Monumenta Arroasiensia [PDF]

  • 0 0 0
  • Gefällt Ihnen dieses papier und der download? Sie können Ihre eigene PDF-Datei in wenigen Minuten kostenlos online veröffentlichen! Anmelden
Datei wird geladen, bitte warten...
Zitiervorschau

NUUS

er

ienES HDDDSPCEORET HE

um

d

Rm ETES HR

EHDE

x

Scop RSA He

ES

CUR

j

NS

:

:

Mis

wn

"

Suse

ME

Dane

HR

es

5 T

dt A

AE

Ze

in

is

EH

Bi"S me b}

à

T

RE

DUQUESNE ÜNIVERSITY The Gumberg Library

Se

Digitized by the Internet Archive in 2023 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/monumentaarroasiO000unse

be

1

À

4

TL pvo

Y

RD

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio

Mediaeualis

CLXXV

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio

Mediaeualis

CLXXV

MONVMENTA ARROASIENSIA

TURNHOUT BREPOLS & PUBLISHERS 2000

MONVMENTA ARROASIENSIA

EDIDIT

Benoit-Michel

IVVAMEN

Tock

PR.AESTANTE

Ludovico

Muiris

TURNHOUT BREPOLS & PUBLISHERS 2000

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio in ABBATIA

SANCTI

Mediaeualis PETRI STEENBRVGENSI

a reuerendissimo Domino

Eligio DEKKERS

fundata

nunc sub auspiciis Vniuersitatum UNIVERSITEIT

ANTWERPEN

- UFSIA

VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL - UNIVERSITEIT KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN edita

GENT

editionibus curandis praesunt Fernand BossiER Rita BEYERS Georges DECLERCQ Luc DE CONINCK Jean GoossENs Mathis LAMBERIGTS Paul ToMBEUR Marc VAN UYTFANGHE parandis operam. dant Roland DEMEULENAERE - Luc JOCQUÉ Roel VANDER PLAETSE

AK « This book has been printed on paper according to the prevailing

ISO-NORMS.

© 2000

BREPOLS & PUBLISHERS

(Turnhout — Belgium)

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, Without the prior permission of the publisher.

AVANT-PROPOS

Le projet de publier les documents relatifs à l'abbaye d'Arrouaise a couvé pendant bien longtemps. Plusieurs historiens qui s'intéressaient à l'histoire religieuse des anciens Pays-Bas se rendaient compte de son utilité. Une telle édition compléterait en effet le choix de piéces justificatives ajoutées par le dernier prieur d'Arrouaise, Dom Floride Gosse, à son Histoire de l'abbaye et de l’ancienne congrégation des chanoines réguliers d'Arrouaise. Le premier historien contemporain qui envisagea un tel projet fut William Mendel Newman, un érudit américain auquel le professeur Giles Constable a consacré une belle biographie ("). Newman s'était intéressé à l'histoire du Vermandois et de l'Artois dés avant la Deuxième Guerre Mondiale. Parmi les résultats de ces recherches, on notera l'édition des chartes de Saint-Fursy de Péronne (^) qui a vu le jour en 1977, l'année méme de sa mort. Theodore Evergates et Giles Constable ont sauvé de façon posthume une autre partie de son héritage intellectuel: The Cartulary and Charters ofNotre-Dame of Homblières, publié en 1990. À ce moment-là Constable avait déjà confié à un des éditeurs de la présente publication, Ludo Milis, les transcriptions de feu W. M. Newman au sujet d'Arrouaise (?). Ludo Milis, le deuxiéme dans la série des intéressés, avait tra-

vaillé à partir de 1961 sur l'histoire de l'abbaye et de l'ordre d'Arrouaise, auxquels il avait consacré sa thése de doctorat. Plusieurs autres publications ont suivi, parmi lesquelles l'édition du coutumier (‘). Son intention de publier les actes ne s'était pourtant pas concrétisée à cette époque. Le troisiéme intéressé, et en méme temps l'autre éditeur, Benoit-Michel Tock, avait consacré son doctorat à la chancellerie des évéques d'Arras et avait publié les chartes de ces évêques. B.-M. Tock et L. Milis disposaient donc d'une série de notes et de transcriptions personnelles ainsi que des transcriptions de Newman. Une collaboration intense et fructueuse a mené finalement à ce résultat, la publication dans le Corpus Christianorum de tous les documents arrouaisiens d'avant 1300, qu'ils soient de nature narratifs ou non-narratifs (°). (1) Th. EVERGATES

et G. CoNsTABLE,

The Cartulary and Charters of Notre-

Dame ofHomblières, Cambridge (Mass.), 1990, p. xir-1x. (2 W.M. NEWMAN (with M. A. ROUSE), Charters of St-Fursy of Péronne, Cambridge (Mass.), 1977. (3) Th. EvERGATES et G. CONSTABLE, 0.c., p. XIV, note 3.

(4) Voir travaux cités dans la bibliographie. (5) Saufla translatio sancte Monice: voir l'introduction.

NT

3

7

VI

AVANT-PROPOS

L'apport des notes de Newman s'est finalement révélé assez mince. Il s'agissait de simples transcriptions, dactylographiées avec beaucoup d'erreurs de frappe et non corrigées, auxquelles Newman n'avait pas encore commencé à apporter des notes critiques, des identifications, des datations... C'est pour cette raison que nous avons décidé de ne pas mentionner son nom sur la page de titre, contrairement à ce qu'ont fait Evergates et Con-

stable pour les chartes de Hombliéres. Nous tenons cependant à lui témoigner notre gratitude posthume: sans ses premières transcriptions, et donc sans son travail, sans doute n'aurions nous

jamais ressenti le « déclic » nécessaire à la réalisation. L'heuristique de la présente édition a été déclenchée à partir des regestes de L. Milis. Celui-ci les avait établis sur la base de sa connaissance de la documentation de l'abbaye d'Arrouaise, et plus largement encore de celle de tout l'ordre qu'elle avait engendré. La tradition textuelle a été enrichie par B.-M. Tock à partir de sa familiarité avec les archives religieuses du Nord de la France. L'édition méme,

donc l'établissement des textes et de

l'apparat critique, a été le travail essentiellement de B.-M. Tock. L. Milis a relu l'ensemble et apporté de précieuses corrections. Ce travail d'édition a été mené grâce à l'aide de fonds de recherches, d'archivistes et bibliothécaires et de collégues. Il nous est agréable de remercier ici, au premier titre, le Conseil de la Recherche

des Facultés

universitaires

Saint-Louis

à Bruxelles,

alors présidé par André Tihon et, au sein de la m&me institution, le Centre de Recherches en histoire du droit et des institutions et ses directeurs, Jean-Marie-Cauchies et Gilbert Hanard ;à Nancy, l'Atelier de recherches sur les textes médiévaux et son directeur,

Pierre Pégeot. Nous

remercions

tous les responsables et em-

ployés des dépóts d'archives et bibliothéques dont les fonds ont été mis à contribution, et particuliérement M. Patrice Marcilloux, directeur des archives départementales du Pas-de-Calais, et dom Michiels, bibliothécaire de l'abbaye de Keizersberg, à Louvain. Merci aussi aux collégues qui nous ont donné des renseignements précieux :Philippe Demonty, Thérèse de Hemptinne, Illo Humphrey, Anne-Marie Legras et Jean-Frangois Nieus. Merci aussi, enfin, à Georges Declercq, pour l'attentive relecture

du manuscrit.

Benoit-Michel Tock et Ludo Milis

INTRODUCTION

ftem

' d

s

der

J

ee

er

lm

|

wii.

c» T

: "

m

M

^

ecc d

b.

1-7, 287

dem B

E

d

3

ci at

A

V

ig

;

DEL

PE es TR

LLL

[I

m

+

5.5



T

isp

Sr 4e

Eu

ox

Rod

e-

Ca dran mc aod +

re c iere jl «alie 4 ura rt à

| ue.

I. L'ABBAYE D'ARROUAISE : SA NAISSANCE ET SON HISTOIRE

A la fin du xr? siècle et au début du xrr*, les mouvements reli-

gieux spontanés témoignaient d'une vitalité étonnante. Ce phénomène fait partie de la dynamique qu'on appelle communément «la réforme grégorienne ». Les caractéristiques de ces mouvements sont trés disparates: au début, souvent, un brin d'érémitisme, plus tard une évolution vers le cénobitisme ; l'attrait d'une nouvelle interprétation, une relecture, d'une des

régles religieuses les plus en vue, à savoir celle de saint Benoit ou une de celles attribuées à saint Augustin ('). L'histoire de l'abbaye d'Arrouaise se situe dans cette atmosphére de renouveau spirituel. Vers 1090 deux clercs itinérants, Heldémare et Conon, rejoignaient l'ermitage d'un laïc, nommé Roger (°). Cet ermitage était situé le long d’une ancienne route romaine, entre Bapaume et Péronne, un site à la frontière entre la Flandre (ensuite l’Artois) et le Vermandois. Il tirait son nom — Aridagamantia ou Arrouaise — d'une dense et, selon les sources hagiographiques, « horrifiante » forêt. Les trois ermites attirèrent l'attention de l'ordinaire, l’évêque réformateur d' Arras, Lambert de Guines, qui confirma cette fon-

dation en 1097 (?). Cette charte est la premiére qu'ont reque ces ermites, en train de devenir chanoines (n? 1): la bulle de 1107

parle déjà d'une vita canonica (n? 3). L'évolution de la conception érémitique vers une solution cénobitique, sous forme d'abbaye, allait demander encore un quart de siécle: en 1121, suite à l'élection de Gervais de Wissant, on parlera d'un abbé et d'une abbaye. La documentation historique, éditée ci-aprés, trace bien cette évolution vers une organisation plus poussée: des notices informelles témoignent de la spontanéité initiale (n? 501 à 511 du liber traditionum), les chartes de l'époque suivante d'un établissement en bonne et due forme (?). Conon, un des ermites fondateurs donc, fut élevé à la dignité

d'archevéque de Préneste et de cardinal; il joua un róle important comme légat apostolique dans les démêlés entre le pape et (1) L. Murs, Ermites et chanoines et In., L'évolution de l'érémitisme. (2) Pour les lignes générales de cette esquisse, nous renvoyons

à L. Mirs,

L'ordre des chanoines réguliers d'Arrouaise et, du même, Orde van Arrouaise, Bruxelles,

1979 (Archives et Bibliothèques de Belgique, numéro spécial 22). (3) Voir B. DELMAIRE, Le diocèse d' Arras, t. 1, p. 204.

(4) L. Miutis, Charisma en administratie.

X

INTRODUCTION

l'empereur dans la derniére phase de la Querelle des Investitures. Gráce à l'intervention directe ou indirecte de Conon, l'ermitage reçut des dons, par exemple des vignes de la part de Louis VI, ainsi que des confirmations apostoliques réglant son statut. Des reliques devaient rehausser la renommée de la chapelle nouvellement bâtie, dédiée à la Trinité et à saint Nicolas, un saint à la

mode à ce moment. Peu aprés déjà, en 1123, une premiére maison-fille, celle d'Hénin-Liétard, s'affilia à ce que deviendra l'ordre des chanoines réguliers d'Arrouaise. Gráce aux liens entretenus avec l'évéque réformateur de Thérouanne, Jean de Warneton,

Arrouaise régu-

larisa des chapitres séculiers (tel celui de Notre-Dame de Boulogne) et fonda de nouvelles abbayes (par exemple Ruisseauville) (5). Pendant les décennies suivantes quelques dizaines de maisons s'affiliérent dans les Pays-Bas, en France (jusqu'en Normandie et Champagne), dans la Lorraine limitrophe, en Angleterre, en Écosse, en Irlande, finalement en Silésie et en Pologne. Méme si

Gervais et ses successeurs mirent sur pied une organisation qui s'inspirait largement du modèle cistercien et prémontré, et l'entérinérent dans un « coutumier », cet ordre manquait de cohésion, subissait la concurrence

d'autres mouvernents

du méme

type, souffrait des distances et des difficiles moyens de communications (5). On a aussi l'impression que le nombre de chanoines est resté trop restreint pour leur permettre de peupler ces maisons nouvellement fondées ou rattachées. Au moment où le charisme initial disparaissait, déjà vers le milieu du douziéme siécle, une administration bien établie aurait pu garantir un fonctionnement adéquat, sans qu'un tel résultat ait jamais été atteint (7). Dans le cas des maisons irlandaises par exemple, on devine que jamais des chanoines n'ont été envoyés pour familiariser de vive voix leurs confrères avec l'observance arrouaisienne ; saint Mala-

chie, l'archevéque d' Armagh qui était responsable de ce lien, n'a fait rien d'autre qu'importer le texte du coutumier. L'abbatiat de Gervais, entre 1121 et 1147, marqua l'expansion

aussi bien de l'abbaye et de ses assises économiques (possessions fonciéres), que de l'ordre. Une dizaine de grands centres d'exploitation, quelques uns dirigés par un prieur, quelques uns aussi donnant refuge aux membres féminins de l'ordre, entourérent l'abbaye dans un rayon d'environ soixante kilométres. Arrouaise (5) Sur Jean de Warneton, voir W. SIMONS, Jan van Waasten.

(6) L. Miris avec la coll. de J.BEcQuzT, Consuetudines canonicorum regularium. (7) L. Mitis, Charisma en administratie.

INTRODUCTION

XI

participa, parmi tant d'autres personnes privées ou maisons religieuses, au défrichement des grandes zones boisées de l’Artois et de la Picardie, quitte à modeler ce paysage ouvert typiquement destiné à la culture céréalière. Quand Gervais démissionna en 1147 les faiblesses déjà sousjacentes avant cette date se montrèrent au plein jour. Aureis seculis decurrentibus, ferrea successerunt soupire, avant la fin du siécle, l'abbé Gautier dans son récit de fondation (S 17). Les abbés vont se succéder à un rythme accéléré, le plus souvent à la suite d'abdications, ce qui est fréquemment, sinon toujours, un mauvais signe. Ce phénoméne se poursuivit jusqu'au début du treiziéme siècle. Seul l'abbé Gautier fit preuve de vigueur et d'un sens du redressement, hélas temporaires. Une des mesures — ct pour nous importante dans le cadre de cette édition — fut son initiative de rédiger un cartulaire, le cartulaire À ; ainsi ses confrères se rendraient compte plus clairement et plus aisément des possessions, des droits, voire des obligations. La rédaction du récit de

fondation devait rappeler aux chanoines les débuts charismatiques et enthousiastes de leur maison. Mais, sur le plan matériel,

le redressement signifia en premier lieu la vente de plusieurs possessions ().. La grande famine de 1196 fut co-responsable des malheurs qui frappérent Arrouaise. Pour ce qui est du fonctionnement de l'ordre, quelques mesures furent prises en vue de son amélioration; l'instauration par exemple du définitoire au sein du chapitre général annuel. De grandes réformes n'intervinrent que dans les années trente et cinquante du treizième siècle: des visiteurs apostoliques se présentérent à l'abbaye, légiférérent à propos du fonctionnement de l'ordre (systéme de visite) et de quelques pratiques d'observance (l'usage de la viande, la présence de religieuses). Ces réformes s'intégraient dans la politique de centralisation romaine et dans le contróle des mouvements religieux entrepris par Raymond de Pefiafort. Ces changements se reflétent dans quelques manuscrits du coutumier. L'histoire religieuse et matérielle future d'Arrouaise n'est pas

différente de celle des autres abbayes, qu'elles soient augustiniennes, bénédictines ou cisterciennes. Le repli accru est lisible dans tous les documents: des chartes de routine qui gardent le souvenir de dons peu importants faits par des gens d'un niveau plus modeste qu'auparavant.

(8) B.-M. Tock, Les difficultés financières.

XII

INTRODUCTION

Entre temps quelques abbayes désertérent ou essayérent de le faire; Arrouaise ne s'opposa que peu à ces mouvements, parce qu'elle ne disposait pas de moyens suffisants. En revanche, il faut noter deux rares cas (Zoetendale en Flandre et Bethlehem en Gueldre), de rattachement tardif à l'ordre, respectivement en 1215 et 1288. Le motif reste obscur. En général, les abbés étrangers ne semblent plus se présenter réguliérement au chapitre général. Ils se réclamaient seulement de leur appartenance arrouaisienne pour se défendre contre l'ingérence des pouvoirs séculiers ou ecclésiastiques chez eux, par exemple en Angleterre. Il est assez difficile d'écrire une histoire cohérente de l'abbaye et de l'ordre à partir du quatorziéme siécle. Les documents dont

on dispose sont peu nombreux. La grande bulle promulguée en 1339 par Benoit XII à propos de la réforme des chanoines réguliers toucha peu les Arrouaisiens (?). La Guerre de Cent Ans qui éclata alors allait perturber le fonctionnement de l'ordre, interrompre ou méme anéantir l'existence de quelques abbayes: Ruisseauville était limitrophe d'Azincourt... En 1471, semblet-il, le chapitre général se réunit pour la derniére fois: la lutte entre le roi de France et le duc de Bourgogne battait alors son plein. Une révision du coutumier quelques années plus tard n'eut plus aucun effet. Chose étonnante, parmi les membres étrangers, l'abbaye de Sagan en Silésie fut la plus fidéle: encore en 1535 les chanoines s'adressent à leur abbaye-mére (dont ils ne savent que vaguement où elle se trouve) (!°). Ils demandaient qu'on leur envoie quelques chanoines pour rétablir l'observance très touchée par la montée du protestantisme; le résultat fut d'ailleurs très fàcheux. Les documents du passé répondent dorénavant plus à un intérét historique que juridique ou pratique. Le cartulaire D, conservé à l'abbaye du Keizersberg à Louvain suite aux péripéties révolutionnaires, est avant tout un amalgame de copies de chartes, de textes narratifs, voire d'inventaires de reliques ("). De la masse de documents dont parlait en 1786 le prieur Dom Gosse, quelques années avant la suppression de l'abbaye, et dont il se servait encore en écrivant son Histoire, rien n'a survécu, ou presque (?). Le site méme d'Arrouaise, le long de la route nationale 17, n'offre

plus d'indice direct de ce passé. La Révolution, puis la Grande

(9) L. Miris, Reformatory Attempts et Ip., (1 0) L. Mis, Arrouaise et la Silésie. (1 1) L. Mauris, Une trouvaille inattendue.

L'évolution de l'érémitisme.

1 2 F. Gosse, Histoire de l'abbaye; L. Miis, Lafin de l'abbaye. (12)

INTRODUCTION

XIII

Guerre ont fait leur travail. Seule la photographie aérienne permet de déceler des restes de fondations dans le sous-sol perturbé. Méme la motte du Tronc Bérenger, un ancien tumulus fouillé au dix-huitième siècle, et dont l'abbaye tirait son nom habituel pendant les premiéres décennies de son existence, fut rasée lors de la construction de l'autoroute de Paris à Bruxelles... II. LES SOURCES DE L'ÉDITION : CLASSEMENT DES ACTES

1. Classement chronologique Période

Nombre d'actes

1091-1100 1101-1110 1111-1120 1121-1130 1131-1140 1141-1150 1151-1160 1161-1170 1171-1180 1181-1190 1191-1200 1201-1210 1211-1220 1221-1230 1231-1240 1241-1250 1251-1260 1261-1270 1271-1280 1281-1290 1291-1300

1 2 8 5 11 26 38 34 97 50 28 24 14 12 11 14 30 26 12 23 7

Total

413

Dont faux

1

1 2 D 2

1

9

De maniére assez normale, on constate une augmentation croissante, presque de décennie en décennie, du nombre des chartes reçues par Arrouaise. Du moins jusque vers 1190. Après cette date, pour des raisons qu'on verra plus loin, une parte seulement des chartes a été conservée. Dés ce moment,

les chiffres

ne sont donc plus représentatifs de l'ensemble de la documentation émise.

XIV

INTRODUCTION

2. Classement par type de document Les documents rassemblés ici sont évidemment majoritairement des chartes. Pas tous cependant. On ne prendra pas en compte ici le problème des notices, sur lequel on reviendra. Mais on peut présenter, d'une part les chirographes, d'autre part les lettres. On compte 38 chirographes (?). Certains soient connus grâce à un original, voire méme aux deux (*), d'autres par une mention dans l'acte ou ailleurs (?). Si le premier de ces chirographes apparait en 1119, donc peu aprés la fondation de l'abbaye, le dernier date de 1217, ce qui confirme que le chirographe est bien, essentiellement, un instrument qui ne dépasse pas le xir siecle (39). | Les lettres sont plus rares: on en compte douze (?), presque toutes du XrI* s. : au XIII s., les lettres sont nombreuses en cours de procédure, ou avant l'obtention d'une charte; mais les

connaissances juridiques de plus en plus précises conduisent à les exclure plus facilement des dossiers conservés; et à moins confondre le genre diplomatique et le genre épistolaire, contrairement à tel ou tel cas où la présence d'une liste de témoins montre bien que si la forme du document est épistolaire, le fond en est diplomatique (*). Si plusieurs lettres traitent d'ailleurs de problèmes liés au patrimoine de l'abbaye (7), d'autres, proportionnellement nombreux, traitent de l'ordre: c'est que, pour l'entrée d'une abbaye dans l'ordre, par exemple, l'établissement d'une charte n'était pas nécessaire. Une simple lettre avec déclaration d'intention suffisait.

(13) A CES 09, 153840415162 891950 MOMIE MMS ME 125, 136, 146, 147, 148, 154, 158, 159, 165, 172, 196, 197, 204, 216, 217, 218, 230, 249, 256, 259, 260, 269, 274. (14) C'est le cas des actes n° 95, 101, 111, 112, 146, 147, 197,

(15) Voir par exemple l'acte n? 51, mentionné dans l'acte n? 84: sicut in scripto eorum per cyrographum diuiso nouimus contineri... L'acte n° 136 se présente lui-même comme un cyrographum, mais cette dénomination a été confirmée au xviir? siècle

par dom Grenier, qui présente cet acte comme étant en forme de chirographe. (16) Il n'y a pas de publication sur la disparition des chirographes (hors le cas des chirographes urbains) à la fin du xi? ou au xir? siècle. Sur le chirographe des origines au XI* s. v. W. TRUSEN, Chirographum. Sur le chirographe au xt et au début du xir s. v. M. PARISSE, Remarques sur les chirographes.

(17) Actes n^ 10, 31, 32, 42, 54, 55, 96, 156, 173, 212, 298, 398. (18) Voir les actes n? 32 et 212. (19) Y compris des documents un peu inattendus: un mari ordonne à sa femme de confirmer une donation (n? 32), un évéque demande à un laic de se montrer généreux à l'égard de l'abbaye (n? 55).

INTRODUCTION

XV

Enfin, on peut ajouter deux formulaires: l'un concerne la nomination d'un prétre de paroisse (n? 333), l'autre la recommandation d’un serviteur de l'abbaye (n° 412). 3. Classement par auteur Papes Pascal II Calixte II Innocent II

396 11 26, 37

Eugène III

45, 59

Adrien IV Alexandre III Lucius III Urbain III Clément III Innocent III Honorius III Grégoire IX

74, 75, 83, 84, 85 100, 108, 109, 160, 163, 164 180 183, 184, 185, 186, 187 20780153 239 278 287, 295, 296

Innocent IV

9058204. 3215522, 95251326. 337, 339, 3509351 363, 365 370 385, 387

Alexandre IV

Clément IV Grégoire X Martin IV

306, 323, 327, 340,

309: 312, 315; 3197 520, 324 328, 329, 330313947336, 345, 346, 347, 348, 349,

Légats Hugues, card. Ste-Sabine

316, 325, 338

Jean, card. St-Laur. Luc.

325

Odon, év. Tusculum

925

Souverains

Empire

Frédéric I**

192

France

Louis VI Louis VII

8 39

Philippe II Auguste Louis IX Simon de Villers

215,267, 270 2157 307

bailli

Angleterre

Etienne

23

Mathilde

28, 33

Garin Thierry Thibaud

38 Si 722. HE 129

Evéques Amiens

INTRODUCTION

XVI

Arras

Lambert Robert Alvise Godescalc André Frumaud Prèrre Raoul

Jacques Pierre II

official Beauvais Cambrai

écolátre Eudes Liétard Nicolas

Roger Jean

Godefroid Nicolas Enguerran official Carlisle Châlons Chichester Langres Laon

Noyon

Aethelulf Barthélémy Hilaire Hugues Roger

Anselme Lambert Simon Baudouin il

Baudouin III Renaud Etienne Gérard Vermond Gui

official Paris Reims

Maurice Renaud Guillaume

Aubry Soissons

140, 171 2221223, 229,154 264, 265, 277 331, 341 369 305, 314, 370, 382 391 51 17 25, 353162::67.176, 79, T5378. 137 | 190 2214275 280, 294 355 388, 389, 390, 392 289, 317, 371, 403

Thomas Gosselin Haimard

Jacques

12,46,50 55, 56, 60, 61, 64, 66, 71, 82, 90, 104, 113 124, 130, 133 157, 175 193,.199:235 285, 286 361 383 2917318972 131

INTRODUCTION

Thérouanne

Teams Milon I*

Milon II Milon I*' ou II Lambert

Utrecht

XVII

il 19,720,725. 30, 34, 70 98 121 25

Jean II

261

Adam archidiacre Jean

282 385 396, 404

Eléonore Eustache III Gautier Clémence Thierry Philippe

Marguerite Jean Enguerran Anselme Hugues Gui

212 5 42 14 29 598971265 128; 134, 142, 143, 144, 145, 155, 179, 200 275 376 80 123 141, 182 367

Yves

BC

Comtes Beaumont Boulogne Buckingham Flandre

Pontieu Saint-Pol

Soissons

ey.

CET

SE

138. 152 Vermandois

Raoul

(v. aussi Flandre) Comte, fils du roi d’Ecosse

— Henri

52, 105, 106

48

Abbés et autres supérieurs d'institutions ecclésiastiques (°°) Arras, chap. cath. N.-D. Arras, St-Vaast Arrouaise

Hugues(écolátre) Martin (abbé) Fulbert Lambert Evrard Jacques Gautier

Robert Jean Laurent Baudouin (20) Sauf indication

391 166 87 1018122 17/2) 161 5721/2 d5/682057 208 249, 254, 256 259 344 364, 374; 399

contraire, il s'agit d'abbayes et d'abbés.

XVIII

INTRODUCTION André

Gilles (anonyme)

Autrey Avesnes-lés-Bapaume Balances Bellevaux Bethléem Boulogne (abb. N.-D.)

Bucilly Cambrai, abb. St- Aubert

Cambrai, chap. cath. N.-D.

Cambrai, chap. St-Géry Cateau-Cambrésis

Cercamp Chátillon-sur-Seine Chátrices

Chocques Citeaux

Clairfay Doingt Doudeauville Hasnon Hénin-Liétard Honnecourt Lihons

Longvillers Marœuil

Mont-Saint-Eloi Mont-Saint-Quentin Noyon, St-Barthélémy

Paris, St-Jacques (couvent) Péronne, chap. St-Fursy

397, 399, 401, 402, 407, 408 409 218, 357. 388. 389;

Enguerran (prieur) (prévót) Berthe Hugues Adhémar

Nicolas (prévót) Baudouin Pierre Herbert Guillaume

Thierry (prévót) Jean (prévót) Adam (doyen) Gui (chantre) chanoines Héribert (doyen) Baudouin Urbain Hugues Gérard Milon Manasses Alexandre RS (prieur) (prieur) Foulques Jacques Gérard (prieuré) Gérard Baudouin Jean Eustache G. (anonyme)

226 226, 225:292 T9 273, 297 101

Jean

Lambert Arnoul (prieur) Lambert (doyen) Hugues (doyen)

SW 136, 148, 253

INTRODUCTION

Saint- Eloi-Fontaine Jean (prieur) Saint-Nicolas-au- Bois (anonyme) Saint-Omer, chap. N.-D. Ogier (prévót) Soissons, abb. St-Crépin-en-Chaye (abbé) Soissons, abb. St-Léger (abbé) (prieur) Temple Commandeur Tournai, abb. St-Nicolas-des-Prés — Jean Val-des-Ecoliers (prieuré) (prieur) Valenciennes, St-Jean André (chanoine) Warneton Baudouin Thomas Warter Yves (prieur)

XIX

360 315 22 354 354 384 381 251 298 356 292 378 413 31

Seigneurs Arras (avoué)

Robert V Daniel Hugues

Auxi Bapaume (chát.) Gilles Beaumetz, v. Bapaume (chát.) Beaurevoir Mathieu Bosincourt Jean Bucquoy Drogon Cambrai (chát.) Hugues II Simon

Coucy Curlu Gogneleu Guerbigny Ham

Manancourt Marcoing Marquaix Nesle Oisy, v. Cambrai (chàát.) Péronne (chát.)

Templeux

Hugues III Raoul

Baudouin Gui Gautier Rorigon Odon II Gérard Odon III Odon IV Jean Pierre Guillaume Gilles Simon

Roger Pierre Ibert

T51 276 188 243

302 255 366 18 86, 93, 94, 118, 119 135, 191, 214 201 203, 208, 211 300 268 219 2 44 174, 177, 263 271 310, 311, 352 379 293. 247 377

115,

55, 01 102, 149, 150, 173, 240, 248 283

INTRODUCTION

XX

Ville Péronne, maire et jurés

5T

Particuliers

Ecclésiastiques Gaucher, écol. de Cambrai

Roger, chan. d'Arras Laïcs

Achard d'Hardecourt Baudouin Mordens Gérard de Barastre Gérard d' Hamel

Gérard de Ligescourt Gérard de Molimansu

Guillaume de Longueval Guillaume de Plasseio Hesse de Beaumont

jean jean jean Jean

de Béthencourt de Forét d'Hamel Moriaus de Francsart

Marie de Folluel

Pierre Gosse de Bapaume Rainier, sénéchal Raoul de Dena

Rorigon d'Hardecourt Wimarch Notices

Abbayes et chapitres Avesnes

Cambrai, chap. St-Géry Cateau Homblières Honnecourt

Lihons Mont-Saint-Quentin

269 196 165, 197 i91 178 127. 139 127, 132, 159, 204

Laïcs

Adèle de Montepre Asson de Ribécourt Barthélemy de Baisiu

Bernard Ulfier Gautier de Brouchy Gautier le Petit de Trescault Gautier Piles Gérard, fils de Lambert

181 245 260 169 168 284 238 95

INTRODUCTION

Gislebert Gobert de Maisceni Henri de Beaumetz

XXI

114 241 158 154

Hugues, chevalier Hugues de Villers Ivain d'Aubigny

233, 274 116

Mathieu de Bertrancourt Mathieu de Ham Raoul de Contehem Richer Richer de Biache Roger, fils de Riscende Vermond de Triechoc

107 73 88 170 643 530 162

Divers

224, 261, 333, 381, 395, 410, 411, 412, 644, 650, 651

On ne va pas ici examiner en détail la répartition des actes par auteur. On peut cependant relever que les papes, sauf Adrien IV, Alexandre III, Urbain III, Innocent IV et Alexandre IV, donnent

peu de bulles chacun; dés la fin du xir? siècle, la nature de leurs interventions change, puisque on passe des confirmations générales à des questions liées à l'ordre. Les souverains sont trés largement absents de la documentation arrouaisienne ; il est vrai qu'au

XII* siècle, la période la mieux documentée, Arrouaise ne fait pas partie du domaine royal. Les titulaires de quinze siéges épiscopaux ont délivré des chartes en faveur d'Arrouaise. Certains, ceux qui étaient les plus éloignés, comme

les évêques de Carlisle ou de Paris, l'ont fait dans

le cadre de l'ordre. Dans l'importance de la participation des ordinaires se refléte naturellement la diversité géographique du patrimoine arrouaisien, mais aussi la situation frontaliére de l'ab-

baye: à l'intérieur du diocése d'Arras, mais aux limites des diocéses de Cambrai et de Noyon. Assez loin du diocése de Thérouanne, mais certains des premiers soutiens de l'abbaye, et sur-

tout son premier vrai abbé, Gervais, étaient originaires de ce diocése. Le pouvoir comtal est représenté surtout par le comte de Flandre, mais qui n'a réellement accordé d'importance à cette abbaye qu'au moment oü, devenu aussi comte de Vermandois, il a cessé de la considérer comme périphérique. Ecclésiastiques comme laïcs, les autres notables locaux, responsables ou dignitaires d'abbayes ou de chapitres, chátelain et seigneurs, se recrutent essentiellement dans le Cambrésis et le Noyonnais. Il en va de méme pour les simples particuliers, et

DIT

INTRODUCTION

pour les personnages mentionnés dans les notices. Pour les ecclésiastiques, il faut évidemment ajouter des partenaires plus lointains, mais que rapprochait l'appartenance au même ordre.

4. Classement selon la langue

Tous les actes publiés ont été rédigés en dont la langue est le français (?). La juillet 1263, ce qui est tardif (?). Aprés les actes donnés par des ecclésiastiques

latin, sauf douze chartes plus ancienne date de 1265, de toute façon, si sont en latin, ceux qui

sont donnés par des laïcs (ou des ordres militaires) sont en français. Cependant, un acte de l'abbé d'Arrouaise donné en 1289, relatif à des questions de patrimoine, est en frangais. Pour cette fin du xii? siècle, on distingue les documents

en latin, donnés

par des ecclésiastiques, et relatifs au fonctionnement de l'ordre ou de l'abbaye, et les documents en français, donnés par des laïcs, et relatifs au patrimoine de l'abbaye. Mais la conservation des sources, pour des raisons qu'on verra infra, a privilégié pour la fin du xir? siècle les actes relatifs à l'ordre: il est vraisemblable que les actes relatifs au patrimoine, et donc les actes en frangais, ont constitué une part plus importante, et peut-étre plus précoce, des archives d'Arrouaise qu'il n'apparait de nos jours. 5. Classement selon l'authenticité

Sur neuf des actes réunis ici pèsent des soupçons, plus ou moins lourds. Le plus inquiétant est que le mobile de la forgerie reste le plus souvent inconnu. Ce n'est pas le cas pour l'acte n? 2, trés vraisemblablement un faux généalogique du xvir* siècle. Mais l'acte n? 70 a été forgé au plus tard 30 ans aprés sa date prétendue (1154), pour confirmer un acte vraisemblablement authentique. Sa raison d'étre n'apparait donc pas clairement.

(21) Actes n? 352, 366, 367, 375, 376, 377, 379, 381, 386, 394, 395, 401. Il faut y ajouter, dans les autres documents publiés, les n? 631, 646, 648, 649, 650, 651 et 652. (22) 1234 pour Homblières (Th. EVERGATES, The cartulary, n° 121, p. 209210: il s'agit cependant d'un acte échevinal, catégorie non représentée dans le chartrier d'Arrouaise; en dehors de cet acte (et d'un autre acte échevinal de 1257); le premier acte en français date de 1258 (n° 128, p. 221-223; il émane de l'abbé d'Hombliéres)); 1246 dans le cartulaire des chapellenies du chapitre cathédral d'Arras (A. DE LOISNE, Le cartulaire des chapellenies, n° 110, p. 332); 1251 pour l'Abbaye-aux-Bois (Br. PiPON, Le chartrier, p. 79) ,

INTRODUCTION

XXIII

La plupart des faux ne sont en fait pas destinés à assurer le patrimoine immobilier de l'abbaye, mais à affermir l'indépendance de l'abbaye, la défense de l'ordre, et la place de l'abbaye-mére dans l'ordre. C'est ainsi qu'on attribue au comte de Flandre une garantie de libre élection de l'abbé (n° 126), à l'abbé de Saint-Nicolas-des-Prés un engagement d'observer les coutumes de l'ordre

(n? 251), à l'abbé de Warneton un acte de soumission (n° 413). Il faut y ajouter une reconnaissance de dette de l'abbaye de Doudeauville, peut-étre pour récupérer une créance, peut-étre aussi pour rappeler à cette abbaye ses devoirs envers Arrouaise (n? 258). C'est dans la méme catégorie qu'on peut inscrire trois interpolations, l'une dans une bulle d'Alexandre III (n9 160), l'autre dans une bulle d'Urbain III (n° 187), la dernière dans une bulle de Clément III (n° 207).

III. LA TRADITION

DES TEXTES

Le texte de l'original doit primer en toute circonstance; en revanche, le classement du reste de la tradition manuscrite et im-

primée reléve d'un certain arbitraire. Les copies d'érudits des Temps Modernes sont-elles meilleures que celles des cartulaires médiévaux ? Cela dépend évidemment des érudits et des cartularistes. Aussi, plutót que d'agir avec arbitraire, a-t-on préféré présenter ici les différents états de la tradition, sans préjuger (mais en jugeant aprés enquéte) de leur qualité. 1. Les originaux

Les chartes originales de l'abbaye d'Arrouaise ont, pour la plupart, disparu (?). Ce fut l’œuvre, semble-t-il, de la Révolution:

vers 1770 encore dom Queinsert en avait vu plusieurs (voir infra), tandis que en 1786 dom Gosse disait avoir travaillé sur « une infinité de pièces » (*). Ces chartes originales auraient logiquement dû être transférées à partir de 1790 aux Archives du Pasde-Calais. Ce ne fut apparemment pas le cas. Pour autant, ces originaux n’ont pas tous disparu. Quelques dizaines d’entre eux ont intégré les Archives départementales du Nord, avant d’être transférés, il y a quelques années, aux Archives

(23) Il y eut aussi beaucoup d’autres destructions, notamment à la bibliothéque: L. Miis, The Library, p. 231. (24) Sur les sources utilisées par dom Gosse, voir L. Miuis, Lafin de l'abbaye...

INTRODUCTION

XXIV

départementales du Pas-de-Calais (^). Pour la période qui nous concerne,

ils sont

au nombre

de 55 (9$, auxquels

il faudrait

ajouter dix copies (7), soit dans des vidimus, soit réalisées aux XVIIÉ-XVIIE s., et six traductions françaises, toutes copiées au xus) La constitution de cet ensemble ne parait pas avoir répondu à une logique parfaitement cohérente. La répartition chronologique des originaux témoigne bien d'un léger dédain pour le xur* s.: on compte six actes pour la première moitié du xII* s., qua-

torze pour la seconde, respectivement quatorze et 21 pour les deux moitiés du xii? s., ce qui, compte tenu de l'augmentation générale du nombre d'actes au fil des décennies entre 1150 et 1500 en Occident, tendrait à indiquer une moindre sélection d'actes pour le xin s. La répartition par auteur n'indique pas de préférence particulière :on trouve des bulles, des diplômes, des chartes

comtales, épiscopales ou privées et même des notices. La répartition géographique (en fonction de la situation des biens immeubles concernés par les actions juridiques relatées) est plus troublante: 23 actes touchent la région cambrésienne, soit plus d'un tiers du total. Mais il est vrai que, mis à part le prieuré de Margére, dont les archives étaient en dehors du chartrier d'Arrouaise (voir infra), c'est sans doute dans la région de Cambrai qu'Arrouaise avait le plus grand nombre de biens. D'ailleurs, l'autre grande région de biens arrouaisiens, le diocése de Noyon, est concerné par treize autres originaux, loin devant les diocèses d'Arras (sept), de Laon (trois) et de Thérouanne (deux), sept do-

cuments sortant de cette zone ou concernant les coutumes de l'abbaye. En fait, plusieurs indices montrent que l'actuel chartrier d'Ar-

rouaise a été constitué de manière artificielle. D'abord, Le Glay, archiviste départemental du Nord, disait lui-méme en 1858 que le chartrier était de constitution récente et progressive (?). Il ne (25) Archives départementales du Pas-de-Calais, sous-série 23 H. A l'intérieur de cette sous-série, les piéces ont conservé le numéro qu'elles possédaient aux Archives départementales du Nord (fonds d'Arrouaise, supplément à la série H). Les Archives du Nord en conservent une copie sur microfilm sous la cote 2 Mi 38. (26) Actes n? 8, 18, 30, 34, 35, 40, 71, 77, 96, 108, 144, 158, 165, 176, 192, 194, 197, 215, 220, 221, 248, 253, 275, 280, 289, 292, 300, 301, 305, 306, 307, 309, 311, 314, 515, 317, 318, 325, 326, 328, 329, 344, 355, 358, 359, 362, 371, 372, 381, 388, 389, 390, 391, 394, 407. (27) Actes n? 17, 78, 88, 115, 192, 194, 260, 297, 302, 399. (28) Actes n? 165, 221, 275, 292, 297, 355. (29) Cf. Le GrAv, Notice sur les archives, p. 118: « Enumérons maintenant les principaux titres arrouaisiens qui, de facon ou d'autre, jadis ou plus récemment, sont venus chercher dans nos archives du Nord un refuge hospitalier. »

INTRODUCTION

XXV

dit pas d’où venaient les pièces, mais on peut le savoir grâce à ses autres publications. Ainsi, on reléve que lorsqu'il présente en 1839 les archives départementales, il ne dit rien d'un fonds d’Arrouaise (). En 1849 il cite les chartes n? 17, 77 et 275, en les at-

tribuant au fonds de l'abbaye du Cateau (?). Enfin, certaines notes dorsales indiquent clairement que l'original n'était pas conservé, à certains moments en tout cas, dans le chartrier d'Arrouaise. Ainsi l'acte n? 158, un accord entre Arrouaise et le cha-

pitre cathédral de Cambrai en 1178: Cyrographum inter nos et ecclesiam de Arroasia, écrit au XII* et encore une fois au XIII s. (y

Pour l'acte n? 194 (émanant du chapitre cathédral de Cambrai en 1188), les notes dorsales des x11° et xir s. parlent simplement de Sigillum Sancte Marie Cameracensis de Gembermont, ce qui signifie sans doute que ces notes ont été écrites à Arrouaise. Mais au XVII* s. il faut préciser Approbation du chapittre de Cambray de la donation de quattres muids de terre a ceulx d' Arroyse au terroir de Ferreries par Roger evesque de Cambray :l'acte n'était donc plus à Arrouaise. On retrouve un phénomène semblable pour les actes n° 280, 371 et 388 Dans l'acte n? 371, la derniére des notes dorsales, celle, sans doute, du xIX° s., porte méme « Saint André du Cateau »,

barré. L'actuel chartrier d'Arrouaise a donc été constitué, du moins

en partie, au départ d'autres fonds d'archives. D'autres recherches, menées dans les archives des Archives du Nord, permettraient peut-être de mieux reconstruire cette histoire.

(30) LE Grav,

Notice sur les archives du département du Nord, Lille, 1839. Il est

vrai que sa présentation se fait par arrondissement au sein du département, ce qui aurait pu le géner pour présenter Arrouaise. (31) LE Gray, Glossaire topographique de l'ancien Cambrésis, Cambrai, 1849 (Mémoires de la société d'émulation de Cambrai, 19, 2e partie), p. 1v (s.v. Autripe), xxxI (s.v. Gimbermont) et L (s.v. Quiquempois).

(32) Ce chirographe, dont aujourd'hui seule une des deux parties, conservée dans le chartrier d' Arrouaise, a survécu, a été copié par dom Queinsert le 17 juillet

1768 « au dépót des chartes de l'abbaye d'Arrouaise » (Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 81, fol. 94r°-95r°). Comme

toujours, ce mauriste a donné une descrip-

tion précise du document, et a calqué les premiers mots de la charte. La charte, pour lui, « est mangé (sic) sur les bords et le cirographe ne paroit plus ». Pourtant, sur l'exemplaire conservé à Arras, le parchemin est impeccable et la devise chirographique n'a subi aucun dommage. L'écriture du calque correspond à celle de l'original, ce qui est bien le moins. Mais les abréviations ne sont pas les mémes: sur la première ligne, qui va de Quia à rem gestam, l'original conservé n'abrége pas traditur ni rem, mais bien gestam ;le calque de Queinsert abrège traditur et rem, mais

pas gestam. L'original vu par dom Queinsert à Arrouaise en 1768 n'est donc pas celui qui se trouve actuellement dans le chartrier dit d'Arrouaise.

XXVI

INTRODUCTION

D'autres chartes originales ont survécu. Ce sont celles qui ont suivi le sort de tel ou tel bien, vendu ou cédé par Arrouaise. C'est tout d'abord le cas de la cour de Beaulieu, vendue par l'abbé Robert en 1198-1199 à l'abbaye de Cercamp (?), dans les archives de laquelle on trouve douze chartes originales (^), le plus souvent d'ailleurs des chirographes dont les deux exemplaires, celui de Cercamp et celui d'Arrouaise, sont encore conservés. Pour autant que nous puissions le savoir, ces douze chartes ne constituent pas l'ensemble des actes relatifs à Beaulieu reçus par l'abbaye d'Arrouaise: nous avons conservé par ailleurs un autre acte (5), et savons qu'il y en avait six autres (*).

Le prieuré de Margère fut cédé à l'abbaye de Corbie, et c'est dans les archives, hélas bien mal conservées, de celle-ci (7) que l'on peut encore trouver douze originaux (*). Cela ne représente qu'une petite partie des actes relatifs à Margère (cfr index) : la plupart ont disparu à une date inconnue, postérieure à 1182-1183 (établissement du cartulaire). Mais deux actes originaux ont encore été vus dans les archives de Corbie et recopiés par dom Grenier au XVIII? s. (*) avant de disparaître, sans doute à la Révolution, tandis qu'on reléve parmi les actes aujourd'hui encore conservés dans les archives corbéiennes une bulle de confirmation générale qui ne porte pas spécifiquement sur Margère (n° 37). D'une manière générale, il ne semble pas qu'une logique particulière ait présidé au choix de la conservation ou de la non

conservation de tous ces actes. Enfin, plusieurs autres chartes originales sont connues: il s’agit souvent de chirographes dont l'exemplaire arrouaisien a disparu, mais dont l'autre exemplaire est toujours conservé (*?).

(33) V. B.-M. Tock, Les difficultés financiéres... (34) Actes n? 72, 95, 101, 110, 111, 112, 114, 116, 146, 147, 188, 229.

(35) Bulle d'Adrien IV du 15 mars 1159 (n? 84), notifiant une sentence rendue £n faveur d'Arrouaise et contre Cercamp par les évéques Eudes de Beauvais et Thierry d'Amiens (n? 51). Il fut copié en 1182-1183 dans la cartulaire A, mais on ne sait ce qu'il devint par la suite. Logiquement, il a dû être donné à Cercamp, où il a peut-être été détruit, pour éviter de mauvaises surprises. (36) Actes n? 97, 121, 182, 230, 231, 232. (37) Voir à ce sujet L. LEVILLAIN, Examen critique, p. 1-10.

(38) Actes n? 37, 38, 46, 138, 175, 181, 219, 263, 271, 310, 352, 386. Dans le

méme fonds, on reléve aussi quatre copies (actes n? 167, 249, 376 et 377). (39) Actes n? 44 et 156. (40) Actes n? 15, 196 et 399 (chap. St-Géry de Cambrai), 62 (abb. St-Aubert de Cambrai), 113 et 172 (abb. de Prémontré), 125 (chap. cathédral d'Arras), 135 (abb. de Cantimpré), 173 (abb. St-Bavon de Gand), 190, 197 et 273 (abb. du Cateau).

INTRODUCTION

XXVII

Au total, le nombre d'originaux conservés que nous avons pu utiliser s'éléve à 97, ce qui correspond à 91 chartes (certains chirographes sont conservés en deux exemplaires), soit 22% de l'ensemble des actes édités. 2. Le cartulaire A

Comme presque tous les cartulaires médiévaux, le cartulaire A d'Arrouaise,

actuel

ms.

1077

de la Bibliothéque

municipale

d'Amiens, est un manuscrit composite et hétérogène, avec un noyau initial et de nombreux ajouts. Dans son état actuel, il comprend 141 folios de parchemin, mesurant 250 mm de hauteur sur 170 mm de largeur; son épaisseur, hors reliure, est d'environ 50 mm. L'écriture du cartulaire initial, comme de beau-

coup d'ajouts, est de la fin du xir? siècle. Cette datation, on le verra, pourra être précisée par l'étude du contenu du cartulaire. Le parchemin utilisé est de qualité moyenne. S'il est souple et clair, il n'est pas impeccable, notamment parce qu'il y a plusieurs trous ou déchirures d'origine aux fol. 1, 7, 10, 13, 33, 35, 41, 63,

66, 67, 74, 81, 88, 96, 97, 98, 101, 102, 114, 132, 133 (*)), c'est-àdire surtout dans les folios ajoutés au cartulaire initial, et dans ceux qui ont été utilisés par la troisiéme main du cartulaire. La foliotation est tardive (xvi? ou xvi? siècle), marquée en haut à droite du recto, sous la forme de chiffres arabes, de 1 à 139. Toutefois, i1 y a une foliotation médiévale, en chiffres romains, marquée en haut à gauche du verso, de I à X, du folio 14

au folio 23, soit au début du cartulaire proprement dit. La préparation de la page La réglure est tracée à la mine de plomb (*). Le manuscrit est presque entièrement écrit à lignes longues. Seuls les folios 9r°13v? et 136r°-138r° sont à deux colonnes. Le nombre des lignes tourne, à travers tout le manuscrit, autour de la trentaine. Ce qui

est important, c'est que ce nombre n'est pas seulement variable dans les nombreuses additions, mais aussi dans la partie initiale, ce qu'on appelle le noyau du cartulaire. Les folios 2v°-3r° comptent 31 lignes, les fol. 3v?-4r? 30, les fol. 4v°-5r° 32, les fol.

5v°-6r° 31, le fol. 6v? 32 (#). Du fol. 14r? au fol. 29v°, puis du (41) Sans compter des trous postérieurs à la réalisation du cartulaire aux fol. 18 et 19 et quelques piqûres de vers dans les premiers folios. (42) Sauf les folios 9v°-13v° (encre) et le folio 14r° (pointe sèche). (43) Il est intéressant de noter ici que, pour ces premiers folios, la méme réglure se trouve au verso d'un feuillet et au recto du feuillet suivant: faut-il en conclure que le scribe réglait son cahier au fur et à mesure que son travail avangait ?

XXVIII

INTRODUCTION

fol. 39r? au fol. 47v?, enfin du fol. 49r? au fol. 56v? le nombre

des lignes se monte à 31. A partir du fol. 57r? le noyau initial compte toujours 32 lignes.

La décoration du manuscrit

Sauf exceptions, les cartulaires sont généralement peu décorés. Celui-ci, dépourvu d'enluminure, ne fait pas exception à la régle. La seule décoration consiste en lettrines de couleur. Encore l'initiale de la préface a-t-elle été omise. Celles du bullaire sont assez richement décorées en bleu, rouge et vert, de méme que l'initiale,

à dominante bleue, de la première charte non-pontifi-

cale (fol. 39r°). Par la suite, les initiales sont monochromes et très

simples. La construction du manuscrit

En l'absence de presque toute foliotation médiévale (la foliotation présente est moderne) et de toute réclame, seule l'analyse précise des 19 cahiers, trés inégaux, qui composent l'ensemble du manuscrit permet de reconstituer l'histoire de ce manuscrit. Le premier cahier est composé de douze feuillets et de quatre talons. Les deux premiers feuillets ne sont pas numérotés. Ils ont été ajoutés postérieurement à la réalisation et à la foliotation du manuscrit, sans doute pour le protéger, et ont été tirés d'autres manuscrits. Le premier est composé de chants liturgiques, textes et notes. Il s'agit d'un fragment de prosaire, ou séquanciaire, c'est-à-dire un recueil regroupant toutes les proses ou séquences de l'année liturgique. Le folio en question comprend la fin de l'Épiphanie ([incipit: Epiphaniam Domino]), Pâques (incipit: Victime paschali) et l Ascension (incipit :Rex omnipotens), et le titre de la Pentecôte (). La notation est laonnoise, provenant grosso modo d'un triangle Douai-Compiégne-Reims, aux marges duquel se trouve Arrouaise. L'écriture, encore nettement caroline, est du xri? siècle, sans doute aux environs de la moitié du siècle. Le deuxiéme folio, incomplet et couché sur le cóté, est un

fragment de missel, écrit sur deux colonnes, correspondant sans doute aux septiéme et huitiéme dimanches aprés la Pentecóte. On y trouve une notation musicale in campo aperto, elle aussi laonnoise. L'origine du folio doit se chercher dans une zone assez limitée, autour

de Cambrai,

Douai

et Arras. L'écriture est un

(44) N° 5497, 21505, 17479 et 18557 d' Ulysse CHEVALIER, Repertorium hymnologicum, 6 vol., Louvain, 1892-1921.

INTRODUCTION

XXIX

peu plus gothique que celle du premier folio, aux environs de la seconde moitié du xir? siècle (5). Le troisiéme folio, qui porte le n? 1, était vierge à l'origine. Trois textes y ont été ajoutés durant la deuxiéme moitié du XIII* s. : une notice précisant que Guibert s'est constitué vassal de l'abbaye (n? 650), une autre décrivant les droits du maire de Fargny (n? 651), et, au verso, une dernière indiquant les fiefs et les

obligations de deux vassaux de l'abbaye (n? 652). Suivent les feuillets 1 à 10, mais entre les feuillets 2 et 3 se trouvent les talons

correspondant aux feuillets 7 et 8. Aprés le feuillet 10 se trouvent les talons des deux premiers feuillets non numérotés. Le texte essentiel de ce premier cahier est la Prefacio in libello priuilegiorum nostrorum, qui va du folio 2v? au folio 6v? et se termine au folio 9r?: cela constituait le cahier originel. Au début du xii? s. on y ajouté les folios 7 et 8, sur lesquels étaient copiés la Continuatio de l'abbé Robert. Mais auparavant, sans doute peu aprés la mort de l'abbé Gautier, une liste des capitula avait été ajoutée au bas du folio 9r°, au verso du folio 9v°, puis au folio

10, ajouté pour l'occasion, en méme temps que le folio 1, qui fut rempli au courant de la seconde moitié du xir s. Le deuxiéme cahier est un binion constitué des folios 11 à 13,

le folio 12 étant suivi de son talon. Y figure la suite des capitula, ainsi que quelques textes complémentaires. Ce cahier a donc été ajouté en méme temps que les folios 1 et 10. Ensuite commence le cartulaire proprement dit. Les cahiers 3 et 5 sont des quaternions tout à fait réguliers, couvrant respectivement les folios 14-21 et 31-38. Le quatriéme cahier, qui couvre les folios 22 à 30, était également à l'origine un quaternion, mais un folio, l'actuel 29, y a été ajouté (“); à ce folio correspond, entre les folios 22 et 23, un onglet. Jusqu'au folio 30r? sont transcrites, dans l'ordre chronologique les bulles pontificales reçues par l'abbaye jusqu'à celles d' Alexandre III (1159-1181). Du fol. 30r? au folio 38v? diverses mains ont ajouté des bulles de Lucius III

(45) Je suis redevable de l'identification de ces textes et de la détermination de leur origine géographique à Illo Humphrey, que je remercie vivement. Aucun

des textes du missel n'est évoqué dans les coutumes d'Arrouaise, sauf le répons

Beata Gens, signalé pour l'octave de la pentecóte

(Ludo Mitis,

Constitutiones...,

n° 80, p. 123). (46) L'ajout de ce folio s'explique sans doute par le fait que le scribe s'est rendu compte qu'il n'aurait pas assez des huit folios de son quaternion pour transcrire toutes les bulles pontificales; et il ne souhaitait pas entamer un nouveau quater-

nion pour les quelques lignes qu'il lui resterait à transcrire. Quoi qu'il en soit, l'ajout du folio 29 est contemporain de l'élaboration du cartulaire.

COMPOSITION

DES

CAHIERS

DU

CARTULAIRE

2* cahier

1* cahier

6° cahier

5* cahier

34

\

33

Eh 52

,

x S

RARE

42

95

.

/

36

Dh N

EN >.

