Przetrwać nad Wartą (1815-1914) [PDF]

Zitiervorschau

Witold ]akóbczyk

Przetrwać

nad Wartą 1815-1914

Dzieje narodu i państwa polskiego tom III pod redakcją naukową : prof. dr. hab. Józefa Buszki prof. dr. hab. Andrzeja Garlickiego

TREść: Pie1WSze próby "organicznikowskie" Ożywienie yv latach 1848-1849 lata kryzysowe, kontynuacja i nowe inicjatywy Biblioteki ludowe Kółka rolnicze włościańskie Towarzystwa przemysłowe i pokrewne "Ruch ludowy"i wiece Stowarzyszenia śpiewacze Ruch Sokołów Katolickie towarzystwa robotnicze i pokrewne Więzi i symbole ogólnonarodowe Ciosy pruskie i kontry polskie Konkluzje

Dorychczas ukazały się zeszyry: l-l 1- Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków 1-4 KOlejnik, Cedynia, NIemcza, Głogów 1-5 T. Jasiński, Przerwany bejnal

Redaktor: Aleksandra Belerska Redaktor techniczny: Renata Łukiewicz Opracowanie merytoryczne map: Witold Jakóbczyk Zdjęcia ze zbiorów: MWP, MN Poznań, Biblioteka UJ, Archiwum KAW Wykorzystano równiez ilustracje z: ..Przewodnik Katolicki" 1913, "Tygodnik Ilustrowany" 1899, "Księga Jubileuszowa Dziennika Poznań­ skiego" 1909, ,,Księga Jubileuszowa Towarzystwa Przemysłowego", "Praca" 1913, oraz z książek wymienionych we wskazówkach bibliograficznych, a takZe zdjęcia pochodzące z prywatnych zbiorów Autora

Autorzy reprodukcji: A Bodytko, J. Maliszewski, S. Kusza, Z. Górna, J. Poprawski, B. Drzewiecka, Z. Ratajczak Korekta: Jadwiga Wójcik C Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza 1989 Krajowa Agencja Wydawnicza RSW "Prasa-Książka-Ruch" Warszawa 1989

1·6 A Jureczko, Testament Krzywoustego 1·15 F. Kiry\łA'4"( ~ . . . . . . ~~ ...

""._- ~:

ł

·."c ............

~~.u.

« + _ ,,",,, "'.-......, ) "'• ... r.!o"", .. ,. ._;,_.~ .. _.

.... .

Poznańskiego

~_A (>to ........ *,(:Io

... ~

.. .... ., u__

Hipolit Cegielski (1815- 1868), przemysłowiec, dzia· Fotografia

łacz społeczno-kułruraJny.

23

Lata kryzysowe, kontynuaqa i nowe inicjatywy

nowoczesnej cywilizacji europejskiej, wespół z innymi narodami, które uzyskały swą pozycję "oświatą i pracą". Przekonywał , że nie wystarczy dbać o swój prywatny materialny interes, ale że należy brać czynny udzial w różnych pracach społecznych . Działalność CTG wznowiono w okresie nowych wydarzeń politycznych w Prusach, gdyż po wojnie prusko-austriackiej (1866) powstał Związek Północnoniemiecki pod egidą Prus. Wielkie Księstwo Poznańskie i Pomorze Gdańskie (tzw. Prusy Zachodnie) automatycznie wcielono do owego Związku . Polacy działający w Kole Polskim ostro zaprotestowali w sejmie prze· ciw temu wcieleniu. Oczywiście skończyło się tylko na prote· stach. W nowej sYtuacji politycznej liberalowie, skupieni wokół "Dziennika Poznańskiego" , zaczęli wysuwać program długofa­ lowej dzialalności mającej na celu rozbudzić w masach ludowych ducha narodowego, szerzyć oświatę, aby bronić się przed przenikaniem obcego elementu i rozszerzyć polski stan posiadania ziemi. Podjęto w związku z tym szeroko zakrojoną akcję organizacji różnorodnych stowarzyszeń lub instytucji. Na ła­ mach "Dziennika" postulowano: " [... ] Dzisiaj mają dla nas: organizacje oświaty ludowej, zakładanie czytelni i szkółek, podniesienie dobrobytu moralnego i materialnego ludowego,

