Piramidy i mastaby [PDF]

Zitiervorschau

Piramidy obok sfinksa, ktory zreszt^ tez jest cz?sci$ zespolu sepulkralnego pira­ midy Chefrena, nalezi} do najbardziei charakterystycznych zabytkow starozytnego Egiptu. Byiy one klasycznym typem grobowca krolewskiego w okresie Starego Panstwa, w mniej zas monumentalnej formie, lecz przy zachowaniu ksztaltu zewn?trznego, sluzyly rowniez za pomniki grobowe wiadcom Sredniego Panstwa. Nie sama jednak piramida stanowiia grobowiec faraona. Byia ona tylko glownym akcentem w ukiadzie szeregu budowli, tworzijcych bjcznie jeden zespol architektoniczny. Zanim wyksztaicil si? typ piramidy-grobowca, najstarszymi budowlami sepulkralnymi, w ktorych skiadano zwioki krolow Egiptu, byiy mastaby. Nazwa „mastaba” pochodzi dopiero z czasow arabskich. Ksztalt tych budowli о przekroju ttapezu przypominal Arabom duze lawy (atabskie: mastaba). Starozytni Egipcjanie uwazali, ze zycie doczesne jest tylko krotkim epizodem trwania w jednym z okresow wiecznosci. Dlatego tez do budowy domow, siedzib wielmozow czy palacow krolewskich uzywali materiaiow nietrwalych, przede wszystkim cegly suszonej. Inaczej jednak rzecz si? miala, gdy chodzilo о wznoszenie pomieszczen wiecznego bytowania dla duszy zmarlego. Grobowce dla klas posiadajacych i wladcow wznoszono z kamienia, podobnie jak swi?tynie dla bogow. О trwalosci tych budowli, ktore oparly si? burzom dziejowym i systematycznie dokonywanym zniszczeniom, swiadcz^ do dzis zachowane zabytki.

W Y D A W N IC T W O • A R K A D Y ■W ARSZAW A

PIRAMIDY

I

MASTABY

SZTUKA

I KULTURA

SWIATA

pod redakcjg.

KAZIMIERZA

MICHALOWSKIEGO

teк st

KAZIMIERZ

MICHAtOWSKI

zdj §ci a

ANDRZEJ

DZIEWANOWSKI

STAROZYTNEGO

PI RAM IDY i mastaby

WYDAW NICTWO

• ARKADY

• WARSZAWA

1972

Copyright by • Arkady • 1972 Redaktor R e g i n a J u r e w i c z o w n a Korektor D a n u t a L e w i n s k a Wydawnictwo • A r k a d y • Warszawa 1972 «786/RS» Naklad 9 600 egz. Ark. wyd. 17,2 Ark. druk. 15,25 Papier rotograwiurowy kl. I ll, 120 g, 61 X 86/8 z Fabryki w Kluczach Oddano do skladania w grudniu 1971. Podpisano do druku we wrzesniu 1972 Druk ukonczono w pazdzierniku 1972 Zaklady Graficzne „Dom Slowa Polskiego” w Warszawie Zam. nr 9877 A-86 Cena zl 75.—

Piramidy obok sfinksa, ktory zresztq tez jest cz?sciq zespolu sepulkralnego piramidy Chefrena, nalezq do najbardziej charakterystycznych zabytkow starozytnego Egiptu. Byly one klasycznym typem grobowca krolewskiego w okresie Starego Panstwa, w mniej zas monumentalnej formie, lecz przy zachowaniu ksztaltu zewn?trznego, sluzyly rowniez za pomniki grobowe wladcom Sredniego Panstwa. Zanim jednak wyksztalcil si? typ piramidy-grobowca, najstarszymi budowlami sepulkralnymi, w ktorych skiadano zwioki krolow Egiptu, byly mastaby. Nazwa mastaba pochodzi dopiero z czasow arabskich. Ksztalt tych budowli о ptzekroju trapezu przypominal Arabom duze lawy (arabskie: mastaba). Nie jest to jedyny przypadek, kiedy nazwy zabytkow najbardziej typowych dla kultury starozytnego Egiptu przej?te sq nie z j?zyka egipskiego, ale z terminologii ludow, przybywajqcych na teren Egiptu lub nawiqzujqcych z nim stosunki w czasach pozniejszych. Z j?zyka greckiego na przyklad pochodzi termin obelisk, poniewaz przypominal Grekom ksztalt rozna (ofkMoKog). Ogolnego terminu dla piramid w znaczeniu dzisiejszym tego slowa Egipcjanie nie posiadali. Nazwy piramid wiqzaly si? z imionami wladcow, ktorych wlasnosc stanowily, i opatrzone byly na koncu determinatywem о ksztalcie Д, w transkrypcji: mr. Piramida Cheopsa na przyklad nazywala si? „Horus mieszka w horyzoncie”, Chefrena — „Wielki jest Chefren”, a Mykerinosa — „Boski jest Mykerinos” . Bye moze, greck^ nazw? piramidy nalezy wyprowadzic od egipskiego per-em-as, to jest od terminu na oznaezenie wysokosci piramidy. Najstarsze grobowce krolewskie pochodz^ce z okresu I dynastii budowane byly z cegly suszonej, w ksztalcie mastab, w miejscowosciach Nagada i Abydos w Gornym Egipcie oraz w Sakkara, glownej nekropoli Memfisu, stolicy pierwszych dy­ nastii. W cz?sci nadziemnej znajdowaly si? kaplice i pomieszczenia z zastawsj. grobow^, pod ziemiq. — wlasciwe komory grobowe. Na szczegolnq uwag? zaslugujq pozostalosci dwoch mastab krolewskich w Nagada i w Sakkara, gdyz reprezentujq odmienny typ ksztaltowania fasady. Odkryty w Nagada przez francuskiego uezonego Jacques de Morgan grobowiec z I dynastii odznaczal si? elewacjq zewn?trznq bogato profilowanq wyst?pami, przypominajqeymi fasad? palacu krolewskiego. Natomiast mastaba Andziba w Sakkara, zwana takze mastabq Nebetki, rowniez z I dynastii, posiadala pierwotnie elewacje przedstawiajq.ee z trzech stron konstrukcj? schodowq, czwarta zas byla sci?ta pionowo. W okresie pozniejszym mastaba Nebetki zostala znaeznie rozbudowana, a zewn?trzny jej mur ozdobiono wyst?pami, podobnie jak w mastabie w Nagada. Dzis przyj?to w nauce poglqd, ze takie wlasnie mastaby jak Nebetki byly pierwowzorem i inspirowaly Imhotepa, budowniczego slynnej piramidy schodkowej Dzesera, drugiego wladey III dynastii. Z osiqgni?c Imhotepa, ktory byl kanclerzem i nadwornym architektem Dzesera, zdawano sobie juz spraw? w starozytnym Egip­ cie. W czasach pozniejszych uwazano Imhotepa za wieszczka, patrona nauki i medycyny, a Grecy identyfikowali go z Asklepiosem. Zespol najlepiej zachowanych mastab dynastii tynickich i piramid Starego Panstwa miesci si? na terenie wielkich nekropoli krolewskich na zachodnim brzegu Nilu, na pustyni w rejonie dawnej stolicy Memfis. Nazywamy je dzis od pobliskich wiosek arabskich: Abu Roasz, Giza, Sakkara, Dahszur, Medum. Wszystkie te miejscowosci

lezq. na linii biegn3.ce] wzdluz zachodniego brzegu Nilu, od miejsca, w ktorym rzeka tworzy delt?, w kierunku oazy Fajum — rejonu gdzie powstaly pozniej piramidy Sredniego Panstwa, wydluzaj3.ce obszar budowy wielkich nekropoli krolewskich ku poludniowi. Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przez Anglikow C. Firtha i W. Emery’ego w latach 1932—1956 odkryto w Sakkara czternascie duzych mastab. Zdaniem Emery’ego byly to grobowce krolow I dynastii, takich jak: Ног-Aha, Dzer, krol-w^z Wadzi i krol Udimu. Trudnosc ustalenia, czy w grobach tych byli pochowani krolowie, polega na tym, ze posiadali oni rowniez grobowce w Abydos, со prawda mniejszych rozmiarow, ale podobnej konstrukcji, a nadto, ze przy kilku z nich znaleziono stele krolewskie. Fakt, ze kazdy wladca posiadal dwa grobowce — jeden w Dolnym, a drugi w Gornym Egipcie, wydaje sig zrozumialy. W czasach bowiem nastypuj^cych bezposrednio po unifikacji tradycyjny uklad panowania krola nad dwoma krajami wci^z jeszcze znajdowal swe odbicie w tytulaturze, insygniach wladzy i organizacji administracji paristwowej. Nie mozna jednak z cal^ pewnosciq twierdzic, ze grobowce w Abydos posiadaly charakter cenotafow. Rowniez istnienie na terenie Sakkara dwoch lub trzech mastab przypisywanych temu samemu krolowi

6

nie ulatwia scislego ustalenia wlasciwego miejsca pochowku krola. Lecz jesli nawet odkopane mastaby nie byly krolewskimi grobowcami, to wartosc odkrycia Emery’ego polega na tym, ze odnalezione w nich piecz?cie oraz napisy na zastawach grobowych umozliwiajij. scisle datowanie budowli. W okresie III dynastii nekropola w Sakkara otrzymala nowy, dominuj^cy nad calym zespolem element architektoniczny: slynnq. piramid? schodkow^. Dzesera, wraz z jej okr?giem sepulkralnym. Prace wykopaliskowe prowadzono tam juz od poczqtku XIX wieku. Nowsze badania archeologiczne wvdaj^ si? wskazywac, ze Imhotep wzniosl sw;j. konstrukcj? na starszej mastabie, zbudowanej w tym miejscu dla poprzednika Dzesera, jego starszego brata — faraona Sanachta, ktorego Manethon uwaza za zalozyciela III dynastii. Zachowana do dzis szesciostopniowa piramida Dzesera, z zewn^trznq. okladzing. z blokow wapienia, ktorych resztki znaleziono, to bye moze tylko rdzen olbrzymiej budowli. Nie wiemy bowiem, czy oblicowane stopnie okreslaly ostateezng. form? tej piramidy, czy tez mamy tu do czynienia — podobnie jak pozniej w Medum — z okladzinq. wewn?trzna, gdyz prawdopodobnie projekt nadania tej piramidzie tzw. klasycznego ksztaltu nie zostal zrealizowany. Piramida w trakeie budowy byla kilkakrotnie rozszerzana i ostateeznie zajyla powierzchni? prostokata о bokach 140 m i 118 m, wysokosc piramidy wynosila okolo 60 metrow. Pierwotne wejscie do piramidy po jej polnocnej stronie prowadzilo schodami w dol. Drugie wejscie znajdowalo si? w podlodze swiatyni grobowej, przylegaj^cej do piramidy rowniez od strony polnocnej. Przy jej wschodniej scianie wznosil si? serdab, zbudowany z wapiennych blokow, zblizonych wymiarami do blokow okladziny piramidy; w serdabie znaleziono statu? sicdzacego krola (dzis w muzeum w Kairze). Komora grobowa usytuowana byla pod pierwotnq mastaby mniej wi?cej posrodku, a wi?c na poludnie od centrum pozniej szej piramidy. Samo wn?trze

