Rośliny lecznicze świata Ilustrowany przewodnik 978-83-60466-51-3 [PDF]

Zitiervorschau

~

ROSLINY LECZNICZE ŚWIATA Ilustrowany przewodnik naukowy po najważniejszych roślinach leczniczych świata i ich wykorzystaniu

Ben ..Erik van Wyk Michael Wink 800 ilustracji

kolorowych

Tytuł oryginału

Mnlicinul

Plunts of tiu: 'WiirlJ

\Vydawnictwo SRIZA PUSLICATIONS CK 90/1 1690/23 PO Box 56569 Arc.ulia 0007 Pretoria

Sourh Atric.. Fust cdir ion, tirs; imprcssion, 2004 Copyright Copyright Copyright

CD in tcxt: Ben-EtA van Wyk and Michaeł Wink CD in phorogr.iphs: Ben-Erik van Wyk and indlvidual ~) in puhlishe.] edirion: Briza Publicarions

Dzieło w calości

jest chronione

prawem

autorskim.

phorographcrs

Żadna z czcści

lisred

tej ksiaźki nie może być w jakiejkol-

wiek fortnic publikowana lub kopiowana bez uprzedniej zgody Wydawnictwa. Dotyczy to również sporzadzani.. fotokopii, mikrofilmów oraz przenoszenia danych do svsternów komputerowych. ISBN 978-83-60466-51-3 Nazwy handlowe

") prawnie

chronione,

nawet

WlJWCzaS,gdy nic zostały one specjałnie

oznaczone.

WAŻNE OSTRZEŻENIE Ksiazka fa zawiern jedynie ogólne ona charakter przegL)dowy i nie niu. Nicktóre z opisanych roślin alergiczne oraz zatrucia. Autorzy idcnrvfikacj: surowca leczniczego samodzielnego leczenia. Zawsze

informacje o roślinach leczniczych i ich wykorzystaniu. Ma może być stosowana jako instruktażowy podrccrnik w samoleczezawierają trujące składniki, mogą wywoływać poważne reakcje i wydawcy nic ponoszą odpowiedzialności za przypadki błędnej i nieprawidłowego jego zastosowania. Nie należy podejmować należy zasięgnąć opinii lekarza specjalisty.

© 2008 Copyright for the Polish edition by MEDPHARM

Polska

Tłumaczenie i redakcja naukowa: dr n. farm. Izabela Fecka dr n. farm. Michał Glcńsk dr n. farm. Adam Kowalczyk mgr farm. Danuta Raj mgr farm. Sebastian Turek mgr farm. Maciej Włodarczyk Redakcja

jczvkowa:

Stanisława

Trel»

Opracowanie skorowidza: Monika Jacyszyn Opracowanie okładki: Delta Studio Przygotow,mie do druku: Pracownia Składu

~--

ul. Powstańców ŚLIskich 53-333 Wrocław

www.mcdphurm.pl

28-30

Komputerowego

TYPO-GRAF

SPIS TREŚCI 6

Pr=l'll IlH ll\")

7

Wl'nlllad:l'nil'

Medycvn» rra.lvcyjn» na świecie C:~ści ruślin wykorzvsrvwanc

Posraci leków

aktywne

substancji

dotvczącc

Pr:eg[,!d metabolitów

Podręccn;

przewodnik

Indeks terminów

Skorowidz

445

P(ld:i~'kll\\'ania

479

20

wtórnych

25 roślinnych

26

27 35 I

a rośliny lecznicze i dziulań

pll roślinach

chemicznych,

442

Bibliogr,lha

roślinnego

środków i preparatów

Rośliny \\' por:'1dku alfabetycznym :drowlltnl'

leczniczych

24

produ k rów poc hodzcnia

Uregulowani»

Zabllr:cni'l

16

22

J akll~ć i bcrpiccrcńsrwo Sku rcccuość

w lecznictwie

18

Zastlls(l\\,ania roślinnych Substancje

8

przez nil' wywieranych

leczniczych

medycznych

371

395

i farmaceutvcznvch

433

PRZEDMOWA Celem tej książki jest danie Czytelnikowi ogólnej wiedzy o ponad 320 wybranych roślinach leczniczych z całego świata oraz ich zastosowaniu w sposób zwięzły, barwny, a jednocześnie naukowy. Naszym celem nie była obszerna charakterystyka każdego gatunku (to wymagałoby kilku tysięcy stron), lecz raczej stworzenie przyjaznego Czytelnikowi przewodnika, który pozwoli szybko znaleźć odpowiedzi na najbardziej oczywiste pytania: Skąd roślina pochodzi? Jak wygląda? W jakiej kulturze jest zwyczajowo stosowana? W jakim celu się jej używa? Jakie związki chemiczne zawiera? Czy jest bezpieczna w użyciu? Co wiadomo na temat jej aktywności farmakologicznej? Jakie są dowody potwierdzające jej skuteczność? Zawarto również krótki opis różnych zaburzeń i chorób, w których leczeniu wykorzystuje sit;'rośliny oraz opis aktywnych związków roślinnych (metabolitów drugorzędowych) i ich sposób działania. Ze względu na to, iż celem autorów było stworzenie książki jak najbardziej przyjaznej Czytelnikowi, gatunki zostalv pogrupowane alfabetycznie według nazw botanicznych (nie według rodzin botanicznych czy nazw preparatów). Obok dobrze znanych nazw botanicznych podano też nazwy zwyczajowo stosowane w kilku językach. Określono również status urzędowy rośliny - czy jest wymieniona w jednej lub kilku farmakopeach (oznaczone skrótem "Farm."), włączając w to monografie niemieckiej Komisji E, nowe monografie ESCOP Wspólnoty Europejskiej oraz serie monografii Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) (wszystkie gatunki wymieniane w trzech ostatnich monografiach zostały ujęte w niniejszej książce). Zaznaczono też, czy skuteczność rośliny była dowiedziona w próbach klinicznych z udziałem ludzi. Aby stworzyć jak naj szerszy obraz zagadnienia, zamieszczono także tabele z ponad 900 gatunkami roślin, w tym z roślinami traktowanymi jako główny gatunek z danej rodziny, mimo braku dobrych fotografii kwiatów czy owoców. Dodano również rośliny, które nie mają zastosowania leczniczego i dlatego często s'l pomijane w książkach tego typu, niemniej będące ważnym źródłem związków chemicznych istotnych z medycznego punktu widzenia. Rośliny lecznicze są przedmiotem wielu badań naukowych na całym świecie. Postępującc odkrycia, jak również zmiany nazw sprawiają, że ten obszar nauki pozostaje wciąż otwarty. Co więcej, niektóre gatunki nabierają większego znaczenia, niż wcześniej sądzono, podczas gdy inne mają dziś znaczenie wyłącznie historyczne. Z tego powodu wszelkie korekty, krytyka, dodatki i oferty wysokiej jakości oryginalnych fotografii będą szczególnie docenione i mogą być wysłane do każdego z autorów. Rośliny lecznicze są ważną częścią naszej historii, kultury i tradycji. Kilka wieków temu owoce cytryny, podawane brytyjskim marynarzom, cudownie leczyły objawy szkorbutu. Zajęło około 200 lat, aby wyjaśnić przyczynę (odkrycie witaminy C). Jest prawdopodobne, że niektóre z opisywanych w tej książce roślin, okażą się w przyszlości kluczowe dla znaczącego postępu w ochronie zdrowia i leczeniu. Mamy nadzieję, że książka ta będzie przydatnym przewodnikiem po roślinach leczniczych z całego świata i zachęci osoby zajmujące się ochroną zdrowia, studentów i wszystkich zainteresowanych do pogłębienia swojej wiedzy w tym fascynującym temacie. Autorzy, sierpień

2003

6

WPROWADZENIE Rośliny lecznicze i roślinne preparaty lecznicze są szeroko stosowane w tradycyjnych kulturach na całym świecie. Stają się także coraz bardziej popularne w nowoczesnych społeczeństwach jako alternatywa dla związków syntetycznych. Ze względu na coraz większą gamę i dostępność naturalnych preparatów leczniczych, istnieje potrzeba obecności na rynku przyjaznego Czytelnikowi i jednocześnie poprawnego naukowo przewodnika po roślinach leczniczych i otrzymywanych z nich produktach. Książka ta stanowi ilustrowany przewodnik po najczęściej stosowanych i najlepiej znanych roślinach leczniczych z całego świata, obejmujący opisy ich botaniki, głównego tradycyjnego zastosowania, aktywnych składników, efektów farmakołogicznych i dowodów skuteczności (jeśli są znane). Aktywność biologiczna roślin leczniczych została poznana dzięki badaniom naukowym, a przegłąd literatury (np. w Internecie) ujawni, że każdego dnia pojawiają się nowe naukowe doniesienia i publikacje na ten temat. Z tego powodu brakuje miejsca na szczegółową bibliografię dla każdego z 320 gatunków i roślin pokrewnych opisanych w tej książce. Niektóre z wykorzystanych materiałów literaturowych przedstawione zostały w Bibliografii na s. 442. Produkty naturalne i ich pochodne (włączając w to antybiotyki) stanowią ponad 50% wszystkich leków w użyciu klinicznym. Rośliny wyższe dostarczają jednak nie więcej niż 25% tej ilości. Do dobrze znanych przykładów leków pochodzenia roślinnego zaliczyć można chininę, morfinę, kodeinę, atropinę, rezerpinę i digoksynę. Od niedawna do grupy tej należą także bardzo ważne leki przeciwnowotworowe, jak taksol czy winkrystyna. W sklepach zielarskich i aptekach na całym świecie obserwuje się bardzo szybki wzrost zainteresowania zdrowym trybem życia, samoleczeniem i lekami pochodzenia naturalnego. Sam światowy rynek zielarski wart jest około 18 mld dolarów, co stanowi niecałą połowę rynku suplementów diety (obejmującego witaminy, minerały, produkty homeopatyczne i suplementy dla sportowców), szacowanego na ponad 50 mld dolarów. Jak działają rośliny lecznicze? Aby naświetlić złożoność efektów biologicznych wywoływanych przez rośliny lecznicze, został zawarty w niniejszej książce opis różnych aktywnych składników roślinnych (metabolitów wtórnych, s. 371). Leki roślinne często zawierają mieszaninę substancji, które dają razem efekty addytywne lub synergistyczne, stąd efekty lecznicze są trudne do zweryfikowania i wyjaśnienia. Składniki takich leków mogą zaledwie nieznacznie wpływać na różne szlaki metaboliczne czy oddziaływać z różnymi receptorami organizmu, przyczyniając się w sposób bezpośredni lub pośredni do zachowania równowagi ustrojowej. Nie można również pomijać aspektów związanych z bezpieczeństwem stosowania leków roślinnych i ich skutecznością, jeśli leki takie stosowane były od wieków w tradycyjnej fitoterapii bez żadnych dowodów wystąpienia poważnych efektów ubocznych. Wyniki badań naukowych z ostatnich kilku dekad dostarczyły nam wielu informacji o efektach biologicznych leżących u podstaw działania leków pochodzenia naturalnego. Książka zawiera także rozdział opisujący różne zaburzenia zdrowotne, w których leczeniu mogą znaleźć zastosowanie surowce roślinne. W kulturach tradycyjnych leczenie chorób ujmowane jest zawsze w sposób holistyczny i zintegrowany, obejmujący zarówno stosowanie produktów pochodzenia roślinnego, jak i psychoterapię. Psychoterapia taka, często przyjmująca formę obrzędów magicznych, rytualnych i duchowych, jest trudna do zrozumienia, jeśli wyłączy się ją z kontekstu kułturowego. Również nasze nowoczesne postaci leków mogą wywodzić się z form tradycyjnych. Użycie ekstraktów alkoholowych (nalewek) zamiast tradycyjnych wyciągów wodnych (naparów) może spowodować nieskuteczność terapii, czy nawet szkodliwe działania niepożądane. Dla każdego leku elementem zasadniczym w leczeniu dolegliwości i chorób, czy też utrzymaniu zdrowia, jest poprawne dobranie postaci i ilości składników aktywnych. Na s. 395 znajduje się lista ponad 900 roślin leczniczych, obejmująca ich nazwy botaniczne, nazwy zwyczajowo stosowane, rodzinę botaniczną, pochodzenie, główne składniki, działanie lecznicze oraz ich zastosowanie. Aby zwiększyć użyteczność książki, na s. 433 zamieszczono słowniczek terminów medycznych.