/

43

41

45

e

// \

/

37

ze

o

NN

rog

40

46

-—

MC EE NS VER T T VEM 38

39

47

7° cahier

i

A

52

53

8° cahier 60

54

61

58 49

63

56

AR

Are CUR

S

E

57

64

9* cahier 68 67

10* cahier 75 E « 23

69 70

N

| 66

"el

Miu

SS mei

Ses

65

72

\

x Su

"eio

Jos

ut

,

/

iu

volu! / \l | /

SR

ND

p

_78bis

Z2. i T pre

2 CAN NO PNEAo quet de79

COMPOSITION

DES

CAHIERS

DU

CARTULAIRE

11* cahier 84

83

À

12* cahier 85

93 86

94

9

91

88

81 80

89

90

13° cahier

98

100

d

101

d

102

95

103

15* cahier

16* cahier

119

113

114

120

118

121

1 112

il

122

de

ei

17° cahier 127

PE

TR aber

128

125

134

m

129

126

130

124

131

132

NE

19° cahier 1671

138

x

9^ Puit

?Q. NS

FA

c DONE

CC OS mel Feuillet ajouté

135

PNEU

INTRODUCTION

(1184), d'Urbain III (1186) et de Clément III (non datée, 11871191). Le cinquiéme cahier est donc un ajout. A partir du sixiéme cahier viennent les chartes non pontificales. Le sixième cahier est un quaternion comprenant les folios 39 à 47 (le numéro 44 n’ayant pas été attribué). Le septième était à l'origine un quaternion (fol. 49-56), auquel a été ajouté au XIV? s., sur un onglet, un folio (fol. 48) écrit au xi^ s., portant

au recto un acte de Jean de Hamel de 1230 et un de l'official de Noyon de 1230, au verso un formulaire non daté pour la nomination du curé et une note de 1254 sur le pré de Margère. L'autre cóté, non utilisé, de l'onglet, se trouve aprés le fol. 57. Les huitiéme et neuviéme cahiers sont des quaternions irréprochables, occupant les folios 57 à 64 et 65 à 72. Du sixiéme au

neuviéme cahier, et à l'exception déjà mentionnée du fol. 48, tout a été écrit par un cartulariste initial et est donc d'origine. S'y trouvent les chartes reçues par l'abbaye depuis la charte de l'évéque d'Arras Lambert en 1097 jusqu'à celle de son lointain successeur l’évêque Frumaud, datée de 1182. Les fol. 71r°-72v° ont reçu divers ajouts. Le dixième cahier est un agglomérat d'ajouts. Il s'étend du fol. 73 au fol. 79 (avec un fol. 78bis, dû à une erreur dans la foliotation), et se présente donc comme un quaternion. Mais entre les fol. 73 et 74 on trouve un document inséré (acte n° 198), dont le talon est entre les fol. 78bis et 79. Entre les fol. 74 et 75, un autre

document inséré (acte n° 202), dont le talon se trouve entre les folios 78 et 78bis. En fait, il y a un premier cahier, un ternion,

correspondant aux folios 74 à 78bis, sur lequel ont été écrits des actes de la fin du xir? s. Ce ternion a, au xri? s., été enveloppé dans un bi-folio supplémentaire et a été truffé de deux documents ajoutés. Le onziéme cahier est un quinion (fol. 80-89), dans lequel on trouve les chartes relatives au prieuré de Margère, le plus important des prieurés dépendants d'Arrouaise. Les chartes y sont ran-

gées dans un ordre à peu prés chronologique, depuis la charte de Lambert, évéque de Noyon-Tournai, en 1114 (acte n? 4) jusqu'à un acte donné en 1175 par le comte de Soissons Y ves (n? 138) et quelques actes non datés. Au fol. 89 figurent quelques ajouts postérieurs :au recto un acte de Lambert, abbé de Saint-Barthélémy de Noyon en 1201 (n? 242) et au verso la notice d'un accord avec Saint-Géry de Cambrai en 1188 (n° 196). Le douzième cahier (fol. 90-94) à vraisemblablement été conçu comme

un quaternion, consacré aux chartes relatives au prieuré

de Doingt. Mais comme seuls les cinq premiers folios du quater-

INTRODUCTION

XSNXGSGTET

nion étaient utilisés, les sixiéme et septiéme folios du cahiers ont été coupés, de sorte qu'aux folios 91 et 92 correspondent des talons. Quant au huitiéme folio, il a lui aussi été coupé. Mais en fait, pour une raison inconnue, le folio 90, bien que lui fût utilisé, a également été coupé, puis recousu sur un onglet. Pour l'ensemble du' cahier, les actes sont, une fois de plus, ordonnés

dans l'ordre chronologique, depuis la charte de Simon, évéque de Noyon-Tournai en 1124 (acte n? 12) jusqu'à celle d'Yves, comte de Soissons, en 1177 (n? 152). Un acte a été ajouté, non daté, mais sans doute antérieur à la fin du xir? s. (n° 643). Le treizième cahier (fol. 95-103; le numéro 99 n’a, par erreur,

pas été attribué) est un quaternion, comme l'indique d'ailleurs la rubrique qui figure en haut du fol. 95r?: In hoc quaternione continentur scripta de Seruin et de Belasia. Les actes qui y sont repris vont de la charte du chapitre Saint-Géry de Cambrai, datable de 1128-1130 (n° 15), à celle de Simon d'Oisy de 1166 (n° 115). Curieusement, un espace blanc avait été laissé par un cartulariste initial du milieu du fol. 95v? au milieu du fol. 96r». Il a été utilisé par la suite pour y transcrire une charte de l'évéque de Cambrai Jean en 1195 (n? 221) et deux chartes non datées de Hugues, châtelain de Cambrai (n? 191 et 214). Le folio 103 avait lui aussi été laissé en blanc. Il fut comblé par les trois actes de 1197 relatifs aux revendications de l’écolâtre de Cambrai sur la cour de Beaucamp (n? 225, 226, 228), ainsi qu'un acte de 1202 du doyen du chapitre cathédral de Cambrai (n? 244). Le quatorziéme cahier, bien que riche de huit folios (fol. 104111), n'est pas vraiment un quaternion. Il comprend d'abord les chartes relatives à Hautreppe: du fol. 104r? au fol. 106r? sont les chartes transcrites par un cartulariste initial (de la charte de l'évéque de Cambrai Liétard en 1134, n? 17, à l'accord de 1181 avec l'abbaye du Cateau, n? 165). Puis, au fol. 106r°-v°, a été

ajoutée la charte de l’évêque de Cambrai Roger de 1186 (n9 190). Au fol. 107r?-v? se trouvent d'autres actes, tous de 1188, ajoutés eux aussi: celles du chapitre cathédral de Cambrai (n° 194), de Frédéric Barberousse (n? 192) et de l'abbaye du Cateau (n? 197). Du fol. 108r? au fol. 111r? on trouve les chartes relatives à Beaucamp, depuis celle de l'évéque de Cambrai Nicolas en 1139 (n° 25) jusqu'à celle du chátelain de Cambrai Hugues en 1175 (n° 135) et deux actes non datés relatifs à l'abbaye d'Honnecourt (n? 43 de 1142-1145 et 178, vers 1183). Suivent alors (fol. 111r°-v°), mais écrits par deux mains différentes, deux

actes datés l'un de 1200 (n9 238) et 1202 (245). Au départ, il y avait un quaternion, constitué des fol. 104 à 106 et 108, avec

>.

CINE

INTRODUCTION

leurs pendants les fol. 109-111, le fol. 104 n'ayant pour pendant qu’un talon, sans doute parce que le dernier folio du cahier a été coupé et réutilisé ailleurs. Par la suite, le fol. 107, auquel ne correspond qu'un talon, a été ajouté entre les fol. 106 et 108. Le quinziéme cahier est un binion (fol. 112-115). Il correspond à la première partie du recueil de notices, et a entièrement été écrit par la méme main, différente de celle du cartulariste initial. Les seizième et dix-septiéme cahiers sont des quaternions (fol. 116-123 et 124-131), le dix-huitième cahier étant un binion (fol. 132-135). Tous trois ont été écrits pour leur plus grande part par le méme scribe. Mais il y a de nombreux ajouts, surtout du fol. 127v° au fol. 130r°. Au fol. 130v? intervient un autre scribe,

peut-étre celui qui a écrit la préface, mais trés curieusement, le texte de ce fol. se poursuit au fol. 132r°, le fol. 131, pourtant le dernier du cahier, ayant reçu des ajouts ultérieurs, bien qu'il fût présent dés l'origine, puisque son folio correspondant, le fol. 124, poursuit irréprochablement le texte du fol. 123v°. Pourquoi le cartulariste n'a-t-il pas rempli le fol. 131? On ne le sait. Les fol. 134 et 135 ont eux aussi requ des textes supplémentaires. Le dix-neuviéme et dernier cahier est lui aussi un binion: une main y a dressé sur les cinq premiéres pages la liste des vinages de l'abbaye, sur deux colonnes (hormis la table des capitula, ce sont les seules pages du manuscrit écrites en colonnes); puis, les trois derniéres pages ont requ quelques actes supplémentaires. La réalisation du cartulaire initial

Le noyau initial du cartulaire n'est lui-méme pas homogéne: trois mains différentes l'ont réalisé. La premiére a écrit la préface de l'abbé Gautier: on a évidemment tendance à y voir la main de l'abbé lui-même, mais on ne peut exclure une dictée par l'abbé à un scribe, ou une copie d'un autographe perdu. C'est une écriture nettement gothique, posée, relativement verticale. On peut relever comme caractéristiques le « g » à la boucle ronde, le « r » qui plonge parfois sous la ligne d'écriture. Les hastes des « d » sont trés variables, tantót verticales, tantót inclinées vers la gauche, mais droits, tantót enfin inclinées vers la gauche, mais recourbées vers le bas.

La deuxième a pris en charge les fol. 14r°-30r° et 39r9-47v9, soit le bullaire initial et le début du cartulaire lui-même. Le module de cette écriture est plus petit, mais c'est là aussi une écriture posée et réguliére, nettement. gothique. Les lettres sont davantage caractéristiques que celles de la préface: le « a » est souvent trés tassé, la boucle du « g » est aplatie au bas, les « e » finaux sont

INTRODUCTION

> a

terminés par un petit trait d'envol, le « r » ne descend jamais sous la ligne d'écriture, les hastes des « d » sont inclinées vers la gauche, mais en remontant

légérement vers la droite, le haut

des hastes des « b », « d » et « h » est largement évasé. Enfin, la première ligne de chaque page est ornée par des hastes surélevées. La troisièmé est quantitativement la plus importante, puisqu'elle couvre les fol. 49r°-71r°, 80r°-89r°, 91ro-94vo, 95ro-vo. 96r°-102r°, 104r°-106r° et 108r°-111r°, soit environ 48 folios: en

fait, la fin du noyau initial de la partie « Arrouaise » du cartulaire, et les noyaux initiaux des parties relatives aux divers prieurés. On retrouve un module plus important, mais c'est surtout le corps des lettres qui est plus élevé (environ 3 mm, contre 2,5 pour les deux autres écritures), de sorte que les hastes comme les queues paraissent trés courtes. La derniére main a pris le relais de la précédente, défaillante pour des raisons que nous ignorons. Le cartulaire est organisé de la façon suivante: après les feuillets de garde, après la prefacio (fol. 2v°-9r°), aprés les capitula (fol. 9r°13v?), commence le cartulaire proprement dit, c'est-à-dire le recueil de chartes (fol. 14r°), réparti en diverses sections, chacune arrangée selon un ordre chronologique approximatif (7). On trouve tout d'abord les bulles pontificales (fol. 14r°-30r°), ran-

gées dans l'ordre chronologique, depuis celle de Pascal II en 1107 (acte n? 3) jusqu'à celle d'Alexandre III du 28 juillet 1181 (164). Ont ensuite été ajoutées progressivement celles de Lucius III (1184, acte n° 183), d'Urbain III et de Clément III (fol. 30r°38v?). Viennent ensuite les documents que les capitula appellaient carte et scripta episcoporum et aliorum fidelium (fol. 39r°-71r°): les deux mains principales ont transcrit les actes de 1097 (acte de l'évéque (47) C'est d'ailleurs déjà ce que disait l'abbé Gautier: « avant tout je mettrai ensemble les priviléges des souverains pontifes. Ensuite, je réunirai tous les autres,

pour autant queje le pourrai dans l'ordre dans lequel ils ont été donnés ». L'ordre chronologique n'est de fait pas parfait, méme pour les actes datés, ce qui ne laisse

pas de surprendre: dès le deuxième acte copié, une inversion s'opére entre l'acte de l’évêque d'Arras Robert daté de 1116 et celui du comte de Boulogne daté de 1115 (actes n? 5 et 7). Par la suite, de nombreuses autres inversions montrent que le respect de l'ordre chronologique n'est pas absolu. Il l'est encore moins en ce qui concerne les actes non datés, souvent assez approximativement classés. Il ne faut cependant pas exagérer ces problémes: si l'ordre chronologique n'est pas parfait, il est cependant grossiérement respecté. Comment Gautier s'y est-il pris? On nele sait. Peut-étre par la lecture attentive des actes, peut-étre parce qu'ils étaient rangés grossiérement dans l'ordre de leur arrivée aux archives du monastére.

XXXVI

INTRODUCTION

d'Arras Lambert, n? 1) à 1182 (actes de Pierre, chátelain de Péronne, n? 173, et de Frumaud, évéque d'Arras, n? 171). D'autres

actes ont été ajoutés (fol. 71r9-79r9), dont le plus ancien date de 1184 (acte de Philippe, comte de Flandre et de Vermandois,

n?»179).

La suite du cartulaire est consacrée aux différents prieurés et cours de l'abbaye. Le premier prieuré traité est, comme c'était normal, le plus important: celui de Margère (fol. 80r°-89r°). Le dernier acte daté transcrit date de 1175 (Yves, comte de Soissons,

acte n? 138), mais il y a un ajout de 1201 (Lambert, abbé de St-Barthélémy de Noyon). Au fol. 89v? se trouve un autre ajout: un acte de 1188 (chirographe avec St-Géry de Cambrai, acte n? 196), mais copié dans une écriture qui ne peut étre antérieure à la moitié du x11? s., et qui concerne la cour de Servin.

Suivent le prieuré de Doingt (fol. 90r?-94v*, avec un ajout sur ce dernier feuillet), les cours de Servin/Belaise (fol. 95r°-103v°, ce dernier feuillet occupé par des ajouts; noter aussi que le scribe initial a laissé en blanc la moitié inférieure du fol. 95v? et la moitié supérieure du 96r^, utilisés ultérieurement (actes n° 191, 214,

221), d'Hautreppe (fol. 104r°-107v°, dont des ajouts à partir du fol. 106r?) et Beaucamp (fol. 108r°-111v°, le dernier feuillet ayant requ des ajouts). Enfin, le cartulaire se termine par un ensemble composite, que l'on appellera ici liber traditionum, mais qui contient aussi des éléments de censiers et divers autres documents. Cet ensemble a été élaboré par un trés grand nombre de scribes différents.

La préface du cartulaire Le cartulaire A débute par une prefacio, au contenu hétérogène. Ce texte, écrit par l'abbé Gautier, commence par une sorte de préambule, d'arenga, relative à la nécessité de la mise par écrit des actions humaines pour éviter qu'elles tombent dans l'oubli, et à la nécessité pour les religieux, qui pourtant ont pour vocation de ne s'intéresser qu'aux choses spirituelles, de se soucier des choses matérielles. Ce préambule est suivi d'une histoire de l'abbaye, depuis sa fondation, longuement décrite, jusqu'à l'époque du rédacteur (vers 1182-1183). Aprés cette histoire, l'abbé Gautier indique comment il a organisé le cartulaire et, craignant que la distinction des chartes selon les cours (centres agricoles) concernées n'entraine celles-ci à réclamer leur indépendance, il insiste sur la dépendance qui est la leur à l'égard de l'abbaye. Vers 11941195 une petite note fut ajoutée, mentionnant la fin de l'abbatiat

de Gautier et de celui de son successeur Simon. Le scribe qui a

INTRODUCTION

XXXVII

ajouté cette note a également ajouté en marge une série de notations historiographiques indiquant les noms des rois de France et des comtes de Flandre que nous éditerons entre crochets. Une continuation fut ajoutée par la suite. Rédigée par l'abbé Robert aprés son premier abbatiat (1196-1200) et sans doute avant sa réélection de 1201, elle vise surtout à défendre l'action qu'il avait menée pour restaurer les finances de l'abbaye. On peut supposer que tout le monde ne lui pardonnait pas d'avoir vendu une des plus belles cours de l'abbaye: Beaulieu. Date, auteur, et raisons de l'élaboration du cartulaire

Ce cartulaire n'est donc pas anonyme: il a été écrit par l'abbé Gautier (1180-1191), ou du moins sur son ordre (*). L'étude des dates des actes copiés par les deux mains principales montre que celles-ci travaillaient en 1182-1183: en effet, le dernier acte copié par l'une d'elles date de 1182 (n° 171), le premier qui ait été ajouté date de 1184 (acte n? 179). Et on trouve peut-étre une confirmation de cette datation dans le fait que dans sa prefacio

l'abbé Gautier ne dise presque rien sur son abbatiat: commencé en 1180, il n'avait peut-être pas encore beaucoup de matière à raconter ;à moins que ce silence soit dû à l’humilité. Les capitula figurant en téte du cartulaire sont plus tardifs, puisqu'ils mentionnent déjà la bulle de Clément III (non datée: 1187-1191, acte n? 207), pourtant transcrite dans le cartulaire par une autre main. Ils sont antérieurs à 1197, puisque c'est cette année-là que l'abbaye d'Arrouaise vend à celle de Cercamp sa cour de Beaulieu, lui livre par la méme occasion les archives relatives à cette cour, et détruit ou donne la partie correspondante du cartulaire, aujourd'hui disparue mais mentionnée dans les capitula. Les circonstances d'élaboration de ce cartulaire sont exposées dans la préface-histoire qui figure en tête (?). L'auteur, l'abbé Gautier (1180-1191), explique les raisons qui l'ont poussé à travailler à l'établissement d'un cartulaire: l'injustice des hommes s'attaque fréquemment aux religieux, qui ne peuvent guére se

protéger que gráce à l'écrit. Mais puisqu'il y a autant de privileges que d'aumónes, certains prélats ont jugé opportun de les réunir en un corpus, afin d'éviter d'endommager les chartes ou les sceaux à force de les remuer et afin de faciliter les recherches à celui qui veut trouver une charte ou savoir comment un bien est entré en possession de l'abbaye. C'est incité par ces exemples que (48) V. Historia, S22: ego Galterus... (49) Cfr I Historia, $ 23.

XXXVIII

INTRODUCTION

Gautier a travaillé. Il est difficile de retrouver ces exemples: rares sont les cartulaires du x11 siècle conservés aujourd'hui encore, et ils sont souvent trés différents de celui d'Arrouaise (?). On relèvera simplement la mention d'un cartulaire réalisé vers 1170 par l'abbaye d'Hombliéres: aujourd'hui connu seulement par des copies du xvi? siècle (*)), ce cartulaire diffère cependant sensiblement du cartulaire A d'Arrouaise (?). La qualité du travail de copie La qualité de la copie peut dépendre d'un scribe à un autre. On s'attachera surtout ici à évaluer le travail des deuxiéme et troisiéme scribe du cartulaire initial, négligeant donc le premier scribe, puisqu'il n'a écrit que la préface, et les différents scribes des additions. | Pour le deuxième scribe, on peut étudier l’acte n° 37. Le cartulariste transforme les e cédillés en e; il transforme, à la ligne 1,

Nycolai (et aux lignes 4 et 9 Nykolai) en Nicholai (v. aussi l. 10 Nykolaus-Nicholaus; 1. 13 Nycolay-Nicholai); il inverse fuerint conseruata à la ligne 4, mais cette erreur a été corrigée ; à la ligne 7 terram que fuit devient terram qui fuit, Mathildis devient Matildis (aussi 1. 13), Marcuin devient Marcoin (également 1. 9) ; à la ligne 8 Flosc devient Flocs ;à la ligne 10 Chiueres devient Chiuieres; à la

ligne 12 Bagencurt devient Bakencort ;à la ligne 13 Trescalt devient Trescaut, Merc devient Melc. À part une erreur, le cartulariste se contente donc de moderniser la forme des noms propres qu'il rencontre. Dans l'acte n? 34, il corrige Arrowensis (1. 10) en Arowasiensis, Mathildis (1. 15) en Matildis, Eustacius (1. 29) en Eustachius, Gotso (1. 30) en Gosso, Choc’ (1. 30) en Chokes; il inverse ecclesiastica confirmari (1l. 18), mais le signale. Quand il l'esime nécessaire (acte n? 7), il corrige aussi d'autres formes (aput en apud, senpiternum en sempiternum, coroboratam en corroboratam, pala-

cio en palatio). C'est donc un copiste trés respectueux et fiable, sauf en matiére de noms propres. On peut dire la méme chose du troisième scribe. Dans l'acte n° 17 il ne modifie qu'un mot (1. 6: Altamripam en Altamrippam ; mais le méme mot, 1. l. 8, est respecté). Pour l'acte n° 18, une er-

reur l’a fait écrire (1. 7), au lieu de Hildiardis, Hildiardi, qu'il cor(50) Bernard DELMAIRE, Cartulaires... (51) Th. EVERGATES, The cartulary..., p. 20-23.

(52) Ibid., p. 22: un bullaire, une partie ancienne (x^-xr' s.), les actes ecclésiastiques du x11° s. (beaucoup émanant de l’évêque de Noyon), les actes de laïcs au

XII" s. (y compris des notices et listes administratives), enfin les actes émanant des abbés d'Hombliéres.

INTRODUCTION

XCXSNSIG

rige malencontreusement en Hildiarde. Il change Belaise en Belasia (l. 7), ripam en rippam (l. 8), imaginis en ymaginis (1. 14). Dans

l'acte n° 30 il inverse Dei omnipotentis (1. 11). Dans l'acte n° 35 il modifie epyphania (1. 6) en epiphania, Werenbaldi en Werembaldi (l. 11) et Wirenbaldus en Wirembaldus (1. 13). Lui aussi, par conséquent, corrige les noms propres, et éventuellement les autres mots quand il l'estime nécessaire. Mais il ne commet que trés peu d'erreurs.

L'utilisation du cartulaire aprés son élaboration : la findu X1I° s. Aprés sa réalisation, le cartulaire, comme c'était souvent le cas, a reçu un certain nombre d'additions. La dernière, semble-t-il,

date de 1288 (acte n° 401). Mais les additions du xir? s. sont rares, et relévent de l'habitude qu'avaient les scribes médiévaux de parsemer leurs manuscrits de petits textes divers: les cartulaires étaient tout indiqués pour recevoir le texte de nouveaux actes. Il s'agit parfois de textes épars (p. ex. n? 412), mais il y aussi des périodes plus favorables: un acte de septembre 1223 (n? 280) et un de juin 1224 (n° 284); deux actes de janvier 1231 (n° 290 et n5/291) 3 uncdesndécembre:1221.. (n9.293),: un «de; février: 1232 (n° 294) ; un acte d'aoüt 1287 (n° 397) et un autre de mars 1288 ou 1289 (n? 401). C'est surtout dans les dernières années du xir? s. que le cartulaire a abrité des copies supplémentaires: rien que de plus normal: le cartulaire était nouveau, et puisque tous les actes des archives de la maison y étaient conservés, pourquoi ne pas continuer? Entre 1183 et 1200, 42 actes sur les 58 que l'abbaye reçut (et que nous connaissons) sont conservés dans le cartulaire. Il y a d'ailleurs une évolution: entre 1183 et 1191, seuls six des

37 actes de l'abbaye manquent dans le cartulaire; entre 1191 et 1200 c'est le cas de dix des 21 actes connus. D'autre part, l'absence de plusieurs actes s'explique aisément : il s'agit d'actes relatifs à l'ordre (n9 213, 216, 239), d'un acte à caractére temporaire (n9 224), d'actes pour d'autres abbayes (n? 234, 193), d'un acte présent dans le cartulaire, mais disparu avec le cahier « Beaulieu » (n9 188). Parmi les actes retenus, on reléve l'existence de certains dossiers (actes n? 199, 200, 203, 212, 211, relatifs à la cession de

dimes par Baudouin d'Encre; actes n? 226, 228 et 225, à propos de querelles avec l'écolátre de Cambrai). On note aussi que tous les actes épiscopaux, comtaux, et du châtelain de Cambrai ont été reproduits dans le cartulaire, à l'exception de deux actes épiscopaux datés de 1199, donc de l'extréme fin du siécle (n? 235 et

137).

XL

INTRODUCTION

Les additions n'ont pas été portées en une seule campagne d'écriture, mais en plusieurs. Sans tenir compte des actes du XIII s., ou d'un acte clairement copié au xirI? s., bien que daté

de 1188 (n? 196), sans tenir compte non plus des mains qui ont écrit le liber traditionum, on peut distinguer les écritures suivantes: bulle de Lucius III de 1185 (n? 180, fol. 30r°-32v°) bulle d'Urbain III du 19 avril 1186 (n? 184, fol. 32v?-35v?) bulle d'Urbain III du 2 juin 1186 (n? 187, fol. 35v°-37v°) bulle d'Urbain III du 7 mai 1186 (n? 185, fol. 37v?) bulle d'Urbain III du 15 mai 1186 (n? 186, fol. 38r?)

bulle d' Urbain III du 8 avril 1186 (n? 183, fol. 38r?) 1

bulle de Clément III de 1190 (n? 207, fol. 38v?) charte de Philippe d'Alsace, comte de Flandre, de 1184 (n? 179, fol. 71r°-72r°)

1 chartes de Pierre, évéque d' Arras, de 1195 (n? 222 et 223, fol. 72r?-v?)

charte de Gérard de Ligescourt, de 1190 (n? 209, fol. 72v?) complément de cette charte en 1199 (n? 236, fol. 72v?)

charte de Baudouin d'Encre en 1190 (n° 203, fol. 74r°-75r°), notice d'un accord avec le Mont-Saint-Quentin en 1190 (n? 204, fol. 77v?78v°), charte du chapitre cathédral de Cambrai en 1202 (n? 244, fol. 103v°), notice de la donation d'Asson de Ribécourt en 1202 (n° 245, fol. 111v?) charte de Philippe d'Alsace, comte de Flandre, de 1189 (n? 200, fol.

759) chartes d'Etienne, évêque de Noyon, de 1189 (n? 199, fol. 75v), d'Eléonore, comtesse de Beaumont d'environ 1189/1190 (n? 212, fol. 75v?), de Baudouin de Curlu de 1183/1191 {n° 211, fol. 75v°-76r°), de Gautier, abbé d'Arrouaise, de 1190 (n? 208, fol. 76r°), d'Achard d'Hardecourt de 1190 (n? 206, fol. 76r°-v°), de Rorigon d'Hardecourt de 1190 (n? 210, fol. 76v°), deJean, abbé de Saint-Barthélémy de Noyon,

de 1188 (n? 195, fol. 76v°-77r°) et de Garnier, abbé du Mont-SaintQuentin, de 1183-1194 (n? 217, fol. 77r?) ;Il y a de très légères différences entre ces écritures, mais il y aussi de très légères différences à l'intérieur de chaque acte. charte de Pierre, abbé de Bucilly, de 1186 (n° 189, fol. 78v?)

charte de Roger, évêque de Laon en 1194 (n? 220, fol. 78bis r9) charte de Lambert, abbé de St-Barthélémy de Noyon, de 1201 (n? 242, fol. 89r?) notice de la donation de Roger del Hostelerie, 1183 — environ 1199 (n? 643, fol. 94v?) chartes de Jean, évêque de Cambrai, de 1195 (n° 221, fol. 95v°), de Hugues, châtelain de Cambrai, 1183-1187 (n? 191, fol. 95v°-96r° et n? 214, fol. 96r?)

INTRODUCTION

XLI

- notice de la donation des fils d'Hugues de Villers, en 1189 ou 1199 (n^ 233, fol.102v°) - chartes d'Herbert, abbé de Saint-Aubert de Cambrai en 1197 (n° 226, fol. 103r°), du chapitre cathédral de Cambrai en 1197 (n° 228, fol. 103r°-v°), de Gaucher, chancelier de Cambrai en 1197 (n° 226, fol.

103r°) - charte de Roger, évêque de Cambrai, de 1186 (n° 190, fol. 106r°-v°), du chapitre cathédral de Cambrai en 1188 (n° 194, fol. 107r°), de l'empereur Frédéric Ier (n? 192, fol. 107r°-v°), notice d'échange avec SaintAndré du Cateau en 1188 (n? 197, fol. 107v?) - notice de la donation de Gautier Piles en 1200 (n? 238, fol. 111r°-v°). Les différences entre ces écritures sont parfois ténues. Ainsi, les

écritures des bulles n? 185 et 186 sont-elles trés proches: il s'agit à chaque fois d'une écriture posée, d'un petit module, avec une tendance vers la cursive gothique diplomatique, mais cette tendance est plus forte dans la bulle 186: les « s », par exemple, recoivent un balancement en-dessous de la ligne d'écriture; en revanche, la haste des « d », si elle est oblique dans les deux cas,

est moins droite dans la bulle 186. Au total, on compte donc 23 écritures différentes, pour une période d'environ deux décennies. Quel était le nombre des scri-

bes travaillant à l'abbaye? Il est difficile de répondre à cette question. Il faut tout d'abord savoir combien de chanoines il y avait à l'abbaye: chiffre difficile à établir, notamment parce qu'on ne sait trop s'il faut y inclure les chanoines vivant dans les cours. Quoi qu'il en soit, si plusieurs chartes donnent des chiffres qui, vers 1175-1185, tournent aux alentours de quinze (?), chiffre notoirement sous-estimé (^), une autre charte mentionne 35 chanoines en 1188 (5). Mais combien de ces chanoines pouvaient-ils

écrire dans un cartulaire ?Combien maîtrisaient-ils suffisamment l'écriture pour pouvoir écrire dans un manuscrit, füt-ce avec une écriture relativement rudimentaire ?Sans doute faut-il regrouper certaines écritures trés proches, venant peut-étre d'un méme scribe, mais travaillant à des moments différents ?En tout cas, les additions ont été inscrites de maniére relativement progressives: à part la charte de Pierre, abbé de Bucilly, de 1186, elles suivent

à peu prés un ordre chronologique.

(53) Sans compter l'abbé, il y a 18 chanoines en 1177 (n° 147), quinze en 1188 (n? 196) et 17 en 1190 (n^ 204). (54) L. Murs, L'ordre, p. 472.

(55) N? 197.

XLII

INTRODUCTION

L'utilisation du cartulaire initial : le XIII* s.

Jusque 1202 (acte n? 247), presque tous les actes reçus par l'abbaye ont été inscrits dans le cartulaire. Aprés cette date, qui correspond plus ou moins à la fin de l'abbatiat de Robert, seuls onze actes ont été ajoutés: actes n? 268 (1214), 275 (1218), 280 (1223), 284 (1224), 290 (1231), 291-(1231), 295 (1251), 514 (1250), 397 (1287) et 401 (1289). Il s'agit donc surtout d'actes passés dans la première moitié du xm siècle. A l'exception du dernier, ils sont tous en latin. Il faut y ajouter deux formulaires,

dont l'un a été écrit avant 1255, l'autre à une date inconnue (333

et 412), cinq petits textes notifiant l'étendue des possessions foncières de l'abbaye en 1249 (645), l'adjudication de prés en 1255 (647), et différents droits, à une date inconnue (650, 651 et 652). L'histoire du cartulaire

Il n'y a guère de raison de supposer que le cartulaire A ait quitté les archives de l'abbaye d'Arrouaise avant la Révolution. A cette date, l'abbaye fut détruite, ses livres et ses archives de méme, ou à tout le moins dispersés. Le cartulaire A refait surface lors de son entrée dans les collections de la Bibliothéque Municipale d'Amiens, à la mort du comte de Marsy, qui l'avait légué à cette bibliothèque (99). 3. Les cartulaires B et C

Il s'agit de deux cartulaires aujourd'hui perdus. Le cartulaire B est un peu connu gráce à quelques copies figurant dans un ms. des archives départementales du Pas-de-Calais (4 J 32).

(56) Arthur de Marsy, né à Doullens le 4 septembre 1843, mort le 29 mai 1900. Archiviste-paléographe,

à Compiégne

directeur du Bulletin Monumental,

prési-

dent de la Société française d'archéologie. Voir dans la Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 61 (1900), p. 233-239, les discours prononcés aux funérailles parJ.Guiffrey,J.Lair et A. Héron de Villefosse, ainsi que l'indication, p. 239, de ses legs, à la biblio-

théque municipale de Compiégne de brochures imprimées, à la bibliothéque municipale d'Amiens de « tous les manuscrits qu'il posséde ainsi que le cartulaire d'Arrouaise ». Voir aussi le Journal de la société d'archéologie lorraine, 1900, p. 187189, qui, sans évoquer le cartulaire d'Arrouaise, reléve que de Marsy « prit à loisir

toutes ses dispositions derniéres, envers les personnes, les Sociétés, les Musées auxquels il voulait laisser des souvenirs ou partager ses collections ». Trés bréves notices nécrologiques dans Bulletin de la société des antiquaires de Picardie, 20 (18981900), p. 565 et dans Bulletin de la société nationale des Antiquaires de France, 1901,

p. 65. Voir aussi le Bulletin de la société historique de Compiégne, 10 (1902).

INTRODUCTION

4. Le cartulaire Frangois de Bar

D

(Louvain,

Keizersberg)

XLR

et les copies de

C'est un recueil composite, constitué entre 1592 et au moins 1624 par le chanoine arrouaisien Marc Théry. On y trouve des listes de reliques, des descriptions de reliquaires, une copie partielle de la Prefatio de l'abbé Gautier, une chronique entrecoupée par diverses copies de chartes, et divers autres documents, sur l'abbaye ou sur ses abbayes-filles. Longtemps perdu, il a été retrouvé en 1976 dans la bibliothéque de l'abbaye louvaniste du Mont-César (?) (sans cote).

Il contient, pour notre période, la copie de 70 actes (*). Si plusieurs concernent le patrimoine de l'abbaye, la plupart sont relatifs à l'ordre, surtout aprés 1200 (42 au total, dont 33 pour le XIII* s.). Un autre grand centre d'intérét de Marc Théry était les bulles de confirmation générale: il en a recopié sept, sur les onze qu'Arrouaise reçut (°°). Les copies de ce cartulaire ne peuvent s'apprécier qu'en relation avec celles de Frangois de Bar: et le choix des actes, et les variantes montrent l'étroite parenté qui existe entre ces versions.

Frangois de Bar, prieur d'Anchin, réalisa aux environs de l'année 1600 un considérable travail appelé Historia Monastica Flandriae et Artesiae, qui se présente sous la forme d'une série de notices consacrées aux abbayes et évéchés de Flandre et d'Artois. Ce travail est conservé dans plusieurs manuscrits: B. M. Douai, ms. 820 (*) et 822 (9) et Bruxelles, Bibliothèque Royale, ms. 7749 (€) et 7750 (9). Aucune étude approfondie ne lui a malheureusement encore été consacrée.

(57) L. Maris, Une trouvaille inattendue..., où l'on trouvera l'histoire du manu-

scrit et une description détaillée. (58) (BS) EAGtes.n9. 9:617, $1012, 81. 1920/21/26 81 40MS 748; 49754; 96, 98, 160, 164, 180, 196, 201, 203, 204, 216, 229, 239, 251, 252, 255, 258, 262, 265, 279, 281, 288, 298, 308, 312, 313, 337, 338, 340, 341, 342, 343, 353, 354, 356, 360, 361, 364, 368, 369, 374, 378, 380, 384, 396, 398, 400, 404, 405, 406, 407, 408, 413. (59) Actes n? 3, 6, 10, 26, 45, 160 et 180. Théry n'a pas copié les bulles n? 37, seconde bulle reçue d'Innocent II, 59, seconde bulle reçue d’Eugène III, 75 et 184,

peut-étre parce que celles-ci ne confirment que les possessions les coutumes de l'ordre. (60) 27 actes: n? 3, 6, 10, 13, 26, 37, 45, 49, 54, 96, 160, 186, 187, 204, 207, 251, 325, 353, 365, 368, 398, 407, 413. (61) 38 actes: n? 13, 37, 45, 49, 50, 54, 96, 160, 164, 180, 204, 216, 239, 251, 252, 261, 287, 308, 312, 325, 326, 339, 353, 373, 378, 384, 385, 387, 407, 408. (62) 41 actes: n° 3, 10, 13, 26, 37, 45, 49, 54, 96, 160, 164,

temporelles, et pas 164, 180, 183, 185,

183, 185, 186, 187, 354, 363, 365, 568,

180, 185, 185, 186,

XLIV

INTRODUCTION

Quels sont les liens exacts entre les quatre manuscrits de Francois de Bar et celui de Marc Théry ? Plus particuliérement, puisqu'on sait que François de Bar tire ses informations de Marc Théry, les copies de B. M. Douai, ms. 820 et 822 et de Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749 et 7750 dépendent-elles de Louvain, Kei-

zersberg, cartulaire D d'Arrouaise ? Il faut d'abord noter que chacun des quatre manuscrits de François de Bar diffère. C'est ce qu'indiquait déjà le nombre d'actes copiés, différent dans chaque manuscrit, et qui nous permet de ne pas tenir compte ici du manuscrit Bruxelles, Bibl. Roy. 7750. Pour les autres, on relève un certain nombre de divergences, qui interdisent de considérer les manuscrits de Francois de Bar comme un bloc homogéne, une éventuelle triple copie uniforme du travail de Marc Théry (*). Reste qu'en gros, ce sont les mêmes actes qu'on trouve chez Théry et de Bar: comme Marc Théry, François de Bar privilégiait les confirmations générales et les documents relatifs à l'ordre (5). Il n'y a là rien d'étonnant: de Bar compilait les contributions que lui fournissaient des correspondants dans les diverses abbayes: Théry joua ce rôle pour Arrouaise (5). Il y a cependant certaines exceptions: des actes copiés dans les manuscrits de de Bar mais pas dans celui de Théry (*). Bien entendu, il y a aussi des actes copiés par Théry et pas par de Bar (*). Francois de Bar n'a donc pas copié ses actes d'aprés le cartulaire D de 187, 204, 216, 239, 251, 252, 287, 308, 312, 325, 326, 339, 353, 354, 363, 365, 368, 373, 378, 384, 385, 387, 398, 407, 408, 413. (63) Ün acte: n°15; (64) Il y a en fait une sorte de fonds commun:

les actes n? 13, 37, 45, 49, 54,

96, 160, 164, 180, 183, 185, 186, 187, 204, 251, 353, 365, 368 et 407. Les manuscrits B. M. Douai, 820 et Bruxelles, Bibl. Roy., 7749 ont en commun les actes n? 3, 10, 26, 325, 398 et 413. Les manuscrits B. M. Douai 822 et Bruxelles, Bibl. Koy., 7749 ont ensemble les actes n? 204, 216, 239, 252, 287, 308, 312, 325, 326, 339, 354, 363, 373, 378, 384, 385, 387 et 408. Les actes n? 6 et 207 ne se trouvent

que dans le manuscrit B. M. Douai 820, tandis que les actes n? 50 et 261 ne sont que dans le manuscrit B. M. Douai 822. On relévera qu'aucun acte ne se trouve à la fois dans les deux manuscrits de Douai, mais pas dans celui de Bruxelles. (65) Plus encore que lui: bulles pontificales mises à part, il ne reprend qu'un seul document relatif au temporel de l'abbaye (acte n° 204). (66) V. déjà L. Miuis, Une trouvaille, p. 22. (67) Actes n? 37, 50, 183, 185, 186, 187, 207, 261 (simple analyse), 287, 325, 326, 339, 363, 365, 373, 385 et 387, présents chacun dans au moins un des manu-

scrits de François de Bar. On peut relever aussi que certains actes sont copiés

moins complètement par Théry que par de Bar: l'acte n? 180, par exemple. (68) Actes n? 1, 7, 12, 19, 20, 31, 40, 48, 98, 141, 196, 201, 203, 229, 255, 258, 262, 265, 279, 281, 288, 298, 313, 337, 338, 340, 341, 342, 343, 356, 360, 361, 364, 369, 374, 380, 395, 396, 400, 404, 405 et 406.

INTRODUCTION

XLV

Marc Théry ou une copie de celui-ci, mais sans doute d'aprés un autre travail de Marc Théry, plus considérable, du moins par le nombre de chartes recopiées, que le cartulaire D, et à l'intérieur duquel tant Frangois de Bar, pour son Historia monastica, que Marc Théry lui-méme, pour son cartulaire D, ont choisi quels actes ils souhaitaient recopier. C'est ce que confirme l'examen des variantes des copies. Il faut d'abord relever que les manuscrits de Théry et de de Bar sont trés proches à cet égard, même si la parenté est encore plus forte entre les différents manuscrits de François de Bar qu'avec celui de Théry. Il suffit de regarder l'apparat-critique des actes n? 26, 45, 54... Les copies de Théry, souvent partielles, ne sont malheureusement pas de grande qualité. Et c'est encore plus vrai pour les copies de de Bar. Si on prend par exemple l'acte n? 13, on constate une erreur de cas (ecclesia au lieu d'ecclesiam, note c), un change-

ment de préposition (a Nemore au lieu de de Nemore, note d), un changement de substantif dénaturant le sens de la phrase (solitudinis au lieu de sollicitudinis, note h)... Au total, les copies de Théry et de de Bar sont surtout intéressantes lorsqu'elles sont les seules à transmettre le texte d'un acte, notamment quand le cartulaire A fait défaut.

5. Les copies d'érudits Outre les travaux de Théry et de de Bar, que l'on peut d'une certaine maniére classer parmi les travaux d'érudits, on peut surtout ranger dans cette catégorie les copies faites au XVIII* s. par dom Queinsert et dom Grenier pour le Cabinet des Chartes. Dom Queinsert a copié 56 chartes arrouaisiennes antérieures à 1300, sans qu'il soit possible de comprendre les motivations de sa sélection. Comme

il avait l'habitude de dater ses copies, on peut

suivre l'élaboration de son travail. Il a copié ces chartes essentiellement au cours des mois dejuin etjuillet 1768, sans plan précis: il copie au total 45 chartes du 1er juin au 20 juillet (*). Il copiera (69) En fait, il ne travaille pas à ce moment que pour Arrouaise: le 9 juin 1768, par exemple, il copie à Arrouaise l'acte n? 277, mais aussi deux chartes épis-

copales arrageoises pour l'abbaye d'Eaucourt (B.-M. Tock, Les chartes des évêques d' Arras, n? 8, p. 14-15 et n? 111, p. 137-128). Le même phénomène se produit plu-

sieurs autres jours, à n'en juger que par les chartes des évêques d'Arras et des comtes de Flandre. Ce faisant, dom Queinsert enfreignait les régles qui étaient sans doute assignées aux copistes du Cabinet des Chartes: « Quant au dépouillement des archives, on exhorte celui qui en sera chargé de ne point quitter le dépót auquel il sera attaché qu'aprés l'avoir examiné en entier et s'étre bien assuré que rien ne lui est échappé. C'est le seul moyen de rendre les recherches utiles, et sans

XLVI

INTRODUCTION

les autres actes à la mi-février 1769 :ce sont alors des actes relatifs à l'ordre, ce qui visiblement ne l'avait pas intéressé l'année précédente. On sait le róle joué par ces moines copistes, et l'intérét que représente leur travail pour le médiéviste. Malheureusement, dom Queinsert n'était pas le meilleur d'entre eux, de l'avis méme du responsable du Cabinet des Chartes, Jacob-Nicolas Moreau (7). Pour pouvoir en juger, il faut pouvoir comparer les copies de dom Queinsert avec un original subsistant. C'est le cas pour l'acte n? 40: on n’y relève que trois variantes: altaria de Legiscurt et Gheldelcurt devient altaria de Legiscurt et de Gheldelcurt; Horezc devient Horeze; et ne quorumlibet temeritate in posterum infestetur, fideles testes subterscribi precepimus est omis. Dans l'acte n? 144, omnes possessiones eiusdem ecclesie devient omnes possessiones eiusdem uille; duppliciter est corrigé en dupliciter; opere devient ope ;sed perpetuam devient et perpetuam. L'original de l'acte n? 7 a la particularité de présenter six erreurs. Dom Queinsert ne corrige que les fautes (ou variantes considérées telles) évidentes: apud pour aput, sempi-

ternum pour senpiternum, corroboratam pour coroboratam. Mais il respecte le prénom Lucdouicus, de méme que l'orthographe kartam, et même

un double eos. En revanche, il s'embrouille dans un

Adelaidis qui devient Adealidis, et simplifie un Gisleberti en Gilberti. Au total, et cette impression se renforce quand on compare ses copies avec le cartulaire A, dom Queinsert apparait un copiste facilement distrait, mais plein de bonne volonté, et essayant de transcrire fidèlement les actes, méme en ce qui concerne les

noms propres. Toutefois, sa ponctuation fantaisiste et certaines abréviations non résolues laissent penser que sa connaissance du latin n'était pas des meilleures (7'). cela, il faudroit perpétuellement y revenir » (Projet d'instruction pour les Bénédictins et autres savants

chargés de la collation

des chartes, sans date, éd. X.

CHARMES, Le Comité..., p. 58-59). (70) Dans un rapport daté de mars 1774, Moreau écrivait: « La congrégation de Saint-Maur nous fournit aujourd'hui beaucoup moins de travailleurs qu'elle ne le pourroit. Nous avons aujourd'hui dom Grenier: on peut justement le mettre à la téte des Bénédictins qui nous aident... Dom Quincer ne les vaut pas à beaucoup prés, mais il parcourt les abbayes de Flandre, et envoye tous les ans, au moins 600 copies de chartes. Il est vray qu'il faudra un peu revoir sa besogne. Il a beaucoup d'ardeur, mais peu de critique » (éd. X. CHARMES, Le Comité..., t. 1, p. 141). Cf. aussi L. DELISLE, Le cabinet..., t. 1, p. 561: « La moisson que Dom Queinsert fit dans les archives de l’Artois et d'une partie de la Flandre et du Hainaut ne fut guére moins abondante que celle de Dom Grenier; mais il apporta moins de discrétion dans le choix des piéces et moins d'exactitude dans les transcriptions. »

(71) Avis largement semblable en ce qui concerne les qualités discutables de dom Queinsert dans A.-M. HELVÉTIUS, Les sainteurs..., à la p. 239, note 45.

INTRODUCTION

XLVII

Dom Grenier a lui aussi copié de nombreuses chartes arrouaisiennes: 32 au total, que l’on trouve à la Bibliothèque nationale de France, aussi bien dans la collection Moreau que dans la collection de Picardie, certaines chartes se trouvant copiées dans les deux collections (?). Dix chartes ont méme été copiées à la fois par dom Queinsert et dom Grenier. Celui-ci a travaillé aux archives d'Arrouaise (?), mais aussi à celles de Corbie, oü se trou-

vaient, on l'a vu, les archives du prieuré de Margère (7) et celles de Saint-Fursy de Péronne, oü, à la faveur de chirographes, il a

pu copier des actes intéressants pour nous (7). Dans certains cas il n'est pas possible de préciser où il a travaillé (*?). On remarquera que tous les originaux actuellement conservés aux Archives de la Somme, dans le fonds de l'abbaye de Corbie, ont été copiés par dom Grenier, sauf ceux en français (7). Dom Grenier a, on l'a vu, meilleure réputation que dom Queinsert. Examinons quelques actes pour voir ce qu'il en est.

Dans l'acte n? 37, il remplace le Nycolaus par Nicolaus, Nykolaus par Nikolaus,

deuotionem

par deuotione, Formiis en Formeis,

censu

par censibus, Chiueres par Chiuieres, Cenpien par Cempien; après Albericus, i1 omet de Roía; avant comes Suessionensis, il omet Iuo:

avant perturbare il omet temere ;après gubernatione il omet et sustentatione. Dans l'acte n° 38, il transforme pedissece en pedissete, Herueii en Heruei, Fresmont en Fremont, Herueius eiusdem ecclesie abbas

memoratis en Herueius eidem ecclesie abbas memoratus, aliquando en aliquatenus. Dans l'acte n? 46, il transforme focius en totius, archidiachono en archidiacono, Signum ipsius Simonis en Signum Symonis ; 1 corrige archiadiaconi et archidiaconi, Balduuuini en Balduini, Rotberti en Roberti ; il omet quas Albricus de Roía tenebat, duas etiam decime partes, Signum Theoderici Ambionensis (sic) episcopi et Ego Hugo can-

cellarius hoc recitaui in sinodo. Au total, il s'agit surtout de variantes orthographiques sans grande importance, et qui, comme les omissions, ont pu passer inaperques au Cabinet des Chartes. Là où dom Grenier est moins sür que dom Queinsert, c'est pour la transcription des noms pro(72) Actes 136, 138, 149, (73) Actes 74) Actes

n? 1, 8, 9, 12, 16, 20, 28, 37, 38, 39, 44, 46, 53, 66, 73, 102, 123, 164, 174, 181, 193, 201, 219, 263, 271, 286, 307, 310 et 313. n? 1, 8, 12, 20, 28, 39, 53, 66, 73, 102, 193, 201, 286 et 307. n? 37, 38, 44, 46, 138, 149, 174, 181, 219, 263, 271 et 310.

) Actes n? 9, 16 et 136. ) Actes n? 123, 164, 313.

(77) Cela peut vouloir dire que dom Grenier a copié l'entiéreté du fonds latin de Corbie, et donc de Margère, tel qu'il existait à la veille de la Révolution. Si

cette hypothèse était exacte, cela signifierait que l’on pourrait connaître l’état du fonds d’archives de Margère à cette époque.

XLVIII

INTRODUCTION

pres, qu'il prend visiblement peu de soin à transcrire avec une absolue fidélité. 6. Les historiens de l'abbaye au xvi s. L'abbaye d'Arrouaise eut, à la fin du xvin s., un historien en

la personne de son dernier prieur, dom Gosse, qui fut le dernier à travailler dans le chartrier abbatial avant sa dispersion. Il écrivit une histoire complete de l'abbaye, mentionnant au passage de nombreuses chartes et en éditant plusieurs: 41 pour la période antérieure à 1300 (7*9). Les critères de choix sont ici évidents : sauf les actes n° 1 (charte de fondation), 19, 45 (édition très fragmentaire) et 309, tous les documents reproduits concernent l’ordre et non la seule abbaye. En tête de son ouvrage, dom Gosse ne cachait d’ailleurs pas que seul le statut d'ancien chef d'ordre lui paraissait faire d’Arrouaise un objet digne d'histoire. Il est à priori un peu hasardeux de vouloir comparer le texte de Gosse avec les originaux, parce qu'il est trés rare que Gosse précise quelle source il recopie. Mais en fait, sur les deux actes pour lesquels la comparaison est possible, on constate que pour l'acte n° 96 comme pour le n? 309 il n'y a absolument aucune variante. Le travail de Gosse apparaît donc comme très fiable. 7. Les censiers et autres documents de gestion On l'a vu, le cartulaire A contient une bonne vingtaine de

feuillets qui ne relévent pas, à proprement parler, d'un cartulaire, en ce sens qu'il ne s'y trouve pas, ou guére, de copie de charte. On ne reviendra pas sur ce sujet. Mais il faut évoquer ici un autre document, nettement plus petit, mais trés hétérogène aussi: il s'agit d'une longue bande de parchemin (605 mm de hauteur pour 150 de largeur), qui a la forme d'un rouleau, mais qui est conservé pliée, et qui n'est constituée que d'un seul morceau de parchemin. Ce document est actuellement aux Archives départementales du Pas-de-Calais,

sous la cote 23 H 101 (7). Ce rouleau a reçu plusieurs textes, disposés certains au recto,

d'autres au verso. Sur chaque face il y a au moins deux docu(78) Actes n? 1, 13, 19, 21, 31, 45, 50, 54, 96, 164, 216, 239, 251, 252, 281, 295, 305, 309, 313, 316, 328, 329, 330, 325, 336, 337, 338, 340, 343, 353, 354, 360, 361, 363, 368, 378, 393, 398, 400, 404 et 413. (79) Notes dorsales: XXI. xvn s.: Roulleau pour les dismes (barré, corrigé en rentes) de Gymbermont. N° 21.

INTRODUCTION

XLIX

ments, disposés téte béche, de sorte qu'il n'est pas facile de voir oü se trouve le début du document. On peut cependant supposer que le parchemin a d'abord été utilisé sur le cóté chair, ensuite seulement, faute de mieux sans doute, sur le cóté poil. On trouve donc, au recto, c'est-à-dire sur

le cóté chair, le rentier de Gimbermont (n? 646), suivi par une copie de la-charte de de donation d'Hautreppe (n? 17, acte de Liétard, évéque de Cambrai, de 1134). Au bas du rouleau, mais

copié dans l'autre sens, la notice de l'échange de terres de Gimbermont (n? 648). Au verso figure le terrier de Gimbermont de 1265/1267 (n? 649) et au bas du rouleau, mais copié dans l'autre sens, une copie de la notice en forme de charte, datée de 1208,

par laquelle l'abbaye d'Arrouaise cédait quelques terres à Barthélémy de Baisiu (n° 260). Les diverses écritures utilisées remontent à la moitié du xim s. On peut supposer de toute façon que le terrier de 1265/1267 n'a pas été copié trés longtemps après son établissement. Le rentier lui est antérieur, puisqu'il figure au recto, mais aussi parce qu'il mentionne un personnage décédé au plus tard en juillet 1252. Nous sommes donc face à un document de gestion, collectionnant divers textes utiles pour la gestion des biens de Gimbermont. IV. LE CADRE ET LES RÈGLES DE L'ÉDITION

On a regroupé dans ce volume les textes diplomatiques requs par l'abbaye d'Arrouaise, de sa fondation à la fin du xr* siècle jusqu'à la fin du xiir? siècle. Il s'agit des documents antérieurs à 1301 qui ont été ou qui sont conservés dans les archives de l'abbaye d'Arrouaise. Cela désigne des chartes, évidemment, qui constituent le noyau de notre travail: elles sont au nombre de 413 (?) ;mais aussi des notices, des censiers et d'autres documents de ce genre ont également été repris. La date de 1300 comme terminus ad quem a été choisie de maniére partiellement arbitraire: partiellement seulement, car le document le plus récent copié dans le cartulaire A, qui est, on le verra, notre principale source, date de 1288: aller jusqu'à la fin du xir? s. permet de reprendre ici l'ensemble de ce cartulaire A.

(80) De ce total il convient cependant de défalquer 35 actes perdus, connus seulement par une mention

ou une analyse: actes n° 85, 97, 100, 121, 182, 205,

213, 230, 231, 232, 240, 246, 260, 261, 270, 304, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 351, 357, 382, 392, 402, 403, 409.

i

INTRODUCTION

Le choix de l'édition de l'ensemble des documents conservés dans les archives d'Arrouaise amène inévitablement à reprendre aussi bien les documents relatifs à l'abbaye que ceux qui concernent l'ordre. Pour ces derniers, cependant, on n'a tenu compte

que des copies issues du chartrier d'Arrouaise, sans regarder les copies éventuellement conservées dans les archives des abbayesfilles. A cóté de ces textes diplomatiques, on a voulu rééditer le texte connu, depuis son édition dans les Monumenta Germaniae Historica, sous le nom de Fundatio monasterii Arroasiensis, et qui est en fait la préface, principalement historiographique, du premier cartulaire de l'abbaye. Ce qui, d'une certaine manière, le rattache aux textes diplomatiques. Aprés les coutumiers, récemment édités dans cette méme collection (?), et le récit de la translation de sainte Monique, édité depuis longtemps (?), c'est donc le dernier grand ensemble des sources arrouaisiennes des x1r*-xir? siècle qui est ainsi publié. On a suivi les règles d'édition habituelles (9). Les exceptions sont les suivantes: Le cas échéant, les dates ont été transformées en nouveau style,

sans justification :on renvoie une fois pour toutes à un relevé récent (0):

Les différentes copies ont été classées par ordre chronologique, l'ordre par fiabilité décroissante paraissant souvent aléatoire ; les

copies de copies subsistantes ont été regroupées en un deuxiéme paragraphe; les copies perdues sont indiquées au fil de la tradition manuscrite, et désignées par une lettre capitale comme les copies subsistantes. Les graphies médiévales ont été conservées, y compris les íi et les u. Lorsque, dans un acte connu par un seul état de la tradition, un passage était illisible, il a été rendu, entre crochets droits, par des points en nombre égal à celui, estimé, des lettres non lues ou

disparues: [....]. Si ce nombre dépasse 6, il est indiqué entre trois points de chaque côté, toujours à l'intérieur des crochets droits:

LUE E

(81) L. Miris, Consuetudines canonicorum...

(82) Edité par dom Gosse, Histoire de l'abbaye, p. 550-573 (avec traduction francaise) et AASS, Maii I, p. 481-488. (83) Voir O. GUYOTJEANNIN, J. Pvcks et B.-M. Tocx, Diplomatique médiévale..., p. 397-417. (84) O. GUYOTJEANNIN et B.-M. Tock, Les styles...

INTRODUCTION

LI

Les personnages et les lieux cités dans les actes sont identifiés dans l'index, et pas à la suite de l'édition de chaque acte. Les notes dorsales portées sur les originaux n'ont été reprises que pour les originaux du fonds d'Arrouaise (Arch. dép. Pas-deCalais, 23 H); les notes dorsales des autres fonds d'archives n'in-

téressent par les archives arrouaisiennes.

CARTE 1

L'abbaye d'Arrouaise et ses cours (L. Milis, L'ordre des chanoines réguliers d'Arrouaise. Son histoire et son organisation, de lafondation de l'abbaye-mére (vers 1090) à la fin des chapitres annuels (1471), t. 2: Cartes, Bruges, 1969 (Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgegeven door de faculteit van de letteren en wijsbegeerte, 148), carte n? 2).

Douai

* Valenciennes

PAMAUOOUI

D(REBREUVE) BEAULIEU

e

D

\Cambrai

ann

(ey [5S]BEPAIS(BERTRANCOURT) ] BEAUCAMP SACS Au LU SPOUCIMRUESMER "FARGNE,

Amiens

[]SARTEMONT

nm QUIVIERES

40

MARGERE

^w. N BEAULIEU em

BEAUMONT

60

Légende : DOINGT

Nom

d'une curtis.

||

Curtis d'avant 1108, dirigée par un prieur.

[]

Curtis d'entre 1121-1147,

dirigée par un prieur.

VAN

Curtis d'entre 1121-1147,

dirigée par un magister.

m

X Amiens

Curtis d'entre 1121-1147.

Curtis d’après 1147. Lieux de repère.

Les cercles concentriques sont distants de 10 kms.

