Razmatranja o zapadnom marksizmu [PDF]

Zitiervorschau

MALA EDICIJA MARKSIZMA

Redakcioni odbor

Branko Pribićević Ivo Paić Prvoslav Ralić D~mitrije Tasić

Urednik Grafička oprema

Recenzent

Dimitrije Tasić Bogdan Kršić Branko

Peri Anderson RAZMATRANJA O ZAPADNOM MARKS IZMU

Pribićević

Pre vod '.IVICA STRNČEVIĆ Predgovor BRANKO PRIBIĆEVIĆ MILOŠ NIKOLIĆ

Glavni i odgovorni urednik

Vidosav

Stevanović

BEOGRADSK1 IZDA VAČKO-GRAFIČKI ZAVOD 1985.

Naslov originala

PREDGOVOR

Perry Anderson CONSIDERATIONS ON WESTERN MARXISM

New Left Books Ltd., London 1979. © Perry Anderson

Pojava integralnog teksta 1 ove knjige na srpskohrvatskom jeziku nesumnjivo je izdavački poduhvat koji zaslužuje svaku pohvalu. Već nekoliko godina - knjiga je prvi put objavljena 1976. godine- ovo delo je u središtu pažnje marksista, a ponegde i ne samo marksista, širom sveta. Moglo bi se, štaviše, reći da već više vremena jedno marksističko delo nije bilo predmet tako širokog interesovanja, mnogih rasprava i polemika. Ovde prezentirano delo Peri Andersona (Perry Anderson) privuklo je veliku pažnju, pre svega; time što je autor, oslanjajući se na svoje višegodišnje istraživanje, izvršio stvarno zamašna i impresivna uopštavanja u pogledu istorijske sudbine marksizma. Veoma sažeto su izložene autorove pro.cene glavnih dostignuća u razvoju marksističke misli i glavne karakteristike pojedinih faza u razvoju ove misli. U ovom kontekstu autor je ponudio i vlastitu periodizaciju razvoja marksizma. Kada je reč o vremenskoj dimenziji, autor se opredelio za "savremeno razdoblje" pod kojim on podrazumeva, sa mnogo osnova, vreme posle oktobarske revolucije, 1 Naglasili smo "integralnog teksta" jer je u časopisu Marksizam u svetu, broj 5-6/1980, već objavljen znatan deo teksta ove knjige. Inače, Consideration on Western Marxism je prvobitno napisana kao predgovor za jednu antologiju tekstova savremenih. zapadnoevropskih marksista. Međutim, kako je izdavač odustao od izdavanja ove antologije, Anderson je 1976, izdao tekst u obliku knjige, snabdevši ga pogovorom pisanim te godine.

s

znači

zahvatio je razdoblje od približno pola veka (od dvadesetih do sredine sedamdesetih godina). Zato smatramo da će ovo delo biti korisno i dobrodošlo koliko našim istraživačima marksizma, toliko i potrebama marksističke edukacije. Delo ovakvog karaktera danas je potrebnije nego ikad ranije, ne samo zbog porasta interesovanja za marksističku misao i njene unutrašnje razuđenosti (diferencijacija između pojedinih pristupa, škola i orijentacija) , već i zbog značajnijih promena u strukturi protagonista marksizma. Naime, želimo istaći da je, po svoj prilici, na izmaku vreme kada su' stanje i razvoj marksističke misli mogli da se svedu na teorijsko stvaralaštvo nekolicine svetskih autoriteta, velikana ove društvene misli. Sve je manje moguće da se upoznavanje marksizii?-a svede na suočavanje sa "galerijom velikana". O ovoj promeni govori, pre svega (na jednoj strani), činjenica da su sa istorijske scene otišle takve ličnosti kao što su Bloh (Bloch), Lukač (Lukacs), Sartr (Sartre) i Markuze (Marcuse) koje su mogle da personifikuju stanje i probleme marksističke misli određene epohe. Na drugoj strani, pojavio se znatan broj novih, najčešće ne samo veoma plodnih već i samostalnih mislilaca marksističke vokacije koji daju značajan doprinos razvoju ove teorijske misli. Iako su mišljenja ovde, naravno, veoma podeljena, ipak se neretko ističe da ,takve vredne i samostalne doprinose,- doprinose koji imaju širi međunarodni značaj, pa stoga i određeni svetski domašaj, ugrađuje u riznicu marksističke misli preko stotinu mislilaca koji deluju u mnogobrojnim zemljama. Ukoliko je ova procena tačna, a mi smatramo da jeste, onda je danas nesumnjivo znatno teže pratiti, sagledavati i vrednovati raznovrsne tokove, pravce i doprinose, ali i probleme koji se javljaju u razvoju marksističke misli. Da bi se što uspešnije uhvatili ukoštac- sa početka