7

MEDYCYNA TRADYCYJNA NA ŚWIECIE Stosowanie ziół w antyku Ogromna większość ludzi na ziemi ciągle polega na swoich zwyczajowych materia medica (rośliny lecznicze i inne surowce) na potrzeby codziennej ochrony zdrowia. Prawdopodobnie gruntowna wiedza o lekach ziołowych rozwinęła się dzięki metodzie prób i błędów na przestrzeni wielu wieków, a informacje o najważniejszych lekach były pieczołowicie przekazywane ustnie między pokoleniami. Korzenie naszej współczesnej medycyny allopatycznej tkwią w mcdvcvnie starożytnej i możliwe jest, że wiele nowych leków zostanie odkrytych i sprzedanych w przyszłości dzięki podążaniu za wskazówkami dostarczanymi nam przez tradycyjną wiedzę i doświadczenie. Stosowanie ziół leczniczych często powiązane jest z czarami i przesądami, jako że ludzie nie mieli wiedzy naukowej, dzięki której mogliby wytłumaczyć lub przewidywać lecznicze działanie roślin. Jednym z przykładów tak irracjonalnego myślenia jest "doktryna sygnatur", której elementy odnajdywane są we wszystkich leczących kulturach na świecie. Opiera się ona na założeniu, że wygląd rośliny może zawierać wskazówki co do jej leczniczych właściwości - jest odczytywany jako boski podpis rośliny. Na przykład czerwony sok jest związany z krwią i dolegliwościami menstruacyjnymi, żółte kwiaty sugerują powiązanie z żółcią i żółtaczką, humanoidalny kształt niektórych korzeni ma być związany z kobietą i płodnością itd. Niekiedy jednak takie myślenie przynosiło skutek - Chelidonium majus, który posiada żółte kwiaty i żółty sok mleczny zawierający alkaloidy, był skutecznie stosowany w leczeniu żółtaczki. Ludzie, którzy stosują leki tradycyjne mogą nie rozumieć naukowych przesłanek stojących za używaniem tych leków, lecz wiedzą z własnego doświadczenia, że niektóre rośliny lecznicze mogel być wysoce skuteczne, jeśli są stosowane w dawkach leczniczych. Ponieważ obecnie lepiej rozumiemy sposób funkcjonowania ludzkiego ciała (ze wszystkimi jego skomplikowanymi szczegółami biochemicznymi), mamy także możliwość w pełni docenić leczniczą moc roślin i ich potencjał jako zbioru substancji chemicznych działających w różny sposób w leczeniu skomplikowanych chorób. Rośliny lecznicze zwykle zawierają mieszaninę różnych składników chemicznych, które mogą działać leczniczo pojedynczo, addycyjnie lub synergistycznie. Na przykład pojedyncza roślina może zawierać substancje gorzkie, które pobudzają trawienie, składniki przeciwzapalne zmniejszające opuchliznę i ból, związki fenolowe zwiększające wydalanie produktów przemiany materii i toksyn oraz alkaloidy poprawiające nastrój i powodujące dobre samopoczucie. Podczas gdy współczesna medycyna allopatyczna zwykle ma na celu określenie konkretnego składnika lub "złotego środka" dla leczenia konkretnej choroby, medycyna tradycyjna często próbuje przywrócić równowagę, wykorzystując skomplikowane chemicznie rośliny albo przez łączenie kilku różnych roślin w celu zmaksymalizowania efektu synergistycznego, lub zwiększenia prawdopodobieństwa interakcji z odpowiednim celem molekularnym. Obecnie w większości społeczeństw zarówno tradycyjna, jak i allopatyczna medycyna uzupełniają się - allopatyczna medycyna (niekiedy wywodząca się od roślinl) w leczeniu poważnych, ostrych chorób, a rośliny lecznicze w samoograniczających się lub przewlekłych chorobach, dla osłabienia objawów, podtrzymania zdrowia i poprawienia jakości życia w najekonomiczniejszy sposób.

Medycyna europejska Za ojców europejskiego systemu leczniczego uważa się Hipokratesa (460-377 r. p.n.e.) i Arystotelesa (384-322 r. p.n.e.), których poglądy były zakorzenione w starożytnych wierzeniach z terenów Indii i Egiptu. Jako pierwszy zasady zdefiniował Galen (131-199 r. n.e.), stąd też ten system leczniczy został określony jako "medycyna galenowa". Medycyna Greków i Rzymian opierała się na przekonaniu, że świat składa się z czterech elementów - ziemi, powietrza, ognia i wody. Każdy z nich miał odpowiadający sobie "humor" (sok, płyn), powiązany z czterema życiowymi płynami ciała. Te cztery "humory" - krew, śluz, czarna żółć i żółta żółć, wpływały zarówno na zdrowie, jak i na temperament (odpowiednio: sangwinik, flegmatyk, melancholik i choleryk). Aby przywrócić równowagę stosowano drastyczne metody, takie jak upuszczanie krwi (by usunąć jej nadmiar) i silne przeczyszczanie (by usunąć nadmiar czarnej żółci). Cztery "humory" były także powiązane z zimnem, gorącem, wilgocią i suchością, a każde z nich miało odpowiednie zimne, gorące, wilgotne lub suche rośliny, które rzekomo miały przywracać równowagę. W tradycji europejskiej występuje również wiele wpływów regionalnych opartych na miejscowej medycynie ludowej i tradycji. Bardzo silny wpływ miała słynna książka De Materia Medica, napisana przez greckiego lekarza Dio-

8

b

Asyryjska tabliczka gliniana z pismem klinowym dotycząca roślin leczniczych (napisana w VII w. p.n.e.)

Mandragora officinarum, starożytna i średniowieczna roślina lecznicza

skorydesa w I w. n.e. Ogólnie uważa się że książka ta była pierwszym w Europie zielnikiem i punktem odniesienia w Europie przez ponad 1000 lat, będąc podstawą większości późniejszych zielników. Już w roku 800 rośliny lecznicze były uprawiane w klasztorach zgodnie z ujednoliconym planem. Jednym ze znanych uzdrowicieli tych czasów była Hildegarda z Bingen (1098-1179). W późniejszych czasach szwajcarski alchemik znany jako Paracelsus (1493-1541) podkreślał wagę prawidłowego dawkowania w kuracji leczniczej. Słynne zielniki (często pięknie ilustrowane), które dostarczyły zwykłym ludziom wiedzy o roślinach leczniczych to m.in.: Historia StirPium (1542) i New Kreuterbuch (1543) niemieckiego lekarza Leonharta Fuchsa, Kruydtboeck (1581) flamandzkiego botanika Matthiasa de Lobel, HerbalI (1597) angielskiego ogrodnika Johna Gerarda i The English Physitian (1652) angielskiego aptekarza icholasa Culpepera. Ziołolecznictwo w wielu krajach Europy jest częścią życia codziennego i do dziś jest popularne jako wyrafinowana i rozsądna metoda leczenia schorzeń, często uważana bardziej za wspomagającą niż leczniczą. Stosowanie herbatek ziołowych i mieszanek ziołowych jest bardzo popularne, np. w Niemczech, Austrii, Francji, Włoszech, Wielkiej Brytanii i Szwajcarii. Oprócz tych "naturalnych" produktów, które są przyjmowane w surowej (nieprzetworzonej) postaci jako herbatki czy odwary, wymyślne leki roślinne (standaryzowane i opatentowane wyciągi z roślin, często poddawane rygorystycznym testom na ludziach) pozostają popularną alternatywą dla produktów leczniczych otrzymanych z chemicznie czystych związków syntetycznych. Do europejskiego repertuaru leczniczego ciągle dodaje się nowe lekarstwa z całego świata, podczas gdy inne są ponownie odkrywane jako wynik nowoczesnych badań naukowych. Mocno podkreśla się coraz bardziej racjonalne podejście, według którego poważne teorie medyczne muszą mieć odpowiednie oparcie w badaniach klinicznych, które jasno dowiodą ich bezpieczeństwa i skuteczności. Wiele europejskich zwyczajowych leków ziołowych stało się szeroko znane dzięki komercjalizacji, w tym: Amica montana (arnika), Atrapa belladonna (pokrzyk wilcza jagoda), Foeniculum vulgare (koper włoski), Matricaria recutita (rumianek), Silybum marianum (ostropest), Urginea maritima (cebulica morska), Urtica dioica (pokrzywa) i Valeriana officinalis (kozłek lekarski), żeby wymienić tylko kilka. Dodatkowo wiele związków czynnych, które wyizolowano z roślin leczniczych, jest obecnie stosowane jako pojedyncze substancje chemiczne, jak atropina, rezerpina, morfina, chinidyna, ajmalina, digoksyna, taksol i winblastyna.

