mehmed Efendi’nin oğlu ve Askerî Müze’nin kurucusu Ahmed Muhtar Paşa’nın sütkardeşidir. Davutpaşa’da dünyaya geldi, iptidaî ve rüşdî öğretimini İstanbul’da, idâdî öğretimini Şam’da yaptıktan sonra babası gibi asker olmak üzere İstanbul’da Mekteb-i Harbiye’ye geçti. 23

MEHMED RÂİF BEY M

Haziran 1882’de piyade mülâzım-ı sânîsi (teğmen) olarak Mekteb-i Harbiye’den mezun olan Mehmed Râif, 3. Kolordu’nun 24. piyade alayının 4. bölüğüne atandı. 1885’te Halep Askerî Rüştiyesi coğrafya öğretmenliğine, 1888’de Kuleli Askerî İdâdîsi beden eğitimi öğretmenliğine getirildi. Bu okuldaki görevi 27 yıl sürdü. Tarih, kitabet, mantık dersleri de verdi. Çok sevildiği için burada kendisine öğrencileri “Baba Râif ” adını taktılar. Mehmed Râif, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’na katıldı, 1908’de II. Meşrutiyet’te 4. Ordu nizamiye alayı bölük komutanlığına atandı. 1909’da Muş’ta 16. Livâ komutanlığında bulundu. 19l2’de Balkan Savaşı’na 91.piyade alayı komutanı olarak katıldı. Bu savaşın arkasından, sağlık durumu sebebiyle kaymakam (yarbay) rütbesinde emekliye ayrıldı. 54 yaşında vefat etti (8 Şubat 1917) ve Yedikule dışındaki aile kabristanına defnedildi. Yeni harflerle yazılı olan mezar taşında eşi Ayşe Revnak Ayyıldız (1873-1954) ile oğulları Mehmed Zühdü (1896-1920) ve Rüştü Ayyıldız’ın (1899-1960) da adları okunur. Oğlu Tuğgeneral Hakkı Râif Ayyıldız’dan (ö. 1969) sağlanan nota göre, Râif Bey’in Osmânî ve Mecîdî nişanları, gümüş liyakat ve Yunan Savaşı madalyaları vardı. Arapça, Farsça ve Fransızca da bilirdi. Yine oğlu tarafından anlatılan bir olaya göre, Eminönü’nde Yeni Cami arkasındaki, İş Bankası yanındaki sebil bir yangın sonunda harap olduğunda kitabesi de parçalanmıştı. Kitabeyi aynen yeniden yazdırabilmek için Râif Bey’e başvurularak, ondaki kopyadan sağlanan metin, hattat Sami Bey’e yeniden yazdırılmış ve taşa işlenmiştir. Mehmed Râif Bey, Nükât-ı Edebiyye (1307), Hâtırât-ı Eslâf (1310), Mi‘yârü’l-efkâr (1316) gibi ancak birkaç formalık kitapçıklar yayımladıktan başka, Mehmed Cemil ile birlikte Yüz Sene Yaşamak Çareleri (1332) başlıklı bir de tercüme bastırmıştır. Fakat onun önemli yayın ve çalışmaları İstanbul tarihi hakkında olanlardır. Topkapı Saray-ı Hümâyûnu ve Parkının Tarihi (İstanbul 1332) ile Sultanahmed Parkı ve Asâr-ı Atîkası (İstanbul 1332), birkaç formalık, ufak boyda kitaplardır. Râif Bey bu yayınları ile I. Dünya Savaşı’ndan önceki yıllarda İstanbul’da araştırmalar yapan, kitaplar, makaleler yayımlayan, esas mes-

lekleri dışında bu konularla ilgilenen yabancı veya azınlıklardan amatör “arkeolog” ve “sanat tarihçileri” kuşağına katılan bir Türk oldu. Râif Bey’in İstanbul ile ilgili en önemli yayını Mir’ât-ı İstanbul’dur (İstanbul 1314). Birinci cildin tamamı ve ikinci cildin 48 sayfalık üç forması çıkan bu eserin takdim sahifeleri değişik, iki ayrı baskısına rastlandığını da belirtmekte fayda vardır. 1314 baskısında “Muharriri Mehmed Râif ” kaydının bulunmasına karşılık, Mir’ât-ı İstanbul birinci cild, Boğaziçi ve Havalisi başlıklı olan diğer baskıda (İstanbul 1316) “Muharrirleri Mehmed Râif ve Ahmed Bahri” kaydı görülür. Her ikisi de kolağası rütbesindedir. Her iki nüshanın 576 sahifeden ibaret olan esas metinleri aynı olmakla beraber, önsözler (mukaddime) değişiktir. 1314 baskısı 2 sahife ve tek imzalı, 1316 baskısı ise 5 sahife ve çift imzalı ve değişik ifadelidir. İkinci ciltte ise yazar olarak Mehmed Râif ’in yanında Kolağası Halil Rüşdî adı da yer alır. Kitabın bu birinci cildinde Mehmed Râif, İstanbul’un Anadolu yakasında Kadıköy ve dolaylarından başlayarak, Bulgurlu, Üsküdar, Boğaz’ın Anadolu kıyılarında bulunan cami, mescit,

› Mehmed Râif Bey

261 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

M MEHMED RÂİF BEY

 Mehmed Râif Bey’in uzun süre öğretmenlik yaptığı Kuleli Askerî Lisesi’nin eski bir gravürü

262

çeşme, sebil, mektep gibi yapılar hakkında kısa açıklamalar ile birlikte bunların kitabelerinin kopyalarını da verir. Arada bazı mezarlıkları da ihmal etmez. Vakıf binaları dahil verdiği bilgiler genellikle Hüseyin Ayvansarayî’nin Hadîkatü’lcevâmi‘ini pek aşmaz. Kitabe metinleri kopyaları da bu konunun uzmanlarına göre hatasız sayılamaz. Fakat ne olursa olsun, İstanbul tarihi bakımından değerli bir kaynaktır. Boğaz’ın Rumeli yakasında da eserler ve kitabeleri kaydedildikten sonra, Fındıklı, Tophane ve Galata’ya geçilir. Kitabın gayesinin, İstanbul’un Türk dönemi eserlerinin kitabelerinin bir “corpus”unu meydana getirmek olmakla beraber, aralarına başka bilgilerin de katıldığı görülür. Galata bölümünde, kuleye ayrılan sahifelerde, buradaki pencerelerin her birinde şehrin hangi kesiminin görüldüğünün ayrıntılı olarak anlatılması bu hususta bir örnek teşkil eder. Râif Bey, Mir’ât-ı İstanbul’un, ikinci cildini de hazırlamıştır. Bunda şehrin surlar içindeki kısmında bulunan eserlerin kitabeleri derlenmişti. Bu cildin büyük bölümü yayımlanamadan müsvedde halinde kaldı. Râif Bey’in oğlu Askerî Okullar Şubesi Başkanı General Hakkı Râif AyÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

yıldız, bu elyazma müsveddeyi Türk Tarih Kurumu’na vermekle, birçok benzeri gibi yok olmaktan kurtardı. Bugüne kadar birkaç kişi bu cildi yayımlamak üzere girişimlerde bulundular ise de bir sonuç alınamadı. Son yıllarda yeni bir girişim yapılmış ve basılı olan birinci cilt bütünüyle yeni harflere çevrildiği gibi, ikinci cilt de aynı şekilde yeni harflerle yazılarak baskıya hazırlanmış ve yayımlanmak üzere Kültür Bakanlığı’na teslim edilmiştir. Bu yeni baskı yapılırken, adları geçen eski eserlerin bugünkü durumlarına dair bilgiler verilmesi, kitabelerden hâlâ duranların karşılaştırılması çok faydalı olurdu. Ancak böyle bir çalışma hiç de kolay olamayacağından ve bir kişinin gayretini çok aşacağından, hiç değilse ikinci cildi olduğu haliyle kazanmak yoluna gidilmiştir. Râif Bey’in eserinin ikinci cildi, metin bakımından oldukça dağınıktır. İçinde bu türden bir kitapta yer alması gerekli görülmeyecek uzun bazı bölümler vardır. Bazı eserlerden hiç bahsedilmemiş, bazılarının ise yalnızca adı verilmiş ancak içindeki kitabe hiç anılmamıştır. Bu duruma göre eserin ikinci cildinin, yazar tarafından son şekli verilmemiş bir ön müsvedde olduğu anlaşılır. Ne olursa olsun Mir’ât-ı İstanbul, bu

MEHMED RÛŞEN EFENDİ M

şehrin tarihi için yapılmış çok büyük bir hizmettir. Mehmed Râif Bey’in basılmadan kalmış başka müsveddeleri daha vardır. Bunlardan Heyâkel-i Kemâlât yahut Âbide-i İnsâniyet’ten başka üç eseri de İstanbul’a dairdir: İstanbul’un fethi hakkında Feth-i Celîl-i Konstantiniyye, camiye çevrilen eski Bizans kiliseleri hakkında Ba’de’lfeth Cevâmi-i Şerîfeye Tahvil Olunan Kenâis, şehrin kuruluş ve gelişmesi hakkında İstanbul’un Ahvâl-i Kadîme-i Temeddün ve Umranı. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 62-63; Babinger (Üçok), s. 434-435; Hikmet Turhan Dağlıoğlu, “İstanbul Bibliyografyası”, Yeni Türk, sy. 64 (1938), s. 129; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 311; Günay Kut-Hatice Aynur, “Mir’ât-ı İstanbul Üzerine”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sy. 5 (1989), s. 271-282. ➢ SEMAVİ EYİCE

MEHMED RAUF PAŞA (1832-1908)

Osmanlı paşası; Çamlıca’da köşkü vardı. İstanbul’da doğdu (1832). Mareşal Çerkez Abdi Paşa’nın oğludur. Özel öğretmenlerden ders alarak Bâbıâli Kalemi’ne girdi. Orduya er olarak katıldı. Bir süre sonra subay oldu. Harp Okulu’nu 1849’da, akademiyi de 1851’de bitirdi. Bulunduğu sınıf akademide bir yıl okudu. Fakat Kırım savaşı başladığı için okudukları süre

iki yıl sayıldı. Akademinin ikinci mezunlarındandır. 1849’da teğmen ve yaver olarak Serdârı Ekrem Ömer Paşa’nın maiyetinde Bosna ve Kırım muharebelerinde bulundu. 1856 Paris sulhundan sonra ataşemiliter olarak Fransa’ya gönderildi. Burada altı yıl kalarak Fransız Kurmay Okulu’nda tahsilini tamamladı. İstanbul’a döndükten sonra 1868’de general olarak Sultan Abdülaziz’in başyaveri sıfatıyla Avrupa seyahatinde yanında bulundu. Dönüşte Ali Paşa’nın yanında Girit’e gitti. Müşirliğe yükseltilerek Girit’e vali tayin edildi. 1870’te mareşal oldu. Yanya, İşkodra, Kastamonu, Bağdat, Yemen, Selânik ve Bosna valiliklerinde bulundu. 1875’te ve II. Abdülhamid’in tahta çıkışından sonra iki kez Bahriye nâzırlığı yaptı. Doksanüç harbinden sonra Edirne’ye vali ve İkinci Ordu komutanı olarak gönderildi. 1881’de getirildiği Hassa Ordusu müşirliğinde yirmi yedi yıl kaldıktan sonra emekliye ayrıldı. Çamlıca’da bulunan köşküne çekildi. Aynı yıl orada vefat etti. Karacaahmet’te Tunusbağı’nda defnedildi. Yaşadığı dönemin lekelenmemiş paşalarındandır. Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 316-317; Harp Akademileri’nin 120 Yılı: Şeref Dolu Yıllar 1848-1968, Ankara 1968, s. 1; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları (haz. İbrahim Akkaya - Fahri Ayanoğlu), Ankara 2009, s. 122. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

 Mehmed Rauf Paşa

MEHMED RÛŞEN EFENDİ (1810-1891)

Aziz Mahmud Hüdâyî Dergahı şeyhlerinden. İstanbul’da doğdu (1810). Celvetî bir aileye mensuptur. Babası Aziz Mahmud Hüdâyî tekkesi şeyhi de olan Abdurrahman Nesib Efendi, dedesi Şeyh Mehmed Şehabeddin Efendi, büyük dedesi ise, Büyük Rûşen Efendi diye meşhur Mudanyalı Şeyh Rûşen Efendi’dir (ö. 1794). Büyük dedesine nispetle kendisine Küçük Rûşen Efendi denmiştir. Mehmed Rûşen Efendi o devrin maruf âlim ve mutasavvıflarının bulunduğu bir çevrede yetiştiğinden köklü ve sağlam bir eğitim aldı. Babasından tasavvuf terbiyesi aldıktan sonra Kastamonu’ya gidip orada erbaîn çıkardı. Hüdâyî şeyhi olan babasının 1842’de vefatı üzerine aynı dergâhın şeyhliğine getirildi. Bu vazifesi vefatına ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

263

M MEHMED SAHİB EFENDİ, PÎRÎZÂDE  Mehmed Rûşen Efendi’nin mezar taşı › Mehmed Sahib Efendi’nin bir fetvası

kadar (1891) kırk dokuz yıl sürdü. 1878’de ayrıca Meclis-i Meşâyih riyasetine getirilmiştir. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 441-442; Y. PRK. AZJ 2 / 7. ➢ TALİP MERT

MEHMED SAHİB EFENDİ, PÎRÎZÂDE (1674-1749)

Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı şeyhülislâmı.

264

Pîrîzâdeler ailesinin ilk önemli siması olup Yeniçeri ağalarından Pîrî Ağa’nın oğludur. İstanbul’da doğdu (1674). Devrin bilginlerinden okumuş, medrese tahsilini tamamlayarak II. Mustafa’nın tahta cülûsunda (1695) mülâzemetini, 1717’de erbaîn pâyesini aldı. Şeyhülislâm Feyzullah EfenÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

di’nin hâfız-ı kütüplüğünde bulundu, onun tavsiyesiyle Daltaban Mustafa Paşa ve Rami Mehmed Paşa’ya intisap edip onların imamı oldu. Çeşitli medreselerde müderrislikten sonra Evkâf-ı Haremeyn müfettişliği yaptı. 1723’te Selanik kadısı, 1727’de III. Ahmed’in ikinci imamı, ardından birinci imam oldu. Bu arada şehzadelere muallim olarak görevlendirildi. İstanbul kadısı (1731), Anadolu kazaskeri oldu (1733). İki kere Rumeli kazaskeri olduktan (1737 ve 1743) sonra 1745’te şeyhülislâmlık makamına tayin edildi. 1746’da ihtiyarlık ve yaşlılık sebebiyle görevden alındı. Beşiktaş’taki yalısında dinlenmeye çekildi. Kısa süre sonra hacca gitmek üzere izin aldı. Dönüşünde Gelibolu ve Tekirdağ’da, 1748’de ise Üsküdar’da oturmasına müsaade edildi. 25 Haziran 1749’da vefat etti. Üsküdar’da Selimiye Tekkesi karşısında defnedildi. Pîrîzâde iyi yetişmiş değerli bir âlim olup, İbn Haldun’un meşhur Mukaddime’sini Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldun I-II (İstanbul 1275/1858) başlığı ile bazı yorum ve değerlendirmeler ilavesiyle Türkçeye kazandırmış ve yayımlanmıştır. Kaynakça: Mehmed Ziyâ, İstanbul ve Boğaziçi, I, 84-85; Tahsin Özcan, “Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi”, DİA, XXXIV, 288-290; Haskan, YBÜ, II, 795. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

MEHMED SÜREYYÂ M

MEHMED SAHİB MOLLA, PÎRÎZÂDE (1838-1910)

Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı şeyhülislâmı. Vezir İbrahim İsmet Bey’in oğludur. İstanbul’da doğdu (1838). İlköğreniminden sonra medrese tahsilini tamamladı, özellikle fıkıh ilminde derinleşti. Hattat Abdullah Zühdü Efendi ve Mehmed Bahir Efendi’den hat dersleri aldı. 1844 yılında İstanbul ruusuna nail oldu. Meşihat ve Adliyede muhtelif memurluklar, Şûrâ-yı Devlet âzalığı, 1908 Meşrutiyetinin ardından Ayan âzası sekiz buçuk ay kadar da şeyhülislâmlık yaptı. Kısa bir süre sonra vefat etti (1910). Büyük dedesi Şeyhülislâm Pîrîzâde’nin Üsküdar’daki kabri yanına defnedildi. Kaynakça: Behcetî, İsmâil Hakkı Üsküdârî, Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar, (nşr. Bedii N. Şehsuvaroğlu), İstanbul 1976, s. 65; Sicill-i Osmani, IV, 685-686; Tahsin Özcan, “Pîriîzâde Mehmed Sahib Efendi”, DİA, XXXIV, 290-291; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1996, III, 314-316; İlmiyye Salnamesi, s. 619-622. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

MEHMED SAİD EFENDİ, MİRZAZÂDE (1710-1775)

Üsküdar’da konağı bulunan Osmanlı şeyhülislâmı. 1710’da doğdu. Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi’nin oğludur. Ailesinin nüfuzu sayesinde 1721’de müderrislik ruusu aldı. Babası şeyhülislâm olunca (1730) hâmise-i Süleymâniyye müderrisliğine yükseldi. Kadılığa geçerek İzmir, Bursa ve İstanbul kadısı oldu. Anadolu ve iki defa Rumeli kazaskerliğine tayin edildi. 1761’de nakîbüleşraflık görevini de üstlendi. Kazaskerliği ve nakîbüleşraflığı döneminde seyyidlerin meseleleriyle ilgilendi, sahte seyyidlerle uğraşarak sayılarını tesbite çalıştı. 3 Mart 1770’de şeyhülislâmlığa tayin edildi. Görevi sırasında ilmiye mesleğinin düzen ve itibarının korunmasına dikkat etti. Dört yıl süren şeyhülislâmlığı sıhhî bakımdan rahatsızlıklarla geçti. Sonunda artan hastalığı sebebiyle bir süre izin alarak Üsküdar Sultantepe’deki konağına çekildi. Nikristen dolayı paşa kapısına, saraya ve padişah huzuruna gidemeyecek, hatta bayramlaşma merasimlerine bile katılamayacak hale ge-

lince görevden affını isteyerek istifa etti (1773). 1775’te vefat etti. Üsküdar Karacaahmet’te Tunusbağı aile kabristanında babasının yanına gömüldü. Kaynaklarda ârif ve zarif bir kişi olarak tanıtılır. Kaynakça: Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), II/A, s. 68, 74, 120; II/B, s. 24, 25, 37, 114; Devhatü’l-meşâyih, s. 103-104; Ahmed Rifat, Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve Nakibüleşrâflar: Devhatü’n-nukabâ (haz. Hasan Yüksel–M. Fatih Köksal), Sivas 1998, s. 102; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’lcevâmi‘, İstanbul 1281, II, 9-10; Sicill-i Osmânî, III, 31-32; İlmiyye Salnâmesi, s. 538-540; Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, s. 51; a.mlf., Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 493-494; Danişmend, Kronoloji, V, 143. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

MEHMED SÜREYYÂ (1845-1909)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Osmanlı tarihçisi ve biyografı. İstanbul’da doğdu. Eğitimini tamamladıktan sonra Bâbıâli’de Tercüme Odası’nda Cerîde-i Havâdis gazetesinin yazı kurulunda çalıştı. Daha sonra Sultan II. Abdülhamid tarafından Meclis-i Kebîr-i Maârif üyeliğine getirildi. 11 Ocak 1909 tarihinde vefat eden Mehmed Süreyyâ Bey Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda defnedildi. Asıl mesaisini biyografi çalışmalarına vermiştir. En önemli eseri Sicilli Osmânî adlı ünlü Osmanlı meşhurları ansiklopedisidir (I-IV, İstanbul 1308–1315; tıpkı basımı: 1971; sadeleştirilmiş neşri: İstanbul 1996). 20 bin civarında biyografi ihtiva eden bu büyük eserin başlıca kaynağı arşiv belgeleri, vekāyinameler, başta Şakāik külliyatı olmak üzere biyografik eserlerdir. Mehmed Süreyyâ Bey, bu eserine daha sonra tekmile ve zeyiller kaleme aldıysa da, bunları neşredememiştir. Müellifin 1831-1875 yılları arasında yaşamış bazı Osmanlı devlet adamlarının tayin, azil ve ölüm tarihlerini veren Nuhbetü’l-vekāyi adlı eserinin sadece 1853’e kadar gelen ilk cildi yayımlanmıştır. Bursalı Mehmed Tâhir, Mehmed Süreyyâ’ya ait başka eserlerin varlığından söz ederse de, bunlar hakkında yeterli bilgimiz yoktur. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 36-37; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 361; Babinger (Üçok), s. 419-421; Ömer Faruk Akün, “Mehmed Süreyya”, İA, XI, 247-249; Abdülkadir Özcan, “Mehmed Süreyya”, DİA, XXVIII, 527-529. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

265 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

M MEHMED ŞEMSEDDİN

MEHMED ŞEMSEDDİN (ö. 1314/1896 ?)

Karacaahmet’te toprağa verilen ve çocuklar için yaptığı yayınlarla tanınan yazar.

 Mehmed Zihni Efendi’nin Beylerbeyi’ndeki köşkü

İstanbulludur. Bir deniz subayı olan Kaymakam Yusuf ’un oğludur. Babası İngiliz lakabıyla tanınmıştır. Son dönem Osmanlı aydınlarının velût kalemlerindendir. Çocuklara okuma yazmayı kolayca öğretmek ve ahlakî güzellikler kazandırmak için çıkardığı gazete, dergi, kitap ve sözlük çalışmalarıyla ün kazanmıştır. Üsküdar’da vefat etmiştir (1896). Mezarı Karacaahmet’te Miskinler Tekkesi karşısında babasının yanındadır. Çocuklar için Arkadaş (1876), Çocuklara Arkadaş (1881, resimli), Çocuklara Talim (1887) ve Mekteb dergilerini çıkardı. Bu yayınlarda güzel sözler, küçük hikâyeler, ahlakî yazılar, hesap bilgileri, hayvan ve eşyalarla ilgili resimlerden başka Osmanlı ve Avrupa basını hakkında haberlere de yer verilmiştir. Yine çocuklara dil eğitimi vermek, terbiye, ilim ve fenle ilgili bilgileri öğretmek amacıyla Anahtar, İlaveli Anahtar, Anahtar Halkası, Çocuklara Kılavuz ve Çocukların Cuma Günü Mektebi gibi eserler yayımladı. Çocukların Gece Eğlencesi adlı kitabında ise onlar için yazdığı fıkra ve hikâyeleri bir araya getirdi. Şemsî mahlasıyla, çocukların iyi yetiştirilmesi ve evlilik gibi konuları işleyen Tedbirde Kusur (1873), Mücazât (1874), Kendim Ettim Kendim Buldum (1875) adlı tiyatro oyunlarında ortaoyunu ve Karagöz’den çeşitli unsurlara da yer verdi. Tamamını yayımlamaya muvaffak olamadığı Lugat-i Şemseddin adıyla eksik bir sözlük çalışması da bulunmaktadır. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, II, 272; İnci Enginün, “Mehmed Şemseddin”, TDEA, VI, 221. ➢ AZMİ BİLGİN

MEHMED ZİHNİ EFENDİ (1846-1913)

Beylerbeyi’nde köşk sahibi, eğitimci ve din bilgini.

266

İstanbul Vefa’da Hızır Bey mahallesinde doğdu (16 Recep 1262/10 Temmuz 1846). Asıl adı Mehmet’tir. Zihni mahlası medresede öğrenciliği sırasında hocası tarafından verildi. Mülkiye ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

kaymakamlarından Mehmed Reşid Efendi’nin oğludur. Annesi Güzide Gülsüm Hanım’dır. Tahsil hayatı boyunca temel ve yardımcı ilimler tahsil etmiş ve icâzetnâme almıştır. On yedi yaşındayken Bâbıâli Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası’nda mülâzemetle memuriyete başladı (Ekim 1863). 1868’de Matbaa-i Âmire’de Takvîm-i Vekâyi’nin kâtiplik ve musahhihlik görevine getirildi. Mekteb-i Sultânî Edebiyat-ı Arabiye muallimliğine tayin edildi (Şubat 1879). Aynı yıl Matbaa-i Âmire’deki görevinden istifa etti. Mekteb-i Sultânî’de Arapça derslerinin yanı sıra fıkıh derslerine de girmeye başladı (1887). Mekteb-i Mülkiye-yi Şâhâne’de usûl-i fıkıh muallimliğine (1883); bu görevler devam ederken 7 Mart 1308/20 Mart 1892’de Sultan II. Abdülhamid tarafından Maârif Nezâreti Tedkîk-i Müellefat Komisyonu üyeliğine ek görevlendirmeyle tayin edildi (1892). Meclis-i Kebir Maârif azalığına getirildi (1894). Mehmed Zihni Efendi 17 Aralık 1913’te çarşamba günü Beylerbeyi semtinde Şemsi Bey sokağında bulunan köşkünde vefat etti. Ertesi gün Beylerbeyi Camii’nde kılınan cenaze namazından sonra Küplüce Camii yakınındaki mezarlıkta toprağa verildi. Daha sonra defnedildiği yer Tarhan aile mezarlığına dönüştürüldü. Arap Dili ve Edebiyatı, biyografi, akaid, dinler tarihi, fıkıh, hadis, tasavvuf gibi farklı alan-

MENEMENLİZÂDE MEHMED TÂHİR M

larda pek çok tercüme, şerh, telif türü eserler hazırladı. Nimet-i İslâm Risalesi, Meşahirü’n-Nisa gibi eserleriyle tanındı. Şahsî kitapları Bayezid Kütüphanesine bağışlanmıştır. Kaynakça: Hamza Ermiş, “Son Dönem Osmanlı Alimlerinden Mehmed Zihni Efendi’nin Hayatı ve Eserleri”, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 11 (2005), s. 51-68; Kâmil Yaşaroğlu, “Mehmed Zihni Efendi”, YYOA, II, 196; Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH. SAİD, 66/185. ➢ NURDAN ŞAFAK

MEMET FUAT (1926-2002)

Üsküdar Altunîzâde’de uzun süre oturmuş yayıncı; edebiyat eleştirmeni, denemeci. İstanbul’da doğdu (16 Şubat 1926). Tam adı Mehmet Fuat Engin Bengü’dür. Vedat Örfi Bengü ile Piraye Hanım’ın oğludur. Eğitimini Haydarpaşa Lisesi (1946) ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde tamamladı (1951). Annesi 1932’de Vedat Örfi’den ayrıldıktan sonra Nâzım Hikmet’le evlenmiş (1935) çoğu ayrılık içinde geçen yıllardan sonra bu evlilik de 1951 yılında bitmiştir. Öğretmenlik, çevirmenlik, muhabirlik, inşaatlarda mimar yardımcılığı gibi işlerde çalıştı. 1960’ta De Yayınevi’ni kurdu; Yeni Dergi’yi çıkardı (1964-1975). Çevirisini yaptırıp yayımladığı kitaplarla Faulkner, Joyce gibi yazarların Türkiye’de tanınmasını sağladı. Bir önceki yılda çıkmış yazı, öykü ve şiirlerden yaptığı seçmelerle Türk Edebiyatı yıllıklarını çıkardı. Çocukluğundan itibaren sporla da ilgilenen Memet Fuat, 1972-80 arasında voleybol erkek millî takımına antrenörlük yaptı. 1981’de Adam Yayınevi’nin yerli yayınlar yönetmeni oldu. Türk kültürünün birçok eserinin yanı sıra Nazım Hikmet’in, Orhan Veli’nin kitaplarının yanlışsız basımlarının yapılmasına öncülük etti. 1985’te yayımlanmaya başlayan Adam Sanat dergisini 114 sayı yönetti. İlk yazıları Aylık Ansiklopedi’ye yazdığı maddelerdir. Bir arkadaşıyla Memleketimizde ve Dünyada Kitaplar adlı bibliyografya dergisini çıkardı (1950-51). Kısa süren hikâyeciliğinden sonra Yeryüzü, Yeditepe, Yeni Ufuklar, Varlık, Yeni Dergi, Milliyet Sanat, Politika, Vatan, Adam Sanat gibi dergi ve gazetelerde yayımladığı deneme ve eleştiri yazıları yazarlıktaki asıl uğraş

› Memet Fuat

alanını belirledi. Türk edebiyatının belli başlı eleştirmenleri arasında yer tuttu. Eleştiri Sorumluluğu (1994), Biçemden Biçeme (1999), Nâzım ile Piraye (1975) gibi kitapları yayımlandı. Çağdaş Amerikan yazarlarından çevirileri oldu. Hatıralarını Gölgede Kalan Yıllar (1997) adıyla kitaplaştırdı. Robert Kolej’e gidip geldiği 1941-1942 öğretim döneminde kaldığı Altunîzâde’dedeki İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu Köşkü’nde, 1942’den beri orada yaşayan annesi Piraye Hanım’la beraber altı yıl daha kalmıştır (1950-1956). Köşkün sahibi İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Saime teyzesinin kocasıdır. Ancak karı kocanın ayrılmasının ardından köşk tamamen teyzesine geçmiş, çok büyük olan bahçesi teyzesi tarafından parsellenmiştir. Memet Fuat, kendisine verilen bu parsellerden birisi üzerine bir ev yapıp oraya taşınmış, evin bulunduğu bugünkü Okul Sokağı’nı o oluşturmuştur. Annesini de yanına alıp ailesiyle beraber ömrünün sonuna kadar bu evde yaşamıştır. Kaynakça: Memet Fuat, Gölgede Kalan Yıllar, İstanbul 1998; a.mlf., “Yaptığım Sokak”, İstanbul Sokakları 101 Yazardan 100 Sokak, İstanbul 2008, s. 190-192; “İnci Asena’nın Kaleminden Memet Fuat’ın Evi”, Milliyet Sanat, Temmuz 2010, s. 110-114; “Memet Fuat”, TBEA, II, 559-560; ➢ ÂLİM KAHRAMAN

MENEMENLİZÂDE MEHMED TÂHİR (1862-1903)

Mezarı Karacaahmet’te bulunan edebiyat tenkitçisi, şair, eğitimci. Adana’nın Karaisalı kasabasında doğdu. Bölgenin tanınmış ailelerinden Menemenliler’e menÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

267

M MERİÇ, CEMİL

eski belâgat anlayışını savunan Muallim Nâci ve taraftarlarıyla uzun süre devam eden bir münakaşaya sebep olmuş ve edebiyat çevrelerinde bir anda şöhret kazanmıştır. Devrinde daha çok edebî tenkitleriyle dikkati çeken Menemenlizâde Tâhir, bilhassa Ta‘lîm-i Edebiyat (1883) tartışmaları sırasında Recâziâde Ekrem’i eleştirenlere karşı onu savunanların yanında yer almış, Beşir Fuad’ın Victor Hugo (1885) kitabı dolayısıyla başlayan “Hayâliyyun-Hakikiyyun” tartışmasının ortaya çıkmasında da önemli rol oynamıştır. Menemenlizâde Tâhir’in diğer bazı eserleri şunlardır: Yâd-ı Mâzî (1887), Âsâr-ı Perişan (1893), Terâne-i Zafer (1897), Osmanlı Edebiyatı (1897). Kaynakça: Necat Birinci, Menemenlizâde Mehmed Tâhir, Ankara 1988; Abdullah Uçman, “Mehmed Tâhir, Menemenlizâde”, DİA, XXVIII, 534-535.

 Menemenlizâde Mehmed Tâhir

268

➢ ABDULLAH UÇMAN

suptur. Adana’da başladığı öğrenim hayatına İstanbul’da Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi’nde devam etti. 1883’te Mekteb-i Mülkiye’nin âlî kısmından mezun oldu. Sırayla Şûrâ-yı Devlet Tanzimat Dairesi, Ziraat Nezâreti Tercüme Kalemi ile Adana (1889), İzmir (1890) ve Selanik (1891) Maârif müdürlüklerinde bulundu. 1893’te Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi müdürü olarak İstanbul’a döndü. Maârif Nezâreti Müdürleri Vezâifini Tayin Komisyonu ile İdâdî Ders Programı Hazırlama Komisyonu üyesi ve Maârif Nezâreti Mühimme Kalemi müdürü oldu. Bu arada Mekteb-i Mülkiye’de edebiyat ve hitâbet-i resmiye, Dârülfünun Edebiyat Şubesi’nde usûl-i tedris ve terbiye dersleri verdi. Maârif teşkilâtındaki başarılı çalışmalarından dolayı ikinci dereceden Osmanlı nişanı ile taltif edildi. 27 Ocak 1903’te geçirdiği kalp krizi sonucu vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Tanzimat sonrası ile Servet-i Fünun dönemi arasında “Ara nesil” olarak adlandırılan edebî devrenin önde gelen temsilcilerinden biri olan Menemenlizâde Tahir, edebiyat tarihimizde daha çok şair, tenkitçi, retorikçi ve eğitimci olarak tanınmaktadır. Onun ilk şiir kitabı olan Elhân’ın (1886) yayımlanması edebiyatımızda büyük bir polemiğe yol açmış, devrin edebiyat otoritesi olan Recâizâde Ekrem’in bu eseri değerlendirmek üzere kaleme aldığı Takdîr-i Elhân (1886), ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

MERİÇ, CEMİL (1916-1987)

Uzun yıllar Üsküdar’da oturmuş fikir adamı; denemeci, çevirmen. Hatay Reyhaniye’de (Reyhanlı) doğdu (12 Aralık 1916). Tam adı Hüseyin Cemil’dir. Babası hâkim Mahmud Niyazi Bey, annesi Zeynep Ziynet Hanım’dır. Ailesi aslen Meriç’in öte yakasındaki Dimetoka’dandır. Reyhaniye Rüştiyesi ve Antakya Sultânîsi’nde okudu. 1936’da gittiği İstanbul’da bir yıl Pertevniyal Lisesi’ne devam etti. Nâzım Hikmet ve Kerim Sadi gibi dönemin solcu aydınlarıyla tanıştı. Geçim sıkıntısıyla Antakya’ya geri dönünce liseyi orada bitirdi. Bir köy okulunda öğretmenlik, İskenderun Tercüme Bürosu’nda başkan yardımcılığı, Nahiye Müdürlüğü, Türk Hava Kurumu’nda sekreterlik ve belediyede kâtiplik gibi görevlerde bulundu. 1939’da bağımsız Hatay hükümetini devirmekle suçlandı; idamla yargılandıysa da beraat etti. Tekrar İstanbul’a gidip (1940) iki yıllık eğitiminin ardından Yabancı Diller Yüksek Okulu’ndan mezun oldu (1942). Elazığ Lisesi’ndeki öğretmenliği olumsuz şartlar sebebiyle yürümeyince İstanbul’a döndü (1945) ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Fransızca okutmanı oldu (1946). 1974’te bu görevinden emekli oldu. Okutmanlığı devam ederken aynı üniversitenin

MERİÇ, CEMİL M

Felsefe Bölümüne doktora öğrencisi olarak kaydoldu (1951). Işık Lisesi’nde (1952-1954), Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümünde dersler verdi. Çocukluğundan beri problemli olan gözlerinden geçirdiği ameliyatlar başarısız olunca 1955’ten sonra, görme yetisini kaybetmiş biri olarak ailesi, dostları ve sevenlerinin okuma ve söylediklerini dikte etmedeki yardımlarıyla yazı ve fikir hayatını sürdürdü. 1984’te geçirdiği beyin kanamasına bağlı felçle gelen ağır hastalık şartlarının ardın-

› Cemil Meriç Cemil Meriç’in Nacak Sokağı’nda oturduğu ev



dan İstanbul’da öldü (13 Haziran 1987), Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Erken yaşlarda kitapların dünyasıyla tanıştı, daha Antakya’daki öğrencilik yıllarında ilk yazılarıyla dergilerde göründü. İstanbul’da 1941’den sonra İnsan, Ayın Bibliyografyası, Yurt ve Dünya, Yücel, Gün, Amaç gibi dergilerde yazıları çıktı, 1943’te Balzac’tan yaptığı Altın Gözlü Kız yayımlanan ilk eseri oldu. Maârif Vekâleti klasikler dizisi için V. Hugo’nun Hernani’sini çevirdi, 1963’ten başlayarak günlük tutmaya başladı, bir ara Hint edebiyatıyla yoğun olarak meşgul oldu (1960-1964). 1967’de Saint-Simon İlk Sosyolog İlk Sosyalist kitabı çıktı. “Koyu Müslümanlık”, “şoven milliyetçilik”, “sosyalistlik”, “Araf ” ve “Hint devri” gibi dönemlere ayırdığı hayatının 1964’ten sonraki yıllarını “sadece Osmanlı” diye adlandırır. 1974’te Bu Ülke’yle başlayan ve adının geniş okuyucu kesimlerince tanınacağı yıllar yazarın olgunluk dönemidir. Yazıları Türk Edebiyatı, Kubbealtı Akademi Mecmuası, Köprü gibi dergilerle Orta Doğu ve Yeni Devir gibi gazetelerde yayımlandı. İçinde yaşadığı toplumun meselelerine bakarken, Türkçe’nin kan kaybettiği bir süreçten geçildiği kabulüyle, yazı ve kitaplarında dil meselesine önemli bir yer ayırır. Yaşanan sağ-sol kamplaşmasını Avrupa’dan ithal ve yapay bulur, insan beyninin iki yarım küresi gibi Doğu ve Ba-

269 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

M MERİÇ, NEZİHE

tı’yı bir bütünün parçaları olarak görür. Fevziye Hanım’la evlendikten sonra 1945’te ilk çocukları Mahmut Ali, Üsküdar Zeynep Kâmil Hastahanesi’nde doğar. Aile bu yıllarda ilk olarak Bağlarbaşı’nda, bugünkü İlahiyat Fakültesi’nin bahçesinin yerinde bulunan üç katlı ahşap bir evin bir katında, sonra da Gümüşarayıcı Sokağı’ndaki mütevazi ahşap evde yaşar. İkinci çocukları Ümit de aynı hastahanede dünyaya gelir. Kısa bir süre Erenköy’de oturan aile bu defa Üsküdar’la Kuzguncuk arasında Fethi Paşa Korusu’nun girişinde, Nacak Sokağı 14 numaralı evin bir katına yerleşir. İki yıllık bir Çengelköy konaklaması dışında 1948-1960 arasında bu evde yaşarlar. Üsküdar Belediyesi Cemil Meriç’in anısına sonradan bu eve bir plaket çakmıştır.  Nezihe Meriç

Kaynakça: Ümit Meriç Yazan, Babam Cemil Meriç, İstanbul 1998; Cemil Meriç, Bu Ülke (haz. Mahmut Ali Meriç), İstanbul 1999, hazırlayanın girişi, s. 7-70; Mustafa Armağan, “Meriç, Cemil”, DİA, XXIX, 190. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

MERİÇ, NEZİHE (1925-2009)

Uzun süre Çengelköy’de yaşamış Türk hikâyecisi.

270

Gemlik’te doğdu (1925). Tam adı Nezihe Şükran Meriç’tir. Babası Karayolları Mühendisi Halis Bey, annesi Fatma Muattar Hanım’dır. Eskişehir’de başladığı eğitimini, babasının memuriyeti dolayısıyla gittikleri Ağrı (Karaköse) ve Kırşehir’de sürdürdü. 1943’te Eskişehir Lisesi’nden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin Türk Dili ve Edebiyatı ile Felsefe bölümlerine devam etti (1945). Bu yıllarda Verda Ün’le piyano çalıştı. 1946-1954 arasında Heybeliada İlkokulu’nda müzik öğretmenliği yaptı. İlk yazısı 1945’te, ilk öyküsü 1950’de çıktı. 1956’da Seçilmiş Hikâyeler dergisinin kurucusu ve yayımcısı Salim Şengil’le evlendi. İlk kitabı Bozbulanık’la (1953) adını duyurdu. Kendini duyumsatan bir iç zenginliği ve dinlendirilmiş dikkatlerle kurduğu ve iç yalnızlığından kurtulamayan kadın kahramanların seçilir durumda olduğu öyküleriyle bir çizgi oluşturdu. Sevgiye, umuda ve iyimserliğe yönelik tutumu; rahat, samimi, incelikli öykü diliyle 1950 kuşağı içindeki ayrıcalıklı konumunu kazanmış oldu. 1957-1973 yılları arasında, Ankara’da Dost ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

dergisi ve Dost Yayınları’nın yönetiminde çalıştı. Topal Koşma (1956), Menekşeli Bilinç (1965), Dumanaltı (1979) kitaplarıyla öyküsünü sürdürdü. Korsan Çıkmazı’yla (1961) Türk Dil Kurumu roman, Bir Kara Derin Kuyu (1989) kitabıyla Sait Faik öykü ödülünü aldı. 1976 yılında İstanbul’a taşındı. İlk defa üç yaşındayken (1928) anne ve babasıyla kaldıkları Anadolu Hisarı’na geri döndü. Ardından Çengelköy’de, Vaniköy Caddesi Yamaçlı Sokak Erhan Apartmanı’ndaki daireyi satın alıp oraya yerleşti. Uzun süre yaşadığı bu semt, “Bir Kara Derin Kuyu”, “Çangal” gibi öykülerine de girdi. Çocuk kitapları da bulunan yazar, anılarını Çavlanın İçinde Sessizce kitabında bir araya getirdi. 18 Ağustos 2009’da Etiler’deki evinde öldü. Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi. Kaynakça: Nezihe Meriç, Çavlanın İçinde Sessizce, İstanbul 2004; “Meriç, Nezihe”, TBEA, II, 562-564. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

MEZÂKÎ

(ö. 1087/1676)

Üsküdar üzerine gazel yazmış divan şairi. Bosna-Hersek’in Çayniçe kasabasında doğdu. Asıl adı Süleyman’dır. Adı bazı kaynaklarda Derviş Süleyman olarak da geçer. İlk tahsilini doğum yerinde tamamladıktan sonra Silahtar Eyüp Paşa’nın aracılığı ve teşvikiyle İstanbul’a geldi.

ABDURRAHMAN NESİP DEDE M

Enderun’a girerek iyi bir öğrenim gördü. Diğer ilimlerin yanında kimya ile de meşgul oldu. Sipahilikle göreve başlayıp Mısır’da bazı paşaların yanında kâtiplik yaptı. Bir ara Mısır’da divan efendiliğinde de bulundu. Şiir ve inşada başarılı olması sebebiyle Köprülü Mehmet Paşa’nın yanında tezkirecilik yaptı. Onun ölümünden sonra ise oğlu Fazıl Ahmet Paşa’nın kâtibi oldu. Bu yıllarda Avusturya’ya ve Girit’e gitti, Kandiye Kalesi’nin fethi için yapılan sefere katıldı. Savaşla ilgili çeşitli tarihler düşürdü. Mevlevî şeyhlerinden Arzî Dede ve Münecimbaşı Ahmed Dede gibi mutasavvıfların sohbetlerinde bulundu, şiir toplantılarına katıldı. Vecdî, Fehim-i Kadim, Neşatî ve Güftî gibi şair ve yazarlar arkadaşları arasındaydı. 1676’da İstanbul’da öldü. Mezarı Galata Mevlevîhânesi haziresindedir. Mevlevîlikten etkilendiği anlaşılan şairin şiirlerinde aşk ve tabiat önemli bir yer tutar. Zaman zaman tarihî olaylara da yer verir. O da ünlü şair Bâki gibi içinde yaşadığı çevreyi şiirlerine yansıtmış, iç âlemden çok dış âlemi dile getirmiştir. Aşk anlayışı çoklukla beşerî olsa da Mevlevîlik etkisiyle söylenmiş tasavvufî gazelleri de bulunmaktadır. Şiirlerinde sade bir söyleyişi benimsediği görülmektedir. Yaradılışındaki rintlik şiirlerine de yansımıştır. XVII. yüzyılda ortaya çıkan Sebk-i Hindî’nin bazı özellikleri görülse de onu şiirde klasik tarzı sürdüren şairlere dahil etmek daha doğrudur. Kasidelerinde Nefi’den etkilendiği görülmektedir. Onun gibi övmeyi ve övünmeyi sever. En fazla gazele rağbet eden Mezakî’nin çok sayıda mutavvel ve müzeyyel gazelleri bulunmaktadır. Divanında gazel ve kasidelerden başka, kıta, rubai, müseddes ve çeşitli müfretleri de bulunmaktadır. Sözünü nükteye dayandırmaya çalışır, atasözü ve deyimlere sıkça yer verir. Üsküdar’ı tasvir eden bazı şiirleri bulunmaktadır. Üsküdar redifli bir gazelinde özellikle tabii güzellikleriyle bu beldeden övgüyle söz eder; güzelliklerinin dillere destan olduğunu belirtir.

GAZEL Bâreka’llâh şan behişt-i câvidândur Üsküdar Kim safâ-bahş-ı dil-i pîr ü civândur Üsküdar Bûy-ı ezhârın sabâ âfâka neşr eyler müdâm Nükhet-efrûz-ı meşâm-ı ins ü cândur Üsküdar Gonca-fem cânân ile bülbül-negam rindân ile Gül-sitân-pirâ-yı bâğ-ı kün-fe-kândur Üsküdar Medh ider feyz-i hevâ-yı cân-fezâsın her kişi Hâsılı memdûh-ı ebnâ-yı zamândur Üsküdar Ey Mezâkî n’ola ma’mûr olsa böyle her yeri ‘İşret-âbâd-ı şehen-şâh-ı cihândur Üsküdar Cem-nejâd-ı muhterem Sultan Murâd-ı pür-kerem Kim zamânında hemân bâğ-ı cinândur Üsküdar Çekmesün bir dem elem tâ kim cihânda dem-be-dem Gülşen-i cennet gibi râhat-resândur Üsküdar —Mezâkî

Kaynakça: Burhaneddin Çakım, “Mezakî”, YYOA, II, 206; Ahmet Mermer, “Mezâkî Süleyman Efendi”, DİA, XXIX, 515; Esrar Dede, Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye (haz. İlhan Genç), Ankara 2000, s. 476-478; Sicill-i Osmâni, III, 52; Osmanlı Müellifleri, III, 417.

271

➢ AZMİ BİLGİN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

MİHRİMAH SULTAN M

(1522? - 1578)

Kanûnî Sultan Süleyman’ın Üsküdar sahilinde cami ve külliyesi bulunan kızı. Annesi Hürrem Sultan’dır. İyi bir eğitim gören Mihrimah Sultan 1539 yılında Diyarbekir Beylerbeyi Rüstem Paşa ile evlendi. Daha sonra eşinin yükselmesi, anne bir kardeşi Şehzade Bayezid’in tahta çıkması ve Şehzade Mustafa’nın gözden düşmesi için faaliyetlerde bulundu. Annesinin 1558 yılında ölümünden sonra padişah babası üzerindeki nüfuzu daha da artan Mihrimah Sultan bir süre sonra Bayezid’in yerine yine anne bir kardeşi Selim’i desteklemeye çalıştı. Kocasının 1561 yılında vefatından sonra hiç evlenmedi. Kardeşi II. Selim (1566-1574) ve yeğeni III. Murad’ın (1574-1595) saltanatı zamanlarında saraydaki etkisi devam etti. 1578 yılında öldü ve Süleymaniye haziresinde babasının türbesine defnedildi. Bazı mektuplarında iç ve dış siyasetle ilgili olduğu anlaşılan Mihrimah Sultan dönemin en zengin kadınlarından biriydi. Kardeşi Selim tahta çıktığında ona 50 bin altın vermişti. Üsküdar’da iskele karşısındaki cami, medrese, sıbyan mektebi, imaret, tabhâne, han ve çeşmeden oluşan külliyesi babası tarafından 1540-1547 yılları arasında Mimar Sinan’a yaptırılmıştır. Zaman

içerisinde imaret, tabhâne, han ve kasır ortadan kalkmış; sıbyan mektebi ise çocuk kütüphanesine dönüştürülmüştür. Avrupa yakasında Edirnekapı semtindeki külliyesinin inşası yine Mimar Sinan tarafından 1566 yılında tamamlanmıştır. Bu külliye cami, medrese, çifte hamam ve birçok dükkân ile çarşı, sıbyan mektebi, çeşme ve türbeden oluşur. Dindar biri olan Mihrimah Sultan 500 bin altın harcayarak Mekke’de bazı su yollarını onartmıştır. Kaynakça: Leslie Peirce, Harem-i Hümayun (çev. Ayşe Berktay), İstanbul 1996, tür.yer.; Cavid Baysun, “Mihrimah Sultan”, İA, VIII, 307-308; Mustafa Kaçar, “Mihrimah Sultan”, DİA, XXX, 39-40; İsmail Orman, “Mihrimah Sultan Külliyesi”, a.e., XXX, 42-44. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

 Mihrimah Sultan külliyesinin bir resim ve gravürü Mihrimah Sultan’ı temsilen çizilen bir tablo



MİHRİMAH SULTAN

273 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

 Mimar Kemâleddin Bey

MİMAR KEMÂLEDDİN BEY (1870-1927)

Çocukluğu Üsküdar İbrahimağa’da geçen ve Millî Mimarî akımına öncülük eden ünlü mimar.

274

İstanbul Acıbadem’de doğdu (1870). Ahmed Kemâleddin adını da kullandıysa da asıl adı Mahmud Kemâleddin’dir. İbrahim Ağa Sıbyan Mektebi’nde, Şemsülmaârif ’te ve Numûne-i Terakki’deki eğitiminin ardından 1887-1891 yılları arasında okuduğu Mühendis Mektebi’nden sanayi madalyası alarak birincilikle mezun oldu. Burada Alman mimar A. Jasmund’un mimarlık derslerine özen gösterdi, okulu bitirince Jasmund’un asistanı oldu. Devlet tarafından gönderildiği (1895) Berlin’de iki yıl mimarlık eğitimi gördü, çeşitli mimarlık bürolarında çalıştı. İstanbul’a dönünce Hendese-i Mülkiye’de göreve başladı. Harbiye Nezâreti’nde Ebniye-i Askeriyye mimarlığına tayin edildi (1901). 1908 yılında Osmanlı Mimar ve Mühendis Cemiyeti adıyla bir teşekkül kurdu. Cemiyetin 1912’de ara verilen faaliyeti 1919’da tekrar başladı. 1909’da Evkaf Nezâreti’nde baş mimarlığa atandı. Burada bulunduğu yıllarda önemli eski yapıların onarımlarını gerçekleştirdi. Beş yeni Vakıf Han, birçok türbe ve cami yaptı. Rusya tarafından kendisine ikinci rütbeden Saint Ilyatislas nişanı verildi (1910). Mescid-i ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Aksa ve Kubbetüssahra’nın onarımı için müftü tarafından Kudüs’e çağrıldı. Başarısından dolayı, İngiliz Kraliyet Mimarlar Akademisi’ne (RIBA) şeref üyesi olarak seçilen 49 kişiden biri oldu. Ankara Palas’ın yapımının tamamlanması için Kudüs’ten çağırıldı (1925). Maârif Vekâleti’nce kurulan Sanâyi-i Nefîse Encümeni başkanlığına getirildi (1926). Ankara’da birçok yapıya imza attı. Vakıflar Genel Müdürlüğü Heyeti Fenniye Müdürü sıfatıyla çalışmalar yürütürken Ankara Palas şantiyesinde kaldığı odada geçirdiği beyin kanaması sonucu öldü (1927). Naaşı İstanbul’a gönderildi. Karacaahmet’te Nuhkuyusu yakınlarına defnedildi. Yol çalışmaları sırasında bozulan mezarı Beyazıt Camii haziresine taşındı. Mimarlık açısından en verimli dönemi 19091919 arası olmuştur. Evkaf Nezâreti’ne bağlı vakıf yapılarının onarımıyla uğraşacak bir inşaat ve tamirat müdürlüğü kurulmuş ve başına getirilmiştir. “Kemaleddin Okulu” diye adlandırılabilecek bu büro, millî mimarlık anlayışını ülkenin bütün yörelerinde uygulayan bir dizi mimar, mühendis ve yapı ustasının yetişmesine imkân hazırlamıştır. Mimar Sinan hayranı olan, mimarlık ile mühendisliği çok başarılı bir şekilde birleştiren Kemâleddin, klasik mimarîye dönüş çabasıyla eserler vermiştir. Bir yönüyle de çağdaş Türk mimarlığının öncülerindendi. Hem klasist, hem modernist hem millî, hem evrensel olarak nitelenmiştir. Ahmet Cevad Paşa Türbesi, (Fatih-İstanbul 1901) Filibe Gar Binası, (Bulgaristan 1908) Kamer Hatun Camii, (Beyoğlu-İstanbul 1911) Birinci Vakıf Hanı, (İstanbul 1918) Harikzedegan Kat Evleri, (Lâleli-İstanbul 1922) Ankara Palas (1927) Ankara İkinci Vakıf Hanı (1927) Devlet Demir Yolları Genel Müdürlüğü, (Ankara 1928) Ankara Gazi İlk Muallim Mektebi (1930) eserlerinden bazılarıdır. Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 214; Yıldırım Yavuz, Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi, Ankara 1981, s. 12-23; Mimar Kemalettin’in Yazdıkları (der. İlhan Tekeli-Selim İlkin), Ankara 1997; Mimar Kemalettin ve Çağı (ed. Ali Cengizkan), Ankara 2009, s. 39; Mimar Kemalettin Proje Kataloğu (ed. Afife Batur), Ankara 2009; Zahide Yalçın, Mimar Kemalettin ve Eserleri, (lisans tezi, 1971), İÜ Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Kürsüsü; Ahmet Vefa Çobanoğlu-Özkan Ertuğrul, “Kemâleddin Bey, Mimar” DİA, XXV, 230-231. ➢ HÜSEYİN YÜRÜK

MUAZZEZ SULTAN (XVII. yüzyıl)

Sultan İbrahim’in Üsküdar’da medfun kadınlarından. Sultan İbrahim’in (1640-1648) ikinci hasekisi olup II. Ahmed’in (1691-1695) annesidir. Zevcinin öldürülmesinden sonra Eski Saray’a gönderilmiş ve uzun süre burada yaşamıştır (16481687). 1687 yılında Eski Saray civarında çıkan büyük bir yangın kısa sürede Sarayı da sardı. Sultan ve hizmetliler canlarını zor kurtardılar. Fakat, büyük bir korku yaşayan Sultan ertesi gün öldü. Naaşı Üsküdar’a nakledilerek buradaki sarayın civarına gömüldü. Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 60; Ahmed Refik Altınay, Kadınlar Saltanatı, İstanbul, 1923, s. 257-258. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

MÛSÂ PAŞA, KOCA (ö. 1647)

Üsküdar’da medfun kaptanıderyalardan. Bosnalı olup Enderûn’da yetişmiş; silahdarlıktan Mısır valiliğine atanmış; daha sonra kubbe veziri olmuştur. 1636 yılında rikâb-ı hümâyun kaymakamı olan Mûsâ Paşa daha sonra iki defa Budin valiliği yapmış; ardından Silistre valisi olmuştur. 1645’te kaptanıderya olan Mûsâ Paşa, bu sene içerisinde Venediklilerle yaptığı deniz savaşında Eğriboz’da Şehit düşmüştür. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, IV, 522-523; Danişmend, Kronoloji, V, 192. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

MÛSÂ SÜREYYÂ BEY (1884-1932)

Üsküdarlı Türk mûsıkîsi bestekârı, icrâcısı ve hocası. Üsküdar’da doğdu. Ünlü bestekâr Giriftzen Âsım Bey’in oğludur. Üsküdar Merkez Rüştiyesi ve Üsküdar İdâdîsi’ni bitirdikten sonra 1913’te devlet tarafından mûsıkî öğretimi için Almanya’ya gönderildi. Burada Prusya Kraliyet Akademisi ve Stern Konservatuvarı’nı bitirdi. Yurda dönüşünden sonra Çapa Kız Muallim Mektebi, Erkek Muallim Mektebi, Mülkiye Mektebi, Selçuk Hatun Kız Lisesi ve Tiyatro Meslek Mektebi’nde

› Mûsâ Süreyyâ Bey

mûsıkî dersleri verdi. Bu arada 1923’te ikinci defa faaliyete geçirilen Dârülelhân’da 1931 yılına kadar müdürlük yaptı, mûsıkî tarihi ve kompozisyon dersleri okuttu. 2 Aralık 1932 tarihinde Lâleli’de Türk Hava Kurumu apartmanlarındaki evinde vefat etti ve Merkezefendi Mezarlığı’na defnedildi. Ünlü tiyatro sanatçısı Muazzez Kurdoğlu, Mûsâ Süreyyâ Bey’in kız kardeşidir. Mûsâ Süreyyâ Bey ilk mûsıkî derslerini küçük yaşta babası ve ağabeyi İbrahim Sâbir Efendi’den aldı. Babasından mûsıkî nazariyatı bilgileriyle birlikte girift çalmasını öğrenmesinin yanı sıra onunla birlikte devam ettiği mûsıkî toplantılarında Hacı Ârif Bey, Zekâizâde Hâfız Ahmed (Irsoy) Efendi, Bolâhenk Nuri Bey gibi ünlü mûsıkîşinasları tanıdı ve onlardan pek çok eser öğrendi. Böylece sahip olduğu bu eser birikiminin, iyi bildiği batı metodu ile birleştirilerek, sonraki nesillere aktarılmasını sağladı. Mesut Cemil, Hüseyin Sadeddin Arel ve Ruşen Ferit Kam gibi dönemin ünlü mûsıkî adamları onu, mûsıkî bilgisi ve görgüsüyle son yüzyılın en yüksek seviyedeki sanatkârı olarak tanımlarlar. O, Türk mûsıkîsinin Batı müziğinden faydalanması üzerinde durur ancak bu suretle ortaya çıkacak olan yeni oluşumda, Türk mûsıkîsinin asıl değerlerinden hiçbir şekilde taviz verilmemesinin gerekliliğini vurgular. Mûsâ Süreyyâ Bey’in bestelerinde klâsik Türk ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

275

M MUSAHİB MUSTAFA PAŞA

mûsıkî derslerini piyanoyla yapar, kabiliyetli öğrencilerine piyano dersi verirdi. Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 224; Baki Süha Ediboğlu, Ünlü Türk Bestekârları, İstanbul 1962, s. 169175; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 254-255; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 70. ➢ NURİ ÖZCAN

MUSAHİB MUSTAFA PAŞA (ö. 1683)

Salacak’ta çeşmesi bulunan Osmanlı veziri. Kuloğlu Süleyman Ağa’nın oğludur. Enderun’dan yetişmiş, 1663-64’te IV. Mehmed’in nedimi olmuştur. 1666 yılında ikinci vezir olan Mustafa Paşa, 1673’te rikâb-ı hümâyun kaymakamı olmuş ve iki yıl sonra da Hatice Sultan’la evlendirilerek saraya damat olmuştur. 1683’te kaptanıderya, iki yıl sonra Mora seraskeri ve 1686’da Çanakkale Boğazı muhafızı olmuş, aynı yıl içinde ölmüş ve orada defnedilmiştir. Edirne’de ve Üsküdar’da birer sarayı bulunan Musahib Mustafa Paşa’nın günümüze sadece Üsküdar Salacak’taki çeşmesi kalmıştır.