6

problemirna koji se ovde javljaju, neophodni su i neki novi analitički instrumenti. Mislimo da je Peri Anderson ovim svojim radom dao nesumnjiv doprinos istraživanjima ove vrste. Pokušaji sinteza razvojnih perioda marksizma ili orijentacija i "škola" marksističke misli su utoliko teorijski vredniji i za edukaciju značajniji, ukoliko - kao što to čini l Anderson u svojoj knjizi - marksistička stvaralaštvo izlažu u kontekstu razvoja radničkog pokreta, socijalizma i celokupnog istorijskog kretanja, ·odnosno ukoliko razvoj teorijskog stvaralaštva istražuju i analiziraju u uzajamnoj vezi sa razvojem odgovarajuće istorijske prakse. Proučavati razvoj marksizma u istorijskom kontekstu podrazumeva "primenu" osnovnih teza istorijskog materijalizma na sam razvoj marksizma. Kao što je poznato, prvi koji je to učinio bio je Karl Korš (Korsch) u delu Marksizam i filozofija (1924). Međutim, u toku · poslednjih pola veka bilo je veoma malo onih koji su pošli prim erom Korša. U istraživanju i eksp,liciranju · svog vlastitog razvoja marksizam kao da svoj materijalistički pristup istoriji zamenjuje idealističkim, što posebno naglašavaju Etjen Balibar (Etienne Balibar) i Karlos Pereira (Carlos Pereyra). Sigurno su, stoga, u pravu oni marksistički autori koji, poput Luja Altisera (Luis Althusser) i Daniela Lindenberga, ističu da je odsustvo analiza razvoja marksizma, radničkog pokreta i socijalizma, sa stanovišta istorijskog materijalizma, jedan od krupnijih problema savremene marksističke misli. Mišljenja smo stoga da je činjenica što Anderson istražuje odnosno analizira i eksplicira "zapadni marksizam" u njegovoj povezanosti sa odgovarajućom istorijskom praksom možda najvrednija strana njegove knjige. Konačno, valja posebno istaći da mnoge Andersonove konkretne eksplikacije i ocene stvaralaštva poje-