Eee aiedn AST Dicere

CARTE 2

L'abbaye d'Arrouaise et ses abbayes-filles dans le Nord de la France et les Pays-Bas

(L. Milis, L'ordre des chanoines réguliers d'Arrouaise. Son histoire et son organisation, de lafondation de l'abbaye-mére (vers 1090) à la fin des chapitres annuels (1471), t. 2: Cartes, Bruges,

1969 (Rijksuniversiteit te

Gent. Werken uitgegeven door de faculteit van de letteren en

wijsbegeerte, 148), carte n? 3. iy



Utrecht

EE

n

7

Sa

CD CR S S

N Zonnebeke) \

A Beaulieu

Boulogne

d

S.W. SA

STD

XT

)

Tournai

Âv arneton + Thérouanne ;

Chocques A "NRuisseauville. PCA

"

^ FN

"

voscen dte

Iu

Eekhout D CITES

| _ —

:

PAS

x

1

Reims J

Ae

z^

A

AREA

Châlons

Chátrices

$

7A

Montier e. A.

ON Cheminon

0 e

17 e B.

iue MZ I:

50km n

Án

Légende : *

Les premières abbayes.

M

Les abbayes affiliées avant 1133.

À

Les abbayes affiliées avant 1139. Les abbayes affiliées avant 1147.

AN

Les abbayes affiliées après 1147.

&

Évéché.

Les frontières et les noms en caractères gras sont ceux des divisions ecclésiastiques.

SOURCES

ET TRAVAUX

I. Sources manuscrites

AMIENS, Archives départementales de la Somme 17 G 3: cartulaire de St-Fursy de Péronne (Stein 3004) ; 1677. 7 H 3/2: placet des abbé et religieux d'Arrouaise au Roi 9 H 206: fonds de l'abbaye de Corbie (originaux et copies). 9 H 210: fonds de l'abbaye de Corbie (originaux et copies). 9 H 315/2: fonds de l'abbaye de Corbie (originaux et copies). 9 H 331 : fonds de l'abbaye de Corbie (originaux et copies). 9 H 552/2, 3, 9: fonds de l'abbaye de Corbie (originaux et copies). 9 H 206: fonds de l'abbaye de Corbie (originaux et copies). 16 H 1: cartulaire de l'abbaye du Mont-Saint-Quentin (Stein 2015) ;1671-1674. AMIENS, Bibliothéque Municipale 1077 : cartulaire A de l'abbaye d'Arrouaise (Stein 229) ; 1182-1183.

ARRAS, Archives départementales du Pas-de-Calais A4[5 : Vidimus de l'official d'Arras ;1270. 3 G9 Douchy XVI: fonds du chapitre cathédral d'Arras (original). 3 G varia 50: copies diverses extraites du Codex Lamberti ; x vir s. 4 J 32: Barbier, Manuscrit relatif à l'histoire de l'abbaye d'Arrouaise, xviII* siècle.

13H 1: cartulaire de l'abbaye de Cercamp (Stein 812) ; x1v* s. 13 H: fonds de l'abbaye de Cercamp (originaux). 29 H: fonds de l'abbaye d' Arrouaise, 1, 2, 3; 4, 5/6; 7,.8,.9. 10, 14,

15, 16, 17,718.19, 20,21, 22, 2324.25.26; 28, 99^ 30. 31.35. 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 51bis, 53, 56, 68, 100, 105, 106, 107, 110 (originaux et copies).

ARRAS, Bibliothéque Municipale 640 :copies diverses, x vir? s. : 1051: Codex Lamberti (v. L. Kéry, Die Errichtung et L. Morelle, Archives) ;1690. 1062: Codex Lamberti ;x vir? s. BEAUVAIS, Archives départementales de l'Oise H508 n^7 :fondsdel'abbayedeSt-Barthélemy de Noyon (original). H 4079: cartulaire de l'abbaye d'Ourscamp (Stein 2855) ; xir? s. BRUXELLES, Bibliothèque Royale Albert I* 7749 et 7750: François de Bar, Historia monastica; ca. 1600.

Douai, Bibliothèque Municipale 820 et 822 : François de Bar, Historia monastica ;ca. 1600. 1342: cartulaire de l'abbaye d'Hasnon (Stein 1671) ; xv? s.

-

SOURCES ET TRAVAUX

LV

GENT, R.ijksarchief

fonds S. Baafs oorkonde 82 (original). LAON, Archives départementales de l'Aisne H 588: cartulaire de l'abbaye d'Hombliéres (Stein 1699) ; xvar° s.

LEUVEN, Abdij Keizersberg (non coté) : cartul. D d'Arrouaise; xvit* s. LILLE, Archives départementales du Nord 3 G 451/8831 : fonds du chapitre cathédral de Cambrai (original). 3 G 548: méme fonds (original). 7 G 369/6126 et 6127: fonds du chapitre St-Géry de Cambrai (originaux). 8 H 29/402 et 403: fonds de l'abbaye du Cateau (originaux). 8 H 167/1923 :même fonds (original) 8 H 265: cartulaire de l'abbaye du Cateau, xvii? s. 36 H 355/5041 : fonds de l'abbaye St-Aubert de Cambrai (original). 37 H 57/309 : fonds de l'abbaye de Cantimpré (original). Cumulus 12825 (original). Mons, Archives de l'État

Cartulaire 29 : cartulaire de l'abbaye d'Hasnon (Stein 1670), xi s. Paris, Bibliothèque Nationale de France lat. 9930 : cartulaire du chapitre cathédral d' Arras (Stein214) ; xir s. lat. 10968: cartulaire du chapitre cathédral de Cambrai (Stein746) ; XI lat. 13911 : cartulaire de l’abbaye d'Hombhliéres (Stein 1699) ; x vni? s. lat. 17736: cartulaire du chapitre cathédral de Cambrai; xv* s.

coll. Baluze, t. 51: copies; xvir^ s.

coll. Flandre, t. 183, Arras, 1 (original). coll. Moreau, t. 38, 42, 48, 49, 50, 57, 59, 60, 61, 62, 64, 67, 68, 69, 714225175,4/8;:80,:81;:82, 864 88591,.92, 94,,96,.95,1100,.101, 1025402. 116:118,.120,.122,4124. 126,127, 13397134, 137, 168, 1727176, 177, 1105-199; 2007 202,208, 279 CODI6S X VIII S. coll. Picardie, t. 28, 60, 173, 150, 195, 199, 200-201, 205-208, 235, 240, 245, 250, 253, 255, 257, 258, 260: copies; xvi s. coll. Picardie, t. 290: original.

Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève 347 : recueil de documents divers, XVII‘ s.

Soissons, Bibliothèque Municipale 7 : cartulaire de l'abbaye de Prémontré (Stein 3087) ; xim s. 'TRAMECOURT, Château

(non coté) : cartulaire de l'abbaye d’Avesnes; x1v* s. VATICANO, Archivio Segreto Vaticano Reg. Vat. 11, 18, 21, 24, 25, 32 (copies) ;x11 s.

SOURCES ET TRAVAUX

LVI

II. Sources imprimées et travaux APPELT (Heinrich), Die Urkunden Friedrichs I., t.

4: 1181-1190, Hanovre,

1990 (Monumenta Germaniae Historica. Diplomata regum et imperatorum Germaniae, 10-4).

AnDURA (Bernard), Abbayes, prieurés et monastères de l'ordre de Prémontré en France des origines à nos jours. Dictionnaire historique et bibliographique, Nancy, 1993. Auvray (Lucien), Les registres de Grégoire IX. Recueil des bulles de ce pape, 4 vol., Paris, 1896-1955 (Bibliothéque de l'Ecole frangaise d'Athénes et de Rome 2er. 2)

Bazuze (Etienne), Miscellanea, t. 5, Paris, 1700. Barrow (G.W.S.), The acts of Malcolm IV, king of Scots, 1153-1165, Edimbourg, 1960 (Regesta regum Scottorum, 1).

Bannow

(G.W.S.), Scottish rulers and the religious orders, 1070-1153, dans

Transactions of the royal historical society, 5* sér., 3, 1953, p. 77-100.

BARTHÉLEMY (Dominique), Les deux âges de la seigneurie banale. Pouvoir et société dans la terre des sires de Coucy (milieu XI* - milieu XIII* s.), Paris,

1984 (Série Histoire ancienne et médiévale, 12).

BECQUET (Jean), L'abbaye d'Hénin-Liétard. Introduction historique. Chartes & documents (XII*-XVI* siècles), Paris, 1965 (Bibliothèque d'histoire et d'archéologie chrétiennes). BERGER (Elie), Les registres d'Innocent IV, 4 vol., Paris, 1884-1921 (Bibliothéque des Ecoles françaises d'Athénes et de Rome, 2* série).

BERGER (Roger), Archidiacres, officiaux, dignitaires du chapitre cathédral d'Arras (1093-1300), dans Bulletin de la commission départementale des monuments historiques du Pas-de-Calais, t. 8, 1958-1970, p. 505-541. BERTIN (Paul), La chronique et les chartes de l’abbaye de Marœuil, Lille, 1959

(Publication du centre régional d’études historiques, 3). BLED

(O.), Regestes des évêques de Thérouanne, 500-1553, 2 vol., Saint-

Omer, 1904-1907.

BOEREN (P. C.), Etude sur les tributaires d'Eglise dans le comté de Flandre du IX* au XIV* s., Amsterdam, 1936.

BOGHEN (Jeannine), Inventaire des actes épiscopaux originaux conservés à la Bibliothéque nationale (1121-1200), dans Autour des actes des évéques. Hommage à Lucie Fossier. Etudes réunies par Michel PARISSE, Nancy, 1991 (Actes des évéques de France), p. 79-138.

BOUREL DE LA RONCIÈRE (Charles), Les registres d'Alexandre IV. Recueil des bulles de ce pape, Paris, 1902-1959 (Bibliothèque des Ecoles françaises de Rome et d'Athénes, 2* sér., 15).

SOURCES

ET TRAVAUX

LVII

BRÉQUIGNY (Louis de), Table chronologique des diplômes, titres et actes imprimés concernant l'histoire de France, t. 2 et 3, Paris, 1775 et 1783.

Bnixrvs (Johannes Mathias), Die Mitglieder des Kardinalkollegiums von 1130-1181, Berlin, 1912. BRUNEL (Clovis), Recueil des actes des comtes de Pontieu (1026-1279), Paris, 1930. CAGNY (Paul de), L'arrondissement de Péronne, Péronne, 1844.

CARDEVACQUE

(Adolphe de), L'abbaye du Mont-Saint-Eloi,

1068-1792,

Arras, 1869.

CARDEVACQUE (Adolphe de), Histoire de l'abbaye de Cercamp, ordre de Cíteaux, au diocése d'Amiens, Arras, 1876, p. 83-85. Cartulaire du chapitre de la cathédrale d'Amiens, 2 vol., Amiens,

1905-1912

(Mémoires de la société des antiquaires de Picardie. Documents inédits concernant la province, 14 et 18). Les cartulaires. Actes de la Table ronde [Paris, 1991], éd. Olivier GuvorJEANNIN, Laurent MORELLE et Michel PARISSE, Paris, 1993 (Mémoi-

res et documents de l'Ecole des Chartes, 39). CHARMES

(Xavier), Le Comité des Travaux historiques et scientifiques (His-

toire et documents), 3 vol., Paris, 1886.

CrAY (Charles T.), Early Yorkshire Charters, t. 10 : the Trussebut fee, York, 1955 (The Yorkshire archaeological society, record series, extra series, 3).

CRONNE (H. A.) et Davis (R.. H. C.), Regesta regum Anglo- Normannorum, t. 3: Regesta regis Stephani ac Mathildis imperatricis ac Gaufridi et Henrici ducum Normannorum,

1135-1154, Oxford, 1968.

Davis (R.. H. C.), King Stephen, 1135-1154, 3° éd., Londres, 1990.

DECAGNY (Paul) L'arrondissement de Péronne. Recherches sur les villes, bourgs, villages et hameaux qui le composent, Péronne, 1844.

DELABORDE

(Henri-Frangois), Recueil des actes de Philippe Auguste, roi de

France, t. 1, Paris, 1916.

DzLisLtE (Léopold), Le cabinet des manuscrits de la Bibliothèque Impériale, 3 vol., Paris, 1868-1874.

DzrisLE (Léopold), Catalogue des actes de Philippe Auguste, Paris, 1856. DELMAIRE

(Bernard), Cartulaires et inventaires de chartes dans le nord de la

France, dans Les cartulaires..., p. 301-323.

DzrMarnE (Bernard), Le diocèse d'Arras de 1093 au milieu du XIV* siècle. Recherches sur la vie religieuse dans le nord de la France au Moyen Age, 2 vol,

Arras,

1994

(Mémoires

de la commission

départementale

d'histoire et d'archéologie du Pas-de-Calais, 31). Dewez

(Jules), Histoire de l'abbaye de Saint-Pierre d'Hasnon, Lille, 1890.

SOURCES

LVIII

ET TRAVAUX

Diplomatica et sigillographica. Travaux préliminaires de la Commission internationale de Diplomatique et de la Commission internationale de Sigillographie pour une normalisation internationale des éditions de documents et un vocabulaire international de la diplomatique et de la sigillographie, Saragosse, 1984 (Folia Caesaraugustana, 1). Douzr p'AncQ (Louis), Recherches historiques et critiques sur les anciens comtes de Beaumont-sur- Oise du XI* au XIII s., Amiens, 1855 (Mémoires de la Société des Antiquaires de Picardie. Documents inédits concernant l'histoire de la province, 4). Dusors (Raymond), Prieuré de Lucheux et prévóté de Gros- Tison. Cartulaire factice, dans Mémoires de la société des antiquaires de Picardie, 47 (1936), p. 111-519. DuBRULLE (Henry), Inventaire des chartes de l'abbaye de Saint- André-du- Cateau (1033-1300), dans Revue des bibliothèques et archives de Belgique, 2 (1904), p. 1-11, 124-133, 302-311, 371-388, 468-476, et 3 (1905), p. 51-61. : Durour (Jean), Recueil des actes de Louis VI, roi de France (1108-1137), t. 1, Paris, 1992 (Chartes et diplómes relatifs à l'histoire de France).

Duvar-ARNOULD (Louis), Les dernières années du comte lépreux Raoul de Vermandois (vers 1147 - 1167...) et la dévolution de ses provinces à Philippe d'Alsace, dans Bibliotheque de l'Ecole des Chartes, 142 (1984), p. 81-92.

Duvosqurr

(Jean-Marie),

Abbaye des Saints-Pierre-et-Paul à Warneton,

dans Monasticon Belge, t. 3, Liège, 1974.

EsTIENNE (Joseph), Charte donnée par la commune de Péronne en 1151, dans Bibliothéque de l'Ecole des Chartes, 93 (1932), p. 105-110. EuBEL

(Conrad),

Hierarchia catholica medii aevi, 2° éd., t. 1, Munster,

1913.

EVERGATES (Theodore), The Cartulary and Charters ofNotre-Dame of Hombliéres, Cambridge (Mass.), 1990 (Medieval Academy Books, 97). FLAMMARION (Hubert), Cartulaire du chapitre cathédral de Langres, Nancy 1995 (Diplomatica. Textes et études).

FossrER (Robert), Cartulaire chronique du prieuré Saint-Georges d'Hesdin, Paris, 1988 (Documents, études et répertoires publiés par l'Institut de Recherche et d'Histoire des Textes). FossrER

(Robert),

Chartes de coutume

en Picardie (XI°-XII* siècle), Paris,

1974 (Collection de documents inédits pour servir à l’histoire de France. Section de philologie et d'histoire jusqu'à 1610, série in-8°, 10). Gallia Christiana in provincias ecclesiasticas distributa, t. 3, Paris, 1725 et PAlOMParis 1751.

Gams (Pius Bonifacius), Series episcoporum ecclesiae catholicae, Ratisbonne, 1873.

SOURCES

ET TRAVAUX

LIX

GERZAGUET (Jean-Pierre), L'abbaye d'Anchin, de sa fondation (1079) au x1v* siécle. Essor, vie et rayonnement d'une grande communauté bénédictine, Villeneuve-d'Ascq, 1997. Gosse (Floride), Histoire de l'abbaye et de l'ancienne congrégation des chanoines réguliers d'Arrouaise, avec des notes critiques, Lille, 1786 (réimpr. Arras, 1072) GoussET

(Th.), Actes de la province ecclésiastique de Reims, 4 vol., Reims, 1842-1844.

GROTEFEND

(H.), Taschenbuch der Zeitrechnung des deutschen. Mittelalters

und der Neuzeit, 10* éd., Hanovre, p. 13.

GUESNON (Adolphe), Un cartulaire de l'abbaye de Saint-Vaast d' Arras, codex du XII* siècle, dans Bulletin historique et philologique, 1896, p. 240-305.

GUYOTJEANNIN (Olivier), Episcopus et comes. Affirmation et déclin de la seigneurie épiscopale au nord du royaume de France (Beauvais-Noyon, x*-début du XIII* s.), Genéve-Paris, 1987 (Mémoires et documents publiés par la Société de l'Ecole des Chartes, 30). GUYOTJEANNIN (Olivier), PYCKE (Jacques) et Tock (Benoit-Michel), Diplomatique médiévale, Turnhout, 1993 (L'Atelier du médiéviste, 2). GUYOTJEANNIN (Olivier) et Tock (Benoit-Michel), « Mos presentis patrie ». Les styles de changement du millésime dans les actes français (X1*-XV1* siècle), dans Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 157 (1999), p. 41-109.

HAIGNERÉ (Daniel), Cartulaire de l'église abbatiale Notre-Dame de Boulognesur-Mer, O.S.A. (1067-1567), dans Mémoires de la Société académique de l'arrondissement de Boulogne-sur-Mer, 13 (1882-1886), p. 89-360. HAIGNERÉ

(Daniel), Les chartes de Saint-Bertin, 4 vol., Saint-Omer, 1886-

1899.

HAIGNERÉ (Daniel), Donation à l'abbaye d'Arrouaise d'une terre située à Vieille-Eglise par la reine Mathilde, dans Bulletin trimestriel de la société des antiquaires de la Morinie, 7 (1882-1886), p. 682-685. HARTZHEIM,

HauTc«un

Concilia Germaniae, 11 vol., Cologne, 1759-1790.

(E.), Cartulaire de l'église collégiale de Saint-Pierre de Lille, t. 1,

Lille-Paris, 1894.

HaAvzz (Michel), Catalogue des actes des évêques de Cambrai antérieurs à 1167, thése dact., 3 vol., Paris, 1959.

HzrvÉrIUS (Anne-Marie), Les sainteurs de l'abbaye de Crespin du X° au X11 siécle, dans Revue belge de philologie et d'histoire, t. 66 (1988), p. 231-249 HEMPTINNE (Thérèse de), et VERHULST (Adriaan), De oorkonden der graven van Vlaanderen (juli 1128-september 1191), II: Uitgave, 1: regering van Diederik van de Elzas (juli 1128 - 17 januari 1168), Bruxelles, 1988 (Recueil des actes des princes belges, 6). Honov, Medii aevi bibliotheca patristica, t. 4, Paris, 1880.

LX

SOURCES ET TRAVAUX

Hürs (Rudolf), Kardinäle, Klerus und Kirchen Roms (1049-1130), Tübingen, 1977 (Bibliothek des deutschen historischen Instituts in Rom,

48).

JArré (Philippus), Regesta pontificum romanorum ab condita ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII, 2* éd., 2 vol., Leipzig, 1885-1888.

JANSSEN (Wilhelm), Die päpstlichen Legaten in Frankreich vom Schisma Anaklets II. bis zum Tode Coelestins III. (1130-1198), Cologne, 1961 (Kóolner historische Abhandlungen, 6). JorpAN (Edouard), Les registres de Clément IV (1265-1268). Recueil des bulles de ce pape, Paris, 1893-1945 (Bibliothèque des Ecoles françaises d'Athénes et de Rome, 2* sér., 11). K£nv (Lotte), Die Errichtung des Bistums Arras, 1093/1094, Sigmaringen, 1994 (Beihefte der Francia, 32). Le CARPENTIER (Jean), Histoire générale des Pais-Bas, ou Histoire de Cambray et du Cambrésis, 4 vol., Leyde, 1664.

LECOANET

(Simone),

Les actes des évéques d'Amiens jusqu'au

début du

XIII* s., thèse dact., 2 vol., Paris, 1957.

Lzr£vnrE (Placide) et

GRAU WEN

XII* siécle, Averbode, tensium, 12).

(W.), Les statuts de Prémontré au milieu du

1978 (Bibliotheca Analectorum

Praemonstra-

LE GLAY (A.), Notice sur les archives de l'abbaye d'Arrouaise, dans Mémoires de l'Académie d' Arras, 30 (1858), p. 115-130. LEURIDAN (Th.), Notice historique sur l'abbaye de Saint- Christophe de Phalempin, R.oubaix, 1905. LEVILLAIN (Léon), Examen critique des chartes mérovingiennes et carolingiennes de l’abbaye de Corbie, Paris, 1902 (Mémoires et documents publiés par la société de l'Ecole des Chartes, 5).

LEVILLAIN 1994.

(Philippe), dir., Dictionnaire historique de la papauté, Paris,

Locrius (Ferreolus), Chronicon Belgicum ab anno CCLVII ad annum usque MDC continuo perductum, Arras, 1616.

LorsNE (Auguste de), Le cartulaire du chapitre d'Arras, Arras, 1896. LorsNE (Auguste de), Le cartulaire des chapellenies d'Arras, dans Mémoires de l'Académie d' Arras, 2* sér., 38 (1907), p. 285-375.

LUCHAIRE (Achille), Louis VI le Gros. Annales de sa vie et de son régne (1081-1137), Paris, 1890. LUCHAIRE (Achille), Etude sur les actes de Louis VII, Paris, 1885.

MARILIER (Jean), Chartes et documents concernant l'abbaye de Cíteaux, 10981182, Rome, 1961 (Bibliotheca Cisterciensis, 1).

SOURCES ET TRAVAUX MARTÈNE

et DURAND,

Veterum scriptorum et monumentorum

LXI historicorum,

dogmaticorum, moralium amplissima collectio, 3 vol., Paris, 1724.

MEYER-GEBEL (Marlene), Bischofsabsetzungen in der deutschen Reichskirche vom Wormser Konkordat (1122) bis zum Ausbruch des Alexandrinischen Schismas (1159), Siegburg, 1992 (Bonner historische Forschungen, 55) MICHEL (Henri), Inventaire sommaire du cartulaire d' Arrouaise, dans Bulletin de la société des antiquaires de Picardie, 28 (1917-1919), p. 251-273.

MICHEL (Henri), Manuscrits de la bibliothèque d'Amiens, 2° supplément, dans Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France. Départements, t. 48, Paris, 1933.

Mis (Ludo), Arrouaise et la Silésie. 1535 ou la fin de quatre siècles de relations, dans Mémoires de la Commission d'histoire et d'archéologie du Pas-deCalais, 25 (1987), p. 141-143. Miris (Ludo), Charisma en administratie. Peiling naar de levensvatbaarheid van nieuwe religieuze orden aan de hand van de oorkondenleer (Als voorbeeld : de reguliere kanunniken van Arrouaise, 1097-1147), dans Archives et bibliothéques de Belgique, 46, 1975, p. 50-69 et 549-566. Mirrts (Ludo), avec la collaboration de J. Becquet, Constitutiones canonicorum regularium ordinis Arroasiensis, Turnhout, 1970 (Corpus Christianorum, Continuatio Mediaeualis, 20).

Maris (Ludo), Ermites et chanoines réguliers au X1I* siècle, dans Cahiers de civilisation médiévale, 22 (1979), pp. 39-80.

Muiuis (Ludo), L'évolution de l'érémitisme au canonicat régulier dans la première moitié du douzième siècle : transition ou trahison?, dans Istituzioni monas-

tiche e istituzioni canonicali in Occidente 1123-1215. [Actes coll. Mendola, 1977], Milan, 1980 (Miscellanea del Centro di Studi Medioevali, 9),

pp. 223-238. Muuis (Ludo), Lafin de l'abbaye d'Arrouaise et son historiographe Dom Gosse, Arras, 1972.

Minis (Ludo), The Library and the Manuscripts of the abbey of Arrouaise, dans Scriptorium, 19 (1965), p. 228-235. Miris (Ludo), Orde van Arrouaise, Bruxelles, 1979 (Archives et Bibliothéques de Belgique, numéro spécial 22).

Mis (Ludo), L'ordre des chanoines réguliers d'Arrouaise. Son histoire et son organisation, de lafondation de l'abbaye-mére (vers 1090) à la findes chapitres annuels (1471), 2 vol., Bruges, 1969 (Rijksuniversiteit te Gent. Wer-

ken uitgegeven door de faculteit van de letteren en wijsbegeerte, 147-148). Miuis (Ludo), Reformatory Attempts within the Ordo Canonicus in the Late Middle Ages, dans K. ErM (éd.), Reformbemühungen und Observanz-

LXII

SOURCES ET TRAVAUX

bestrebungen im spätmittelalterlichen Ordenswesen Berlin, 1989, pp. 61-69 (Berliner Historische Studien, 14). Miris

(Ludo),

Une trouvaille inattendue : le cartulaire D d'Arrouaise,

dans

Rulletin de la commission départementale des monuments historiques du Pasde- Calais, 10, 1976-1980, p. 21-28.

Mirnazus (Aubertus), Diplomata belgica, Bruxelles, 1627. MiRAEUS (Aubertus), Notitia ecclesiarum Belgii, Anvers, 1630.

(Aubertus) et FOPPENS

MiRAEUS

(Johannes Franciscus), Opera diploma-

tica, 4 vol., Bruxelles, 1723-1748.

MoNICAT J. et Boussanp (Jacques), Recueil des actes de Philippe Auguste, roi de France, t. 3, Paris, 1966.

MORELLE (Laurent), Archives épiscopales et formulaire de chancellerie au. X11* siècle. Remarques sur les privilèges épiscopaux connus par le Codex de Lambert de Guínes, évêque d' Arras (1093/94-1115), dans Die Diplomatik der Bischofsurkunde vor 1250. La diplomatique épiscopale avant 1250 [coll. Innsbruck, 1993], éd. Christoph HAIDACHER et Werner KÔFLER, Innsbruck;:1995, p»255-267;

MORELLE (Laurent), Les chartes de l'abbaye de Corbie (988-1198). Présentation et édition critique, th. man., 3 vol., Paris, 1988.

MORELLE

(Laurent), Histoire et archives vers l'an mil :une nouvelle « muta-

tion » ?, dans Histoire et archives, 3 (1998), p. 119-141.

NAZET (Jacques), Les chapitres de chanoines séculiers en Hainaut du XII° au début du XV* siècle, Bruxelles, 1993 (Académie royale de Belgique. Mémoires de la Classe des Lettres, collection in-8°, 3° sér., 7).

NEWMAN (William M.), Charters of Saint-Fursy of Péronne, Cambridge (Mass.), 1977 (Publications of the Medieval Academy of America, 85). NEWMAN (William M.), Le personnel de la cathédrale d'Amiens (10661306), avec une note sur la famille des seigneurs d'Heilly, Paris, 1972. NEWMAN

(William M.), Les seigneurs de Nesle en Picardie (XII*-XIII* s.).

Leurs chartes et leur histoire,

2 vol., Paris, 1971 (Bibliothéque de la so-

ciété d'histoire du droit des pays flamands, picards et wallons, 27). NoORBERG

(Dag), s. Gregorii Magni registrum epistularum, libri VIII-XIV,

Turnhout, 1982 (Corpus Christianorum, Series latina, 140A).

NÜskE

(Gerd Friedrich),

Untersuchungen über das Personal der pápstlichen

Kanzlei, 1254-1304, dans Archiv für Diplomatik, 20 (1974), p. 39-240 et

21 (1975, p. 249-431.

Ordonnances des rois de France de la troisième race. Supplément, t. 12, Paris, (0

PanissE (Michel), Les cartulaires, copies ou sources originales ?, dans Les cartulaires. Actes de la table ronde [Paris, 1991], éd. par Olivier Guyotjean-

SOURCES

ET TRAVAUX

LXIII

nin, Laurent Morelle et Michel Parisse, Paris, 1993 (Mémoires et do-

cuments publiés par la Société de l'Ecole des Chartes, 39).

PanissE (Michel), Remarques sur les chirographes et les chartes-parties antérieurs à 1120 et conservés en France, dans Archiv für Diplomatik, 32 (1986), p. 546-568. Patrologia latina, 221 vol., Paris, 1844-1864.

PECHEUR, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Léger de Soissons, Soissons, 1870. PEIGNÉ-DELACOURT, Cartulaire de l'abbaye N.-D. d'Ourscamp, de l'ordre de Cfteaux, fondée en 1129 au diocèse de Noyon, Amiens, 1865 (Mémoires de la société des antiquaires de Picardie. Documents inédits concernant la province, 6). PFLUGK-HARTTUNG Tübingen, 1881.

(Julius von), Acta pontificum romanorum inedita, t. 1,

PrroN (Brigitte), Le chartrier de l'Abbaye-aux-Bois (1202-1341), Paris, 1996 (Mémoires et documents de l'Ecole des Chartes, 46). PrATELLE (Henri), Le temporel de l'abbaye de Saint- Amand des origines à 1340, Paris, 1962. POTTHAST (August), Regesta pontificum romanorum inde ab anno post Christum natum

MCXCVIII

usque ad annum

MCCCIV,

2 vol., Berlin,

1874-

1875. PowicKkE (F. M.), Handbook of British Chronology, 2* éd., Londres, 1961.

Pvcxz (Jacques), Le chapitre cathédral Notre-Dame de Tournai de la fin du xi* à la fin du XII siècle. Son organisation, sa vie, ses membres, Louvain-laNeuve - Bruxelles, 1986 (Université de Louvain. Recueil de travaux d'histoire et de philologie, 6° sér., 30). R.AMACKERS (Josef), Papsturkunden in Frankreich. Neue Folge, 4 : Picardie, Góttingen, 1942 (Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Góttingen, phil.-hist. K1., 3. Folge, 27). Ravaux

(Jean-Pierre), Les évêques de Chálons-sur- Marne des origines a

1789, dans Mémoires de la société d'agriculture, commerce, sciences et arts du

département de la Marne, 98 (1983), p. 49-121. RINCKENBACH

(Alexis), Les chartes des évêques de Noyon, 1148-1221. Etude

de diplomatique et édition, 3 vol dact., Paris, th. Ecole des Chartes, 1991.

R.osznT (Ulysse), Bullaire du pape Calixte II, 1119-1124. Essai de restitution, 2 vol., Paris, 1891.

RogerT, Histoire de l'abbaye de Chocques, ordre de saint Augustin, au diocèse de Saint-Omer, dans Mémoires de la société des antiquaires de la Morinie, 15

(1874-1876), p. 335-368.

RocGer

1990.

(Anne),

The Church of Saint-Clement,

Old Romney,

OSUCdNESNIM

SOURCES

LXIV

ET TRAVAUX

R oup (J. H.), Calendar of documents preserved in France illustrative of the history of Great-Britain and Ireland, Londres, 1899. SALTER (H. E.), Chapters of Augustinian canons, Londres, 1922 (Oxford historical society, 74). SCHWENNICKE (Detlev), Les familles féodales de France, t. 1, Marbourg, 1990 (Europäische Stammtafeln. Stammtafeln zur Geschichte der europäischen Staaten, NF, 13).

SiMoNs (Walter), Jan van Waasten en de Gregoriaanse hervorming, dans De Franse Nederlanden-Les Pays-Bas frangais, 11 (1986), p. 191-213. STEIN (Henri), Bibliographie générale des cartulaires français ou relatifs à l'histoire de France, Paris, 1907 (Manuels de bibliographie historique, 4). STRUBBE (Egied I.) et VOET (Léon), De chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden, anast. Bruxelles, 1991.

Anvers-

Amsterdam, 1960; réimpr.

TAiLLIAR, Recherches pour servir à l'histoire de l'abbaye de Saint- Vaast d'Arras jusqu'à la fin du xII° siècle, dans Mémoires de l'Académie d'Arras, 31 (1859), p. 171-501. Tock (Benoit-Michel), Les chartes des évéques d' Arras (1093-1203), Paris, 1991 (Collection de documents inédits sur l'histoire de France. Section d'histoire médiévale et de philologie, série in-8°, 20).

Tock (Benoit-Michel), Les difficultés financières de l'abbaye d' Arrouaise à la fin du xit* siècle, dans Sacris Erudiri, 33, 1992-1993, p. 307-342. TRELCAT

(Em.), Histoire de l'abbaye de Crespin, ordre de saint Benoît, 2 vol.,

Paris, [1924].

TRUSEN (Winfried), Chirographum und Teilurkunde im Mittelalter, dans Archivalische Zeitschrift, 75 (1979), p. 233-249. VAN DE PERRE (Dirk), De datum van de bisschopswijding van Nikolaas van Chièvres (1136-1167) en de gevolgen voor de datering van zijn oorkonden, dans Het Land van Aalst, 47 (1995), p. 143-156. VAN Dnivar (Eugène), Cartulaire de l'abbaye de Saint- Vaast d' Arras rédigé au XII* s. par Guiman, Arras, 1875.

VAN MINGROOT (Erik), Liste provisoire des actes des évêques de Cambrai de 1031 à 1130, dans Serta devota. In memoriam Guillelmi Lourdaux, pars posterior: cultura mediaevalis,

éd. Werner

VERBEKE

et al, Louvain,

1995 (Mediaevalia Lovaniensia, 21), p. 13-55.

VAN

WERVEKE

(Hans), Filips van de Elzas, dans Nationaal Biografisch

Woordenboek, t. 4, Bruxelles, 1970, col. 290-329. VAUCELLE

(E. R..), La collégiale de St-Martin de Tours des origines à l'avéne-

ment des Valois (397-1328), Paris, 1908.

SOURCES

ET TRAVAUX

LXV

VERCAUTEREN (Fernand), Note sur l'apparition des renonciations aux exceptions de droit romain dans les principautés belges au X1II* s., dans Etudes historiques dédiées à la mémoire de Noël Didier, Paris, 1960, p. 325-340.

VERHEIJEN (Luc), La règle de saint Augustin, 2 vol., Paris, 1967 (Etudes augustiniennes). VERHULST (Adriaan) et GvsseLING (Maurits), Le compte général de 1187, connu sous le nom de « Gros Brief» et les institutions financiéres du comté de Flandre au XII° siècle, Bruxelles, 1962.

VLEESCHOUWERS (Cyriel), De oorkonden van de Sint-Baafsabdij te Gent (819-1321), t. 2, Bruxelles, 1990. Vocabulaire international de la diplomatique, éd. par Maria Milagros CARCEL ORTI, Valence (Esp.), 1994. Vos (J.), L'abbaye de Saint- Médard ou de Saint-Nicolas-des-Prés prés Tournai, t. 2 et 3, Tournai, 1873.

WAUTERS (Alphonse), Table chronologique des chartes et diplômes imprimés relatifs à l’histoire de la Belgique, Bruxelles, t. 1 (1866), t. 2 (1868), t. 7 (1885), t. 11 (1907). WÜRDTWEIN

(S. A.), Subsidia diplomatica ad selecta juris ecclesiastici, t. 12,

Francfort-Leipzig, 1778. Le sigle NW renvoie au Thesaurus Diplomaticus, Turnhout, CD-Rom).

1997 (un

Do.

m

ME

,

nn

B me 5

Rd

|

_

u

LI

| ne

and AL ELT

n B

0c KA

ELE

FA RERO

"n m px

vel satu aab

eT

àWet

Mk wat NAS

à

|

(laf oti «iet «nett peicd fo rase tt* Lati

S M Bog Ls

1i roe l AiUN.le

Vu

E

ns TS

au dessus ^ RUN MES, ane3 rie uf m shesain Miu

db Sid bete ^

| —

à

Sari

Y ehe, v Same

SM

L

PLoS

Pipe

-——

"ver de

buts

TUE

Sc DE Vile

(Cr

dett (siib w

«og.

eee

ml on A v9)

vii "eane à Wesns" MA Ft: Ae

ue xu

VL E1/980.) 26 08 RPM RAS sans

T

id

mt

àM

|” E

tiere

» C vessantonendhs y

)8de)p9od

-

mem

UN

uide in dr Ind larges

St

: d

Ael dk Ve

yeh » PNTEC ui ah

|

|

wet cilc des PRG un bm

se ^v iiia + —— 1 qe

]

i» fr

Le

Melun

lt, be inh

EY

ge tees

hut Tur Ow

ed

*

2

M

AREA LA AN ieu 2n NEUE.

7

mudré

AsenedqlA) àRT.

dd

HOT

3RET-

TA

reif NUTcauia]. supub,vo pu jai a Ni wá

1

0

+

idiboms-Macbet



E.

i^

cf e

jai op,

ha

M. AC

D

-

(Em), 4

etti

—Qu

re T"

Pari

Ded

LE T

ese v

s

pe ne NR

khu

Porn

eo

$4

pee

4

mes

"en

longi)



E

ee

| I

CRAN

'

ee

t ey B

LER EE

hand b ccn Rai

at Ad

E

NO

eer

Mrd

rmi o Arten LE 20

e A

p

nc

ie

108

ALL

WII

DAE

LN

Am

bj Meets

hn.

IN

doa,

MM

leo

ete

ha nu

u JA

A

M

)

nj

A;

LM

|

OW E

PE

À

MONVMENTA ARROASIENSIA L

CAPITVLA

IL.

PREFACIO

III.

CHARTES

IV.

LIBER TRADITIONVM

V.

ALIA DOCVMENTA

pe

:

ATUTISSO

a 28 |

LTD ^ —

TIPS

3c

M

nm M v

4puawY30q AURA —

CAPITVLA

On trouvera ci-dessous l'édition de la table des capitula qui figure en téte du cartulaire A (B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 9r?-13v?). Le texte des capitula est le plus souvent identique à celui qui forme les rubriques à l'intérieur du cartulaire. Dans le cas contraire, on indique

entre crochets droits la variante [var. rubr.],voire le texte entier de la rubrique, s’il diffère trop fortement [rubr.].

(fin de la prefatio) Explicit prefatio in libello priuilegiorum nostrorum. Incipiunt capitula. 1. Priuilegium domni Pascalis pape ad dominum Cononem de libertate huius loci (1107, n° 3) [rubr. : de libertate huius

fol. 9r?

loci]. II. Priuilegium eiusdem ad domnum

Richerum de alodiis de Rochenniis et de Bechenniis de aqua et terra de Mar-

gellis (1116, n? 6) [var. rubr. : allodiis, Rokennies, Bekennies].

Ir. Priuilegium Calixti pape ad eundem de Wissand et decima de Taiencort (1119, n? 11) [var. rubr. : Wissant].

rri. Priuilegium Innocentii primum de ordine et correctione abbatum (1139, n° 26). v. Secundum eiusdem de Sancti Audomari Ecclesia et de ce15

20

teris possessionibus nostris (1142, n° 37).

vi. Priuilegium Eugenii primum de possessionibus nostris et de decimis noualium (1145, n° 45). vir. Secundum eiusdem priuilegium de curte Belasie et Altaripa et de libertate electionis [var. rubr. : Altarippa]. virt. Priuilegium Adriani de Domnio et de Sartemont et de curte de Belcamp et ceteris possessionibus (1156, n? 75). IX. Karta eiusdem de Cercamp (1159, n° 84). x. Confirmatio ipsius super ecclesia de Domnio (1159, tio

25

D}:

X1. Confirmatio Alexandri pape super eadem ecclesia (1165, n? 108).

30

x11. Conpositio eiusdem pape de Gena (1165, n° 109). xn. Priuilegium eiusdem de possessionibus et de libertate benedictionis abbatum (1179, n° 160). xir. Confirmatio ipsius de Striuelin (1171-1180, n° 163). xv. Confirmatio eiusdem de ordine (1181, n? 164). xv1. Priuilegium domini Lucii pape de possessionibus nostris et de quibusdam capitulis (1185, m 180). xvit. Priuilegium Urbani pape tertii de recentioribus possessionibus nostris et de noualibus, de sepultura et de electione (1186, n° 184) [var. rubr. : domini Urbani].

fol. 9v?a

6

40

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

xv. Generale priuilegium eiusdem de ordine et correctione abbatum (1186, n° 187) [var. rubr. : Item generale]. xIx. Littere ipsius de capitulo annuali (1186, n° 185) [var. rubr. : ipsius pape Urbani]. xx. Littere eiusdem de iusticia (1186, n? 186). xXI. Littere ipsius de decimis (1186, n° 183). xxit. Priuilegium Clementis pape tertii de ordine et correctione abbatum (1187-1191, n° 207). Ensuite, d'une écriture de la seconde moitié du X11 siècle.

45

50

55

60

65

70

Item Clemens de adeundo capitulo generah (1187-1191, 1210) Adrianus de mutatione Calnyacensis abbatie (1154-1159, n° 85). Gregorius super reformatione ordinis (1236, n° 296). Innocentius super reformatione ordinis (1245, n° 303). Innocentius de moderatione reformationis. (1243-1254, quis. Item Innocentius super reformatione ordinis (1245, n° 304). Innocentius soli abbati Arroasie de compulsione professorum tocius ordinis ad statuta (1250, n? 313). Item Innocentius soli abbati Arroasie ad statuta seruanda (1250 91512)! Innocentius archiepiscopis et episcopis Yberniensibus de Yberniensibus compellendis (1200, n° 239). Innocentius de debitis non soluendis in postpos (sic pour proprios) usus ecclesie non conuersis (1243-1254, n° 320). Innocentius de hereditatibus fratrum nostrorum nobis concessis (1248, n° 309). Innocentius quod ad alicuius prouisionem initia non tenentur (1243-1254, n° 321). Innocentius quod omnes possessiones habitas et habendas tranquille teneamus (1243-1254, n° 322). Innocentius quod de rebus nostris ad nullam exactionem teneamur (1243-1254, n° 323).

Innocentius quod nulla procuratio IIIIv* marchas possit excedere (1243-1254, n° 324). Innocentius quod collegium nostrum excommunicari non possit (1248, n° 308). Alexander de esu carnium in refectorio (1255, n° 327).

fol. 9v?b

CAPITVLA 7

[o

80

85

90

7

Alexander de eodem (1254-1261, n° 345). Item Alexander de eodem (1254-1261, n° 346). Item Alexander de eodem et littere cardinalium O. Tusculani et H. tituli Sancte Sabine (1257, n° 336). Item Alexander de eodem cum litteris dictorum cardinalium (1257, 9:939) Alexander de compulsione ad generale capitulum (12541261, n° 347). Item de eodem (1254-1261, n° 348). Alexander de compulsione ad soluendum expensas pro ordine factas (1255, n° 329).

Item Alexander de contributione expensarum (1254-1261, n° 349). Item Alexander de eodem (1254-1261, n° 350). Item Alexander de compulsione ad esum carnium (12541261, n" 351). Alexander de compulsione ad obseruationem statutorum (i205, n 328): Alexander de mulieribus non recipiendis (1257, n° 337).

95

Item ad episcopum Parisiensem quod nulla mulier recipiatur (1257, n° 340). Alexander quod propter interdictum generale capitulum non cessat a diuinis alta uoce (1255, n° 325). Idem quod extra dyocesym nostram in causa trahi non possimus pro rebus quas in ipsa continemus (1255, n° 326).

En bas de la colonne, de l'écriture principale, de lafin du xit* siècle.

100

105

(Rubrique, reproduite en haut de la page suivante par une écriture de la deuxième moitié du XIII* s.) : Post capitula priuilegiorum summorum pontificum, sequuntur capitula cartarum et scriptorum episcoporum et aliorum fidelium.

1. Priuilegium Lamberti Atrebatensis episcopi de Rokenies et de libertate huius loci (1097, n° 1). it. Priuilegium Roberti Atrebatensis episcopi de Goi et de Baiencurt (1116, n° 7) [rubr. : Roberti Atrebatensis episcopi de Goi et Bauencort]. ur. Carta Eustachii comitis de terra et hospitibus apud Wis-

anc (1115, n'15).

fol. 10r?a

MONVMENTA

8 110

115

120

125

130

AR ROASIENSIA

un. Confirmatio Ludouici regis de modiis uini apud Vorgiam (1117, n° 8) [var. rubr. : Ludouicus rex]. v. Lamberti decani de Perona de Bechenii et de Genci (1121-1130, n° 16). vi. lohannis Morinorum episcopi de abbatia de Nemore (1127,09: 19). viI. Carta comitisse Clementie de Bellencurt (1127, n° 14) [var. rubr. : Ballencort]. viri. Carta Rogeri castellani de Rokenies (avant 1158, n? 81) [var. rubr. : Rogeri castellani carta]. IX. Aluisi episcopi Atrebatensis de cambio altarium de Goi et de Liegescurt et de Geldecurt (1139-1145, n° 40) [rubr. : Aluisi episcopi Atrebatensis de cambio altarium nostrorum]. x. Milonis Morinorum episcopi de Rebrueues (1137, acte n° 19) [var. rubr. : Rebroues]. xi. Eiusdem de altari de Hyberga (1138, acte n° 20) [var. rubr. : Iberga]. XII. Carta Ogeri prepositi Sancti Audoman (1138, n° 22). xir. Milonis Morinorum episcopi de eodem confirmatio (1138, n° 23) [rubr. : Carta Milonis Morinorum episcopi de eodem et confirmatio]. xi. Carta Mathildis regine de decima de Merc (1142, acte n? 133).

Xv. 135

140

145

Confirmatio Milonis episcopi super eadem decima (1142, acte n? 34). XVI. Galteri Giffart de redditu de Winindesele (1142-1145, acte n° 42) [var. rubr. : Giffardi]. XVII. Carta secundi Ludouici regis de Vorgiis (1145, acte n° 39) [var. rubr. : Vorges]. XVIII. Carta Henrici comitis de Striuelin (1136-1147, n° 48). xIX. De Romanel (1130-1140, acte n° 27).

acte

xx. De duabus marcis Radulfi de Dena (1154, acte n 65) [var. rubr. : marchis]. xx1. De eodem confirmatio (1154, acte n° 120). xxit. De abbatia de Wartria (1140-1142, acte n° 31). xxii. De Carloliensi ecclesia (1138, acte n° 21). xx. De filio Willefridi (1152, acte n° 61).

CAPITVLA 150

155

160

9

Xxv. Mathildis regine super Sancti Audomari Ecclesia (1141, acte n? 28) [var. rubr. : Priuilegium M. regine]. xxv1. Confirmatio Milonis episcopi super eadem elemosina (1141, acte n° 30) [var. rubr. : om. confirmatio]. xxvi. Confirmatio Theoderici super eadem elemosina (1141, acte n° 29). xxvi. De terra Balduini Mordentis apud Sancti Audomari Ecclesiam (au plus tard en 1154, acte n° 69). XXIX. Confirmatio Milonis episcopi super eadem terra (1154, acte n? 70). Xxx. De conuentione inter nos et ecclesiam Hasnoniensem (1145, acte n? 41). XXXI. Rogeri castellani de IIIIv* modiis frumenti Sancti Luciani apud Genci (1150, acte n° 53) [rubr. : de IIIIo* modiis

frumenti Sancti Luciani apud Genci. Rogerus castella165

170

175

180

185

nus]. xxxii. Confirmatio Radulfi comitis de eodem (1150, acte ne52» xxxiHn. Nicholai Cameracensis episcopi super decima de Baencurt (1151-1154, acte n° 67). xxxIIII. Godescalci Atrebatensis episcopi de eadem decima (1154, acte n? 68). xxxv. Balduini Nouiomensis episcopi de quatuor modiis apud Genci et IIII?r apud Ablencurt (1154, acte n° 66). XXXVI. Cyrographum de Farniers inter nos et Matheum (environ 1155, acte n? 73) [rubr. : cyrographum inter nos et Matheum de Farniers|]. xxxvi. Balduini episcopi de libertate curtis de Farniers (1155, acte n° 71) [var. rubr. : Balduinus episcopus]. xxxvi. Ingelranni comitis Sancti Pauli de Dihiriuille (1157, acte n? 80) [var. rubr. : Ingelrannus comes]. xxxix. Balduini episcopi de curte de Genci (1158, acte n° 82) [var. rubr. : Balduinus episcopus]. xr. De decimis noualium et animalium apud Genci et Farniers (1159-1160, acte n? 90). xir. Capitulum de Lihun de sarto apud Genci (1163, acte n? 103). xLII. Balduinus episcopus super conuentione eiusdem sarti (1163, acte n^ 104).

MONVMENTA

IO

xiHI. 190

AR ROASIENSIA

Alia concordia super eodem

sarto (1163-1172,

acte

m 127. xum. De censu decime de Saires (1161, acte n° 92). XLv. Secundi Milonis episcopi super altari de Rebrueues (1162, acte n? 98). xLv1. De terra Mathei de Bertramecort (1164, acte n° 107). XLVII. De remissione uectigalis in terra Vermandensis comi-

195

200

tis (avant 1167, acte n° 105). xLvni. De libertate alodiorum nostrorum de Gosnai (1169, acte n° 122) [var. rubr. : Gotnai].

xLIX. Martini abbatis et capituli Sancti Vedasti Atrebatensis de domo nostra apud Atrebatum (1155-1181, acte n^ 166). L. De sarto de Ronschoi apud Dihiriuile (1170, acte n° 123) [var. rubr. : R.onscoi]. LI. Confirmatio Hugonis comitis super eodem sarto (1176, acte n? 141). ur. De modio frumenti apud Manencurt (1170, acte n? 124).

205

210

ir. Reformatio pacis inter nos et canonicos Atrebatenses (1170, acte n? 125).

Lir. De diuisione alodiorum nostrorum de R okenies et Bekenies (1174, acte n° 132) [var. rubr. : Rochenies et Bechenies]. Lv. De censu quem debemus monacho de Lihun pro reditu de Rokenies (1175, acte n° 139) [var. rubr. : R.ochenies]. Lvi. De remissione telonei et uectigalis per terram comitis Flandrensis (1160, acte n° 89) [var. rubr. : thelonei]. Lvit. Comitis Flandrensis de sarto de Rokenies (1173, acte

215

220

n° 128) [rubr. : Item comitis Flandrensis de sarto de R ochenie;]. LVII. Item eiusdem de sarto apud Farniers (1175, acte n° 134) [var. rubr. : Item comitis]. LIX. Priuilegium generale comitis Flandrensis (1175-1177, acte n° 142) LX. Item confirmatio eius de Tranloi, de Rokenies et de Be-

kenies (1177, acte n° 145) [rubr. : Item confirmatio eius de Trambloi, de R ochenies et de Bechenie;]. 225

LXI. Item de XL solidis ad sacrificium altaris (1177, acte n° 143). LXII. Frumaldi episcopi Atrebatensis de decima Guillelmi

fol. 10v?a

CAPITVLA

II

Corbison apud Buscoi (1176, acte n° 140) [var. rubr. : Fru-

230

maldi episcopi Atrebatensis om.]. LXIII. Cyrographum de decima de Munci (1178, acte n° 154) [rubr. : De decima de Monci cyrographum]. Lxim. Petri castellani de eadem decima (1177, acte n° 149) [var. rubr. : Confirmatio Petri].

LXv. Confirmatio Rainaldi episcopi Nouiomensis super ea-

245

dem decima et de Mairicurt (1178, acte n? 157) [var. rubr. : Item confirmatio]. LXVI. De terra Henrici de Bielmes (1178, acte n° 158) [var. rubr. : Belmes]. LXVII. Petri castellani de terra Widonis de Loieuace (1177, acte n? 131) [var. rubr. : Guidonis]. LXVII. De remissione uectigalis in terra Betuniensis aduocati (147 acte ne 1510. LXIX. De molendino ueteri in territorio de Bekenies (1176, acte n° 159) [var. rubr. : Bechenies]. LXX. De decimis curturellarum de Ligescurt (1177, acte n° 148) [var. rubr. : culturellarum].

250

LXXI. Cyrographum de Bernardo Olfier (au plus tard en 1182, acte n? 169)?). Lxxi. De terragio Richeri (au plus tard en 1182, acte n° 170)9. Lxxir. De elemosina Clementie castellane (1182, acte

285

24 ©

255

260

HT) LxxinI. Cyrographum de Haroalde (1179, acte n° 161) [var. rubr. : Harealde]. LXXV. Priuilegium Frumaldi episcopi Atrebatensis de decimis et aliis possessionibus nostris (1182, acte n° 171). LXXVI. Philippus comes de terragio de Geldecurt (1184, acte n 179) Iohannes de Hamello de Tillele, fol. 489. Confirmatio domini Hugonis canonici et officialis Nouio-

mensis ibid. 9. Incipiunt capitula scriptorum de Margellis. 1. Priuilegium primum Lamberti episcopi de Margellis (1114, acte n? 4) [rubr. : Priuilegium primum de Margellis Lamberti episcopi].

fol.11v°a9

MONVMENTA

I2 265

270

275

280

285

290

295

300

AR ROASIENSIA

i1. Priuilegium Gerardi Hamensis domini (1145, acte n° 44). [rubr. ajoute : de Margellis]. nr. Priuilegium Symonis episcopi super decima de Cempieng et altari de Kiuieres (1146, acte n? 46) [var. rubr.: Chiuieres]. nu. De decima de Dollencurt et I modio apud Roïam (1142-1145, acte n° 38) [var. rubr. : Dollancurt]. v. Iuo comes de furno et molendino de Faleui (1142, acte n° 36) [var. rubr. : Phaleui]8. vi. Balduinus episcopus de decima de Deuiscurt (1146, acte n° 47) [var. rubr. : Balduini episcopi]. vir. De terra apud Ronkeroles (1148-1153, acte n° 63) [var. rubr. : Ronchoroles]. vir. Balduinus episcopus de omnibus possessionibus de Margellis (1153, acte n° 64) [var. rubr. : Priuilegium Balduini episcopi]. IX. Cyrographum inter nos et canonicos Humolarienses (1155-1160, acte n? 91). x. Balduinus episcopus de decima de Lana (1165, acte n? 113) [var. rubr. : Balduini episcopi]. x1. De duobus modiis frumenti apud Hunblues (1152-1162, acte n? 99) [var. rubr. : Humblus]. xri. De paruo molendino de Faleui (1148-1151, acte n° 55). XrlI. Conuentus Arroasie (1151-1159, acte n° 87). xim. De duobus modiis frumenti apud Faleui (1168-1175, acte n? 137). , Xv. Cyrographum inter nos et monachos Villarissilue (1174, acte n? 131). xvi. Balduinus episcopus de decima wasdii apud Monci (1148-1167, acte n° 133) [var. rubr. : apud Monci Balduinus episcopus]. XVII. Generale priuilegium Iuonis comitis (1175, acte n° 138). xvii. De elemosina Guermundi de Triecoc (1162-1179, acte (9/162). xvin. De modio auene apud Matheni (au plus tard en 1182, acte n? 177). xix. De campo Alburget apud Bellumlocum (au plus tard en 1182, acte n° 168). xx.

De summariis

n? 156)9.

in nemore

de Oigne

(1175-1178,

acte

CAPITVLA 305

510

315

320

13

Incipiunt capitula scriptorum de Domnio. 1. Priuilegium Simonis episcopi primi de Domnio (1124, acte n? 12) [var. rubr. : super ecclesia de Domnio]. 11. De curte de Sartemont (1138, acte n° 24). it. Confirmatio Radulfi comitis de eodem (1148-1163, acte n? 106). rrr. Balduinus episcopus super decima de Bossauesnes (1152, acte n? 60) [var. rubr. : Bussauesnes]. v. Theobaldus episcopus Ambianensis super decima de Linieres (1173, acte n? 129) [var. rubr. : Confirmatio Theobaldi episcopi]. VI. Confirmatio generalis omnium elemosinarum de Domnio (1174, acte n? 130) [var. rubr. : Donnio]. vi. Cyrographum capituli Peronensis de decima de Domnio (1175, acte n? 136). vit. lIuonis comitis de terris Balduini Canis (1177, acte n° 152) [rubr. : Iunonis comitis Suessionis de Balduini Canis

fol. 12v?a

terris].

325

330

335

340

Incipiunt capitula scriptorum de Bielcamp?. I. Priuilegium primum Nicholai episcopi Cameracensis de Bellocampo (1139, acte n^ 25) [var. rubr. : Cameracensis episcopi]. 11. Ecclesia Cameracensis de Cantinous (1147-1152, acte n° 58). rr. Confirmatio Nicholai episcopi Cameracensis de omnibus possessionibus de Bielcamp (1157, acte n° 78) [var. rubr. : Belcamp]. . rn. Confirmatio domini Simonis de Oisi super territorio de Trescaut (1161, acte n° 94) [var. rubr. : Trescaud]. V. Symon de Oisi de sarto de Trescaut (1168, acte n° 119) [rubr. : de sarto de Trescaud Symo de Oisi]. v1. Item idem de eodem expressus (1168, acte n° 118). vi. Hugo castellanus et Gertrudis comitissa de eodem (1183-1187, acte n? 191). vii. Confirmatio Hugonis de Oisi de sarto de Bielcamp (1175, acte n° 135) [rubr. : Confirmatio domini Hugonis de Oisi de sarto de Baencamp]. IX. Gerardus abbas Hunocurtensis de Vileirs (1142-1145, acte n? 43) [var. rubr. : Vilers].

fol. 13r?a

I4

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

x. Cirographum compositionis de decima de Bielcamp (vers 345

1183, acte n° 178) [var. rubr. : Baencamp].