 Mûsâ Süreyyâ Bey, Refik Fersan (ortada) ve Cemil Bey’le (solda)

276

mûsıkîsi üslubu dikkati çeker. Marş ve şarkılardan müteşekkil yirminin üzerinde eseri günümüze ulaşmıştır. Güftelerinin bir kısmı yakın arkadaşı Ercümend Ekrem Talu tarafından yazılan şarkıları arasında “Sen sanki baharın gülüsün, şen çiçeğimsin” mısrâıyla başlayan hüzzam, “Yine bağrımda o ateş seni andım bu gece” ve “Harâb oldum o yârin ettiğinden” mısrâlarıyla başlayan kürdîlî hicazkâr, “Tâc-ı hüsnün hükmeder şâirlerin dîvânına” mısrâıyla başlayan mâhur, “Sûziş-i aşkınla ben nâlân iken” mısrâıyla başlayan nihâvend, “Gönlümde müebbed yaşayan tatlı emelsin” ve “Sensiz geceler geçti hayâlât ile bîhâb” mısrâlarıyla başlayan sûzinâk eserleri zamanımızda da sevilerek icrâ edilmektedir. Ayrıca 1919 yılında bestelediği ve önceleri “Vatan Marşı”, daha sonra da “Mülkiye Marşı” adıyla Mülkiye Mektebi’nin marşı olarak kabul edilen “Başka bir aşk istemez, aşkınla çarpar kalbimiz/ Ey vatan, gözyaşların dinsin, yetiştik çünkü biz” mısrâlarıyla başlayan marşı da günümüzde okunup çalınan marşlardandır. Hassas, nâzik ve ağırbaşlı kişiliğiyle tanınan Mûsâ Süreyyâ Bey iyi bir giriftzen, ûdî ve piyanist idi. Okullardaki ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kaynakça: İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1945, II, 286; Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1977, II, 94-95; Haskan, YBÜ, III, 1126-1128, 1419. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

MUSAHİPZÂDE CELÂL (1868-1959)

Adı Üsküdar’la özdeşleşmiş oyun yazarı ve kültür tarihi araştırmacısı. İstanbul’un Cihangir semtinde doğdu (19 Ağustos 1868). Asıl adı Mahmut Celalettin’dir. Baba tarafından aile kökleri XVII. yüzyılın başında Kırım’dan İstanbul’a göç etmiş olan Tatar Osman Ağa’ya ulaşır. Dedesi, III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinin ünlü bestekârlarından, musahip İzzet Şakir Ağa, babası Gazhane Başkâtibi Musahipzâde Mehmed Ali Bey’dir. Topal Osman Oğulları diye bilinen ailesi, dedesinin musahiplik görevinden dolayı Musahipzâde olarak anılmış, Musahipzâde Celal imzasını kullanmış, soyadı kanunundan sonra Musahiboğlu soyadını almıştır. Anne tarafından dedesi Kantarcılar’da kantar ustası Amasyalı Mehmet Ağa’dır. Tophane’deki Firuzağa Sıbyan Mektebi ve Feyziye Rüş-

MUSAHİPZÂDE CELÂL M

zeterek başladığı oyun denemelerini 1908’den sonraki yeni ortam içinde ilerletmiş Türk Kızı, Köprülüler (1912), İstanbul Efendisi (1914) gibi eserlerini ortaya koymuştur. 1919 yılında arkadaşlarıyla İstanbul Operet Heyeti’ni kurmuştur. 1927-1936 arasında Şehir Tiyatroları’nda ardarda oynanan eserleri gişe rekorları kırmıştır. On sekiz oyunu topluca basılmış (1936) Aynaroz Kadısı ve Bir Kavuk Devrildi filme de alınmıştır. Musahipzade Celal’in oyunları töre komedisi çizgisi üzerinde durmaktadır. Eserlerinde geride bırakılmakta olan bir toplumsal yapı, karikatürize edilmiş hayat sahneleriyle hicvedilmiştir. Olayları Osmanlı’nın önceki yüzyılları içine oturtmuş olsa da, konu edindiği toplumsal bozukluklar belli bir dönemle kayıtlı görülmemiştir. Osmanlı dönemi sosyal hayatının araştırılmasını tutku haline getiren yazar sadece eleştiri yapmamış, Eski İstanbul Yaşayışı (İstanbul 1946, 2. baskı 1992) adıyla Osmanlı örf ve âdetlerinin repertuarı sayılabilecek bir eser de kaleme almıştır. Oyunlarında Karagöz, orta oyunu gibi geleneksel seyirlik sanatların unsurlarıyla Türk ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Musahipzâde Celâl Üsküdar’daki Musahipzâde Celâl Sahnesi



tiyesi’nden sonra Süleymaniye’deki Numûne-i Terakki İdâdîsi’ni bitirmiştir. Bâbıâli Tercüme Odası hulefâlığı (kâtip) göreviyle memuriyete başlamış (1889), bu sıralarda bir süre Hukuk Mektebi’ne de devam etmiştir. 1908’den sonra kendini oyun yazarlığına vermiştir. Şehzâde Tevfik Efendi’nin sarayından Firdevs Nikteristan Hanım’la evlenmiş (1914), ağır savaş şartları içinde Üsküdar Defterdarlığı’nda bandrol memurluğuna(1917), ardından maliye tahsil memurluğuna getirilmiştir (1920). 1923’te emekli olunca Evkaf Müzesi’nde (İslâm Eserleri Müzesi) uzman olarak çalışmaya başlar. Oyunları ilgi görünce, 1927’den sonra tekrar oyun yazarlığına ağırlık vermiştir. Şehir Tiyatroları Kütüphanesi’nde başladığı görevini ölümüne kadar sürdürmüş, 20 Temmuz 1959’da vefat etmiştir. Orta oyunu, karagöz gibi geleneksel seyirlik sanatlara olan düşkünlüğü sebebiyle on altı yaşındayken arkadaşlarıyla bir araya gelerek konaklarda orta oyunu oynamışlardır. Tarih ve edebiyata özel bir merakı vardı. Kendisinden önceki Türkçe telif ve tercüme oyunlara ben-

277

M MUSTAFA DEDE B. HAMDULLAH

Sokağı olarak değiştirilmiş, Şehir Tiyatroları’nın Üsküdar sahnesine de onun adı verilmiştir. Kaynakça: Sevda Şener, Musahipzade Celal ve Tiyatrosu, Ankara 1963; Özdemir Nutku, Ölümünün 20. Yılında Musahipzade Celal, İzmir 1980; Orhan Okay, “Celal (Musahipzade)”, TBEA, II, 217-218; Âlim Kahraman, Atikvalide, İstanbul 2009, s. 48-64. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

MUSTAFA DEDE B. HAMDULLAH (ö. 945/1538-39)

Mezarı Karacaahmet’te olan Osmanlı hattatlarından.

 Musahipzâde Celâl

tiyatrosunun modern dönem birikimlerinden edindiği tecrübeyi birleştirmiştir. Hayal ve yaratma gücü bakımından kuvvetli bulunmayan eserlerinde yer yer, halk masallarından gelen âşık tipler, toplumdan alınmış yardımcı tipler, orta oyunu taklitlerinden yansıyan yan tipler seçilebilmektedir. Dil ve üslup bakımından yeterli özene sahip görülmeyen yazarın teknik bakımından da bazı acemilikleri söz konusu edilmiştir. Bununla beraber, ortaya koyduğu tiplerinin giyimindeki tarihî ayrıntılar konusunda çok titiz davrandığı bilinmektedir. Adı geçen eserlerinden başka Macun Hokkası, Moda Çılgınlıkları, Fermanlı Deli Hazretleri, Kafes Arkasında, Mum Söndü gibi eserleri bulunmaktadır.

278

Üsküdar’da babadan kalma bir evi bulunan yazar, Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Şemsipaşa’da bir konakta kiracı olarak oturmuş, İstanbul’un işgali sırasında boş evlere el konulmaya başlaması üzerine Tunusbağı’ndaki baba evine geçmiştir. Üç katlı olan evin ikinci katında çalışma odası, kütüphanesi ve arşivi bulunmaktaydı. 1952’de sanat hayatının kırkıncı yılı jübilesi yapılınca birçok gazete yazarı bu evde kendisini ziyaret etmiştir. Üsküdar’ı çok seven yazar, orada ölmüş ve evinin yanı başındaki Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Yıllarca oturduğu Bakkal Bekir Sokağı’nın adı yazarın ölümünden sonra Musahipzadecelal ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Amasya’da doğdu (900/1494). Anadolu’nun yedi büyük hat üstadından biridir. Şükrullah Halîfe ile Şeyh Hamdullah yolunu ve silsilesini talebe yetiştirerek devam ettirmiştir. Mustafa Dede ile Şükrullah Halîfe neslinden Derviş Mehmed b. Mustafa Dede (ö. 1001/1593), Hamza b. Mustafa Dede (ö. ?), Üsküdarî (ö. 1023/1614), Pîr Mehmed b. Şükrullah (ö. 988/1580), Ahmed b. Mehmed b. Şükrullah (ö. 989/1581) gibi güzîde hattatlar yetişmiştir. Aklâm-ı sitteyi Şeyh Hamdullah’tan öğrenerek mezun olan Mustafa Dede, babasının vefatından sonra Abdullah Amâsî’nin derslerine devamla yazısını geliştirmiştir. Hac yolculuğu sırasında bir müddet Kahire’de kalmış, elde ettiği orada bulunan Şeyh Hamdullah’a ait murakkaları incelemiş, yazıları üzerinde alıştırmalar yapmıştır. Hac görevini yerine getirdikten sonra İstanbul’a dönmüştür. Üsküdar’da, hatla uğraştığı ve talebe yetiştirmekle geçirdiği en verimli yaşında iken yanlış uygulanan bir tedavi sonucu vefat etmiştir (“Gitti dedem cennete” [945/1538-39]). Kabri Karacaahmet Mezarlığı’nda babası Şeyh Hamdullah’ın yanındadır. Bazı hattatlar onun babası seviyesinde zarif şîve ile yazdığı kıtaların harflerini, resim yapar gibi kalemtraşla tashih ederek, kâğıtlarını da kahve telvesiyle eski hissini vermek suretiyle taklide çalışmışlardır. Geçtiğimiz asırda hattat Bakkal Arif Efendi’nin, Mustafa Dede kıtasındaki ketebe satırını göstererek, “Eğer şöyle bir Mustafa yazabilse idim kendime hattat derdim” dediği söylenir. Sanat dünyasına mushaf, en’âm, cüz, murakka’ ve kıta olarak eserler kazandıran Mustafa

MUSTAFA EFENDİ, DEVÂTÎ M

› Mustafa Dede’nin sülüs nesih kıtası

Dede’nin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde murakka’ ve kıtaları (Emanet Hazinesi, nr. 2099-2107, 2299), yazdığı Mushaf-ı Şerifi (nr. Y 406), Kehf sûresi (nr. 407), en’âm-ı şerifi (nr. 305, 306, 402); İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde Kur’ân-ı Kerîm’i (AY, nr. 6625 6566), murakkaı (AY, nr. 6508); Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi’nde murakkaı (nr. 256); Konya Koyunoğlu Müzesi’nde Kur’ân-ı Kerîm’i (nr. 9963) bilinen eserleri arasındadır. 13 Nisan 2009 tarihinde Dublin Chester Beatty Kütüphanesi’nde yaptığımız araştırmada Mustafa Dede’nin yazdığı hat ve tezhibiyle bir şaheser olan En’am-ı Şerifi’ni (M. S. IS, 1523) inceleme, fırsatımız oldu. Mustafa Dede’nin ustalığını sergileyen bu en’âm, 12 x 17 cm. boyutlarında, 25 varak, sayfada on satır güzel nesih hatla yazılmış tezhipli ve ciltlidir. Tuhfe-i Hattatîn’de adı geçen talebelerinden Hoca Abdurrahman Gubârî b. Abdullah (ö. 974/1566-67), Şeyh Abdurrahman (ö. 971/156364), Ulvî (ö. 993/1585), Pîr Mehmed b. Şükrullah (ö. 988/1580), Derviş Mehmed b. Mustafa b. Şeyh Hamdullah (ö. 1001/1592-93), Mehmed Dal Çelebi (ö.1013/1604-5), Ali b. Hüsâm, Hamza b. Mustafa Dede ünlü Osmanlı hattatlarındandır. Kaynakça: Müstakimzâde, Tuhfe, s. 528; Suyolcuzâde, Devhatü’l-küttâb, s. 117; Habîb, Hat ve Hattâtân, İstanbul 1305, s. 81; Nefeszâde İbrâhim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstanbul 1938-39, s. 55; Âlî Mustafa Efendi, Menâkıb-ı Hünerverân (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal), İstanbul 1926, s. 24. ➢ MUHİTTİN SERİN

MUSTAFA EFENDİ, DEVÂTÎ (ö. 1660)

Üsküdar’da medfun Celvetî Şeyhi. XVII. yüzyılda yaşamış, Celvetiyye tarîkatine mensup bir şeyhtir. Ne zaman ve nerede doğduğuna ait net bir bilgiye sahip değiliz. Gençliğinde divit sanatıyla meşgul olduğu için Devâtî veya Divitçi namıyla tanındığı nakledilmektedir. O dönem, Üsküdar divitçileriyle tanınırdı. Hatta “Divitçiler” isminde bir mahallesi dahi vardı. Mustafa Efendi, sonraları tasavvufa yönelerek Aziz Mahmûd Hüdâyî Efendi’nin halifesi Muk’ad Ahmed Efendi’ye intisap etmiştir. Gayret ve istidâdıyla tasavvuf yolunda kısa sürede ilerleyen Mustafa Efendi, şeyhi Ahmed Efendi’nin emriyle Kastamonu’ya halkı irşad etmesi için halife olarak gönderilmiştir. Bir müddet bu vazifeyi icra ettikten sonra, onun sağlığında, (1049/1639’dan önce), İstanbul’a dönerek ilme yönelmiş ve ulemâdan birinin yanında mülâzım olmuştur. Medrese tahsilini gereğince tamamladıktan sonra bir kırklı medresede, daha sonra 1061/1651 senesi Cemâziyelâhir’inde Neffâtî Şeyh Mehmed Efendi yerine Molla Kestel Medresesi’nde müderris olup 1061-1062 yılları arasında bir sene bu göreve devam etmiştir. 1062/1652 senesi Safer’inde Vânî Ali Efendi yerine Üsküdar’daki Validesultan Dârülhadîsi müderrisliğine getirilmiştir. 1067/1657 senesinde bu vazifesinden kendi isteği ile ayrılarak Üsküdar Bülbülderesi Selmanağa Mahallesi’nde bir tekke inşa edip buÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

279

M MUSTAFA EFENDİ, DEVÂTÎ

 Üsküdar’daki Devâtî Mustafa Efendi Tekkesi

280

rada irşad faaliyetlerine başlamıştır. Şeyhcâmii Tekkesi diye de bilinen Devâtî Mustafa Efendi Tekkesi, Üsküdar Bülbülderesi Selmanağa Mahallesi, Selmân-ı Pâk Caddesi ile Şeyhcâmii Sokağı kavşağı üzerinde bulunmaktadır. Kaynaklarda bu yapının bânîsi olarak Devâtî Mustafa Efendi, Arslan Ağa, Kethüdâ Arslanağazâde Mustafa, Divitçizâde Mehmed Efendi isimleri geçmektedir. Arslan Ağa, Mustafa Efendi’nin babasıdır. Bu yapıyı cami ya da mescid-tekke olarak yaptırmaya başlamış, fakat bitirilmesine ömrü vefa etmeyerek kitabeden anlaşıldığına göre 1060/1650 senesinde vefat etmiştir. Yarım kalan inşaatı oğlu Mustafa Efendi tarafından tamamlanmış ve vakfiyesi babası Arslan Ağa adına tanzim edilmiştir. Yapının bitirildiği 1061/1651 senesinde Mustafa Efendi müderrisliğe başlamış, altı sene bu vazifeyi sürdürdükten sonra müderrislikten ayrılarak adı geçen camide irşad hizmetlerine başlamıştır. Bundan sonra cami de tekkenin tevhidhânesi olarak hizmet verir olmuştur. Muhtemelen bu tarihten sonra Mustafa Efendi tarafından selamlık, harem, mutfak ve derviş hücreleri ilave edilerek genişletilmiştir. Tekkesinde irşad faaliyetlerini yürütmekte ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

olan Mustafa Efendi, 1070/1659-1660 senesinde vefat ederek tekkenin bahçesine defnedilmiştir. Üzerine daha sonra bir türbe inşa edilmiştir. Zamanla etrafında küçük bir mezarlık oluşan bu cami tevhidhânesinde bugün Şeyhcâmii ismiyle ibadet edilmektedir. Devâtî Mustafa Efendi, tasavvufi düşünce ve tecrübelerini vâkıât türünün bir örneği olarak Tuhfetü’s-sûfiyyîn adıyla kaleme almıştır. Bu eser Necdet Tosun tarafından sadeleştirilmiş ve Şeyh Mustafa Devâtî Vakfı tarafından, Şeyh Mustafa Devâtî, Tuhfetü’s-sûfiyyîn (Sûfîlere Hediye) ismiyle yayımlanmıştır. Mustafa Efendi, Fidancı Mehmed Efendi ve Abdülbaki Dede gibi halifeler yetiştirmiş, vefatıyla boşalan tekkenin şeyhliğini oğlu, Devâtîzâde Mehmed Tâlib Efendi (v. 1090/1679) üstlenmiştir. Kaynakça: H. Kâmil Yılmaz, Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarikatı, İstanbul 1984, s. 278-279; Necdet Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Sûfiler, Devlet ve Ulemâ (XVII. Yüzyıl), İstanbul 2001, s. 363-364; Necdet Tosun, Şeyh Mustafa Devâtî, Tuhfetü’s-sûfiyyîn, İstanbul 1996, s. 1-13; Mustafa Özdamar, Dersaâdet Dergâhları, İstanbul 1994, s. 234; M. Baha Tanman, “Devâtî Mustafa Efendi Tekkesi”, DBİst.A, III, 42; Sâlim Bostancıoğlu, Üsküdar Dergâhları (haz. Ahmed Yüksel Özemre), İstanbul 2003, s. 35-36; Haskan, YBÜ, I, 490-491; II, 635. ➢ NECDET YILMAZ

MUSTAFA FAZIL PAŞA M

MUSTAFA ENVER (ö. 1872)

Üsküdar’da medfun tekke şeyhlerinden. İstanbul’da doğdu (1824). İbrahim Müteferrika’nın soyundan Said Efendi’nin oğludur. İlk eğitimini tamamladıktan sonra Üsküdar müderrislerinden Kara Hüseyin Efendi’den icazet aldı. Defter-i Hâkânî’de çalışmaya başladı. Aynı yıllarda Üsküdar İnadiye’deki Nalçacı Halil Efendi Dergâhı’nda Şeyh Reşid Efendi’nin (ö. 1863) tasavvufî sohbetlerine katıldı. Babasının vefatından sonra Üsküdar’a taşınarak bu tekkeye daha sık gidip gelmeye, bir süre sonra dünya işlerinden uzaklaşıp vaktinin çoğunu orada geçirmeye başladı. Bu yıllarda Kuşadalı İbrahim Efendi’nin müntesiplerinden Nâşir Efendi’nin (ö. 1871) sohbetlerine de katıldı. Kırk yaşlarında Kuşadalı halifelerinden Bosnalı Mehmet Tevfik Efendi’nin manevî terbiyesi altında kemalini arttırdı. Onun ölümünden sonra Üsküdar’da İnadiye civarında Nalçacı Dergâhı’nın postnişini oldu (1867). 22 Eylül 1872’de vefat edince Nalçacı Halil Efendi Camii haziresine defnedildi. Tercüme-i Kelimât-ı Kümeyl b. Ziyâd, Tercüme-i Babü’ş-şüyûh min Fütûhâti Mekkiyye, Tercüme-i Usûl-i Aşere adlı eserleri ve bugüne kadar ele geçmeyen bir Divan’ı bulunmaktadır. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 170; Hüseyin Vassâf, Sefîne, IV, 130; İbnülemin, SATŞ, I, 318; Azmi Bilgin, “Üsküdarlı Bir Şair ve Mutasavvıf: Mustafa Enver (Enverî, 1824-1872)”, Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, II, 203-214. ➢ AZMİ BİLGİN

MUSTAFA FAZIL PAŞA (1829-1875)

Çamlıca’da köşkü bulunan Osmanlı devlet adamı. Kahire´de doğdu (1829). Babası İbrahim Paşa, dedesi Kavalalı Mehmet Ali Paşa´dır. Dönemin âlimlerinden özel dersler alarak eğitimini tamamladı. İstanbul´a gelerek (1846) Sadaret Mektubî Kalemi’ne girdi. Önce Maârif (1862) sonra Maliye Nâzırlığı’na getirildi (1863). 1865´te Meclis-i Hazain başkanlığına atandı. Sadrazam Fuad Paşa ile ters düşünce Osmanlı sınırları dışına çıkartıldı. Mısır´a gitmesine izin verilmeyince önce Napoli sonra Paris´e gitti. Avrupa´daki Jön Türk hareketiyle yakından ilgilendi. Orada

› Mustafa Fazıl Paşa

çıkarılan Muhbir, Hürriyet, Ulum gibi gazetelere yardımda bulundu. İlim ve mûsıkî erbabını destekledi. Veraset usulü değiştirilince Mısır valisi olma hakkı elinden alındı, buna karşılık yüklü bir para verildi. Sultan Abdülaziz´i Avrupa seyahati sırasında karşılayanlar arasında yer aldı. Kendisini affettirerek İstanbul´a döndü. İkinci kez Maliye Nâzırlığı’na getirildi (1870). Vefatı üzerine (2 Aralık 1875) Eyüp Mihrişah Valide Sultan İmareti bahçesine defnedildi. Üsküdar Kısıklı caddesi üzerinde bir köşkü vardı. Rivayete göre İstanbul’daki ilk maskeli balo bu köşkte yapıldı. Aynı zamanda köşk Genç Türkler’in gizli toplantılarına da ev sahipliği yaptı. Mustafa Fazıl Paşa’nın ayrıca Kandilli İskelesi’nin yanında muhteşem bir yalısı vardı. Kaynakça: M. Zeki Pakalın, Tanzimat Maliye Nazırları, İstanbul,ts., II, 3-50, Haskan, YBÜ, III, 1390-1391, Halûk Y. Şehsuvaroğlu, “Çamlıca”, İst.A., VII, 3710-3711. ➢ NURDAN ŞAFAK

MUSTAFA İSAMEDDİN EFENDİ (ö. 1789)

Üsküdarlı mutasavvıf; ilim ve edebiyat adamı. Babasının adı Abdullah’tır. Kaynaklarda Üsküdarlı olduğu belirtilmiştir. İlmiye sınıfından ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

281

M MUSTAFA İSAMEDDİN EFENDİ

olup kadılık yapmıştır. 1754’te ilmiye sınıfına imtihanla girdi, Üsküdar’da (1178) ve Edirne’de (1787) müderrislik yaptı. Nakşibendî tarikatına mensuptur. Abdullah Nidâî-i Kaşgarî’den hilafet aldı. Dinî ilimlerin yanında edebî bilgileri de öğrendi. Üçüncü Selim’in hükümdar olduğu 1789 yılında Üsküdar’da vefat etti. Gülşen-i Şâhidî alâ Tuhfe-i Şâhidî, Şerh-i Arûzi Endülüs (matbu), Tercümetü’r-Risâletü’l-Mehdiyye, Şerhu Bânet Suad, Şerhu Kasîdeti’t-Tâiyyet li-Abdilkadir el-Geylânî, Şerhu’l-Kasîdeti’d-Dimyatiyye, Şerhu Ebyâti Muhtatasari’l-Maân el-Müsemmât alâ vezni Bânet Suad, Mîzâ-nü’l-Acem, Tuhfetü’d-dârriyye fî şerhi Kasideti’l-Ensâriyye, Tercüme-i Mefâtîhü’d-Dürriyye, Şerhu Nevâbiğü’l-kelim gibi eserleri bulunmaktadır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 471; Osmanlı Müellifleri, I, 369-370; Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-endûz’u (haz. Rıza Oğraş), Burdur 2001, s. 203-204. ➢ AZMİ BİLGİN

MUSTAFA ZEKÂYÎ EFENDİ (ö. 1812)

282

Hankahı’na devam ederek Seyyid Fazlullah Efendi’ye intisap etti. On beş sene onun hizmetinde bulundu; müezzinlik ve zâkirlik yaptı. Şeyhinin vefatı üzerine Simavlı Hacı Hasan Efendi’den tasavvuf eğitimini tamamlayıp İstanbul’a döndü (1805). Sinâniyye şeyhlerinden Çuhadar Muhammed Efendi’den ayrıca hilâfet alarak Topkapı ile Şehremini semti arasında, Arpa Emini Mahallesi’ndeki Ümmî Sinan Dergâhı meşihatine tayin edildi. Burada irşad görevini sürdürürken 1812 yılında vefat etti. Görevli olduğu tekkeye defnedildi. Şiirlerinde Fuzulî havası sezilir. O aşk ateşiyle tutuşup yanmaktan zevk almış bir sûfîdir. Divanında Hz. Peygamber için yazdığı naatlardan başka, Kerbelâ ve Hz. Ali için yazılmış mersiye ve naatlar da dikkat çekmektedir. Şiirlerine genel olarak tasavvuf düşüncesi hâkim olsa da bazılarında rindâne, hakîmane, kalenderâne bir hava da görülür. Şeyh Muhammed Nasûhî Efendi’nin türbesinin dış cephesindeki kitabede yer alan müfred Şeyh Mustafa Zekâyî’ye aittir:

Üsküdarlı şair, tarikat şeyhi, mûsıkîşinas.

Makām-ı evliyâdur menba-ı feyz-i fütûhîdir Edeble dâhil ol sûfî bu dergâh-ı Nasûhîdir

Üsküdar muhafızı mîr-i mîrân (beylerbeyi/vali) Hacı İbrahim Bey’in oğludur. Babası aslen Bursa Yenişehir’dendir. Üsküdar’da dünyaya geldi. Doğum tarihi bilinmemektedir. Öğrenim hayatıyla ilgili bilgi bulunmasa da divanından İstanbul’da iyi bir eğitim aldığı anlaşılmaktadır. Babası İbrahim Bey’in ölümüne kadar Bâbıâli’de Dîvân-ı Hümayun Kalemi’nde çalıştığı bilinmektedir. Babasının ölümünden sonra tasavvuf yoluna girerek memurluktan ve İstanbul’dan ayrıldı. Simav’da Halvetiyye Şa‘bâniyye’den Hacı Hasan Efendi’ye intisap ederek tasavvuf ve tarikat yolunda ilerledi. Bir kıtasından anlaşıldığına göre Şeyh Şa‘bân-ı Velî’den feyz almıştır:

Mustafa Zekâyî Efendi, güftesi de kendisine ait olan evsat usulünde tevşihi (Ey nübüvvet tahtının şâhı Habîb-i Kibriyâ) ile bestekârlık gücünü de göstermiştir.

Tarîk-ı Halvetiyye’nin pertevi nûr-ı Celî’dendir Kemâlât-ı Velâyet anlara sırr-ı Alî’dendir Görüp hâlât-ıla devrânımız dahl itme ey zâhid Bize feyz-i İlâhî Şeyh Şa‘bân-ı Velî’dendir

Antep’te doğdu (1755). Tam adı Seyyid Ahmed Âsım’dır. Yaptığı tercümeler sebebiyle “mütercim” unvanını aldı. Babası tanınmış bilgin ve şairlerden Mehmed Cenânî Efendi’dir. İyi bir eğitim gördü. Dinî ilimlerden başka Arapça öğrendi, hat meşk etti; şiir ve edebiyat dersleri aldı. Antep Mahkemesi Kalemi’nde görev yaptı. Bu yıllarda ünlü bilgin ve şairlerin meclislerine

Uzun süre ayrı kaldıktan sonra Üsküdar Doğancılar’da Hacı Ahmed Paşa Kadınlar Hamamı karşısındaki evine geri döndüğünde ailesi neredeyse onu tanıyamamıştır. Üsküdar’da Nasûhî ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kaynakça: Şemseddin Sami, Kāmûsü’l-a‘lâm, İstanbul 1308, III,2225; Fatîn Efendi, Tezkire-i Hâtimetü’l-eş‘âr, İstanbul 1271, s. 96; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz), İstanbul 2006, IV, 164-165; Suud Yavsı, Şair Mustafa Zekâi, İstanbul 1941. ➢ AZMİ BİLGİN

MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ (1755/1819)

Üsküdar Nuhkuyusu’nda evi olan, Kamus mütercimi, dil bilgini.



MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ M

Mütercim Âsım Efendi › Mütercim Âsım Efendi’nin Karacaahmet Mezarlığı'ndaki kabri

de katılarak bilgi ve görgüsünü arttırdı. Bir süre divan kâtipliğini yaptığı Mehmed Nuri Paşa’nın sarayla arası açılınca sıkıntılı günler geçirdi ve Kilis’e kaçmak zorunda kaldı. Bu süreçte malını mülkünü kaybetti, kütüphanesi yağma edildi. 1789’da İstanbul’a gitmeye karar verdi. Burhân-ı Katı‘ Tercümesi ilim âlemince tanınmasını sağladı. Bu eseri sunduğu III. Selim, bir göreve tayinini emrettiği gibi kendisine ev tahsis edildi ve maaş bağlandı. Arapça öğrenmek isteyenler için Tuhfe-i Âsım’ı yazdı. Siyer-i Halebî’yi Arapça’dan tercüme edip onu da III. Selim’e sununca padişahın yardımıyla Hicaz’a gitti. Medine’de görüştüğü hocası Abdullah Necib Efendi’nin tavsiyesiyle Şerh-i Siyer-i Halebî’yi yazdı. Hacdan dönerken Şam’a ve Halep’e uğradı. Antep’e ve Maraş’a gitti. Daha sonra İstanbul’a ailesiyle birlikte döndü ve Üsküdar’da bulunan Nuhkuyusu’ndaki evine yerleşti. Molla Gürânî Mescidi’nde ders okuttu. 1807’de vak‘anüvis oldu. Süleymaniye müderrisi iken Selanik kadılığına gönderildi (1814). 27 Kasım 1819’da İstanbul’da öldü. Mezarı Karacaahmet’te Harmanlık’tan Miskinler’e giden yolun sağ tarafındaki set üzerindedir.

Tarih alanında yazdığı eser ve çevirileri yanında şairliği de vardır. Bazı şiirleri bestelenmiştir. Muhammed Hüseyin Tebrîzî tarafından yazılan Farsça sözlüğü (Burhân-ı Katı‘) tercüme ederken otuzdan fazla sözlükten yararlandı. Fîrûzâbâdî’nin Arapça sözlüğünün Türkçe’ye tercümesi olan Kamus Tercümesi’ni beş yılda tamamladı. Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, I, 66-72; Ömer Asım Aksoy, Mütercim Asım: 1755-1819, Ankara 1962. ➢ AZMİ BİLGİN

283 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

N

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

NÂBÎ (ö. 1124/1712)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun ünlü Osmanlı şairi. 1642’de Urfa’da (Ruha) doğdu. Babası Seyyid Mustafa’dır. Hayriyye’sinde atalarının ilim sahibi olduklarını, nesebinin ünlü olduğunu söyler. Çocukluk ve gençlik dönemlerini Urfa’da geçirdi, iyi bir eğitim aldı. Arapça ve Farsça öğrendi. Yakup Halife adlı bir şeyhe bağlandı. 1666’da İstanbul’a gitti. İlk zamanlar İstanbul’da aradığını bulamadıysa da Padişah IV. Mehmed’in musahibi Damat Mustafa Paşa’yla tanışıp onun dostluğunu kazanınca rahat bir hayata kavuştu. Paşa’nın divan kâtibi oldu, döneminin büyük şairlerince tanınmaya başladı. Lehistan seferine katıldı. Edirne’de şehzadeler için düzenlenen sünnet düğününde bulundu, buradaki şenlikleri Surnâme adlı eserinde anlattı. Urfa yoluyla hacca gitti. Medine’ye vardığında “Sakın terk-i edebden kûy-ı mahbûb-ı Hudâdır bu” mısrâıyla başlayan gazel formundaki ünlü naatını kaleme aldı. Hac seyahatinden sonra Tuhfetü’l-Haremeyn adlı eserini yazdı. Bir süre Mustafa Paşa’nın kethüdâlığını yaptı. Daha sonra bu görevinden ayrılan şair, paşanın ölümüne kadar Boğazhisar’da kaldı. Daha sonra Halep’e gidip yerleşerek burada rahat bir hayat sürdü. Ünlü eseri Hayriyye’yi burada yazdı. Padişah III. Ahmed kendisine zaman zaman çeşitli hediyeler gönderdi. Çorlulu › Nâbî’nin Karacaahmet’teki mezarı

285 üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

N NÂBİZÂDE NÂZIM  Nâbizâde Nâzım

Ali Paşa’nın sadâreti yıllarında bir ara oturduğu mâlikânesi elinden alınmış, aylığı kesilmiş olsa da bu uzun sürmedi. Halep valisiyken ikinci kez sadrazamlığa atanan Baltacı Mehmed Paşa onu İstanbul’a götürdü (1710). Birçok şair onun İstanbul’a gelişini sevinçle karşıladı. Bu döneminde de İstanbul’un edebiyat ve kültür muhitlerinde büyük bir takdir topladı, “şeyhu’ş-şuarâ” olarak nitelendirildi. Darphane eminliği yaptı; başmukabelecilik ve mukabele-i süvârîlik gibi çeşitli mansıplar verildi. 13 Nisan 1712’de ölen şair Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Türk şiirinde hikemî tarzın en büyük temsilcisi kabul edilir. Eserlerinde mahallileşme unsuları da belirgin bir şekilde görülür. Adı geçen eserlerinin dışında Divan’ı başta olmak üzere, Tercüme-i Hadis-i Erbaîn, Hayrâbâd, Münşeat, Fetihnâme-i Kamaniçe, Zeyl-i Siyer-i Veysî ve Farsça Divançe’si bulunmaktadır. Kaynakça: Muallim Naci, Osmanlı Şairleri, Ankara 1986, s. 312-314; Nâbî, Divan (haz. Ali Fuat Bilkan), İstanbul 1997, I-II; Agâh Sırrı Levent, Nabi’nin Surnâmesi, İstanbul 1944, s. 5, 10; Abdülkadir Karahan, Nâbî: Hayatı, Sanatı, Şiirleri, İstanbul 1953. ➢ AZMİ BİLGİN

NÂBİZÂDE NÂZIM (1862-1893)

Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verilen hikâye ve roman yazarı. Nâbi Bey’in oğludur. Küçük yaşta önce annesini, daha sonra babasını kaybedince üvey annesiyle dayıları tarafından büyütüldü. Tophane’deki sıbyan mektebinin arkasından Fevziye Rüşdiyesi’ni ve Beşiktaş Askerî Rüşdiyesi’ni bitirip Mühendishâne-i Berrî’ye girdi. 1884’te Topçu Mülâzımı Sânisi rütbesiyle Erkân-ı Harbiye sınıfına ayrıldı. 1886’da Erkân-ı Harp yüzbaşısı rütbesiyle mezun oldu. İki yıl öğretmenlik yaptıktan sonra 1888’de kolağalığına yükseldi. 1889’da Erkân-ı Harbiye Dairesi’ne tayin edildi. Araştırmalarda bulunmak üzere bir süre Suriye’de kaldı; geri dönünce Mecidî nişanıyla ödüllendirildi. Kemik veremi teşhisiyle bir yıl kadar Haydarpaşa Hastahanesi’nde tedavi görmesine rağmen kurtarılamadı ve 6 Ağustos 1893’te en verimli yaşında vefat etti. Mezarı Üsküdar’da Miskinler Tekke286 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

si’nden Saraçlar Çeşmesi’ne inen yol üzerindedir. Oldukça genç sayılabilecek bir yaşta vefat etmesine rağmen şiir, hikâye, roman, makale ve tercüme vadisinde bir hayli eser ortaya koyan Nâbizâde’nin asıl önemi, Türk edebiyatında realist akımın ilk yerli örneği kabul edilen Karabibik (1890) adlı uzun hikâyesi ile Zehra (1896) romanından gelmektedir. Nâbizâde Nâzım’ın roman ve hikâye ile tercih ettiği realizm ve natüralizm akımları hakkındaki derli toplu görüşlerini Karabibik ve Hasba’nın (1891) önsözlerinde bulmak mümkündür. Nâbizâde Nâzım’ın yukarıda adı geçenler dışındaki eserlerinden bazıları şunlardır: Heves Ettim (1885), Yâdigârlarım (1886), Hâlâ Güzel (1891), Seyyie-i Tesâmüh (1891), Esâtîr (1892). Kaynakça: İsmail Hikmet (Ertaylan), Nâbizâde Nâzım, İstanbul 1933; Tahir Alangu, 100 Ünlü Türk Eseri, İstanbul 1974, I, 704-714; Necat Birinci, Nâbizâde Nâzım, Ankara 1987; Himmet Uç, Nâbizâde Nâzım, İstanbul 2007. ➢ ABDULLAH UÇMAN

ABDURRAHMAN N

ZEHRA’DAN «Teehhülün (evlenmenin) ilk yazını Şevket’in arzu ve tertibi veçhile Bulgurlu’da kemal-i saadetle (büyük bir saadet içinde) geçirdiler. Libâde civarında minimini bir köşk tutulmuş ve aile halkı oraya nakletmişti. Köşkün bir cephesi Kayışdağı’yle Erenköyü cihetine, arka cephesi tamam Libâde ve Çamlıca’ya müteveccih olup, bir tarafını deniz, diğer tarafını Uzunçayır almıştı. Bina beş altı dönümlük bir bağ içinde bulunup, civarında da büyük bir ekin tarlası bulunmakta idi. Köşk, bir zemin katı üzerinde tek bir kattan ibaret ahşap bina olup, beş oda, bir geniş sofa, bir avlu, iki küçük oda, bir mutfaktan ibaret idi. Binanın haricinde bir ahır ile bir arabalığa merbut hizmetçi odası vardı. Bu ahıra bir güzel arap kısrağıyle bir tek çukurova bağlanmış ve arabalığa da tek koşulu narin bir mylord çekilmiş idi. Köşkün ön cephesinde bir pencere önüne oturulup da nazar-i temaşa şöyle bir etrafa gezdirilecek olsa, görülecek manzara-i lâtifeyi seyre doyulamazdı. Bir kere bu levha-i zîbanın (süslü levhanın) hududunu, bir taraftan gümüş renkli bir derya-yi rakid (durgun bir deniz) içinde, deniz kızı letafetinde arz-i endam eden Adalarla, bunların gerisinden doğru uzaktan uzağa yüksek tepelerini gösteren Katırlı ve Keşiş dağları tahdit eder (sınırlar). Hududun nihayeti, Erenköy’ünün arkasından doğru latîfü’l-manzar (latif görünüşlü) Kayışdağı tepesi bu hududu taht-i hâkimiyetinde tutmaktadır. Bundan sonra hudut Uzunova çayırına karışıp Büyük Çamlıca tepesine kadar uzanır gelir. Bu hudud-i lâtife içinde mahsur (çevrili) kalan asıl zemin ise ötesine berisine zarif köşkler, nazar-rübâ bağlar, tarâvetli ağaçlıklar, «hoş-manzar» tarlalar serpilmiş bir saha-i vesiâdan (geniş bir alandan) ibaret bulunur. Nazar-i temaşa, bu vüsat-i «tabiat-âbat» içinde, bağdan bağa, tarladan tarlaya, tepeden tepeye, ağaçtan ağaca kona kona, ve neşe kanatlarını derya-yi hemvarın (dümdüz denizin) serin sularına çarpa çarpa, bir «mürg-i sefa-pervaz» (neşe ile uçan bir kuş) gibi koşup durmaktan hiç yorulmaz. Burada hava gayet halis, su nihayet derece nefîstir. Hele guruba yakın, bu ovaya öyle bir reng-i lâhutî çöker ki, Çamlıca tepelerinden birisine çıkıp da şu saha-i bedayie atf-i nigâh-i meftuniyet eden (şu güzellikler alanına meftunlukla bakan) zevk-âşinayi tabiat (tabiatten zevk alan kimse) için, âlem-i imkânda (bu dünyada) neşenin, sefanın ve zevkin bu derecesi hakikaten «lâhuti» tavsifine lâyık görülür. Aman Yarab! O koca ovayı şu zamanda görmeli! Tabiatte en mebzul olan yeşil rengin tasavvur olu-nabilecek çeşitlerinin kâffesini câmi bulunan zemin-i mütemevvic (yeşil rengin akla gelebilecek çeşitlerinin hepsi arasında bulunan dalgalı toprak) içinde kıvrıla kıvrıla şu cihete bu cihete uzanıp giden yollar üzerinde sürüler, çiftçiler, bağcılar, öküz arabaları, katar-katar yerlerine yurtlarına doğru ağır ağır yürürler. Kadın erkek, çoluk çocuk, çayırlara, tepelere dökülür. Herkes rast geldiği yere oturuverir. Ne zeminde rutubet, ne havada soğuktan eser bulunmaz. Çocuklar ekin tarlaları, üzüm bağları kenarlarında koşuşurlar. Genç kızlar kelebek gibi, çiçekten çiçeğe konarlar. Sevdalı delikanlılar bu letafeti uzaktan temaşa ile zevkyap olurlar. İhtiyarlar ise gençlere mânidar (manalı) tebessümlerle selam verir geçerler. Herkes şen, herkes bahtiyar görünür». —Nâbîzâde Nâzım 287 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

N NAKŞİDİL SULTAN

 Nakşidil Sultan › Nâmık Kemal

NAKŞİDİL SULTAN (ö. 1817)

Sultan I. Abdülhamid’in Alemdağ’da çeşme yaptıran kadınlarından. Cariye kökenli sultanlardandır. Oğlu Şehzade Mahmud’un (II.) tahta çıkması üzerine valide sultan olmuştur. 1816 yılında hastalanan Nakşidil Sultan, hekimbaşının tavsiyesi üzerine tebdili hava için bir süre Çamlıca’da Gümrükçü Osman Ağa’nın köşkünde kalmış, fakat iyileşememiştir. Ertesi yıl verem hastalığından ölmüş, Fatih’teki türbesine gömülmüştür Sultanahmet’te, Üsküdar Alemdağ’da çeşme, Fatih’te türbesinin yanında çeşme, sebil ve imaret yaptırmıştır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, I, 85; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1943-1945, I, 210, 240; II, 404; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 107-108; Haskan, YBÜ, III, 1129-1130. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

NÂMIK KEMAL (1840-1888)

Çamlıca’da günleri geçmiş, İntibah romanında bu çevrenin tasvirine yer vermiş ünlü Osmanlı şair ve yazarı.

288

Anne tarafından büyükbabası Abdüllatif Paşa’nın Tekirdağı’ndaki konağında dünyaya geldi. Asıl adı Mehmed Kemal’dir. Baba tarafından, önemli şahsiyetler yetiştiren köklü bir aileye ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

mensuptur. Küçük yaşta annesini kaybedince, çocukluk ve gençlik yılları büyükbabasının görevleri dolayısıyla onunla birlikte bulunduğu Afyon (1846-1848), Kars (1853), Sofya (18551857) gibi şehirlerde geçti. Sofya’da iken şiirler yazmaya başladı. İstanbul’a döndükten sonra bir ara Encümen-i Şuarâ toplantılarına da katıldı (1857). 1862’de Şinasi’yi tanıdıktan sonra bütünüyle hayatının yönü değişti. Şinasi Paris’e giderken Tasvîr-i Efkâr gazetesini ona bıraktı (1865). Burada yazdığı fikrî ve edebî yazılarla kısa zamanda kamuoyunun dikkatini çekmeyi başardı. 1865’te, Osmanlı Devleti’ni içine düştüğü siyasî bunalımdan kurtarmak üzere gizlice kurulan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin kurucuları arasında yer aldı. Siyasî mücadelesine devam edebilmek üzere Ziya Paşa ile birlikte Paris’e kaçtı (1867); oradan Londra’ya geçti. Londra’da yine Ziya Paşa ile birlikte Hürriyet (1868-1871) gazetesini çıkardı. Kasım 1870’te İstanbul’a döndü. 1872’den itibaren İbret gazetesinde yazılar yazmaya başladı. Nisan 1873’te, Osmanlı Tiyatrosu’nda temsil edilen Vatan yahut Silistre piyesinin seyirciler üzerinde uyandırdığı etkiden telaşlanan hükümetin emriyle tutuklanarak Magosa’ya sürgüne gönderildi. Siyasî bir aftan (30 Mayıs 1876) yararlanarak İstanbul’a geri döndü. 1877’de I. Meşrutiyet’in ilânını takip eden

İNTİBAH'TAN

ABDURRAHMAN N

“Ey âlem-i misâlin seyyah-ı hûşyârı Hiç kasr suretinde gördün mü nevbahârı?” —Nedim [Ey rüya âleminin aklı başında yolcusu/sen ilkbaharı hiç köşk şekline girmiş bir halde gördün mü]

İstanbul’u görenlerin malumudur ki Çamlıca köşkü, ruh-perverlikte nevbahardan aşağı kalır bedâyi-i rüzgârdan değildir. Binası bir tarafa dursun, yalnız bulunduğu mevki İstanbul’un en müstesna bir noktası olduğu gibi, İstanbul bir mâlike-i deryâ-yı letafettir ki yalnız hazin hazin sahillerine yüz sürerek pîşgâhından akıp giden deryanın safası mevkiin bütün cihan içinde akransızlığını ispata kifayet eder. İstanbul denilen mecmua-i bedâyiin hâvi olduğu her türlü nevâdiri bir bakışta gösterecek bir nokta ise Çamlıca’dır: Boğaziçi’nde bir büyük orman veya bir küçük körfez yoktur ki Çamlıca’nın pâmâl-i nezâreti olmasın, Pâyitahtımızın Beyoğlu gibi, Galata gibi, Bâbıâli civarları gibi, Sultan Bayezit gibi hangi mamur ciheti görülür ki Çamlıca’nın nazar-ı temâşâsından kendisini saklayabilsin. İstanbul’da tesisât-ı atîka ve ebniye-i meşhûreden hiçbiri var mıdır ki Çamlıca tasvirini almak mümkün olmasın. Çamlıca o nazargâh-ı ibrettir ki bahar içinde insan çeşmesinin yanına çıkar da başını kaldırır etrafına bakınır ise gözünün önünde tabiî, sınaî, fennî nice yüz bin türlü bedâyiden mürekkep bir başka âlem görür. Bayağı hadaka-i basar o âlem-i bedâyiin bir mehâret-i fevkalâde ile nokta-i vâhideye sığıştırılmış haritasına döner. Bir de gözünü aşağı meylettirmek isteyince nûr-i nazarı -cihânın her türlü ezhârını câmi şukûfezâra düşmüş zenbur gibi- dakikada bir çiçeğe işleyerek, saniyede bir meyve ile oyalanarak aheste aheste sahil-i deryaya gidinceye kadar tâb ü tuvândan kesilir. Çamlıca’ya Firdevs-i alânın yere inmiş bir kıt’ası denilse şâyestedir. Feyyâz-ı kudret âlemde âb-ı hayat icadını irade etmiş olsaydı o hasiyeti Çamlıca suyuna verirdi. Bundan takrîben sekiz sene evvel orada bir tulû seyretmiş idim. Semadan zemine nur yerine ruh yağıyor kıyas ettim. Seyir yerleri zevkim değildir. Tatil günleri her türlü beşâretten berî bir kuru ülvan için -boyanmış cellât kemendi denilmeye lâyık- bir sıkı boyunbağı takarak ve -süslü tomruk vasfına şâyân- bir çift dar potin giyerek sabahtan akşama kadar araba arkasında devr ile fısk ü hırmânı cemetmek ve akşamdan sabaha kadar hunnak eziyeti ve nasır cefasıyla

yatakta inlemek gibi şeylerde bir safa göremem. Hele cuma ve pazar günleri Unkapanı’ndan bir piyade tutup da yolda seksen kayığa çatarak, doksan girdâb-ı mehâlikten geçerek o nâzenîn Kağıthâne deresine duhûl ile tozdan dumandan yapma bir insan resmi veya teşbihin daha doğrusu istenilir ise “Hazer hazer ki ecel nâresit medfûnem” mısrâına mâsadak olmağı iltizam etmişçesine mezarını omuzuna almış bir cadı (câdu) şekline girmek, sonra da bu halin adını eğlence koymak hiç aklımın erdiği şeylerden değildir. Fakat ne yalan söyleyelim? Cumanın, pazarın gayri bir açık veya sümbülî havalı günde Boğaziçi seyirlerinin hemen kâffesini ve husûsiyle baharda Çamlıca’yı severim. İnsan cihan-ı medeniyetin lezâiziyle ne kadar ülfet etse gene arada sırada hâl-i evveli olan sahranişinlik meylini bütün bütün hatırdan çıkaramıyor. Şimdi bir gurup zamanı bir su başında, bir çemenzâr içinde, bir ağaç altında oturup da, tabiatin o ulvî mahzunluğunu temâşâ etmek şehirlerin, hanelerin hangi eğlencesine tercih olunmaz? Ara sıra beldelerin o ufûnetli havasından, uygunsuz manzarasından kaçarak nesimin mesâmâti ezhârdan henüz kurtulmuş parçalarıyla teneffüs etmeyi nasıl gönül olur da istemez? Sahranın birbirine benzemez nice yüz bin elvan ve eşkâline dalmayı hangi nazar vardır ki arzu etmez? İşte insanın umumuna şâmil olan seyir meyli bittabi -zîrde halinden bahsedeceğimiz- Ali Bey’de 289 dahi mevcut idi. —Nâmık Kemal ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

N NAVEKMİSAL SULTAN  Mehmed Nâzım Paşa

günlerde bir süre Kânûn-ı Esâsî Komisyonu’nda çalıştı. 1878’de meclisin feshi üzerine, kendi arzusuyla gönderildiği Midilli’ye mutasarrıf tayin edildi. Daha sonra görevi Rodos’a nakledildi. Son görev yeri Sakız’da daha önce yakalandığı zatürreden kurtulamayarak 2 Aralık 1888’de vefat etti. Önce Sakız’a defnedilen naaşı, daha sonra vasiyetine uyularak Bolayır’da Süleyman Paşa’nın türbesinin bahçesine gömüldü. Tarihimizde vatan, millet, hürriyet gibi kavramlardan ilk defa bahseden ve ölünceye kadar bu değerleri savunan Nâmık Kemal, bu yönüyle Türk tarihinin millî kahramanlarından biridir. Hayatı boyunca yazdığı eserler sadece aydın tabaka üzerinde değil, geniş halk kitleleri üzerinde de etkili olmuş, Türk edebiyatında fikre ve aksiyona bağlı edebiyat anlayışını ilk defa o uygulamıştır. 1867’de, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin hâmisi olan Mısırlı Prens Mustafa Fâzıl Paşa’nın daveti üzerine Ziya Paşa ile Paris’e kaçan Nâmık Kemal, İstanbul’a geri döndükten sonra da sık sık Mustafa Fâzıl Paşa’nın Çamlıca’daki köşküne gider, orada devrin bir kısım aydınlarıyla birlikte günün siyasî ve sosyal meseleleri üzerinde karşılıklı fikir alışverişinde bulunurmuş. Türk edebiyatının ilk romanlarından biri olan İntibah’taki olayların bir kısmı da yine Çamlıca ve civarında geçmektedir. İntibah (1876), Cezmi (1882), Vatan yahut Silistre (1873), Celâleddin Harzemşah (1875), Devr-i İstilâ (1867), Evrâk-ı Perişan (1872), Bârika-i Zafer (1872), Tahrîb-i Ha-râbât (1874), Bahâr-ı Dâniş (1874), Ta’kip (1875), Renan Müdafaanâmesi (1908) belli başlı eserleridir. Kaynakça: Mehmet Kaplan, Nâmık Kemal (Hayatı ve Eserleri), İstanbul 1948; Hikmet Dizdaroğlu, Nâmık Kemal, İstanbul 1971; M. Kaya Bilgegil, Harâbât Karşısında Nâmık Kemal, İstanbul 1972; Ölümünün 100. Yılında Nâmık Kemal, İstanbul 1988; Doğumunun 170. Yılında Uluslararası Nâmık Kemal Sempozyumu (20-22 Aralık 2010, Tekirdağ Nâmık Kemal Üniversitesi), Ankara 2010, I-II. ➢ ABDULLAH UÇMAN

NAVEKMİSAL SULTAN (ö. 1854)

Sultan Abdülmecid’in ikballerinden. 290

Cariye kökenli olup, Harem’de yetişmiş ve Sultan Abdülmecid’in beşinci ikbali olmuştur. Genç ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

yaşta hastalanan Navekmisal Sultan 5 Ağustos 1854 tarihinde vefat etmiş, Yeni Camii’deki Hatice Turhan Sultan Türbesi’ne gömülmüştür. Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 149; Haskan, YBÜ, III, 1431. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

NÂZIM PAŞA, MEHMED (1840-1926)

Üsküdar doğumlu Osmanlı devlet adamı. Üsküdar Selmanağa mahallesinde doğdu (1 Recep 1265/23 Mayıs 1840). Akşehir kaymakamı iken vefat eden babası Şakir Efendi, Yağlıkçı Hüseyin Ağa’nın soyundandır. Rüşdiyeyi bitirdikten sonra özel hocalardan Arapça ve Farsça dersleri aldı. 1863’te Deâvî Nezareti Evrak Odasında başladığı memuriyette ilerleyerek 1878’de Ziya Paşa’nın isteği ile Adana mektupçuluğuna atandı. Bu görevinin ardından Konya, Bitlis, Halep ve Kastamonu mektupçuluğu, Mersin, Kayseri mutasarrıflığı, Diyarbakır, Halep, Konya, Sivas ve Selanik valiliklerine getirildi. Emekliye ayrıldıktan (1913) sonraki hayatını İstanbul’da geçirdi. İngiliz Muhipleri Cemiyeti’nin reis-i evveli ve dâimî âzası oldu. 1926’da Kadıköyü’nde oğlu Hikmet Bey’in evinde vefat etti. Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda, şair Nedîm’in kabri civarında toprağa

NEDÎM N

verildi. Akrabalarından Samiye Hanım ile evlenmiş, biri erkek, ikisi kız, üç çocuğu olmuştur. Şair Nâzım Hikmet’in dedesidir. Mevlevî tarikatına bağlıydı. İki defa görev yaptığı Konya’da, Mevlânâ tutkunu, bilgin bir Mevlevî kimliğiyle halk tarafından çok sevildi. Tasavvufî şiir ve düşüncelerini içine alan Muhataba’dan (1887) başka Kerbelâ (1911) ve Yek-âvâz (1917) adlı risaleleri, İbn-i Fariz Hazretlerinin Yaiyye, Mimiyye ve Raiyye Kasidelerinin Şerhidir adlı şerh ve tercümesi, eserlerinden bazılarıdır. İçinde daha ziyade dinî-tasavvufî içerikli şiirleri ile tarih beyitleri bulunan yazma şiir mecmuası Fevziye Abdullah Tansel tarafından bir makaleyle tanıtılmıştır. Cumhuriyet gazetesinde tefrika edilen hatıraları kitaplaşmıştır. Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, III, 1554-1559; Fevziye Abdullah Tansel, “Bir Mevlevî Nâsir ve Şairi Mehmed Nazım Paşa”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XIV (1966), s. 155-174; “Nâzım, Mehmed Paşa”, TDEA, VI, 540; Nazım Paşa’nın Anıları [Hatıraları] / Bir Devrin Tarihi, İstanbul 1992. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

NEBİLOĞLU, İSMAİL HAKKI (1895-1965)

Türk mûsıkîsi bestekârı; Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. İstanbul’da Teşvikiye’de doğdu. Doğum yılı kendi ifadesine göre 1895 ise de, kendisi ile ilgili yayınların pek çoğunda 1893 olarak geçmektedir. Babası Enderûn-ı Hümâyun müdürlerinden, Hacı Mehmed Nebil Bey, annesi Fatma Melek Hanım’dır. Kabataş İdâdîsi ve Mekteb-i Hukuk’tan mezun oldu. I. Dünya Savaşı’nda yedek subay olarak katıldığı Çanakkale ve Kafkas cepheleri bölük komutanlığı görevinde bulundu. Keşan’da bir gece, düşman topçu ateşi sonucu ağır şekilde yaralanıp gözlerinin büyük ölçüde zarar görmesi üzerine mâlûl gazi olarak emekliye ayrıldı. Önceleri çok az görebilen gözleri, bir müddet sonra görme yeteneğini tamamen kaybetti. Bir süre bazı okullarda görev yaptıktan sonra kendini tamamen mûsıkî çalışmalarına verdi. 20 Şubat 1965’te Yıldız’daki evinde vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. İsmail Hakkı Bey ilk mûsıkî bilgilerini, küçük yaşlarda annesinden ud öğrenerek aldı. Ünlü Ûdî Âfet Efendi’den çok kısa süre aldığı ud dersi

dışında belli bir hocası olmamasına rağmen şahsî gayretiyle kendini yetiştirdi. Ayrıca Üsküdarlı Bestenigâr Ziya Bey, Tanbûrî Cemil Bey, Giriftzen Âsım Bey, Lavtacı Lütfi Bey, Danbeni Rızâ Bey, Muallim İsmail Hakkı Bey gibi mûsıkîşinaslardan faydalandı. Güzel bir sese de sahip olan İsmail Hakkı Bey, 1920’de Muallim İsmail Hakkı Bey’in kurduğu “İstanbul Opereti Topluluğu”nda sahne sanatkârı olarak rol aldı. Onun ilk bestesi “Sîne-i gül rengine hep hâleden şal gerseler” mısrâıyla başlayan sûzinâk şarkıdır (1918). Beş yüzün üzerinde eser besteledi ancak büyük bir kısmının sözleri de kendisine ait olan bu eserlerin çoğu günümüze ulaşamamıştır. Yılmaz Öztuna, onun eserlerinden kırk dört şarkının listesini neşretmiştir (bkz. Bibliyografya). Besteleri arasında “Beklerim hergün bu sahillerde mahzun böyle ben” mısrâıyla başlayan hüzzam ve “Doldur getir ey sâkî bu cem bezminde bir gün mey biter” mısrâıyla başlayan yegâh şarkıları hâlâ zevkle icrâ edilen ve dinlenen eserlerinden sadece ikisidir. Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 208; Rahmi Kalaycıoğlu, Türk Mûsıkîsi Bestekârları Külliyâtı, Sayı 25: İsmail Hakkı Nebiloğlu, İstanbul 1969; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 380-382; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986, II, 102-103; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 102-103; Nuri Özcan, “Nebiloğlu, İsmail Hakkı”, DİA, XXXII, 473-474. ➢ NURİ ÖZCAN

NEDÎM (ö. 1143/1730)

Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verilen ünlü divan şairi. İstanbul’da doğdu (1681). Asıl adı Ahmet’tir. Babası ulemadan Şeyh Mehmed Efendi’dir. Şeceresinden adı bilinen en eski kişi Fatih Sultan Mehmet devrinde yaşayan ve Mevlevîliğe mensup olan Karaçelebizâde Âsım’dır. İlk eğitimini aile çevresinden aldıktan sonra, dinî ilimlerin yanında Arapça ve Farça’yı da iyi derecede öğrendi. Şeyhülislâm Ebezâde Abdullah Efendi’nin de bulunduğu bir heyetin yaptığı imtihanla Hariç medresesi müderrisliğini kazandı. Sultan III. Ahmed’in saltanatının ilk yıllarında şiirleriyle ün kazanmaya başladı. İlk şöhretini Silahtar Ali Paşa’ya sunduğu kasidelerle kazandı. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

291

N NEDÎM

Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın yaptığı faaliyetler için birçok şair gibi o da kıta ve kasideler kaleme aldı. Aynı zamanda İbrahim Paşa’nın hâfız-ı kütüplüğünü de yapan Nedim onun oluşturduğu tercüme heyetinde de yer aldı. Devlet görevlerinde çok çabuk ilerledi. Sahn-ı Seman



 Nedim Nedim’in Karacaahmet’teki mezarı

292 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

medreselerinde görev yaptı. 1730 yılı başlarına rastlayan vefatıyla ilgili çok değişik rivayetler vardır. Hassas yaratılışı ve ailede yaşanan bazı olaylar onda sürekli korku (illet-i vehime) hali oluşturmuş, Patrona Halil İsyanı’ndan sonraki günlerde vefat etmiştir. Bazı kaynaklarda bu isyan sırasında korkudan evinin damına çıkıp oradan düşerek öldüğü rivayet edilir. Muhtemelen isyan sırasında yaşadığı ruh hali onun ölümüne sebep olmuştur. Mezarı Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’ndadır. Nedim divan şiirinde “Nedimane” diye adlandırılacak bir tarz ortaya koydu. Onun şiirindeki asıl güç, söyleyişindeki mükemmellikten kaynaklanmaktadır. Vezni ve kafiyeyi iyi kullanmış, şiirde ahengi elde etmek için aruzdan çok yararlanmış; aynı zamanda mahallileşme akımının XVIII. yüzyıldaki en büyük temsilcisi olmuştur. Hece vezniyle yazılmış iki koşması vardır. İstanbul’un çeşitli semtleri, özellikle de eğlence hayatı şiirlerine yansımış, Lale Devri’ne şiirleriyle ayrı bir renk katmıştır. Beşiktaş’ta oturduğu anlaşılan Nedim’in hayatının büyük bir kısmını devlet büyüklerinin yanında ve eğlencelerde geçirdiği, şiirlerinin çoğunluğunda beşerî zevkleri dile getirdiği görülmektedir. Kasidede Nef ‘î’yi, gazelde Bâkī ve Şeyhülis-

NEYLÎ N

lâm Yahya’yı beğendiğini ifade eder. Kasideye kolayca yerleştirdiği tegazzüller divan şiiri için önemli bir yeniliktir. Böylece gazel ve şarkılardaki coşkun ve kolay söyleyişi kasideye de getirmiş olur. O, aşkı, şarabı, eğlenceleri ve güzelleri anlatırken hiçbir şekilde bayağılığa kaçmaz. Hem divan şiirinin sanat ve mazmunlarından hem halk deyimlerinden çok başarılı bir şekilde yararlanır. Nedim, kendi çağından başlayarak birçok şairi etkilemiş, onun şiirlerine birçok nazire yazılmıştır. XIX. yüzyılda Enderunlu Vasıf ve Leskofçalı Galib onun en büyük takipçileridir. Divan’ından başka Arapça’dan Türkçe’ye çevirilerinde görev aldığı Sahâifü’l-ahbâr ve Aynî Tarihi adlı, iki eser daha vardır. Kaynakça: Nedim Divanı (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul 1951; a.e. (haz. Muhsin Macit), Ankara 1997; Ahmet Refik, Âlimler ve Sanatkârlar, İstanbul 1974, s. 276-301; İsmail Erünsal, “Şair Nedim’in Muhallefâtı”, The Arcival Sources of Türkish Literary History, Harvard 2008, s. 271-289. ➢ AZMİ BİLGİN

NEYLÎ

(ö. 1161/1748)

Mezarı Karacaahmet’te bulunan divan şairi. İstanbul’da doğdu. Asıl adı Ahmed’dir. Mirza Mehmed Efendi’nin oğlu, Şeyhülislâm Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi’nin küçük kardeşidir. Eğitimi devam ederken bir yandan da şiirle uğraştı. Sultan II. Mustafa’ya kasideler yazdı. Çok genç bir yaşta Caferağa Medresesi’ne müderris oldu (1697). Ardından gerekli payeleri kazanarak Süleymaniye Medresesi’ne müderris oldu (1717). İzmir kadısıyken, Damad İbrahim Paşa zamanında bazı görevler için İstanbul’a geldi. Bedreddin Aynî’nin İkdü’l-cümân’ının tercümesi için kurulan heyete dâhil edildi. 1726-1727 yıllarında Mısır, ardından Mekke kadılığı daha sonra Anadolu (1736) ve Rumeli (1741) kazaskerliğine tayin edildi. Ömrünün son yıllarında ikinci kez Rumeli kazaskeri oldu. 19 Nisan 1748’de vefat edince Karacaahmet Mezarlığı’na Mirzazâdeler sofası diye bilinen aile kabristanına defnedildi. İlmî ve edebî kişiliğinden övgüyle söz edilmiştir. Şiirleri sade bir Türkçe ile yazılmıştır. Sâib-i Tebrizî, Nâbî ve Nedim gibi şairlerden etkilenmiştir. Şiirleri göz önünde bulunduruldu-

› Neylî’nin mezar taşı

ğunda Mevlevî ve Gülşenî tarikatına ilgi duyduğu söylenebilir. Eserleri arasında bulunan el-Fazlü’l-vehbî fî tercemeti’l-Cânibi’l-garbî Farsça’dan, el-Evfâ fi tercemeti’l-Vefâ Arapça’dan çeviridir. Şerh-i Lugat-i Târîh-i Vassâf ile mürettep bir Divan’ı da bulunmaktadır. Kaynakça: Atabey Kılıç, Mîrzâzâde Ahmed Neylî ve Divanı, İstanbul 2004. ➢ AZMİ BİLGİN

293 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

N NURBÂNÛ SULTAN

 Nurbânû Sultan'ın Saraydan çıkarılışını temsil eden minyatür › Nurbânû Sultan

NURBÂNÛ SULTAN (ö. 991/1583)

Üsküdar’da Atik Valide Külliyesi’ni yaptıran valide sultan.