7

dinih marksističkih autora unutar "zapadnog,marksiz- _ ma", među njima i neke od onih sa kojima se i ne moramo složiti, znatno upotpunjuju saznanja jugoslovenskog čitaoca o do sada najznačajnijem razdoblju u istoriji marksizma (od oktobarske revolucije do danas) i predstavljaju značajan izazov i podsticaj svestranijem istraživanju tog razdoblja i još šir~. temeljitijem promišljanju nekih krupnih problema marksističke teorije koji su se artikulisali u njenom suočavanju sa istorijskom praksom. U granicama ovih uvodnih napomena sigurno nije moguća svestranija i temeljitija rasprava o svim, posebno mnogobrojnim otvorenim i spornim pitanjima koja pokreće autor. Ovde ćemo, najpre, upoznati čitao­ ca sa intelektualnim portretom autora ove knjige i značajnom ulogom koju ima poslednjih četvrt veka u intelektualnim traganjima koja karakterišu stanje duhova u britanskoj političkoj levici. Najviše prostora odvoji. ćemo za kritičko razmatranje dva ~ažna pitanja.koja se pokreću ili, još bolje, otvaraju u ovom delu, i, najzad, daćemo najosnovnije informacije o novoj knjizi našeg autora U tokovima istorijskog materijalizma (In the Tracks of Historical Materialism), koja umnogomepredstavlja nastavak razmatranja sadržanih u ovoj koju sada prezentiramo našoj javnosti. Spomenuta dva pitanja o· kojima želimo da kažemo nešto više jesu sledeća: problem periodizacije istorije marksizma, s tim u vezi pojam zapadni marksizam i, drugo, primena marksističkog teorijsko-metodološkog načela jedinstva teorije i prakse. Nije nam, pri tom, namera da šire polemišemo sa autorom, nego da ukažemo na neke aspekte dva spomenuta problema koje je istakla ova izvrsna knjiga. I

Peri Anderson, pre -srednjih nego; poznijih godina, izrastao je u ličnost koja ima širi međunarodni ugled

8

kao istaknuti marksistički teoretičar i istoričar. Već je gotovo pune dve decenije urednik jednog od najtiražnijih i teorijski najzanimljivijih marksističkih časopisa u svetu- "New Left Review". Sedamdesetih godina privukao je širu pažnju u Velikoj Britaniji, ali i u mnogim drugim sredinama, objavljujući zaredom tri knjige iz područja istoriografije: Passages from Antiquity to Feudalism (London, NLB, 1974), Lineages of the Absolutist State (London, NLB,. 1976) i Arguments within English Marxism (London, NLB, 1980). Dve su središnje preokupacije Andersona koje dolaze do izražaja u spomenutim knjigama, ali i u nekim njegovim drugim radovima. Prva njegova dugogodišnja polemika bila je sa Tompsonom (E. P. Thompson), danas najpoznatijim britanskim istoričarem marksistom, koja je utisnula veoma snažan pečat na razvoj marksističke misli u V. Britaniji šezdesetih i sedamdesetih godina. U središtu ove polemike, koja je. otpočela pre bezmalo dvadeset godina, bila su, najpre, neka metodološka pitanja iz marksistič­ ke istoriografije, a zatim i neki otvoreni problemi razvoja radničkog pokreta u ovoj zemlji, strategije socijalističke revolucije i njenog utemeljenja u političkoj teoriji i posebno teoriji države. Dvojica poznatih teoretiča­ ra posebno su se sporili oko nekih pitanja povezanih sa procesom konstituisanja i reprodukovanja subjekt-objekt odnosa u istoriji, odnosa bića i svesti, kao i oko nekih problema povezanih sa konstituisanjem i reprodukovanjem radničke klase. Drugo područje značajnijeg Andersonovog teorijskog angažovanja jesu neka pitanja o ulozi države u prelaznim periodima. Ova pitanja podrobno su razmatrana u prve dve od navedenih knjiga. Te dve knjige (Passages from Antiquity to Feudalism i Lineages of the Absolutist State) deo su jednog šireg istraživačkog projekta i spisateljskog poduhvata koji bi trebalo da done-