Incipiunt capitula scriptorum de Belloloco. Cyrographum de terra de Bugemaison apud Bellumlocum (avant 1198, acte n? 230). Priuilegium Ambianensis episcopi super terra de Belloloco 350

CET Care m.

De Bugemaison et Catena Waldin (1177, acte n° 147). Cyrographum de quarta parte de Bercolflos (1161, acte

355

360

1095) Item de Biercolflos (avant 1198, acte n° 231). Comes Philippus de Belloloco (1162, acte n° 97). Item de Bugemaison (avant 1198, acte n° 232). De cambitione curtilium inter nos et Ricelmum (1165, acte n° 114). Milo Morinorum episcopus de conuentione inter nos et Y marum (1130-1169, acte n° 121). De loco et cathena apud Bellumlocum (1166, acte n° 116).

Reformatio pacis inter nos et monachos de Cercamp (1163,

365

370

375

acte n° 101). Confirmatio Ambianensis episcopi de compositione prescripta (1163-1165, acte n° 112). Confirmatio Atrebatensis episcopi de eodem (1163-1165, acte n° 110). Item alia reformatio inter nos et monachos (1163-1165, acte n*1141). Confirmatio Cisterciensis capituli de suprascriptis (1177, acte n? 146). Scriptum Hugonis de Ausi de quarta de Bercolflos (1186, acte n° 188). Hugonis comitis Sancti Pauli de tertia parte decime de Vacaria (1185, acte n° 182). a) Ce titre est rayé dans les capitula. Dans le cartulaire, l'acte est précédé de la mention marginale Hunc censum emimus. À l'intérieur de l'initiale « N » figure un « o » barré, pour obit, dans le sens de « périmé ». — b) Ce titre est rayé dans les capitula. Dans le cartulaire, l'acte est précédé de la mention marginale Hunc censum emimus. À l'intérieur de l'initiale « N » figure un « o » barré, pour obit, dans le sens de « périmé ». — c) Cette mention ajoutée d'une écriture moderne. — d) Cette mention ajoutée d'une écriture moderne. — e) Les actes copiés aux fol. 721"- 79r" ne sont pas repris dans les capitula. On trouvera ci-dessous leurs

fols 19v93

CAPITVLA

IS

rubriques: De compositione parrochie de Geldecort, Petrus episcopus Atrebatensis (1195, acte n° 222). — De X mencodis Radulfi maioris quos emimus (1195, acte n? 223). — De conpositione Gerardi de Ligescurt (1190, acte n° 209). — Scriptum Balduini de Cuerlu de decima de Frigicurt et de Saillisel (1190, acte n? 203). — Confirmatio Philippi comitis de eisdem decimis (1189, acte n° 200). — Priuilegium domini Stephani Nouiomensis de eisdem decimis (1189, acte n? 199). — Confirmatio Elisabeth comitisse Bellimontis de eisdem decimis (v. 1189-1190, acte n? 212). — Littere emptionis earumdem decimarum (1189-1190, acte n° 211). — Littere eiusdem de hominibus capitalibus (1190, acte n? 209). — Achardi de Hardecort de molen-

dinis de Farniers (1190, acte n° 206). — De II?" modiis frumenti apud Clari (1190, acte n? 210). — De capella de Farniers (1188, acte n? 195). — Littere G. abbatis et conuentus de Monte Sancti Quintini de duabus decimis (1183-1194, acte n? 217). — Confirmatio fraternitatis inter nos et ecclesiam de Monte Sancti Quintini (1190, acte n^ 204). — De Valebone (1186, acte n° 189). — Confirmatio generalis omnium elemosinarum domus nostre de Vorgiis (1194, acte n° 220). — De pisaria de Marchas; de pisaria de [un mot effacé] (1202, acte n° 247). — f) L'acte suivant dans le cartulaire n'est pas annoncé dans les capitula. Par erreur, sa rubrique annonce Littere Balduini episcopi de Diuescurt, alors qu'il s'agit d'une charte par laquelle Yves, comte de Soissons, donne son moulin de Falvy (1146, acte n° 47). — g) D'autres actes ont été ajoutés dans le cartulaire, sous les rubriques suivantes: De decima sarti inter Gaine-

mont et Hardecurt (1201, acte n? 242). — De modiatione sancti Gaugerici Cameracensis. Chyrographum de Seruing (1188, acte n? 196). — h) Une main a ajouté dans le cartulaire l'acte n? 643, sans rubrique. — 1) Entre les actes relatifs à Margère et ceux qui concernent Beaucamp, le cartulariste a regroupé les actes consacrés à Servin et Belaise. Il n'en existe pas de capitula. On en trouvera ci-dessous les rubriques: Priuilegium Sancti Gaugerici de Seruin (1128-1130, acte n? 15). — Priuilegium domini Hugonis de Oisi de Belasia (1135, acte n° 18). — Priuilegium Iohannis Cameracensis episcopi super libertate molnagii de Gimbermont (1195, acte n° 221). — Hugo de Oysi [d]e terra illa que ex nemore de Trescaut excorta est (1183-1187, acte n? 191). — Item Hugo de Oisi de dimidia carruca nemoris in territorio de Haueraincort (1183-1191, acte n° 214). — Priuilegium generale de Seruin et Belasia (1157, acte n° 79). — Priuilegium Simonis de Oisi apud Belasia (1159, acte n° 86). — Symon de Oisi de terra de Conteham apud Seruin (1160, acte n? 88). — Confirmatio Symonis de Oisi super omnibus terris de Seruin (1166, acte n° 115). — De filiis Hugonis de Vilers (1182-1199, acte n^ 233). — Compositio inter Walcherum scolasticum et ecclesiam Arroasie super Biaucamp (1197, acte n? 226). — Capitulum Sancte Marie de Cameraco super eadem compositione (1197, acte n? 228). — Item Walcherus scolasticus super eodem (1197, acte n? 225). — (sans rubrique, 1202, acte n? 244). — Priuilegium Letardi Cameracensis episcopi de Altaripa (1134, acte n° 17). — Priuilegium Nicholai episcopi de Altaripa et eius possessionibus (1157, acte n° 77). — Item Nicholaus episcopus de possessionibus Alteripe (1142, acte n? 35). — Cirographum compositionis super decima de Genbermont (1181, acte n? 165). — Priuilegium Rogeri Cameracensis episcopi de Gembermont (1186, acte n° 190). — Canonicorum Cameracensium de eodem (1188, acte n° 194). — Confirmatio imperatoris super possessionibus nostris in episcopatu Cameracensi (1188, acte n? 192). — (sans rubrique : 1188, acte n° 197). — j) Des mains postérieures ont ajouté dans le cartulaire l'acte n° 238 de 1200, sous la rubrique De Waltero Pilet, et l'acte n° 245 de 1202, sous la rubrique De Assone de Rbercort.

à

c8)

ACD EM. quad SAGING

cos

i

queer ame ru s satio ue an gite r^ can A2M, S X SC Eds XA ATE e Ar

TES Yodéor

(re LE

|PO ve sa

và puraig ^ ub ime s; ab nire at qal qw

db

DUO

Sade

NRA

ARE À

Atl ioci ducat gone tl

eni figere "Arte s

à MR

Xo

A ME,

Gt

ir iir

NAME diov

EF

»

Ar at rh

a

Phe (tibus imc (& - A. a atus anth:ue

)

shwann no an m

QE ^amicae vide vi

T

Ja iba - - AE bim ss HUE: "ndm SL i, gs 6b uwodquignmn

oae AMEN

noci ETT

crie

Mm

KM

ELO iteniitsie arr

qi

«AXMe TS

agent ono ERAS

he Préc

TERRE

Ay timo manie

dt "T

es SL RN LAN IDE! pur nw en MAT EV hjiybg ab d thy Sen? might

EPPNE UA ÀREA

Der

izcll rane adiÀ EVA

lerera à 2 aamdel:

jon

LUE

5h d

Jv

T à

f£A.5b Mat

EMTOut

"s

of

PE ar hu

pwitds . UN

Me

aiUg"

evite e (rag

asm

E “ce +VVjosire, 79weco ob news: slg o

inia

ini je We AA Heqe OS P uo efiih Beo d (LORI ndum inset | à tee rd t8 mr ts AIS Error , sd

on PN

Mech e S rm qt EE ORACLE isque EL i o

dd ig^ KvNM one

Od

A DAS Ari Sow in etiSumalpas arodioté "ue C os Nae Hg

»

Fa

m"NSf ""3 LA

"a

E

eM

ME

WM. |

imf)— (st Rs " I

:

LA Naim sit pase s euros,

Vh ob \ LME Parité ied divrotibosirtaiqum vr Hr nd eg qund

ie

"im

E 1

E

3i

EUR stria ic—

"TS

SE

-

a c

se pe asi Vi het

LEEBE

Md wy

"gt

:

pedet RUE ones(MES

»

b

|

1

on REY

ae Es

i NL

d

ix

eit sb rierik

=}

QU (d cd:

FITUS py AE UT +

is n Tuin

À

um

"t eines As

medieifiideo sot 191m riti E

ts "sao

EEUU

E T3 Com * (8905 *wati OUI ànail mm mim

ge" e PEL

j ter VE

=

CR.

£titiiutlo tir

"AS

Cari gratia

xti

A

d vas

LESS Uer St

L

16 45 haben, Pasto DIA ania Tiyestrai 7 bits A»

moquer

NIUEFete qui Mdr NS

D

PR. EFACIO

Le texte de cette prefacio. figure dans le cartulaire A, où il est sans doute autographe, en tout cas pour la partie de Gautier. On sait qu'une copie de cette préface figurait dans la cartulaire B, puisque c’est sur cette copie que fut faite celle qui figure aujourd'hui aux Archives départementales du Pas-de-Calais, sous la cote 4 J 32 (ancien ms. Barbier 32) (!), p. 45-56 et 56-61 pour la continuation, copiée sur le cartulaire B (fol. 4), mais corrigée d'aprés le cartulaire A et pleine de fautes. D'autres copies, diverses éditions anciennes existent aussi, toujours basées directement ou indirectement sur le cartulaire A (?). La principale édition est celle, légérement incompléte, des Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, t. XV, p. 1118-1125, due à O. Holder-Egger, qui reprend l'édition de dom Gosse, Histoire..., p. 533-549. On trouvera ici le texte du cartulaire A. Les autres états du texte étant tous dérivés de ce cartulaire A, on n'a pas jugé nécessaire d'en reproduire les variantes. On a divisé le texte en paragraphes, sans reprendre la division de O. Holder-Egger, mais en faisant suivre le numéro de chaque paragraphe d'un bref résumé. Les bréves notations d'histoire générale, portées par un scribe qu'on appellera « main B », sont indiquées en apparat-critique. Comme elles sont écrites en hauteur, la place qui leur est assignée ici n'est qu'approximative

(1) Le copiste du manuscrit 4 J 32 note que le cartulaire B s'est basé sur le cartulaire A, puisque à dampna illata infra duos annos il passe directement à singuli denarii: « Ce passage oublié par celui qui a fait le cartulaire B prouve que l'original du continuateur de Gautier est au cartulaire A : la répétition de duos annos au méme point de deux lignes a causé l'erreur du copiste ». Et de fait, ces deux passages sont l'un au-dessus de l'autre au fol. 7v? du cartul. A. (2) On en trouvera une présentation dans L. Mrs, L'ordre des chanoines réguliers, p. 62, et dans Narrative sources 2.1. (http [www lib.rug.ac.be/cgi-bin), sous les références G002 et R.085.

Incipit prefacio in libello priuilegiorum nostrorum. [1. La dureté des temps et les attaques des fils du siécle obligent les religieux à se mêler des affaires séculières et à veiller à la mise par écrit des actions juridiques]

[Q]uoniam? paucitas dierum hominum finitur breuiU, et quasi militia est uita hominis super terram, in huius mundi campo pugnantium per temporum successiones gesta fortia et preclara penitus ignorantur, et pro breuitate temporis et facili eius transitu, quo nichil excurrit uelotius elabuntur, nisi te-

nacibus exarata litteris ad posterorum memoriam alicuius industria transferantur. Cum

10

15

20

25

30

enim, iuxta illud poeticum, etas

omnia ferat et procaciter insistens transeuntibus obliuio?), quicquid apud homines agitur uentre sue capacitatis absorbeat, sola uiriliter ei se opponens et aduersus eam quicquid habet uirium exerens, felicem memoriam scriptura perpetuat et ne quid elabi possit obtinens, quicquid transierit superuenientibus generationibus quasi presens sit iugiter representat. Huius igitur rationis intuitu, religiosi et Deo dediti uiri qui mundum et ea que in mundo sunt pro Christi nomine relinquen-

tes, et quicquid possederunt commune facientes, crucifixum Dominum crucem suam post ipsum baiulando sequuntur, temporalia cuncta non in affectu sed in usu necessitatis habentes, ea que ad suas suorumque necessitates sufficere possint admittere solent et ne a contemplationis arce et optima parte Marie nec puncto temporis disturbentur, Marthe sollicitudinem quibusdam de suis delegare student, quia cum Rachelis amplexibus affectuosius delectentur, solam in Lia oculorum lippitudinem non autem fecunditatem uentris abhorrent. Sed quia Christum audiunt persepe loquentem: Si de mundo fuissetis, mundus quod suum erat diligeret, nunc autem

quia de mundo non estis, propterea odit uos mundus*), a mundi filiis, in possessione dumtaxat temporalium que de mundo habent et mundi sunt, persecutionem continuam patiuntur. Ad quorum reprimendam instantiam ea que possederint litterarum astipulatione seruare et ne processu temporis elabantur, ad posterorum memoriam transferre nituntur. a) L'initiale manque, par suite d'un oubli du rubricateur. 1) Job, X, 20. - 2) Verg., Ecl., IX, 52. - 3) Ioh., XV, 19.

20

MONVMENTA

ARROASIENSIA

[2. Intérêt des cartulaires]

Ad exerendum etiam spirituale gladium, aduersus eos qui super his que de munificentia regum et principum uel oblationibus fidelium possident ipsos impetierint, Christi uicarios adsciscunt et ad confirmationem sibi collatorum tam summorum quam diocesanorum pontificum litteralibus instrumentis bulla uel sigillo ornatis se muniunt. Sed quia tam conferentium quam confirmantium tot | sunt priuilegia quot elemosine, non ab re uisum est quibusdam ecclesiarum prelatis in unum 10

corpus cuncta redigere, ne, dum feruntur,

exploduntur, leguntur, instrumenta uel sigilla rumpantur et ut legentes, dum in unum omnia collecta perspexerint, quid cui negotio conueniat, quomodo collatis confirmatio respondeat, facilius agnoscere et tenacius retinere possint. Horum igitur prouocatus exemplis, ego, omnium ministrorum Arroasiensium

ils;

ecclesie minimus,

20

cuncta que apud nos scripta erant ad possessiones huius ecclesie pertinentia sub uno corpore colligere studui et, ut facilius inuenias quod uolueris, ipsum corpus per singula capitula distinguere et distincta cum suis numeris in principio huius operis affigere dignum duxi.

fratrum

seruus

indignus,

[3. Histoire ancienne du site d'Arrouaise : les tristes exploits du brigand Bérenger et la légende, erronée, de la passion des saints Luglius et Luglianus]

Libet autem in hac prefaciuncula paululum euagari, et de tempore fundationis et meritis fundatorum huius ecclesie que a maioribus nostris ueraci relatione didici rationem reddere, sub quibus etiam presulibus et pastoribus siue patronis domus ista usque ad tempora hec nostra uiguerit, futurorum memorie commendare. Hic itaque locus super stratam publicam constitutus, in silua que dicitur Aridagamantia situs,

10

que quidem silua a castro quod Encra dicitur usque ad fluuium Sambre tunc temporis continua protendebatur, olim spelunca latronum fuerat, unde et hunc quidam Truncum Berengarii ab eiusdem nominis latronum principe uulgo denominatum, pro eo quod post mortem eius solitos esse

ferunt satellites illius trunco, quem cauauerant, captos a se

fol ar

DESEBAGIGO

21

quoslibet presentare, infra quod quidam ex ipsis quasi idem 15

Berengarius loquens, summam

captiuis redemptionis impo-

nebat, quam nulli minuere uel mutare liceret. Sed et in historia passionis sanctorum Luglii et Lugliani Hiberniensium, quorum corpora apud castrum quod Monsdesiderii dicitur in ecclesia uenerantur, perspicue scriptum legitur quod idem 20

25

sancti per has regiones transeuntes, per manus impiorum, predica uidelicet Berengarii et fratrum suorum Bouonis et Hescelini et eorum complicum, fuerunt martyrio coronati!). Sed quia hoc scelus? in pago Teruanensi fuisse asserit perpe-

tratum, luce clarius apparet eosdem impios non in hoc tantum loco, sed et in finitimis circumquaque locis et maxime per stratas publicas longe lateque discurrentes quandiu licuit suam exercuisse et |protelasse malitiam. a) scelus ajouté en interligne. - Main B: Philippus erat rex Francorum [Rober]tus comes Flandrie. 1) AASS, Oct, t. X, p. 120 sqq.

[4. Les débuts de la vie religieuse. Heldémare,

Conon et Roger

créent un oratoire dédié à la sainte Trinité et à saint Nicolas. Heldémare, le meilleur d'entre eux, refuse de devenir prieur de

Vermand (environ 1090)] Post multos itaque decursi temporis annos, in hoc adhuc loco latrociniis et insidiis pleno, in episcopatu Cameracensi et confinio Flandrensis et Viromandensis comitatus, circa an-

num dominice incarnationis MXC, ut certum comperire potuimus, in Trinitatis nomine congregati heremite tres, ut

10

ubi habundauit delictum superhabundaret et gratia", cellam sibi ad seruiendum Domino statuunt, oratoriumque in honore sancte Trinitatis et sancti Nicholai pontificis, cuius ex recenti translatione crebra tunc per orbem diuulgabantur miracula, construunt, tectumque et parietes miricis et foliis siue ramusculis claudunt et contegunt. Horum primus Heldemarus nomine, Tornacensis genere, alter uero nomine Cono, gente? Teutonicus, ambo sanctitate prestantes, offitio presbiteri,

15

professione canonici, cum fratre Rogero laico de proxima uillula Tramloi nato, religionis hic canonice fundamenta 1aciunt et, non

timentes latronum

insidias, quia íustus ut leo

confidit2, omnes etiam transeuntes sua fide et innocentia sed

fol. 3v?

MONVMENTA

22

ARROASIENSIA

et corporali presentia securos inter insidias reddunt. Hos duos,

20

25

30

95

Heldemarum

uidelicet

et Cononem,

in Anglia

ad

quam eos?) studendi cura traxerat, ferunt canonice professio-

nis habitum suscepisse, et sub rege Anglorum Willelmo et regina Matilde religiosissima capellanie ipsorum offitium tenuisse, sed cum regum mollia contempsissent, dum ualedicto Anglis suffragia sanctorum deuotionis gratia uellent inuisere, predicto laico hic inuento qui sepe solus hanc inhabitabat heremum, ex desiderio grate solitudinis, quam diu concupierant, adhesise. Quorum prior Heldemarus etate et merito, qualis ac quantus fuerit, quomodo pauper spiritu et innocens actu temporalia cuncta contempserit, parumque ucl nichil terrenum possederit uel possidendum hic adquirere uoluerit, quomodo etiam signis miraculorum, ut ferunt, et in uita et post mortem claruerit, quomodo prioratum canonicorum Viromandensis ecclesie sibi oblatum refutauerit, quia hec proprium expetunt | libellum, malui reticere quam summatim tangens pro eo quod ad alia uocor pauca aut non digna tanto uiro dicere. a) gente ajouté en interligne. - b) eos ajouté en interligne. 1) Rm., V, 20. - 2) Prov., XXVIII, 1.

[5. L'église d'Arras se sépare de celle de Cambrai en proie à un schisme. Election à Arras de Lambert de Guines (1092-1094)] Eodem sane tempore, graui scismate laborabat ecclesia, dum summus pontifex Urbanus predecessoris sui Gregorii septimi, qui laicos omnes personas ecclesiasticas per anulum et baculum inuestientes excommunicauerat, decreta seruaret,

10

et per totam latinitatem firmiter obseruari preciperet. Et quía dolente capite solent et cetera membra dolere, ipsa quoque Cameracensis ecclesia, defuncto Gerardo episcopo suo, per duos, Walcherum scilicet et Manassem, qui de episcopatu contendebant, grauiter usque ad cedes et homicidia disturbatur. Hinc uero occasione reperta, Atrebatenses clerici, fauente sibi Widone Remorum archiepiscopo et Francorum rege Philippo, summum pontificem Urbanum adeunt et per eius manum,

Cameraco

tacente, quendam

Lambertum

Gisnen-

sem anno Domini M? XC? III? episcopum sibi ordinari fa15

ciunt, et ecclesia sua a dominio Cameracensis exempta, cum

fol 4r?

PR EFACIO

23

sue libertatis priuilegiis suo deinceps episcopo gaudere ceperunt. Unde et parrochiis episcopatus utriusque decisis, Rochenias, huius loci matrem

ecclesiam, infra terminos Attre-

batensium contigit remanere. 1) Bernardus Claraeuallensis, Epist. 243, $ 2 (Opera Omnia, éd. J. Leclercq et H. R ochais, t. 8, Rome, 1977, PAS

I5)»

[6. Assassinat d'Heldémare, remplacé par Conon. Donation de Rocquigny par l'évéque d'Arras Lambert et autres donations (vers 10951110)] Episcopante igitur Attrebati Lamberto, sancte memorie Heldemarus, a quodam nominetenus clerico qui se cum eis Deo seruiturum simulauerat, interfecto prius ab ipso innocente Rogero laico, letaliter uulneratur, ipsi tamen homicide plene indulgens et pro eo Dominum rogans immo et osculum si presens esset offerre cupiens, numquam postea curatus ad plenum infra annum tamquam martyr emeritus, idibus ianuarii hominem exuens, ad meliora transfertur. Cuius me10

15

riti et loci successor et heres Cono, in breui socios sibi paucos sed religione preditos aggregat, et dum religione et probitate preminet uniuersis, illustrium et proborum sibi hominum amorem mentesque? conciliat. Unde et a predicto Lamberto Atrebatensi episcopo tota illi parrochia de Rochenus possidenda in perpetuum cum libertatis priuilegio, anno Christi M? XC? VII? condonatur, et multa iuxta hunc locum a cas-

tellano et liberis Peronensibus predia conferuntur. Locus etiam qui | Margellas dicitur cum aqua et adiacentibus pascuis ei ab Odone domino Hamensi confertur, et oratorium 20

ibidem construere a Baldrico Nouiomensi episcopo petenti conceditur. a) amorem et que ajoutés en interligne.

[7. Concile de Clermont, première croisade et prise de Jérusalem (1095-1099)]

Ipso tempore ab Urbano papa Claromonte concilium celebratur et ad liberandam Syriam a paganorum incursibus ubique terrarum fideles catholici per eiusdem pape industriam concitantur et non solum a Iherosolima et fere tota?

fol. 4v?

24

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Siria sed ab Antiochia et multis aliis locis gentiles expelluntur et Christiani pro eis, Deo propter ipsos pugnante signis euidentibus, anno Domini

M9X C9?IXo? feliciter admittuntur.

a) Iherosolima et fere tota ajouté en interligne.

[8. Dédicace d'une église en pierres. Conon, retenu au service du pape, est remplacé par Richer, prieur de Licques (1106-1107)] Igitur, euerso priore ligneo oratorio, per uenerabilis Cononis industriam ecclesia in hoc loco lapidea construitur et a Godefrido Ambianensi et Iohanne Teruannensi episcopis anno Christi M9C?VISe, IX? kalendas octobris?, permissu et

10

rogatu Lamberti Atrebatensis episcopi, dedicatur. Quem uidelicet Cononem?), cum monachi Sancti Quintini de Monte . super cimiterio suo grauiter inpeterent et ab alodis suis que utriusque communia et indiuisa tunc erant penitus disturbare uellent, proborum hominum qui forte tunc aderant? auxilio fretus et consilio, ad sedem eos apostolicam appellat et commissa cura paupercule sue domus, euocato ad se familiari suo Richero, genere Teruanensi, priori de Lisches, domi-

15

20

num papam Paschalem qui Urbano successerat Trechis repertum super emancipatione sui cymiteril sollicitat et quod petit impetrat et confirmat. Reuertensque cum priuilegio apostolico et cimiterii sui libertate de mandato summi pontificis a monachis impetrata, predictum Richerum, uirum discretum et strenuum, tam sua prece quam et precepto domini pape, quod propter hoc secum detulerat, Liscensibus ex toto renuntiare et Arroasiensibus preesse constituit et paruo tempore elapso, ordinatis hic omnibus ad summum pontificem qui eum ad se redire preceperat Romam recucurrit9, a) IX? kal. octobris ajouté en interligne. - b) uidelicet Cononem ajouté en interligne. - c) aderant tunc corrigé. - d) Main B : Philippus rex Francorum obit. Ludowicus Grossus succedit.

[9. Conon, devenu cardinal-évéque de Préneste, n'oublie pas son ancienne communauté, à laquelle il envoie de nombreuses reliques ; il consacre, sur la tombe d'Heldémare,

un oratoire en l'honneur. de

sainte Marie-Madeleine ;il cède l'autel de Bucquoy, et célèbre un concile àBeauvais (1107-1115)]

PR EFACIO

25

Quem summus pontifex secum retentum et tam uite me-

10

15

rito quam doctrine satis approbatum, in Prenestina ciuitate de consilio fratrum collateralem sibi et cardinalem ordinauit episcopum et post hec etiam pre ceteris cardinalibus ab eo eligitur, ut fiat legatus sedis apostolice per prouintias Galliarum. Hic ad nos manum adhuc incorruptam sancti Sauini martiris atque pontificis et multorum sanctorum reliquias de | concessione predicti pape anno Domini M? C? XIIe transmittere studuit, et post hec legatus ad nos ueniens, super sepulchrum domni Heldemari, magistri sui, oratorium construi fecit et ipse illud, uestimentis sacerdotalibus et leuiticis ibidem oblatis, in honore sancte Marie Magdalene consecrauit. Altare etiam de Buscoi, quod sibi prius tantummodo commodatum fuerat a domno Lamberto episcopo, domno Richero et fratribus donari in perpetuum impetrauit et hinc rediens, conuocatis

Remensi,

Senonensi et Bituricensi me-

tropolitanis et suffraganeis eorum episcopis, ciuitate Beluaco generale concilium anno Domini M9C?XVe? celebrauit?. a) Main B : Robertus comes Flandrie obit. Balduinus filius succedit.

[10. Décés de l'évéque Lambert, remplacé par Robert, et de l'abbé d’Arrouaise Richer (1115-1121)] Quo

anno,

domnus

Lambertus,

Attrebatensis

episcopus,

XVII kalendas iunii defungitur et Robertus, genere Attrebatensis, loco eius substituitur. Huius temporibus, cum ab eo impetrasset altare de Goi, Richerus abbas noster dictus, pro humilitate tamen sine benedictione abbatiali usque in finem uite permanens, strenue amministrato offitio et quibusdam possessionibus et multis fratribus congregatis, anno Domini M9CeXXIe,

VIII idus maii, uiam

uniuerse

carnis ingre-

ditur?. a) Main B: Balduinus comes

Flandrie obit. Karolus consanguineus

succedit.

[11. Election de l'abbé Gervais et décés de Conon. Gervais, conseillé par Bernard de Clairvaux, introduit à Arrouaise des usages exigeants ce qui améne la création d'un ordre (1121-1127)] Post quem Geruasius, Boloniensis genere, uir benignitate

fol. 5r?

26

10

MONVMENTA

ARROASIENSIA

precipuus, caritate et misericordia summus, electione fratrum et episcopali benedictione primus apud nos abbatizare cepit, cuius tempore uenerabilis Cono, expleta legatione qua in Hierosolima et per totam Siriam sub Calixto uel Honorio summis presulibus functus fuerat, reuersus ad propria, Prenestem ciuitatem sedis sue, spiritu suo ad Deum qui eum dederat euocato, V idus augusti sui gleba corporis honorauit. Abbas uero Geruasius, de die in diem? magis magisque proficiens, et fere omnes utriusque sexus qui ad eum conuerti uolebant admittens, cum religiosos ualde fratres quos inuenerat uel quos ipse creauerat secum haberet et unusquisque se in anteriora extendens ad maiora semper aspirare contenderet, de consilio sancte memorie Bernardi Clareuallensis ab-

15

20

batis et multarum honestarum personarum que tunc temporis habundabant esum carnium et sagiminis suis fratribus interdicit, usum quoque laneorum ad carnem, laborem manuum et perpetuum silentium et multa alia que ordo nunc exigit constanter indicit. Unde accidit ut a multis usquequaque requisitus per diuersa loca cenobia construeret | et religiosos quosque de suis fratribus ad plantandam ibi religionem nostram transmitteret, nonnulli etam canonicorum de alis ordinibus? ordini suo uale facientes nostrum tanquam districtiorem suscipere et profiteri contenderent9. a) in diem ajouté en interligne. - b) ordinibus ordinibus. - c) Main B: Karolus comes occiditur. Willelmus Normannus succedit. Willelmus comes Normannus obit. Theodericus succedit. rex obit. Ludowicus filius eius succedit.

Ludowicus

Grossus

[12. L'ordre d' Arrouaise s'étend en Angleterre, en Irlande, en Bour-

gogne, en Pologne (vers 1140-1150)]

Itaque, infra breue tempus, excepta uicina Flandria, ipsa quoque Anglia, Scotia, Burgundia et apud exteras gentes Polonia de fratribus nostris nouellas plantationes sponte suscipiunt et prelati earum ob unitatem seruandam et corrigendum si quid in ordine excesserint ad generale capitulum semel in anno apud Arroasiensem ecclesiam matrem suam uenire consentiunt. Sancte quoque memorie Malachias Hiberniensium archiepiscopus per nos iter faciens, inspectis consuetudinibus nostris et aprobatis?), libros nostros et usus

fol. 5v?

PR EFACIO 10

27

ecclesie transcriptos secum in? Hiberniam detulit et fere omnes clericos in episcopalibus sedibus et in multis aliis locis per Hiberniam constitutos ordinem nostrum et habitum et maxime diuinum in ecclesia offitium suscipere et obseruare , precepit. a) sic pour approbatis. - b) in ajouté en interligne.

[13. Décès de l'abbé Gervais. Baudouin, abbé de Châtillon, élu abbé

d' Arrouaise, décline l'offre sur l'ordre de Bernard de Clairvaux. Anselme, abbé de Cysoing, pareillement élu abbé d'Arrouaise, refuse obstinément son élection (1147)] Cum igitur abbas Geruasius fere omnes abbatias nostri ordinis et omnes curtes nostras et grangias multorum fidelium gratia et uoluntate plantasset et quasdam nichilominus possessiones oblatas suscipere renuisset, tandem parthesus laboris, Marthe renuntians, anno dominice incar-

nationis M9 C? XLVII? amministrationis uero sue XXV iam exacto, curam suam in manus Aluisi Atrebatensis episcopi qui Roberto successerat reddidit, sicque sibi soli uacare cepit. Quo desolati, fratres Arroasie domnum 10

Balduinum,

Castellionis abbatem, mox futurum Nouiomensem episcopum, sibi eligunt in pastorem, sed obsistente domno Bernardo Clareuallensi abbate et illum retinente, nichil proficiunt. Post hunc, domnum

Anselmum

abbatem

Cisoniensem

ni-

chilominus eligunt, sed et ipsum dum? obloquendo, fugien15

do, inexorabilem

inueniunt,

de mandato

domini

Eugenii,

qui tunc Remis concilium celebrabat, electioni renuntiare promittunt. a) dum ajouté en interligne.

[14. La deuxième croisade et son issue désastreuse. Décès, entre au-

tres, des évêques d'Arras Alvise et de Noyon Simon. Godescal, abbé du Mont-Saint- Martin, est élu évêque d' Arras, tandis que Baudouin, abbé de Châtillon, devient évêque de Noyon (1147-1151)] Nimirum annus erat quo Christianorum exercitus de Gallia et Germannia? congregati, de mandato domini pape Eugenii | et consilio Bernardi abbatis sepulchrum Domini et loca transmarina petere ceperunt, ex quibus tamen, occulto

TONS

MONVMENTA

28

AR. ROASIENSIA

Dei iuditio, multi fame et gladio perierunt. Qui autem mortem euadere potuerunt, uicti et spoliati infecto negotio ad propria reuersi sunt. Cum quibus et duo uenerabiles uiri, Aluisus Atrebatensis et Symon Nouiomensis episcopi, ambo uiri consilii profecti, in ipsa uia debitum ambo mortis exso10

luerunt. Quorum loco Godescalcus abbas de Monte Sancti

Martini, genere Brabantensis?) Atrebati et predictus Baldui-

nus Castellionis de ordine nostro abbas, Boloniensis genere9, Nouiomi, ambo litterati, ambo episcopaliter imperare

ceperunt, religiosi?) nimis. a) sic pour Germania. - b) genere Brabantensis ajouté en interligne. c) Boloniensis genere ajouté en interligne. - d) episcopaliter imperare ceperunt, ambo religiosi corrigé.

[15. Abbatiat de Gérard, ancien abbé de Saint-Nicolas-des-Prés à

Tournai, qui rétablit les finances et commence la construction d'un dortoir (1147-1151)] Cum itaque post Geruasium per V fere menses achephala? nostra mansisset ecclesia, demum

dedit eis pastorem, domnum

respexit eam Dominus et

Gerardum, Flandrensem ge-

nere, Sancti Nicholai Tornacensis abbatem, uirum in diuinis

et humanis rebus ualde strenuum, nisi quod peccatis nostris exigentibus cito de terra abstulit illum Deus. Qui, cum in hac ecclesia quam ere alieno grauiter laborare reppererat debita exsoluisset, et dormitorium canonicorum a fundamentis

edificare cepisset, anno Domini M9C?LeIe in confessione no10

minis Christi, VIII idus nouembris, deuotus obiit et successorem sibi domnum Fulbertum, gente Anglicum, sed uita

angelicum, quem ipse uiuens designauerat, bonus optimum

dereliquitb). a) sic pour acephala. - b) Main B : Theodericus comes [obit] Philippus filius succedit.

[16. Abbatiat difficile de Fulbert, aux prises avec des ennemis extérieurs, particuliérement les moines de Cercamp, et les autres abbés de l'ordre d'Arrouaise (1151-1161)] Hic, humilitate et patientia cunctis prestantior, solo no-

mine prelatus erat ceteris, quia uilem se reputans et humi-

lem, subiciebatur quantum in se erat iugiter uniuersis. Hic,

PREFACIO

10

15

29

cum persecutionem tam in exterioribus causis a monachis de Cercamp et multis aliis quam in interioribus ab ipsis sui ordinis abbatibus qui commoti aduersus eum per duos annos capitulum extra Arroasiam tenuerunt et postea ab ipsis suis fratribus iniuste pertulisset? et bis Romanam cum magno labore curiam uisitasset, soliditas tamen mentis eius temptari quidem sed concuti non potuit. Demum uero, cum de multis tribulationibus eripuisset eum Dominus et tam in exterioribus quam in interioribus ad uotum ei omnia responderent, anno Domini M? C? LX? I? in annuali capitulo ce|dere studuit et domno Balduino Nouiomensi episcopo et ceteris omnibus obloquentibus et resistentibus Marthe ualedicens ad pedes Domini Ihesu cum Maria ultro resedit. a) pertulissent, corrigé.

[17. Début des temps difficiles. Abbatiat de Lambert (1161-1172)] Post hunc aureis seculis apud nos decurrentibus, uere ferrea successerunt, inter que domnus Lambertus, abbas Sancti Iohannis de Valencenis, Latharingus? genere, uir litteratus et honestus, apud nos eligitur, sed in exterioribus negotiis minus prouidus, post XI fere annos fasce deposito, anno Domini M9 C? LXX? II? de prelato sponte subicitur. a) sic pour Lotharingus.

[18. Démission de Godescalc, évêque d'Arras, et épiscopat d'André (1163-1171)] Sub hoc in ipsius primordiis domnus Godescalcus, Atrebatensis episcopus, orbatus luminibus, Andree abbati de Sarnai,

genere Parisiensi?), uiro multa simplicitate referto, relinquens episcopatum, ecclesiam Sancti Martini Laudunensis ubi prius professus fuerat, repetiit, ibique in dolore corporis et angustia superuiuens anno Christi M? C» LXX? obiit. Post quem et Andreas successor eius sequenti anno, id est

M? C? LXXTI», ipso eodemque die, id est VII? idus augusti hominem exuens, Robertum, Carnotensem genere, preposi10

tum Ariensem, in electionis dumtaxat titulo habuit successorem.

a) genere Parisiensi ajouté en interligne.

fol. 6v?

MONVMENTA

30

AR ROASIENSIA

[19. Décès des anciens abbés Fulbert et Gervais (1166-1171)]

Ipsius etiam Lamberti temporibus, predictus uir uenerabilis Fulbertus in pristina humilitate et sub eius obedientia consummatus,

anno Domini

M°C°LX VI, VI? nonas octo-

bris, ad meliora transfertur et post eum domnus Geruasius in episcopali benedictione ut prediximus huius ecclesie abbas primus similiter anno Domini M9C?LXX»I plenus dierum et iam etate deficiens, XIIII kalendas octobris, ad patres suos apponitur.

[20. Election abbatiale d'Evrard, qui démissionne, se retire à Chauny, puis à Ourscamp. Election épiscopale, à Arras, puis à Cambrai, de Robert, et son assassinat (1172-1177)]

Predicto itaque Lamberto subrogatur Euerardus Boloniensis genere, abbas Sancte Marie de Nemore, uir etate et animi seueritate maturus, qui post [II annos cum quorum-

dam animos fratrum aduersum

se commotos

persentiret,

reddita cura sua, anno Domini M? C? LXX» VII? relictis illis

abit et apud. Calniacenses aliquandiu commoratus, tandem

10

monasterio Ursicampi Cisterciensi se regule mancipauit. Ipso autem adhuc regnante super nos, predictus Robertus de electione Atrebatensi ad Cameracensem conuolans, illic post modicum electionis et uite finem peremptus accepit, loco cuius Atrebaü pontificalem cathedram Frumaldus archidia-

conus, genere Flandrensis, excepit?. a) de Ipso autem à excepit, ajouté au bas de la page.

[21. Abbatiat de Jacques (1177-1180)] Post

Euerardum

de claustro

Arroasie

domnus

Iacobus,

Hamensis genere, uir eloquentia conspicuus et psalmorum assiduitate deuotus, eligitur, sed secundo sue amministrationis anno postquam a Lateranensi? concilio sub Alexandro papa habito Roma

rediit, coram positis fratribus anno Do-

mini M9eC?LX XIXe, V? idus ianuarii, sompnum mortis excepitP). a) postquam a Latera, ajouté dans la marge. - b) Main B: Philippus post Ludowicum patrem fungitur in regem Francorum.

PR EFACIO

31

[22. Election, à l'áge de 25 ans, de Gautier, auteur de cette préface (1180)]

Post hunc ego Galterus, Cameracensis genere, nouissimus omnium sacerdotum, anno etatis mee XXV |, idibus ianua, peccatis rheis exigentibus, diuinum incurri iuditium, éd super sedem sanctorum patrum tantillus puer tantusque peccator omniumque peripsima occulto Dei me trahente iudicio, sedere compulsus sum. Sed de his actenus? a) Main B: Post Galterum, qui XI annis et mensibus III*"5 ecclesie Sancte Trinitatis prefuit, in abbatem eligitur Arroasie domnus Symon abbas Hinniacensis,

mato sermone

genere Tornacensis,

clarus. Qui I anno cum

uir eloquentissimus

et deli-

I mense in amministracione

Arroasiensis abbatie non completo appositus, ad patres suos plenus dierum ingrauit ad Christum.

[23. Organisation du cartulaire, et affirmation de la dépendance des cours et prieurés par rapport à l'abbaye] Nunc uero ad redigenda in unum codicem omnia scripta

nostra propter utilitates superius memoratas accingar, et prius quidem, ante omnia, summorum pontificum priuilegia simul ponam, postque cetera omnia eo ordine quo collata sunt prout potero subiungam. Scripta etiam curtium no-

strarum maiorum ubi plura sunt per se posui, ne si cum aliis essent posita, totum ordinem confunderent et querentes non tam cito quod uellent inuenire possent. Sciendum etiam quia et si in aliquibus scriptis inuenias, hoc illi curti uel illi 10

esse collatum, Arroasiensis ecclesie subiectioni scias non mi-

nus esse obnoxium, quia omnes procul dubio curtes, grangie, prioratus, altaria, decime ad nos pertinentes siue conuentus uirorum aut feminarum habeant siue non habeant, tam 15

20

in spiritualibus quam in temporalibus, omnimoda sunt nobis et esse debent in perpetuum, secundum institutiones nostre domus, humilitate subiecte. Neque enim liberos uel emancipatos prioratus habemus, uel habere uolumus, sed in omnibus locis nostris tam possessores quam possessiones semper in abbatis Arroasiensis dispositione consistere et claustralium debent usibus deseruire. Hoc ideo dixi, ne quis contra hanc nostram sententiam aliquid machinetur in posterum.

fol. 9r?

32

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

[CONTINUATIO ROBER TI ABBATIS] [24. Abbatiat de Gautier (1180-1193)]

|Post hunc, bone indolis adholescens Walterus, de primis Cameracensium originem habens, anno etatis sue X X?V? conuersionis sue scptimo decimo, idibus ianuarii, communi

consilio et assensu promotus est in abbatem. Is, cum omnium oculis gratiosus existeret, utpote quem morum fraglantia, quem uite sanctitas, quem generis claritudo, commendabilem ne dicam mirabilem predicauit, post tercium decimum annum felicis amministrationis sue non sine 10

multo suorum eiulatu diem clausit extremum, in ecclesia sibi a Domino commendata, fratribus circumstantibus et

Dominum pro eo exorantibus. [25. Abbatiat de Simon (1193-1194)] Huic successit abbas Hinniacensis, Simon nomine, uir elo-

quens et elimato sermone clarus, sed post primum ammunistrationis sue annum a nobis forte ne malitia mutaret intellectum 1psius est ablatus. Hic a Tornaco dictus est Tornacensis.

[26. Abbatiat de Jean (1194-1197)] His ita promotus est quidam alius Iohannes, uidelicet de uico Cameracensi Belmes iuuenis illustris de illustri prosapia ortus, qui cum ecclesie sibi commisse ruinam a longe preuidisset, annis fere tribus quasi in palestra fatigatus, populo sibi subdito ualedixit et curam ecclesie resignauit. [27. Election d'un Bourguignon, qui refuse (1197)]

Qua siquidem resignata quidam de nostris ulteriorem Burgundiam iterum atque iterum adierunt, uolentes hominem in quem consenserant attrahere, priorem uidelicet de castro quod uulgo Semur, latine Sinemuro, ut credimus, no5

minatur. Sed ille, post multos labores et expensas, post mul-

TONNES

PR.EFACIO

33

ta rerum nostrarum detrimenta, tandem electioni prius suscepte renuntiauit, uidens et plenius intelligens ecclesiam non posse redimi etiam perfectorum industria, quam de die in diem grauior impugnauit malorum procella. [28. Election de Robert. Situation dramatique de l'abbaye (11971199)]

His itaque ab eo acceptis, quemdam de propria familia, Robertum nomine, Anglicum natione, elegerunt?, qui cum uideret ecclesiam sibi commendatam quasi in extremis laborantem et iam jam in se penitus deficientem, turbatus spiritu et animi immoderata tristicia quasi alienatus, uiam euadendi diligenter immo diligentissime quesiuit, euadendi dico non usuram tantum, que tamen superhabundans extiterat, sed cetera que miserum est ad memoriam reuocare. Iste iste?) res nostras etiam immobiles licet inuitus alienauit, sed quo 10

consilio, qua necessitate, quibus auxiliis id fecit, immo id fe-

cerimus |, paucis ad presentium et futurorum utilitatem sermonibus perstringere curauimus, ut et presentes et posteri omni studio, omnique labore uigilanter euincant ne aliquan15

do similem in mortem similemque proruant in dolorem. Quid enim grauius est, quidue perniciosius quam filios diaboli, uasa mortis, iniquitatis sectatores, usurarios subsequi et

exorare? O mors morte grauior, mors quauis cruce, quauis

et peste truculentior. Mortem hanc nostram patrones ecclesie, dominus 20

Remensis

Willelmus,

dominus

Atrebatensis

Petrus, dominus Nouiomensis Stephanus, dominus Ambianensis Theobaldus, immo omnes aut fere omnes nostri ordi-

nis abbates, quasi miserrimam et omni dolore refertam misericorditer respicientes, 25

uno

ore, unoque

consensu,

unicum

nobis et singulare prebuerunt consilium, uidelicet ut possessionum nostrarum immobilium portio non minima distraheretur,

ne

domus

tota, domus

miserabiliter

desolata,

in

eternum et funditus deperiret. Istis etiam consiliatoribus fere omnis etas, omnisque sexus accessit, idem laudabant iuuenes 30

et decrepiti, totius corporis ecclesie procul dubio attendentes perditionem, nisi pars plurima perderetur. Necessitas utique9 non leuis, non

dissimulanda instabat, nam

de die in

diem usura crescebat. Usura inquam non X marcharum, ucl

fol. 7v?

MONVMENTA

34

35

AR ROASIENSIA

C, sed debebamus, homines miseri et miserabiles, quinque milia libras monete regalis Parisiensis, scilicet et fere omnes ad usuram. O qualis dolor! O honus quam horrendum! Que hereditas, quodue insigne patrimonium huic sufficeret

sanguifuge?

unius anni uel duorum

alimenta prebere?.

Quid plura? In nobis completum est quasi de nobis enuntiatum. Scrutetur fenerator, omnem suberam eorum! et di etc. Prete40 rea, octo de curtibus nostris sub uenditionis titulo cartula et testibus roborato usurarii possiderunt, cuius cartule hec inter cetera extitit continentia. a) elegerunt ajouté en interligne. - b) sic. - c) aprés utique, hec effacé. d) sic pour sanguisuge B. - e) suit en B une ligne et demie, effacée. -

1) Ps. CVIII, 11.

[29. Acte n? 224].

[30. Etendue des dettes de l'abbaye et cherté des grains à cause du mauvais temps et des guerres (1197-1199)]

| His adherentes capitulis, proditores animarum suarum, predones maliciosi, de prouentibus unius auptumni? curtis de Belcamp quibus carebant DCCC libras primo die amministrationis nostre cum omni instantia repetebant. De domo

de Belliu L marcas pro ordeo a transseuntibus asportato sibi restitui expetebant. Preterea, XL libre de quibus comes Sancti Pauli XXX, alius quidam X kabuerat, iam iam crescebant per usuram ut constat superius annotatum. 10

15

O lucri

dira fames, o commertium exitiale, animam perdit hec prudentia sed funebris sic augetur fortuna)! Istis calamitatibus ualde miseris, alia non inferior successit, quoniam peccatis nostris exigentibus ultio diuina labores tocius anni, uidelicet quicquid XII carruce excoluerant grandinis flagello ita ad nichilum redegit, ut ad illius anni sustentationem uix IIII modios uel V nobis dereliquid9. Transimus incendia trium curtium nostrarum, transimus uuerram tunc temporis inter regem Francie Philippum et comitem Flandrearum Baldui-

20

num grauissimam et nobis pernitiosam. Transimus famem ab origine mundi usque ad illos dies inauditam. Pro uno enim mancoldo frumenti dabantur et uno et alio anno XVI solidi puplice monete uel XVII.

fol. 8r?

PREFACIO

35

a) sic pour autumni. - b) Gosse, p. 547, lit par erreur facunda. Le mot est illisible dans le cartulaire A. Fortuna est donné par le cartulaire D, fol. 4v^. C) sic pour dereliquerit.

[31. Vente de la cour de Beaulieu (1197-1199)] Quid plura? His et aliis angustiati doloribus, consilium recepimus non quorumdam de plebe, sed uirorum ut diximus illustrium, illorum uidelicet qui et in ecclesia preeminebant et in seculo primores uidebantur. Alienauimus igitur Bellumlocum et cetera que relatione non indigent, quoniam nota sunt et soluimus tam ex alienatione quam aliunde secundum rationem in presentia multorum factam in abbatia Arroasie in domo infirmorum, anno Domini M C XC IX, 10

15

20

ultima die mensis aprilis quatuor milia libras et DCCC monete puplice et XLVI modios Atrebatenses frumenti. Huius solutionis testes et procuratores fuerunt illi de capitulo quos in seculi negotiis? magis exercitatos magisque peritos credidimus, qui non erant sua querentes, sed que Ihesu Christi, quorum erat unum desiderium et una uoluntas ut aliquo in tempore esse | uiderent ecclesia! a tot debitis emundatam. Sed, ne hanc computationem tam sollempniter factam factorum nouerca obliuio uel eneruaret uel penitus suffocaret, literas capituli rem sicut extiterat referentem? accepimus, ut si futuris temporibus in cuiusquam presentia super relatis traheremur in querelam, haberemus munimentum cui possemus fideliter adherere. Littere hec erant: a) negotiis seculi, corrigé. - b) sic pour ecclesiam. - c) sic pour referentes.

[32. Acte n? 234].

[33. Démission de l'abbé Robert (1197-1201)] Cum hec omnia sepedictus frater et abbas fere per quadriennum fortiter sustinuisset, tandem cumulo malorum superatus, cedere disposuit fortiori, ne ficulnee sterili et infructuose cui maledixit Dominus merito conformis terram in

proprie salutis exitium occuparet. Cessit igitur in capitulo annuali, abbatibus ordinis nostri quam multis astantibus et contradicentibus, cessit etiam fratribus fere renitentibus uniuersis, nichil accipiens, nichil interrogans, licet senio, licet

fol. 8v?

36

10

MONVMENTA

ARROASIENSIA

molestia confractus corporali. Sciebat enim scriptum: íacta cogitatum tuum in Domino etc. et illud Maria optimam partem elegit? etc... 1) Ps. LIV, 23. - 2) Lc, X, 42.

Au verso du folio 13 deux mains, la première de la fin du XII°, la seconde du XIII* siècle, ont ajouté les notes suivantes (9) : [I] Anno milleno Domini deciesque noueno norma Berengeri Trunco noua cepit haberi. Octauus nonagenus millesimus annus extabat quando cepit Cistercius ordo. Anno milleno centeno bis quoque deno in Premonstrato fundatur candidus ordo.

10

[II] Tempus Adonay preuidit quo Nicholai Barrum translatum corpus fuit ac tumulatum a saluatoris ortu 1am rite peractis mille quater denis quater undenis tribus annis. Tempore post modico, compuncti corde pudico, canonice uite sictatores heremite uita communi famulaturi tribus uni tres, Hildemarus uita sermoneque carus,

15.

20

Conoque de clero sumptus cum fratre Rogero, ad loca culta parum ueniunt ubi lustra ferarum silua rapiciarus, sic sic locus insidiarum sic commune bonum per eos Bethel latronum fit de spelunca. Rosa nascitur in saliunca arida que dicta Gamantia, que maledicta extiterat primo nunc fonte rigatur opimo Sicque suum ...... sic undique sparsit merorem

unica multorum caput ut foret Plus haut sur le même folio, une main du XIII* s. a ajouté:

In electione abbatis de Warneston primam uocem habet abbas Arroasie et eius consilio debent fratres eligere. Abbas Sancte Marie de Nemore de domo eadem uel de domo Arroasie eligi debet abbatis Arroasie consilio et dispositione. (3) Cfr Narrative Sources 2.1., sous les numéros A127 et A126.

GELVERES

JukagNTA



I

M. men

LI

22

"

; ERA

n^ ul

[ m

SH ^

1)

Ah

ei

MC SEENMA

PIE

A

: M ] Mn

! Es

à

"-

M NÉ

an

ULTEN 2

ew

|

|

Onda "

it. add

53 DSTI

T m T

LEE LE mis

À ss Fire einpi Ses jns à MEIE E e pr. Morse. EE IN

dere

o3

ned

E

à

E

nain

vx

gps o ape Cem

"gc

Sitten

cnni

aede

Wi eui

ys

T

rte

DE

vs

PRE SEA

|" 1

"E

na À

uS.

nie

À

nido.

" tee

5^

dme

Ax. TT

CPI dc

i

mnes.ET 3

b

NEN

^n j ^s erum , Le ee Nie

"s

- P

PINUT

ifa.edv mmt. ane aber raider fullvoa sin Ample

pov Part

Nan

à va gré

safepa

IUDET berto

MIEL

L furari LII

-

I 0! riga ud) gef ce et Aves M'TICMOMLS venatus cns Usesf

Vd uim al rapi NUT "AC



CAAUOUDUSP

i fle oio ÉD

ES

adr

pur ton e

np

TRowiatgsciminin

"S

does Coupandia. quexu Bqt e

| rt

venia vil itr fe le

|n ét. Pie iS cun isola ts

fu do vies,

s tonte rréáaror spé,d

pare

A Ver

Sven

E p

rabpetes lire Ci

E

ED.

— | adus on

Lu ME

Vul

PRINT

piques *

Vu ra die pi Micssédi KL

pee

A an

1097, 21 octobre. Arras, cathédrale Notre-Dame, en synode.

Lambert, évêque d'Arras, libère la communauté d' Arrouaise de

toute obéissance, hormis celle qui est due à l'évéque, lui concéde la paroisse de Rocquigny contre un cens annuel de douze deniers et lui accorde le droit de se choisir un supérieur au cas où le nombre de ses membres croítrait. Au prêtre Conon et à ses successeurs, il permet de procéder, si nécessaire, à des réconciliations. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 39r°v°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvir? s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 61v?. - D. Copie de 1690, B.M. Arras, ms. 1051,

p. 94-96, d’après le Codex Lamberti du x1r* s. - E. Copie du xvir s., B.M. Arras, ms. 1062, fol. 45r°-46r°, d’après le Codex Lamberti du

XII? s. - F. Copie du xvi? s., Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 13, d’après A. - G. Copie du xvin? s. par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 38, fol. 202r°-203r°, d’après A. - H. Copie partielle du xvi s., Arch. dép. Pas-de-Calais, 3 G varia 50, fol.

2v°-3r°, d’après le Codex Lamberti. a. F. Locrius, Chronicon Belgicum, p. 250-251, d’après le Codex Lamberti. - b. A. Miraeus, Diplomata belgica, p. 92-93, peut-être d’après le Codex Lamberti. - c. A. Miraeus, Notitia ecclesiarum Belgii, Anvers, 1630, p. 269-270 (éd. partielle). - d. E. Baluze, Miscellanea, t. 5,

p. 383-385, d’après le Codex Lamberti. - e. A. Miraeus et J.-F. Foppens, Opera diplomatica, t. 1, p. 167, peut-étre d'aprés a. - f. Gallia Christiana, t. 3, Instr., col. 90, d’après a. - g. J. Hartzheim, Concilia Germaniae, t. 3, p. 224, d’après a. - h. A. Gosse, Histoire..., p. 413415. - i. Patrologia latina, t. 162, col. 705-706, d'aprés d. - j. B.-M.

Tock, Les chartes des évêques d' Arras..., n? 3, p. 5-7. Indiqué :Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 280v°. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 95v°. - Même coll., t. 250, fol.

247r°. - Bréquigny, Table chronologique, t. 2, p. 299. - Wauters, t. 1, p. 605. - Michel, p. 255. - NW 9869. Note sur la tradition: sur le Codex Lamberti, v. L. Morelle, Archives

épiscopales... et L. Kéry, Die Errichtung des Bistums Arras, p. 79-84.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, unius, ueri et? summi Dei, amen?. Ego Lambertus, Dei miseratione?