9

..----------------------------Chińska medycyna tradycyjna Ten starożytny system medyczny, o którym sądzi się, że ma ponad 5000 lat, jest oparty na dwóch oddzielnych teoriach o naturalnych prawach rządzących dobrym zdrowiem i długowiecznością, zwanych yin i yang, oraz pięciu elementach (wu xing). Wśród najwcześniejszych zapisów dotyczących chińskiego ziołolecznictwa znajduje się tekst chińskiego cesarza i uczonego Shen-Nonga z dynastii Sung, zatytułowany Shen Nong Ben Cao }ing łub Wielki Krajowy Zielnik (około 2800 r. p.n.e.). Był on później przetłumaczony przez Tao Hung [inga i stał się znany jako Komentarz Boskiego Rolnika do Klasyki Materia Medica. Inne ważne teksty to Preparaty na 52 schorzenia, Wu Shi Bing Fang (403 r. p.n.e.) i Klasyka Gór i Mórz, czyli Shan Hai }ing (między 403 a 221 r. p.n.e.). Tradycyjna medycyna chińska została usystematyzowana głównie przez księgę Huang Di Nei }ing (Wewnętrzna Klasyka Żółtego Cesarza), napisaną między 200 a 100 r. p.n.e., a także bardziej współczesną klasykę Ben Cao Gang Mu, zebraną przez słynnego Li Shizhena w roku 1590. Najpełniejszym źródłem chińskich recept ziołowych jest Nowoczesna Encyklopedia Chińskiej Materia Medica wydana w 1977 r. Wymienia ona niemal 6000 leków, z których 4800 jest pochodzenia roślinnego. Yin i yang symbolizują przeciwieństwa, które się dopełniają, takie jak ciemność i światło, miękkość i twardość, kobiecość i męskość, wilgoć i suchość, zimno i gorąco. Teoria pięciu elementów jest podobna do greckiej teorii czterech humorów i elementów oraz do trzech humorów medycyny ajurwedyjskiej. Pięć elementów to ziemia, metal, woda, drewno i ogień, które są połączone z głównymi organami ciała (odpowiednio śledziona, płuca, nerki, wątroba i serce), emocjami (zaduma, zmartwienie, strach, złość i radość), klimatami (wilgotny, suchy, zimny, wietrzny i gorący), porami roku (późne lato, jesień, zima, wiosna i lato) i smakami (słodki, ostry, słony, kwaśny i gorzki) itd. Lekarstwo przyjmuje się, aby przywrócić lub utrzymać równowagę między tymi elementami oraz nadać energii życiowej (qi), która posiada cechy zarówno yin, jak i yang. Dlatego też leczenie jest oparte nie tyko na objawach, lecz także na śladach zaburzenia równowagi, często wykrywanych przez mierzenie pulsu lub obserwowanie języka pacjenta. Zioła rozgrzewające lub gorące (np. imbir i cynamon) są na przykład stosowane w leczeniu schorzeń związanych z objawami zimna, takich jak zimne dłonie, ból brzucha i niestrawność. Tak samo jak zachodnie herbatki ziołowe i afrykańskie leki zwyczajowe, chińskie zioła są zwykle podawane jako gotowe mieszanki lub preparaty zawierające do 20 ziół, pieczołowicie przygotowane zgodnie z tradycyjnymi przepisami zawartymi w starożytnych kompendiach. Setki takich preparatów stosuje się powszechnie w szpitalach i aptekach na równi z konwencjonalną medycyną zachodnią. Jak i w innych kulturach leczenia, tak i tu leki ziołowe są zwykle uwzględniane w leczeniu chorób przewlekłych lub samoograniczających się, podczas gdy ostre lub poważne choroby są leczone według zasad medycyny zachodniej. Koreańska medycyna zwyczajowa jest blisko powiązana z tradycyjną medycyną chińską, a obie one wpływały na zwyczajową medycynę japońską (znaną jako kampo). Rozpowszechnienie się medycyny chińskiej na większości kontynentów bez wątpienia można zawdzięczyć obecnej popularności lecznictwa ziołowego na całym świecie. Przykładowymi słynnych chińskich roślin leczniczych są Angelica polymorpha var. sinensis (dang gui), Artemisia annua (qing hao), Ephedra sinica (ma huang) , Paeonia lactif/ora (bai shao yao), Panax ginseng (ren shen) i Rheum palmatum (da huang).

Medycyna ajurwedyjska Ten starożytny system medyczny, który prawdopodobnie jest starszy od tradycyjnej medycyny chińskiej, jest w rzeczywistości praktycznym i holistycznym zbiorem wskazówek mających pomóc w utrzymaniu równowagi i harmonii oraz zapewnić długie i szczęśliwe życie. Słowo ayurveda wywodzi się z hinduskich słówayur (życie) i veda (wiedza lub nauka), a zatem oznacza "naukę o życiu". Przestrzeganie zasad medycyny ajurwedyjskiej powinno pomóc w zapewnieniu długiego życia, a to z kolei jest uważane za środek w osiągnięciu prawości (dharma), bogactwa (artha) i szczęścia (sukha) . W Indiach wiedza i mądrość były przekazywane następnym pokoleniom w pieśniach i poematach, których uczeni i medycy musieli się uczyć na pamięć i recytować. Veda jest starożytnym tekstem złożonym z czterech części (Rig Veda, Sama Veda, Yajur Veda i Atharva Veda) , z których najwcześniejsze datuje się na około 2000 r. p.n.e. Reguły dotyczące medycyny ajurwedyjskiej oraz medycznych zastosowań roślin zawarte są w tysiącach poetyckich hymnów Rig Vedy. Wiedza o roślinach leczniczych znajduje się także w Atharva Vedzie, oraz późniejszych dziełach, takich jak Charaka Samhita i Sunshrita Samhita. Jednym z najbardziej popularnych tekstów jest Astangahrdaya, skrócona, uproszczona i w całości wierszowana wersja (7120 wersów) Astangasangrahy, klasycznego tekstu, w którym tak zwane osiem gałęzi Ajurwedy

10

Santalum album z atlasu Medizinalpflanzen Kohlera (1887-1888)

Uprawa żeń-szenia

zostało po raz pierwszy zebrane w jeden traktat. Astangahrdaya (a być może także oryginalna Astangasangraha) została napisana przez Vagbhatę, syna Simhagupty (żyjącego około 550-600 r.). Ajurweda jest podobna do medycyny galenowej, gdyż opiera się na cielesnych humorach (dosy) i wewnętrznych siłach życiowych (prany), które mają podtrzymywać trawienie i sprawność umysłową. Prawidłowe trawienie i wszystkie aspekty zdrowia są połączone z sześcioma smakami (rasy), ważnymi w ziołolecznictwie ajurwedyjskim: słodkim (madhura), kwaśnym (amIa), słonym (lavana), gorzkim (tikta), ostrym (katu) i ściągającym (kasaya). Leki ziołowe są opracowywane tak, aby równoważyć te smaki, z których każdy ma korzystne właściwości, lecz także niepożądane skutki uboczne (objawiające się nieprawidłowościami i chorobami), jeśli jest używany w nadmiarze. Dosy mogą być podzielone na somatyczne (vata, pitta i kapha) i umysłowe (rajas i tamas). Zdrowiem określa się stan, gdy wszystkie dosy są w doskonałej równowadze. Vata jest powiązana z sornatycznym wiatrem i powietrzem - w normalnych warunkach ochrania ciało i dodaje entuzjazmu, inspiracji oraz zapewnia prawidłowe działanie wszystkich cielesnych bodźców i narządów zmysłów. Pitta jest kojarzona z żółcią i ogniem - reguluje trawienie, temperaturę, widzenie, głód, pragnienie, wygląd cery, inteligencję, odwagę i gibkość ciała. Kapha natomiast jest wiązana z flegmą i wilgocią - zapewnia stabilność, nawilżenie, wytrzymałość stawów, zdolność hamowania emocji oraz odporność na fizyczny i emocjonalny stres. Określone zaburzenia fizyczne uważa się za rezultat nieprawidłowego zwiększenia się lub obniżenia każdej z tych trzech dos. Wśród znanych ajurwedyjskich roślin leczniczych są: Azadirachta indica (neem) , Centella asiatica (gotu kola), Cinnamomum verum (cynamon), Elettaria cardamomum (ela, kardamon), Rauvolfia serpentina (zgrzyn), Santalum album (drzewo sandałowe), gatunki Terminalia (myrobalan) i Withania somnifera (ashwagandha).

Afrykańska medycyna tradycyjna Afrykańska medycyna tradycyjna jest naj starszym i prawdopodobnie najbardziej zróżnicowanym spośród wszystkich systemów leczniczych. Biologiczna i kulturalna różnorodność Afryki stanowiącej kolebkę ludzkości (w Afryce subsaharyjskiej występuje ponad 2000 języków) znajduje odzwierciedlenie w wyraźnych lokalnych różnicach w praktykach leczniczych. Niestety wiele systemów zostało słabo opisanych i pozostaje tak do dzisiaj.

11

l

Atrykańsk» medycyna zwyczajowa w swych różnorodnych formach jest systemem holistycznym obejmującym zarówno ciało, jak i umysł. Uzdrowiciel zazwyczaj diagnozuje i leczy psychołogiczne podstawy choroby zanim przepisze lekarstwo leczące objawy, Lud Klioi-San z południowej Afryki, obecnie L1\\"rlżanyza najbardziej archaiczna kulturę, posiada niezwykle różnorodną matnia niedica, która zazwyczaj obejmuje leki oglllnie wzmacniające, lekarstwa na gorączkę, preparaty uspokajające, źoladkowc, moczopędne, przcccyszczające i liczne rośliny ułatwiające gojenie ran. Znane afrykańskie rośliny to m.in. Acacia senegal (guma arabska), Agar/lOsma betulino. Aloe [eiox (alona prrvlądkowa). Aloc vera (pochodzący z Afryki Pólnocncj), Artemisia afra, Aspalarhus uncaiis (rooibos), Buswelliu sacra (kadzidlowicc}, Car/w cJulis (bit), CommiJ)/wrCl myTY/w (mirra), Har/)ago/Jh)'1ll1ll/))'oclOllbem (czarci pazur), HibżsCHS sabJariffa (hibiskus), H)'J)oxis helllewcallideu i PrU11l1Safricww (śliw» afrvkańskn}.

Medycyna tradycyjna Afryki Północnej

i Środkowego

Wschodu

Srodkowy \Xlschlllł jest znany jako kolebka cywilizacji i wiele dzisiejszych roślin uprawnych zostało udomowionvch właśnie w tym regionie. Babilończvcy, Asyryjczycy i Sumeryjczycy zapisywali lekarstwa :illlll\\'e pismcni klinowym na licznych tabliczkach glinianych pochodzących spomiędzy 4000 i 2600 r. p.n.c., lub nawet wcześniejszych (zob. fot. na s. 9). Szczególnie inrcrcsującv jest Kodeks Hammurahiegll (około 1700 r. p.n.c.}, obszerny zbiór praw cywilnych wyryty w kamieniu i zatwierdzony przez Króla Babilonu. Wymienia on kilka ziół leczniczych. Sumeryjskie tabliczki gliniane z okolic starozvrnego sumeryjskiego miasta Nippur uważa sit; za najstarsze znane zhiory recept (około 2000 r. p.n.e.). Kilka roślin wymieniono także w Biblii, która daruje się na co najmniej 1500 r. p.n.e. Asyryjski król Aszurbanipal : Niniwy opisał 250 roślin leczniczych na ponad stu tabliczkach zapisanych pismem klinowym około 668-626 r. p.n.e. \Xliele spośród najdawniej opisanych roślin łeczniczych można odnaleźć na małowidłach ściennych II' ).!rtlbnwclch w Egipcie, datowanych na czas Starego Państwa (od III do VI dynastii), około 2700-2200 r. p.n.c. Kodeks Ebers,l, zwany również Papirusern Lbersa pochodzi z około 1500 r. p.n.e., lecz uważa się :e zawiera dawna wiedzę medyczną sprzed 3000 r. p.n.c. Słynny ten dokument jest zwojem papirusu o długości około 20 m, zapisanym egipskimi hieroglifami. Jego nazwa pochodzi od nazwiska profesora Georga Ebcrs.i, króry odkrył go w grobowcu w Tebach w roku 1872. Ponad 700 przepisów medycznych : 8 ,jilkie zawiera Papirus Ebcrsa, zawiera rośliny lecznicze. Arabskie ziołolecznictwo narodziło się w średniowieczu, glllwllie Z,) przyczyl1 160 mg/100 mL) i choleste-

rolu (> 260/100 mL)

ciś-

trujący HCN Glikozydy nasercowe

krwawienie

- podwyższony poziom lipidów we

krwi; triglicerydów

nieniem wewnątrzgałkowym

-SH

we

Herpes simplex- infekcja na wargach lub narządach rodnych wywolana przez wirus opryszczki

