Rudarstvo u Bosni – XV do XVII stoljeće [PDF]

Zitiervorschau

R U D A R S T V O U BOSNI X V do X V I I stoljece Adern Handzic I z v o r i : O r u d a r s k o j p r i v r e d i u B o s n i u pıva t r i stoljeca t u r s k e v l a s t i p o z n a t o j e vise z n a c a j n i j i h izvora. T u r s k i i z v o r i su r a z n o v r s n i i u o d n o s u n a d r u g e izvore (domaöe i zapadne) n a j s a d r z a j n i j i s u i n a j b r o j n i j i . l a k o postoje t a k v i i z v o r i r u d a r s t v o u n a v e d e n o m p e r i o d u n i j e cjelovitije o b r a d j i v a n o . M e d j u t i m izvorima t r e b a n a p r v o m mjestu i s t a k n u t i nekol i k o k a n u n a za r u d n i k e : S r e b r e n i c u , Sase, Crnc*u. Kresevo, F o j n i c u , Dzevicu, D u s i n u i O l o v o . 2 a S r e b r e n i c u i Sase poz­ n a t o je n e k o l i k o k a n u n a . D v a s u n a s t a l a k r a t k o poslije p o t p a d a n j a t o g p o d r u c j a p o d t u r s k u vlast, t j . nes*to poslije 1460. godine . D r u g a t r i k a n u n a za r u d n i k e : S r e b r e n i c u , Sase i C r n c u , pojedinac'no, p o t j e c u iz 1488. g o d i n e . Z a t i m , za S r e b r e n i c u i Sase p o s t i j i k a n u n iz 1548. godine, s a d r z a n u k a n u n - n a m i za z v o r n i c k i sandîak . I z iste godine p o z n a t j e i . 1

2

3

1 R. Anhegger-H. înalctk, K a n u n - n a m e - i sultan) ber mucebl örfi osmanî, A n k a r a 1956; F . Babinger, Sultan Ische Urkunden zur Geshichte der osmanischen Wirtschaft und Stantsvervaitung am Ausgang der Herschaft Mehmeds I I . , des Eroberers, München 1956; N; Beldiceanu, L e s actes des premlèrs sultans conserves dans le manuscrits turca de l a Bibliothèque Nationale à Paris, t. I (Actes de Mehmed I I et de Bayezid U du ms. fonds turc auc. 39), P a r i s - L a Haye 1960. 2 N. Beldiceanu, nav. d., tom n 210-215, 376-377. 3 N. Fillpovic, K a n u n - n a m a zvoralïkog sandSaka tz 1548. go­ dine, Kanunt i k a n u n - n a m e , Sarajevo, 1957, str. 93-121.

321

k a n u n o t u z l a n s k i m s o l a n a m a . O r u d n i c i m a srebra u srednj o j B o s n i p o z n a t a s u d v a k a n u n a iz 1489. godine, j e d a n o K r e s e v u , a d r u g i o F o j n i c i i d v a n j e n a pomocna r u d n i k a : Dezevici i DüsinF. O s i m t i h k a n u n a za r u d n i k e , b i l i su g o d i n u d a n a r a n i j e (1488) doneseni i k a n u n i o badzu (tırznoj c a r i n i ) za t r g o v e F o j n i c u , K r e l e v o i . Olovo . 4

6

Opce r u d a r s k e zakone, clija je k o d i f i k a c i j a izvrsena za vrijeme sultana Sulejmana (1536), sadrzajno t r e b a u b r a . j a t i takodjer medju najranije zakone. To su c*etiri zakona k o j i u p r e v o d u glase : a) " R u d a r s k i k a n u n i u r e d b e " , b) " K a n u n i r u d a r s k i n a z i v i " , c) " C a r s k i k a n u n i u r e d j e n j e u r u d n i c i m a " i , d ) " S t a r i s a s k i zakon i l j u d a k i o b i c a j i r u d a r s ­ k i " . Vec .iz t i h n a s l o v a jasno je da o n i r e g u l i f u stare r u d a r s k e obicaje, poslove u r u d n i k u , odnose drzave i r u d a r a i d r u g o . D i j e l o v i t i h k a n u n s k i h tekstova n a s t a l i . su k o j u godinu i prije definitivnog potpadanja Despotovine p o d t u r s k u v l a s t (1455), a o d n o s i l i su se n a r u d n i k e n a j u g u D e s p o t o v i n e ( K r a t o v o , Novo B r d o , Janjevo, T r e p c a , Zezna, Belasica, Z a p l a n a , R u d n i k ) , a v r i j e d i l i su jedno v r i j e m e i za s r e b r e n i c k o r u d a r s k o podruc'je. N a v e d e n i m z a k o n i m a t r e b a d o d a t i jos j e d a n znaSajan tekst o rodarskim poslovima (Ahvâl-i . m e ' a d i n ) , s a d r z a n u j e d n o m m a n u s k r i p t u iz 1752 godine*. Taj t e k s t , p o d i j e l j e n u 6 poglavlja, po s v o m sadrzaju p r e d s t a v l j a a n a l i z u i l i Cak objasnjenje i d o p u n u n a v e d e n a cetiri kanuna. 7

P o r e d t i h p u b l i k o v a n i h , sacuvano je i n e k o l i k o d r u g i h n e i z d a t i h z n a c a j n i h i z v o r a k o j i sadrze specific*ne p o d a t k e o r u d a r s t v u . - To s u : t i m a r s k o - s p a h i j s k i defteri, m u k a t a ' a def­ t e r i i mühimme d e f t e r i .

4 A. Handzic. Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim s o l a ­ nama, P O F V I I I - I X 1958-59. 5 N. Filipovlc' u K a n u n i 1 kanun-name, 6 Beldiceanu, n.d., t. I I , p. 214-215, 378. 7 F . Spatio, T u r s k l rudarski zakoni, G Z M XXV, 1913, 133-194. 8 V I . Skaric, S t a r i turskl rukopis o rudarsklm poslovima 1 t e r mlnologlji, Spomenik S K A L X X X I X , 2, 62, Beograd 1935.

322

Timarsko-spahijski defteri, o p s i r n i i s u m a r n i , popisivani po sandîacima, sadrze k o n k r e t n e p o d a t k e o v i s i n i p r i h o d a u p o j e d i n i m r u d n i c i m a . O p s i r n i kao i v e c i n a s u m a r n i h deftera s a d r i e i d e m o g r a f s k e podatke, p a t a k o . saznajemo i o OpÎem znacaju pojedinih r u d n i k a . Z a bosanski sandzak postoji v i l e t a k v i h d e f t e r a . Z a z v o r n i c k i sandz'ak je poznato t a k o d j e r , n e k o l i k o d e f t e r a . Z a hercegovacki s a n d z a k poznata s u t r i opsirna deftera kao sto su poznata t r i opSirna deftera i za k l i s k i sandzak. 9

10

11

12

M u k a t a - d e f t e r i s u s p e c i f i c n i p o p i s t i . Sadrze l i c i t a c i j e , o d n o s n o zakupe s v i h z n a c a j n i j i h izvora d r î a v n i h p r i h o d a , u kojima na prvom m j e s t u dolaze r u d n i c i i solane, k o j i s u p r e m a vec* u s t a l j e n o m i najc'es'c'em nac*inu eksploatacije, d a v a n i p r i v a t n i m poduzetnicima u zakup (mukata) n a t r i g o d i n e . O n i sadrze podatke o v i s i n i z a k u p a , o c j e l o k u p n o j m a n i p u l a c i j i zakupîjivanja, o z a k u p n i c i m a i n j i h o v i m j a m c i m a , t e n a t a j n a c i n p r u z a j u k o n k r e t n e podatke o r u d a r s -

9 Najraniji je Sumarni timarsko-spahijski popis bosanskog sandzaka iz 1468/9. godine, koji obuhvata i j e d a n dio Hercegovine (istanbul, Belediye kütüphanesi. Muallim Cevdet yazmaları No 0-76); zatim : Sumarni popis tog sandzaka iz 1485 (istanbul, Baş­ bakanlık Arşivi ( B B A ) , Tapu defter ( T D ) No 18); Opsirni popis iz 1489 ( B B A , T D No 24); Sumarni popis iz 1516 (BBA, T D No 56); Opsirni popis iz 1528-30 (BBA, T D No 157); Opsirni popis iz ¿540-42 (BBA, T D No 211); Oplirni popis, oko 1570 ( B B A , T D No 379 (I dio) i No 415 ( I I dio); Opsirni popis iz 1604 (Ankara, T a p u Ve Kadastro ( T K ) T D No 477.(dio I ) , No 478 (dio I I ) 1 No 479 (dio I I I ) . 10 S u m a r n i popis zvornickog sandzaka, oko 1519 (BBA, T D No 171); Sumarni popis iz 1533 (BBA, T D No 173); Sumarni popis iz 1548 ( B B A , T D No 259); Opsirni popis iz 1548 (BBA, T D No 260); OpSirni popis iz 1604 (BBA, T D , No 743); S u m a r n i popis iz 1604 (BBA, T D No 346). 11 Opsirni popis iz 1477 (BBA, T D No 5 ) ; Opsirni popis (nepotpun) iz 1515 (BBA, Maliye No 22997); OpSirni popis iz 1585 (BBA, T D No). 12 Opsirni popis İz 1550 (BBA, T D No 284); Opsirni popis iz 1574 ( B B A , T D No 533) i Oplirni popis iz 1604 (Ankara, T K , T D No 475).

323

k o j proizvodnji i znaJfaju pojedinih rudnika. O n i se teritorij a l n o ne ogranicavaju n a pojedirıe sandzake nego obuhva­ t a j u vise sandzaka, odnosno cijeli e v r o p s k i d i o carevine ( R u ­ meli j u ) i l i jo5 i A n a d o l i j u . Do sada s u p r o n a d j e n a t r i t a k v a deftera. 13

Mühimme defteri. Sadrze vaîne odredbe centralne vlade u I s t a n b u l u , o b u h v a t a j u v r i j e m e o d sredine X V I d o pocetka X X stoljeca (1553-1805), a odnose se n a c i j e l u car e v i n u . U n j i m a n a l a z i m o m n o g e naredbe sandzak-bezima, kadijama i d r u g i m organima vlasti u Bosni o raznim mjer a m a u vezi organizacije proizvodnje u p o j e d i n i m r u d n i c i ma. M