40

10

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Atrebatensis?) episcopus, gaudens de religiosa conuersatione tua, reuerentissime9 frater et compresbiter Cono, desiderio desideramus paci et quieti tue tam presentibus temporibus quam et futuris prouidere. In aduentu enim tuo et bone memorie domni Hildemari, magistri et consacerdotis tui in Aridagamantia, in parrochia nostra que dicitur Rochenias) locum uobis ad seruiendum Deo eligistis, qui sicut aliquando fugiendus uelut& spelunca latronum fuit, nunc per Dei uisitationemP) et tuam et fratrum tecum habitantium? factus est refugium et solatium ibi transeuntium. Unde, et te in eo quo es loco et ordine, et successores tuos religiose et kanonice inibi uicturos, hac donamus libertate, ut tantummodo

episcopo respondeatis et in manu eius in libertate spiritus permaneatis. Contradimus etiam tibi, et per te legitimis successoribus tuis cum fratribus? inibi religiose et absque proprietate uiuentibus et") uicturis, in augmentum pacis et:

quietis? loci tui9 predictam parrochiam RocheniasP), sub 20

25

30

95

40

respectu duodecim denariorum in Cena Domini ad seruitium episcopi. Si autem aliquando, quod absit, antiquo hoste instigante, in predicto loco uel parochia tale quid acciderit pro quo reconciliatio necessaria fuerit, tibi legitimisque successoribus tuis uice nostra, accepta aqua sanctificationis et reconciliationis?), ut ea reconcilies religioni uestre annuimus et impertimus?. Si autem predictus locus, largiente Domino, ad tantam copiam rerum et seruoruni: Dei ibi commorantium excreuerit ut prelatum eligere debeant, liberam habeant potestatem cum consilio et auctoritate Atrebatensis episcopi? eligendi sibi magistrum et dominum iuxta timorem Dei et instituta sanctorum canonum. Postmodum uero deducatur ante? episcopum et accipiat temporale beneficium loci et curam animarum et prelationis benedictionem"). Rogamus ergo in Domino tam presentes fratres nostros quam et successores episcopos nostros" et sanctorum canonum auctoritate interdicimus et nostra, ne quis hoc donatiuum libertatis uiolare aut corrumpere presumat. Si quis scienter huius nostre institutionis priuilegium infregerit, excommunicationi subiaceat") quoadusque resipuerit et ecclesie Dei satisfecerit. Fiat, fiat. Ut autem perenni tempore hoc decretum firmum et stabile maneat, testes fideles annotare curaui-

CHARTES

AI

mus. Signum domni Iohannis Atrebatensis* archidiaconi. S. domni Clareboldi Obstreuandensis archidiaconi. S. domni Alaldi Sancti Vedasti abbatis. S. domni Hameria Aquicien-

45

50

sisY abbatis. S. domni Alberti Hanoniensis? abbatis. S. domni Ricardi Marciensis?2 abbatistb). S. domni Iohannis Sancti Vindiciani abbatis. S. domni Odonis prepositi Sancte Marie semper uirginis. S. domni Wiberti?9 decani. S. Roberti?? magistri scolarum?9. S. Anastasii cantoris. S. domni Gualteri custodis. S. Masselini Attrebatensis?? archipresbite-

ri8). S. Iohannis de Duaco decani de Daienuilla?P9. Ego Lambertus, Dei miseratione Atrebatensis episcopus, hoc li-

bertatis donatiuum relegi et) subscripsi et in nomine Patris 55

et Filii et Spiritus Sancti) propria manu confirmaui?9J, Actum?) Atrebati?9), in synodo, in basylica Beate Marie semper uirginis domine nostre, anno uidelicet Dei Christi M°XCVII2),

indictione

V2,

XIIe

kalendas

nouembris,

anno autem pontificatus domni Lamberti Atrebatensis epis-

copi quarto?9), a) ac D. - b) deIn nomine à amen om. Cc; In nomine Patris etc E. - c) Dei miseratione om. c. - d) Attrebatensis C. - e) reuerendissime Dac. - f) Rocquignias C, Rochenmas DF, Rochennies ac, Rochennias Ed. - g) sicut C. - h) gratiam uisitationem E. - i) et fratrum tecum habitantium orm. DE. - j) tantum D. - k) post h. - 1) confratribus E. - m) atque a. - n) de cum fratribus à quieti, om. c. - o) quieti tuis D. - p) Rochennies ac; de Rochennies DEd. - q) reconciliationis et sanctificationis C. - r) et impertimus om. D. - s) de cum consilio à episcopi om. BCF. - t) ad Dd. - u) beneficium C. - v) nostros episcopos C. - w) a s'arréte aprés subiaceat, sauf pour indiquer Actum Atrebati in synodo. - x) Atrebirtensis E. - y) Aquicinensis DE. - z) Hasnoniensis D. - aa) Marcianensis D. - ab) S. domni Rachardi Marcianensis abbatis. S. Alberti Hasnoniensis abbatis E. - ac) Wulberti F. - ad) domni Roberti BEFG. - ae) scolarum om. BDE. af) Attrebatensis om. D. - ag) de S. domni Gualteri à archipresbiter om. F. - ah) S. Iohannis de Duaco decani. S. Balduini decani. S. Adsonis decani. S. Balduini decani de Bethunia. S. decani de Castello. S. Ioannis decani de Dagenuilla D. - ai) et om. B. - aj) in nomine Patris etc E. - ak) de libertatis donatiuum d confirmaui om. C. - al) Datum C. - am) Attrebati C. - an) M9?C?X C?VII? corrigé en M°XC°VII B par une main postérieure. ao) de in basylica à quarto: anno Domini 1127, pontificatus episcopi quarto. S. domni Alardi Sancti Vedasti, domni Henrici Aquicincti. $. Alberti Hasnoniensis. S. Ricardi Marcianensis. S. Sancti Vindiciani abbates C; de anno autem d quarto om. F; de sub respectu duodecim à quarto, remplacé en c par Actum Atrebati in synodo in basilica Beatae Mariae anno MXCVII, indictione V, XII kal. nouembris.

42

MONVMENTA

ARROASIENSIA

2 (Faux)

1106, 23 septembre. - Arrouaise Odon II, seigneur de Ham, confirme à l'abbaye d' Arrouaise la do-

nation de Margére, effectuée par son père Odon. Acte perdu, connu seulement par une longue analyse dans Jean Le Carpentier, Histoire généalogique des Pais-Bas..., t. 2, Leyde, 1664, preuves, p. 81-82, soi-disant d’après les archives d'Arrouaise. Indiqué: Wauters, t. IL, p. 28. - NW 7243. Note critique: sur la fausseté de cet acte, dont Le Carpentier donnerait une analyse, on peut relever plusieurs arguments. D'abord, que la présence de 141 chevaliers à la dédicace de l'église abbatiale d'Arrouaise serait contraire à l'esprit de pauvreté et d'humilité, ce qui signifie surtout qu'on ne voit pas ce que tous ces chevaliers seraient venus faire à ce qui n'était qu'un événement somme toute trés mineur (v. L. Milis, L'ordre des chanoines..., p. 100-101). D'autre part,

plusieurs des chevaliers cités ne vivaient pas à l'époque prétendue (v. P. Roger, Noblesse et chevalerie du comté de Flandre, d'Artois et de Picardie, Amiens, 1843, p. 117-122). A ces arguments anciens, on peut

ajouter l'impossibilité pour un acte promulgué lors de la dédicace de l'église, c'est-à-dire le deuxiéme acte, par ordre d'ancienneté, des

archives arrouaisiennes, et promulgué avec une particuliére solennité, d'étre absent du cartulaire. Ajouter aussi la réputation de fausseté de Le Carpentier (sur un autre de ses « exploits », v. B.-M. Tock, Les chartes des évêques d' Arras..., n° 317, p. 333).

Texte de l'analyse: « Odo, dominus de Hames et de Sausy... confirmat locum Margelles cum aquis, pascuis, etc. datum a patre Odone ecclesie. Arroasiensi apud Atrebates, de consensu Ricuinae

10

uxoris et filiorum Eudonis, Hellini et Gualteri, in presentia Roberti aduocati Atrebatensis, Balduini li Roux, Willelmi castellani Sancti Audomari, Balduini de Hennin, Hellini de Beaumes, Droconis de Harnes, Guidonis d'Estenfort, Bernardi de Rubais, Balduini de Havet dicti de Aulbengni, Bernardi de Hennin dicti de Vacca, Huardi de Cupeny, Anselmi de Bukois, Stephani de Le Beuriere, Lamberti del Vaux,

Gualteri de Nedons, Guarini de Anesins, Hugonis de Baillol, Werrici de Hersin, Alardi de Noth, Walteri Coulet, Sichardi

de Ablain, Simonis de Auldromets, Iacobi de Estrun, Iohan-

CHARTES

43

nis de Treslincurt, Willelmi de Guinelieu, Sicheri de Dainuille, Aldonis de Hermicurt, Alelmi de Queinapes, Wistachy de Nouauilla, Thomae de Manencurt, Ulrici de Morchys,

Anselmi de Rumiers, Huardi de Trepingni, Radulfi de Willerualle, Bocardus de Vitriaco, Iodoci de Mediauilla (peut es-

tre Moyenville), Segardi de Humbercurt, Algani de Hamel20

25

de Fremicurt, Anselmi de Habart, lncurt, Wigonis Willelmi de Eskercin, Bodonis de Courciels, Ulfradi de Yaucurt, Mathaei de Chimencurt, Algrani de Boneff, Iohannis de Berneuilla, Picardi de Mangnicurt, Cusardi de Nurlus,

Willelmi de Montaubans, Hugonis de Biaulincurt, Sifridi de Valle Hugonis (peut estre de Valhuon), Mathaei de Pronuilla, Agarici de Noielets, Stephani de Meriualle (Mervaux), Simonis de Harlin, Petri du Bies, Amalrici de Biache, Danielis de Bullecurt, Algeri de Baraff, Iohannis de Estairs, Colardi de

Galdienprato 30

(Gaudiempré), Isaaci de Florbais, Phelippi de

Recurt, Thomae

de Simecurt, Hugonis de Ytre, Iodoci de

Warlus, Sifridi de Mirabilimonte (Miraumont), Egmundi de Marolio (Mareul), Bernardini de Sailly, Eligii de Maingoual,

2 Un

Honorati de Houelin, Laurentii de Hannecurt, Sebastiani de Hundecurt, Hermetis de Hallicurt, Vedasti de R oquingni, Renulfi de Auerdong, Siluestri de Montenescurt, Platonis de Sapingni, Iuliani de Ploich, Quintini de Louuencutt, Saluii de Lambris, Willelmi de Lattra, Wasnulphi de Hettin-

gni, Alardi de Pœule, Gerardi de Oriuilla (d’Orville), Clarini 4©

de Leauwet, Simonis de Remi, Iohannis de Riaucurt, Droconis de Heuchin, Egidii de Noirkarm, Geofridi de Faueriel,

Quirini de Ollehains, Girardi de Fischolio (Fischeul), Alelmi de Farbus, Adonis de Dieualle, Eustachii de Camblins, Mathaei de Brouillis, Huardi de Tortekenne, Petri de Saui, Phi-

lippi de Monte, Brictii de Sancto Leodegario, Fursaei de Thadaei de Merkatel, Hugonis d'Ocos, Romani de Ricames, Seruini de Selles, Algieri de Monchis, Radulfi de Oison, Mathaei de Metsengarbe, Alardi de Riedecurt, Pauli de Markion, Ciriaci de Maisieres, Willelmi de Sancta Mar-

4 ur Ourton,

garita, Stephani de Mori, Stuardi de Sains, Conradi de Gui50

decurt, Basilii de Roet, Firmini du Riez, Amandi de Raencurt, Vedasti de Rebreuiettes, Willelmi de Rincheual,

Phelippi de Blangis, Petri de Bernicurt, Gofridi de Hestru,

44

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Simonis de Hesecke, Iacobi de Moriencurt, Odonis de Vignancurt, Theodori de Agniers, Fursaei de Baucurt, Leonis 55

de Cucurt (Coucourt), Medardi de Fampolio (Fampoux), Luciani de Atricurt, Stepponis de Baralle, Gengulphi de Cagni-

curt, Adriani de Bernieres, Martini de Escarre, Aldonis de Cornets, Vincentii de Bertricurt, Odonis de Duisans, Osto60

nis de Norenc, Anselmi de Capy, Firmini d'Incurt militum et aliorum fidelium qui conuenerant in dedicatione ecclesiae Arroasiensis facta nono kalendas octobris, anno millesimo centesimo sexto, a Godefrido Ambianensi et Iohanne Terua-

nensi episcopis, Lamberti episcopi Atrebatensis permissu. »

3 1107, 21 mai. - Troyes.

Le pape Pascal II confirme au prévót et aux freres d'Arrouaise le droit de vivre selon la régle de saint Augustin, et leur confirme leurs biens, qu'il énumère. A. Original perdu [« en parchemin, quatorze poulces de largeur et seize poulces et quatre lignes de hauteur, le scel qui y est attaché en plomb » (voir copie G)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 14r?v°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr* siècle, cartul. D, Louvain,

Keizersberg, fol. 9r°. - D. Copie d'environ 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 201r°-202r°. - E. Copie d'environ 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 203v?-204r*. - F. Copie de la fin du xvir° s.,

Paris, Bibl. Sainte-Geneviéve, ms. 347, fol. 112v°-114v°.

- G. Co-

pie du 4 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 42, fol. 165-166, d’après A. - H. Copie du xvii? siècle,

Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 4-6, d'aprés A. a. J. von Pflugk-Harttung, Acta pontificum Romanorum inedita, t. 1, n? 99, p. 90-91, d'apres.F. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 278v?. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 100r? (ad dat. 1097). - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 247v? (ad dat. 1097). - JL 6136. Michel, p. 253.

Note: l'évéque d'Arras Lambert avait adressé à Pascal II une lettre pour appuyer la demande de bulle de confirmation générale introduite par Conon: v. P.L., t. 162, col. 682.

CHARTES

Paschalis,

episcopus,

seruus

seruorum

45

Dei,

dilectis filiis

Cononi preposito eiusque fratribus in Aridagamantia? regularem uitam professis eorumque posteris in perpetuum. Aus-

tri terram inhabitantibus? per prophetam Dominus precipit? cum panibus occurrere fugientil). Idcirco uos, filii karissimi, de

seculo fugientes?) gratanter? excipimus et per Sancti Spiritus gratiam sedis apostolice munimine? confouemus. Vite namque canonice ordinem, quem secundum beati Augustini regulam professi estis, presentis priuilegii auctoritate firma10

15

mus. Illum itaque locum, quem de spelunca latronum in templum Dei et seruorum eius? habitacula conuertistis, et illic habitantes, tam uos quam successores uestros), et uestra omnia sedis apostolice protectione munimus. Vobis namque uestrisque successoribus in eadem religione? permansuris ea omnia perpetuo) possidenda sancimus, que inpresentiarum

pro communis uictus sustentatione possidere uidemini: uillulam scilicet Trinblet9, datam a Clementia comitissa Flan-

drensi; possessionem Guillefridi de Ligescurt? tam ab ipso 20

quam ab eius fiho Dudone oblatam ; terram, que dicitur Tiscelicampus?), et Famelicam? Culturam? et quicquidP) in

prefata uilla? Trinblet? Rigerus? uestre? donauit ecclesie; omnia etiam predia, que circa eandem ecclesiam a liberis Peronensibus tradita; molendinum de Huberipont"), datum ab Adeleide domina Peronensi; oblationem Odonis de Ha25

mensi) castro, tam de terra quam de aqua preter fluenti ad fratrum piscationem a uilla Suencurtis usque ad uillam Dulli? ;sane parrochiam Rochemnias* cum) toto loco ecclesie uestre in ea semper statuimus uestre possessionis libertate

persistere?, 30

quam

uenerabilis

frater noster.

Lambertus??

Atrebatensis?P episcopus concessit scriptoque firmauit, uidelicet ut ab omni cathedratica redhibitione libera sit, excepto quod in cena Domini ad manum episcopi XII nummi ex ea annis singulis persoluantur?9. Fratres uero ipsi sub speciali defensione et tuitione?9 Atrebatensis?) episcopi in spiritus

35

libertate permaneant??. Decernimus ergo ut?& nulli?) omnino hominum liceat eandem ecclesiam temere perturbare aut eius possessiones auferre uel ablatas retinere uel iniuste datas?) suis usibus uendicare, minuere uel temerariis uexatio-

nibus fatigare, sed omnia integra conseruentur eorum, pro

40

ARROASIENSIA

MONVMENTA

46

quorum sustentatione et gubernatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra

temere

eam

uenire

temptauerit,

tertioue

secundo

commonita, si non satisfactione congrua emendauerit, potes45

tatis honorisque3) sui dignitate careat reamque se diuino? iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini redemptoris no-

50

stri Ihesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco iusta seruantibus sit pax Domini?) Iesu Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant??,

Amen.

Amen.

Amen).

Ego Paschalis, catholice ecclesie episcopus, subscripsi?9. Datum Trecis, per manum 55

Iohannis, sanctae Romane

ecclesie

diaconi?P cardinalis et?9 bibliothecarii, XII kalendas iunii, indicione

XV,

incarnationis

dominice

anno.

M9C?VIIe,

pontificatus autem domni Pascalis secundi pape VIII). a) Arridagamantia CF. - b) habitantibus CDF. - c) precepit Dominus per prophetam D. - d) idcirco filii charissimi de saeculo uos fugientes D. - e) gratantes C; grauiter H. - f) munimus C; munimen E. - g) Dei D. h) quam uos et successores uestros F. - 1) religiosissime D. - j) perpetuo om. G. - k) Tranloi B, uillam uidelicet Bransloy D; Trembloy E; Tranloy F. - I) Liegescort BFH. - m) Tisselicampus BFH. - n) Famelicam om. F. - o) de possessionem Guillefridi à Famelicam Culturam om. DE. p) quicquid dicitur F. - q) uillula D. - r) Tranloi B, Fransloy D, Transloy E; Tranloy F; Trimblet H. - s) Ricerus BFH. - t) uestre om. E. - u) Hubertponte B, Hubertpont FH. - v) Ahmensi G, Hamensis H. - w) de omnia etiam predia à uillam Dulli om. DE; de priuilegii auctoritate à uillam Dulli om. C; Dolli BFH. - x) Rokenias BH, Roquenias DEF, Rochenias

C. - y) in F. - z) possidere persistere DE. - aa) Lambertus om. D. - ab) Attrebatensis BCFH, Attrebatensium D. - ac) persoluatur D; de uidelicet ut

à persoluantur om. C. - ad) fratres uero speciali tuitione et defensione DE. - ae) Attrebatensis CDF. - af) remaneat D. - ag) ut om. G. - ah) nullus D. - ai) datas om. BFH. - aj) honorisue G. - ak) domino F. - al) Domini nostri G. - am) muniant F. - an) de Decernimus à Amen om. C; F n'écrit qu'un Amen. - ao) de Ego Paschalis à subscripsi om G. - ap) diaconus H. - aq) ac G. - ar) dans DE, om. de hominum liceat à la fin ; dans C, la date est : Datum Trecis anno Domini 1107, pontificatus domini Paschalis pape II 7.

1) IS

et.

CHARTES

47

4 1114 [8 mars - 24 décembre]. Lambert, évêque de Noyon- Tournai, confirme à Richer, abbé d'Arrouaise, la possession du prieuré de Margère et donne à ce prieuré la díme de ce lieu. Il concéde aussi l'usage des saintes huiles et le droit de sépulture dans le cimetière du prieuré pour les clercs, convers et serviteurs. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol 80r°,

d'aprés A. a. Gallia Christiana, t. 10, Instr. col. 373, ex tabulario Aridaegamantiae. - b. Th. Gousset, Les Actesde la province ecclésiastique de Reims, t. 2,

p. 184, d'aprés a. Indiqué: Wauters, t. 2, p. 76. - Michel, p. 265. - NW 7250.

Note sur la datation: Lambert a commencé son épiscopat le 8 mars 1114 (v. E. Strubbe et L. Voet, De chronologie..., p. 246).

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, Patris et Filii et

Spiritus Sancti, Amen.

Un

10

Ego Lambertus, Dei gratia Nouio-

mensium et Tornacensium episcopus, dilecto fratri Richero abbati ecclesie Sancte Trinitatis et Sancti Nicholai in Aridagamantia site, sibique successuris? fratribus in perpetuum. Sanctorum patrum monemur et informamurP) exemplis, bene uiuentium ac Deo seruientium mores et uitam diligere, et diligendo ut in melius proficere ualeant insistere, et si quid eorum utilitati necessarium a nobis pecierint, non obtusa aure, beniuolo affectu iustis peticionibus condescendere. Nouerit siquidem presentium futurorumque sollertia fratrem Cunonem predecessorem tuum a predecessoribus nostris in episcopatu Nouiomensi cellam apud Margellas impetrasse,

et te, ut inibi atrium

ad sepeliendos

fratres consecraretur, apud domnum

eiusdem

loci

Baldricum bone me-

morie episcopum tuis precibus obtinuisse. Nos uero, perpen-

dentes bonum ipsius concessionis principium, Rorigonis archidiaconi nostri ceterorumque clericorum nostrorum

48

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

assensu, saluo episcopi ac? ministrorum eius iure, ut firmum

20 et stabile maneat pontificali auctoritate decernimus, et ut ipsa cella eiusdem loci decimam liberam obtineat, confirmamus. Clericis etiam inibi seruientibus oleum infirmorum a nobis habere concedimus, quo ipsi et qui conuersi sub eis religiose uiuere et manere disposuerint, necnon et? famuli eo25 rum, si? inibi eos infirmari contigerit, iniungi debeant ; et hi

famuli tantum et conuersi cum clericis in atrio sepulture locum habeant. Quod ut firmum habeatur, subscriptorum? testimonio roboratur. Signum domni Lamberti episcopi. Signum Rorigonis archidiaconi. Signum Roscelini decani. Si30 gnum Gumari Tornacensis archidiaconi. Signum Hugonis cancellarii. Signum Hagenonis precentoris. Signum Landrici succentoris. Signum Anselli sacerdotis. Signum |Nicholai diaconi. Signum Petri canonici. Signum Berneri canonici. Actum anno dominice incarnationis M9C9?XIIIIe, indictione

ALI EX a) successurisque a. - b) et informamur : informari a. - c) ac ajouté en interligne, B. - d) etam a. - e) quum a. - f) preceptorum a.

5 1115. - Boulogne-sur-Mer.

Eustache III, comte de Boulogne, confirme la donation d'un alleu à Wissant effectuée en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par son clerc Gervais. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 40r°,

d'aprés A.

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 280v°. - Michel, p. 255. NW

11103.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, unius, ueri et summi Dei. Ego Eustachius, Dei prouidente clementia Bo-

loniensium comes, allodium illud quod Geruasius clericus meus in terra et in hospitibus apud Wissant iure hereditario

CHARTES 5

49

tenuit et ecclesie Sancte Trinitatis et Beati Nicholai Christi confessoris, se in primis tradens, tradidit, que ecclesia in Ari-

dagamantia sita est, ex parte mea sicut ipse dedit concedo et confirmo in perpetuum. Testes huius donationis et confirmationis sunt hi: domnus Hermannus prior del Wast, Alul10

fus thesaurarius, Arnulfus cantor et frater eius Alulfus, Baldeuinus constabularius, Rogerus de Caio, Gosselinus de Odra, Baldeuinus de Wilre, Hugo de Longauilla, Manasses

de Seiles, Gaufridus pincerna, Hugo de Scibrona. Actum Bolonie anno dominice incarnationis

M°C°X Ve.

6 1116, 19 mars. - Latran.

Le pape Pascal II confirme à Richer, abbé d' Arrouaise, et à toute la communauté de ce lieu l'ensemble de leurs possessions et de leurs droits, qu'il énumère. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 14v°15v°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr* siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 9r?. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 204r°.

E. Copie partielle du xvi siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 6-7, d'aprés B. a. J. Ramackers,

Papsturkunden

in Frankreich

IV : Picardie, n? 11,

p. 78. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 278v°. - JL 6511a. - Mi-

chel, p. 253. - NW 6205.

Paschalis, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis Ri-

cherio abbati et eius fratribus regularem uitam professis in ecclesia Sancte Trinitatis et Sancti Nicholai de Aridagamantia in Atrebatensi parrochia tam presentibus quam futuris in perpetuum. Austri terram inhabitantibus per prophetam Dominus precipit cum panibus occurrere fugienti). Idcirco uos, filii karissimi, de seculo fugientes gratanter excipimus et per Sancti Spiritus gratiam sedis apostolice munimine confoue-

MONVMENTA

50

10

ARROASIENSIA

mus. Vite namque canonice ordinem, quem secundum beati Augustini regulam professi estis?), presentis priuilegii auctoritateb) firmamus9. Et ne cui post professionem exhibitam proprium quid habere, neue sine abbatis uel congregationis licentia claustri cohabitationem deserere liceat, interdicimus.

Unde etiam quieti uestre prouidentes confirmamus 15

uobis

alodium, quod dederunt ecclesie uestre Odo castellanus Peronensis, Hugo frater eius et Ermengarda soror eorum, Mai-

nerus et Albertus Canis, Wago et Elizabeth uxor eius, Haeguidis uxor Iohannis Borelli et Clementia comitissa. Item terram de Trambloi, quam eadem comitissa dedit et Gode20

fridus de Belmez et Radulfus de Belleincurte, in eadem terra

partem Richerii de Ligescurte et filiorum eius et Tessolinicampum et campum de Salice et in Bekenies campum Ricardi sacerdotis ab eisdem datum. Item terram de Bekenies,

quam dederunt Guillefridus et Dodo filius eius et filie, ter25

30

35

ram Sancti Fursei cum terragio et decima iuxta Tramloi ex

donatione Roberti Peronensis et Adelaidis uxoris eius et Lamberti de Horrec. Item ex donatione eiusdem Roberti et uxoris eius Adelaidis molendinum de Hubertponte ab omni exactione liberum. Ex donatione Rabbodi et Petri Peronensium et hominum eorum de Vilers terram de Lamfridicampo cum terragio. Ex donatione Dudonis fratris Guillefridi senis et filiorum eius et filie terram de Bekenies. Ex donatione parrochianorum de Rocennia partes terre in eadem parrochia, ex donatione Odonis Hamensis karrucatam terre cum terragio et decima et aquam a Dulli usque ad Suencort et pascua eidem aque confinia. Ex donatione Gonheri filii Gonfridi mansum unum cum terra appendente in uilla Toil. Confirmamus etiam uobis?) altare? de Rokeniesf), de Bus-

40

coi, que ex concessione Lamberti bone memorie AtrebatensisP episcopi possidetis. Unctionem quoque? infirmorum et sepulturam eorum, qui ad uos ex deuotione? concurrerintk), religioni uestre concedimus, sicut a confratre

nostro

Roberto

concessum. 45

Atrebatensi?

episcopo

comperimus

esse

Quecumque preterea ecclesia uestra uel in pre-

senti IX? M) indictione legitime possidet uel in futurum largiente Deo concessione pontificum, liberalitate? principum, oblatione fidelium uel aliis iustis modis poterit adipisci, fir-

CHARTES

50

SI

ma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat eundem locum temere perturbare aut eius possessiones auferre ucl ablatas retinere, minuere uel temerariis uexationibus fatigare, sed

omnia integra conseruentur eorum, pro quorum sustentatione et gubernatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue per55

sona, hanc nostre constitutionis paginam sciens, contra eam uenire temptauerit, secundo tercioue commonita,

si non sa-

tisfactione congrua emendauerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac san60

65

70

guine Dei et Domini redemptoris nostri Ihesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem ecclesie iusta seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant. Amen. Amen. Amen. Ego Paschalis catholice ecclesie episcopus subscripsi. Ego Petrus Portuensis episcopus subscripsi. Ego Cono sancte Prenestine ecclesie episcopus legi et subScripsi. Ego Anastasius cardinalis presbiter tituli beati Clementis subscripsi. Datum Laterani per manum Iohannis sancte Romane ecclesie diaconi cardinalis ac bibliothecarii XIIII kalendas aprilis, indictione IX, incarnationis dominice anno M9C?XVIP»,

75

pontificatus autem domni Paschalis secundi pape XVII? ©). a) de episcopus seruus d professi estis om. C. - b) auctoritate om. C. - c) du début à firmamus om. D. - d) de alodium quod dederunt à etiam uobis om. CD. - e) altaria C. - f) Rocquignies C; Roqueniis D. - g) et de Bucquoy C; et de Busquoy D. - h) Attrebatensis C. - i) quoque om. C. - j) de Lamberti à deuotione : libertinorum qui ad vos ex donatione D. - k) cumcurrerint corrigé en concurrerint B; cucurrerint C. - ]) Attrebatensi C. m) noua D. - n) libertate D. - o) de ut nulli omnino à la fin om. C ; de ergo ut nulli omnino om. D. 1) Is., XXI, 14.

MONVMENTA

$2

ARROASIENSIA

7 1116, 3 septembre. - Arras. Robert It, évêque d' Arras, concède à l'abbaye d'Arrouaise les au-

tels de Gouy et de Bavincourt, libres de toute charge sauf le droit de l'évéque. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 39v?40r°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr' s., cartul. D, Louvain,

Keizersberg, fol. 9v?. - D. Copie du 4 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 48, fol. 4-5, d’après A. a. B.-M. Tock, Les chartes des évéques d' Arras, n? 24, p. 36-37. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 280v°. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 96v°. - Même coll., t. 250, fol.

247v°. - Michel, p. 255.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, ueri ac summi Dei, amen?.

Ego Robertus,

Dei miseratione Attrebatensis

episcopus, concedimus ecclesie sancte et indiuidue Trinitatis et pii ac propitii confessoris Christi Nicholai in Aridagamanta site et tibi, honorande in Christo frater Richere qui eidem ecclesie auctore Deo prelatus esb), successoribusque tuis inibi Deo militantibus et diuino munere religiose uiuentibus, altaria de Goi9 et de Bauancurted), saluo in omnibus iure

Attrebatensis? episcopi et ecclesiasticis consuetudinibus ministrorum eius. Prouocamur enim, tum pro uestra? et loci

uestri honesta conuersatione, tum etiam quorumdam trum9

15

20

fra-

nostrorum interuentione, dare uobis et ecclesie uestre

prefatas ecclesias ab omni exactione turpis lucri liberas iure perpetuo kanonice possidendas. Ut ergo huius nostre!) pagine scriptum inconuulsum et stabile permaneat, ad hoc corroborandum fideles et idoneos testes fratres nostros subno-

tare procurauimus. Signum domni Drogonis Attrebatensis? archidiaconi. S. domni Roberti Ostreuandensis archidyaconi. S. domni Odonis prepositi. S. domni Masselini? decani. S. Anasthasii cantoris. S. canonicorum Lamberti dyaconi, Bertulfi et Hubardi acolitorum. S. Balduini et Laiuulfi deca-

CHARTES

53

norum. S. Rogeri presbiteri. S. Guiberti scriptoris huius priuilegii et diaconi domni Roberti prefati episcopi. Ego Robertus, Dei miseratione Attrebatensis episcopus, huius 25

nostre pagine scriptum relegi, subscripsi et in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti propria manu confirmaui. (Crux)®). Actum Atrebati anno Dei Christi? M9C9?XVI?e, indictione VIT, III nonas septembri, pontificatus autem domni?)

R o-

berti Atrebatensis episcopi? anno secundo. a) In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen, B; C omet l'invocation. - b) es om. C. - c) Gouy C. - d) Bauancurt B; Bauaicourt C. - e) Atrebatensis B. - f) nostra C. - g) fratrum om. C. h) nostre om. C. - i) Atrebatensis B. - j) Malcelini D. - k) (Crux) om. C. 1) Dei Christi om. C. - m) de indictione VIIII à domni om. C. - n) Atrebatensis episcopi om. C.

8 1117 [fin mars - 2 août]. - Paris.

Louis VI, roi de France, donne à l'église d'Arrouaise vingt muids de vin à percevoir annuellement sur les vignobles de Vorges et de Jouy. A. Original sur parchemin, hauteur à gauche 370 mm, à droite 365 mm ; largeur 285 mm, sceau plaqué perdu, Arch dép. Pas-de-Calais, 23 H 7. Notes dorsales: xir* s.: Scriptum Ludouici regis de uino . xin*s.: de Woorchiis. x1v* s.: Transcriptum. Xv* s.: De Vorgis. XVII* s.: Tiltres pour la maison ... ung recepisse d'un tiltre baillez de la ville de Laon. x vi? s. : A. x1x* s. : Abbaye d' Arrouaise, inédite. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 40v°,

d'aprés A. - C. Copie du 2 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 48, fol. 142, d’après A. - D. Copie du xvrII? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 234, fol. 158r°,

d’après A. - E. Copie du xvi? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 205-208, fol. 318, d’après a.

a. Martène et Durand, Amplissima Collectio, t. 1, col. 639, d’après B. - b. Ordonnances des Rois de France de la Troisiéme Race. Supplément, p. 190, d'aprés a. - c. J. Dufour, Recueil des actes de Louis VI, t. 1, n9:125, p3 259-261.

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 280v?. - Bréquigny, t. 2, p. 464. - Bibl. nat. France, coll. Picardie, t. 150, fol. 99v?. - Même coll., t. 250, fol. 248r°. - Le Glay, p. 119. - Wauters, t. 2, p. 88. - Luchaire, Annales de la vie de Louis VI, n? 224. - Michel, p. 255. - NW

9189;

$4

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Note sur la datation: La date de l'acte peut étre précisée gráce aux années de régne de Louis VI et de son épouse la reine Adélaide. Voir c.

In Christi nomine. EGO LUCDOVICUS?, Dei gratia Francorum rex, notum fieri tam futuris quam et instantibus uolumus, quoniam, pro animarum patris mei et matris mee

predecessorumque nostrorum remedio, maximeque pro ani5 ma nostra et uxore nostra Adelaidi uidelicet regina, ecclesie sancte Trinitatis et beatissimi Christi confessoris Nicolai in Aridagamancia site XX uini modios annuatim donauimus, et hoc jure perpetuo eiusdem loci canonicis habendos concessimus. Precepimus quoque ut aput? Vorgiam et 10 Iouiam eos unoquoque anno eos? suscipiant. Verum ut hoc

ratum et firmum permaneat in senpiternum? presentem kartam nostri auctoritate sigilli firmatam et coroboratam9 fieri disposuimus, que et hoc donum nostrum omnibus patenter exponat et in munimentum stabilitatis perpetuo exiBIS: Actum Parisius, anno incarnati Verbi M°C°X VII, regni nostri nono, Adelaidis regine III, astantibus in palacio no-

stro quorum nomina subtitulata sunt et signa. Signum Anselli dapiferi. S. Hugonis constabularii. S. Gisleberti buticu20 larii. S. Guidonis camerarii (Monogramma) Data per manum Stephani cancellarii. a) sic A. - b) sic A. - c) sic A. - d) sic A. - e) sic A.

9 1119, 8 septembre. - Péronne. Lambert, doyen de Saint-Fursy de Péronne, cède à l'abbaye d' Arrouaise une terre arable à Becheniae avec deux hótes et un bois,

contre un cens annuel de cinq sous. A!. Original (chirographe) perdu [« le sceau, qui est perdu, etoit pendant en lacq de soie rouge. Archives de Saint-Fursi de Perone, case de Feuilleres, piece non cotée » (voir B)]

A?. Original (chirographe) perdu.

CHARTES

55

B. Copie du xvin siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 49, fol. 76, d’après Af. - C. Copie du xvrrr° siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 255, fol. 129r°-v°, d’après A!.

a. W. M. Newman, Charters of St.-Fursy, n° 11, p. 30. Indiqué: Arch. dép. Somme, 17 G 3, p. 17, 21 et 22, d'aprés le cartulaire perdu fol. 65 et 82. - NW 6138.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, amen. Lambertus, Dei gratia Peronensis ecclesie decanus, ceterique eiusdem

ecclesie canonici, uniuersis sancte matris ecclesie filiis. Propter multam, que aliquando tam in nostra quam in aliis ecclesiis de his que sibi iure pertinent fieri solet per obliuionem possidentium utpote sibi succedentium, contentionem, placuit nobis quandam conuentionem, habitam inter nos et dominum Richerum abbatem Sancti Nicholai de Aridagaman10

tia ceterosque eiusdem ecclesie fratres, memorie posterorum sub cyrographo commendare ut sic firma et inconcussa possit in perpetuum permanere. In pago igitur Atrebatensi, in

15

uilla que dicitur Becchenniis, est terra arabilis que nostra est, et duo hospites, et silua que predicte ecclesie Sancti Nicholai hoc tenore concessimus, ut perpetuo teneant et pro his V solidos singulis annis in festiuitate sancti Remigii ecclesie nostre persoluant. Ut autem hec concessio firma et inuiolata habeatur, signa et nomina eorum qui presentes affuerunt subnotare curauimus. Signum Lamberti decani. S. Milonis thesaurarii. S. Hugonis prepositi. S. Gerardi cancellarii.

20

S. tri ri. ti.

Nicholai presbiteri. S. Goislani diaconi. S. Petri, item Pediaconorum. S. Erenfridi. S. Odonis. S. Alardi. S. RogeS. Hugonis. S. Raineri. S. Gaufridi. S. Thome. S. RoberS. Godelini. S. Gozonis. S. Nicholai. S. Mathei. Actum

est hoc Perone 25

anno

Domini

Christi M9CoXVIIII,

indic-

tione XII, VI idus septembris. 10 [1116, 19 mars - 1119, 8 novembre]

Roger, chanoine d'Arras, cède à l'abbaye d'Arrouaise un alleu contesté par les chanoines de l'abbaye d'Eaucourt. A. Original perdu.

MONVMENTA

56

ARROASIENSIA

B. Copie de la fin du xri* s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol.

121v?.

Note sur la datation: la donation mentionnée ici est sans doute celle qui est confirmée dans la bulle de Calixte II du 8 novembre 1119 (acte n? 11) : in uillis que dicuntur Sanctus Leodegarius, Croisilles, Henin, alodium ex dono Rogeri Atrebatensis canonici et sororis eius Hawidis, sua filia concedente. Elle est donc antérieure à cette bulle, et vraisemblable-

ment postérieure à la bulle précédente (acte n? 6), qui ne la mentionne pas. On notera que cet acte est le premier à utiliser la forme Arroasia, et non Aridagamantia pour désigner l'abbaye, peut-étre du fait d'une réélaboration postérieure (les exemples suivants datent de 1121-1130 (n° 16) et 1134 (n° 17) ou à cause du caractère peu formel de cette lettre.

Reuerentissimo

domino

suo Richero, Sancti Nicholai de

Arrowasia priori, ceterisque loci eiusdem fratribus, frater Rogerus caritatis eorum seruus et salutis amator, eternam in |

Domino salutem. Alodium illud unde Ailcurtenses ut dicitis

conqueruntur, quoniam ego liber sicuti liberum tenebam, liberg uobis et ecclesie uestre pro redemptione anime meg contradidi, non solum contra illos, uerum etiam contra om-

nes uiuentes libera uoce derationare debetis et potestis. Valete.

11 1119, 8 novembre. - Reims.

Le pape Calixte II confirme à l'abbaye d' Arrouaise l'ensemble de ses droits et possessions, qu'il énumère. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A., B. M. Amiens, ms. 1077, fol 15v°16v°, d’après A. - C. Copie partielle de la fin du xv? s., cartul. JD Louvain, Keizersberg, fol. 9r°. - D. Copie trés modifiée, de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 202v°-203r°. - E. Copie trés partielle de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 204r°.

F. Copie du xvin siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 7-8, d'aprés B.

a. U. Robert, Bullaire du Pape Calixte II, t. 1, n° 102, p. 148-150, d'aprés B. - b. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV :Picardie, n? 12, p. 80-81, d’après B.

CHARTES

57

Indiqué :Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 278v°. - Gosse, Histoire de

l'abbaye, p. 28. - JL 67802. - Michel, p. 253. - NW 6206.

Calixtus, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis Ri-

cherio priori? et canonicis in ecclesia sancte Trinitatis et sancti Nicholái de Aridagamantia regularem uitam professis, tam presentibus quam futuris in perpetuum. Preceptum Domini habemus:

10

15

20

Intrateb) per angustam portam, quia angusta uia

est que ducit ad uitam. Quia igitur uos9, o filii in Christo? karissimi, per diuinam gratiam aspirati9 moresÓ uestros sub regularis uite disciplina®) coercere, et ut angustam portam ingredi ualeatis communiter secundum sanctorum patrum institutionem omnipotenti Domino deseruire? proposuistis, nos uotis uestris paterno?) congratulamur affectu. Unde etiam uestris per uenerabilem fratrem nostrum Cononem, Prenestinum episcopum, loci ipsius institutorem, peticionibus benignitate debita impertimur assensum. Vite namque canonice ordinem, qui per eundem fratrem in uestra ecclesia institutus est, presentis priuilegii auctoritate firmamus. Et ne cui) post professionem exhibitam proprium quid habere, neue sine prepositi? uel congregationis licentia de claustro? discedere liceat, interdicimus, et tam uos quam uestra omnia sedis apostolice protectione munimus. Vobis itaque uestrisque successoribus in eadem religione permansuris ea omnia perpetuo possidenda sancimus, que inpresentiarum pro communis uictus sustentatione legitime possidere uidemini, uidelicet: altaria de Goi et de Bauencort, bodium de Taien-

25

cort, terram quam dedit canonicus uester Geruasius in uilla que dicitur Wisant; terram quam dedit Odo, castellanus de Perona, in uilla que dicitur de Bekenies, et siluam Colroi.

Item in Bekenies terram quam dederunt canonici de Perona in annuo quinque solidorum censu in festiuitate sancti Re30

migii persoluendo,

cum

silua; in Rokenies

et in Bekenies

terram et siluam et hospites ex dono Hadewidis, uxoris Iohannis Borelli ;in uilla Bessoloit terram, ex dono Gille, uxo-

ris Odonis, filii Ingranni; apud Margellas terram liberam cum decima et aquam cum adiacentibus pascuis, ex dono 35

Odonis de Ham ; in uillis que dicuntur Sanctus Leodegarius, Croisilles, Henin, alodium ex dono Rogeri, Atrebatensis ca-

nonici, et sororis eius Hawidis, sua filia concedente. Que-

MONVMENTA

S8

40

AR ROASIENSIA

cumque etiam in futurum concessione pontificum, liberalitate principum uel oblatione fidelium iuste atque canonice poteritis adipisci, firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat uestram ecclesiam temere perturbare aut eius possessiones auferre uel ablatas retinere, minuere uel temerariis

uexationibus fatigare, sed omnia integra conseruentur eo-

45

rum,

pro quorum

sustentatione

et gubernatione

concessa

sunt, usibus omnimodis profutura. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persona hanc nostre confirmationis

paginam sciens contra eam temere uenire temptauerit, se50

cundo tercioue commonita, si non satisfactione congrua emendauerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Do-

mini redemptoris nostri Ihesu Christi aliena fiat atque in ex55

tremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco iusta seruantibus sit pax Domini nostr Ihesu

Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum 1udicem premia eterne pacis inueniant. Amen.

Ego Calixtus, catholice ecclesie episcopus, subscripsi. 60

Datum

Remis

per manum

Grisogoni,

sancte

Romane

ecclesie diaconi cardinalis ac bibliothecarüi, VI9 nouembris, indictione XIII, incarnationis dominice

idus anno

M?C?XIX^*, pontificatus autem domni Calixti secundi pape

anno primo"). a) priori om. E. - b) intrare CDE. - c) quia uos igitur DE. - d) in Christo om. CDE. - e) inspira DE. - f) omnes D. - g) discipline E. - h) Deo seruire D. - i) patrocinio CDE. - j) quis E. - k) abbatis D; preposito E. 1) de claustro: claustri cohabitationem D. - m) de interdicimus et tam uos d la finom. CE. En D, remplacé par: Unde etiam quieti uestrae seruientes, confirmamus uobis altare de Roqueniis et Busquoy, quae ex concessione libertinorum qui ad uos ex donatione concurrerint religioni uestrae concedimus, sicut a confratre nostro Roberto Attrebatensi episcopis (sic) comperimus esse concessum. Quaecumque praeterea ecclesia uestra, uel in presenti noua indictione legittime possidet, uel in futurum, largiente Deo, concessione pontificum, libertate principum, oblatione fidelium, ucl aliis iustis modis poterit adipisci, firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. Decernimus etc.

1) Mt., VII, 13-14.

CHARTES

$9

12 [1123, 25 décembre -] 1124 [24 décembre]. - Noyon. Simon, évêque de Noyon et Tournai, concède à l'abbaye d'Arrouaise l'autel de Doingt libre de toute charge sauf les droits épiscopaux. A. Original perdu [« L'écriture est assez nete et entiere, le scel en est détaché et perdu... titre en parchemin de onze poulces de largeur et de six poulces de hauteur » (voir D)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 90r°,

d’après A. - C. Copie de la fin du xvi° siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 62r°. - D. Copie du 15 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 51, fol. 118r°-v°, d’après A. - E. Copie du xvin siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 234, fol. 209r°-v°. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 95v°. Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 248v°. - Michel,

p. 268. - NW

10348.

Note sur la datation: L'année 1124 correspond à l'indiction 2, et non 3.

(Crux)9 In nomine Patris et Fili et Spiritus Sancti, ament). Simon, Dei gratia Nouiomensium atque Tornacen-

10

15

sium9 episcopus, omnibus sancte matris ecclesie filiis tam presentibus quam futuris imperpetuum. Pastoralis officii debita sollicitudo pro ecclesiis Christi atque pauperibus iure sollicitos nos esse? compellit, precipue uero religiosis studere debemus monasteriis. Ecclesie igitur Sancte Trinitatis et Beati Nicholai de Aridagamantia et fratribus, qui in eadem sub regula beati Augustini Deo seruiunt ad alimoniam fratrum et pauperum usus, altare de Dumniaco? iuxta Parronam et curam in perpetua libertate concedimus, saluo sinodali et episcopali iure, salua in omnibus nostra et ministrorum nostrorum debita iusticia atque? reuerentia. Hoc autem ut firmum et inconuulsum in perpetuum perma-

neatP), archidiaconi nostri Hugonis et clericorum nostrorum assensu firmamus et sigilli nostri impressione signamus. Ipsi

60

MONVMENTA

ARROASIENSIA

etiam? fratres predicti anniuersarium nostrum et matris nostre in ecclesia sua in perpetuum fieri concesserunt, et in pre-

senti carta confirmare curauerunt. Huic nostre concessioni et

confirmationi) testes interfuerunt? quorum nomina sub uniuscuiusque signo annotare curauimus. S. Fulceri decani.

S. Hagenonis cantoris. S. Haimerici prepositi. S. Odonis filii Goisberti et Balduini fratris eius. S. Hugonis de Roia. S. Rainardi abbatis de Sancto Bartholomeo. S. Leudonis ab-

25

batis Hamensis). S. Lamberti decani Peronensis. S. Gerardi magistri. S. Gaufridi magistri. S. Leudonis? de Sancto Quintino?, Actum Nouiomi anno dominice incarnationis? M?C?XXIIII5, indictione III. Ego Hugo cancellarius? subscripsi, relegi et recognoui. a) (crux) om. BC. - b) dein nomine à Sancti Amen om. C. - c) Nouiomensis atque Tornacensis C. - d) nos semper esse B. - e) Domniaco C. f) Peronam C. - g) et C. - h) permaneat in perpetuum C. - i) et C. j) confirmationi et concessioni C. - k) fuerunt C. - 1) Hamensis abbatis C. - m) Neuelonis B. - n) de S. Gerardi à Quintino om. C. - o) dominice incarnationis om. C. - p) indictione III om. C. - q) cancellarii E.

i3 1127, 12 juin. - Thérouanne. Jean I#, évêque de Thérouanne, autorise la transformation de l'église de Ruisseauville en abbaye, et confirme qu'elle suivra désormais les usages d'Arrouaise et que l'abbé sera choisi parmi les chanoines de Ruisseauville ou parmi ceux d'Arrouaise. A. Original perdu [« titre en parchemin large de huit poulces neuf lignes, sur un pied de hauteur » (voir copie J)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 41r°-v°,

d’après A. - C. Copie de la fin du xvi° s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 76r°. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 231v°-232v°. - E. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. R.oy., ms. 7749, fol. 228v?-229v*. - F. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7750, fol. 608r°-v°. - G. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 206r°. - H. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 242r?-v?. - I. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822,

fol. 244. - J. Copie de 1769 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 53, fol.5-6, d’après A. - K. Copie du xvrir? siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 9-10, d'aprés A.

CHARTES

61

a. Gosse, Histoire de l'abbaye, n? 2, p. 415-416.

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 280v°.

- Wauters,

t. 2, p. 141. - Bled, Regestes des évêques de Thérouanne, n° 493. - Michel, p. 256. - NW 7244.

(Crux)? In nomine Patris et Filii et Spiritus Sanctit). Ego I[ohannes], Dei miseratione Morinorum episcopus, omnibus sancte matris ecclesie catholice filiis, tam presentibus quam futuris notum fieri uolo quod in sequentibus continetur.

Cum

ecclesiam9

que dicitur Sancte Marie de? Nemore

domno G[eruasio]9 abbati ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantiaf) quasi cellam regendam ac8) disponendam, nostrorum consensu clericorum, sub priuilegii astipulatione tradidissemus, idem abbas, diuina aspirante gratia, ad cultum

canonici ordinis amplificandum et onus pastoralis sue sollicitudinis? releuandum, abbatem in eodem? loco de suo mo-

15

nasterioJ electum nobis et huic sancte sedi9 canonice obediturum ordinari uoluit, et capituli sui assensu rogauit. Cuius? profecto pie uoluntati eo tenore assensum9) prebere decreuimus?), quatinus idem abbas instituta et consuetudines ecclesie Sancti Nicholai de qua electus est integre et obedienter custodiat, et a subditis suis futuris temporibus custodiri faciat. Qui9 si forte, quod absit, in crastinum?) aliqua ductus

20

leuitate, propositi rigorem? ordinis postponere et Christi quam professus est paupertatem contempnere ac? remissius agere uoluerit, secundo tercioue? a prenominati" monasterii

25

30

abbate? commonitus, nisi mores suos ad dispositionem eius competenti satisfactione correxerit, ab) obedientia sibi imposita absolutus9, ad claustrum suum redire? et in ordine suo ibidem? Deo seruire?? cogatur, et alius regimini*?) domus Dei idoneus predicti abbatis dispositione et consilio substituatur?9, Cum autem ab hoc seculo migrauerit, uel forte domus sue?9 regimen aliqua occasione deseruerit, in eodem loco si dignus inueniri potuerit?9, uel de sepedicto?? Sancti Nicholai monasterio successor ei secundum abbatis consilium electus ordinetur. Si qua sane in posterum ecclesiastica secularisue persona, hanc nostri instituti. paginam sciens, contra eam temere uenire temptauerit, si non congrua satisfactione emendauerit,

35

Taruenne??9

excommunicationi

anno Dominit)

subiaceat. Actum

M9C9?XXVII9

?)? indictione

62

MONVMENTA

ARROASIENSIA

VI*, pridie idus iunii. His? testibus Herberto, Gualtero archidiaconis?9, Gozelino decano, Gualtero custode, Meinero, Philippo cantore, Milone magistro, Erembaldo, Hermanno, Euerardo, Cunone, Gualtero, Lambertoail). a) (Crux) om. BCDEFGHI. - b) Sancti amen CF. - c) ecclesia CDF. - d) a DI. - e) domno G. om. F. - f) Arridagamantia C. - g) et FG. - h) solitudinis DGHI. En E, sollicitudinis corrigé en solitudinis. - i) eodem eodem C. - j) in eodem monasterio de suo loco F. - k) sedis C. - 1) eius E. - m) tenore presentium assensum CF. - n) decernimus F. - o) cui DGI. - p) crastina CFI; pristina D. - q) propositi om. F. - r) uigorem EH; rigorem propositi C. - s) et DGHI; om. E. - t) et tertio DGI. - u) prefati D. u) abbatibus F. - w) ab: et E. - x) absolutum DG; om. E. - y) et om. C. z) ibidem :idem D; om. F. - aa) deseruire E; Deo seruire ibidem C. - ab) regimen HI. - ac) subsistuatur B. - ad) domus sue om. B. - ae) poterit CDFG. - af) sepefato CGIJK. - ag) Teruannie G; Teruanae DEF; Teruane C. - ah) Domini om. E. - ai) 1177 E. - aj) hisce DG. - ak) archidiacono DI. - al) de indictione à Lamberto, om. G ; remplacé par cum multis testibus EH ; de Gualtero à Lamberto, remplacé par Galtero et 12 nominatis F; de his testibus à Lamberto, remplacé par his Herberto Galtero et duodecim nominatis C.

14 [1126, 25 décembre -] 1127 [24 décembre]. Clémence, comtesse de Flandre, concéde à l'abbaye d' Arrouaise la terre et les vingt sous annuels donnés à l'abbaye par Raoul de Beaulencourt sur son lit de mort, et la terre que le convers Jean et son épouse Ermechildis avaient cédée à l'abbaye. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 41v°,

d’après A. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 280v°. - Arch. dép. Pasde-Calais, 4 J 32, p. 9. - Michel, p. 256. - NW 11104.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, Patris et Filii et

Spiritus Sancti, unius, ueri et summi Dei. Ego Clementia

comitissa, ecclesie sancte Trinitatis et sancti Nicholai cui, or-

dinante Deo, pastorali presidet prouidentia abbas Geruasius, 5 terram quam Radulfus de Balleincort moriens eidem ecclesie cum uiginti solidis annuatim persoluendis contulit et ter-

CHARTES

ram

quam

63

lohannes conuersus et Ermech[ildis]

uxor eius

predicte ecclesie se in primis tradentes dederunt concedo. Et ut hec donatio rata et inconcussa permaneat in perpetuum, 10

sigilli mei impressione confirmo. Cuius confirmationis testes sunt hi: Godefridus de Belmez, Herbertus frater eius, Liedbertus puer, Claremboldus,

Segardus, Adam,

Giroldus ca-

pellanus, Symon castellanus, Siherus miles eius. Actum anno M°C°X X?VIIe, indictione V.

ab incarnatione Domini

15 [1128-1130]. Héribert, doyen, le chapitre de Saint- Géry de Cambrai et l'abbaye d'Arrouaise notifient qu'en raison de l'accord de confraternité qu'ils ont conclu ensemble, les premiers ont concédé à Arrouaise une cour à Haucourt, avec les bâtiments et l’oratoire. Arrouaise pourra aussi cultiver les terres du chapitre dans cette cour, moyennant la moitié de la récolte et, annuellement, dix sous pour le revenu de l'autel. A. Original (chirographe) perdu. A?. Original (chirographe; devise: chemin,

hauteur 465 mm

CYR OGR APHUM) sur par-

(dont repli 30 mm),

largeur 330 mm,

sceau jadis pendant sur courroie de cuir, Arch. dép. Nord, 7 G 369/ 6126. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens ms. 1077, fol. 95r°,

d’après A!. - C. Copie du xvi? s. sur papier, Arch. dép. Nord, 7 G

369/6126^, d’après A? ou une copie d' A7. Indiqué: Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 5. - Van Mingroot, Liste provisoire, n? 103, p. 54.

Note sur la datation: v. Van Mingroot, loc. cit.

(Chrismon) IN NOMINE SANCTE ET INDIVIDUE TRINITATIS. NOTUM SIT OMNIBUS TAM FUTURIS QUAM pre-

sentibus quod tempore domni Burchardi Cameracensis episcopi ego Heribertus decanus et capitulum sancti Gaugerici et

fratres ecclesie beati Nicholai de Trunco Berengeri ita nos karitatis uinculo constrinximus ut preces alternas semper pro inuicem faciamus. Cuius dilectionis et fraternitatis gratia

MONVMENTA

64

10

15

20

25

ARROASIENSIA

concessimus illis in nostra Halchurtensi parochia curtem unam ab omni exactione liberam perpetuo possidere et fratribus ibi conuersantibus infra curtem proprium oratorium et proprias domos habere, cunctaque ibidem edificata, collecta et nutrita fideliumque omnimodas oblationes quiete usibus eorum propriare excepto quod parochianos nostros non licebit eis nisi per statutum nostrum ministrum recipere. Adhuc concessimus eisdem fratribus secus illam curtem terras nostras nobis pertinentes exercere, easque de suo semine proprio seminare, tali pactione tamen ut de fructu culte terre partem habeamus dimidiam et pro redditu altaris singulis annis solidos decem, quinque ad Pascha et quinque ad pentecosten. Ibi uero si uolumus custodiam nostram in augustali mense mittemus. Sin autem ipsorum fratrum erit recepta custodire donec portionem nostram ex nostro habeamus Cameracum conducendam. Quod ut ratum esset in eternum, presenti cyrographo et sigillo muniuimus et ad roborandum munimentum,

subsignatos testes apposuimus. Signum Bur-

chardi episcopi cuius nutu concessa sunt hec fieri. S. Anselmi archidiaconi et ecclesig Sancti Gaugerici prepositi. S. Iohannis, Erleboldi, Teoderici, Gerardi archidiaconorum.

S. Pa-

ruini abbatis Sancti Sepulchri. S. Walteri abbatis Sancti Aut30

berti. S. Godefridi,

Godefridi Raimundi,

cantoris. Aldonis,

S. Ingelberti, Roberti, Warmundi canonicorum.

(Crux)

16 [1121-1130]. - Péronne Lambert, doyen de Saint-Fursy de Péronne, notifie les accords conclus avec les abbés d'Arrouaise Richer et Gervais. Le chapitre de Péronne a concédé à l'abbaye d' Arrouaise une terre arable, deux cour-

tils et un bois à Becheniae contre un cens de cinq sous, et six courtils et demi et le quart d'un autre avec une terre et un bois et la dîme à Ginchy, contre un cens de huit sous. A!. Original (chirographe) perdu [« Cette piéce et la précédente sont en forme de chyrographe; il n’y a pas d'indice que celle-ci ait jamais été scellée.

CHARTES

65

Archives de la collégiale de Saint-Fursy de Perone, case de Fulieres, piéce cotée 28 » (voir copie C. La copie D dit aussi qu' « il n'y a pas d'indice qu’il ait été scellé)].

A?, Original (chirographe) perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens 1077, fol. 40v°-41r°,

d’après 42. - C. Copie du xvi siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 49, fol. 186, d’après A!. - D. Copie du xvi siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 255, fol. 125,

d’après A. a. W. M. Newman, Charters of St.-Fursy, n? 17, p. 35-36.

Indiqué: Vestier, p. 15-16, d'aprés le cartulaire de Saint-Fursy, fol. 6. - Michel, p. 256. - NW 6199.