Glikozydy cyjanogenne - wtórne metabolity ulegające aktywacji przy zranieniu tkanek, uwalniają

Grupy

erytrocytów

Herbatka ziołowa - ekstrakt często przygotowywany z kwiatów, nie tak silna jak napar

- zapalenie dziąsła

Gorączkowy

komórek

Hepatitis - zapalenie wątroby Hepatotoksyczny - toksyczny dla wątroby

rozróżnia się garbniki hydrolizujące

towarzyszą nudności,

Glukozynolaty

wpływająca na postrze-

- bolące i swędzące żyły w odbycie - substancja hemostatyczna, zmniej-

szająca lub hamująca

ich

ne, wywodzące się z katechiny lub epikatechiny Gastritis - zapalenie żolądka Gastroenteritis - zapalenie żołądka i jelit, któremu

Glaucoma

- rozerwanie

Hemoroidy Hemostatyk

rzędu, z licznymi

które

przez

(galotaniny, elagotaniny)

Gingivitis

- substancja

krwi

- metabolity

grupami

- krew w moczu

tości

- zwiększenie wrażliwości na światło

Fructus - owoc Garbniki

rozrost tkanki (łagodny lub zlo-

ganie obiektów, które nie są obecne w rzeczywis-

menty błony komórkowej Fotouczulenie sloneczne

przez

- grzybowe zakażenie skóry

Halucynogen

- fosforylowane

wywołana

blony śluzowe ukladu oddecho-

Guz - anormalny śliwy)

C - enzym przewodzący sygnały; rozbi-

ja fosforany (DAG)

- ostra i zakaźna choroba

wirusy atakujące

MAO

który obniża

jeśli nie jest leczo-

adrenalinę,

sposób)

Inhibitor

436

lub probówkowe

na żywych zwierzętach - inhibitor

monoaminooksvdazy,

neuroprzekaźniki

doparninę

wychwytu

lub lu-

adrenalinę,

nor-

i serotoninę

zwrotnego

- substancja

blo-

r

kująca transport neurotransmirerów: dopaminy, noradrenaliny i serotoniny przez błonę presynap-

Lek na receptę

tyczną i błonę pęcherzyków

Lek nasenny - substancja wywołująca sen Lek przeciwgorączkowy -lek zmniejszający gorącz-

Inotropowy Insomia Insulina

-

hormon

spania wydzielany

przez

kę Lek przeczyszczający

trzustkę

kontrolujący poziom cukru we krwi Irvdoidy - podgrupa monoterpenów z glikozydami irydoidowymi,

sekoirydoidami

Irygacja - przepłukiwanie Kacheksja

- karlacrwo,

i sekologaniną

Lekooporność

kszenie rozkładu substancji

stresu

Kamienie moczowe - złogi powstałe w drogach moczowych w wyniku wykrystalizowania różnych

Lęk - objaw niepokoju

żółciowych

Ligand - substancja

do łub z komórki

Lipofilna

lub regulujący

gruczolu krokowego,

fenolowe OH (dopamina,

grupy

noradrenalina,

- brodawka,

obecnością

lub

które może wpływać na od-

wzrostem

teriału roślinnego Malaria - choroba

inne

choroba

skóry wywołana

komórek skórnych,

pasożytnicza

wywołana

objamaprzez

Plasmodium; przenoszona przez komary Mastitis - zapalenie sutka

kłykciny obszaru moczowo-

-analnego (spowodowane z grupy Papilloma)

woleju

wiająca się powstawaniem łupieżu Maceracja - przygotowanie przez moczenie

seroto-

nina) poprzez ich metylację Kinazv proteinowe - enzymy fosforylujące białka; istotne są kinazy proteinowe A i C Kłykcina

zwiększonym

- enzym, który posiadające

rozpuszczalna

dawanie moczu Łuszczyca - dziedziczna

Katar - zapalenie błon śluzowych neuroprzekaźniki

- substancja

Łagodny przerost gruczołu krokowego - nie powodujące zmian nowotworowych powiększenie

Kataplazm - półstała masa z materiału roślinnego i oleju bądź wody, nakładana na skórę

inaktywuje

wiążąca się z receptorem

rozpuszczalniku niepolarnym Łagodny (o guzie) - nie rakowy, nie złośliwy

- substancja,

na serce

Katecholo-orto-metylotransferaza

nie związany z groźbą bądź

Lipid - substancja rozpuszczalna w rozpuszczalnikach niepolarnvch; nierozpuszczalna w wodzie

twory która wywiera efekt wzmacniający

jak zwię-

aktywnej lub wydzie-

Lignum - suche drewno

Kandydoza - zakażenie grzybem Candida albicans Karcynogen - substancja, która wywołuje nowoserce)

na działanie leku, po-

niebezpieczeństwem

Kanał jonowy - błona białkowa, która może tworzyć kanały wodne, przez które jony minerałów wnikają

(tonizujące

roz-

lanie jej poza obszar komórki Leukopenia - niski poziom leukocytów Leukorrhea - obfite upławy białe z pochwy

składników moczu Kamień żółciowy - stale lub półstałe ciało w wo-

Kardiotoniczne

- odporność

przez rozwinięcie różnych mechanizmów,

utrata masy z powodu dłu-

reczku żółciowym lub drogach

- substancja powodująca

luźnienie mas kałowych Leki rozkurczające oskrzeła - substancje zmniejszające skurcz oskrzeli

układu moczowego

gotrwałej choroby lub długotrwałego

od

lekarza

- wpływający na silę skurczu mięśni

- niemożność

- lek, który wymaga recepty

Mastodynia

wirusów

- ból sutka

Maść - półstały preparat leczniczy stosowany miej-

Kołka - ból brzuszny, spowodowany skurczem mięśni narządów brzusznych, któremu towarzyszą nudności, wymioty oraz poty

Materia medica - różne surowce (z roślin, zwierząt

Komisja E - zalecenia grupy niemieckich w zakresie przydatności i efektywności

Mazidło - maść do stosowania miejscowego Medycyna Kampo - tradycyjna medycyna japońska

scowo i minerałów)

ekspertów surowców

używane w medycynie

roślinnych Krwiomocz - krew w moczu

Melanoma

Krwotok

- obfite krwawienie

Laktacja

- wytwarzanie

Menopauza wodowane

- trwałe zaprzestanie menstruacji spozmniejszeniem produkcji płciowych

hormonów Menorrhagia

żeńskich - nienaturalny

z barwnika

i wydzielanie

mleka przez

żeńskie gruczoły sutkowe Laktony

seskwiterpenowe

- metabolity

posiadające egzocykliczną grupę wiążącą się z grupami -SH białek

wtórne

- nowotwór skóry i śluzówki powstający produkowanego

przez komórki

krwotok miesiączkowy

Metabolity wtórne - roślinne substancje chemiczne (zwykle niskocząsreczkowe) o dużej różnerod-

metylenową

437

ności strukturalnej,

wykorzystywane

przez rośliny

Neuralgia

je produkujące jako ochrona lub cząsteczki sygnalowe. Niektóre metabolity wtórne mają w królestwie

roślin

ograniczone

występowanie.

- nerwoból;

ostry ból wzdłuż zakończeń

nerwowych Neuritis - zapalenie nerwów Neurotransmiter - cząsteczka sygnałowa w synap-

Dla

kontrastu metabolity pierwotne są niezbędne i obec-

sie neuronu, umożliwiająca przekształcenie

ne we wszystkich roślinach

elektrycznego w odpowiedź chemiczną; do ważnych

Migrena - ostry ból glowy, któremu towarzyszą inne objawy (wymioty, zaburzenia widzenia) Mikcja - oddawanie Mikrotubule

struktury

wyższych, powstale z dimerów

rurkowe komórek

wego oraz endorfiny

tubu liny; niezbędne

Nienasycone

komórkowego

Mineralokortykoidy

-

kory nadnerczy

Nowotwór

tycznych; biorą udział w cyklu Krebsa i produkcji mitochondria

replikację,

posiadają

transkrypcję

Mitoza - podział

wlasne

DNA,

Nykturia

i rybosomy

Obrzęk

komórki

(MAO)

Mutagen tyczne

- substancja - substancja

wywolująca

gene-

w ko-

a K+ do wewnątrz komórki; jest hamowana

Olejek

- wysokie ciśnienie

przez

-

przygotowany

przez

alkohozalanie

naturalnego Osteoporoza

i pozostawienie na pewien czas naczyń - twardość ścian naczyń

- substancja

(=olejek

lotny)

- mieszanina

wytwarzanych

i przetwarzanych

bez

(materiał ze stanu

zwykle kwalifikuje się jako organiczny) - redukcja masy kostnej objawiająca

się złamaniami Ostry - objaw lub stan pojawiający się nagle (trwa-

zwiększająca

jący przez krótki okres)

wydzielanie potu Narkotyk

przysadki mózgowej, który

użycia sztucznych chemikaliów

Napięcie

(diaphoretic) - substancja

pokarmo-

jako przyprawy Oleum - nielotnv, tłusty olej Organiczny (bioorganiczny) - terminy stosowane do

określonej ilości surowca leczniczego wrzącą wodą

Napotny

składników

- kompleks latwo lotnych terpe-

eteryczny

produktów ekstrakt

w wyniku go-

lotnych terpenoidów odpowiedzialnych za smak i zapach wielu roślin, w szczególności używanych

krwi (> 140/90

lub mieszaninie

- hormon

eteryczny

Olejek

- ekstrakt z rośliny leczniczej przygotowa(etanolu)

złą pracą nerek lub

nów (nadają smak i zapach wielu roślinom)

lu i wody Napar

moczu w nocy

tkanek związane z kumulacją

pobudza laktację i wywołuje poród Oksytotyczny - przyspieszający poród

glikozydy nasercowe

ny na alkoholu

- puchnięcie

wych Oksytocyna

mórkach zwierzęcych; pompuje Na+ na zewnątrz,

Nalewka

się bez kontroli

towania surowca Odżywczy - dostarczający

śluz

Mvdriaza - rozszerzenie źrenicy Na", K+ -ATP-aza - ważna pompa jonowa

Nadciśnienie mm Hg)

namnażają

- częste oddawanie

Oczny - odnoszący się do oczu Odwar - wodny ekstrakt otrzymany

(np. dopami-

mutacje

wiązania

serca

- enzym, który ka-

rozpuszczająca

z kwasami

podwójne

płynów, często spowodowane

talizuje przemiany grup aminowych ny, noradrenaliny) Mukolityk

glicerydy

- różnego rodzaju zmiany komórkowe,

które następnie

Mlekopędny - środek stymulujący wydzielanie mleka u matek Monoaminooksydaza

-

zawierającymi

między atomami węgla Nieżyt nosa - zapalenie blony śluzowej nosa

regulujące metabolizm soli Mitochondria - ważne składniki komórek cukarioATP;

nora-

i kilka innych peptydów

tłuszcze

tłuszczowymi

steroidy

należą: acetylocholina,

drenalina, adrenalina, doparnina, serotonina, histamina, glicyna, GABA, sole kwasu glutamino-

moczu

-liniowe

dla transportu

neurotransmiterów

sygnału

powodująca

OTC

niewrażliwość

Nasenny - substancja wywołująca lub ulatwiająca sen Nasiadówka - rodzaj kąpieli stosowanej w celach - śmierć komórek