7

Grobowiec w Nagada. I dynastia. Rekonstrukcja

I ura Massara

Medinet el-Fajum

Ю

20 Km

Rejon memficki i fajumski

©

. Redzedel ▲ \\ Abu Roasz

Piramidy i nekropola w Dahszur

Snofru ^ (piramida poinocna) ^ Amenemhat II \ Snofru t (piramida romboidalna)

Dahszur

Nekropole w rejonie Memfis

Rozwoj piramidy w okresie Starego Panstwa. Wedhig Grinsella

grobu, z czerwonego granitu, zawieralo bye moze drewniany sarkofag. Na wschod od tej komory odkryto dwa pomieszczenia о scianach wylozonych wspanialymi niebieskimi plytkami fajansowymi, z ktorych cz?sc nalezy dzis do zbiorow muzeum w Kairze. Pod piramidq. natrafiono na podziemne galerie z dwoma sarkofagami alabastrowymi; znaleziono tam rowniez okolo 30 000 kamiennych naezyn — wsrod nich wiele rozbitych wskutek zawalenia si? stropu korytarza. Caly kompleks sepulkralny piramidy Dzesera miescii si? na powierzchni о bokach diugosci okoio 550 m oraz 280 m i otoezony by} murem z wyst?pami, wysokosci

10

11

okolo 10,5 m, imituj^cym mur fortecy. Procz wlasciwego wejscia od strony wschodniej, istnialo jeszcze trzynascie falszywych, tzw. slepych. Na poludnie od piramidy Dzesera odkryto budowly о takim samym ukladzie komor grobowych; byla to bye moze w swym pierwotnym zalozeniu tzw. piramida satelitarna. Jej sciany zewnytrzne zwienczal fryz z kobr. W obrybie okrygu sepulkralnego znajdowalsiy tez zespol kaplicposwiyconychswiytu jubileuszu krolewskiego (egipskie: Heb-sed). Mialy one charakterystyczne, lukowate dachy, wsparte na wyrobionych w scianie polkolumnach. Те kanelurowane polkolumny nie posiadaly kapiteli, zdobily je natomiast u samej gory opadaj^ce po bokach, wymodelowane w kamieniu liscie. Imhotep umial w genialny sposob przetworzyc w kamieniu formy charakterystyczne dla pierwotnej, ceglano-trzcinowej architektury. Kolumny wkomponowane w filary glownego korytarza, ktory prowadzil od wejscia do sanktuarium, majq zlobienia przywodzqce na mysl, na pierwszy rzut oka, kanelury kolumny jonskiej. Stanowi^ one jednak monumentaln^. transpozycjy wi^zek trzeiny w wysokie elementy architektury kamiennej. Inne zas polkolumny, zdobi^ce sciany, zwienezone s^ kapitelami w ksztalcie otwartych kielichow papirusu. Sam w^tek muru, zlozony z regularnych, podluznych, nieduzyeh blokow wapienia, przypomina sposob ukladania cegiel. Architektura Imhotepa, nowe i tworeze osi^gniycie artystyezne, nie pozbawiona jest tez i cech ujemnych. Na przyklad poslugiwanie siy elementami, ktorych formy nie tlumaczyly siy w kamieniu, poniewaz wynikaly z rodzaju uzywanego poprzednio budulca — cegly, trzeiny i drewna — dowodzi, ze nie uwzglydniano rzeezy talc istotnej jak tworzywo. Od przeszlo 30 lat monumentalny zespol budowli Imhotepa jest przedmiotem konserwacji i czysciowej rekonstrukcji; z ramienia egipskiego Departamentu Starozytnosci prace te prowadzi architekt francuski Jean-Philippe Lauer. Najwspanialszy zespol piramid krolewskich IV dynastii polozony jest w miejscowosci Giza. Nekropoly ty Egipcjanie okreslali terminem a =^.A i r-gs-hr — ,,na stoku wysokosci”. Trzy slynne piramidy w Giza: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa przedstawiajg. najbardziej klasyczne rozwi^zanie tego typu budowli. Architekci wykorzystali tu w calej pelni wartosci konstrukcyjne i dekoracyjne kamienia — nowego materialu wprowadzonego do budownictwa monumentalnego. Rodowod tych piramid bierze pocz^tek w koncepcji Imhotepa i wiedzie poprzez wielokrotnie przebudowywan^. piramidy w Medum, nalez^c^ do Snofru, pierwszego faraona IV dynastii (lub jego ojea Huni). Wielkq piramidy Cheopsa byd^ pozniej Grecy uwazali za jeden z cudow swiata. Krol Snofru posiadal jeszcze dwie piramidy w Dahszur, miejscowosci lez^cej na polu­ dnie od Sakkara. Swiadcz^ о tym zachowane inskrypeje na obydwu tych budowlach. Nie wiemy jednak, dlaczego wladca ten lcazal wzniesc jesli nie trzy, to w kazdym razie dwie piramidy. Zastanawiac moze fakt, ze za panowania tego wlasnie faraona wyksztalcila siy ostateezna, geometryczna forma piramidy. Так zwana bowiem pira­ mida romboidalna Snofru stanowi etap posredni miydzy mas tab;}, zwienezong. pira­ mida a wlasciwym jej ksztaltem, jaki posiada tzw. polnocny grobowiec tego faraona. Nachylenie scian grobowca jest jeszcze zbyt lagodne w porownaniu z nachyleniem

w „klasycznym” typie piramidy: wynosi 43° 36' 11", podczas gdy w piramidach IV dynastii biegnie ono bardziej stromo: w piramidzie Cheopsa wynosi 51° 52', Chefrena — 52° 20', Mykerinosa — 51°. Nalezy przy tym zwrocic uwag? na okolicznosc, ze poczynaj^c od piramidy polnocnej w Dahszur, budowle te przybierajq. ksztalt coraz bardziej smukly; juz za VI dynastii w Sakkara k^t nachylenia scian wynosi 65° (piramidy Teti i Pepi II) — jest to forma niezwykle strzelista; w epoce meroickiej piramidy maj^. ksztalt wysokiego ostroslupa. Gdy mowa о piramidzie egipskiej, czytelnik lub turysta ma na mysli zwykle piramid? Cheopsa. Jest ona niewatpliwie najwi?ksza i najbardziej monumentalna, a jej doskonale proporcje wynikaj^. z precyzyjnych obliczen matematycznych. Wysokosc tej piramidy wynosila 146,59 m, dlugosc kazdego boku— okolo 230,35 m; do jej budowy zuzyto 2 590 000 m3 kamienia, spi?trzonego na powierzchni okolo 54 000 m2. Jej zewn?trzna okladzina byla prawdopodobnie powleczona zaprawq. i stqd nazwa arabska: „piramida malowana” . Wokol wielkiej piramidy Cheopsa powstala cala literatura, ktor^ cz?sto trudno nazwac naukowg.. Autorzy wielu ksi^zek i rozpraw w liczbach wyznaczaj^cych pro­ porcje tej budowli staraj^. si? dopatrzyc tresci mistycZnych. Wielka Piramida bylaby wi?c dzielem cywilizacji przybylej z Atlantydy, a dopiero pozniej zamieniono jq, na grab Cheopsa. Wiele nieporozumieri powoduje uklad jej wewn?trznych korytarzy i tak zwanej glownej komory krolewskiej, z pustym sarkofagiem. Z komory tej, jak wiadomo, prowadzi ukosny szyb — kanal wentylacyjny — na zewnqrrz, a nad ni^ znajduje si? kilka pustych pomieszczen, skonstruowanych w celu zmniejszenia ogromu cisnienia wielkiej masy kamieni. Bold podstawy piramidy lezqcej na 30 rownolezniku wytyczone bvly wedlug czterech stron swiata, jednakze wskutek

Zespoi grobowy-piramidy. Giza. Stare Panstwo. Rekonstrukcja

12

■о|П :

20 30 40 50 m Przekroj polnocno-poludniowy piramidy Cheopsa. Rekonstrukcja. Wedlug W. Kozinskiego 1. Piramida wg III projektu 2. Piramida wg I projektu 3. Maksymalny poziom Nilu 4. Normalny poziom Nilu