P o z n a t o j e d a je r u d a r s t v o u n a s i m z e m l j a m a ( S r b i j a i B o s n a ) s r e d i n o m X V st. bilo d o s t i g l o n a j v i s i n i v o . Osvojen j e m n a l i h z e m a l j a T u r c i su, k a o n o m a d s k i i r a t n i c k i n a r o d s a o s k u d n i m z n a n j i m a o r u d a r s t v u , t r e b a l i d a nauce i ovl a d a j u z a t e c e n i naîin r u d a r s k e proizvodnje. Z n a se d a s u rudnici na B a l k a n u po svojoj proizvodnji predstavljali n a j u n o s n i j e r u d n i k e u Osmanskoj c a r e v i n i . N a prvom m j e s t u b i l i s u t o r u d n i c i k r a t o v s k o g , n o v o b r d s k o g i kopaoniîkog podruc*ja, a z a t i m s u d o l a z i l i . r u d n i c i u B o s n i . U B o s n i j e r u d a r s t v o u t o j m j e r i p r e d s t a v l j a l o z n a c a j n u ekon o m s k u o s n o v u d a su se zatecena v a r o s k a naselja r a z v i l a u g l a v n o m n a bazi r u d a r s k e p r i v r e d e . K a o i drugdje n a B a l k a n u , T u r c i su u B o s n i n a s t a v i l i e k s p l o a t a c i j u r u d n o g blaga sa z a t e c e n i m s t r u c n i m s n a g a m a i i s t o m t e h n o l o g i j o m . Znacajno j e da je u S r b i j i cijelo pola Stoljeéa p r i j e t u r s k o g osvojenja postojao i p i s a n i z a k o n o 13 O p s i r a l popis mukata u Eumelİji i Anadoioji, period 1468¬ 1479 (BBA, Maliye (MMV) No 176). Od naSih zemalja obuhvata sandzake : Bosnu, Hercegovinu, Zvornik, Smederevo, KruSevac i V u c l t r n . S a d r z i podatke o najranljim zakupima u nekollko rudnika u lstocnoj B o s n i : za Srebrenlçu, Sase, Olovo ı Cajniîe ; Op&rai po­ pis m u k a t a u R u m e l i j i iz 1552. godine (BBA, MMV No 656). K a o i defter br. 176 medju drugim sandfacima, obuhvata sve gore nabroJene sandzake ; Opsirni popis m u k a t a u Rumeliji iz 1568. godine ( B B A , MMV No 654). K a o İ gornja dva deftera, obuhvata u nasim zemljama sve gore navedene sandzake. 14

32
n a m daju a u t e n t i e n e p o d a t k e o r u d n i c i m a . Iz n j i h saznajemo : koje su a k t i v n e r u d n i k e T u r c i z a t e k l i , k a k v a je r u d a u k o j e m r u d n i k u p r o i z v o d e n a i k a k a v je bio p r i v r e d n i zna£aj pojedin i h r u d n i k a . K a o i u - v r i j e m e bosanske drzave, svi. r u d n i c i , solane i s l i c n i i z v o r i p o s e b n i h d o h o d a k a t u r s k i m osvojenjem poslali su v l a d a r s k e r e g a l i j e , p r i p a l i su c a r s k o m h a s u . U j e d no je u c a r s k i has b i l o ukljuc*eno i odredjeno pod rue* je oko r u d n i k a , naselja zajedno sa s t a n o v n i s t v o m , koje je v r s i l o pomocne sluzbe u r u d a r s k o j p r o i z v o d n j i . Zate^ena r u d a r s k a p r o i z v o d n j a , kao i k a s n i j a sve do sredine X V I I stoljeéa, i m a l a je tgziste n a p l e m e n i t i m meta¬ lima: srebru, z l a t u , olovu i b a k i u . Najznacajnija je u tome p e r i o d u b i l a p r o i z v o d n j a s r e b r a i olova. Zeljezo je u p o c e t k u bilo znacajno jedino u cajnickim rudnicima, medjutim, kasnije se p r o i z v o d n j a povecava. Vec u d r u g o j p o l o v i n i X V I .stpljeca n e k i mánji r u d n i c i u srednjoj Bosni, d o t l e r u d n i c i srebra p o s t a j u zeljezni r u d n i c i . Srebro j e b i l o n a j t r a z e n i j i m e t a l u r a n i j e m periodu osmanske v l a s t i . Po u k u p n o j v r i j e d n o s t i r u d a r s k e proizvodnje u B o s n i srebro j e u t o m e p e r i o d u dolazilo n a p r v o mjesto. F o j n i c k o s r e b r o b i l o j e osobito k v a l i t e t n o i nesto s k u p l j e od s r e b r a o s t a l i h r u d n i k a . S r e d i n o m X V I st. najvecu p r o i z v o d n j u , s r e b r a i m a l i s u r u d n i c i o v i m r e d o m : Kresevo, F o j n i c a , S r e b r e n i c a i Sase. 325

Zlato. U t u r s k i m n a j r a n i j i m i z v o r i m a o b o s a n s k i m r u d n i c i m a zlato s e . o b i c n o s p o m i n j e n a p r v o m m j e s t u (zlato i s r e b r o ) . M e d j u t i m , o n o j e s a m o u F o j n i c i povremeno b i l o na p r v o m m j e s t u . P r e m a p o p i s u iz 1528. z l a t o je u F o j n i c i b i l o e v i d e n t n o kao p r i m a r a n , a u d r u g o j p o l o v i n i t o g stoljeca, s'tavise, kao j e d i n i r u d a r s k i p r o i z v o d . I p a k , t u je 1540. bio zabiljezen c a r s k i p r i h o d (1/5) od z l a t a za j e d n u t r e c i n u m a n j i od srebra. Buduó"i se u F o j n i c i proizvodiio n a p o r e d o i ziato i srebro c i n i se d a se i zlato, j e d n i m d i j e l o m , d o b i v a l o t a l j e n j e m iste r u d e . M e d u t i m , s i g u r n o je d a se zlato u f o j n i 5 k o m p o d r u c j u d o b i v a l o , u g l a v n o m , i s p i r a n j e m pijeska (rîze-i zer) u r j e c i c i F o j n i c i i d r u g i m p o t o c i m a . Ñesto zlata j e proizvodjeno i u r u d n i c i m a s r e b r a Hrancí i B o h o r i n i s desne strane D r i n e (od 1521. d o s r e d i n e X V I st,) te u O l o v u je (zlato i srebro) b i l o e v i d e n t n o u p e t o m deceniju X V I st. Prihod od "nepreciscenog zlata" (zer-i piç) s p o m i n j e se nesto k a s n i j e (1575. i 1604) i u p o d r u c ' j u Kreseva, u selu Botunici (Botunjax). Olovo. U r a n o m p e r i o d u olovo j e proizvodjeno j e d i n o u oîovskom podruc'ju, u O l o v u i t r i susjedna sela. B i o j e v r l p t r a z e n proizvod, a p r o m e t n j i m n i j e bio o g r a n i c a v a n . Proizv o d n j a olova u p o c e t k u b i l a j e z n a c a j n a ; n a j v i s i n i v o dost i g l a je k r a j e m X V stoljeca. T a k o je 1489. c a r s k i d i o od te proizvodnje (1/10) n o v c a n o iznosio 65. 844 akçe, k a d a je desetina od p r o i z v o d n j e s r e b r a u F o j n i c i i Kresevu zajedno iznosila svega 38.130 a k c i . Te" g o d i n e je, üjedno, p r o i z v o d n j a olova b i l a veca o d p r o i z v o d n j e b i l o kojeg r u d n i k a u B o s n i . O d k r a j a X V st. p r o i z v o d n j a o l o v a b i l a je u s t a l n o m opad a n j u . P r e s t a n k o m p r o i z v o d n j e s r e b r a ( o k o . sred. X V I I ) u r a n i j i m s r e b r e n i m r u d n i c i m a jos n e k o v r i j e m e se p r o i z v o d i i o olovo.

D

B

Zeljezo. N a j b o g a t i j e p o d r u c j e Seljezom bilo je í a j n i c e i o k o l i n a . M e d u t i m , z e l j e z n i h r u d n i k a je b i l o u s v i m a r u d a r skim regionima : u fojnicko-kresevskom, oîovskom i srebrenickom podrucju. B a k a r . U r a n i j e m p e r i o d u b a k a r je proizvoden j e d i n o u Fojinici i Kresevu. U F o j n i c i je t a proizvodnja t r a j a l a do sredine X V I st., a k a s n i j e (1575, 1604) b a k a r je u m a l i m k o l i c i n a m a p r o i z v o d e n s a m o u KreSevu. 326

-

L a z u r (pía v i k a r n e n ) . M a l e n e k o l i c i n e l a z u r a proizvod e n e su t a k o d j e r j e d i n o u r u d n i c i m a F o j n i c i i K r e s e v u . V F o j n i c i t a p r o i z v o d n j a prestaje s r e d i n o m X V I st. (kao i ba­ k a r ) , d o k se u Kres*evu m i n i m a l n a koücina l a z u r a s p o m i n j e i p o c e t k o m X V I I st. Opcu predodzbu kretanju rudarske privrede u rasponu od d r u g e p o l o v i n e X V do sredine X V I I stoljeca dobicemo a k o , n a o s n o v u n a v e d e n i h popisa, p r a t i r n o k r e t a n j e p r i h o d a k o d p o j e d i n i h r u d n i k a . U t o m e p e r i o d u zapaSamo t r i etape. U p r v o j , o d p o c e t k a t u r s k e v l a s t i (1463) do vlade S u l e j m a n a Z a k o n o d a v c a (1520), e v i d e n t a n je p o l a g a n uspon p r i h o d a k o d s v i h r u d n i k a u Bosni. D r u g a e t a p a b i l a b i v l a d a v i n a s u l t a n a S u l e j m a n a (1520-1566). U t o m e v r e m e n u n a r o c i t a b r i g a d r z a v e b i l a je posvecena p o d i z a n j u p r o d u k t i v n o s t i r u d n i k a s t o je c i n j e n o z a k o n s k i m , a d m i n i s t r a t i v n i m i d r u g i m m j e r a m a . T o je vrijeme posebnog porasta p r i h o d a i s t a b i l i z a c i j e u ovoj g r a n i p r i v r e d e . U trecoj etapi, vrijeme poslije S u l e j m a n a sve do u p r v u p o l o v i n u X V I I st., u o c l j i v o j e o p a d a n j e i konac*ne p r o p a d a n j e k l a s i c n o g r u d a r s t v a u B o s n i b a z i r a n o g pretezno n a p r o i z v o d n j i p l e m e n i t i h m e t a l a . P r v i p o d a v i (1468) biljeze r e l a t i v n o niske p r i h o d e poje­ d i n i h r u d n i k a . T a k o j e d r z a v n i p r i h o d , t j . dio k o j i je p r i p a d a o c a r s k o m h a s u , od s v i h t a d a s n j i h r u d n i k a u srednjob o s a n s k o m r u d a r s k o m r e v i r u zajedno s o l o v s k i m podruc*jem (KreSevo, F o j n i c a , Dezevica, D u s i n a , O s t r u z n i c a , SebeSic, Vares*, B o r o v i c a , Öajnice i O l o v o ) , izuzimajuc*i samo srebren i c k o podruîje, iznosio u k u p n o o k o 130.000 a k c i godisnje. StaviSe u tonı iznosu sadrSani su i d r u g i s i t n i j i p r i h o d i u poj e d i n i m r u d a r s k i m t r g o v i m a i naseljimá, t a k o d a se m o l e rec*i d a j e t a d a u k u p n a c a r s k a d e s e t i n a od r u d a r s t v a iznosila o k o 100.000 akîi, a t o znac*i d a j e v r i j e d n o s t cjelokupne r u d a r s k e p r o i z v o d n j e u n a v e d e n i m r u d n i c i m a cijenjena n a o k o 1,000.000 akc"i. OSito je d a je p r o m j e n a v l a s t i izazvala v e l i k i poremecaj u p r o i z v o d n j i r u d a i d a s a n i r a n j e prilika n i j e islo brzo. O t o m e n a m d o s t a k a z u j e p r v i ugovor o d a v a n j u u zakup n e k i h r u d n i k a u Bosni, zakljucen posljednjih g o d i n a v l a d a v i n e M e h m e d a I I Ösvpjac*a. T i m u g o v o r o m d a ­ te s u u z a k u p Dubrovîaninu A n d r i j i , s i n u M a r t o l j i c e " o n e 327