Note sur la datation :les dates extrémes sont données d'aprés le début de l'abbatiat de Gervais et la fin du décanat de Lambert. Voir Newman, éd. cit.

In nomine

sancte et indiuidue Trinitatis, Patris et Filii et

Spiritus Sancti. Lambertus, Dei gratia Peronensis ecclesie decanus, ceterique eiusdem ecclesie canonici uniuersis sancte matris ecclesie filus. Propter multam, que aliquando tam in nostra quam in aliis ecclesiis de his que ad eam iure pertinent fieri solet per obliuionem possidentium utpote sibi succedentium,

contentionem,

placuit nobis

quasdam

conuentiones

habitas inter nos et domnum Ricerum domnumque Geruasium, abbates Sancti Nicholai de Arowasia?, ceterosque 10

eiusdem ecclesie fratres memorie posterorum scripture stabi-

litate commendare, ut sic firma et inconcussa possit?) in perpetuum permanere. In uilla igitur que dicitur Beccenniis est terra arabilis, que nostra est, et duo curtilia et silua et in Gen15

20

25

ci similiter curtilia sex et dimidium et quarta pars unius cum terra arabili et silua et decima, que predicte ecclesie Sancti Nicholai hoc tenore concessimus; et pro his tredecim solidos, uidelicet pro Beccenniis quinque et pro Genci octo, singulis annis in festiuitate Sancti Remigii ecclesie nostre persoluant; et sic ea perpetuo teneant. Ut autem hec concessio firma et inuiolata habeatur signa et nomina eorum qui presentes affuerunt subnotare curauimus. Signum Lambert decani9. S. Milonis thesaurarii. S. Hugonis prepositi. S. Gerardi cancellarii. S. Nicholai. S. Petri presbiterorum. S. Erenfridi. S. Odonis. S. Rogeri. S. Raineri. S. Gaufridi. Item Gaufridi. S. Roberti. S. Godelini.

66

MONVMENTA

AR. ROASIENSIA

a) Arewasia CD. - b) sic pour possint en BCD, sans doute par suite d'une erreur en A. Le copiste a recopié ici l'exposé de l'acte n° 9, a mis quandam conuentionem au pluriel, mais aura omis d’en faire autant pour le verbe de la subordonnée. - c) deani sic B.

17 1134 [au plus tôt le 26 avril]. Liétard, évêque de Cambrai, concède à l'abbaye d'Arrouaise le lieu dit Hautreppe pour y installer une cour, édifier un moulin, de méme que des terres et des prés, contre un cens annuel de 12 deniers. A. Original sur parchemin, hauteur 310 mm (dont repli 15 mm), largeur 355 mm, sceau en navette (60 x 40 mm) en cire rouge, légende effacée, représentant un évêque assis, crossé et bénissant, pendant sur courroie de cuir, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 2. Notes dorsales: x1? s. : De Altaripa primum (ajout Xv* s. : quos est inter Fedemium et Ors). - Lietardus episcopus Cameracensis. X1 s. : Lietardus Cameracensis episcopus de Altaripa. - I^ GIMB. xvin? s.: n° 10. - 1134. Donation de la Haulte Rive laquelle est situee entre Femy et Ors par Letiard evesque de Cambray a ceulx d' Arroyse. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 104r°,

d’après A. - C. Copie du 23 août 1324 par Gilles Cauchek' et Mathieu Mosengh', Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 68, d'aprés A, perdue. - D. Copie du xitf? s. dans un « rouleau pour rentes de Gymbermont », Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 101. Indiqué: Le Glay, n? 2, p. 119. - Michel ». 270. - M. Hayez, Cataloque des actes, n? 289, p. 297. - NW 10377. Note sur la datation: La quatriéme année de l'épiscopat de Liétard commence le 26 avril 1134 (v. E. Strubbe et L. Voet, De chronologie..., p. 264). (Chrismon). IN NOMINE SANCTE ET INDIVIDUE TRINITATIS. EGO LIETARDUS, DEI GRATIA CAMERA-

CENSIUM EPISCOPUS, omnibus tam futuris quam presentibus in perpetuum. Quia nobis est necesse saluti anime 5 semper prouidere nescimus illi prodesse magis rem ullam, quam elemosinam, que peccata purgat et ducit ad uitam. Quare, inspirante Deo et fidelium suggerente consilio, domno Geruasio uenerabili abbati ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia et successoribus suis canonice instituendis concessi10 mus locum illum qui est inter Fedemium et Ors, vocatum

CHARTES

67

Altamripam, ad curiam quandam? sub eadem libertate qua tenebamus eam. Concessimus etiam ibi molendinum fieri, et

15

20

ad edificandas omnes officinas tam ultra quam citra Sambram siluam obtinere, et inter prefatam Altamripam et haiam de Ors et fossatum de Gonbermonth terram ad duas carrucas et prata usque ad decem carratas, ubicumque loci habitatores inuenerint, cum districto per omnia possidere et quicquid supra ad usus ecclesig sug commodius poterunt in eodem solitudinis loco operari et exercere, tali tamen conditione quod nobis et successoribus nostris XII denarios dabit ipsa ecclesia quotannis in die absolutionis. Gerardus prepositus huic dono interfuit et concessit. Quod etiam confirmamus et anathemate et priuilegio et subsignatorum testimonio roboramus. Signum Erleboldi prepositi. S. Johannis,

25

Theoderici, Alardi, item Theoderici, Gerardi archidiaconorum. S. Roberti cantoris. S. Haduini, Widonis, Werimboldi, Herewardi, Lamberti, Bartholomei, Geroldi, Adam, Heriberti, Bernardi, Hugonis magistri, Fulconis, Walteri,

30

MCXXXIIII, indictione XII, presulatus domni Lietardi II.

Anselmi

canonicorum.

Actum

anno

incarnati

Verbi

Ego Werimboldus scolasticus scripsi et recognoui. a) Il manque ici, en À, un mot comme faciendam.

18 1135 [avant la fin juin]. Hugues II d'Oisy, châtelain de Cambrai, concède à l'abbaye dArrouaise sa maison de Belaise, avec un pré, deux charruées de terre et

le quart du terrage. L'abbaye d'Arrouaise possèdera librement la terre qu'elle défrichera. A. Original sur parchemin, hauteur 365 mm (dont repli 30), largeur 200 mm, sceau jadis pendant sur courroie de cuir, Arch. dép. Pasde-Calais, 23 H 1. Notes dorsales: x11° s. : Hugo de Oysi. - De Belasia. xin s.: Ius BL. - IIII. - Hugo de Oysi de Belasia. XV° s.: Bellayge. VHS M 195245 B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 95r°-v°,

d'aprés A.

ARROASIENSIA

MONVMENTA

68

Indiqué: Michel, p. 269. - NW 10378. Note sur la datation : l’évêque de Cambrai Liétard, mentionné ici,

fut déposé au concile de Pise, le 30 mai 1135. Mais sa présence au concile n'est pas attestée. Du fait du temps nécessaire pour que la décision de Pise soit connue à Cambrai, on peut estimer que cette charte n'aurait pu être donnée aprés la fin du mois de juin. Voir Marlene Meyer-Gebel, Bischofsabsetzungen, p. 167-168. (Chrismon).

IN NOMINE

PATRIS

ET FILII ET

SPIRITUS

SANCTI, AMEN. Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Hugo de Oisi, Dei miseratione Cameracensis castellanus, ad promerendam meorum peccatorum indulgentiam, pro animabus etiam antecessorum meorum, necnon pro incolumitate presentium uxoris mee

scilicet et liberorum, domno Geruasio abbati ecclesig Sancti Nicholai de Aridagamantia eiusque successoribus in usus 10

15

20

25

pauperum in eadem gcclesia Deo seruientium, uoluntate Symonis filii mei et uxoris meg Hildiardis adhibita, concessi et dedi mansionem de Belaise liberam cum prato quod 1acet ante portam eiusdem mansionis ultra ripam fluminis et duas

terre carrucatas, tali quidem conditione ut, in terris que temporibus nostris culte fuerunt, partem quam ego ibidem habebam, scilicet quartam garbam terragii, ipsi libere et quiete possideant. Quicquid autem terre prius incultg uel nemoris ipsi dirruperint et ad culturam adduxerint, remoto omni participe, ipsi libere possideant. Hoc autem, ut apud posteros ratum permaneat, litteris mandatum imaginis meg representatione roborare curaui, uolens ut predictus abbas cuiuscumque persone munimento uoluerit, hoc idem confirmet. Huius beneficii deuota largitio recognita est in conspectu domni Lietardi Cameracensis episcopi, religiosis personis presentibus, scilicet domno Bernardo abbate de Claraualle,

domno

Radulfo

abbate

de Valcellis,

Waltero abbate de Sancto Autberto, domno Monte

Sanct

Eligii, Theoderico,

Nicholao

domno

Hugone

de

archidiaconis,

magistro Werimbaldo, Waltero Pulecel, Huardo preposito. Actum 30

anno Verbi incarnati MCXXXV,

epacta quarta.

indictione XIII,

CHARTES

69

19 1137. - Thérouanne.

Milon I", évêque de Thérouanne, concède à l'abbaye d' Arrouaise le droit de construire une maison à Rebreuve pour les sœurs qui y vivent, avec une chapelle, une cour et un cimetière, libres de toute

díme et redevance, sauf un cens annuel de trois deniers et de trois chapelets. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 42v°, d’après À. - C. Copie de la fin du xvi? siècle, cartul. D, Louvain,

Keizersberg, fol. 62r°-v°. a. Gosse, p. 51, note V.

Indiqué:

Bruxelles,

Bibl. Roy.,

ms.

7749, fol. 280v°.

- D. Hai-

gneré, Cartulaire de l'église abbatiale N.-D. de Boulogne, n? 13, p. 102. O. Bled, Régestes des évêques de Thérouanne, n° 555. - Michel, p. 256.

- NW

11107.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis). Ego Milo, Dei miseratione? Morinorum episcopus. Nouerint tam presen-

tes quam futuri quod in parrochia nostra de Rebroues?9 fratrem Geruasium abbatem de Aridagamantiad) bona fide admisimus, hec uidelicet ratione ut ibidem ad usum sororum

ibidem Domino seruientium mansio construatur et capella et curtis ad nutrienda earum animalia et parandos hortos conueniens, cymeterium quoque ad? sepulturam sororum et fratrum illius ordinis et seruientium suorum, eorum tan10

tum qui eorum pane uescentur et eis continue ministrabunt?. Hec omnia autem ab omni decimarum ac reddituum iure uel exactione libera in perpetuum fore concedimus, censum tamen nobis ac successoribus nostris pro iure et libertate loci sui singulis annis persoluent, tres uidelicet denarios, cum tribus Pater Noster. Si quis autem huius nostre pagine assertionem temeraria presumptione annullare in posterum uel infringere temptauerit, anathematis animaduersione a communione sancte matris ecclesie separetur quousque

MONVMENTA

70

plenarie

20

satisfecerit.

AR.ROASIENSIA

Taruenne?9

Actum

anno

Domini?

M9C?XXX^»VIIe, indictione XV2?, presentibus Philippo et Milone archidiaconis, Goscelino decano, Gerbodone cantore), Iohanne Boloniense, Henrico de Nemore, Petro de Sancto Wlmaro abbatibus. a) De In nomine à Trinitatis om. C. - b) le ne de miseratione est suscrit dans B. - c) Rebreuues C. - d) Arridagamantia C. - e) ad sepeliendum et ad C. - f) ministrantur et ministrabunt C. - g) Teruane C. - h) anno Domini om. C. - i) indictione xv? om. C. - j) de Philippo à cantore om. C.

20 1138, 22 décembre.

Milon It", évêque de Thérouanne, concède à l'abbaye d' Arrouaise

l'autel d’Isbergues, avec les hôtes, les appendices et les dímes. A. Original perdu [« Titre en parchemin qui a quatre poulces sept lignes de largeur et huit poulces sept lignes de hauteur... Le scel est tout brisé » (voir copie D)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 42v?-

43r°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr* siècle, Louvain, Keizersberg, cartul. D, fol. 62v?. - D. Copie du 16 juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau,

t. 57, fol. 201-202,

d’après A. - E. Copie du xvi? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 235, fol. 109r°-v°, d’après A.

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 280v? - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 96v°. - Même coll., t. 250, fol.

250r°-v°. - O. Bled, Regestes des évêques de Thérouanne, n? 566. - Michel. p. 256. - NW 11109.

(Crux)9?. In nomine sancte et indiuidue Trinitatist). Pastoralis qua Deo auctore ceteris presidemus nos cura constrin-

git, immo Christi9 caritas exigit, ut pauperum fratrum necessitatibus, et eorum maxime qui abiecta mundi sarcina uoluntarie paupertatis tranquillitatem elegerunt, modis quibus possumus subuenire satagamus. Huius rei gratia, ego Milo, Dei miseratione Morinorum episcopus, altare de Iberga, cum hospitibus et appenditiis ac decimis ad ipsum pertinentibus, tibi frater Geruasi abbad) et ecclesie Sancti Nicholai 10

de Aridagamantia ad usus fratrum ibidem regulariter subi-

CHARTES

15

v

ciendorum? in perpetuum concedo atque ut in posterum firma et inconuulsa permaneat nostra concessio sigilli mei impressione confirmo. Si quis autem, quod absit, quacunque occasione hanc nostre confirmationis paginam infringere aut uiolare temptauerit anathematis uinculo donec satisfaciat inanno Domini M9C9?XXXVIIIe,

nodetur. Actum?

XI9 ka-

lendas ianuarii, presentibus Philippo et Milone archidiaconis, Goscelino decano, Gerbodone cantore, Roberto presbitero, Hermanno, Odone canonicis, Iohanne Boloniense2?), Henri20

co de Nemore abbatibush). a) (Crux) om. BC. - b) de In nomine à Trinitatis om. C. - c) Christo B. d) abbas E. - e) subiciendorum regulariter C. - f) Actum est hoc DE. g) Bolonienise B, corrigé en Boloniense. - h) de nostre confirmationis à abbatibus: Datum anno Domini 1138, presentibus Ioanne Buloniense et Henrico de Nemore abbatibus, 11 kl. ianuarii C.

21 [1138, 6-25 décembre]. Aethelulf, évéque de Carlisle, concéde à son chapitre, qui va vivre selon les règles d'Arrouaise, le droit d'élire un prieur, restant sauve l'autorité épiscopale. Le prieur ira au chapitre d'Arrouaise l'année suivant son élection. Il pourra étre déposé par les abbés de l'ordre d'Arrouaise, aprés semonce épiscopale. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 47v?, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr* siècle, cartul. D, Louvain,

Keizersberg, fol. 10r?-v?. D. Copie du xvii? siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 12,

d'aprés B. a. Gosse, Histoire de l'abbaye, n? 6, p. 419-420. - b. H.E. Salter, Chap-

ters, p. XLV, d’après a. - c. L. Milis, L'ordre des chanoines réguliers, appendice 4, p. 600-601, d’après B.

Indiqué: Wauters, t. 2, p. 225. - Michel, p. 257. Sur cet acte et sa datation, voir L. Milis, L'ordre des chanoines réguliers, p. 324-326.

72.

MONVMENTA

ARROASIENSIA

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego?

Adeloldus, Dei miseratione? Carloliensis? episcopus, tam futuris quam presentibus Carloliensis ecclesie fratribus in perpetuumd). Pontificalis interest officii que ad? honorem et laudem Dei pertinent? cum omni deuotione sublimare et canonica sanctorum patrum instituta diligenti studio roborata pro uiribus a Deo collatis effectui mancipare. Nos igitur, Deo auctore Carloliensi?) presidentes ecclesie, fratribus nostris in eadem ecclesia sub regula beati? Augustini commu10

niter uicturis, et secundum statuta Sancti Nicholai de Aroa-

sia? humiliter Deo seruituris, priorem faciendi de fratribus suis, uel de aliis eiusdem constitutionis ecclesiis liberam elec-

15

20

tionem concedimus; et ut obedientiam, prius nobis promissam, ei denuo promittant, et in omnibus salua obedientia nostra exhibeant, pontificali auctoritate precipimus. Adicimus quoque precipientes ut idem prior ad capitulum beati Nicholai sequenti anno, nisi canonica excusatione premissa, proficisci non negligat, ubi queJ ad ordinem pertinent? a pluribus auditis?, et que corrigenda sunt diligenter correctis, in ordinis sui tenore?) feruescat. Sane si idem prior aliquando, quod absit"), ordinis sui neglector apparuerit, et ad nos adductus

et9 secretiusP)

correctus,

nisi emendari

uoluerit,

congregatis abbatibus eiusdem ordinis, aliisque® religiosis personis, in capitulo suo deponetur, et alius iuxta prefatum 25

ordinem electus, loco eius substituetur ;depositus uero ad ec-

30

clesiam unde prius uenerat remittetur. Ut autem hoc statutum? firmum et stabile faceremus, presentibus dominis et fratribus Aluiso Atrebatensi? et? Milone Morinensi honestis") et religiosis presulibus, sigilli nostri impressione roborauimus., a) De In nomine à Ego om. C. - b) gratia C. - c) Carololiensis C. - d) tam presentibus quam futuris in perpetuum Carloliensis ecclesie fratribus C. - €) quoad C. - f) interea pertinet C. - g) Carololiensi C - h) sancti C. i) Arrouasia C. - j) quoque que C. - k) pertinet C. - 1) auditus B. - m) feruore et tenore C. - n) quod absit aliquando C. - o) etiam C. - p) secretis corrigé en secretius B. - q) et aliis C. - r) statutum hoc C. - s) Aluisio Attrebatensi C. - t) etiam C. - u) hostis B, qui rajoute ne au-dessus du mot. - v) roboramus C.

CHARTES

23

22 1138 [au plus tót le 22 décembre].

Ogier, prévót, et tout le chapitre de Saint- Omer, concédent à l'abbaye d'Arrouaise des biens appartenant à la prévóté situés dans les territoires de Noyon et de Beauvais, contre un revenu annuel de cinq fertons assigné par l'abbaye sur l'autel d' Isbergues. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 43r°-v°,

d’après A. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 280v?.

Note sur la datation : Cet acte ne peut étre antérieur au 22 décembre 1138, date de la donation de l'autel d'Isbergues à l'abbaye d'Arrouaise (cfr acte n? 20). L'affaire ayant été, semble-t-il, bien préparée, il a peut-étre été donné le méme jour. Mais c'est peu probable: l'acte n? 23, donné par l’évêque Milon et qui confirme le présent acte, est différent, notamment

en ce qui concerne les formules, de

l'acte n? 20, également donné par l'évéque de Thérouanne. Il ne lui est donc sans doute pas strictement contemporain.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Ego Ogerus, Sancti Audomari prepositus licet indignus, cum uniuerso capitulo ecclesie nostre, consilio ac peticioni domini et patris nostri Milonis uenerabilis Morinorum episcopi acquiescentes, possessiones quasdam proprie ad preposituram pertinentes, uidelicet in territorio Nouiomensi siue Beluacensi, in uil-

10

la? que Apenni, quicquid decimis,

dicitur" Caumont et in Salenci et Kanectecort, Abeitcort et Buci et in Beluacensi territorio Buri predicta ecclesia siue in terris siue in pratis, pascuis, siluis, aduocaturis, siue quecumque in prefatis terri-

toriis, quocumque iure seu possessorio seu pignatorio possidet uel possedit ut supra memoratum est consilio episcopi,

archidiaconorum, totius capituli nostri uidelicet in elemosinam et remissionem peccatorum omnium benefactorum nostrorum ecclesie Beati Nicholai in Aridagamantia benigne ac fraterne concessimus usibus fratrum ibidem secundum Dei timorem regulariter uiuentium in perpetuum omnimo-

74

20

25

30

35

40

MONVMENTA

ARROASIENSIA

dis profutura. Sed, ne ecclesia nostra pro aliqua forsitan priuata amicitia exheredari uel diminui uideretur, pro redditibus quos singulis annis de possessione nostra recipere solebamus quinque firtones plenarie nobis de propriis redditibus et libera possessione sua assignauerunt in altari uidelicet Iberga in territorio Morinensi, domno? Milone uenerabili episcopo et archidiaconis suis Philippo et Milone atque capitulo Taruanensi benigne assentientibus, ipsoque episcopo Milone eandem traditionem priuilegii sui corroboratione confirmante ita omnimodis ut, si forte aliquo sinistro casu predicta ecclesia Iberga deuastata seu debilitata fuerit, ecclesia Beat Audomari ex hoc predicti debiti nullum prorsus patiatur detrimentum, sed supradicte ecclesie Beati Nicholai in Aridagamantia abbas preposito Sancti Audomari de predictis quinque firtonibus singulis annis plenarie respondeat ac statutis terminis uidelicet in Pascha et in Natali Domini persoluat, donec ecclesia Iberga predicta in pristino statu reformata statutum debitum persoluere ualeat. Cuius rei testes eosdemque auctores in presenti pagina subnotare necessarum duximus: domnus Milo Morinorum episcopus, Philippus archidiaconus, Milo archidiaconus, Ogerus Sancti Audomari prepositus, Samuel decanus et sacerdos, Gunscelinus sacerdos, Thomas sacerdos, Galterus sacerdos, Ogerus sacerdos, Bonefacius diaconus, Symon diaconus, Christianus diaconus, Libertus diaconus, Galterus subdiaconus, Gerardus

et Gerardus subdiaconi, Hugo de Bulliggasela, Ulricus ma45

gister, Stephanus, Aloldus, Fulco, Alexander, Thomas frater eius, Symon, Gonfridus et Gunfridus, Willelmus, Dauid, Arnulfus, hi omnes canonici Sancti Audomari. Actum ab in-

carnatione Domini anno M9CoXXX*VIIIe. a) uille B. - b) le scribe de B avait d'abord écrit dro avant d'effacer le o et d'ajouter un signe abréviatif. - c) aprés domno, B insère et pie memorie. Ce qui n'a aucun sens, puisque Milon est tellement bien vivant qu'il donne une charte sur le méme sujet et ne mourra qu'en 1159. De surcroît, l'association de domno et de pie memorie paraît boíteuse. Peut-être le cartulariste a-t-il ajouté ces mots par respect pour Milon I**, dont le souvenir à Arrouaise était sans doute trés flatteur (mais ce souvenir était-il tellement fort que Milon füt le seul à bénéficier d'un tel traitement de faveur ?). Plus probablement, il y a eu une faute de distraction.

CHARTES

75

23 1138 [au plus tót le 22 décembre]. Milon I, évêque de Thérouanne, confirme l'accord précédent. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 43v°-

45r, d’après A. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 280v?. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 96v°. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 250. - Michel, p. 256. - NW 11111.

Note sur la datation :Cet acte abrége la liste des biens donnés à Arrouaise, parce qu'ils sont in alia karta bene prenominatis. La charte du chapitre de Saint-Omer (acte n? 22), à laquelle il est ainsi fait allusion, fait référence à la confirmation de Milon: priuilegii sui corroboratione. Les deux actes ont donc été établis simultanément.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Milo, Dei gratia Morinorum episcopus, omnibus fidelibus Christi ecclesie filiis salutem. Cum ex iniuncti officii debito omnibus consilio et ope indigentibus subuenire debeamus, maxime tamen eorum, quos Dei iugo iugiter die nocteque subiugatos uide-

mus, supplere indigentiam pro modulo facultatum nostrarum omnimodis debemus. Eapropter, seruorum Christi confratrum nostrorum in ecclesia Sancti Nicholai in Aridagamantia secundum regulam beati Augustini fideliter ac sincere uiuentium

possessiones ex nostra possessione misera-

tione Dei nobis collata augere cupientes, altare quoddam uidelicet Iberga, consilio et concessione archidiaconorum atque canonicorum nostrorum, eis in perpetuum profuturum contradimus. Et quia eadem ecclesia ab ecclesia Beati Audomari,

20

nostro etiam consilio, quasdam possessiones in

territorio Nouiomensi siue Beluacensi, in uilla que dicitur Calmonte et in ceteris in alia karta bene prenominats similiter in elemosinam recepit, ita tamen ut singulis annis pro redditibus quos de predicto beneficio recipere solebat quinque firtones ecclesia Beati Audomari ab ecclesia Beati Nicholai haberet ex integro, et concedimus atque priuilegii

76

25

30

35

40

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

nostri munimento confirmamus ut a predicta ecclesia, scilicet Iberga, in Pascha et in Natale Domini eosdem quinque firtones prepositus Sancti Audomari, quoniam ad suos proprios usus respiciunt paratos, habeat, nisi forte, quod absit, prefata ecclesia Iberga aliquo sinistro casu deuastata seu debilitata supradictos quinque firtones persoluere minus sufficiat. Tunc abbas Beati Nicholai pro ecclesia Iberga preposito Sancti Audomari singulis annis prenominatis terminis debitor obligatus erit donec ecclesia Iberga in statum pristinum reformata prefatum debitum reddere sufficiat. Si qua uero ecclesiastica secularisue persona huius nostre institutionis sanctionem quod absit temerario ausu infringere seu mutare aut aliquo modo perturbare presumpserit, nostra auctoritate excommunicationi perpetue subiaceat donec cum digna satisfactione ab illicite perpetratis resipiscat. Cuius rei testes eosdemque auctores in presenti pagina subnotare necessarium duximus. Philippus archidiaconus, Milo archidiaconus, Geruasius abbas, Fulbertus prior Beati Nicholai, Ogerus prepositus, Samuel sacerdos et decanus Sancti Audomari. Actum ab incarnatione Domini anno M°CeXX XVIII.

24 1138.

Rainier, sénéchal, temont et Altauesne sur l'eau. Il concède gains partagés, d'une tions de ce partage.

donne contre aussi terre,

à l'abbaye d' Arrouaise ses terres de Sarla sixiéme gerbe, des courtils et des droits à l'abbaye la co-exploitation, à frais et pendant quinze ans, et précise les condi-

A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 90r9-

v?, d'aprés A.

Indiqué :Michel, p. 268. - NW

11108.

Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Rainerus dapifer, uxore mea Isabel filiis filiabusque meis

CHARTES

Z

annuentibus, Geruasio abbati et fratribus ecclesie Sancti Ni-

cholai concessi Sartemont et Altauesne ad sextam garbam in perpetuum. Aliam quoque terram arabilem eis ad societatem usque ad XV annos dedi, tali tenore quod medium seminabunt et medium recipient. Ego uero terragium meum pro uoluntate mea siue in campo siue post tricurationem cum uase suscipiam, quod ipsi uecturis suis in domum meam 10

Noueuille minabunt. Sciendum preterea quod quotienscumque terragiare uoluerint, seruiente tamen meo prius submonito, ne quid molestie super hoc tolerent, libere terragiacurtilium iacentium infra bunt. Partem etiam meam mansionem suam quam habent apud Nouamuillam et quic-

quid habebam in aqua de Gruison a Nouauilla usque Marchais eis pro mea meorumque salute donaui. Acta sunt hec anno dominice incarnationis MCC°XX X VIIL, indictione I2.

25 1139 [au plus tard le 15 avril].

Nicolas, évéque de Cambrai, notifie qu'avec l'accord de son chancelier Wérimbold, persona de Vicourt, un oratoire avec cimetière

sera ouvert à Beaucamp (paroisse de Vicourt). Il confirme également diverses donations effectuées en faveur de l'abbaye d'Arrouaise. Zh Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 108r°,

d'aprés A. Indiqué :Michel, p. 271. - NW 11112. Note sur la datation:

Cet acte, daté de 1139, est antérieur au 15

avril, date de la bulle (acte n? 26) qui en confirme certaines dispositions. Sur le décompte des années d'épiscopat de Nicolas, voir D. Van de Perre, De datum van de bisschopswijding...

(Chrismon). In nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Ni-

5

cholaus, diuina miseratione Cameracensis episcopus, tam futuris quam presentibus in perpetuum. Quod in presentia nostra sub assensu nostro actum est, ratum et inconwlsum fieri decreuimus. Proinde reuerendo fratri nostro Geruasio

78

10

20

25

:30

AR.ROASIENSIA

de Aridagamantia abbati pie condescendentes, eidem et successoribus eius, annuente immo petente Werimboldo scolastico et cancellario, qui personatum de Wahiencurt? possidet, in curte de Belcamp in eadem parochia de Wahencurth oratorium cum cimiterio ab omni in perpetuum exactione liberum

15

MONVMENTA

fieri concessimus,

eo tenore ut canonicis, conuersis et

ecclesie seruientibus cimiterium cum oratorio pateat, et, saluo parrochiali iure, predicte parochie personatum tenenti singulis annis pro libertate curtis illius ac decimarum tam in animalibus quam in ceteris de curte exeuntium V solidos Cameracensis monete in festo beati Luce persoluant. Terram quoque predicti loci, in qua mansiones fratrum cum oratorio constructi sunt, datam a Iohanne de R eibercurth assensu fili sui Balduini, annuente etiam domino suo Iohanne de Marcon libere; donum etiam eiusdem Iohannis de Marcon

et uxoris eius Ermengardis quod predicto abbati et ecclesie Beati Nicholai per manum nostram contulerunt, aquam scilicet de Flosc cum pascuis circumiacentibus a termino prati domini Iohannis usque ad sclusam de Noella; duasque garbas decime tocius laboris fratrum in potestate de Marcon et molituram duarum curcium scilicet de Marcon et de Belcamp, ea libertate quod molent fratres nullo interueniente post id quod mole appositum reppererint auctoritate priuilegii nostri perpetuo possidenda firmamus. Nos autem ecclesie prefate in posterum prouidentes, data conseruatoribus benedictione, in preuaricatores quoad resipuerint excommunica-

tionem promulgamus atque canonica subsignatione et sigilli nostri appositione huius nostri decreti paginam confirmamus. Signum Widonis prepositi. Signum Iohannis archidia35

coni, Theoderici archidiaconi, Alardi archidiaconi, Theoderici archidiaconi, Gerardi archidiaconi et decani. S. Roberti cantoris. S. Widonis, Walteri, sacerdotis. S. Werimboldi,

Hugonis diaconorum. S. Hugonis Abbatis, Hugonis magistri, Geroldi, Eustachii canonicorum. 40

Actum

anno incarnati

Verbi M°C°XXX°IX9, indictione I*, presulatus mei III. Ego Werimboldus cancellarius recensui et recognoui. a) le i a été ajouté postérieurement en B.

CHARTES

79

26 1139, 15 avril. - Latran.

Le pape Innocent II rappelle les régles qui président à l'organisation de l'ordre d'Arrouaise, et confirme à l'abbaye d'Arrouaise l'ensemble de ses possessions, dont il énumère celles qui ont été données à l'abbaye depuis la précédente bulle de 1119. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 16v°18r°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr° siècle, cartul. D, Lou-

vain, Keizersberg, fol. 13v°-14r°. - D. Copie partielle de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 224v°-226v°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 204v°.

F. Copie du xvi? siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 13-15, d'aprés B. a. J. Ramackers,

Papsturkunden

in Frankreich

IV : Picardie, n° 29,

p.. 111-113, d'apres BC. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 278v°. - JL 79942. -

Michel, p. 253. - Newman, Charters of St.-Fursy, n? 22, p. 39. - NW 6207.

Innocentius, episcopus, seruus seruorum Dei, Geruasio abbati ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia? et eius socletatis abbatibus et fratribus tam presentibus quam futuris in perpetuum. Proprium est ecclesiastice discipline ab illicitis prohibere et excessuum?) culpas salubriter resecare; que si torpente magistro negligitur, cuncta in confusione deueniunt. Nam

si alter destruit, alter edificat, siue aliquis pro-

priam sequens uoluntatem minuit9, alius addit, non solum regularis ordo dissoluitur, sed etiam perditionis ex hoc materia ministraturd). Cure igitur uobis? sit, dilecti in Christo filii abbates, ut personas diligatis, uitia persequaminif,

boni

dulces, mali uos sentiant correctores. Culpe enim est in culpa omnino debitam relaxare? uindictam et sic alterum condiatur ex altero, ut boni habeant amando quod caueant, et mali 15

metuendo quod diligant. Ceterum, tunc religio Deo placens dirigitur et uigor ecclesiastici ordinis indissolubiliter conse-

80

MONVMENTA

ARROASIENSIA

ruatur, si ad eius custodiam certus modus et propria censura

ponatur!). QuiaP) igitur per operationem Sancti Spiritus? in ecclesia Sancti Nicholai de Aridagamantia feruor canonici 20

ordinis secundum beati?) Augustini regulam? acceptabiliter

custoditur, placuit nobis propositum uestrum sedis aposto-

lice auctoritate firmare! et"), ut? in eo9

25

:30

35

firmiter persistatis,

piis exhortationibus commonere. Statuimus itaque, ut in ecclesiis uestris, in quibus fratres uitam canonicam professi deguntP), nulli omnino hominum liceat secundum beati Augustini regulam ibidem constitutum ordinem commutare. Nullus etiam episcoporum futuris temporibus audeat eiusdem religionis® fratres de ecclesiis uestris expellere nec professionis canonice quispiam ex ecclesiis eisdem aut claustris audeat sine communi congregationis permissione discedere; discedentem uero nullus episcoporum, nullus abbatum, nullus monachorum sine communi litterarum. cautione suscipere. Si quis autem abbatum" uestre societatis ordinis sui preuaricator extiterit, abbas ille, de cuius monasterio assumptus est, duobus uel tribus abbatibus sui ordinis adiunctis, eum de sua correctione admoneat. Quod si ammonitus

culpam suam emendare neglexerit?, per eosdem abbates? episcopo"), in cuius parrochia est, culpa eius innotescat atque ab eo, iterum consilio et attestatione illorum, corripiatur et 40

de emendatione ammoneatur. Quod si non obedierit aut ab episcopo canonice uocatus uenire contempserit, ordine iudi-

ciarioY deponatur et alius in locum illius secundum liberam fratrum ecclesie illius electionem, qui eidem digne preesse ualeat, subrogetur. Depositus uero ad ecclesiam, unde as45

sumptus

est, seruiendum*

Domino

reuertatur.

Si uero

contemptor extiterit, anathematis uinculo innodetur. Pari quoque ratione, abbatem ecclesie Sancti Nicholai, que est

in Aridagamantia?, si sui ordinis preuaricator?? aut in corrigendo, quod absit, tepidus uel?9 contumax extiterit, ab ab50

55

batibus uidelicet Sancte Marie de Bolonia et?9 Sancte Marie de Nemore et Sancte Marie Hinniacensis?d) ecclesie ammonendum? et per eos ab episcopo suo?P iudicandum?8) esse?! statuimus. Bona etiam et possessiones, quas iuste et legitime possidetis, presentis scripti nostri pagina confirmamus. Quecumque preterea in futurum concessione pontificum, li-

CHARTES

8I

beralitate regum uel principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis adipisci canonice poteritis, firma uobis uestrisque successoribus in sancte religionis proposito perman60

65

suris et illibata seruentur??. In quibus hec nominatim duximus exprimenda: ecclesiam sancte Marie de Domnio cum curte Noueuille et terris ad illam pertinentibus, cambam apud Peronam, curtem de Genci liberam, quicquid ecclesia Sancti Fursei habet in territorio de Genci et Rokenies et Bekenies tam in campo quam in nemore sub respectu X solidorum annis singulis in festo sanct Remigii eiusdem ecclesie canonicis persoluendorum, curtem de Belasia liberam cum duabus

70

carrucatis

terre et sede molendini,

curtem

de Bel-

camp liberam cum oratorio et cimiterio ad opus fratrum ibi manentium sub quinque solidis anno singulo Cameracensi episcopo persoluendis, curtem de Altaripa liberam omnino ab omni decimatione, totam terram, sicut ipse Letardus epis-

75

80

copus liberam eam tenuerat, cum nemore, que est inter fossatum de Gerbertmont et haiam de Hors et fluuium Sambre et fagetum episcopi, pratum ad decem carratas feni, ubicumque habitatores loci inuenerint, et molendinum et siluam ad edificandas omnes uestras officinas tam ultra quam citra Sambram et districtum eiusdem silue, que prefatus uobis contulit episcopus, curtem de Seluin liberam cum oratorio et cimiterio sub X solidis canonicis Sancti Gaugerici persoluendis#), altare de Iberga in episcopatu Morinensi, quicquid ecclesia Sancti Audomari ad preposituram eiusdem ecclesie proprie pertinens in territorio Nouiomensi possidebat, in uillis uidelicet Calmont, Salenci, Canetecort, Apenni, Abericort, Bucli, et in Beluacensi territorio Bur siue in terris

85

seu pratis, pascuis, decimis, siluis sub quinque firtonibus argenti preposito Audomarensi singulis annis soluendi, curtem de Berceuflos

90

cum

oratorio

et cimiterio,

curtem

de Bul-

mont, curtem de Belloloco?9. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat easdem ecclesias temere perturbare aut earum possessiones auferre uel ablatas retinere, minuere uel temerariis uexationibus fatigare), sed omnia integra seruentur regularium fratrum et pauperum??) usibus profutura, salua diocesanorum episcoporum canonica iusticia. Si qua igitur in futurum?" ecclesiastica secularisue persona,

82 95

MONVMENTA

ARROASIENSIA

hanc nostre constitutionis paginam sciens, uenire contra eam temere temptauerit, secundo tertioue commonita, si non congrua satisfactione emandauerit, potestatis??) honorisque sui dignitate careat reamque diuino iudicio se existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore et

100

sanguine Dei et Domini redemptoris?P) nostri Ihesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte subiaceat ultioni. Cunctis autem eisdem ecclesiis iura sua?9 seruantibus

sit^? pax Domini nostri Ihesu Christi, quatinus et hic?? fructum bone actionis percipiant?9 et apud?" districtum iudicem 105

premia eterne pacis inueniant"). Amen?V), Ego Innocentius catholice ecclesie episcopus subscripsi?9. Dat. Laterani?) per manum Aimerici, sancte Romane ecclesie diaconi?2 cardinalis etb2) cancellarii, XVII kalendas maii, indictione II? PP), incarnationis dominice anno^9

110

M?C9?XXX?IX, pontificatus autembd) domni Innocentii secundi pape? anno Xo. a) Arridagamantia C. - b) excessum C. - c) propriam uoluntatem sequens meminit D; sequens propriam uoluntatem minuit C. - d) administratur D. - e) nobis C. - f) prosequamini F. - g) relaxare debitam C. - h) Qua D. - 1) Spiritus Sancti D. - j) ordinis sancti C. - k) regulam om. C. - D) firmare authoritate CDE. - m) et om. C. - n) ut et B. - o) ut in eo: ut et inde D; et ut et inde E. - p) degunt professi C. - q) ordinis F. - r) de nullus monachorum à abbatum, om. E. - s) negliget C. - t) abbates om. C. u) abbates episcopo: duos seu per eundem episcopum D ; episcopos seu per eundem episcopum E. - v) en B, ordine iudiciario est écrit dans l'interligne, au-dessus d'un passage gratté. - w) denique C. - x) ad seruiendum DE. y) ecclesie om. CD. - z) Arridagamantia C. - aa) preuaricator om. CDE. ab) aut C. - ac) et om. C. - ad) Henniacensis D. - ae) monendum C. af) ab episcopo suo om. B, où le passage est gratté. Une note marginale du XVII* s. indique : Vide cart. B ; om. E. - ag) ad iudicandum C. - ah) esse om. DE. - ai) de quecumque preterea à seruentur om. F. - aj) de cum curte Noueuille à persoluendis om. F. - ak) de Bona etiam à Belloloco om. CDE. - al) de quicquid ecclesia à fatigare om. F. - am) et pauper a disparu à la suite d'un trou dans le parchemin, B. - n) igitur in futurum : profutura in futuro D; igitur in posterum C. - ao) potestatis D; potestatisque C. ap) redemptoris om. CDE. - aq) sua om. C. - ar) sit om. C. - as) hoc C. at) percipiat DE. - au) ad CD. - av) inueniat D. - aw) de Si qua igitur à amen om. C. - ax) de Ego Innocentius à subscripsi om. CDE. - ay) Laterani: februarii D. - az) diaconi om. CD. - ba) et om. CDE. - bb) indictione II? om. D. - bc) de indictione II* à anno om. C. - bd) autem om. C. be) pape om. C.

1) Préambule largement emprunté à trois lettres de Grégoire le Grand:

IX, 108; XI, 9; XIV, 5 (éd. D. Norberg, p. 660, 871 et 1071).

CHARTES

83

27 [1130-1140]. Wimarch, femme de Torgis d'Avranches, concède à l'abbaye d’Arrouaise l’église de Saint- Clément d'Old Romney. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077,

fol. 46v?, d'aprés A. Traduction anglaise: A. Roger, The Church of Saint- Clement, p. 6. Indiqué: cfr L. Milis, L'ordre..., p. 278 et J. H. Round, Geoffrey de Mandeville..., p. 149 et 207. Note sur la datation: cf. L. Milis, loc. cit., et J. H. Round, loc. cit.

Vuimarch, uxor Torgis de Abrincis, omnibus sancte ma-

tris ecclesie filiis tam presentibus quam futuris, salutem. Sciatis me concessisse canonicis Sancti Nicholai de Arrowasia pro salute anime mee et antecessorum

meorum

ecclesiam

5 Sancti Clementis de Veteri Romanel cum appenditiis in perpetuam elemosinam. Huius concessionis testes sunt Gaufridus de Bernuluilla et Adam frater eius, Ricardus de Begeuilla, Symon clericus, Balduinus clericus.

28 1141 (n. st.), 9 fév. - Londres.

Mathilde, reine d' Angleterre et comtesse de Boulogne, et son fils Eustache donnent à l'abbaye d'Arrouaise une terre à Saint- OmerCapelle, qu'Eustache de Gracht tenait d'eux contre un cens de dix livres. Arrouaise tiendra cette terre libre de toute charge. A. Original perdu [« Titre en parchemin de huit poulces sept lignes de largeur et de sept poulces d'hauteur ... il ne s'y trouve aucune marque du scel qui y fut apposé » (voir copie D)].

84

MONVMENTA

ARROASIENSIA

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 49v°-

50, d’après A. - C. Vidimus du 7 décembre 1270 de l'official d'Arras, Arch. dép. Pas-de-Calais, A4/5, d'aprés A. - D. Copie du 2 juin

1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 59, fol. 91, d’après A. - E. Copie du xvii? siècle, Bibl. nat. de France, col. Picardie, t. 235, fol. 153 r?-v?.

F. Copie dans un registre, Londres, Public Record Office, 31/8/ 141, p. 188, d'aprés C. a. D. Haigneré, Donation à l'Abbaye d' Arrouaise, p. 683-684, d’après C. - b. H. &; Cronne et R.. H. C. Davis, Regesta regum... t. 2, n9, 24, d'aprés B. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281r?. - B.M. Arras, ms. 640, p. 110. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 9519. - Même coll., t. 250, fol. 249r°. - Le Glay, p. 118. - Wauters,

VII, p. 1236. - J. H. Round, Calendar of documents, n? 1319. - Michel, p. 258. - NW 7293.

Note sur la datation: Introduit en Angleterre par les Normands, le style de l'Annonciation y était, au XII* s., tout à fait répandu (voir H. A. Cronne et R. H. C. Davis). Il n'y a pas lieu de tenir compte de la remarque de D. Haigneré, p. 685: l'acte a été établi en Angleterre et non à Lens, comme le pensait Haigneré, qui confondait cet acte avec l'acte n? 33.

Matldis?, Dei gratia Anglorum regina et Boloniensium comitissa et Eustachius filius meus), archiepiscopo Remensi, episcopo Morinensi, abbatibus, clericis, baronibus et uniuersis sancte Dei ecclesie filiis, presentibus et futuris, salu-

5 tem. Notum uobis facimus quod ego Mathildis, Anglie regina et Bolonie comitissa et Eustachius filius meus terram quandam, quam Eustachius de Legrefch9 sub annuo decem librarum censu nobis persoluendo tenebat, in perpetuam elemosinam dedimus et concessimus Deo et ecclesie Sancte Tri10 nitatis et Sancti Nicholai de Aridagamantia, et Geruasio abbati eiusque successoribus, et eiusdem ecclesie canonicis regularibus in perpetuum possidendam, libere et quiete ab omni comitatu, ab omni consuetudine, ab omni inquietatone, ab omni seculari exactione, cum omnibus aisiamentis 15 suis in terra, in aqua, in uia et in aliis omnibus, pro salute do-

mini nostri Stephani regis et nostra et pro animabus anteces-

sorum nostrorum. Volumus igitur et precipimus quod prefatam terram, in uicecomitatu de Merch et in potestate et

parochia Sanctomerglised) sitam, bene et honorifice habeant

20 et teneant, nec ullus eos, uel aliquem in ea manentem aliqua-

CHARTES

85

tenus infestare presumat. Hanc itaque donationem, in presentia uirorum

25

illustrium

et hominum

nostrorum

factam,

auctoritate nostra inconuulse confirmamus et sigilli nostri impressione signamus, et ut sedis apostolice munimento corroboretur, uolumus et rogamus. Actum Lundonie9, V? idus februarii, anno ab incarnatone Domini M9?C?XLo, astantibus Radulfo cancellario, Gaufrido de Hospitali, Waltero de Bolebech, Ingelramno de Sai, Widone de Monsteriolo, Radulfo filio marscalli, Willel-

30

mo de Niuersf). Signum Matildis? (Crux) regine. Signum Eustachii (Crux). a) Mathildis C. - b) eius BC; eius corrigé en meus D. - c) Legrefth BC. d) Sanct-Omerglise E. - e) Londonie C. - f) Muers C. - g) Mathildis C.

29 1141, [9 février - 24 décembre]. - Arras. Thierry, comte de Flandre, confirme le don d'une terre à SaintOmer- Capelle effectué par la reine d'Angleterre Mathilde et son fils Eustache au profit de l'abbaye d' Arrouaise. A. Original perdu [« Titre en parchemin ayant six poulces de largeur et cinq poulces six lignes de hauteur... il ne reste aucune trace du scel qui y fut apposé » (voir copie D)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 50v?-

51r°, d’après A. - C. Vidimus du 7 décembre 1270 de l'official d’Arras, Arch. dép. Pas-de-Calais, A4/5, d'aprés A. - D. Copie du 15 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau t. 59, fol. 179-180, d'aprés A. a) Th. de Hemptinne et A. Verhulst, De oorkonden der graven, t. II-1, n? 57, p. 98-99, d'aprés BCD. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281r°. - Bibl. nat. de

France, coll. Picardie, t. 150, fol. 98r? (ad dat. 1151). - Le Glay, p. 118. - Wauters, VII, p. 1236. - Michel, p. 258. - NW

4970.

Note sur la datation: cet acte est postérieur à l'acte n? 28, qu'il confirme.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Theodericus, Dei gratia comes Flandrie, notificare tam futu-

86

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

ris quam et presentibus uolo quomodo, ad peticionem domni Geruasii abbatis de Aridagamantia, uenerabilis ac religiosi uiri, pro salute anime mee ac parentum meorum,

10

15

ecclesie

Beati Nicholai cui idem abbas preest, quantum mea interest quoniam? de feodo meo est, concesserim uidelicet terram quandam in parrochia que dicitur Sancti Audomari Ecclesia ut scilicet sub nostra tuitione libere ac quiete et? omni alicuius hominum exactione remota, predicta ecclesia terram illam possideat secundum tenorem priuilegii quod prefatus abbas a regina Anglie Matilde et filio eius Eustachio obtinuit. Actum est. hoc Atrebati9 in domo domni? Aluisi9 episcopi, eodem episcopo presente, et subscriptis testibus: S. Petri prepositi. S. Nicholai decani. S. Herberti presbiteri.

S. Balduini abbatis de Mareolo?. S. Michaelis constabulari. S. Balduini dapiferi. S. Gisleberti de Bergis. S. Balduini de Balol. S. Guidonis de Nigella. S. Balduini Caldrun. Actum anno M9C?XLI*. a) quam D. - b) etiam B. - c) Attrebati C. - d) domni om. D. - e) Alvili C. - f) Mariolo C. -

30

1141 [pas avant le 9 février]. Milon I", évêque de Thérouanne, confirme à l'abbaye d' Arrouaise la donation d'une terre à SaintOmer- Capelle, effectuée en sa faveur par Mathilde, reine d'Angleterre et son fils Eustache. A. Original sur parchemin, hauteur 295 mm (dont repli 15 mm), largeur 200 mm, sceau jadis pendant, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 15. Notes dorsales: xin s. : Sancti Audomari Ecclesia. Milonis episcopi Morinensis de terra in castellania de Merc et in parrochia de Sancti Audomari Ecclesia. - Sancti Audomari Ecclesia. Milonis episcopi Morinensis de terra in castellania de Merc et in parrochia de Sancti Audomari Ecclesia, Merch. - xiv* s.: Transcriptum. - XVI s.: Emta dominio regio. - C. Arrouaise. - 1141. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 50r°-

v?, d'aprés A. - C. Vidimus de l'official d'Arras du 7 décembre 1270, Arch. dép. Pas-de-Calais, A4/5 d'aprés A.

CHARTES

87

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281r°. - Le Glay, p. 120 - O. Bled, Regestes des évêques de Thérouanne, n° 2908. - Michel, p. 258. - NW 10257.

Note sur la datation: cet acte ne peut être antérieur à l'acte n? 28, du 9 février 1141, qu'il mentionne et confirme. Il ne peut davantage être antérieur à l'acte n? 29, qu'il mentionne aussi.

(Crux). In nomine sancte et indiuidug Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Milo, Dei gratia Morinorum episcopus, quoniam ex iniuncti officii debito omnium catholicorum necessitatibus debitorem me esse non ignoro, ut uidelicet iustis desideriis piisque postulationibus eorum manum consolationis prout potero libenter porrigam, iccirco frater dilecte in Christo Geruasi, Sancti Nicholai de Ari-

dagamantia abba, piis ac probabilibus petitionibus tuis nostre 10

auctoritatis

aures

promptissime

accommodamus.

Quapropter terram illam quam regina Anglie Mathildis et filius eius Eustachius in parochia scilicet qug dicitur Sancti Audomari Ecclesia Beato Nicholao et monasterio cui Deo auctore presides in manus tuas tradidit, legitimisque testibus sufficienter adhibitis, scripto ac sigilli sui impressione confirmauit, quod etiam comes Flandrie Theodericus, quia de feodo suo est, benigne assentiens itidem scripto et sigillo suo idoneis assignatis testibus corroborauit, nos quoque, Dei omnipotentis et sancte Dei genitricis Marie nostraque aucto-

ritate, et confirmamus et corroboramus, omnium malefacto20 rum temerarium ausum eadem auctoritate cohibentes ut, si

25

30

quis in prefata terra quam Eustachius de Grath et uxor eius Margareta hactenus a rege Anglie Stephano et regina Mfathilde] pro X libris annuatim soluendis tenuerunt siue dominii siue aduocationis occasione seu qualibet temeritate impulsus manum sine abbatis consensu immittere presumpserit, iram omnipotentis Dei omniumque sanctorum eius incurrat et a sancte matris ecclesig gremio donec satisfecerit alienus existat, fiat fiat amen. Et ut huius nostre sanctionis pagina successorum nostrorum quoque auctoritate non careat, tam scripti quam sigilli nostri attestationem cum idonearum personarum astipulatione ad eos transmittimus, ut si

quis, quod absit, temerarius presenti decreto futuris temporibus contraire temptauerit, eorumdem potestate et rigore terreatur et reprimatur. Actum anno ab incarnatione Domini

ARROASIENSIA

MONVMENTA

88

3; MeC9XLIe. Signum Philippi archidiaconi. S. Milonis archidiaconi. S. Hermanni decani. S. Gerbodonis cantoris. S. Alexandri et Mathei canonicorum. S. Leonis abbatis Sancti Bertini.

31 [1140, 6 février - 1142, 31 janvier]. Le prieur Yves et les chanoines de Saint-Jacques de Warter prient le doyen Guillaume et tout le chapitre Saint-Pierre de York de . confirmer l'adhésion du prieuré de Warter à l'ordre d'Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M.Amiens, ms. 1077, fol. 47r°-v°,

d’après A. - C. Copie de la fin du xvr* siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 11r?. D. Copie du xvm?

s., Arch.

dép. Pas-de-Calais,

4 J 32, p. 11,

d’après B. a. Gosse, Histoire de l'abbaye, n? 5, p. 418-419. - b. H.E. Salter, Chap-

ters, p. XLIV d’après a. - c. Charles T. Clay, Early Yorkshire, n? 65, p. 113-115, d’après b. « Indiqué:

Bruxelles,

Bibl.

Roy.,

ms.

7749,

fol. 281r?.

- Michel,

D257.

Note sur la datation: cet acte est de toute façon postérieur à la mort de l'archevéque Thurstan (6 février 1140), et antérieur à la consécration de Guillaume,

doyen du chapitre cathédral d'York,

comme

évêque de Durham (20 juin 1143), et à la charte de Guillaume de Roumare, earl de Lincoln, confirmant l'entrée de Warter dans l'or-

dre d'Arrouaise (31 janvier 1142). Voir c.

Wlillelmo]*,

Dei gratia decano,

uniuersoque

capitulo

Sancti Petri Eboracensis ecclesie, totus? conuentus Sancti Ia-

cobi de Wartria9, scilicet Iuo prior, Willelmus? supprior, Gaufridus, Radulphus, Iacobus, Henricus, Ioseph, Clemens, 5 Philippus, Bernardus, Robertus, Thomas, cum debita reuerentia salutem. Notum fieri uolumus uestre dilectioni, reue-

rendi? patres et domini, consilio et exemplo religiosorum uirorum), pro ordinis nostri emendatione, in manus domni Geruasii abbatis ecclesie? Sancti Nicholai de Arowasia, nos

CHARTES 10

89

deuote ac concorditer commisisse, quatinus eo disponente, deinceps in ordine patroni nostri beati Augustini) iuxta domus sue instituta sub pastore quem nobis dederit ordinabili-

ter Deo militare? possimus. Sed quia? grauitatem ipsius nil

15

temere uelle des humiliter tate que ad deuotionem animarum

arripere cognoscimus, paternitatis uestre ad peprosternimur, quatinus metropolitana auctoripresens in manus uestras sita est, et nostram scripto confirmetis, et predictum abbatem ut

nostrarum

cure, sicut incepit, insistat, pia cohor-

tatione animetis. Valete. a) W. Ba; Vuilielmo corrigé en Guilielmo C. - b) ecclesie etc. Totus C. c) Vartria C. - d) Vuilielmo C. - e) et reuerendi C. -f) exempla C. - g) uirorum religiosorum C. - h) abbatis Arroasie C. - i) ecclesie om. E. J) beati Augustini om. C. - k) ministrare seu militare C. - l) quia om. C.

32 1142 [7-23 juin]. Étienne, roi d' Angleterre, ordonne à son épouse la reine Mathilde,

de confirmer, avec leur fils Eustache, la donation de la díme de Marck qu'il avait effectuée en faveur des chanoines d'Arrouaise alors qu'il était malade à Northampton. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 45r?

(écrit en marge), d’après A. a. Gosse, Histoire de l'abbaye, p. 57. - b. D. Haigneré, Donation à l'abbaye d’Arrouaise, p. 682 d’après a. - c. H. A. Cronne et KR. H. C. Davis, Regesta regum..., n? 25, p. 9, d’après Ba. Indiqué :Michel. p. 257. - NW 8325. Note sur la datation: l'acte est donné entre la fin de la maladie d'Etienne à Northampton (7 juin) et la promulgation de l'acte n? 33 (23 juin), qu'il impose. Et plutót prés du 7 juin, puisqu'il a fallu au présent acte le temps de parvenir à Lens pour que l'acte n? 33 puisse être élaboré.

Stephanus, rex Anglorum, Mathildi regine, uxori sue, sa-

lutem. Mando tibi et precipio tibi quod saisias canonicos de Arowasia de decima de Merc quam dedi eis pro salute anime

MONVMENTA

90

ARROASIENSIA

mee et tue et Eustachii, filii mei, in infirmitate mea apud 5 Norhantoniam, et facias eis inde habere cartam tuam et car-

tam Eustachii filii tui, teste Turgisio de Albrincis, apud castrum Traditorum?. a) Proditorum a.

33 1142, 23 juin. - Lens.

Mathilde, reine d' Angleterre, notifie que de concert avec son fils Eustache, sur l'ordre de son mari le roi Etienne, elle donne à l'abbaye d'Arrouaise la díme de Marck, qu'elle tenait de son père, Eustache III, comte de Boulogne. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 45r?-v?.

a. H. A. Cronne et KR. H. C. Davis, Regesta regum anglo-normannorum, n? 26, p. 9-10, d’après B.