Nephritis

- zapalenie nerek

bez recepty

(z ang. Over

Otitis - zapalenie ucha Parkinsonizm - jedna z kilku chorób neurologicznych przejawiająca się nie naturalnie wolnymi lub

medycznych Nekrozja

- lek sprzedawany

The Counter - przyp. tłum.)

lub otępienie połączone z dobrym samopoczuciem

sztywnymi ruchami lub tkanki

Patogen robę

438

- mikroorganizm

mogący wywolać cho-

Perystaltyka

- fale mimowolnych

skurczów w ukła-

Przeciwcukrzycowa

dzie pokarmowym Pęcherzvki synaptyczne - male pęcherzyki wypełnione neurotransmiterami, sie Piasek nerkowy

występujące

w presvnap-

znosząca konwulsje,

- małe ciała stałe w pęcherzu

mo-

składników

czyn-

(zob. Candida)

kaszlu Przeciwkrwotoczna

na kilka dni

nastroju,

obrzmieniem

bezsennością,

bólami

głowy,

łająca powstawaniu

piersi, bólami brzucha i obrzękami

wi Przeciwobrzękowa

Podanie pozajelitowe - podanie leku poprzez zastrzyk (i.v. - dożylne, imravenosum; i.m. - domięśniowo, intramusculosum;

s.c. - podskórne,

- substancja

dodana

żyty Przeciwpotna

do mieszaniny

(tworząca specyficzną konsystencję,

nadająca przy-

jemny smak i zapach) Poronny - środek powodujący poronienie Preparaty galenowe - preparaty roślinne,

le do aktywnej formy Prostaglandyny - grupa substancji

w cie-

Przeciwskurczowa

Przeciwwymiotna miotom Przeciwzapalna zapalnym Przekrwienie

(po-

Psychotropowa

wane pojedynczo Próby kliniczne - na rozwój nowego leku składają się 4 fazy: 1. badania przedkliniczne, 2. badania

miarową pracę serca Przeciwastmatyczna - substancja mięśni oskrzeli w astmie Przeciwbakteryjna - substancja hamująca

łagodząca obja-

niszcząca lub powo-

- substancja zmniejszająca napię-

- substancja - substancja

zapobiegająca

zapobiegająca

- niefizjologiczne

wy-

stanom

gromadzenie

- substancja

się

wpływająca na umysł

lub nastrój Puchlina - dawny termin dla określenia

obrzęku

Radix - suszony korzeń

kliniczne dru-

Rak (carcinoma) - nowotwór

złośliwy, wywodzący

się z tkanki nabłonkowej Receptor - białko (często białko błonowe) mające miejsce przyłączania innej cząsteczki (ligand u) ;

nie-

znosząca skurcze niszcząca

- substancja

pocenie

krwi w częściach ciała

budza ruchliwość plemników) Prosty - termin określający zioło, które jest stoso-

giej fazy, 4. badania kliniczne trzeciej fazy Przeciwarytmiczna - substancja poprawiająca

zmniejszająca

cie i skurcz mięśni Przeciwświądowa - substancja łagodząca swędzenie

męskiego pęcherza,

kliniczne pierwszej fazy, 3. badania

- substancja

niszcząca paso-

dująca wydalanie robaków jelitowych

czynnych fizjo-

który wydziela płyn będący częścią nasienia

przeciwdzia-

oraz jego wzrosto-

- substancja

wy reumatyzmu Przeciwrobacza - substancja

logicznie w tkankach, powodujących pobudzanie mięśni i liczne inne efekty metaboliczne; istotne dla procesu zapalnego Prostata - gruczoł u podstawy

redukująca

- substancja zapobiegająca obrzę-

się Przeciwreumatyczna

jak na-

lewki, lotionv, wyciągi itp. Pralek - substancja, która jest przekształcana

- substancja

nowotworu

kom Przeciwpasożytnicza

subcu-

taneum) lub we wlewie dożylnym Pomocnicza

zmniejszająca lub

podwyższone ciśnienie krwi Przeciwnowotworowa - substancja

przed miesiączką, objawia się lękiem, drażliwością, zmianami

znosząca objawy

- substancja

hamująca krwawienie Przeciwnadciśnieniowa

(ang. premen-

strual syndrome) ; może się pojawiać

niszcząca

alergii przez hamowanie działania histaminy Przeciwkaszlowa - substancja hamująca odruch

gardła - płyn używany do prze-

mywania gardła PMS - syndrom przedmiesiączkowy

- substancja

hamująca ich wzrost Przeciwhistaminowa - substancja

- grzvbicza infekcja błony śluzowej obja-

Płyn do płukania

lub

lub hamująca wzrost drobnoustrojów Przeciwgorączkowa - substancja znosząca gorączkę Przeciwgrzybicza - substancja niszcząca grzyby lub

nych, nie rozróżnialny od oryginalnego leku; stosuje się go w badaniach klinicznych z kontrolą

wiająca się białym nalotem

zapobiegająca

lub

drgawki

Przeciwdrobnoustrojowa

czowym lub nerkach Placebo - preparat pozbawiony

placebo Pleśniawka

- substancja zapobiegająca

łagodząca cukrzycę Przeciwdrgawkowa - substancja

istotne dla przewodzenia

sygnałów w komórkach

Receptor benzodiazepinowy benzodiazepin na receptorze

lub

wzrost bakterii

leków uspokajających

439

- miejsce wiązania GABA; cel dla wielu

i trankwilizerów

Replikacja - powielanie dzial komórki

DNA poprzedzające

po-

Substancja teratogenna - substancja anormalny rozwój płodu

Resina - żywica Resorpcja

Suplement

- wychwyt

substancji

przez skórę lub

błony śluzowe (zob. Absorpcja) Reticulum

endoplazmatyczne

plazmatyczna

- element

ultrastruktury

śród-

występować

komórko-

- ogólny termin określający

bolesność

Roztwór

hipertoniczny

śluzowy

napięcie

substancji

podnosząca ciśnienie

tryczny zamieniany jest na sygnał chemiczny (neuna tym, że efekr

dzialania dwóch lub więcej substancji jest większy

- roztwór o wysokim stę-

- roztwór

za częstość bicia serca,

rotransmiter) Synergizm - zjawisko polegające

bólami brzucha

żeniu soli mający wyższe ciśnienie osmotyczne krew lub inny plyn ciała Roztwór

sprze-

Synapsa - miejsce połączenia neuronów ze sobą lub z tkankami docelowymi, w którym potencjal elek-

Rodzinna gorączka śródziemnomorska - choroba genetyczna, która charakteryzuje się rzutami goredukująca

diecie, preparat

skurcz naczyń krwionośnych, tętnicze krwi

stawów

- substancja

w normalnej

wowego, odpowiedzialna

Rhizoma - suszone kłącze; łodyga podziemna

rączki z towarzyszącymi

organi-

odżywczych lub

dawany jako środek spożywczy, a nie jako lek Sympatyczny układ nerwowy - część ukladu ner-

rybosomów

Rozluźniająca

dostarczający

składników

związków aktywnych, które mogą niewystarczająco - siateczka

wej odgrywa istotną rolę w transporcie substancji wewnątrz komórki i jest miejscem występowania Reumatyzm

diety - preparat

zmowi dodatkowych

powodująca

niż suma efektów wywolywanych

niż

przez pojedyncze

substancje Syrop - słodki roztwór przeznaczony doustnego (np. syrop na kaszel)

kleistych

(zazwyczaj polisacharydów) tworzący powlokę na zapalnych tkankach śluzowych

Ściągająca

- substancja

białka na powierzchni

do podania

(często garbniki)

wiążąca

błon komórkowych

i wy-

Rumieniąca - substancja (leczniczy środek drażniący) wywołująca czerwienienie się skóry

oraz powodująca

Saluretyk - substancja w moczu

trznie, by zatamować krwawienie poprzez ściąganie tkanek i naczyń krwionośnych

zwiększająca

stężenie

twarzająca

soli

Saponiny - glikozydy triterpenowe lub steroidowe; aglikony są zwykle lipofilne, podczas gdy saponiny są amfifilne o wlaściwościach

detergentów;

nia się saponiny monodesmozydowe łańcuchu cukrowym i bidesmozydowe

Śluz - przejrzysta, wych

rozróż-

o jednym o dwóch

kurczenie

Spojówka

skóry

Stwardnienie

Środek czyszczący krew - substancja,

która usuwa

- substancja

wzmagająca

- substancja

POt-

przeciw paso-

żytom jelitowym Środek żółciopędny - substancja pobudzająca przepływ żółci z woreczka żółciowego; odróżnienie od

Sporysz - grzyb (Claviceps purpurea), który atakuje zboża (w szczególności uprawy ryżu), wytwarzający farmakologicznie aktywne alkaloidy - stosowanie

błon śluzo-

Środek przeciwrobaczy

się mięśni

- blona śluzowa oczu i powiek

Stosowanie miejscowe (np. na skórę)

zewnę-

lepka wydzielina

wewnętrznych) Środek napotny liwość

Semen - nasienie cia la bez przerwania

stosowana

Środek łagodzący - substancja lagodząca blony śluzowe (czasami określenie to odnosi się do błon

Sekretolityczna - substancja prowadząca do lepszego uplvnnienia śluzu i ułatwiająca jego usunięcie

Skurcz - mimowolne

ściągnięcie;

np. przy zranieniu

szkodliwe związki z krwiobiegu

łańcuchach

Siniak - uszkodzenie

warstwę ochronną,

chulereticum Świąd - swędzenie Tachykardia - tętno powyżej 100 uderzeń na minutę

zewnętrzne

TeM

rozsiane - choroba centralnego

- tradycyjna

chińska

medycyna;

naj starszy

ukła-

znany ludzkości system leczenia, ciągle wykorzy-

du nerwowego wywołana przez zanik mieliny wokół

stywany i doceniany Terpeny - duża grupa metabolitów drugorzędowych, obejmująca monoterpeny (z 10 atomami węgla -

nerwów, prowadząca do zaburzeń neurologicznych Substancja gorzka - substancja, która stymuluje wydzielanie soków trawiennych Substancja

profilaktyczna

- substancja,

10 e), seskwiterpeny

która za-

triterpeny

pobiega chorobie

terpeny

440

(15 e), diterpeny

(30 e), steroidy (40 C)

