Sand Creek 1864 9788311106765, 8311106762 [PDF]

Zitiervorschau

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: 022 45 70 306, 022 652 27 01 fax 022 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected] www.ksiegarnia.bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Korektor: Teresa Kępa

© Copyright by Jarosław Wojtczak, Warszawa 2007 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2007

ISBN 978-83-11-10676-5

WSTĘP

Problemy Amerykanów z rdzennymi mieszkańcami Wiel­ kich Równin wiążą się ściśle z kolonizacją, która wymagała coraz więcej ziemi pod osadnictwo. Presja na zdobycze terytorialne miała swój początek na Wschodzie. W miarę zasiedlania wschodnich obszarów Stanów Zjednoczonych, Indianie zostali zmuszeni do wędrówki ✓ na Zachód. Gwałtowny napływ osadników na ziemie Środkowego Zachodu spowodował nowe konflikty z Indianami. Żeby zapewnić przestrzeń życiową dla plemion indiańskich i ziemię pod osadnictwo białych ludzi, rząd amerykański wprowadził system rezerwatów. Na początku rezerwaty były przeznaczone wyłącznie dla Indian. Były miejscem azylu, gdzie mogli żyć zgodnie ze swymi odwiecznymi zwyczajami i znaleźć schronienie przed białymi. Z punktu widzenia Amerykanów rezerwaty stanowiły jedyną alternatywę dla eksterminacji Indian. Obszary pozostające poza obszarem rezerwatów przyznano Indianom jako tereny łowieckie, ale przestały one stanowić ich wyłączną domenę. Ziemie te, uznane za „własność państwową” (public lands ), przeznaczono do wspólnego użytku z białymi. Ponieważ „wspólne terytoria” nie miały określonych granic, a biali nie mogli się pogodzić

z traktowaniem ich jako nieużytki, stały się przedmiotem eksploracji i osadnictwa. To godziło w podstawy bytu plemion indiańskich utrzymujących się głównie z polowania na dziką zwierzynę. W ten sposób między przedstawicielami obu ras zrodził się zasadniczy konflikt na tle ziemi. Aby go rozwiązać rząd amerykański uznał, że Indianie powinni skupić się wyłącznie w rezerwatach. W zamian za zgodę Indian na takie rozwiązanie, władze zobowiązały się do ich ochrony i utrzymania. Zgodnie z tym punktem widzenia rząd Stanów Zjednoczonych i armia przyjęły określać tych Indian, którzy dali się umieścić w rezerwatach mianem „przyjaz­ nych” lub „pokojowych”, a tych, którzy się przed tym bronili, mianem „wrogich”. Obszar stanowiący przedmiot konfliktu mieścił się zasad­ niczo w granicach tzw. zakupu Luizjany, czyli terytorium sprzedanego przez Francję Stanom Zjednoczonym w roku 1803 '. W wyniku inkorporacji Luizjany państwo amerykań­ skie podwoiło swoją wielkość. Do końca XIX w. z obszaru tego wyłoniły się nowe stany: Arkansas, Missouri, Iowa, Nebraska, Dakota Południowa i Północna, a także Teryto­ rium Indiańskie oraz część Minnesoty, Kansas, Kolorado, Montany, Wyoming i Luizjany (stan noszący tę samą nazwę, stanowiący zaledwie fragment omawianego ob­ szaru). Razem z Luizjaną w granicach USA znaleźli się jej mieszkańcy, wśród nich mieszkający tam Indianie. Chociaż Amerykanie powitali cesję Luizjany z radością, nie mogła ich ona w pełni zadowolić. Rząd amerykański stanął bowiem wobec konieczności rozwiązania problemu Indian. Nowe terytorium dało Stanom Zjednoczonym nieograni­ czone możliwości rozwoju, a ich społeczeństwu dodało sił i energii. Na początku nieznany region położony na zachód od Missisipi, znany jako Pogranicze, przerażał większość Amerykanów i jawił się im jako zupełnie nienadający się dla 1

Za terytorium równe swojej powierzchni Stany Zjednoczone zapłaciły Francji 15 min dolarów, co daje 4 centy za jeden akr ziemi (4046,9 m2).

osadnictwa. Z tego powodu określano go także mianem Wielkiej Pustyni Amerykańskiej. Za prezydentury Thomasa Jeffersona rząd USA wspierał liczne wyprawy mające na celu zbadanie nowo pozyskanego terytorium Luizjany. Najszerzej zakrojoną ekspedycję badawczą poprowadzili na Zachód w latach 1804-1806 Meriweather Lewis i William Clark. Jej zadaniem była nie tylko eksploracja nowych ziem i wytyczenie drogi do Oceanu Spokojnego, ale także nawiązanie kontaktów handlowych z zamieszkującymi je plemionami indiańskimi. Początkowo wielu Amerykanów sądziło, że terytoria leżące na zachodzie na zawsze pozostaną we władaniu Indian. Jefferson wyrażał pogląd, że obszary na zachód od Missisipi zamieszkane przez Indian prawnie się im należą, a rząd powinien dążyć do przesiedlenia tam także Indian ze wschodu. Planował, że z czasem na tym terytorium mógłby zostać utworzony samodzielny stan indiański, którego miesz­ kańcy zasymilowaliby się z białą społecznością tworząc jeden wielki naród amerykański. Ustawa terytorialna z 1804 r. uprawniała prezydenta do podjęcia kroków w celu przy­ spieszenia emigracji wschodnich Indian za Missisipi oraz podziału obszaru Luizjany na dwie części wzdłuż 33 równoleżnika, z których północna część miała być prze­ znaczona wyłącznie dla Indian. Następcy Jeffersona uznali ten obszar za idealne miejsce do przesiedlenia tych plemion indiańskich, które wielu białych z Południa uważało za najtrudniejszą przeszkodę dla osadnictwa i rozwoju niewol­ nictwa w południowych stanach Unii (zwłaszcza „pięciu cywilizowanych plemion”: Czoktawów, Czikasawów, Kli­ ków, Czirokezów i Seminolów, które stanowiły znaczną część ludności Południa i niemałą siłę militarną). W 1825 r. z inicjatywy Johna Calhouna, sekretarza wojny w administ­ racji prezydenta Jamesa Monroego, linia rzeki Missisipi miała odtąd stanowić „stałą granicę indiańską” nieprze­ kraczalną dla białych. Biali ludzie nie mieli prawa handlować

na terenach indiańskich bez specjalnej licencji i nie mogli się tam osiedlać. Amerykańskie kresy długo uważano za jeden z najważniej­ szych czynników wspierających rozwój ideologicznego chara­ kteru Stanów Zjednoczonych. Większość Amerykanów akcep­ towała ideę ich całkowitego podboju, połączonego z przymu­ sową asymilacją bądź też eksterminacją ludności indiańskiej. Politykę ekspansji często próbowano uzasadnić w kategoriach „Objawionego przeznaczenia” (Manifest Destiny) — doktryny określającej anglo-amerykański ekspansjonizm jako przezna­ czenie i dziejową misję Ameryki. Mianem tym określano wyraźne, pochodzące od Boga prawo Stanów Zjednoczonych do całkowitego opanowania kontynentu północnoamerykańs­ kiego i ukształtowania go zgodnie ze swoimi zasadami. Przekonanie o dziejowym przeznaczeniu, które przesądziło ostatecznie los terytoriów leżących na zachodzie Ameryki, nie zrodziło się nagle. Koncepcja ta nie była nowością, gdyż już w czasie rewolucji amerykańskiej wielu wybitnych polityków dostrzegało na Zachodzie możliwości rozwoju kraju. Taka była geneza terminu „Objawionego przeznaczenia” i tezy o jego nieuchronności2. Kiedy „nieuchronność” amerykańskiej misji dziejowej zaczęła dotykać problemu Indian, poczęto szukać dla niej racjonalnego wytłumaczenia. Ostatecznego rozwiązania kwestii indiańskiej po wschodniej stronie Missisipi dostar­ czyła ustawa o przesiedleniu Indian z 1830 r. U jej podstaw legła popularna teza, że „intencją Stwórcy było wydobycie ziemi ze stanu natury i jej uprawianie”. Na tej podstawie przyjęto pogląd, że ponieważ Indianie nie są rolnikami, lecz myśliwymi, którzy nie potrafią zrobić właściwego użytku z ziemi, nie są uprawnieni do jej posiadania (kiedy jednak zaczęto pozbawiać terenów Indian w Georgii, gdzie ludność indiańska zmieniła tryb życia i zaczęła uprawiać 2

21-22.

James H o r s 1 e y, Washita, Genocide on the Great Plains, part I, s.

ziemię, amerykański gubernator uznał, że traktat określający warunki posiadania ziemi przez plemię Czirokezów przezna­ czał ją Indianom na tereny łowieckie, a skoro ci zaczęli ją uprawiać, złamali postanowienia układu i stracili w ten sposób prawo do ziemi). Doprowadziło to do masowego, przymusowego przesiedlenia wschodnich Indian na tereny leżące za rzeką Missisipi. Nadano im nazwę Terytorium Indiańskiego (Indian Territory) i w roku 1837 oddano w „wieczne” użytkowanie Indianom. Cała ta część Stanów Zjednoczonych na zachód od Missisipi, z wyjątkiem Luizjany (stan od 1818 r.), Missouri (1821) i Arkansas (1836), miała być krajem Indian „tak długo, jak zechcą go zamieszkiwać”. Zanim jednak udało się wprowadzić w życie akt z 1834 r., nowa fala osadników zasiedliła terytoria Wisconsin i Iowa. To z kolei zmusiło rząd federalny do przesunięcia „stałej granicy indiańskiej” z rzeki Missisipi do 95 południka (od Jeziora Leśnego na obecnej granicy USA i Kanady, do zatoki Galveston w Teksasie). Zeby utrzymać Indian za linią 95 południka i zapobiec penetracji terenów indiańskich przez białych, wybudowano linię posterunków wojskowych ciągną­ cą się od Minnesoty do Luizjany. Terytorium Indiańskie stało się synonimem cierpień i krzywdy Indian. Cztery z „pięciu cywilizowanych ple­ mion” (z wyjątkiem Seminolów) przyjęły europejski styl życia, jako sposób na przetrwanie wobec agresji białych. Groźbą, zdradą i siłą zmuszono te wielkie narody do pozostawienia dotychczasowej tradycji, domów i większości posiadanego dobytku i przejścia 1000 mil na zachód. Jedną po drugiej poszczególne grupy Indian z tych plemion wyzuto z ziemi i umieszczono w rezerwatach na terenie dzisiejszej Oklahomy i Kansas. Wypędzenie 60 000 ludzi w ciągu nieco ponad 10 lat nie ma precedensu w całej historii Stanów Zjednoczonych. Wielu z nich nigdy nie dotarło do miejsca przeznaczenia, znacząc naprędce wykopanymi groba­ mi drogę wzdłuż tak zwanego Szlaku Łez (Trail ofTears ).

Pozostałych pędzono pod strażą bez dostatecznej ilości pożywienia, ciepłej odzieży, ze stopami krwawiącymi od długich marszów. W trakcie tej zimowej wędrówki jedna czwarta Czirokezów zginęła w drodze z Georgii do Okla­ homy na skutek zimna, głodu i chorób. Ci, którzy odmówili przymusowej emigracji byli często ścigani i zabijani bez litości. Setki Krików i Seminolów, którzy uciekli na bagna Alabamy i Florydy padło ofiarą brutalnego polowania na ludzi. Pozostałych przy życiu zakuto w kajdany i przetran­ sportowano na Terytorium Indiańskie. Podobny los jak plemiona przesiedlone z południowego wschodu spotkał innych wschodnich Indian. Resztkom potężnych niegdyś leśnych Indian: Szaunisów, Sauków, Lisów, Kikapu, Ottawów, Huronów, Pottawatomich, Dela­ warów i innym, którzy przetrwali, wydzielono rezerwaty w Oklahomie i we wschodnim Kansas, gdzie musieli wieść ubogie życie pozbawionych ojczyzny uciekinierów. Wkrótce podążyli za nimi inni. Plemiona Quapaw, Oto i Osagów, zamieszkujące niegdyś dorzecze Missisipi i Missouri, przesunięto na zachód i osiedlono we wschodniej Oklaho­ mie. Na północ od nich osadzono półosiadłe plemiona Kansa, Ponka i Omaha. Ze wschodniego Teksasu i Luizjany wypędzono tych, co pozostali z rolniczych plemion Wichita, Waco i Caddo. Na zachód od terenów zajmowanych przez przesied­ lonych Indian ze Wschodu rozciągały się łowiska koczow­ niczych plemion z Wielkich Równin. Obszary zachodniej Oklahomy, wschodnia część Nowego Meksyku i północ­ no-zachodni Teksas były domeną Kiowów i Komanczów. Na północ od nich rozciągały się ziemie należące do Czejenów, Arapahów i Siuksów (Dakotów). Pomimo wysiłków amerykańska ekspansja poza linię Missisipi miała ograniczony charakter, a obszar Wielkich Równin aż do połowy XIX w. pozostał domeną Indian, traperów i z rzadka pojawiających się tam oddziałów wojska.

Sytuację zmieniła wojna z Meksykiem (1846-1848), w wy­ niku której Stany Zjednoczone wydarły południowemu sąsiadowi ponad połowę jego terytorium, wielka migracja do Oregonu oraz odkrycie złota w Kalifornii w 1849 r. W ciągu relatywnie krótkiego czasu ziemie, które kiedyś wydawały się mało atrakcyjne i niedostępne, stały się przedmiotem zainteresowania i wzmożonego osadnictwa. Indianie, którzy polowali wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych prze­ cinających Równiny i przyzwyczaili się do widoku nielicz­ nych białych handlarzy, traperów, misjonarzy lub żołnierzy uprawnionych do pobytu na ich terytorium, stanęli w obliczu rzeki wozów pełnych emigrantów. W 1854 r. powstały dwa nowe ogromne Terytoria: Kansas i Nebraska, w skład których weszła niemal cała kraina zamieszkana przez Indian z Równin. Zaledwie ćwierć wieku po ustanowieniu „stałej granicy indiańskiej” biali przekroczyli linię 95 południka i wtargnęli do kraju Indian. Kiedy w końcu lat 50. XIX w. odkryto złoto w górach Kolorado i gromady białych poszukiwaczy ruszyły przez Równiny na Zachód, a żyzne ziemie Kansas i Nebraski stały się terenem osadnictwa i obiektem zainteresowania kolei, na nowo podjęto wysiłki w celu usunięcia stamtąd wszystkich Indian. W 1862 r., mimo wojny secesyjnej, Kongres uchwalił ustawę o nadaniu ziemi, regulującą bezpłatny przydział osadnikom gruntów z „ziem publicznych”. Zanim zakończyła się pierwsza fala przesiedleń, zaczęła się już druga, a ziemia należąca do Indian stała się przedmiotem handlu i spekulacji. Początkowo drogę na Zachód próbowano otworzyć białym przy pomocy traktatów. To oznaczało, że Indianie musieli zrzec się swoich praw do ziemi i scedować je na rzecz rządu federalnego. Po ratyfikowaniu traktatu przez Senat nabyte terytoria stawały się „własnością państwową” i podlegały ustawom regulującym obrót ziemią. Bywało jednak, że ziemia należąca do Indian była odsprzedawana przez niektórych wodzów plemiennych bezpośrednio prywatnym osobom lub

spółkom bez nabywania statusu „własności państwowej” i bez żadnej kontroli ze strony władz. Wykorzystując niewiedzę i naiwność Indian, którzy często nie zdawali sobie sprawy ze znaczenia podpisywanych układów, nakłaniano ich do zrzeczenia się własności ziemi. Kolejne tereny indiańskie trafiały do rąk spekulantów, kompanii obrotu ziemią i towarzystw kolejowych, przynosząc zyski również stojącym za nimi skorumpowanym politykom. Niemały udział w tej grabieży miało Biuro do spraw Indian. Urząd, którego misją miało być prowadzenie polityki wobec Indian i chronienie ich przed nieuczciwoś­ cią białych, od początku stał się narzędziem, za pomocą którego Stany Zjednoczone narzucały swoją wolę plemio­ nom indiańskim. Nieliczni uczciwi urzędnicy byli solą w oku elit politycznych i kół gospodarczych, dla których Indianie byli tylko uciążliwą przeszkodą na drodze do rozwoju kraju. Kiedy zawodziły traktaty, poszukiwanie nowych ziem na Zachodzie oznaczało wojnę. Zamieszkujące Wielkie Rów­ niny dumne i wolne plemiona Indian, patrzące pogardliwie na swych braci ze Wschodu, którzy poddali się białym, nie zamierzały rezygnować z własnej ziemi. Wojna pociągnęła za sobą tragedię tysięcy ludzi. Nie tylko dlatego, że starły się w niej dwie cywilizacje, z których jedna od początku skazana była na zagładę. Także dlatego, że stosowano w niej najbardziej brutalne metody zniszczenia. Rozmyślne szerzenie chorób, wybijanie potężnych stad bizonów, uży­ wanie zatrutego alkoholu do niszczenia woli i oporu Indian oraz zabijanie kobiet i dzieci powiększyło tylko rozmiar tragedii, która stała się czymś więcej niż tylko nieuchron­ nym zderzeniem dwóch kultur i rywalizujących sposobów życia. Miejsca takie jak dolina rzeki Bear River w Idaho, potok Sand Creek w Kolorado, dolina rzeki Washita w Oklahomie, czy brzegi strumienia Wounded Knee w Dakocie Południowej, na zawsze pozostaną symbolem

krwawej eksterminacji i śmierci ludzi, których jedyną winą było to, że bronili tradycji i ziemi swych przodków. Amerykański pisarz L. P. Brockett zajmujący się prob­ lematyką migracji na Zachód napisał w książce „Nasze Zachodnie Imperium”: „Możemy uznać za bezsporny fakt, że na początku dwudziestego wieku Indianin, szczególnie w swojej nomadycznej postaci, przestanie być niepokojącym czynnikiem na Zachodzie. Liczebność plemion zmniejsza się w gwał­ towny sposób. W 1860 r. w granicach Stanów Zjednoczo­ nych było ich nieco ponad 500 000. W 1870 r. ich liczba spadła do 383 000. W 1878 r. było ich już tylko 275 000, a spis z 1880 r. wykazał niewiele więcej niż 250 000. Gdyby ta tendencja się utrzymała, wymarliby całkowicie przed rokiem 1900. To mało prawdopodobne, ale i tak będzie ich zbyt mało, by mieli jakiekolwiek znaczenie. Takie są prawa natury i jest to tylko kwestia czasu, ale trzeba przyznać, że przez prawie całe obecne stulecie nasz rząd przyspieszał to zjawisko”3. Opierając się na takich opiniach przewidywano, że do 1935 r. Stany Zjednoczone zamkną rozdział swojej „ginącej rasy”. Na szczęście te pesymistyczne prognozy nie spraw­ dziły się. Rdzenni Amerykanie nie zniknęli. Począwszy od 1890 r. liczba ludności indiańskiej w USA z najniższego poziomu około 240 000 zaczęła systematycznie rosnąć. Jeśli liczby stanowią o sile, to potęga Indian wzrasta. W 1970 r. przybyło ich o ponad 50%, 10 lat później o 70%, a w 1990 r. o jedną trzecią. Liczba Amerykanów, którzy choć trochę uważają się za Indian wynosi obecnie przeszło 4 000 000 (w tym 2 500 000 to Indianie czystej krwi). Ludność indiańską można uznać za najszybciej rosnącą mniejszość Stanów Zjednoczonych. Przez ponad 100 lat Indianie w USA wegetowali w cie­ niu białego człowieka. Ujarzmieni, pozbawieni poczucia ' Ibidem, s. 5-6

godności i tożsamości, próbowali przetrwać z rządowych zapomóg. Dziś sytuacja się zmienia. W rejestrach władz federalnych widnieją 562 szczepy, a amerykańscy Indianie stanowią 1,5% ludności kraju. Coraz częściej sięgają do dziedzictwa swoich przodków i na nowo odczuwają dumę z tego, że są Indianami. To odrodzenie zaczęło się od politycznej aktywizacji lat 60. XX w., kiedy po okresie ujarzmienia wzrosły wpływy organizacji Red Power (Czer­ wona Siła). Indianie mocnym głosem zażądali suwerenno­ ści i wzmogli wysiłki w celu odzyskania swego dziedzic­ twa. Głównym polem walki pozostaje własność ziemi. Konfiskata terytoriów indiańskich, którą ułatwiło federalne ustawodawstwo z lat 1887-1934, oddające ziemie po­ szczególnych plemion indywidualnym właścicielom, do­ prowadziła do sprzedania lub wydzierżawienia jej części białym (obecnie stanowią oni blisko połowę ludności rezerwatów). Dysponując większą świadomością i siłą ekonomiczną — zasilane w części z dochodów z kasyn gry — plemiona toczą prawne i polityczne batalie o większą kontrolę nad swoimi terytoriami. Patrząc kategoriami przyszłości wiele z nich poszukuje środków na ponowne wykupienie terenów zarezerwowanych kiedyś dla Indian. Zmianie ulega także stereotyp Indianina w świadomości przeciętnego Amerykanina. Przejawem tego staje się moda na poszukiwanie indiańskich korzeni i stopniowe elimino­ wanie z oficjalnego słownictwa nazwy Indianie, którą coraz częściej zastępuje się określeniem tubylczy Amery­ kanie (Native Americans) lub pierwsi mieszkańcy Ameryki (First Nations). Według raportu naukowców z uniwersytetu w Harvardzie z końca lat 90. XX w. „zasadniczą cechą indiańskiej Ameryki u progu nowego milenium jest parcie Indian do samostanowienia”.