13

zjawiska precesji polozenie podstawy nie odpowiada dzis juz tak dokladnie owym kierunkom. Wydawaloby si?, ze do interpretacji zabytku tak znanego i bgd^cego przedmiotem tylu obserwacji, studio w i rozpraw trudno by bylo dorzucic cos nowego, a jeszcze trudniej wyjasnic niektore, zaobserwowane juz dawniej szczegoly w sposob, ktory tlumaczylby logicznie i wiqzal w calosc pewne dotychczas pomijane elementy, dajqce asumpt do dowolnych, cz?sto ezoterycznych pogl^dow. О wyjasnienie tych ,,tajemniczych” elementow Wielkiej Piramidy pokusil si? ostatnio jeden z moich wspolpracownikow, dzis juz nie zyj^cy polski architekt i geolog, doc. Wieslaw Kozinski, ktory dluzszy czas przebywal na wykopaliskach polskich w dolinie Nilu. Zastanawiaj^c si? nad organizacj^ pracy przy budowie piramid, wyszedl on z zalozenia na wskros nowoczesnego, a mianowicie, ze tak skomplikowany problem techniczno-organizacyjny wymagal ustalenia zawczasu bardzo scislego harmonogramu pracy. Dokonanie takiego przedsi?wzi?cia moglo wi?c bye powierzone tylko — uzywaj^c terminologii wspolczesnej — wyspeejalizowanemu ,,przedsi?biorstwu paristwowemu”. Kozinski przypuszcza, ze takie ,,przedsi?biorstwo” musialo powstac juz w okresie III dynastii, bye moze w zwi^zku ze wznoszeniem piramidy Dzesera. I ono wlasnie, zanim przystqpilo do budowy piramidy Cheopsa, mialo juz za sobq. realizacj? piramid Snofru w Medum i Dahszur, Budowa Wielkiej Piramidy miala trw ac— wedlug przekazu Herodota (Dzieje, II, 124) — 30 lat, z tego 10 lat zaj?la budowa drogi (rampy) do transportu budulca, a 20 lat wznoszono sam^ piramid?. Zatrudnionych przy tej pracy mialo bye 100 tysi?cy ludzi przez trzy n1iesi3.ee w roku. Otoz szczegolowe wyliczenia, oparte na ilosci budulca, opracowaniu blokow okladziny, rozmieszczeniu ekip roboezyeh itp., wykazuj^ slusznosc przekazow Herodota; со wi?cej: gdybysmy dzis ustalali zaloze-

nia programowe takiej budowli w oparciu о osi^gnigcia cybernetyki, doszlibysmy do takiego wlasnie optymalnego dla realizacji przedsi?wzi?cia rozwi^zania. Jednakze budowa wymagajqca tak duzej koncentracji sil roboczych i rozci^gni?cia jej w czasie na 20—30 lat nie mogla przebiegac bez pewnych zmian i odchylen od pierwotnego projektu, ktore musialy wynikn^c w czasie trwania prac. Nalezy bowiem pamiytac о tym, ze piramida Cheopsa jest pierwsz^ w calosci ukonczona piramidq, dajg.c^ w nachyleniu k^ta scian najbardziej prawidiowe rozwi^zanie konstrukcji, odpowiadaj^cej temu typowi architektury. Wieslaw Kozinski przypuszczal, ze realizacja takiej budowy nie mogla bye oparta wylg.cznie na planach i rysunkach, ale w czasie robot musiano si? poslugiwac rowniez makietq, podobnie jak si? to obecnie cz?sto praktykuje przy duzyeh budowlach. Nie waha si? on zasugerowac tutaj czegos, со u kazdego z egiptologow musi wywolac poczatkowo sprzeciw. Ale czy w gruncie rzeezy nie ma on raeji? Otoz Ko­ zinski uwazal, ze tzw. trzy male piramidy, lez3.ee przy wschodnim boku Wielkiej Piramidy, nie S3 niezym innym, jak wlasnie makietami-modelami (w skali mniej wi?cej 1 :5), obrazuj^cymi trzy stadia zmian projektu dokonywanych w czasie realizacji konstrukcji Wielkiej Piramidy. Wyjasnil on rowniez przyezyn? odchylenia polozenia komory krolewskiej od glownej osi piramidy, со bylo powodem snucia przez niektorych autorow fantastycznych pogl^dow, opartych na rzekomej tajemnicy liczb zawartych w wymiarach tej budowli. Kozinski s^dzil, ze gdy na tej wielkiej budowie nast^pilo opoznienie w dostawie granitu, konsttukcj? wielkiego korytarza, aby nie wywolywac przestoju — posuni?to bardziej w gor?, niz to bylo zamierzone, w wyniku czego komora zostala odsuni?ta od osi. Bye moze, licz^c si? z koniecznosci^ rozlozenia sil ci^zenia kamiennej masy nad komory w nowym usytuowaniu, zbudowano nad niq. pi?c odci^zaj^cych pomieszczen, ktore mialy zabezpieczac plaski granitowy plafon od p?kni?cia. Po ukonezeniu budowy okazalo si?, ze wszystkie te zabezpieczenia byly niewystarczaj3.ce. Olbrzymi napor ci?zaru masy kamienia na nieprawidlowo usytuowanq. komor? spowodowal p?kni?cie plafonu. Trudno sobie wyobrazic, aby w takich warunkach zdecydowano si? uzyc komory do zlozenia zwlok faraona na wieezny spoezynek. Oto dlaczego nigdy nie znaleziono w niej pokrywy sarkofagu krolewskiego. Jakkolwiek badaeze zwrocili juz dawniej uwag? na modyfikacj? pierwotnego planu Wielkiej Piramidy w czasie jej wznoszenia, to jednak w obserwacjach i interpretaeji Kozinskiego znajdujemy po raz pierwszy nie tylko oryginaln^., na wskros praktyezng. prob? wyjasnienia „tajemniezyeh” elementow w piramidzie Cheopsa, ale rowniez nowe spojrzenie na organizacj? budowy tego typu przybytkow wiecznosci. Sama piramida jest przeciez tylko glownym akcentem w ukladzie szeregu budowli, ktore l^cznie tworzq. jeden grobowy zespol architektoniczny. Nast?pstwo i usytuowanie poszczegolnych jego elementow pozostaje w scislym zwi^zku z krolewskim rytualem pogrzebowym. Kondukt z trumnq faraona po opuszczeniu palacu р1ущ! Ьагкз po Nilu na zachodni brzeg rzeki. W poblizu nekropoli w^skim kanalem dobijano do portu, gdzie odbywala si? pierwsza cz?sc ceremonii w tzw. dolnej swiq-

14

tyni grobowej. Z niej wiodl kryptoportyk lub odkryta rampa ku gornej swigtyni, skladajgcej si? z glownego korytarza, centralnego podworca i — od czasow Mykerinosa — pi?ciu nisz, w ktorych ustawione byly posggi zmarlego odpowiadajgce pi?ciu imionom krolewskim. W gl?bi znajdowala si? kaplica ze slepymi wrotami i stolem ofiarnym. Przy gornej swigtyni, po jej stronie zachodniej wznosila si? wlasci\va piramida, wejscie zas do niej w okresie Starego Panstwa znajdowalo si? na scianie polnocnej: po wlozeniu zwlok do podziemnej komory grobowej bylo ono dokiadnie maskowane. Wokol piramidy, ukryte w wydrgzeniach skaly, staly wielkie drewniane barki, sluzgce po smierci krolowi — zywemu Horusowi — w jego podrozach po zaswiatach. Odkryta niedawno barka przy piramidzie Cheopsa ma 40 m dlugosci. W poblizu kazdej piramidy znajdowalo si? wielkie cmentarzysko zlozone z mastab — grobowcow wielmozow. Zespol architektoniczny zwi^zany z piramidy byl nie tylko dostosowany do utrwalonego juz dawniej krolewskiego ceremonialu pogrzebowego, ale stanowil wraz z otoczeniem odbicie istniej^cych stosunkow spolecznych w starozytnym Egipcie. W tym miescie zmarlych, tak jak i w miescie zywych, najwyzsze miejsce zajmowal krol, a piramida moze bye slusznie uwazana za pomnik gloryfikacji wladey i deifikaeji faraona. W cieniu jego spoczywali, niejednokrotnie piastuj^cy tytuly „towarzyszy krolewskich”, moznowladcy i wysocy urz?dnicy dworscy, z ktorymi krol stykal si? w zyciu doczesnym i ktorych bliskosc w zyciu posmiertnym mogla mu sprawiac przyjemnosc. Dla rzeszy wyzszyeh urz?dnikow panstwowych, wykonawcow wladzy krolewskiej, najwi?kszym dobrem i zaszczytem byla zapewne moznosc zbudowania sobie grobowca w sqsiedztwie piramidy krolewskiej. W ten sposob przebywali oni po smierci nadal w poblizu boga, jakim byl krol po zgonie, a nawet juz za zycia. Kiedy stromy trakt — zalozony przez budowniezyeh piramidy Cheopsa do transportu kamienia na plac budowy — przeksztalcono w ramp? prowadz^cg. z dolnej swigtyni Chefrena do gornej, na pierwszym jej odcinku napotkano skal? wapienia przypominajgcg w ogolnej sylweeie lezgeego lwa. Byla to pozostalosc po kamieniolomie, skgd czerpano material do budowy Wielkiej Piramidy. Taka zdaniem egiptologow jest geneza wielkiego sfinksa. W skale wymodelowano ksztalt zwierz?cia dlugosci 57 m i szerokosci 20 m, a lwi leb przeksztalcono w glow? krola о rysach twarzy Chefrena; glow? przykrywala tradycyjna chusta zwana nemesem. О wielkosci glowy swiadezy dlugosc samego nosa, wynoszgea 1,70 m. W ten sposob powstal symbol straznika swigtyn otoezony szczegolnym kultem, о czym swiadezg niektore stele wotywne, znalezione w Giza. Та tajemnicza postac, zwrocona twarzg ku wschodzgcemu sloncu, dawala pole do roznorodnych fantastycznych interpretaeji i juz od wiekow fascynowala niespokojne umysly. Sfinks stal si? synonimem czegos zagadkowego, nieodgadnionego, mial wyrazac tajemnic? kobiecosci, twierdzono nawet, ze w pierwotnie gipsem powleczonej skale wymodelowane byly piersi kobiece. Do wielu obowigzkow archeologow nalezy i ten, aby cz?stokroc pi?kne i fascynujgee, ale na legendarnej tradycji oparte przypuszczenia sprowadzac do scislej prawdy 15 naukowej. Так wi?c i sfinks, dzielgc dzis los zagadki Wielkiej Piramidy, stal si?