294

Muhtemelen Venedik kökenli olup cariye olarak saraya girmiş, güzelliği ve zekâvetiyle dikkati çekmiş ve Şehzâde Selim’in (II.) haremine girmiştir. Selim’in Manisa valiliği esnasında Şehzade Murad’ı (III.) dünyaya getiren Nurbânû Sultan’ın dört tane de kızı olmuştur. Oğlunun tahta çıkması üzerine valide sultan olan Nurbânû Sultan zamanında haremin etkili bir müessese, valide sultanların da etkili birer faktör olmaya başladığı görülür. Bunda şüphesiz III. Murad’ın annesine gösterdiği büyük saygının rolü vardır. Nurbânû Sultan’ın Venedikliler’le iyi ilişkiler kurulması için çaba gösterdiği; Fransa ana kraliçesi ile mektuplaştığı ve bu ülke ile de dostluk münasebetlerini geliştirmeye çalıştığı dikkati çeker. Şahsî işleri için istihdam ettiği yahudi Kira Ester Kadın’ın Osmanlı yönetiminde olumsuz rol oynadığı bilinen Nurbânû Sultan’ın dönemin yine Yahudi asıllı ünlü zenginlerinden Nakşa Dükü Joseph Nassi ile de malî ilişkilerinin bulunduğu bir gerçektir. Nurbânû Sultan 7 Aralık ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

1583 tarihinde vefat etmiş ve Ayasofya haziresindeki zevci II. Selim’in türbesine gömülmüştür. İstanbul’un birçok yerinde cami, mescid, imaret ve hamam gibi hayrâtı bulunan Nurbânû Valide Sultan’ın en büyük hayratı şüphesiz Üsküdar’da kendi adıyla anılan yerde yaptırdığı Atik Valide Külliyesi’dir. 1579’da tamamlanan ve cami, medrese, tekke, sıbyan mektebi, hamam, darülkurra, darülhadis, darüşşifa, kervansaraydan oluşan külliyenin bir başka özelliği bir de kütüphane ihtiva etmesidir. Böylece Nurbânû Sultan bir ilke de imza atmıştır. Valide sultan bu eserleri için yüksek gelirli vakıflar tahsis etmiştir. Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 40; A. H. de Groot, “Nurbanu Sultan”, EI2 (İng.), VIII, 124; Baha Tanman, “Atik Valide Külliyesi”, DİA, IV, 68-73; İlhan Şahin, “Nurbanu Sultan”, a.e., XXXIII, 250251. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

O

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

OKTAY RİFAT (1914-1988)

Mezarı Karacaahmet’te bulunan şair, roman ve tiyatro yazarı; resimle de meşgul olmuştur. Trabzon’da doğdu (10 Haziran 1914). Tam adı Ali Oktay Rifat’tır. Kullanmadığı halde Horozcu soyadını aldığı bazı kaynaklarda geçmektedir. Babası Samih Rifat, annesi Münevver Hanım’dır. İlkokul’dan sonra Ankara Erkek Lisesi’ni (1934) ve Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni bitirdi (1937). Sorbonne Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde başladığı doktorasını, üç yıl devam ettikten sonra, savaş dolayısıyla yarım bırakmak zorunda kaldı (1943). Yurda dönüşte bir süre Ankara’da Basın Yayın Genel Müdürlüğü’nde çalıştı. Avukatlık yaptı. Devlet Demir Yolları’ndaki “Birinci İşletme avukatlığı” görevinden (1961-1973) emekli olunca İstanbul’a yerleşti. Üsküdar Kuzguncuk’ta yaşadı. 18 Nisan 1988’de öldü. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Hece ölçüsüyle yazdığı ilk şiirleri Varlık dergisinde yayımlandı. Aile, Yaprak, Yeditepe, Yeni Dergi, Gösteri, Adam Sanat şiir ve yazılarını yayımladığı diğer dergilerdir. Orhan Veli ve Melih Cevdet Anday’la beraber yayımladıkları Garip (1941) kitabı Türk şiirinde önemli bir dönüşümü gerçekleştiren bir harekete öncülük etti. Garipçiler bir taraftan şiirin vezin, kafiye gibi geleneksel

İSTANBULLU (…) Sultantepesinde savrulur saçların İskele meydanında uçar eteklerin Bu bulutlar bu rüzgârlar senin Sana vergi güzelim havalı olmak Çıtır pıtır konuşmak Soyunur dökünürsün çarşı dönüşü Saksıları sularsın Alt katta çamaşırlar ıslanır Bir şamata pencereden pencereye Serçeler senden beter Sana vergi İstanbullum Bir çırpıda Üsküdar olmak —Oktay Rifat 295 üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

O OKYAY, NECMEDDİN

biçimlerine, diğer taraftan da “şairane” içeriğine karşı çıktılar. Serbest vezinli, gündelik yaşamın sıradan duyarlıklarına yer veren “yeni” bir şiir anlayışını savundular. Perçemli Sokak’a (1956) kadar bu anlayışa büyük oranda bağlı kalan şair, toplumsal konulara da yer vermesiyle farklı bir içeriğe yönelir. Gerçeği ve anlamı iletmede yeni imkân arayışları içinde göründüğü Perçemli Sokak’ta öz ve biçim yoğunlaşması hissedilir. 1960’tan sonra toplumsal temalara tekrar dönerse de artık 1940’lardaki şair değildir (Elleri Var Özgürlüğün, 1966). Yeni Şiirler’de (1973) tarihe, özellikle de Osmanlı tarihine yöneldiği görülür. Şairliğiyle tanınmasına rağmen romanlar (Bir Kadının Penceresinden, 1976; Danaburnu, 1981), tiyatro eserleri de yazmış (Bir Takım İnsanlar, 1961), eserleriyle 1955’ten başlayarak çeşitli ödüller almıştır. Denemeleri ölümünden sonra Şiir Konuşması (1992) adıyla kitaplaştırılmıştır. Resim de yapan sanatçı sergiler açmıştır. Kaynakça: “Horozcu, Oktay Rifat”, TDEA, IV, 254-255; “Rifat, Oktay”, TBEA, II, 832-836; Nedret Ebcim, Kuzguncuk, İstanbul 2009, s. 92. ➢ ÂLİM KAHRAMAN  Necmettin Okyay

OKYAY, NECMEDDİN (1883-1976)

Üsküdarlı hat, ebru ve kitap sanatları üstadı.

296

Üsküdar’ın Toygartepesi semtinde doğdu (28 Ocak 1883). Babası Üsküdar Mahkeme-i Şer’iyye başkâtibi ve Yeni Vâlide Camii imam hatibi Abdünnebî Efendi, annesi Binnaz Hanım’dır. Karagāzi mahalle mektebini bitirip Kasapzâde Hâfız Mehmed Efendi’den hıfza başladı. Ravza-i Terakki Mektebi’nde tahsilini sürdürürken, hocasının vefatı üzerine hıfzını bu mektebin hocası Hâfız Şükrü Efendi’den tamamladı. Mektebin hat muallimi Hasan Talat Bey’den rık’a, dîvanî, celî dîvanî yazılarını rüşdiye seviyesinde meşkederek icazet aldı. Hasan Talat Bey, 1902 yılında onu Nuruosmaniye Medresesi’ndeki “yazı odası”na götürerek Filibeli (Bakkal) Hacı Arif Efendi’nin derslerine devam etmesini sağladı. Üsküdar İdâdîsi’ndeki tahsilinin ikinci yılında hat meşkıne gitmesine müsaade edilmeyince mektebi bıraktı. Bu sırada eline geçen bir ebru kâğıdı onu ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

bu san’ata yönlendirdi. 1903 yılında Sultantepesi’ndeki Özbekler Dergâhı şeyhi Edhem Efendi’ye devam ederek ondan ebru san’atını, kâğıt boyama ve âharlama usullerini, biraz da ince marangozluğu öğrendi. Ertesi yıl hocasının vefatının ardından ebruyu kendi gayretiyle ilerletti. Toygartepesi’nden komşusu olan ressam Hoca Ali Rızâ Bey’den bu konuda renk zevkıni geliştirdi. Edhem Efendi’nin delâletiyle meşhur celî üstadı Sâmi Efendi’den ta’lîk hattını meşkedip 1905 yılında bu yazıdan, ertesi yıl da sülüs-nesih yazılarından icazet almaya hak kazandı. Bu arada Konyalı müderris Mehmed Vehbi Efendi’den is mürekkebi îmalini, Sultan Abdülaziz’in okçubaşısı Seyfeddin Bey’den kemankeşliği öğrendi. Kaptanpaşa Camii imamı Ahmed Nazîf Efendi’den aşere ve takrîb, Çinili Camii imamı Nuri Efendi’den ilmiye icazetnamelerini aldı. 1907’de babası vefat edince Yeni Valide Camii’nin ikinci imamlığı kendisine intikal etti. Daha sonra tayin edildiği birinci imamlık ve hatiplik vazifelerini 1947 yılına kadar sürdürdü.

OKYAY, NECMEDDİN O

 Necmettin Okyay, ellerinin titremesini önlemek için okçuluk ile ilgilenirdi.

Necmeddin Efendi genç yaşlarından itibaren eski hat üstatlarının icazetnamelerini ve san’at hayatlarının muhtelif devrelerine ait örnekleri titizlikle toplamaya başladı. 1915’te hoca olarak davet edilip yanlışlıkla talebe kaydedildiği Medresetü’l-hattâtîn’de Hacı Kâmil Efendi’den (Akdik) sülüs hattını ilerletti, Tuğrakeş İsmail Hakkı Bey’den de (Altunbezer) celî sülüs ve tuğra meşketti. Medresetü’l-hattâtîn’den diploma almasından iki yıl önce 22 Mayıs 1916’da ebru ve ahar muallimliğine tayin edildi. Yine aynı yıllarda Süleymaniye’deki Kanunî Sultan Süleyman Mektebi ile Bostancı ve Erenköy mekteplerinde rık’a yazısını öğretti. Medresetü’l-hattâtîn’deki hocalığı sırasında yazılı ebru denilen tarzı ve çiçekli ebruyu buldu. Lâle, karanfil, sümbül gibi çiçekleri aslına uygun şekilde ebru teknesinde resmetmeyi başardı. Bundan dolayı çiçekli ebrulara san’at çevrelerinde “Necmeddin ebrusu” adı verildi. Medresetü’l-hattâtîn’in 1925’te Hattat Mektebi, 1929’da Şark Tezyînî San’atlar Mektebi ismiyle devamında da öğretim vazifesini sürdür-

dü. Bu arada hat ve kitap san’atlarına dair tabir ve ıstılahları başta Bahaddin Efendi (Tokatlıoğlu) olmak üzere eski üstatlardan tesbit etme yolunda çalışmalara başladı. Celâl Esat Arseven’in San’at Ansiklopedisi’ne ve Mehmet Zeki Pakalın’ın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü’ne bu konularda şifahî kaynaklık etti. 1925’te eski bir mücellit terekesinden eline kadîm tarzda cilt kalıplarının geçmesiyle mücellitliğe heves eden Necmeddin Efendi, Bahaddin Efendi’nin yardımıyla bu meslekte de kendini geliştirdi. Elindeki eski kapların tamiri dışında yeni cilt kalıpları elde etmek için galvanoplasti metodunu öğrendi ve bu sahada da başarılı oldu, 1926 yılından itibaren kadîm tarzda kitap kapları ve deriden yazı çerçeveleri îmal etti. 1930’ların son birkaç yılında saray kütüphanesindeki tamire muhtaç kıymetli kitapların cilt bakımını yapmaya memur edildi. Okçuluğa olan sevgisini soyadı kanunu çıktığında Okyay soyadını alarak ispatlayan ve yaşlı hâlinde bile yay çekmeyi meraklılara heyecanla gösteren Necmeddin Efendi ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

297

O OKYAY, NECMEDDİN



 Necmeddin Okyay’ın celî talik bir levhası Necmeddin Okyay evinin bahçesinde dostları ve öğrencileriyle › Necmeddin Okyay hayatının son dönemlerinde

298

vakıf arazisi olan Okmeydanı’nın ilki 1920’de, ikincisi 1940’ta olmak üzere satışını Devlet Şûrası’na kadar takip ederek önledi. 1926’da Gülcü Şükrü Baba ve Tuğrakeş İsmail Hakkı Bey’in (Altunbezer) teşvikiyle Toygartepe’deki dört dönümlük bahçesinin bir bölümünü gül yetiştirmeye ayırarak 400 çeşit gül yetiştirdi. Katıldığı gülcülük müsabakalarında madalyalar kazandı. Bu zevkini 1950’li yıllara kadar sürdürdü. Şark Tezyînî San’atlar Mektebi’nin Devlet Güzel San’atlar Akademisi’ne Türk Tezyînî San’atları Şubesi adıyla bağlanmasının (1936) ardından muallimlik hizmetine burada da devam etti. Ocak 1948’de emekliye ayrıldıktan sonra san’at faaliyetlerini daha ziyade evinde öğrencileriyle çalışarak ve isteyenlere levhalar yazarak sürdürdü. Dostlarının ve yerli yabancı san’at severlerin uğrak yeri olan evi âdeta bir kültür ve san’at merkeziydi. Çok cepheli oluşundan dolayı hocası Edhem Efendi gibi “hezarfen” lakabıyla anılan Necmeddin Okyay’ın önemli bir meziyeti de imzasız hüsn-i hat eserlerinin kime ait olduğunu büyük bir isabetle tayin edebilmesiydi. Şeyh Hamdullah, Hâfız Osman, İsmail Zühdü, Mustafa Rakım, Kazasker Mustafa İzzet, Mehmed Şevki ve Sami gibi hayranı olduğu üstatların hatlarını yazdıkları yılı da bazan aynen, bazan küçük bir farkla söyleyebilirdi. Bunu zekâ ve hâfızasına olduğu kadar gördüğü eserleri tedkik edişine ve her hattatın yazı karakterini zihnine kaydedişine ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

borçlu olduğunu belirtirdi. Okyay’ın bir başka hususiyeti de Osmanlı topraklarında yaşayan muhtelif halkların konuştuğu Türkçe’yi lehçe farklarıyla taklit edebilmesiydi. Kur’an-ı Kerîm’i “Üsküdar ağzı” ile tiz perdeden okuyuşuyla tanınır, mûsıkî tahsil etmediği halde tabii makam seyriyle okuması erbabınca çok takdir edilirdi. Hadiseler karşısında ebcedle irticalen tarih düşürür, tarih düşürmek için çaba sarfettiği takdirde muvaffak olamadığını söylerdi. Gözlerine arız olan glokom hastalığı, son yıllarında hüsn-i hat seyrinden kendisini mahrum bırakmakla beraber ziyaretine gelen sevenlerine birikimlerini aktararak bahtiyar olurdu. 5 Ocak 1976 tarihinde Haydarpaşa Numune Hastahanesi’nde vefat eden Okyay ertesi günü, kırk yıl imamlık yaptığı Yeni Valide Camii’nde öğle namazını müteakip kılınan cenaze namazından sonra Karacaahmed’deki aile kabristanına defnedildi. Hocası Sâmi Efendi’nin tavsiyesi üzerine daha ziyade ta’lîk hattına yönelmiş, eserlerini o yolda vermiştir. Sınırlı sayıda sülüs ve celî sülüs levhaları da vardır. Ta’lîk ve celî ta’lîk eserlerine, bir kısmı kendi ebrularıyla bezenmiş olarak müze ve özel koleksiyonlarda rastlamak mümkündür. Altmış sene içinde oluşturduğu koleksiyonunun büyük bölümü 1960 yılında Topkapı Sarayı Müzesi’ne intikal etmiş, metrûkâtı ise 1977’de Türk ve İslâm Eserleri Müzesi ile Türkpetrol Vakfı’nda

ONGAN, EMİN O

toplanmıştır. Devlet Güzel San’atlar Akademisi’nden ayrılırken eski personel kanununa tâbi oldukları için emekli maaşı alamayan birkaç hoca arasında yer alan Okyay, her ay 178 Türk lirası karşılığında bir eserini akademiye vermeye başlamış, bunu sürdürebildiği 1960 yılı sonuna kadar 150’nin üzerinde yazısı Devlet Güzel San’atlar Akademisi’nde toplanmıştır. Bu yazıların bir kısmı mezuniyet ödevi olarak öğrencilere tezhip ettirilmiş olup hâlen Resim ve Heykel Müzesi koleksiyonundadır. Tezhip edilmeyen diğer yazılar 2001 yılında Mimar Sinan Üniversitesi Rektörlüğü’nden çelik dolabıyla birlikte kaybolmuştur. Okyay’ın hem celî ta’lik hem de Latin harfleriyle yazdığı tek bina kitabesi Çemberlitaş’taki Piyer Loti’nin evi üzerindedir. Yazdığı mezar kitabeleri de vardır. A. Süheyl Ünver, Topkapı Sarayı Müzesi müdür muavini Lutfi Bey, Ressam Şefik Bursalı, Muhsin Demironat, Rikkat Kunt, Feyzullah Dayıgil, Emin Barın, Kerim Silivrili, oğulları Nebih, Sami ve Sâcid, yeğeni Mustafa Düzgünman, Ali Alparslan, Mes’ud Kacaralp, Bekir Pekten, Numan Batur ve Uğur Derman, Okyay’ın muhtelif dallarda yetiştirdikleri arasında zikredilebilir. Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 597601; M. Uğur Derman, Türk Sanatında Ebru, İstanbul 1977, s. 40-47; a.mlf., “Hezârfen Hattat Üsküdarlı Necmeddin Okyay”, Üsküdar Sempozyumu I: 23-25 Mayıs 2003: Bildiriler (haz.

Zekeriya Kurşun v.dğr.), İstanbul 2004, II, 182-194; a.mlf., “Hezârfen Üstad Necmeddin Okyay’la Bir Konuşma”, Hayat Mecmuası, sy. 51 (1968), s. 8-10; a.mlf., “Toygartepesindeki Ev” Türk Edebiyatı, sy. 389 (2006), s. 24-32; İslâm Kültür Mirasında Hat San’atı (haz. M. Uğur Derman), İstanbul 1992, s. 224, 225, 232; Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul, ts., s. 265; Ali Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999, s. 182-185; Şule Aksoy, “Hezârfen Bir Hattat, Necmeddin Okyay: Hayatı, Türk ve İslâm Eserleri Müzesinde Bulunan Kitapları”, M. Uğur Derman Armağanı: Altmışbeşinci Yaşı Münasebetiyle Sunulmuş Tebliğler (der. İrvin Cemil Schick), İstanbul 2000, s. 73-100; F. Çiçek Derman, “Türk Tezyînatındaki Istılah ve Tabir Kargaşasına Dair”, a.e., s. 253-260; Muhittin Serin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 2003, s. 311-315 (Diğer kaynaklar için bk. M. Uğur Derman, “Okyay, Mehmed Necmeddin”, DİA, XXX, 343-345). ➢ M. UĞUR DERMAN

ONGAN, EMİN (1906-1985)

Kemanî, bestekâr, Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’nin şeflerinden. Edirne’de doğdu (1906). Cerrah kolağası Ahmet Bey ile Zehra Hanım’ın oğludur. Edirne’de Dârü’l-Edeb mektebinde başladığı tahsilini, Balkan savaşı dolayısıyla ailece gittikleri Üsküdar’da Ravza-i Terakki Mektebi’nde sürdürdü ve tekrar geri döndükleri Edirne’de Sultânî’yi bitirdi. On üç yaşında Türk mûsıkîsi öğrenmeye heves etti. Öğretmen ağabeyi Nedim’in kemanını gizlice çalmaya başlayarak bu saz ile tanıştı. İleride üstadı olacağı bu sazda kendi kendine çalışırken udî Edip Nâzım Bey’den nota, muzıkalı Celal Bey’den Batı müziği nazariyatı öğrendi. BesteÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

299

O ORHON, CÜNEYT  Emin Ongan

vefatına kadar geçen zaman içinde üç saz semâisi ile 90 kadar şarkı besteleyerek, sevilen bir sanatkâr sıfatıyla Türk mûsıkîsi repertuarını beğenilen eserlerle zenginleştiren önemli ve başarılı bir isim olmuştur. Ud, kanun, viyolonsel de çalan Emin Ongan 1930’da öğretmen Perihan Hanım’la evlenmiş ve Tanju adını taşıyan bir erkek evlâda sahip olmuştur. İTÜ konservatuvarında öğretim üyeliği de yapan sanatkâr, 2 Şubat 1985’te vefat ederek Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Sanatkârın adı Üsküdar Belediyesi tarafından Doğancılar’da bir sokağa verilmiştir.



Cüneyt Orhon, Serap Mutlu Akbulut, Avni Anıl, Ümit Mutlu bir stüdyo kaydında

Kaynakça: Yılmaz Öztuna, Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1974, II, 113-115; Fehamet Ünal, Ömrünü Mûsıkîye Ada-yan İnsan Emin Ongan, İstanbul 2000; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 533-537; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986, II, 166. ➢ MUSTAFA UZUN

ORHON, CÜNEYT (1926-2006)

300

nigâr Ziya ve Arap Cemal beylerden usûl ve eser meşk etti. 1927’de o zamanki adı Dârü’l-feyzi Mûsıkî olan Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’ne intisab etti. Buradaki hocalardan da faydalanarak mûsıkî bilgisini daha üst seviyeye çıkardı. 1936’da inhisarlar idaresinde başladığı memuriyet hayatını yirmi yıl hizmetten sonra emeklilikle noktaladı. İntisab ettiği konservatuvar icra heyetinde zaman zaman konser de yönetti. 1951 yılında kemanî olarak girdiği İstanbul radyosunda icralara katıldı, fasıl idare etti, repertuar kurulu üyeliği yaptı. Bu arada 1938 yılında idaresini üstlendiği Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’nde sivil bir konservatuvar disiplini içinde, yarım asra yakın sürede pek çok talebe yetiştirdi. Cüneyt Orhon, Cüneyt Kosal, Sâdun Aksüt, Ârif Sami Toker, Niyazi Sayın bunların en tanınmışlarındandır. Ayrıca kuruma hizmetleri sebebiyle 1987 yılında idare heyetinin aldığı bir kararla cemiyetin adı Emin Ongan Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’ne dönüştürülmüştür. 1926’da Şadaraban makamında bestelediği “Al sazını sen sevdiceğim, şen hevesinle / Çal söyle benim şarkımı sevdâlı sesinle” şarkısıyla ilk bestesini yaparak, pek erken yaşlarında bestekârlığa başarılı bir adım atmış oldu. Sanatçı, ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Üsküdar doğumlu müzik adamı. Üsküdar Çamlıca’da doğdu (1926). Babası polis, annesi ise mûsıkî ile meşguldü. Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’nde Emin Ongan’ın öğrencisi oldu (1946-1950). Kemal Niyazi Seyhun’dan kemen-

ORHON, ORHAN SEYFİ O

çe dersleri aldı (1946-1948). Hüseyin Sadettin Arel’i tanıdı. İstanbul Belediyesi Türk Mûsıkîsi İcra Heyeti’ne alındı (1948). İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi İç Mimari Bölümü’nü bitirdi (1949). Kurucularından olduğu İzmir Radyosu’nda (1953) Türk Müziği Yayın müdürlüğü, kemençe sanatçılığı, TRT’de Müzik Dairesi başkanlığı, yönetim kurulu üyeliği yaptı (1973), 1982’de emekli oldu. Kabri Edirnekapı Şehitliği’ndedir. İstanbul Türk Mûsıkîsi Konservatuvarı’nı kuruluşunu gerçekleştirdi. Devlet Konservatuvarı`nda kurucu üyelik, hocalık ve danışmanlık yaptı. Bazı komisyonlarda bulundu. Bağdat Güzel Sanatlar Akademisi’nde Türk mûsıkîsi öğretmeni olarak çalıştı. Columbia Plak Şirketi’nde müşavirlik yaptı. 1954’teki Mevlânâ’yı anma töreninde kemençe ile sabâ taksimi icra etti, Mevlevî mûsıkîsini tanıtmak için ABD, Kanada, İtalya, İspanya’ya gitti. Türkiye’nin en usta klasik kemençe sanatkârlarından, son ‘Baron kemençesi’ sahiplerindendi. Müzik anlayışını “kötü müzik yok, kötü icra vardır” diye açıklardı. Hicaz Faslı’ndan (üç cilt) başka altı fasiküllük Türk Mûsıkî Klasikleri’ni (1970), Suznak Faslı’nı

 Orhan Seyfi Orhon

yayımladı (1974). Türk Müziği Repertuarı çalışmasını tamamlayamadı. Dört Telli Kemençe Metodu tamamlanmış ancak basılmamıştır. İzmir Radyosu dönemini Radyo Günlerim’de anlattı. Kaynakça: Yılmaz Öztuna, Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1974, II, 118; Nermin Kaygusuz, “Türk Müziğinde Bir Beyefendi Cüneyt Orhon”, Musıki Dergisi, Ocak 2008, s. 7.; Etem Ruhi Üngör, Osmanlı’da Türk Mûsıkîsi ve Çalgıları, Ankara 1999, X, 572-583. ➢ HÜSEYİN YÜRÜK

ORHON, ORHAN SEYFİ (1890-1972)

Çengelköy’de doğup büyümüş Türk şairi. Miralay Mehmet Emin Bey ile Nimet Hanım’ın oğludur. İstanbul Çengelköy’de doğdu (1890). Bir süre Çengelköy Mekteb-i İbtidâisi’ne devam etti. Havuzbaşı Mektebi (1902), Beylerbeyi Rüştiyesi (1905) ve Mercan İdâdîsi’ni bitirdi. Yüksek öğrenimini Dârülfünun Hukuk Şubesi’nde tamamladı (1914). Osmanlı Meclis-i Meb’ûsânı’nda kâtip olarak başladığı memuriyeti Meclisi Meb’ûsân’ın kapatılmasıyla (1920) son buldu. Bacanağı Yusuf Ziya (Ortaç) ile veya tek başına çok sayıda mizah, edebiyat, fikir, aktüalite ve magazin dergileri çıkardı (1922-1946); Harp Akademisi ve Harbiye Mektebi ile Erenköy Kız LiseÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

301

O ABDURRAHMAN

ÇENGELKÖY

Boğazın her yeri bir parça değişmiş şimdi, Yine Çengelköyü lâkin öyle! Bahçeler, bağlar, ağaçlar, evler.. Yine sessiz, yine sâkin öyle! Elli yıl köyden uzak kalmışken Tanıdım: İşte benim doğduğum ev! İşte, en eski mahallem, sokağım! Geçiyor aynı sokaktan hâlâ Kendi halinde vakur insanlar.. İşte hiç fâsılasız dört mevsim Köyde lezzet dağıtan bostanlar! İşte tılsımlı o bağlar ki bütün dünyada Yoktur eşi! (…) Tanıdım: Çarşının en ihtiyarı Başı göklerde asırlık çınarı. Bir tevekkül katıyor manzaraya, Çekilen eski kayıklar karaya. Öyle hoş bir yüzü vardır ki köyün, Bir gören artık unutmaz neresi? İşte, kış vakti coşup çağlarken, Yaz gelip kupkuru kalmış deresi! Tanıdım: Şek ile erken uyanıp Gittiğim camii bayramlarda! (…) Elli yıl önceki tipler geçiyor karşımdan: Kâmil Ağa.. göğsü açıktır kış yaz, Karda, yağmurda da hep böyle gezer aldırmaz. Yaşı yetmişse de hâlâ gençtir. Dağılır, parçalanır göğsüne çarpan yıllar.. Bir avuç taze köpüktür sanki Şu ağarmış kıllar! Sami bey.. ismi tanınmış hattat. Bizce İzzet’le Yesâri’ye de üstün kat kat. Huyu hırçıncadır amma severiz “O bizim hattatımızdır” diyerek Övünür, hem överiz. Hâtemî bey ki Meşîhatteydi, “Molla bey!” derdik ona. Şıktı, bir parça da hattâ züppe! Elde mercan tesbih, Şal yelek, incecik altın köstek.. Şıktı velhasıl pek! Komşumuz Miralay Ahmet bey ki: Unutulmaz daha genç yaşta ölen O güzeller güzeli Eşi Növber Hanımın iç acısı! Kerim ağa.. hamlacı, Abdülmecid’in hamlacısı. Anılır ismi, sayar gençler onu, Boğazın eski kürek şampiyonu! 302 (…) ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

İşte ilk sevgilim, ilk aşkım, O güzel Naile ki, Hepimiz gizlice âşıktık ona! Titreyen perdelerin ardından Arıyorken biz onun gölgesini, Ansızın gökten uçan bir yıldız Gibi bir gün bırakıp gitti bizi! İşte, gayet temiz, İşte, gayet titiz Ebe İlhame Hanım! Severiz, bizleri paylar da yine! Çünkü biz dünkü çocuklar, hepimiz Doğmuşuz ellerine! (…) İhtiyar Angeli aktar küçücük dükkanda, Sürme, lâden, kına hep ayrı durur bir yanda. Kutular ayrı, paketler, kavanozlar ayrı. “Ne ararsan bulunur derde devadan gayrı!” Ve nihayet Sokağın bekçisi sadık Karabaş! Bizi bir gördü mü gözler parlar. Duyulur tatlı, kesik havlamalar. Köyde herkesle yakından tanışır, Dili yok, söyleyemez söz amma, Sallanan kuyruğu dildir konuşur! İşte rüyası hayalimde kalan Çengelköy! Elli yıl önceki tipler işte! İşte bağ semti, Çakaldağ, Maslak.. İşte, İcadiye! İşte, mehtabı yakından Bir gümüş ayna gibi Seyreden Tarlabaşı! İşte, tarihe bakan gözlerle Ceneviz devrini görmüş çarşı! Yine rüyalara dalmış uyuyor. Küçücük koydaki sessiz yalılar, Yine herkes tanıyor birbirini, Yine eş, dost öyle! Bir benim sade uzaktan gelmiş, Bir benim sade köyün bilmediği, Bir benim el sayılan! Bekledim bir tanıdık yüz boşuna, Bekledim boş yere bir dost bakışı Bir dost gülüşü.. “Göçtü çoktan!” dediler Anarak ismini sordumsa kimi! Daracık, kuytu sokaklarda gezip, Aradım gençliğimi! —Orhan Seyfi Orhon

ORTAÇ, YUSUF ZİYA O

si’nde edebiyat dersleri okuttu. 1941’de İstanbul Erkek Lisesi edebiyat öğretmenliğine tayin edildi, bir ara İtalyan Lisesi’nde Türkçe derslerine de girdi. Milletvekili olarak iki dönem mecliste görev yaptı (1946-1950; 1965-1969). Bir kalp krizi sonucu İstanbul’da öldü (1972). Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi. Şiire ilgisi Beylerbeyi Rüştiyesi’nde başladı, Mercan İdâdîsi’nde edebiyat hocası Celal Sahir’den teşvik gördü. “Terkipsiz lisan” anlayışına yönelerek sade Türkçe şiir yazma denemelerine girişti. 1909’dan sonra adı dergilerde görülmeye başlandı, Fırtına ve Kar şiiri tanınmasını sağladı. Ziya Gökalp’in uyarılarıyla, vezinde aruzdan heceye, dilde halk söyleyişine geçti, 1919’da çıkan Peri Kızıyla Çoban Hikâyesi adlı şiiri, heceyle sade Türkçe şiir yazma anlayışının başarılı örneklerinden biri kabul edildi. Gönülden Sesler (1922) kitabı, beklentilerini karşılamayınca mizah yazarlığına ağırlık verdi. Bazı dergi teşebbüslerinden sonra Türkçü edebiyat ve düşünceyi çatısı altında toplayan Çınaraltı dergisini (19411944) çıkardı. 1930 öncesinden başlayarak ölümüne kadar Milliyet, Tasvir, Zafer, Havadis ve Son Havadis’te köşe yazıları yazdı. Fırtına ve Kar (İstanbul 1335/1919), Peri Kızıyla Çoban Hikâyesi (İstanbul 1335/1919), Gönülden Sesler (İstanbul 1922) gibi kitaplarda topladığı şiirlerinden ölümünden sonra geniş bir seçme yapıldı (Şiirler, İstanbul 1970). Yirmiden fazla şiiri, değişik bestekârlar tarafından bestelendi. Denemelerini Dün Bugün Yarın (İstanbul 1943) kitabında topladı. Fıkra, mizah, hiciv ve siyasî mücadele kitapları da bulunan yazar, tanınmış Türk şairleri için küçük biyografi kitapları hazırladı. Doğup büyü-



Orhan Seyfi Orhon Yusuf Ziya Ortaç



düğü Çengelköy’ü, tanıdığı insanları, Telgraf sokağındaki evlerini, orada annesi, babası, büyükbabası, büyükannesiyle geçen çocukluk yıllarını hiç unutmadı. Elli yıl sonra on beş yaşlarında ayrıldığı köyüne geri dönüp artık eski insanların hiç birinin bulunmadığı semtini ve sokağını buruk duygular içinde gezdi. Çengelköy yıllarını “Çengelköy”, “Telgraf Sokağı” ve “Evimiz” şiirlerinde sıcak bir şiir diliyle terennüm etti. Ayrıca Çocuk Adam (1941; 1965) adlı anı-romanını yazarak çocukluk hatıralarını bir de nesir diliyle anlattı. Kaynakça İbnülemin, SATŞ, III, 1290-1293; M. Behçet Yazar, “Orhan Seyfi Orhon”, Yedigün, XV/382, (1940), s. 15; Mustafa Baydar, “Orhan Seyfi Orhon”, Edebiyatçılarımız Ne Diyorlar, İstanbul 1960, s. 154-157; Yılmaz Öztuna, “Yahya Kemal ve Orhan Seyfi’nin Bestelenmiş Şiirleri”, Hayat Tarih Mecmuası, VIII/9 (1972), s. 4-9; Ali Donbay, Orhan Seyfi Orhon: Hayatı, Gazeteciliği, Fikrî ve Edebî Şahsiyeti, Eserleri (doktara tezi, 1998), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ORTAÇ, YUSUF ZİYA (1895-1967)

Çocukluğu Beylerbeyi’nde geçmiş Türk edebiyatçısı. Beylerbeyi’nde doğdu (1895). Babası mühendis Süleyman Sami Bey’dir. Beylerbeyi’ndeki Abdullah Ağa Mektebi’nde okudu. Sonra Alyans İzrailit Mektebi ile Vefa İdâdîsi’ni bitirdi. Dârülfünûn Edebiyat

303 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

O OSMAN FERİD PAŞA  Yusuf Ziya Ortaç › Osman Ferid Paşa

304

Fakültesi’nde dışarıdan girdiği öğretmenlik sınavını kazanarak İzmit ve Galatasaray sultânîleri ile bazı yabancı okullarda edebiyat öğretmenliği yaptı. 1918’den itibaren önce Şair, sonra bacanağı Orhan Seyfi (Orhon) ile beraber bir mizah dergisi olan Akbaba’yı yayımlamaya başladı (19221967). Orhan Seyfi ile Ayda Bir ve Heray adıyla edebiyat dergileri de yayımladı. Öğretmenlikten sonra bir süre İstanbul Belediyesi Sular İdaresi’nde çalıştı; milletvekili seçilerek meclise girdi (1946-1950). Geçirdiği kalp krizi sonucu İstanbul’da öldü (11 Mart 1967). Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi. Önce aruzla başlayan şiir çalışmaları Ziya Gökalp’le tanıştığı Birinci Dünya Savaşı yıllarından itibaren heceyle devam etmiş; “hecenin beş şairi” diye anılacak olan isimler arasında yer almıştır. Türk Yurdu, Servet-i Fünûn, Büyük Mecmua, İnci gibi dergilerde şiirleri yanında yazıları da yayımlandı. Akşam, Alemdar, Zaman, Temaşa gibi dergilerde tiyatro eleştirileri de yazmış; Binnaz adlı tiyatro eseri Ahmet Fehim tarafından filme alınmıştır (1919). Mizaha yöneldikten sonra diğer alanlardaki çalışmaları zayıfladı. Temiz bir Türkçe’yle yazdığı eserleri arasında Akından Akına (1916), ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Göç (1943), Üç Katlı Ev (1953), Gün Doğmadan (1960), Göz Ucuyla Avrupa (1958) gibi şiir, roman, deneme ve gezi kitapları vardır. Portreler (1960) ve Bizim Yokuş (1966) adlı anı kitapları en çok bilinen eserlerindendir. Kaynakça:“Ortaç, Yusuf Ziya”, TBEA, II, 752-753; “Ortaç, Yusuf Ziya”, TDEA, VII, 136-137; Alâattin Karaca, “Ortaç, Yusuf Ziya”, DİA, XXXIII, 402-403. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

OSMAN FERİD PAŞA (1851-1908)

Üsküdarlı Osmanlı devlet adamı. Üsküdar’ın Doğancılar semtinde doğdu (1851). Babası Mabeyn müdürü Ahmet Rıfat Efendi’dir. İlk tahsilini Üsküdar Rum Mehmed Paşa Mektebi’nde tamamladı. Ardından Üsküdar Rüştiyesi ve İstanbul Askerî İdâdî’sinde okudu. Mezuniyetinin ardından Harbiye’ye girdi, yükselerek yüzbaşı rütbesi ile orduya katıldı (1876). Mesleği dolayısıyla ülkenin çeşitli yerlerinde hizmet verdi. Tuna Şark ordusunda OsmanlıRus Savaşı’nda (1877-1882), Varna ve Şumnu’da (1877) savaştı. İzzet Paşa refakatinde Siirt’e giderek burada çıkan isyanları bastırdı. Karadağ Tahdidi Hudud Komisyonu’nda memur oldu.

OSMAN ŞEMS EFENDİ O

Anadolu’nun kimi vilayetlerinde baş gösteren kuraklık ve kıtlık üzerine 1887 yılında müfettiş olarak Adana’ya, gerekli incelemelerde bulunması için Bağdat ve Necid’e gönderildi. 1890 yılında İstanbul’a döndü ve Küplüce’de Rençber Sokağı’nın sonundaki köşkünde oturdu. 1908’de vefat edince Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi, II, 438-440. ➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

OSMAN ŞEMS EFENDİ (1814-1893)

Üsküdarlı şair, mutasavvıf. İstanbul Sirkeci’de doğdu (23 Mart 1814). Asıl adı Osman Nureddin’dir. Nakşibendiyye’ye mensup Münzevî Mehmed Emin Efendi’nin oğludur. Eğitimine devam ederken aynı mahallede oturan İsmail Efendi’ye bağlandı, onun vefatından sonra ise Kuşadalı İbrahim Efendi’ye intisap etti. Bu yıllarda Sirkeci’de geçimini sağlamak üzere tütüncü dükkânı çalıştırdı, ancak eşe dosta ikramları dolayısıyla altı ay sonra kapatmak zorunda kaldı. Daha sonra kâtip olarak bir süre memurluk yaptı. Kuşadalı İbrahim Efendi’nin vefatından sonra Kâdirî şeyhlerinden Abdurrahim Ünyevî’ye bağlanarak seyrü sülûkünü tamamladı ve hilafet aldı. Şiirlerinde, Kâdiriyye tarikatının kurucusu ve piri Abdülkâdir-i Geylânî’nin ruhaniyetinden feyz aldığı ve kendisini Üveysî olarak nitelendirdiği görülmektedir. Abdülkâdir-i Geylânî’nin yaygın ünvanı “Bâzü’l-eşheb”e benzer bir adlandırma ile çevresindekiler kendisine “Bâzü’l-enver” ünvanını vermişlerdir. 1860’lı yıllarda Encümen-i Şuarâ toplantılarına katıldı. 1863’ten sonra emekliye ayrılınca Üsküdar İnadiye semtinde Nalçacı Halil Efendi Dergâhı’na yakın bir yerde bulunan evinde bir süre inziva hayatı yaşadı. Zaman zaman, muhtemelen göğüs hastalığı dolayısıyla, kısa sürelerle Bursa’da ikamet etti. 1868-1871 yılları arasında Üsküdar Debbağlar Tekkesi’ne devam ederek burada şeyh olan Tevfik Şiari Efendi ile görüşüp sohbette bulundu. 1890’lı yıllardan sonra ise Üsküdar Selimiye’deki evinde irşadla meşgul oldu. Sûfîlik anlayışına Melâmet neşvesi hâkim olduğundan Tekke şeyhliğine rağbet etmemiştir. 27 Aralık 1893’te vefat edince Üsküdar İnadiye’de

Karacaahmet Türbesi civarına defnedildi. Bağlı olduğu tarikat Kâdiriyye’nin Enveriyye koludur. Tasavvufî kişiliğinin yanında şairliğiyle de tanınmıştır. Şiire çok genç yaşlarda başlamıştır. Şiirlerinde önce Nuri sonraki yıllarda Şems mahlasını kullanmıştır. Şeyh Galib’i de çağrıştıran şiirleri sağlığında çok sevilmiş, elden ele dolaşıp ezberlenmiştir. Vefatından sonra halifesi Bedreddin İzzi Efendi tarafından derlenen ve oldukça hacimli olan divanında 574 gazel, 27 kaside yanında musammatlar da bulunmaktadır. Divan’ından başka Şem‘-i Şebistân (tasavvufi mesnevi), Kenzü’l-meânî (kaside ve mesnesilerden oluşan tasavvufî bir eser), Âdâbü’l-mürîd fî sohbeti’l-murâd (mensur bir mukaddime ve bir mesneviden oluşur) gibi başka eserlerinin de bulunduğu bilinmektedir. Ehl-i beyt muhibbi, ârif, aşkı kendisine kılavuz edinen muhakkik sufilerden olan şair, melâmet neşvesiyle Üveysîliği kendisinde birleştirmiş bir tasavvuf anlayışını benimsemiştir. Divanında Kerbela olayını anlatan ondan fazla mersiye yer alır. Onun şiirlerinden bazıları bestelenerek tekkelerde ilahi olarak okunagelmiştir. Kaynakça: Kemal Edip Kürkçüoğlu, Osman Şems Efendi Diva-nından Seçmeler, İstanbul 1996. ➢ AZMİ BİLGİN

305 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ö

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

ÖKTEN, CELÂLEDDİN (1882-1961)

Eğitimci ve ilim adamı; Üsküdar Ortaokulu ve Yüksek İslâm Enstitüsü hocalarından. Arapça’ya olan derin vukûfiyetinden dolayı talebeleri ve arkadaşları arasında “Celâl Hoca” diye şöhret kazandı. Tam adı Mahmûd Celâleddin Ökten’dir. Son yüzyılın eğitim ve ilim dünyasında yeri olan önemli şahsiyetlerindendir. Trabzon’da doğdu (1882); rüşdiye ve idadiyi orada tamamladı. Yüksek tahsil için 1899 yılında İstanbul’a geldi. Medreselerdeki eğitiminin ardından Dârülmuallimîn’i (1907) ardından Dârülfünûn’u bitirdi(1911). 1909’da Turgutlu Rüşdiyesi’nde başladığı öğretmenliğe İstanbul Erkek, Darüşşafaka, Kabataş liselerinde Arapça, felsefe ve edebiyat hocası olarak devam etti. Bazı ortaokullarda ve Cumhuriyetin ilk yıllarında açılan İstanbul İmam ve Hatip Mektebinde derslere girdi. Celâl Hoca “hoca”lığının yanında diğer bir şöhretini, 1951 yılında İmam-Hatip Okullarının kurulmasındaki öncülüğüyle kazandı. 1948 yılında açılan ve müdürü olduğu İmam-Hatip Kursları “okullaşma”nın ön adımı oldu. Millî Şef döneminden sonra iktidara gelen Demokrat Parti’nin Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri ile iyi bir diyalog geliştiren Celâl Hoca, bu okulların plan ve programını da kendisi hazırladı. İmam-Hatiplerin hem plan ve programlarını hazırlamış, hem de

kurucusu ve müdürü olduğu İstanbul İmam-Hatip Okulunda meslek derslerine girmiştir. Ayrıca bu okulların halka mal edilmesi için İlim Yayma Cemiyeti’nin de kurulmasına ön ayak oldu. Aslında İstanbul İmam-Hatip Okulu’nun şahsında Türkiye’de kurulan bütün İmam-Hatip Okullarının babası sayılır. Daha sonra Arapça Koleji projesiyle Millî Eğitim Bakanlığının kapısını çaldı ancak bir sonuç alamadı. İmam-Hatiplerin halka mal olması karşısında bürokratik zihniyet buna sıcak bakmadı. 1959 yılında Yüksek İslâm Enstitülerinin kurulmasında da önemli gayretlerinin olduğunu ve Üsküdar’daki İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü’nde derslere girdiğini görüyoruz. üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

› Celâleddin Ökten

307

Ö ÖMER LUTFİ EFENDİ, BODRUMÎ  Celâleddin Ökten arkadaşlarıyla › Ömer Lutfi Efendi’nin Küçük Çamlıca’daki mezarı

1961’de vefat eden Celal Hoca, Edirnekapı Şehitliğinde yatmaktadır. Celâl Hoca Osmanlının en karışık son yıllarını görmüş, Cumhuriyetin ilk dönemini ve demokrasiye geçildiği yılları yaşamış tecrübe sahibi bir Osmanlı aydınıdır. Aynı zamanda içinde yaşadığı topluma yol gösteren, toplumu aydınlatan bir münevver; çok yönlü yetişmiş bir din âlimi; yaşadığı dönemlerde her iki devri metot ve kıyaslama bakımından en iyi bilenler arasında; yeniye açık, eskiyi körü körüne taklit etmemesi bakımından ender bir analizcidir. Kant’tan Bergson’a, Gazâlî’den İmam Birgivî’ye kadar geniş bir ilgi alanı bulunan Hoca, mantık süzgeci sağlam, dünyanın gidişatını iyi okuyan, kendine güvenen gerçek anlamda bir ilim adamıdır. Seksen yıllık ömrünün ilk yarısını Osmanlı döneminde, diğer yarısını da Cumhuriyet devrinde yaşamıştır. Tam elli yıl İstanbul sur içinde bulunan ortaokul ve liselerde hocalık yapmış, edebiyattan kelâma, felsefeden tevhid derslerine kadar birçok alanda dersler vermiştir. Ayrıca 1930-31 yıllarında Üsküdar Ortaokulu’nda Türkçe derslerine girdiğini sicil kayıtlarından öğreniyoruz. Bu sırada bu semtte oturmamış an cak iki yıl boyunca vapurla İstanbul’dan geldiği Üsküdar’ı çok sevmiştir. 1961 yazında Üsküdar Sultantepe’de Topbaşların yazlığında ailesiyle birlikte bir sezon kalmıştır. Yıllardır Hüseyin Hüsnü Efendi’nin Beykoz Kanlıca’daki yazlığında otururken genellikle Eminönü’nden vapurla giderdi. Zaman zaman Üsküdar sahil yolunu kullandığı da olmuştur. Kaynakça: Hüseyin Yorulmaz, Bir Neslin Öncüsü Celal Hoca, İstan-bul 2011; Celal Hoca, İstanbul 1962; Emin Işık, “Celal Hoca”, DİA, VII, 241-242.

308

➢ HÜSEYİN YORULMAZ ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ÖMER LUTFİ EFENDİ, BODRUMÎ (1817-1897)

Mezarı Çamlıca’da bulunan Osmanlı şeyhülislâmı. Bodrum’da doğdu (1817). Bodrumlu Hacı Mehmed Efendi’nin oğludur. Memleketinde belirli seviyede tahsilden sonra İstanbul’a geldi. Dönemin tanınmış âlimi Akşehirli Ömer Efendi’nin derslerine devam edip icazet aldı. Ruus imtihanını kazanarak çeşitli medreselerde müderris-

ÖZARMAN, MÜNİF FEHİM Ö

lik yaptı. Sultan Abdülaziz’in tahta cülûsundan sonra Şehzade Yusuf İzzeddin Efendi’ye muallim oldu. 1865-71 tarihleri arasında Tophane müftülüğünde bulundu, Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî müftülüğü, Meclis-i İntihâb-ı Hükkâmü’ş-şer’î üyeliği görevlerinde bulundu. Bilâd-ı Hamse Mevleviyeti, Haremeyn ve İstanbul kadılığı payelerine nail oldu. Meclis-i Tedkîkât-ı Şer’iyye üyeliğinde bulundu. 1873’te Üsküdar Bidayet Mahkemesi başkanlığına getirildi. 1875’te İstanbul kadısı oldu, ardından Anadolu kazaskerliği payesini aldı. 1889’da Sultan Abdülhamid tarafından Şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1891’de muhtemelen meşihat mektupçusu Cemaleddin Efendi’nin tesiri ile bu görevden ayrıldı. 22 Nisan 1897’de vefat etti, Çamlıca’da yaptırdığı caminin haziresine defnedildi. Arap dili ve İslâm dini ile alakalı bazı eserleri bulunmaktadır. Kaynakça: İlmiyye Salnamesi, 612-614; Sicill-i Osmani, IV, 865; Behcetî, İsmâil Hakkı Üsküdârî, Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar, (nşr. Bedii N. Şehsuvaroğlu), İstanbul 1976, s. 78; Tahsin Özcan, “Ömer Lütfi Efendi”, DİA, XXXIV, 73-74; Abdulkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara, 1972, 216-217. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

ÖZARMAN, MÜNİF FEHİM (1899-1983)

Üsküdar doğumlu ressam, bezeyici. Üsküdar’da doğdu (1899). Babası, ünlü tiyatroculardan Ahmet Fehim Efendi’dir. Üsküdar Sultânîsi’ni ve Güzel Sanatlar Akademisi’ni bitirdi. Çok küçük yaştan itibaren babasının yanında, sanat dünyasıyla iç içe büyüdü. Tiyatro sahnelerinin dekor resimlerini ve afişlerini hazırladı. 1916’dan itibaren mizahi ve dekoratif desenlerle matbuat

dünyasında kendini tanıttı. İleri gazetesinde basın hayatına atıldı (1921). Karikatürcülüğü kısa bir süre bırakarak, ressam ve illüstratör olarak çalıştı. İkdam, Vakit, Son Posta, Aydede, Akbaba, Yedigün, Yirminci Asır, Mizah gibi dergi ve gazetelerde çalıştı. Kelebek dergisini yayımladı. Özellikle Aydede’de yayınlanan divan şiirlerini yorumlarken çizdiği kompozisyonları sayesinde tüm Bâbıâli’de isim yaptı. Askerliğinin ardından Mâlûl Gâziler Film Stüdyosu’nda çalıştı. İlk sergisini Taksim’de Kristal Gazinosu’nda açtı (1936). Aynı yıl Londra’da İngiltere kralının taç giymesi münasebetiyle bir sergi daha açtı. Mizah çizerliği de yapmış olmasına karşın ressamlık yanını daha fazla önemsiyordu. 1914 kuşağının belli başlı isimlerinden sayılmıştır. 1945 yılında Çocuk Gözü dergisine çok sayıda illüstrasyon kazandırdı. 1950’li yıllarda Resimli Tarih Mecmuası’nın çizerliğini yaptı. 1970’te Günaydın gazetesinde Hazreti Muhammed’in Hayatı’nı çizdi. 6 Kasım 1983 günü vefat etti. Fotoğraf çalışmalarına Fatih Halkevi’nde başladı. 1940 yılında Eminönü Halkevi’nde açtıkları sergiyle Türkiye’de fotoğraf sergiciliğinin ilk örneğini verdi; fotoğrafın güzel sanatlar içindeki yerine dikkati çekerek gelişmesine katkı sağladı. Gazeteciler Cemiyeti üyesiydi. Kültür çevrelerinde ‘Bâbıâli’nin usta sanatçısı’ olarak nitelenmiştir. Reşat Ekrem Koçu’nun ifadesiyle ‘On parmağında on marifet olan’ bir şahıstı. Sanatkâr kişiliğinin yanı sıra yakın çevresinde gülcülüğe merakıyla da tanınırdı. “Ergenekon’dan Çıkış” “Sarayda Saz Âlemi”, “Çarşıya Giden Kadınlar”, “Zeyrek’te Eski Medrese” adlı yağlıboya çalışmalarının yanı sıra Elli Türk büyüğü, Tuna Gülü, Osmanlı Tarihinin Panaroması, Osmanlı Tarihi gibi çalışmaların resimlemesini yaptı. Eski İstanbul ve saray hayatından kesitler sunan yağlıboya tabloları da vardır. Tarihî kıyafetlere ve hayatlara uygun olarak sembolize ettiği duyarlı desen çalışmaları dekoratif alandaki çalışmalara kaynak teşkil etmektedir.

› Münif Fehim

Kaynakça: S. Pertev Boyar, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları, Ankara 1948, s. 228; Hafi Kadri Alpman, Portreler, İstanbul 1972, s. 49; Nüzhet İslimyeli, Türk Plastik Sanatçıları Ansiklopedisi, Ankara, 1967, II, 571; Güler Ertan, Fotoğraf Sanatı ve Türkiye, İstanbul 1995, s. 6; “Özarman, Münif Fehim”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, XVII, 9064. ➢ HÜSEYİN YÜRÜK ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

309

Ö ABDURRAHMAN

ÇOCUKLUĞUMUN VE GENÇLİĞİMİN ÜSKÜDAR'I

Üsküdar’ın göbeğine dört küçük vâdi açılır. Bunlar 1) Sultantepesi-İcâdiye ekseni ile Toygar-Selamsız ekseni arasında Bülbülderesi vâdisi, 2) Toptaşı-Murat Reis ekseni ile Toygar-Selamsız ekseni arasındaki Çavuşderesi vâdisi, 3) Doğancılar-İnâdiye ekseni ile Toptaşı-Murat Reis ekseni ara-sında kalan Ahmediye vâdisi ve 4) Toygar tepesi ile Açık türbe arasında kalan Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nin bulunduğu vâdidir. Üsküdar’a kuşbakışı, en geniş görüş açısına sâhip tarassut mevkii ise Açık Türbe tepesinin vâdiye bakan yamacındaki Hüdâî Dergâhı minaresinin şerefesidir. (...) Bülbülderesi ve Çavuşderesi vâdilerindeki büyük bostanların yeşilliği göz alabildiğine uzanır giderdi. Bu bostanların bilhassa mârulları, kıvırcık salataları, lahanaları, pırasaları ve ıspanakları pek lezzetliydi. Bu vâdilere isimlerini vermiş olan dereler herhalde en az bir ya da iki asır önce kurumuş gitmişler, fakat isimleri yadigâr kalmıştı. Çocukluğumda Çavuşderesi vâdisinde üstü açık bir lağım akmaktaydı. Benden on yaş büyük olan ağabeyim Mazhar bey ise, çocukluğunda, milletin sabah namazından sonra Bülbülderesi vâdisinde Selanik 310 Mezarlığı’nın alt taraflarına bülbül dinlemeğe gittiklerini hatırlamaktadır. Bugün Hüdâî Dergâhı’nın minaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

resine çıksam, söz konusu üç selâtin cami haricinde diğerlerinin bir kısmını herhalde artık göremem. Çoğu ABDURRAHMAN Ö muhakkak, beton yığınlarının ardında gizli kalmıştır. Üsküdar’da yeşilliklerin ve bostanların ise artık nâm ü nişânı kalmadı. (...) Çocukluğumda Üsküdar hiç de aydınlık bir belde değildi. Sokakların tenvîrâtı elektrik lambalarından çok havagazıyla olurdu. Ben her akşam bizim sokaktaki havagazı lambalarını yakacak olan görevlinin sokağa girişini, konağımızın cumbasında merakla beklerdim. Görevli omuzuna vurduğu, ucundaki yağlı bez parçası is çıkara çıkara yanan uzun bir sopayı büyük bir maharetle kullanarak havagazı lambalarının cam kapılarını ve sonra da bunların içindeki havagazı ocağının musluğunu açar ve ocağı tutuşturduktan sonra kapıyı kapatıp gene o sopayla mandalını indirirdi. Bu temâşâya II. Cihan harbi sırasında uzun seneler ara verildiydi. Çünkü harp tehlikesinden ötürü her gece karartma uygulanmaktaydı. (...) Üsküdar’daki bütün dükkânlar arasında Hâkimiyet-i Milliye Caddesi’nde 104 numaradaki attâr dük-kanı kadar her şeyine meftûn olduğum bir başka dükkan yoktu. Dükkan sahipleri Sâim ve Bekir Düzgünman kardeşler babamın yakın dostları ve büyük ittikâ sahibi zâtlardı. Üsküdar halkı onları “Aktar Hocalar” diye bilirdi. Saim efendi amca Üsküdar’ın pek çok camiinde ve bu arada Hüdâî Dergâhı’nda da imamlık yapmıştı. Bekir Efendi amca da Gülfem Hâtun Camii’nin her eksiğine koşardı. Ehl-i hizmet, adâletli ve muhsin kimselerdi. Çocukları da öyleydi. Aktar Hocalar’ın dükkânı zamanın bazı meşhur sanatkârlarının, âriflerinin, sırlı sûfîlerinin ve meşâyi-hinin sohbet ve muhabbet etmek üzere sürekli uğradıkları bir yerdi. Adeta akademi gibi bir şeydi. (...) Çocukluğumda ilim irfan sahibi kimselerin uğrak yeri ve Saim Efendi amcanın attâr dükkanındakine benzer sohbetlerin yapıldığı bir başka yer de Hacı Selimağa Kütüphanesi idi. Kütüphanenin müdürü, bizim konaktan 500 metre kadar ileride bulunan Üsküdar Mevlevîhanesi’nin son şeyhi Ahmet Remzi (Akyürek) Dede idi. (…) Üsküdar’ın itinin, kopuğunun, serserisinin, meczûbunun dahi bu beldeye mahsus bir edebi ve nezâketi vardı. Önemli bölümü esrarkeş olan balıkçıların ve boş gezenin boş kalfası tabir edilen kimselerin yurdu, Balaban semtiydi. Doğancılar Caddesi’nin bitiminde, Üsküdar İskelesi’ne dönül-düğünde, Balaban Baba hazîresinin de bulunduğu ufak meydanlıklardan genç ya da yaşlı bir hanımefendi geçecek olsa bütün bu bitirim takımı, bu hanımı, mevcûdiyetleri dolayısıyla dahi rahatsız etmemek için ya yan sokaklara çekilir ya da hiç değilse arkalarına saklayarak edeben sokağa yan dönerlerdi. Hey gidi günler hey! Üsküdar’da herkes kendine küfüv olanla ülfet eder, diğerlerine karşı ise pür-edeb olurdu. Üsküdar balıkçıları her gün Reji binalarının yanındaki arsaya çekmiş oldukları altı çifteli balıkçı kayıklarını denize indirir ve Kuşkonmaz Camii’nin önünde voli çevirirlerdi. Voli çevirmek, büyük balık ağını olabildiğince geniş bir daire hasıl edecek şekilde denize yaymak ve bunun iki ucunun karaya ulaştırılmasından sonra da her bir ucun bir balıkçı takımı tarafından çekilip ağın “cep” tabir edilen kısmında toplanmış olan balıkların karaya alınması demekti. Bunun seyrinin meraklıları çoktu. Bizim konağın üst katından balıkçıların voliye çıktığını görür görmez, ağabeyim beni kolumdan tuttuğu gibi soluğu Kuşkonmaz Camii rıhtımında alırdık. Boğaz’dan geçen balıkların bolluğuna bağlı olarak, bazen sabahları iki ve ikindi vakitleri de gene iki voli çevrildiği olurdu.(…) Çocukluğumda Kuşkonmaz Camii’nin rıhtımının altında, denizin içinde kalan bir kovuğa sığınan sempatik bir ayı balığı ailesi vardı. Bir müddet sonra, herhalde tedirgin oldular ki, ortadan kayboldulardı.(…) Bu câmiden Kızkulesi istikametine doğru sahili takip eden bir kimse Şemsi Paşa Meydanı’nı ve onun öteki ucundaki Anadolu Spor Klübü’nün binasını (şimdiki Hava Kuvvetlerimize ait lokali) arkasında bırakır bırakmaz ikiyüz metre kadar ilerisinde sahile çakılmış sopalar üzerine gerdikleri iplerde rengârenk yemenileri kurutan “yemenici”leri görürlerdi. Yemeniler boyadan çıktıktan sonra üzerlerindeki boyanın sâbitleştirilmesi için uzun süre tuzlu su içinde kalmaları gerektiğinden Şemsipaşa’da ve bir de Paşalimanı’nda bu kabil yemenicileri görmek mümkündü. Ben yetişemedim ama ağabeyim hatırlıyor; eskiden yemenicilerin bulunduğu sahilin hemen önünde, kadınlar için etrafı kapalı bir de Deniz Hamamı varmış. Bizler denize Salacak plajından girerdik. Bu plajın kumu taşınma kumdu. Deniz taşlı idi. Ama akıntı üstünde olduğu için suyu temizdi. Plaj Kızkulesi’ne 180 metre uzaklıkta idi. Plajdan kuleye gidip geleni vasat; kulenin önünde akıntıyı tersine yüzebileni iyi; Salacak Plajı’ndan Kızkulesi’ne, oradan kulenin güneyinde 300 metre 311 açığındaki kayalığa ve oradan da Salacak İskelesi önünden plaja kadar yüzeni de çok iyi yüzücü olarak bilirdik. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

—Ahmet Yüksel Özemre

Ö ÖZDENSES, SEMAHAT  Ahmet Yüksel Özemre › Mehmet Gazali Özkasım

ÖZDENSES, SEMAHAT (1913-2008)

Üsküdarlı bestekâr, ses sanatçısı. Üsküdar Pazarbaşı’nda doğdu (1913). Babası Çanakkale’de şehit olan Yüzbaşı İshak Efendi, annesi Pakize Hanım’dır. Karacaahmet Mezarlığı bitişiğindeki Harmanlık İlkokulu’nu bitirdikten sonra İmrahor’da Türk Sanat Müziği eğitimi aldı. 1934 yılında bir dost evinde Lemi Atlı, Udî Hayriye Hanım, Kemal Niyazi Seyhan’la tanışması müzik hayatı için bir dönüm noktası oldu; sesini beğenen üstatlarla hemen derslere başladı. Yaklaşık dört ay sonra Beyoğlu Ambassador Hanı’ndaki Radyoevi’nde Medeni Aziz Efendi’nin “Kerem eyle mestane kıl” eseri, okuduğu ilk şarkısı oldu. Bu ilk şarkı onu plak piyasasıyla tanıştırdı. İsmail Hakkı Bey’in Hüzzam makamındaki “Beklerim her gün bu sahillerde” isimli şarkısını okuduğu ilk plağı Odeon plak şirketince çıkarıldı. Bir yandan da Lemi Atlı, Refik Fersan ve Fahire Fersan’dan dersler almaya devam etti. 1939 yılında Yüzbaşı Faruk Ergökmen’le evlendi. 1938 yılında davet edildiği Ankara Radyosu’ndaki hayatı, müzik eğitimi ve canlı yayınlarla, emekli oluncaya kadar devam etti. 1971 yılında İstanbul’a gelerek İstanbul Radyosu’nda göreve başladı. Maçka Valide Çeşmesi semtindeki evinde sakin bir hayat geçirip Türk mûsıkîsine yeni isimler kazandırmak için hocalık görevine devam etti. 1940 yılında bestekârlık hayatı başladı. Uşşak makamında “Akşam oldu hüzünlendim ben yine” ve “Her mevsim içimden gelir geçersin”, hüzzam makamındaki “Dün gece mehtaba dalıp hep seni andım” adlı şarkılarıyla adını kalıcı olarak bestekârlar listesine yazdırdı. Otuz beş adet bestesi TRT repertuarında bulunmaktadır. Besteleri Safiye Ayla, Hamiyet Yüceses, Müzeyyen Senar, Behiye Aksoy, Zeki Müren gibi büyük sesler tarafından okundu. Altunizade Kültür ve Sanat Merkezi’nde çok sayıda öğrenciye ders verdi. Hayatının son yılları Maltepe’deki özel bir huzurevinde geçti. Kültür ve Turizm Bakanı tarafından Kültür ve Sanat Hizmet Ödülü verildi. 3 Temmuz 2008’de öldü. Kurtköy Şıhlı Mezarlığı’na defnedildi.