Indiqué: Michel, p. 257. - NW 7551.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Matildis, Dei gratia Anglorum regina, notificare uolo tam posteris quam et presentibus quomodo ego et filius meus Eustachius, concessione ac iussu domini mei Stephani regis, pro salute

5 animarum nostrarum atque parentum nostrorum, decimam de Merc cum uniuersis que ad eam pertinent, quam ex iure

paterno hactenus tenui, tradiderim Deo et ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia in manus domni Geruasii abbatis, uiri religiosi et amici nostri dilecti, usibus abbatis uidelicet et 10 canonicorum ibidem Deo militantium in perpetuum profuturam et ab omni exactione ac iure seculari amodo liberam penitusque absolutam. Et, ut hec nostra traditio in posterum firmior et omnino inconuulsa permaneat, libenter concedimus ac deuote rogamus quatinus Romane auctoritatis muni15 mento hec nostra quantulacumque largitio corroboretur!), et, ne qua ecclesiastica secularisue persona deinceps eam mu-

CHARTES

91

tare, minuere, seu quoquomodo perturbare presumat, ferula excommunicationis terreat atque constringat, testibus his: 20

Iohanne abbate Sancte Marie Bolonie, Ricardo canonico, Thoma cancellario, Ernulfo preposito de Lens, Roberto fratre eius, Alelmo canonicis, Iuone comite Suessionis, Radulfo fratre eius, Ricardo de Luci, Gerulfo de Lens, Hugone de

Sperlecha, Hugone Pluchet. Actum anno incarnationis dominice M9C?XLIIS, feria III*, in uigilia Sancti Iohannis Bap25

tiste apud Lens. 1),Cf: bulle.n? 37:

34 1142 [23 juin - 5 décembre].

Milon It, évêque de Thérouanne, confirme à l'abbaye d'Arrouaise la possession de la díme de Marck qui avait été donnée à l'abbaye par la reine d'Angleterre Mathilde. A. Original sur parchemin, hauteur 400 mm (dont repli 20 mm), largeur 140 mm en haut, 145 mm en bas, sceau pendant perdu, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 45. Notes dorsales: x11° s. : Milo Morin. episcopus. - De decima de Merc. xiu* s.: Milo Morinensis episcopus de decima de Merc. - III. xv* s.: Transcriptum. xviY* s.: Haec decima de Mercq iuxta Calesiam unita est dominio regio, nec ullus apparet recuperan-

dae locus, via saltem ordinaria iuris ita comperimus id ipsum inquirentes a? 1696 mense octobris (s.) Thumevelle. - 1142. - Titulo ab aliquot saeculis. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 45v?-

46r°, d’après A.

Indiqué :Michel, p. 257. - NW 10274. Note sur la datation: Cet acte, daté de 1142, est postérieur à la do-

nation de la reine Mathilde (acte n? 33), qu'il confirme, et antérieur à la bulle d'Innocent II (acte n? 37), qui le confirme. Destiné sans doute à accompagner le dossier adressé au pape en vue de l'obtention d'une bulle de confirmation générale, demandée par le document n° 33, il est vraisemblablement plus proche du début que de la fin de la période mentionnée. L'abbé Balduinus de Bolonia est sans

doute l'abbé de Samer Baudouin, puisque ni l'abbé de NotreDame, ni celui de Saint- Wulmer de Boulogne ne portent à ce moment ce nom

(Gallia Christiana, t. X, col. 1586-1587, 1595-1596 et

1612), à moins qu'il ne s'agisse d'une erreur.

92

MONVMENTA

(Crux).

IN

NOMINE

SANCTI, AMEN.

ARROASIENSIA

PATRIS

ET

FILII

ET

SRIRITEIS

Ego Milo, Dei gratia Morinorum episco-

pus, omnibus Christi fidelibus presentibus ac futuris, in perpetuum. Qui in diebus istis prelati ceteris professione pontificali censemur, omnium quidem in Christum credentium pia uota fouere iustisque postulationibus non abesse 1ubemur, quo dum eis in necessitate eorum

communicamus

spiritualium quoque bonorum participium Deo miserante cum eisdem capere mereamur. Neque enim aure surda per-

cipere debemus quod uoce dominica dicitur, quod uni ex minimis? meis fecistis mihi fecistis. Unde fratres dilectissimi qui in ecclesia Beati Nicholai Arrowensis iuxta regulam uere fidei diuino cultui ardenter insistitis, tum antique familiaritatis gratia, tum pig conuersationis opinione et fama bona, peti-

tionem uestram effectui mancipare decreuimus atque, auctoritate qua huic sedi sanct; Morinensis ecclesig Deo auctore presidemus, firmamus uobis et posteris uestris in perpetuum decimam de Merc quam Mathildis Anglorum regina ahquandiu ex paterno iure tenuit et assensu coniugis sul Ste20

25

phani regis ac filii eorum Eustachii tradidit uobis scriptoque firmauit et sicut in ipsius munimento continetur, hoc ipsum uobis auctoritate ecclesiastica confirmari deuote petiit. Nos igitur, ad cuius parrochiam memoratum pertinet beneficium, pium eius affectum et petitionem, sedis nostre assensu munientes,

concedimus

uobis eandem

decimam

usibus ue-

stris et pauperum Christi de cetero profuturam. Quisquis autem huic confirmationi nostre contraire uosque uexare iniuste presumpserit,

sancta 30

tanquam

ab ingressu ecclesig et communione

scismaticum

amouemus

eum

quousque

resipuerit et satisfecerit. Huius igitur decreti paginam quam ratam manere sanccimus imaginis nostre signo munimus

idoneosque huius actionis testes supponimus,

archidiaconi

Philippus et Milo, Hermannus decanus, Nicholaus cantor, presbiteri Eurardus, Arembaldus, Ernulfus, Odo, diaconi 35 Alelmus, Gualo, Eustachius, Balduinus, subdiaconi Eustacius, Balduinus Baco, Alulfus, Nicholaus de Bouelingeham, Clarembaldus, abbates Balduinus de Bolonia, Alulfus de

Calniaco, Gotso de Chocquis. Actum est donum

decime

CHARTES

huius a prefata regina anno Domini M°C°XLell, 40 quoque eodem anno uobis concessum.

93

à nobis

a) mininis sic À pour minimis.

1) Mt, XXV, 40.^ 35 1142 [au plus tard le 5 décembre].

Nicolas, évêque de Cambrai, concède à l'abbaye d' Arrouaise cinq maisons et un morceau de fossé à Baisiu, contre un cens de deux sous et six deniers, et confirme la donation d'un moulin et d'une petite terre, effectuée par Hugues, fils de Wenricus, et celle d'une maison, due à Alard de Fourmies. A. Original sur parchemin, hauteur 240 mm (dont repli 30 mm), largeur 315 mm, sceau en navette en cire brune pendant sur courroie de cuir, très abimé, représentant un personnage mitré, crossé et

bénissant, avec la légende SIGILLUM NI... EPISCOPI, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 11. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 105v°,

d’après A. Indiqué: Le Glay, p. 120. - Michel, p. 270. - M. Hayez, Catalogue des actes, n? 353, p. 362-363. - NW

10379.

Note sur la datation: La teneur de cet acte étant confirmée dans la bulle d'Innoncent II du 5 décembre 1142 (acte n? 37), on peut supposer que cet acte est antérieur à la bulle.

In nomine Domini. Nicholaus, diuina miseratione Came-

racens[is] episcopus, tam futuris quam presentibus. Ex officio nostro nobis iniungitur ut ecclesiarum commoditatibus inseruientes, earum possessiones episcopali priuilegio munia5 mus. Ecclesig igitur Beati Nicholai de Aridagamantia quinque mansiones et particulam de fossato que in terra nostra? est sub molendino apud Baisiu libere tenendas concedimus, excepto quod singulis annis in festiuitate sancti Gaugerici duos solidos et sex denarios nobis et successoribus 10 nostris persoluat, et sedem molendini a Hugone Wenrici fi-

94

15

MONVMENTA AR ROASIENSIA

lio sub censu trium solidorum eidem et successoribus suis singulis annis in epyphania Domini soluendorum cum quadam terrula molendino proxima apud idem Basiu libere concessam, mansionem etiam quam Alardus de Formiis in eadem uilla prefate ecclesig libere et absque censu concessit assignamus). Terras autem quas infra et extra siluam a nobis eadem ecclesia sub terragio possidet sepefate ecclesie confirmamus. Ut autem hec in perpetuum ecclesie presignate rata permaneant, in preuaricatores quoad resipuerint excommu-

20

nicationem promulgamus et subsignato testimonio sigilli quoque impressione huius nostri decreti paginam corroboramus. Signum Iohannis, Alardi archidiaconorum. S. Gerardi decani et archidiaconi. S. Werembaldi, Walteri, Hugonis, Radwardi, Radulfi canonicorum. Actum anno incarnati

25

Verbi millesimo centesimo XL^?IIs, presulatus domni Nicholar VIeEgo Wirenbaldus cancellarius recensui. a) En A, le scribe avait, semble-t-il, commencé par écrire ipsa, qu'il a corrigé en nostra. - b) assignauit gratté pour être corrigé en assignamus À.

36 1142 [avant le 5 décembre].

Yves, comte de Soissons et seigneur de Nesle, donne à l'église de Margère unfour et un moulin à Falvy dans le fossé de sa tour et interdit qu'un autre four y soit établi. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 82r°,

d'aprés A. a. W. M. Newman, Les seigneurs de Nesle, t. II, n° 9, p. 37, d'aprés B.

Indiqué: Michel, p. 266. - NW 11113. Note sur la datation: La teneur de cet acte étant confirmée par la bulle d'Innocent II du 5 décembre 1142 (acte n? 37), on peut supposer que cet acte est antérieur à la bulle.

CHARTES

95

Ego Iuo, Dei gratia Suessionis comes et dominus Nigelle, notum uolo fieri tam futuris quam presentibus quod pro salute anime mee et antecessorum meorum dedi ecclesie de Margellis furnum de Faleui et molendinum unum in eadem uilla in fossato, turris mee, ad usus fratrum et sororum ibi-

10

dem Deo seruientium. Sciendum autem quod in prefata uilla alium furnum excepto hoc solo nullus facere debet, et ne aliquis ecclesiam. de Margellis de hac elemosina perturbet, presentem cartam sigilh nostri impressione et subscriptorum testium assignatione roboraui. Testes sunt Radulfus castellanus Nigelle, Radulfus Bellus, Odo senescalcus, Ro-

gerus iusticiarius, Symon de Betencort, Albericus Gigas, Iohannes Postel et alii multi. Actum Verbi incarnati anno Me? XL9IIS.

Sy 1142, 5 décembre.

Le pape Innocent II confirme à l’abbaye d' Arrouaise l'ensemble de ses droits, privilèges et possessions, et énumère les plus récentes donations reçues par l’abbaye. A. Original sur parchemin, hauteur 665 mm, larg. 460 mm, bulle de plomb jadis pendante sur lacs de soie beige, Arch. dép. Somme, 9'H 552127 B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 18v?-

19v°, d’après A. - C. Copie partielle de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms.

7749, fol. 226v°-227v°. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 206r°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms.

822, fol. 241v°-242v°.

- F. Copie du xvin s. par dom Grenier,

Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 60, fol. 17-18, d'aprés A. - G. Copie du xvi? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 240,

fol. 48r°-v°, d’après A. a. J. Ramackers,

Papsturkunden

in Frankreich

IV : Picardie, n° 32,

p. 117-118, d’après A. Indiqué :JL 8248. - Michel, p. 253. - NW 6208.

SERVORUM SERVUS EPISCOPUS, INNOCENTIUS, NYCOSANCTI ABBATI GERVASIO FILIIS DEI, DILECTIS TAM FRATRIBUS LAI DE ARIDAGAMANTIA EIUS QUE

96

PRESENTIBUS

10

15

MONVMENTA

QUAM

ARROASIENSIA

FUTURIS

scripti priuilegio communimus.

25

30

35

40

REGULARITER

SUBSTI-

TUENDIS, IN PERPETUUM. Ad hoc nobis ecclesie catholice cura a summo pastore Deo commissa est, ut Dei seruos paternis affectibus diligamus, et eo amplius studeamus ipsorum deuotionem modis omnibus confouere, quo feruentius ipsi disciplinis ecclesiasticis et sanctorum patrum regulis inherere noscuntur. Tunc enim Deo gratus apostolicus impenditur famulatus, si sanctorum locorum salubris institutio, rigor et ordo nostris patrociniis in religionis puritate fuerint conseruata. Eapropter, dilecti in domino filii, uestris iustis postulationibus clementer annuimus et beati confessoris Christi Nykolai ecclesiam, in qua diuino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis Statuentes, ut quascumque

possessiones, quecumque bona eadem ecclesia inpresentiarum iuste et canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum uel principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis Deo propitio poterit adipisci, firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda uocabulis: terram, qug fuit Eustachii de Legreft, quam dedit uobis Mathildis regina Anglorum et Eustachius filius eius; donum Iohannis de Marcuin et uxoris eius Ermengardis, aquam uidelicet de Flosc cum pascuis circumiacentibus a termino prati eiusdem Iohannis usque ad sclusam de Noiele, duas garbas decime totius laboris fratrum in potestate de Marcuin ;sedem molendini ab Hugone filio Wenrici collatam cum quadam terra molendino proxima; mansum, quem dedit Alardus de Formiis ecclesig Sancti Nykolai libere et absque censu; terram quam Nykolaus Cameracensis episcopus infra et extra siluam sub terragio uobis concessit ;partem decime de Chiueres quam tenuit Albericus de R.oia; partem decime de Lanci, quam tenuit Basinus et uxor eius Agnes; duas garbas decime de Cenpien, quas tenuit Maleducta uxor Radulfi castellani de Nigella; partem decime de Dominio, quam tenuit Alardus filius Haduini; molendinum cum furno apud Faleui, que dedit ecclesie de Margellis Iuo comes Suessionensis; partem decime de Bagencurt, quam tenuit Rogerus de Sancto Leodegario; duas partes decime de Trescalt datas per ma-

CHARTES

45

num Nycolay Cameracensis episcopi; decimam de Merc quam tenuit regina Anglorum Mathildis et concessione episcopi Morinensis uobis contulit; hospitale de Suntingesuelt cum omnibus ad ipsum pertinentibus. Obeunte uero te, nunc eiusdem loci abbate uel tuorum quolibet successorum, nullus ibi qualibet surreptionis astutia uel uiolentia preponatur, sed liceat uobis, communi

50

55

97

consilio uel parti consilii sa-

nioris, quamlibet personam uestri ordinis secundum Dei timorem et beati Augustini regulam uobis in abbatem eligere, et electam absque ulla contradictione habere. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare aut eius possessiones auferre uel ablatas reünere, minuere aut aliquibus uexationibus fatigare, sed omnia integra conseruentur eorum, pro quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura,

salua diocesani episcopi canonica iustitia. Si qua igitur in fu60

turum ecclesiastica secularisue persona, hanc nostre constitutionis paginam sciens, contra eam temere uenire temptauerit, secundo tertioue commonita, si non satisfactione congrua

emendauerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Do65

70

75

mini redemptoris nostri Ihesu Christ aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco iusta seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi, quatinus et hic fructum bong actionis percipiant et apud districtum iudicem premia éternç pacis inueniant. AMEN. Amen. AMEN. (Rota: Adiuua nos, Deus salutaris noster). Ego Innocentius catholice ecclesig episcopus subscripsi. (Beneualete). (Crux). Ego Stephanus Prenestinus episcopus subscripsi. Dat. Laterani per manum Gerardi, sancte Romane ecclesie presbiteri cardinalis ac bibliothecarii, nonis decembris, indic-

tione VI, incarnationis dominice anno M9C?XL^II5, pontificatus uero dompni Innocentii II pape anno XII.

MONVMENTA

98

AR ROASIENSIA

38 [1142, 5 décembre-1145, 14 avril].

Garin, évéque d'Amiens, notifie qu'Herma, fille de Baudouin de Fournival, a donné à l'abbaye d' Ourscamp une terre contre un cens de sept muids de froment et trois sous. L'abbaye d' Ourscamp avait offert 60 livres à Herma pour pouvoir récupérer ce cens. D'avance, les fréres d'Herma avaient requ deux marcs d'argent, à titre de désintéressement. À l'entrée en religion, à Margère, d'Herma, Ourscamp donna à ses fréres dix livres et à ses cousins 20 sous. Enfin, cette abbaye donna à Margére onze livres pour l'extinction des dettes de la nouvelle religieuse et pour sa dot, et compléta, jusqu'à atteindre le prix du cens, par la donation à Margère d'une díme, et d'une redevance annuelle d'un muid de froment et d'un d'avoine. Al. Original (chirographe; légende en haut de l'acte: CYROGRAPHUM (CRUX) [CYROGR. APHUM à l'envers] ) sur parchemin, hauteur 325 mm (dont repli 30 mm), largeur 515 mm, deux sceaux jadis pendant sur courroie de cuir, perdus, Arch. dép. Somme, 9 H 210/2.

A2. Original (chirographe) perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 81r?-

82r°, d’après Al. - C. Copie du xiv? siècle, cartulaire d'Ourscamp, Arch. dép. Oise, H 4079, fol. 18v°-19r°, d’après A? ou une copie de A?. - D. Copie du xvin? siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 60, fol. 234-235, d’après A!. - E. Copie du xvIII* siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 240, fol. 50r?-ve,

d’après Al: a. Peigné-Delacourt, Cartulaire de N.D. d'Ourscamp, n° 83, p. 53-54, d’après C. Indiqué : Bibl. nat. de France, coll. Baluze, t. 51, fol. 290r°, d’après un cartulaire d'Arrouaise, fol. 227. - Michel, p. 265. - Lecoanet,

n? 120, p. 213-214.

- NW

11114.

Note sur la datation : l'acte est postérieur au 5 décembre 1142, puisqu'il n'est pas mentionné dans la bulle n? 37, mais dans celle du 5 décembre 1145 (n? 45). Il date au plus tard de 1144, année de la résignation de l'évéque d'Amiens Garin, c'est-à-dire au plus tard du 14 avril 1145, en tenant compte du style de Páques (cfr W. M. Newman, Le personnel, p. 26).

CHARTES

99

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Guarinus,

10

15

Dei gratia Ambianensis episcopus, notum uolo fieri tam posteris quam modernis quod Herma, filia Balduini de Furniual, quandam terram sibi a patre suo seculo renuntiare disponente datam fratribus de Ursicampo, apud quos ille religionis habitum sumpsit, pro censu septem modiorum frumenti triumque solidorum Meldensium concessit possidendam. Ipsum uero censum predicti fratres postea emere uolentes pro LX libris Meldensis monete puelle donandis, fratribusque ipsius Lescelino scilicet et Huberto pro eorum impetranda beniuola concessione duabus marcis argenti, iure perpetue libertatis possidendum habere potuerunt. Sed quia res instabilis uidebatur, emptionem tunc temporis consummare noluerunt. Transacto itaque aliquanto tempore, Lescelinus et Hubertus, acceptis ab eisdem fratribus duabus marcis argenti, concesserunt eis ut si quando soror eorum ecclesie Ursicampi memoratum censum donare uel uendere aut pro

qualibet recompensatione concedere uellet, sine aliqua 1pso20

25

rum calumpnia ratum firmumque in perpetuum existeret. His ita gestis, non post paruum tempus contigit ut illa mu-

liebrem sexum in ecclesia de Margellis diuino seruitio mancipatum, non quidem religionis obtentu sed uisitationis gratia expeteret, ibique inopinata uoluntate concepta, seculari habitu deposito, cum eis remaneret. Quo audito, fratres illius eam pro mortua reputantes hereditario iure censum habere uoluerunt. Quam ob causam fratres de Ursicampo X libras Meldensium

30

35

illis dederunt, et ab hac eos reclamatione

funditus cessare fecerunt, adeo ut in fide sua promitterent se nullam deinceps ecclesig Ursicampi super hac re molestiam illaturos quin potius auxilium suum contra omnes inferre nitentes fideliter impensuros. Ne igitur tanta concordia ab aliquo de ipsorum prosapia posset aliquando perturbari, sepedicti fratres ob pacem et securitatem etiam filis Airardi, patrui puelle, Haimerico scilicet et Waltero, X X solidos similiter pro eorum concessione dederunt, alias quoque rursus XI libras eiusdem monete uariis in locis tam in debitis ipsius puelle quam in eius pedissece suoque uestitu distribuerunt. Postea uero scientes, iuxta uiri sapientis sententiam, melius

IOO

MONVMENTA

AR. ROASIENSIA

esse multum dare quam accipere, iuxta considerationem trium 40

45

uenerabilium abbatum, domni scilicet Radulfi de Valcellis,

domni Herueii de Ursicampo, domni Manasse de Fresmont quorum hoc discretioni commisit abbas de Trunco Berengeri, pro precio census quod restare uidebatur concesserunt ecclesie de Margellis in manu mea quicquid eis Odo Pilosus de R.oia apud Dollaincurt in decima cuiusdam terre que uulgo Auenniis nuncupatur contulerat, unum quoque modium frumenti et unum

50

55

aueng quos apud Roiam

in grangiam

Sancti Medardi de Tola a canonicis Sancti Florentii singulis annis mensura eiusdem loci accipiebant, uidelicet pro duodecima parte cuiusdam decime quam Drogo, filius Hugonis filii Lamberti, ecclesie Sancte Marie de Ursicampo in elemosinam contulerat, quamque domnus Herueius, eiusdem ecclesie abbas, memoratis canonicis pro tali recompensatione concesserat. Hoc factum est concedente Albrico Roiïensi dapifero, a quo Odo Pilosus supradictam decimam in feodum tenebat, Petro quoque castellano, de quo Drogo illud quod ecclesig Ursicampi contulit donum simili conditione possidebat. Harum igitur concessionum concordia, ne cuiusquam

60

65

ecclesiastice secularisue persone posset aliquando inquietudine perturbari, hoc inde factum cyrographum sigillis utriusque ecclesie confirmare fecimus, nostro quoque sigillo illud munientes etiam probabilium personarum testimonio corroborauimus. Ad hanc itaque concordiam inter utranque ecclesiam confirmandam isti testes interfuerunt: Radulfus abbas de Valcellis, Manasses abbas de Fresmont, Alulfus ab-

bas de Calniaco, Eurardus prior de Margellis, Balduinus eiusdem loci prepositus. Rursus quando presens cyrographum sigillorum impressione muniuimus, istos testes adhibuimus, 70

Eustachium

abbatem

Sancti

Fusciani,

Iohannem

suppriorem, Walcerum capellanum, Arnulfum monachum Sancte Marie de Ursicampo.

1) Act., XX, 35.

CHARTES

IOI

39 1145 [avant le 31 juillet]. - Choisy. Louis VII, roi de France, confirme à l'abbaye d' Arrouaise le don de vingt muids de vin, à percevoir sur des vignobles situés à Vorges et Jouy, fait par son père et ajoute une donation de quatre muids à percevoir sur les mémes vignobles. A. Original perdu [« Titre en parchemin ayant dix poulces de largeur et six poulces de hauteur... le scel y est entier. Il est attaché a l'acte avec une queue de parchemin qui le traverse dans le milieu... le scel est de cire jaune (voir copie C)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 46r°-v°,

d'aprés A. - C. Copie du 17juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 61, fol. 149-150, d'aprés A. - D. Copie du xvin? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 235, fol.

188r°-v°, d’après A. a. Martène et Durand,

Veterum scriptorum, t. 1, col. 779 (fragm.) -

b. Ordonnances des Rois de France de la Troisième Race. Supplément, p. 279, d'aprés Ba. Indiqué: Bruxelles, Bibl. R oy., ms. 7749, fol. 281r°. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 99r°. - Même coll., t. 250, fol. 250v?-251v?. - Wauters, II, p. 255. - Luchaire, Louis VII, n? 145. -

Michel, p. 257. - NW 9140.

Note sur la datation: la date peut étre précisée gráce au début de l’année (Pâques tombe le 15 avril en 1145) et à la fin de la huitième année de régne.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis?. Ludouicus, Dei

gratia rex Francorum? et dux Aquitanorum. Recte benignitas regum que a predecessoribus ad usus pauperum Christi deuote9 collata sunt et corroborat et augmentat. Notum itaque facimus uniuersis et presentibus pariter et futuris? uiginti modios uini quos pater noster uenerande memorie Lu-

douicus ecclesie sancte Trinitatis et? beatissimi confessoris Nicholai in Aridagamantia site apud Vorgiam et Iouiam singulis annis in perpetuum contulit, nos quoque loci eiusdem 10

canonicis pari deuotione concessisse et quatuor modios uini

quos in eisdem uillis nostri adhuc iuris habebamus insuper prestitisse. Quod ut ratum in posterum inconcussumque

IO2

MONVMENTA

permaneat, 115

20

scripto

ARROASIENSIA

commendari,

sigilli nostri

auctoritate

muniri nostrique nominis subter in scripto karactere corroborari precepimus£. Actum publice apud Choisiacum, anno ab incarnatione Domini& M9C9?XL?V?, regni uero nostri IX®, astantibus in palatio nostro quorum nomina subtitulata sunt et signa. Signum Radulfi Viromandorum comitis, dapiferi nostri. S. Guillelmi buticularii. S. Mathei camerarii. S.

Mathei constabularii. Dat. per manum gramma)? cancellarii).

CadurdP

(Mono-

a) sancte et indiuidue Trinitatis om. a. - b) Francorum rex a. - c) deuote om. a. - d) et presentibus pariter et futuris om. a. - e) ac a. - f) de in posterum d precipimus om. a. - g) aprés Domini B répète anno. - h) Adurci CD. - i) (Monogramma) om. B; (Monogramma) Adurci D. - j) en a, de Actum à la fin : Actum Choysiacum anno MCXLV.

40 [1139, 15 avril-1145, 20 septembre].

Alvise, évéque d' Arras, notifie que le chapitre cathédral d'Arras a cédé à l'abbaye d'Arrouaise les autels de Ligescourt et de Gueudecourt et leurs dépendances de Beaulencourt et de Horech sous un cens de 24 sous, en échange de l'autel de Gouy et de sa dépendance de Bavincourt, sous un cens de 4 sous. A!. Original (chirographe; légende au-dessus de l'acte: CYROGR.APHUM) sur parchemin, hauteur 250 mm (dont repli 30 mm), largeur 220 mm, deux sceaux jadis pendants sur double queue de parchemin,

Arch.

dép.

Pas-de-Calais,

23

H

8. Notes

dorsales:

x1 s.: De Legiscurt et Gheldecurt. - Capituli Atrebatensis ecclesie Alvisi episcopi. XIII s. : Alvisi episcopi et capituli Attrebatensis ecclesie de Ligescort et de Geudecourt. X1v* s.: Transcriptum. xvi s. : D. - 1138-1148.

A?. Original (chirographe) perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 42r°,

d’après Al. - C. Copie du xir siècle, Livre Blanc du chapitre d' Arras, Bibl. nat. de France, lat. 9930, fol. 14v°, d’après 42 ou une copie de 42. - D. Copie de la fin du xvr? siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 9v°, d’après A! ou une copie de Af.-E. Copie du

10 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 50, fol. 187, d’après A!.

CHARTES

IO3

a. À. de Loisne, Le cartulaire du chapitre d' Arras, n° 17, p. 13, d’après C. - b. Le Glay p. 119-121, d’après Al. - c. B.-M. Tock, Les chartes des évéques d'Arras, n? 86, p. 100-101. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 95r°. Même coll., t. 250, fol. 249v?-250r?. - Le Glay, n? 4. - Michel, p. 256. - NW 8428.

Note sur la datation: La transaction n'est pas signalée dans la bulle d'Innocent II pour le chapitre d'Arras, du 15 avril 1139 (éd. J. Ramackers, Papsturkunden in ... Artois, n? 29, p. 111-113). Elle est antérieure à la mort, le 20 septembre 1145, de l'abbé de Saint-Amand

Absalon, mentionné dans cet acte (H. Platelle, Le temporel de l'abbaye de Saint- Amand, p. 163). On ne peut rien tirer des bulles obtenues par Arrouaise en 1142 (acte n? 37) et 1145 (acte n? 45), qui n'énumérent pas les autels. En revanche, la bulle de 1152 (acte n? 59) confirme bien la présente transaction. INUNOMINEAMEN.

PATRIS

ET

FILII

EI

SPIRITUS

SANCTI,

Ego Aluisus, Dei miseratione Atrebatensis episcopus, tam futuris quam presentibus in perpetuum. Fraterna nos inuitat caritas et communis poscit utilitas ut

ecclesiarum nobis Deo auctore commissarum congruo

10

15

20

25

ordine prouideamus,

et, omne

tranquillitati

rancoris incommo-

dum prouida sollicitudine depellentes, quod ad nostrum spectat officium, inter ipsas pacem confirmemus. Notum sit ergo tam presentium etati quam future posteritati quod fratres nostri, capitulum uidelicet Beate Marie Atrebatensis, filio nostro uenerabili uiro Geruasio abbati Sancti Nicholai de Aridagamantia et capitulo suo, altaria de Legiscurt et Gheldelcurt cum appendentiis suis Bellaincurt et Horezc sub censu uiginti quatuor solidorum perpetuo tenenda in presentia nostra concesserurit, idemque abbas similiter et fratres sui predicto capitulo Sancte Marie Atrebatensis altare de Goi cum appenditio suo Bauaincurt sub censu quatuor solidorum perpetualiter tenendum contulerunt. Ut autem huius pactionis pagina inconuulsa maneat et firmiter teneatur, sigillis suis eidem pagine alternatim appositis nostrum apposuimus et ne, quorumlibet temeritate in posterum infestetur, fideles testes subterscribi precepimus. Signum domni Leonis abbatis Sancti Bertini. S. domni abbatis Absalon Sancti Amandi. S. domni Balduini abbatis de Mareolo. S. domni Gotsuini abbatis de Aquicinto. S. Petri prepositi Sancte Ma-

MONVMENTA

104

ARROASIENSIA

rie. S. Nicholai decani. S. Thome cantoris. S. canonicorum Herberti sacerdotis, Rollandi sacerdotis, Rotberti subdiaconi.

41 1145 [avant le 5 décembre]. Foulques, abbé de Hasnon, concède à l'abbaye d’Arrouaise une terre à Saint-Omer-Capelle contre un paiement annuel de deux marcs d'argent et demi et de onze sous de Flandre, à donner au moine qui garde la cour de Monchy. A! et A2. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 51v?-

52r°, d’après A. - C. Copie du xir? s. dans un cartul. de Hasnon, Mons, Archives de l'Etat, cartul. 29, fol. LIVr?^-LVr?. - D. Copie du xv? s. dans un cartul. de Hasnon, B.M. Douai, ms. 1342, fol.

76v°. - E. Copie du 19juillet 1771 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau,

t. 61, fol. 200-201, d'aprés un cartulaire de

Hasnon de 168 fol. en papier, p. 17. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., p. 259. - NW 11116.

ms.

7749,

fol. 281r°.

- Michel,

Note sur la datation: confirmé par la bulle du 5 décembre 1145 (acte n? 45), cet acte ne peut lui étre postérieur.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen.

Fulco,

Dei gratia ecclesie Sancti Petri Hasnoniensis abbas, eiusdemque ecclesie conuentus, uniuersis sancte matris ecclesie filiis. Pro euitanda occasione seu? contentione que aliquando tam in nostra quam in aliis ecclesiis de his que sibi iure pertinent fieri solet per obliuionem possidentium utpote sibi succedentium,

placuit nobis quandam

conuentionem

habi-

tam inter nos et domnum Geruasium abbatem Sancti Nicholai de Arrowasia? ceterosque eiusdem ecclesie fratres 10

memorie posterorum cyrographo commendare ut sit9 firma

et inconcussa et possit? in perpetuum permanere. In uilla igitur? que dicitur Sancti Audomari Ecclesia terram quam largitione uenerabilis Balduini Flandriensium? comitis qui in ecclesia nostra sepultus est possedimus®) et quicquid in ea

CHARTES 15

10$

iuris et dominii tam nos quam ministerialis nosterh) habuimus prefate ecclesie Sancti Nicholai eo tenore concessimus ut eam fratres perpetuo teneant et pro ea duas marcas argenti

et dimidiam et XI solidos Flandriensis? monete singulis an20

nis apud Monci? Petrosum monacho nostro curiam nostram ibidem custodienti in die natiuitatis sancti Iohannis Baptiste

uel in crastino persoluant. Statutum quoque est quod ne-

25

30

35

quaquam predictam terram uel ipsi nobis reddere? uel nos ab ipsis repetere absque alterutro assensu poterimus. Ut autem hec concessio firma et indiscussa permaneat, signa et nomina eorum qui presentes affuerunt subnotare curauimus. S. domini Aluisi Atrebatensis?) episcopi. S. domni Luce. S. magistri Hugonis archidiaconorum. S. Philippi Morinensis archidiaconi. S. Nicholai decani. S. Petri prepositi. S. Thome cantors. S. Walter abbatis Sancti Vedasti. S. Leonis abbatis Sancti Bertini. S. Absalonis abbatis Sancti Amandi. S. Gossonis? abbatis Aquicinti9. S. IngerasniP) abbatis de Marcenis®. S. Sigeri abbatis de Gant”. S. Theoderici abbatis de Capella. S. Hugonis abbatis de Monte Sancti Eligii. S. Simonis abbatis de Ailcurte. S. Balduini abbatis de Mareolo?. S. Iohannis abbatis de Hennin?. Actum anno ab incarnatione Christi M°C°XLV®,

indictione VIII, concur-

rente VII. a) occasione seu om. B. - b) Arouasia C; Arraluasia E. - c) sic C; sit om. D. - d) et possit CE. - e) igitur om. D. - f) Flandrensium DE. - g) possidemus E. - h) ministeriales nostri E. - i) Flandrensis DE. - j) Monchi C; Monchy E. - k) Statutumque C. - l) reddere nobis E. - m) Attrebatensis CE. - n) Gosonis D; Gossuini CE. - o) Aquicincti CE. - p) Ingerafni B. q) Marchenis C. - r) Gandt C. - s) Mariolo C. - t) Henin C.

42

[1142, 9 décembre - 1145, 5 décembre]. Gautier Giffard, comte de Buckingham, accepte, en tant que sei-

gneur féodal, l'échange de terres opéré entre l'abbaye d'Arrouaise et Walo de Beverio. A. Original perdu.

106

MONVMENTA

ARROASIENSIA

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 46r°,

d’après A. Indiqué: p. 257.

Bruxelles, - NW

Bibl. Roy.,

ms.

7749, fol. 281r°.

- Michel,

11115.

Note sur la datation : La teneur de cet acte, absente de la bulle d'In-

nocent II du 9 décembre 1142 (acte n? 37), est confirmée dans celle d'Eugéne III du 5 décembre 1145 (acte n° 45). Sur Gautier Giffard, v. R.. H. C. Davis, King Stephen, p. 129.

Vualterus Giffardus, comes, abbati de Trunco Berengen et

omni conuentui, salutem. Notifico uobis quod cambium terre quod fecistis uos et Walo de Beuerio, ego bene concedo, ita quod terra quam ei dedistis in allodium meum rema5 neat et illa terra quam uobis concessit in allodium uestrum sit remanens. Valete. 43 [1142, 9 décembre - 1145, 5 décembre]. Gérard, abbé de Honnecourt, concéde à l'abbaye d' Arrouaise une

terre à Villers, pour laquelle Arrouaise payera à Honnecourt le terrage et la díme ainsi qu'un droit de mutation. En outre, Arrouaise pourra acquérir auprés de paysans des terres défrichées. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 110v°-

111r, d’après A. a. R.. Fossier, Chartes de coutume..., n? 12, p. 146-147, d’après B.

Indiqué: Michel, p. 272. - NW 6445.

Note sur la datation: comme le remarque R.. Fossier, la donation mentionnée dans cet acte est confirmée dans la bulle de 1145 (acte n? 45). Elle est postérieure à la bulle de confirmation générale précédente, datée du 9 décembre 1142.

Notum sit tam presentibus quam futuris quod ego Girardus, abbas ecclesie Sancti Petri Hunocurtensis, assentiente capitulo nostro, concedo ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia

perpetuo tenendam terram Sancti Quintini de Vilers, illam 5 scilicet terram que iacet inter terras de Belcamp et terras de

CHARTES

IO7

Vilers, ita dumtaxat quod de prefata terra terragium et decimam

ecclesie

Sancti

Petri

Hunocurtensis

fratres

ecclesie

Sancti Nicholai de Arroasia persoluent et in mutatione abbatis ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia ad recognitionem 10

IIIIv* denariorum ecclesie nostre similiter persoluent. Conce-

dimus etiam tam ego quam capitulum nostrum abbati uel fratribus ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia licentiam ad-

quirendi a rusticis de prefata terra quicquid sartauerunt quoquomodo poterint, tamen cum pace rusticorum adquirant. S. Gerardi abbatis Hunocurtensis, Iohannis prioris, Amolrici, Bosonis, Balduini cellerarii, Petri, Theoderici, Lamberti, Guidonis et alterius Guidonis, Balduini, Sigeri, Walteri Calui sacerdotum. S. Symonis, Iohannis diaconorum, Amandi, Balduini, Iohannis subdiaconorum.

44 1145 [avant le 5 décembre]. Gérard, seigneur de Ham, confirme à l'abbaye d'Arrouaise la donation d'une eau et d'une páture qu'avaient effectuée ses ancêtres. Il y ajoute, en les décrivant, plusieurs autres droits liés à l'eau, et particuliérement aux moulins, dans la région de Ham et de Margere. A. Original perdu [« Sceau et attache perdu. Original en parchemin aux archives de l'abbaye de Corbie, Armoire

B, liasse 102, n? 2 »

(voir copie D)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 80r°-v°,

d’après A. - C. Copie du xvirr? siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 61, fol. 176, d'apres A. - D. Copie du xvir* siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 28, fol. 49r?-v?, d’après

A.

Indiqué: Michel, p. 265. NW 11117. Note sur la datation: confirmé par la bulle du 5 décembre 1145 (acte n? 45), cet acte ne peut lui être postérieur.

Notum sit tam presentibus quam futuris quod ego Girardus Hamensium dominus, assentientibus Margareta uxore mea et fratre meo

Lanscelino, concedo ecclesie Sancti INi-

cholai de Arrowasia? perpetuo liberam totam aquam cum

108

MONVMENTA

ARROASIENSIA

pastura que est inter pontem de Dolli et molendinum de Soencort, quam prefata ecclesia ex dono Odonis senioris et Odonis patris mei ante possedit, piscaturam quoque tocius

prefate aque?) ita quod in tota prefata aqua nec ego nec aliquis piscari poterit nisi in fossatis castelli mei et homines de Soencort? inter molendinum de Margellis et molendinum de Soencort piscari poterunt cum nassis follariis. Concedo preterea quod inter pontem de Dolli et molendinum de Soencort sclusam uel molendinum nemini facere licebit, ex15

20

25

30

ceptis monachis de Vileirsilua?9, qui, si uoluerint suum reedificare, poterunt in loco ubi antiquitus fuit nec plus leuare poterunt molendinum quam antiquitus fuit. Concedo etiam omnes qui ultra aquam sunt uersus Margellis ad molendinum de Margellis perpetuo molere posse qui uoluerint. Illi uero qui intra aquam prefatam et Ham sunt, quamdiu molendina mea de Ham in manu mea non tenuero, similiter

molere poterunt ad molendinum de Margellis qui uoluerint. Quod si quandoque molendina mea de Ham in manu me‘ habere contigerit, tunc hi qui inter aquam et Ham sunt ad molendinum de Margellis quod dicitur ad Sceufol®) nisi concessione mea molere non poterunt. Concedo quoque ut fratres prefate) ecclesie asinos et carettas ex utraque parte aque mittant pro annona ad molendinum de Margellis adducenda et molenda. Quod si molendina mea de Ham in manu mea me habere contigerit, tunc inter prefatam aquam et Ham annonam colligere ad molendinum de Margellis nisi concessione mea non poterunt. Huius rei sunt testes: Rogerus canonicus de Ham, Venemarus de Enchris patruus ipsius Girardi, Petrus filius Alardi de Porta, Odo de Bonul, Robertus

Venator maior communie, Herbertus prepositus, Matheus fi35

lius eius, Petrus de Matenni, Gislebertus de Soencort, Rober-

tus Coitor?,

Arnulfus

Vaslet, Robertus

Salnerwencelini),

Herbertus filius Rumelt, Eustachius filius Odonis Coplere,

Odo frater eius, Paganus de Olezi9 , Iwanus et Daniel. Actum est ab incarnatione Domini anno) M9C9XLeVe, a) Arroasia C. - b) apue corrigé en aque B. - c) Soencurt B. - d) Vileirselua B. - e) de fuit nec plus à fuit om. C. - f) manu me : manum C. - g) Scenfol C. - h) prefati C. - 1) Coiter C. - j) Salner Wencelin B. - k) Olesi B. 1) anno om. C.

CHARTES

109

45 1145, 5 décembre. - Vetralla

Le pape Eugène III confirme à l’abbaye d' Arrouaise l'ensemble de ses privilèges, droits et possessions, et énumére les plus récentes donations reçues par l'abbaye. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 19v°-

21r°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr? siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 14r?. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 227v°-228r°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 206r°. - F. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms.

822, fol. 242r°. - G. Copie partielle du xvi? siècle, Arch. dép. Pasde-Calais, 4 J 32, p. 15-16, d'aprés A. a. Gosse, Histoire de l'abbaye, p. 60 note b (trés petit fragm.). - b. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 44, p. 135-

137, d’après BD. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 278v°. - JL 8796. Michel, p. 254. - NW 6211.

Eugenius,

episcopus, seruus?

seruorum

Dei, dilectis in

Christo filiis? Geruasio abbati Sancti Nicholai de9 Aridagamantia eiusque fratribus? tam presentibus quam futuris re-

10

15

gularem uitam professis? in perpetuum. Ad hoc uniuersalis ecclesie cura nobis a prouisore omnium bonorum Deo commissa est, ut religiosas diligamus personas et beneplacentem Deo religionem studeamus modis omnibus propagare. Neque enim Deo gratus aliquando famulatus impenditur, nisi ex caritatis radice procedens a puritate religionis fuerit conseruatus. Oportet igitur omnes christiane fidei amatores religionem diligere et loca uenerabilia cum ipsis personis diuino seruitio mancipatis attentius confouere, ut nullis prauorum hominum inquietentur molestiis uel importunis angariis fatigentur. Eapropter, dilecti in Domino filii, uestris iustis postulationibus clementer annuimus et prefatam Beati Nicholai ecclesiam, in qua diuino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis

IIO

MONVMENTA

ARROASIENSIA

scripti priuilegio communimus. Statuentes, ut quascumque possessiones, quecumque bona inpresentiarum iuste et cano20

25

30

35

nice possidetis aut in futurum concessione pontificum, liberalitate regum, largitione principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis prestante Domino: poteritis adipisci, firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda uocabulis: totam terram cum iure et dominio terre eiusdem, quam ecclesia Hasnoniensis in uilla que dicitur Sancti Audomari Ecclesia et ministerialis eius possederunt et uobis perpetuo possidendam dederunt sub annuo censu duarum marcarum et dimidie et undecim solidorum eidem ecclesie in festo sancti Iohannis Baptiste persoluendorum ; uiginü modios uini, quos apud Vorgiam et Iouiam dedit uobis Ludouicus rex Francorum, et IIII* modios, quos in prefatis uillis dedit Ludouicus rex filius eius; terram Sancti Quintini de Vilers, quam abbas Hunecurtensis et conuentus eius uobis perpetuo tenendam dederunt, propter terragium et decimam et in mutatione abbatis uestri III" denarios; donum, quod Odo senior? et Odo iunior et Gerardus filius eius Hamenses domini uobis fecerunt tam in pastura quam in aqua et piscatura inter pontem de Dolli et molendinum

40

45

50

de Suencort ; decimam cuius-

dam terre, que dicitur Auennis, in parrochia de Dolleincort et unum modium frumenti et unum auene, quos dant canonici de R oia in grangia Sancti Medardi de Thola, quos dederunt monachi de Ursicampo pro censu VII modiorum frumenti et trium solidorum cuiusdam terre, quam dedit Erma filia Balduini de Forniual ecclesie de Margellis; quatuor modios frumenti in decima de Ableincort, quos uobis dedit Ermericus de Noiella; septuaginta duos solidos, quos dedit Gualo de Beuri apud Winninglelam, concedente domino suo Waltero Gisfardo, pro alodio uestro de Beuri ;ecclesiam de Dorenc cum oblationibus et decimis ac ceteris appenditiis suis. Prohibemus quoque ut? nulli archiepiscoporum seu episcoporum ucl alicui hominum omnino liceat commutare ordinem canonicum ecclesie uestre, uel fratres et ordinem et

55

consuetudines uestras professosh) de ecclesiis, in quibus fuerint, abbate inuito uel inconsulto expellere. Sane? laborum uestrorum, quos propris manibus aut sumptibus colitis),

CHARTES

siue de nutrimentis

uestrorum

III

animalium,

nullus omnino

clericus siue laicus a uobis decimas exigatK). Precipimus etiam, ut in abbatis uestri? ordinis, ad sepeliendum 60

tum?)

fratres et conuersos

uestros

et familiam,

tan-

diocesani

episcopi absque prauitate aliqua uobis cimiteria benedicant. Preterea apostolica auctoritate? interdicimus, ut, si°) alia re-

65

70

ligiosa congregatio canonici ordinis a subiectione alterius domus libera sub obtentu maioris religionis uestro se collegio sociauerit ordinemque uestrum et rationabiles ecclesie uestre consuetudines sponte susceperit, de cetero sibi retro abire non liceat. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare aut eius possessiones auferre ucl ablatas retinere, minuere seu quibuslibet uexationibus fatigare, sed omnia integra conseruentur eorum, pro quorum gubernatione et sustentatione concessa

sunt, usibus omnimodis profuturaP), salua sedis apostolice

75

auctoritate et diocesani episcopi canonica iusticia. Si qua 1gitur in futurum ecclesiastica secularisue persona huius nostre constitutionis paginam sciens contre eam temere uenire temptauerit, secundo tercioue commonita, nisi reatum suum

congrua satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine 80

Dei et Domini redemptoris nostri Ihesu Christi aliena. fiat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem ecclesie iusta seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inue-

85

niant. Amen. Amen. Amen‘.

90

Ego Eugenius catholice ecclesie episcopus subscripsi. Ego Albericus Hostiensis episcopus subscripsi. Ego Imarus Tusculanus episcopus subscripsi. Ego Reinerus presbiter cardinalis tituli sancte Prisce subScripsi. Ego Hubaldus presbiter cardinalis tituli sanctorum Iohannis et Pauli subscripsi. Ego Aribertus presbiter cardinalis tituli sancte. Anastasie subscripsi.

102 95

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Ego lulius presbiter cardinalis tituli sancti Marcelli subScripsi. Ego Oddo diaconus cardinalis sancti Georgii ad uelum aurem subscripsi.

100

105

Ego Iohannes diaconus cardinalis sancti Adriani subscripsi. Ego Astaldus diaconus cardinalis sancti Eustachii iuxta templum Agrippe subscripsi. Ego Guido diaconus cardinalis sancte Marie in Porticu subscripsi?. Dat. Vetralle per manum Roberti sancte Romane ecclesie presbiteri cardinalis et cancellarii nonas decembris, indictione IX, incarnationis dominice anno M9C9XLV?,

pontifi-

catus uero domni Eugenii III pape anno I?. a) seruus om. B. - b) De episcopus à filiis om. F. - c) in CDE. - d) eiusque fra om. B à cause d'un trou dans le parchemin. - e) regularem uitam professis : regulariter uiuentibus C; om. G. - f) senior senior B. - g) de regularem uitam à ut: regulariter uiuentibus salutem perpetuam. Etc. Ut supra. Praeter haec, sequentia. Prohibemus CDE. - h) professis D. - i) sane: etc. Pene CDE. - j) colitis ajouté par une main contemporaine dans B. - k) de aut sumptibus à exiget, remplacé par Etc. Praeterea CDEa; de abbati Sancti Nicholai à exigat om. F ; de uniuersalis ecclesie à exigat om. G. - I) uestris F. - m) tam F. - n) aprés auctoritate, uobis exponctué, B ; authoritate apostolica CDE. - o) si om. CD. - p) de ut nulli à profutura, om. F. - q) de Si qua igitur à Amen om. G. - r) de Hostiensis à subscripsi om. F. - s) de Praeterea apostolica auctoritate à anno I? om. F; de Decernimus à anno I? remplacé en CDE par Datum etc. anno 1145.

46

[1145, 25 décembre] - 1146 [24 décembre]. [Noyon,] en synode. Simon,

évéque de Noyon,

concéde à l'abbaye d'Arrouaise,

à

l'usage des religieuses de Margére, l'autel de Quivières, dont il a reçu de Gérard Crassus un tiers de la dîme, tandis qu’ Albéric de Roye tenait les deux autres tiers. Il concéde aussi deux parts de la díme de Champien, données par Raoul, chátelain de Nesle, et sa

mère Adeline. À. Original sur parchemin, hauteur 375 mm à gauche (dont repli 27 mm), largeur 380 mm à droite (dont repli 37 mm), largeur 245 mm

en haut, 240 en bas, sceau jadis pendant sur courroie de cuir,

Arch. dép. Somme, 9 H 206/1.

CHARTES

II3

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 80v°81r°, d’après A. - C. Copie du xvin? siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 62, fol. 165-166, d'aprés A. - D. Co-

pie du xvii? siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 240, fol. 56r°-v°, d'aprés A.

Indiqué: Michel, p. 265. - NW 11118. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen.

Simon,

Dei gratia Nouiomensis episcopus, reuerentissimo fratri Ge-

Un

ruasio abbati de Aridagamantia et successoribus eius uniuersisque fratribus eiusdem ecclesie tam futuris quam presentibus in perpetuum. Ad sedis nostre officium spectat non tantum seruorum Dei mores componere et de uirtute in uirtutem prouehere, uerum uite eorum presenti sustentacula subministrare et eos beneficiorum nostrorum quantum facultas suppetit participes esse. Ex hac igitur occasione tibi,

10

15

dilecte frater Geruasi

abba, et successoribus

tuis, altare de

Chiueres personaliter tenendum, cuius partem terciam scilicet tocius decime cum dote ipsius Gerardus Crassus auunculo suo Herlico, de quo eam in feodo tenebat reddidit, a quo etiam ad nos rediit, reliquasque duas eiusdem decime partes quas Albricus de R.oia tenebat, duas etiam decime partes de Cenpieng quas cum Radulfo castellano de Nigella filio suo mater eius Adelina, que Maledocta cognominatur, concedentibus reliquis filiis suis, Widone, Henrico, Petro in manu

20

28,

30

Widonis fratris sui Nouiomensis castellani redditas ab eodem Widone recepi, usui religiosarum mulierum de Margellis ceterisque ibidem Deo seruientibus, concedente Bonefacio archidiachono nostro, in perpetuum damus, ita sane quod pro supradicto altari mihi et successoribus meis ius nostrum singulis annis persoluatis, tam michi quam et sedis nostre ministris debitam reuerentiam exhibeatis. Ne igitur hec nostra concessio a quoquam uioletur pontificali auctoritate sub anathemate prohibemus atque ut in posterum firma et inconuulsa permaneat tam testium subsignatione quam nostra subimaginatione firmamus. Signum ipsius Simonis Nouiomensis episcopi. S. Theoderici Ambionensis? episcopi.

S. Bonefacii archiadiaconit). S. Balduuuini9 decani. S. Wiboldi abbatis. S. Warneri abbatis. S. Rotberti abbatis. S. Rainaldi abbatis. S. Alulfi abbatis. Anno incarnationis Domini M9C?XL?VI?.

33

ARROASIENSIA

MONVMENTA

II4

Ego Hugo cancellarius hoc recitaui in sinodo. a) Ambionensis sic A pour Ambianensis. - b) archiadiaconi sic À pour archidiaconi. - c) Balduuuini sic À pour Balduini.

47 1146.

Yves, comte de Soissons, concède à l'église de Margère son petit moulin de Falvy, qu'il possédait en alleu. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 82r?-

v°, d’après A. a. W.

M.

Newman,

Les seigneurs de Nesle, t. 2, n° 14, p. 43-44,

d’après B. Indiqué :Michel, p. 266. - NW

11119.

Quoniam? ob temporum mutabilitatem uiteque hominum breuitatem nulla fere diu certa haberi possunt nisi litteris annotentur, idcirco ego Iuo, Dei gratia comes Suessionis,

notum esse uolo tam presentibus quam futuris quod paruum 5 molendinum meum de Phaleui, in quo nemo aliquid habebat nisi ego, totum, causa Dei et pro remedio anime mee et antecessorum meorum, ecclesie de Margellis in elemosinam dedi liberum et quietum ab omni exactione et consuetudine semper amodo possidendum, atque ut hoc ratum et firmum 10 in perpetuum habeatur, litteras meas fratri Eurardo et aliis fratribus dedi, quas sygilli mei munimine roboraui et testium subscriptorum auctoritate confirmari dignum duxi. Testes sunt Radulfus castellanus Nigelle, Radulfus Bellus, Odo senescallus, Rogerus iusticiarius, Symon de Bettencort,

15 Iohannes Griuele, Albericus Gigas, Iohannes Postel. Actum Verbi incarnati anno MeC°XLeVIe. a) Restitué. B porte Bm au lieu de Qm.

CHARTES

IIS

48 [1139-1147]. - Carlisle. Henri, comte, fils du roi d'Ecosse, confirme la donation de la moitié

des cuirs et du quart des suifs des animaux tués à Stirling effectuée par son père pour l'abbaye d' Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens 1077, fol. 46v, d’après A. - C. Copie de la fin du xvi? siècle, cartul. D, Louvain,

Keizersberg, fol. 10v°. a. G.W.S.

Barrow,

Scottish Rulers..., p. 99-100, d'aprés B. - b. Id.,

The acts ofMalcolm IV., p. 154, n? 35, d'aprés B. - c. Id., The Charters of King David, n? 139, p. 120, d’après B. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., p. 257. - NW 11121.

ms.

7749, fol. 281r°.

- Michel,

Note critique. Sur la datation: voir c. La donation n'étant pas confirmée dans les bulles pontificales (sauf dans les années 1170, cf. n? 163), celles-ci ne peuvent aider à préciser la date. G. W. S. Barrow, The Charters of King David, n? 240, p. 165, suppose l'existence d'une charte perdue, émanant du père d'Henri, le roi David I*'. Ruen en fait ne garantit que la donation de David a donné lieu à l'établissement d'un acte.

Henricus, comes,

filius regis Scotie, episcopis, abbatibus,

comitibus, baronibus, uicecomitibus? et omnibus probis hominibus suis? totius regni Scotie, salutem9. Sciatis me concessisse et confirmasse?) carta mea elemosinam? quam rex”) pater meus dedit Deo et ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia? successorumP)

pro animabus

nostrorum,

nostris et antecessorum

uidelicet? medietatem

et

coriorum

et quartam partem seporum occise de Striuelin) in perpe10

tuam elemosinam, teste Iohanne episcopo9 et Alwino abbate de Edeneburge, Willelmo filio Dunenc, Hugone de Moriull,

Roberto

de Brus, Willemo

de Summeruilla

et

Willelmo de Graham? apud Carlolium). a) comitibus, baronibus, uicecomitibus om. C. - b) suis om. C. - c) salutem om. C. - d) et confirmasse om. C. - e) carta mea elemosinam : cartam C. - f) rex om. C. - g) Arridagamantia C. - h) et successorum om. C. -

MONVMENTA

116

ARROASIENSIA

i) uidelicet om. C. - i) Stiuelin C. - k) episcopo Carololiensi C. - 1) de Willelmo filio Duuenc à Graham om. C. - m) Carololium, tempore Geruasi abbatis uiri religiosi et amici nostri dilecti usibus abbatis et canonicorum ibidem Deo militantium 1142 C.

49 [1135-1147]. Gosselin, évêque de Soissons fixe les règles que doit suivre l'abbé d' Arrouaise lorsqu'un abbé de son ordre dans le diocése de Soissons se méconduit. L'abbé d’Arrouaise doit avertir trois fois le fautif, puis deux fois avec plusieurs coabbés. Ensuite, il doit avertir l'évéque et le chapitre de Soissons. Si ces démarches échouent, l'abbé d'Arrouaise,

toujours avec plusieurs coabbés, fixera de concert avec l'évéque un jour pour le jugement, par lequel l'abbé fautif peut être déposé. Et si celui-ci refuse encore de céder, il sera excommunié par l'évéque et les abbés. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xvr* siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 118r°. - C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. R oy., ms. 7749, fol. 233v?-234v*. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 223v°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 244v?-

245r*. - F. Copie du xvrir* siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, peu Indiqué: Gosse, Histoire de l'abbaye, p. 418. - NW 11120. Note sur la datation: cet acte et le suivant, étant rigoureusement identiques,

ont

sans

doute

été établis simultanément.

Donc,

pas

avant que le diocése de Noyon et celui de Soissons comptent chacun une abbaye affiliée à l'ordre. A Soissons, c'est l'abbaye SaintCrépin-en-Chaye,

affiliée entre 1129 et 1132

(L. Milis, L'ordre...,

p. 145). A Noyon, c'est Chauny, en 1135 (ibid.). En outre, les deux actes son antérieurs à la démission de l'abbé de Gervais en 1147 (Ibid., p. 124). L'absence de mention du diocèse de Tournai, lié à celui de Noyon jusqu'en 1146, est intriguante. Ce n'est pas qu'il n'y ait pas d'abbaye concernée: dés 1132, Cysoing est affiliée (ibid., p. 146). Peut-étre cet acte est-il postérieur à la scission des diocéses de Noyon et Tournai, en mai 1146 (E. Strubbe et L. Voet, De chronologie..., p. 247).