bądź szewcem, krawcem, stolarzem, inżynierem , doktorem [.. .] czym tylko chcesz, ale bądź w swym fachu skończonym [wyuczonym] ." Nad umysłową strawą dla ludu czuwała także władza koś­ cielna. Nowy arcybiskup gnieźnieńsko-poznański ks. Mieczysław Ledóchowski, już w 1867 roku wydal okólnik dla księży, którzy założyli i opiekowali się biblioteczkami ludowymi, w ramach dawnej inicjatywy Towarzystwa św. Wincentego a'Paulo, aby przeprowadzili staranną kontrolę tych książek i zatrzymali tylko te, które miały już kościelną, oficjalną aprobatę. Nowy arcybiskup, tak dalece był lojalny wobec Prus, że nie tylko zakazywał śpiewania w kościołach pieśni narodowo-religijnych, nie tylko polecał księżom odsunięcie się od życia politycznego Księstwa , ale nawet zakazał udzialu w akcjach oświatowych .

stokroć więcej wartości, dają stokroć więcej rękojmi przyszłości ,

aniżeli stowarzyszenia polityczne [... ] nam nie potrzeba pojęć [... ] nam potrzeba pracy i do niej przede wszystkim zwrócił się naród [... ]." Tym samym ziemianie chcieli zachować swoje cał­

kowite kierownictwo ideowopolityczne, pod hasłem "jedności narodowej" przeciw germanizacji, zwłaszcza w późniejszych latafh. W owych latach kontynuowało stypendialną dzialalność znane nam już Towarzystwo Naukowej Pomocy dla zdolnej, a ubogiej młodzieży, dostarczające społeczeństwu tak potrzebnej inteligencji z wyższym wykształceniem . Jego wiceprezes Cegielski na walnym zebraniu, tak formułował oczekiwania te j instytucji od młodzieży: [... ] Chcemy wspólnymi siłami wychowywać młodzież jakoby modelową na pożytek kraju, a chcemy ją mieć wzorową w moraln ośc i , w cnotach publicznych i prywatnych, w naukach i umiejętnościach , urzędach i zawodach prywatnych, w rolnictwie zarówno jak w przemyśle, chcemy więc w niej mieć obywateli, prawych, światłych , pracowitych i krajowi pod każdym względem pożytecznych [ .. .]. wzorową,

Już wchodzili w życie stypendyści Towarzystwa po studiach : lekarze, adwokaci, księża , kupcy, rzemieślnicy oraz nauczyciele szkół ludowych i gimnazjów. Powstawały też nowe stowarzyszenia drobnomieszczańskie tak zwane przemysłowe, obejmujące rzemieślników i kupców polskich. Przed 1870 rokiem założono je w Buku, Gnieźni e , Żninie , Miłosławiu, Kórniku, Ostrowie, Ostrzeszowie, Koźmini e i Książu. Ich prezesami była przeważnie inteligencja świecka lub duchowna. Wszystkie dzialały podobnie, kładąc nacisk na dokształcanie zawodowe i ogólne w języku ojczystym, ale nie zaniedbywały wspólnych rozrywek o charakterze artystycznym. Wielu drobnych kupców lub rzemieślników słabo pisało po polsku, więc organizowano dla nich specjalne kursy, zaopatrywano swe biblioteczki w odpowiednie pomoce oraz podręczniki lub instrukcje zawodowe. Gdzieniegdzie abonowano czasopisma zawodowe, nawet z Królestwa lub Galicji. W prasie stawiano za wzór Czechów, powoływano się też na popularną w całej Polsce głośną księgę Józefa Supińskiego Szkoła polska gospodarstwa społecznego. W apelach prasowych czytamy: "Otóż

Pomnik Adama Mickiewicza dłuta w. Oleszczyńskiego

Przetrwać

nad

Wartą

24

1815-1914 Lokomobila wyprodukowana w Cegielskiego

Plug polski koleśny z Cegielskiego

żelazną okładziną

wyprodukowany w

zakładach

Hipolita

zakładach

Hipolita

25

Biblioteki ludowe

Zwycięstwo niemieckie nad Francją i utworzenie rozszerzonych "wielkich Prus" pod nazwą Cesarstwa Niemieckiego (Rzeszy - Reich) miało dla Polaków ważne następstwa. Zjednoczenie Niemiec pociągnęło za sobą kilka lat wpływów partii narodowo-libe ralnej, która na fali sukcesów stawała się coraz bardziej nacjonalistyczna, cbraz mniej liberalna. Ona to wsparła Ottona Bismarcka w walce o podporządkowanie Kościoła pań­ stwu; ona podjęła od roku 1873 nową politykę szkolną, polegającą na stopniowej germanizacji szkolnictwa średniego, a potem powszechnego, sprzecznej z elementarnymi zasadami dydaktyki i naturalnym prawem dzieci do nauki w ojczystym języku . Miało to doprowadz ić do zgermanizowania młodych pokoleń .