rudarske j a m e zlata, s r e b r a i o l o v a u bivsoj K r a l j e v o j z e m l j i i bivSoj Z e m l j i Pavlovi6a koje s u o d v r e m e n a bosanskog k r a l j a ostale napus*tene'\ s p r a v o m d a o t v a r a i nove j a m e g d j e postoje i z g l e d i t i h r u d a , u t r a j a n j u o d 3 godine, pofevSi o d 16. j u l a 1478., za s v o t u o d 9.108 f r a n c u s k i h d u k a t a (ukljuc*ujuc*i i a d m i n i s t r a t i v n e troSkove od 108 d u k a t a , t j . 1,2 % ) . U u g o v o r u se naglaSava i z u z e t a k t a d a n j i h a k t i v n i h r u d n i k a . I z t o g a s l i j e d i d a j e u p r v i m d e c e n i j a m a osmánske v l a s t i n a s t a v l j e n a p r o i z v o d n j a sa z a t e c e n i m s t r u c n i m snag a m a p r e m a z a t e c e n i m p r a v n i m p r o p i s i m a i obiíSajima, t j . sami r u d a r i organizovani u svojim. samoupravama nastavili s u p r o i z v o d n j u , a d r z a v a je s v o j i m a d m i n i s t r a t i v n o - f i n a n s i j s k i m i s u d s k i m o r g a n i m a p o m a g a l a i k o n t r o l i s a l a t u proi z v o d n j u . O c i t o je, d a k l e , d a j e p r o i z v o d n j a prvobitno bila nastavljena samo u n a j p r o d u k t i v n i j i m r u d n i c i m a , d o k je i z v j e s t a n b r o j s t a r i h r u d n i k a ostajao n a p u S t e n . I u p r v o m s p a h i j s k o m p o p i s u (1468) izric*ito se n a v o d e n e k i napu&teni r u d n i c i zeljeza u srednjoj B o s n i . § t o se navedenog iznosa t i c e (9.108 z l a t n i k a ) , t o j e t a d a iznosilo 409.860 akc*i (1 d u k a t = 45 a k í i ) , t j . godi5nje j e o t p a d a o po 136.620 akíi, d a k l e , vi5e negó j e 10 gódina r a n i j e i z n o s i l a c a r s k a desetina od s v i h gore n a b r o j e n i h a k t i v n i h r u d n i k a u g o d i n i . i

Z a v l a d a v i n e Bajezida I I (1480-1512) p o k l o n j e n a je veU k a p a z n j a p r i v r e d n o m r a z v i t k u , a posebno r u d a r s t v u . Doneseno je n e k o l i k o zakona i za bosanske r u d n i k e , i to¡ za S r e b r e n i c u , Sase i Crnc*u (1488), te za Kre§evo, F o j n i c u , Dezevicu r D u s i n u (1489). U t o m e p e r i o d u r u d a r s k a proizv o d n j a b i l a j e z n a t n i j e porasla, Uto se v i d i po iznosima carske d e s e t i n e u p o j e d i n i m r u d n i c i m a . D o k j e 1468. sul¬ t a n s k i p r i h o d u deset r a n i j e n a b r o j e n i h r u d n i k a iznosio oko 130.000 a k í i , d v a decenija k a s n i j e (1489) u k u p n i carski p r i h o d u n a b r o j e n i m r u d n i c i m a iznosio j e oko 247.185 akSi. NajviSe j e b i l a porasla p r o i z v o d n j a olova ( O l o v o ) , zeljeza u c*ajnic*kom r e v i r u te s r e b r a i z l a t a u F o j n i c i . P o c e t k o m X V I st. pócelo se osjec*ati zaostajanje r u d a r s ke t e h n o l o g i j e u odnosu n a zapadne zemlje, a b i l o j e i d r u g i h razloga k o j i s u d o v e l i do u s p o r a v a n j a r a z v i t k a ove p r i v r e d n e g r a n e p a i n a z a d o v a n j a . V l a d a v i n e S u l e j m a n a Zakonodavca 328

(1520-1566), i s p u n j e n a je, zbog toga, p o s e b n i m naporima za s a n i r a n j e p r i l i k a u r u d a r s t v u , koje v r i j e m e p r e d s t a v l j a d r u g u e t a p u u s a g l e d a v a n j u opc"eg k r e t a n j a ove g r a n e . U tome periodu ucmjene s u znacVjne a d m i n i s t r a t i v n e , zakonske i d r u g e m j e r e u cüju pobolj&anja r u d a r s k e proizvodnje n a B a l k a n u . T i n a p o r i m a n i f e s t o v a l i s u se u sljedeéim vidovima : a) Vec p r v i h g o d i n a S ul e j m a n o ve vladavine u&njena je r e v i z i j a u s l o v a . p r o i z v o d n j e k o d s v i h r u d n i k a . O t v a r a n e s u n o v e r u d a r s k e j a m e i l i s u i inace p r o s l r i v a n i t e r i t o r i j a l n i o k v i r i c a r s k o g hasa, t j . u k l j u g i v a n a su n o v a n a s e l j a u s l u z b u r u d n i k a , t e s t v a r a n e nove t e r i t o r i j a l n o - e k o n o m s k e j e d i n i c e p o d n a z i v o m : " n o v i c a r s k i h a s " odredjenog r u d n i k a . T a k o se vefi od s r e d i n e 1521. g o d i n e u popisu b o s a n s k i h m u k a t a s p o m i n j u " n o v i c a r s k i has r u d n i k a F o j n i c e " , káo i " n o v i c a r s k i has r u d n i k a KreSeva", a t a k v e nove h a s k e j e d i n i c e s p o m i n j u se d a l j e k o d s v i h r u d n i k a . b) NeSto p r i j e 1528. b i l i s u p r o m i j e n j e n i o d n o s i u podjeli p r i h o d a i z m e d j u k o r i s n i k a r u d n i k a i carskog regala. K a d a se, n a i m e , r a d i l o o p r o i z v o d n j i • p l e m e n i t i h m e t a l a : zlata srebra i olova, c a r s k o m hasü je od t a d a u m j e s t o j e d n e deset i n e p r i p a d a l a od f i n a l n i h proizvoda 1/4 i l i 1/5, odnosno 1/8, zavisno od uslova p r o i z v o d n j e i r e n t a b i k i o s t i . T u p r o m j e n u odnosa m o r a l a j e sadrz~avati n e k a z a k o n s k a odredba, k o j a za B o s n u n i j e p r o n a d j e n a , m e d j u t i m , n j u reüektuju p o p i s n i d e f t e r i iz v r e m e n a s u l t a n a S u l e j m a n a . K a r a k t e r i t i ^ n o je d a t a o d r e d b a n i j e b i l a j e d i n s t v e n a za sve r u d n i k e u B o s n i . P r e m a - d e f t e r i m a , ona je p r i m j e n j i v a n a samo u r u d n i c i m a s r e d n j o b o s a n s k o g r e v i r a i t o c a r s k i d i o j e evident a n p r v o k a o 1/5, a k a s n i j e 1/8. K o n k r e t n o , u n a v e d e n i m p o p i s i m a o d Sistog z l a t a i s r e b r a u F o j n i c i , od í i s t o g srebra u KreSevu, Dezevici, D u s i n i i B o r o v i c i , t e od olova u OIovu c a r u j e biljezena 1/5. O d o s t a l i h r u d a i u o v i m r u d n i c i m a ( b a k a r , l a z u r , nepreCis'ceno z l a t o i zeljezo) c a r u j e i dalje pripadala desetina. M e d u t i m , u r u d n i c i m a srebra u Podrinj u ( S r e b r e n i c a , Sase, B o h o r i n a , ZajaSa i d r u g i ) , kao i u s v i m a Xeljeznim r u d n i c i m a s t a l n o je c a r s k i d i o b io evident a n kao d e s e t i n a . ZaSto t a k v e razlike te u s r e d n j o j B o s n i 329

veéa opterecenost p r o i z v o d j a c a ( r u d a r a ) tesko je z n a t i . c) B i l e s u zrıatno pooStrene m j e r e naplate d r z a v n i h p r i hoda od z a k u p n i k a . T o j e naroc*ito uoîljivo u k r a t o v s k o m , kosovskom i kopaoniSkonı podruîju gdje su iznosi z a k u p a r e d o v i t o p r e d s t a v l j a l i v e l i k e iznose. O d 1521. do 1550. m n o g i z a k u p n i c i , zbog n e m o g u c n o s t i pravovremenog i p u n j a v a n j a s v o j i h p l a t n i h obaveza, d u g o su t a m n o v a l i po i s t a n b u l s k i m z a t v o r i m a g d j e i h je d o b a r b r o j i pomro. B r o j n e t a k v e b i l jeSke n a l a z i m o u n a v e d e n o m m u k a t a d e f t e r u (No 656) iz prve p o l o v i n e X V I stoljeca. d ) ZnaHajan p r a v n i d o p r i n o s u obiasti r u d a r s t v a p r e d s t a v l j a l a je s p o m e n u t a k o d i f i k a c i j a vazeéih z a k o n s k i h . o d redaba i zakona, provedena 1536. godine. I a k o n i j e b i l a sveobuhvatna i sistematska ona je d o b r i m dijelom objedin i l a razne r u d a r s k e propise. O d pocetka t a t e m a t i k a b i l a j e n o r m i r a n a pojedinaîfno za s v a k i r u d n i k , obicno u f o r m i s u l t a n s k i h f e r m a n a . T i p r o p i s i sadrzajno b i l i s u u g l a v n o m b a z i r a n i n a na§em s r e d n j o v j e k o v n o m r u d a r s k o m p r a v u , koje je u osnovi, opet, p r e d s t a v l j a l o sasko r u d a r s k o pravo. S t a vi§e ono je m j e s t i m i c n o p r i l i c n o n e p r o m i j e n j e n o us*lo u prve t u r s k e r u d a r s k e k a n u n e , o éemu svjedoc'i s t r u c n a t e r m i n o ­ l o g í a u n j i m a , veélnom njemac*kog, a d j e l i m i c n o i s r p s k o g porijekla. Ovom k o d i f i k a c i j o m bili su objedinjeni vazecl opci r u d a r s k i p r o p i s i p r e m d a s u i k a s n i j i za pojedine r u d n i ke i z d a v a n i p o s e b n i z a k o n i (za S r e b r e n i c u i Sase, t e za solane G. i D . T u z l u iz 1548). Usljed n a v e d e n i h m j e r a p r i h o d i od r u d a r s t v a u B o s n i dostîgli s u b i l i n a j v i s i ñivo o k o sredine X V I stoljeéa. C j e l o k u p a n c a r s k i p r i h o d (1/10, vrednosno 1/5) je i z m e d j u 1489. i 1540. o d r a n i j e n a v e d e n i h 10 r u d n i k a bio porastao za viÜe o d j e d n e t r e c i n e , d o k j e za pojedine r u d n i k e t a j p o r a s t bio i z n a t n o vecl. T a k o j e i z m e d j u 1528. i 1540. p r i h o d o d f o j n i c k o g r u d n i k a sa t r g o m b i o vis*e nego u d v o s t r u c e n , o d 55.943 porastao j e bio n a 133.774 akçe, Cime je bio zabüjezen i najveci p o r a s t j e d n o g r u d n i k a u t o m e m e d j u v r e m e n u . Poslije v l a d a v i n e s u l t a n a S u l e j m a n a (1566) rudarstvo u B o s n i opada, s*to p r e d s t a v l j a t r e c u e t a p u u o v o m procesu. U t o m e p e r i o d u p r i h o d i o d r u d a r s t v a su opadali brze nego 330