INDIANIE WIELKICH RÓWNIN

CZEJENOWIE I ICH SPRZYMIERZEŃCY

Wielkie Równiny Ameryki Północnej (Great Plains) są prawdziwym sercem kontynentu. Ciągną się szerokim pasem na przestrzeni 3000 km od środka kanadyjskich prowincji Alberta i Saskatchewan, niemal pod samą granicę meksykańską w środkowym Teksasie. Na wschodzie gra­ niczą z doliną rzeki Missisipi, na zachodzie dochodzą do podnóży Gór Skalistych. Cały ten obszar roił się kiedyś od dzikich zwierząt: bizonów, antylop, jeleni, wilków, kojotów i niedźwiedzi. Główny system rzeczny biegł z zachodu na wschód, ku potężnym rzekom Missouri i Missisipi. Wielkie Równiny, których wschodni skraj graniczył z żyznymi, trawiastymi obszarami zwanymi Prerią (franc. prairie — łąka), obejmują swym zasięgiem ogromny jałowy obszar o powierzchni około 2 600 000 km2. Tereny te były od końca XVII w. ojczyzną kilkunastu typowych koczowniczych plemion indiańskich, mówią­ cych różnymi językami i opierających swój byt na polowaniu na bizony. Większość tych plemion przywęd­ rowała tu ze wschodu i północnego wschodu, wypierana stamtąd przez posiadające już broń palną ludy Kri

i Czipewejów z zachodniego regionu Wielkich Jezior. Te z kolei ustępowały przed ekspansją potężnej Ligi Irokezów 1 i białych kolonizatorów. Zdobywszy konie, które do Ameryki sprowadzili Hisz­ panie i które szybko się rozmnożyły, piesi wędrowcy przekształcili się w doskonałych konnych myśliwych. Spośród nich mieli się wywodzić w niedalekiej przyszłości najdzielniejsi i najsłynniejsi wojownicy prowadzący bez­ nadziejną walkę z cywilizacją białych ludzi. Większość plemion z Wielkich Równin i Prerii należała do grupy językowej Sju (Siouan ), wywodzącej swą nazwę od Siuksów (Dakotów). Były to plemiona: Siuksów, Assiniboinów, Iowa, Kansa, Mandanów, Missouri, Omaha, Osagów, Oto, Ponka i Wron (Crow ). Drugą licznie re­ prezentowaną grupą językową byli Algonkinowie. Do grupy algonkińskiej należały plemiona: Arapahów, Czarnych Stóp, Czejenów, Czipewejów z Równin, Gros Ventres (Atsina) oraz Kri z Równin. Równiny i Prerie zamieszkiwały ponadto należące do grupy językowej atapaskańskiej plemiona wschodnich Apaczów z odłamów: Jicarilla, Lipan i Mescalero, ich pobratymcy Kiowa-Apacze oraz Sarsi, a także plemiona z grupy kaddoańskiej: Caddo, Arikara, Paunisi i Wichita, oraz uto-azteckiej : Kiowa, Komańcze i wschodni Szoszoni. Wspólną cechą wszystkich plemion z Wielkich Równin było używanie koni, polowanie na bizony, ograni­ czona dieta roślinna, powszechne wykorzystywanie skór bizonów oraz posługiwanie się włókami (travois) i stożko­ watymi namiotami z drewnianych tyczek pokrywanych 1

Liga Irokezów (Liga Pięciu Narodów) — związek o charakterze politycznym, społecznym i wojskowym utworzony ok. 1570 r. przez ludy irokeskie z okolic Wielkich Jezior i Rzeki Świętego Wawrzyńca. Należały do niego plemiona: Mohawków, Oneidów, Onondagów, Kajugów i Sene­ ków. Około 1715 r. do federacji przystąpiło plemię Tuskarora i odtąd związek zwany był Ligą Sześciu Narodów. Głównym jej celem było zachowanie pokoju między skonfederowanymi plemionami oraz sojusz wojskowy w walce ze wspólnymi wrogami. /

bizonimi skórami, zwanymi tipi (tepee )2. Niektóre plemiona ze wschodnich prerii: Caddo, Iowa, Mandanowie, Omaha, Ponka, Paunisi i Wichita prowadziły półosiadły tryb życia, zamieszkując ziemianki i chaty z drewna lub słomy. Łączyły sezonową uprawę roli i okresowe polowanie na bizony. Nawet one jednak używały tipi w czasie podróży i łowów z dala od stałych siedzib. Kultura ludów z Wielkich Równin ukształtowała się pod wpływem konia i bizona. Mniejszy wpływ wywarły zmiany wynikłe z migracji plemion na wschodnie równiny, a także broń palna, handel futrami i innymi towarami, co powodowało ciągłe zmiany począwszy od XVII stulecia. Liczba Indian zamieszkujących Wielkie Równiny nie była zbyt duża. W okresie pierwszych kontaktów z białymi nie przekraczała 150 000. Plemiona nie były liczne. Około 1780 r. najsilniejsze plemiona z północnych Równin, Czarne Stopy i Assiniboini, liczyły odpowiednio 15 000 i 10 000 ludzi. Siuksowie Zachodni (Tetoni) mieli w tym czasie od 15 000 do 20 000, a Wrony i Gros Ventres po 4000 głów. Na wpół osiadłe plemię Paunisów liczyło 10 000 osób, Arikarowie zaś, Mandanowie i Omaha mieli nie więcej niż 4000 głów. Dominujący na południowych preriach Komańcze liczyli według luźnych szacunków około 20 000 ludzi. W połowie XIX w. pierwotna liczba Indian z Wielkich Równin została zredukowana do mniej więcej połowy3. 2

Nazwa pochodzi z języka Siuksów i znaczy „chata”. Tipi nie należy mylić z wigwamem, czyli szałasem o konstrukcji drewnianej, krytym matami z sitowia, gałęziami lub płatami kory, używanym przez plemiona leśne na wschodzie Ameryki Północnej. 3 Główną przyczyną drastycznego zmniejszenia populacji Indian były choroby przywleczone przez białych, zwłaszcza ospa, odra i cholera. Epidemie ospy i cholery rozprzestrzenione przez poszukiwaczy złota w latach 1849-1851 zredukawały liczbę Komańczo w do 12 000 ludzi. Na cholerę zmarła także połowa Paunisów i wielu Kiowów. W mniejszym stopniu epidemie dotknęły Czejenów i Siuksów Teton.

Najliczniejszym i najsilniejszym ludem indiańskim na zachodzie Ameryki Północnej byli Siuksowie. Ich począt­ kowa liczebność wynosiła około 25 000. Nazwa Siuksowie wywodzi się z języka ich największych wrogów, Czipewe­ jów. Określenie nadoweisiweg , zniekształcone później przez francuskich myśliwych na nadowessioux lub krócej sioux , znaczyło tyle, co „małe węże”, a w szerszym znaczeniu „wrogowie”. W językach innych plemion wrogich Siuksom nazwy, jakie im nadawano ze względu na zwyczaj tor­ turowania jeńców i okrucieństwo, brzmiały jeszcze mniej pochlebnie. Indianie Ute nazywali ich „ucinaczami rąk”, a Wrony, Arapahowie i Komańcze „mordercami” lub „podrzynaczami gardeł”. W indiańskiej mowie znaków pojęcie Siuks oznaczało ruch dłoni imitujący podcinanie gardła. Sami Siuksowie nazywali się „sprzymierzeńcami”, co w poszczególnych dialektach ich języka brzmiało Dakota , Nakota lub Lakota. Pierwotnie tworzyli konfedera­ cję składającą się z siedmiu niezależnych, lecz spokrew­ nionych ze sobą plemion, zwaną „Siedem Ognisk Rady” (■Otchente Chakowiń). W XVIII w. Siuksowie przegrali długotrwałą wojnę z Czipewejami uzbrojonymi w broń palną przez Francuzów z Kanady i musieli opuścić bogate w zwierzynę puszcze okalające zachodni skraj Wielkich Jezior. W trakcie stopniowej migracji na zachód podzielili się na trzy odłamy. Najdalej na wschodzie, w dorzeczu rzeki Minnesota, na terenach, które w początkach XVIII w. stanowiły serce ich kraju, żyli Siuksowie Santee. Byli ludem leśnym, prowa­ dzącym na wpół osiadły tryb życia. Często wyprawiali się na bizony, nigdy jednak nie przyjęli koczowniczego trybu życia. Zaliczano do nich plemiona Mdewakanton, Sisseton, Wahpekute i Wahpeton. Środkową grupę Siuksów stanowili Yanktonowie. W jej skład wchodziły plemiona Yankton i Yanktonai. Zamieszkiwały one bliskie Prerie dzisiejszego stanu Dakota Południowa, na wschód od rzeki Missouri. ✓

Yanktonowie stanowili jakby pomost pomiędzy wschodnim i zachodnim odłamem narodu Siuksów. Siódmą, największą i najsilniejszą grupę tworzyli Siuksowie Zachodni, zwani Tetonami. Grupa ta dzieliła się z kolei na siedem typowo koczowniczych plemion: Brule, Bez Łuków, Czarne Stopy Lakota, Dwa Kotły, Hunkpapa, Miniconjou i Oglala. Tetoni byli ludem bardzo wojowniczym. Walczyli ze wszystkimi swoimi sąsiadami. Najeżdżali wioski rolniczych plemion znad Missouri i przeganiali plemiona, które stały na ich drodze na Zachód. W drugiej połowie XIX w. zagrożone przez nich eksterminacją sąsiednie plemiona: Wrony, Paunisi, Arikarowie i Szoszoni zawarły sojusz z Amerykanami i odtąd wspomagały ich w wojnach prowadzonych przeciwko Siuk­ som, dostarczając armii amerykańskiej kontyngentów cenio­ nych zwiadowców. Najbliższymi sąsiadami Siuksów byli Czejenowie. Siuk­ sowie nazwali ich Sha hi’ye na (Yanktonowie) lub Sha hi’e la (Tetoni), „Ludzie mówiący obcym językiem”, od okreś­ lenia sha e’a , co znaczy „mówić niezrozumiałym językiem”. Inne plemiona z grupy językowej Sju, takie jak Arikara lub Paunisi, mówiły na nich Sha r’ha , co oznaczało „obcych”. Sami Czejenowie nazywali siebie Tsis tsis’ tas , co znaczyło „Ludzie” lub „Nasi ludzie” i odzwierciedlało typowy dla Indian z Równin etnocentryzm. Według legendy pierwsi Czejenowie żyli pod ziemią i wyszli na powierzchnię za sprawą jednego ze swoich ludzi, który idąc kiedyś w stronę małego źródła światła odkrył świat istniejący nad nimi. Większość badaczy uważa, że w dawniejszych czasach plemię Czejenów składało się z kilku dużych, pokrewnych grup mówiących językiem algonkińskim. Zachowywały one dość szeroką autonomię i swobodę wędrówek, łącząc się ze sobą tylko okazjonalnie. Grupy te, znane pod nazwami: Tsistsistas, Heviksnipahis, Havaitaneo, Ovimana i Hisometaneo tworzyły naród Cze­ jenów właściwych. W początkach XIX w. Czejenowie

zetknęli się z innymi, mniej licznymi, lecz spokrewnionymi z nimi grupami: Sutaio, Ornisis, Masikota i Wutapiu. Dwie pierwsze były prawdopodobnie oddzielną częścią narodu Czejenów, która kiedyś oddzieliła się od reszty plemienia i przez pokolenia żyła nieświadoma jej istnienia. Dwie ostatnie uważane są za powstałe z połączenia niektórych odłamów Czejenów i Siuksów. Ci badacze, dla których pochodzenie Czejenów stanowi zbyt skomplikowaną zagad­ kę uważają, że plemię powstało z połączenia Tsistsistas i Sutaio, zaznaczając jednak, że aż do końca lat 30. XIX w., a nawet do epidemii cholery, która nawiedziła Wielkie Równiny w 1849 r. i znacznie zredukowała ich liczbę, Sutaio zachowali swoją tożsamość i poczucie odrębności od Czejenów. Pierwszy historyczny przekaz o Czejenach pochodzi ze źródeł francuskich z 1673 r. i wspomina o bliżej nieokreś­ lonym plemieniu zamieszkującym zachodnie obszary dzi­ siejszych stanów Wisconsin i Minnesota oraz południową część kanadyjskiej prowincji Manitoba4. Pewniejsza infor­ macja znalazła się w zapiskach francuskich odkrywców, którzy wspominali o spotkaniu w lutym 1680 r. grupy Indian określanych jako Chaa podczas budowy fortu Crevecoeur nad rzeką Illinois. Indianie ci z własnej inicjatywy udali się w liczącą 300 mil podróż, aby nawiązać kontakty handlowe z Francuzami i otworzyć sobie dostęp do europejskich towarów. Lud Chaa nie mógł przewidzieć wtedy skutków, jakie handel skórami z Europejczykami ściągnie na nich w następnych stuleciach. W XVII w. Czejenowie byli jeszcze plemieniem rol­ niczym. Centrum ich kraju stanowiła dolina rzeki Min­ nesota. Zamieszkiwali tam małe wioski składające się z drewnianych domostw pokrytych korą wiązu lub brzozy. 4

W 1673 r. ukazała się mapa francuskiego badacza Jeana-Baptiste Franquelina, na której po raz pierwszy zaznaczono nazwę plemienia Chaiena zamieszkującego obszar u ujścia rzeki Wisconsin do Missouri.

W jednej takiej wiosce mogło mieszkać nawet 300 osób. Pod naciskiem dużo liczniejszych Siuksów, wypieranych zbrojnie z zachodniego regionu Wielkich Jezior przez Czipewejów, około 1676 r. Czejenowie przenieśli się nad rzekę Cheyenne w północno-wschodniej części Dakoty Północnej. Ich główna wieś leżała na południowym brzegu rzeki, koło dzisiejszego miasteczka Lisbon. W nowej ojczyźnie mężczyźni polowali na drobną zwierzynę, ptactwo wodne i łowili ryby, kobiety natomiast zajmowały się zbieraniem dzikich owoców i dzikiego ryżu rosnących obficie w płyciznach rzek i jezior, a po trosze także rolnictwem. Choć więc dominowało u nich myślistwo i zbieractwo, uprawiali też warzywa. Po staremu mieszkali w ziemiankach i szałasach z gałęzi krytych skórami i korą brzozy. Około roku 1750, w Dakocie Północnej, Czejenowie zetknęli się z końmi i bizonami. Szybko przystosowali się do wędrownego, łowieckiego trybu życia. W tym czasie podstawowym składnikiem ich pożywienia stało się mięso bizonów, uzupełniane dietą roślinną, na którą składała się głównie fasola, kukurydza i dynie. Pod stałym naciskiem Czipewejów i Siuksów-Lakota Czejenowie porzucili swoje ziemianki i poletka kukurydzy. Jako konni myśliwi, uzbrojeni w łuki ze strzałami i lance, powędrowali w rejon Black Hills, a na początku XIX w. w okolice źródeł Północnej Platte. Po przybyciu na Równiny Czejenowie w ciągu zaledwie dwóch pokoleń zupełnie zmienili swój sposób życia i kulturę, całkowicie przystosowu­ jąc się do nowych warunków otoczenia. W latach 30. XIX w. wchłonęli mieszkające w pobliżu Black Hills pokrewne plemię Sutaio. Liczyli wówczas około 3500 głów. Dzięki połączeniu z Sutaio ostatecznie ukształtowały się główne składniki kultury i organizacji plemienia. Czejenowie wnieśli między innymi instytucję Rady Czterdziestu Czterech (począt­ kowo posiadali czterech głównych wodzów równych sobie rangą i radę złożoną z 40 przedstawicieli starszyzny,

reprezentujących wszystkie grupy plemienia), tradycję czterech Świętych Strzał (Mahuts )5 oraz wojenne stowa­ rzyszenia mężczyzn, Suitao natomiast większość ceremonii religijnych, z typowym dla wielu plemion z Równin Tańcem Słońca (Oxheheom ) oraz drugą, oprócz Świętych Strzał największą świętością plemienia — ozdobioną rogami i piórami Świętą Czapę Wojenną ze skóry zdartej z łba bizona (Issiwum). Wspólnie Czejenowie urośli do rangi jednego z najpotężniejszych plemion na Równinach. Fizycznie należeli do najdorodniejszych i najprzystojniej­ szych Indian północnoamerykańskich. Ich wartości moral­ ne, w tym skromność i czystość kobiet przetrwały, mimo zdeprawowania i skorumpowania, jakie niosła za sobą cywilizacja europejska. Znawca Indian płk Richard I. Dodge pisał: „Kobiety Czejenów są powściągliwe i skromne i ich niewinność wytrzymywałaby porównanie z innymi na­ rodami lub ludami. Są one niemal wzorem niewinności i czystości”6. Niewierność, tak kobiet, jak i mężczyzn, była niewyba­ czalnym grzechem i stanowiła bardzo rzadkie zjawisko wśród Czejenów. Słynący ze świetnie zorganizowanego systemu hierarchii plemiennej, bitnych wojowników, swej duchowości oraz systemu wartości i etyki, Czejenowie stali się nieprzemijającym symbolem pierwotnej Ameryki. /

rs

' Święte Strzały, każda w innym kolorze, symbolizowały zbiorowe życie plemienia i stanowiły jego najwyższy fetysz. Czejenowie uważali, że mają je „od początku świata”. Wierzyli, że jeśli Strzały miały się dobrze, to i plemię miało się dobrze. Dwie z nich miały władzę nad bizonami (skierowane rytualnie na zwierzęta czyniły je bezradnymi i pozwalały je zabijać), a pozostałe dwie nad ludźmi (skierowane przeciwko wrogowi sprawiały, że stawał się on ślepy i zagubiony). Strzały były więc największym środkiem oparcia Czejenów przeciwko najbardziej dokucz­ liwym, widocznym kłopotom: brakowi żywności i wrogom plemienia. 6 S e t o n Enest Thompson, Poselstwo Indianina, Biblioteczka Waiden, Katowice 1994, s. 94.

Rywalizacja o nowe tereny łowieckie i konie na Rów­ ninach przysporzyła Czejenom wielu wrogów. Około 1820 r. wybuchły walki z Paunisami, których szczyt przypadł na lata 30. W 1835 r. rozgorzała wojna z Wronami. Mniej więcej w tym samym czasie Czejenowie, z pomocą Arapahów, ostatecznie wyparli za rzekę Arkansas plemiona Komańczo w i Ki owo w. Latem w 1829 r. Paunisi wybili do nogi oddział Czejenów, którzy próbowali wykraść konie z ich obozu nad górną Arkansas. W sierpniu następnego roku doszło do wielkiej wyprawy odwetowej Czejenów i Arapahów. W bitwie nad południową odnogą rzeki Loup Paunisi odnieśli zwycięstwo, a w ich ręce wpadły cztery Magiczne Strzały — jedna z największych świętości Czejenów7. Był to dla nich straszny cios, któremu przypisywali wszystkie nieszczęścia, jakie ich później dotknęły. Nie stracili jednak ducha walki. W 1833 r. wspólnie z Arapahami wybili silny oddział Paunisów koło późniejszego fortu Lyon nad rzeką Arkansas. W następnym roku zniszczyli kolejną wyprawę Paunisów nad Południową Platte, koło obecnego Fort Morgan w Kolorado. Walki z Paunisami trwały bez przerwy do połowy lat 50. Czejenowie porównywali je do nigdy niekończących się, nierozstrzygniętych zapasów dwóch bizonów, z których jeden cofa się przed przeciwnikiem, by po chwili go zaatakować. Latem 1852 r. w bitwie nad Solomon River 7

Atak Czejenów nastąpił podczas przygotowań Paunisów do ceremonii złożenia Gwieździe Porannej krwawej ofiary z młodej branki. Najpierw Czejenowie zaatakowali kilku łowców bizonów, którym na pomoc przybyły główne siły Paunisów z obozu. Stary Paunis pragnący zginąć w walce wyszedł naprzeciw wroga i został zaatakowany przez wodza Czejenów, który trzymał włócznię z zawiniątkiem z Magicznymi Strzałami. W chwili, gdy Czejen usiłował pchnąć samotnego Paunisa, starzec niespodziewanie chwycił za włócznię i wydarł ją z rąk zaskoczonego przeciwnika. Natychmiast podskoczyli inni Paunisi, którzy zdołali uciec ze zdobyczą. Utrata strzał tak zdemoralizowała Czejenów, że zrezygnowali z walki i wycofali się.

w Kansas zginął słynny wojownik Czejenów Zapalający Chmury, budzący powszechny lęk u swoich wrogów, gdyż od jego hiszpańskiej kolczugi, która kryła go od szyi po kolana, odbijały się strzały i kule, co przypisywano chro­ niącym go czarom8. Podjęta siłami całego plemienia wyprawa wspomagana przez Arapahów, Siuksów Brule oraz małych grup Kiowów, Kiowa-Apaczów i Wron nie zdołała go pomścić. W sierpniu 1853 r. została rozbita nad rzeką Republican przez Paunisów dowodzonych przez Wodza Nieba. Do zwycięstwa Paunisów walnie przyczynił się oddział posiłkujących ich Pottawatomich, którzy posia­ dali doskonałe karabiny i walczyli niczym regularne wojsko. Czejenowie pomścili klęskę w lipcu następnego roku, wybijając w sojuszu z Kiowami 113 Paunisów. Na początku lat 30. XIX w. za namową Żółtego Wilka — jednego z najsłynniejszych wodzów z dawnych dni, którego biali uważali za głównego przywódcę Południowych Czejenów — amerykańscy kupcy wybudowali w górnym biegu rzeki Arkansas w Kolorado, u zbiegu z rzeką Purgatoire, fort, w pobliżu którego osiedliła się znaczna część plemienia. Dzięki temu Czejenowie mieli bliżej do placówki, gdzie mogli wymieniać skóry na potrzebne im towary z St. Louis i Nowego Meksyku, oraz dostęp do ogromnych stad koni Kiowów i Komanczów. Większość Czejenów pozostała jednak nad Północną Platte i rzeką Yellowstone. W ten sposób dokonany został podział ple­ mienia na odłam północny i południowy. Granicę między nimi stanowiła odtąd rzeka Platte. Podział plemienia został usankcjonowany w 1851 r. przez traktat, jaki rząd amery­ kański podpisał z Indianami ze środkowych i północnych Równin nad strumieniem Horse Creek, niedaleko fortu 8

Zapalającego Chmury zabił piętnastoletni chłopiec o imieniu Wielki Cętkowany Koń. Uciekając przed groźnym wrogiem, Koń, który był mańkutem, wypuścił z lewej ręki strzałę trafiając w prawe oko niespodziewającego się niczego złego Czejena.