Niemiecki

język

nauczania

Naczelny Prezes p. Guenther wydał [... ] pod dniem 27 października r.b. [1873] [...] nowe postanowienia pod względem języka niemieckiego jako wykładowego w szkołach elementarnych Ks. Poznańskiego, do których

w.

dzieci polskie uczęszczają. Postanowienia te brzmią : 1. We wszystkich przedmiotach nauki, z wyjątkiem religii i śpiewu kościelnego, językiem wykładowym jest język niemiecki. Języka polskiego o tyle przy tym używać wolno, o ile niezbędnym jest do zrozumienia przedmiotu

niemiecki, na co powstał między posłami grzmiący i przeciągły śmiech . Minister jeszcze więcej rozdrażniony [wyjaśnił ], że zmieniono tylko tam, gdzie Niemcom trudno wymówić polską nazwę i gdzie się gminy zgodziły na to. Sekundował mu w tym poseł Wehr [znany nacjonalista, czlonek partii narodowo· liberalnej] z Prus Zachodnich [... ] ("Orędownik" , 1878, nr 11 , w : Wielkopolska 1851 - 1914... , s. 151) Gdy polscy poslowie w sejmie pruskim energicznie i stanowczo występował i przeciw wszelkiej dyskryminacji Polaków, premier Bismarck publicznie głosił , że tylko polska szlachta i kłer buntu"ją lud , który jest lojalny wobec władzy, że posłowie nie repreze ntują ludu, a tylko swoją kłasę. W takiej sytuacji polscy przywódcy podejmowali wiele dalekosiężnych inicjatyw ośw i atowych , kulturałnych i samopomocowych, aby uzupełnić luki w nauce pruskiej szkoły, zwłaszcza w czytaniu i pisaniu po polsku, znaj om ośc i historii i geografii oraz tradycji kultury ojczystej. Przeważnie te cele łączyły się z dokształca ­ niem zawodowym, aby ludność polska mogła skutecznie konkurować gospodarczo z niemiecką.

wykładanego.

Otto von Bismarck (1815- 1898), premier i pierwszy kanclerz Rzeszy. FOlOgtafia z

2. Religia i śpiew kościelny wykładane będą dzieciom połskim w ich języku ojczystym. Jeżeli jednakże dzieci te w niemieckim języku tak dałeko postąpiły, że i niemiecki wykład rozumieją, natenczas nałeży język ten za pozwoleniem regencji i w tych przedmiotach wprowadzić jako język wykładowy w średnich i wyższych oddziałach

1896 r.

[ ... ]

3. Język polski pozostaje przedmiotem nauki dla dzieci polskich ; regencja może jednakże w danym razie postąpić odwrotnie [...] Dla języka polskiego przeznaczone godziny nałeży przełożyć na koniec nauki przed- i popołudniowej .. ("Orędownik", 1873, nr 104, w: Wielkopolska 1851-1914... , s. 143) Od 1876 roku odebrano Polakom prawo używania swego w administracji i sądach , co było niezwykłe uciążliwe dla szerokich rzesz ludności . Zmieniano też stare polskie nazwy geograficzne na niemieckie. języka

Germanizacja nazw miejscowych We wtorek [22 I 1878] skarżył się poseł p. Wierzbiński w sejmie na to, że w Księstwie i Prusach Zachodnich [... ] zamieniono kilkaset starych polskich nazw wsi i miast na niemieckie i narażano przez to ludność polską na wiele strat i niedogodności. Minister Friedenthał odpowiedział w sposób rozdrażniony, że poseł przesadza, bo w ciągu trzech lat przezwano "tylko 200 osad" na