dla nas konkretnym elementem archeologicznym, dokumentem pewnego okreslonego etapu starozytnej cywilizacji egipskiej — okresu panowania krola Chefrena z IV dynastii. Juz w czasach starozytnych piaski zasypywaly sfinksa i tylko glowa jego widniala nad powierzchnia pustyni. Musiala przedstawiac widok podobny do tego, jaki ukazal si? oczom zolnierzy armii Bonapartego, a utrwalony zostal na rysunku Denona. Totmes IV byl jednym z faraonow, ktory kazal usun^c piasek wokol sfinksa i utworzyc pomi?dzy jego lapami rodzaj kaplicy wyposazonej w stele poswi?cone pami?ci zmarlych poprzednikow. Polecil tez zbudowac oslaniaj^cy mur z cegly suszonej. Burze piaskowe nadal jednak zasypywaly ten kamienny pos^g i dlatego w czasach nowozytnych kilkakrotnie go oczyszczano. Upowszechnienie kultu sfinksa wyrazilo si? w okresie Nowego Paristwa wzniesieniem jego pos^gow. Szeregi sfinksow zdobily aleje procesjonalne, prowadz^ce do swi?tych przybytkow. Nast?pcy Cheopsa, Chefren i Mykerinos, zbudowali rowniez dwie wspaniale piramidy, choc juz nie tak wielkie. Gorna swi^tynia grobowa Chefrena, mieszcz^ca si? na osi piramidy po stronie wschodniej, posiada ksztalt wydluzonego prostok^ta о bokach 112x50 m. Tylna jej sciana dotyka muru otaczaj^cego piramid?. Jest to rozbudowany juz typ swi^.tyni grobowej Starego Paristwa, skiadaj^cej si? z dwoch zasadniczych cz?sci: pierwszej — dost?pnej dla wiernych, i drugiej — dla wtajenmiczonych. Rampa l^cz^ca swi^tyni? gorn^ z doln% przy roznicy poziomu przeszlo 45 m, miala dlugosc ponad 494 m, a szerokosc 4,5 m. Cz?sciowo wykuta w skale, posiadala wewn?trznq. okladzin? z plyt wapienia, zewn?trzn^ zas z granitu. Pierwotnie byla prawdopodobnie przykryta, a tak powstaly kryptoportyk oswietlaly otwory w suficie. Nie jest wykluczone, ze od strony wewn?trznej zdobily ]q. plaskorzezby. Jednq. z najwspanialszych i najlepiej zachowanych budowli monumentalnych Starego Paristwa jest dolna swi^tynia Chefrena. Zalozona na kwadracie о boku 45 m i zbudowana z duzych blokow granitu, о scianach lekko pochylonych, wywierala wrazenie ogronmej mastaby, zwlaszcza od strony fasady. Przed nig. rozciggalo si? nadbrzeze, do ktorego przybijaly barki, plyngce kanalem od strony Nilu. Dwoch wejsc do przybytku strzegly prawdopodobnie cztery sfinksy z granitu. Posrodku swigtyni znajdowal si? rodzaj naosu, a w nim — bye moze — posgg faraona. Od obu wejsc wiodly wgskie korytarze do hipostylu о szesnastu monolitowych slupach z granitu. W sali tej, ksztaltu odwroconej litery T, staly dwadziescia trzy posggi siedzgcego krola, wykonane z alabastru, lupku i diorytu. Warto zwrocic uwag? na efekt polerowanego, czerwonego granitu, kontrastujgcego z bielg alabastrowej posadzki, oraz na pi?kng gr? swiatel i cieni w hipostylu. Sal? t?, obecnie pod golym niebem, oswietlaly pierwotnie niewielkie otwory, rozmieszczone tak, by na kazdy posgg padal snop swiatla z jednego otworu. Trzecig monumentalng budowlg w Giza jest piramida Mykerinosa. Wzniesiona na planie kwadratu о boku 108,40 m, miala pierwotnie 66,5 m wysokosci. Kgt nachylenia bokow wynosil 51°. Jest rzeczg zastanawiajgcg, ze wlasnie do budowy tej najmniejszej z trzech piramid uzyto blokow о najwi?kszych rozmiarach. Dolne partie

16

okladziny wykonane byly z ciosow granitowych, w wickszosci nie wypolerowanych, gome partie — z bialego wapienia z Tura. Kiedy w roku 1837 dotarli do komory grobowej tej piramidy badacze angielscy Perring i Vyse, znalezli tam wspanialy sarkofag krolewski z bazaltu, о scianach zewn?trznych zdobionych na wzor fasady palacu. Jak wiadomo, sarkofag ten utongl w czasie przewozenia go do Anglii, zachowal si? jednak jego rysunek. Mykerinos nie tylko posiadal naj mniej szg z trzech piramid w Giza, ale rowniez jego zespol sepulkralny przedstawial si? w sposob mniej monumentalny niz zespoly poprzednikow. Nie ulega wgtpliwosci, ze krol sam nie wykonczyl budowy zespolu. Po jego smierci nast?pca Szepseskaf dokonczyl dzieta, ale w gorszym materiale. Rdzenie scian z blokow wapienia otrzymaly okladzin? z cegly suszonej, powleczonej bialg zaprawg. Na poludnie od Trzeciej Piramidy, w szeregu zachod-wschod, wznoszg si? trzy male piramidy satelitarne, otoczone wspolnym murem. Powierzchnia podstawy kazdej z nich odpowiada mniej wi?cej jednej trzeciej powierzchni podstawy pira­ midy Mykerinosa. Na ogol przyjmuje si?, ze byly to grobowce, ktore pozniej uzyto na pochowek zon krolewskich. W jednym z pomieszczen magazynowych nalez^cych do zespolu piramidy archeolog amerykanski Reisner podczas prac wykopaliskowych odkryl cztery grupy statuaryczne z lupku, tzw. triady Mykerinosa. Trzy z nich znajduj^. si? obecnie w Kairze, jedna w Bostonie. Ogromna nekropola krolewska w Giza opierala si? przez tysi^clecia piaskom pustyni, erozji i niszczycielskiej dzialalnosci czlowieka. Do dzis dnia stanowi najbardziej monumentalny w Egipcie kompleks archeologiczny, swiadcz^cy nie tylko о pot?dze faraonow Starego Paristwa, ale przede wszystkim о inwencji architektow, budowniczych i artystow tego okresu i niepowtarzalnej doskonalosci pracy kamieniarzy i robotnikow. Warto wspomniec jeszcze о jednej piramidzie z IV dynastii — grobowcu faraona Redzedefa, lez^cym w poblizu Giza, w miejscowosci Abu Roasz. Redzedef, bye moze drugi syn Cheopsa, urodzony z matki Libijki, zamordowal swego starszego brata Kawab, ktorego matkq. byla Egipcjanka. Panowal zaledwie osiem lat. Tron po jego smierci objql mlodszy brat Chefren. Piramida Redzedefa jest najdalej na polnoc polozonq piramidy krolewskq.. Sama budowla, zapewne nigdy nie dokonezona, byla pomyslana w monumentalnym stylu, jako konstrukeja godna nast?pcy Cheopsa. Zarowno schodzg.ce w dol korytarze, jak i komora grobowa byly wykladane wielkimi blokami, okolo dwumetrowej grubosci, z wapienia i granitu. Pozostale slady oblicowania dolnych partii zewn?trznych scian samej piramidy swiadezg о tym, ze bylo ono rowniez z granitu. Prawdopodobnie nad komorg. w rdzeniu piramidy miescily si? odcigzajgce pomieszczenia — tak jak i w piramidzie Cheopsa. Jeszcze w roku 1842 egiptolog niemiecki R. Lepsius okreslal wysokosc zachowanych gruzow na 17 m. W latach osiemdziesigtych ubieglego stulecia trzysta wielblgdow obcigzonych blokami kamienia transportowalo stgd kazdego dnia material budowlany do nowych konstrukcji w Kairze. 17 Z okresu V dynastii zachowaly si? w Sakkara trzy piramidy krolewskie nalezgce do

jej pierwszego wladcy oraz dwoch ostatnich, a takze wide mastab wielmozow; slyngly one z rzezb i dekoracji reliefowej. Userkaf wzniosl swg piramidg tuz przy okrggu sepulkralnym Dzesera, po stronie wschodniej. Byla ona zbudowana z olbrzymich blokow ociosanego z grubsza wapienia i oblicowana. Dzis jednak nie znajdujemy juz sladow okladziny. Piramida w poludniowej Sakkara, na skraju pol uprawnych, znana pod nazwg Haram es-Szauaf, zostala okreslona w roku 1945 przez A. Varille’a jako piramida nalezgca do krola Dzedkare-Isesi. Masyw jej zalozony byl na kwadrade о boku dlugosci okolo 80 m, wysokosc wynosila okolo 24 metrow. Budowla wzniesiona byla z ociosanych z grubsza blokow wapienia, licowka nie zachowala sig. Piramida Unisa lezala na poludniowy zachod od piramidy Dzesera. Obecnie znajduje sig prawie w calkowitej ruinie. Wysokosc zachowanego rdzenia piramidy sigga dzis zaledwie 19 m, podczas gdy pierwotnie wynosila 44 m. Byla ona zalozona na kwa­ drade о boku dlugosci okolo 67 m. Do dzis zachowaly sig czgsci pigknie wykonanej licowki z bialego wapienia. Wejscie do piramidy po stronie polnocnej jest wydrgzone w platformie na zewngtrz piramidy. Plan podziemia piramidy Unisa powtorzono rowniez w piramidach VI dynastii: Teti, Pepi I, Merenre i Pepi II. W westybulu poprzedzaj^cym komorg grobowa odkryto slynne Teksty Piramid. Sg. to formuly grobowe, traktujgce о posmiertnym stanowisku i roli krola. Pisane w pionowych rejestrach niebieskozielonym barwnikiem, przedstawiajg. najstarszg wersjg takich inskrypcji. W okresie VI dynastii nekropola w Sakkara wzbogacila sig kilkoma piramidami krolewskimi i sporg liczbg mastab dostojnikow. Pierwszy wladca tej dynastii, Teti, kazal zbudowac swg piramidg na polnocny wschod od piramidy Userkafa, w prostej linii od grobowca Dzesera i wspomnianego wladcy V dynastii. Nazwa tej piramidy: Dzed-sut okreslala prawdopodobnie w epoce herakleopolitanskiej i na poczgtku Sredniego Panstwa stolicg nomu — Memfis. Sama budowla znajduje sig w ruinie. Calkowicie zrujnowana jest rowniez piramida faraona Pepi I, wzniesiona na centralnym plaskowyzu Sakkary. Piramida ta zwigzana jest z jednym z najbardziej dramatycznych odkryc w dziedzinie egiptologii. Uczony francuski Mariette, ktory polozyl olbrzymie zaslugi dla archeologii Egiptu, a jego odkrycia w Sakkara nalezg do najwigkszych osiggnigc w dziedzinie wykopalisk archeologicznych, byl przekonany, w przeciwienstwie do swego wspolpracownika G. Maspera, ze piramidy nie zawieraly inskrypcji. Pod koniec swego zycia, to jest z poczgtkiem roku 1880, uczony otrzymal powazny kredyt od rzgdu francuskiego z wyraznym przeznaczeniem na otwarcie jednej z piramid w Sakkara. W maju roku 1880 Mariette dotarl do piramidy Pepi I, sgdzil jednak, ze byla to mastaba. Estampaze tekstow, ktorymi byly pokryte sciany komor grobowych, przeslal jednak do Maspera, do Paryza, nie podajgc, skgd pochodzg. Maspero od razu stwierdzil, ze inskrypcje dotycza piramidy faraona Pepi I, mimo to Mariette w dalszym ciggu podtrzymywal swg teorig о „milczgcych” piramidach. Dopiero na lozu smierci, a dzialo sig to w Kairze, w koncu grudnia roku 1880, kiedy egiptolog niemiecki H. Brugsch doniosl mu о znalezieniu podobnych napisow w odkrytych komorach grobowych piramidy Merenre, lezgcej obok grobowca Pepi I, Mariette uznal slusznosc poglgdow Maspera.