312

Kaynakça: M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986, II, 173; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 585-587. ➢ ÂLİM KAHRAMAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ÖZEMRE, AHMET YÜKSEL (1935-2008)

Adı Üsküdar’la beraber anılan yazar ve bilim adamı. Üsküdar’da doğdu (3 Nisan 1935). Babası Hâfız Mehmet Nurullah Bey, annesi Pakize Hanım’dır. Ayazma İlkokulunu bitirdikten sonra girdiği Galatasaray Lisesi’nden (1954), İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik-Fizik dalından mezun oldu (1957). Fransa Nükleer Bilimler ve Teknoloji Millî Enstitüsü’nde (InstitutNational des Sciences et Techniques Nucléaires) Atom Mühendisliği dalında yüksek lisansını tamamlayarak İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Teorik Fizik Kürsüsüne asistan olarak girdi (1958) bu dalda doktor (1960) vedoçent oldu (1964). Başbakanlık Atom Enerji Komisyonu Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi’nde araştırmacı (1962-1965), Başbakanlık Atom Enerji Komisyonu İlmî İstişare Heyeti üyesi oldu (1967-1969). Bazı okullardaki fizik hocalığının ardından İstanbul Teknik Üniversitesi Elektrik Fakültesi’nde doçent (1968-1969) ve profesör (1969-1973) olarak görev yaptı. Aynı üniversitenin Nükleer Enerji Enstitüsü’nde öğretim üyesi (1962-73) ve Yönetim kurulu üyesi olarak bulundu (1967-1972). Başbakanlığa bağlı Çekmece Eğitim Merkezi Müdürlüğü yaptı (1969-1973).

ÖZKASIM, MEHMET GAZALİ Ö

NATO Bilim Komitesinde Türkiye Temsilci üyesi olarak bulundu (1972-1974). Alanıyla ilgili çeşitli bilimsel görevler yürüttü. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Matematiksel Fizik Anabilim Dalı Başkanlığı görevindeyken emekli oldu (1984). Emekliliğinden sonra alanıyla ilgili bazı görevler aldıysa da, 1996 yılında yayımladığı Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı kitabıyla kültür dünyasında dikkatleri üzerine çeken bir isim oldu. Bu ve bunun hemen ardından yayımladığı Geçmiş Zaman Olur Ki, Üsküdar Ah Üsküdar gibi Üsküdar’ı anlattığı kitaplarında çocukluk ve ilk gençlik yıllarının Üsküdar’ını, orada yaşadığı ramazanları, bayramları; semtin artık hayatta olmayan insanlarını, manevî dokusunu, kaybolan seslerini ve kokularını, eğlencelerini, meczuplarını özlemle anan bir dil kurmuştur. Altmış yaşından sonra yazmaya başladığı bu kitaplar, saklı kalmış bir semt yazarının Üsküdarlı kimliğiyle kültür dünyasına doğuşu olmuştur. Üsküdar’ın, içinde yetiştiği manevî kültür hayatına yön veren şahsiyetler arasında Aktar hocalar diye bilinen Saim ve Bekir Düzgünman ile Mustafa Düzgünman’ı, onların Üsküdar’daki Aktar dükkânında cumartesi günü bir araya gelenlerden Sarı Hüsnü Efendi, Haydar Efendi, Hayrullah Taceddin Yalım, Yusuf Fahir Ataer, Eşref Ede, Dr. Ziya Bey, Necmeddin Özbekkangay, Nazif Uncu, Necmeddin Okyay, Muhiddin Tanık, Fehmi Tardaç, Abdullah Emre gibi şahsiyetleri anmakta, çoğunu tanıma fırsatı bulduğu bu şahsiyetlerin yanına Niyazi Sayın, Turgut Çulpan, Vehbi Güloğlu, Hâfız Ama Tevfik ile Ali Alpaslan, Uğur Derman, Güngör Şatıroğlu ve Nezih Uzel’i de dâhil etmektedir. Ölümüne kadar verimli bir yazı hayatı süren Özemre, adını saydıklarımızdan başka Üsküdar’ın Üç Sırlısı, Galatasarayı Mekteb-i Sultanisi’nde Sekiz Yılım, Kâmil Mürşidlerin Mirası gibi hatıra ve tasavvuf içerikli kitaplarla Vahye Göre Akıl: İslâmda Aklın Önemi ve Sınırı, Din ve Misyonerlik, Toma’ya Göre İncil ya da Hz. İsa’nın 114 Hadisi, Kur’an-ı Kerim ve Tabiat İlimleri Tenkidî Bir Yaklaşım, İlimde Demokrasi Olmaz, Çağdaş İlmi Tefsirde Vehim Olmaz, Portreler Hatıralar, Gel de Çık İşin İçinden, Çernobil Komplosu, Ah Şu Atom’dan Neler Çektim, 50 Soruda Türkiye’nin Nükleer Enerji Sorunu, 20. Yüzyılda Fiziğe Yön

Verenler, Aklın Yolu İlimdir, İslâm’da Aklın Önemi ve Sınırı, Akademik Yıllarım (1958-1983) gibi kitaplara da imza atmış, çeviriler yapmıştır. 25 Haziran 2008’de vefat etmiş, cenazesi Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verilmiştir. Kaynakça: Ahmed Yüksel Özemre, “Çocukluğum ve Gençliğimin Üsküdar’ı”, İstanbul Armağanı 2 / Boğaziçi Medeniyeti (haz. Mustafa Armağan), İstanbul 1996, s. 219-236; a.mlf., Üsküdar Ah Üsküdar, İstanbul 2002. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

ÖZKASIM, MEHMET GAZALİ (1926-2009 )

Üsküdarlı gemi modelcisi. Arhavi’de doğdu. Bir buçuk yaşında ailesiyle Üsküdar’a yerleşti. Haydarpaşa Lisesi’ne devam etti. Hayatının büyük bölümü Üsküdar’da ve denizde geçti. Denize, tekneye ve ahşaba olan sevgisi, askerliğini yaptıktan sonra onu kereste ticaretine yöneltti. Eminönü Unkapanı’nda bu işi sürdürürken Ayvansaray’daki tekne ustaları ile tanıştı. Onlardan ahşap tekneler hakkında ayrıntılı bil-

313 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ö ÖZKASIM, MEHMET GAZALİ

giler alıp çocukluğundan beri hayalini kurduğu kendi teknelerini yapma işine girişti. Yapı Kredi Bankası Galerisi’nde düzenlenen gemi modelleri sergisinde üç birincilik (1978) ve ikincilik ödülü (1980), Romanya Constanza kentinde yapılan Naviga Avrupa Gemi Model Şampiyonası’nda Tersane Modeli ile Altın Madalya, Alamana Modeli ile Bronz Madalya kazandı (1995). Beylerbeyi Astsubay Okulu’nda (1992) ve İTÜ Gemi İnşaat Fakültesi’nde Gemi Modelciliği dersleri verdi (1993-1995). 1978-1996 yılları arasında İstanbul, Kocaeli, Ankara, Düseldorf, Constanza’da modelleri sergilendi. İstanbul, Ankara, Telaviv, Ürdün’de özel koleksiyonlarda modelleri bulunmaktadır. 24 Mart 2009’da vefat etti ve Üsküdar Karacaahmet mezarlığında toprağa verildi. Gemi Modelcileri ve Gemi Severler Derneği’nde çalışmalar yaptı. Ahşap Türk Tekneleri hakkındaki geniş bilgiye sahip, ağaç işçiliğine vakıf, araştırmacı ve çalışkan kişiliğiyle tanındı. Çizdiği yerli planlar ile modelciliğe büyük katkılarda bulundu. Çalışmalarını Ahşap Türk Tekneleri ve Gemi Modelciliği (2007) isimli eserinde topladı. Kaynakça: Mehmet Gazali Özkasım, Ahşap Türk Tekneleri ve Gemi Modelciliği, İstanbul 2007. ➢ HÜSEYİN YÜRÜK

314 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

P

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

si, Selanik Emlâk-ı Emriye Müdürlüğü’nde çalıştı. Balkan Harbi dolayısıyla İstanbul’a döndü. Otuz altı sene süren memuriyet hayatının ardından Kadıköy’e yerleşti. Emeklilik yıllarını da Kadıköy’de Miralay sokağındaki evinde tarih çalışmalarıyla geçirdi. 30 Ocak 1972’de öldü. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Osmanlı tarihi üzerine yaptığı ansiklopedik ve biyografik çalışmalarıyla tanınmaktadır. Maktul Şehzadeler, Tarihe Malolmuş Fıkralar - Nükteler, Tarih Boyunca Kadın Erkek Dedikoduları, Tanzimat Maliye Nazırları, Son Sadrâzamlar ve Başvekiller, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Maliye Teşkilatı Tarihi, Sicill-i Osmânî Zeyli belli başlı eserleridir.

› Mehmet Zeki Pakalın

Kaynakça: Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, I, s. XI-XVII; Gövsa, Türk Meşhurları, s.173; Ali Birinci, “Pakalın, Mehmet Zeki”, DİA, XXXIV, 145. ➢ LALE UÇAN

PAKALIN, MEHMET ZEKİ

PERTEV PAŞA

(1886-1972)

(1785-1837)

Mezarı Karacaahmet’te bulunan tarih araştırmacısı.

Üsküdar’da konak ve yalısı bulunan devlet adamı.

Ohri’de doğdu (1886). Babası Nişli Ali Rızâ Bey, annesi Sabriye Hanım’dır. İstanbul’da Mekteb-i Mülkiye-yi Tıbbiye’de okurken sağlığı bozulunca eğitimini yarıda bırakarak memuriyet hayatına başladı. Orhaniye, Doyran ve Kavala kazaları mal müdürlükleri ile Drama Sancağı Muhasebe-

Asıl ismi, Mehmet Said’dir. Divan Kalemi’nde kullandığı Pertev mahlası ile tanındı. Darıca’nın Demirciler köyünde doğdu (1785). Devrin tanınmış hocalarından özel dersler aldı. Dîvân-ı Hümâyun kalemlerinde çalışmaya başladı (1804). 1824´te Dîvân-ı Hümâyun beylikçiliğiüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

315

P PINAR, SELAHATTİN  Selahattin Pınar

ne (1824) ardından reisülküttaplığa tayin edildi. 1828´de azledildi. Umûr-ı Mülkiye Nezâreti´nin başına getirildi (1836). II. Mahmud´un gözde adamları arasında yer aldı. 1837´de gözden düşünce Edirne´ye sürüldü ve orada öldürüldü. Kabri Seyyit Celalettin Türbesi yanındadır. Pertev mahlasıyla yazdığı şiirlerini bir Divan’da topladı. İhsaniye´de bir konağı, Beylerbeyi´nde yalısı vardı. Şeyhi Ali Behçet Efendi´nin gömülü bulunduğu Çiçekçi’deki Selimiye Nakşibendî Dergâhı´nda bir kütüphane, derviş hücreleri ve yemekhane yaptırmıştır. Kütüphane daha sonra Süleymaniye Kütüphanesi bünyesine katılmıştır. Kaynakça: Duhter Bayraktar-Havva Koç, “Pertev Paşa”, YYOA, II, 436; Haskan, YBÜ, I, 142-147. ➢ NURDAN ŞAFAK

PINAR, SELAHATTİN (1902-1960)

Üsküdar doğumlu bestekâr ve tambur icrâcısı.

316

Üsküdar’da Altunîzâde semtinde doğdu (22 Ocak 1902). Babası, son İstanbul kadısı ve İstanbul İktisat ve Ticaret Mektebi medenî hukuk müderrislerinden Sâdık Efendi, annesi İsmet Hanım’dır. İlk mektebe Çal’da (Denizli) başladı, Saros ve Edirne’de devam etti. Daha sonra İstanbul’da İtalyan Ticaret Mektebi’ne devam etti ancak bitiremedi. Mûsıkîye olan ilgisi ön plana geçince on dokuz yaşından itibaren tamamen mûsıkîye yöneldi. İstanbul’da radyonun, seçkin gazino ve salonlarının sevilen ve aranılan bir icrâcısı oldu. 6 Şubat 1960’da Kadıköy’de Todori Lokantası’nda vefat etti. Ertesi gün Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi. Selahattin Pınar çocukluğunda, annesinin aldığı ud dersleri esnasındaki mızrap nağmeleri sayesinde ilk olarak mûsıkîyle tanıştı. On iki yaşlarında Ûdî Sâmi Bey’den aldığı ud dersleriyle mûsıkî çalışmalarına başladıysa da on dokuz yaşında udu bırakıp tambura yöneldi. Üsküdar Paşakapısı’ndaki “Dârülfeyz-i Mûsıkî Cemiyeti”nin (daha sonraki adı “Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti”) Telgrafçı Atâ Bey (Öztan) tarafından 1920’de ikinci defa yapılandırılması esnasında kurucular arasında yer aldı ve cemiyette 1934’e kadar çalıştı. Bu dönemde Ûdî Sâmi Bey, Kaşıyarık HüsametÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

tin Bey, Ali Rifat Bey (Çağatay), Muallim Kâzım Bey (Uz) ve özellikle Selimiyeli Bestenigâr Hoca Ziya Bey gibi üstâdlardan faydalandı. Ayrıca Ali Rifat Bey’in (Çağatay) başkanlığını yaptığı Şark Mûsıkî Cemiyeti ve Türk Mûsıkîsi Ocağı kadrolarında yer aldı, kısa süre Dârütta‘lîm-i Mûsıkî Cemiyeti’nde çalıştı. Yesârî Âsım Arsoy ve Sadettin Kaynak’la birlikte dönemin en çok sevilen üç bestekârından biri olan Selahattin Pınar, bestekârlığa Hacı Ârif Bey-Şevki Bey üslubunun devamı olarak başlamasına rağmen onun şarkı üslubu geleneksel şarkı üslubundan farklı olup bestelerinde eski ustaların taklidi sezilmez. Kendine has bir romantizmin ifadesi olan besteleri, güfte-beste uyumunun zarif örnekleridir. Güfteye çok önem vermiştir. Şarkılarında güfte, icrâ sırasında kolaylıkla hece hece duyulabilir, âdeta besteden bağımsız, şahsiyetini kaybetmemiş bir söz mûsıkîsi sezilir. Eserlerinin çoğunun güftesini “benim şairlerim” dediği Fuat Edip Baksı, Vecdi Bingöl ve yakın arkadaşı Mustafa Nâfiz Irmak’tan seçmiştir. Orhan Veli ve Yahya Kemal’i de çok severdi. Eserlerinde en çok kürdîli-hicazkâr makamını kullandı. Yüz elli civarında şarkı besteledi ancak bunlardan seksen dördünün altına imza atabileceğini ifade etmiştir. “Kalbim yine üz-

PINAR, SELAHATTİN P

gün seni andım da derinden” mısrâıyla başlayan bayâti, “Bir bahar akşamı rastladım size” mısrâıyla başlayan hicaz, “Beni de alın ne olur koynunuza hâtıralar” mısrâıyla başlayan hisar-bûselik, “Yüce dağdan esen rüzgâr, sevgiliye selam götür” mısrâsıyla başlayan mâhur, “Ben yürürüm yâne yâne” mısrâıyla başlayan nevâ, “Aylar geçiyor sen bana hâlâ geleceksin” mısrâıyla başlayan rast şarkıları, onun en çok sevilen eserlerinden bazılarıdır. Şarkıları arasında en uzun ömürlü olacağına inandığı, her şeyiyle mükemmel eserinin ise hisar-bûselik “Hâtıralar” olduğunu söylemiştir. Ud ve tamburun yanı sıra viyolonsel de çalan Selahattin Pınar sahnede ve plaklarda pek çok sanatçıya sazı ile eşlik etti, yumuşak sesiyle sahnelerde okudu ve plak doldurdu. Sahnede sazı ile çalıp okuma şeklindeki icrânın ilk defa onun tarafından başladığı söylenir. Kaynakça: Rahmi Kalaycıoğlu, Türk Mûsıkîsi Bestekârları Külliyatı, Sayı 5: Tanburî Selâhattin Pınar, İstanbul 1960; Baki Süha Ediboğlu, Ünlü Türk Bestekârları, İstanbul 1962, s. 231242; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 495-505; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 292-296; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 192-194; Nuri Özcan, “Pınar, Selâhattin”, DİA, XXXIV, 269-270; a.mlf, “Üsküdar’ın Romantik Bir Sanatkârı: Tambûrî Bestekâr Selâhattin Pınar”, Üsküdar Sempozyumu VI : Bildiriler, İstanbul 2009, II, 157-166. ➢ NURİ ÖZCAN

317 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

R

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

RAUF YEKTÂ BEY (1871-1935)

Mûsıkî nazariyatçısı ve yazarı, neyzen, bestekâr. İstanbul Aksaray’da doğdu (26 Mart 1871). Babası Ahmed Ârif Bey, annesi İkbâl Hanım’dır. Asıl adı Mehmed Raûf ’tur. Üç dört yaşlarında annesini, yedi yaşında babasını kaybedince, İstanbul’un tanınmış ailelerinden Altunîzâdeler’in himâyesinde yetişti. Simkeşhâne İbtidâî Mektebi ve Aksaray’daki Mahmûdiye Rüştiyesi’ni bitirdikten (1884) sonra Dîvân-ı Hümâyun Kalemi’nde kâtip yardımcısı olarak memuriyete başladı, bir süre sonra Kayıtlar Odası’na nakledildi. Lisan Mekteb-i Âlîsi’nden mezun oldu, Fransızca öğrendi. Hat dersine devam etti ve icazet aldı. Hat hocası Nasûhî (Nâsih) Bey tarafından kendisine “Yektâ” mahlası verildi. Özel hocalardan Arapça ve Farsça öğrendi. Dördüncü rütbe Osmânî ve Mecîdî nişanlarıyla taltif edildi. Dîvân-ı Hümâyun’un çeşitli kalemlerinde görev yaptıktan sonra 1922’de “Beylikçi Muavinliği”nden emekliye ayrıldı. Bu arada 1913 yılında Istılâhât-ı İlmiyye Encümeni üyeliğinde bulundu, Dârülelhân’da, kuruluşundan Alaturka Bölümü’nün lağvına kadar (1917-1926) “Türk Mûsıkîsi Nazariyatı” ve “Şark Mûsıkîsi Tarihi” derslerini okuttu. Ayrıca Medresetü’l-eimme ve’l-hutabâ’da (İmam Hatip Medresesi) mûsıkî dersleri verdi, 1926 yılından vefatına kadar “İstanbul Konservatuvarı Tarihî

› Rauf Yektâ Bey

319 üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

R RAUF YEKTÂ BEY

 Kendi el yazısıyla Rauf Yektâ Bey’in mâhur peşrevinin birinci hânesi

320

Türk Mûsıkîsi Eserlerini Tasnif ve Tesbit Heyeti Başkanlığı”nı yürüttü. 1932’de Kahire’de toplanan “Arap Mûsıkîsi Kongresi”ne Mesut Cemil ile birlikte katıldı. 8 Ocak 1935’te Beylerbeyi’ndeki evinde tifo hastalığından vefat etti ve Kuzguncuk’taki Nakkaştepe Mezarlığı’na defnedildi. Çalışmaları ve araştırmalarıyla Türk müzikolojisi ve günümüz Türk mûsıkîsi ses sisteminin temellerini atan Raûf Yektâ Bey ilk mûsıkî çalışmalarına 1885’te Eyyûbî Zekâi Dede’den dinî eser meşk ederek başlamasının ardından aynı konuda, Beylerbeyi Camii baş müezzini Osman Efendi’den istifade etti. Zekâizâde Hâfız Ahmed Efendi (Irsoy) ve Bolâhenk Nuri Bey’den aldığı derslerle repertuvarını genişletti. Galata Mevlevîhânesi şeyhi Mehmed Atâullah Dede ile başladığı nazariyat çalışmalarını Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Mehmed Celâleddin Dede ile ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

devam ettirdi, Celâleddin Dede’den ayrıca tambur öğrendi. Akustik ve ses fiziği konusunda ünlü matematikçi Zeki Sâlih Bey’den faydalandı. Raûf Yektâ Bey, uzun süredir ihmal edilmiş olan mûsıkî nazariyatını gündeme getiren ve bu konuda ciddî adımlar atan bir mûsıkî adamıdır. Ünlü şeyhler Hüseyin Fahreddin Dede, Mehmed Celâleddin Dede ve Mehmed Atâullah Dede Türk mûsıkî tarihi ve ses sistemi konusunda çeşitli araştırmalar yapmışlar ancak bu çalışmalarının sonucunu yazılı eserler halinde ortaya koyma imkânı bulamamışlardır. Onların, öğrencileri Raûf Yektâ ve Mehmed Suphi (Ezgi) beylere aktardıkları bu bilgiler, daha sonraki yıllarda değerlendirilerek günümüz Türk mûsıkîsi sisteminin temelini oluşturdular. İşte zamanımız Türk mûsıkîsi nazariyatındaki “bir sekizli içerisinde yirmi dört eşit olmayan aralığın yer aldığı yirmi beş perdeli sistem”in ilk teorik açıklamasını Raûf Yektâ Bey yapmıştır. Yazdığı kitapları ve 400 civarındaki makalesiyle mûsıkî sahasında farklı bir yer edindi. Eserlerinden başlıcaları şunlardır: a) Kitapları: Esâtîz-i Elhân: I-III, İstanbul 1318-1341; Türk Notası ile Kırâat-ı Mûsıkîyye Dersleri, İstanbul 1335/1919; “La musique turque” (Encyclopédie de la musique et dictionnaire du conservatoire, Paris 1922, s. 2945-3064. Türk Mûsıkîsi adıyla Türkiye’de neşredildi -İstanbul 1986-); Türk Mûsıkîsi Nazariyatı, İstanbul 1343/1924; Şark Mûsıkîsi Tarihi, 1343/1924, 1933. Ayrıca 1932’de katıldığı Kahire’deki Arap Mûsıkîsi Kongresi ile ilgili Arapça 2 kitabı yayımlanmış, Abdurrahman-ı Câmî’nin Farsça eseri Risâle-i Mûsikî’yi Türkçe’ye tercüme etmiştir. b) Nota Neşriyatı: Hepsi “İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı” adı altında yayımlanan eserleri şunlardır: Dârülelhân Külliyâtı, İstanbul, ts.; Türk Mûsıkîsi Klâsiklerinden İlâhîler, İstanbul 1931-1933, I-III. Mehmet Suphi Ezgi, Ahmed Irsoy ve Ali Rifat Çağatay ile müşterek; Türk Mûsıkîsi Klâsiklerinden Bektaşî Nefesleri, İstanbul 1933, IV-V. Mehmet Suphi Ezgi, Ahmet Irsoy ve Ali Rifat Çağatay ile müşterek; Türk Mûsıkîsi Klâsiklerinden Mevlevî Âyinleri, İstanbul 1934, VI-IX. Ayrıca “Dârülelhân Külliyâtı” adı altında neşredilen “Anadolu Halk Şarkıları Serisi”nin ilk iki fasikülünü hazırladı, İstanbul 1926. c) Makaleleri: Makalelerinin

RECÂİZÂDE MAHMUD EKREM R

neşredildiği tesbit edilen mecmualardan bazıları: Âlem-i Mûsıkî, Dârülelhân, Ma’lûmât, Millî Tetebbûlar Mecmuası, Resimli Gazete, Servet-i Fünûn, Şehbâl. Gazetelerden bazıları: Âtî, İkdam, Tasvîr-i Efkâr, Vakit. Bu arada Fransız dergilerinde mûsıkî konulu araştırma ve incelemeleri neşredildi (Eserleri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Nuri Özcan, DİA, XXXIV, 469-470). Mevleviyye tarikatı mensubu olan Raûf Yektâ Bey, Galata Mevlevîhânesi dervişlerinden Sabri Dede ve Hacı Ali Dede’den aldığı derslerle ney sazına başladı daha sonra Yenikapı Mevlevîhânesi neyzenbaşısı Cemal Dede ve Aziz Dede ile bu çalışmalarını devam ettirdi ve dönemin önemli neyzenleri arasında yer aldı. Bir süre mevlevîhânelerdeki mutrip heyetlerinde neyzenlik yaptıktan sonra Yenikapı Mevlevîhânesi’ne neyzenbaşı oldu. Raûf Yektâ Bey’in bestekârlıkla fazla meşgul olma imkânı bulamadığı anlaşılıyor. Klâsik üslubun hâkim olduğu, Mevlevî âyini, tekbir, ilâhi, peşrev, kâr, beste, ağır semâi, saz semâisi, şarkı ve marş formlarında elli civarında eser besteledi. Mehmet Âkif Ersoy’un İstiklâl Marşı’nı besteleyenler arasındadır. Yegâh Mevlevî âyini, mâhur peşrevi ve bayâtî-araban saz semâisi önemli eserlerindendir. Onun zengin mûsıkî kütüphanesindeki eserlerinin bir bölümü ölümünden sonra kaybolmuş, geri kalanların bir kısmı torunu Yavuz Yektâ’ya geçmiş, bir kısmı ise Süleymaniye Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır. Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 241-244; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 206208; Sadun Aksüt, Türk Mûsıkîsinin 100 Bestekârı, İstanbul 1993, s. 300-308; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 161-166; İsmail Baha Sürelsan, “Otuz Yedinci Ölüm Yıldönümü Münasebetiyle Rauf Yektâ Bey”, Mûsıkî ve Nota, sy. 27 (1972), s. 20-21; Nuri Özcan, “Rauf Yektâ Bey”, DİA, XXXIV, 468-470. ➢ NURİ ÖZCAN

RECÂİZÂDE MAHMUD EKREM (1847-1914)

Küçüksu Kabristanı’nda toprağa verilen şair, tiyatro yazarı ve romancı. Takvimhâne nâzırı Recâi Mehmed Şakir Efendi’nin oğludur. Mekteb-i İrfân’ı bitirdikten sonra bir süre Harbiye İdâdîsi’ne devam etti, ancak sıhhati elvermediği için buradan ayrılarak Hariciye Mektubî Kalemi’nde çalışmaya başladı (1862).

Bu sırada edebiyata ilgi duydu, Fransızca’dan bazı tercümeler yaptı. 1867’de Nâmık Kemal Paris’e kaçarken Tasvîr-i Efkâr’ı onun idaresine bıraktı. 1868’de Şûrâ-yı Devlet muavinliğine getirildi. 1878’de Mekteb-i Mülkiye’de edebiyat hocalığı yapmaya başladı. Bu tarihten sonra edebî faaliyetleri daha da arttı. Matbuat ve aydınlar üzerindeki sıkı baskı ve takip dolayısıyla bir ara Avrupa’ya kaçmayı bile düşündü. Edebiyat çevrelerindeki sıkıntılı havadan kurtulmak için görevli olarak Trablusgarp’a gitti. Dönüşünde çok sevdiği oğlu Nijad’la birlikte Büyükada’da yaşadı. 1895 yılında matbuatta başlayan bir tartışmada kendisi hedef alınınca, yeni bir edebiyat çevresi oluşturma ihtiyacı duydu. Önce Mekteb-i Mülkiye’den öğrencisi Ahmed İhsan’ı çıkarmakta olduğu Servet dergisini Servet-i Fünun adıyla böyle bir hareketin yayın organı haline getirÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Rauf Yektâ Bey’in Beylerbeyi’ndeki köşkü

321

R ABDURRAHMAN

ARABA SEVDASI’NDAN Üsküdar’dan Bağlarbaşı tarîkiyle Çamlıca’ya gidilirken Topanelioğlu’ndaki dört yol ağzı mevkiinden takrîben bir yüz hatve ileriye medd-i nazar olunur ise o vâsi şosenin müntehâ-yı vasatîsinde etrafı bir buçuk arşın kadar irtifada duvar içine alınmış bir ağaçlık görülür. Bu ağaçlığa varıldığı gibi şose yol sağ ve sol olmak üzere iki şûbeye ayrılır. Duvar ile muhât olan ağaçlığın büyücek bir kapısı vardır ki iki yolun tamam nokta-i iftirâkında vâkidir. Sağ ve soldaki yollardan hangisine gidilecek olsa taraf-ı muhâlifi mahud ağaçlıkla mahduddur. Ağaçlığın yanındaki duvar alçacık olduğundan üzerinden hayvan ve bahusus insan aşamamak için boyunca teller uzatılarak muhafaza olunmuştur. Mûtedil bir yokuş üzerindeki bu yollardan seyr-i âdi ile dört beş dakika kadar gidilince dâima duvar ile muhât olan ağaçlık bir meydancığa müntehî olur. Ağaçlığın burada da cephede aşağıkine muhâzi bir kapısı vardır. Yüksekten kuşbakışı bir nazarla bakmak mümkün olsa bir şekl-i mahrûtîde görünecek olan ağaçlık burada biter ise de iki yol yine birleşemez. Meydancığın bir otuz hatve ötesinde epeyce vâsi ve mürtefî bir set üzerinde —kâr-ı kadîm binaları taklîd yolunda yapılmış— enli saçaklı bir kattan ibaret bir bina ve bunun etrafında bazı büyücek ağaçlar mevcuddur. Onun üst yanında diğer bir set ile başlayan yer ise birtakım servi ve meşe ağaçlarını ve vaktiyle kırılamayıp kalmış bir mevkiin Sarı Kaya ismiyle benâm olmasına sebep olmuş büyük büyük sararmış kayaları hâvi inişli yokuşlu metrûk bir mezarlıktır ki geçtiğimiz meydancıktan buraya değin olan mesafe de yine beş dakikalık kadar tahmin olunur. Bu mezarlık da geçildikten sonradır ki iki yol hem birleşir hem de düzleşir. Buradan yine bir beş dakika kadar ileri yürünürse artık Çamlıca dağının eteğinde Kısıklı köyünün çarşısına varılmış olur. Buraya çıkıncaya kadar yorulmadıksa yine aşağı doğru inelim de nukât ve hudûdunu tâyin ettiğimiz mevkii tahkîk edelim. Tabiîdir ki bu tahkîka da mahud ağaçlıktan başlayacağız. Burası Çamlıca Bahçesi nâmiyle İstanbul’da en evvel tanzîm ve küşâd olunmuş olan bahçedir. Birkaç zamandan beri rağbet-i âmmeden bütün bütün mehcûr olduğu cihetle ekser eyyâmda kapıları kapalı durur. Yazın ve bâhusus baharlarda bu bahçeyi açtırıp da aşağıdaki kapıdan içerisine girerseniz beş on kadem ilerleyerek etrâfınıza bir nazar ediverince muazzam ve mamûr bir ravza-i dilküşâ içinde bulunduğunuza derhal kâil olursunuz. Bahçenin yalnız meydana geldiği tarihte güzel görünmesi fikrile değil, ileride yani zamanlar gelip geçtikçe ağaçların, ormanların büyüyerek kesbedecekleri hale göre letâfetlerini dâima tezyîden muhâfaza eyleyebilmesi mütalaa-i dûrendîşânesiyle icrâ olunan taksîmât-ı dahiliyyesine ve o büyüklü küçüklü tarhların tenâsüb ve vaziyetlerine bakarak ibtidâ tanzîmini deruhde eden tabiatşinâs-ı mâhir kim ise san’atine tahsînhân olduktan sonra her tarafı birer birer nazar-ı dikkat ve ihtihsândan geçirmeye başlarsınız. 322 Hâricin enzâr-ı tecessüsünü kesmek için kenarlara bir tertîb-i matbûda dikilip gereği gibi feyizlenmiş, dal

budak salıvermiş salkım, aylanoz, atkestanesi gibi sâyedâr ağaçlar ile orta yerlerde câbecâ mağrûr çınar, kaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ABDURRAHMAN R

vak, manolya, salkımsöğüt misüllü eşcâr-ı gûnâgûnun ve bazı yerlerde nûr-ı nazarın değil eşia-i şemsin bile içerisine kolaylıkla nüfûz edemeyeceği surette sıklaşmış ormancıkların etrafında dolaşır, bunları ziyâdesiyle dilpesend bulursunuz. Biraz ilerleyince bir düzlüğün vasatında üstü kapalı, etrafı açık kameriyemsi bir şey ve bazı kenar yollar üzerinde kulübe tarzında muntazam ve matbû ufak ufak binâlar müsâdif-i nazarınız olur. Bunlardan kameriyeye benzeyen şeyin eyyâm-ı mahsûsada icrâ-yı âhenk için celbolunacak çalgıcı takımına mahsûs bir yer ve o kulübelerin de bahçe dahilinde me’kûlât ve meşrûbât satmak için yapılmış büfeler olduğuna intikal eder, bunları da beğenirsiniz. Azıcık daha ileri gidince bir büyük lâk, onun ortasında dilnişîn bir adacık, bu adayı kenara rabtetmek üzere sûret-i gayr-ı muntazamada çitten yapılmış tabiî güzel köprüler ve adanın üzerinde gene işlenmemiş ağaç dal ve kütüklerinden inşâ olunmuş zarîf bir köşk müşâhade eder, bunlardan da aşırı hoşlanırsınız. En sonra yukarıki kapıdan çıkarak mahud meydancığı mürûr ve set üzerine suûd ile evvelce gördüğünüz binayı da yakından temâşâ ettiğiniz ve bunun da bahçeye merbût bir gazino olduğunu öğrendiğiniz halde bahçenin her sûretle mükemmeliyetini tasdîk eylersiniz. II Şu birkaç sözle evsâfı kabaca tarif edilmiş olan Çamlıca Bahçesi bundan evvel şimdiki gibi hüzünlü bir sükûtâbâd-ı tenhâî değil, hengâmeli bir sûrgâh-ı şevk ve şagab idi. Tesviyesiyle, tanzîmiyle bir hayli zaman uğraşılan bu bahçenin 1870 senesi mevsim-i baharında küşâd edileceği havâdisi İstanbul ve Bilâd-ı Selâse tâbir olunan mevâki ahâlisi beyninde şâyi olunca erbâb-ı havâ ve hevesten olan gençler ve böyle eğlenceleri erkeklerden birkaç kat ziyâde aramaya tab’an mecbûr olan hanımlar hulûl-i vakt-i merhuna intizâren elbiseye, süse müteallik hazırlıklara gereği gibi germiyet vermişler ve bizim memlekette emsâli henüz meşhûd olmayan bu moda nüzhetgâhdan her vakit ve belki mehtâblı gecelerde bile istifâde maksadı kolaylıkla hasıl olmak için pek çok aileler Çamlıca, Bulgurlu, Kısıklı, Topanelioğlu, Bağlarbaşı taraflarında köşkler, hâneler isticâr ederek bahâr gelir gelmez hemen hemen nakle müsâraat göstermişler idi. Nihayet o senenin mayıs ayı ibtidâlarında Bahçe açıldı. İstirahât ve tenezzühe mahsus olan cuma ve pazar günleri Üsküdar, Kadıköyü, Beylerbeyi gibi Çamlıca’ya civâr sayılan yerlerden başka İstanbul’un mahall-i baîdesinden, Boğaziçi’nden ve sâir mahallerden arabalar, hayvanlarla ve bazan yayan olarak gelen kadın, erkek binlerce seyircinin bahçeye tehâcümü hakîkaten görülecek temâşâlardan idi. Hudûdu bir çeyrek saate ancak devrolunabilen bahçe o kadar vüs’atiyle beraber o cemm-i gafîri istiâb edemediğinden halkın bir takımı girdikçe diğer birtakımını çıkmaya mecbûr eder idi. Bu sûretle gerek yukarıki gerek aşağıki kapıdan lâyenkatî girip çıkan seyircilerin kesret-i izdihâmiyle o koca bahçe —teşbîh biraz kabaca ise de— azîm bir arı kovanını andırır idi. Fakat bu bir kovan idi ki arıların bal alacakları çiçekler de içinde bulunurdu. İçeride kalanlardan —alafranga bir tâbir ile— tâife-i latîfeye mensûb olanlar ezhâr-ı bahâriye rekâbet eder gibi en parlak, en güzel renkler içinde ve üç beşi bir yerde çiçekler gibi iki taraflarına salınarak gezinirler ve onlardan bal almak hevesiyle bîkarâr olan zenbûr mizaç genç beyler de çiçeklerin arasında ikişer ikişer dolaşırlardı. Bahçenin dışarısına gelince o da bir başka âlem idi: Süslü hanımları, şık beyleri hâmil birkaç yüz kadar araba bahçenin etrafını kuşatarak bir zincir-i müteharrik gibi birbiri ardınca muttasıl ve müteselsil devrederler idi. Vâkıâ o tarihte ağaçlar daha pek genç ve belki çocuk, ormanlar ise pek seyrek olmakla beraber sunûf-ı nebâtât içinde hüsn-i manzaraya mâlik ve tezyîn-i riyâza hâdim eşcâr ve ezhârın ve çemenlerin her nev-i makbul ve muteberi kendisinde mevcut bulunduğu için bahâristan-ı tabiatin bir mecmuâ-ı müntehâbâtı gibi manzûr olmaya liyâkat gösteren ve fazla olarak derûnunda lâk ve köşk gibi enzârı başkaca memnûn edecek şeyleri ve alelhusûs istirahat ve huzur arzu edenler için câbecâ sandalyeleri, kanepeleri bulunan bu bahçe halkın sâir yerlerine olan rağbetini tamamiyle kendisine celbetmişti. Binâenaleyh cuma ve pazardan gayrı günlerde ve bazan mehtablı gecelerde bile Bahçe züvvârdan hâlî kalmaz idi. Onun için demiş idik ki: Çamlıca Bahçesi bundan evvel şimdiki gibi hüzünlü bir sükât-âbâd-ı tenhâî değil, hengameli bir sûrgâh-ı şevk ve şagab idi. Filhakîka o pîrâneser ağaçlar vaktiyle genç idi, havâyı arzu önünde bîkarar olan ehli şebâb gibi bunlar da en hafif bir rüzgâr 323 ile hemen ihtizâza gelirler ve şevk ve ümide dair güft ü şinide başlar idi!.. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ —Recâizâde Mahmud

Ekrem

R REÎSÜLETIBBÂ HASAN EFENDİ

 Recâizâde Mahmud Ekrem › Recâizâde Mahmud Ekrem’in mezar taşı

324

meye ikna etti, daha sonra yine eski öğrencisi Tevfik Fikret’i derginin yazı işleri müdürlüğüne getirmek suretiyle Servet-i Fünun topluluğunun kurulmasına ön ayak oldu. Ancak kendisi doğrudan doğruya bu hareketin içinde yer almadı; 1898’de çok sevdiği oğlu Nijad’ın ölümü üzerine hayata küstü ve inzivaya çekildi. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Evkaf Nâzırlığı’na getirildi; bir süre sonra Âyân âzası oldu ve ölümüne kadar bu görevde kaldı. 31 Ocak 1914’te vefat etti, Küçüksu Kabristanı’nda hasretini çektiği oğlu Nijad’ın yanına gömüldü. Devrinde şair, tiyatro yazarı, romancı, edebiyat hocası ve tenkitçi olarak dikkati çeken Recâizâde Ekrem, Tanzimat sonrası Türk edebiyatının yenilikçi şahsiyetlerinin başında gelir. Gerek 1886’da Muallim Nâci ile aralarında cereyan eden “Zemzeme-Demdeme” tartışmasındaki tavrı, gerekse Servet-i Fünun hareketinin kurulması dolayısıyla devrin edebiyat anlayışının değişmesinde öncülük yaptığı için yetiştirdiği yeni nesil tarafından “Üstad Ekrem” olarak anıldı. Türk edebiyatında alafrangalık konusunu işleyen ilk romanlardan Araba Sevdası’nı yazdı. Romanın aslî kahramanı Bihruz Bey, yaz aylarında Çamlıca’da oturmakta, dolayısıyla romandaki olayların önemli bir kısmı da Bağlarbaşı ile Çamlıca Bahçesi ve Çamlıca civarında geçmektedir. Başlıca eserleri Nağme-i Seher (1871), Yâdigâr-ı Şebâb (1873), Vuslat (1874), Ta’lîm-i Edebiyat (1879), Zemzeme I, II, III (1883-1885), KudeÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

mâdan Birkaç Şair (1885), Takdîr-i Elhân (1886), Tefekkür (1888), Pejmürde (1895), Araba Sevdası (1898), Nijad Ekrem (1910), Çok Bilen Çok Yanılır’dır (1914). Kaynakça: Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri, İstanbul 1969, s. 67-76; İsmail Parlatır, Recâizâde Mahmud Ekrem (Hayatı, Eserleri, Sanatı), Ankara 1983; Orhan Okay, Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, İstanbul 2005, s. 129-142; Ahmet Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 2010, s. 427-448. ➢ ABDULLAH UÇMAN

REÎSÜLETIBBÂ HASAN EFENDİ (ö. 1706)

Bir süre Üsküdar’da kadılık yapmış hekimbaşılardan. Mihalıç’ta dünyaya gelmiş, eğitimini tamamladıktan sonra bir süre müderrislik yapmış, daha sonra tıpla ilgilenmiş ve Süleymaniye Dârüşşifası’nda hekimbaşılığa getirilmiştir. 1681 yılından itibaren sırasıyla Neccariye, Abdullah Ağa, Siyavuş Paşa, Cafer Ağa, Şeyhülislâm Zekeriya Efendi ve Sahn-ı Seman medreselerinde çalışan Hasan Efendi 1692’de İstanbul kadılığı payesiyle Reisületıbba makamına getirilmiş, aynı sene eylülünde Rumeli kazaskerliği payesiyle taltif edilmiş, 1706 yılında ölmüştür. Bilgili ve tıptan iyi anlayan biri olarak nakledilir. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 285-286; Sicill-i Osmânî, II, 145; Abdülkadir Özcan, “Şeyhî’nin Vekāyiü’l-fudalâ’sının Bilim Tarihi Bakımından Önemi ve Değeri”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim : Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999), İstanbul 2001, s. 124-125. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

RUM MEHMED PAŞA R

(ö. 1474)

Üsküdar’da ilk büyük külliyeyi yaptıran Osmanlı sadrazamı. Rum kökenli olup Enderun’da yetişmiştir. Fatih Sultan Mehmed’in güvenini kazanmış, 1466’da ikinci vezirliğe yükseltilmiştir. Karamanoğulları’na yönelik seferlerde yerli halka sert davranan Mehmed Paşa, 1470 yılında Eğriboz seferine de katılmıştır. Son Kırım seferinde Toros yerlilerinden Varsaklar’a yenilen Rum Mehmed Paşa canını zor kurtarmıştır. 1471 yılında sadrazamlığa yükseltilen Mehmed Paşa 1472 yılında görevden alınmış ve muhtemelen 1474 yılında siyaseten katledilmiştir.

Üsküdar’da sahile yakın mevkide cami, medrese, hamam, imaret ve türbeden oluşan külliyesi bu beldenin ilk büyük hayratıdır. Rum Mehmed Paşa bu külliyeye geliri yüksek vakıflar tahsis etmiştir. Ayrıca Tire’de cami, bedesten ve türbe yaptırmıştır.

Rum Mehmed Paşa’nın Türbesi ve sandukası



RUM MEHMED PAŞA

Kaynakça: Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 249252; Şe-habeddin Tekindağ, “Mehmed Paşa, Rum”, İA, VII, 594-595; Haskan, YBÜ, II-III, tür.yer.; Hedda R. Kiel, “Rum Mehmed Paşa”, DİA, XXXV, 226-227. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

325 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

S

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

SADULLAH PAŞA (ö. 1891)

Çengelköy’de yalısı bulunan Osmanlı devlet adamı. Ailece Ayaş kökenli olup Erzurum’da doğmuş, bir süre maliye kaleminde çalıştıktan sonra Tercüme Odası’na geçmiş ve Tercüme Cemiyeti üyesi olmuştur. 1869 yılında Şûrâ-yı Devlet azalığına getirilen Sadullah Paşa, daha sonra bir süre

Adliye Dairesi’nde çalışmıştır. 1871’den itibaren matbuat müdürlüğü, Dîvân-ı Hümâyun tercümanlığı ve maârif müsteşarlığı yaptı. Son görevi esnasında eğitimin her kademesinde okunacak derslerin programlarını hazırlamada etkili oldu. 1876’da Ticaret Nazırı yapılan Sadullah Paşa, II. Abdülhamid’in cülûsunu müteakip Sultan Abdülaziz’in öldürülmesiyle ilgili bazı sorgulamalara maruz kaldıysa da, olayla bağlantısı tespit edilemedi. Bu arada Bulgar isyanı ve sonrası üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

 Sadullah Paşa › Sadullah Paşa Yalısı (restorasyon öncesi)

327

S SAFA, PEYAMİ

 Sadullah Paşa Yalısı

gelişen olayları araştırma komisyonu başkanlığı ve 1877’de Berlin sefirliğinde bulundu. Bu son görevi sırasında ünlü Berlin Antlaşması’na imza attı. Başarılı hizmetlerinde dolayı Sultan Abdülhamid tarafından vezirlik rütbesiyle taltif edilen Sadullah Paşa 1883 yılında Viyana sefiri tayin edildi; 14 Ocak 1891 tarihinde intihar ederek hayatına son verdi. Cesedi İstanbul’a getirilerek Divanyolu’nda II. Mahmud Türbesi’ne defnedildi. Başarılı bir diplomat olan Sadullah Paşa, aynı zamanda iyi bir şair idi. Kaynakça: Mehmed Galip, Sadullah Paşa yâhud Mezardan Ni-dâ, İstanbul 1309; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Viyana Büyük Elçisi Vezir Sadullah Paşa’nın İntiharına Dair”, TTK Belleten, XIV/55 (1950), s. 419-479; Sinan Kuneralp, “Sadullah Paşa”, YYOA, II, 482; Ali Akyıldız, “Sâdullah Paşa”, DİA, XXXV, 432-433.

328

➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

SAFA, PEYAMİ (1899-1961)

Bir süre Beylerbeyi’nde oturmuş romancı, gazeteci ve fikir adamı. İstanbul Gedikpaşa’da doğdu (2 Nisan 1899). İsmi Tevfik Fikret tarafından konulmuştur. Babası Trabzonlu köklü bir aileye mensup olan şair İsmail Safa, annesi Server Bedia Hanım’dır. Bir buçuk yaşındayken babasını sürgünde bulunduğu Sivas’ta kaybetti ve ağabeyi İlhami’yle birlikte annesi tarafından zor şartlarda yetiştirildi. İlköğrenimini gördüğü Menbau’l-İrfan okuluna devam ederken sağ kolunda ortaya çıkan kemik veremi yüzünden kendini çok küçük yaşta doktorların, hastabakıcıların, ilaç kokularının arasında buldu (1908). 1910 yılında başladığı Vefa

SAFA, PEYAMİ S

İdâdîsi’ni bu hastalık ve ailesinin geçim zorlukları sebebiyle bırakmak zorunda kaldı. Ancak düzenli eğitim görememiş olmak onun çalışma ve kendi kendini yetiştirme azmini kırmadı. Kendi kendine Fransızca öğrendi. Çocuk yaşta ağabeyi İlhami Safa ile birlikte başladığı gazetecilik hayatını ömrünün sonuna kadar sürdürdü. Başta Cumhuriyet ve Milliyet olmak üzere çok sayıda gazete ve dergide yazdı, Kültür Haftası ve Türk Düşüncesi dergilerini çıkardı. Peyami Safa, Osmanlı Devleti yok olurken küllerinden yeni bir devletin doğuşuna şahit olan, bu süreçte gerçekleşen büyük dönüşümü ve yarattığı sancıları ruhunda hissederek eserlerine yansıtan yazarlar kuşağındandı. Felsefeden sosyolojiye, tıptan parapsikolojiye, inanılmaz genişlikte bir ilgi alanı vardı. Fıkra türünün en yetkin

isimlerinden biriydi; onlarca gazeteve dergide, asıl isminin yanı sıra, çeşitli takma isimlerle on binlerce yazı yazdı. Polisiye romanın da Türkiye’deki öncülerinden olan ve roman tekniğine önemli yenilikler getiren Peyami Safa, zaman zaman uçlara savrulduğu fırtınalı, kalem kavgalarıyla dolu bir fikir ve edebiyat hayatı yaşadı. Büyük Avrupa Anketi (1938) ve Türk İnkılâbına Bakışlar (1938) adlı eserlerinde, daha sonra temellendirmeye çalışacağı, bir kitabına da isim olan Doğu-Batı Sentezi’nin imkânlarını araştırdı. Sözde Kızlar (1922), Fâtih Harbiye (1931) ve Matmazel Noraliya’nın Koltuğu (1949) gibi önemli romanlarında da doğu-batı meselesini ele alan yazarın diğer romanlarından bazıları şunlardır: Şimşek (1923), Mahşer (1924), Dokuzuncu Hariciye Koğuşu (1930), Bir Tereddüdün Romanı (1933), Yalnızız (1951), Biz İnsanlar (1959). 1937 yılında Nebahat Hanım’la evlenen ve bu evliliğinden Merve adını verdiği bir oğlu dünyaya gelen Peyami Safa, Erzincan’da askerlik görevini yaparken hastalanarak ölen oğlundan kısa bir süre sonra, 15 Haziran 1961 tarihinde vefat etti ve Edirnekapı Mezarlığı’nda toprağa verildi. Peyami Safa, uzunca bir süre, annesiyle birlikte 1918 yılında taşındığı Beylerbeyi’nde, Hamidiye Kruvazörü emekli süvarisi Emin (Okutan) Bey’in Hacı Ömer Sokağı ile Gümüş Yol Sokağı arasındaki pembe boyalı köşkünün üst bahçesindeki küçük bir evde oturmuş, ilk eserlerinden bazılarını bu kira evinde yazmıştır. Burada devrin tanınmış gazetecilerinden Halil Lütfi (Dördüncü) ile komşu olduğunu, hatta ondan birlikte bir gazete çıkarma teklifi aldığını, Büyük Yol adında bir gazete çıkardıklarını, fakat bu tecrübenin başarısızlıkla sonuçlandığını biliyoruz. Necip Fâzıl’la da Beylerbeyi’nden tanışmaktadırlar. Bir yazısında, o tarihte on yedi yaşında olan Necip Fâzıl’la Beylerbeyi vapurunda Hasan Âli Yücel tarafından tanıştırıldığını söyler. Necip Fâzıl da, O ve Ben’de nasıl tanıştıklarını şöyle anlatmıştır: “Beylerbeyi’nin yalılar boyu caddesindeki çınarlar arasında ve şiir hummaları içinde gidip gelirken, daima bir gölgeye rastlıyordum. Elleri arkasında, benim gibi koca kafalı, üstelik cılız vücutlu, hep düşünceli, spor ceketli ve gri pantoÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Peyami Safa

329

S SAFİYE EROL

lonlu, ihtiyarla çocuk bulamacı bir genç… Onun için muharrir, romancı demişlerdi. Bir gün Boğaziçi vapurunda, Hasan Âli Yücel onu bana takdim etti: —Peyami Safa Bey…’” 1920’lerin sonlarında Beylerbeyi’nden Firuzağa’daki bir apartman dairesine taşınan Peyami Safa’nın, 1950’lerde de âşık olduğu romancı Sevim Burak’ı görebilmek için sık sık Kuzguncuk’a gittiği, hatta evinin önünde “Sevim, Sevim…” diye bağırdığı söylenir. Kaynakça: Necip Fâzıl Kısakürek, O ve Ben, İstanbul 1992, s. 61-62; Baraz, Beylerbeyi, II, 470-471; Beşir Ayvazoğlu, Peyami: Hayatı, Sanatı, Felsefesi, Dramı, İstanbul 2008, s. 60, 92, 131-132, 473; Bedia Koçakoğlu, Aşkın Şizofrenik Hâli: Sevim Burak, Konya 2009, s. 38-39. ➢ BEŞİR AYVAZOĞLU

SAFİYE EROL (1902-1964)

Çocukluk ve ilk gençliği Üsküdar Selimiye’de geçen romancı.



Safiye Erol gençlik yıllarında Safiye Erol’un Karacaahmet’teki mezarı



Edirne vilayetine bağlı Uzunköprü’de dünyaya geldi (1902). Belediyede kâtiplik yapan Sami Bey ile Keşanlı Emine İkbal Hanım’ın kızıdır. Küçük yaşta iken ailesi İstanbul’a Üsküdar-Selimiye’ye taşındı, çocukluğu burada geçti. Selimiye İlkokulu’ndan sonra bir süre aynı semtte Fransız mürebbiyeler okuluna devam etti. 1914’te girdiği Haydarpaşa Alman Lisesi’ndeki eğitimini TürkAlman Derneği aracılığıyla gönderildiği (1917) Almanya’da, Lübek’teki özel Falkenplatz Lisesi’ni bitirdi (1919). Çıkan karışıklıklar yüzünden

330 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

bir süreliğine İstanbul’a döndüyse de 1921’de Almanya’ya giderek Marburg an der Lahn’de üniversite eğitimine başladı. Freiburg’taki Real Gymnasium’una devam etti, 1926’da felsefe doktoru unvanını alarak yurda döndü. Bu tarihten sonra yazarlığa başlayan Safiye Erol, bir yandan Millî Mecmua’da Safiye Sâmi takma adıyla tercümeler yaparken, bir yandan da Dilârâ adıyla küçük hikâyeler yayımladı (1927-1931). 1935’te Vakit gazetesinde tefrika edilen ilk romanı Kadıköyü’nün Romanı ve hemen arkasından Ülker Fırtınası ile adını edebiyat çevrelerinde duyurdu. Sâmiha Ayverdi vasıtasıyla 1940’lı yıllarda tanıdığı Kenan Rifaî’nin sohbetlerine onun vefatına kadar, aşağı yukarı on yıl devam etti. Daha sonraki yıllarda Üsküdar İmar ve Kültür Derneği’ne üye oldu ve oradaki mûsıkî sohbetleriyle fikrî-ilmî toplantılara katıldı (1961-1964). 1 Kasım 1964’te vefat edince Karacaahmet Kabristanı’na defnedildi. Ciğerdelen (1946), Ken’an Rifaî ve Yirminci Asrın Işığında Müslümanlık (Sâmiha Ayverdi, Nezihe Araz ve Sofi Hûri ile birlikte, 1951), Dineyri Papazı (tef. 1955, 2001), Çölde Biten Rahmet Ağacı (tef. 1962, 2001), Makaleler (2002), Hikâyeler (2002) diğer eserleridir. Kaynakça: İnci Enginün, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, İstanbul 2001, s. 291-292; Halil Açıkgöz, “Safiye Erol’da Edirne ve Edirne Üniversitesi”, I. Edirne Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (23-25 Ekim 2003), Edirne 2004, s. 405-431; Yakup Çelik, “Safiye Erol”, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2006, IV, 248-250. ➢ ABDULLAH UÇMAN

SALİM SÜLEYMAN, ÜSKÜDÂRÎ S

tır. Safiye Sultan’ın Üsküdar’ın Karamanlı köyünde bir camisi ile bir çeşmesi vardır.

› Safiye Sultan

Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, 43-44; Ali Akyıldız, “Safiye Sultan”, DİA, XXXV, 472-473; Çiğdem Balım, “Safiyye Walide Sultan”, EI2 (İng.) VIII, 817-818. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SAFİYE SULTAN (ö. 1778)

Sultan II. Mustafa’nın Bulgurlu’da çeşme yaptıran kızı.