9

se još dve knjige: jednu koja treba da obradi "velike buržoaske revolucije, od revolta Holanđana do ujedinjenja Nemačke" i drugu koja će se baviti "strukturom savremen:e kapitalističke države" 2 • U ovom svom opredeljenju Anderson je pošao od sledeće tri procene: prvo, marksizam, prema njegovoj oceni, još nije razvio celovitu i koherentnu političku teoriju. U tom smislu on ističe da: "Marks nije nikad izložio nijedno koherentno i komparativno obrazloženje političke stukture buržoaske klasne vlasti ..." 3 U ovom nedostatku on vidi izvor "latentnog katastrofizma u njegovoj ekonomskoj teoriji" 4 • Drugi razlog je u tome što on smatra da država ima ključni značaj, pošto " ... konstrukcija i destrukcija države, dok god klase opstoje, daju pečat bitnim promenama odnosa proizvodnje"5. I, najzad, Anderson smatra da su ova istraživanja bitna pretpostavka da bi se došlo do jedne "opšte teorije proleterske revolucije", teorije primerene izmenjenim istorijskim i društvenim uslovima. Projekt još nije realizovan u celini. Ono što je do sada objavljeno sigurno sadrži krupne doprinose marksističkoj političkoj teoriji. Ostaje da se vidi, kada se pojave i dve najavljene knjige, u kojoj će meri Anderson uspeti u tom ambicioznom istraživačkom poduhvatu.

II. • Za svaku periodizaciju presudni su kriteriji za odreistorijskih faza u razvoju ispitivanog fenomena. Peri Anderson se opredelio za odnos između

đivanje glav~ih

2 P. Anderson, Lineages of the Absolutist State, London, NLB, 1974. p. ll. 3 P. Anderson, Consideration on Western Marxism, p. 114. 4 Ibid., p. 116. 5 Anderson, Lineages of the Absolutist State, p. 111.

lO

teorije i prakse kao odlučujući kriterij u razvoju marksizma. Osim ovog osnovnog kriterija, on uvodi još dva u izvesnom smislu dopunska kriterija, koje on vidi u tematskoj usmerenosti (ekonomska, politička, filozofska ili neka druga problematika) i geografskoj lokaciji pojedinih autora. Polazeći od ovih kriterija, autor je u is_. toriji marksizma ustanovio tri osnovna razdoblja. Za prvi period, koji on označava izrazom "klasična tradicija" i koji zahvata vremensko razdoblje između početka Marksovog i Engelsovog stvaralaštva četrde­ setih· godina prošlog xeka i kraja dvadesetih godina ovoga veka, karakterističan je visok stepen povezanosti teorije i prakse, gotovo svi vodeći predstavnici marksističke misli u ovoj fazi razvoja bili su na jedan ili drugi način povezani sa razvojem radničkog pokreta. Unutar "klasične tradicije" Anderson izdvaja dve· grupe autora: prvu grupu sačinjavaju Marks, Engels, Antonio Labriola, Franc Mering (Franz Mehring), Karl Kaucki (Karl Kautsky) i Plehanov; drugu grupu autora, koji deluju već u izmenjenoj "međunarodnoj klimi kapitalističkog sveta 6· sačinjavaju Lenjin, Roza Luksemburg (Rosa Luxemburg), Rudolf Hilferding, Lav Trocki, Oto Bauer (Otto Bauer), Evgenij Preobraženskii Nikolaj Buharin". Naglašavajući da svi ovi autori potiču iz porodica koje su pripadale različitim slojevima vladajuće klase i da su svi bili istovremeno i teoretičari i rukovodioci političkih partija radničke klase, Anderson pokazuje kako druga grupa autora, koja nosi "klasičnu tradiciju", izražava pomeranje "geografske osovine ove marksističke kulture prema istočnoj i centralnoj Evropi" 7 • Njihovu teorijsku delatnost bitno karakteriše temat-

s Perry Anderson, Consideration on Western Marxism, p. 7. 7 Ibid., p. 7.