Laramie. Wtedy też doszło do zawarcia trwałego sojuszu Czejenów z Siuksami. Odtąd Czejenowie wspólnie z nimi występowali przeciwko innym plemionom i białym. Historycznie związani z Czejenami byli Arapahowie. Na Wielkich Równinach pojawili się przed nimi, prawdopodob­ nie w pierwszej połowie XVII stulecia. Przyszli tam z terenów leżących bardziej na północ, z rejonu Rzeki Czerwonej Północnej. Nazywali siebie Invna-ina , to znaczy „Ludzie naszego własnego rodzaju”. Czejenowie nazywali ich Hitanixvo’ik - „Ludzie chmury”, co było związane z ruchliwością Arapahów spowodowaną zamiłowaniem do handlu. To niewielkie plemię, którego członkowie charak­ teryzowali się jaśniejszą niż u innych Indian z Równin skórą oraz wydatnymi nosami, znane było także jako „tatuowani ludzie”. Miano to spopularyzowali biali kupcy, którzy nadali Arapahom przejętą od Wron nazwę Alappaho , co w ich języku znaczy dokładnie „Ludzie z wieloma tatuażami”. Określenie to nawiązuje do zwyczaju ozdabiania przez Arapahów ciał malunkami w postaci małych niebies­ kich kółek. Od niej wywodzi się angielska nazwa plemienia - Arapaho. Około roku 1820 Arapahowie zawarli sojusz z Czejenami wymierzony przeciwko wspólnym wrogom, Siuk­ som mieszkającym na północ od Platte i Paunisom ze wschodu. Wspólnie też wyparli plemiona Kiowów i Komanczów za rzekę Arkansas i w ten sposób całkowicie zdominowali tereny położone pomiędzy Platte i Arkansas. Od tego czasu plemiona Czejenów i Arapahów były powiązane ze sobą i żyły na tych samych terenach. Po podziale plemienia Czejenów część Arapahów pozostała z Północnymi Czejenami w okolicach źródeł Platte, inni przenieśli się wraz z południowym odłamem na tereny nad rzeką Arkansas. Po 1851 r. obydwa odłamy zachowały odrębność i polityczną niezależność. Stan ten uznał rząd federalny wyznaczając każdej części plemienia innego

agenta indiańskiego. Północni Arapahowie związali się potem sojuszem z Siuksami i Północnymi Czejenami, a ich południowi pobratymcy pozostali w przymierzu z Połu­ dniowymi Czejenami oraz Kio wami i Komańczami. ORGANIZACJA SPOŁECZNA I POLITYCZNA INDIAN Z WIELKICH RÓWNIN

Plemiona indiańskie z Wielkich Równin nie stanowiły zwartych społeczności. Dzieliły się na mniejsze grupy regionalne, gromady i klany. Przez większą część roku poszczególne grupy, liczące zwykle od 20 do 30 rodzin powiązanych ze sobą więzami krwi, wędrowały i polowały oddzielnie. Taka liczba ludzi w grupie pozwalała na łatwiejsze wyżywienie i sprawniejsze poruszanie się w okre­ sie polowań na bizony. Była jednocześnie wystarczająco duża, aby bronić się przed napadami wroga lub samemu podejmować mniejsze wyprawy wojenne. Raz do roku, w okresie letnim, całe plemię zbierało się w celu odbycia tradycyjnych ceremonii plemiennych i wielkich łowów na bizony. To pozwalało zachować jedność szczepową różnych odłamów plemienia i umożliwiało zawieranie małżeństw z członkami innych rodów. Zwyczaje Indian z Równin w sprawach małżeńskich były bardzo surowe i zabraniały łączenia w pary krewnych w obrębie tej samej grupy. Żeniąc się mężczyzna wchodził do rodziny żony, a dzieci urodzone z takiego związku należały do rodu matki. Na czele poszczególnych grup i plemion stali wodzowie. Ich władza nie miała nigdy charakteru autokratycznego. Opierała się na indywidualnych cechach charakteru i osobis­ tym przykładzie, pozwalających jednostce wybić się ponad współplemieńców. Oznaczało to, że każdy wyróżniający się wojownik miał możliwość osiągnięcia godności wodza. W praktyce największe szanse mieli synowie dotych­ czasowych wodzów, co często prowadziło do mylnego

postrzegania władzy przywódców indiańskich jako władzy dziedzicznej. Wodzowie indiańscy dzielili się na wodzów pokojowych i wojennych. Wodzowie pokojowi byli zwykle starszymi wojownikami, których życiowa mądrość, rozwaga, uczciwość i zasługi w życiu codziennym wyniosły na czoło grupy. Wraz z innymi najbardziej doświadczonymi i szanowanymi mężczyznami tworzyli radę starszych plemienia. Do jej zadań należało podejmowanie najważniejszych decyzji dotyczących wojny i pokoju, czuwanie nad przestrzeganiem praw i obyczajów plemiennych oraz innych ważnych spraw dotyczących ogółu. Wszystkie ważne decyzje wymagały jednomyślności. Jeśli nie można było jej osiągnąć, podjęcie decyzji zwykle odkładano. W razie potrzeby decyzje wodzów były wprowadzane w życie przez wojowników należących do specjalnych stowarzyszeń o charakterze policyjnym. Wodzowie wojenni byli młodszymi wojow­ nikami, którzy wyróżnili się osobistą odwagą, czynami wojennymi i powodzeniem w wyprawach wojennych lub myśliwskich. Od wszystkich przywódców oczekiwano osobistego przykładu dla młodych wojowników. Sprzyjały temu takie cechy, jak: rozsądek, uczciwość, odpowiedzial­ ność, dbałość o współplemieńców, wielkoduszność i od­ waga. Im większym poważaniem i respektem cieszył się wódz lub zasłużony wojownik, tym większe znaczenie miały jego słowa i rady wypowiadane podczas narad plemiennych, na których zapadały najważniejsze decyzje. Osobną grupę przywódców stanowili szamani lub czarow­ nicy. Cieszyli się oni we wszystkich plemionach wielkim szacunkiem. Szamani łączyli w sobie zdolności nauczyciela, lekarza, kapłana, wróżbity i artysty. Posiadali dużą wiedzę medyczną i byli ekspertami w dziedzinie stosowania leków, odtrutek, środków halucynogennych i tym podobnych. W praktykach medycznych wykorzystywali przypisywaną im ponadnaturalną moc oraz znane tylko im środki lecznicze

i metody uzdrawiania, których uczyli się od swych starszych poprzedników i których zazdrośnie strzegli przed innymi. Jako kapłani mieli prawo prowadzenia ceremonii religijnych i rytuałów plemiennych. Posiadali także umiejętność tłu­ maczenia wizji i snów, do których zabobonni Indianie przywiązywali ogromną wagę. Bywali też zręcznymi ma­ gikami i posiadali umiejętności telepatyczne. Na nich ciążyła odpowiedzialność za podtrzymywanie tradycji i opiekę nad świętymi przedmiotami, będącymi własnością plemienia. Musieli doskonale znać historię swego ludu, nauczyć się setek pieśni modlitewnych oraz rytuałów trwających często wiele dni i nocy. Szamani odgrywali w swoim plemieniu wielowarstwową i sięgającą daleko rolę. Do nich należało duchowe przywództwo nad społecz­ nością szczepową. Wszyscy członkowie plemienia mieli obowiązek po­ stępowania zgodnie z prawami szczepu i działania dla dobra plemienia jako ogółu. Plemię postrzegane było jako jedna wielka rodzina, której symbolem był zamknięty krąg obozowy. Przetrwanie grupy zależało od zbiorowego wysił­ ku wszystkich jej członków podczas polowania czy walki z wrogiem. Ci, którzy nie stosowali się do obowiązujących reguł i popełniali wykroczenia, narażeni byli na rozmaite kary. Najcięższymi karami było: pozbawienie dobytku, utrata koni, chłosta, wygnanie z plemienia, a nawet śmierć. Karano nimi tych, którzy splamili się zdradą lub tchórzost­ wem, samolubstwem, nieuczciwością i zabiciem współplemieńca. Tak jak krąg obozowy symbolizował jedność całego plemienia, tak okrąg tipi był symbolem rodziny. Charak­ terystyczny stożkowaty namiot składał się ze szkieletu z drewnianych tyczek pokrytych półkolistym skórzanym poszyciem. Zwykle do 3 lub 4 tyczek głównych o długości 7-8 metrów dostawiano od 15 do 20 tyczek pomocniczych. Przeciętne tipi miało średnicę 5 m i mogło pomieścić

nawet 10-12 osób. Na jego pokrycie potrzeba było około 15 skór dorosłych bizonów. Tipi było idealnym schronie­ niem dla koczujących Indian. Skutecznie chroniło przed zimnem i deszczem, a w razie uszkodzenia można je było łatwo naprawić. Jego największą zaletą była łatwość składania i rozkładania oraz transportu. Dwie doświadczone kobiety potrafiły rozbić tipi w ciągu godziny. Do transportu wystarczały 2 lub 3 konie ciągnące włóki, na których składano skórzane poszycie namiotu. W zwyczaju nie­ których plemion było malowanie pokryć tipi scenami myśliwskimi i wojennymi lub tajemniczymi znakami ma­ jącymi chronić domowników przed duchami, chorobą i nieszczęściem. Każdy członek plemienia miał ściśle określone obowiązki i czynności do wykonania. Zadaniem dorosłych mężczyzn było zdobywanie pożywienia, walka z wrogiem i dbanie 0 bezpieczeństwo rodziny. Starsi mężczyźni trudnili się wyrobem broni i narzędzi oraz sprawowali opiekę nad obozem w czasie nieobecności młodych wojowników. Chłopcy od najmłodszych lat byli przygotowywani do walki i polowania. Strzelanie z łuku, jazda konna, pływanie, walka wręcz, ćwiczenie wytrzymałości i odporności na ból przygotowywały ich do roli myśliwego i wojownika. Zanim dostąpili zaszczytu uczestniczenia w wyprawach wojennych 1 polowaniach, zajmowali się pilnowaniem koni, transportem żywności i spełnianiem drobnych posług dla dorosłych wojowników. Rolą kobiety było wychowywanie dzieci, budowa, transport i utrzymanie tipi, a także przygotowywa­ nie pożywienia, wyprawianie skór oraz wyrób ubrań i ozdób. Niektóre czynności wymagały wysiłku wielu osób i były wykonywane wspólnie. Należało do nich przede wszystkim oprawianie zwierzyny, ćwiartowanie mięsa i robienie zapasów na zimę. O ile obowiązki kobiet były bardziej pracochłonne i uciążliwe, o tyle czynności wykonywane przez mężczyzn

były bardziej niebezpieczne. Większość wojowników nie dożywała starości i ginęła w młodym wieku. Niedobór mężczyzn i konieczność stałego uzupełniania liczby wojow­ ników stanowiących o sile plemienia powodował, że wśród Indian z Równin częstym zjawiskiem było wielożeństwo\ Obowiązek zachowania więzi rodzinnej sprawiał, że mężczyzna zwykle brał sobie za kolejną małżonkę siostrę pierwszej żony lub wdowę po zmarłych i poległych krewnych. Poligamia miała raczej miejsce w przypadku wybitnych wojowników, niż mężczyzn z niższych warstw społecznych. Mieli oni dodatkowe obowiązki (np. utrzymy­ wanie gości i sierot), które obciążały gospodarstwo dodatkową pracą, a tę mogła zapewnić tylko większa liczba rąk. Posiadanie kilku żon nakładało na wojownika obowią­ zek ich utrzymania, ale zwiększało także jego prestiż społeczny. Czyniło mężczyznę bogatszym, gdyż pozwalało na wyprawienie większej ilości skór i uszycie większej ilości ubrań, które były jednym z najważniejszych przed­ miotów handlu. Handel był ważnym elementem życia Indian z Równin. Koczownicze ludy w zamian za mięso bizonów, skóry i konie mogły otrzymać wiele produktów pochodzących od plemion rolniczych: kukurydzę, fasolę, dynię, czy tytoń. W pierwszej połowie XIX w. biali handlarze rozwinęli na Równinach sieć punktów handlowych (w 1840 r. było ich około 150), w których w zamian za skóry i wyroby artystyczne Indianie mogli zaopatrywać się w broń palną, amunicję, metalowe groty do strzał i włóczni, narzędzia, naczynia, ozdoby, odzież, koce i wiele innych rzeczy ułatwiających codzienne życie. Około 1830 r. popyt na skóry bizonów i zwierząt futerkowych wśród białych handlarzy osiągnął takie rozmiary, że Indianie zaczęli zabijać znacznie więcej zwierząt, niż wymagały tego ich podstawowe potrzeby. Negatywną stroną handlu z białymi stawało się stopniowe uzależnienie niektórych plemion od towarów sprzedawanych przez handlarzy, głównie prochu

i amunicji do broni palnej. Częste obozowanie w pobliżu fortów i faktorii handlowych sprzyjało także szerzeniu się wśród Indian plagi pijaństwa i chorób roznoszonych przez białych. Podstawą bytu Indian z Wielkich Równin było polowanie na dziką zwierzynę. Mięsna dieta w małym stopniu uzupeł­ niana była dziko rosnącymi owocami i roślinami, a niekiedy produktami otrzymywanymi od trudniących się rolnictwem sąsiadów ze wschodnich Prerii. Łowy dostarczały nie tylko pożywienia, ale także cennych skór. Podstawowym zwie­ rzęciem łownym dla Indian z Równin był jednak bizon. Milionowe stada bizonów wędrowały swobodnie po trawias­ tych połaciach Wielkich Równin, zapewniając Indianom niemal wszystko, czego potrzebowali do życia9. Znaczenie bizona w życiu Indian było tak wielkie, że zwierzę to stało się jednym z najważniejszych symboli ich wierzeń religijnych i kultury niematerialnej. Bizonom poświęcano pieśni, tańce i różne ceremonie religijne. Wiele indiańskich imion i nazw pochodziło od bizona, który dla Indian był symbolem siły i nowego życia. Drugim zwierzęciem, które zdominowało życie Indian z Wielkich Równin był koń. Z początku Indianie uważali konia za dar duchów, dlatego nazwali go „duchowym psem” lub „tajemniczym psem” (pies był ich tradycyjnym zwierzęciem pociągowym). Pierwsze konie z hiszpańskich hodowli w północnym Meksyku trafiły w ręce Indian w XVII w. Szybko stały się przedmiotem handlu lub kradzieży. Pewna liczba koni zbiegła na równiny, gdzie dały początek zdziczałym mustangom (hiszp. masteno — dziki)10. Jako pierwsi oswoili konie Apacze i Indianie Pueblo z południa. Około 1700 r. konie pojawiły się u mieszkających na zachód od Gór Skalistych Szoszonów 9

Oblicza się, że w czasach historycznych na równinach Ameryki Północnej pasło się około 60 000 000 bizonów. 10 Około 1850 r. liczba mustangów na preriach sięgała 2 000 000 sztuk.

i Ute, którzy uczynili je przedmiotem handlu z plemionami zamieszkującymi płaskowyż Kolumbii oraz Równiny i Pre­ rie. Od Szoszonów przejęli je Komańcze i Kiowowie. W połowie XVIII w. konie trafiły do Arapahów, Czarnych Stóp, Czejenów, Wron, Siuksów i innych plemion. W ten sposób około 1770 r. proces rozprzestrzeniania się koni wśród Indian z Równin został zakończony. Wraz z oswo­ jeniem konia zakończył się też proces transformacji pie­ szych nomadów w konnych myśliwych i wojowników. W ciągu jednego pokolenia koń zmienił całkowicie dotychczasową kulturę i styl życia Indian. Szybko zinteg­ rował się z istniejącymi wzorami kulturowymi, wyparł zastosowanie psa do travois , co stworzyło kult konia i pozwoliło ludom indiańskim rozprzestrzenić się na za­ chodnie Równiny. Koń dał Indianom nowe możliwości transportu, polowania i prowadzenia wojny. Jego użycie pozwoliło na szybsze wędrówki, budowanie większych tipi, sporządzanie większej ilości zapasów żywności i po­ większanie terenów łowieckich. Wykradanie koni wrogim szczepom stało się ulubioną grą wojenną Indian, źródłem bogactwa i osobistego prestiżu wojownika. Słowo „wojna” utożsamiano stopniowo ze słowami „wyprawa po konie”. Wojownicy planując wrócić konno wyruszali pieszo kraść konie, pokonując nieraz setki kilometrów. WOJNA W ŻYCIU INDIAN Z WIELKICH RÓWNIN

Przyswojenie koni wzmogło i tak wojowniczą naturę Indian z Równin. Chęć zawładnięcia stadami należącymi do innych szczepów, rozszerzenia terenów łowieckich i zdobycia najwygodniejszych miejsc do obozowania stała się najczęstszym powodem wojen między plemiennych. Oprócz materialnych przesłanek walk były jeszcze inne powody: tradycyjna zemsta rodowa, chęć wykazania osobis­ tej odwagi, czy pragnienie zyskania sławy.

Istotą życia wojownika indiańskiego była walka. Wojna stała się najlepszą drogą do wykazania swej męskiej wartości, awansu społecznego, zdobycia sławy i bogactwa. Pragnienie sławy wojennej, okazywanie osobistej odwagi i przewagi nad wrogiem oraz pogarda dla śmierci sprawiały, że powszechne było przekonanie, iż lepiej zginąć w walce, niż umrzeć ze starości lub z powodu choroby. Wierzono, że tylko Niebo i Ziemia trwają wiecznie i że podeszły wiek nie jest powodem do dumy. Ideał wojownika wymagał, by młodzież oswoiła się ze śmiercią i oddawała życie, gdy zachodziła taka koniecz­ ność. Jedną z podstawowych zasad Indian było stwierdzenie, że „tylko tchórz boi się śmierci”. Jednocześnie największą zniewagą dla wojownika było powątpiewanie w jego odwagę. Mimo to warunki demograficzne wymagały, aby wojownicy unikali śmierci za wszelką cenę. Indianie modlili się o zabija­ nie wrogów bez strat własnych i podczas wypraw usilnie się 0 to starali. Śmierć wojownika powodowała wielki smutek 1 żałobę, a rodziny poległych otaczano opieką plemienia, by powetować im poniesione na wojnie straty. Sposób pojmowania wojny przez Indian był typowy dla społeczeństw pierwotnych i różnił się zasadniczo od euro­ pejskiego sposobu myślenia. Walkę traktowano jako rodzaj gry wojennej, w trakcie której można było wykazać swą indywidualną wartość i cechy osobiste. Zabicie przeciwnika nie było głównym celem walki. Wbrew powszechnemu przekonaniu Indianie umieli cenić sobie życie i nigdy nie narażali się bez wyraźnej potrzeby. Dużo wyżej niż śmierć wroga ceniono pokaz odwagi, jakim było zwycięskie dotknięcie żywego lub zabitego przeciwnika gołą ręką albo specjalną laską uderzeń. Większy zaszczyt przypadał nie temu, kto zabił przeciwnika, ale temu, kto pierwszy dotknął żywego lub poległego wroga. Przejawem odwagi było stawanie do walki bez broni, którą można było razić przeciwnika na większą odległość. Godniejszą bronią od łuku czy strzelby była więc lanca, a od lancy maczuga lub

tomahawk. Najdzielniejsi ruszali do walki uzbrojeni jedynie w pejcze do poganiania koni lub laski uderzeń. Czejenowie przyznawali honor dotknięcia przeciwnika gołą ręką trzem kolejnym wojownikom, Arapahowie zaś czterem. Oznaczało to, że podczas bitwy, w której brali udział Czejenowie i Arapahowie, zaszczytu dotknięcia jednego wroga mogło dostąpić siedmiu kolejnych wojowników. Namacalnym dowodem zwycięstwa były skalpy z głów pokonanych przeciwników. Utrata skalpu traktowana była jako wielka hańba i dlatego pierwszym zadaniem wojow­ ników indiańskich było niedopuszczenie do tego, by ciała poległych towarzyszy dostały się w ręce wręga. Często zwycięska wyprawa kończyła się uroczystym tańcem skal­ pów, podczas którego wystawiano je na widok publiczny, głosząc chwałę i odwagę ich zdobywców. Walki między plemienne toczone były zwykle przy użyciu niewielkich sił. Małe oddziałki wojowników przemierzały kraj w poszukiwaniu koni albo zemsty za śmierć krewnych lub przyjaciół. Jeśli celem wyprawy były konie, zwykle próbowano wślizgnąć się do obozu wroga i wykraść je bez walki. Jeśli celem była zemsta, napadano zwykle na samotnych wędrowców lub tych, którzy nieostrożnie oddalili się od obozu, przy czym z jednakową brutalnością trak­ towano wszystkich przedstawicieli wrogiego szczepu, bez względu na płeć. Rzadko zdarzało się, aby przeciwko sobie stawały całe plemiona. Miało to miejsce tylko wtedy, gdy w grę wchodziła groźba utraty terenów łowieckich lub zagrożenie przez wroga całej społeczności plemiennej. W większości przypadków walka przypominała harce wojowników pragnących wykazać swą odwagę i indywidu­ alną wyższość nad przeciwnikiem. Taktyka walki polegała zwykle na szybkim ataku w celu oddania strzału lub zadania ciosu wrogowi i równie szybkim odwrocie w bez­ pieczne miejsce. Po mistrzowsku stosowano zasadzki i typową wojnę podjazdową. Każdą wyprawę wojenną

poprzedzali zwiadowcy, rozsyłani w różnych kierunkach. 11 Czejenów było ich trzech. W nocy dwóch odpoczywało, a jeden czuwał. W razie potrzeby jednego wysyłano z wiadomością do głównego oddziału lub do obozu. Gdy wiadomość była szczególnie ważna, posłaniec sygnalizował swój przyjazd wyciem wilka. W obronie obozu brali udział wszyscy, przegrana bowiem oznaczała zwykle śmierć lub niewolę dla wszystkich mieszkańców wioski. W razie niespodziewanego napadu wroga na obóz każdy miał prawo wziąć dowolnego konia, nawet jeśli nie był jego własnością. W przypadku gdy koń został zabity, jego użytkownik nie musiał dawać odszkodowania właścicielowi, ale był zobo­ wiązany oddać mu ewentualną zdobycz wojenną. Powszechnie uważa się, że Indianie na ścieżce wojennej stanowili dziką niezorganizowaną bandę indywidualistów, z których każdy walczył wyłącznie dla siebie. Jest to przekonanie z gruntu fałszywe, a już na pewno w od­ niesieniu do Czejenów. Taktyka walki była dokładnie planowana przez wodzów, a jeśli udało się ją zrealizować, często przynosiła sukces. Czejenowie nigdy nie mieli na celu odniesienia decydującego zwycięstwa, walczyli o zdo­ bycz i chwałę. Dlatego unikali walnych bitew, stosując podstęp, niespodziewany atak lub konny manewr. Jeśli wróg nie dał się zaskoczyć lub okazał się silniejszy, rezygnowali z walki i próbowali innym razem. Jeżeli wyprawa wojenna poniosła straty, wojownicy po zbliżeniu się do obozu sygnalizowali śmierć swych towarzyszy wymachując skórami lub kocami, których było tyle, ilu poległych. Pierwszą troską Indian było zabranie z pola walki swoich rannych i zabitych. Rannych przewożono do obozów, gdzie przed oddaniem pod opiekę rodzinom zajmowali się nimi biegli w sztuce leczenia szamani. Poległych przed pogrzebaniem opłakiwano. Czejenowie i Siuksowie, w przeciwieństwie do Arapahów, nigdy nie chowali umarłych w ziemi. W przypadku śmierci