SAFİYE SULTAN (ö. 1605)

Üsküdar’ın Karamanlı köyünde bir cami ve çeşme yaptıran valide sultan. Venedik asıllı olup cariye olarak sarayda (Harem) yetişmiş ve Manisa Valisi Şehzade Murad’a (III.) takdim edilmiştir. Burada Şehzade Mehmed’i (III.) doğuran Safiye Sultan böylece gözdelerden olmuş, 1574 yılında oğlunun padişah olması üzerine kayınvâlidesi Nurbanu Valide Sultan ile aralarında rekabet başlamıştır. Sarayın güçlü şahsiyetleri Mihrimah Sultan ile bunun kızları İsmihan ve Gevherhan Sultan da Nurbanu’yu tutuyorlar; padişahı onun gözünden düşürmeye çalışıyorlardı. Fakat bunların peş peşe ölümleri üzerine 1585’ten itibaren daha rahat hareket etmeye başladı. III. Murad’ın 1595’te ölümü üzerine tahta oğlu geçince gerçek anlamda valide sultan olan Safiye Sultan’ın nüfuzu daha da artmış; zaman zaman devletin iç ve dış meselelerinde müdahil olmuştur. Fakat oğlunun da 1603’te ölmesi üzerine Eski Saray’a gönderilmiş ve 1605 yılında orada ölmüş, III. Murad’ın türbesine defnedilmiştir. Safiye Sultan’ın en büyük ideali Eminönü’de temellerini attığı Yeni Cami’yi tamamlatmaktı. Fakat bu iş yarım asır kadar sonra yine bir valide sultan olan Hatice Turhan Sultan’a nasip olacak-

1696’da doğdu. Yedi yaşında Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın oğlu Ali Paşa ile nişanlandı; düğünleri III. Ahmed’in emriyle 1710 yılında İstanbul’da yapıldı ve kendilerine Demirkapı’daki Rami Paşa Sarayı tahsis edildi. Ali Paşa’nın 1723’te ölümü üzerine dul kalan Safiye Sultan üç yıl sonra Mirzâzâde Mehmed Paşa ile evlendirildi. Ancak 1735’te bunun da vefatıyla tekrar dul kaldı. 1740 senesinde üçüncü kez Alâiyeli Ebûbekir Paşa ile evlenen Safiye 1759’da bunun da vefatıyla yine dul kaldı. O sırada 63 yaşında olup artık evlenmemiş, 82 yaşında yakalandığı şiddetli nezle sonucu vefat etmiştir (1778). Naaşı Kanûnî Sultan Süleyman Türbesi’nde babasının yanına defnedilmiştir. Safiye Sultan’ın Üsküdar’da Bulgurlu Mescidi karşısında yaptırdığı çeşmeden başka Ayasofya, Sultan Mehmed, Sultan Bayezid ve Valide Sultan camilerine de vakıflar tahsis ettiği; Paşabahçe’de bir çeşme daha yaptırdığı bilinmektedir. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, I, 48; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1945, II, 329-378; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, 77-78; a.mlf., “Fatma ve Safiye Sultanların Düğünlerine Ait Bir Araştırma”, İstanbul Mecmuası, V (1958), s. 148-152. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SALİM SÜLEYMAN, ÜSKÜDÂRÎ (1844-1894)

Üsküdarlı şair. Üsküdar’da doğdu (1844). Evkaf bina emini İstanbullu Said Efendi’nin oğludur. 1858’de Maliye Nezareti Evkaf Odası’nda göreve başladı. Eshâm-ı Umûmiyye Dairesi, Düyûn-ı İdâre-i Umûmiyesi, Maliye Mektubî Kalemi gibi çeşitli devlet dairelerinde görev yaptı. Mevlevî tarikaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

331

S SÂMİ EFENDİ, İSMÂİL HAKKI

tına mensuptu. 1894’te vefat etti ve Üsküdar Tunusbağı’nda Karacaahmet’e giden caddeye defnedildi. Çevresinde “nâzik, halûk, her manâsiyle centilmen bir zat” olarak tanınmıştır. Tarihçi Atâ Bey onun, Ziya Paşa, Kâzım Paşa, Hersekli Ârif Hikmet Bey, Yenişehirli Avnî Bey, Muallim Naci gibi dönemin önde gelen şairlerinden olduğunu söyler. Üsküdar’da çıkan bir yangında Salim Bey’in tüm şiirlerinin yandığı belirtilir. Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, III, 1642-645. ➢ AZMİ BİLGİN

SÂMİ EFENDİ, İSMÂİL HAKKI (1838-1912)

Celî ta’lik ve celî sülüs hattının son büyük üstadı olan Osmanlı hattatı; yazları Çengelköy’de otururdu.  Sâmi Efendi

332

İstanbul’da doğdu (13 Mart 1838 /16 Zilhicce 1253). Asıl adı İsmail Hakkı’dır. Yorgancılar kethüdası Hacı Mahmud Efendi’nin oğludur. İlk tahsilinden sonra Arapça ve Farsça okudu. 1852’de Maliye Kalemi’ne girdi. Sırayla Dîvân-ı Hümâyun Mühimme Kalemi’ne, Nişan Kalemi hulefâlığına ve 1883’te aynı kalemin mümeyyizliğine tayin edildi. Çeşitli yazılarda asrının en büyük üstadı olan Sâmi Efendi, sülüs ve nesih yazılarını Boşnak Osman Efendi’den, sülüs celisini Recâi Efendi’den, nesta‘lik (ta‘lik)i önce Kıbrısîzâde İsmail Hakkı, daha sonra Ali Haydar Bey’den, divanîyi Nâsih Efendi’den, rik’ayı Mümtaz Efendi’den meşk etmiştir. Sâmi Efendi, bilhassa celî yazılarda sanat kudretini ortaya koymuştur. Yazılarının tashihini titizlikle yaptığı, bir yazı üzerinde bir ressam gibi uzun seneler çalıştığı, “Celî yazmadıkça hattın esrarına vâkıf olunmaz” dediği nakledilir. Celî sülüste Mustafa Râkım’ın, celî nesta’likte Yesârîzâde’nin tavrını geliştirerek güzelleştirdiği ve bütün hattatlara rehber olduğu kaynaklarda belirtilir. Ekseriya zırnıkla siyah kâğıt üzerine çalıştığı celî kalıp yazıları, müzehhipleri Hüsnü, Nûreddin ve Bahâ beyler tarafından altınla işlenmiştir. Pek çok celî sülüs ve nesta‘lik (ta‘lik) levha vücuda getirmiştir. Bilhassa Altunîzâde ve Cihangir camilerinde, müzelerde, hususi koleksiyonlarda bulunan levhaları yanında Yenicami Çeşme ve ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Sebili’nin kitabesi, Kapalı Çarşı kapıları, Bâbıâli Nallı Mescid, Şehzade Camii, Erenköy Zihni Paşa ve Galib Paşa camilerinin kitabe yazıları, Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi’nde sergilenen ve korunan seçilmiş celî nesta‘lik (ta‘lik) (nr. 130-0062, 0098, 0110, 0114) ve celî sülüs levhaları (nr. 130-0080, 0111, 0120) Sâmi Efendi’nin sayısız celî yazılarından bazılarıdır. Sülüs, nesih, celî, nesta‘lik (ta‘lik) celî nesta‘lik (ta‘lik), tuğra, divanî ve celî divanî yazıda yetiştirdiği öne çıkan meşhur hattatlar şunlardır: Mehmed Nazif Bey (ö. 1331/1914), Hasan Rızâ (ö. 1338/1920), Tahsin Hilmi Efendi (ö. 1330/1912), Ferid Bey (ö. ?), Mehmed Hulusi Yazgan (ö. 1358/ 1940), Kâmil Akdik (ö. 1360/1941), İsmail Hakkı Altunbezer (ö. 1365/1946), Aziz Rifâî (ö. 1353/1934), Elmalı Hamdi Yazır (ö. 1361/1947), Ömer Vasfi (ö. 1347/1928), Neyzen Emin Dede (ö. 1364/1945), Necmeddin Okyay (ö. 1396/ 1976), Ahmed Refet Efendi (ö. 1269/1949), Suûdü’l-Mevlevî (ö. 1367/1948), Sofu Mehmed Hamdi, Ressam Feyhaman Bey, Ahmed Ziya Akbulut, Ahmed Râkım Boren (ö. 1940). Osmanlı Türk zevkine uygun sülüs, nesta‘lik (ta‘lik) ve celîleri tarihî seyri içinde tekâmülünü Sâmi Efendi ekolüyle tamamlamış, XIX. yüzyılda altın çağını idrak etmiştir.

SÂMİ PAŞA S › Sâmi Efendi’nin celî sülüs levhası

Kışın Fatih Horhor’da, yazın Çengelköy’de oturan Sâmi Efendi 16 Recep 1330’da (2 Temmuz 1912) vefat ederek Fâtih Camii Haziresi’ne defnedilmiştir. Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 355365; Habîb, Hat ve Hattatân, İstanbul 1305, s. 180; Muhittin Serin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 2003, s. 187194; M. Uğur Derman, “Sami Efendi, İsmail Hakkı”, DİA, XXXVI, 72-74. ➢ MUHİTTİN SERİN

SÂMİ PAŞA (1792?-1876)

Çamlıca’da köşkü bulunan Osmanlı devlet adamı. Tam adı Abdurrahman Sâmi Paşa’dır. Mora-Trapoliçe’de doğdu. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemesine rağmen 1792 olarak kabul edilir. Halvetî şeyhlerinden Ahmed Necib Efendi’nin ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

333

S SÂMİPAŞAZÂDE SEZÂİ

oğludur. Mora’da ilim erbabından özel dersler alarak eğitimini tamamladı. Mora’daki Yunan ayaklanması sırasında birçok aile ferdini kaybetti ve esir düştü. Daha sonra Mısır’a giderek Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın himayesine girdi. Paşanın ve oğlu İbrahim Paşa’nın kâtipliğini yaptı. Vekāyi Nâzırlığı, Bulak Matbaası Müdürlüğü görevlerinde bulundu. Tırhala Mutasarrıflığı, vezirlik payesiyle Rumeli Müfettişliği, Bosna, Trabzon, Vidin ve Edirne Valiliği yaptı. 1857’de kurulan Maârif Nezareti’nin ilk nazırı; bir yıl sonra ise Girit Valisi oldu (1858). Tanzimat meclislerinde görev aldı. Devlet adamlığının yanı sıra şiirle de uğraşmıştır. 1876’da zatürreden vefat etti. Mezarı Sultan Mahmud Türbesi bahçesindedir. Oğulları da kendisi kadar şöhretlidir. Oğullarından Abdüllatif Subhi Paşa Maârif ve Evkaf Nazırlığı; Abdülhalim Bey Adliye Nazırlığı; Ahmed Necib Paşa vezirlik ve Şûrâ-yı Devlet Azalığı görevini yürüttüler. Bir diğer oğlu Sâmi Paşazâde Sezai Bey (1859-1936), Sergüzeşt romanıyla tanınan hikâye ve roman yazarıdır. Üsküdar Kısıklı’da köşkü vardı. Köşk, Kısıklı-Büyük Çamlıca yolu üzerinde, Selâmi Ali Efendi Tekkesi yanındaki set üzerinde idi. Bu köşk III. Selim döneminin önemli simalarından Sadaret Kethudası Köse Çelebi Mustafa Reşid Efendi tarafından yaptırılmıştır. Mustafa Reşid Paşa’nın vefatıyla bağ ve bostanlarıyla birlikte satın almıştır. Nesir ve nazımlarını içeren İnşâyı Sâmi’si (İstanbul 1873), ahlâkî konularla ilgili Kişver-i Derun adlı risalesi vardır. İkincisi Trablusşamlı Abdüllatif Efendi tarafından Arapça’ya çevrilerek de yayımlandı. Rumûzu’l-hikem adlı tasavvuf ve felsefe ağırlıklı başka bir eseri daha bulunmaktadır. Kaynakça: “Sami Paşa”, YYOA, II, 500-501. ➢ NURDAN ŞAFAK

SÂMİPAŞAZÂDE SEZÂİ (1859-1936)

Çamlıca’da yaşadığı dönemlerle ilgili hâtıraları eserlerine de yansımış olan Tanzimat’ın ikinci kuşak yazarlarından.

334

İstanbul’da Aksaray-Taşkasap’ta dünyaya geldi. Babası Tanzimat devrinin ünlü devlet adamlarından Abdurrahman Sami Paşa, annesi ise KafÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

kasya’dan kaçırılmış bir Çerkez kızı olan Gülârâyiş Hanım’dır. İlk tahsilini babasının konağında Çankırılı Hâşim, Mehmed Galib ve Muallim Feyzî gibi hususi hocaların yanında yapan Sezai, burada ayrıca devrin tanınmış şairlerinden Osman Nevres, Üsküdarlı Hakkı ve Yenişehirli Avni’den şiir ve edebiyat zevki, Mösyö Fabre adlı bir Fransız’dan da Fransızca dersleri aldı. Henüz çocuk sayılabilecek yaşta, babasının Çamlıca’daki yazlık köşklerine komşu köşklerde oturan ve ömür boyu dostlukları devam edecek Abdülhak Hâmid ve Recâizâde Ekrem’le tanıştı. 1879’da Evkāf-ı Hümâyun Mektubî Kalemi’ne memur olarak girdi. Bir yıl sonra Londra sefareti ikinci kâtipliğine tayin edildi, fakat babası izin vermeyince, bu göreve ancak bir yıl sonra babasının ölümünü müteakip girebildi. 1885’te Paris’te Tunuslu Mahmut b. Âyât’ın kızı Lâtife Hanım’la kısa süren bir evlilik yaptı. 1901’e kadar Hariciye Nezareti İstişare Odası muavinliğinde çalıştı. 1888’de, esaret konusuyla birlikte hürriyet meselesini ele aldığı Sergüzeşt romanını yayımlaması üzerine, devlet tarafından takibe alındı. Bunun üzerine o da, yakın akrabası Âyetullah Bey’in yardımıyla Paris’e, Jöntürkler’in yanına kaçtı (1901). Burada, II. Meşrutiyet’in ilânına kadar Ahmed Rızâ Bey’in yönetiminde çıkan İttihad ve Terakkî’nin yayın organı Şûrâ-yı Ümmet gazetesinde, Osmanlı Devleti’nin iç ve dış politikasıyla mevcut rejimi tenkit ettiği yazılar yayımladı. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilânından sonra İstanbul’a döndü; 1909 - 1921 yılları arasında Madrit sefirliği yaptı. Hastalanınca, 19161918 yıllarını tedavi amacıyla İsviçre’de geçirdi. 1921’de görevinden azledildi. 1927’de TBMM tarafından “hidemât-ı vataniye” tertibinden cüz’i bir maaş bağlandı; ölümüne kadar da İstanbul Belediyesi’nce Kadıköy-Mühürdar’da kiralanan bir evde yaşadı. 26 Nisan 1936’da vefat etti, kabri Küçüksu Mezarlığı’ndadır. İkinci Tanzimat nesli içinde politikayla en çok meşgul olan Sâmi Paşazâde Sezai, hikâye, roman, tiyatro ve edebî tenkit ile çok sayıda siyasî ve sosyal muhtevalı yazı yazmış olmasına rağmen, edebiyat tarihlerinde daha çok Sergüzeşt romanının yazarı olarak tanınmış, bu romanın

ABDURRAHMAN S

KÜÇÜK ŞEYLER’DEN “Zînetsâz-ı cihân olan bahâr-ı ruhperver, her yerden ziyâde Çamlıca Tepesinin eteklerini mâlâmal izhâr eder. Çamlıca ise, lâkaydane ve âşıkane surette bıraktığı uzun etekleriyle, o mevsimde her tarafa râyihalar, çiçekler saçar. Bu etek dolusu çiçekler, Çamlıca’nın, o mevkî-i semâ karîbin, zemine hediye-i bahâriyesidir. Evet! dest-i san’atkâre-i tabiatın, güller, erguvanlar, lâleler, yasemenlerle nakşettiği bu yeşil dâmen-i letâfeti, şükr-i güzârane ve bedâyi perestâne surette takbil eder bir hıyâban terâveti, bir ormancığı, tanıyacağınızda şüphem var. Şu hakikati itiraf etmeliyiz ki, bizler ekseriyet üzere, en uzak bir yerde bulunan bir ailenin mahremiy-yet ahvâline vâkıf olduğumuz halde, oturduğumuz yerin bir ötesini bilmeyiz. Gerçek, insan Çamlıca Tepesini o eteklerinde etrafa ihâle-i nazar ettiği zaman Boğaziçi’nin iki taraftaki yeşil sevâhilini dolaşarak cereyan edip giden suları, en sevdalı helecanlardan, en gizli telâkkiler-den, en sâkit rüzgarlardan, en rakik bulutlardan, en hafif renklerden, en büyük âlemlere kadar semâda bulunan bilcümle bedâyi, kâinatı irâe eder.” —Sâmipaşazâde Sezâi *** « ... Çamlıca’da Bülbül yavrusu dinlediğimizi unutmamışsın. Ben de o kadar unutmadım ki, şimdi dinleyecek olsam kalbimde bana aks-i sedâsını işitirim. Londra’nın, Paris’in Operalarındaki musikilerin, o kuşcağızı bize unutturmayacağında şüphe yok. O bülbül yavrusu dediğimiz mahluk-u semâvi, kimbilir kimin, ulûhiyyete karşı müştakane feryad eder rûhu idi!.. Kimbilir, o mehtaplı gecede bir kalb içinde muhabbet gibi gizlendiği çalının içinde, bizimle hasbıhal ediyor ve bize birçok şeyler anlatmak istiyordu. Galiba nağme-i semâvîyyesinin «nota»sı, yıldızlar idi. Ve o küçücük gözlerini semâya dikmiş idi. O cihân-ı letâfet ve sükûnet, niçin bir zerre kadar olan o mahlûku, o derecelerde bî-sabır ve ârâm etmiş idi? Acaba o kuş, geçen asırların birinde, birbirine mütehassır iki gencin, o mevki-i âşıkâneye aksetmiş yâd-ı hazin muhabbetleri miydi? “Mektubunda tasvir ettiğin o temâşâ-yi ruh-efzâ-yi ilâhî, kaç günler, fikrimin mesîliyet-i meftûnânesine ve kalbinin heyecan-ı ibâdetkârânesine sebeb oldu!.. Ah! Ben Hamidi yıldızlı geceyi, nâ-mütenâhiliği, pek sevdim! Bilirsin ya, bâzı geceler yıldızların kesretin-

den, reng-i semâ görünmezdi. Marmara, in’ikâs-ı ziya ile, papatyalar açmış koyu bir çemenzâra benzerdi. Şurada bir ishaq’ın, semâya akseden sadâsı bitiyor, ötede bir bülbülün feryâdı kesiliyor, uzaktan uzağa gelen bağ bahçelerinin ıslıkları gecenin sükûneti içinde mahvolurken, birçok yıldızlar bir ufkun üzerine toplanır. Her sönüp parlayışlarında dîde-i vecdâne-i ebediyet için birer nurânî reh-güzer açarlar. Öbür tarafta iki tevâim yıldız, sâkin-sâkin ağlayan bir kalbin içine, teselli için ziyâlarını döker. O yıldızlar ki, istikbâl ile aramızdaki zâlim-i amîk içinde bizlere görünür. Zerreat-i hakâyıkdır. Ah! Ben o temâşânın gönlüne verdiği hissiyâtı ve vicdânımın karşısında o hissiyâtın lisânı olan Hamidi, yanımda görmek isterim...” 335 —Sâmipaşazâde Sezâi’nin bir mektubundan ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

S SARI ABDULLAH EFENDİ

SARI ABDULLAH EFENDİ (ö. 1660)

Bir süre Üsküdar’da yaşamış ve Aziz Mahmud Hüdâyî’den feyz almış âlim ve sûfilerden. 1584 yılında İstanbul’da doğmuş, küçüklüğünden itibaren dinî ve tasavvufî eğitim almış, bu arada Arapça ve Farsça’yı öğrenmiştir. Başlıca hâmisi dayısı Sadrazam Kayserili Halil Paşa’dır. Bir süre divitdarlık yapan ve Dîvan-ı Hümâyun kalemlerinde çalışan Abdullah Efendi, daha sonra reisülküttaplık, Anadolu ve Cizye muhasebeciliği, Piyade mukabeleciliği ve Mensuh mukataacılığı görevlerinde bulunmuş, 28 Ekim 1660 tarihinde ölmüştür. Mezarı Topkapı surları dışında Şeyhler Makberesi denilen mevkidedir. Birçok eseri bulunan Sarı Abdullah Efendi’nin en önemli çalışması Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî adlı Mevlânâ Mesnevî’si ilk cildinin şerhidir. Diğer eserlerinden Düstûrü’l-inşâ 170 kadar siyasî belgenin bir araya getirilmesinden oluşmuştur. Nasîhatü’l-mülûk bir siyasetname olup Sultan IV. Mehmed’e takdim edilmiştir.

 Sâmipaşazâde Sezâi’nin mezar taşı

getirdiği şöhret onun diğer eserlerini gölgede bırakmıştır. Sâmi Paşazâde Sezai’nin çeşitli tarihlerde yurtdışından Abdülhak Hâmid ve Recâizâde Ekrem’e gönderdiği mektuplarında, küçük yaşta Çamlıca’da geçirdikleri günleri büyük bir hasretle dile getirdiği görülür. Diğer eserleri şunlardır: Küçük Şeyler (1891), Şîr (1897), Rumûzü’l-edeb (1898), İclâl (1924). Hayatının son yıllarında yazmaya başladığı Konak adlı romanını ise tamamlayamamıştır. Yazarın bütün eserleri makaleleriyle birlikte Zeynep Kerman tarafından Sami Paşazâde Sezai - Bütün Eserleri (Ankara 2003) adıyla üç cilt halinde yayımlanmıştır. Kaynakça: Mehmet Kaplan, “Sergüzeşt”, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar, İstanbul 1976, I, 369-383; Robert P. Finn, The Early Turkish Novel: 1872-1900, İstanbul 1984, s. 37-50; Zey-nep Kerman, Sami Paşazâde Sezai: Bütün Eserleri, Ankara 1986; a.mlf., “Sami Paşazâde Sezai”, Tanzimat Edebiyatı (haz. İsmail Parlatır v.dğr.), Ankara 2006, s. 557-584; Güler Güven, Sami Paşazâde Sezayi ve Eserleri, İstanbul 2009. ➢ ABDULLAH UÇMAN

336 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kaynakça: Ahmed Resmî, Halîkatü’r-rüesâ, İstanbul 1269, s. 31-33; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II/2, s. 545-546; Ömer Faruk Akün, “Sarı Abdullah Efendi”, İA, X, 216-218; Nihat Azamat, “Sarı Abdullah Efendi”, DİA, XXXVI, 145-147. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SARKİS KALFA (ö. 1740)

Kuzguncuk’ta yalısı bulunan Osmanlı hassa mimarı. Hassa mimarı; Kayserilidir. 6 Temmuz 1718 yangını sonrasında hassa mimarlarından Melidon Araboğlu ile Patrikhane kilisesini onardı. Üsküdar’daki Surp Garabed Kilisesi’ni temelden onardı (1727). 1731’de yanan Galata Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi’ni yeniden inşa etti. Bostancıbaşı defterlerinde XVIII. yüzyıl başında Kuzguncuk sahilinde Basmacı Sarkisoğlu Yalısı ve Dülbentçi Kirkor Hanesi ismiyle bir yapının bulunduğundan bahsedilir. Hovhannesyan’a göre yeni icat edilen nakışlı basma imalathanesini Kayserili Sarkis Kalfa burada kurmuş ve rengârenk çiçekli basmalar bu sebeple “Sarkis Kalfa basması” olarak anılmıştır. Daha sonra Üs-

SELİM III S

› Selâmi Ali Efendi’nin kabri

küdar’a nakledilen imalathane Sarkis Kalfa’nın torunları tarafından işletilmiştir. Eremya’ya göre basmanın asıl mucidi Sarkis’in oğlu Kirkor’dur. Kaynakça: Sarkis Sarraf Hovhannesyan, Payitaht İstanbul’un Ta-rihçesi, İstanbul 1996, s. 64; Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler (haz. Osman Köker), İstanbul 2003, s. 221, 277; Eremya Çelebi Kömürciyan, XVII. Asırda İstanbul Tarihi (çev. Hrand Andreasyan), İstanbul 1988, s. 345. ➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ

SELÂMİ ALİ EFENDİ (ö. 1103/1691)

Üsküdar’da tekkeler, çeşmeler ve hamam yaptıran ve bir semte adını veren Celvetî şeyhi. Muğla yöresinden olup, eğitimini tamamladıktan sonra bazı yerlerde müderrislik ve müftülük yapmıştır. Bu arada tasavvufla ilgilenmiş, İstanbul’a giderek Celvetî şeyhlerinden Zakirzâde Abdullah Efendi’ye intisap etmiştir. Daha sonra Bursa’da yaptırdığı dergâhta irşad faaliyetlerine başlayan Ali Efendi 1679’da Üsküdar’daki Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı’nın şeyhi olmuştur. Fıstıkağacı, Selâmsız ve Kısıklı semtlerinde

üç tekke; biri Kadıköy’ünde olmak üzere üç çeşme yaptıran Selâmi Ali Efendi 1691’de ölmüş ve Kısıklı’daki tekkesinin haziresine gömülmüştür. Çok sayıda halife yetiştiren Ali Efendi Celvetiyye tarikatının Selâmiyye kolunun kurucusu olarak kabul edilir. Tarîkatname adlı eserinde Celvetî âdâb ve erkânına dair bilgiler yer alır. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 185; Haskan, YBÜ, I, 312, 317, 319; İhsan Kara, “Selâmi Ali Efendi”, DİA, XXXVI, 348349; M. Baha Tanman, “Selâmi Efendi Tekkesi”, a.e., XXXVI, 350-350. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SELİM III (1761-1808)

Üsküdar’da adıyla anılan bir kışla yaptıran Osmanlı hükümdarı. 24 Aralık 1761’de doğdu. Babası III. Mustafa, annesi Mihrişah Sultan’dır. Hanedanda yaklaşık 40 yıl erkek çocuk olmadığından doğumu bir hafta süren şenliklerle kutlandı. Babası tarafından iyi bir eğitime tâbi tutuldu. Küçük yaştan itibaren devlet teşrifatında yerini aldı. 1789 yılında tahta çıktı. Tahta çıktığında Rus ve Avusturya Savaşı ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

337

S SELİM III



 III. Selim III. Selim’in Üsküdar’da yaptırdığı Selimiye Camii

338

bütün şiddetiyle devam ediyordu. Avrupa tarzında eğitilmiş bir ordu kurulması ve yeni bir donanma hazırlanması işini başarıyla sürdürdü. Gayrimüslim Osmanlı teb’asından isteyenlere Avrupa tüccarı adıyla berat verdi. Bu şekilde ticaretle uğraşan gayrimüslimler, Avrupalı tüccarın sahip olduğu hakları elde etti. Mevcud Mühendishâne-i Bahrî’nin elden geçirilerek geliştirilmesi ve Hasköy’de askeri bir mühendishâne kurulması (1795), matbaa açılması (1797) onun dönemindedir. 18 yıl tahtta kalan Reformcu Padişah III. Selim 1808 yılında vefat etti. Sultan III. Selim Osmanlı modernleşmesine katkıları ve askeri faaliyetlerinin yanı sıra sanat ve mûsıkî yönüyle de tanınır. “İlhami” mahlasını kullanarak şiirler yazdı. Küçük yaşlarda amcası Sultan I. Abdülhamid’in Müezzinbaşısı Kırımlı Ahmed Kâmil (Kâmilî) Efendi’den usul ve eser meşkiyle mûsıkîye başladı. Hacı Sadullah Ağa ve Tanbûrî İzak’tan tanbur dersleri aldı. Mûsıkîyle en fazla meşgul olduğu dönem şehzadelik yılları olup en güzel eserlerini bu yıllarda vermiştir. III. Selim’in şehzadeliği zamanında saray içinde ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ve dışında pek çok mûsıkîşinas onun çevresinde toplandı. III. Selim döneminde Enderun Mektebi’ne önem verilerek meşkhane yeniden düzenlenmiş, o zamana kadar yevmiye ile ders veren hocalara düzenli aylık bağlanmıştır. Harem Dairesi’nde bir mûsıkî meşkhanesi açılmış başına da Hacı Sadullah Ağa getirilmiştir. Saray dışındaki meşhur mûsıkîşinaslar saraya davet edilerek küme fasılları icra edilmiştir. III. Selim sanatkâr kimliğinin yanı sıra döneminin mûsıkîşinas ve diğer sanatkârlarını himaye etmiştir. Mevlevî tarikatından olan padişah zaman zaman İstanbul mevlevîhânelerine gider ve mûsıkî faaliyetlerini takip ederdi. Galata Mevlevîhânesi onun döneminde tamir edilmiştir. III. Selim âyin, durak, na‘t, tevşih, ilâhi, saz semâisi ve değişik formlarda 100´ün üzerinde eser bestelemiştir. III. Selim askeri başarılarının yanı sıra Kasımpaşa, Beşiktaş ve Galata mevlevîhânelerini onartmış, çeşmeler yaptırmıştır. Üsküdar Harem İskelesi arkasında Selimiye olarak anılacak yeni bir semt kurmuş, kışla, cami, tekke, hamam gibi binalarla burasını mamur hale getirmiştir. Bü-

SERVERYAN (KEVORKYAN), HOVHANNES (AMİRA) S

yük müstakil bir bina yaptırarak Mühendishane Matbaası’nı buraya taşımıştır. III. Selim döneminde yeni kurulan Nizâm-ı Cedîd askerleri için kesme taş bir kaide üzerinde ahşap olarak Selimiye Kışlası inşa edildi. Kışla daha sonra Sultan II. Mahmud döneminde kargir olarak yeniden yapıldı. Kışlanın köşesindeki kuleler ise Sultan Abdülmecid devrinde eklendi. Kaynakça: Kemal Beydilli, “Selim III”, DİA, XXXVI, 420-425; Enver Ziya Karal, Selim III.’ün Hatt-ı Hümayunları, Ankara 1942; M. Fatih Salgar, III. Selim: Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 2001. ➢ NURDAN ŞAFAK

SELİM MEHMED EFENDİ, HOCA (ö. 1726)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun müderris ve kadılardan. Saraybosna Kadısı Gölpazarî Hüseyin Efendi’nin oğludur. İlmiyeden yetişmiş, bir süre müderrislik yapmış ve 1717 yılında nişancı olmuştur. Ardından Galata kadısı olan Selim Mehmed Efendi 1724’te fetva eminliğine ve daha sonra da Mekke kadılığına getirilmiş, fakat göreve başlayamadan 1726 temmuzunda İstanbul’da ölmüştür. Naaşı Karacaahmet Mezarlığı’nda divan şairlerinden Kâmî Mehmed Efendi’nin kabrinin yanındadır. Şiirle de uğraşan Selim Mehmed Efendi’nin Mevâridü’l-besâir adlı manzum edebî eserinden başka Târîh-i Feth-i İstanbul adıyla anılan bir tarihinden de söz edilirse de, bunun herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 155-156; Osmanlı Müellifleri, III, 69; Babinger (Üçok), s. 282-283; Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 258. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SERDAROĞLU, EMİN BÜLENT (1886-1942)

Mezarı Çamlıca’da bulunan Türk şairi. Osmanlı Devleti’nin tanınmış kumandanlarından Serdârıekrem Ömer Paşa’nın torunudur. İlköğrenimine Altunîzâde Mektebi’nde başladı, daha sonra Kabataş’ta Şemsülmekâtip’te ve Galatasaray Sultânîsi’nde okudu. Balkan Savaşı’na gönüllü olarak katıldı. Sahil Sıhhiye Merkezi, Osmanlı Reji İdaresi, İstanbul Elektrik Şirketi, Liman İdaresi kâtipliği gibi memurluklarda bu-

lundu, son olarak Ankara’da Merkez Bankası’nda görev yaptı. Ali Sami (Yen) ve Âsım Bey ile birlikte Galatasaray Kulübü’nün kurucuları arasında yer aldı. 29 Kasım 1942’de vefat etti, Çamlıca’da Selâmi Efendi Mezarlığı’na gömüldü. Henüz lise yıllarındayken yazdığı “Hâtif Diyor ki” ve “Hisarlara Karşı” şiirleriyle dikkati çeken Emin Bülent, daha sonra Fecr-i Âtî topluluğu içinde yer almıştır. Daha çok Tevfik Fikret ve Ahmet Haşim’in etkisi altında epik ve sembolik muhtevalı şiirleriyle dikkati çekmiştir. Bazı şiirlerinde ise kuvvetli bir lirizm görülür. Şiirlerinde daha çok milliyetçi ve vatansever duygulara yer veren Emin Bülent’in Girit müslümanları için yazdığı “Kin” adlı şiiri ile Doğu’nun kendisini kurtarmasını dile getirdiği “Hâtif Diyor ki” şiiri yıllarca hâfızalarda yer etmiştir. Emin Bülent’in yayımlanmış ve yayımlanmamış toplam otuz sekiz şiiri ölümünden sonra Salih Zeki Aktay tarafından Emin Bülend’in Şiirleri (1943) adıyla bir kitapta toplanmıştır. Kaynakça: Rifat Necdet Evrimer, Fecr-i Âtî Şairleri: Emin Bülend, İstanbul 1958; Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri, İstanbul 1969, I, 144-145. ➢ABDULLAH UÇMAN › Emin Bülent Serdaroğlu

SERVERYAN KEVORKYAN, HOVHANNES AMİRA (1786-1858)

Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı hassa mimarlarından. Kayseri’de doğdu. Babası Terzi Kevork Serveryan’dır. Mimarlık eğitimini kayınpederi Krikor Balyan’ın yanında yaptı. Onun ölümünden sonra (1831) Garabed Balyan’la beraber hassa mimarlığına atandı. Dolmabahçe Sarayı inşaatında birlikte çalıştılar. Ermeni Patrikhanesi (1819), Üsküdar Surp Haç Kilisesi (1830), Yedikule Ermeni Hastahanesi, Hasköy Surp Istepannos Kilisesi (1831) ve Kuzguncuk Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi bazı önemli eserleridir. Ayrıca Üsküdar’da açılan Cemaran Yüksek Ermeni Mektebi’nin kurucusudur. Kayseri Surp Garabed Manastırı’nın, Beşiktaş Kilisesi’nin ve Üsküdar İcadiye’deki su vakfının mütevelliliğini de yapan Serveryan’ın Avrupa’dan getirttiği özel hocalara evinde mimarlık ve tezyinat konularında dersler verdirdiği, bu sayede ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

339

S SERVERYAN, KRİKOR

 Şekerzâde’nin sülüs nesih bir kıtası › Şekerzâde’nin nesih hatla yazdığı Buhârî hatim duasının ilk sayfası sülüs bir kıtası

kendi çocukları da dâhil birçok meşhur Ermeni sanatkârın yetişmesini sağladığı bilinmektedir. Kuzguncuk’ta, Ermeni Kilisesi’nin karşısındaki yalısında öldü (24 Haziran 1858), Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Ermeni Mezarlığı’na defnedildi. Kaynakça: Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, (haz. Osman Köker), İstanbul 2003, s. 350 ; a.mlf., “Doğumunun 200. Yıldönümünde Kayserili Hassa Mimarı Ohannes Amira Serveryan”, Tarih ve Toplum, VIII/46, (1987), s. 23-28. ➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ

SERVERYAN, KRİKOR (ö. 1864)

Üsküdarlı hassa mimarlarından. Hassa mimarıdır. Babası Hovhannes Amira Serveryan, annesi Krikor Balyan’ın kızı Sofya’dır. 1844 sıralarında Paris’te mimarlık eğitimi aldı. 1846’da İstanbul’a döndü. 4 Temmuz 1864’te Üsküdar’da öldü. Kaynakça: Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, (haz. Osman Köker), İstanbul 2003, s. 350. ➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ

340 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

SEYYİD MEHMED EFENDİ, ŞEKERZÂDE (ö. 1166/1753)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Osmanlı hattatı. Manisalıdır. Babası Abdurrahman Efendi, Manisa’da şeker satıcılığı yapan ve çevresinde sevilen bilgin bir kimse idi. Bu sebeple de Mehmed Efendi “Şekercizâde” lakabıyla tanınmıştır. Ancak eserlerine “Şekerzâde” diye imza atmıştır. İstanbul’a gelerek ilim tahsili yanında başlangıçta İbrahim Kırîmî’den, daha sonra Yedikuleli Seyyid Abdullah’tan sülüs ve nesih yazılarını meşk ederek icazet almıştır. Bu sahada büyük bir gayretle, geçmiş üstatların yazılarından istifade ederek emsallerinden daha üstün bir seviyeye ulaşmıştır. Lakabı gibi yazıları da sevimli, tatlı ve gülen bir çocuğun aydınlık yüzüne benzer. Mart 1753 tarihinde vefat eden Şekerzâde, Karacaahmet Mezarlığı’nda Şeyh Hamdullah Efendi’nin kabrinin yakınına defnedilmiştir. Sanat çevrelerinde büyük takdir ve ilgi görmüş, Türk hat sanatına mushaf, murakka’ ve

SEYYİD MUSTAFA EFENDİ, FEYZULLAHEFENDİZÂDE S

Kerîm, Sultan Abdülaziz devrinde 1874’te Maârif Nezâreti tarafından aharlı kâğıda, devletin ileri gelenlerine hediye edilmek üzere büyük bir özen gösterilerek yetmiş adet basılmıştır. Osmanlılar’da resmen bastırılan ilk Kur’ân-ı Kerîm’in bu mushaf olduğu bilinmektedir. Türk hat sanatına hayatı boyunca pek çok hattat yetiştirerek büyük hizmet etmiştir. Kaynakça: Müstakimzâde, Tuhfe, s. 419-420; Suyolcuzâde, Dev-hatü’l-küttâb, s. 68; Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’şŞe-kāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 218-220; M. Uğur Derman, Sabancı Koleksiyonu, İstanbul 1995, s. 92. ➢ MUHİTTİN SERİN

SEYYİD MUSTAFA EFENDİ, FEYZULLAHEFENDİZÂDE (1679 - 1745)

Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı şeyhülislâmı.

Feyzullahefendizâde Seyyid Mustafa Efendi’nin bir fetvası



kıta olarak çok başarılı eserler kazandırmıştır. Bir üstadın yazı üslûbunu ve tarzını kullanmada son derece başarılı olan Şekerzâde, padişahın müsâhiblerinden Çavuş Ahmed Efendi vasıtası ve III. Ahmed’in emriyle Medine’ye gidip Şeyh Hamdullah’ın Hz. Muhammed’in Ravza-i Mutahhara namıyla meşhur mescidine vakfedilmiş olan mushafını takliden bir mushaf yazmakla görevlendirilmiştir. Hac vazifesini yerine getirdikten sonra Medine’de bir yıl kalarak bir mushaf, bir de Delâilü’l-hayrât yazmıştır. İstanbul’a dönüşünde mushafın tezhip ve cildini en hünerli mücellitlere yaptırarak henüz padişah olan I. Mahmud’a arz etmiştir. Padişah pek memnun kalmış, mushafı kütüphanesine koymuş, bir mushaf daha yazmasını emretmiştir. Kısa zamanda bir mushaf daha yazarak padişahın pek çok ihsanına nail olmuş, ibtidâ-ı hâriç rütbesi 1143 yılı ortalarında Şekerzâde’ye İstanbul rüûs-ı hümâyunu ve Topkapı Sarayı’nda Bostâniyân-ı Hassa’ya hat hocalığı görevi verilmiştir. Şeyh Hamdullah mushafını takliden yazdığı mushaf Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Yenicami, nr. K. 3) muhafaza edilmektedir. Bu Kur’ân-ı

İstanbul’da doğdu (1679). Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi’nin oğludur. Babasından ve onun muhitinden dersler alarak yetişti. Babasının nüfûzu sayesinde kısa aralıklarla ilmiye payelerini peşpeşe atlaması dedikodu ve tenkitlere sebep oldu. Kısa süreli Mekke kadılığından (1701) İstanbul’a dönerken yol boyunca ilmiye ve mülkiye ricâlinin henüz yirmi üç yaşındaki Mustafa Efendi’ye ikram ve hediyeler takdimiyle ağırlamada nasıl birbiriyle yarış ettiklerini Râşid müstehzi bir üslupla etraflıca anlatmaktadır. Yirmi dört yaşında bilfiil Anadolu Kazaskeri ardından Rumeli Kazaskerliği payesi verilmesinde de (1703) babasının rolü olmuştur. Edirne Vakası’nda (22 Ağustos 1703) babasının feci şekilde öldürülmesi üzerine bir süre Yedikule’de hapsedildi. Ardından Kıbrıs adasına

341 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

S SEYYİD SADULLAH MEHMED EFENDİ

gönderildi. Daha sonra Bursa’da oturmasına, I. Mahmud padişah olunca da İstanbul’a dönmesine izin verildi (1730). Rumeli Kazaskeri (1732) bir süre sonra da şeyhülislâm oldu (1736). Ölümüne kadar bu makamda kaldı. İlmiye mesleğindeki bozuklukları düzeltmek isteyen I. Mahmud, tayinleri doğrudan kendisine arz yerine sadrazam vasıtasıyla yapmasını tavsiye etti. Görevinde dürüstlük ve hakkaniyeti gözetti. Babası Feyzullah Efendi’nin medresesi yanına bir kütüphane kurdu. 4 Mart 1745’te vefat etti. Mezarı Üsküdar Tunusbağı’nda Mirzazade Mehmed Efendi yanındadır. Eyüp’te Baba Haydar sokağında yaptırdığı Nakşibendî tekkesi; Saraçhanebaşı’nda Amcazade Medresesi yanında yaptırdığı çeşmesi bulunmaktadır. Kaynakça: Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 792, 794, 796; Râşid, Târih, II, 555-556, 581, 586-587; Subhî, Târih, vr. 45a, 92a, 92b, 106b; Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 106, 109, 116; Devhatü’l-meşayih, s. 92-93; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’lcevâmi‘, İstanbul 1281, I, 283; İlmiyye Salnâmesi, s. 518-519; Sicill-i Osmânî, IV, 428; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 472-473, 490; amlf., İlmiye Teşkilâtı, s. 187; Danişmend, Kronoloji, V, 139; İsmail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara 1988, s. 65-66; Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, Ankara 1996, II, 661-663; Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18.yüzyıl), İstanbul 2003, s. 306. ➢ MEHMET İPŞİRLİ

SEYYİD SADULLAH MEHMED EFENDİ (ö. 22 Aralık 1848)

Beylerbeyi Camii hatipliği de yapmış olan müderris ve müneccimbaşı.

342

Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi’nin torunlarından olup İstanbul’da doğdu. Hayatı hakkında bilgi yoktur. Beylerbeyi Câmii hatipliği yaptığı esnada Durakpaşazâde İbrahim Bey’in vefatıyla, yerine müneccim-i sâni oldu (1832). Müneccimbaşı Hüseyin Hüsni Efendi’nin vefatıyla da İstanbul Müderrisliği rütbesini alarak müneccimbaşı oldu (1840). Mûsıla-i Sahn rütbesindeyken mahreç mevleviyetini aldı. Sekiz sene müneccimbaşılık yaptıktan sonra 1848’de vefat etti. Mezarı Aziz Mahmud Hüdâyî Câmii Haziresi’ndedir. Müneccimbaşı Hüseyin Hüsni Efendi’yle birlikte kurdukları Osmanlı Devleti’nin ilk ve ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

tek astronomi okulu olan “Mekteb-i Fenn-i Nücûm”un eğitimi ve talebelerinin yetişmesi için yaptığı gayretlerden dolayı dört bin kuruş ihsân-ı şâhâneyle mükâfatlandırıldı. Mektebin kurulmasında ve daha birçok işlerinin yürütülmesinde bizzat gayret göstermiş ve talebelerin eğitimi ile ilgilenmiştir. Ancak mektep kendisi daha hayatta iken kapanmıştır. Mekteb-i Fenn-i Nücûm’da okuyan talebeler arasında oğlu Ahmed Muhsin Efendi de bulunmaktadır. Astronomi bilgisinin yanında iyi derecede mûsıkîşinas olan Sadullah Efendi’nin tespit edilen üç çalışması bulunmaktadır: Ahkâm-ı külliye-i tâli’-i sâl ‘alâ tarîki’l-icmâl; Takvîm ve Ahkâm-ı sâl; 1264 Senesi Takvîm-i sâli. Kaynakça: BOA, A. MKT. MHM, 9/23, tarih, 27 M 1265; BOA, İrade-Dahiliye, 7 S 1265, nr. 10288; BOA, İrade-Dahiliye, nr 1367; BOA, İrade-Dahiliye, nr. 1426; BOA, İrade-Dahiliye, sene 1256, nr. 1015; BOA, İrade-Dahiliye, sene 1258, nr. 2826; BOA, İrade-Dahiliye, Tarih 21 RA 1264, nr. 8726; Takvim-i Vekāyi, Defa 44, Sene 13, C 1248, s. 1, sü. 2; Sicill-i Osmânî, III, 23; H. Kâmil Yılmaz, “Celvetiyye”, DİA, VII, 273-275: Salim Aydüz, “Mehmed Sadullah Efendi”, YYOA, II, 182-183. ➢ SALİM AYDÜZ

SIRRÎ İBRAHİM EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ (ö. 1699)

Üsküdarlı şair ve tarihçi. Maliyeden yetişmiş, bir süre Girit Defterdarlığı yapmış ve 1699 yılında vefat etmiştir. Hicivciliği ile meşhur Osmanlı şairlerindendir. Çağdaşı sadrazamlardan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa ve Amcazade Hüseyin Paşa tarafından himaye edildiyse de, o hep halinden şikâyet etmiştir. 1699 yılında tayin edildiği Girit Defterdarlığı esnasında vefat eden Sırrî Efendi, gündelik hayatta da şakacı ve nüktedan biri olarak nitelenmiştir. Bazı şiirleri bestelenmiştir. Şiirlerinin toplandığı bir Divan’ı ile Şerhü Medhi’n-Nebî adında manzum bir eserinden başka Târih-i Sultan Mustafa-yı Sânî adlı tarihçesi vardır. Bu son eserini Sultan II. Mustafa’ya sunmuştur. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 237-240; Sicill-i Osmânî, III, 14; Osmanlı Müellifleri, II, 230-231; Hilmi Yücelen, Türk Malî Tarihine Toplu Bir Bakış ve Maliyeci Şairler Antolojisi, İstanbul 1973, s.191-192; Şevkiye Kazan, “Sırrî”, DİA, XXXVII, 129-130. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ABDURRAHMAN S

SİLAHDAR YUSUF PAŞA (ö. 1646)

Selimiye Tekkesi karşısında medfun kaptanıderya. Boşnak asıllı olup, küçük yaşta saraya alınmış ve burada yetişmiştir. 1643 yılında Enderun’da silahdar ağalığına yükselen Yusuf Paşa, daha sonra ikinci vezirlik rütbesiyle Sultan İbrahim’in musahibi ve bunun kızı Fatma Sultan’a namzet gösterilerek de damadı olmuştur. 1644 yılında kaptanıderyalığa getirilen Silahdar Yusuf Paşa Girit serdarı olarak sefere gönderilmiş ve Hanya’yı fethetmiştir. Bu başarısından dolayı “Hanya Fatihi” diye şöhret bulmuş, fakat merkezde rakiplerinin entrikalarıyla 1646 yılında siyaseten katledilmiştir. Nâşı Üsküdar’da Selimiye yolu üzerinde, tekkenin karşısındadır. Kaynakça:Sicill-i Osmânî, IV, 656; Danişmend, Kronoloji, V, 191-192; M. Orhan Bayrak, İstanbul’da Gömülü Meşhur Adamlar: 1453-1978, Ankara, 1979, s. 87; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları, (haz. lar İbrahim Akkaya - Fahri Ayanoğlu), Ankara, 2009, s. 51. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SİNAN PAŞA (ö. 1554)

Üsküdar Mihrimah Sultan Camii haziresinde medfun kaptanıderya. Hırvat kökenli olup Kanûnî Sultan Süleyman’ın damadı Rüstem Paşa’nın kardeşidir. Enderun’dan yetişmiş, Hersek sancak beyliği ile dış hizmete çıkmıştır. 1550 yılında kaptanıderya olarak Osmanlı donanmasının başına getirilen Sinan Paşa, 1554 yılında vefatına kadar bu görevde bulunmuştur. Vefatında, Beşiktaş’ta Mimar Sinan’a sipariş ettiği cami, medrese ve çifte hamamdan oluşan külliyesinin türbe kısmı henüz tamamlanmamış olduğundan Üsküdar’daki yengesinin yine Sinan’a yaptırdığı Mihrimah Sultan Camii haziresine defnedilmiştir. Kaptanıderyalık döneminin başarılarında ünlü denizci Turgut Reis’in rolü büyüktür. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 106; Danişmend, Kronoloji, V, 181; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları, (haz.lar İbrahim Akkaya - Fahri Ayanoğlu), Ankara, 2009, s. 33; Nazım Poroy, İstanbul’da Gömülü Paşalar, İstanbul, 1947, s. 11; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 355. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

› Sinan Paşa’nın Mihrimah Sultan Camii haziresindeki mezarı

SİYAVUŞ PAŞA, KANİJELİ (ö. 1011/1602)

Üsküdar’da çiftliği ve yalısı bulunan, burada vefat eden Osmanlı sadrazamı. Enderun’dan yetişmiş, mirahurluk, yeniçeri ağalığı, beylerbeyilik ve sadrazamlık yapmış devlet adamlarındandır. Bir ara elçilikle İran’a da gönderilen Siyavuş Paşa 15 Kasım 1602 tarihinde vefat etmiş, naaşı Eyüp’te Sokullu Mehmed Paşa Türbesi’nin karşısında yaptırdığı türbeye defnedilmiştir. II. Selim ve Nurbânû Sultan’ın kızı Fatma Sultan’la evlenmiş ve ondan bir oğlu dünyaya gelmiştir. İstanbul’da ve taşrada cami, medrese, hamam ve çeşmeleri vardır. İstanbul’un Avrupa yakasında bir de köşkü ve çiftliği bulunan Siyavuş Paşa’nın adı burada semt olarak varlığını sürdürmektedir. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 116; A. de Groot, “Siyavush Pahsa”, EI2 (İng.), IX, 726-727; Mahmut Ak, “Siyavuş Paşa, Kanijeli”, DİA, XXXVII, 311-313. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SİYAVUŞ PAŞA (ö. 1688)

Üsküdar’da medfun Osmanlı sadrazamı. Köprülü Mehmed Paşa’nın yetiştirmelerinden ve onun damadıdır. Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa’nın sadrazamlığı zamanında kapıcılar kethüdası olmuş, onun Uyvar, Girit ve Lehistan seferlerine katılmıştır. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın 1681 Çehrin seferine de iştirak eden SiÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

343

S SOLAK SİNAN

yavuş Paşa, 1683’te cebecibaşı, ertesi yıl sipahiler ağası ve Diyarbekir beylerbeyliğine getirilmiştir. Bir süre Macaristan cephesinde savaşmış ve önemli başarılar elde etmiştir. Daha sonra Bosna beylerbeyi, ardından isyan halindeki askerin talebi üzerine veziriâzam (1688) tayin edilmiştir. Bu sıradaki en önemli icraatı Köprülüzâde Mustafa Paşa’yı ikinci vezir ve rikâb kaymakamı yapması olmuştur. Sultan IV. Mehmed’in tahttan indirilmesinden sonra bir süre daha sadarette kalan Siyavuş Paşa, isyancıların baskısıyla görevinden ayrılmak zorunda kalmış ve ardından sarayı kuşatılarak onlar tarafından öldürülmüştür. Mezarı Üsküdar’da Tunusbağı’nda Çiçekçi’ye giderken sağ taraftadır. Kaynakça: Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 265-267 ve tür.yer.; Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II, 43-44; Haskan, YBÜ, I, 345; II, 843; Fikret Sarıcaoğlu, “Siyavuş Paşa”, DİA, XXXVII, 313-315. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN

SOLAK SİNAN (XVI. yüzyıl)

Üsküdar’da mescit banisi.



Solak Sinan'ı temsil eden bir gravür Solak Sinan’ın Üsküdar’daki mescidi



Kanûnî devri yeniçeri solaklarındandır. Daha sonra müteferrika olmuş ve Üsküdar’da yaptırdığı mescidin civarında defnedilmiştir. Yaptırdığı bu mabet için Bağlarbaşı’ndan su getirten Sinan

344 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ağa’nın adına Üsküdar’da bir mahalle ve bir de mektep bulunmaktadır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 109; Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 274-275; II, 88; Haskan, YBÜ, I, 339-342; II, 926; III, 1111-1112, 1202. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN

SULTANZÂDE MEHMED PAŞA, CİVAN KAPICIBAŞI (ö. 1646)

Hüdâyî Dergâhı civarında medfun Osmanlı sadrazamı. Osmanlı hanedanına mensubiyetinden dolayı “Sultanzâde”, genç yaşta kapıcıbaşı olmasından dolayı da “Civan Kapıcıbaşı” lakaplarıyla anılır. Sarayda yetişmiş, 1630 yılında kubbe veziri olmuştur. 1637 senesinde Mısır valiliğine getirilen Mehmed Paşa daha sonra bir süre darphane nazırlığı yapmış, ardından Özi ve Şam valiliklerinde bulunmuş, 1644’te sadrazamlığa getirilmiştir. Bu sırada Sultan İbrahim’in ve Cinci Hüseyin Efendi’nin delice hareketlerine alet olmuş; 1645 yılında görevinden alınmıştır. Daha sonra Girit serdarlığına getirilen Civan Kapıcıbaşı çok geçmeden vefat etmiş ve naaşı Üsküdar’a getirilerek Hüdâyî Dergâhı civarındaki Ayşe Hanım Sultan’ın ayakucuna defnedilmiştir. Kaynakça: Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 391-393; Danişmend, Kronoloji, V, 36; Haskan, YBÜ, III, 341. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SÜLEYMAN SEYYİD BEY S

SÜLEYMAN PAŞA, SARI

› Süleyman Seyyid Bey

(ö. 1686)

Doğancılar’da cami yaptıran Osmanlı sadrazamı. Boşnak kökenli olup sarayda yetişmiştir. Çavuşbaşılıktan Fazıl Ahmed Paşa’nın kethüdalığına yükselen Süleyman Ağa, efendisinin vefatından sonra mirahûr-ı evvel olmuş; Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın katlini müteakip vezirlikle sadaret kaymakamı ve ardından Lehistan serdarlığına getirilmiştir. 1685 yılı sonlarında veziriâzamlığa tayin edilen Sarı Süleyman Paşa Avusturyalılara karşı yaptığı savaşlarda yenik düşmüş; emrindeki ordunun isyanı üzerine firar ederek bir süre saklanmış, ancak yakalanarak katledilmiştir (1686). Cesedi Üsküdar’da Doğancılar’da inşa ettirdiği caminin yanına gömülmüştür. Camiinin yanında bir mektebi ile çeşmesinin de bulunduğu nakledilir. Kaynakça: Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, bk. indeks; Sicill-i Osmânî, III, 69; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 425-426; Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 277-278; Haskan, YBÜ, II, 928. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SÜLEYMAN PAŞA (ö. 1741)

Tunusbağı’nda medfun kaptanıderya. Bahriyeden yetişmiş, bir süre derya beyliği yapmış ve 1736 yılında beylerbeyilik payesiyle kaptanıderyalığa getirilmiştir. 1741 yılında vefat eden Süleyman Paşa’nın kabri Üsküdar’da Tunusbağı’ndadır. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 80; Danişmend, Kronoloji, V, 211; Haskan, YBÜ, I, 148. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

SÜLEYMAN SEYYİD BEY (1842-1913)

Üsküdar Nuhkuyusu’nda evi bulunan Osmanlı ressamı. İstanbul’da doğdu (1842). Babası Kartal Maltepesi eşrafından Hacı İsmail Efendi’dir. Adını aldığı dedesi Süleyman Ağa sedef kakma sanatında ün yapmış bir kişiydi. Seyyid Bey, ilk ve orta öğrenimini Maltepe ve Maçka askerî rüştiyelerinde tamamladı. İdâdî ve Harbiye’deki eğitimi sıra-

sında yaptığı karakalem ve suluboya resimleriyle hocaları Chirans ve Kess’in dikkatini çekti. Harbiye’deki eğitimini 1862 yılında teğmen olarak tamamlayıp Sultan Abdülaziz tarafından Paris’te açılan Mekteb-i Osmanî’ye eğitim için gönderilen Ahmet Ali Bey (Şeker Ahmet Paşa), Ethem Bey (Paşa), Hâfız Ali Bey (Paşa), Osman Hamdi Bey gibi ilk talebeler arasında yer aldı. Orada “menâzır”, “resm-i hattî”, “resm-i taklidî”, “resm-i mücessem” konularında eğitim aldı. Mektebi Osmanî’den sonra L’Ecole des Beaux-Arts’da Alexandre Cabanel’in öğrencisi oldu. 1870’te Prusya ordularının Paris’i işgalinin ardından, 1870-1875 yılları arasında bir tarihte yurda döndü. Bir süre Osman Nuri Paşa’nın yardımcılığını yaptı. Ardından Harbiye’de resim hocası oldu. Sert mizaçlı, sözünü sakınmaz kişiliği sebebiyle Şeker Ahmet Paşa’yla araları açılmış, öğretmenliğe Kuleli Askerî Lisesi’nde devam etmek zorunda kalmıştır (1880). 1884’te getirildiği Askerî Tıbbiye İdâdîsi resim öğretmenliği görevine 1910 yılına kadar devam etti. Bu görevi sırasında bazı okullarda ders nazırlığı, Fransızca ve resim öğretmenliği gibi görevler üstlendi. İstikbal ve Osmanlı gazetelerinde yazı ve tercümeleri yayımlandı. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

345

S SÜLEYMAN SEYYİD BEY

Resim sanatında perspektif kurallarının ısrarla üzerinde durduğundan kendisine “metrologiste” lakabı takılmıştır. Daha çok natürmortlarıyla tanınan sanatçının “Şebboy”, “Portakal”, “Kavunlu Natürmort”, “Lale ve Fulyalar”, “Karpuzlu, İncirli Natürmort” resimleri ünlüdür. “Karpuz” adlı eseri ölümünden sonra, Viyana Sergisi’nde (1918) yer almıştır. Buna rağmen eğilimi daha çok manzara resimlerinedir. Üsküdar’da Nuhkuyusu’nda büyük ve ahşap bir evde oturan sanatçı, “Filozof ” adını verdiği eşeğine binip Çamlıca, Kısıklı, Bulgurlu, Dudullu, Kayışdağı, Alemdağ gibi uzak yerlere çalışmaya giderdi. Üsküdar’ın bu uzak yerleri onun manzara resimlerine konu olmuştur. Emekli olduktan sonra Üsküdar’dan Sarıyer’e taşınmış, Edirne’de doktor olan oğlu Cevad’ın ölüm haberi onu çok sarsmış, 23 Eylül 1913’te kendisi de hayata gözlerini yummuştur. Sarıyer Ortaçeşme Mezarlığı’nda toprağa verilen sanatçının Fenn-i Menazır adlı resim sanatına ait eseri ölümüyle yarım kalmıştır. Kaynakça: S. Pertev Boyar, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları, Ankara 1948, s. 42-46; Ahmet Kâmil Gören, “Süleyman Seyyid Bey”, YYOA, II, 569; Hüseyin Avni Baloğlu, “Üsküdarlı Ressam Süleyman Seyyid”, Üsküdar Sempozyumu II : Bildiriler, İstanbul, 2005, II, 634-640. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

346 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ş

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

ŞARDAĞ, RÜŞTÜ

› Rüştü Şardağ

(1917-1994)

Bestekâr, milletvekili, yazar. Halep’te doğdu (1917). Babası alay kâtibi Elbistanlı Mehmet Atıf Bey, annesi Melek Hanım’dır. Ailesinin dinî mûsıkîye karşı olan ilgi ve yakınlığı, onun küçük yaşlardan itibaren müzikle ilgilenmesine sebep oldu. Bu dönemde, Lemi Atlı’dan istifade etmiş, ayrıca Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’nde de bulunmuştur. Ailesi o bir yaşındayken Halep’ten İstanbul’a gelerek Beylerbeyi’nde Burhaniye Mahallesi’ne yerleşti. Henüz beş yaşında iken mahalle imamı Sâmi Efendi’den Kur’ân-ı Kerîm dersi alıp, altı yaşında hafızlığa başladı. Beylerbeyi Numune ve Altunîzâde ilköğretim okullarından sonra Paşakapısı’ndaki ortaokulu bitirdi. Lise öğretimini Trabzon, İstanbul ve Balıkesir öğretmen okullarında tamamladı. Balıkesir Öğretmen Okulu’ndan sonra Gazi Eğitim Enstitüsü Edebiyat Bölümü’nden mezun oldu. Çeşitli okullarda edebiyat öğretmenliği yaptı. 1950’de İzmir Belediyesi yazı işleri müdürü, 1967’de teftiş kurulu başkanı oldu. Belediye başkan yardımcılığına kadar yükselerek buradan emekliye ayrıldı. Gazete ve dergilerde sanat ve edebiyatla ilgili yazıları yayımlandı. İzmir Radyosu’nun kurucularındandır. Elliye yakın şarkı bestelemiştir. Edebiyat sahasında

Vatan, Ömer Hayyam Rubaileri, Allah’a Giden Yollar, Şair Padişahlar adlı eserlerinden başka Mustafa Itrî Efendi hakkında da bir incelemesi bulunmaktadır. Aynı zamanda iyi bir güfte şairidir. 1983’te İzmir milletvekili seçildi. Bir süre de Kültür Bakanlığı İzmir Devlet Korosu’nda sanat danışmanlığı yaptı. İzmir’de vefat etti (1994). Narlıdere Mezarlığı’na defnedildi. üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

347

Ş ŞEKER AHMED PAŞA

Kaynakça: Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Bestekarları Ansiklopedisi (ed. Nihat Uzcan), İstanbul 1978, s. 144-145; Ahmet Şahin Ak, Türk Mûsıkîsi Tarihi, İstanbul, ts., s. 208-209; Avni Anıl, Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü, İzmir 1982, IV, 64-83; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, ts., II, 176-177; “Şardağ, Rüştü”, TA, XXX, 212; “Şardağ, Rüştü”, Müzik Ansiklopedisi, Ankara 1992, IV, 1152-1153; TBMM Albümü: 1920-2010, Ankara 2010, s. 1148. ➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK

ŞEKER AHMED PAŞA (1841-1906)

Batı resim tekniğinde Paris’te eğitim gören ilk Osmanlı ressamlarından; Üsküdar’da doğup büyüdü.