ll

ska orijentacija ka političkoj ekonomiji i političkoj teoriji marksizma. "Očigledna transformacija kapitalistič­ kog načina proizvodnje, koju je proizvela monopolizacija i imperijalizam, zahtevala je odgovarajuće ekonomske analize i objašnjenja"s "Prvih petnaestak godina ovog veka donose zbog toga veliki procvat marksističke ekonomske misli u Nemačkoj, Austriji i Rusiji". 9 Anderson u prilog te tvrdnje navodi sledeća dela: Agrarno pitanje (1899) Karla Kauckog, Razvitak kapitalizma u Rusiji (1893) V. I. Lenjina, Finansijski kapital (1910) Rudolfa Hilferdinga, Akumulacija kapitala (1913) Roze Luksemburg, Imperijalizam i svetska ekonomija (1915) N. Buharina i Imperijalizam - najviši stadij kapitalizma (1916) V. L Lenjina. "U isto vreme"- nastavlja Anderson- "po prvi put se i to meteorski pojavila marksistička politička teorija" koja je proizašla "iz brzog razvoja radničkih partija u centralnoj Evropi i burnog rasta narodnih pobuna protiv ancien regimes u istočnoj Evropi." 10 Anderson u prilog toga navodi sledeća dela: šta da se radi, Korak napred dva koraka nazad, Dve taktike socijalne demokracije, Pouke Moskovskog ustanka, Agrarni program niske socijal-demokratije i Pravo naroda na samoupravljanj('! Lenjina; Reforma ili revolucija Roze Luksemburg; Rezultati i očekivanja (1905) Trockoga, za čije delo kaže da predstavlja "prvu strateško- političku analizu P.čenog u rečenici: · Svest nikad ne može biti ništa drugo do svesno biv~tvovanje, a bivstvovanje ljudi je stvarni proces njihovog života."23 Načelo jedinstva teorije i prakse utemeljeno u tezi jedinstva bitka i svesti podrazumeva da ,,nije dovoljno da misao stremi ozbiljenju", nego da i sama zbiljnost mora stremiti ka misli" 24 . Drugim reči­ ~a: jedinstvo teorije i prakse ne izražava samointenciju teorije nego i intencije prakse, tako da ne samo što određena teorija omogućuje određenu praksu nego i određena praksa produkuje sebi primerenu teoriju. Zato što načelo jedinstva marksističke teorije i prakse ne shvata u njegovoj utemeljenosti u tezi jedinstva bitka i svesti, Anderson u elaboracijama u svojoj knjizi izgleda gubi iz vida da se 'jedinstvo marksističke teorije i prakse, upravo s obzirom na samu praksu može ostvarivati u istorijskim oblicima koji imaju veoma različito značenje i implikacije u razvoju marksističke teorije i razvoju radničkog pokreta. Naime, istorija marksizma, radničkog pokreta i socijalizma pokazala je- da i nerevolucionarne situacije, odnosno nerevolucionarne (oportunističke, reformističke, pa i konzervativne) prakse, prilagođujući marksističku teoriju svojim potrebama, produkuju sebi primerenu teoriju i tako ostvaruju odgovarajuće jedinstvo teorije i prakse. Jedan od prvih koji je to teorijski uverljivo isticao i istorijski argumentovao bioje Karl Korš u analizama marksizma II internacionale u knjizi Marksizam i filozofija Uoš davne 1923. godine). Anderson ističe da je u Staljinovoj epohi došlo do "kraha teorije i prakse" 25 , pa čak to definiše kao 23

24 25

K. Marx, F. Engels, Dela, tom 6, izd. "Prosveta", str. 23. K. Marx, F. Engels, Dela, tom 3, izd. "Prosveta", str. ~57.

Perry Anderson, Consideration on Western Marxtsm,

str. 103.