19

Wspominalismy juz о mastabach jako najstarszych grobowcach krolow pierwszych dynastii; wlasnie w okresie Starego Panstwa zrealizowano „klasyczny” typ tej bu­ dowli. Geneza mastaby jest bardzo prosta. Jest to zmonumentalizowany kopiec, jaki powstaje z ziemi lub piasku wydobytego podczas kopania grobu, poniewaz usypana nad grobem ziemia ukladac si? b?dzie zawsze, ze wzgl?dow statycznych, w prostokqtny kopczyk о ukosnych sciankach. Mastaba jako grobowiec wielmozow skladala si? z trzech zasadniczych cz?sci: podziemnej komory grobowej, biegnqcego od niej pionowego szybu wychodzqcego w cz?sci nadziemnej oraz budowli na planie prostokqta — z cegiy suszonej lub z kamienia — о przekroju trapezu. W nadziemnej budowli wyst?powaly nast?pujqce elementy: slepe wrota wykute w kamieniu, przez ktore dusza zmarlego mogla przechodzic swobodnie z grobowca na zewn^trz; kamienna plyta, tzw. stela, umieszczona nad slepymi wrotami, pokryta inskrypcjami formul ofiarnych oraz reliefem przedstawiaj^cym zmarlego, niekiedy z malzonkjj., oraz dzieci skladajq.ce mu ofiar?; kamienny stol ofiarny, ustawiony przed slepymi wrotami. Po pogrzebie szyb wiodqcy do komory grobowej byl zasypywany lub blokowany kamieniami. Zaleznie od zamoznosci zmarlego mastaba posiadala dodatkowe elementy, a wi?c przede wszystkim wspomniany juz serdab, w ktorym umiesztzane byly stele, a czasem i rzezba glowy zmarlego; kaplice grobowe wewnqtrz masywu cz?sci nadziemnej, lub — jak to stwierdzilismy podczas naszych wykopalisk w Edfu w latach przedwojennych — gorne komory, w ktorych grzebano zmarlych czlonkow rodziny. Obok glownej niszy ze slepymi wrotami istnialy niekiedy w fasadzie mastaby pomniejsze wn?ki, ktore prawdopodobnie symbolizowaly slepe wrota, sluzqce duszom pochowanej w mastabie rodziny zmarlego. Wielkie pola mastab w nekropolach w Giza i Sakkara sq zlokalizowane w poblizu piramid krolewskich. jakkolwiek nie stanowiq one integralnej cz?sci zespolu piramidy, to jednak usytuowanie grobowcow wielmozow przy pomniku grobowym ich wladcy swiadczy о gloryfikacji posmiertnej faraona i potwierdza niejako klasowy podzial spoleczeristwa egipskiego.

Mastaby wielmozow na nekropoli w Giza. Stare Paristwo. Rekonstrukcja

W monumentalnych nekropolacli krolewskich nie ma miejsca dla ludu pracujqcego. Nie zapomniano о nim, ale nie byl on tu potrzebny. Wartosc przedstawiala tylko jego praca fizyczna na ziemi, a nie istniala ona juz w planie wieczystego trwania, w pozagrobowym zyciu. Dla wielmozow pracowac bedq gromady rolnikow, pasterzy i rzemieslnikow, ktore widniejq na reliefach pokrywajqcych wewn?trzne sciany mastab. Prawdziwe ulice mastab wysokich dostojnikow IV, V i VI dynastii posiadajq uklad przypominajqcy zalozenia urbanistyczne. W grobach tych zachowaly si? najwspanialsze arcydziela rzezby i plaskorzezby oraz zabytki malarstwa Starego Paristwa. Dose wymienic portretowe rzezby ksiycia Rahotepa i jego malzonki Nofrit, spokrewnionych z krolem Snofru, odkryte w ich mastabie w Medum. Rowniez w Medum w grobie Itet, malzonki dostojnika imieniem Nefermaat, znaleziono fresk z przedstawieniem g?si, jeden z najeenniejszyeh zabytkow malarstwa wspomnianego okresu. Najwi?kszq ilosc zabytkow, obok nekropoli w Giza, dostarezyly nam wykopaliska z mastab w polnocnej Sakkara. Do najeenniejszyeh dziel sztuki nalez^. reliefy w drewnie pochodzq.ce z grobowca pisarza Hesire z III dynastii. Jego wizerunek jej jednym z najwczesniejszych „klasycznych” przykladow kanonu postaci ludzkiej w plaskorzezbie. Posrod innych zabytkow pochodzqcych z Sakkara z IV dynastii na uwag? zasluguje grupa statuaryezna przedstawiajqca Neferhotepa z malzonkq. Bardzo znanymi dzielami sztuki egipskiej sq rzezba siedzqcego skryby ze zwojem papirusu na kolanach (V dynastia) oraz seria wapiennych posqzkow wyobrazajqcych ludzi parajqcych si? pracq fizyeznq, jak np. kobieta przy zarnach. W grobowcu dostojnika Ka-aper znaleziono jakze popularnq dzis rzezb? z drewna przedstawiajqcq w realistyeznym stylu tzw. wojta — po arabsku Szech el-Beled. Z mastaby Ti, nadzorcy piramid i swiqtyni grobowej faraona Sahure, pochodzq najpi?kniejsze piaskorzczby, przedstawiajqce sceny z zycia Ti oraz rozne prace gospodarskie wykonywane w jego posiadlosciach. Do najbardziej znanych seen nalezq: Ti polujqcy z iodzi, karmienie g?si, transport i polerowanie posqgow, kucharze i piekarze przy pracy, zniwa i mlocka, budowa iodzi, rzeznicy przy pracy, lowienie sieciq ryb i polowanie na hipopotamy, oraz udoj krow.

21

W polnocnej cz?sci nekropoli na uwag? zaslugujq. jeszcze mastaby z czasow V dynastii: Ptahhotepa I, kanclerza z czasow Isesi, Ptahhotepa II, inspektora kaplanow, Achuthotepa, nadzorcy Miasta Piramid, oraz odkryta w roku 1966 mastaba dostojnika Nefer i jego malzonki Chonsu z doskonale zachowanymi polichromowanymi reliefami. Mastaby w poblizu piramidy Teti majq. bardzo rozbudowany system kaplic i korytarzy w nadziemnej cz?sci grobowca. Sposrod najbardziej okazalych wyrozniaj ц. si? mastaby wezyra Kagemni, nadzorcy miasta piramidy Teti, oraz potrojna mastaba Mereruka, b?d^ca grobowcem wezyra, jego malzonki i syna Meri-Teti. W wielkiej nekropoli krolewskiej w Giza odkryto takze wspaniale rzezby, przedstawiajij.ce zarowno postacie faraonow — na przyklad diorytowy pos^g Chefrena, czy wspomniane juz triady Mykerinosa — jak i sluzb? wykonujqc^ rozne czynnosci w gospodarstwie domowym, by wymienic chocby slynn^. rzezb? piwowara. Pracownicy polskiej misji maj^. swoj udzial w badaniach nad mastabami. Podczas trzyletniej kampanii wykopaliskowej w Edfu, w Gornym Egipcie, w latach 1937— 1939 odkryli kilkanascie mastab z VI dynastii, zbudowanych z cegly suszonej. Posiadaly one komory grobowe i w cz?sci nadziemnej, i w podziemnej. Bogata zastawa sepulkralna tych mastab: naczynia z miedzi, alabastru i ceramika — znajduje si? dzis w Muzeum Narodowym w Warszawie. W I Okresie Przejsciowym (ok. 2181—2173 p.n.e.), w ktorym doszlo do rozluznienia jednolitej wladzy krolewskiej i rozbicia panstwa, nie bylo sprzyjajqcych warunkow do wznoszenia pot?znych grobowcow w postaci piramid. W inskrypcjach wspomina si? tylko о kilku budowlach z tej epoki. Niektore z nich zostaly zidentyfikowane, jak na przyklad piramida krola Iby z okresu VIII dynastii w Sakkara, oraz krola Chui (dynastie IX—X) w miejscowosci Dara na Pustyni Libijskiej. Sytuacja ulegla radykalnej zmianie w okresie Sredniego Panstwa, kiedy ksiqz?tom tebanskim powiodlo si? zjednoczyc kraj od nowa. Zakladajq. oni dynastie XI i XII. Pierwsza rzg.dzi w Tebach, druga zas przenosi osrodek wladzy w poblize oazy Fajum, do miejscowosci Iczi-tawy, ktorej polozenie do dnia dzisiejszego nie zostalo scisle ustalone. Wladcy XII dynastii oparli gospodarczy potencjal panstwa na bogactwie oazy Fajum; na jej terenie przeprowadzili szereg prac о charakterze irygacyjnym: wznoszijc tamy, stworzyli rezerwuar wodny regulujqcy poziom wody w delcie. Wladcom odrodzonego panstwa egipskiego we wszystkich poczynaniach przyswieca niedoscigly wzor wielkich osiijgniyc architektonicznych Starego Panstwa. Piramida jako typ grobowca krolewskiego zostaje w zasadzie zachowana. Mentuhotep, wladca XI dynastii, wzniosl w Deir el-Bahari swi^tyni? grobowe zwienczon^. ostroslupem malych rozmiarow. Dynastia XII kontynuuje rozbudow? nekropoli krolewskich wzdluz Nilu, poczynajij.c od Sakkara. Z tego czasu pochodzi kilka do dzis nie zidentyfikowanych ostatecznie piramid mniejszych rozmiarow, polozonych w poblizu gro­ bowca krolewskiego Teti. W Dahszur, na wschod od grobowcow faraona Snofru, zbudowano w tym czasie trzy piramidy. Najstarsza, lezqca mi?dzy dwiema pozostalymi, nalezala do Amenemhata II, na polnoc od niej wznosila si? piramida Sesostrisa III, na poludnie — Amenemhata III. W tym okresie ustala si? nowy typ konstrukcji piramid, mniejszych zreszt^. rozmiarow