348

Üsküdar’da doğdu. Güzel huylu ve hoş sohbet olduğu için Şeker Ahmed Paşa diye tanınır. Babası Ali Efendi’dir. İlk ve orta öğrenimini Üsküdar’da tamamladı. 1855’te Mekteb-i Harbiyye’ye girdi. Burada özellikle resim sanatında görülen üstün yeteneği sebebiyle son sınıfta iken resim öğretmeni yardımcılığı ile görevlendirildi. Mekteb-i Harbiyye’den mülazım olarak mezuniyeti sırasında yaptığı bir resmin Sultan Abdülaziz tarafından çok beğenilmesi üzerine padişahın emriyle, 1861-1862’de Paris’te başarılı Türk öğrencileri için elçilik bünyesinde kurulan Mekteb-i Osmânî’ye gönderildi. Öğrenim yıllarında hocalarından Gustave Boulanger ve ardından Jean-Leon Gerôme’un atölyesinde çalışarak resim tekniğini geliştirdi. Ayrıca Paris Güzel Sanatlar Akademisi’nde resim eğitimine devam etti. Bu sırada daha çok ressam Courbet’in etkisinde kaldı. 1867’de Sultan Abdülaziz Avrupa seyahati esnasında, II. Milletlerarası Paris Sanayi Sergisi’nin açılışında Osmanlı pavyonunda sanat eserlerinin sergilendiği salonda Şeker Ahmed’in yaptığı, Ahmed Ali Kulları imzalı büyük boy karakalem portresini gördü ve onunla yakından ilgilendi. Şeker Ahmed’in Paris’te yaptığı resimler 1869 ve 1870’te Paris’in milletlerarası sergisinde teşhir edildi. Bir Türk ressamının bu başarısı büyük ilgi gördü ve Paris sanat çevrelerinde önemli bir olay şeklinde değerlendirildi. Paris Güzel Sanatlar Akademisi’nde eğitimini tamamladıktan sonra akademi tarafından üç ay süreyle İtalya’ya gönderildi. Fransa ile Prusya arasında çıkan savaş yüzünden Mekteb-i Osmânî kapanınca arkadaşlarıyla beraber 1870’te İstanbul’a döndü. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kolağası rütbesiyle Mekteb-i Tıbbiyye resim hocalığına tayin edildi. Bu görevinin yanında Beyazıt, Zeyrek, Kaptan İbrahim Paşa rüşdiyeleriyle Sultan Ahmed Sanat Mektebi’nde resim ve lisan öğretmenliği yaptı. Türkiye’de ilk resim sergisini 1873’te Sultan Ahmed Sanat Mektebi’nde açtı. 1875’te Çemberlitaş’ta Dârülfünun binasında Sultan Abdülaziz’in desteğiyle yerli ve yabancı ressamların katıldığı ikinci sergisini düzenledi. Sergi, büyük ilgi görmesi üzerine bir yıl sonra tekrarlandı. Kolağası rütbesiyle Sultan Abdülaziz’in yaverliğine tayin edildi. Ayrıca Şehzade Yusuf İzzeddin’in hizmetinde bulundu. 1870-1875 yılları arasında padişahın emriyle Dolmabahçe Sarayı’nda resim koleksiyonunun oluşumunda danışmanlık yaptı. Yabancı ressamların tablolarını satın almakla görevlendirildi. Paris’teki sanat galerileriyle ilişki kurarak günümüzde bir kısmı İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nde bulunan Yvon, Boulanger, Chaplin, Harpigni-

ŞEKER AHMED PAŞA Ş

rini ortaya koyarak Türk resminin temelini atmışlardır. Sanatlarında genelde tabiat sevgisinin samimi ve saf bir ifadesi görülür. Ünü Avrupa’ya yayılan Şeker Ahmed Paşa toplumun değer yargılarına bağlı kalıp daha çok peyzaj ve natürmort eserler yapmıştır. Tabiatı dikkatle izleyerek uzun ve ısrarlı bir çalışmanın sonunda tamamladığı tablolarında ışık-gölge dağılımını ve renklerin ahengini büyük bir ustalıkla gerçekleştirmiştir. Eserlerini, tabiatı aynen kopya etme kaygısı gütmeden yeni düzenleme ve yorumlarla yarı empresyonist bir anlayışla ortaya koymuştur. İstanbul Resim ve Heykel Müzesi başta olmak üzere değişik koleksiyonlarda yer alan eserlerinden Paris’e gitmeden önce yaptığı “Tepe Üzerinde Kale” ve “Talim Yapan Erler” naif bir anlayışla hiçbir sanatçıdan etkilenmeden yaptığı tablolardır. Yine “Orman” ve “Ağaçlar Arasında Karaca” adlı tuvalleri hocası Courbet’yi hatırlatan, şahsiyetini bulmuş en iyi eserlerinden sayılır. “Manzara”, “Orman ve Geyik”, “Ormanda Yol”, ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

 Şeker Ahmet Paşa Şeker Ahmed Paş otoportresi › Şeker Ahmed Paşa natürmort çalışması



es, Daubigny, Gerôme gibi Fransız ressamların eserlerini saray resim koleksiyonuna kazandırdı. Saraydaki görevi II. Abdülhamid döneminde devam etti. 1878’de kaimmakam, 1880’de miralay, 1884’te mirliva, 1891’de ferik oldu. 1896 yılından ölümüne kadar kendisine yabancı misafirlerin teşrifatçılığı görevi verildi. Yıldız’daki fabrika için porselen üzerine resimler yaptı. Padişah adına yabancı devlet adamlarına ve elçilere verilecek hediyelerin seçimi ve saray sanat elçiliği görevini yürüttü. Bunun yanında Mercan’daki konağında bulunan atölyesinde natürmort ve peyzaj resimleri yaptı. 18 Mayıs 1906’da vefat etti. Eyüp’te Sokullu Mehmed Paşa Türbesi yakınına defnedildi. Altmıştan fazla yerli ve yabancı nişan almıştır. XIX. yüzyılın başlarında iptidaller (primitif) diye adlandırılan asker ressamlardan sonra yüzyılın ortalarında Avrupa’da büyük üstatların atölyelerinde sanat eğitimi alan ve aralarında Şeker Ahmed Paşa’nın da bulunduğu Türk ressamlar, Türk resminde yeni bir dönem açmış ve eserle-

349

Ş ŞEKERZÂDE SEYYİD FEYZULLAH SERMED

“Peyzaj, “Ağaçlık”, “Kendi Portresi”, “Yelkenliler”, “Orman”, “Ceylan ve Orman” adlı tuval üzerine yağlı boya tabloları da onun çok başarılı peyzaj çalışmalarıdır. Rönesans’tan Chardin’e kadar süren koyu fon üzerinde açık motif geleneğiyle yaptığı natürmort çiçek ve geniş resimleri Türk ressamlığının en olgun eserleridir. “Meyveler”, “Manolya ve Meyveler”, “Natürmort” (Küçüksu Kasrı), “Natürmort” (Beylerbeyi Sarayı), “Portakallı Natürmort” (Dolmabahçe Sarayı), “Güllü Natürmort” (Dolmabahçe Sarayı) adlı tuval üzerine yağlı boya tabloları da önemli eserleri arasındadır. Kaynakça: Sami Yetik, Ressamlarımız, İstanbul 1940, s, 79; S. Pertev Boyar, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları, Ankara 1948, s. 41; Celal Esad Arseven, Türk Sanatı Tarihi, İstanbul, ts., III, 138-141; Cemal Tollu, Şeker Ahmet Paşa, İstanbul 1967, s. 2-8; Nüzhet İslimyeli, Türk Plastik Sanatçıları Ansiklopedisi, Ankara 1967, I, 1011 (Daha ayrıntılı bilgi için bk. Muhittin Serin, “Şeker Ahmed Paşa”, DİA, XXXVIII, 487-488). ➢ MUHİTTİN SERİN

ŞEKERZÂDE SEYYİD FEYZULLAH SERMED (ö. 1787)

Karacaahmet’te medfun Osmanlı ilim ve sanat adamı.

350

Tam adı Şekerzâde Seyyid Feyzullah Sermed b. Seyyid Mehmed b. Abdurrahman el-İstanbulî’dir. İstanbul’da doğup büyüdü. Tahsiline babası meşhur hattatlardan Manisalı Şekerzâde Seyyid Mehmed Efendi’den (ö. 1753) aldığı temel derslerle başladı; ondan sülüs ve nesih hatlarını meşk etti, hattatlık icazetini de Ebi’lKâsım Hoca Mehmed Râsim Efendi’den aldı. İlmiye sınıfına intisap ederek Mustafa Sıdkî b. Sâlih Kethüdâ’dan (ö. 1769) matematik öğrendi. Bostancı Ocağı’nda müderris oldu ve orada hüsn-ü hat öğretti. 1777 yılında Selanik kadılığına tayin edildi; bu görevinden mazul iken 5 Kasım 1787’de Üsküdar’da vefat etti. Kabri Karacaahmet’te Şeyh Hamdullah Efendi’nin bulunduğu bölgede ve babasının yanındadır. Osmanlılarda logaritma sahasında ilk müstakil eseri veren ve logaritmanın girmesini sağlayan Feyzullah Sermed, klâsik matematik geleneğinde eserler vermekle birlikte aynı zamanda hocası Mustafa Sıdkî ile başlayan modern maÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

tematik geleneğinin de ikinci temsilcisidir. Astronomi, matematik, mûsıkî yanında diğer aklî ve naklî ilimlerde söz sahibiydi. Edebiyat ile de meşgul olup Sermed mahlasıyla şiirler yazdı. Divan’ının yanı sıra astronomi ve matematik sahasında çok sayıda eseri vardır: Maksadeyn fî halli’n-nisbeteyn. Matematik ile ilgili genel bazı bilgilerle başlayan eserin ileri sahifelerinde rub’u mukantarat aleti hakkında bilgiler bulunur. Osmanlı dünyasında logaritma konusunda müstakil olarak meydana getirilen ilk eserdir. Emsiletü’t-telhîs li-İbni’l-Bennâ ve’l-Hâvî li-İbni’l-Hâim; Kenzü’d-dekâik; el-Yevâkît fî Beyâni’lmevâkıt; Mukantarât Cetveli diğer eserleridir. Bu eserlerin yanı sıra çok sayıda ilmî çalışması bulunmaktadır. Kaynaklar: Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 232-233, 253-254; Muhittin Serin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 2003, s. 143–145; İhsan Fazlıoğlu, “Hendese”, DİA, XVII, 202; a.mlf., “Hesap”, a.e., XVII, 244-271; a.mlf., “Türkçe Telif ve Tercüme Eserleri”, Kutadgubilig, sy. 3 (2003), s. 151-184; Salim Aydüz, “Feyzullah Sermed (Şekerzade)”, YYOA, I, 460-461; a.mlf., “Şekerzâde Feyzullah Sermed”, DİA, XXXVIII, 488-489. ➢ SALİM AYDÜZ

ŞEMSİ AHMED PAŞA (ö. 988/1580)

Üsküdar sahilinde külliyesi bulunan Osmanlı veziri. Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) Beyliği’ne mensup olup Bolu’da doğmuştur. Anne tarafından Osmanlı hanedanına da bağlılığı vardır. Enderun’da yetişmiş, bir süre padişah müteferrikalığı yapmış, ava olan merakı yüzünden Kanûnî Sultan Süleyman’ın yakın çevresine girerek rikâb ağalıklarında ve Kapıkulu süvari bölükleri kumandanlığında bulunmuştur. Sipahiler ağası iken 1553 yılında Nahcivan seferine katılmıştır. Dönüşte Şam beylerbeyliğine getirilen Şemsi Paşa daha sonra Rum (Sivas) ve Anadolu beylerbeyliklerinde bulunmuş, 1564 yılında ise Rumeli beylerbeyliğine tayin edilmiştir. Bu sıfatla Kanûnî Sultan Süleyman’ın Sigetvar seferine katılan Şemsi Ahmed Paşa bu arada Bobocsa kalesini teslim almıştır. II. Selim’in cülûsunu müteakip Sokullu Mehmed Paşa tarafından görevinden alınmış ve bir daha taşra görevlerine getirilmemiştir. Hoş sohbet olması dolayısıyla bu padişahın nedimlerinden biri olmuştur.

ŞEREFEDDÎN-İ KÜRDÎ Ş

med Paşa’nın şiirlerinin toplandığı bir Divan’ı ile Şehnâme-i Sultan Murad (Boston 2003) adlı bir manzum tarihi vardır. Ayrıca dinî ve edebî nitelikte başka eserler de kaleme almıştır.

 Şemsi Paşa Camii ve iç görünüşü › Şemsi Ahmed Paşa sandukası



Sultan Selim’in vefatından sonra Sokullu tarafından İstanbul’dan uzaklaştırılan Şemsi Paşa, III. Murad’ın özel davetiyle Bolu’dan getirtilerek tekrar padişah musahibi olmuştur. Böylece güçlü rakibi Sokullu Mehmed Paşa’ya III. Murad’ın devlet işlerini eline almasında yardımda bulunmuştur. Üsküdar’daki mükellef konağında oturan ve istediği zaman padişahla görüşebilen Ahmed Paşa, onunla bazı eğlencelere de katılmış, 5 Mart 1580 tarihinde vefat etmiştir. Naaşı Üsküdar’daki külliyesinde yer alan türbesinde defnedilmiştir. Bir rivayete göre, Sultan III. Murad’ı rüşvet almaya alıştırarak ecdadı Candaroğulları’nın intikamını aldığı belirtilen Şemsi Ahmed Paşa, Rum Mehmed Paşa’dan sonra Üsküdar’da Mimar Sinan’a ikinci büyük külliyeyi yaptırmıştır. Cami, medrese ve türbeden oluşan külliye 1580 yılında tamamlanmıştır. Bu civarda yaptırdığı muhteşem konağından ise günümüze bir şey kalmamıştır. Şemsi Ahmed Paşa yine Üsküdar’da Sultan Murad için bir kasır inşa ettirmiş; bu arada İstanbul dışında Bolu’da bir külliye, Gerede’de han, Şam’da ise medrese bina ettirmiştir. Kültürlü bir kişi olduğu nakledilen Ah-

Kaynakça: Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 281292, 386-388; II, 251-254; Haskan, YBÜ, I, 347-352; II, 626627; III, 1242-1244, 1427 vd.; Nimet Bayraktar, “Şemsi Ahmed Paşa”, Tarih Dergisi, sy. 33 (1982), s. 99-114; Mehmet İnbaşı, “Şemsi Paşa Vakfiyesi” Üsküdar Sempozyumu II: Bildiriler, İstanbul 2005, I, 182-190; Erhan Afyoncu, “Şemsi Ahmed Paşa”, DİA, XXXVIII, 527-529. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

ŞEREFEDDÎNİ KÜRDÎ (ö. 1640)

Üsküdar kadılarından. Bitlis kökenli olup ilmiyeden yetişmiş ve bir süre Üsküdar’da kadılık yapmıştır. Menâkıb-ı Emîr Sultan adlı eserinin bir nüshası Üsküdar’da Selimiye Kütüphanesi’ndedir. Ayrıca Zübdetü’lmakal adlı bir başka eserinden daha söz edilir. Şerefeddîn Efendi’nin bir de Tabirnâme’si vardır. Şiirle de meşgul olduğu rivayet edilir. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 73. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

351 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ş ŞEVKİ BEY

ŞEVKİ BEY





Şevki Bey’in kkaştepe’deki mezarı Şevki Bey

(1860-1890)

Şarkı bestekârı, hânende; Nakkaştepe Mezarlığı’nda medfundur.

352

Fatih’te Kumrulu Mescit’in Pirinççi Sinan mahallesinde doğdu. Tarakçı esnafından Ahmed Efendi’nin oğludur. Rüştiye öğreniminden sonra hânende olarak girdiği Muzika-yı Hümâyun’dan bir süre sonra ayrıldı ve Rüsûmât Nezareti’nde kâtip olarak çalışmaya başladı. Hayatının sonuna kadar bu görevi sürdürdü. Rindâne bir hayat yaşadı. 20 Temmuz 1890’da Beylerbeyi’nde vefat etti. Ertesi gün Kuzguncuk’taki Nakkaştepe Mezarlığı’na defnedildi. Kendine özgü tavrıyla dönemin önemli hânendeleri arasında yer almasına rağmen Şevki Bey asıl haklı ününü şarkı bestekârlığıyla yaptı. İlk mûsıkî bilgilerini Ticaret ve Nâfia Nezâreti kâtiplerinden Necmettin Bey’den aldı. Daha sonra girdiği Muzika-yı Hümâyun’da özellikle Hacı Ârif Bey’den faydalandı. Saray fasıllarına hânende olarak Medenî Aziz Efendi,Hacı Ârif Bey, Suphi Ezgi, şair Mehmed Hafîd gibi sanatkârlarla birlikte katıldı. Hacı Ârif Bey’den sonra, Türk mûsıkîsinde klâsik ekolün en büyük şarkı bestekârı kabul edilir. Çok kısa sürede (bir günde 8-10 beste yaptığı söylenir) eser bestelemesiyle şöhret bulmuştur. Hayatının son on yılında yaptığı besteleriyle, Hacı Ârif Bey şarkı ekolünün günümüze ulaşmasında önemli bir köprü görevi üstlenmiştir. Otuz yıllık kısa ömründe kendi ifadesiyle 1000’in üzerinde eser bestelemiş ancak nota bilmeyişi, nota bilen mûsıkîşinaslar tarafından zamanında tesbit edilmeyişi gibi sebeplerle şarkılarının büyük bir kısmı kaybolmuştur. Günümüze ulaşabilenlerin sayısı ise ancak 250 civarındadır. Pek çok makamda eser bestelemesine rağmen uşşak makamını daha çok sevmiş ve benimsemiş, bu makamda 200’ün üzerinde şarkı yapmıştır. Ünlü mûsıkîşinas Zeki Ârif Ataergin’e, neden uşşak makamında eser bestelemediğinin sorulması üzerine “Şevki Bey uşşakı mühürlemiştir. Ondan sonra beste yapılabilir mi?” cevabını vermiştir. Aşk konusunun pek çok yönüyle işlendiği eserlerinde gelişmiş bir kompozisyon tekniği, sade bir üslup, lirik ve hüzünlü ifadeler gözlenir. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ŞEYH MUSTAFA EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ Ş

“Gülzâra nazar kıldım virâne misâl olmuş”, “Zeybeklerle gezer dağlar başında”, “Esîr-i zülfünüm ey yüzü mâhım”, “Kimseler gelmez senin feryâd-ı âteş-bârına” mısrâlarıyla başlayan uşşak; “Nedendir bu dil-i zârın figânı” mısrâıyla başlayan rast; “Nedir bu hâletin ey meh cemâlim”, “Hicrân oku sînem deler” mısrâlarıyla başlayan hüseynî; “Emel-i meyl-i vefâ sende de var, bende de var” mısrâıyla başlayan bayâtî; “Dil yâresini andıracak yâre bulunmaz”, “Affeyle suçum ey gül-i ter başıma kakma” mısrâlarıyla başlayan uzzâl şarkıları, onun çok sevilen eserlerinden bazılarıdır. İyi bir ud ve lavta icracısı olan Şevki Bey eserlerinin güftelerini daha çok Muallim Naci, Mehmed Sadi Bey, Recâizâde Mahmud Ekrem, Reşad Paşa, Mehmed Hafîd Efendi gibi şairlerin şiirlerinden seçmiştir. Recâizâde Mahmud Ekrem’in yazıp Rahmi Bey’in bestelediği “Gül hazin sünbül perîşan bâğzârın şevki yok” mısrâıyla başlayan bayâtî makamındaki şarkının, Şevki Bey’in ölümü üzerine bestelendiği söylenir. Arkadaşı Mehmed Hafîd Efendi Şevki Bey’in ölümünden

› Şükrullah Halîfe’nin hatla yazdığı Cüz-i Ş Felâk ve Nâs sûreler

sonra, onun bestelediği şarkılarının sözlerini, Yâdigâr-ı Şevk Yahud Mahsûl-i Tabîat adıyla İstanbul’da neşretti (1308, 1322). Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 276-278; Baki Süha Ediboğlu, Ünlü Türk Bestekârları, İstanbul 1962, s. 127-135; Yılmaz Öztuna, Şevki Bey, Ankara 1988; a.mlf., Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 355-359; Sadun Aksüt, Türk Mûsıkîsinin 100 Bestekârı, İstanbul 1993, s. 205-207; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 611-615; Nuri Özcan, “Şevki Bey”, DİA, XXXIX, 30-31. ➢ NURİ ÖZCAN

ŞEYH MUSTAFA EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ (ö. 1685)

Üsküdar’da kadılık yapan Aziz Mahmud Hüdâyî’nin torunu. İyi bir medrese tahsili gördükten sonra İzmir, Kayseri, Diyarbekir, Bağdat, Filibe, 1671–1673 yılları arasında Üsküdar, ardından Medine-i Münevvere ve Şam kadısı olmuş ve orada ölmüştür (1865). Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 519; Sicill-i Osmânî, IV, 403. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

353

Ş ŞÜKRULLAH HALÎFE

ŞÜKRULLAH HALÎFE (XVI. yy)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Osmanlı hat üstadlarından. Amasyalıdır. Hayreddin Mar’aşîzâde Şeyh Sinâneddin Yûsuf Efendi’nin oğludur. Küçük yaştan itibaren Şeyh Hamdullah’ın hizmetinde bulunmuş, aklâm-ı sitteyi öğrenmiş, damadı olmuştur. Üstadı ile beraber İstanbul’a gelmiş, bir hayli Mushaf-ı Şerif, en’âm, cüz ve kıta yazmıştır. Sahip olamadığımız, yağmalanmış, Osmanlı kültür mirasından artakalan eserlerinden Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (Hazine, nr. 2230) Şeyh Hamdullah’ın sülüs ve nesih usullerini takliden yazdığı bir murakka’; yine Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde en’âm-ı şerif (Emanet Hazinesi, nr. 336) ve Feth sûresi (nr. Y 1144) bulunmaktadır. Şeyh Hamdullah’ın vefatından sonra onun makamına geçen Şükrullah Halîfe büyük bir şöhrete ulaştı. Kendisinden sonra oğlu Pîr Mehmed, Şeyh Hamdullah’ın açtığı çığırın en iyi temsilcilerindendir. Talebelerinden Ahmed Fevrî Efendi (ö. 978/1570-71), Fazlullah b. Sefer, Hasan Âftâbî (ö. 981/1573-74), Seyyid Abdürrahîm b. Abdurrahman el-Muvaffak b. Ahmed (ö. 963/1555), Abdülkerim Gîsûdar (ö. 1003/ 1594-95), Seyyid Abdullah Şerîf b. Mustafa (ö. ?), Ali b. Salih (ö. 950/1543-44), Mehmed Münşî b. Bedreddin (ö. 1001/1593), Mehmed b. Ramazan (ö. 979/ 1571), Mehmed b. Süleyman (ö. ?), Pîr Mehmed b. Şükrullah (ö. 988/1580), Mehmed b. Abdullah (ö. 1025/ 1616), Mustafa b. Nefes (ö. 1011/1602-3), Şeyh Mustafa Beyânî (ö.1006/1597-98), Seyyid Yûsuf b. Seyyid Tâcülârifîn (ö. ?) ünlü Osmanlı hattatlarındandır. Tuhfe’de, Şükrullah Halîfe’nin 950’de (1543-44) hayatta olduğu yazılıdır. Mezarı Karacaahmet Kabristanı’nda, Şeyh Hamdullah’ın yanındadır. Kaynakça: Nefeszâde İbrâhim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstanbul 1938-39, s. 56; Suyolcuzâde, Devhatü’l-küt-tâb, s. 68; Müstakimzâde, Tuhfe, s. 226; Osman Fevzi Olcay, Meşâhir-i Amasya, İÜ Ktp., TY, nr. 9382, s. 93; Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Süleymaniye Ktp., Mikrofilm Arşivi, nr. 3681-3682, XI, 134; Habîb, Hat ve Hattâtân, İs-tanbul 1305, s. 114. ➢ MUHİTTİN SERİN

354 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

T

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

TANER, HALDUN (1915-1986)

Yaşadığı semtler arasında Beylerbeyi ve Üsküdar’a ayrı bir önem atfeden hikâyeci ve tiyatro yazarı. İstanbul’da doğdu (16 Mart 1915). Devletler Hukuku profesörü Ahmet Selahattin Bey’le Seza Hanım’ın oğludur. Hem anne, hem de baba tarafından Beylerbeyilidir. Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra (1935) ekonomi ve siyaset bi-

limi tahsili görmesi için devlet tarafından Almanya’ya gönderildi. Vereme yakalanınca eğitimi yarım kaldı (1938). Tedavisinin (1938-1942) ardından İstanbul Üniversitesinde Alman Dili ve Edebiyatı eğitimini, Sanat Tarihi ve Türkoloji sertifikaları da alarak tamamladı (1950). Sanat Tarihi bölümünde asistanlık yaptı (1950-1954). 1955’te tiyatro eğitimi için Viyana’ya gitti. Dönüşte İstanbul Üniversitesi’nde sanat tarihi ve tiyatro dersleri verdi. 1960’ta görevden alındı. Sanat yönetmenliği yaptı; arkadaşlarıyla Türkiye Tiyatro Yazarı Derneği (1966), Devekuşu Kabare Tiyatrosu (1967), Bizim Tiyatro’yu kurdu. Güzel Sanatlar Akademisi’nde tiyatro dersleri verdi. Yeni Delhi’ye (1970) ve Almanya’ya gitti (1980). UNESCO’nun kültür komisyonlarında görev aldı. 7 Mayıs 1986’da vefat etti ve Beylerbeyi Küplüce’deki aile mezarlığında toprağa verildi. Yazı hayatına Ankara Radyosu için yazdığı skeçlerle başlayıp (1938-1942) Yedigün (1946), Yücel, Varlık, Ülkü dergilerinde yayımlanan hikâyeleriyle devam etti. 1954’te Oyun dergisini çıkardı. Tercüman gazetesindeki Devekuşuna Mektuplar köşesinde yayımladığı sanat ve kültür yazılarına (1955-1960) Milliyet’te Pazar Sohbetleri adı altında devam etti (1974-1986). İronik ve incelikli bir dille yazdığı, toplumsal satire doğru ilerleyen ve gözlem zenginliğiyle de dikkati çeken hikâyelerinde evrensel bir boyut ve sanatı kollayan tutumu hep hissedilir. Hikâye ve üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

› Haldun Taner

355

T TANPINAR, AHMET HAMDİ

tiyatroları, toplumsal değer yargıları ve bunların değişim süreci içinde ortaya çıkan çatışmaları konusu etrafında paralellikler gösterir. Epik bir hava taşıyan Keşanlı Ali Destanı’nda, gecekondu hayatı, toplumsal ve ekonomik çelişkileri içinde bir kahramanlık parodisi halinde yansıtılır. Hikâye ve oyunlarında çoğu zaman geleneksel halk oyunlarından gelen bir birikim, modern bir anlatım içinde bir arka plan halinde kendini hissettirir. Tuş (1951), Şişhane’ye Yağmur Yağıyordu (1953), Ay Işığında “Çalışkur” (1954), On İkiye Bir Var (1954) gibi hikâye, Sersem Kocanın Kurnaz Karısı (1971), Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım (1979), Fazilet Eczanesi (1982) gibi oyunları yanında, Devekuşuna Mektuplar (1960), Ölürse İse Ten Ölür Canlar Ölesi Değil (1979), Düşsem Yollara Yollara (1979) gibi deneme, anı ve gezi kitapları da bulunmaktadır. Kaynakça: “Taner, Haldun”, TBEA, II, 939-942, Mustafa Kutlu, “Taner, Haldun”, TDEA, VIII, 221-223; Mustafa Miyasoğlu, Haldun Taner, Ankara 1988. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

TANPINAR, AHMET HAMDİ (1901-1962)

Üsküdar izlenimleri eserlerine de yansımış şair, hikâyeci, romancı ve deneme yazarı.

356

İstanbul Şehzadebaşı’nda doğdu (19 Haziran 1901). Kadı Hüseyin Fikri Efendi ile Trabzonlu deniz yüzbaşısı Ahmed Bey’in kızı Nesime Bahriye Hanım’ın oğludur. Babasının görevleri dolayısıyla çocukluğu ve öğrenim yılları çok değişik yerlerde ve okullarda geçti. İstanbul’da Ravza-i Maârif mektebinde, Sinop ve Siirt rüştiyelerinde, Siirt’te bir Fransız misyoner mektebinde, Kerkük ve Vefa idâdîlerinde okuduktan sonra Antalya Lisesi’nden mezun oldu. 1918’de yüksek öğrenim için gittiği İstanbul’da önce Baytar Mektebi’ne girdiyse de, ertesi yıl Edebiyat Fakültesi’ne Türk Edebiyatı öğrencisi olarak kaydını yaptırdı. Bölümde ders veren Yahya Kemal’in öğrencisi, sonra da çevresinden ayrılmayan yakınları arasına girdi. Mustafa Nihat’ın çıkardığı, Yahya Kemal, Ahmed Haşim gibi önemli şahsiyetlerin yazdığı Dergâh dergisinde ilk şiirleri çıktı. Fakülteden ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

mezun olduktan sonra Erzurum, Konya, Ankara liselerinde, Gazi Terbiye Enstitüsü’nde, Kadıköy Lisesi’nde edebiyat, Güzel Sanatlar Akademisi’nde estetik ve mitoloji dersleri verdi. 1939’da Edebiyat Fakültesi’nde yeni kurulan Tanzimat Edebiyatı kürsüsüne profesör olarak atandı. 1943-1946 yılları arasında Maraş milletvekili olarak TBMM’nde bulundu. Dönem sonunda bir süre orta öğretim müfettişi ve yine Güzel Sanatlar Akademisi’nde hocalık yaptıktan sonra Aralık 1949’da tekrar Edebiyat Fakültesi’ndeki kürsüsüne döndü. 24 Ocak 1962’de kalp krizi sonucu vefat etti. Mezarı Aşiyan Kabristanı’nda, Yahya Kemal’in kabrinin yanındadır. Tevfik Fikret ve Nâmık Kemal antoloji, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Yahya Kemal, Beş Şehir deneme, Abdullah Efendi’nin Rüyaları, Yaz Yağmuru hikâye, Sahnenin Dışındakiler, Mahur Beste, Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü romanlarını yayımladı. Şiirleri Şiirler adıyla çıktı. Ölümünden sonra Edebiyat Üzerine Makaleler’i,

TANPINAR, AHMET HAMDİ T

Yaşadığım Gibi denemeleri, Aydaki Kadın romanı, Mektuplar’ı ve Günlükler’i yayımlandı. Üsküdar’la ilgili izlenimlerini denemelerinde, romanında ve şiirinde dile getirmiştir. “Bir Gün İcadiye’de” başlıklı şiiri, “Bir gün İcadiye’de veya Sultantepe’de Bir beste kanatlanır, birden olduğun yerde Bir kâinat açılır geniş, sonsuz, büyülü…” mısralarıyla başlar. “Bursa’da Zaman” dışındaki bütün şiirleri gibi bunda da somut bir mekân olarak Üsküdar sadece ilk mısrada kalmıştır. Ancak nesir yazılarında bu şiir devam eder. Gördüğü veya hatırladığı pek çok varlık karşısında olduğu gibi Üsküdar’ı anlatırken de eser, meselâ mimarî değerinden hemen zihnî bir terkibe geçerek sezgi ve empresyon dünyasına açılır. Huzur romanında romanın erkek kahramanı Mümtaz, Nuran’la olan aşklarını İstanbul’u ve Boğaz köylerini gezerek yaşar. Üst üste birkaç gün gezdikleri Üsküdar’ı anlatırken “Üsküdar bir hazine idi. Bir türlü bitmiyordu” der. Mihrimah Sultan, Atik Valide, Orta Valide, III. Ahmed’in

annesi Hatice Gülnûş Emetullah Sultan için yaptırdığı Valide-i Cedid Camii’ni gezerlerken bu dört büyük camiin aşka, güzelliğe hiç değilse annelik duygusuna ithaf edildiğini öğrenen Nuran Üsküdar’da hakiki kadın saltanatı olduğunu söyler. Rum Mehmed Paşa, Şemsi Paşa camilerini, Selimiye Kışlası’nın etrafını da dolaşırlar. “Türk İstanbul” denemesinde ise şehrin birçok semti gibi Üsküdar’ı da ağaçsız, ufuksuz apartmanlarla dolma tehlikesi beklediğinden endişelerini anlatır. Üsküdar’a Beş Şehir’de daha geniş yer ayıran Tanpınar Valide-i Cedid Camii’ni, etrafında, içinde ve türbesinde geçirdiği bir akşam saatini uzun uzun tasvir eder ve devrinin en güzel eseri olarak gösterir. Türk İstanbul’un yine en güzel köşelerinden biri olarak gördüğü Atik Valide Camii’ni ve çevresini tasvir ederken onu Yahya Kemal’in şiiriyle tanıdığını da ilâve eder. Şeyh yokuşundan inerken Şemsi Paşa (Ayazma) Camii onu başka bir zaman çerçevesine sokar. Sultantepe’deki Abdülbaki Camii’ni, Karacaahmet’e

BİR GÜN İCADİYE’DE Bir gün İcadiye’de veya Sultantepe’de, Bir beste kanatlanır, birden olduğun yerde Bir kâinat açılır geniş, sonsuz, büyülü, Bugünün rüzgârında yıkanan mazi gülü Dağılır yaprak yaprak hayâlindeki suya Bir başka gözle bakarsın ömür denen uykuya... (…) —Ahmet Hamdi Tanpınar

357 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

T ABDURRAHMAN

İSTANBUL

.......... Fakat bu değişiklik daha derinlere gider; saatlerin manzarası gibi insanların çalışma şekli ve tembellikleri, düşünce ve yeisleri de bu yerlerde birbirinden başkadır. Beyoğlu, hamlesi yarı yolda kalmış Paris taklidiyle hayatımızın yoksulluğunu hatırlatırken; İstanbul, Üsküdar semtleri kendisine yetebilen bir değerler dünyasının son miraslarıyla, biz farkında olmadan içimizde bir ruh bütünlüğü kurar, hulyalarımız, isteklerimiz değişir. ... .......... Üsküdar’da, güzelliğini Yahya Kemal’den tanıdığımız Eski Valde Camii Sinan’ın son eserlerindendir. Yahut hiç olmazsa plan ve ilk inşaat onundur. Bu cami ve etrafı, hayrata yapılan ve manzarayı bir tarafından kapayan ilavelere rağmen hâlâ Türk İstanbul’un en güzel köşelerinden biridir. Bu camide semt ile çok iyi anlaşan bir kendi içine çekiliş vardır. Cami, İkinci Selim’in çok sevdiği karısına bir hediyesidir. Fakat saltanat âdâbı karısının adını söylemeye mâni olduğu için, ondan “Ferzand-i haddarât ilâ-âhirihî dâmet ismetühâ cânibinden Üsküdar’da binâ olunacak” diye bahseder. Bu hicabı beğenmemek kabil değil. İkinci Selim, “kıdvetü’l-emâcid ve’lekârim Sinan zîde mecduhû” diye onu över. Bâki, Sokulu, Sinan, Piyale Paşa, Kılıç Ali Paşa, Hüsrev Paşa: İşte bu fâni dünyada babasından İkinci Selim’e kalan miraslar. ..........

358

Üsküdar’da Şeyh yokuşundan bir akşam saatinde inen adam, yalnız Ayazma Camii’ni uzak ışıkta görmekle başka bir zaman çerçevesine girebilir. Sultantepe’deki Abdülbaki Camii bu cazip köşe-lerdendir. Kitabesinden ve eski iki mezarından başka anılacak hiçbir şeyi olmayan bu küçük cami, sadece o tepede bulunduğu, Karacaahmed’e kadar bütün manzara kendisine bağlandığı için güzeldir. Serviler caddesinin çok eski İstanbul sokağından geçerek bu camiin küçük bahçesine çıkan insanın kendisini bir keşifle dolmuş bulmaması kabil değildir. Kimdir bu AbdülÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ABDURRAHMAN T

baki Efendi? Semt halkı onu, Aziz Mahmud Hüdayî’nin damadı olarak tanıyorlar. Fakat hiçbir yerde izini bulmak mümkün değildir. Ne çıkar, ibadetine seçtiği yer ve adı duruyor. Benim gibi geçmiş şeyleri sevenler ara sıra oraya gidecekler ve bahçesinde açan yediveren gülünü koklayacaklar, komşusu büyük ceviz ağacının altında oynayan kızların tatlı şamatasını dinleyecekler. .......... Merkez Efendi’ye zamanın yaptığı azizliği, Birinci Ahmed devrinin belki hükümdar kadar nüfuzlu olan mânevî saltanatı Aziz Mahmud Hüdayî Efendi’ye İkinci Mahmud’dan başlayan devrin hürmeti yapar. Üsküdar’da Doğancılar’ın biraz altındaki Aziz Mahmud Hüdâyî külliyesi Tanzimat mimarîsinin zevksizliğine en büyük misaldir. Kış bahçesi kılıklı camekânlarıyla, karşısındaki kadîm eserler müzesi taklidi bina ile Bursalı Üftâde’nin müridi Aziz Mahmud Efendi’nin ne münasebeti vardır? Bu binalar ikinci imparatorluk devrinin o meşhur arması gibi her ruh ve manaya yabancı kalıplardır. Ben Aziz Mahmud Hüdayî Efendi’yi, Sultan Ahmed Camii’nin temelleri arasında ta-hayyül ediyorum. Zaman zaman benim için oradan çıkar ve hiçbir hikmetin teselli edemeyeceği bir hüzünle o çok sevdiğim beytini tekrarlar: Günler gelip geçmekteler, Kuşlar gibi uçmaktalar. Evet, günler gelip geçtiler. Fakat zamana sevgi ve inançlarının izini geçirenler hâlâ aramızdalar; adları ve hayatları bize manevî ufuk oluyor. Artık Sümbül Sinan’dan dünya işlerimiz için medet ummuyoruz; fakat onu ve benzerlerini hayat karşısındaki durumlarıyla seviyor ve övüyoruz. ... .......... ...Fakat benim en sevdiğim, Küçük Çamlıca’da, altından Avcı Mehmed devrinin bir çeşmesi akan settir. Bu ilhamlı taraçanın Marmara’ya bakan tarafında güneşin altında benekli bir hayvan sırtı gibi kabaran Çifte Kartal Sokağı vardır. Bu adı nereden vermişler? Acaba Dördüncü Mehmed’in av merakının bir yadigârı mı? Yoksa aynı hastalığa tutulmuş bir başkasından mı geliyor? Yoksa sadece tesadüfün bir cilvesiyle mi bu çeşme ile sokak birleşiyorlar? Şurası var ki Dördüncü Mehmet Çamlıca’yı seviyordu ve bu namazgâhın civarında köşk, hattâ bir de cami yaptırmıştı. Hal’inden evvelki sıkışık günlerde bu tarafta avlanmıştı. .......... ... Filhakika Tanzimat’ın getirdiği şahsî emniyet ve müsavat fikri, sultan hanımların ve vezirlerin genişleyen hayatları, bilhassa Kırım muharebesinden sonra Mısır hanedanının İstanbul’a yaz için gelişleri, yalı, köşk yaptırmaları, koruları tanzim ettirmeleri, Boğaz’ı ve Çamlıca’yı değiştirir. Üsküdar açıkları, lodoslu akşamın suda kurulmuş malikânesi olmaya başlamıştı. Sanki Kızkulesi’nden Marmara açıklarına kadar denizin altına, su tabakalarının arasına yer yer, iyi dövülmüş bir yığın mücevher parıltısından geçirilmiş bakır levhalar döşenmişti. Bazen bu bakır levhalar suyun üstünde yüzüyor, âdeta mücevher sallar yapıyor, bazen de primitif ressamlarda, mağfiretin timsali ışığın kaynaştığı derinlikler gibi hasretle, bir hakikate yükseliş arzusu ile dolu, büyük ve kıpkırmızı uçurumlar açıyordu. —Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir’den ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

359

T TANRIÖVER, HAMDULLAH SUPHİ  Hamdullah Suphi Tanrıöver

kadar bütün manzaraya hâkim olduğu için sever. İstanbul çeşmelerinin haznelerinin bazan küçük bir seyir seddi oluşturmalarından bahsederken Çamlıca’yı ve buradaki Avcı Mehmed devrinin çeşmesini de unutmaz. Şairin Valide-i Cedid Camii hakkındaki izlenimlerine eklenecek bir cümle daha kalmıştır. Tanpınar onu Türk medeniyetinin muhteşem bir yükselişi olarak benimsediği XVII. yüzyılın sonunu temsil eden muhteşem bir kapı olarak düşünür. Kaynakça: M. Orhan Okay, Bir Hülya Adamı: Ahmet Hamdi Tanpınar, İstanbul 2010. ➢ M. ORHAN OKAY

TANRIÖVER, HAMDULLAH SUPHİ (1885-1966)

Çocukluk yıllarına ait Çamlıca ve civarında geçmiş unutulmaz hâtıraları olan ünlü Türk hatibi ve siyaset adamı.

360

İstanbul’da dünyaya geldi (1885). Maârif Nâzırı Abdüllatif Subhi Paşa ile Kafkasya’dan getirilmiş bir Çerkez kızı olan Ülfet Havva Hanım’ın oğludur. Çocukluk yılları büyükbabası Sâmi Paşa’nın Çamlıca’daki köşkü ile babasının Fatih-Horhor’daki konağında geçti. İlk tahsilini Altunîzâde ve Numûne-i Terakkî idâdîlerinde yaptı, daha sonra Galatasaray Sultânîsi’ni bitirdi (1904). Bir süre Reji İdaresi Tercüme Kalemi, Defter-i Hakânî Mektûbî Kalemi ile Şehremaneti Tercüme Odası’nda çalıştı (1905-1907). Daha sonra Dârülmuallimîn’de ve Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’nde çeşitli dersler verdi. II. Meşrutiyet’ten sonra kurulan Türk Derneği, Türk Yurdu Cemiyeti, Türk Ocağı ve Türk Bilgi Derneği’nin faaliyetlerine de katılan Hamdullah Suphi, uzun süre Türk Ocakları başkanlığı yaptı. İstanbul’un işgali üzerine Ankara’ya geçerek fiilen Millî Mücadele’ye katıldı. Büyük zaferden sonra Antalya mebusu olarak TBMM’e girdi; aynı yıl Maârif vekilliğine getirildi. Bu sırada Mehmet Âkif ’in yazdığı “İstiklâl Marşı”nın TBMM tarafından millî marş olarak kabul edilmesi için özel bir çaba sarfetti. 1931-1939 yılları arasında Bükreş büyükelçiliği yaptı. Daha sonra İstanbul ve İçel milletvekili seçildi (1943-1946). 1950’de DP listesinden bağımsız Manisa milletvekili, 1954’te İstanbul milletvekili oldu. 1957’de ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Hürriyet Partisi adayı olarak girdiği seçimi kaybedince politikadan uzaklaşıp Horhor’daki konağa çekildi. 19 Haziran 1966’da vefat etti; mezarı Merkezefendi Kabristanı’ndadır. Gençlik yıllarında daha çok hamasî manzumeler kaleme alan Hamdullah Suphi, 1909’da Fecri Âtî topluluğuna da katılmış, ancak Ahmet Haşim ile Yahya Kemal’in edebiyat ortamına hâkim olması üzerine şiiri bırakmıştır. O daha ziyade Türk Ocağı başkanı olarak Türkçülük ve milliyetçilik meselelerinde önemli çalışma ve konuşmalarıyla tanınmış, Cumhuriyet’ten sonraki yıllarda yeni Türkiye’yi ve Cumhuriyet inkılâplarını övücü konuşmalarıyla geniş halk kitlesi üzerinde etkili olmuştur. Bir kısım yazılarında büyük bir hasretle Çamlıca ve civarında annesiyle birlikte geçirdiği çocukluk günlerine duyduğu özlemi dile getirdiği görülür. En tanınmış eserleri arasında çeşitli makale ve hitâbelerinden meydana gelen Dağ Yolu (2 c.,

TARGAN, ŞERİF MEHMET MUHİTTİN T › Şerif Muhittin uduyla

1928, 1931) ile Günebakan (1929) ve Anadolu Millî Mücadelesi (1946) gelir. Kaynakça: İsmail Hikmet (Ertaylan), Türk Edebiyatı Tarihi, Bakü 1926, IV, 253-270; Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, İstanbul 1968; Fethi Tevetoğlu, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Ankara 1986; Türk Kültürü (H. S. Tanrıöver özel sayısı), IV/45, Ankara 1966; Türk Yurdu (H. S. Tanrıöver özel sayısı), VI/2, Ankara 1967. ➢ ABDULLAH UÇMAN

TARGAN, ŞERİF MEHMET MUHİTTİN (1892-1967)

Çamlıca doğumlu ud virtüozu, viyolonselist, bestekâr. Üsküdar’ın Çamlıca semtinde doğdu (21 Ocak 1892). Babası, Osmanlı Devleti’nin son Mekke emiri, Evkaf nazırlarından ve Meclis-i Âyân 2. Reisi Ali Haydar Paşa, annesi Sabiha Hanım’dır. Özel dersler alarak, üniversite yıllarına kadar öğrenimini sürdürdü. Dârülfünun Hukuk Fakültesi ve Edebiyat Fakültesi’nden mezun oldu. Babasının görevi sebebiyle bir süre Şam’da bulundu. I. Dünya Savaşı’ndan sonra ailesinin hayat şartları zorlaştı. 1924’te babasının vasıtasıyla gittiği New York’ta sekiz yıl kaldı, mûsıkî çevreleriyle tanıştı ve tanındı. İstanbul’a dönüşünden iki yıl

sonra Irak Hükümeti’nin daveti üzerine Bağdat Konservatuvarı’nı kurdu, orada yöneticilik yaptı, viyolonsel ve ud dersleri verdi. Bu kurumun bir süre sonra Güzel Sanatlar Akademisi’ne dönüştürülmesini takiben heykel ve tiyatro bölümlerini açtı. 1948’de Bağdat’tan döndükten sonra İstanbul Belediye Konservatuvarı İlmî Kurul Başkanlığı’na getirildi, 3 yıl sonra sağlık nedenleriyle istifa etti. 13 Eylül 1967’de Etiler’deki evinde vefat etti ve Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi. Türk mûsıkîsinin yetiştirdiği en büyük ud virtüozlarından olan Targan’a, küçük yaşlarda, diğer derslerine engel olacağı endişesiyle mûsıkî dersi aldırılmadı. On üç yaşlarında kendi kendine ud çalışmaya başladı. 1906’dan itibaren ciddî olarak viyolonsel, solfej, armoni ve piyano dersleri aldı. Bu arada Rauf Yektâ Bey’den Türk müziği nazariyatı, Ali Rifat Bey’den (Çağatay) önemli fasıllar, Zekâizâde Hâfız Ahmed Efendi’den (Irsoy) usul ve makam öğrendi. Amerika’da kaldığı ilk 4 yılda kendine çevre oluşturmaya çalıştı, viyolonselini geliştirdi. 1928’de New York’un ünlü müzik holü “Town Hall”de verdiği ud ve viyolonsel resitalleriyle ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

361

ÇAMLICA’DAKİ KÖŞK

(…) Akif, Şerif Muhiddin’in Çamlıca’daki bu köşküne mesut olmaya gidiyordu: “Ceddi muazzamınızın mukaddes namına yemin ederim ki hayatımda muhalled, maddiyattan mü-cerred bir zevk duydumsa onu sizinle geçen âlemlerimde duydum.” Yüzünde Biblique devirlerin mümtaz hususiyetiyle, sivri ve kumral sakalıyla Şerif Muhiddin, Akif ’in tabiriyle: - Tıpkı Hazreti İsa! idi. Ve Çamlıca’daki köşkte “Hazreti İsa’nın udunu, viyolonselini, Akif, gözerini kapar, ibadet yüzüyle dinlerdi. Ve bu udun karşısında uykusuz kaldığı geceler, Akif kendini yaşamış sayıyordu; bu mızrabın ucundan gönül yangınları uçuyordu: Kanar, yanar gibi yüzlerce bülbülün kalbi, O perde perde tüten mevha neydi yarabbi! ***

Akif ’in seciyesinin bir tarafı da birine karşı duyduğu hayranlığı dostlarıyla paylaşmak istemesiydi. Bütün sevdiklerini Çamlıca’ya taşıyordu ve Şerif Muhiddin’in uduna onların da şaştığını gördükçe seviniyordu. (Akif ’in saadeti böyle şeylerdi.) (…) *** Fakat Şerif Muhiddin’i Akif ’le beraber dinlemek güçtü. Onun udunu dinlerken aksırırsanız, Akif, nezle olduğunuza kızardı. Bir gece, Çamlıca’daki bu köşkte, benim öksürüğüme öfkelendi: “Şerif Muhiddin, Itrî’nin segâh bestesini çalarken insan hiç öksürür mü?” gibi gözlerle yüzüme baktı. Bu besteyi Akif ’in ne kadar sevdiğini bildiğim için kabahatli bir yüz takındım. Fakat Şerif Muhiddin’in zaptedemediği kısa kahkaha Akif ’in gözlerini tadil etti ve fırtına Akif ’in de gülmesiyle bitti. *** Çamlıca’daki bu köşkte hayatın dünyevî tarafı bitiyor. Akif kendini manevî bir dağda buluyordu. Şerif Muhiddin’in babası Şerif Ali Haydar Paşa’nın nurani yüzünde peygamber vardı. Sonra bu köşkteki bu peygamber torunları hepsi sanatkârdı: Şerif Muhiddin’in kardeşi Abdülmecit keman çalıyor, amcası Şerif Cafer Paşa hususî atölyesinde ud yapıyor, İngilizce bilen Şerif Muhiddin de sadece ud çalmıyor, Byronlar’ı, Shelleyler’i anlatıyordu.. Köşkte Akif ’in ruhunu bir el gibi okşayan güzel bir sessizlik vardı. Burada muhavere bile sanki kımıldayan bir sukut parçasıydı. Bu sessizliği bir mucize dağıtıyordu: Şerif Muhiddin’in udu: Sonra bu köşkün necip bir kimsesizliği vardı: Bu bina ev sahibinin miydi, misafirlerin mi, belli değildi. Akif ’in azâde ruhu burada misafirlikten rahatsız olmuyordu. Bu köşke Avrupa’dan bir aralık Godowski misafir gelmişti. Akif, o zamanlar Şerif Muhiddin’le tanışıp da Godowski’yi dinleyemediğine yanıyor, onun başkalarından çalış farkını anlatmasını Şerif Muhiddin’den rica ederek bu mahrumiyetinin acısını azaltıyordu. *** Bu köşke her cumartesi bir keman virtüozu geliyordu: Senelerden beri İstanbul’da yerleşen Macarlı Charles Berger. Bir cumartesi bu köşkte Berger’le tanışan Akif onun kemanını gözlerini kapayarak dinledi. Berger, Türk şairinin vecdini mübalâğalı bir nezaket sanmıştı. Fakat “gözleri kapalı adam” öbür cumartesi, Çamlıca’daki köşke Berger’den bir ricada bulunmaya geldi: - Geçen hafta Bach’ın “Chaconne”unu çalmıştınız; yine lütfetmez misiniz? Macarlı keman virtüozunun gözleri hayretle açıldı: “Nasıl! o kadar beste içinde bu Türk şairi, Bach’ın, “Chaconne”unu mu beğeniyordu.? Melodileri süsten âri olan, sanatı, sadelikte olan mimarîsi âbi-de olan parçayı mı?” Ve o cumartesinden sonra Türk şairi ile Macar virtüozu bir sanat vatandaşlığı içinde birbirlerini sevdiler. —Midhat Cemal, Mehmet Âkif’ten

T TARHAN, ABDÜLHAK HÂMİD

Boston ve Detroid gibi pek çok şehirde verdiği resitaller özellikle basında önemli sanat olayları olarak değerlendirildi. Viyolonseldeki başarısının yanı sıra, bu sazın kazandırdığı batı tekniğini udda uygulayarak kendi üslûbunu meydana getirdi. Amerika’dan döndükten sonra, bazı hayır kurumları yararına verdiği konserler dışında hiçbir toplu mûsıkî icrâsında yer almadığı gibi hiçbir sanatkâra da eşlik etmemiştir. Şerif Muhittin her ne kadar virtüozluğuyla şöhrete ulaşmış olsa da, bestekârlık onun önemli bir yönüdür. Bestelediği 25 eser arasında sadece 3 tanesi şarkı formunda olup diğerleri saz eseridir. “Kapris”, “Koşan Çocuk”, “Kanatlarım Olsa İdi” onun orijinal ud etüdlerindendir. Onun hüzzam, uşşak, dügâh ve ferahfezâ saz semâileri, bu formun seçkin eserleri arasındadır. Arapça, Farsça, İngilizce ve Fransızca’yı iyi derecede bilirdi, portre ve peyzajda önemli bir ressamdı. Edebiyat ve sanat dünyasında hatırlı dostları vardı. Kendisine “hocam” diye hitap ettiği, Çamlıca’daki köşkünde yapılan haftalık mûsıkî toplantılarının müdavimlerinden olan şâir Mehmet Âkif Ersoy, ünlü Safahât’ın “Gölgeler” adlı bölümünü Şerif Muhittin’e ithaf etmiş, ayrıca Rızâ Tevfik Bölükbaşı bazı manzumelerinde kendisini konu edinmişti. Yazdığı Ud Metodu, vefatından sonra basılabilmiştir (İstanbul 1995). Kitapları, tabloları ve notaları vasiyeti üzerine karısı Safiye Ayla tarafından Süleymaniye Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır.  Abdülhak Hâmid

Kaynakça: Mithat Cemal (Kuntay), Mehmet Âkif, İstanbul 1939, s. 217-220; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 271274; M. Hakan Cevher, Şerif Muhittin Targan, Hayatı-Besteciliği-Eserleri, İzmir 1993; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 220-222; Mehmet Güntekin, “Targan, Şerif Muhittin”, DBİst.A, VII, 210; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Musikîsi Ansiklopedisi, Ankara, 1990, II, 377-378. ➢ NURİ ÖZCAN

TARHAN, ABDÜLHAK HÂMİD (1852-1937)

Çocukluk yıllarının bir kısmı Çamlıca’daki köşklerinde geçen ünlü Türk şairi.