23

"strukturah;w razilaženje teorije i prakse".26 Da li je to tačno? Zar staljinizam, prilagođavajući pojedine teorijske sadržaje marksizma svojim potrebama i stavljajući ih u funkciju posvemašnje ideološke legitimacije svoje prakse i odgovarajuće represivne ideološke indoktrinacije podanika, nije takođe ostvarivao jedinstvo tako preparirane i upotrebljavane teorije i vlastite prakse? Kada je reč o tome, smatramo d'a je Eduard P. Tompson s pravom stavio kritičku objekciju upravo na ~dersonovo definisanje staljinizma kao prekida teorije l prakse, naglašavajući bitnu povezanost staljinističke prakse i teorije.27 . U istorijskim situacijama kada se jedinstvo teorije i prakse ostvaruje kao jedinstvo jedne nerevolucionarne, konzervativne, pa i kontrarevolucionarne prakse s~ sebi,~rime:.eno~. mar~sističkom (upravo "marksistickom ) teonJom Ih u situacijama koje bitno karakte-. ri.~~ odsustvo. in~enzivnijih klasnih borbi i iole značaj­ niJih revoluciOnarnih mogućnosti, nastojanja da se očuva revolucionarni smisao marksističke teorije mogu, u stvari, biti koliko-toliko uspešna, ukoliko se real.izu~u n~~uprot empirijskoj praksi. Istina, a to potvrđuJe .IstonJsko iskustvo, to se plaća povlačenjem marksizma n~ područje apstraktnog teorijskog diskursa, na područje filozofije. Herbert Makuze je tu u pra~~· ~ada ističe: "Odvajanjem teorije od prakse, filozofiJa Je postala utočištem 'istorijske teorije' prihvatajući se toga da u medijumu apstraktnog mišljenja čuva rješenje čovjekovog problema."2a

.~stina je, takođe, da se ovim povlačenjem u spekulaciJU, odnosno svojevrsnom redukcijom stvaralačkog 26 !bid, str. 92. 27 Eduard P. Thompson, The Poverty of Theory Merlin Press, London, 1978. p. 374. ' ,

H~rbert Marcuse, Um i revolucija, izd. "Veselin Maslesa , SaraJevo, 1966. str. 285. 28

v

..

24

marksizma na filozofiju, gubi celina marksističkog sadržaja, a pre svega njegova istorijska usmerenost ka promeni sveta (naime, ta intencionalnost postaje apstraktno humanistička pozicija, čija delotvornost se, u najboljem slučaju, može pokazati u kritici ideologije). Međutim, valja naglasiti da to nije pratilo samo zapadni marksizam, nego j onaj marksizam koji Anderson naziva "klasičnom tradicijom". Dovoljno je samo podsetiti se nastojanja marksističke ortodoksije na prelazu XIX u XX vek da, nasuprot revizionizmu, u jednoj nerevolucionarnoj istorijskoj situaciji sačuva revolucionarnu "čistotu" Marksove misli; neuspeh tog pokušaja pokazuje ne samo stvaralaštvo Plehanova i Kauckog nego i Lukačeva redukcija marksizma na metod (u eseju "šta je ortodoksni marksizam"). Pa ipak, nastojanje da se svesnim prekidom sa nerevolucionarnom, konzervativnom praksom očuva humanistička suština Marksove misli, nekad uspeva u tome makar i po cenu jednostranosti, pa makar i po cenu da kritika ne uspeva da uk~že na puteve izlaska (iz postojeće nepovoljne situacije), da teorijski utemelji strategiju moguće revolucionarne akcije. Uostalom -zapitajmo se: Zar zapadni marksizam dvadesetih i t~i­ desetih godina (uključujući i frankfurtovce) nije bio bliži Marksu od tada vladajuće staljinističke teorije? b) Anderson, čini se, vrši još jednu redukciju nače­ la jedinstva (marksističke) teorije i (radničke i socijalističke) prakse. U elaboracijama u njegovoj knjizi Razmatranja o zapadnom marksizmu praksa se najčešće reducira na političku praksu i, još više, na praksu politič­ kih partija, pa muje otuda primarni kriterijum za jedinstvo teorije i prakse da li su marksistički teoretičari istovremeno i politički aktivisti, upravo aktivni sudionici u delovanju političkih partija radničke klase. Istorija marksizma, radničkog pokreta i socijalizma pokazuje da su izražavajući klasne interese i revolucio-

25

narna stremljenja proletarijata praksu teorijski istraživali i marksisti koji nisu (bar uvek) to svoje stvaralaštvo razvijali unutar političkih partija radničke klase. Jedinstvo marksističke teorije i radničke, revolucionarne, emancipatorske pra!