wojownik Czejenów pragnął, by jego ciało złożono na drewnianym rusztowaniu — marach, gdzie każdy mógł je zobaczyć i skąd łatwiej można się było dostać do indiań­ skiego Nieba, Krainy Wiecznych Łowów, a w ostateczno­ ści, by ciało pozostawiono na ziemi na żer wilkom albo dzikiemu ptactwu. Nagrodą za zasługi wojenne było prawo noszenia piór. Najbardziej zasłużeni wojownicy nosili wspaniałe pióro­ pusze, w których każde pióro oznaczało konkretny czyn wojenny. Pióropusz nie był więc jedynie oznaką godności wodzowskiej. Często przypisywano mu magiczną, uświę­ coną moc, która miała chronić jego właściciela podczas walki z wrogiem. Zanim Indianie posiedli broń palną, ich głównym uzbro­ jeniem były łuki ze strzałami, włócznie, noże, maczugi i topory o kamiennych ostrzach oraz tarcze z niewyprawionej skóry bizona. Łuki wyrabiano z twardego drewna lub rogów zwierzęcych. Te pierwsze często wzmacniano od wewnątrz ścięgnami bizonów, co nadawało im wyjąt­ kową trwałość i elastyczność. Początkowo używano długich łuków podobnych do średniowiecznych europejskich. Po oswojeniu konia długość łuku została dostosowana do wygody i bezpieczeństwa jeźdźca w razie upadku i wynosiła nieco ponad jeden metr. Wyrobem strzał zajmowali się zwykle biegli w tej sztuce wojownicy, którzy osiągnęli już wiek zwalniający ich od udziału w walce lub polowaniu, i w ten sposób zarabiali na swoje utrzymanie. Groty strzał i włóczni wykonywano początkowo z kości lub z kamienia. Potem zaczęto zastępować je grotami żelaznymi pochodzą­ cymi od białych handlarzy lub wyrabianymi ze zdobytych skrawków metalu. W rękach doświadczonego wojownika łuk był bronią niezwykle groźną i skuteczną. Zasięg niektórych łuków dochodził nawet do 300 metrów, zwykle jednak strzelano z nich na bliskie odległości, nieprzekraczające 50-100 metrów. Wystrzelona z niewielkiej

odległości strzała mogła przebić na wylot ciało bizona albo ludzką czaszkę. W bezpośrednim starciu wojownik uzbro­ jony w łuk miał zdecydowaną przewagę nad przeciwnikiem posiadającym ładowany przez lufę muszkiet lub strzelbę. W czasie potrzebnym na ponowne załadowanie broni odprzodowej łucznik mógł wystrzelić od 12 do 15 strzał. Wartość łuku zmalała dopiero w drugiej połowie XIX w., kiedy do powszechnego użytku weszła nowoczesna broń powtarzalna. Pierwsze strzelby i pistolety kupowane od białych handlarzy były ciężkie i mało skuteczne. Posiadanie broni palnej było jednak marzeniem każdego wojownika, zwięk­ szało bowiem jego prestiż zarówno wśród swoich, jak i wrogów. Z czasem zakup nowoczesnej broni i zdobycze wojenne sprawiły, że wielu wojowników posiadało karabiny i wielostrzałowe rewolwery. Niektórzy mieli ich nawet po kilka sztuk. Nigdy jednak Indianom nie udało się rozwiązać problemu braku amunicji do nowszych typów broni, co znacznie ograniczało jej użycie. Z tego powodu wygodniej­ sze było posiadanie starszych modeli broni odprzodowej, do których łatwiej było zdobyć proch i ołów na kule. Przeciętny wojownik niewiele dbał o utrzymanie swojego karabinu, co wynikało z przekonania, że w razie potrzeby będzie mógł kupić lub zdobyć następny. Stan jego broni pozostawiał wiele do życzenia. Był za to na ogół dobrym strzelcem, często przewyższającym umiejętnością strzela­ nia żołnierza amerykańskiego. Kamienne topory, maczugi i noże szybko zastąpiono stalowymi ostrzami, służącymi zarówno do walki, jak i różnych czynności gospodarczych. Stały się one jednym z głównych towarów w handlu z Indianami. Włócznie i lance były nie tylko groźną bronią, ale także symbolem odwagi i godności dowódczej. Zwyczaje niektórych ple­ mion, na przykład Komanczów, pozwalały posiadać włócz­ nie tylko najlepszym i najdzielniejszym wojownikom.

Tarcza indiańska wykonana z kilku sklejonych ze sobą warstw skóry z twardego bizoniego garbu spełniała po­ dwójną rolę. Jako element uzbrojenia chroniła przed strzałami i ciosami przeciwnika. Z drugiej strony, podobnie jak pióropusz wojenny, miała magiczną moc, gdyż chroniła jej właściciela przed niebezpieczeństwem. W tym celu pokrywano ją magicznymi znakami i symbolami lub przyczepiano do niej czarodziejskie przedmioty i amulety. Dawna broń i tarcze pozostały nieodłączną częścią ek­ wipunku wojownika na długo po tym, jak Indianie wpro­ wadzili do swojego arsenału broń palną. Konie i broń palna zrewolucjonizowały wojny toczono^ przez Indian. Współzawodnictwo plemion o dostęp do europejskich towarów, nabywanych w handlu, powiększyło je i spotęgowało. Walki między plemionami zaczęto traktować z czasem jako trwały element rzeczywistości, a nie coś przypadkowego, sama wojna zaś i wyprawy po konie stały się nieodłączną częścią nowego ustroju gos­ podarczego, jaki wytworzył się na Równinach. Indianie z Wielkich Równin walczyli zwykle konno. Wyjątkiem była sytuacja, gdy zostali zaskoczeni podczas pieszej wyprawy po konie lub uderzali z zasadzki. Wojow­ nicy szli do boju przystrojeni i pomalowani w barwy wojenne. Kiedy tylko było to możliwe, dla zachowania pełnej swobody ruchów, walczyli ubrani tylko w przepaski biodrowe i mokasyny, czasem skórzane nogawice. Osła­ wione indiańskie koszule wojenne rzadko były używane w walce. Ich znaczenie miało raczej charakter ceremonialny. Symbolizowały osiągnięcia wojowników i ich przynależność do stowarzyszeń żołnierskich. Stowarzyszenia (związki wojowników) odgrywały ważną rolę wśród Indian z Równin i Prerii, stając się osią ich codziennego życia. Miały one charakter społeczny, religijny i wojskowy. Te najbardziej znane spełniały różne zadania o charakterze policyjnym i militarnym. Ukierunkowywały

ducha współzawodnictwa mężczyzn i prowadziły do międzyplemiennej rywalizacji w brawurowych wyczynach. Członkowie stowarzyszeń pomagali wprowadzać w życie decyzje rady starszych, pilnowali porządku i bezpieczeństwa w obozie, podczas wędrówek, polowań oraz uroczystości plemiennych. Na wojnie wykonywali najniebezpieczniejsze akcje militarne. Każde stowarzyszenie, grupujące najczęściej mężczyzn w tym samym wieku, miało swoją wewnętrzną organizację, prawa, kodeksy honorowe, pieśni, tańce, zawołania wojenne i znaki rozpoznawcze. Jego członkowie wspólnie wyruszali na wojnę, chowali i opłakiwali swoich poległych. Wojownicy poszczególnych związków szli do walki razem, pod wodzą swoich przywódców występują­ cych w roli oficerów. Jeśli w bitwie uczestniczyli człon­ kowie różnych stowarzyszeń, rywalizowali ze sobą, starając się wykazać większą odwagą i zdobyć więcej trofeów niż inni. Rzadko zdarzało się jednak, by do walki szli wszyscy naraz. Oprócz wojny głównym obowiązkiem wojownika była ochrona obozu i polowanie, toteż poszczególne stowa­ rzyszenia musiały dzielić się zadaniami, by nie narażać na niebezpieczeństwo całej grupy lub plemienia. Najwięcej stowarzyszeń wojennych mieli Siuksowie Teton. Do najbardziej znanych należały: Szczenięta Lisa, Waleczne Serca, Nosiciele Sowich Pióropuszy, Zaznaczeni na Biało i Posiadacze Wron. Wrony mieli elitarne związki Lisów i Wielkich Psów, Arapahowie bitne Stowarzyszenie Włóczni, Komańcze Nosicieli Wroniego Ogona, którzy poświęcali się wyłącznie wojnie, Paunisi różne stowarzy­ szenia Noży-Włóczni (różniących się tylko swoistymi ozdobami na tej broni), a Kiowowie prestiżowe stowarzy­ szenie Koitsenko, do którego należało 10 najodważniejszych wojowników plemienia. Czejenowie mieli sześć związków wojennych: Związek Napiętej Cięciwy (Himatanohis), znany także jako Związek Wilków (Koanianutqio ), Wygięte Włócznie (.Himoiyoqis ), Związek Lisów (Woksihitaneo ),

Czerwone Tarcze (Mahohivas ), Szalone Psy (.Hotamimasaw ) i najliczniejsze, stojące najwyżej w hierarchii związków, wojenne stowarzyszenie Żołnierzy Psów (Hotamitaneo )u. To ostatnie od lat 30. XIX w., kiedy to wstąpili do niego wszyscy wojownicy z grupy Masikota, skupiało prawie połowę dorosłych mężczyzn i było uważane za najważniej­ sze i najbardziej wojownicze w całym plemieniu. Konfrontacja zwyczajów i kultury plemion z Wielkich Równin z cywilizacją europejską zakończyła się dla Indian tragicznie. Zadecydowała o tym nie tylko przewaga liczebna i technika białych, przywleczone przez nich choroby i wyniszczenie bizonów stanowiących materialną podstawę bytu plemion. Istotny wpływ miała także fatalna mentalność^ w pojmowaniu wojny przez Indian w zetknięciu z militarną techniką i sposobami walki Amerykanów. Wojownik in­ diański był przede wszystkim indywidualistą szukającym okazji do pokazania osobistej odwagi i wykazania się w walce. Odwaga, wytrzymałość, mistrzowskie posługiwa­ nie się bronią i sztuka jazdy konnej często pozwalały mu na osiągnięcie przewagi nad białymi. Wybitny znawca Indian, Stanley Vestal, mówił o Indianach, których znał najlepiej: „Indianin, Siuks, czy też Czejen, był mniej więcej czterokrotnie bardziej efektywny niż biały żoł­ nierz” ,2. Sukcesy odnoszone przez Indian miały jednak ograniczoną skalę. Rzadko kiedy udawało się Indianom zebrać dostateczną liczbę wojowników, aby skutecznie przeciwstawić się dobrze uzbrojonym i zorganizowanym oddziałom wojska. Jeszcze trudniejsze okazywało się utrzymanie wojowników na ścieżce wojennej przez dłuższy czas i nauczenie ich dyscypliny walki. Wodzowie indiańscy prowadząc swoich ludzi do boju nie mieli właściwie 11

Związek Napiętej Cięciwy występował tylko u Czejenów Połu­ dniowych, a Stowarzyszenie Szalonych Psów istniało jedynie w północnym odłamie plemienia. 12 Set on Ernest Thompson, op.cit., s. 31.

żadnego wpływu na ich zachowanie podczas walki. Wielką słabością Indian był brak ich jedności, wynikający z ukształ­ towanej przez stulecia wrogości plemiennej. Warto na koniec przytoczyć opinię gen. Nelsona A. Milesa, który walczył z Indianami w wielu kampaniach. W 1912 r. pisał on: „Historia nie może dostarczyć nic porównywalnego do bohaterstwa i nieugiętości Indian północnoamerykańskich, którzy w dwustuletniej wojnie walczyli przeciwko zaj­ mowaniu ich kraju cal po calu, przeciwko wrogowi, który był uzbrojony bez porównania lepiej, dysponował niewy­ czerpanymi środkami pomocniczymi i posiadał przytła­ czającą większość wojska. Gdyby te liczby były równe, to kroniki historyczne przekazywałyby prawdopodobnie cał­ kiem inny rezultat tych walk. Indianin amerykański jest bez wątpienia przedstawicielem najbardziej bohaterskiej rasy, jaką kiedykolwiek znał świat” 13.

13

Ibidem, s. 31

ARMIA AMERYKAŃSKA NA POGRANICZU INDIAŃSKIM W LATACH 184a-1866

W połowie XIX w. na zachodnich rubieżach Stanów Zjednoczonych zaistniały dwa wydarzenia, które zwróciły uwagę Amerykanów na Zachód i doprowadziły do starcia z zamieszkującymi go plemionami Indian. Pierwszym była zwycięska wojna z Meksykiem. Traktat pokojowy z Guadelupe Hidalgo oddawał pod kontrolę USA ogromne połacie kontynentu, o powierzchni prawie 1 200 000 mil2, od Zatoki Meksykańskiej po wybrzeże Pacyfiku. Miały na nich powstać w niedalekiej przyszłości stany: Teksas, Nowy Meksyk, Arizona, Nevada, Utah i Kalifornia, oraz częściowo Kolorado i Wyoming. Otwierało to drogę do osadnictwa na nowych terenach dla tysięcy ludzi, dla których brakowało już ziemi na Wschodzie. Drugim wyda­ rzeniem było odkrycie złota w Kalifornii w 1848 r. Jego skutkiem była nieznana w dziejach gorączka złota, gnającą dziesiątki tysięcy ludzi na Zachód, przez tereny łowieckie Indian. Emigranci ze Wschodu zostawiali za sobą znisz­ czoną ziemię, zanieczyszczone wody i wybitą zwierzynę. Godziło to w podstawy bytu plemion indiańskich. Pierwsze kontakty Amerykanów z Indianami z Wielkich Równin miały charakter pokojowy. Wkrótce jednak starcia

pomiędzy Indianami a najeżdżającymi ich ziemie poszukiwa­ czami złota i emigrantami zrodziły konieczność wysłania na Zachód wojska, które miało zapewnić bezpieczeństwo pionie­ rom i przeciwdziałać powstawaniu konfliktów z Indianami. Po zakończeniu wojny z Meksykiem armia amerykańska, złożona w większości z ochotników, została zredukowana do liczby 10 000 żołnierzy. W rzeczywistości choroby, dezercje i pijaństwo zmniejszyły jej liczebność do około 8000 ludzi, rozrzuconych po całym kraju. Tej nielicznej i słabo wyszkolo­ nej armii zlecono zadanie niemożliwe do wykonania. Miała pilnować granic i dróg wewnętrznych, ciągnących się na przestrzeni wielu tysięcy mil. Pogranicze Indiańskie, obejmu­ jące mnóstwo terenów jeszcze nie zbadanych, miało być kontrolowane przez kilka tysięcy żołnierzy rozmieszczonych w strategicznie położonych fortach. Osiągnięto to poprzez zakup lub przejęcie na cele wojskowe dawnych placówek handlowych oraz budowę nowych fortów osłaniających główne szlaki komunikacyjne przecinające Wielkie Równiny. W 1849 r. Thomas J. Fitzpatrick, pierwszy agent do spraw Indian znad górnej Platte i Arkansas, zwrócił się do rządu z propozycją zawarcia traktatu z Indianami. Pierwszego września 1851 r. nad strumieniem Horse Creek (na granicy dzisiejszych stanów Nebraska i Wyoming) zgromadziło się 8000 do 12 000 Indian reprezentujących różne plemiona: Siuksów Brule, Oglala i Miniconjou, Czejenów, Arapahów, Wron, Szoszonów, Assiniboinów, Arikarów, Gros Ventres i Mandanów. Wiele z tych ple­ mion spotykało się ze sobą po raz pierwszy poza polem walki. Po 17 dniach rozmów i narad z udziałem Fitzpatricka, jezuickiego misjonarza Jeana-Pierre’a de Smeta oraz inspektora do spraw Indian Davida D. Mitchella z St. Louis podpisano porozumienie, znane jako pierwszy traktat z fortu Laramie. Pod naciskiem komisarzy rzą­ dowych Indianie zgodzili się zaprzestać walk między sobą, wybrać głównych wodzów, którzy mieli ich re­ prezentować w kontaktach z władzami i dali sobie narzucić

umowne granice terytoriów plemiennych. Zgodzili się też zostawić w spokoju emigrantów na Szlaku Oregońskim oraz uznali prawo rządu do zbudowania drogi i posterun­ ków wojskowych wzdłuż szlaku. W zamian rząd obiecał bronić Indian przed wrogością białych i miał im wypłacać co roku rentę o wartości 50 tys. dolarów przez okres 50 lat (ratyfikując traktat Senat jednostronnie zredukował wypłatę renty do 10 lat, z możliwością jej przedłużenia o dalsze 5 lat). W forcie Laramie powstała wtedy agencja (Platte Agency) dla Siuksów i Północnych Czejenów. Dwudziestego siódmego lipca 1853 r. Tom Fitzpatrick doprowadził do podpisania w forcie Atkinson nad rzeką Arkansas podobnego układu przez plemiona z południo­ wych Równin: Komanczów, Kiowów i Kiowa-Apaczów, które nie chciały przybyć nad Horse Creek. Zawarcie traktatu znacznie poprawiło bezpieczeństwo podróży i han­ dlu wzdłuż południowego Szlaku Santa Fe. Zgodnie z porozumieniem Indianie mieli otrzymywać co roku przez 10 lat towary wartości 18 tys. dolarów. W wyniku traktatu została założona w forcie Bent pierwsza agencja dla Kiowów, Komanczów, Kiowa-Apaczów oraz Połu­ dniowych Czejenów i Arapahów (Upper Arkansas Agen­ cy) ’. Z uwagi na odległość dzielącą fort Bent od tradycyj­ nych siedzib Kiowów i Komanczów w północnym Tek­ sasie, zorganizowano dla nich tymczasową agencję nad Beaver Creek w Oklahomie. W złudnej nadziei komisarzy rządowych oba porozumienia miały skłonić łowców bizo1

Pierwszym agentem dla wszystkich tych plemion został Thomas Fitzpatrick. Po jego śmierci w 1854 r. agentem wybrany został William W. Bent, który zrezygnował z funkcji w 1859 r. Zastąpił go Albert G. Boone, wnuk Daniela Boone’a — słynnego pioniera z Kentucky. W 1861 r. Boone został usunięty ze stanowiska, ponieważ pochodził z Missouri i po wybuchu wojny secesyjnej przestano mu ufać z obawy, że może namówić Indian do powstania przeciwko Uniii. Zastąpił go wówczas Samuel S. Colley. Za urzędowania Boone’a agencja została przeniesiona z fortu Bent do fortu Wise (Lyon).

nów do porzucenia swego dzikiego trybu życia i przekszałcenia się w cywilizowanych rolników. Całkowity brak na zachodnich rubieżach zorganizowa­ nych ośrodków cywilnego wymiaru sprawiedliwości i stabil­ nych instytucji społecznych uczynił z armii jedyną siłę zdolną do utrzymania porządku na tych terenach. Na mocy traktatów z fortu Laramie i Atkinson wojsko uzyskało zgodę na budowę dróg i posterunków na terenach indiańskich. Jeszcze przed ich podpisaniem wojsko odkupiło od prywatnej spółki futrzarskiej fort Laramie w Wyoming2. Na długie lata stał się on główną placówką wojskową na północnych Równinach (od sierpnia 1849 r. stacjonowało tu 2 oficerów i 53 żołnierzy). Na środkowych Równinach wybudowano w latach 50. forty: Atkinson (1850), Riley (1853) i Lamed (1859), które miały osłaniać szlak z St. Louis do Santa Fe w Nowym Meksyku. Na południu, w Teksasie, powstała w latach 1849-1852 linia 13 fortów strzegących drogi z San Antonio do El Paso. W czerwcu 1853 r. w 54 placówkach wojskowych na Pograniczu Indiańskim stacjonowało 6918 ludzi, z ogólnej liczby 13 821. W grudniu 1854 r. stan etatowy armii wzrósł do 14 216 oficerów i żołnierzy, ale jej realna siła wynosiła tylko 10 745 ludzi. Tej nielicznej armii wyznaczono typowo policyjne za­ danie utrzymania porządku na granicy. Tak rozumiane zadania obejmowały przede wszystkim: ochronę indiań­ skich rezerwatów i ziem należących do Indian przed zakusami białych osadników, zapewnienie bezpieczeństwa urzędnikom i własności rządowej, zwłaszcza na terenie 2

Fort Laramie został wybudowany w 1834 r. w widłach rzeki Laramie i Północnej Platte jako Fort William przez znanych handlarzy skórami Williama Sublette i Roberta Campbella. Od 1835 r. był własnością Kompanii Futrzarskiej Gór Skalistych, a od 1836 r. Amerykańskiej Kompanii Futrzarskiej. W 1841 r. zmienił nazwę na Fort John. Swoją nazwę Fort Laramie zawdzięcza rzece nazwanej od imienia trapera Jacquesa La Ramee, który zginął w jej pobliżu z rąk Indian w 1820 r.