(20 ej,

(27 lub mniej), tetra-

r

Testosteron

- męski hormon

płciowy

Wyciąg

Tinnitus - szum w uszach Tłuszcze

nasycone

wiązań podwójnych

Wymioty

(tłuszcze

wzmacniająca,

utrzymująca

- proces kopiowania - proces przepisywania

lub

Wzmacniająca

w obrębie rybo-

spowodowany zakażeniem lub raną Zapalenie gruczołu krokowego - bakteryjne

na

schorzenie

łu krokowego) Zapalenie kręgosłupa Zapalenie krzeli

skóry w postaci

- część układu nerwowe-

wyciszająca

nerwy

naturalnego

z uwzględnieniem

wild-hervasting) Zgaga - nieprzyjemne

komórek gospodarza

swojego materiału hamująca

w przełyku przekwasu

genetycznego

Ziarninowanie - powstawanie nowych komórek nad naczyniami krwionośnymi i kolagenem w ranie

namnażanie

ZieLarz - osoba posiadająca doświadczenie z roślinami . leczniczymi i w terapii ziołowej

Wolne rodniki - niestała forma cząsteczki która może uszkadzać komórki Wrzód - zmiana patologiczna śluzowej

pieczenie

chodzące do gardła (związane z cofaniem żołądkowego do przełyku)

i tworzenia nowych wirusów

tlenu,

Żołądkowy wienie Żółtaczka

na skórze lub błonie

- substancja

wzmagająca

- żółte zabarwienie

apetyt i tra-

skóry i śluzówki;

wywolane wysokim poziomem bilirubiny we krwi

Wskaźnik goryczy - stężenie, przy którym substancja

Żółć - gorzki plyn wydzielany przez wątrobę poprzez woreczek żółciowy, wspomagający trawienie tłusz-

gorzka jest jeszcze wyczuwalna (wskaźnik goryczy 100000 oznacza, że jedna część substancji w 100000 części wody wykazuje jeszcze gorzki smak)

czów Żylaki - anormalnie

Wyciąg specjalny - wyciąg wzbogacony w składniki czynne lub też pozbawiony danych

do

ochrony przyrody (ang. wild-crafiting) lub bez (ang.

lub RNA. Wirusy potrzebują

l

błony śluzowej os-

- surowce roślinne mogą być zbie-

rane ze stanowiska

zawierający informację genetyczną w postaci DNA

- substancja

- stan zapalny kręgów

- zapalenie

grzybem (Claviceps purpurea)

Zbiór surowca

Wiatropędny - substancja, która zmniejsza wzdęcia Wirus - zakaźny kompleks makromolekularny,

Wirustatyk wirusów

oskrzeli

zakażonego

luźnia mięśnie zwieraczy

do namnażania

zaka-

przedłużenia jego pasażu w jelitach Zatrucie sporyszem - w wyniku spożycia ziarna

go, która spowalnia pracę serca, wzmaga aktywność jelitową (mięśnie gladkie) i gruczołową oraz rozUspokajający - substancja Vertigo - zawroty głowy

i ból

Zapalenie ozębnej - stan zapalny wokół zęba Zaparcia - brak oddawania kału prowadzący

Tuber - bulwa (mięsisty korzeń) Układ parasympatyczny

- miejscowy obrzęk, zaczerwienienie

żenie prostaty (zob. także Łagodny przerost gruczo-

z jednej strony błony na drugą

Trądzik - łojotokowe grudek i krostek

zwiększająca siłę, krze-

sekwencji zasad

- białko błonowe, które katalizuje trans-

port substancji

- substancja

piąca Zapalenie

somu sekwencji zasad azotowych z mRNA sekwencje aminokwasów w białkach Transporter

nagłymi skurczami

mięśni brzucha i przepony W zdęcia - nagromadzenie się nadmiaru gazów w przewodzie pokarmowym

azotowych DNA na mRNA Translacja

się na zewnątrz treści po-

z żołądka (bądź nawet z dwunastnicy)

poprzez przełyk spowodowane i ich wpływie

przywracająca zdrowie i wigor (często przyjmowana przez długi czas) Transkrypcja

- wydostanie

karmowej

zwierzęce, olej kokosowy itp.) Toksykologia - nauka o truciznach na ludzi i zwierzęta Tonik - substancja

materiału

roślinnego pozyskiwana w wyniku ekstrakcji wodą

- tłuszcze o kwasach tłuszczo-

wych pozbawionych

wodny - frakcja rozpuszczalna

składników

powiększone,

kończynach Żywica - bezpostaciowa,

niepożą-

dzielana przez rośliny

441

rozdęte żyły na

łamliwa substancja

wy-

BIBLIOGRAFIA Dingermanu T, Loew D (2003) Phytopharrna-kologie. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart

Ayensu ES (1978) Medicinal Plants ofWest Africa. Reference Publications Inc., AIgonac Ayensu ES (1981) Medicinal Plants of the West Iudies. Reference Publications Inc., AIgonac

Duke JA, Foster S (1998) A Field Guide to Medicinal Plants and Herbs of Eastern and Central Nortli America. Expanded edn. Houghton Mitflirt Company, Boston

Balick MJ, Evans L (1993) Rainforest Remedies100 Healing Herbs of Belize. 2nd enlarged edn. Lotus Press, Twin Lakes

Duke JA (1992) Database of Phvtochernical Constituents of GRAS Herbs and Other Economic Plan ts. CRC Press, Boca Raton

Balick MJ, Cox PA (1996) Plants, People and Culrure. Scientific American Library, New York BarnesJ, Anderson LA, Phillipson j D (1996) Herbal Medicines - A Guide for Health Care Professionals. 2nd edn. Rittenhouse Book Distributors, King of Prussra

Duke JA (2002) Handbook of Medicinal 2nd edn. CRC Press, Boca Raton

Duke JA, Ayensu ES (1984) Medicinal Plants of China. CRC Press, Boca Raton Erhardt W, Gatz E, Bódeker N, Seybold S (eds) (2002) Zander Dictionary of Plant Narnes. 17th edn. Ulmer Verlag, Stuttgart

Bellamy D, Pfister A (1992) World Medicine-Plants, Patients and People. Blackwell Publishers, Oxford Bindon P (1996) Useful Bush Plants. Western Australian Museum, Perth

ESCOP (ed) (1996-1999) Monographs on the Medicinal Uses of Plant Drugs. Fasc. 1-6. European Scientific Cooperative on Phvtotherapv, Exeter

Blaschek W, Hansel R, Keller K, Reichling J, Rimpler G, Schneider G (eds) (1998) Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis. 5th edn. New vol 2 and 3. Springer Verlag, Berlin

Foster S (1998) An Illusuated Guide - 101 Medietrial Herbs. Interweave Press, Lovcland

Blumenthal M, et al. (eds) (1998) The Complete German Commission E Monographs. American Botanical Council, Austin Bc)Ulos L (1983) Medicinal Plants ofNorth Reference Publications Inc., AIgonac

Herbs.

Foster S, Hobbs C (2002) Western Medicinal Planrs and Herbs. Houghton Mifflin, New York Frohne D, Pfander HJ (1986) Giftptlanzen. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart

Africa.

Bown D (1995) The RHS Encvclopedia of Herbs and Their Uses. Dorling Kindersley, London

Frohne D (2002) Wissenschaftliche

Brown RG (2002) Dicrionary of Medicinal Ivy Publishing House, Raleigh

Ghazanfar SA (1994) Handbook of Arabtan dicinal Plan ts. CRC Press, Boca Raton

Planrs.

Bruneton J (2002) Phvrothćrapie l'ćvaluation. Lavoisier, Paris

-les

to Hu-

donnćes

Hansel R (1991) Phytopharmaka. ger Verlag, Berlin

de

Me-

2nd edn. Sprin-

Hansel R, Keller K, Rimpler H, Schneider G (eds) (1992-1994) Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis. 5th edn. VoI4-6. Springer Verlag, Berlin

Burger A, Wachter H (eds) (1998) Hunnius Pharmazeutisches Wi1rrerbuch. 8th edn. Walter de Gruvter, Berlin Chen K (ed) (1996) Imperial Medicaments. Languages Press, Beijing

7th edn. Stuttgart

Goodman LS, Gilman AG, Limbird LE, Hardrrran JG, Goodrnan Gilrnan A (2001) The Pharrnacological Basis ofTherapcutics. l Oth edn. The MeGraw-Hill Co., London

Bruneton J (1999) Pharmacognosy, Phvtochemistrv, Medicinal Plants. 2nd edn. Lavoisier, Paris Bruneron J (1999) Toxic Plants Dangerous mans and Animals. Intercept, Hampshire

Heilpflanzenlexikon. Verlagsgesellschaft,

Foreign

Hansel R, Hi11z1 J (1996) Lebrbuch der pharmazeutischen Biologie. Springer Verlag, Berlin

Chevallier A (2001) Encyclopedia of Medicinal Planrs. New edn. Dorling Kinderslev, London D'Amelio FS (1998) BotanicaIs - A Phytocosmetic Desk Reference. CRC Press, Boca Raton

Hansel R, Sticher O, Steinegger E (1999) Pharmakognosie - Phytopharmazie. óth edn. Springer Verlag, Berlin

De Smet PAGM (1999) Herbs, Health & Healers - Africa as Ethnopharmacological Treasury. Afrika Museum, Berg en Dal

HarborneJB, Baxter H (eds) (1993) Phytochemical Dictionary - A Handbook of Bioactive Compounds from Plants. Taylor & Francis, London

~ ••••

442

l

Mors W, Rizzini er, Pereira A, DeFilipps R (2000) Medicinal Plants of Brazil. Latino Herbal Press, Spring Valley Morton JF (1981) An Atlas of Medicinal Plants of Middle America. Charles C. Thomas, Springfield Mutschler E, Geisslinger G, Kroemer HK, SchaferKorting M (200 l) Arzneimittelwirkungen - Lehrbuch der Pharmakologie und Toxikologie. 8th edn. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart Neuwinger HO (1994) Afrikanische Arznei-pflanzen und [agdgifte. Wissenschaftliche VerlagsgeselIschaft, Stuttgart Neuwinger HO (1996) Afriean Ethnobotany, Poisons and Orugs. Chapman & Hall, London Neuwinger HO (2000) Afriean Traditional Medicine - A Oictionary ofPlant Use and Applications. Medpharm Scientific Publishers, Stuttgart NewalI CA, Anderson LA, Phillipson JO (1996) Herbal Medicine - A Guide for Health Care Professionals. The PharmaceuticaI Press, London Ody P (1993) The Complete Medicinal Herbal. Oorling Kindersley, London Ody p (1996) Handbook of Over-The-Counter Herbal Medicines. Kvle Cathie Limited, London Oliver- Bever B (ed) (1986) Medicinal Plants of Tropieal West Africa. Cambridge University Press, Cambridge Pahlow M (1993) Oas groBe Buch der Heilpflanzen. Grafe und Unzer Verlag, Munchen Ratsch C (1998) Enzyklopadie der psychoaktiven Ptlanzen - Botanik, Ethnopharmakologie und Anwendung. Wissenschaftliche Verlags-gesellschaft, Stuttgart Rietbrock N (2000) Phvto-Pharmaka. VoI 6. Steinkopff Verlag, Darmstadt Rimpler H (1999) Biogene Arzneistoffe. Oeutscher Apotheker Verlag, Stuttgart Roberts MF, Wink M (1998) Alkaloids. Plenum Press, New York Roth L, Oaunderer M, Kormann K (1994) Giftpflanzen - Pflanzengifte. Ecomed Verlags-gesellschaft, Landsberg Roth I, Lindorf H (2002) South American Medicinal Plants. Springer Verlag, Berlin Saller R, Reiehling J, Hellenbrecht D (1995) Phytotherapie - Klinische, pharmakologische und pharmazeutische Grundlagen. Karl F.Haug Verlag, Heidelberg Samuelsson G (1992) Orugs of NaturalOrigin. Swedish Pharmaceutical Press, Stockholm Schultes RE, Hofmann A (1987) Pflanzen der Gotter. 2nd edn. Hallwag Verlag, Bem