s u r a s l i u p r v o j e t a p i . K a o p r i m j e r i m o g u se i s t a k n u t i d v a n a j z n a c a j n i j a r u d n i k a u srednjoj B o s n i : Kresevo i Fojníca. D o k je u Kres'evu c a r s k i p r i h o d od r u d a r s t v a (1/5 od s r e b r a i 1/10 od zeljeza, b a k r a i l a z u r a ) , zajedno sa t r g o n i , u 1540. iznosio 118.736 akíi, do 1575. bio je opao n a svega 29.145 a k c i . A u F o j n i c i je s p o m e n u t i p r i h o d od 133.774 akce u ist o m m e d j u v r e m e n u bio opao n a 46.947 akc*i. D a k l e u KreSev u je p r i h o d bio opao n a j e d n u c e t v r t i n u , a u F o j n i c i n a j e d n u t r e C i n u . NeSto p r i j e 1575. godine u F o j n i c i je, stavis*e, b i l a s a s v i m préstala p r o i z v o d n j a srebra, a ostala nesto u manjena proizvodnja z l a t a . T r e b a i s t a k n u t i d a je ovdje c a r s k i p r i h o d od z l a t a te godine bio iskazan kao 1/8, a ne kaú l/5, vjerovatno zbog toga sto se u procesu opadanja r u d a r s t v a b i l o p r i n u d j e n o s m a n j i v a t i s u l t a n s k i dio. :

O d a l j n j e m procesu o p a d a n j a p r i h o d a u t i m r u d n i c i m a govore i sljedeCi podaci. I z m e d j u 1575. i 1604. u Kre"£evu, k a o i u F o j n i c i , u i z v o r i m a je e v i d e n t n a stagnacija, t j . z a b i l jezeni s u n e p r o m i j e n j e n i u k u p n i novSani c a r s k i p r i h o d i (Kresevo : 29.145, F o j n i c a : 46.947 a k S i ) . D a t a k v a s i t u a c i j a g o v o r i o z n a t n o u m a n j e n i m p r i h o d i m a v i d l j i v o je iz z a b i l jeíenih kolic*ina. N a i m e , srebra j e m a n j e proizvedeno, a r a n i j i n o v c a n i iznosi m o g l i su o s t a t i n e p r o m i j e n j e n i j e r se o d k r a j a X V I stoljeca od j e d n o g d i r h e m a poíelo k o v a t i 4,5 a k c i u m j e s t o r a n i j e 3 akce. U p r v o j p o l o v i n i X V I I stoljeca b i l a je gotovo s a s v i m préstala p r o i z v o d n j a p l e m e n i t i h m e t a l a u b o s a n s k i m r u d n i c i m a . TJ F o j n i c i i K r e s e v u t a p r o i z v o d n j a j e b i l a j a k o opala, c i n i se, ved u c e t v r t o m d e c e n i j u X V I I stoljefa. N a » t o u k a z u j e c i n j e n i c a sto su r a n i j e n a v e d e n i novc'ani iznosi u t i m r u d n i c i m a (iz 1604) z n a t n o o p a l i , i t o u F o j n i c i n a 15.000, a u Kres'evu n a 10.000 akc*i. A k o s u , dakle, do c e t v r t o g dec e n i j a X V I I st. b i l i o p a l i u k u p n i p r i h o d i u F o j n i c i i KreSevu n a j e d n u t r e c i n u r a n i j i h p r i h o d a o n d a n a p r i h o d e od r u d a r s t v a j e ostajalo v r l o m a l o j e r je u F o j n i c i (1604) samo n a razne p r i s t o j b e n a t r g u , o s i m r u d a r s t v a , o t p a d a l o 8.715, a u Kres'evu 7.094 akce. U P o d r i n j u je proces o p a d a n j a klasiShog r u d a r s t v a u d r u g o j p o l o v i n i X V I st. bio, i s t i n a , nesto p o l a g a n i j i negó u 331

s r e d n j o j B o s n i , a l i je zato bio r a p i d a n p o c e t k o m X V Í I st. U Srebréhici je, napr., 1604. b i l o e v i d e n t n o koliCinsko o p a d a n j e proizvodnje srebra za viSe od j e d n e c e t v r t i n e u o d n o s u n a s t a n j e iz sredine X V I st. T u je 1548. carska des e t i n a s r e b r a iznosila 20.000 d i r h e m a sto je v r i j e d i l o 60.000 akc*i, a 1604. iznosila je samo 14.102 d i r h e m a . N o v c a n i iznos, i s t i n a , pokazivao se i s t i , j e r je, k a k o je s p o m e n u t o , k r a j e m t o g st. akc°a z n a t n i j e d e v a l v i r a l a . M e d u t i m , e v i d e n t n o je b i l o kolic*insko opadanje p r o i z v o d n j e . K a s n i j e je, oSito, s l i j e d i l o brzo opandanje i k o n a c n o p r e s t a n a k proizvodnje srebr a . D o y o l j n o je ako se i s t a k n e da je Hadz*i K a l f a u s v o m g e o g r a f s k o m d j e l u (1650) zabiljezio d a je ... " u S r e b r e n i c i n e k a d a b i l o s r e b r e n i h r u d n i k a " , a slicno j e zabiljezio i E v l i j a C e l e b i j a (1664), Dakle, p r o i z v o d n j a srebra u S r e b r e n i c i f a k t i c k i j e b i l a préstala p r i j e sredine X V I I stoljeía. P r o i z v o d n j a u bosanskim r u d n i c i m a s r e d i n o m X V I I st. n i j e t i m e n i k a k o préstala. I a k o se n i t p l e m e n i t i h m e t a l a b i l a opéenito v r l o o t a n j i l a , zeljezo je sve vise d o b i v a l o n a znacaju. U n e k i m dotadasnjim srebrenim r u d n i c i m a , gdje j e b i l o i n e í t o Zeljeza, pomelo j e p r e o v l a d a v a t i Zeljezo ( o k o l i n a K r e s e v a , D a l t a n s k o , D e z e v i c a ) , a u a k t i v n i m îeljeznim r u d n i c i m a vec od sredine X V I st. p r i h o d i su poceli da r a s t u (Vares, Sebeslé, Ostruînica). Z a t i m , p r e d k r a j t o g stoljeca sapocela je eksploatacija zeljezne r u d e u sjeverozapadnoj B o s n i . U porijeSju Same n a n e k o l i k o m j e s t a o t v o r e n i su r u d n i c i Seljeza i proradüi b r o j n i s a m o k o v i . Na t a j n a c i n je sve vece opadanje proizvodnje p l e m e n i t i h m e t a l a i sve izraz i t i j e jac"anje proizvodnje zeljeza b i l a g l a v n a k a r a k t e r i s t i k a r u d a r s k e p r o i z v o d n j e u B o s n i u X V I I stoljecu. U p r a v l j a n j e r u d n i c i m a . R u d n i c i i soiane sa o d r e d j e n i m o k o l n i m podruSjem r e d o v i t o s u spadali u s u l t a n o v r e g a l (has) i k a o t a k v i p r i p a d a l i s u k a t e g o r i j i s l o b o d n i h (serbest) posjeda. T o znac"i s u l t a n u je p r i p a d a l o p r a v o u p r a v l j a n j a , h a s o m , u b i r a n j a r e n t e s t o g podruîja i vrsenje u p r a v n o - p o l i c a j n e v l a s t i n a d n a s e l j e n i m stanovnis'tvom. P r a v o s u d j e n j a , m e d j u t i m , p r i p a d a l o j e j e d i n o d r z a v i , s*to je vrSio k a d i j a k a o d r S a v n i s u d s k i o r g a n . § t o se tiCe r u d n i k a nadlez*ni k a d i j a j e o s i m sudjenja i m a o p r a v o i d u z n o s t d a vrSi k o n t rolü p o s l o v a n j a u r u d n i k u . 332

Proizvodnja u r u d n i c i m a bila j e organ izovana uglavnom na dva nabina : 1. U neposrednoj o r g a n i z a c i j i drzave. U o v o m sluCaju r u d a r i su s a m i , drÍeéi se svoje s a m o u p r a v e , naslijedjene jo's* iz s r e d n j o v j e k o v n o g prava, b i l i g l a v n i s u b j e k t i proizvodnje. 0 p o s t o j a n j u r u d a r s k e s a m o u p r a v e govore s p o m e n i n j e n i h o r g a n a (sabor, knez, tekiié) u o s m a n s k i m r u d a r s k i m zakon i m a . I s p r e d drzave u s v a k o m r u d n i k u postojao j e c a r s k i u p r a v n i povjerenik (emin), k o j i je raspolagao sa odredjen i m f i n a n s i j s k i m s r e d s t v i m a za i n v e s t i c i j e i n a b a v k u oprem e i k a o osnovno b r i n u o se o u b i r a n j u c a r s k i h p r i h o d a od te p r o i z v o d n j e . E m i n je obicno i m a o j e d n o g p i s a r a , a po potr e b i jos k o j e g sluíbenika. S u l t a n je, d a k l e , u o v o m s l u c a j u sve poslove r u d n i k a i njegove o k o l i n e u o k v i r u hasa povjer a v a o svome e m i n u . Zbog t o g a je o v a k a v nac*in uprávljanja r u d n i c i m a nazivan : upravljanje p u t e m emaneta. 2) D a v a n j e u z a k u p . O s m a n s k a d r z a v a j e v r l o r a n o , u g l a v n o m iz f i n a n s i j s k i h razloga, poCela d a daje u k r a t k o r o c n i z a k u p sve izvore posebnih d o h o d a k a , na prvom m j e s t u r u d n i k e . Z a k u p je obic*no t r a j a o t r i godine, a s k l a p a n je n a p r i n c i p u vec*e p o n u d e ( l i c i t a c i j o m ) . Po n a c i n u realizacije o d s j e k o m ( m a k t u ) o v a k a v z a k u p p o z n a t je pod t e r m i n o m m u k a t a (davanje pod m u k a t u ) . U torn sluíaju s u g o t o v o sva p r a v a uprávljanja r u d n i k o m ( u b i r a n j e r e n t e 1