rezerwatów, utrzymywanie plemion w granicach wyzna­ czonej im przestrzeni życiowej, pomoc zaprzyjaźnionym szczepom i ich obronę przed napadami wrogów. Ponadto obowiązkiem armii stało się egzekwowanie prawa federal­ nego na terenach, gdzie nie istniały organy władzy cywil­ nej lub gdzie egzekucja prawa wymagała realnej siły. W miarę upływu lat, najtrudniejszym zadaniem wojska stała się ochrona ziemi należącej do Indian przed białymi osadnikami. Wiele było w tym winy rządu federalnego, który często sam podejmował decyzje godzące w postanowienia traktatów. Brak poszanowania dla praw zagwarantowanych Indianom ze strony instytucji federalnych zachęcał osadników do wkraczania na ich ziemie i stawiał armię w niezręcznej sytuacji. Kiedy fala osadników docierała do rezerwatów, otaczała je, a reprezentujący ponierów politycy zarzucali rząd petycjami, aby usunął Indian z „drogi cywilizacji”. Zwykle agenci Biura do spraw Indian przekupywali kilku wodzów, którzy zawierali nowy układ, często wbrew większości plemienia, a Indian zmuszano do przesiedlenia się w nowe miejsce pod kontrolą wojska. Skutkiem takiego postępowania był głód, choroby i śmierć wielu członków plemion, które stały się ofiarami pochodu cywilizacji białego człowieka. Różnorodność i złożoność obowiązków przy niedostate­ cznej liczbie regularnego wojska i jego nadmiernym roz­ proszeniu wykluczała skuteczne wykonywanie zadań, jakie postawiono przed armią. Każda próba koncentracji wojska w jednym miejscu w celu zapobieżenia niepokojom lub ukarania winnych pozostawiała bez ochrony całe połacie Pogranicza. Doświadczenia pierwszych lat służby na Rów­ ninach wykazały całkowitą nieefektywność małych fortów rozmieszczonych na granicy indiańskiej. Słabe załogi wojskowe nie były w stanie zapobiegać niepokojom wśród Indian i przeciwdziałać ich najazdom na tereny pograniczne. Z inicjatywy Sekretarza Wojny Davisa wiele mniejszych fortów zlikwidowano. Ich dotychczasowe załogi skupiono

w dużych placówkach usytuowanych w strategicznie poło­ żonych miejscach, skąd wojsko mogło kontrolować kraj Indian i w razie potrzeby podejmować działania operacyjne z lepszym skutkiem. Do 1853 r. wszystkie ziemie leżące na zachód od Missisipi wchodziły w skład wielkiego okręgu wojskowego, tzw. Dywizji Zachodu (Military Division of the West). W październiku 1853 r. dla celów administracyjno-militarnych całe terytorium Stanów Zjednoczonych podzielono na pięć mniejszych okręgów wojskowych, zwanych depar­ tamentami {Military Departments ), podległych dowództwom regionalnym. Były to w kolejności: 1. Departament Wschodu {Department of the East), obejmujący cały kraj na wschód od Missisipi. Rubieże departamentu obejmowały granicę morską na odcinku 2800 mil, granicę kanadyjską na odcinku 1800 mil i granicę indiańską na odcinku 200 mil. Siły zbrojne departamentu liczyły 1574 oficerów i żołnierzy, z których 500 pilnowało granicy indiańskiej na Florydzie. 2. Departament Zachodu {Department of the West), obejmujący kraj pomiędzy Missisipi i Górami Skalistymi, z wyjątkiem Teksasu i Nowego Meksyku. Granice departa­ mentu wynosiły 2400 mil. Kontroli podlegało w nim 2000 mil dróg przecinających kraj Indian, stale wykorzystywanych przez emigrantów udających się do Utah, Nowego Meksyku i amerykańskich posiadłości nad Oceanem Spokojnym. Obszar departamentu zamieszkiwało około 180 000 Indian, z których większość stanowiła potencjalne zagrożenie dla białych. Siły zbrojne departamentu liczyły 1855 ludzi. Do 1861 r. kwatera dowództwa znajdowała się w forcie Leavenworth nad rzeką Missouri, a jego kolejnymi dowódcami byli generałowie: Newman S. Clarke, Daniel E. Twiggs, Persifor F. Smith, William S. Hamey i Nathaniel Lyon. 3. Departament Teksasu {Department of Texas), obej­ mujący prawie cały stan, z granicą morską o długości 400

mil, granicą meksykańską i indiańską o długości prawie 2000 mil i wewnętrznymi szlakami komunikacyjnymi ponad 1200 mil. Populacja Indian na terenie departamentu liczyła 30 000 głów, w większości koczowników. Stan wojska wynosił 2886 oficerów i żołnierzy. 4. Departament Nowego Meksyku (Department of New Mexico ), obejmujący tereny dzisiejszego stanu Nowy Mek­ syk oraz część Arizony i Nevady z granicą meksykańską i indiańską o długości 1500 mil i szlakami komunikacyj­ nymi o długości 1000 mil. Liczbę Indian zamieszkujących obszar departamentu szacowano na 50 000, w większości należących do plemion nieuznających władzy Stanów Zjednoczonych. Siły departamentu liczyły 1654 ludzi. 5. Departament Pacyfiku (Department of Pacyfic), obej­ mujący stan Kalifornia oraz Terytoria Oregon, Waszyngton, Utah i część Nevady. Granice departamentu obejmowały wybrzeże morskie o długości 1500 mil, granicę meksykań­ ską, kanadyjską i indiańską o długości 1600 mil oraz ponad 2000 mil dróg i szlaków komunikacyjnych wymagających ochrony. Obszar departamentu zamieszkiwało około 134 000 Indian. Stan liczebny wojska w departamencie wynosił 1365 oficerów i żołnierzy. Podsumowując, w 1854 r. armia Stanów Zjednoczonych miała za zadanie chronić zewnętrzne granice państwa o długości ponad 10 000 mil oraz granicę indiańską i szlaki komunikacyjne w kraju Indian o długości ponad 8000 mil. Populacja Indian na obszarze podległym jurysdykcji wojska wynosiła ponad 400 000, z czego połowa, w tym co najmniej 40 000 wojowników, zasługiwała na miano „wrogich”. Spokoju i porządku wśród nich miała pilnować armia, której efektywna liczebność nie przekraczała 11 000 ludzi. Wojna z Meksykiem pozostawiła siły zbrojne USA bogate w jednostki piechoty i artylerii, ale z niewielką ilością regularnej kawalerii. Dwie jednostki kawalerii: 1. pułk drago­ nów (Ist Dragoonś) i 2. pułk dragonów (2nd Dragoons ),

zorganizowano jeszcze w latach 30. Trzecia — pułk strzelców konnych (Regiment of Mounted Rifles ), powstała w 1846 r. specjalnie do walki z Meksykanami. Szybko okazało się, że warunki służby na Pograniczu, przy ogromnych przestrzeniach i ruchliwości Indian, będą wymagały zwiększenia ilości jazdy. Kawaleria była jednak bardzo kosztowna i dopiero wybicie przez Siuksów oddziału ppor. Johna Grattana w pobliżu fortu Laramie w 1854 r. skłoniło Kongres do wyrażenia zgody na sformowanie w roku następnym dwóch nowych pułków jazdy: 1. pułku kawalerii USA (Ist US Cavalry) i 2. pułku kawalerii USA (2nd US Cavalry). Przy okazji warto wspo­ mnieć, że w trosce o poprawę stanu transportu i zmniejszenia kosztów utrzymania armii, w połowie lat 50. Jefferson Davis eksperymentalnie wprowadził na użytek wojska w Depar­ tamencie Pacyfiku, Teksasu i Nowego Meksyku wielbłądy, testując przydatność tych zwierząt do zadań transportowych w warunkach wielkiej pustyni amerykańskiej (łącznie sprowa­ dzono z Bliskiego Wschodu 77 dromaderów, które weszły w skład tzw. Wojskowego Korpusu Wielbłądów — Camel Military Corps).

W 1856 r. liczebność armii wzrosła do 15 000. Duża w tym zasługa Davisa, który nie przestawał argumentować, że „(...) władza wykonawcza musi dbać o regularną armię powołaną przez prawo do utrzymania porządku wśród plemion indiańskich i zapewnienia ochrony osiedlom pio­ nierów (...) gdyż impuls do migracji w kierunku granicy zachodniej i większa ilość karawan jadących lądem do naszych posiadłości nad Pacyfikiem zwielokrotnia zarówno okazje, jak też powody do napadów i wrogości Indian (...)”3. Większość wojska nadal obsadzała różne placówki na Zachodzie, od Missouri po Ocean Spokojny, i od granicy kanadyjskiej po meksykańską. W przededniu wojny secesyj­ nej armia lądowa Stanów Zjednoczonych liczyła etatowo 1098 oficerów i 15 304 żołnierzy, razem 16 402 ludzi 3 Secretary

of War Jefferson Davis’ Report to the President, op. cit., s. 6.

(faktycznie nieco ponad 15 000) i była zorganizowana wlO pułków piechoty (każdy po 10 kompanii), 5 pułków kawalerii (po 10 szwadronów) i 4 pułki artylerii (po 12 baterii). Jej trzon stanowili niedawni emigranci z Europy, głównie Irlandczycy (50%) i Niemcy (20%). Wielu z nich służbę w wojsku traktowało jako ucieczkę przed pechem i nędzą, w jakiej znaleźli się po przybyciu do Ameryki. Po secesji stanów południowych zdecydowana większość żołnierzy i oficerów pozostała wierna rządowi federalnemu. Tylko 313 oficerów opowiedziało się po stronie Konfederacji. Jeszcze przed secesją Teksasu (4 marca 1861 r.) dowódca Departamentu Teksasu gen. Twiggs poddał konfederatom podległe mu oddziały federalne liczące 2700 ludzi, po czym wstąpił do służby w armii Południa. Większość oddziałów regularnych ewakuowano z Teksasu drogą morską zanim wybuchły pierwsze walki, niewielka część trafiła do niewoli. Garnizony fortów na sąsiadującym z Teksasem Terytorium Indiańskim wycofały się do fortu Leavenworth. Po wybuchu wojny, 5 maja 1861 r., Kongres zadecydował o utworzeniu 3. pułku kawalerii USA. Trzeciego sierpnia całą regularną kawalerię i wiele innych jednostek federalnych wycofano z Pogranicza i skierowano do udziału w działaniach wojennych przeciwko konfederatom na wschodzie kraju. Kawalerię zreorganizowano. Wszystkie jednostki konne stały się „kawalerią”. I tak: 1. pułk dragonów przemianowano na 1. pułk kawalerii, 2. pułk dragonów na 2. pułk kawalerii, pułk strzelców konnych na 3. pułk kawalerii, a dawne 1., 2. i 3. pułki kawalerii na odpowiednio 4., 5. i 6. pułki kawalerii USA. Trzydziestego pierwszego grudnia 1861 r. stan kawale­ rii regularnej wynosił 4744 ludzi. Większość jej oddziałów weszła w skład tzw. brygady rezerwowej (Reserve Brigade ) pod dowództwem gen. Wesleya Merritta, biorąc później udział m.in. w bitwie pod Gettysburgiem. W miejsce wojsk regularnych odwołanych do walki z konfederatami, do służby na Pograniczu Indiańskim

powołano jednostki ochotnicze. Poszczególne stany Unii wystawiły kilkadziesiąt różnych oddziałów ochotniczych, głównie kawaleryjskich, zorganizowanych w pułki lub samodzielne bataliony, w których w latach 1862-1866 służyło około 20 000 ludzi. Łącznie podczas wojny secesyj­ nej i tuż po jej zakończeniu do służby na zachodnim Pograniczu skierowano w całości lub w części: 10 pułków piechoty (w tym dwa regularne), 26 pułków (w tym jeden regularny) i jeden batalion kawalerii oraz jeden pułk (regular­ ny) i samodzielną baterię artylerii. Pierwsze z nich mogły wejść do służby dopiero w 1862 r. i później. Jednym z pierwszych był skierowany do akcji na wiosnę 1862 r. 1. Samodzielny Batalion Kawalerii z Ohio, na bazie którego utworzono w czerwcu 1863 r. 11. pułk kawalerii z Ohio. W ostatnim okresie wojny dowództwo armii federalnej utworzyło pięć pułków piechoty (US Volunteer Infantry ), złożonych z byłych jeńców konfederackich, tzw. „Ożywio­ nych Jankesów” (Galvanised Jankę es). Woleli oni walkę z Indianami, niż pobyt w obozach jenieckich w Illinois i Ohio. Żołnierzom tym zagwarantowano, że nie zostaną użyci do walki na frontach wojny secesyjnej. W konfederackim Teksasie, od dawna nękanym łupieżczymi na­ jazdami Komanczów i Kiowów, główny ciężar walki z In­ dianami spadł na nieliczne jednostki ochotnicze oraz słynnych Strażników Teksasu (Texas Rangers )4. Oddziały ochotnicze były z reguły dobrze umundurowane i wyposażone w dobre konie, brakowało im natomiast nowoczesnego uzbrojenia. Doskwierał im zwłaszcza niedo­ statek nowszych modeli karabinów i rewolwerów. Służbę ochotników na Pograniczu Indiańskim w okresie wojny Paramilitarna formacja Strażnicy Teksasu (Texas Rangers) wywodzi się od oddziału ochotników utworzonego w 1823 r. przez pioniera amerykańskiego osadnictwa w Teksasie Stephena F. Austina do obrony jego kolonii przed Indianami. Nazwa Texas Rangers została przyjęta 15 stycznia 1839 r. 4

domowej ocenia się na ogół pozytywnie. Istnieje dość powszechne przekonanie, że w latach 1862-1865 kawaleria amerykańska na Wielkich Równinach była silniejsza, lepiej zorganizowana i wyćwiczona, niż w jakimkolwiek innym okresie. Gen. Henry Halleck, pełniący obowiązki szefa sztabu armii federalnej, raportował w 1863 r.: „Ilość wojsk stacjonowanych obecnie w departamentach pogranicznych i na obszarze terytoriów jest dużo większa, niż w czasach pokoju”5. W chwili zakończenia wojny na obszarze obejmującym Wielkie Równiny siły Unii liczyły 60 000 oficerów i żoł­ nierzy. Co najmniej 10 000 z nich obsadzało pograniczne forty i ochraniało szlaki komunikacyjne i linie telegrafu. W sierpniu 1865 r., już po demobilizacji wielu oddziałów ochotniczych, siły wojskowe na tym obszarze liczyły wciąż ponad 20 000 ludzi. Oficerowie i żołnierze pułków ochotniczych rekrutowali się głównie z ludzi Pogranicza nawykłych do broni i jazdy konnej. Służąc w oddziałach lokalnych mieli większą moty­ wację do walki, lepiej znali teren i wykazywali większą inicjatywę w działaniu. Byli też silniejsi fizycznie i bardziej wytrzymali na trudy służby niż ludność miejska, z której wywodziła się większość żołnierzy w innych okresach. Ochotnicy mieli także większe doświadczenie w kontaktach z Indianami i mniej się ich obawiali niż żołnierze pochodzący z innych części kraju. Ludzie ci jednak, w przeciwieństwie do zawodowych wojskowych, nienawidzili Indian i starali się wykorzystać każdą okazję, aby się ich pozbyć. Od 3 lipca 1861 r. większa część Wielkich Równin znalazła się w granicach nowego Departamentu Zachodniego (Western Department) z kwaterą w St. Louis (Missouri). Jego pierwszym dowódcą został słynny podróżnik i odkrywca, a jednocześnie wpływowy polityk Partii Republikańskiej, gen. 5

K a te h e r Philip, op.cit., s. 21.

John C. Fremont. W listopadzie 1861 r. Departament Zachod­ ni przemianowano na Departament Kansas, a nowym komen­ dantem w miejsce odwołanego Fremonta mianowano gen. Davida Huntera. We wrześniu 1862 r. obszar departamentu włączono do Departamentu Missouri. Na początku 1864 r. Departament Kansas odtworzono, a na jego czele 16 stycznia stanął gen. Samuel R. Curtis, kwaterujący w forcie Leavenworth. W końcu stycznia 1865 r. Departament Kansas został ponownie zlikwidowany i w postaci dystryktu włączony do Departamentu Missouri (dowódca gen. Grenville M. Dodge), wchodzącego w skład Dywizji Missouri (dowódca gen. John Pope z kwaterą w St. Louis). Siedemnastego lutego 1865 r. granice Departamentu Missouri powiększono o Terytorium Utah i część Nebraski. W czerwcu Dywizję Missouri przejściowo zlikwidowano, zaś obszar znajdujący się pod jurysdykcją gen. Pope’a włączono do Dywizji Missisipi, którą dowodził gen. William T. Sherman (do sierpnia 1866 r.). Od 28 marca 1865 r. środkowe Równiny znalazły się w granicach nowego podokręgu w ramach Departamentu Missouri, któremu nadano nazwę Dystryktu Równin (District ofthe Plains). Obejmował on Terytoria: Nebraska, Kolorado i Utah. Dowództwo dystryktu powierzono wsławionemu pogromem Szoszonów nad Bear River w styczniu 1863 r. gen. Patrickowi E. Connorowi, który stanął kwaterą w forcie Laramie. Południowa część Równin znalazła się w granicach Dystryktu Górnej Arkansas (District ofthe Upper Arkansas) z kwaterą w forcie Riley. Jego komendantem od grudnia 1864 r. był płk James H. Ford, a od lipca 1865 r. gen. John B. Sanborn. Wschodnie Prerie, aż do Missouri, podlegały gen. Robertowi B. Mitchellowi, dowódcy Dystryktu Kansas. Po likwidacji Dystryktu Równin w marcu 1866 r., większa jego część została przypisana do nowego Departamentu Platte (Department of the Platte) z kwaterą w Omaha. Wraz z zakończeniem wojny domowej powróciły na Pogranicze Indiańskie jednostki regularne, a oddziały

ochotnicze zostały stopniowo zdemobilizowane. Przed końcem 1865 r. większość pułków ochotniczych została rozwiązana. Pozostałe rozformowano do połowy następ­ nego roku. Bezpośrednio po wojnie etat armii regularnej ustalono na 19 pułków piechoty, 6 pułków kawalerii i 5 pułków artylerii. W sumie dawało to 37 133 oficerów i żołnierzy. W 1866 r. sformowano 4 dodatkowe pułki kawalerii — 7., 8., 9. i 10. Dwa ostatnie złożone były z Murzynów, byłych żołnierzy Unii, służących pod rozkazami białych oficerów 6. Zwiększono także do 37 liczbę pułków piechoty, powięk­ szając przejściowo stan etatowy armii do 54 300 ludzi. Podstawową jednostką organizacyjną w armii amerykańskiej był pułk. Jego liczebność nie była stała i ulegała zmianom w zależności od potrzeb i budżetu armii. W piechocie wynosiła ona od 500 do 1000 żołnierzy. Pułk piechoty {Infantry) dzielił się na 10 kompanii. Pułk artylerii (Artillery ) na 12 baterii. W 1866 r. liczebność kompanii piechoty i baterii artylerii ciężkiej ustalono na 64, a baterii artylerii lekkiej na 122 oficerów i żołnierzy. Pułk kawalerii (Cavalry) składał się z 12 szwadronów. Dowódcą pułku był pułkownik, jego zastępcą podpułkownik. Poszczególne szwadrony oznaczano literami od A do M. Literę J omijano, czasami oznaczano nią rzadko występujące szwadrony szkolne. Szwadronem dowodził kapitan, mając do pomocy porucznika i podporucznika. W razie potrzeby pułk dzielono na trzy bataliony, oznaczone numerami od 1 do 3. Dowódcą batalionu był major. Rozkaz organizacyjny z 4 ma­ ja 1861 r. ustalał stan etatowy pułku kawalerii na 997 do 1189 ludzi. Batalion liczył od 325 do 389, kompania od 79 do 95 oficerów i żołnierzy. Akt Kongresu z 28 lipca 1866 r. ustalał liczbę ludzi w szwadronie na 3 oficerów, 12 podoficerów i 78 szeregowych. 6

Ze względu na kręcone włosy Indianie nazywali ich „Żołnierzami-Bizonami” (Bufallo Soldiers)\ wśród białych znani byli jako „bruneci”.

Pułki kawalerii amerykańskiej na Pograniczu Indiańskim prawie nigdy nie miały pełnych stanów etatowych, do czego przyczyniały się liczne dezercje, choroby i kary regulaminowe (głównie za pijaństwo). Rzadko też wy­ stępowały w pełnym składzie. Z reguły poszczególne szwadrony rozmieszczano w różnych placówkach. Więk­ szość fortów była obsadzona przez jeden szwadron kawalerii i kompanię piechoty. Tylko niektóre większe garnizony składały się z paru kompanii kawalerii i piechoty, czasami wzmocnionymi kilkoma działami. Przepisy organizacyjne armii USA regulowały także zasady rekrutacji zwiadowców indiańskich (.Indian scouts). Po zakończeniu wojny ich etat ustalono na 1000 ludzi. Pochodzili oni zwykle ze szczepów przyjaznych białym lub wcześniej przez nich podbitych. Najliczniejszych kontyngentów zwiadowców do walki z plemionami Siuk­ sów, Czejenów, Arapahów oraz Komanczów i Kiowów dostarczali ich tradycyjni wrogowie: Arikarowie, Wrony, Szoszoni, Paunisi oraz Osagowie, Tonkawa i wcześniej przesiedleni ze Wschodu Delawarowie i Szaunisi. Zwia­ dowcy indiańscy byli zorganizowani w regularne kompanie przydzielane do poszczególnych pułków jazdy. Dowodzili nimi biali oficerowie, natomiast Indianie służyli w nich jako podoficerowie i szeregowi. Mimo że próbowano ich uzbroić i umundurować na modłę regularnej kawalerii, zarówno broń, jak i wygląd zwiadowców były bardzo dowolne i zawierały wiele tradycyjnych elementów in­ diańskiego stroju i uzbrojenia. Osobne korpusy w armii stanowili łącznościowcy i leka­ rze. Żołnierze korpusu łączności (Signal Corps) byli w za­ sadzie jedynymi wysoko kwalifikowanymi specjalistami w armii. Ich zadaniem była obsługa telegraficznych i heliograficznych środków łączności. Lekarze wojskowi wchodzili organizacyjnie w skład Departamentu Medycznego (Medical Department). W strukturze pułkowej znaleźli się jedynie

lekarze weterynarii (po dwóch w pułku) i sanitariusze (łącznie 459 w 1866 r.). Na czele armii stał Naczelny Dowódca (Commanding General of the Army), który organizacyjnie podporząd­ kowany był Sekretarzowi Wojny (Secretary of War). Naczelnym Dowódcą armii amerykańskiej w latach 1864-1869 r. był generał Ulisses S. Grant. Miejsce stacjonowania każdego pułku wyznaczał Departa­ ment Wojny w Waszyngtonie. Po przybyciu do garnizonów jednostki podlegały miejscowym dowództwom wojskowym. Po 1865 r. wprowadzono nową strukturę woj skowo-administracyjną. Szóstego sierpnia 1866 r. kraj podzielono na sześć dywizji: Atlantyku, Tennessee, Zatoki Meksykańskiej, Missi­ sipi, Missouri i Pacyfiku. W skład dywizji tak jak dawniej wchodziły departamenty. W ramach niektórych departamen­ tów tworzono dystrykty, które niekiedy dzielono jeszcze na poddystrykty. Dywizją dowodził zwykle generał major, departamentem generał brygady, a dystryktem pułkownik (często oddelegowany z któregoś z pułków stacjonujących na jego terenie). Od 1866 r. obszar Wielkich Równin znalazł się w granicach Dywizji Missouri z kwaterą w Chicago. Obszar dywizji liczył przeszło 1 000 000 mil2. Stacjonowało w niej około 18 000 oficerów i żołnierzy. Kolejnymi dowódcami Dywizji Missouri byli: gen. John Pope (1865), gen. William T. Sherman (1866-1869) oraz gen. Philip H. Sheridan (1869-1883). W 1866 r. Dywizja Missouri została podzielona na cztery departamenty: Dakoty (kwatera w St. Paul, Minnesota), Platte (Omaha, Nebraska), Missouri (Fort Leavenworth, Kansas) i Teksasu (San Antonio, Teksas). Granice poszczególnych dywizji, departamentów i dystryktów nie były stałe i ulegały zmianom w zależności od sytuacji i rozwoju terytorialnego kraju7. Dotyczyło to także miejsco­ wości, w których kwaterowały ich dowództwa. W 1860 r. na miejsce Departamentu Pacyfiku utworzono trzy nowe departamenty: Utah (828 żołnierzy), Oregon (2236) i Kalifornia (1218).