Hegnauer R (1962-2001) Chemotaxonomie der Ptlanzen. Voll-ll. Birkhauser Verlag, Basel Heinrich M (2001) Ethnopharmazie und Ethnobotanik. Wissenschafdiche Verlags-gesellschaft, Stuttgart HockingG M (1997) A Oictionary ofNatural Products. Plexus Publishing, Medford Isaacs J (1987) Bush Food. Lansdowne Publishing, Sydney lwu MM (1993) Handbook of African Medicinal Plants. CRC Press, Boca Raton Kapoor LO (2000) CRC Handbook of Ayurvedic Medicinal Plants. CRC Press, Boca Raton Kaul MK (1997) Medicinal Plants ofKashmir and Ladakh (Temperate and Cold Arid Himalaya). Indus Publishing Co., New Delhi Kletter C, Kriechbaum M (200 l) Tibetan Medicinal Plants. Medpharm, Stuttgart KokwaroJO (1976) Medicinal Plants ofEast Africa. East Africa Literaturę Bureau, Nairobi Langenheim JH (2003) Plant Resins - Chemistry, Evolution, Ecology and Ethnobotanv, Timber Press, Portland Lassak EV,McCarthy T (200 l) Australian Medicinal Plants. JB Books, Marleston Lewis WH, Elvin-Lewis MPF (1977) Medical Botany - Plants Affecting Man's Health. John Wiley & Sons, New York Leung AY,Foster S (1996) Encyclopedia ofCommon Natural Ingredients Used in Food, Drugs, and Cosmetics. 2nd edn. John Wiley & Sons, New York Loew D (1995) Phytopharmaka in Forschung und klinischer Anwendung. SteinkopffVerlag, Darmstadt Loew D (1996) Phytopharmaka - Forschung und klinischeAnwendung. SteinkopffVerlag, Oarmstadt Loew D., Rietbrock N. (1997) Phytopharmaka Forschung und klinische Anwendung. Steinkopff Verlag, Oarmstadt Mabberley OJ (1997) The Plant Book - A Portable Oietionary of the Vascular Plants. 2nd edn. Cambridge University Press, Cambridge Mann J (1992) Murder, Magie and Medicine. Oxford University Press, Oxford Manniche L (1989) An Ancient Egyptian HerbaI. University ofTexas Press, Austin Martindale W (1993) Extra Pharmacopoeia. 30th revised edn. The PharmaceuticaI Press, London Martinetz D, Lohs K, Janzen J (1989) Weihrauch und Myrrhe. Wissenschaftliche Verlags-gesellschaft, Stuttgart Moerman DE (1998) Native American Ethnobotany. Timber Press, Portland

443

Schulz y, Hansel R, Tyler VE (2001) Rational Phytotherapy - A Physician's Guide to Herbal Medicine. 4th edn. Springer Verlag, Berlin Seigler OS (1995) Kluwer Academic

Wagner H, Wiesenauer M (1995) Phytotherapie. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart Wagner H, Wiesenauer M (2003) Phytotherapie - Phytopharmaka und pflanzliche Homóopathika. 2nd edn. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart

Plant Secondary Metabolism. Publishers, Boston

Small E, Catling PM (1999) Canadian Crops. NRC Research Press, Ottawa

Medicinal

Watt JM, Breyer-Brandwijk MG (1962) The Medicinal and Poisonous Plants of Southern and Eastern Africa. 2nd edn. Livingstone, London

Steinegger E, Hansel R (1992) Pharmakognosie. 5th edn. Springer Verlag, Berlin

WeiB RF, Fintelmann V (2002) Lehrbuch der Phytotherapie. 10th edn. Hippokrates Verlag, Stuttgart

Swerdlow JL (2000) Nature's Medicine - Plants that Hea!. National Geographic, Washington Tang W, Eisenbrand G (1992) Chinese Plant Origin. Springer Verlag, Berlin

Orugs of

Teuscher E (1997) Biogene Arzneimitte!. schaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart

Wissen-

Wichtl M, Bisset NG (eds) (2000) Herbal Orugs and Phytopharmaceuticals. CRC Press, Boca Raton

Teuscher E, Lindequist U (1994) Biogene Gifte Biologie, Chemie, Pharmakologie. 2nd edn. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart

Williamson EM, Okpako OT, Evans FJ (1996) Selection, Preparation and Pharmacological Evaluation ofPlant Materia!' John Wiley & Sons, New York

Tyler VE (1993) The Honest Herba!' 3rd edn. Pharmaceutical Products Press, New York

Williamson, Ayurveda.

Tyler VE (1994) Herb ofChoice - The Therapeutic Use of Phvtomedicinals. Pharmaceutical Products Press, New York

Wink M (1999) Biochemistry of Plant Secondary Metabolism. Annual Plant Reviews, Vol 2. Sheffield Academic Press, Sheffield

Van Wyk B-E, Van Oudtshoorn B, Gericke N (1997) Medicinal Plants of South Africa. Briza Publications, Pretoria

Wink M (1999) Functions of Plant Secondary Metabolites and their Exploitation in Biotechnology. Annual Plant Reviews, Vo13. Sheffield Academic Press, Sheffield

Van Wyk B-E, Gericke N (2000) People's Plants - A Guide to Useful Plants of Southern Africa. Briza Publications, Pretoria

EM (ed) (2002) Major Herbs Churchill Livingstone, London

of

Wolters B (1994) Orogen, Pfeilgift und Indianermedizin, Urs Freund Verlag, Greifenberg Wolters B (1996) Agave bis ZaubernuB. Urs Freund Verlag, Greifenberg

Wagner H (1999) Arzneidrogen und ihre Inhaltsstoffe. Wissenschaftliche Verlags-gesellschaft, Stuttgart Wagner H, Bladt S (1995) Plant Orug Analysis - A Thin Layer Chromatography Atlas. Springer Verlag, Berlin

444

SKOROWIDZ Pogrubione nazwy i numery stron wskazują na hasła główne oraz zamieszczone ilustracje.