Plan fdzenia piramidy Senusereta I w Liszt. Wedlug Fahry’ego

od grobowcow IV dynastii. Rdzen piramidy stanowily wowczas rozchodzg.ce si? promieniscie, lub w ksztalcie krzyza, wapienne mury wewn?trznego szkieletu, tworzq.cc trojkqty, wypelnione nastypnie piaskiem lub ceglq suszonq. Licowka byla z wapienia. Niektore piramidy Sredniego Panstwa posiadaly caly rdzen z cegly suszonej, kladzionej bezposrednio na platformie. Niekiedy wykorzystywano naturalnq. skal? dla uformowania rdzenia piramidy. Jest rzeczq zadziwiajqcq, ze przy „tanszym” systemie budowania piramid — coraz czysciej za budulec sluzyla cegla suszona i piasek — inne elementy wyposazenia grobu, wskutek szerszego stosowania alabastru i kwarcytu, byly bardzo kosztowne. Na poludnie od Dahszur, w miejscowosci Liszt, otoczone mastabami dostojnikow, znajdujq. si? ruiny dwoch piramid krolow XII dynastii: Amenemhata I i Sesostrisa I, oraz duze piramidy satelitarne. Z wykopalisk na tym terenie pochodzi posqg drewniany Sesostrisa I — dzis w muzeum w Kairze. Amenemhat III, ktory mial swq. piramid? w Dahszur, zdecydowal si? na wzniesienie drugiej — w miejscowosci Hawara, gdzie pozniej zostal pochowany. Pozostal z niej tylko rdzen z cegly suszonej, mimo ze cala budowla byla oblozona cienkimi plytami z polerowanego wapienia. Wysokosc jej wynosila okolo 58 m, kqt nachylenia 48° 45'. Na poludnie od tej piramidy sterczq znikome resztki budowli, ktora miala stanowic jeden z najwspanialszych zespolow architektury starozytnego Egiptu, wzbudzajqcy u podroznikow greckich zachwyt wi?kszy niz piramidy — slynny Labirynt. Dzis pozostaly po nim tylko duze pola tlucznia wapiennego i fragmenty kolumn. Poczynajqc od czasow rzymskich budowla ta bowiem sluzyla za olbrzymi kamieniolom,

22

z ktorego dostarczano surowiec dla wapiennikow. Co prawda niektorzy badacze skionni sg dopatrywac si? w tej ruinie resztek swigtyni grobowej Amenemhata III, ale same rozmiary ruiny: 300 x 244 m, obszar, 11a ktorym zmiescilyby si? wszystkie wielkie swigtynie Kamaku i Luksoru — wyklucza takg mozliwosc. Zespol sepulkralny w Lahun i lezg.ce w poblizu miasto robotnikow zatrudnionych przy wznoszeniu grobowca krolewskiego w ksztalcie piramidy sg dzielem Sesostrisa II. Dla ulatwienia budowy rdzenia tej wlasnie piramidy wykorzystano znajdnjgcy si? na miejscu pionowy wyst?p skaly. Na zakonczenie krotkiego przeglgdu grobowcow krolewskich Sredniego Panstwa nalezy wspomniec о odkryciu w poblizu piramidy Amenemhata III w Dahszur — grobowca faraona Hor, z ktorego pochodzi slynny posgg drewniany krola, dzis w Muzeum Egipskim w Kairze. Wedlug jednych badaczy Hor byl koregentem Amenemhata III, wedlug innych — zalozycielem XIII dynastii. Piramida sluzyla za grobowiec krolewski w okresie Starego i Sredniego Panstwa. W Nowym Panstwie, kiedy wladcy na miejsce wiecznego spoczynku wybierajg pot?zne grobowce kute w skalach w Dolinie Krolow w Zachodnich Tebach, male piramidki metrowej lub kilkumetrowej wysokosci zdobig juz tylko grobowce zamoznych nadzorcow robot w Deir el-Medina lub stanowig skromne zwienczenia grobow w Abydos.

5 katarakta viTombos VKerma

'Nuri /AAA(Napata) "el-Kurru

5 katarakta

Atbara

i ▲▲▲

Meroe 6 katarakta oNaga

Chartum

23

Piramidy w Sudanie

0

50

100km

Sama jednak idea piramidy jako grobowca krolewskiego nie ulegla zapomnieniu. Groby tego ksztaltu wyst?puj^ pozniej w poblizu IV katarakty nilowej w Napata i VI w Meroe, w dalekiej Nubii, podleglej dawniej wladzy egipskiego wicekrola. Pianchi (751—716 r. p.n.e.), zdobywca Egiptu, zalozyciel XXV dynastii, zwanej tez etiopsk^, ktoremu zaimponowaly piramidy, zostal pochowany we wspanialym grobowcu w poblizu swojej dawnej rezydencji, nie opodal sanktuariow polozonych w Gebel Barkal, gdzie wznosi si? grupa smuklych i strzelistych piramid, kryj^cych groby krolewskie z pierwszego, tzw. napatanskiego okresu niepodleglego krolestwa meroickiego (656—295 r. p.n.e.). Drugi zespol podobnych piramid znajduje si? w poblizu Meroe, nast?pnej stolicy krolestwa meroickiego (295 r. p.n.e.—350 r. n.e.). Piramidy te т щ calkowicie inne proporcje niz piramidy egipskie. Sg. one tez znacznie mniejszych rozmiarow. Przeci?tna dlugosc boku podstawy wvnosi okolo 10 m, wysokosc nie przekracza 20 m, a kq.t nachylenia scian waha si? od 65° do 70°. Najbardziej jednak charakterystyczng. cech4 odrozniaj^c^ piramidy meroickie od egipskich jest ich usytuowanie. Zgrupowane sg. one w zwartych zespolach, jedna przy drugiej, odleglosc mi?dzy nimi wynosi czasami zaledwie kilkadziesiqt centymetrow. Nie wszystkie posiadajq. swi^tynie grobowe w postaci kaplic. Styki scian obwiedzione sq. niekiedy profilem w ksztalcie waleczka. Piramidy te s^ budowane na rdzeniu z nieopracowanych blokow kamienia i posiadajjj. lico ze szczelnie dopasowanych i wypolerowanych plyt. Jedynie kilka piramid ostatnich wladcow krolestwa Meroe wzniesionych bylo z suszonej cegly, a pozniej otynkowanych. W sztuce starozytnego Egiptu, bardziej niz w jakimkolwiek innym okresie tworczosci artystycznej, znalazla odbicie scisle okreslona rzeczywistosc w poszczegolnych etapach jej historycznego rozwoju. Dotyczy to nie tylko sztuk plastycznych, ale rowniez architektury. Starozytni Egipcjanie uwazali, ze zycie doczesne jest tylko krotkim epizodem trwania w jednym z okresow wiecznosci. Dlatego tez do budowy domow, siedzib wielmozow czy palacow krolewskich uzywali materialow nietrwalych, przede wszystkim cegly suszonej. Inaczej jednak rzecz si? miala, gdy chodzilo о wznoszenie pomieszczen wiecznego bytowania dla duszy zmarlego. Grobowce dla klas posiadaj^cych i wladcow wznoszono z kamienia, podobnie jak swi^tynie dla bogow. О trwalosci tych budowli, ktore oparly si? burzom dziejowym i systematycznie dokonywanym zniszczeniom, swiadczq, do dzis zachowane zabytki.

TABLICA

EGIPT OKRES PREDYNASTYCZNY

ok. 4000 — 3100 p.n.e.

OKRES ARCHAICZNY

ok. 3100 — 2686 p.n.e.

Dynastia I krolowie: Narmer-Menes Hor-Aha Dzer Dzet (Wadzi*) Den (Udimu) Anedzib (Adzib) Semerchet Ka Dynastia II krilowie: Hetepsechemui Raneb Nineter Peribsen Chasechem Chasechemui STARE PANSTWO

Dynastia III krolowie: Sanacht Dzeser Sechemchet Chaba Huni Dynastia IV krolowie: Snofru Chufu (Cheops) Redzedef Chafre (Chefren) Baufre Menkaure (Mykerinos) Szepseskaf Dedefptah (?) Dynastia V krolowie: Userkaf Sahure Neferirkare Szepseskare Isi Neferefre Neuserre Menkauhor Akauhor Dzedkare-Isesi Unis

ok. 3100—2890 p.n.e.

CHRONOLOGICZNA

Dynastia VI krolowie: Teti Userkare Pepi I Merire Merenre Pepi II Neferkare Merenre Netjerykare Menkare

ok. 2345—2181 p.n.e.

I OKRES PRZEJSCIOWY

ok. 2181 — 2040 p.n.e.

Dynastie VII—X ok. 2890—2686 p.n.e.

ok. 2686 — 2181 p.n.e.

ok. 2686—2613 p.n.e.

ok. 2613—2498 p.n.e.

SREDNIE PANSTWO

ok. 2133 — 1786 p.n.e.

Dynastia XI ok. 2133—1991 p.n.e. krolowie: Mentuhotep Tepia I Antef I Antef II Antef III Mentuhotep II Mentuhotep III Mentuhotep IV Dynastia XII ok. 1991—1786 p.n.e. krolowie: Amenemhat I (Ammenemes I) Senuseret I (Sesostris I) Amenemhat II (Ammenemes II) Senuseret II (Sesostris II) Senuseret III (Sesostris III) Amenemhat III (Ammenemes III) Amenemhat IV (Ammenemes IV) Sobeknoferure II OKRES PRZEJSCIOWY

ok. 1786 — 1567 p.n.e.