Przed 1861 r. oficerowie rekrutowali się głównie spośród absolwentów szkoły wojskowej w West Point (stan New York). Wielu z nich miało doświadczenie wyniesione z wojny z Meksykiem i walk z Indianami. W latach późniejszych, oprócz absolwentów West Point, w armii znalazła się duża liczba weteranów wojny secesyjnej. Zdarzały się przypadki awansowania do stopni oficerskich najzdolniejszych żołnierzy i podoficerów (w 1866 r. stanowili 12% korpusu oficerskie­ go). W armii regularnej awanse zdarzały się rzadko, a okres oczekiwania na kolejny stopień oficerski trwał latami. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy była ścisła etatyzacja armii i brak przepisów regulujących ustawowy wiek emerytalny. Nie było jasnego systemu wynagradzania i odznaczania wyróżniających się oficerów i żołnierzy. Jedynym odznacze­ niem wojskowym w tym okresie był Medal Honoru, nadawa­ ny przez Kongres za odwagę i zasługi na polu walki. W całym okresie wojen indiańskich odznaczono nim 416 ludzi, z których żaden nie był w stopniu wyższym od majora. O ile oficerowie byli na ogół nieźle przygotowani do służby, o tyle szkolenie nowych rekrutów pozostawiało wiele do życzenia. Większość z nich wywodziła się z niewykształconej biedoty miejskiej. Nie mieli oni żadnego doświadczenia w obchodzeniu się z bronią i końmi (przed wojną wyszkolenie żołnierza kawalerii zajmowało dwa lata). Braki w wyszkoleniu pogłębiały kłopoty z porozu­ mieniem się, gdyż wielu kandydatów do wojska było niedawnymi imigrantami i nie znało dobrze języka angiel­ skiego. Znaczna część żołnierzy zgłaszała się do wojska z powodów koniunkturalnych. W służbie w armii widzieli jedyną szansę ucieczki przed biedą, a czasami także azyl przed ścigających ich prawem, długami lub kłopotami rodzinnymi. Nic dziwnego, że fluktuacja w wojsku po 1865 r. wynosiła średnio od 25 do 40% rocznie (dla porównania w 1853 r. — 13%). Dezercje stały się plagą trudną do opanowania, a powody jej były różne. Najczęściej

były to pogłoski o odkryciu złota, złe wyżywienie, brutal­ ność niektórych dowódców lub niski żołd. Służba w odległych fortach na Pograniczu Indiańskim była na ogół nudna i monotonna. Wielu żołnierzy skarżyło się na bezczynność lub wykorzystywanie ich do prac budowlanych i remontowych, nie mających nic wspólnego z wojaczką. Budowa kwater, stajni, magazynów, dróg i umocnień była normalną praktyką w izolowanych placów­ kach, które musiały być całkowicie samowystarczalne i tego typu prace były na porządku dziennym. Odbywało się to często kosztem szkolenia wojskowego. Po zakończeniu wojny secesyjnej armia miała do dyspozy­ cji na terenie całego kraju ponad 100 fortów i posterunków wojskowych. Wbrew rozpowszechnionej opinii tylko nielicz­ ne forty na zachodzie przypominały warownie otoczone palisadą z drewnianych pali (typowym przykładem był fort Phil Kearny w Wyoming). Większość placówek składała się z mniej lub bardziej regularnego skupiska budynków miesz­ kalnych i gospodarczych, baraków, czy nawet ziemianek wybudowanych wokół placu apelowego, pośrodku którego wznosił się maszt z flagą Stanów Zjednoczonych. Nuda, samotność i monotonia codziennego życia powodo­ wały szerzenie się wśród żołnierzy pijaństwa i hazardu. Powszechnym zjawiskiem były choroby. Lekarzy można było spotkać tylko w większych garnizonach. Brakowało nie tylko opieki medycznej, ale i podstawowych lekarstw. Trudne warunki służby, brak higieny, nieodpowiednie wyżywienie i epidemie zbierały obfite żniwo. Cholera, ospa, krwawa dyzenteria, gruźlica, szkorbut, malaria i choroby weneryczne spowodowały więcej strat niż strzały i kule Indian. Dla przykładu, 11. pułk kawalerii z Ohio w okresie od kwietnia 1862 r. do czerwca 1866 r. stracił 84 ludzi, z tego tylko 3 oficerów i 20 żołnierzy zginęło w walkach z Indianami. 7. pułk kawalerii z Iowy w ciągu trzech lat służby na Wielkich Równinach (od czerwca 1863 r. do czerwca 1866 r.) poniósł

straty w wysokości 124 ludzi, z tego zaledwie 1 oficer i 29 żołnierzy zginęli w walce, pozostali padli ofiarą chorób. W 11. pułku kawalerii z Kansas w okresie od kwietnia 1863 r. do września 1865 r. w walkach z konfederatami i Indianami poległo 61 ludzi, podczas gdy 2 oficerów i 110 żołnierzy zmarło z powodu chorób. Dane szacunkowe armii USA za cały okres wojen indiańskich w drugiej połowie XIX w. wskazują, że na każdych 1800 żołnierzy korzystających z pomocy lekarskiej, 1550 cierpiało z powodu chorób, a tylko 250 od ran. Przeciętny żołnierz rzadko miał okazję walczyć przeciwko Indianom. Kiedy jednak dochodziło do walki, zwykle potrafił osiągnąć przewagę nad przeciwnikiem, nawet jeśli ten górował nad nim liczbą, indywidualną odwagą i umiejętnoś­ cią jazdy konnej. Nawet słabo wyszkolone wojsko potrafiło walczyć w sposób zorganizowany i jednolicie dowodzony. Dysponowało także nowoczesną bronią i techniką wojskową. Silny, skoordynowany ogień karabinowy stanowił dla Indian zaporę nie do przebycia i zwykle przesądzał o ich porażkach w walce nawet z mniejszymi oddziałami wojska. Służba na Pograniczu Indiańskim była ciężka i niebez­ pieczna, a dla wielu mało zaszczytna. Chociaż większość żołnierzy czuła strach przed Indianami, była niedostatecznie wyszkolona i słabo zdyscyplinowana, opór Indian został ostatecznie złamany. Zadecydowała o tym przewaga liczeb­ na wojska, europejska taktyka walki, wytrwałość w prowa­ dzeniu operacji wojskowych w różnych warunkach klima­ tycznych, a nade wszystko przewaga w uzbrojeniu i umiejęt­ ność korzystania z nowoczesnych środków łączności (telegraf, heliograf) i transportu (kolej, parostatki).

TERYTORIUM KOLORADO

EPOKA „LUDZI Z GOR”

Historię amerykańskiego Zachodu wyznaczają trzy epoki, z których każda ma istotne znaczenie dla postępu białego człowieka w głąb kontynentu i narastającego niezadowole­ nia Indian z tego powodu. Pierwszą była epoka myśliwych, zwanych „Ludźmi z gór” (Mountain Men), i handlarzy skór. Półdzicy, odważni i mało odpowiedzialni traperzy i handlarze futer stanowili forpocztę cywilizacji białego człowieka na terenach zastrzeżonych dotąd wyłącznie dla Indian. Swoim wyglądem, zwyczajami i za­ chowaniem nie przypominali heroldów nowej kultury, wiodąc swobodny żywot pośród wolnych Indian i niezmierzonej dziczy. Mimo to właśnie oni zasiali ziarna, z których miała się narodzić nowa era amerykańskiego Zachodu. Ludzi ci z podziwu godną odwagą zapuszczali się w najodleglejsze zakątki dzikiej Ameryki, penetrując równiny i góry w po­ szukiwaniu bobrów i innych zwierząt futerkowych. Chociaż głównym celem do którego dążyli były futra zwierzęce, mimowolnie dali narodowi amerykańskiemu coś znacznie ważniejszego — bezcenną wiedzę o geografii, ludach indiań­ skich i charakterze wnętrza kontynentu, która po dotarciu na

Wschód stała się prawdopodobnie najważniejszą siłą sprawczą eksploracji i osadnictwa na terenach Zachodu. Z okresem tym na trwałe związane są nazwiska: Jima Bridgera, Jedediaha Smitha, Davida Jacksona, Williama Sublette, Toma „Złamanej Ręki” Fitzpatricka i Jima Beckwourtha. W ich ślady poszli później: Christopher „Kit” Carson, bracia Charles i William Bent, Ceran St. Vrain, Ed Curtis, Jim Baker, Louis Vasquez, William „Stary Bill” Williams, Richard „Wuj Dick” Wooten i inni1. To tylko najbardziej znane przykłady spośród setek tych, którzy odziani w skóry, z nieodłączną strzelbą myśliwską prze­ mierzali dzikie ostępy, wspinali się na nagie szczyty gór, z nożem w ręku stawiali czoła niedźwiedziom grizzli, a gdy dopadł ich głód i niedostatek, nie wahali się ratować życia żując pociętą w paski skórę, czy —jak chce legenda — zjadając swoje własne mokasyny. Ci pierwsi biali odkrywcy nigdy nie uważali się za zdobywców nowych terenów. Ziemia znaczyła dla nich tyle samo, co dla Indian. Lasy i równiny Zachodu zapew­ niały im pożywienie, odzienie, budulec na domy oraz cenne futra, za które w odległych faktoriach mogli odnowić zapasy prochu i amunicji, a także kupić to, czego nie mogli sami zdobyć na odludziu2. Kiedy zmuszała ich do tego sytuacja, walczyli z Indianami o dostęp do łowisk, ale nigdy nie podważali ich praw do tych terenów i nie myśleli ich stamtąd rugować. Często zawierali przyjaźnie z tubyl­ cami, żenili się z ich kobietami i brali udział w walkach międzyplemiennych u boku krewnych swoich indiańskich 1

W okresie największego popytu na futra polowaniem na bobry i inne zwierzęta futerkowe w Górach Skalistych zajmowało się około 600 traperów. 2 Duży popyt w Ameryce i Europie na skóry bobrów sprawił, że zajęcie „Ludzi z gór” było bardzo opłacalne. Dobry traper mógł w sezonie zarobić 2000 dolarów , podczas gdy roczny dochód wykwalifikowanego rzemieślnika na prowincji nie przekraczał 500 dolarów.

żon3. Kiedy pod koniec lat 30. XIX w. skończył się popyt na futra bobrów, wielu z nich zajęło się zyskownym handlem z Indianami, zakładając umocnione punkty handlowe po obu stronach Gór Skalistych, zwłaszcza w łatwo dostępnych dolinach rzek Arkansas i Południowej Platte. Inni zostali przewodnikami rządowych wypraw badawczych i karawan imigrantów zdążających w poprzek kontynentu4. Czasami okoliczności powodowały, że w charakterystyczny sposób zmieniały się ich relacje z indiańskimi plemionami. Interesu­ jąca na tym tle jest historia powstania fortu Bent w Kolorado. Około roku 1829 bracia Charles i William Bent oraz ich wspólnik Ceran St. Vrain, razem z Kitem Carsonem i Edem Curtisem prowadzili handel z Komańczami i Kiowami. W tym czasie Czejenowie wciąż jeszcze żyli na północy, w okolicach Black Hills, i tylko okresowo wędrowali na południe w ślad za bizonami. W celu rozwinięcia działalności handlowej bracia Bent i St. Vrain wybudowali nad Canadian River w Teksasie (na obszarze zwanym Panhandle — Rączka Patelni) faktorię o ścianach z palonej gliny, znaną pod nazwą Adobe Walls. Zazdrośni o swoje wpływy meksykańscy kupcy z Santa Fe, Taos i innych miast Nowego Meksyku podburzyli Indian, którzy zaczęli zagrażać nowej faktorii. Odpowiedzialny za jej prowadzenie St. Vrain postanowił zwinąć interes 3

Jim Bridger, William Bent, Kit Carson, Sharp Grover, Ed Curtis, Ceran St. Vrain i wielu innych miało indiańskie żony. 4 Kit Carson był w 1842 r. przewodnikiem Johna Fremonta badającego Szlak Oregoński i jego okolice. Tom Fitzpatrick powiódł w 1841 r. pierwszą grupę pionierów z Missouri do Oregonu. W latach 1843-1844 Carson i Fitzpatrick poprowadzili ekspedycję Fremonta przez Góry Skaliste do Wielkiego Jeziora Słonego, a stamtąd do Oregonu^ Kalifornii. Jako uznany przewodnik Carson został zatrudniony przez Fremonta w czasie jego następnej wyprawy wojskowo-kartograficznej do Kalifornii (1845-1846), która zbiegła się z wybuchem wojny z Meksykiem i aneksją Kalifornii. Fitzpatrick służył za przewodnika gen. Stephenowi Kearny’emu w jego ekspedycji wojskowej na Zachód w 1844 r., a następnie, wraz z Carsonem, w czasie wyprawy mającej na celu aneksję Kalifornii podczas wojny meksykańskiej w 1846 r.

i wynieść się w spokojniejsze miejsce. Przed jego wyjazdem grupa Komanczów i Kiowów uprowadziła mu stado mułów. Przebiegły i bezwzględny St. Vrain wywiesił wówczas białą flagę i zaprosił Indian do negocjacji. Kiedy wodzowie indiańscy przekroczyli próg jego domu, St. Vrain zaryglował drzwi i zagroził im śmiercią, jeśli muły nie zostaną zwrócone, a on sam nie dostanie zgody na bezpieczny wyjazd na północ. Ta strategia była później wielokrotnie stosowana wobec Indian przez różnych amerykańskich dowódców wojskowych, ale wtedy po raz pierwszy na Równinach zastosował ją właśnie St. Vrain. Zagrywka okazała się skuteczna. Muły powróciły do właściciela, a kupiec bez przeszkód wydostał się z pułapki. Po tym wydarzeniu Indianie z południowych Równin wciąż odmawiali bliższych kontaktów z Amerykanami. Wil­ liam Bent, z charakterystyczną dla Jankesów przedsiębior­ czością, zaczął się rozglądać za nowym biznesem. W 1831 r. wybudował swoją pierwszą placówkę handlową u ujścia Fountain Creek, na miejscu dzisiejszego Pueblo. Po roku jego brat Charles, który prowadził interesy w Nowym Meksyku, przekonał go do zmiany lokalizacji. W poszukiwaniu lepszego miejsca William Bent nawiązał kontakt z Czejenami, których zaufanie zdobył rok wcześniej, ukrywając dwóch ich wojow­ ników przed pościgiem Komanczów. Poślubił też siostrę ich wpływowego szamana, Szarego Pioruna, Kobietę Sowę, a po śmierci żony w 1847 r. ożenił się z jej rodzoną siostrą, Żółtą Kobietą. Potem doprowadził do spotkania z przywódcami Czejenów polujących w dolinie Arkansas i przekonał ich wielkiego wodza Żółtego Wilka do współpracy handlowej. W rezultacie doszło do wybudowania nad górną Arkansas warownego fortu Bent, a znaczna część Czejenów przeniosła swoje obozy z północy na południe, w okolice nowej placówki handlowej. W takich okolicznościach doszło do historycznego podziału plemienia Czejenów na dwa odłamy, północny i południowy. Historia ta jest doskonałą ilustracją tego, w jaki

sposób działalność białego człowieka wpłynęła na zmianę zwyczajów, tradycji i losów wielu plemion indiańskich. W 1848 r. zakończyła się wojna meksykańska. Pokonany Meksyk uznał amerykańskie prawo do Teksasu i granicę na Rio Grande. Odstępował też Stanom Zjednoczonym ponad połowę (51%) swego terytorium o łącznej powierzchni 1 193 061 mil2, w tym: Górną Kalifornię (obecny stan Kalifornia) i Nowy Meksyk (obecne stany Arizona, Nowy Meksyk, Nevada, Utah oraz część Wyoming i Kolorado). Kilka dni wcześniej doszło do wiekopomnego zdarzenia, które odmieniło losy Ameryki. Było nim odkrycie złota w północnej Kalifornii, wydartej Meksykowi przez zbun­ towanych osadników amerykańskich, którym przewodził oficer armii USA John Charles Fremont, i wojskową ekspedycję gen. Stephena W. Keamy’ego. To epokowe odkrycie stało się przyczyną największej migracji ludności w dziejach Ameryki, która przeszła do historii pod nazwą „kalifornijskiej gorączki złota” (Californian Gold Rush). Jego skutki okazały się dużo poważniejsze, niż początkowo sądzono, przyspieszając kolonizację Zachodu i przesądzając ostatecznie los Indian (w latach 1848-1890 wy wędrowało na zachód Stanów Zjednoczonych ponad 8 min ludzi). «

„GORĄCZKA ZŁOTA” W PIKE’S PEAK

Wraz z gorączką złota w Kalifornii oraz początkiem osadnictwa we wschodniej części Kansas i Nebraski rozpo­ częła się druga epoka — epoka pionierów i górników. W styczniu 1848 r. odkryto złoto na ziemi należącej do Johna Suttera w północnej Kalifornii. Wieści o złocie szybko się rozeszły i zapoczątkowały masowy marsz emigrantów na zachód. Tylko w 1849 r. do Kalifornii przybyło w poszukiwaniu złota ponad 100 000 ludzi. W następnych latach ich liczba powiększyła się o nowe tysiące. Wielu przybyszów wzbogaciło się dostarczając górnikom żywność i zaopatrzenie po zawyżonych cenach

oraz świadcząc różne usługi. Część tych, którym się nie powiodło w Kalifornii, wróciła na wschód. Niektórzy zajęli się na miejscu hodowlą bydła i uprawą owoców. Kalifornia szybko osiągnęła wymaganą liczbę ludności, zorganizowała władze i w 1850 r. została przyjęta do Unii jako 31 stan. Kolonizacja Kalifornii i nietolerancja białych wobec Indian miała i ten skutek, że przyniosła zagładę większości mieszkających tam plemion indiańskich. Tylko w latach 1850-1860 wyginęło 70% spośród ponad 100 000 kalifor­ nijskich Indian (w końcu XIX w. żyło w rezerwatach tylko 25 000-30 000 pierwotnych mieszkańców Kalifornii). Z kolei sporna kwestia niewolnictwa ściągnęła tysiące ludzi do Kansas, w nadziei uczynienia z niego nowego, wolnego lub niewolniczego stanu. Przy okazji odkryto, że Wielka Amerykańska Pustynia jest terytorium całkiem urodzajnym, mogącym spełnić marzenie niejednego biedaka ze Wschodu. W końcu lat 50. XIX w. fala osadników zalała niedawno utworzone Terytoria Kansas i Nebraska. Do 1860 r. tylko we wschodnim Kansas osiedliło się ponad 100 000 ludzi, obejmując w posiadanie przeszło 4 000 000 akrów najbardziej urodzajnej ziemi. Wiosną i wczesnym latem 1858 r. w Kansas rozeszły się pogłoski o odkryciu złota we wschodniej części Gór Skalistych. Powtarzane od lat plotki o znajdujących się tam pokładach złota skłoniły Williama G. Russella, doświad­ czonego górnika z Georgii i weterana „gorączki złota” z 1849 r., oraz jego braci, do zorganizowania dobrze wyposażonej ekspedycji poszukiwawczej, która rozpoczęła prace u podnóża Gór Skalistych, na obszarze znanym jako region Pike’s Peak5. W lipcu 1858 r. ekipa Russella 5

Nazwa pochodziła od najwyższego szczytu w tej okolicy — szczytu Pikę’a, nazwanego na cześć por. Zebulona Pike’a, słynnego podróżnika, który w latach 1806-1807 badał obszary południowo-zachodniej części Luizjany nabytej przez Stany Zjednoczne od Francji w 1803 r., graniczące z posiadłościami Hiszpanii.

znalazła pierwsze grudki złota, wartości 200 dolarów. Po kilku tygodniach okazało się, że miejsce jest źle wybrane i poszukiwania złota w promieniu 100 mil od Pike’s Peak nie wróżą powodzenia. Jesienią główny obóz wyprawy przenie­ siono w pobliże ujścia Cherry Creek, do Południowej Platte, gdzie dziś leży miasto Denver. Chociaż znaleziono tu liczne ślady kruszcu, nie było go aż tyle, żeby rozbudzić nadzeje na odkrycie „nowego Eldorado”. Przypadkowym świadkiem odkrycia był pewien kupiec z Missouri powracający z wypra­ wy handlowej z Nowego Meksyku. Za jego sprawą wieść 0 złocie szybko się rozeszła, a prasa w Missouri i Kansas dopełniła reszty. Wczesną wiosną 1859 r. z różnych punktów nad rzeką Missouri zaczął się szaleńczy wyścig w kierunku Gór Skalistych. W 1859 r. John Gregory odkrył znacznie bogatsze pokłady złota nad Clear Creek, w pobliżu dzisiejszego Central City. Puste do niedawna tereny pomiędzy rzekami Platte i Arkansas zaroiły się nagle tysiącami ludzi będącymi zwiastunami ogromnej fali poszukiwaczy złota napływającej na środkowe Równiny. Drogi wiodące w górę rzek Platte 1 Arkansas, z których od dawna korzystali emigranci i przewoźnicy, przestały wystarczać. Każdą dostępną drogą pełzły w kierunku Gór Skalistych karawany ciężkich wozów krytych białym płótnem, zwanych popularnie „szkunerami prerii”. Wiele z nich miało wymalowane na poszyciu hasło: „Pike’s Peak albo klapa” (.Pike’s Peak or Bust). W nocy dymy setek obozowych ognisk unosiły się pod obłoki. Tysiące ludzi wędrowało trudnymi drogami w górę rzek Smoky Hill i Republican, zanieczyszczając wody i za­ śmiecając szlak porzuconymi sprzętami, starymi ubraniami i narzędziami górniczymi. W maju 1859 r. nie mniej niż 10 000 ludzi przeszło w kierunku zachodnim samym tylko szlakiem wzdłuż Republican River. Na wiosnę 1859 r. do Kolorado przybyło ponad 100 000 osadników, poszukiwa­ czy złota i różnej maści awanturników. Przodowali wśród

nich mieszkańcy Kansas, któremu niektórzy przepowiadali całkowite wyludnienie 6. Jak grzyby po deszczu wyrastały nowe obozy górników: Fairplay, Georgetown, Gold Hill i Breckenridge. Wiosną i latem następnego roku pęd do Gór Skalistych nie ustawał. W maju 1860 r. doliną Platte przejechało 10 000 wozów, z których prawie wszystkie zmierzały do nowych kopalni złota w regionie Peake’s Peak i Cherry Creek. Wśród przybyłych ludzi znalazł się założyciel pierwszej gazety w Kolarado — William Newton Byers. Na początku 1859 r. Byers zostawił dom i spokojne życie w Omaha i owładnięty „gorączką złota” ruszył wraz z innymi nad Cherry Creek. Dwudziestego trzeciego kwietnia wydał pierwszy numer gazety „Rocky Mountains News”. Przesadnie optymistyczne artykuły i poematy Byersa sławiące bogactwo Gór Skalistych podgrzewały atmosferę i rozbudzały nadzieje tych, którzy kilkoma uderzeniami kilofa lub machnięciami łopaty spodziewali się zdobyć fortunę. W rejonie Pike’s Peak, Idaho Springs i w górnym biegu Południowej Platte wyrastały jak grzyby po deszczu drewniane osady górników. Większość kopaczy była zwykłymi kmiotami ze Wschodu, zbyt „zielo­ nymi”, żeby cokolwiek znaleźć (żartowano, że próbowali wydobywać złoto widłami). W 1861 r. pęd do Gór Skalistych ustał, a rozczarowani wynikami poszukiwań górnicy wkrótce masowo zaczęli opuszczać góry i rozpoczęli powrotną wędrówkę do Missouri i Stanów7. Przynajmniej połowa z tych, którzy rok lub dwa lata wcześniej ulegli gorączce złota wracała na Wschód tymi samymi drogami, którymi w odwrot­ nym kierunku wciąż jechali amatorzy złotego piasku. Ich wozy miały teraz wymalowane na bokach dosadne hasło: „Wystrychnięci na dudka” (Busted by Cioci) lub rymowankę: „Z Kansas, gdzie głód i frasunek do Missouri po ratunek” 6

W tym czasie wyjechało z Kansas do Kolorado ponad 20 000 osób. 7 W tym czasie Stanami (the States ) nazywano ziemie leżące na wschód od rzeki Missisipi, uważane za cywilizowaną część kraju.