1 vrsenje u p r a v n o - policajne v l a s t i ) p r e l a z i l a n a z a k u p n i k a mukata. R e a l i z a c i j a drîavnih p r i h o d a p u t e m z a k u p a preslo j e b i l o u p r a v i sistem. T a k o su sve o b l a s t i iz t o g a s p e k t a b i l e p o d i j e l j e n e n a t e r i t o r i j a l n o - f i n a n s i j s k e j e d i n i c e , zvane n a z a r e t i , po f i n a n s i j s k o m kontrolörü ( n a z i r u ) . Z a s v a k u t a k v u o b l a s t , p o r e d n a z i r a , postojao j e i visi i s t r a ^ n o - p r a v n i or­ g a n (müfettiş*), a sjedi&ta s u i m obi5no bila u razlicitim m j e s t i m a . U p r v o j p o l o v i n i X V I s t o l j e c a o b i î n o s u se nazar e t i t e r i t o r i j a l n o p o d u d a r a l i sa sandîacima, dok su u drugoj p o l o v i n i t o g stoljeca g r a n i c e n a z a re t a b i l e z n a t n o Sire. U p r v o j p o l o v i n i X V I stoljeia s l u f b u n a z i r a u r u d n i c i m a bosanskog sandSaka v r l i o je sarajevski k a d i j a ( m u l l a ) , dok j e s l u l b u m u f e t t i s a vríio novopazarski k a d i j a . 333

K a k o se k o d z a k u p l j i v a n j a r u d n i k a c*esto r a d i l o o velik i m i z n o s i m a , n a d l e z n i k a d i j a je r e d o v i t o provjeravao i m o v i n s k u i m o r a l n u podobnost k a n d i d a t a , kao i n j e g o v i h j a m a c a , i zavodio u s u d s k i registar. I p a k r e z u l t a t i s u îesto izöstajali. Z a v l a d a v i n e s u l t a n a S u l e j m a n a m n o g i s u Z a k u p n i c i i n j i h o v i j a m c i s t r a d a l i zbog nemoguCnosti placanja. U z i m a n j e u z a k u p t a k v i h poslova bilo je skopïano s v e l i k i m r i z i k o m p a d r z a v a cesto n i j e m o g l a da n a d j e z a k u p n i k e . T a Sinjenica je u p r a v o odrazavala k r i z u u k o j o j se o s m a n s k o r u d a r s t v o s t a l n o nalâzilo. R u d a r i . S t a n o v n i S t v o koje se bavilo p o s l o v i m a r u d a r s t va d i j e l i l o se n a d v i j e k a t e g o r i j e : a) p r a v i r u d a r i , k o j i sus se b a v i l i v a d e n j e m r u d a ; b) s t a n o v n i e i o k o l n i h n a s e l j a u o k v i r u c a r s k o g hasa k o j i su o b a v l j a l i pomocne poslove vezane za r u d n i k e . P r a v n i poloz*aj p r a v i h r u d a r a se m i j e n j a o . B i l i su t o d j e l o m i c n o i p o v r e m e n o povla5tena r a j a , najvise krScanska, a l i i m u s l i m a n s k a . U r a z l i c i t i m r u d n i c i m a n j i h o v se polo*âaj pones'to r a z l i k o v a o . T a k o , n p r . , p r e m a z a k o n u r u d n i k a KreSeva iz 1489. r u d a r i s u u m j e s t o o s n o v n i h novîîanih poreza : drz*avnog h a r a b a ( u v r i j e d n o s t i j e d n o g d u k a t a ) i feud a l n e ispendz*e (oko pola d u k a t a ) p l a c a l i godisnje od kuc*e po j e d n u f i l u r i j u ( d u k a t ) . B i l i su joïs o s l o b o d j e n i od s v i h v a n r e d n i h n a m e t a i o b i c a j n i h t e r e t a , z a t i m od n e k i h f e u d a l n i h p r i s t o j b i ( n a m l i n o v e i ovce), d o k su d r u g e p r i s t o j b e p l a c a l i ( n a p c e l i n j e kosnice, povrce, i s v i n j e ) . N j i h o v e glavne p r i h o d e p r e d s t a v l j a l a je proizvedena r u d a , t j . o d iskopane rudaíe d a v a l i s u c a r u d e s e t i n u , kao i od f i n a l n o g p r o i z v o d a o p e t d e s e t i n u . O s t a l i p r o i z v o d je bio n j i h o v , s t i m s*to je p r o m e t z l a t o m i s r e b r o m bio ograniSen, m o r a l i s u g a p r e d a t i k o v n i c i n o v c a po odredjenoj d r z a v n o j c i j e n i . Z a t i m , r u d a r i s u m o g l i i m a t i p r i h o d e sa zemlje (Sito) n a sto s u , k a o porez davali caru desetinu. P r e m a z a k o n u iz iste godine, za susjedni r u d n i k F o j n i c u vec j e poloz*aj t i h r u d a r a bio neSto drugac*iji. T u j e p r v o opisano t o k o m v r e m e n a m i j e n j a n j e n j i h o v o g polozaja - p r v o o b i c n a r a j a ( d a v a l i haraç", ispendz\ı i sve f e u d a l n e p r i s t o j ­ b e ) , z a t i m n a o s n o v u z*albe b i o i m je p r i z n a t poloîaj f i l u r i d 334

2ij a ( t j . poloSaj i s t i k a o u K r e ş e v u ) , a l i t i m i s t i m z a k o n o m (1489) b i l a i m je u k i n u t a f i l u r i j a i ponovo n a r e d j e n haraç, ispendza i feudalne p r i s t o j b e . Jedino s u o s t a l i oslobodjeni o d v a n r e d n i h nameta i o b i c a j n i h tereta. i s t e godine (1489) i o l o v s k i m r u d a r i m a b i l a su d o k i n u te d o t a d a s n j e povlastice filuridzıja i v r a c e n i u polozaj obicne raje. Z a k o n o O l o v u n i j e p r o n a d j e n , a l i t u o d r e d b u r e f i e k t u j u p o p i s n i d e f t e r i . D o t l e s u r u d a r i O l o v a u m j e s t o haraSa d a v a l i fiiüriju, a f e u d a l n u ispendzu p l a c a l i naturaîno olovn o m r u d o m , u m j e s t o u k u p n e ispendze d a v a l i su 650 u n c i olovne r u d e . B u d u c i j e u n c a vrijedüa 6 a k c i t o je iznosilo 3.900, a t o j e t a c n o o d g o v a r a l o b r o j u s t a n o v n i k a z a d u ^ e n i h ispendzom u 1468. godine. K a k o se stanovnis*tvo do 1489, bilo p r i l i c n o povecalo, t o j e t a k v o globalno, naturaîno p l a canje ispendSe p r e d s t a v l j a l o p o v l a s t i c u . U r u d n i c i m a p l e m e n i t i h m e t a l a u P o d r i n j u (Srebreni¬ ca, Sase i d r u g i ) s t a n j e se r a z l i k o v a l o u t o l i k o sto su t u r u ­ d a r i s t a l n o o s t a l i f i l u r i d z l j e , s t i m %to i m je f i l u r i j a z a m j e n j i v a l a samo hara?. U c a j n i S k a m zeljeznim r u d n i c i m a r u ­ d a r i su od samog poSetka (1468) p l a c a l i i haraç i ispendzu, sto znac*i posebnih p o v l a s t i c a n i j e n i bilo. Moze se opcenito r e c i d a s u r u d a r i m a u bazenu srednje Bosne, zajedno sa o l o v s k i m podruüjem, poreske olakslce b i l e d o k i n u t e 1489. godine. KreSevo je, p r e m a n a v e d e n o m zakon u , p r e d s t a v l j a l o jos* i z u z e t a k sa v e s i m povlasticama, ali nije poznato k a k o d u g o je t o t r a j a l o . T i m e su r u d a r i s v i h r u d n i k a u B o s n i po s v o m p r a v n o m polocaju p o s t a l i j e d n a k i , o b i c n a raja. Svi su p l a i a l i haraç*, kao i sve feudalne poreze (ispendzu, usrove i p r i s t o j b e ) . Jedino je u s r e b r e n i c k o m podruÇju f i l u r i j a zamjenjivala haraç*, a t o u s t v a r i i n i j e p r e d s t a v l j a l o k a k v u p o v l a s t i c u . R u d a r i m u s l i m a n i b i l i su u p o v o l j n i j e m polozaju u t o l i k o s*to n i s u d a v a l i haraç* i Sto s u t r e t i r a n i kao gradsko z a n a t l i j s k o stanovnis°tvo, p a n i s u podlijegali, osnovnom r a j i n s k o m porezu, tzv. resm-i c i f t u (22 ak£e), k o j i je o d g o v a r a o krScanskoj ispendzi, a d a v a l i su usrove od z l t a r i c a u k o l i k o s u o b r a d j i v a l i z e m l j u , k a o i razne s i t n e p r i s t o j b e . S l i c a n polozaj i m a l i su s o l a r s k i r a d n i c i . P r e m a z a k o n u ûtuzlanskim s o l a n a m a (1548) s o l a r i m a 335

j e p r i p a d a o d i o proizvedene soli, t j . i z v j e s t a n b r o j daña u g o d i n i d a proizvode za svoj r a c u n , z a t i m b i l i s u , k a o i r u d a r i , o s l o b o d j e n i o d i z v a n r e d n i h n a m e t a i obic*ajnih t e r e t a . J e d i n a p o v l a s t i c a s v i h r u d a r a sastojala se, d a k l e , u oslobodjenj u od i z v a n r e d n i h d r z a v n i h n a m e t a i obicajnih tereta. Takvo j e s t a n j e ostalo k r o z cijelo v r i j e m e k l a s i c n o g r u d a r s t v a . O s n o v n i p r i h o d r u d a r a o p c e n i t o p r e d s t a v l j a l a je proizvodnja finalnih r u d a r s k i h proizvoda, n a k o n Sto bi d a l i c a r s k i d i o (1/10, a od 1520. u F o j n i c i i K r e s e v u 1/5, odnosno 1/8). G u b l j e n j e poreskih povlastica (1489) n i j e mnogo p o g o d i i o r u d a r e gdje je p r o i z v o d n j a b i l a r e n t a b i l n a , m e d j u t i m o s j e t n i j e se t o odrazilo k o d n e k i h r u d n i k a , naroc*ito 2elj e z n i h . T a k o j e iz VareSa te g o d i n e pobjeglo 14, iz Borovice 2, a iz r u d n i k a olova u D o n j e m P o d g r a d u 9 r u d a r a . T r e b a jos s p o m e n u t i d a j e b i l o i n a j a m n i h r u d a r a , k o j i su r a d i l i za d n e v n i c u k o d n e k o g z a k u p n i k a i l i drz*ave. P r i l i k o m s p o m e n u t o g d a v a n j a u z a k u p b o s a n s k i h r u d n i k a 1478., g o d i n e z a k u p n i k u D u b r o v c a n i n u b i l o j e preporuSeno d a u p o s l i 200 n a j a m n i h r a d n i k a . Sto se t i c e visine t a k v e d n e v n i c e mo*ze se i s t a k n u t i k a o p r i m j e r d a j e 1570. placa n a j a m n o g r u d a r a u zeljeznom r u d n i k u Badz* u smederevskom s a n d z a k u iznosila 15 akc*i s e d m i c n o , k a d a je j e d a n k o n j s k i t o v a r d r v e n o g u g l j a p r o d a v a n po 3 ak2e. O k o l n o seosko stanovni&tvo u o k v i r u carskog hasa koje j e v r s l l o p o m o c n e sluz*be i Sivjelo od p o l j o p r i v r e d e davalo j e carskom e m i n u ulrove i rajinske p r i s t o j b e , a za sluz*be u r u d a r s k o j p r i v r e d i bilo, k a o i r u d a r i , oslobodjeno od v a n r e d n i h d r z ' a v n i h n a m e t a i o b i C a j n i h t e r e t a . Te sluSbe bile s u : p a l j e n j e i p r i b a v l j a n j e d r v e n o g u g l j a , sje£a i p r i b a v l j a n j e d r v e n e gradjé, t a l e n j e r u d a , n o l e n j e finalnog proizvoda ( s r e b r a ) u k o v n i c u n o v c a i sliSno. S l u z b a u g l j a r a b i l a je osobito vagna j e r j e samo d r v e n i u g a l j u p o t r e b l j a v a n za t a l e n j e r u d a . Z a t o s u u r u d a r s k i m i s u m a m a b o g a t i m p o d r u ^ j i m a r a d i l e b r o j n e peéi za proizv o d n j u u g l j a . Najvise t a k v i h peci s r e d i n o m X V I stoljeca b i l o j e e v i d e n t n o u srebreniSkom r u d a r s k o m p o d r u C j u . T a k o se m o g l ó u t v r d i t i d a j e godine 1548. u n a h i j i S r e b r e n i c i r a d i l o 336