Przetrwać

nad

Wartą

26

1815-1914

Nawiązując do dyskusji prasowej nad sprawą bibliotek powszechnych, grono liberałów poznańskich skupionych wokół "Dziennika Poznańskiego", po odpowiednim przygotowaniu doprowadziło w styczniu 1872 roku do założenia Towarzystwa Oświaty Ludowej. PieIWSze publiczne zgromadzenie odbyło się 21 lutego 1872 roku. W opublikowanej odezwie wraz z projektem statutu, wyłuszczono główny cel tej instytucji:

I. Cel i prace Towarzystwa

1. Celem Towarzystwa jest szerzenie oświaty pomiędzy ludem w języku polskim. 2. Cel ten ma być osiągnięty: a) przez zakładanie bibliotek łudowych oraz przez wspieranie wydawnictw ludowych, b) przez kolportowanie książek i obrazków po jak najtańszych cenach, c) przez zakładanie i wspieranie ochronek po wsiach i miastach [... j III. Fundusze Towarzystwa 19. Fundusze Towarzystwa zbierają się : a) z regularnych składek członków, b) z sprzedaży pism i obrazków, c) z darów lub składek jednorazowych. (Wielkopolska 1851-1914..., s. 297- 298)

Odezwa inicjatorów Towarzystwa Oświaty Ludowej Rodacy! Wszystkie usiłowania około odrodzenia naszego będą bezowocne, jeśli nie postaramy się rozszerzyć światła pomiędzy wszystkie nasze warstwy, jeżeli nie postaramy się o podniesienie całego społeczeństwa do świadomości obywatelskich obowiązków. Cel ten osiągnąć możemy tylko szerząc oświatę pomiędzy ludem, który z dobrodziejstw jej dotąd najmniej korzystał [ .. . j Poznań , dnia 6 lutego 1872 ( Wielkopolska 1851-1914... , s. 2%- 297)

Rozbudowa organizacyjna była niezmiernie utrudniona, nauczycielom i urzędnikom państwowym i samorządowym , należenie do polskich stowarzyszeń . Również arcybiskup Ledóchowski zakazał księżom udziału w tej inicjatywie. Także pewna część ziemian z kręgu ultramontańskiego (ultramontanizm - stawianie interesów Kościoła ponad na-

gdyż władze zakazały

Ruch uliczny na Starym Rynku w Poznaniu, poł. XIX w. Fragment. Ut. wg rys. J. Fretera

Biblioteki ludowe

27 Współczesna satyra na walkę ultramontan6w z IiberaJami. lit. M. Jaroczyńskiego

Plac

Sw. Piotra z

kościołem ewangelickim

Sw. Piotra, pol. XIX w. lit.

wg rys. G. Taubena

Przetrwać

nad

rodowymi ) nie

Wartą

1815-1914

28

pąparła, tak

potrzebnej akcji. Towarzystwo zapruski. Główny wysiłek biblioteczek ludowych i wspieranie wszelkich odpowiednich wydawnictw popularnych. Ponadto brano pod uwagę kolportaż książek i obrazków narodowych. a wreszcie zakładanie ochronek we wsiach i miasteczkach. Działałność Towarzystwa wspierana była doŚĆ intensywną propagandą "Dziennika Poznańskiego ". Specjalna komisja wybrała 128 tytułów książek do zakupu. ·Z wielkim wysiłkiem zdobyto w pierwszym roku około 800 członków. a po kilku łatach wzrosła ich liczba do około 2800. Dzięki usilnej propagandzie prasowej zdolano uzyskać . po stworzeniu sieci komitetów powiatowych. około 12 tys. talarów. Po kilku latach wytrwałych starań niewielkiej grupy entuzjastów. zdołano założyć 50 nowych biblioteczek w Poznańskiem. 63 na Pomorzu Gdańskim . 3 na Mazurach i na Pomorzu Zachodnim. W 1875 roku rozesłano 4347 książek dla % biblioteczek wiejskich i 8 miejskich. Ponadto rozesłano 280 obrazów religijnych i 160 - historycznych. Centralna składnica w Poznaniu w 1873 roku liczyła około 4 tys. tomów. Na dorocznym walnym zebraniu w lutym 1877 roku doszło do ko mpromisu między liberalami a ultramontanami. w sytuacji mierzało objąć działaniem cały zabór skierowano na zakładanie parafialnych