364

Büyükbabası Abdülhak Molla’nın Bebek’teki yalısında doğdu (2 Ocak 1852). Müverrih Hayrullah Efendi ile Münteha Nasib Hanım’ın oğludur. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Önce Bebek Köşk Kapısı’ndaki mahalle mektebine, daha sonra Hisar Rüşdiyesi’ne devam etti. Aynı zamanda Evliya Hoca ile Hoca Tahsin Efendi’den özel dersler aldı. On yaşlarında ağabeyi ve hocasıyla birlikte Paris’e gitti (1863). İstanbul’a döndükten sonra bir süre Bâbıâli Tercüme Odası’nda çalıştı. Tahran’a elçi tayin edilen babasıyla birlikte İran’a gitti; ancak babasının orada âniden ölümü üzerine, ailesiyle birlikte İstanbul’a döndü (1866). Maliye Mühimme Kalemi ile Şûrâ-yı Devlet ve Sadâret Mektûbî Kalemi’nde çalışırken Ebüzziya Tevfik, Sami Paşazâde Sezai, Recâizâde Ekrem ve Mizancı

TARHAN, ABDÜLHAK HÂMİD T

ÇAMLICA’DA BİR TÜRBE Yer semâya, vakt ise şâma yakîn, Bir havâ-yi sümbülî, manzar hazîn. Şehrin en yüksek civarında idim, Bundan eflâke yakin bir yer didim. Arzın üstünde, cihanda müştehir, Şehrimiz ulviyet-i mevkîce bir. Şehrimizde Çamlıca, en hoş tepe, Gezdiğim yer, onda en son mertebe. Kim onun da dahilinde üç çınar, Bir de bâb-ı adem, yani mezar. Kimse meftun olmamış bir makbere. Makber olmaktır mukadder her yere. Türbe yok, mevcud lâkin türbedar En güzel mevkîde sâkin türbedar. Dahilinde âlem-i mehtablar, Hem-dem olmuş mestler, hem-hablar. Bûseler, agûşlar, cûş u huruş Handelerle, nâralarla ayş ü nûş, Dâhilen divân-ı işret pür-cünûn. Hâricen divâr-ı hayret pür sükûn —Abdulhak Hâmid Tarhan

Murad gibi devrin tanınmış edebiyatçılarıyla tanıştı. 1874’te Pîrîzâde ailesinden Fatma Hanım’la evlendi. 1876’da Paris büyükelçiliği ikinci kâtipliğine tayin edildi. Bu sırada yayımladığı Nesteren piyesi dolayısıyla görevine son verildi (1878). 1881-82’de Poti ve Golos, daha sonra biraz da eşinin hastalığı dolayısıyla Bombay şehbenderliği yaptı. Eşi burada daha da kötüleşince geri dönmek üzere yola çıktı, ancak Fatma Hanım yolda Beyrut’ta vefat etti (Nisan 1885). Eşinin vefatı üzerine kırk gün gibi kısa sürede yeni Türk edebiyatının en önemli eserlerinden biri olan Makber’i yazdı. 1886’da Londra sefareti başkâtipliğine tayin edildi. 1890 yılında orada Nelly Clower’la evlendi. Burada kaleme aldığı Zeynep piyesi sakıncalı görülerek İstanbul’a çağrıldı; bazı nüfuzlu dostlarının araya girmesiyle, herhangi bir eser yayımlamamak şartıyla görevine iade edildi. O da verdiği söz uyarınca, birkaç manzume dışında, II. Meşrutiyet’in ilânına kadar herhangi bir eser yayımlamadı. 1906’da Brüksel elçiliğine tayin edildi. 1911’de Nelly Hanım’ın ölümü üzerine, Brüksel’de kendisinden çok genç olan Lüsyen Hanım’la evlendi. 1912 yılında diplomatik görevine son verildi; 1914’te Âyan Meclisi’ne âza seçildi, 1918’de Meclis’in lâğvedilmesine kadar bu görevde kaldı. Mütareke sırasında Viyana’ya gitti ve savaş süresince orada sefalet içinde yaşamak zorunda kaldı. Büyük zaferin kazanılması üzerine İstanbul’a döndü; kendisine “hidemât-ı vataniye” faslından maaş bağlandı; Maçka Palas’ta ikametine bir daire tahsis edildi; 1928’de İstanbul milletvekili seçildi. 13 Nisan 1937’de hayata gözlerini yumdu; resmî cenaze töreniyle Zincirlikuyu’da Asrî Mezarlığa defnedildi. Şekil ve muhteva yönünden Türk şiirinin yenileşmesinde büyük bir rol oynayan ve daha hayattayken “Şâir-i âzam” sıfatıyla şöhret kazanan Abdülhak Hâmid, gerek şiirleri gerekse tiyatro eserleriyle kendinden sonra gelen genç edebiyatçıların yetişmesinde büyük rol oynamıştır. Sahrâ adlı eseriyle Türk şiirine romantizmi getiren Abdülhak Hâmid, Garam, Makber, Ölü ve Hacle ile de hayat, ölüm, âhiret, ruh ve hayatın anlamı gibi ontolojik problemler etrafından metafizik düşüncenin sınırlarını zorlamıştır. Sahne tekniğine pek uymayan tiyatro eserleÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

365

T TARHUNCU AHMED PAŞA

rinde ise daha ziyade Hint ve Âsur gibi eski çağlar tarihi ile İslâm ve Türk tarihine ait konular ön planda gelmektedir. Biraz da yaşadığı devrin şartları dolayısıyla Duhter-i Hindû gibi egzotik, Liberte gibi alegorik tarzda iki piyes de kaleme alan Abdülhak Hâmid’in tamamı trajedi tarzındaki oyunlarında büyük ölçüde Racine, Corneille ve Shakespeare’in etkisi dikkati çeker. Abdülhak Hâmid’in çocukluk yıllarının bir kısmı büyükbabasının Büyük Çamlıca’daki köşkünde geçmiştir. Bir ara, Çamlıca’nın en güzel yerindeki köşke el koymak isteyen devrin padişahından kurtarmak üzere köşkün bahçesine açılan boş bir mezar, küçük yaştaki Hâmid’i uzun süre meşgul etmiş, hattâ onun eserlerindeki ölüm sabit fikrini bu boş mezara bağlayanlar bile olmuştur. Komşu köşkte oturan Maârif Nâzırı Sâmi Paşa’nın oğlu Sâmi Paşazâde Sezai ile bu köşkün bahçesinde unutulmaz güzel günler geçiren Hâmid’le Sezai’ye Sami Paşa zaman zaman yine burada ders vermiştir. Abdülhak Hâmid ve Sâmi Paşazâde Sezai yıllar sonra birbirlerine yazdıkları mektuplarda köşklerin bahçesinde geçirdikleri çocukluk günlerini büyük bir hasretle anmışlar, ayrıca Abdülhak Hâmid hâtıralarında buradaki köşkün hikâyesini de uzun uzadıya anlatmıştır. Abdülhak Hâmid’in ayrıca “Çamlıca’da Mu’tekif İken” adıyla 1926 yılında yayımladığı bir de şiiri vardır. Yukarıdakiler dışında en tanınmış eserleri şunlardır: Belde, Vâlidem, Mâcerâ-yı Aşk, Târık, Eşber, Zeynep, İlhan, Turhan, Sardanapal. Abdülhak Hâmid’in şiirleri dört, tiyatroları eserleri de yedi cilt halinde İnci Enginün tarafından topluca yayımlanmıştır. Kaynakça: Rızâ Tevfik, Abdülhak Hâmid ve Mülâhazât-ı Felsefiyesi, İstanbul 1918; İsmail Hikmet Ertaylan, Abdülhak Hâmid, İstanbul 1932; İbnülemin, SATŞ, İstanbul, 1988, I, 544-555; Fevziye Abdullah Tansel, Hususî Mektuplarına Göre Nâmık Kemal ve Abdülhak Hâmid, Ankara 1949; Kaya Bilgegil, Abdülhak Hâmid’in Şiirlerinde Ledünnî Meselelerden: Allah, Ankara 1959; Gündüz Akıncı, Abdülhak Hâmid Tarhan-Hayatı, Eserleri ve Sanatı, Ankara 1954; A. Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1976, s. 500-592; Vefatının 60. Yılında Abdülhak Hâmid Tarhan Sempozyumu Bildirileri-12 Nisan 1997, İstanbul 1998; İnci Enginün, Abdülhak Hâmid, İstanbul 2001. ➢ABDULLAH UÇMAN

366 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

TARHUNCU AHMED PAŞA (ö. 1063/1653)

Üsküdar’da medfun Osmanlı sadrazamı. Saraydan yetişmiş, bir süre bazı sadrazamların kethüdalıklarını yapmıştır. Diyarbekir ve Mısır valiliklerinde bulunan Ahmed Paşa, malî meseleleri çözmek üzere İstanbul’a çağrılmış ve sadrazamlığa getirilmiştir. Bu görevinde devlet gelir ve giderleriyle ilgili başarılı hizmetlerde bulunan Tarhuncu, başta saray giderleri olmak üzere sıkı bir malî politika izlemiş, yolsuzluklara karşı sert tedbirler almış, bu arada ihdas ettiği yeni vergilerle her kesimden düşman kazanmıştır. Sonunda çevrilen entrikalarla başı kesilerek siyaseten öldürülmüştür. Naaşı Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler civarında gömülmüştür. Kaynakça: Hadîkatü’l-vüzerâ, s. 96-98; Sicill-i Osmânî, I, 217; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 404-406; Nazım Poroy, İstanbul’da Gömülü Paşalar, İstanbul, 1947, s. 38. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN

TOGAN, AHMET ZEKİ VELİDİ (1890-1970)

Türkolog, Türk tarihçisi, siyaset adamı; mezarı Karacaahmet’tedir. Şimdiki Rusya Federasyonu’nun Başkırt Özerk Cumhuriyeti topraklarında doğdu (1890). Babası Ahmedşah, annesi Ümmülhayat Hanım’dır. Hem baba hem anne tarafı eğitimli ve kültürlü bir aileden gelmektedir. Arapça’yı babasından, Farsçayı annesinden öğrenmiştir. Eğitimini Kazan’daki Kasımiye Medresesi’nde tamamladı. Çarlık Rusyası’nın son döneminde Ufa müslümanlarının temsilcisi olarak Duma’ya seçildi (1916). Bolşevik İhtilali’nden sonra o dönemin karışık ortamı içinde Rusya’daki Türk topluluklarına bağımsızlık kazandırma çalışmalarına katıldı. 1919-1920 arası Başkırdistan harp bakanlığına getirildi. 1920’de Başkırdistan devlet başkanlığına seçildi. Ancak, Sovyet yöneticileri ile arası açılınca Güney Türkistan’a çekildi. Basmacılarla işbirliği yaptı. Onlarla birlikte Bolşevik Ruslar’a karşı savaştı. 1923’te yurdundan ayrılmak zorunda kaldı. Avrupa’ya gitti. Akabinde Türkiye’ye geldi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat

TOKAY, MEHMET FEHMİ T

 Zeki Velidi Togan › Fehmi Tokay

Fakültesi Umumi Türk Tarihi müderrisliğine atandı (1927). 1932’de görevinden ayrılıp, Viyana’ya gitti. 1935’te İbn Fadlan üzerine yaptığı doktorasını tamamladı. 1939’da Türkiye’ye dönüp, tekrar İstanbul Üniversitesi’nde göreve başladı. 1944’te Turancılık hareketi içinde yer alması dolayısıyla on beş ay hapis cezasına çarptırıldıysa da Askerî Mahkeme kararı bozdu ve beraat etti. Kapatılmış olan, İslâm Tetkikleri Enstitüsü’nün yeniden kurulmasını sağladı ve müdürü oldu (1953). Üniversiteden emekli olduğu yıl içinde geçirdi-ği bir ameliyat sonrası vefat etti (1970). Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Togan’ın önemli eserlerinden bazıları şunlardır: Türk ve Tatar Tarihi, 1929-1940 Arası Türkistan’ın Vaziyeti, Umumi Türk Tarihine Giriş, Harezmce tercümeli Muqaddimat al-Adab, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, Tarihte Usul. Kaynakça: İhsan Işık, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, Ankara 2006, VIII, 3527; İ. Parmaksızoğlu, “Togan, Ahmed Zeki Velidi”, TA, XXXI, 265; M. Orhan Bay-

rak, İstanbul’da Gömülü Meşhur Adamlar: 1453-1978, Ankara 1979, s. 204; 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul 1950-1955, s. XVI-XXXI; Tuncer Baykara, Zeki Velidi Togan, Ankara 1989, tür.yer.; Ertuğrul Yaman-A. Kemal Bolaç-Ahsen Esatoğlu, Türkiye’deki Türk Dünyası, Ankara 1998, s. 125-130; Necmettin Sefercioğlu, Tanıdığım Ünlü Türkçüler, İstanbul 2005, s. 22-26. ➢ALİ YÜCEL YÜRÜK

TOKAY, MEHMET FEHMİ (1889-1959)

Üsküdar doğumlu Türk mûsıkîsi bestekârı. Üsküdar’da Tabaklar mahallesinde doğdu. Babası Dîvân-ı Muhâsebât murakıbı Hüsnü Bey, annesi Üsküdar’da Harmanlık Mektebi müdîresi Şâdiye Hanım’dır. Üsküdar’da Ravza-i Terakki Mektebi, Toptaşı Askerî Rüşdiyesi ve İdâdîsi’ni bitirdi.1907’de Hendese-i Mülkiyye-i Şâhâne’ye kaydoldu. Ancak Balkan ve I. Dünya savaşlarının araya girmesi sebebiyle 1920’de mezun olabildi. Daha sonra Kocaeli, Ankara, Bolu, Çankırı, Kütahya ve Trabzon’da Nâfia Vekâleti’nin çeşitli birimlerinde çalıştı. 1954’te aynı kurumÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

367

T TOPAL RECEP PAŞA

dan müşâvir olarak emekliye ayrıldı. Bir süre İstanbul Belediyesi Fen İşleri Müdürlüğü’nde çalıştıktan sonra vefâtına kadar mûsıkî ile ilgilendi. 28 Haziran 1959’da Fransız Hastahanesi’nde kalp krizinden vefat etti ve Karacaahmet’teki aile mezarlığına defnedildi. Fehmi Tokay mûsıkî çevrelerinde, hâfızasındaki zengin mûsıkî birikimi ve bilhassa besteleriyle tanındı. Onun mûsıkîyle ilk tanışması, evlerinde düzenlenen ve Ali Rifat Bey (Çağatay), kemânî Aleksan, Kemal Niyazi (Seyhun), kemençeci Salih (Benli), hânende Kaşıyarık Hüsamettin Bey, Ûdî Nevres Bey gibi ünlü mûsıkîşinasların katıldığı toplantılar vasıtasıyla oldu. Daha sonra babasından mûsıkî dersleri almaya başladı. 1919’da babasının da hocası olan Yeniköylü Hâdi Bey’den klâsik ve dinî mûsıkî eserleri meşk etti, dinî mûsıkî tavrı öğrendi. Bu arada dergâhlara devam ederek dinî mûsıkî repertuarını geliştirdi, Rauf Yektâ Bey’den eser meşketti. Ankara Mûsıkî Cemiyeti’ni kurdu ve görevli bulunduğu yerlerde mûsıkî dernekleri kurarak pek çok öğrenci yetiştirdi. Şarkılarını çoğunlukla Nevzat Atlığ, Cüneyt Orhon ve Alâeddin Yavaşça notaya aldı. Bestelerinde klâsik üsluptan ayrılmadı, güftelerini titizlikle seçerdi. Dinî ve dindışı formlarda 130 civarında eser besteledi, on zamanlı “Türk Evferi” adlı bir usul terkip etti. Bestekârlıktaki en verimli dönemi 1941-1945 yılları olmuştur. “Terket beni artık yetişir sende vefâ yok” mısrâıyla başlayan hicaz, “Geçti bahâr hazân erdi bu yerde” mısrâıyla başlayan bûselik, “Aşkı seninle tattı hicranla yandı gönül” mısrâıyla başlayan hümâyun, “Bitmez tükenmez bu dert ömür diyorlar buna” mısrâıyla başlayan mâhur şarkılarıyla, “Muhammed’den diğer yok vâsıl olmuş kâbe kavseyne” mısrâıyla başlayan müsteâr durağı ve “Allah diyelim dâim Mevlâ görelim neyler” mısrâıyla başlayan rast ilâhisi sevilen eserlerinden bazılarıdır. Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 710-711; İbnülemin, Hoş Sadâ, Ankara, 1958, s. 182-183; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 320-330; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Musikîsi Ansiklopedisi, Ankara, 1990, II, 398-399. ➢ NURİ ÖZCAN

368 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

TOPAL RECEP PAŞA (ö. 1632)

Doğancılar civarında medfun olduğu rivayet edilen Osmanlı sadrazamı. Boşnak asıllı olup, Bostancı Ocağı’ndan yetişmiş, bostancıbaşılık, kapıcılar kethüdalığı, mirâhur-ı evvellik görevlerinde bulunmuş ve bu sırada Sultan IV. Murad’ın kız kardeşi Gevherhan Sultan’la evlendirilmiştir. 1624 yılında vezirlikle Karadeniz serdarı olarak bir süre önce Ruslar’ın eline düşen Azak Kalesi’ni geri almakla görevlendirilmiş, ardında da kaptanıderyalığa getirilmiştir. 1626 senesinde sadaret kethüdası olan Recep Paşa, beş yıl sonra da sadrazamlığa tayin edilmiştir. Bu görevde iken adı bazı entrika ve isyan hareketlerine karıştığından siyaseten öldürülmüştür. Cesedi Üsküdar’da Doğancılar civarında bir caminin haziresine defnedilmiş; bir rivayete göre ise denize atılmıştır. Kaynakça: Hadîkatü’l-vüzerâ, s. 76-77; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281, s. 76-77; Sicill-i Osmânî, II, 370; Danişmend, Kronoloji, V, 34; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 384. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

TOPUZLU, CEMİL (1866-1958)

Üsküdar doğumlu Türk hekimi; İstanbul belediye başkanlarından. Üsküdar Salacak’ta, Tırnakçızade Yalısı yanındaki yalıda doğdu (6 Mart 1866). Babası İskeçeli Topuzlu oğullarından Yusuf Ziya Paşa’dır. “Topuzlu” namı, ceddi Hacı Mustafa’ya Fatih’in topuzunu ve alemini taşıdığı için verilmiştir. Bu zat İstanbul’da Dârüşşafaka’nın bulunduğu yerdeki sarayı kışlık konak, Beylerbeyi Sarayı’nın bulunduğu yeri de yazlık olarak kullanıyordu. Beylerbeyi’nde kitabesi bulunan bir çeşmesi vardır. Üsküdar Paşakapısı Askerî Rüştiyesi’nde ve bir süre Mekteb-i Sultânî’de (Galatasaray Lisesi) okuduktan sonra, babasının memuriyeti dolayısıyla gittikleri Şam’da Askerî Rüştiye’den mezun oldu. Kuleli Mekteb-i Tıbbiye-i Askerî İdâdîsi’ni (1882) Gülhane’deki Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriyye-i Şâhâne’yi bitirerek yüzbaşı rütbesiyle diploma aldı (1886). Bir yıl sonra, Sütlüce’deki

TUĞCU, KEMALETTİN T

toplanan Uluslararası Tıp Kongresi’ne birinci temsilci olarak gitti (1897), II. Abdülhamid’in özel doktorluğunu yaparak 1905’te müşir rütbesi aldı. II. Meşrutiyet’ten sonra rütbesi düşürülünce askerlikten ayrılıp mesleğiyle ilgili çalışmalara ağırlık verdi. Tıp Fakültesi’nin Haydarpaşa’dan İstanbul yakasına taşınmasına muhalefet edip o sıradaki fakülte reislik (dekan) görevinden istifa etti. 1912-1914 ve 1919-1920 arasında iki defa İstanbul şehreminliğine atandı. Belediye teşkilatının ıslahı yanında geniş caddelerin açılması, şehrin planlı büyümesi, dilenciler gibi sorunlara el attı; Gülhane’yi park şeklinde düzenleyip hizmete açtı. Tıpta olduğu gibi şehircilikte de modern bir anlayışla çalıştı. İttihat ve Terakki yönetimi ve kısa süreliğine Nafia Nazırlığı yaptığı Damat Ferit Paşa kabinesiyle olan anlaşmazlıkları sebebiyle aralıklarla yurt dışında yaşamak zorunda kaldı. 1929’dan sonra özel bir muayenehane açıp gazetelerde yazılar yazdı. Uluslararası kuruluşların üyesi oldu. Cerrahideki birçok uygulaması uluslararası tıp literatürüne kendi adıyla geçti. Fenn-i Cerrahi ve Vilâdîde Butlân-ı His, Serîriyât-ı Cerrahiye Müşâhede ve İstatistikleri (İstanbul 1896), Mémories et Observations Médicales (1905) gibi uzmanlık alanıyla ilgili yayınlar yanında ilk olarak 1932’de yayımladığı hatıraları son olarak 80 Yıllık Hatıralarım adıyla çıkmıştır. Humbarahane Askerî Hastahanesi cerrahî kısmı şefiyken cerrahî alanında ihtisas yapmak üzere Paris’e gönderildi. Saint-Louis Hastahanesi’nde ünlü cerrah ve kadın doğum uzmanı Jules Péan’in yanında üç yıl asistan olarak çalıştı. İstanbul’a dönünce (1890) “operatör” unvanını Türkiye’de ilk kez kullanarak Haydarpaşa Askerî Hastahanesi hariciye servisine şef oldu, ardından profesör unvanıyla cerrahi servisinin başına getirildi. Said Halim Paşa’nın teşvikiyle Mısırlı Zeynep Hanım’la kocası Yusuf Kâmil Paşa’nın yaptırdığı Üsküdar’daki Zeynep Kâmil Hastahanesi’ni, Türkiye’nin ilk yarı özel hastahanesi olarak hizmete açtı. Bu hastahaneyi 1915’te Avrupa’ya gidene kadar işletti. Cemil Topuzlu, röntgen ışınlarını savaş cerrahisinde kullanan ilk isim oldu, Moskova’da

› Cemil Topuzlu

Kaynakça: Cemil Topuzlu, 80 Yıllık Hatıralarım, İstanbul 1994; Yüksel Çelik, “Topuzlu, Cemil”, YYOA, II, 626-628. ➢ÂLİM KAHRAMAN

TUĞCU, KEMALETTİN (1902-1996)

Çengelköy’de doğup büyüyen çocuk romanları yazarı. İstanbul Çengelköy’de doğdu (27 Aralık 1902). Babası Birinci Dünya Savaşı gazisi Binbaşı Ali Galip Bey’dir. Doğuştan ayaklarında bir sakatlık olduğu için, okula devam edemedi. Dedesinin Çengelköy’deki köşkünde toplumdan uzak, içe kapanık bir çocukluk geçirdi. Okuma yazmayı, kendisinden bir buçuk yaş kadar büyük olan ağabeyi Nurettin’e ders verirken babasından öğrendi. Babasının kitaplığındaki çeşitli kitapları okuyarak kendi kendini yetiştirdi. On üç yaşından ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

369

T TUNAHAN, SÜLEYMAN HİLMİ  Kemalettin Tuğcu Kemalettin Tuğcu’nun Çengelköy Mezarlığı’ndaki mezarı › Süleyman Hilmi Tunahan Süleyman Hilmi Tunahan’ın Karacaahmet’teki mezarı 

ayakları üzerinde durma gibi temaları işleyen bu popüler romanlarıyla ilk ve ortaokul çağındaki çocukların okuma alışkanlığı kazanmasında büyük bir pay sahibi oldu. Bazı romanları senaryolaştırılarak Ayşecik (1960), Kolsuz Bebek (1961), Yüz Karası (1964) gibi filmler, Üvey Baba adlı televizyon dizisi çekildi. Sokak Çocuğu, Hırsızın Oğlu, Yetim Malı, Anasının Kuzusu, Babasının Oğlu, Çocuklar Adası çocuk romanlarından bazılarıdır. Hz. Muhammed’in Hayatı adlı bir incelemesi de vardır.



Kaynakça: “Tuğcu, Kemalettin” TBEA, II, 834-835; Nemika Tuğcu, Sırça Köşkün Masalcısı/ Kemalettin Tuğcu’nun Yaşamöyküsü, İstanbul 2004. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

TUNAHAN, SÜLEYMAN HİLMİ (1888-1959)

Son yıllarını Kısıklı’da geçiren, Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun son dönem din âlimlerinden.

370

itibaren yazma denemelerine başladı. Sonradan bir süre Galatasaray Lisesi’ne devam ettiyse de ailesinin fakir düşmesi üzerine bunu da sürdüremedi. Kendi çabasıyla Fransızca öğrendi. Yirmi yaşındayken başarısız bir ayak ameliyatı geçirdi. 1928’de İstanbul dışına çıktı. Irmak-Çankırı demiryolu yapımında ambar memuru olarak çalıştı. Türkiye Matbaasında ciltçi, dizgici ve yönetici (1932) olarak çalıştı. Türkiye Yayınevi’nin kurulması üzerine Yıldız, Ev-İş Kadın, Yavrutürk, Muallimler Birliği, Çocuk Haftası, Binbir Roman, Ceylan, Gelincik gibi dergilerde çalıştı; yazı ve şiirler yayımladı. Yazdığı Üç Ayrılık romanı ile büyük ilgi gördü. Aynı yayınevinin “Evin Romanları” serisinden kitapları yayımlandı. İş hayatını, Doğan Kardeş dergisinde matbaa müdürlüğü, Hayat dergisinde sekreterlik, arşiv şefliği, idare ve yayın müdürlüğü gibi görevlerle sürdürdü, buradan emekli oldu. 18 Ekim 1996’da öldü. Beş yüz elliden fazla çocuk romanı yazdı. Daha çok sevgi, acıma duygusu, fakirlik, kendi ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Dersiâm Hâfız Osman Efendi’nin oğlu olup 1888 yılında Silistre’nin Hezargrad kazasının Ferhatlar köyünde doğdu. Ailesi Hocazâdeler diye anılır. İlk eğitimini memleketinde aldı, rüştiyeyi Silistre’de bitirdi, ardından babasının da müderrislik yaptığı buradaki Satırlı Medresesi’nde okudu. Daha sonra İstanbul’a gelerek Fatih dersiâmlarından Bafralı Ahmed Hamdi Efendi’nin derslerine katıldı; ondan klasik dinî ilimler ve Arapça tahsil etti. 1914 yılında Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi’ne giren Süleyman Hilmi Efendi, bu arada 1918’de İbtidâ-i Hâriç İstanbul Müderrisliği beratına nail oldu. Ertesi yıl mayısında Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye’yi bitirerek Medresetü’l-Mütehassısîn’e geçti ve buranın Tefsir-Hadis şubesinden mezun oldu. Tunahan’ın bu arada Medresetü’l-Kuzât’ı da bitirdiği anlaşılmaktadır. Daha sonra dersiâm olarak uzun müddet vaizlik yapan Süleyman Efendi, bir süre Dârü’l-Hilâfet Medresesi’nde Türkçe ve Arapça müderrisliği de yapmıştır. 1924 yılında Tevhîdi Tedrîsât Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden sonra kendisini dinî ilimlerin, özellikle Kur’ân-ı Kerîm’in öğretilmesine verdi. Önce evlerde başlayan Kur’ân tedrisatı, 1946 yılından itibaren ülke-nin her yerinde açılmasına vesile olduğu Kur’ân kurslarında devam etti. Böylece hayatı

TUNAHAN, SÜLEYMAN HİLMİ T

boyunca Arapça ve Kur’ân-ı Kerîm öğretilmesi için gayret gösteren Tunahan İstanbul dışında Karaman’da, Bursa’da; İstanbul’un ise Çarşamba ve Şehzadebaşı semtlerinde kalmış; 1951 yılından itibaren de İstanbul’da ilk Kur’ân Kursu’nun açıldığı yer olan Çamlıca Kısıklı’da oturmaya başlamıştır. 16 Eylül 1959 tarihinde vefat eden Süleyman Hilmi Tunahan, Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Ehl-i sünnet ve’l-cemaata son derece bağlı olup, aynı zamanda Nakşibendî tarikatine müntesip idi. Dinî ve özellikle Kur’ân-ı Kerîm’in kolay okunmasına dair küçük risaleleri vardır. Kaynakça: Necip Fazıl Kısakürek, Son Devrin Din Mazlumları, İstanbul 1969, s. 253-300.; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1981, IV-V, s. 447; Şaban Sitembölükbaşı, Türkiye’de İslâm’ın Yeniden İnkişafı, İstanbul 1995; Ahmet Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Silistreli Süleyman Hilmi Tunahan, İstanbul 1997; Mustafa Aydın, “Süleyman Hilmi Tunahan”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce VI : İslâmcılık (haz. Yasin Aktay), İstanbul 2004, s. 314. ➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN

371 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

U

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

UNAR, SALİH SAİM (1867-1965)

Yayıncılık da yapmış Üsküdarlı edebiyat ve kültür adamı. İstanbul Gümüşsuyu’nda doğdu (1284/1867). Tophane Feyziye Mektebi’ni bitirdi. Babasından ve Tophaneli Hoca Haşim Efendi’den Arapça, Abdülmecid Şirvânî’den Farsça dersleri aldı. Memuriyet hayatına Tophane-i Âmire Rûznamçe Kalemi’nde başladı, Tophane Harbiye Nezareti Müşiriyeti’nden emekli oldu (1923). 1927’ye kadar Tefeyyüz Kitaphanesi müdürlüğü yaptı. 1894 yılında Üsküdar’da yerleşmiştir. Evi, Üsküdar Atik Valide’de, caminin karşısındaki elli altı numaralı haneydi. Edebiyatçı ve mutasavvıflardan oluşan geniş bir dost çevresi vardı. Dostları cuma günleri onun evinde bir araya gelir, bu toplantılar gelen edebiyatçıların yazdıklarını okuduğu, okunan eserler üzerinde değerlendirmelerin yapıldığı bir edebî encümen havası taşırdı. Tefeyyüz Kitaphanesi müdürlüğü yaptığı yıllarda, yayınevinin Bâbıâli’deki idarehanesi ayrı bir ilim ve edebiyat mahfeli haline gelmiş, edebiyat ve tasavvuf çevrelerinden pek çok insanın buluşma yeri olmuştur. Süleyman Nazif, Halil Edib, Üsküdarlı Talat, Hakkı Süha Gezgin, Hüseyin Rıfat Işıl gibi edebiyatçılar; Ahmet Remzi Akyürek, Tâhirülmevlevî, Celaleddin Efendi gibi edebiyatçı mutasavvıflar onun dost ve arkadaş çevresini oluşturan isimlerdir.

Daha çok terâcim-i ahvâl türünde yazdığı eserleri 1889-1900 yılları arasında yayımlanmıştır. Bunların içinde Terâcim-i Evliya (1890), Hüccetü’l-İslâm İmâm-ı Gazalî (1898), Bâyezidi Bistamî (1898), Mevlanâ Celâleddin-i Rûmî ve Şemseddin Tebrizî (1900) gibi eserler bulunmaktadır. 1941’de yayımladığı Üsküdar / Şaşı Hâfız ve Maruf Nüktedanlar kitabı onun en tanınmış eseridir. Eser, Üsküdarlılığın ve Üsküdar’ın övgüsüyle başlamakta, yazarın buradaki çevresi hakkında ipuçları vermektedir. Kaynakça: Yusuf Turan Günaydın, “Salih Saim Unar ve Edebî-Tasavvufî Çevresi”, Üsküdar Sempozyumu IV: Bildiriler, İstanbul 2007, II, s. 657-667. ➢ ÂLİM KAHRAMAN

UŞAKLIGİL, HALİD ZİYA (1866-1945)

Çocukluğunun bazı yaz ayları Üsküdar İhsaniye’de geçmiş romancı ve hikâyeci. Uşak’tan İzmir’e göç etmiş Uşakîzâde ailesindendir. Babası Hacı Halil Efendi İzmir’deki işini İstanbul’a nakledince, Saraçhane’deki sıbyan mektebinde başladığı öğrenimini daha sonra Fatih Askerî Rüşdiyesi’nde sürdürdü. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı yüzünden babasının işleri bozulunca ailesiyle İzmir’e dönmek zorunda kaldı. İzmir’de bir süre Katolik rahiplerin idare ettiği Mıkhıtarist okulunda okudu. Bu sırada edebiyata da ilgi duymaya başladı. 1883’ten itiüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

373

U UZKINAY, FUAT

 Halid Ziya Uşaklıgil

geçirmiş olduklarını, buradaki yazlığa bütün ailenin nasıl gidip geldiğini, burada nasıl yaşadıklarını büyük bir özlemle anlatmaktadır. Diğer bazı eserleri: Mensur Şiirler (1891), Solgun Demet (1901), Kırık Hayatlar (1924), Saray ve Ötesi (1940-1942), Bir Acı Hikâye (1942). Kaynakça: Olcay Önertoy, Halit Ziya Uşaklıgil’in Romancılığı ve Romanımızdaki Yeri, Ankara 1965; Ö. Faruk Huyugüzel, “Halit Ziya Uşaklıgil”, Servet-i Fünun Edebiyatı, Ankara 2006, s. 311-391; Zeynep Kerman, Halit Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Batılı Yaşayış Tarzı, İstanbul 2008. ➢ABDULLAH UÇMAN

UZKINAY, FUAT (1888-1956)

Üsküdarlı sinemacı.

baren Fransızca’dan yaptığı bazı çevirileri çeşitli dergilerde yayımlandı. 1884’te Tevfik Nevzat ve Bıçakçızâde Hakkı ile Nevruz dergisini, 1885’te Hizmet gazetesini çıkardı. İlk romanları Sefîle ve Nemîde’yi burada yayımladı. Bu arada İzmir rüşdiye ve idâdîsinde Fransızca öğretmenliği, Osmanlı Bankası’nda memurluk yaptı. 1893’te Reji İdaresi’nde başkâtip göreviyle İstanbul’a geldi. 1896’dan itibaren Servet-i Fünun topluluğuna katıldı; Mâi ve Siyah (1897) ile Aşk-ı Memnû (1899) romanı Servet-i Fünun’da tefrika edildi. Ayrıca Sabah ve İkdam gazetelerinde küçük hikâyeler yayımladı. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Sabah’ın edebî başyazarı oldu. Başta Tanin olmak üzere çeşitli gazete ve dergilerde edebî ve siyasî yazılar yayımladı; bu arada Dârülfünun’da estetik ve Batı edebiyatı dersleri verdi. 1909’da V. Mehmed Reşad’ın tahta çıkması üzerine Mâbeyn Başkâtipliği’ne getirildi. 1912’de bu görevden ayrılınca tekrar Dârülfünun’da dersler verdi. Özel diplomatik görevlerle bir süre Romanya, Almanya ve Fransa’da bulundu. Hayatının son yıllarında Yeşilköy’deki köşkünde hatıralarını kaleme aldı. 27 Mart 1945’te vefat etti. Kabri Bakırköy Mezarlığı’ndadır.

374

Halid Ziya meslek hayatının kırkıncı yılında kaleme aldığı Kırk Yıl (1936) adlı hatıralarında, çocukluğunda yaz aylarını Üsküdar İhsa niye’de ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

İstanbul Üsküdar’da doğdu (1888). İlk ve orta eğitimini İstanbul’da tamamladı. İstanbul Sultânîsi (İstanbul Erkek Lisesi) ve Dârülfünun Fizik-Kimya bölümünde okudu. Geçimini temin etmek için öğrencilik yıllarında İstanbul Numûne-i Terakki İdâdîsi’nde öğretmen yardımcılığı ve İstanbul Sultânîsi’nde dâhiliye memurluğu yaptı. Sinemacılığı okul yıllarında Sigmund Weinberg’den öğrendi. İstanbul Sultânîsi’nde öğrencilere sinemayı tanıtan ve öğreten dersler verdi (1910-1914). Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yedek subay olarak askere alındı. Türk sinemasına önemli katkıları oldu ve pek çok filme imza attı. İki kızı ve bir oğlu bulunan Uzkınay Göztepe’deki evinde vefat etti (29 Mart 1956). Ayastefanos’taki (Yeşilköy) Rus abidesinin yıkılışını (14 Kasım 1914) filme çekerek uzun yıllar 1914’ten önce çekilen filmler bulunana kadar ilk Türk sinemacısı olarak anıldı. Enver Paşa’nın emriyle kurulan Merkezi Ordu Sinema Dairesi’nde (MOSD) Sigmund Weinberg’in yardımcılığına (27 Ağustos 1916) ve Dersaadet Merkez Kumandanlığı Sineması (1 Kasım 1916) müdürlüğüne tayin edildi. Burada ilk iş olarak “Himmet Ağa’nın İzdivacı” isimli filmi tamamladı. “Mürebbiye”, “Binnaz”, “Bican Efendi Vekilharç”, “Nur Baba” gibi filmlerinin kameramanlığını yaptı. Ayrıca Anadolu’ya giderek savaşı belgeleyen “Zafer Yolları” gibi filmler çekti. Çeşitli sinemalar işletti. 1924 yılında Ordu film merkezinin laboratuar grup amirliğine tayin edildi. Emekli olduğu güne kadar (1953) bu görevde kaldı. Mütevazi bir kişiliğe sahip olan Uzkınay’ın

UZMAN, MAZHAR OSMAN U › Mazhar Osman

çocukluğu Üsküdar’da geçti. Sinemayı öykülü ve belge filimleri çekerek halka tanıttı. İlk sinemalarını da Üsküdar’da işletti. Bunlar İstanbul’un ilk açık sineması olan Doğancılar Bahçe Sineması ile Jale, Hale ve İnşirah sinemalarıdır. Kaynakça: Mustafa Gökmen, Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1991; Burçak Evren, Sigmund Weinberg: Türkiye’ye Sine mayı Getiren Adam, İstanbul 1995; a.mlf., Türk Sinemasının Doğum Günü : Bir Savaş- Bir Anıt - Bir Film, İstanbul 2003.

➢PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

UZMAN, MAZHAR OSMAN (1884-1951)

Ömrünün büyük kısmı Üsküdar’da geçen Türk hekimi. Mayıs 1884’te Dedeağaç’a bağlı Sofulu’da doğdu. Annesi Çerkez Atiye Hamide Hanım babası Osman Zühtü Efendi’dir. İlköğrenimini Kırklareli’nde yaptı daha sonra aile 1894’te Üsküdar’a göç edince eğitimine Üsküdar’da devam etti. Üsküdar İdâdîsi’ni (1898) Askerî Tıbbiye’yi bitirdi (1904). Gülhane Askerî Hastahanesi Akliye servisinde asistan oldu. Askerî Tıbbiye ve Gülhane’de Ruh ve Sinir Hastalıkları dersi vermeye başladı (1905). 1908’de gittiği Berlin ve Münih’te Nöropsikiyatri konusunda bilgisini arttırmak için nöroloji ve psikoloji alanlarında eğitim aldı (1909-1911). Askerî hekim olarak Balkan Harbi’ne katıldı (1912). Haseki Akıl Hastalıkları Müşahedehanesi başhekimi ve müdürü oldu (1914). Daha sonra Haydarpaşa Askerî Hastahanesi Akliye ve Asabiye mütehassıslığına getirildi. Mayıs 1919’da İstanbul Seririyatı Dergisi’ni çıkarmaya başladı. İçki ile Mücadele Cemiyeti’ni kurdu (5 Mart 1920). Aynı yıl Toptaşı Akıl Hastahanesi başhekimliğine atandı. Buradaki başhekimliği sırasında bimarhaneyi çağdaş bir psikiyatri kliniği haline dönüştürdü. Aynı yıllarda cüzamlıların barınağı olan Karacaahmet Miskinler Tekkesi’ni kapattırıp hastalara Toptaşı’nda yer ayırdı. Cumhuriyetin ilânından sonra Bakırköy Reşadiye Kışlası’nı hastahaneye dönüştürdü (1927). Akıl hastalarını Toptaşı’ndan çıkarıp Bakırköy’e nakletti. 1933’teki üniversite reformunda İstanbul Üniversitesi Psikiyatri Kliniği ordinaryüs profesörlüğüne atandı. Bununla birlikte 1941’e kadar Bakırköy’deki başhekimlik görevini sürdürdü.

Soyadı kanunuyla birlikte Uzman soyadını aldı. Tababet-i Ruhiye, Akıl Hastalıkları, Sinir Hastalıkları, Sıhhat Almanakı, Keyif Veren Zehirler eserlerinden bazılarıdır. Beş çocuk babası olan Mazhar Osman 31 Ağustos 1951’de vefat etti. Ömrünün büyük kısmı Üsküdar’da geçti. Küçük Çamlıca’da köşkü vardı. Bu köşk asistanları, meslektaşları ve dostlarına verdiği davetlere ev sahipliği yaptı. Kaynakça: Liz Behmoaras, Mazhar Osman: Kapalı Kutudaki Fırtına, İstanbul, 2001, s. 92-94, 423-428, Sait Naderi, Mazhar Osman ve Türkiye’de Nöroşirürjinin Doğuşu, İzmir, 2004, s. 3-23; Sefa Saygılı, Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman (Uzman), İstanbul, 1998, s. 9-15. ➢NURDAN ŞAFAK

375 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Ü

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

ÜNAYDIN, RUŞEN EŞREF (1892-1959)

Üsküdar’da doğup büyümüş Türk yazarı. Üsküdar Pazarbaşı mahallesi Miroğlu sokağı beş numaralı evde doğdu (1892). Babası, Vaizzâdelerden askerî doktor Eşref Ruşen Bey, annesi Yaver Mehmed Paşa’nın torunlarında Nimet Fıtnat Hanım’dır. Babasının 1894’te ihtisas için Berlin’e gönderilmesi üzerine, anne tarafından aile çevresinin oturmakta olduğu Selimiye Kışlaboyu caddesindeki ahşap evlerden birine taşındılar. Kışlaboyu o sıralar, Yaver Paşa Konağı’nı merkez

kabul ederek onun etrafına yerleşmiş ailelerin yaşadığı özel bir semt gibiydi. Çocukluğunun ilk yılları, büyük teyzesinin oğlu Reşat Nuri (Güntekin) ile beraber bu aile ortamında geçti. Beş yaşlarındayken annesi Nimet Fıtnat Hanım veremden ölünce koruyuculuğunu üstlenen amcası Tevfik Paşa’nın Çiftehavuzlar’daki köşküne yerleşti. Eğitimi için Galatasaray Sultânîsi’ne kaydettirildi. Galatasaray’daki öğrenciliği yıllarında bazı hafta sonlarını Selimiye’de anneannesinin yanında geçirirdi. Küçük yaşta kaybettiği annesinin ölümünü unutamadığı için Karacaahmet Mezarlığı’ndaki servilerin görüleceği bir yere gitmekten üzüntüsü artardı. Büyük bir yangın geçiren Sultânî binası Beylerbeyi Sarayı’nın bahçesindeki barakalara taşınınca bir buçuk yıl Beylerbeyi’nde okudu. Bu münasebetle Boğaziçi’nin Anadolu yakasını tanıma fırsatı buldu. 1911’de Mekteb-i Sultânî’yi (Galatasaral Lisesi), 1914’te Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’ni bitirdi. Galatasaray’ı bitirdikten sonra Mekteb-i Sultânî, Baytar Mekteb-i Âlisi ve Dârülmuallimîn’de başladığı Fransızca ve Edebiyat öğretmenliklerini devam ettirdi. Servet-i Fünûn’da başlayan yazı hayatını Donanma, Türk Yurdu, Talebe Defteri, Vakit, Yeni Gün ve Tasvir-i Efkâr gazetelerinde sürdürdü. Bu yıllarda dönemin edebiyatçılarıyla yaptığı ve Diyorlar ki (1918) adlı kitapta topladığı röportajlarla ve Yeni Mecmua’nın Çanakkale özel sayısında çıkan “Anafarüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

› Ruşen Eşref

377

Ü ABDURRAHMAN

MOR SALKIMLI EV’DEN Selimiye’de karşımızda yaver paşa konağı denilen eski bir ahşap konak vardı. Büyük bir bahçe için-de idi. Her katında ailenin ayrı ayrı fertleri otururdu galiba. Tabiî mahalleye yeni gelenlere bir sefa geldin ziyareti yapılırdı. Bu konakta oturanlardan bir doktorun Lütfiye hanım adlı genç bir karısı vardı. Haminne ona ziyaretini iade ederken beni de götürdü. Büyük sofanın kalın perdesini kaldırarak büyük bir odaya girdik. Lütfiye hanımı ilk defa görüyordum. Gebeliği ilerlemiş yatakta yatıyordu. Yüzünü görür görmez birden bire yatağına sıçradım, koynuna girdim, boynuna sarıldım. Haminne ağlamaya başladı. “Kusura bakma kızım, annesine benzetti” dedi. Evet aynı soluk ve çökük yanaklar, uzun kirpiklerin arasından dünyanın ötesine bakar gibi duran, rengini bile hatırlayamadığım aynı derin ve iri gözler... Lütfiye hanımın karnındaki çocuk Ruşen Eşref ’ti. — Halide Edip Adıvar

 Osman Zeki Üngör

378

talar Kumandanı Mustafa Kemal ile Mülakat”la adını duyurdu. 1920’de Ankara’ya gitti. Londra (1921) ve Lozan konferanslarında (1922-23) Basın Müşaviri olarak bulundu. 1923-1933 arasında Afyon Milletvekili ve Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri olarak görev yaptı. Tiran, Atina (1934), Budapeşte (1939), Roma (1943) ve yeniden Atina elçiliklerinde bulundu. 1952’de emekli olunca Büyükada’ya yerleşti. 21 Eylül 1959’da öldü ve Rumeli Hisarı Mezarlığı’nda toprağa verildi. İstanbul üzerine yazdığı yazıları 1916’dan itibaren dergi ve gazetelerde yer almaya başladı. İstanbul’un geçmişi, değişen ve değişmeyen yönlerini ele alan bu yazılar canlı gözlemlerle zenginleşmiş ve üslupçu bir tutumla kaleme alınmış yazılardır. Yazar bir dönem “İstanbul Seyyahı” ve “Çeşmeler Kâşifi” gibi sıfatlarla anılmıştır. BoğaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ziçi Yakından (1938) bu dönemdeki yazılarından bir bölümünü topladığı kitabıdır. Damla Damla (1928), Geçmiş Günler (1919; 1924), Ayrılıklar (1923) diğer eserlerindendir. Kaynakça: Nuri Sağlam, Ruşen Eşref Ünaydın, İstanbul 2004; “Ünaydın, Ruşen Eşref ”, DBİst.A, VII, 341-342. ➢ÂLİM KAHRAMAN

ÜNGÖR, OSMAN ZEKİ (1880-1958)

Üsküdar doğumlu viyolonist, Türk müzisyeni. İstiklâl Marşı’nın bestekârıdır. Üsküdar’da doğdu (1880). Muzıka-i Hümâyun’daki Fasl-ı Cedid’in kurucusu Santûrî Hilmi Bey’in torunu ve Şekerci Hacı Bekir Oğullarından Hüseyin Bey’in oğludur. Beşiktaş Askerî Rüşdiyesi’nde okudu. On bir yaşında Muzıka-i Hümâyun’a yazdırıldı. Orada II. Abdülhamid’in dikkatini çekince konser kemancısı olarak yetiştirildi. Türk ve yabancı hocalardan keman öğrendi. Virtüöz olarak görev yaptı. Kısa bir süre sonra saray Orkestrası’nda şef olarak görevlendirildi. İstanbul Erkek Öğretmen Okulu’nda uzun süre müzik öğretmenliği yaptı. I. Dünya Savaşı sırasında Muzıka-i Hümâyun’la birlikte birçok Avrupa şehrinde konserler verdi. 1926’da Ankara’da kurulan Cumhurbaşkanlığı Orkestrası’nın şefi oldu. Mûsıkî Muallim Mektebi’ni kurdu.

ÜNVER, AHMET SÜHEYL Ü

İdareyle yaşadığı sıkıntılardan dolayı, emekliliğini istedi (1934). Sonrasında İstanbul’a yerleşti. 28 Şubat 1958 yılında Moda’da öldü. Başlıca besteleri şunlardır: İstiklâl Marşı, İlim Marşı, Töre Marşı, Cumhuriyet Marşı. Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 393; Batı Tekniğiyle Yazan 60 Türk Bağdar (haz. Gültekin Oransay), Ankara 1965, s. 18-19; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkisi Ansiklopedisi, İstanbul 1974, II, 362; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara 1986, II, tür.yer.; “Üngör, Osman Zeki”, Hayat Ansiklopedisi, İstanbul, ts., VI, 3204; Nuri Özcan, “İstiklâl Marşı”, DİA, XXIII, 356-358. ➢ALİ YÜCEL YÜRÜK

ÜNVER, AHMET SÜHEYL (1898-1986)

Çocukluğunun bir bölümünü Üsküdar İbrahimağa’da geçiren sanat ve ilim adamı. Hattat Şevki Bey’in torunu, Tırnovalı Mustafa Enver Bey ile Safiye Hanım’ın oğludur. İstanbul Haseki’de dünyaya geldi. Menbaü’l-İrfan Rüşdiyesi ile Mercan İdâdîsi’nde okudu. 1915’te Askerî Tıbbiye’ye girdi, daha sonra Dârülfünun Tıp Fakültesi’ne geçti. Mezun olduktan sonra Gureba ve Haseki hastahanelerinde asistanlık yaptı. 1927’de ihtisasını tamamladı. Hocası Dr. Âkil Muhtar’ın isteği üzerine Paris’e gitti. Daha sonra bir süre Viyana’da Prof. Langer’in yanında çalıştı. Yurda dönünce Âkil Muhtar’ın muavini oldu (1930). 1933’te üniversite reformu sırasında Tıp Tarihi ve Deontoloji hocalığına tayin edildi. İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü’nü kurarak buranın başkanı oldu. 1936-1955 yılları arasında Tıp Fakültesi’ndeki hocalığı ile birlikte Güzel Sanatlar Akademisi’nde Türk minyatür sanatı öğretim üyeliği yaptı. 1939’da profesör, 1954’te de ordinaryüs profesör oldu. 1967 yılında Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’ne geçti ve buranın da Tıp Tarihi ve Deontoloji kürsülerini kurdu. 1973’te emekli oluncaya kadar adı geçen kurumun başkanı olarak görev yaptı. Emekli olduktan sonra da vefatına kadar uzun süre burada uygulamalı Türk süsleme sanatları dersleri verdi. Kısa süren bir hastalığı müteakip 14 Şubat 1986’da vefat etti, kabri Edirnekapı’da Sakızağacı Şehitliği’ndedir. 1916’da Medresetü’l-hattâtîn’e girerek ebrû ve tezhip öğrenen Süheyl Ünver, tezhibi Yeniköylü Nuri Bey’den, ebrûyu Necmeddin Ok-

AHMET SÜHEYL ÜNVER “Bir akşamüstü Üsküdar’da Sultantepe’ye bir hastaya çağrılmıştım. Bir konağa götürdüler, üst kata çıkıldı. Hasta, manzaralı geniş bir odada yatıyordu. Pencereden gözüm dışarı iliştiğinde Üsküdar’ın ve İstanbul’un şahane seyriyle adeta büyülenmiş hale geldim. Hemen hastanın yanına gidip önce nabzını ve genel durumunu kontrol ettim. Baktım ki mühim bir şey yok. Bana bir-iki dakika müsaade, camdan dışarı bir şeye bakmam lazım deyip ufak bir kağıda manzarayı hemen tespit ettim, daha sonra da doktorluk vazifeme döndüm!” —Aktaran: Gülbün Mesara ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

› Ahmet Süheyl Ünver

379

Ü ÜSKÜDARLI MUSTAFA ZAMÎRÎ

 Süheyl Ünver › Süheyl Ünver kızı Gülbün Mesara ile

380

yay’dan, sülüs ve nesih yazıyı da eniştesi Hattat Hacı Hasan Rızâ Efendi’den öğrenmiştir. Daha Tıp Fakültesi’nde okuduğu yıllarda da “Ruhumun mürebbîsi” dediği ressam Üsküdarlı Hoca Ali Rızâ’nın yanında da karakalem ve suluboya resim çalışmaları yapmaya başlamıştır. İyi bir doktor ve Tıp tarihçisi olduğu kadar Cumhuriyet döneminde yetişen ünlü bir minyatür ustası ve müzehhip de olan Süheyl Ünver, bütün bunların yanında Türk kültürünün başta halkiyat olmak üzere, hemen bütün sahaları üzerinde çalışmış titiz bir araştırmacı ve arşivcidir. Hayatı boyunca toplamış olduğu belgeleri, sanat eserlerini, kitap ve arşiv malzemesini, kendi tuttuğu not defterlerini daha hayattayken Türk Tarihi Kurumu ile Süleymaniye Kütüphanesi ve başkanlığını yaptığı Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü’ne bağışlamıştır. Büyük bir kısmı yabancı dillere de çevrilen Ünver’in kitap ve makalelerinin sayısı 2500 civarında olup yayınları hakkında geniş bir bibliyografya çalışması yapılmıştır. Çocukluğunun bir bölümü Üsküdar İbrahimağa’da geçti. Daha Haydarpaşa’daki talebelik yıllarında zaman zaman Karacaahmet Mezarlığı’nda dolaşan Ünver burada eski mezar taşlarındaki süsleme ve hatlarla ilgilenir, beğendiği motifleri defterine kopya ederdi. Ayrıca mezar taşlarına yazılmış bazı ibretli sözleri de defterine kaydederdi. Eski evleri, cami, mezarlık, sokak, çeşme ve türbeleri ile özellikle Üsküdar onun ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

için daima işlenecek, resmi yapılacak semtlerin başında gelmiştir. Onun karakalem ve suluboya resimlerini yaptığı birçok mimari eser bugün mevcut değildir. Eserlerinden bazıları şunlardır: İslâm Tabâbetinde Türk Hekimlerinin Mevkii ve İbn Sînâ’nın Türklüğü (1937), Anadolu Beylikleri ve Tıp Tarihimiz (1938), Mahya Hakkında Araştırmalar (1940), İlim ve Sanat Bakımından Fatih Devri Albümü (1943), Hattat Ahmed Karahisârî (1964), 56 Türk Motifi (1967), Kahvehânelerimiz ve Eşyası (1967). Süheyl Ünver’in İstanbul’la ilgili kitapları İstanbul Risaleleri (5 c., 1995-1996) adı altında, İstanbul’la ilgili suluboya resimleri de Süheyl Ünver’in İstanbul’u (1996) adıyla yayımlanmıştır. Kaynakça: Ekrem Kadri Unat, Ord. Prof. Dr. Ahmet Süheyl Ünver, İstanbul 1986; Ahmed Güner Sayar, A. Süheyl ÜnverHayatı, Şahsiyeti ve Eserleri, İstanbul 1994; Zuhal Özaydın, Menâkıb-ı Süheyl Bey - Süheyl Ünver Hoca’dan Notlar, İstanbul 1997. ➢ABDULLAH UÇMAN

ÜSKÜDARLI MUSTAFA ZAMÎRÎ (ö. 1694)

Üsküdar doğumlu şair ve tarihçi. Doğum tarihi bilinmeyen Mustafa Zamîrî Efendi Üsküdar’da doğdu. Çocukluk yıllarından itibaren maârif ve kitabete dikkatini verdi ve Dîvân-ı Hümâyun’da kâtiplik sınıfına kadar yükseldi. Hattat da olduğu için İstanbul’da bir-

ÜSKÜDARLI TALAT Ü

kaç vezire tezkirecilik yaptı. Şiirleri ve sözleri kendi döneminde çok beğenildi. Tarih ilminde de başarı gösterdi. Kaynakça: Nuran Altuner, Safâî ve Tezkiresi (doktora tezi, 1989), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, II, 479480; İsmail Beliğ, Nuhbetü’l-âsâr li-zeyli Zübdetü’l-eş‘âr (haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu) Ankara 1999, s. 213; Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Naili (haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı), Ankara 2001, II, 571. ➢AZMİ BİLGİN

ÜSKÜDARLI SÂFÎ (1862-1901)

Üsküdarlı şair. Yanya’da doğdu (1862). Asıl adı Mustafa’dır. Babası Yanya deftardarı Mehmet Emin Nüzhet Efendi de şairdir. İstanbul’a göç eden aile Üsküdar İhsaniye mahallesine yerleşti. Beş yaşındayken babası ölünce ağabeyi Ali Cevad Bey (ö. 1914) tarafından yetiştirildi. Üsküdar Fındıklı Mektebi’nde ve Paşakapısı Rüşdiyesi’nde okudu. Selimiye Camii’nde ders veren Berkofcalı Abdurrahman Efendi’den dinî ilimlerle ilgili dersler aldı. Şâir Köysancaklı Abdülkadir Efendi’den Farsça, Arapça öğrendi. 1880’de Üsküdar Bidayet Mahkemesi kâtipliğine, daha sonra Askerî Tekaüd Sandığı’nda tahrirat memurluğuna getirildi.

Bir ara Zeyrek Rüştiyesi’nde Farsça öğretmeni olarak görev yaptı. Daha sonra Fırka-i Askeriyye Mühimme Kâtipliği göreviyle Trablusgarp’a gönderildi. Dört yıl kadar burada kaldı. Askerî fırka komutanı Ârif Paşa ile anlaşamadığı için görevinden istifa ederek tekrar İstanbul’a döndü. Hersekli Arif Hikmet’in aracılığıyla bir süre Damat Mahmud Celaleddin Paşa’nın meclislerine devam etti. Sâfî’nin içkiye düşkünlüğü nedeniyle Mahmud Paşa’nın bir ara yanından uzaklaştırdığı dört beş gün sonra yeniden himayesine aldığı bilinmektedir. Üsküdar’da bir attar dükkânı açtı (1899) fakat paşanın Avrupa’ya kaçması ve dükkâna gidip gelenlerin ihbar edilmesi üzerine Halep vilayeti mektupçu muavinliğine gönderildi. 19 Haziran 1901’de burada vefat etti. Yazma olan Dîvançe-i Sâfî’den başka Gülistan’ın bir bölümünün tercümesi olup başında Nâmık Kemal’in manzum, Muallim Naci’nin ise mensur birer takrizi bulunan Cidâl-i Sa‘dî bâ-Müddeî (İstanbul 1886), Nev-Bâve-i Kavâid-i Fârisî (İstanbul 1890), İslâm-ı Hazret-i Ömer yâhud Bir Hârika (İstanbul 1891), Şi‘r-i Sâfî (İstanbul 1899) adlı basılmış eserleri vardır. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, II, 292; İbnülemin, SATŞ, III, 1583-1587; Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Naili (haz. Cemal Kurnaz - Mustafa Tatçı), Ankara 2001, II, 537; Alim Yıldız, “Üsküdarlı Sâfî’nin Cidâl-i Sa‘dî Bâ-müddeî Mesnevisi”, Üsküdar Sempozyumu IV: Bildiriler, İstanbul 2007, I, 587-607.

› Şi‘r-i Sâfî’nin kapağı

➢AZMİ BİLGİN

ÜSKÜDARLI TALAT (1858-1926)

Üsküdarın tanınmış simalarından; şair. Binbaşılığa kadar yükselmiş mûsıkîşinas bir zat olan Ahmed Ağa’nın oğludur. Üsküdar’da İhsaniye Mahallesi’nde doğdu (1858). Tam adı Ahmed Talat’tır. “Üsküdarlı Talat” diye tanınır. Babası, Van’da görevli iken 1863’te vefat edince ailesi İstanbul’a geri döndü. Çocukluğunda mahallesinden Nakşibendî Hâfız Ömer Efendi’nin yardım ve himayesini gördü. Kulekapısı Mevlevîhanesi ziyaretlerinin ardından mevlevîliğe karşı ilgi ve muhabbet duymaya başladı. On iki yaşında iken Ömer Efendi’nin vefatı üzerine hâmisiz kaldı. Ağabeyinin memuriyeti dolayısıyla annesiyle birlikte gittiği Yenişehir’de bir süre okula devam etti. İstanbul’a dönünce Paşakapısı’ndaki RüşdiÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

381

Ü ÜSKÜDARLI TALAT  Üsküdarlı Talat’ın kendi el yazısıyla bir şiiri

Hüseyin Fahreddin Efendi’den sema çıkardı. İki kez Mevlânâ’nın kabrini ziyaret etti. Mide kanserinden 15 Eylül 1926 tarihinde İhsaniye’deki Çiçekçi Kahvesi yakınlarındaki evinde vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda, şair Nedim’in kabrinin yanına defnedildi. Daha çok şairliğiyle tanındı. Evi yangın geçirdiği için hem kitapları hem de telif ettiği bazı eserleri yanmıştır. Zamân-ı Saâdet adlı manzum bir eseri günümüze ulaşmıştır. İbnülemin Mahmud Kemal, “kısaca boylu, seyrek sakallı, beşuş bir zat” diye tasvir eder. Ayrıca dürüst, gerek ikbal gerek idbar zamanlarında hareket ve sözünü değiştirmeyen, güzel ahlaklı bütün dostlarının muhabbet ve hürmetini kazanmış, nüktedanlıkta, kavrayışlılıkta ve hazırcevaplılıkta eşine az rastlanan bir kişi olduğunu belirtir. Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, IV, 1885-1897; “Talât Ahmed Bey (Üsküdarlı)”, TDEA, VIII, 212; Burhan Felek, Hayal Belde Üsküdar, İstanbul 1987, s. 37-40.

382

ye Mektebi’ni bitirdi. Berkofcalı Abdurrahman İlmî Efendi’nin Üsküdar Selimiye Camii’indeki derslerine devam etti. Annesiyle birlikte gittiği Berat’ta medrese derslerine katıldı. İstanbul’a dönüşünde (1877) Tahsin Efendi’den hikmet, heyet ve ilâhiyat dersleri aldı, Diyarbekirli Hoca Re’fet Efendi’den Hâfız Divanı’nı okudu. Sütkardeşi Sâfî ile birlikte Köysancaklı Hacı Abdülkadir Efendi’den Arap ve Fars edebiyatı okudu. 1879’da Adliye Nezareti Muhasebe Kalemi’ne memur, aynı dairede başkâtip ve muhasebe müdürü oldu (1909). Sekiz ay Bahriye Nezareti müsteşarlığı yaptı. 1910’da zihnî bir rahatsızlığı sebebiyle emekli edildi. Adliye Nezareti’nde görev yaparken Saadet ve Zuhur gazetelerinde çeşitli yazılar yazdı, şiirlerini yayımladı. Muallim Naci’nin ardından bir süre Saadet’in edebiyat sayfasını yönetti. Hariciye Nazırı Said Paşa’nın oğlu Şerif Bey’e Türkçe ve resmî yazışma dersleri verdi. Ali Rûhi, Muallim Naci, Şeyh Vasfi, İsmail Safa, Eşref, Celal Paşa gibi şair ve yazarlarla bir araya geldi. Damad Mahmud Paşa ile zaman zaman görüştü, ondan çeşitli ihsanlar gördü. Emekliye ayrıldıktan bir süre sonra annesi vefat edince evlendi; bu evlilikten bir oğlu dünyaya geldi. Müdafaa-yı Milliye ve Donanma cemiyetleriyle Hilâliahmer’de görev yaptı. Bahariye Mevlevîhanesi’nde Şeyh ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

➢AZMİ BİLGİN

V

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

VAHYİZÂDE MEHMED EFENDİ

› Vâlâ Nurettin

(ö. 1696)

Atik Valide Dârülhadisi’nde müderrislik yapmış ve burada medfun Osmanlı âlimlerden. İznik’te dünyaya gelmiş ve ilk eğitimini burada almıştır. Daha sonra İstanbul’a gelerek tahsilini tamamlayan Mehmed Efendi, hayatının sonlarına doğru Üsküdar’daki Atik Valide Sultan Dârülhadisi’nde muhaddislik ve bu külliyenin camiinde vaizlik yapmıştır. 1696 yılında vefat eden Vahyizade Mehmed Efendi aynı caminin mihrabının önünde defnedilmiştir. Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 182. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN

VÂNÛ, VÂLÂ NURETTİN (1901-1967)

Uzun bir süre Üsküdar Salacak’ta oturmuş gazeteci, yazar.

› Vâlâ Nurettin

İstanbul’da doğdu (1901). Babası Selanik valisi Nurettin Bey’dir. Galatasaray Lisesi’nin orta kısmını bitirdi (1917). Viyana Ticaret Akademisi’nde okudu. Millî Mücadele’de Nâzım Hikmet’le beraber Ankara’ya geçti (1921). Bolu Lisesi’nde Fransızca öğretmenliğinin ardından yine Nâzım Hikmet’le Batum üzerinden Moskova’ya gitti. Doğu Emekçileri Komünist Üniversite’sinde okudu (1924). Yurda döndükten sonra (1926) üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

383

V VELİ MEHMED PAŞA

Akşam başta olmak üzere çeşitli gazetelerde yazı ve röportajları yayımlandı. Gazeteciliği ölünceye kadar sürdürdü. Mezarı Edirnekapı’dadır. Edebiyat hayatına şiirle başladı, senaryo ve romanlar yazdı, çeviriler yaptı. Hatıralarını Bu Dünyadan Nazım Geçti (1965) kitabında topladı. Eşi Nihal Karamağralı (Müzehher Vânû) ile Korkusuz Murat adlı çocuk romanını yazdı (1966). 1940’lı yıllardan başlayarak 1950’lerin sonuna kadar Üsküdar Salacak’taki evlerinde oturdular. Bu eve Refik Halit Karay, Nâzım Hikmet, Çetin Altan gibi edebiyatçılar konuk oldular. Kaynakça: “Vâ-Nû, Vâlâ Nurettin”, TDEA, VIII, 507; Müzehher Vâ-nû, “Salacak’taki Evimiz ve Son Durağa Yaklaşırken”, Bir Dönemin Tanıklığı, İstanbul, ts., s. 213-251; “Vâ-Nû, Vâlâ Nurettin”, TBEA, II, 883-884. ➢ÂLİM KAHRAMAN

VELİ MEHMED PAŞA (ö. 1716)

Üsküdar’da medfun Osmanlı vezir ve valilerinden. Saraydan yetişmiş, burada hassa salahorluğu ve çakırcıbaşılık görevlerinde bulunduktan sonra, sipahiler ağası ve kapıcılar kethüdası olmuş, ardından kaptanıderyalığa getirilmiştir. Daha sonra Bosna valiliği yapan Veli Mehmed Paşa, Sakız muhafızlığı, Mısır valiliğinin ardından görevinden alınmış, bu son görev yerinde adı bazı suiistimallere karıştığından siyaseten katledilmiştir. Naaşının Üsküdar’da defnedildiği nakledilir. Kaynakça: Sicill-i Osmânî, IV, 612; Danişmend, Kronoloji, V, 205; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları (haz.lar İbrahim Akkaya-Fahri Ayanoğlu), Ankara, 2009, s. 69. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN

VİLDAN FAİK EFENDİ, DEBRELİ (1852-1925)

Üsküdar dersiâmı, Huzur dersleri hocası.