267 t a k v i h pec\ u B u d i m i r u 303, u S u b i n u 1341 i u n a h i j i K u S l a t u 441 pe6, d a k l e , u c e t i r i navedene n a h i j e u k u p n o 2352 pe£i. D r z a v n a t a k s a od t i h peéi ( r e s m - i ocaği k ö m ü r ) , k o j u s u u g l j u r i p l a f a l i c a r s k o m e m i n u i z n o s i l a j e po 2 akc*e o d pec*i g o d i s n j e . U g l j a r i su jo5 platfali b a d î n a u g a l j n a m j e s t u prodaje. V i s i n a tog badza n a r u d a r s k i m t r g o v i m a , k o j i j e b i o z n a t t a j a n i k o j i j e r e d o v i t o i s k a z i v a n k a o posebna poreska s t a v k a , g o v o r i o je o v e l i k o m p r o m e t u drvenim ugljem. . U p o m o c n e r u d a r s k e sluîbe s m a t r a n j e i r a d oko peci za t a l j e n j e îeljeza koje s u gorjele o k o t a k v i h r u d n i k a . D r z a v n a p r i s t o j b a o d j e d n e pec*i m j e s t i m i c n o se n e î t o r a z l i k o v a l a , u C a j n i c u j e iznosila 8, a u K r u p n j u 6 ak£i, zavisno o d u s l o v a r a d a i k v a l i t e t a zeljeza. U t a k v e p o m o c n e sluSbe spadao j e i r a d oko samokova, k o v a S n i c a n a v o d e n i pogon koje s u r a d i l e u p o d r u S j i m a zelj e z n i h r u d n i k a . Proizvodna vrijednost t i h samokova bila je z n a c a j n a s t o se moîtie z a k l j u C i t i iz visine d r î a v n i h p r i s t o j b i . U ĞajniSkom p o d r u f j u se (1477) v i s i n a t e p r i s t o j b e k r e t a l a od 100 d o 150 akîîi od j e d n o g samokova godisnje. U n e k i m r u d a r s k i m selima u srednjoj B o s n i ( M i l o d r a z , Sebesic) p r i s t o j b a n a samokove iznosila j e u p r v o j p o l o v i n i X V I st. (1530 - 40) i d u p l o vi5e negó u Cajnic'u Sto je ukazivalo n a v e l i k u aktivnost t i h kovacnica. V n e k i m selima U n a h i j i Go*s*canici, s desne s t r a n e D r i n e , opet, p r i s t o j b a n a s a m o k o v e i z n o s i l a je (1548) i z m e d u 40 i 80 akéi. M e d u t i m , pocetkom X V I I st. zapa2a se d a j e t a p r i s t o j b a gotovo o p c e n i t o i z n o s i l a 30 a k c i po j e d n o m s a m o k o v u godfsnje.„ N e k i s t a n o v n i c i , opet, i m a l i s u posebnu sluSbu d a nose s r e b r o iz b o s a n s k i h r u d n i k a u k o v n i c u n o v c a u S r e b r e n i c i . TJ p r v o j p o l o v i n i X V I st. t a k v a se n a v o d e t r i sela i z m e d j u O l o v a i VareSa : B r g u l e , R a v n e i Bla^a, o d k o j i h su 23 doma6instva, vojnuclta i akindzijska (kr^cani i muslimani) i m a l a t u s l u z b u i b i l a oslobodjena od i z v a n r e d n i h d r z a v n i h n a m e t a i o b i f a j n i h tereta. K a d a j e rijec* o p o j e d i n i m r u d n i c i m a , u B o s n i se zapaîaju t r i o s n o v n e r u d a r s k e o b l a s t i , p r e m a p r o s t i r a n j u r u d a r s k i h s i n k l i n a l a : a) S r e d n j a Bosna, t j . o b l a s t bivse " K r a l j e v e 337

zemlje" sa s r e b r e n i m i z e l j e z n i m r u d n i c i r a a . N a n j u se nadovezuje podrucje Olová, sa o l o v n i m r u d n i c i m a , koje jé r a n i j e p r i p a d a l o " Z e m l j i P a v l o v i c V ' . T a oblast je d a k l e o b u h v a t a l a porijéíja Bosne, Zeleznice, Stavnje i K r i v a j e , b) P o d r i n j e , bosansko (bivsa " Z e m l j a K o v a c e v i c a " ) i d i j e l o m s r b i j a n s k o (istoÜna p o l o v i n a zvornickog sandlzaka). I u P o d r i n j u se r a z l i k u j u d v a podruc'ja, sjevernije î i j i se sred i s n j i dio protezao r i j e k o m D r i n o m i z m e d u Srebrenice i Z v o r n i k a sa s r e b r e n i m r u d n i c i m a i j u z n i j e koje se n a d o ­ vezuje n a p r v o , a proteze se i z m e d j u ÖajniEa i ViSegrada, o b u h v a t a j u 6 i i Prac*u sa o k o l i n o m . Ovaj júzniji dio P o d r i n j a o b u h v a t a o je, dakle, dijelove r a n i j e "Hercegove z e m l j e " i " Z e m l j e PavloviSa". T u je postojalo n e k o l i k o zeljeznih r u d nika. c) Sjeverozapadna Bosna. st. p o n j e c e Sane i n j e n i h p r i t o k a , g d j e u d r u g o j p o l o v i n i X V I st. u n e k o l i k o r u d n i k a zapoclnje kopanje zeljezne r u d e i p r o i z v o d n j a "zeljeza. d ) Poseban t r e t m a n i m a proizvodnja soli u t u z l a n s k o m podrucju. A ) S R E D N J A B O S N A . Rijec je u g l a v n o m o visoSkoj n a h i j i u k o j u su spadali svi r u d n i c i u centralnoj Bosni, od F o j n i c e i K r e s e v a sve do Vares*a. M e d j u s i t n i m t r g o v i m a u B o s n i T u r c i s u zatekli r u d n i k srebra F o j n i c u , kao najznacajnije varoSko naselje. P r e m a p r v o m p o p i s u (1468) F o j n i c a j e i m a l a 329 kuc*a p o r e s k i h o b v e z n i k a . A k o b i se d a l j e c i j e n i o op6i znácaj t o g naselja i p r i v r e d e p r e m a k r e t a n j u s t a n o v n i l t v a z a k l j u c a k b i bio : k o n s t a n t n o opadanje. l a k o j e o d d r u g o g decenija X V I st., k a d a je r u d a r s t v o u z n a p r e d o v a l o , b i l o t u i z n a t n i j e g dos-elj a v a n j a , opSenito je broj s t a n o v n i k a bio, i p a k , u o p a d a n j u . T a k o j e F o j n i c a 1604., p r e m a sluSbenim podacima, b r o j i l a s a m o 146 domac'instava, od Sega j e n a m u s l i m a n s k i d z e m a t otpadalo 36 ku£a, a ostalo j e b i l o katoliSko stanovniStvo. Medjutim, k r e t a n j e n j e n e privrede, uglavnom rudarstva, i m a l o je drugaciji tok. Od poSetka (1468) do sredüıe X V I st. r u d a r s t v o je i m a l o uzla?nır*liniju. Znac*anije s u se povecav a l i t i prihodi o d treée' decenije, ja- posebno u sredilnjem periodu vladavine s u l t a c a S u t e j m a n a (izmedu 1528. i 1540). Ü tome medjuvremenu u k u p n i c a r s k i p r i h o d i od tog mjesta / 338

b i l i s u z n a t n o p o r a s l i ( o d 55.943 n a 133.774 akCe), a posebno r u d a r s k e s t a v k e ( o d 41.917 n a 111.761 a k ç e ) . R u d a r s k e proizvode (154Ö) s a S i n j a v a l i s u n a j v i f e srebro (62.691), z a t i m z l a t o (37.868), b a k a r (7.497) i n e l t o m a l o p l a v i k a r n e n (400). U r u d a r s k e prihode spadala je i t r z n a pristojba n a t o v a r e . d r v e n o g u g l j a , k o j a je s t a l n o b i l a znaîajna. V e k i l i iznos t r z n e c a r i n e u o p í e (15.560) u k a z i v a o j e n a znaCajniji p r o m e t n a fojnic*kom t r g u . K a k o j e i s t a k n u t o , c a r s k i d i o od p l e m e n i t i h m e t a l a b i o je u v r i j e m e S u l e j m a n a povecan sa 1/10 n a 1/5 o d f i n a l n o g p r o i z v o d a , o v d j e konkretno od srebra i zlata. Y pared svih stabiiizacionih m jera, rudarstvo j e m o r a l o p o î e t i o s j e t n i j e d a o p a d a jos* za Sulejmanove v l a d a v i n e . P r e m a , s l u z b e n i m p o p i s i m a , p r i j e 1575. b i l a je préstala p r o i z v o d n j a srebra, b a k r a i p l a v o g k a m e n a ( l a z u r ) , a samo s u b i l i e v i d e n t n i p r i h o d i od zlata, i t o znatno u m a n j e n i u o d n o s u n a r a n i j e s t a n j e . O v u s i t a u c i j u najbölje i l u s t r u j e p o d a t a k d a je c a r s k i d i o p r i h o d a o d t o g m j e s t a i z m e d u 1540. i 1575. b i o opao z a t r i p u t a ( o d 133.774 ná 46.947 a k & ) . Opee o p a d a n j e proizvodnje oc*ito j e b i o r a z l o g s*to j e oko s r e d i n e X V I st. c a r s k i d o i o d p l e m e n i t i h m e t a l a bio s m a n j e n , t j . o d 1/5 n a 1/8 f i n a l n o g p r o i z v o d a . I z e v i d e n t i r a n j a (1604) carske o s m i n e o d z l a t a " 1 / 8 o d zlatnoş p i j e s k a " (sümün-i r i z e - i zer) moze se r a z u m j e t i . d a j e z l a t o u g l a v n o m d o b i v a n o i s p i r i v a n j e m z l a t o n o s n o g p i j e s k a u rjeSici F o j n i c i i d r u g i m potocima, s