NOWE PANSTWO

ok. 1567 — 1085 p.n.e.

Dynastie XVIII—XX OKRES POZNY

ok. 2494—2345 p.n.e.

ok. 1085 — 332 p.n.e.

Dynastie XXI—XXX Dynastia Macedonska

332— 304 p.n.e.

OKRES PTOLEMEJSKI

304 —

OKRES RZYMSKI

30 p.n.e.

30 p.n.e. — 395 n.e.

OKRES KOPTYJSKO-BIZANTYJSKI

395 — 641

NAJAZD ARABSKI

641

NUBIA OKRES NAPATAtfSKI OKRES MEROICKI

ok. 656 — 295 p.n.e. ok. 295 p.n.e. — 350 n.e.

*Imiona krol6w egipskich podano w transkfypcji z j^zyka starocgipskiego. W nawiasach imiona przyj?te 2 j^zyka greckiego; cz?sdej uzywane w polskich pracach naukowych i popularnonaukowych.

one naj-

B

I

B

L

I

O

G

R

A

F

I

A

Bibliografia dotycz^ca piramid i mastab obejmuje kilkaset pozycji, poczynaj^c od opracowan powstalych w wyniku ekspedycji Bonapartego do Egiptu w r. 1798/9. О piramidach i mastabach pisali uczeni tej miary, со Champollion i Lepsius. Okolo stu pozycji liczy literatura о nekropolach krolewskich. Praca na przykiad G. Jequiera „Fouilles a Saqqarach” skiada si? z osmiu tomow, Selima Hassana „Excavations at Giza” — z dziesi?ciu, H. Junkera opisy wynikow wykopalisk w Giza obejmujij dwanascie tomow, raporty F. Petriego z wykopalisk na terenie krolewskich nekropoli Starego i Sredniego Panstwa drukowane sq. w kilkunastu publikacjach, J. E. Quibella „Excavations at Saqqara” skiada);). si? z szeSciu tomow. Niektore swi^tynie grobowe (np. Mykerinosa, por. G. A. Reisner, Mycerinus, The temples of the third pyramid at Giza, Cambridge, Mass. 1931) oraz mastaby posiadaj^ oddzielne monografie. О mastabie Ti w Sakkara mamy na przykiad trzy wydawnictwa: L. Epron, Le tombeau de Ti, MIFAO LXV, fasc. I, Le Caire 1939; G. Steindorff, Das Grab des Ti, Leipzig 1913 i H. Wild, Le tombeau de Ti, MIFAO LXV, fasc. II, Le Caire 1953. W tym stanie rzeczy nalezalo dokonac wyboru opracowan, ograniczaj^c si? wyl^cznie do zasadniczych, posiadaj^cych charakter syntetyczny. Wyniki wielu badan szczegolowych publikowane byly rowniez w najwazniejszych czasopismach naukowych: „Annales du Service des Antiquites de l’Fgypte”, Le Caire, od 1900 r. „Annals of Archaeology and Anthropology”, University of Liverpool, od 1908 r. „Bulletin de l’lnstitut egyptien”, Le Caire, od 1886 do 1919 r. „Bulletin de l’lnstitut fran?ais d’archeologie orientale”, Le Caire, od 1901 r. „Bulletin of the Museum of Fine Arts”, Boston, od 1903 r. „Harvard African Studies”, Cambridge (Mass.), od 1917 r. „Kush, Journal of the Sudan Antiquities Service”, Khartoum, od 1953 r. „Orientalia”, Roma, od 1931 r. „Proceedings of the Society of Biblical Archaeology”, London, od 1879 do 1918 r. „Recueil de travaux relatifs a la philologie et a l’archeologie egyptiennes et assyriennes”, Paris, od 1870 do 1923 r. „Revue figyptologique”, Paris, od 1880 do 1921 r. „The Journal of Egyptian Archaeology”, London, od 1914 r. „Zeitschrift fur agyptische Sprache und Altertumskunde”, Leipzig, od 1863 r. Do najwazniejszych publikacji ksi^zkowych dotycz^cych nekropoli nalez^: Badawy A., A History of Egyptian Architecture. T. I, Cairo 1954, t. II, Berkeley 1966 Borchardt L., Die Entstehung der Pyramide, Berlin 1928 Borchardt L., Langen und Richtungen der vier Grundkanten der grossen Pyramide bei Gise, Berlin 1926 Capart J., Une rue de tombeaux a Saqqarah. T. 1-2, Bruxelles 1907 Capart J. et Werbrouck M., Memphis. A l’ombre des pyramides, Bruxelles 1930 Crowfoot J. W., Griffith LL, Meroe. The Island of Meroe. Egypt Exploration Fund, Archaeological Survey, XIX, XX. T. 1-2, London 1911-12 Dunham D., The Royal Cemeteries of Kush. T. 1-4, Boston 1951-57 Edwards I. E. S., The Early Dynastic Period in Egypt, Cambridge Ancient History Institut, rozdz. XI, Cambridge 1964 Edwards I. E. S., The Pyramids of Egypt. II wyd., Harmondsworth (Middlesex) 1961 Emery W.B., Great Tombs of the First Dynasty. T. 1-3, Cairo 1949-58

Fakhry A., The Pyramids, Chicago 1961 (wyd. polskie: Piramidy, Warszawa 1965) Firchow O., Studien zu den Pyramidenanlagen der 12. Dynastie, Gottingen 1942 Goneim M. Zakaria, The lost Pyramid, New York 1956 Grinsell L., Egyptian Pyramids, Gloucester 1947 Flassan Selim, The Great Sphinx and Its Secrets, Cairo 1953 Kink Ch. А., Как stroilis’ egipetskie piramidy, Moskva 1967 Kozinski W., Organizacja procesu inwestycyjnego piramidy Cheopsa, Warszawa 1969; rowniez w j^zyku angielskim: The Investment Process Organisation of the Cheops Pyramid, Warszawa 1969 Lauer J. P., La pyramide a degres. T. 1-3, Paris 1936-1939 Lauer J. P., Le probleme des pyramides d’Egypte, Paris 1948 Mariette A., Les mastabas de l’Ancien Empire, Paris 1889 Michalowski K., L’art de l’ancienne Lgypte, Paris 1968; rowniez w jgzyku angielskim: Art of Ancient Egypt, New York 1969; w j?zyku hiszpanskim: Arte del Egipto, Barcelona 1969; w j^zyku niemieckim: Agypten, Kunst und Kultur, Freiburg 1969 Michalowski K., Nie tylko piramidy. II wyd., Warszawa 1969 Montet P., Les scenes de la vie privee dans les tombeaux egyptiens de l’Ancien Empire, Strassbourg 1925 Morgan J., Fouilles a Dahchour. T. 1-2, Vienne 1895-1903 Murray M.A., Saqqara mastabas. T. 1-2, London 1905-37 Perring J.S., The Pyramids of Gizeh. T. 1-3, London 1840-42 Petrie W.M.F., The Pyramids and Temples of Gizeh. II wyd., London 1885 Porter E. & Moss R., Topographical Bibliography of Ancient Egyptian Hieroglyphic Texts, Reliefs and Paintings. T. I ll: Memphis, Oxford 1931, t. VIII: Nubia, Oxford 1962 Reisner G.A., A History of the Giza Necropolis. T.I, Cambridge (Mass.) 1942 Ricke H., Beitrage zur agyptischen Bauforschung und Altertumskunde. Z. 4: Bemerkungen zur agyptischen Baukunst des alten Reichs, I, Zurich 1944 Ricke H., Schott S., Beitrage zur agyptischen Bauforschung und Altertumskunde. Z. 5 Ricke H., Bemerkungen Zur agyptischen Baukunst des alten Reichs, II Schott S., Bemerkungen zum agyptischen Pyramidenkult, Kairo 1950 Riihlmann G., Kleine Geschichte der Pyramiden, Dresden 1962 Sethe K., Imhotep, der Asklepios der Aegypter: Ein vergotterter Mensch aus der Zeit des Konigs Doser (Untersuchungen zur Geschichte und Altertumskunde Aegyptens. T. II, 4), Leipzig 1902 Sethe K., Ubersetzung und Kommentar zu den altagyptischen Pyramidentexten. T. 1-4, Gliickstadt 1908-22 Vandier J., Manuel d’archeologie egyptienne. I. Les epoques de formation. II. Les grandes epoques. L’architecture. T. 1-2, Paris 1952-55 Varille A., A propos des pyramides de Snefrou, Le Caire 1947 Vyse H., Operations carried on at the Pyramids of Gizeh in 1837, 3 vol., London 1837-40

1. Ksi^zniczka Nofrit. Wapieri polichromowany. Pos^g znaleziony w Medum. IV dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 2. Fasada jednej ze zrekonstruowanych kaplic po zachodniej stronie podworca Heb-sed w okr^gu sepulkralnym Dzesera w Sakkara. I ll dyn. 3. Okr^g sepulkralny Dzesera w Sakkara. Widok od poludniowego wschodu 4. Rekonstruowane poikolumny hali w okr^gu sepulkralnym Dzesera w Sakkara 5. Wejscie do hali w okr^gu sepulkralnym Dze­ sera w Sakkara 6. Zachowany poludniowo-zachodni naroznik muru na dziedziricu okr^gu sepulkralnego Dzesera w Sakkara 7. Fryz z kobrami, poludniowo-zachodni naroz­ nik muru okr^gu sepulkralnego Dzesera w Sakkara 8. Ruiny tzw. male) swi^tyni w okr^gu sepulkral­ nym Dzesera w Sakkara. Widok od polud­ niowego wschodu 9. Jedna ze zrekonstruowanych kaplic po wschodniej stronie dziedzirica Heb-sed w okr^gu se­ pulkralnym Dzesera w Sakkara 10. Mur otaczaj^cy zespol sepulkralny Dzesera w Sakkara 11. Polkolumna papirusowa przy scianie tzw. Budynku Polnocy w okr^gu sepulkralnym Dzesera w Sakkara 12. Poikolumny о kapitelach papirusowych przy zrekonstruowanej scianie tzw. Budynku Pol­ nocy w okr^gu sepulkralnym Dzesera w Sakkara 13. Piramida Dzesera. I ll dyn. Widok od strony poludniowej 14. Pos^g Dzesera znaleziony w serdabie przy piramidzie schodkowej. Wapien. I ll dyn. Mu­ zeum Egipskie w Kairze 15. Pisarz Hesire. Relief na drewnianej plycie znalezionej w jego grobowcu w Sakkara. I ll dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 16. Przeprawa bydla przez wod^. Relief z mastaby Kagemni w Sakkara. VI dyn.