384

Osmanlı Devleti sınırları içinde bulunan Arnavutluk’un Debre sancağına bağlı Rekalar kazası Perseniçe köyünde doğdu (1852). Babası İslâm Ağa’dır. Sekiz yaşında iken babasıyla birlikte İstanbul’a gelerek Üsküdar’a yerleşti. İlk dinî bilgilerini, Fıstıklı Mektebi muallimi, Selimiye Camii başimamı, Ispartalı Hoca Hâfız Sabri Efendi’den ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

aldı. On iki yaşında hafız oldu. Seb’a ve aşere kıraatlerinden mezun olduktan sonra, Üsküdar dersiamlarından Alâiyyeli Kara Mustafa Efendi’nin derslerine devam ederek icâzet aldı. Yeni Valide Camii Mektebi’nde (Gülnûş Emetullah Mektebi) derse başladı (1881), 1885’te ise Üsküdar dersiâmı oldu. Yeni Valide Camii Mektebi’ndeki görevi 1912’ye kadar devam etti. Bu görevde iken 1883’te Paşakapısı Askerî Rüşdiyesi Farsça muallimi oldu. Rüşdiyenin Üsküp’e nakli üzerine (1891) Üsküdar İdâdîsi Farsça öğretmenliğine geçti. 1906’da Huzur derslerine muhatap tayin edildi. 1909’da muharrirliğe terfi ederek 1922 yılına kadar bu görevi sürdürdü. Uzun yıllar Üsküdar’da oturduğu için, “Üsküdarlı Vildan Efendi” namıyla anıldı. 4 Temmuz 1925’te Üsküdar Sultantepesi Hacı Hesna Hatun mahallesinde, Servilik caddesindeki evinde vefat etti. Vasiyeti üzerine naaşı Karacaahmet Mezarlığı 8. Ada’da, Turşucuzâde sofasının sağ tarafındaki büyük sofada, kızı Emine Tayyibe Hanım’ın yanına defnedildi. Kaynakça: Ebü’l-Ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul 1966, II-III, 140-141; Hümeyra Zerdeci, Osmanlı Ulema Biyografilerinin Arşiv Kaynakları, Ankara 2008, s. 304. ➢ALİ YÜCEL YÜRÜK

Y

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

YAHYÂ EFENDİ, MİNKARÎZÂDE (1609-1678)

Üsküdar’da medrese yaptırmış Osmanlı şeyhülislâmı. Alâiyyeli Minkarî Ömer Efendi’nin oğludur. 1609’da doğdu. Kur’ân’ı devrin tanınmış Şeyhi Aziz Mahmud Hüdâyî’den öğredi. Şeyhülislâm

Hocazâde Esad Efendi’den mülâzim oldu. Çeşitli medreselerde müderrislikten sonra kadılık mesleğine geçerek Mekke, Kahire kadılıklarında bulundu, Rumeli kazaskeri oldu. 21 Kasım 1662 günkü Dîvân-ı Hümâyun toplantısı sonrasında IV. Mehmed şeyhülislâmlığı kendisine verdi. Minkarîzâde’ye büyük değer veren padişah, zaman zaman kendisine kıymetli hediyeler gönderirdi. 2 Haziran 1665’te huzuruna davet edip, “sikke-i hasene” ile dolu bir murassa kutu ihsan edip “Buncağız ile kitab alınız” iltifatında bulunmuştur. Şeyhülislâmlığı sırasındaki en önemli hadiselerden biri Sabatay Sevi’nin (Mehmed Aziz Efendi) yargılanmasıdır. Yeniköşk’te sorguya alınmış (1666), IV. Mehmed de pencere arkasından gizlice yargılamayı dinlemiştir. Bu sırada benzer bir yargılama da Mehdilik isnat edilen çocuğun babası Seyyid Şeyh Abdullah olayıdır. Yargılama sonunda (1667) Şeyh Abdullah’ın suçsuz olduğu anlaşılır. Minkarîzâde’nin emri ile Rumeli kadılıklarının derecelerinde görülen aksaklıklar ve bunların ıslahı için yeni bir düzenlemeye de gidilmiştir. Rahatsızlanıp hastalığı artınca bin akçelik tekaüd maaşı bağlanarak azledildi (1674). Önce Edirne’de sonra Beşiktaş yakınındaki yalısında oturmaya başladı. 1678’de vefat etti. İstanbul kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunan Fetâvâ-i Minkarîzâde’den başka çeüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

› Minkarîzâde Yahyâ Efendi’nin bir fetvası

385

Y YALÇIN, HÜSEYİN CAHİT

şitli eserlere şerh, haşiye ve talikat yazmıştır. Üsküdar’da kendi adıyla anılan ancak bugün mevcut olmayan bir medrese inşa ettirdi. Üsküdar’da Ahmed Çelebi mahallesinde Sümbülzâde ile Açık Türbe sokağının birleştiği yerde bulunan medresenin giriş sol köşesinde Yahya Efendi’nin türbesi ve yanında türbedar odası bulunmakta idi. Oğlu Abdullah Efendi bu medresesinin bir odasını kütüphane haline getirip, buraya 425 adet kitap bağışlamıştır. Medrese muhtemelen 1855 depreminde yıkılmıştır. Kaynakça: İŞSA, Evkaf-ı Humayun Müfettişliği, nr. 74, s.175181; Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 693; Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Târih, İstanbul 1928, I, 229, 633; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 38, 44; Râşid, Târih, I, 25, 304; Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, I, 439-441; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281, II, 214-15; Devhatü’l-meşâyih, s. 70-71; Sicill-i Osmânî, IV, 637; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 478-479; Danişmend, Kronoloji, V, 129; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara 1972, s. 93; İsmail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara 1988, s. 68, 164, 295; Konyalı, Üsküdar Tarihi, II, 290, 547; Haskan, YBÜ, II, 644-645; III, 1244-1245; Cengiz Şişman, A Jewish Messiah in the Otoman Court: Sabbatai Sevi and Emergence of a Judeo-Islamic Community 1666-1720 (doktora tezi, 2004), Harvard University Cambridge, Massachusetts. ➢MEHMET İPŞİRLİ

YALÇIN, HÜSEYİN CAHİT (1875-1957)  Hüseyin Cahit Yalçın

386

Bir süre Üsküdar Paşakapısı Cezaevi’nde yatan Türk yazar ve siyaset adamı. Âşar müdürü Ali Rızâ Efendi’nin oğludur. İlköğrenimini İstanbul’da Aksaray’da Yakup Ağa Mahalle Mektebi’nde yaptı. Babasının memuriyeti dolayısıyla gittikleri Serez’de askerî rüşdiyeyi bitirdi. Daha sonra annesiyle İstanbul’a dönerek Dersaâdet Mülkî İdâdîsi’ne devam etmeye başladı. Burada iken bazı Fransız yazarlarıyla Ahmet Midhat Efendi’nin romanlarını okudu. Yazı hayatına başladığı bu yıllarda Nâmık Kemal, Beşir Fuad, Ahmed Rızâ ve Mizancı Murad gibi Türk kültür ve edebiyatının önemli isimlerini tanıdı. İdâdîden sonra girdiği Mekteb-i Mülkiye yıllarında P. Bourget ve E. Zola gibi realist romancıların eserlerini asıllarından okumaya başladı. 1896’da Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi’nde çalışırken Tarîk, Mütalâa, Sabah ve Saadet gazetelerinde yazılar yayımlamaya başladı; aynı ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

günlerde Cenab Şahabeddin ve Mehmed Rauf ’la tanışarak Servet-i Fünun topluluğuna katıldı (1896). 1901’de “Edebiyat ve Hukuk” adıyla Fransızca’dan çevirdiği bir yazı yüzünden Servet-i Fünun mecmuası kapandığı gibi, bir süre sonra topluluk da dağıldı. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra edebiyatı tamamen terk edip politikaya girerek İttihat ve Terakkî’nin kalemşörü oldu. Aynı günlerde Tevfik Fikret ve Hüseyin Kâzım’la Tanin gazetesini kurdu. İlk seçimde İstanbul mebusu oldu. 31 Mart Vak’ası sırasında isyancılar tarafından matbaası tahrip edildi, kendisi de öldürülmek istendi. 1919’da Malta’ya sürüldü. 1923’te İstiklâl Mahkemesi tarafından yargılandı ve beraat etti. 1925’te müebbet sürgün cezasıyla Çorum’a gönderildi. 1933’te Fikir Hareketleri dergisini yayımlamaya başladı. 1954’te Demokrat Parti’yi eleştiren yazı-

YÖNTEM, ALİ CÂNİP Y

ları yüzünden tutuklandı ve bir süre Üsküdar’da Paşakapısı Cezaevi’nde kaldı. 18 Ekim 1957’de vefat etti; kabri Feriköy Mezarlığı’ndadır. Başlıca eserleri arasında Nâdide (1891), Hayât-ı Muhayyel (1899), Hayal İçinde (1901), Hayât-ı Hakikiye Sahneleri (1910), Kavgalarım (1910), Niçin Aldatırlarmış (1922) ve Edebî Hâtıralar (1935) yer almaktadır. Kaynakça: Suat Hızarcı, Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 1957; Ömer Faruk Huyugüzel, Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araştırma, İzmir 1984; Mehmed Rauf, Edebî Hâtıralar (haz. Mehmet Törenek), İstanbul 1997, s. 35-40. ➢ABDULLAH UÇMAN

YALIM, HAYRULLAH TACEDDİN (1883-1954)

Üsküdar doğumlu Türk mutasavvıf, şair ve bestekârı. Üsküdar’da doğdu (1883). Babası, Türk mûsıkîsine vakıf bir şahsiyet olan Şeyh Tevfik Efendi ilk hocasıdır. Ravza-i Terakki Mektebi’nden sonra Toptaşı Askerî Rüştiyesi ve Üsküdar İdâdîsi´nde öğrenim gördü. Rüsûmat Emaneti´nde memuriyete başladı. Uzun yıllar burada çalıştı. Cumhuriyet´in ilanından sonra tapu memuru oldu. Dedesi ve babası, Şeyh Nuri Efendi Tekkesi/ Çarşamba Dergâhı şeyhi idi. Babasının 1899´da vefatı üzerine bu tekkeye şeyh oldu. Bu tarihten tekkelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar dergâhta irşad görevini sürdürdü. Salih Nâzım Bey´den Arapça, Hicri Efendi´den Farsça, Ahmed Zarifi Bey ile Üsküdarlı Talat Bey´den edebiyat öğrendi. Müziği Malak Hâfız, Ali Baba ve Şeyh Abdülhalim Efendi´den meşk etti. Bestelediği ilahiler ve şiirleri vardır. Hacı Haşim Bey´in torunu ile evliydi. 7 Ekim 1954’te Üsküdar’da hayata gözlerini yumdu. Mûsıkî eserleri yanında basılmış ve basılmamış ahlakî, dinî eserleri de vardır. Kabri, Karacaahmet Mezarlığı´nda 10. Ada´da Büyük Selim Paşa (Hotin Ailesi) aile mezarlığının sağ tarafında, Gündoğumu Caddesi üzerindedir. Kaynakça: Haskan, YBÜ, I, 499-500; Seyid Yöre, “Osmanlı´dan Türkiye´ye Üsküdar´da Osmanlı / Türk Sanat Müziği´ne Dair Kurumlar ve Üsküdarlı Müzisyenler”, Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, I, 331; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986, II, 101. ➢NURDAN ŞAFAK

YÖNTEM, ALİ CÂNİP (1887-1967)

Üsküdar’da doğup büyümüş Türk yazar ve siyaset adamı. İstanbul’da Üsküdar’da doğdu (1887). Evkaf Nezâreti memurlarından Halil Saib Bey’in oğludur. İlk tahsilini Üsküdar Gülfem Hatun Mektebi’nde yaptı, daha sonra Toptaşı Askerî Rüşdiyesi’ni bitirdi. İki yıl kadar da Selamsız’daki Fransız Mektebi’ne devam etti, bir süre Selanik Mülkî İdâdîsi’nde okuduktan sonra Mekteb-i Hukuk’a devam etti. Bu arada Selanik’teki İttihad Terakkî Mektebi ile Ziraat Mektebi’nde dersler verdi. 1909’da İstanbul’da kurulan Fecr-i Âtî topluluğuna katıldı, Balkan Savaşı’nın başlaması üzerine tahsili yarıda kaldı. 1911 yılından itibaren, Ömer Seyfeddin ve Ziya Gökalp’le birlikte Selanik’te yayımlanmakta olan Genç Kalemler dergisinde “Yeni Lisan” hareketini başlattı. Daha sonra sırayla Çanakkale Sultânîsi, Gelenbevî Sultânîsi ve Dârülmuallimîn’de edebiyat hocalığı yaptı. Yahya Kemal’in ayrılması üzerine, İstanbul Edebiyat Fakültesi’nde vekâleten bir yıl kadar Türk edebiyatı tarihi derslerine girdi (1918). Daha sonra Millî Mücadele’ye katılarak Trabzon ve Giresun Sultânîsi müdürlüğü yaptı; 1922’de Maârif Umûmi müfettişi oldu; bir süre sonra kendi isteğiyle bu görevinden ayrılarak tekrar öğretmenliğe döndü. Bir ara politikaya atıldı ve Ordu milletvekilli seçildi. 1943’te İstanbul Edebiyat Fakültesi’nde Türk edebiyatı profesörlüğüne getirildi. 1950 seçimlerinde Demokrat Parti’den Bursa milletvekili seçildi, 1954’te milletvekillikten ayrıldı ve İstanbul’da münzevi bir hayat sürmeye başladı. 1967 yılında vefat etti, kabri Sahrâ-yı Cedit Mezarlığı’ndadır. Henüz 15-16 yaşlarında eski tarzda yazdığı şiirlerle edebiyat dünyasına giren Ali Cânip, daha sonra Servet-i Fünuncuların etkisi altında aşk ve tabiat konulu şiirler kaleme almış, “Yeni Lisan” hareketinin başlamasıyla birlikte dilimize girmiş Arapça-Farsça kelime ve tamlamaların terkedilmesi ve özellikle edebiyat dilinde İstanbul Türkçesi’nin kullanılması konusunda Cenab Şahabeddin, Fuat Köprülü ve Süleyman Nazif ’le münakaşalar yapmıştır. Sade Türkçe ve hece vezniyle yazdığı bir kısım şiirlerinde Üsküdar’da geçen çocukluk hâtıÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

387

Y YÛSUF İZZEDDİN PAŞA

ralarına da yer veren Ali Cânip’in belli başlı eserleri şunlardır: Geçtiğim Yol (Şiirler, 1918), Millî Edebiyat Meselesi ve Cenab Bey’le Münakaşalarım (1918), Leylâ ve Mecnun (1927), Epope ve Edebî Nevilerle Mesleklere Dair Malûmat (1927), Türk Edebiyatı Antolojisi (1931), Ömer Seyfeddin - Hayatı ve Eserleri (1935). Kaynakça: Ömer Seyfeddin, “Ali Cânib Bey”, Nevsâl-i Millî, İstanbul 1914, s. 299-313; Sadettin Nüzhet Ergun, Ali CânibHayatı ve Eserleri, İstanbul 1937; Fevziye Abdullah Tansel, “Ali Cânib Yöntem”, TTK Belleten, sy. 125 (1968), s. 55-77; “Yöntem, Ali Cânib”, TDEA, VIII, 603-604. ➢ABDULLAH UÇMAN

YÛSUF İZZEDDİN PAŞA (ö. 1857 – 1916)

Büyük Çamlıca’nın batı eteklerinde köşkü bulunan Osmanlı şehzadesi. Sultan Abdülaziz’in Dürrünev Kadınefendi’den olma oğludur. Askerî okullarda tahsil görmüş ve müşirliğe kadar yükselmiştir. Sultan Mehmed Reşad’ın cülûsundan sonra veliaht ilan edilen Yûsuf İzzeddin Efendi 1 Şubat 1916 tarihinde köşkünde ölü bulunmuştur. Cenazesi Cağaloğlu’nda II. Mahmud türbesinde babası SultanAbdüla Yûsuf İzzeddin Paşa › Yûsuf Kâmil Paşa

388 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ziz’in yanına defnedilmiştir. Ölümünün intihar veya bir suikast olduğu nakledilir. Zira iktidarda bulunan İttihat ve Terakki Fırkası liderlerinden Enver Paşa’nın politikasını şiddetle eleştiriyordu. Çıkarılan bir kanunla diğer hanedan mensupları gibi kızları Şükriye ve Mihrişah sultanlar da yurt dışına sürülmüş, ancak 1952 yılında yurda dönebilmişlerdir. Bir süre babalarının köşkünde ikamet eden bu iki sultan kıymetli eşyaları Topkapı Sarayı Müzesi’ne vermişler, Şükriye Sultan’ın vefatından sonra Mihrişah Sultan köşkü satmıştır. Burada veliaht şehzadenin büyük boy bir yağlı boya tablosu da bulunmakta idi. Kaynakça: Konyalı, Üsküdar Tarihi, II, 273-276; Cavidan Göksoy, “Yusuf İzzettin Efendi Köşkü”, DBİst.A, VII, 536-537. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN

YÛSUF KÂMİL PAŞA (1808-1876)

Üsküdar’da eşi Zeynep Hanım’la beraber yaptırdığı bir hastahanesi bulunan Osmanlı devlet adamı. Arapkir’de doğdu (1808). İsmail Beyzade Mehmed Bey’in oğludur. Küçük yaşta babasını kay-

YÜCEL, CAN Y

betti. Amcası Vezir Gümrükçü Osman Paşa’nın himayesinde Kayseri ve Bozok’ta başlayan eğitimine amcasıyla beraber geldiği İstanbul’da devam etti. Dîvân-ı Hümâyun Kalemi’ne girdi (1829). Bu sırada gördüğü bir rüya üzerine, amcası Osman Paşa’nın Üsküdar’da Ayazma sahilindeki yalısından Kızkulesi’ne geçerek bir yelkenliyle Mısır’a gitti. Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın hizmetine girdi; paşanın teveccühünü kazanarak küçük kızı Zeynep Hanım’la evlendi. Bu evliliğe taraftar olmayan Abbas Paşa’nın valiliği sırasında Sudan müdürlüğüne tayin edildi. Verilen görevi kabul etmeyince Asvan’a sürüldü. Sultan Abdülmecid’in fermanıyla üç ay sonra kurtulup İstanbul’a geldi. Rumeli beylerbeyi payesini (1850), vezaret rütbesini (1851) aldı. 1852’de ticaret nazırı oldu. 1854’te Meclis-i Vâlâ başkanlığına getirildi. Ocak 1863’te ise, Sultan Abdülaziz’in ısrarıyla sadarete getirildi. 1869-1871 arasında Şûrâ-yı Devlet reisliğinde bulundu. 1872’de getirildiği aynı görevi hastalığından dolayı yerine getiremiyordu. 1876’da Bebek’teki sahilhanesinde ölünce eşi Zeynep Hanım’la beraber yaptırdıkları Üsküdar’daki Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin bahçesindeki türbeye defnedildi.

Fransızca’dan çevirdiği Tercüme-i Telemak (1862) eseriyle de bilinir. Hayırsever bir kişiliğe sahip olan Yûsuf Kâmil Paşa eşi Zeynep Hanım’la beraber yaptırdıkları Üsküdar’daki büyük hastahaneden başka Çamlıca’daki Çilehane Mescidi’ne bir şadırvan da yaptırmıştır. Ailenin Beyazıt’taki konağında Mesnevî okutmuş olan Hâfız Mehmet Zeki Dede Efendi, Paşa’nın kütüphanesinde hâfız-ı kütüplük de yapmıştır.

› Yûsuf Kâmil Paşa’nın Zeynep-Kâmil Hastahanesi bahçesindeki türbesi

Kaynakça: “Yusuf Kâmil Paşa”, YYOA, II, 684-685; Haskan, YBÜ, I, 158, 258; II, 651-652; III, 1230. ➢ÂLİM KAHRAMAN

YÜCEL, CAN (1926-1999)

Uzun süre Üsküdar Kuzguncuk’ta oturan şair ve yazar. İstanbul’da doğdu. Babası eski Millî Eğitim bakanlarından Hasan Âli Yücel’dir. Liseyi Ankara’da okudu (1934). Bir süre DTCF Klasik Filoloji bölümüne devam ettikten sonra öğrenimini Cambridge Üniversitesi’nde sürdürdü. 1946-1950 yılları arsında Paris’te bulundu. Askerliğini Kore’de yaptı (1953). İngiltere’de, BBC’nin Türkçe Yayınlar Bölümü’nde spiker olarak çalıştı. Yurda dönünce Marmaris ve Bodrum’da turist rehberliği ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

389

Y ABDURRAHMAN  Can Yücel

SİZLERE ÖMÜR Bir başka sefere kaldı hikâye; Bahar gelecekti, gelmedi. Sizlere ömür Üsküdarlı Saatin altında bekler dururken Kundurası boyalı. .. Vakit saatin üstündeydi, Saatin altında Üsküdarlı; Eski dertleri depreşmiş İpek mendil içindeydi, İpek mendil sol cebinde. (…) —Can Yücel

390 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

yaptı (1963-1965). İstanbul’a yerleşip çeviri işiyle uğraştı. Bir çevirisi yüzünden 12 Mart döneminde on beş yıl hüküm giydi. Adana Cezaevinde yatarken aftan yararlanarak tahliye edildi (1974). Vatan ve Demokrat gazetelerinde fıkra yazarlığı yaptı. 1999 genel seçimlerinde İzmir bölgesinden Özgürlük ve Dayanışma Partisi milletvekili adayı oldu. Bademcik kanseri tedavisi gördüğü İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastahanesi’nde öldü (12 Ağustos 1999). Akla ve “humour”a dayalı, halk deyişleri ve argoya yer veren, yalın, zaman zaman kelime oyunu ve espiri düzeyinde kalan bir şiir dili tekniği oluşturdu. Edebiyatın edepli bir şey sayılmasının temel bir yanılgı olduğunu savundu. Müstehcen sözlere sık sık yer verdiği için kovuşturmalara uğradı. Yazma, Bir Siyasînin Şiirleri, Şiir Alayı, Rengahenk şiir kitaplarından bazılarıdır. Ankara ve Dragos’taki baba evlerini sattıktan sonra Kuzguncuk’tan bir ev alıp uzun yıllar burada yaşamıştır. Bazı tutumlarıyla önce biraz yadırgandıysa da zamanla semtliler tarafından kabul gördü. Kaynakça: “Yücel, Can”, TDEA, VIII, 624; “Yücel, Can”, TBEA, II, 925; Nedret Ebcim, Kuzguncuk, İstanbul 2009, s. 99-102. ➢ÂLİM KAHRAMAN

Z

üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

ZÂKİRZÂDE ABDULLAH EFENDİ (ö. 1657)

Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun Celvetî şeyhlerinden. Babası Osman Efendi Aziz Mahmud Hüdâyî’nin zakirbaşısı olduğundan “Zâkirzâde” sıfatıyla anılır. Osman Efendi şeyhinin birçok şiirini ilâhi formunda bestelemiştir. Tasavvufî eğitimini tamamlayan Abdullah Efendi önce halife olarak Manisa’ya gönderilmiş, fakat daha sonra İstanbul’a çağrılarak bir süre Zeyrek ve Atik Ali Paşa haremi içerisindeki Kasım Çelebi zaviyelerinde irşad faaliyetlerinde bulunmuş, ardından Kılıç Ali Paşa ve Fatih camilerinde vaizlik yapmış, 1657 yılında Üsküdar’da vefat etmiştir. Mezarı Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler Tekkesi arkasındadır. Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 555-556; Osmanlı Müellifleri, I, 71-72. ➢ABDÜLKADİR ÖZCAN

ZARİFOĞLU, CAHİT (1940-1987)

Ömrünün son yıllarında Üsküdar Küplüce’de oturan şair ve yazar. Niyazi Bey’le Şerife Hanım’ın oğludur. Hâkim olan babasının memuriyeti dolayısıyla bulunduğu Ankara’da doğdu. Maraş Lisesi’ni bitirdikten

sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Alman Dili ve Edebiyatı bölümünde okudu. 1959’da planör kurslarına katılarak uçuş brövesi aldı. 1967 ve 1973’te iki defa Goethe Enstitüsü’nde dil kurslarına katılmak için Almanya’ya gitti; çeşitli Avrupa ülkelerini gezdi. Öğrencilik yıllarından başlayarak gazetecilik, öğretmenlik, çevirmenlik gibi işlerde çalıştı. Maraş Lisesi’ndeki öğrenciliği sırasında arkadaşlarıyla beraber başlayan şiir ve edebiyat çalışmaları İstanbul’a geldikten sonra Sezai Karakoç’un Diriliş dergisi ortamında asıl anlamını buldu. Ankara’da yerleştiği yıllar içinde (1975-1983) arkadaşlarıyla Mavera dergisini çıkardı. Cahit Zarifoğlu, daha ilk şiirlerinde kendi sesini bulan bir şair olarak değerlendirilmiştir. Şiir çizgisi “içsellikten maneviliğe doğru” bir yol üzerinde görülmüş, şiirin kendine mahsus kaliteleri bakımından arkadan gelenlere önerilmiştir. Geleneğin derin anlamıyla ilişkilenen iç açılışlar, daha ilk kitabı İşaret Çocukları’ndan (1967) başlayarak Yaşamak (1980) adlı günlükleri, İns adıyla yayımlanan öyküleri ve diğer kitaplarında sanatının temel karakterini oluşturur. 1989’dan sonra tüm eserleri topluca yayımlanmıştır. 1983 yazında İstanbul’a taşındı. Beylerbeyi sırtlarında Kirazlıtepe’ye yerleşti. Beylerbeyi İskelesi yanındaki kahve, Üsküdar’ın bazı sakin köşelerindeki çay evleri arkadaşları ile buluşup üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

391

Z ABDURRAHMAN  Cahit Zarifoğlu

oturmayı sevdiği mekânlar oldu. Çocuklarıyla zaman zaman gelip vakit geçirdiği Zeynep Kâmil’deki küçük bir parka ölümünden sonra adı verildi. Kayınpederi eski Van müftüsü M. Kasım Arvas’ın Küplüce’deki evinde vefat etti (1987) ve Küplüce Mezarlığı’nda toprağa verildi. Şu dizelerinde belki de bu mezarlığı anlatmıştı:

DONUK Kar beyazı sanılabilir Üstünde kaydığımız deniz Su masmavi ve köpükler Bembeyaz kırılıp dağılıyor sahile Üsküdar-Kabataş yolcu motorları Peşpeşe ne güzel Arılar gibi çalışıyor. Ben de çalışmak İşleyen hayatın içine dönmek İstiyorum. Donuk Sam yeli sanılabilir Nefesimiz Ve vapur kalkıyor —Cahit Zarifoğlu

Boğaziçi bir akımdır Bir akan sudur Nice dergâhlar Dinler gibi nabzını Yeni doğan çocukların Yamaçlarda mezarlıklar Sever gibi bazıları Açık havada gömülmeyi. Ölümünden sonra dosyasından çıkan birkaç şiirinden biri de Üsküdar üzerineydi. Kaynakça: Âlim Kahraman, Yürek Safında Bir Şair: Cahit Zarifoğlu, İstanbul 2003; a.mlf., “Bir Sokağı Kelimelerle Kurmak”, İstanbul Sokakları 101 Yazardan 100 Sokak, İstanbul 2008, s. 37-39; a.mlf., Üsküdar’da Bir Kahve”, Atikvâlide, İstanbul 2009, s. 41-47; “Cahit Zarifoğlu”, TBEA, II, 933. ➢ÂLİM KAHRAMAN

ZEYNEP HANIM (1826-1886)

Yûsuf Kâmil Paşa’nın eşi, Üsküdar’da adlarını taşıyan bir hastahaneleri bulunmaktadır. Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın en küçük kızıdır. 1826’da doğdu. On sekiz yaşına geldiğinde (1845) babası tarafından, maiyetinde bulunan Yûsuf Kâmil Bey’le evlendirildi. Ailenin diğer bireyleri, Yûsuf Kâmil’in o sıralar Mısır bürokrasisinde bir memur olmasından, bu evliliğe karşı çıktı. Mehmet Ali’nin büyük oğlu İbrahim Paşa, Yûsuf Kâmil’in sergilediği başarılar sonrası onun hakkındaki ön yargılarını değiştirdi. Ancak Mehmet Ali ve İbrahim paşaların ölümünden sonra vali olan Abbas Paşa’yla beraber damada duyulan güvensizlik ve sevgisizlik tekrar ortaya çıktı. Abbas Paşa, üzerlerinde baskı uygulayarak onları boşanmaya zorladı. Karıkoca ikisi de buna yanaşmayınca Yûsuf Kâmil Paşa Asvan’a sürülerek orada hücre hapsine tabi tutuldu. Durum İstanbul’a Sadrazam Reşit Paşa’ya duyurulunca padişahın fermanıyla iki ay kadar süren bu hapislik son buldu. Özgürlüğüne kavuşup İstanbul’a ge-

392 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

ZEYNEP HANIM Z



› Zeynep-Kâmil Hastahanesi Zeynep Hanım

len Yûsuf Kâmil Paşa’dan sonra Abbas Paşa’nın baskıları Zeynep Hanım’a yöneldi, onun etrafıyla görüşmesini yasakladı. Bu baskıları kaldırmak için boşanmaları şartını getirdi. Zeynep Hanım boşanmak zorunda kaldı, serbest kalınca da hacca gitmek için izin aldı. Önce Beyrut’a, oradan vapurla İstanbul’a hareket etti. Yûsuf Kâmil Paşa tarafından hazırlanan bu plandan sonra birbirlerine kavuşan çifte Reşit Paşa’nın yalısında yeni bir nikâh ve evlilik töreni düzenlendi. 1861 yılında Zeynep Hanım’ın öz kardeşi Said Paşa vali olunca aile Mısır’a gidip gelmeye başladı. Arada sıcak ilişkiler kuruldu. Zeynep Hanım ve Yûsuf Kâmil Paşa ailesi kışı Beyazıt’taki konaklarında geçirir, baharda Yakacık’taki köşklerine giderler, yaz gelince de iki yüz elli dönümlük bir arazi içinde bulunan Bebek’teki yalıya geçerlerdi. Evlerinde toplantılar eksik olmaz, bu toplantılar üç aylarda Kur’an ve dinî sohbet, diğer aylarda eğlence, müzik ve edebiyat içerikli olurdu. Zeynep Hanım, edebiyat toplantılarında hanımlar arasında bazen şiir yarışmaları düzenler onlara hediyeler verirdi. Fakir fukarayı gözetir zengin gönüllü, cöÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

393

Z ZİYA BEY

mert bir kadın olan Zeynep Hanım, ailesinden gelen mal varlığını hayır işlerine harcamayı severdi. Bunun için bir vakıf kurdu. Vakfın en büyük hizmeti Üsküdar’da kendi adlarıyla anılacak olan Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin yaptırılması oldu (1862). Hastahanenin tam olarak hizmete açılması 1882 yılını buldu. Daha sonra doğum hastahanesi olarak kullanılan Zeynep Kâmil’de doğan çocuklara ilk ad olarak erkekse Kâmil, kızsa Zeynep adının konulması bir gelenek olarak devam etmiş, hayatları boyunca çocuk sahibi olamayan Zeynep Hanım ve Kâmil Paşa’nın manevî evlatlarının sayısı yüz binleri bulmuştur. Zeynep Hanım ve Kâmil Paşa öldükten sonra hastahanenin bahçesindeki türbeye gömülmüşlerdir. Kaynakça: İbnülemin Ahmet Tevfik Bey, “Zeynep Hanımefendi ve Kâmil Paşa”, Dünü ve Bugünüyle Zeynep-Kâmil Hastanesi 1862-1988, İstanbul 1988, s. 23-28; Süleyman Kızıltoprak, “Zeynep-Kâmil Hastanesi’nin Kurucusu Prenses Zeynep Hanım: Hayatı ve Hayratı”, Üsküdar Sempozyumu II: Bildiriler, İstanbul 2004, II, 622-633. ➢ÂLİM KAHRAMAN

ZİYA BEY (ö. 1893)

Karacaahmet’te medfun Osmanlı devlet adamı Asıl adı Ziyaeddin Mehmed Efendi’dir. İdâre-i Mahsûsa (1867), Maâdin (1870) ve Matbah-ı Âmire (1878) müdürlüklerinde hizmet verdi. Antalya, Urfa ve Lazkiye mutasarrıflıklarında bulundu. 9 Kasım 1893’te vefat etti. Eşinin ölümü üzerine Karacaahmet Türbesi’nin sol tarafında bulunan türbe ve sebili yaptırdı. Kaynakça: Mehmet Raif, Mirât-ı İstanbul, İstanbul 1314, s. 117; M. Nermi Haskan, YBÜ, III, 1220. ➢PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ

ZİYA PAŞA (1829-1880)

Üsküdar Kandilli’de dünyaya gelen Tanzimat dönemi şairlerinden.

394

İstanbul’da Kandilli’de dünyaya geldi (1829). Aslen Erzurumlu olan babası Galata Gümrüğü kâtiplerinden Ferîdüddin Efendi’dir. Kandilli’deki mahalle mektebinden sonra, bütün ailenin taşındığı Süleymaniye’de Mekteb-i Edebiye ile Beyazıt ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Rüşdiyesi’ne devam etti. Küçük yaştan itibaren lalası İsmail Ağa’nın teşviki ile halk şairlerine ilgi duydu ve onlara benzer şiirler yazmaya başladı. El yazısının güzelliği ile dikkati çekti ve 16-17 yaşlarında Sadâret-i Uzmâ Mektûbî Kalemi’ne kâtip olarak girdi. Burada tezkire sahibi Fatin Efendi vasıtasıyla Encümen-i Şuarâ topluluğu mensuplarından Leskofçalı Galib, Kâzım Paşa, Osman Şems Efendi ve Nevres Paşa ile tanıştı, onların meclislerine devam etmek suretiyle şiirini geliştirme fırsatı buldu. Adının daha geniş bir çevrede duyulmasına yol açan meşhur “Tercî-i Bend”ini de yine bu yıllarda kaleme aldı (1859). Mahmud Nedim Paşa’nın aracılığı ile Mustafa Reşid Paşa’nın dikkatini çekti ve Mâbeyn-i Hümâyun beşinci kâtibi olarak saraya alındı. Edhem Pertev Paşa’nın tavsiyesi ile Fransızca öğrenmek suretiyle Batı kültürüne açıldı. Mustafa Reşid Paşa’nın ölümünden sonra Âlî Paşa ile

ZİYA PAŞA Z

› Tahsin Kurt Bey’e ait Celî Ta’lik hattı, Ziya Paşa'nın “İnsana sadakat yakışır görse de ikrah/Yardımcısıdır doğruların Hazret-i Allah” beyiti.

anlaşmazlığa düşünce, Kıbrıs mutasarrıflığına tayin edilmek suretiyle saraydan uzaklaştırıldı (1861). Burada başına bir yığın felâket geldi, ancak bir yıl sonra İstanbul’a dönebildi. 1865’te gizli Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin kurucuları arasında yer aldı; aynı zamanda Muhbir gazetesindeki yazılarıyla hükümetin politikasını sert bir dille eleştirdi. İkinci defa Kıbrıs’a tayini çıkınca, Mayıs 1867’de Nâmık Kemal’le birlikte gizlice Paris’e kaçtı. 1868’de Nâmık Kemal’le Londra’da Hürriyet gazetesini yayımlamaya başladı. Rüyâ ve Zafernâme gibi bir kısım eserlerini burada kaleme aldı. Ancak 1871’de Âlî Paşa’nın ölümünden sonra İstanbul’a geri dönebildi. 1876’ya kadar Şûrâ-yı Devlet üyesi olarak görev yaptı. II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden sonra Suriye valiliğine tayin edildi; buradan önce Konya’ya, daha sonra Adana valiliğine nakledildi. Mayıs 1880’de burada vefat etti, cenazesi Ulu Cami hazîresine defnedildi. Şinasi’den sonra Nâmık Kemal’le birlikte Tanzimat’tan sonraki yenileşme dönemi Türk edebiyatının öncü isimlerinden biri kabul edilen Ziya Paşa şair olarak bir yandan klasik felsefî geleneği sürdürürken, bir yandan da siyasî hicivleriyle dikkati çekmiştir. Hürriyet gazetesinde yayımladığı “Şiir ve İnşâ” (1868) makalesindeki görüşleriyle, bundan altı yıl sonra kaleme aldığı Harâbât mukaddimesindeki görüşleri arasındaki tezatlar dolayısıyla en yakın arkadaşı Nâmık Kemal’den

başlayarak birçok edebiyat tarihçisi tarafından tenkit edilmiştir. Başlıca eserleri: Külliyât-ı Ziya Paşa (1881), Terkîb-i Bend (1871), Engizisyon Tarihi (1882), Endülüs Tarihi (1886-87), Arz-ı Hâl (1909), Riyânın Encâmı (Molière’den, 1886). Kaynakça: Süleyman Nazif, İki Dost, İstanbul 1926; Şükrü Kurgan, Ziya Paşa-Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 1953; A. H. Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1967, s. 279-321; Kaya Bilgegil, Ziya Paşa Üzerinde Bir Araştırma, Ankara 1979; Önder Göçgün, Ziya Paşa’nın Hayatı, Eserleri, Edebî Şahsiyeti ve Bütün Şiirleri, Ankara 1987. ➢ABDULLAH UÇMAN

395 ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Kaynakça

Arşiv Kaynakları ve Yazma Eserler Ali Üsküdarlı Sicil Dosyası, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi. BOA, A. MKT. MHM, 9/23, tarih, 27 M 1265. BOA, DH. SAİD, 66/185. BOA, İrade-Dahiliye, 7 S 1265, nr. 10288. BOA, İrade-Dahiliye, nr 1367. BOA, İrade-Dahiliye, nr. 1426. BOA, İrade-Dahiliye, sene 1256, nr. 1015. BOA, İrade-Dahiliye, sene 1258, nr. 2826. BOA, İrade-Dahiliye, Tarih 21 RA 1264, nr. 8726. Ebûishakzâde Esad Efendi, Atrabü’l-âsâr, İÜ Ktp., TY, nr. 6204. Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Süleymaniye Ktp., Mikrofilm Arşivi, nr. 3681-3682. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr, I-V, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2305-2309. İlmiye Defteri, İÜ Ktp., TY, nr. 8879. İsmâil Ziyâeddin, Metâliü’l-âliye fî gurreti’l-gâliye, İÜ Ktp., TY, nr. 2486. İstanbul Şeriyye Sicilleri Arşivi, Evkaf-ı Humayun Müfettişliği, nr. 74. Mektûbîzâde Abdülaziz, Terâcim-i Ahvâl, İÜ Ktp., TY, nr. 2456. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Rektörlüğü Arşivi, Dosya nr. 92. Olcay, Osman Fevzi, Meşâhir-i Amasya, İÜ Ktp., TY, nr. 9382. Ünver, A. Süheyl, “İsmail Hakkı Altunbezer”, Süleymaniye Ktp., A. Süheyl Ünver, Dosya nr. 71. Y. PRK. AZJ 2 / 7.

Ansiklopediler Ana Britannica: Genel Kültür Ansiklopedisi, I-XXII, İstanbul 1986-90. Aylık Ansiklopedi (yay. Server İskit), I-V, İstanbul 1944-50. Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Bestekarları Ansiklopedisi (ed. Nihat Uzcan), İstanbul 1978. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, I-VIII, İstanbul 1993-95.

Encyclopédie de l’Islam (nouvelle édition), I-XI, Leiden 1954 –2002. Gövsa, İbrahim Alâeddin, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul, ts. [1946]. Grand Master Ansiklopedisi, İstanbul 1992. Hayat Ansiklopedisi, İstanbul, ts. Işık, İhsan, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, I-X, Ankara 2006. İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, İstanbul, ts. İslâm Ansiklopedisi (M.E.B.), I-XIII, İstanbul 1940-88. İslâm Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul 1970. İslimyeli, Nüzhet, Türk Plastik Sanatçıları Ansiklopedisi, Ankara 1967. İstanbul Ansiklopedisi, I-XI, İstanbul 1958-74. Müzik Ansiklopedisi, Ankara 1992. Öztuna, Yılmaz, Büyük Türk Mûsikisi Ansiklopedisi, I-II, Ankara 1990. Öztuna, Yılmaz, Türk Mûsikisi Ansiklopedisi, I-II, İstanbul 1969-76. Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, I-II, İstanbul 2001. The Encyclopaedia of Islam (new edition), I-XI, Leiden 1954-2002. Türk Ansiklopedisi, I-XXXIII, Ankara 1943-86. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, I-VIII, İstanbul 1976– 1998. Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, I-X, İstanbul 198385. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988 –. Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, I-II, İstanbul 1999.

Kitaplar 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr. Faik Reşit Unat), Ankara 1943. 1972-1973 Yıllarında Emekli Olan İÜ Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyeleri, İstanbul 1974. 20 Yılın Ardından Mehmet Kaplan (haz. Sema Uğurcan), İstanbul 2007. 40. Sanat Yılında Avni Anıl: Hayatı, Eserleri, Yazılanlar, Yazdıkları, İzmir 1984. üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi

397

KAYNAKÇA

40. Sanat Yılında Mesut Cemil, [baskı yeri yok] 1952. 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul 1950-55. 70. Yıldönümünde Lozan, Ankara, ts. 80. Yılında 2003 Penceresinden Lozan: Sempozyum Bildirileri, Ankara 2005. A’dan Z’ye Kurtuluş Savaşı ve Atatürk Dönemi, İstanbul 2005.

398

Abdurrahman Şeref, Târih Musâhabeleri, İstanbul 1340. Abdülfettah Şefkat Efendi, Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271. Abdülhamid’in Hatıra Defteri, İstanbul 1960. Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1970. Afyoncu, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, İstanbul 2007. Ahmed Câvid, Verd-i Mutarrâ, İstanbul 1271. Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), I-IV, Ankara 1953-57. Ahmed Cevdet Paşa, Ma‘rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980. Ahmed Cevdet Paşa, Târih, İstanbul 1309. Ahmed Lutfî, Târih (nşr. Münir Aktepe), Ankara 1988. Ahmed Lutfî, Târih, İstanbul 1290-1328. Ahmed Refik, Âlimler ve Sanatkârlar, İstanbul 1974. Ahmed Refik, Fatma Sultan, İstanbul, ts. Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, İstanbul 1332. Ahmed Refik, Tesâvîr-i Ricâl, İstanbul 1331. Ahmed Resmî, Halîkatü’r-rüesâ, İstanbul 1269. Ahmed Resmî, Hamîletü’l-küberâ (nşr. Zeynep Aycibin, TTK Belleten içinde), XXII/26 (2002), s. 214-215. Ahmed Rifat Efendi, Devhatü’l-meşâyih maa zeyl, İstanbul, ts., İstanbul 1978. Ahmed Rifat Efendi, Osmanlı Toplumunda Sâdât -ı Kirâm ve Nakibüleşrâflar: Devhatü’n-nukabâ (haz. Hasan Yüksel – M. Fatih Köksal), Sivas 1998. Ahmet Fehim, Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları (haz. Hafi Kadri Alpman), İstanbul 1977. Ak, Ahmet Şahin, Türk Musikisi Tarihi, İstanbul, ts. Akdemir, Salih, Cumhuriyet Dönemi Kur’an Tercümeleri, Ankara 1989. Akgündüz, Ahmet, Arşiv Belgeleri Işığında Silistreli Süleyman Hilmi Tunahan, İstanbul 1997. Akı, Niyazi, Yakup Kadri Karaosmanoğlu (İnsan, Eser, Fikir, Üslûp), İstanbul 1960. Akıncı, Gündüz, Abdülhak Hâmid Tarhan-Hayatı, Eserleri ve Sanatı, Ankara 1954. Aksoy, Ömer Âsım, Mütercim Âsım: 1755-1819, Ankara 1962. Aksüt, Sadun, 500 Yıllık Türk Musikisi Antolojisi, İstanbul 1967. Aksüt, Sadun, Alkışlarla Geçen Yıllar, İstanbul 2000. Aksüt, Sadun, Türk Mûsikisinin 100 Bestekârı, İstanbul 1993. Aktaş, Şerif, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ankara 1987. Aktepe, Münir, Patrona İsyanı 1730, İstanbul 1958. Alangu, Tahir, 100 Ünlü Türk Eseri, İstanbul 1974. Albayrak, Sadık,Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1981. Âlî Mustafa Efendi, Menâkıb-ı Hünerverân (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal), İstanbul 1926. Alparslan, Ali, Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara 1996. Alparslan, Ali,Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999. Alpman, Hafi Kadri, Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları, İstanbul 1977. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Alpman, Hafi Kadri, Portreler, İstanbul 1972. Altuner, Nuran, Safâî ve Tezkiresi (doktora tezi, 1989), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara 1972. And, Metin, Osmanlı Tiyatrosu: Kuruluşu – Gelişimi – Katkısı, Ankara 1976. And, Metin, Tanzimat ve İstibdat Dönemi Türk Tiyatrosu, Ankara 1972. Anıl, Avni, Anılar ve Belgelerle Musikimiz Sözlüğü, İstanbul 1981-82. Anonim Osmanlı Tarihi (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 2000. Arseven, Celal Esad, Türk Sanatı Tarihi, İstanbul, ts. Âsaf Hâlet Çelebi Kitabı (haz. Hüseyin Su- İlyas Dirin-Şaban Özdemir), Ankara 2003. Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ (nşr. G. Meredith-Owens), London 1971. Atabey, Fahri, Asya’nın Avrupa’ya Bakan Penceresi Üsküdar ve Hizmetlerim, İstanbul 1973. Atasoy, Nurhan, Kont Ostrorog’dan Rahmi Koç’a Boğaziçi’nde Bir Yalının Hikâyesi, İstanbul 2004. Atay, Falih Rıfkı, Başveren İnkılâpçı, İstanbul 1954. Ateş Kuşu Semiha Berksoy (ed. Dikmen Gürün), Ankara 2010. Ayaşlı, Münevver, Dersaadet, Ankara 1975. Ayhan, Ece, Başıbozuk Günceler, İstanbul 2003. Ayni, Mehmet Ali, Türk Azizleri I: İsmail Hakkı, İstanbul 1944. Ayvazoğlu, Beşir, Büyük Ağa Tarık Buğra, İstanbul 2006. Ayvazoğlu, Beşir, Kainatça Tanınmış Türk Şiir Kralı Florinalı Nazım ve Şaşalı Edebi Hayatı, İstanbul 2008. Ayvazoğlu, Beşir, Neyin Sırrı Hâlâ Hasret, İstanbul 2002. Ayvazoğlu, Beşir, Peyami: Hayatı, Sanatı, Felsefesi, Dramı, İstanbul 2008. Ayvazoğlu, Beşir, Üsküdarlı Akif, İstanbul 2006. Ayverdi, Ekrem Hakkı, Fâtih Devri Hattatları ve Hat Sanatı, İstanbul 1953. Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (çev. Coşkun Üçok), Ankara 1982. Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l- müellifîn ve âsârü’l-musannifîn, I (nşr. Kilisli Muallim Rifat – İbnülemin Mahmud Kemal); II (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal – Avni Aktuç), İstanbul 1951-55, Tahran 1387/1967. Baltacıoğlu, Ismayıl Hakkı, Türklerde Yazı Sanatı, Ankara 1958. Baraz, Mehmed Rebii Hatemi, Beylerbeyi : Teşrifat Meraklısı Beyzade Takımının Oturduğu Bir Kibar Semt, I-II, İstanbul 1994. Baraz, Mehmed Rebii Hatemi – Demircan, Zeynep, Çengelköy’de Tarih, İstanbul 2004. Başkan, Seyfi, Ondokuzuncu Yüzyıldan Günümüze Türk Ressamları, Ankara 1991. Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Bestekarları Ansiklopedisi, İstanbul 1978. Batı Tekniğiyle Yazan 60 Türk Bağdar (haz. Gültekin Oransay), Ankara 1965. Batur, Muhsin, Anılar ve Görüşler, İstanbul 1985. Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, İstanbul 1968. Baykara, Tuncer, Zeki Velidi Togan, Ankara 1989.

KAYNAKÇA

Bayrak, M. Orhan, İstanbul’da Gömülü Meşhur Adamlar: 1453-1978, Ankara 1979. Behcetî İsmâil Hakkı Üsküdârî, Merâkid-i Mu‘tebere-i Üsküdar (nşr. Bedii N. Şehsuvaroğlu), İstanbul 1976. Behmoaras, Liz, Mazhar Osman: Kapalı Kutudaki Fırtına, İstanbul 2001. Beliğ, İsmail, Nuhbetü’l-âsâr li-zeyli Zübdetü’l-eş‘âr (haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu) Ankara 1999. Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978. Bilgegil, Kaya, Abdülhak Hâmid’in Şiirlerinde Ledünnî Meselelerden: Allah, Ankara 1959. Bilgegil, Kaya, Harâbât Karşısında Nâmık Kemal, İstanbul 1972. Binark, İsmet, Sâmiha Ayverdi Bibliyografyası, İstanbul 1999. Biret, İsmail, Komik-i Şehir Naşit Bey ve Çocukları, İstanbul 2005. Birinci, Ali, Tarihin Gölgesinde: Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât, İstanbul 2001. Birinci, Necat, Menemenlizâde Mehmed Tâhir, Ankara 1988. Birinci, Necat, Nâbizâde Nâzım, Ankara 1987. Birsel, Salah, Kahveler Kitabı, Ankara 1983. Birsel, Salah, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, Ankara 1982. Bolay, Süleyman Hayri, Ferid Kam, Ankara 1988. Boyar, S. Pertev, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları, Ankara 1948. Bozok, Salih, Yaveri Atatürk’ü Anlatıyor, İstanbul 2001. Bozok, Salih – Bozok, Cemil S., Hep Atatürk’ün Yanında, İstanbul 1985. Bölük, Gülderen, İstanbul’un 100 Fotoğrafçısı, İstanbul 2009. Bursalı Mehmed Tâhir, Mevlânâ eş-Şeyh İsmâil Hakkı elCelvetî, İstanbul 1329. Bursalı Mehmed Tâhir,Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1333-42, Heppenheim-Bergstrasse 1971. Canlı Tarihler: Lemi Atlı, Hatıraları, İstanbul 1947. Cebesoy, A. Fuat, Siyasi Hatıralar, İstanbul 1957. Celal Hoca, İstanbul 1962. Celâl, Melek, Şeyh Hamdullah, İstanbul 1948. Cemâleddin Mehmed, Âyîne-i Zurefâ, İstanbul 1314. Cepheden Meclise (haz. Hülya Yarar-Mustafa Delialioğlu), Ankara 1999. Cevher, M. Hakan, Şerif Muhiddin Targan, Hayatı-Besteciliği-Eserleri, İzmir 1993. Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Rasathaneleri, İstanbul 1973. Çalışlar, Aziz, Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara 1995. Çalışlar, İpek, Halide Edip-Biyografisine Sığmayan Kadın, İstanbul 2010. Çankaya, Mücellidoğlu Ali, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Ankara 1968. Çelik, Hüseyin, Ali Suavi ve Dönemi, İstanbul 1994. Çeri, Bahriye, Münevver Ayaşlı Romanları, Paris 2008. Çötelioğlu, Aysel, İstanbul’un 100 Ressamı, İstanbul 2009

Danişmend, İsmail Hâmi, Ali Suavi’nin Türkçülüğü, İstanbul 1942. Danişmend, İsmail Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-IV; V: Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri, İstanbul 1971-72. Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995.

Deliorman, Altan, Işıklı Hayatlar, İstanbul 2004. Deliorman, Altan, Tanıdığım Atsız, İstanbul 1976. Demir, Remzi – Atılgan, Doğan, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ve Türkiye’de Beşeri Bilimlerin Yeniden İnşası, Ankara 2008. Demiroğlu, Faiz, Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, İstanbul 1955. Derman, M. Uğur, Edebi ve Hattı ile Ali Alparslan, İstanbul 2010. Derman, M. Uğur, İslâm Kültür Mirasında Hat Sanatı, İstanbul 1992. Derman, M. Uğur, Sabancı Koleksiyonu, İstanbul 1995. Derman, M. Uğur, Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul 2002. Derman, M. Uğur,Türk San’atında Ebrû, İstanbul 1977. Derman, M. Uğur, Ressam Ali Rızâ Bey’in İstanbul’u, Ankara 1977. Destarî Salih Tarihi: Patrona Halil Ayaklanması Hakkında Bir Kaynak (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962. Dilâverzâde Ömer, Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271. Dizdaroğlu, Hikmet, Nâmık Kemal, İstanbul 1971. Doğumunun 170. Yılında Uluslararası Nâmık Kemal Sempozyumu (20-22 Aralık 2010, Tekirdağ Nâmık Kemal Üniversitesi), I-II, Ankara 2010. Donbay, Ali, Orhan Seyfi Orhon: Hayatı, Gazeteciliği, Fikrî ve Edebî Şahsiyeti, Eserleri (doktara tezi, 1998), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. Duran, Gülnur, Ali Üsküdârî: Tezhip ve Ruganî Üstâdı, Çiçek Ressamı, İstanbul 2008.

Ebcim, Nedret, Kuzguncuk, İstanbul 2009. Ebü’l-Ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul 1966. Ediboğlu Baki Süha, Ünlü Türk Bestekârları, İstanbul 1962. Eldem, Halil Ethem, Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu, Ankara 1979. Eldem, Halil Ethem,Köçeoğlu Yalısı Bebek Bağaziçi, İstanbul 1977. Eldem, Halil Ethem,Türk Evi, İstanbul 1984. Enderunlu Vâsıf Divanı (haz. Rahşan Gürel), İstanbul, ts. Enginün, İnci, Abdülhak Hâmid, İstanbul 2001. Enginün, İnci,Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, İstanbul 2001. Enginün, İnci,Halide Edip’in Eserlerinde Doğu-Batı Meselesi, İstanbul 1978. Erdenen, Orhan, Boğaziçi Sahilhaneleri I: Anadolu Yakası, İstanbul 2006. Ergin, Osman Nuri, Muallim M. Cevdet´in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul 1937. Ergun, Sadettin Nüzhet, Ali Cânib-Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1937. Ergun, Sadettin Nüzhet,Türk Musikisi Antolojisi, I-II, İstanbul 1942-43. Ergun, Sadettin Nüzhet,Türk Şairleri, I-III, İstanbul 193645. Ertan, Güler, Fotoğraf Sanatı ve Türkiye, İstanbul 1995. Ertaylan, İsmail Hikmet, Abdülhak Hâmid, İstanbul 1932. Ertaylan, İsmail Hikmet,Nâbizâde Nâzım, İstanbul 1933. Ertaylan, İsmail Hikmet,Türk Edebiyatı Tarihi, Bakü 1926. Erünsal, İsmail E., Türk Kütüphaneleri Tarihi II: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara 1988. Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-endûz’u (haz. Rıza Oğraş), Burdur 2001. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

399

KAYNAKÇA

Eşref Edip, Mehmet Âkif, İstanbul 1357/1938. Evkaf-ı Hümâyun Nezâretinin Tarihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul 1335. Evren, Burçak, Sigmund Weinberg: Türkiye’ye Sinemayı Getiren Adam, İstanbul 1995. Evren, Burçak, Türk Sinemasının Doğum Günü: Bir SavaşBir Anıt-Bir Film, İstanbul 2003. Evrimer, Rifat Necdet, Fecr-i Âtî Şairleri: Emin Bülend, İstanbul 1958. Ezgi, Suphi, Nazari-Ameli Türk Musikisi, I-V, İstanbul 193353. Fatîn Efendi, Tezkire-i Hâtimetü’l-eş‘âr, İstanbul 1271. Felek, Burhan, Hayal Belde Üsküdar, İstanbul 1987. Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989. Filmer, Cemil, Hatıralar: Türk Sinemasında 65 Yıl, İstanbul 1984. Finn, Robert P., The Early Turkish Novel: 1872-1900, İstanbul 1984. Fuat, Memet, Gölgede Kalan Yıllar, İstanbul 1998. Gazimihal, Mahmud Ragıp, Türk Askerî Muzıkaları Tarihi, İstanbul 1955. Gencer, Ali İhsan, Bahriyede Yapılan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezâretinin Kuruluşu, İstanbul 1985. Gibb, Elias J. W., A History of Ottoman Poetry, I-VI, London 1958. Goldie, Sue, I Have Done My Duty: Florence Nightingale in the Crimean War, 1854-56, Manchester 1987. Gökmen, Mustafa, Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1991. Gölpınarlı, Abdülbaki, Melâmîlik ve Melâmiler, İstanbul 1931. Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1953. Gövsa, İbrahim Alâeddin, Meşhur Adamlar: HayatlarıEserleri, İstanbul 1933-1936. Gülersoy, Çelik, Kırk Yıl Olmuş, İstanbul 1989. Gündem, Bülend, Yesâri Âsım Arsoy: Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1995. Güngör, Semih, Asaf Hâlet Çelebi, İstanbul 1985. Güntürkün, Nazan, Halide Edip ile Adım Adım, Ankara 1974. Güvemli, Zahir, Sabancı Resim Kolleksiyonu, İstanbul 1987. Güven, Güler, Sami Paşazâde Sezayi ve Eserleri, İstanbul 2009.

400

Habîb, Hat ve Hattatân, İstanbul 1305. Halikarnas Balıkçısı, Mavi Sürgün, Ankara 1986. Harp Akademileri’nin 120 Yılı: Şeref Dolu Yıllar 1848-1968, Ankara 1968. Hasan Çelebi (Kınalızâde), Tezkiretü’ş- şuarâ (nşr. İbrahim Kutluk) Ankara 1981. Haskan, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, I-III, İstanbul 2001. Haslip, Joan, Bilinmeyen Taraflariyle Abdülhamid (çev. N. Kuruoğlu), İstanbul 1964. Hattat Hâmid Aytaç Kitabı (haz. İsmail Yazıcı), İstanbul 2002. Hızarcı, Suat, Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 1957. Hoca Ali Rızâ (haz. Ömer Faruk Şerifoğlu), İstanbul 2005. Hovhannesyan, Sarkis Sarraf, Payitaht İstanbul’un Tarihçesi, İstanbul 1997. ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

Huyugüzel, Ömer Faruk, Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araştırma, İzmir 1984. Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281. Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Selâtîn (nşr. Fahri Çetin Derin), İstanbul 1978. Hüseyin Kazım Kadri, Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Hatıralarım (haz. İsmail Kara), İstanbul 1991. Hüseyin Tugi, Musibetnâme (nşr. Nezihi Aykut), Ankara 2010. Hüseyin Vassâf, Kemal-nâme-i İsmail Hakkı (Bursevi Biyografisi) (haz. Murat Yurtsever) Bursa 2000. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz), İstanbul 2006. Işık, İhsan, Yazarlar Sözlüğü, İstanbul 1998. İlmiyye Salnâmesi, İstanbul 1334. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar, I-XII (I-IV), İstanbul 1940-53. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, IXII, İstanbul 1930-42. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Hoş Sadâ, İstanbul 1958. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Kemâlü’l-İsme, İstanbul 1328. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Hattatlar, İstanbul 1955. İpekten, Haluk, Enderunlu Vâsıf, Ankara 1989. İrepoğlu, Gül, Feyhaman Duran, İstanbul 1986. İrtem, Süleyman Kâni, Türk Kemankeşleri, İstanbul 1938. İshakoğlu-Kadıoğlu, Sevtap, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Tarihçesi (1900-1946), İstanbul 1998. İslâm Kültür Mirasında Hat San’atı (haz. M. Uğur Derman), İstanbul 1992. İslimyeli, Nüzhet, Asker Ressamlar ve Ekoller, Ankara 1965. İsmâil Belîğ, Nuhbetü’l-âsâr li-Zeyli Zübdeti’l-eş‘ar (haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu), Ankara 1999. İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (953/1546 Tarihli) (nşr. Ö. Lutfi Barkan–E. Hakkı Ayverdi), İstanbul 1970. İz, Mâhir, Yılların İzi, İstanbul 1975. İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997. Kabacalı, Alpay, Yüzyıllar Boyunca Kültür Başkenti İstanbul’un Seçkin Kültür İnsanları, İstanbul 2009. Kahraman, Alim, Türk Edebiyatında Üsküdar, İstanbul 2003. Kahraman, Alim, Üsküdar Zaman Aynasında/Türk Edebiyatında Üsküdar, İstanbul 2003. Kahraman, Alim, Yahya Kemal Beyatlı, İstanbul 2008. Kahraman, Alim, Yürek Safında Bir Şair: Cahit Zarifoğlu, İstanbul 2003. Kahvecioğlu, Safiye Şeyda,Musikişinas Osmanlı Saray Hanımları (lisans bitirme tezi, 2008), MÜ İlâhiyat Fakültesi. Kalaycıoğlu, Rahmi, Türk Mûsikisi Bestekârları Külliyâtı, Sayı 25: İsmail Hakkı Nebiloğlu, İstanbul 1969. Kalaycıoğlu, Rahmi, Türk Mûsikisi Bestekârları Külliyatı, Sayı 5: Tanburî Selâhattin Pınar, İstanbul 1960. Kalaycıoğlu, Rahmi, Türk Musikisi Bestekârları Külliyatı, Sayı: 18, Yesâri Âsım Arsoy, İstanbul 1962. Kandemir, Kendi Ağzından Rızâ Tevfik, İstanbul 1943. Kaplan, Mehmet, Cumhuriyet Devri Türk Şiiri, İstanbul 1973. Kaplan, Mehmet,Edebiyatımızın İçinden, İstanbul 1978.

KAYNAKÇA

Kaplan, Mehmet,Nâmık Kemal (Hayatı ve Eserleri), İstanbul 1948. Kaplan, Mehmet,Şiir Tahlilleri, İstanbul 1969. Kara, İsmail, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul 1987. Kara, Mustafa, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1993. Karaçam, İsmail, Kur’an Kursundan İlâhiyata Din Hizmetinde Bir Ömür, Hatıralar, İstanbul 2009. Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları, Ankara 1942. Karaman, Hayrettin, Bir Varmış Bir Yokmuş: Hayatım ve Hatıralar, İstanbul 2008. Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, I-II, İstanbul 1961. Keramet, Salih Nigâr, Halife II. Abdülmecid, İstanbul 1964. Kerman, Zeynep, Halit Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Batılı Yaşayış Tarzı, İstanbul 2008. Kerman, Zeynep, Samipaşazâde Sezai, Ankara 1986. Kılıç, Atabey, Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî ve Divanı, İstanbul 2004. Kırımlı, Bilâl, Âsaf Hâlet Çelebi, İstanbul 2000. Kısakürek, Necip Fâzıl, O ve Ben, İstanbul 1992. Kısakürek, Necip Fâzıl, Son Devrin Din Mazlumları, İstanbul 1969. Koçakoğlu, Bedia, Aşkın Şizofrenik Hali Sevim Burak, İstanbul 2009. Koçu, Reşat Ekrem, Yeniçeriler, İstanbul 1964. Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi, I-II, İstanbul 1976-77. Kömürciyan, Eremya Çelebi, XVII. Asırda İstanbul Tarihi (çev. Hrand Andreasyan), İstanbul 1988. Kudret, Cevdet, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman, Ankara 1967. Kumbaracılar, İzzet, İstanbul Sebilleri, İstanbul 1938. Kuntay, Mithat Cemal, Mehmet Âkif, İstanbul 1939. Kuntay, Mithat Cemal, Sarıklı İhtilâlci Ali Suavi, İstanbul 1946. Kurdakul, Şükran, Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, Ankara 1973. Kurdoğlu, Veli Behçet, Şair Tabibler, İstanbul