I d a l j i t o k je bio opadanje rudarske proizvodnje. P r i v i d n a s t a g n a c i j a p o k a z u j e se k r a j e m X V I i poCetkom X V I I st., t j . e v i d e n t n i s u i s t o v j e t n i u k u p n i n o v î a n i iznosi carskog p r i h o d a i 1604., k a o i 1575 (46.947). M e d j u t i m , o b z i r o m n a d e v a l v a c i j u a k í e k r a j e m X V I st. o d k a d a se o d j e d n o g d i r h e m a s r e b r a pócele k o v a t i 4,5 akc*i, u m j e s t o r a n i j e 3 akçe, t o j e g o v o r i l o o z n a c a n i j e m o p a d a n j u k o l i B i n s k e proizvodnje. i s t i k u r s j e i m a l a fojnic*ká p r i v r e d a i k a s n i j e , Sto dokazuje popis iz 1604. TJ t o m e i z v o r u j e , n a i m e , u k a s n i j e m perjodu, najvjerovatnije prije sredine X V I I st., navedeni novîani iznos c a r s k o g p r i h o d a b i o k o r i g i r a n n a svega 15.000 akc% I t o j e znac*ilo o p a d a n j e p r o i z v o d n j e n a svega 1/3 u odnosu n a r a n i j e s t a n j e . U t o m e sluüaju n a r u d a r s k u p r o i z v o d n j u 339

m o g a o je o t p a d a t i m a l i iznos,. j e r je (1604) n a . s a m e t r z n e p r i s t o j b e (osim r u d a r s t v a ) o t p a d a l o 9057 akc*i. T a k v o stanje fojnic*kog r u d a r s t v a p o t r a j a l o j e do velikog r a t a k r a j e m X V I I st., k a d a j e dosao gotovo p o t p u n i k r a j fciasıc'nöm r u d a r e n j u . Kres*evo. U v r i j e m e p r o m j e n e v l a s t i KreSevo je predst a v l j a l o d r u g u po v e l i c l n i varbs* u B o s n i i a k t i v i n i r u d n i k srebra. Pocetno stanje (1468) b i l o j e 299 kuCa p o r e s k i h obveznika. I t u je k r e t a n j e stanovnis*tva i p r i v r e d e , kroz cijelo v r i j e m e , i m a l o i s t i t o k kao i u F o j n i c i . P r e m d a je u t r e c e m i î e t v r t o m deceniju X V I st. b i l o i izvjesnog doselj a v a n j a r u d a r s k o g stanovniStva, opc*i t o k je bio k o n s t a n t n o opadanje. U Kres'evu je t a k o p o c e t k o m X V I I st. (1604) bilo e v i d e n t n o svega 114 k u c a p o r e s k i h o b v e z n i k a , od k o j i h 69 krs*canskih i 45 m u s l i m a n s k i h . K r e s e v s k i r u d n i k imao j e nes*to m a n j i znacaj nego r u d ­ n i k u F o j n i c i . Proizvodjeno je najvise srebro, z a t i m nesto bakra i lazura. Najveia konjuktura rudarske proizvodnje p a d a l a je i ovdje u 3. i 4. decenij, k a d a s u u k u p n i c a r s k i p r i h o d i , u o d n o s u n a stanje iz 1489., b i l i u t r o s t r u c e n i . T a k o j e 1528. c a r s k a p e t i n a od s r e b r a i z n o s i l a 94.350 ( u k u p a n c a r s k i p r i h o d K r e s e v a : 110.247), a 1540. godine 99.139 a k c i ( u k u p a n p r i h o d : 118.736). O s t a l i carski p r i h o d i , osim s r e b r a , o d n o s i l i s u se n a t r z n u c a r i n u , p r i s t o j b u n a tovare d r v e n o g u g l a i p r i s t o j b u n a tovare uve"zenög v i n a . U samora Kres'evu zlato se ne s p o m i n j e , a l i je b i l o izvjesne p r o i z v o d n j e u blizoj o k o l i n i . G o d i n e 1524. bio je o t v o r e n : " r u d n i k Z r t e n i c a u selu B o t u n i c a k o d K r e s e v a " g d j e j e do p r e d k r a j X V I st. proizvodeno zlâto u v r i j e d n o s t i o d oko 20:000 a k c i godisnje. T a k o se u m u k a t a d e f t e r u (No 656) izric*ito n a v o d i t a j r u d n i k . N a j v j e r o v a t n i j e se r a d i o d a n a s n j e m selu B o t u n j i , istocno o d K r e s e v a . Proizvodnja t o g r u d n i k a j e 31.X 1532. d a t a u t r o g o d i s n j i z a k u p d v o j i c i z a k u p n i k a za 59.058 a k & , T o l i k a v r i j e d n o s t proizvodnje z l a t a s p o m i n j e se i 1575. K a d a j e c a r s k a " d e s e t i n a neprec*is*cenog z l a t a " u t o m e r u d n i k u i z n o s i l a 2.600 godisnje. P r i j e 1604., m e d u t i m , p r o i z v o d n j a j e b i l a p r e s t a l a , k a d a se. t a j r u d n i k . t a k o d j e r s p o m i n j g (ösr-ü zer-i pic* k a r y e - i B o t u ­ n i c a h â l î ) , a l i bez p r i h o d a . 340

o

O d s r e d i n e X V I st. p r i h o d i u Kres'evu, i s t o k a o i u F o j ­ n i c i , p o E i n j u r a p i d n o d a o p a d a j u . P r i j e 1575. u k u p n i cárski p r i h o d i u Kres'evu b i l i su o p a l i n a j e d n u E e t v r t i n u (na 29.145 a k î i ) , a p r i h o d od samog srebra (1/8) bio je opao, StavISe, n a j e d a n a e s t i d i o od r a n i j e p r o i z v o d n j e (od 99.189 n a 8.847 a k S i ) . K r a j e m X V I i pocetkom XVII st. o s i m s r e b r a p r o i z v o d j e n o j e t u jos* -nes*to b a k r a i l a z u r a . I k a s n i j e j e r u d a r s k a p r o i z v o d n j a b i l a u o p a d a n j u . Ğinjénica d a j e n a v e d e n i novSani iznos u k u p n i h k r e s e v s k i h p r i h o d a (29.145) bio k o r i g i r a n n a svega 10.000 akc*i n a j v j e r o v a t n i j e u p r v o j p o l o v i n i X V I I st., g o v o r i d a je t i m e gotovo doSao k r a j k l a s i c n e r u d a r s k e proizvodnje u Kres'evu. U kresevskom p o d r u c ' j u posto j a l a s u joS d v a r u d n i k a srebra, u sel i m a Dezevici i D u s i n i . U r u d a r s k o m z a k u n u za F o j n i c u i u j e d n o za Deíevicu i D u s i n u iz 1489.Hi r u d n i c i su n a v e d e n i k a o d e p a n d a n s i fojnic*kog r u d n i k a , d o k se, opet, u p o p i s u iz iste g o d i n e navode d a prijpadeju k r e s e v s k o m r u d niku. DéXevica j e (1468) zatecena k a o srednje naseljeno selo (48 ku£a), d o k se k a s n i j e b r o j s t a n o v n i k a s m a n j u j e , t a k o d a je 1604. t o selo i m a l o svega 16 k u c a , od k o j i h 5 m u s l i m a n s k i h . § t o se ukupníh c a r s k i h p r i h o d a t i c e , o n i su - k a o 5to j e o p c e n i t o k o n s t a t o v a n o k o d s v i h r u d n i k a - i m a l i uzlazh u i s i l a z n u l i n i j u , najveĞi s u p r i h o d i z a b i l j e z e n i u t r e c e m i cetvrtom deceniju (izmedju 3.000 i 4.500 a k í i ) . O s i m srebra, t u j e 1489. b i l a p r o n a d j e h a i zeljezna r u d a , k o j u je o t k r i o j e d a n r u d a r iz Olova. Najveci p r i h o d od s r e b r a b i o je e v i d e n t a n 1540. k a d a j e c a r s k a p e t i n a od brstog s r e b r a izno­ s i l a 2.700 a k 5 i . K a s n i j e je. r u d a r s t v o r a p i d n o ppadalo t a k o d a p o c e t k o m X V I I st. (1604) n i j e t u vise b i l o spomena o rudarskoj djelatnosti. D u s i n a j e zatecena (1468) kao m a n j e selo (15 k u c a ) . ü v r i j e m e r u d a r s k e k o n j u k t u r e stanovnis'tvo se i proveíavalo, t j . u 3. i 4. d e c e n i j u X V I st. b r o j i l o je i z m e d j u 30 i 35 domaíinstava. O d s r e d i n e t o g st. opada, k a d a i m a l e n a proiz­ v o d n j a s r e b r a s a s v i m p r e s t a je. Vec* godine 1575. n i j e vise b i l o spomena o r u d a r s t v u . Pocetkom X V I I st. (1604) i m a l o , je u k u p n o 2 1 ku£u, od k o j i h s a m o 2 krlcfanske, a ostale m u s limanske. 341

od r u d n i k a iznosio je obifno oko trecme u k u p n i h c a r s k i h prihoda tog naselja, dok je ostalo otpadalo n a prihode od poljoprivrede. Godine 1575. prihod od r u d n i k a iznosio je 4.800 a k c i (desetina od "zeljeza 4.400 i pristojba n a 12 samok o v a po 30 akc*i), a ukupan prihod neselja 13.327 akc*i. Pofcetkom X V I I st. SebéSic pokazuje neke elemente trga, t j . b i l a j e evidentna c a r i n a n a promet izvjesne robe, posebno n a promet v i n a i rakije, c*ija j e potrosnja bila k a r a k t e r i s t i k a s v i h r u d a r s k i h mjesta. ' Podruííje Sebesica bilo je, ofiito, bogato zeljeznom r u dom>ff*u se pocetkom X V I I st. pojavljuju i drugi rudnici. Novi j e r u d n i k zeljeza bio otvoren u takozvanom selu Radostovu, danasnje selo Rostovo, kod Sebeliea, izmedju H a s a i R a t a , koje je tada prestavljalo znacajnije naselje (103 kude, od kojih 1 krScanska, ostale m u s l i m a n s k e ) . T e godine postoj a l a s u t u 2 samokova i bio je evidentan malen iznos desetine od zeljeza (400 ak*Ci), d o k ' j e u k u p a n cárski prihod od tog naselja iznosio 8.063 akce. NeSto malo proizvodnje *zeljeza bilo je i u blizoj okolini s r e b r e n i h r u d n i k a KréSeva i Fojnice, Sto se mole, zakljuSiti po samokovima, stalnün pratiocima leljezne rude. Od k r a j a X V do pdcetka X V I I st. m o l e se u izvorima pratiti rad s a m o k a v a u selima : C r n a R i k a , R a g ale i HotigóSta (dañas OtigdSce), P r i j e 1604. bila je poKela proizvodnja zeljeza i, u selu R a k o v a Noga (15 m u s l i m a n s k i h k u c a ) , sjeverno od K r e s e v a . Proizvodnja je t a d a bila u s a m o m pocetku jer je carski p r i hod od ¡íeljeza (zajedno s a pristojbom od samokova) iznosio samo 300 akci. B u s o v a E a je zateCena (1468) k a o sióusno naselje od svega 5 doma6 insta v a i kao a k t i v n i r u d n i k zeljeza. K a s n i j e se stanovnistvo konstantno pe veía va, tako da je naselje do pocetka X V I I st. (1604)'* izraslo u kasabicu, s a 43 domac i n s t v a . P r i h o d i od zeljeza n i s u bili évidentni, a l i je neke proizvodnje, ipak, bilo, n a I t o ukazuje stalno spominjanje e m i n a r u d n i k a (1528, 1540, 1604). T o je jasno i iz jedne n a redbe Porte iz 1528. da oni " k o j i se ovamo doseljavaju ne s m i j u d a d i r a j u zemlje r u d a r a u B u s o v a f i " . 344