17. Scena udoju. Relief z mastaby Kagemni w Sakkara. VI dyn. 18. Stos ofiar. Relief z mastaby Ti w Sakkara. V dyn. 19. Nosicielki ofiar. Relief z mastaby Ti w Sakkara. V dyn. 20. Prowadzenie bydla. Relief z mastaby Ptahhotepa w Sakkara. V dyn. 21. Rybacy. Relief z mastaby Ptahhotepa w Sakkara. V dyn. 22. Slepe wrota z pos^giem zmarlego w komorze mastaby Mereruka w Sakkara. VI dyn. 23. Naroznik piramidy krola Snofru w Dahszur. IV dyn. 24. Tzw. romboidalna lub poludniowa piramida krola Snofru w Dahszur. IV dyn. 25. Krol Hor, fragment pos^gu (por. il. 26) 26. Krol Hor. Drewniany pos^g znaleziony w Dahszur. XIII dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 27. Dwie piramidy Snofru w Dahszur. Widok od poludnia 28. Piramida Snofru w Medum. IV dyn. Widok od polnocnego zachodu 29. Piramida Snofru w Medum. IV dyn. Widok od polnocnego zachodu 30. Ksi^zg Rahotep. Wapien polichromowany. Posq.g znaleziony w Medum. IV dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 31. Ksigzniczka Nofrit, zona Rahotepa. Wapien polichromowany. Pos^g znaleziony w Medum. IV dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 32. Zespol piramid w Giza. Widok od poludnia 33. Piramida Cheopsa w Giza. Widok od polnoc­ nego wschodu 34. G?si z Medum. Fragment malowidla z grobowca. IV dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 35. Ggsi z Medum. Fragment malowidla (por. il. 34) 36. Piramida Cheopsa. Widok od polnocy 37. Piramida Cheopsa widziana od strony sfinksa 38. Piramida Cheopsa. Widok od poludniowego zachodu

39. Piramida Cheopsa. Strona polnocna 40. Krol Chefren. Diofyt. Pos^g znaleziony w Giza. IV dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 41. Fragment grobowej swi^tyni Mykerinosa w Giza. W gl?bi piramida Chefrena 42. Widok zespolu piramid w Giza od wschodu 43. Naroznik granitowej swi^tyni Chefrena w Giza 44. Fragment cmentarza zachodniego w Giza, w glgbi piramida Chefrena 45. Piramida Chefrena w Giza, widok z cmentarza zachodniego 46. Wn^trze granitowej swi^tyni Chefrena w Giza 47. Sfinks i piramidy Cheopsa i Chefrena. Widok od wschodu 48. Gtowa sfinksa 49. Sfinks w Giza 50. Sfinks w Giza 51. Portal Amenhotepa II (XVIII dyn.) w poblizu sfinksa w Giza. W gl?bi piramida Cheopsa 52. Sfinks, pomi^dzy lapami widoczne stele wotywne egipskich krolow 53. Stela Totmesa IV ustawiona pomi^dzy lapami sfinksa. Czerwony granit 54. Fragment okladziny jednej z piramid satelitarnych przy piramidzie Mykerinosa w Giza 55. Piramidy satelitarne przy piramidzie Mykeri­ nosa w Giza. Widok od zachodu 56. Piramida Mykerinosa widziana od strony pi­ ramidy Cheopsa 57. Piramida Mykerinosa. Widok od polnocy 58. Triada Mykerinosa. Lupek. IV dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 59. Dziedziniec mastaby Seszemnefer. V dyn. Nekropola lez^ca po stronie potudniowej od pira­ midy Cheopsa 60. Przejscie pomi^dzy tzw. swi^tyni^ granitow^ a swiqtyniq. sfinksa w Giza 61. Przejscie pomi^dzy mastabami. Nekropola w Sakkara 62. Poludniowa piramida satelitarna przy pirami­ dzie Cheopsa w Giza. Na pierwszym planie mastaby na wschodniej nekropoli 63. Mastaba Chenenu, dostojnika krola Unisa. V dyn. Nekropola w Sakkara 64. Sarkofag' budowniczego piramid Chufuancha w ksztalcie palacu. Rozowy granit. IV dyn.

Muzeum Egipskie w Kairze 65. Wapienny sarkofag w ksztalcie palacu z masta­ by Rawera w Giza. V dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 66. Dostojnik Izi z synami. Relief z mastaby Izi w Edfu. VI dyn. Muzeum Narodowe w Warszawie 67. Piwowar przy pracy. Wapien. V dyn. Pos^zek znaleziony w Giza. Muzeum Egipskie w Ka­ irze 68. Gorna czgsc pos^gu tzw. Wojta z Sakkara. Drewno. V dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 69. Fragment drewnianego pos^gu kobiety zwanej ,,zon^ Wojta z Sakkara”. V dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 70. Glowa kobiety przy zarnach (por. il. 71) 71. Kobieta przy zarnach. Wapien. Pos^zek zna­ leziony w Sakkara. V dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 72. Pos^g pisarza znaleziony w Sakkara. Wapien polichromowany. IV dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 73. Resztki piramidy Amenemhata III w Hawara. XII dyn. 74. Teksty Piramid w komorze grobowej piramidy Unisa w Sakkara. V dyn. 75. Slepe wrota mastaby Chenenu w Sakkara. V dyn. ’ 76. Stela wotywna ofiarowana przez Tutuja sfinksowi. Wapien. XVIII dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 77. Scena pogrzebowa. Relief z Sakkara. Wapien. XIX dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 78. Stela wotywna dedykowana sfinksowi. Wapien. XVIII dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 79. Krol Sesostris I. Pos^g znaleziony w Liszt. XII dyn. Muzeum Egipskie w Kairze 80. Zespol piramid w Nuri. Krolestwo Meroe, okres napatanski (656-295 p.n.e.) 81. Zespol piramid w Meroe. Okres meroicki (295 p.n.e.—350 n.e.) 82. Swi^tynia grobowa przed jednq. z piramid. Meroe, okres meroicki 83. Wqskie przejscie pomi^dzy piramidami w Meroe 84. Piramidy w Meroe. Okres meroicki

I

L

U

S

T

R

A

C

J

E

Г-lV

Д

Я Ж

&

?

.

§ § й ^ ~ ^ т ^

З ш

Ш

2#/ *ȣ

*■■*

•1.

" '-Н Л 7

' ■ Ifc —Л.

«. -^,. rsr

-. .'2"ЧГ*"' а 5 - ^ > —•' —!

- . **•

W w y2

-* с т

| ^ ‘Л

. . ^ -w %

*Й ^

-■ * •*Sf*"S4S> r«c .. — . * Т* Ч * •‘-W — Ч

-**

• * '^ X чг ч ; < ' г

"'

^

* 1 , /_л Л -

ш

л ^

*

t * s/

Ч V . '*v», • U -V * •» * . . г* ■

-

.»

* V". ♦ ~**Г>**%

.. ^ о f;

_ •"

, 2 ■

--**.

л

*

^

^

. . , t >

>«г

-

*

ч W^

-

- . £

■••

>

-

•

.

*' %- Чч -

V . * * - VT“4»? _ *•"«•* . _ ч**\*/ 7 4 ^ ^ А .* *« ,• - * ' ^ ' - ''' ■ > * *** ^ **» ^ " У%.. ^ ' i ^ 'А ' ;*--■ %. ф

/ ’**-«г* '1 / - "tv

... % ~х£'**~ '

* > ^ **" . V* b ' g f ' * * •^ . ■ . . «? w* С>;.' ^ '. .. ■ ' - э* -

а

^

v.

-

~4

%

*

-*.

4»

6

I

13

14

18

23

24

i I

29

in

щтттвтящшттяшшшятяшшшшшшш

34

f

г

С' « Ь -

?йй

-Лу*;-

т

.'**1

'frv.tdtak

ш

а * &

V

% ' * Jv

•d*

. •" -’

.'% .’ ;

' %

Л

я« . < *м , *

'ь

*

# Ч» -

?J& ** ’

'у ^

*- - , ^ 4; . V

•, v -■ ** «• ; , ".V •

Ч * , ‘. * Л *

*Ч

,‘*t; \ .. + ' :
;•

* ‘ V ’S , *W

fm у *

*

* * 1* 9 - *йвт V i -ч * ** , ' "

,

,*

■ Ч*С

.

•0 •«%

-к -% *-%

V

Ф ' * • “*

*

"й*

- •« - , ,-• ; - :4 ? - ; --Л -

. .

-

• *~ ~ Л £ з.

V- лгк*. .


. -

«

* f *

*i .

. -

•

•> - , .

■** .

#

t ; - ' - - - /

*'

>%> ■*. ’ >-'*• «* r

* . ^

'

j

V —*i. -

;;» • * >• --i

- .4 ■-v > ' ■*.-•* r'- _7.f ■ •* < & Z *r'U tils ••

' V ■ :r ■ ;; . :^ » . if.‘.A

*v( '

r t f ' -: A _ V ;

I

Cena zl 75.—

W serii Sztuka i kultura swiata starozytnego ukazaly si? nast^puj^ce albumy:

AKROPOL tekst: K. Michalowski zdjfcia: E. Hartwig, T. Suminski

PALMYRA tekst: K. Michalowski zdjicia: A. Dziewanowski

KARNAK tekst: K. Michalowski zdj(da: A. Dziewanowski

ALEKSANDRIA tekst: K. Michalowski zdjfda: A. Dziewanowski

LUKSOR tekst: K. Michalowski zdjtcia: A. Dziewanowski

w przygotowaniu:

TEBY

W YD AWNI C TWO • A R K A D Y • WARSZAWA