abedul67

achillea millefoglio 30

Abelmoschus moschatus 395

Achillea

Abendliindischer

Lebens-

baum 322

millefolium

Adonis

33, 352,

vemalis

353,361,396

30,

352,357,359,362,363, 366,395

agracejo 66 agrimonia 36

Adonisriischen,

Friihlings 33

adonitoksyna 33

Agrimonia

eupatoria

36,

358, 359, 397

abhaya 320

Achillea moschata 30

Aegle marmelos 396

Agrimonia pilosa 36

Abies 342

Achyranthes

Aegopodium

Agrimania procera 36, 397

aspera 395

Abies alba 242, 395

Achyramhes

bidemata 395

Abies balsamea 395

Achyrocline

satureoides 364,

Abies sibirica 395

podagraria 396

Aerva javanica 396

Agrimoniae herba 36

Aesculus

agrimonina 36, 37, 146,

hiPpocastanum

34,353,358,365,369,

396

254 agrimony, common 36

396

Abroma augusta 395

Ackerminze

Abrus precatorius 395

Ackerschachtelhalm

Absinrh 54

Acmella oleracea 307

Aethusa cynapium 396

agriPaume 191

absinthe 54

Acokamhera

Aframomum

Agropyri repenus rhizoma

absinthe chinoise 56

205 136

aethero!eum

oppositifolia

310,396

agripalma 191

melegueta 43,

396 African ginger 302 African horehound 65 African myrrh 111

Absinrhii herba 54 absynryna 54

acanito 31

Abutilon indicum 395

Aconitum 379

Acacia abyssinica 29

Aconitum

anthora 31

Acacia angico 29

Aconitum

aconit napel 31

ferox 3 l

Afrikanische

ail blanc 39

Acacia dealbata 29

Aconitum kusnezoffii 31, 396

Afrikanischer

lngwer 302

acacia dei Senegal 29

Acanitum

/ycoctonum 31

Afrikanischer

Wermut 55

Acacia eri%ba

Aconitum

napellus

Acacia famesiana

29

Acacia ferruginea 29

Acoraceae 32, 396

Acacia horrida 29

acore vrai 32

Acacia karroa 29

Acorus

Acacia kirkii 29

31,

calamus

dycyna zwyczajowa 12

357,396

aigremoine gariot 36 a/tissima 71, 397

airel/e myrtille 333 ajamoda 430 ajenjo 54

tradycyjna 11 Afryki Północnej me-

32, 356,

ahuacate 232

Ailanthus

afrodyzjaki 356 afrykańska medycyna

vulparia 31

Acacia homa/ophylla 29

Teufelskralle

165

362,370,396 Aconitum

githago 397

carmichaelii 31,

Aconitum

29

409 Agrostemma

Ahnfeltia species 358, 397

Acacia catechu 28, 395 Acacia decurrens 29

133 Agropyron repens 133,397,

"African potato" 176 African rue 230 African wormwood 55

396

Acacia arabica 29

17

ajmalicyna 266,376 ajmalina 266 ajo 39 ajowan 430

agal/acha 399

Ajuga bracteosa 397

agar 358

Ajuga decumbens 397

Acacia leucaphloea 29

Acorus gramineus 32, 396

agaru 399

Ajuga reptans 382, 397

Acacia meamsii 265

acónito 31

Agastache rugosa 396

Acacia nilotica 29

acria 357

Agathis australis 396

akacja katechu 28 akacja senegalska 29

Acacia pycnamha

29

Acronychia

pedunculata

396

Akebia quinata 397

Agathis dammara 396

Acacia senegal 29, 395

Actaea racemosa 101,396

Acacia seyal 29

actee

acacie gomme arabique 29

adelfa 215

Agathosma

Acalypha indica 395

Adhatoda

vasica 396, 414 Adiantaceae 396

396 Agavaceae 396, 432

Adiantum

Agave americana 396

albozydv 187

Agave sisalana 396

alcachofera 12J

Ageratum

alcanfor 104

Acanrhaceae 395, 398, 413,414 Acanthopanax

semicosus

132

a grappet

Agathosma

10J

capillus-veneris

396 Adlumia fungosa 396

betulina

35,

360,361,396 crenulata 35,

conyzoides 15,

akil399

akonityna 3 J, 379 Alam, Echter 181

alantoina 68, 261, 314 albero della neve 95

Acanrhos icyos horridus 395

adonide 33

Acanrhus mallis 395

adonide de printemps 33

aglw 39

Alcea rosea 44

acemannan 41

Adonidis herba 33

Agni casti fructus 343

alchemilla 37

acerola 416

Adonis 387

agnocas to 343

Alchemilia alpina 37

397

445

alcaravea 82

Alchemilla arvensis 37 Alchemilla conjuncta 37 Alchemilla

vulgaris

37,

362,363,397 Alchemilla xanthuchlura

37,

397

alkaloidy tropanowe 374 alkarnidv 393

alpinia lekarska 43

Alkanna

Ammi visnaga 45, 352,

alkohol paczulowy 249 Alliaceae 38, 39, 397

352,356,357,397 Alpinia oxyphylla 43 Alstania consrricta 398

Ammi visnagae frucrus 45

tuberculata 397

Alpinia

officinarum

amia 420 43,

Ammi majus 45, 367

361,365,398

AWaria periolata 397

Alstania scholaris 398

ammuniaco

Alchemillae herba 37

allicyna 39, 380

alrea 44

ammoniacum 12 7

alchimille 37

Al/ii cepae bulbus 38

Althaea

Alchomea

alliina 39,380

cordifolia 397

officinalis

44,

127

Ammoniacum

in lacrimis

127

357,366,398

in massis 127

Althaea rosea 44

Ammoniacum

Alrhaeae flos 44

Ammoniakpflanze

364,365,366,368,369,

Althaeae folium 44

ammoniaque

397

Alrhaeae radix 44

ammorezynol 127 amodendryna 374

Alchomea floribunda 397

Allium ascalonium 38

Ałchorniaceae 397 alder buckthorn 268 alearrhufa 121

Allium

alerce 429

Allium chinense 38

amalaki 420

Aletris farinosa 397

Allium purrum 38

amamełide

alfa-alfa 201

Allium sativi bulbus 39

Amanita phal/oides 300,

alfalfa 201

Allium

alfesira 72

357,359,360,367,397 Allium ursinum 39, 357, 360, 397 allokryprvna 138

amapolla 138

alloro 188 Alnus glurinosa 397

398 Amaranthus dubius 398

Anacyclus pyrethrum 398

Alnus incana 397

Amaranrhus

Anagallis arvensis 398

Alii sarivi pulvis 39 Alisma planrago-aquarica

397 Alismataceae 397 alkaloidy 372 alkaloidy Amarvllidaceae 377 alkaloidy alkaloidy we 378 alkaloidy alkaloidy

cepa 38,357,360,

sativum

39, 353,

359

aromaricum 398

Ampfer, Krauser 278 amrurh 429

amara 357 amara-aromarica

357

Amaranthaceae 395, 396,

Alnus japonica 397

aporfinowe 378 benzochinolino-

Amomum

164

127

127

hypochondria-

amygdalina 256 Anacardiaceae 398, 421, 425,426,427 Anacardium

occidentale

368,398

anagiryna 375 Anamirta cocculus 356, 398

cus 398

Alue barbadensis 41, 358

amarella 57

Aloe capensis 40

amarogentyna 155 Amaryllidaceae 149, 410

ananas 46

aloe de! Capo 40

Aloe ferox 40, 358, 368,

Amb-rosia artemisiifo/ia 398

Ananas

375 alkaloidy Cołchicum 377

397 Aloe species 362 aloe vera 41

362, 366, 398 ananas jadalny 46

alkaloidy diterpenowe 31 alkaloidyergolinowe 376 alkaloidy imidazolowe 379 alkaloidy indolowe 375 alkaloidy indolowe

Aloe vera 41,358,366, 397 aloe vera 41 alce, bitter 40 aloe, Cape 40

American American American American

monoterpenowe 376 alkaloidy 13-karholinowe

aloe, Curaęao 41 Aloe, Echre 41

375 alkaloidy piperydynowe

A/oe, Kap- 40 a lues [eroce 40

374 alkaloidy pirolidynowe 30

aloes uzbrojony 40 aloes vrai 41

Ameryki Północnej me-

398

alkaloidy pirolizydynowe

aloes zwyczajny 41 aloina 40,41

dycyna tradycyjna 12 Ameryki Środkowej me-

Anemone

cy/indrica 398

Anemone

nemorosa 398

aloina A40 aloina B 40

dycyna tradycyjna 13 Ameryki Południowej medycyna tradycyjna 13 amfetamina 84 aminek egipski 45 aminokwasy niebiałkowe

Anemone pratensis 262

chinolinowe 375 chinolizydynowe

373 alkaloidy pirydynowe 373 alkaloidy pochodne morfinanu 378 alkaloidy proroberbervnowe 379 alkaloidy purynowe 379 alkaloidy terpenowe 379

42, 397 alpine ragwort 297 Alpinia calcarata 43

Aloysia

triphylla

Alpinia galanga 43

arber-virac 322 aspen 252 mandrake 248 sloe 339

Ananas 46

comosus 46, 357,

Ananas sariva 46 ananasso 46

Amerikanische

Espe 252

Anchusa officinalis 398

Amerikanische

Sackelb/ume

Andira araroba 367, 398

86 Amerikanischer

Andira inermis 398 Faulbaum

Andom, Gemeiner 198

Schneeball

andri 401

Andom,

269 Amerikanischer

339 Amerikanisches

Andrographis paniculara Wanzen-

kraur 101

Alpinia karsumadai 43

380

446

Schwarzer 65

398 Anemarrhena

asphodeloides

zmemone pulsariIle 262 Anemone

ranunculoides 398

Anemone sylvestris 398 aneth 47 Anethi aetheroleum 47 Anethi [iuctus 47

f

l

Anethi herba 47

Anethum graveolens

47,

398 anew 47 angelica 48

Angelica aTchangelica 48, 356,357,359,361,367, ,91' Angeliea dahurica 48, 398 Angeliea polymorpha var. sineruis 48, 398 Angelica sineruis 48 angelica, garden 48 Angelicae herba 48 Angelicae radix 48 angelicyna 389 angina pectoris 352 anice stellaro 180 anice verde 240 anis 240 Anis 240 anis estallado 180 anis ewili 180 anis vert 240

anise 240 anise, Chinese 180 anise, star 180 Anisi aetheroleum 240 Anisi fruc/us 240 Anisi stel/ati frucrus 180 Annonaceae 402 Aruerinae herba 253 Antennaria dioica 168,398 Amhemis cotula 200, 398 Amhemis nobilis 92

Arnica chamissonis 53,399 Arnica chamissonis ssp.

arburyna 333, 392 archangel 48 archangelica 48

241,288,396,398,399, 402,403,404,405,406, 407,408,409,410,412, 414,415,418,420,421, 426, 430 apigenina 42,390 apiol235

arctic root 271 Arcetum lappa 49, 399

369, 400

Aretium majus 49

Arnicae flos 53

AI,i.ll64

Aretium minus 49

Apis mellifera 368

Aretium nemorosum 49

Apium graveoleru 47, 361,

Aretium

399 Apocynaceae 85, 171, 215, 266,310,340,396,398, 399,400,402,403,412, 413,416,418,424,428, 429,430,431,432 Apoeynum 387

Arcrosrcphylos uva-ursi 50,334,399 arcydzięgiel litwor 48 Areca cateehu 244, 374, 399 Arecaceae 299, 399, 405,

Apocynum

androsaemifo-

lium 399 Apoeynum

cannabinum

352,399 apple mint 207 apricot vine 227 Aquifoliaceae 179,413 Aquilaria malaceensis 399 Aquilm·ia sinensis 399

wmenwsum

407,427 arekolina 374 Argania spinosa 232, 399 Argemone mexicana 399 argemina anserina 253 argemine 253 L-arginina 380 Arisaema coruanguineum 399 Ariswlochia

378

Aquilegia vulgaris 399

ariswloehia 51

Arabian coffee 108 Arabian myrrh 111 arabinoza 393 Araceae 399, 400, 428,

Aristolochia

clematitis

eymbifera 51

Ariswloehia fangchi 51 Ariswlochia fangui 399

430 aragwadha 403 .

Ariscoloehia indica 51

arak 282, 426

Ariswloehia

Anrhericaceae 398

Aralia nudicaulis 132

A riscolochia ringens 51

Amhoxamhum

Aralia racemosa 132, 365,

Ariswlochia

Amhriscus cerefolium 399 Anrhyl/is vulneraria 399

antocyjanidyna 390 antocyjany 88 antrachinon 392 antranol Jvź antron 392 anyż gwiazdkowaty 180 apamarg 395 Aphanes arvensis 37, 399

Apiaceae 45, 47, 48, 73, 82,90, 114, 124, 127, 143, 145, 192,235,240,

arnika górska 53 aromatica 357 sromaterapia 14 aronga 166 arpagojiw 165 arr te-boeuf 220

artabsyna 54 artemisia 57 Artemisia abrotanum 54,

356,359,366,400 Artemisia absinthium 54, 357,359,400 Artemisia afra 55, 400 Artemisia annua 56, 369, 384,400 arterioskleroza 359 Artemisia capillaris 57 Ar/emisia cina 57,369,400

51,

362,399 Ariswloehia

Ariswlochia

389 Amhrisws 389

Arnika 53

49

Arachis hypogaea 399

odoratum

foliosa 53 Arnica fulgeru 53, 399 Amica montana 53, 352, 358,361,362,364,366,

arehangelique 48

herba 51 kaempferi 51 rotunda 51

Ar/emisia draeuneulus 57

Arremisia herba-alba 57 Arremisia mari/ima 369 Artemisia scoparia 57 Artemisia vulgaTis 57, 357,400 A rtemisiae africanae herba 55 Ar/emisiae herba 57

arternizynina 56,384

Aristolochia serpentaria 51

artha 10 artiehaut 121

Araliaceae 132, 167,224, 399,409,412,419 aranóo amaro 106 arandano commun 333

Aristolochiaceae 51, 399, 399, 400 aristoloquia 51 arktinal49 amlOise 57

Artisehocke

arar 429

annoise d'Afrique 55

Arum maculatum

399 Aralia s/Jinosa 132

lapathifolia 52

Araucariaccae 396

Annoraeia

arbol de los escudos 158

Arrnoracia rnstica 399

arbor-vitae, American 322 arbre a suif 209 arbre aux serpents 266 arbre de neige 95

Armoracia

arbre - eneens 69 Arhwus

unedo 334, 399

rusrican« 52,

360,366,381 Armoraciae

384 arnica 53

Amica

arnica 53

447

radix 52

artichokc, garden 121 artichoke, globe 121 artiglio dei diavolo 165 121 400

Arundo donax 400 Arzneibaldrian

335

Asa foetida 143

asafoetida 143 p-asaron 32 Asarum canadense 400 Asarum europaeum 51,

365,400

Asan/m sieholdii 400 Asclcpiadaceac 58, 199, 347,400,402,412,413, 415,416,419,430,43\, 432 asclt'JJ;wlc tltbt'rellse 58 A,\clcJJ;us cris/J