Vares" j e p r v o b i t n o (1468) b i l o srednje naseljeno selo (35 k u c a ) i a k t i v n i r u d n i k zeljeza, sa u k u p n i m c a r s k i m p r i h o d o m od 5.400, akîfi. K a s n i j e se s t a n o v n i s t v o , kao i p r i h o d i , s t a l n o poveéavali t a k o da je 1604, Vares* predstavljao t o g sa u k u p n o 159 k u c a (10 m u s l i m a n s k i h , ostalo krs*cani) i u k u p n i m p r i h o d o m od 53.227 akc*i, od cega je n a r u d a r s t v o o t p a d a l o 37.840 (desetina od zeljeza 36.940 i p r i s t o j b a o d 30 s a m o k o v a = 900). T a k a v ñivo p r o i z v o d n j e Vares" j e mogao d a zaáríi do p r e d k r a j X V I I stoljeéa. U o k o l i n i Vares'a k r a j e m X V I st. zapoc*ela je proizvodn j a zeljeza jos* u d v a sela : B r g u l e i M i r c e z i . Selo B r g u l e (nazivano r a n i j e jos i Ja v o r i ) je 1604. preds t a v l j a l o srednje naselje, sa 77 k u c a (12 krs*c*anskih i 65 m u s l i m a n s k i h ) i u k u p n i m c a r s k i m p r i h o d o m od 4.193 akce. T u su r a d i l a 2 s a m o k o v a , a p r i h o d o d r u d a r s t v a (desetina od Zeljeza), zajedno sa p r i s t o j b o m n a samokove, iznosio je 800 akc*i. O s t a t a k se odnosio n a p o l j o p r i v r e d n e proizvode. S t a n o v n i c i t o g sela su jos od r a h i j e v r s i l i slu^be u o k v i r u r u d a r s k e p r o i z v o d n j e . Vec je s p o m e n u t o k a k o je u 3. i 4. d e c e n i j u X V I st. iz sela B r g u l a b i l o 12 domaíinstava : vojn u k a , akindz*ija i . d r u g i h ( k r s c a n i i m u s l i m a n i ) k o j i s u , zaj e d n o s a jos* 11 t a k v i h domac*instava iz susjedna 2 sela (Ravne i Biaza) s a c m j a v a l i k a r a v a n p o n o s n i k a s r e b r a iz b o s a n s k i h r u d n i k a u k o v n i c u u S r e b r e n i c i i b i l i oslobodjeni od i z v a n r e d n i h dr*zavnih n a m e t a i obic"ajnih tereta. Seio M i r c e z i , v j e r o v a t n o odgovara d a n a s n j e m selu M i r , s desne s t r a n e rjeSice Stavne. P o c e t k o m X V I I st. (1604) t o j e m a n j e selo (31 k u c a ) , a p r o i z v o d n j a zeljeza b i l a je u poc e t n o j f a z i . T a d a j e t u r a d i o j e d a n samokov, a s p o m i n j e se i j e d n a napus*tena pee za talenje. Desetina od zeljeza b i l a je m i n i m a l n a , svega 50 a k c i . Dalje, u olovskom podruc*ju ( n a h i j a Olovo) proizvodj e n o j e u n e k o l i k o r u d n i k a olovo, a nés*to i zeljezo. O l o v o . T u r c i s u zat e k l i Olovo (1468) kao m a i e n u varos, sa 126 k u c a i k a o n a j e n a c a j n i j i r u d n i k olova. K a s n i j e se s t a n o v n i s t v o , k a o i p r o i z v o d n j a , r a p i d n o poveffavaju. Najvefia k o n j u k t u r a p r o i z v o d n j e olova p a d a r a n i j e negó u d r u g i m r u d n i c i m a , u v r i j e m e s u l t a n a Bajezida I I . D o 1489. stanov345

n i s t v o je b i l o poraslo n a 182 kuce, a c a r s k i p r i h o d i su te god i n e b i l i d o s t i g l i n a j v e c l n i v o , u k u p n o 80.941 od samog olov a ( d e s e t i n a ) 65.844. akc~e. T o je b i l o vise negó s*to su te god i n e i z n o s i l i u k u p n i p r i h o d i i F o j n i c e i Kres*eva zajedno. G o d i n a 1489, m e d j u t i m , b i l a j e p r e l o m n a . Popisom iz te godirie bile su d o k i n u t e poreske povlastice r u d a r a u Olov u . O n i s u d o t l e i s p e n d ^ u d a v a l i n a t u r a l n o , globalno 650 u n c i o l o v n e r u d e po 6 akc*i i u m j e s t o h a r a î a . f i i u r i j u . T i m p o p i s o m b i l i su izjednac*eni sa o s t a l o m r a j o m ; m o r a l i su p l a c a t i i s p e n d z u i haracf ( v r i j e d n o s t d u k a t a ) , te d e s e t i n u od eventualnih p o l j o p r i v r e d n i h proizvoda. D a v a n j e ispendze n a t u r a l n o pogodovalo je r u d a r i m a i zbog t o g a sto je n a t u r a l n i g l o b a l iznosio m a n j e nego u k u p n a novîfana ispendza (po m u s * k i m o d r a s l i m c l a n o v i m a 25 a k ? i ) , a a k u m u l i r a n j e olova n a j e d n o m m j e s t u , u d r z a v n o m m a g a c i n u , opet odakf a v a l o j e p r o m e t o l o v o m sa s t r a n i m k u p c i m a ( D u b r o v c a n i m a ) . N i j e j a s n o k a k v i su jos* f a k t o r i n e g a t i v n o u t j e c a l i da j e p r o i z v o d n j a olova vec poSetkom X V I st. b i l a j a k o opala, te se n i j e p o p r a v i l a n i za v r i j e m e S u l e j m a n a . D o k je 1489. c a r s k a d e s e t i n a o l o v a i z n o s i l a 186 m i l a r a i 3.728 u n c i olov­ ne r u d e , d o t l e je 1528. p e t i n a o d olova i z n o s i l a svega 55 m i ­ l a r a , a 1540. godine 76 m i l a r a . < f

K u r s öpâdanja p r i h o d a i s t a n o v n i ^ t v a p r i m j e t a n je. i kasnı je. P o c e t k o m X V I I st. (1604) u O l o v u j e b i l o e v i d e n t n o 138 k u c a (16 m u s l i m a n i , ostalo k r s c a n i ) n a u k u p n i m cars k i m p r i h o d o m o d 12.980, od cega j e n a p e t i n u od olova o t p a d a l o samo 1.520 akc*i. T a k a v n i v o p r o i z v o d n j e mogao je d a p o t r a j e sve do v e l i k o g r a t a , k a d a je bio i k r a j kiasicnog nadaren ja. C a r s k i has olovskog podruc*ja o b u h v a t a o je, o s i m Olova, jos 6 sela, od k o j i h s u t i l sela b i l i e v i d e n t i r a n i kao r u d n i c i olova, d e p a n d a n s i samog Olova, i t o sela : S i S a l , KruMeva i D o n j e Podgradje. U p r v i m t u r s k i m p o p i s i m a (1468, 1485, 1489) sela Cical (25 k u c a ) K r u s e v o (30 k u c a ) i Donje Podgradje (30 k u c a ) n a v o d e se kao " r u d n i c i o l o v a " , m e d j u t i m , p r i h o d i od olova n i k o d j e d n o g od t i h sela n i s u k o n k r e t n o i s k a z a n i , kao tto n e m a t r a g a o p r o i z v o d n j i olova n i u k a s n i j i m i z v o r i m a . 346

O b z i r o m n a m a l e n e u k u p n e p r i h o d e od t i h sela j e d a su t a naselja zatecena kao r u d n i c i , a l i j e p r o i z v o d n j a olova odm a h u p o c e t k u préstala. U o l o v s k o m podruc*ju b i l o je i proizvodnje Zeljeza. Ú r a ninı i z v o r i m a (1455) s p o m i n j e se znac'ajnije selo V a r c i (85 kuc"a) kao r u d n i k zeljeza (danasnje V r u c i , k o d C e v l j a n o v i 6a i l i V r u d c i , istoHno od O l o v a ) . U k a s n i j i m i z v o r i m a , m e d j u t i m , n e m a s p o m e n a o zeljezu, p a je oc*ito d a j e t o naselje zateceno kao r u d n i k , a l i je p r o i z v o d n j a r a n o préstala. t e r a v i c e . Zateceno (1468) kao " b a z a r Z r n o v n i c e " (38 k u é a ) . O d g o v a r a , v j e r o v a t n o , d a n a s n j e m selU t e r a v i c e ( n a S t u p S a n i c i ) gdje je od p o c e t k a X V I st. zapocela p r o i z v o d n j a ¥eljeza. U v r i j e m e S u l e j m a n a (3. i 4. d e c e n i j ) , k a d a o p c e n i t o raste k o n j u k t u r a u r u d a r s t v u , i ovdje se s t a n o v n i s t v o i p r i h o d i povecavaju, P r i j e 1528. ovamo se doselilo iz C a j n i c a 6 d o m a i i n s t a v a (1 m u s l i m a n s k o ) , o&to r u d a r s k i h porodica, n a s t a n i l i se u selu D r i n o v o ? i svi se u p o s l i l i kao r u d a r i u r u d n i k u Zeravice. U t o v r i j e m e j e oko polovine ukupnih p r i h o d a naselja o t p a d a i o je n a zeljezo, ostalo n a razne p o l - j o p r i v r e d n e kültüre. T a k o j e 1540. o d 9.963 akc*i u k u p n i h p r i h o d a , 4.900 o t p a d a l o n a r u d a r s t v o (desetina od zeljeza), ra&ınajuci t u i p r i s t o j b u o d 4 samokova (400). Vec t a d a je 2eravice p r e d s t a v l j a l o naselje od 74 kuce, od k o j i h 4 1 m u s l i m a n s k a . Poc*etkom X V I I st. (1604), m e d j u t i m , p r o i z v o d ­ n j a zeljeza, k a o i s t a n o v n i s t v o , o p a d a j u . C a r s k i p r i h o d o d zeljeza zajedno sa pristojböm n a samokove, n i j e iznosio n i p o l o v i n u o d p r i h o d a iz 1540. god. I s t o t a k o je b i l o ópalo i s t a n o v n i s t v o n a 64 k u c e (44 m u s l i m a n s k e ) . K a r a k t e r haza­ r a u t o m e n a s e l j u odrazavala j e s t a l n a s t a v k a badza n a ..prodato v i n o . B ) P O D R I N J E . O v a r u d a r s k a oblast u s r e d i s n j e m dijel u o b u h v a t a s r e b r e n i c k o - zvornic'ko p o d r u c j e s lijeve i s desne s t r a n e D r i n e sa s r e b r e h i m r u d n i c i m a , i ü g o r n j e m d i j e l u podruc'je i z m e d j u Visegrada, Ğajnic'a i Prace sa zeljeznim r u d n i c i m a . U s r e b r e n i c k o - zvorñic'kom podru