Kata/ag dziel ludowych . Strona tytułowa

zaostrzenia kursu pruskiego w stosunku do Kościoła katolickiego i mniejszości narodowych. w okresie tak zwanej walki o kulturę. Porozumienie osiągnięto pod wspólnym hasłem obrony "wiary i narodowości" . Głównym wędrownym agitatorem Towarzystwa zostal znany dziennikarz ludowy. redaktor chelmińskiego "Przyjaciela Ludu" Ignacy Danielewski. Zaczęto organizować wiece protestacyjne przeciw dyskryminacji Polaków i kłeru katolickiego. Jesienią 1878 roku Danielewski przemawiał na wiecach w Szamotułach. żninie i Czarnkowie. Te imprezy pilnie śledziła policja. aż w grudniu 1878 roku opieczętowała lokal i akta instytucji ; w miesiąc potem wytoczono proces zarządowi . zarzucając mu organizowanie imprez nie przewidzianych w statucie Towarzystwa. Ponadto rewizje i kontrole książek w bibliotekach pociąg­ nęły za sobą zarzut szerzenia w nich nastrojów opozycyjnych przeciw władzom. Nie tylko ukarano zarząd grzywną. ałe wręcz zawieszono wyrokiem sądowym całą instytucję · Pozostały jednak biblioteczki. działacze i ich doświadczenia. Po dwóch latach. 4 października 1880 roku w Bazarze prawie to sarno grono działaczy powołało do życia nowe stowarzyszenie pod nazwą Towarzystwo Czytelni Ludowych (TCL). Do zarządu wybrano: Mieczysława Łyskowskiego. dr. Stanisława Jerzykowski ego. dr. Bolesława Kapuśc ińskiego. Witolda Skarżyńskiego. Henryka Berendesa i Wiktora Czarneckiego. Celem stowarzyszenia bylo: "Szerzenie pożytecznych . religijne uczucia ludu podnoszących i pouczających książek polskich i zakładanie biblioteczek ludowych". Obejmowano działaniem cały zabór pruski. Geneza Towarzystwa Czytelni Ludowych

KATALOG

DZIEL LUDOWYCH znajdując ; ch , i ~

i ' . \.

~1l,

J. l lr\ • .... ,...... ~~ ·..

".t

i iti

I';~

na

\\

ł..

: kładzi e

s

_ '.

ł' , (I

Gdy w r. 1876 prawo o języku zyskalo sankcję królewską. społeczeństwo polskie postanowiło zdwojonymi siły i niezmordowanym zapałem naprawiać szkody. jakie dla narodowości naszej z prawa tego wynikły. Naród cały odczuł. że najświętsze jego własności . najżywotniejsze po ojcach spuścizny zagrożone zostały w wysokim stopniu i że trzeba koniecznie zwartym szeregiem stanąć do wspólnej obrony języka narodowego. wypartego zupelnie z sądu. urzędu

i szkoły. W tej to myśli [... ) odbyło s ię w Poznaniu d. 11 października 1880 r. zgromadzenie. na którym założono Towarzystwo Czytelni Ludowych. Towarzystwo to [...) wytknęło sobie za cel szerzenie pożytecznych . religijne uczucia ludu podnoszących i pouczających książeczek polskich oraz zakładanie biblioteczek łudowych [... ) Towarzystwo [...) zaczęlo błogi wpływ wywierać na różne warstwy społeczeństwa naszego. dostarczając tysiące dobrych książek polskich. ażeby za pomocą nich ksztalcić umysl. uszlachetnić serce. zapoznawać z dziejami ojczystymi i utrzymać język w czystości [...)

... U.

"I:'WA · K MIESIĘCZNIK L • ŚP ....... ..-.... ..,....,. . ........ ........ .........'.. _......'...

LITERACKO-MUZYCZNY

•

-===::.~

. . . . . u. .....

........ • • • . • UII •

....... . . . .

.....,...,_ . . Ul.

........... ........

Zoli. I _

.......

............ .............

l'",. "" '.... ,Jta . . . .".j .... • • , ) L ł

===:::===:::~~-~-_-..-

g~~~:~~~c~~.~.: ~II ,~", ł I~n

I-'t.... ' cl~

ł.

t

"''' 'l~

..t

"'

~

t,. Tu dak

Po ma ń . Il lica W il. lory i nr. fi .

t

. . z_nwoh niaki c h e n ch

J. Csep:l}'ńsii _ . Dr~gcry. ~: ..t~:.::; i! roz.d. St.1'J Rynek 8. Mlrazylly urtowDr ul. Poludnio .1 J'

Ił(. c< ~