(From Kansas and starvation to Missouri and salvation).

Wśród nich byli tacy, którzy dali się nabrać niejakiemu D.C. Oaksowi, autorowi wielce poczytnego, choć mającego niewiele wspólnego z rzeczywistością, przewodnika po regionie wy­ dobycia złota. Po kilku miesiącach na głowę Oaksa dybały już setki niedoszłych milionerów, którzy — nie mogąc go dopaść — ustawili przy szlaku symboliczny nagrobek, na którym wyryto epitafium o znamiennej treści: „Tutaj leży zabitego D. C. Oaksa ciało, Któremu na Pike’s Peak nabrać się nas udało”8. Co najmniej drugie tyle złorzeczyło Byersowi, a niektórzy wręcz sugerowali, że zarówno on, jak i Oakes powinni zadyndać na sznurze. Coraz głośniejsze plotki o rzekomej śmierci Oaksa (do czego przyczynił się jego symboliczny grób) ostudziły nastroje, a przy okazji upiekło się także Byersowi. POCZĄTKI DENVER CITY I POWSTANIE TERYTORIUM JEFFERSONA

Na długo przedtem zanim rozpoczął się exodus zawiedzio­ nych poszukiwaczy złota z gór Kolorado, emerytowany generał James W. Denver, piąty gubernator Terytorium Kansas9, w skład którego wchodziły złotonośne tereny u podnóży Gór Skalistych, podjął decyzję, która już wkrótce miała przesądzić o przyszłości tych ziem. Spodziewając się wielkiego napływu ludzi w góry Kolorado, Denver rzucił pomysł wydzielenia z ogromnych przestrzeni zachodniego Kansas nowego amerykańskiego terytorium, które w jego 8

„Here lies the body of D. C. Oakes, killed for aiding the Pike’s Peak hoax” (Przekład w wolnym tłumaczeniu autora). 9 W 1857 r. Denver pełnił funkcję komisarza do spraw Indian w rządzie prezydenta J. Buchanana. Po złożeniu funkcji został mianowany sekretarzem Terytorium Kansas, potem pełniącym obowiązki gubernatora, a od 12 maja do 10 października 1858 r. zajmował stanowisko gubernatora Kansas. f

zamysłach miało nosić nazwę Terytorium Szoszonów [Shoshone Territory). Przystępując do realizacji planu, na początku września 1858 r., Denver zwołał w urzędzie ziemskim w Lecompton (terytorialnej stolicy Kansas) spotkanie grupy lokalnych przedsiębiorców i żądnych przygód awanturników. Zgodnie postanowili oni wysłać ekspedycję w celu wybrania odpowiedniego miejsca pod przyszłe miasto u stóp Gór Skalistych. Dwudziestego pierwszego września 1858 r. Den­ ver powołał z grona uczestników spotkania w Lecompton ekipę tymczasowych urzędników. Mieli oni zaprowadzić porządek, zapewnić przestrzeganie prawa i zorganizować życie publiczne w tej części kraju, której oficjalnie nadano nazwę okręgu Arapahoe (Arapahoe County )10. W skład zespołu weszło 17 ludzi. Grupie przewodzili H. P. A. Smith, mianowany sędzią, oraz Edward „Ned” W. Wynkoop, który został tymczasowym szeryfem okręgu Arapahoe. Swoją funkcję Wynkoop zawdzięczał silnej budowie ciała, wysokiemu wzrostowi, rozsądkowi i odwadze, cechom niezwykle przydatnym na Dzikim Zachodzie. Zadaniem grupy wysłanej przez Denvera w rejon Pike’s Peak było zaprowadzenie porządku wśród górników, zorganizowanie władz i wybranie miejsca pod budowę miasta, mającego pełnić rolę stolicy nowego okręgu. Pod płaszczykiem tych działań organizatorzy i uczestnicy wyprawy chcieli zrealizować swoje własne plany. Człon­ kowie wyprawy mieli zamiar wzbogacić się na wydobyciu złota, gubernator zaś i jego wspólnicy spodziewali się znacznych korzyści z handlu ziemią. Pierwszego października 1858 r. pełnomocnicy Denvera, dobrze wyposażeni w broń (każdy miał nowoczesny karabin 10

W tym czasie okręg Arapahoe obejmował 1/5 obecnego terytorium stanu Kolorado, a jego granice biegły na wschód „od północno-wschodniego rogu Nowego Meksyku, na północ do linii rozdzielającej Teryto­ ria Kansas i Nebraski, oraz na zachód wzdłuż linii oddzielającej Terytoria Kansas i Utah”.

Sharpa i rewolwer), sprzęt obozowy i roczny zapas żywności załadowany na pięć konnych wozów, wyruszyli do odleg­ łego o 700 mil celu z miasta Topeka w Kansas. Ze względu na jesienną porę ekspedycja wybrała najbardziej wysunięty na południe Szlak Santa Fe. Droga ta, chociaż dłuższa, najlepiej nadawała się do podróży o tej porze roku. Jadąc wzdłuż rzeki Arkansas podróżnicy minęli po drodze tysiące zaciekawionych Indian z plemion Kiowa, Komanczów, Arapahów i Czejenów i po miesiącu bez przygód dotarli do Pueblo. Z Pueblo grupa ruszyła na północ, przybywając do działu wodnego Palmer Lake. Tam niespodziewanie doszło do spotkania z uczestnikami konkurencyjnego prywatnego przedsięwzięcia, kierowanego przez „wysokiego, aroganc­ kiego byłego generała milicji z Pensylwanii” Williama H. H. Larimera. Grupa Larimera, w skład której wchodziło sześciu ludzi, wyruszyła z fortu Leavenworth 3 października 1858 r. i podobnie jak wysłannicy Denvera powędrowała nad Południową Platte Szlakiem Santa Fe. Po spotkaniu z ekipą z Lecompton, Larimer, któremu nieobce były tajniki spekulacji gruntami, zdając sobie sprawę z przewagi, jaką dawało jego rywalom poparcie gubernatora Denvera, przybył do ich obozu i przekonał do współpracy. Obie grupy uznały takie rozwiązanie za korzy­ stne. Wspólnie przebyły ostatni odcinek drogi, docierając 16 listopada 1858 r. do ujścia Cherry Creek. Przybysze z wielkim zdziwieniem odkryli, że na obu brzegach potoku rozsiadły się już dwa duże obozowiska poszukiwaczy złota. Pierwszym z nich było leżące na zachod­ nim brzegu Cherry Creek osiedle założone przez Williama Russella i jego ludzi, którzy trafili tu we wrześniu. Pierwszego października Russell nadał mu oficjalnie nazwę Auraria (od łacińskiego słowa oznaczającego złoto), na pamiątkę miej­ scowości w Georgii, gdzie w latach 30. XIX w. miał miejsce pierwszy złoty boom w kraju. Drugim było leżące na wschodnim, wyższym brzegu potoku St. Charles, założone

w drugiej połowie października 1858 r. przez grupę po­ szukiwaczy z Lawrence w Kansas przybyłą tu śladem Russella. Mieszkańcy Aurarii, którzy zjawili się nad Cherry Creek jako pierwsi, krzywym okiem patrzyli na nowych przybyszów i ani myśleli respektować ich władzy. Chcąc nie chcąc paczka Larimera i ludzie Denvera rozbili własne obozowisko nad brzegiem potoku. Potem porozumieli się z górnikami z St. Charles i zawiązali spółkę miejską St. Charles Town Compa­ ny. Dwudziestego drugiego listopada pod kierunkiem Larime­ ra wytyczono centrum przyszłego miasta, oznaczając je skrzyżowanymi na ziemi patykami. W ciągu miesiąca mało oryginalna nazwa osady uległa zmianie i podczas narady przy wieczornym ognisku St. Charles — być może za sprawą Wynkoopa — na cześć gubernatora Kansas przemianowano na Denver City (miasto Denvera). Zapewne u podstaw tej decyzji leżał dość przyziemny cel, jakim była chęć uzyskania od gubernatora licencji na sprzedaż alkoholu w powstającym mieście. Tak, czy inaczej przekaz o roli Wynkoopa w tej sprawie może potwierdzać fakt, że pierwszą ulicę Denver nazwano Wynkoop Street. Niedługo potem swoją ulicę (.Larimer Street ) miał także Larimer, który wybudował przy niej pierwszy w mieście dom z drewnianych bali. Po wybraniu miejsca pod przyszłe miasto mieszkańcy Denver wysłali dwuosobową delegację do Lecompton, w celu oficjalnego potwierdzenia praw miejskich dla swego osiedla. Rywalizujący z nimi o palmę pierwszeństwa ludzie z Aurarii uczynili to samo i obie grupy rozpoczęły szalony wyścig do Kansas. Zimowa pogoda wkrótce ostudziła zapędy przyzwyczajonych do południowego klimatu dele­ gatów z Aurarii i posłańcy z Denver, nie bacząc na srogą zimę, jako pierwsi zameldowali się na miejscu. W ten sposób miasto powstałe u ujścia Cherry Creek przeszło do historii pod nazwą Denver, chociaż Auraria była tam pierwsza. Kiedy po wybuchu wojny secesyjnej Russell i jego towarzysze powrócili do rodzinnej Georgii, nic już

nie stało na przeszkodzie, by Larimer mógł przypisać sobie tytuł „ojca-założyciela” przyszłej metropolii Kolorado. Odległość od siedziby władz Terytorium sprawiała, że zaprowadzenie rządów prawa na terenie okręgu Arapahoe nastręczało wiele trudności. Różne grupy interesów zaczęły przygotowywać apele do rządu federalnego, dążąc do oderwania się od Kansas, ustanowienia własnych władz tymczasowych i podporządkowania im swoich konkuren­ tów. W kwietniu 1859 r. zwołano pierwszą konwencję konstytucyjną, mającą położyć podwaliny pod zorganizo­ wanie suwerennego stanu. We wrześniu została ona od­ rzucona w głosowaniu powszechnym, ale już miesiąc później frakcja zmierzająca do uniezależnienia się od rządu terytorialnego Kansas „przyjęła” własną konstytucję i pro­ klamowała powstanie nowego Terytorium Jeffersona (Ter­ ritory of Jefferson ). Dwudziestego czwartego października przeprowadzono wybory i wybrano tymczasowe władze oraz delegata do Kongresu. Siódmego listopada zebrała się pierwsza terytorialna legislatura. Obradowała przez miesiąc, podejmując kilka ważkich decyzji, po czym zawiesiła działalność. Kongres w Waszyngtonie, zaniepokojony wzro­ stem napięcia pomiędzy Północą i Południem, odmówił uznania nowego Terytorium (mimo to, samozwańcze Tery­ torium Jeffersona przetrwało do 1861 r.). Głównym problemem osadników znad Cherry Creek stało się zagrożenie ze strony innych, błyskawicznie rozwijających się miasteczek górniczych, zwłaszcza Colorado City i Golden, z których każde pretendowało do przywódczej roli w regio­ nie. Rywalizacja ta skłoniła notabli Denver do przygotowania projektów aktów prawnych sankcjonujących konsolidację wszystkich ośrodków miejskich w widłach Cherry Creek i Południowej Platte w jeden organizm miejski. Decyzja w tej sprawie została zatwierdzona przez władze terytorialne Kansas 27 lutego 1860 r. Szóstego kwietnia w trakcie nocnej uroczystości na moście nad Cherry Creek proklamowano

powstanie jednego miasta Denver. We wrześniu ustanowiono tymczasowy „zarząd miejski”, urzędujący początkowo w sa­ lonie z teatrzykiem o nazwie „Apollo Hall”. Po dwóch latach istnienia, Denver, podobnie jak inne osady górnicze, stało się siedliskiem gwałtu, prostytucji, hazardu i pijaństwa, wobec czego zachodziła konieczność zaprowa­ dzenia ładu i porządku. Na straży prawa w mieście stanął miejscowy kowal — Tom Pollock, z powodu donośnego głosu zwany „Hałaśliwym Tomem”. W bezpośredniej rywali­ zacji o gwiazdę szeryfa Pollock pokonał „Neda” Wynkoopa, głównie dzięki temu, że w widowiskowym pojedynku rewolwerowym zastrzelił znanego hazardzistę i awanturnika George’a Steele’a. „Hałaśliwy Tom” pobierał z kasy miejskiej 50 centów za każdego złoczyńcę, którego udało mu się złapać. Musiało ich być niemało, gdyż wkrótce hotel, który przeznaczono na tymczasowy areszt, był wypełniony „gość­ mi” Pollocka do ostatniego miejsca. Dziewiętnastego listopa­ da 1861 r. władzę w Denver objęły nowe władze wyznaczone przez oficjalny terytorialny rząd Kolorado. PIERWSZE LATA OSADNICTWA W KOLORADO

W pierwszym okresie istnienia Denver i sąsiednie osady wcale nie przypominały miasta. Były to tylko chaotyczne zbiorowiska namiotów, drewnianych bud, chat zestawionych z okrąglaków i pewnej ilości „miejsc interesu”, o których przeznaczeniu informowały koślawe szyldy. Pierwszego stycznia 1859 r. w Aurarii było 50 drewnianych zabudowań, a w Denver 20, nie licząc prowizorycznych szałasów i namiotów. Mimo to osiedle rozwijało się w niespotykanym tempie. Pojawiły się domy mieszkalne, prawdziwe sklepy i ulice z drewnianymi chodnikami. Z czasem do Denver zaczęli przybywać nowi osadnicy z rodzinami, rzemieślnicy i kupcy stanowiący element stabilizujący społeczność miasta. Wraz z nimi rozwijało się życie społeczne i religijne. Jak na

większości obszarów zachodniego Pogranicza, dominującym wyznaniem stał się przyniesiony z Anglii metodyzm, głoszący wiarę w wielkie możliwości ludzkiej jednostki. Już w grudniu 1858 r. odprawiono pierwsze nabożeństwo na wolnym powietrzu dla górników z udziałem wędrownego kaznodziei George’a W. Fishera. Nieco później William H. Goode i Jacob Adriance, którzy zostali wysłani w Góry Skaliste przez konferencję kościoła metodystów z Kansas i Nebraski, zorganizowali pierwszą parafię w regionie wydobycia złota. Trzeciego marca 1859 r. w Denver przyszło na świat pierwsze dziecko z mieszanego małżeństwa dawnego „czło­ wieka z gór” Williama „Jacka” McGaa i Indianki Arapaho. Dwudziestego trzeciego kwietnia wyszedł pierwszy numer gazety „Rocky Mountains News”. Trzeciego października w Aurarii otwarto pierwszą szkołę. Denver za to postawiło na rozrywkę. Dwudziestego czwartego października odbył się pierwszy spektakl w teatrze „Apollo”. W niedługim czasie w mieście otworzyło podwoje kilka innych teatrów, z których największy mógł pomieścić na dwóch kondyg­ nacjach 1000 widzów. Jak grzyby po deszczu wyrastały salony, domy publiczne i szulemie. Dziewiętnastego grudnia w Denver przeprowadzono pierwsze wybory, w wyniku których burmistrzem został John C. Moore. Dwudziestego pierwszego stycznia 1860 r. odbyło się pierwsze posiedzenie rady miejskiej. W tym samym roku powstała jednostka straży pożarnej, na czele której stanął Scott J. Anthony, dawny komendant straży w Leavenworth. Rok później rozpoczęto produkcję przemysłową maszyn górniczych. Jeden z mieszkańców tak opisywał początki życia w mieście: „(...) Szyby w oknach były rzadkością, a jedynie dwie lub trzy chaty miały podłogi z desek (...) Umeblowanie domów stanowiły stołki, stoły i łóżka z pęków gałęzi, a rolę biurek i kufrów pełniły sosnowe skrzynki. Puste miejsce w dolnej części tego embrionalnego miasta zaj-

ino wały namioty Indian, zamieszkane przez kobiety szyjące ubrania ze skór dzikich zwierząt lub gotujące psy na obiad, nagie dzieciaki bawiące się w piasku oraz wojowników wylegujących się na ziemi, ubranych jedynie w wąskie przepaski biodrowe. Taki był obraz w roku 1859. Wiosną 1860 roku niewiele się zmieniło, poza tym, że przybyło więcej lepszych domów i powiększyła się liczba ludzi. Wszystkie drogi prowadzące w kierunku gór były przepeł­ nione karawanami wozów krytych białym płótnem, ciąg­ niętych przez woły lub muły, które powoli zmierzały ku nowo odkrytym i budzącym nadzieje kopalniom złota” n. Na wiosnę 1859 r. u zbiegu Cherry Creek i Południowej Platte gnieździło się około 1000 ludzi, w większości młodych, niedoświadczonych mężczyzn, będących nowicjuszami w gó­ rach. Nowojorski dziennikarz Horace Greeley, kory zawitał w te strony w początkach istnienia Denver, opisał je jako „sklecone z drewna osiedle ze stu pięćdziesięcioma domo­ stwami, ani w trzech czwartych ukończone, ani w dwóch trzecich zamieszkane i ani w jednej trzeciej nie nadające się do tego, by w nim zamieszkać”. Mimo to rok później liczba białych mieszkańców Kolorado wynosiła już 33 000 męż­ czyzn i 1600 kobiet, z których większość osiedliła się w okolicy Denver. Byli tam „Amerykanie ze wszystkich części Unii, Meksykanie, Indianie, Metysi, traperzy, spekulan­ ci, hazardziści, desperaci, przegrani politycy i uczciwi ludzie”. Prawie codziennie dochodziło do awantur i strzelaniny, a morderstwa były prawie codziennym zjawiskiem. Greeley opisuje, że w trakcie jego dwutygodniowego pobytu w Den­ ver „było więcej awantur, walki i strzelaniny z pobudek kryminalnych, niż w jakiejkolwiek innej, podobnej wielkości społeczności na Ziemi”. Zło i występek ogarniające Denver i inne osiedla górnicze skłoniły bardzo aktywny kościół metodystów do utworzenia 11

N o e l Thomas J., Mile High City, Lincoln, University of Nebraska Press, 1984, s. 2.

wiosną 1860 r. „dystryktu Gór Skalistych”. Na jego czele stanął przybyły 19 maja do Denver z Nebraski potężny brodaty kaznodzieja John M. Chivington, któremu powie­ rzono zadanie zbudowania w mieście świątyni i zor­ ganizowania tam wspólnoty wiernych 12. Początkowo mieszkańcy górniczych osiedli niewiele przej­ mowali się Indianami, kiedy jednak dochodziło do bezpośred­ niego kontaktu byli zaskoczeni ich łagodnością i gościnnoś­ cią. Z czasem zrozumieli, że nie da się pogodzić interesów obu ras. Wówczas zaczęli się głośno domagać osadzenia Indian w rezerwatach i zawarcia z nimi układu, który dawałby białym legalne podstawy do opanowania całego kraju. Dzięki odkryciu nowych złóż złota Denver wzrosło w siłę i jako baza zaopatrzeniowa dla górników i wojska stało się centrum regionu. Liczne głosy żądały utworzenia nowego stanu i przeprowadzenia linii kolejowej przez całe Kansas do Denver i dalej do Pacyfiku. Na wiosnę 1859 r. wzdłuż Platte uruchomiono regularną linię dyliżansową z Leavenworth do Kolorado. Siódmego maja do Denver przybyły pierwsze dwa dyliżanse pocztowe firmy Leavenworth & Pike’s Peak Express (ze względów bezpieczeństwa jadące w parze). Wkrótce na całej trasie znalazło się 50 dyliżansów. Dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców Kolorado, nie tylko wzdłuż Platte, ale i wzdłuż Arkansas, Republican i Smoky Hill otwarto stałe linie dyliżansów zapewniające regularne połączenie z głównych miast Kansas do Denver. Na wiosnę 1861 r. na Szlaku Overland przeprowadzono linię telegrafu John M. Chivington (1821-1894) urodził się w Ohio w rodzinie farmerskiej. W 1844 r. uzyskał święcenia kapłańskie i rozpoczął karierę wędrownego kaznodziei. Zanim w 1860 r. przybył do Kolorado działał na terenie Ohio, Illinois, Missouri i Nebraski. Dał się poznać jako zażarty wróg niewolnictwa i aktywny abolicjonista. W 1856 r. podczas walk w Kansas pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami niewolnictwa zasłynął z wojowniczej postawy wobec proniewolniczej frakcji swoich współwy­ znawców. Z tego powodu nadano mu przydomek „Walczącego pastora” (Fighting Par son). u

z Omaha do fortu Keamy (w Denver pierwszą stację telegrafu uruchomiono dopiero 10 października 1863 r., jako odnogę linii łączącej Wschód z wybrzeżem Pacyfiku). Wzdłuż ważniejszych szlaków komunikacyjnych zakładano nowe stacje, wokół których wyrastały osiedla pionierów. Otaczające je równiny, znakomicie nadające się na pastwiska, przyciągały uwagę hodowców i powoli zaczęły się zmieniać w rancza. Dobre warunki do rozwoju hodowli i rolnictwa oraz potencjalnie łatwy dostęp do transportu na równinach Kansas, Nebraski i Kolorado przyciągnęły także uwagę spekulantów i towarzystw kolejowych. Budowa kolei żelaznej stała się platformą wyborczą Partii Republikańskiej w wyborach w 1860 r. Jej przedstawiciele otwarcie głosili, że: „(...) Żywotne interesy całego kraju wymagają przeprowadzenia kolei żelaznej do Pacyfiku, dlatego rząd federalny powinien udzielić natychmiastowej i efektywnej pomocy przy jej budowie, a do tego czasu powinno być ustanowione codzien­ ne połączenie dyliżansów poczty Overland Mail (...)”. Budowa kolei „od rzeki Missisipi do Oceanu Spokojnego” stała się też w 1860 r. hasłem wyborczym Partii Demokraty­ cznej. Pierwszego lipca 1862 r. uchwalono ustawę o kolei Pacyfiku, która umożliwiała budowę transkontynentalnej linii kolejowej. Na jej podstawie utworzono kompanię Union Pacyfic Railroad , dając jej prawo budowy kolei i linii telegraficznej na ziemiach stanowiących „własność publicz­ ną”. Tam, gdzie linia kolejowa miała przechodzić przez tereny indiańskie, ustawa nakazywała „aby rząd Stanów Zjednoczonych, tak szybko, jak to jest możliwe, pozbawił Indian prawa do ziemi, która stanowi przedmiot działalności określonej niniejszą ustawą”. Na takich samych warunkach powstały później inne towarzystwa kolejowe. Ogólnie rzecz biorąc cały obszar środkowych Równin pomiędzy rzekami Platte i Arkansas, rozciągający się na wschód do Gór Skalistych, był pierwotnie domeną Południo­ wych Czejenów i Arapahów. Na południe od Arkansas leżał

półpustynny obszar zwany Staked Plains, zamieszkany przez Kiowów i Komanczów, na północ zaś od Platte ciągnęły się łowiska Siuksów i Północnych Czejenów. Na podstawie traktatu z 1851 r. obszar ten stanowił część wielkiego „rezerwatu” dla Indian, ciągnącego się od granicy kanadyj­ skiej na północy, do granic Teksasu i Nowego Meksyku na południu. Zachodnią granicę tego terytorium stanowiła linia Gór Skalistych, na wschodzie natomiast obszar przyznany Indianom wrzynał się na kilkaset mil w głąb Kansas, Nebraski i Terytorium Dakoty. Obejmował też wschodnią połowę Kolorado. Na tym ogromnym obszarze, którego granic nigdy dokładnie nie zdefiniowano („na południe od Missouri, na wschód od Gór Skalistych i na północ od linii Teksasu i Nowego Meksyku”), leżały tereny łowieckie ośmiu plemion indiańskich utrzymujących się głównie z polowania na bizony: Siuksów, Czejenów, Arapahów, Wron, Assiniboinów, Gros Ventres i Arikarów. Czejenom i Arapahom traktat przyznawał łowiska, których granice biegły z grubsza wzdłuż północnej odnogi Platte do jej źródeł w Górach Skalistych, potem na południe do źródeł rzeki Arkansas, a następnie w dół Arkansas do miejsca, w którym rzekę przecinał Szlak Santa Fe. Na mocy traktatu cały obszar pomiędzy Platte i Arkansas, przecięty dodatkowo rzekami Saline, Republican i Smoky Hill, należał prawnie do Czejenów i Arapahów. Na długo przed powstaniem Denver, miejsce w którym Cherry Creek wpada do Południowej Platte było ulubionym obozowiskiem Arapahów. Potok wziął nazwę od wszędobyl­ skich krzewów dzikiej wiśni (choke cherry ), które dostar­ czały Arapahom kwaśnych owoców, doskonałego składnika indiańskiego przysmaku — pemmikanu. Rzeka Platte natomiast zawdzięcza swoje miano licznie zapuszczającym się tu dawniej francuskim traperom i handlarzom, z którymi Arapahowie zawsze żyli w przyjaźni, a którzy ochrzcili tak rzekę z powodu jej płaskiego i płytkiego koryta. Początkowo Arapahowie i Czejenowie odnosili się przy­ chylnie do białych przybyszów, bezprawnie wdzierających

się na ich tereny łowieckie. Naiwnie sądzili, że nie pozostaną oni długo na ich ziemi i tak jak inni pójdą dalej na Zachód. Indianie nie czuli większej presji ze strony białych i obserwowali ich wyścig do złotonośnych pól Kolorado ze zdumieniem i rozbawieniem. Wielu uważało białych za szaleńców, poruszających się bez celu w po­ szukiwaniu czegoś, co nie ma żadnej wartości. W tym czasie Indianie byli niemal codziennymi gośćmi w Denver lub obozowali na jego skraju. Na wiosnę 1859 r. osiedle odwiedził naczelny wódz Południowych Arapahów Mały Kruk, którego plemię zimowało zazwyczaj u podnóża Gór Skalistych, w okolicy współczesnych miast Boulder i Denver. Byers, który z nim rozmawiał, opisał go jako przystojnego, wojowniczo wyglądającego Indianina, nie mówiącego po angielsku. Wódz spotkał się z mieszkańcami Denver, zapewniając białych o pokojowych zamiarach i przyjaźni swoich ludzi. Po tym spotkaniu Byers napisał: „Ci, którzy znają Małego Kruka, naczelnego wodza narodu Arapaho (...) są o nim jak najlepszego zdania (...) Mały Kruk powiedział, że lubi białych ludzi, nie ma nic do nich i cieszy się, że tak wielu ich tutaj widzi. Mały Kruk i Arapahowie pragną, aby nauczyć ich rolnictwa, rzemiosła i sztuki pokojowego współżycia z białymi i otaczającymi ich plemionami Indian” 13. Przy okazji wizyty w Denver Mały Kruk nauczył się palić cygara oraz jeść mięso nożem i widelcem. Na odjezdnym przypomniał jednak białym, że kraj, w którym się znajdują należy do Indian i wyraził nadzieję, że biali ludzie nie zostaną w nim długo i opuszczą go, kiedy wydobędą tyle złota, ile będzie im potrzebne. Biali jednak nie tylko zostali, ale ich liczba stale się powiększała, a wodzowie Arapahów mieli później gorzko żałować serdeczności, jaką okazali zachłannym „ludziom-pająkom”. 13

N o e l Thomas J., Denver: The City The Saloon, 1858—1916, Lincoln, University of Nebraska Press, 1982, s. 42.

Indianie z niedowierzaniem obserwowali, jak dziesiątki tysięcy poszukiwaczy złota zbiegło się w góry Kolorado. Niektórzy zaczęli uważać, że wszyscy biali ze wschodu przenieśli się na zachód i może Arapahowie powinni powędrować na wschód, by zająć ich miejsce. W 1860 r. biali w Kolorado przewyższali liczbą Połu­ dniowych Arapahów w stosunku 20 do 1. Nie minęły cztery lata, a ta sama gazeta w Denver, która tak przychylnie komentowała wizytę Małego Kruka w mieście w 1859 r., w artykule z marca 1863 r. pisała o Indianach: „(...) To zdeprawowana, włóczęgowska, brutalna i nie­ wdzięczna rasa i powinna zostać zmieciona z powierzchni ziemi (...)”. W 1863 r. wśród 27 artykułów w „Rocky Mountains News” poświęconych Indianom, w 20 znalazły się głosy nawołujące do eksterminacji ludności indiańskiej. Biali w Kolorado coraz częściej okazywali swoją pogardę i nie­ nawiść dla niedawnych gospodarzy tych ziem. W przeciągu roku ustalono nowe granice Kansas i wy­ dzielono z niego nowe Terytorium. Dwudziestego ósmego lutego 1861 r. Kongres przyjął dla niego nazwę Kolorado (Colorado), choć miał do wyboru co najmniej pół tuzina innych propozycji. Pierwsze wybory do terytorialnej legislatury odbywały się w atmosferze wojny domowej i rywalizacji między zwolennikami Północy i Południa (około jedna trzecia mieszkańców Kolorado sprzyjała Konfederacji). Zdominowa­ na przez zwolenników Unii legislatura zebrała się w Denver dopiero 9 września 1861 r. Na posiedzeniu uchwalono akt o podziale Kolorado na 17 okręgów i wybrano stolicę Terytorium. Mania reputacja Denver i fakt, że w mieście było wielu zwolenników Południa sprawiła, że wybór padł na Colorado City. Mimo to legislatura nadal zbierała się w Denver. W 1862 r. stolicę terytorialną przeniesiono do Golden City. I to miejsce nie przypadło do gustu włodarzom Kolorado, którzy nadal woleli obradować w tętniącym życiem

Denver, a nie w prowincjonalnym Golden14. Piątego stycznia 1863 r. delegat z Kolorado Hiram P. Bennet złożył w Kon­ gresie projekt ustawy w sprawie zorganizowania się Kolorado w kolejny stan Unii. Projekt przepadł w Izbie Reprezentan­ tów, gdyż „Kongres był zbyt zajęty wojną domową, żeby przykładać do niego wagę”. W roku 1864 w Stanach Zjednoczonych odbywały się wybory do Kongresu. Zwolennicy suwerennego stanu głośno agitowali w tej sprawie, licząc, że zmiana zapewni Kolorado większą pomoc rządową przeciwko Indianom, a w przyszłości przyciągnie do Kolorado kolej i zabezpieczy interesy górnictwa. W lipcu zwołano w Denver kolejną konwencję konstytucyjną, która miała przygotować projekt nowej konstytucji i poddać ją pod głosowanie na początku września15. Sprawa ta zdominowała na jakiś czas życie publiczne mieszkańców Kolorado, chociaż pierwszy etap walki o prawa stanowe dla Terytorium miał się skończyć dla jego zwolenników gorzkim rozczarowaniem. W atmosferze walki o zorganizowanie się Kolorado w stan i przyszłe miejsca w Kongresie problem Indian stał się nagle sprawą drugorzędną. Nikt jeszcze tego nie wiedział, ale na Wielkie Równiny szybkimi krokami nadchodziła trzecia epoka amerykańskiego Zachodu — epo­ ka prawdziwych wojen indiańskich.

14

Denver zostało stolicą Kolorado dopiero w 1867 r. 15 Przeprowadzone we wrześniu 1864 r. głosowanie zakończyło się odrzuceniem konstytucji stanowej. Przeciw głosowało 5006 osób, za 4219. Zdaniem oponentów Kolorado nie było w stanie zapewnie skutecz­ nych rządów na swym terytorium, a wojna secesyjna czasowo zatrzymała ekspansję na Zachód i zainteresowanie rządu centralnego tym obszarem.

WOJNA SECESYJNA NA WIELKICH RÓWNINACH

ŚRODKOWE I POŁUDNIOWE RÓWNINY W PRZEDEDNIU WOJNY SECESYJNEJ

Nie licząc się z prawami Indian osadnicy i górnicy usadowili się na dobre u podnóża Gór Skalistych, zajmując zimowe łowiska Arapahów w rejonie dzisiejszych miast Denver i Boulder. Ufność jaką Indianie darzyli białych szybko obróciła się przeciwko nim. Zaczęły się konflikty, których na dłuższą metę nie można było uniknąć. Górnicy nachodzili obozy Indian i zaczepiali Indianki podczas nieobecności ich mężów. Pewnej nocy grupa pijanych białych awanturników zgwałciła kilka kobiet z plemienia Arapahów, w czasie gdy ich mężczyźni byli na wyprawie wojennej przeciwko Ute. Młody wódz Lewa Ręka straszył odwetem, ale ostatecznie Arapahowie przełknęli obrazę w milczeniu, do czego namówił ich dawny „człowiek z gór”, Jim Beckwourth 1. To tylko rozzuchwaliło białych. 1

Właściwie James P. Beckwith (1798-1867), znany jako Amulet Cielę Beckwourth — słynny traper, przewodnik i zwiadowca. Mulat, syn białego właściciela niewolników i czarnej niewolnicy. W latach 20. i 30. XIX w. wiódł żywot myśliwego na Zachodzie, nawiązując wiele przyjaźni z Indianami. W 1833 r. wrócił do białych, zajmując się myślistwem

( oraz liczniejsze rzesze górników i karawany osadników zaczęły płoszyć stada bizonów wędrujące przez Wielkie Równiny. Wzdłuż rzek, nad którymi Indianie tradycyjnie polowali na bizony i antylopy, pionierzy wycinali nielicznie rosnące drzewa i systematycznie wybijali zwierzynę, stano­ wiącą podstawę utrzymania Indian. W końcu 1860 r. Indianie ze środkowych Równin stanęli w obliczu głodu. Pozostający od dawna w przyjacielskich stosunkach z In­ dianami kupiec i ranczer William Bent, agent indiański znad górnej Arkansas, widział nadchodzące problemy lepiej od innych2. Podkreślając, że jedną z konsekwencji wzrostu populacji białych na Równinach będzie zmniejszenie ilości pożywienia dla Indian, w 1859 r. pisał w dorocznym raporcie do komisarza do spraw Indian, Alberta B. Greenwooda: „Napływ białych jest tak silny, że nie ma możliwości objęcia go kontrolą i powstrzymania przez rząd. Z tego powodu należy przyjąć politykę szybkiej ochrony Indian i odsunięcie ich od kontaktów z białymi (...) Ci liczni i wojowniczy Indianie, naciskani ze wszystkich stron przez Teksańczyków, osadników z regionu wydobycia złota, i handlem futrami. W okresie gorączki złota udał się do Kalifornii, następnie zamieszkał w Missouri. W 1859 r. wraz z falą górników powędrował do Kolorado i osiedlił się w okolicach Denver. Zmarł w trakcie pokojowej misji do Wron podczas wojny z Siuksami, praw­ dopodobnie otruty przez jedną ze swych porzuconych indiańskich żon lub jej zazdrosnego męża. 2 William Bent (1809-1869) — kupiec z St. Louis, współzałożyciel firmy kupieckiej Bent, St. Vrain and Company (1831) i placówki handlowej Fort Bent, wybudowanej na łowiskach Czejenów w latach 1832-1833. W 1835 r. ożenił się z córką szamana Czejenów Szarego Pioruna Kobietą Sową, z którą miał dwóch synów: Roberta i George’a, oraz córkę Mary. Po śmierci żony w 1847 r. poślubił jej siostrę Żółtą Kobietę, która urodziła mu syna Charliego i córkę Julię. Czejenowie nadali mu imię „Mały Biały Człowiek”. Jego starszy brat i wspólnik Charles był pierwszym amerykańskim gubernatorem Nowego Meksyku. Charles Bent zginął podczas anty amerykańskiego powstania Meksykanów i Indian Taos w Nowym Meksyku w styczniu 1847 r.

zbliżających się ludzi z Kansas i znad Platte, już teraz są ściśnięci na niewielkim terytorium, pozbawieni pożywienia i rozdzieleni przez nieprzerwanie wędrującą linię emigran­ tów. Z tego powodu wojna spowodowana głodem i wynisz­ czeniem jest nieunikniona, o ile na czas nie zostaną podjęte środki zaradcze”3. We wrześniu 1859 r. Bent w drodze do St. Louis spotkał się z wodzami Arapahów i Czejenów nad Pawnee Creek w Kansas. Rozmawiał też z Kiowami i Komańczami Penateka, obozującymi nad Walnut Creek. Kiowom prze­ wodził słynny wódz Satanta, a Komańczom nie mniej znany Bizoni Garb. Obaj wodzowie wyrazili chęć utrzyma­ nia pokoju z białymi, narzekali jednak na głód spowodo­ wany migracją białych. Piątego października Bent donosił w liście do inspektora A. M. Robinsona z St. Louis, że u zbiegu Arkansas i Walnut Creek spotkał 2500 Kiowów i Komanczów z południa, którzy pod naciskiem Teksańczyków musieli przenieść swoje siedziby w pobliże za­ tłoczonego Szlaku Santa Fe. W tym samym liście Bent pisał, że od stycznia do października 1859 r. Szlakiem Santa Fe przeszło 60 000 białych. Wyraźnie dawał do zrozumienia, że spodziewa się kłopotów z Indianami. Dwudziestego drugiego września 1859 r. na ranczu hand­ lowym Walnut Creek prowadzonym przez George’a H. Peacocka zdarzył się incydent, który omal nie doprowadził do wybuchu wojny. Pijany Satanta i jego zastępca Paunis wywołali burdę, gdy odmówiono im wydania towarów z magazynu. W jej wyniku Paunis został zastrzelony przy próbie aresztowania. Wybuchowi walki zapobiegło szybkie ściągnięcie posiłków wojskowych z pobliskich posterunków, co zmusiło Kiowów i Komanczów do poniechania natych­ miastowej zemsty i opuszczenia okolicy. Dwa dni później oddział Kiowów pomścił śmierć Paunisa napadając na 3

H o r s 1 e y James, Genocide on the Great Plains, part II, s. 3.

dyliżans pocztowy niedaleko Pawnee Creek. Następnego dnia ta sama grupa Kiowów zabiła kilku ludzi wracających /, regionu Pike’s Peak. Do końca października z rąk wzburzonych Indian zginęło na Szlaku Santa Fe 13 osób. W obawie przed odwetem armii, Kiowowie podzielili się w sprawie wojny z białymi. Stary wódz Mała Góra chciał pokoju i gdy większość Kiowów stanęła po stronie wojow­ niczego Satanty, na wiosnę 1860 r. odszedł na północ z 60 tipi, by dołączyć do Czejenów, którzy „przysięgli wieczny pokój z białymi” i woleli walczyć z Indianami Ute. Inni Kiowowie pozostali na południe od Szlaku Santa Fe, przygotowując się do wojny razem z Komańczami. Mimo powtarzających się starć, zaniepokojeni sytuacją na Równinach Kiowowie i Komańcze domagali się ustanowienia nowego punktu dystrybucji towarów nad Arkansas, który miał zastąpić ich tymczasową agencję nad Beaver Creek, której Indianie z południa nie chcieli z powodu bliskości Teksańczyków. Za radą Ben ta, w pobliżu zbiegu Pawnee Creek i rzeki Arkansas rozpoczęto w październiku 1859 r. budowę nowego posterunku wojskowego, który miał stanowić bazę dla wojsk ochraniających ruch na Szlaku Santa Fe, w rejonie ulubionych koczowisk Indian. Nowy posterunek, nazwany najpierw Camp Pawnee, potem Camp Alert, a od 29 maja 1860 r. noszący nazwę Fort Larned, miał jednocześnie przejąć rolę nowego punktu dystrybucji towarów dla Kiowów i Koman­ czów, do czego obligował rząd traktat z fortu Atkinson. W celu uspokojenia sytuacji na południowych Równinach wojsko zaplanowało latem 1860 r. wielką wyprawę przeciw­ ko Kiowom i Komańczom. Miały w niej wziąć udział dwie kolumny kawalerii nacierające znad Arkansas (dowódca mjr John Sedgwick) i z fortu Cobb na Terytorium Indiań­ skim (kpt. Samuel D. Sturgis). Zakrojone na szeroką skalę działania nie przyniosły rezultatów, gdyż Indianie odmówili walki i rozproszyli się po Równinach. W lipcu akcję przerwano i kawaleria odeszła do fortów. Pojedyncze

napady Kiowów i Komanczów na Szlaku Santa Fe trwały do końca lata, przynosząc nowe ofiary wśród białych. Jedną z nich stał się w końcu sam Peacock. Dziewiątego września handlarz zginął wraz z dwoma pracownikami z rąk Kiowów słynnego Satanka. W ten sposób Satanka zemścił się na Peacocku za wcześniejsze oszustwa w handlu. Ranczo nad Walnut Creek przejął po nim młody handlarz Charles Rath. Rath ułożył sobie dobre stosunki z Indianami, do czego przyczyniła się jego uczciwość w handlu i fakt, że ożenił się z Czejenką, co zapewniło mu szczególne względy jej współplemieńców. Był jednym z nielicznych białych handla­ rzy, którzy odmawiali sprzedaży alkoholu Indianom. Komisarz Greenwood informował rząd o rosnącym napię­ ciu w stosunkach z Indianami, spowodowanym wzmożonym ruchem białych na ich łowiskach po odkryciu złota w regionie Pike’s Peak i trudnościami ze zdobywaniem przez nich pożywienia. Z powodu bezsilności władz jedynym wyjściem było zalecenie wynegocjowania nowych układów, przy pomocy których Indianie mieli być usunięci z drogi białego człowieka. W 1860 r. Kongres wydał zgodę na wynegocjowa­ nie nowego układu, który miał zastąpić wcześniejsze traktaty zawarte z Indianami w fortach Laramie i Atkinson.