Gfoscelenus]*, Dei patientia Suessorum?) uocatus9 episcopus, dilecto filio et? fratri G[ervasio]9 abbati? Sancti Nicholai de Aridagamantia®) successoribusqueh) suis? canonice

CHARTES

I7

substituendis in perpetuum. Cum) officii nostri sollicitudine commonemur ut que plantanda sunt plantemus, que eradicanda eradicemus, communicato capituli nostri consilio ad eradicandas) infructuose plantationis arbores concessimus. ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia ut, si in episcopatu nostro quilibet sui ordinis abbas qui de eadem ecclesia in 10'abbatern assumptus fuerit, criminosus existens a tenore propositi ordinis deuiauerit?), ut uidelicet contemptor ordinis inueniatur,

15

uel destructor

regule,

bonorum

temporalium

dissipator, uel negligens? aut remissus? in cura sibi commissaP, abbas Sancti Nicholai per se uel per suum9) priorem semel, bis uel tertio? submoneat. Quod si taliter ammonitus emendare noluerit, assumptis duobus uel tribus eiusdem ordinis coabbatibus prefatus abbas Sancti Nicholai eum iterum submonendo seuerius corripiat?). Si uero etiam post primam et secundam ammonitionem? incorrigibilis ex-

20

25

titerit, episcopo et capitulo! Suessionensis ecclesie hoc suggerat. Et si forte eorum incuriaV) eius excessus incorrectus remanserit, tunc predictus abbas, assumptis? duobus uel tribus coabbatibusY), episcopum conueniat? dieque posita facto clamore super reum?? sine dilatione infra quadraginta dies rei iudicium terminetur absque inuitatione??) maioris audiente et si depositus fuerit?9, ad illud de quo prodiit monasterium reuertatur. Quod si noluerit ab 1pso episcopo et

ab ipsis abbatibus?? cum his qui cum eo consenserint?9 ex30

35

communicetur? et alius idoneus eorumdem abbatum consilio a fratribus eiusdem loci eligatur et episcopali benedictione substituatur. Ad arcendas igitur quorumlibet importunitates, data conseruatoribus pace, in preuaricatores quoad resipuerint excommunicationis sententiam proferendam censemus atque canonica subsignatione??) nostra quoque? subimaginatione huius?) nostri?) decreti paginam confirmamus. a) Gerardus B. - b) Suessionum F. - c) uocatus om. BDE. - d) filio et om. CDE. - e) Geruasio B. - f) abbati om. B. -g) Arridagamantia C. - h) successoribus et B. - i) suis om. BCDE. - j) quoniam BDE. - k) eradicanda sunt C. - 1) de communicato capituli à eradicandas om. C. - m) deuiauerit seu defecerit CD. -n) negligentius CDE. - o) remissius CDE. p) commissa se gesserit CD. - q) per suum: suorum C. - r) tertioue B. s) corrigat F. - t) uel secundam correptionem et ammonitionem B. -

I18

MONVMENTA

ARROASIENSIA

u) ipse et capitulum CDE. - v) eorum incuria: incuria eorum CIE w) eius om. DE. - x) assumptis om. CDE. - y) coabbatibus om. C. z) conueniat episcopum CE; conueniant B. - aa) eum CDE.- ab) imitatione CE. - ac) de rei iudicium à fuerit om. B. - ad) coabbatibus B. - ae) consenserunt BC. - af) excommunicatur F. - ag) subscriptione B. - ah) qua CD. - ai) huius om. B. - aj) nostri huius CDE.

50 [1135-1147].

Simon, évéque de Noyon, fixe les régles que doit suivre l'abbé d'Arrouaise lorsqu'un abbé de son ordre dans le diocése de Noyon se méconduit. L'abbé d'Arrouaise doit avertir trois fois le fautif, puis deux fois avec plusieurs coabbés. Ensuite, il doit avertir l'évéque et le chapitre de Noyon. Si ces démarches échouent l'abbé d' Arrouaise, toujours avec plusieurs coabbés, fixera de concert avec l'évéque un jour pour le jugement, par lequel l'abbé fautif peut étre déposé. Et si celui-ci refuse encore de céder, il sera excommunié par l’évêque et les abbés. A. Original perdu [« titre en parchemin qui a dix poulces de hauteur tout compris sur cinq poulces cinq lignes de large » (voir copie C)]. B. Copie trés fragmentaire de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 244v?-245r?. - C. Copie du 17 février 1769 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau,

t. 50, fol. 188-189.

- D. Copie

du xvii? siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 17, d’après A. a. Gosse, Histoire de l'abbaye, n? 4, p. 417-418. Indiqué: Bruxelles, Bibl.

R oy., ms. 7749, fol. 234v°.

- NW

7245.

Note sur la datation: cet acte a vraisemblablement été passé en méme temps que l'acte n? 49. Voir la notice correspondante.

(Crux)9. S[imon], Dei gratia Nouiomensium

episcopus,

dilecto fratri G[eruasio] abbati Sancti Nicholai de? Aridagamantia successoribusque suis canonice substituendis in perpeUn

10

tuum. Cum? officii nostri sollicitudine commonemur ut que plantanda sunt plantemus, que eradicanda eradicemus,

communicato capituli nostri consilio, ad eradicandas infructuose plantationis arbores concessimus ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia ut, si in episcopatu nostro quilibet sui ordinis abbas, qui de eadem ecclesia in abbatem assumptus fuerit, criminosus existens a tenore propositi ordinis

CHARTES

15

20

Ig

deuiauerit, ut uidelicet contemptor ordinis inueniatur, uel destructor regule, bonorum temporalium dissipator, uel negligens aut remissus in cura sibi commissa, abbas Sancti Nicholai per se uel per suum priorem semel, bis uel tertio submoneat. Quod si taliter ammonitus emendare noluerit, assumptis duobus uel tribus eiusdem ordinis coabbatibus prefatus abbas Sancti Nicholai cum iterum submonendo seuerius corripiat. Si uero etiam post primam et secundam ammonitionem incorrigibilis extiterit, episcopo et capitulo Nouiomensis ecclesie hoc suggerat. Et si forte eorum incuria eius excessus incorrectus remanserit, tunc predictus abbas, as-

25

30

sumptis duobus uel tribus coabbatibus, episcopum conueniat dieque posita facto clamore super reum sine dilatione infra quadraginta dies rei iudicium terminetur absque inuitatione maioris audiente et si depositus fuerit, ad illud de quo prodiit monasterium reuertatur. Quod si noluerit, ab ipso episcopo et ab ipsis abbatibus cum his qui cum eo consenserint excommunicetur9 et alius idoneus eorumdem abbatum consilio a fratribus eiusdem loc eligatur et episcopali benedictione substituatur. Ad arcendas igitur quorumlibet? importunitates, data conseruatoribus pace, in preuaricatores quoad resipuerint excommunicationis sententiam proferendam

35

censemus

atque canonica subsignatione nostra quo-

queP) subimaginatione huius nostri decreti paginam confirmamus. a) [Crux] om. B. - b) de: in B. - c) Quoniam BD. - d) sollicitudinem B. e) ici s'arréte la copie B. - f) quorumlibet om. C. - g) perferendam D. - qua B.

51

[1145, 15 février - 1149]. Odon, évêque de Beauvais, et Thierry, évêque d'Amiens, juges délégués par le pape tranchent la querelle pendant entre les abbayes d'Arrouaise et de Cercamp au sujet des droits d'usage de quelques biens. A! et A2. Originaux (chirographes) perdus.

I20

MONVMENTA

ARROASIENSIA

B. Copie dans une bulle d'Adrien IV (voir acte n? 84), perdue. - C. Copie de 1182-83 dans la copie de la bulle d'Adrien IV effectuée dans le cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 25r°-26r°, d’après A.

a. J. Ramackers,

Papsturkunden in Frankreich IV: Picardie, n° 88,

p. 205-206, d’après C, dans l'édition de l'acte n? 84.

Note critique: Le caractére chirographique de cet acte est indiqué par la bulle d'Adrien IV (v. n? 84). Pour la datation: cet acte est en tout cas antérieur à l'acte n? 84, de 1159, qui le confirme. Il est sur-

tout daté de l'épiscopat à Beauvais d'Eudes III (attesté de 1145 à 1147, possible de 1144 à 1149: cfr O. Guyotjeannin, Episcopus et comes..., p. 125-126), à Amiens

de Thierry (attesté de 1145 à 1165,

possible de 1144 à 1166: cfr W. M. Newman, Le personnel..., p. 26 et 29) et du pontificat d'Eugéne III (15 février 1145 - 8 juillet 1153).

Ego Odo, Beluacensium, et ego Theodericus, Ambianen-

sium Dei gratia episcopi, tam presentibus quam futuris in Christo fidelibus in perpetuum. Cum ad audientiam domini pape Eugenii contentio, que inter uiros religiosos abbatem de Circampo et abbatem de Aridagamantia emerserat, per appellationem deuenisset, placuit eidem domino pape super his nobis scribere et, ut finem huic controuersie iudicio ca-

10

15

nonico uel concordia imponeremus, apostolica auctoritate mandare. Cum igitur utraque parte ante nostram euocata presentiam apud Britolium conuenissemus, eis hinc inde di-

ligenter auditis, pari eorum consensu in bonum pacis Deo auctore eos induximus et tali complemento causam terminauimus: Radulfus Luuels filius Radulfi quicquid iure hereditario in terram de Cercamp? tenebat, in manum domni Guarini uenerabilis episcopi guerpiuit et, ut de hereditate hac ad arbitrium et uoluntatem suam episcopus faceret, libere concessit. Ipse uero episcopus utilitati monachorum de Cercamp et canonicorum de Aridagamantia apud Berceuflos in uicino commorantium pia consideratione prouidens, om-

20

nem terram hereditatis Radulfi, que ab eodem Radulfo in manum suam guerpita fuerat, eisdem tali conditione distri-

buitb), ut canonici omnem

25

terram de Berceuflos, sicut libere

et quiete prius possederant, deinceps possiderent et in territorio de Cercamp iuxta suum cymiterium tantum terre, quantum labori unius carruce sufficere uideretur, liberum et quietum ab omni decima et terragio deinceps haberent. Omnem uero reliquam terram de Cercamp? monachi similiter libere

et integre possiderent, sic tamen etiam ut nec monachi in

CHARTES

30

territorio de Berceuflos aliquid possessionis nisi ad opus et commodum canonicorum neque canonici in terra de Cercamp similiter nisi ad opus et utilitatem monachorum aliquid adquirerent. His prope modum a domno Guarino distributis, cuiusdam

35

40

45

50

I2I

nexus?

discordie inter eos remanserat,

quia canonici de Aridagamantia apud Berceuflos commorantes reclamabant se usuarium in toto nemore ad feodum Hawidis pertinente per quadriennium possedisse, priusquam Radulfus Luuels hereditatem suam de Cercamp in manum domni Guarini episcopi guerpisset, et idcirco, quod prius habuerant, se modo nolle dimittere. Monachi econtra per scriptum domni G[uarini], quod canonici dicebant, repellebant et in hunc modum contendebant. Cui contentioni pro libito utriusque partis terminum istum facimus, ut canonici in tota silua, que de feodo Hawidis supradicte esse dinoscitur, quintam partem emancipatiue libere et quiete habeant, ita ut monachi ad aliquem usum suum penitus ibi nichil accipiant. Quod si illa quinta pars nemore expoliata fuerit, canonic ad excolendum nichilominus libere et quiete possideant. Ordinamus etiam, ut plicatura nemoris, que circa cymiterium canonicorum facta est, eo quod eis maxime sit necessaria portio, sit carrucate illius, de qua supra locuti sumus, et, ut in ius canonicorum perpetuo transeat, precipimus. a) Cerpamp C. - b) distribuit conditione corrigé en conditione distribuit C. - c) Cerpamp corrigé en Cercamp C. - d) nevus C.

52 15150. Raoul I, comte de Vermandois, notifie que Roger, chátelain de

Péronne, a concédé à l'abbaye d'Arrouaise quatre muids de froment à prélever annuellement sur son terrage à Ginchy en remboursement des quatre muids que l'abbaye avait acquittés à sa place au profit de l'abbaye Saint-Lucien de Beauvais. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. TOTO

d’après A.

NS

MONVMENTA

122

ARROASIENSIA

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., p. 259. - NW 11122.

ms.

7749, fol. 281r?.

- Michel,

Note: ce document n'indique pas clairement que l'abbaye d'Arrouaise avait payé les quatre muids de froment à Saint-Lucien de Beauvais à la place du chátelain de Péronne. Voir cependant l'acte 19/59:

Ego Radulfus, Viromandorum comes, notum fieri uolo tam futuris quam presentibus quod Rogerus castellanus de Perona, pro dampno quod Sancto Luciano Beluacensi fecerat excommunicatus, aliter absolui non potuit nisi eidem ec5 clesie III modios frumenti ad mensuram Peronensem singulis annis persoluendos in perpetuum assignaret, et de hoc aliqua ecclesia pro Rogero ecclesie Sancti Luciani responderet ne uel ipse uel posteritas ipsius hoc ei in posterum auferre conaretur. Quod cum ecclesia Sancti Nicholai de Arowasia 10 pro Rogero Sancto Luciano pepigisset, idem Rogerus ecclesie Sancti Nicholai, assensu fratrum et sororum, filiorum et filiarum suarum, concessit ut eosdem IIII9* modios frumenti

de terragio suo accipiant apud Genchi ante omnes qui huic terragio quacumque occasione participant. Quod ut ratum 15 esset, rogatu ipsius Rogeri et testimonio procerum et fide-

lum meorum qui mihi assistebant quorum nomina subscripta sunt assignans, hac carta sigilli mei impressione signata roboraui. Quod si aliquis de hoc pacto ecclesiam Sancti Nicholai in posterum perturbare presumpserit, quinquaginta 20 libras Peronensis monete

comiti persoluat et nichilominus,

irrita calumpnia, hoc pactum inconcussum et intemeratum eidem ecclesie permaneat. Actum anno ab incarnatione Domini M9?C?Le?.

Testes ipse Rogerus,

Robertus

capellanus,

Osto de Encra, Odo de R emi, Matheus Ioherens et alii multi.

53 1450. Roger, chátelain de Péronne, concéde à l'abbaye d' Arrouaise un revenu annuel de quatre muids de froment, à percevoir sur son terrage à Ginchy, comme compensation aux quatre muids de froment qu’Ar-

CHARTES

d

rouaise s'était engagée à payer annuellement pour lui à l'abbaye Saint- Lucien de Beauvais. À. Original perdu [« Titre en parchemin de sept poulces six lignes de largeur et de dix sept poulces quatre lignes en hauteur.. on ne peut rien dire du scel qui y fut apposé » (voir copie C)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 52r°-v°,

d'aprés A. - C. Copie du 8 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 64, fol. 171-172, d'aprés A. - D. Copie du xvuif siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 257, fol. 7v°-8r°. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 97v?. Même coll., t. 250, fol. 251v°-252v°. - Michel, p. 259. - NW

TUIS

Ego Rogerus, castellanus de Perrona?, notum

fieri uolo

tam futuris quam presentibus quod, pro dampno quod ecclesie Sancti Luciani Beluacensis intuleram excommunicatus,

10

20

aliter absolui non potui nisi quatuor modios frumenti ad mensuram PerronensemP) predicte ecclesie singulis annis persoluendos in perpetuum assignarem. Verumtamen nec michi illud credere uoluerunt9, timentes ne eis hoc ipsum uel non uel minus plene solueretur, nisi ecclesia Sancti Nicholai de Arowasia pro me sponderet hoc debitum in perpetuum persoluere. Unde nimis anxius uix multa prece? mea et meorum a fratribus ecclesie Sancti Nicholai tandem optinui ut huius frumenti pro me debitores fierent. Ego autem, timens ne predicti fratres, uidelicet ecclesie Sancti. Nicholai, de hac sponsione, quam pro me fecerant, a posteritate? mea dampnum incurrerent et de tanto beneficio ab eis michi illato indigna reciperent, assensu fratrum et sororum, filiorum et filiarum mearum, eisdem fratribus quatuor modios frumenti ad mensuram Perrone?) de terragio meo apud Genchi singulis annis in perpetuum assignaui. Et sciendum quod prenominati fratres ante omnes, seu ecclesia seu alia quelibet persona sit, qui huic terragio meo ex mea et meorum largi-

cione uel elemosina, uel alia? quacumque occasione participant, hos quatuor modios debent accipere. Quod si aliqua sterilitate terre uel combustione, seu alia aliqua occasione, 1l25

luc tantum terragii non haberetur, quod quatuor modios impleret, sequenti anno quod superesset solueretur. Quod

30

ARROASIENSIA

MONVMENTA

124

quia perpetuo ratum et inconuulsum esse uolui sigilli mei impressione signaui. Actum anno incarnationis Domini MeCeLe. Testes Hugo abbas de Monte Sancti Quintini, Odo clericus et Baldeuinus R.uffus? fratres Rogeri, prior de Lehun? et prior de Capi, Radulfus Bruman, Adam de Bellaincurt9, Iohannes de Hamo, Martinus Crupilla, Osto de Encra, Haimericus, Martinus de Flers et alii multi. a) Perona D. - b) Peronensem B. - c) uoluerim D. - d) pace C. - €) potestati D. - f) recipient D. - g) Perone B. - h) alia om. CD. - i) Rustus C; Baldeuinus Ruftus D. - j) Lehuno D. - k) Bellencurt B.

54 [1147, 26 janvier - 1151, 26 décembre]

B[arthélemy], évêque de Châlons, demande à l'abbé d'Arrouaise d'accueillir l'abbaye de Chátrices dans son ordre. A. Original perdu [« titre en parchemin large de sept poulces sur deux poulces de hauteur », sceau jadis pendant sur double queue de parchemin (voir copie F]. B. Copie 17r°. - C. 296r?-v?. E. Copie

de la fin du xvif s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 215v°. de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 275v?. - F. Copie

de 1769 collationnée par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau,

t. 279, fol. 71r°. - G. Copie du xvii? siècle, Arch. dép.

Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 19. a. Marténe et Durand, Veterum scriptorum..., t. 1, col. 815. - b. Gosse,

n? 7, p. 420-421. - c. Th. Gousset, Les actes..., t..2, p. 255, d’après a. Indiqué: Wauters, t. 2, p. 443.

Note sur la datation :Barthélémy fut évêque de Châlons de 1147 (à partir du 26 janvier) à sa mort le 26 décembre 1151 (J.-P. Ravaux, p. 86). On a donc retenu ces dates, et sans doute plutót le début de cette période (L. Milis, L'ordre, p. 166). Mais on ne peut exclure totalement que l'acte émane de l’évêque Boson (1*' nov. 1153 - 28 mars 1162: J.-P. Ravaux, p. 88).

B[artholomeus]9, humilis

episcopus,

Dei gratia Cathalaunensist) uenerabili

abbati

Sancti

ecclesie9

Nicholai

de

Aridagamantia®), in eo qui uere unitas est beate uiuere et feli-

citer mori. Cum

caput uniuersalis ecclesie Christi omnia

CHARTES

I2$

corporis sui£ membra caritatis et unitatis nexu constringi gratuletur, eos nimirum precipue qui abiectis et neglectis

10

15

mundi illecebris, soli superne contemplationi? uacare? student?) ampliora9 caritatis mandata complecti desiderant, notificamus??, uestre fraternitati quod in nostro episcopatu est ordinis uestri quedam religiosorum fratrum nouella”) plantatio, fructificans in domo Domini, ecclesia uidelicet Castriciensis9), cui paterno affectu prouidereP), cuiusque bonis studiis? ac? prouectibus congratulari debemus?. Adierunt autem fratres predicte ecclesie nostram presentiam, rogantes obnoxius ut pro eis uestram dilectionem interpellaremus. Obsecramus igitur uestram caritatem, quatinus pro eo qui caritas est? eos uestri ordinis societatem) desiderantes") suscipiatis, eosdem etiamV) habitu, conuersatione et

20

institutionibus pro parte maxima uobis? conformes?, amodo ut ecclesie uestre fratres et filios prout ordo uester exigit custodiatis, saluo iure2 Cathalaunensis?? ecclesie et obedien-

tia quam nobis nostrisque debent successoribus?P). Valete. a) Balduinus corrigé en Bartholomeus par une autre main, C. - b) Cathetralis C; Cathedralis E; Catalaunensis Ba. - c) ecclesie om. b. - d) Roberto (ce mot barré) abbati ecclesie C. - e) Arridagamantia C; Aridagamatia a. f) Christus a. - g) sui corporis Fb. - h) contemplationi superne DE. i) contemplationi uacare superne B. - j) studeant CE. - k) meliora CDE. - 1) desiderat F. - m) certificamus a. - n) nonnulla CE. - o) Castricensis a. - p) providente BCE. - q) studiis om. C. - r) et CE. - s) debemus congratulari-B5 t) capit; CDE; capit estis Bt Casus … b. - u) societam b. v) desiderantes societatem BCDEa. - w) et b. - x) uobis om. CDEb. y) conforment Ba. - z) nostre E. - o) Cathalonensis CE; Cathedralis F. p) successoribus debent C.

55 [1148-1151]. Baudouin II, évéque de Noyon, adresse à Ansculfus de Roye et à son épouse Eremburgis une lettre pour l'inciter à réaliser son intention de donner une dîme au prieuré de Margére. A. Original perdu.

MONVMENTA

126

ARROASIENSIA

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 86r°-v°,

d’après A. Indiqué :Michel, p. 265. - NW 11162.

Note sur la datation: l'acte est daté de l’épiscopat de Baudouin II, évêque de Noyon (cfr O. Guyotjeannin, Episcopus et comes..., p. 179-180. Mais il date au plus tard de 1151, puisque c'est cette année que l'évéque Baudouin notifie la donation effectuée par Ansculfus (cfr acte n? 56).

10

15

Balduinus, Dei patientia Nouiomens[is] uocatus episcopus, Ansc[ulfo] de R.oia et Er[mengardi] uxori eius, sic uiuere in presenti seculo nequam quo beatitudinem aprehendant eternam. De bonis que pauperibus Christi confertis audiuimus et Deum laudamus, reputantes magis credendum esse experimento quam fame. Monemus autem sollicite uos quo multo instantius nunc temporalia uestra eis communicetis, quatinus et eisdem in celum communicare possitis. Quod uero relatum est nobis quod decimam quandam, quam usque nunc utcumque possedistis, ecclesie de Margellis dare Deus inspirauerit uobis, plurimum placet nobis et libenter concedimus atque ut eam in manu reuerendi abbatis de Arrowasia ad opus predicte ecclesie reddatis eum transmittimus ad uos. Ut autem ratum istud et inconuulsum permaneat quam citius potestis? uterque uestrum ad nos ueniat

ut quod, mediante predicto abbate, modo feceritis, in presentia nostra perficiatis, uidelicet ut, cum pari assensu, deci-

20

mam in manu nostra reddideritis, predicta ecclesia de manu nostra eam recipiat et ad opus luminariorum liberiorem perpetuo possideat. Bene ualete. a) par erreur poterestis malencontreusement corrigé par exponctuation en poterstis B.

56 1151.

Baudouin II, évêque de Noyon, notifie qu'Ansculfus, chevalier, de Roye, lui a concédé le tiers de la grande dîme de Diuiscurt, et qu'à sa demande il l'a donné à l'église de Margère, pour l'entretien du luminaire.

CHARTES

I27

A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 82v,

d'aprés A.

a. À. Rinckenbach, Les chartes des évêques de Noyon, t. 1, n° 4, p. 8889, d’après B.

Indiqué: Michel, p. 266. - NW 11125.

10

15

20

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Balduinus, Dei gratia Nouiomensis episcopus, uniuersis Christi fidelibus in perpetuum. Nouerit tam modernorum quam posterorum uniuersitas quod miles quidam de R.oia, Ansculfus nomine, assentiente ut dixit multumque precante uxore sua Ermengarde, terciam partem maioris decime de Diuiscurt, quam ipse utcumque multo tempore tenuerat, reddidit in manu nostra, eo siquidem tenore ut ecclesie de Margellis quam uterque eorum plurimum diligebat, ad opus luminarii decimam illam concederemus et confirmaremus in perpetuum. Nos itaque, de bona uoluntate hominis plurimum congratulantes in Domino, uocato ad nos Alulfo clerico nostro qui et? eiusdem domus concanonicus erat, loco prefate ecclesie decima illa reinuestiuimus eum) et uidente eodem Ansculfo et aliis duobus, uidelicet Hugone cancellario nostro et milite quodam Radulfo de Verli, quorum uterque reddicioni illi interfuit, quam prefatus Ansculfus in manu nostra fecit. Ut hec igitur stabiliatur nec in posterum dissoluatur, prefatam decimam supradicte ecclesie concedimus et confirmamus et ne quis super hoc eam ulterius inquietare quoquomodo presumat sub anathemate prohibemus. Signum Balduini Nouiomensis episcopi. S. Balduini decani. S. Petri cantoris. S. Hugonis cancellarii. S. Rainaldi, Guidonis, Ge-

25

relmi presbiterorum. S. Tosschonis, Arnulfi diaconorum. S. Guarmundi, Sygeri, Hugonis, Symonis, Iohannis, Roberti, Balduini, Roberti, Petri canonicorum. Anno Domini

M?C?LeIe, pontificatus uero domni Balduini Nouiomensis episcopi anno IIIe. Ego Hugo cancellarius relegi. a) et et B. - b) illum corrigé en eum B.

MONVMENTA

128

ARROASIENSIA

57 1151. - Péronne.

Le maire Robert et les jurés de la commune de Péronne notifient qu'un certain Mascelin, fils de Guillefredus le jeune de Ligescourt, a renoncé à tous les droits qu'il prétendait avoir sur l'abbaye d’Arrouaise : chaque année deux muids de froment, un setier de pois et trois sous, chaque semaine quatre pains et un setier de cervoise. En

échange, l'abbaye lui a fait don de quinze livres de Provins. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 123v°-

124r°, d’après A. a. J. Estienne, Charte donnée par la commune..., p. 109-110, d’après B.

Indiqué: NW 11124.

Robertus, maior, et iurati communie Peronensis, uniuersis

Christi fidelibus presentibus ac futuris, inrefragabih attestatione ingredi ad uitam. Veritati, quam in diebus administrationis nostre audiuimus, testimonium damus, et quod uniuersitatem uestram latere nolumus in posterum literarum apicibus, qui facile non delentur, scilicite mandare curaui-

mus. Venerunt in nostra presentia apud Peronam

10

15

Masceli-

nus, filius Willefridi iunioris de Ligescurt, et quidam Nicholaus, sororius ipsius Mascelini, et calumpniam quam idem Mascelinus habebat aduersus ecclesiam Beati Nicholai de Arrowasia, in quam singulis annis duos modios frumenti ad mensuram Peronensem, et unum sextarium pisorum et tres solidos de obolis, preterea quoque unaquaque septimana quatuor panes, et unaquaque dominica, cum in eadem domo ceruisia haberetur, unum sextarium ceruisie iure here-

ditario sibi sueque posteritati conpetere dicebat, se ex toto prefate ecclesie

remisisse,

et cum

omnibus

tam

fratribus

quam sororibus suis qui in eadem calumpnia iure hereditario eidem 20

succedere

ipso quoque

poterant,

Nicholao

omnino

sororio

abiurasse

recognouit,

ipsius assentiente

et hoc

CHARTES

25

I29

ipsum quantum ad eum spectabat abiurante. Ecclesia uero Beati Nicholai pro hac remissione et abiuratione XV libras Prouiniensium dedit eidem Mascelino. Ne qua igitur exagitatus malitia, quilibet ex eadem parentela pactionem istam in irritum reuocare uel ecclesiam beatissimi confessoris perturbare presumat, quod audiuimus testamur, ipsamque ueritatis atestationem®) monimento pagine presentis ad noticiam posterorum transmittimus, utpote qui in carne ista mortali non semper uiuere habemus, sed cum pactionis cuiuslibet as-

30

sertio, licet exarata litteris, absque certi sigilli caractere et idoneis testibus quantum ad hominum malignitatemi minus suffitiens reputetur, cum ipsi proprio sigillo careamus, ad tollendam quorumlibet malignantium omnimodam cauillatonem, sigillo beatissimi patroni nostri confessoris Christi

95

Fursei

ueritatis

huius

atestationemP

confirmari

uolumus,

quam et signis et nominibus testium subpositorum communimus. Signum Roberti maioris. S9. Actum apud Peronam, anno Domini M9C?LeI». a) sic B pour ttestationem. - b) sic B pour attestationem. - c) sic B.

58 [1147 - 1152, 14 avril. - Cambrai]. Thierry, prévôt, Hugues, doyen, et tout le chapitre cathédral de

Cambrai, concédent à l'abbaye d'Arrouaise le pour être défriché, mais en en gardant le terrage une redevance annuelle de 6 deniers et un droit sous. Ils y ajoutent la donation d'un courtil de Noyelle donné par le chanoine Robert.

bois de Cantigneul et la dîme, et contre de mutation de cinq la dot de l'église de

A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 108v°,

d’après A. Indiqué: Michel, p. 271. - NW 11137. Note sur la datation:

cet acte date d'entre 1147 et 1161, dates de

l'archidiaconat de Raoul (M. Hayez, p. xcvir). Les dispositions en sont cependant trés clairement confirmées dans l'acte n? 78 de 1157

et déjà dans les bulles n? 59 de 1152 et 75 de 1156.

130

MONVMENTA

ARROASIENSIA

In nomine Domini. Theodericus prepositus, Hugo decanus et quod cum eis est Sancte Marie Cameracensis ecclesie capitulum, tam futuris quam presentibus in perpetuum. No-

tum uobis facimus quod fratribus ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia dedimus ad sartandum totum nemus de Cantinous quod est iuxta Belcamp, ita uidelicet quod de eadem terra terragium et decimam tamen habebimus et VI nummos singulis annis in Natale Domini et V solidos Cameracensis monete in obitu seu mutatione abbatis. Alias autem omni exactione et consuetudine liberam possidebunt. Preterea unum curtile de dote altaris Noëlle sicut dederat eidem ecclesie ad sartandum

15

20

Robertus, filius Huardi, conca-

nonicus noster, habens personatum altaris, scilicet pro annuo censu XII denariorum et II caponum in Natale Domini eis in perpetuum concedimus. Et ne ecclesia Sancti Nicholai de predictis aliquomodo in posterum perturbetur, subscriptorum testimonio communire et sigillo ecclesie nostre signare curauimus. Signum lohannis, Alardi, Eurardi, Radulfi archidiaconorum. S. Iohannis, Erleboldi sacerdotum, Bartholomei, Willelmi, Wirici leuitarum, Geroldi, Roberti, Walte-

ri cantoris subdiaconorum.

n9 1152, 14 avril. - Segni. Le pape Eugène III confirme à l'abbaye d' Arrouaise l'ensemble de ses droits et possessions, qu'il énumère. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 21r°-

22v?, d'après À. - C. Copie partielle du xvirr* siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 16-17.

a. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 59, p. 163-166, d'aprés B. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 279r?. - Cartul. D:

Louvain, Keizersberg, fol. 12r°. - Michel, p. 254. - NW 6212.

Eugenius, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis2) Fulberto abbati ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia

CHARTES

131

eiusque fratribus tam presentibus quam futuris regularem uitam professis, in perpetuum. Religiosis desideriis dignum est facile prebere consensum, ut fidelis deuotio celerem sortatur effectum. Eapropter, dilecti in Domino filii, uestris iustis postulationibus clementer annuimus, et prefatam beati Nicholai ecclesiam, in qua diuino mancipati estis obsequio, 10

15

20

sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti priuilegio communimus. Statuentes, ut quascumque

possessiones, quecumque bona eadem ecclesia inpresentiarum iuste et canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum uel principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis Deo propitio poterit adipisci), firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda uocabulis: ecclesiam de Margellis cum appenditiis suis, scilicet altare de Chiuieres, quod Symon episcopus Nouiomensis uobis dedit, decimam eiusdem altaris, duas partes maioris decime de Cemping, terciam partem maioris decime de Diuiscurt, terciam partem maioris decime de Lanci, duas partes maioris decime de Oreoir, sextam partem maioris decime de Suencort, terciam partem decime de Bellincort, duas partes de-

25

30

55

40

cime terre que Auennes dicitur apud Dollaincort, apud grangiam Sancti Medardi de Tola unum modium frumenti et unum auene per singulos annos a canonicis Sancti Florentii; apud Baghencort terram et hospites ex dono Iohannis de Nigella; apud Bouni unum hospitem et unum curtile et XV sextarios terre; apud Oisgni unum hospitem; apud Nigellam unum hospitem; apud Liencort unum hospitem; ex dono Herli de Ham nemus de Albincort sub annuo censu quinquaginta solidorum de obolis; ex dono Thome de R oia nemus de Frigidisfontibus sub annuo censu quinque solidorum de obolis; ex dono Radulfi castellani de Cauni quartam partem nemoris de Oisni; curtem de Chiuieres; curtem de Belloloco; curtem de Bulmont? ; ecclesiam Beate Marie de Domniaco9 iuxta Peronam ad alimoniam et usus uestros, si-

cut bone memorie Symon episcopus Nouiomensis rationabiliter confirmauit, cum curte de Sartemont et omnibus appenditiis suis; ex dono bone memorie Lambert Attre-

batensis episcopi? altaria de Rechennia, de Buscei) ; altaria

132

45

MONVMENTA

ARROASIENSIA

de Liegescort et de Geldecort cum appenditiis suis Belleincort et Hoirechh), que pro altari de Goi et Bauencort sub censu XXIIIIe solidorum Prouiniensis monete? uobis canonici Sancte Marie Atrebatensis perpetuo tenenda concesserunt ;altare de Rebrueues ;altare de Baiencort; terciam par-

tem decime de Baiencort? ;altare de Haroalde cum capella de castello; bodium

de Taiencort? ; curtem

de Belloloco

cum oratorio et cymiterio liberam cum omnibus appendiciis 50

55

60

65

70

75

80

suis; totam decimam terre de Bercelflos et carrucatam terre

de Cercamp cum tota decima eiusdem terre; curtem de Genci cum terris et alodiis omnibus ad eam pertinentibus? ; curtem de Seruin liberam cum oratorio et cymiterio sub censu X solidorum Cameracensis monete canonicis Sancti Gaugerici de Cameraco annuatim soluendorum et ex dono Symonis de Raiercort et Martini fratris eius terras et allodia; terram quam Hugo de Halcort dedit uobis pro Goefrido fratre eius?) ; curtem de Bellocampo cum oratorio et cymiterio ad opus fratrum ibi manentium sub censu quinque solidorum Cameracensi episcopo soluendorum ; terram quam dederunt Symon de Vilers et Sarra filia Helduini cum duabus partibus terragii et duabus garbis decime eiusdem terre quam dedit Iohannes nepos eiusdem Symonis; ex dono canonicorum Sancte Marie Cameracensis terram de Cantenuel et curtile unum sub annuo censu XII denariorum et duorum caponum soluendorum; terram Herberti de Trescaldo et Hugonis fratris eius et duas garbas decime Trescaldi et totum Oiricurt pro terragio quod dedit uobis Iohannes Mengerez; ex dono Iohannis filii Wicardi terram de Gondolcurt cum terragio liberam et duabus garbis decime eiusdem terre a Iohanne domino de Marcong uobis datis; ex dono Hugonis de Oisi et Symonis filii eius curtem de Belasia liberam cum oratorio et cymiterio et duabus carrucatis terre et sede molendini et prato; ex dono Arnulfi et Galteri de Lesdeig terram de Wandeludmarchais et de Fulcartconchit et de Lelialmont cum Hardrisarti concambio; curtem de Altarippa cum omni decimatione et totam terram ad ipsam curtem pertinentem, sicut bone memorie Litardus Cameracensis episcopus liberam eam tenuerat, cum nemore quod est inter fossatum de Gembertmont et haiam de Ors ac fluuium Sam--

CHARTES

85

162

bre et fagetum episcopi, pratum ad X carratas feni, ubicumque habitatores loci inuenerint, et molendinum et siluas ad edificandas omnes uestras officinas tam ultra quam citra Sambram cum districto eiusdem silue que idem episcopus Cameracensis uobis contulit; ex dono Matildis regine Anglorum et Eustachii filii eius terram Eustachii de Legreft; alodia Rochenniarum et Bekenniarum que dederunt uobis Odo castellanus de Perona et Fredeburgis filia eius, Hugo de Nouiomo, Erm{en]gardis soror eius, Hadewidis de Sapenies,

90

Iohannes Badulfus; quicquid ecclesia Sancti Fursei habebat in predictis territoriis sub annuo censu VI solidorum Peronensis monete ;gonnos de Barastra cum ceteris allodiariis ;

cambam 95

100

105

de Atrebato liberam. Obeunte uero te, nunc eius-

dem loc abbate uel tuorum quolibet successorum, nullus ibi qualibet subreptionis astutia seu uiolentia preponatur, nisi quem fratres communi assensu uel pars consilii sanioris secundum Deum et beati Augustini regulam prouiderint eligendum. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare aut eius possessiones auferre uel ablatas retinere, minuere aut aliquibus uexationibus fatigare, sed omnia integra conseruentur eorum, pro quorum gubernatione et sustentione concessa sunt, usibus omnimodis profutura?) salua diocesani episcopi canonica iusticia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere uenire temptauerit, secundo tercioue commonita,

si

non satisfactione congrua emendauerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore 110

115

et sanguine Dei et Domini redemptoris nostri Ihesu Christ aliena fiat atque in extremo examine diuine ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco sua seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant. Amen. Amen. Amen?. Ego Eugenius catholice ecclesie episcopus subscripsi. Ego Aimarus Tusculanus episcopus subscripsi. Ego Hugo Hostiensis episcopus subscripsi.

134

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Ego Gregorius presbiter cardinalis tituli sancti Calixti sub120

125

scripsi.

Ego Hubaldus presbiter cardinalis tituli sancte Praxedis subscripsi. Ego Aribertus presbiter cardinalis tituli sancte Anastasie subscripsi. Ego Rollandus presbiter cardinalis tituli sancti Marci subScripsi.

130

Ego Centius presbiter cardinalis tituli in Lucina subscripsi. Ego Otho diaconus cardinalis sancti Georgii ad uelum aureum subscripsi. Ego Rodulfus diaconus cardinalis sancte Lucie in Septasolis subscripsi. Ego Gregorius diaconus cardinalis sancti Angeli subscripsi.

135

140

Ego Guido diaconus cardinalis sancte Marie in. porticu subscripsi. Ego lacintus diaconus cardinalis sancte Marie in Cosmidin subscripsiP). Dat. Signie per manum Bozonis sancte Romane ecclesie scriptoris XVIII kalendas maii, indictione xv?, incarnationis dominice anno M9C?LIIS, pontificatus uero domni9 Eugenii pape III anno VIII^. a) De episcpopus à filiis om. C. - b) de eiusque fratribus à adipisci om. C. c) de quod Symon à Bulmont om. C. - d) Doniaco C. - e) de iuxta Peronam à episcopi om. C. - f) Rochennia C. - g) Buscoi C. - h) Horrech C. - i) de sub censu à monete om. C. - j) terciam partem decime de Baiencort om. C. - k) bodium de Taiencort om. C. - 1) de liberam cum omnibus à pertinentibus om. C. - m) de sub censu à fratre eius om. C. - n) de ad opus fratrum à profutura om. C. - o) de Si qua igitur à amen om. C. - p) de Tusculanus à subscripsi om. C. - q) domni om. B.

60 1152 [aprés le 14 avril].

Baudouin II, évéque de Noyon, notifie que le chevalier Raoul Bruman de Péronne lui a donné, avec l'accord de ses seigneurs, le châtelain de Péronne et le comte de Soissons, deux parts de la dîme de

CHARTES

I35

Bouchavesnes, et qu'à sa demande il les a données à l'église de Doingt. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M.Amiens, ms. 1077, fol. 91r°-v°,

d'aprés A.

Note sur la datation: n'étant pas confirmé par la bulle du 14 avril 1152 (acte n? 59), cet acte lui est sans doute postérieur.

10

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Balduinus, Dei gratia Nouiomens[is] episcopus, tam presentibus quam futuris in perpetuum. Sicut canonicarum continet pagina scripturarum ad hoc in sancta ecclesia decimas dare primis temporibus institutum est ut qui ex toto diuino manciparentur obsequio ex eisdem decimis corporalem perciperent sustentationem, nichil in hoc mundo proprium possidentes ut Deus solus hereditas eorum et? portio sit in terra uiuentium. Eapropter, ecclesie Beate Marie de Dompnio et fratribus ibidem regulariter uiuentibus concedimus duas partes decime de Buissauesnis quas miles quidam Peronensis, Radulfus scilicet Bruman, hactenus tenuit, demum

15

uero ei-

dem ecclesie concessit atque ad opus fratrum inibi Deo seruientium in manum nostram reddidit. Nichilominus quoque et Rogerus Peronensis castellanus, a quo idem Radulfus decimam illam in feodo tenebat, reddicionem decime

20

25

30

a Radulfo factam concessit et approbauit atque in manum nostram eam resignauit, presentibus et astantibus nobilibus uiris Radulfo scilicet Peronensi atque Iuone Suessionensi comitibus, qui quoniam de feodo suo eam esse dicebant reddicioni eidem suum pariter prebuerunt assensum. Actum autem est hoc in ecclesia Peronensi apud Sanctum Furseum, presentibus uiris quamplurimis tam clericis quam laicis abbatibus quoque Warnero Nouiomensi atque Symone Ailcurtensi, Ulberto decano Peronensi, Symone de Oisi, Roberto Cane, Nicholao de Belmes, Matheo de Ham et aliis multis.

Nos itaque prefate decime duas partes ob redemptionem peccatorum nostrorum et predecessorum nostrorum bone memorie pontificum eidem ecclesie damus et auctoritate pontificali atque imaginis nostre impressione firmamus mandantes et presenti pagine annectentes, ut si quis deinceps

MONVMENTA

136

ARROASIENSIA

super hoc pretaxatam ecclesiam temere uexare seu inquietare

attemptauerit, anathemati subiaceat quousque ecclesie satisfecerit. Testes quoque subscripti sunt. Signum Balduini

35

Nouiomensis

S. Balduini

episcopi.

Nouiomensis

decani.

S. Gualberti, Rainoldi, Gerelmi presbiterorum et canonicorum. S. Guillelmi, Gossconis, Arnulfi diaconorum et canonicorum. S. Balduini, Symonis, Geroldi subdiaconorum et canonicorum. S. Rainoldi abbatis Hamensis. S. Dauid, Dro40

gonis, Elie, Iohannis canonicorum regularium. Actum Nouiomi anno dominice incarnationis M9C?L?IIS, pontificatus uero nostri anno IIIIe. Ego Hugo cancellarius subscripsi. a) ex corrigé en et, B.

61 1152, Péronne.

Baudouin II, évéque de Noyon, confirme que, en contrepartie d'un

don de quinze livres de Provins, l'abbaye d'Arrouaise a obtenu de Mascelin de Sailly qu'il renonce à tous les droits qu'il prétendait avoir sur elle (voir acte n? 57). A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 49r°-

v°, d’après A. a. J. Estienne, Charte donnée par la commune..., p. 108-109, d’après B. b. A. Rinckenbach, Les chartes des évéques de Noyon, t. 1, n? 13, p. 99101, d'aprés B. Indiqué: Michel, p. 258.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Balduinus, Dei gratia Nouiomensis episcopus, tam presentibus quam futuris, inperpetuum. Qui in pace et uera unitate spiri-

5

tus Deum habitare legimus, pacis bonum omnimodis appetere debemus ut eo deuotius quo quietius soli Deo uacantes uere pacis bonum indeficiens aliquando apprehendere Deo miserante possimus. Quia igitur que pacis sunt sectari et que edi-

CHARTES

I37

ficare possunt inuicem" custodire apostolus non docet, controuersiam illam que inter fratres ecclesie Beati Nicholai 10

15

et Mascelinum de Salli, filium Willefredi iunioris de Legescurt, uersari audiuimus, ad pacem reuocare cum Dei adiutorio studuimus, Cum enim prefatus Mascelinus a predicta ecclesia duos modios frumenti iuxta mensuram Peronensem et unum sextarium pisorum singulis annis et tres solidos de obolis, preterea quoque unaquaque septimana quatuor panes, et unaquaque dominica, cum in eadem domo ceruisia haberetur, unum sextarium ceruisie, que omnia hereditario

iure in ea ubi competere dicebat, iniuste exigeret, prenominati fratres consilio nostro et quorumdam aliorum qui ade20

25

30

rant

tempus

redimentes,

quoniam

dies mali

sunt,

eidem

Mascelino quindecim libras Proueniensium dederunt, eo siquidem tenore quod, sopita deinceps omnimoda cuiuslibet exactionis seu hereditatis calumpnia, nullam eisdem molestiam de cetero super hoc inferret insuper, et alios omnes, uidelicet fratres suos et sorores quicumque iure hereditario in eadem exactione ei succedere et ecclesiam possent perturbare, quicquid in ea iuris habebant una secum abiurare et ecclesie totum remittere faceret. Demum quoque, tam ab ipso quam a quodam Nicholao sororio eius fide data exequendi et perficiendi quod prelibatum est, dies quoque constituta est, qua, in facie communie Peronensis ueniens, omnem

35

40

45

pre-

fate exactionis abiuraret calumpniam, et presentibus quos de eadem parentela prenotauimus, eos quoque hoc ipsum concedere faceret et abiurare. Quod et totum postea tam idem Mascelinus cum fratribus et sororibus suis quam prenominatus Nicholaus sororius ipsius fecerunt, omnimodam exactionem super prefata calumpnia ecclesie Beati Nicholai remittentes, et in ipsa ecclesia super altare abiurantes in perpetuum. Hoc ipsum quoque apud Peronam in presentia maioris ac iuratorum et fere tocius communie recognouerunt, ubi et ipsa communia, paci prenominatorum fratrum prouidens in posterum, prefixum pacis modum scripto annotari eorumque qui aderant testimonio et subscriptione communiri, et, quoniam ipsa sigillo carebat, scriptum ipsum sigillo Beati Fursei corroborari mandauit. Quod igitur tam sollempniter factum esse constat, ne forte in posterum prefa-

MONVMENTA

138

50

ARROASIENSIA

ta ecclesia super hoc uerbo uexetur ab aliquo, ueritatem presenti scedule inserimus, quam etiam ad maioris pondus auctoritatis sigilli nostri impressione idoneorumque testium qui aderant nominibus et signis subpositis communimus, anathematis quoque uinculo innodentes quicumque hominum pacem hanc perturbare attemptauerint et prenominate eccle-

55

60

sie molestiam aliquam super hoc deinceps inferre presumpserint. Signum Balduini Nouiomensis episcopi. S. Alulfi Calniacensis abbatis. S. Hugonis abbatis de Monte Sancü Quintini. S. Hugonis de R oia cancellarii nostri. S. Ulberti decani Sancti Fursei Peronensis. S. Girardi Godelin canonici Peronensis. S. Hugonis Cameracensis. S. Iohannis prioris de Arrouasia. S. Walteri supprioris. S. domni Egelini, Euerardi prioris de Margellis, Hemfridi prioris de Domnio, Alulfi, Manasse, Raineri sacerdotum et canonicorum. S. Balduini Rufi, Anscheri de Encra, Iohannis de Sailli et aliorum mul-

torum. Actum

est hoc apud Peronam publice in ecclesia

Beati Fursei, anno dominice incarnationis M9C?LIIS, episco65

patus uero domini Balduini Nouiomensis episcopi anno quarto. Ego Hugo, Nouiomensis cancellarius, relegi et subScripsi.

1) Rm., XIV, 19. 62 [1152, 25 décembre -] 1153 [19 décembre. - Cambrai].

Nicolas, évêque de Cambrai, notifie avoir ramené la paix entre les abbayes d'Arrouaise et St- Aubert de Cambrai au sujet de la maison d'Arrouaise à Belaise. Celle-ci paiera la díme, et les droits liturgiques de son église seront limités. Au cas où une cour y serait constituée, celle-ci en suivrait les usages de l'abbaye, mais paierait deux sous par an pour les animaux et la petite dme. A!. Original (chirographe; légende:

CYR OGR APHUM) sur par-

chemin, hauteur 450 mm (dont repli 45 mm), largeur 260 mm, deux sceaux en cire rouge pendant sur courroies de cuir, le premier, abîmé, d'environ 60 mm

de hauteur et 55 de largeur, montrant un

personnage debout, crossé et bénissant, avec la légende (Crux) SI-

CHARTES

139

GILL .... S[JAN]C[T]I .......... ; le second, trés abimé, de dimensions inconnues, représentant un personnage assis, crossé et bénissant, AVEC bPIeseHde (CAR) ASIE eR E[PISCO]PI, Arch. dép.

Nord, 36 H 355/5041.

A?. Original (chirographe) perdu. B. Copie de 1710 dans une Histoire des canons ou prestations, Arch. dép. Nord, 36 H 445, fol. 4v?-5v?. Indiqué:

Hayez,

Catalogue

des actes, n? 424,

p. 433-434.

- NW

10672.

Note sur la datation: sur les années d'épiscopat de Nicolas, voir D. Van de Perre, De datum van de bisschopswijding... La présence d'un grand nombre de chanoines cambrésiens laisse penser que l'acte a été passé à Cambrai. Il est vrai que l'abbé d'Arrouaise Fulbert est dit présent avec tout le chapitre, mais cela signifie sans doute que Fulbert représentait le chapitre.

In nomine Domini nostri Ihesu Christi. Nicholaus, Came-

10

racensis episcopus, sic posteris ut hodiernis in perpetuum. Quia nomen pacis dulce est, et ipsa res salutaris, beati enim pacifici, quoniam filii Dei uocabuntur? ,animo sitienti omnibus est desideranda et post adeptionem inuiolabiliter. conseruanda. Nos igitur abbatem ecclesig Beati. Autberti abbatemque Sancti Nicholai de Aridagamantia aliquandiu controuersatos ad concordiam reuocauimus, et inter eos pacem pristinam reformauimus. Statutum est etenim quod domus Belasie, iuxta usum Vintiensis parrochie, de omni agricultura sua qug ei et nunc est et futura ecclesig Beati Autberti omnimoda iura decimarum persoluet et pro nutrimentis propriis et uniuersa minori decima eidem decem solidos quotannis rependet, quinque uidelicet in Pasca et quinque in festiuitate sancti Luce. Si uero aliena habuerit nutrimenta, decimatione

20

25

decimabuntur uulgariter usitata. Omnis quoque oblatio siue ad altare siue ad aliquam imaginem, siue ad crucem, siue ad relliquias? facta a quocumque qui non amplius quam tres nummos optulerit, Sancti Autberti erit preter terras et ecclesiastica ornamenta et ceteras hereditates. Fontes baptisterii non habebit, sepulturg officium nullis nisi fratribus nec etiam famulis suis conducticiis exhibebit, nec quemquam parrochianorum lecto egritudinis detentum, nisi prius accepta a ministris Sancti Autberti confessoris licentia sug conuersationi adhibebit. Preterea, si intra terminos prefate parro-

140

MONVMENTA

ARROASIENSIA

chie a fratribus prenominate domus curtis aliquando constituetur, illius mores exequetur, sed pro nutrimentis suis et minori decimula duo solidi singulis annis persoluentur. Quamuis autem in ore duorum uel trium testium stet omne 30 uerbum, non solum duos uel tres huic contractui ut firmior

sit, sed complures adhibuimus, quorum nomina subsignari et munitionem nostri sigilli apponere dignum duximus. Signum domni Nicholai episcopi. S. Theoderici prepositi et archidiaconi. S. Iohannis, Alardi, Radulfi archidiaconorum.

35 S. Paruini, Ade, Gerardi, Balduini abbatum.

S. Hugonis

deccaniP. S. Iohannis, Erleboldi, Guarini sacerdotum. S. Bartholomei, Guillelmi, Walteri, Olrici leuitarum. S. Walteri cantoris. S. Iohannis, Albrici, Pipini, Roberti, Hugonis

subleuitarum. S. Fulberti abbatis Sancti Nicholai totiusque 40 capituli. Actum

anno

dominice

incarnationis

M9C^?LeIIIe,

indic-

tione I?, presulatus domni Nicholai X?VII9. a) sic À pour reliquias. - b) sic À pour decani. TEN TCOR VO:

63

[1148-1153]. Guillaume de Plasseio, sous le sceau de l'abbaye de Ham, concéde

à l'église de Margére quatre sétariées de terre àRoncheroles. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 82v?-

83r°, d’après A.

Indiqué :Michel, p. 266. - NW 11143. Note sur la datation: cet acte date au plus tard de 1153, date de sa confirmation dans l'acte n? 63, et au plus tôt de 1148, date du début de l'épiscopat de Baudouin à Noyon (O. Guyotjeannin, Episcopus et comes..., p. 179).

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Willelmus de Plasseio,

annuentibus

filis meis,

concedo

fratribus

de

(GEVATRADES

I4I

Margellis III sextariatas terre in territorio de Runchorolos omni consuetudine et exactione liberas in perpetuum possidendas, quas dedit predictis fratribus Robertus maior de Ronchorolos

in elemosinam,

concedentibus sororibus eius-

dem Roberti Heldiarde et Emelena nepotibusque suis Tho-

10

ma, Henrico, Roberto. Quia uero proprium sygillum non habeo, Sancte Marie Hamensis ecclesie sigilli impressione presentem cartulam consigno. Huius rei testes sunt R einal-

15

dus abbas, Reïinerus prior, Gillebertus prepositus, Odo de Saci canonici Hamensis ecclesie, Grimoldus et Walterus filii eius, Tiezo et Walterus frater eius, Gumbertus, Hubertus, Beirus, Rainaldus mansionarii de Ronchorolos, Bernerus de Dulli, Gollenus de Matheni, Odo filius Reineri de Fesch,

Lambertus filius Grimberti conuersi. Hanc etiam concessionem in manus Balduini Nouiomensis episcopi ad opus predictorum fratrum trado. 64 A53.

Baudouin II, évêque de Noyon, confirme au prieuré de Margere l'ensemble de ses possessions situées dans le diocèse de Noyon (dont énumération). A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A., B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 83r°-

85r°, d’après A. a. À. Rinckenbach, Les chartes des évêques de Noyon, t. 1, n° 15, p. 103-107, d’après B.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, Patris et Filii et

Spiritus Sancti, amen.

Balduinus, Dei gratia Nouiomensis

episcopus, uniuersis sancte matris ecclesie filiis tam presentibus quam futuris in perpetuum. Quod ex officio et cura sollicitudinis pastoralis omnibus nobis subditis debere dinoscimur, pauperibus seruis Christi specialius exhibere compellimur, teste scriptura que dicit Dum tempus habemus, operemur bona ad omnes), maxime autem ad domesticos fidei. Unde,

quia breues sunt dies hominis super terram, fratres dilectissi-

142 10

MONVMENTA

AR. ROASIENSIA

mi, qui in ecclesia de Margellis sub manu et obedientia abbatis Arrowensis diuino mancipati estis obsequio, locum ipsum in quo Deo deuoti uiuitis ea libertate donamus, qua a predecessoribus nostris pie memorie sedis huius presulibus antea donatus esse dinoscitur. Ordinem

15

20

quoque

canonicum,

se-

cundum traditiones et instituta ecclesie Beati Nicholai de Arrowasia ad curam cuius idem locus pertinet, in qua etiam uos ipsi canonicam uitam professi estis, auctoritate pontificali ibidem confirmamus. Bona etiam quecumque, predecessorum nostrorum pontificum largicione seu concessione, principum liberalitate, fidelium oblatione seu legitima emptione, tam in decimis quam terris, aquis, pascuis, nemoribus

25

30

35

40

et pratis, in nostra diocesi iuste possidetis, eadem auctoritate firma et illibata uobis uestrisque successoribus manere precipimus, in quibus hec propriis exprimenda esse uocabulis dignum duximus: altare de Chiueres et personatum ipsius, quem dedit uobis predecessor noster Symon episcopus, dotemque ipsius altaris cum tercia parte maioris decime quam tenuit Balduinus clericus, filius Gerardi Crassi, duasque rehquas partes eiusdem decime quas tenuit Albricus de Roia, necnon et duas partes decime de Cempieng quas Adeliua que Maleducta cognominatur antea tenuit, que omnia, reddita in manu prenominati episcopi Symonis, ipse uobis concessit scriptoque muniuit; terciam quoque partem maloris decime de Lanchi quam dedit uobis Basinus de Ham et sextam partem maioris decime de Suencurt quam habetis ex dono Albrici de Roïa; duas etiam partes maioris decime de Oreoir quas Paganus Maurus de Olesi et Symon de Veteriuilla donauerunt uobis, et terciam partem maioris decime de Bellencurt quam dedit uobis Pisellus Hamensis ;carrucatam quoque terre quam dedit uobis Odo senior dominus Hamensis, liberam ab omni decima et terragio; quicquid etiam idem Odo et alter Odo qui successit ei, filiique illius Odonis iunioris, Gerardus et Lanscelinus, domini Hamenses,

45

per successiones suas uobis dederunt, tam in aqua quam in pastura, piscatura, cum molendino de Escheufol penitus libero, cum aisiamentis ipsius molendini et consuetudinibus uobis ab eisdem indultis; molendinum quoque de Suencurt quem habetis a Petro de Roïa et aliis participantibus eidem

CHARTES

143

molendino, sub annuo censu decem modiorum frumenti ad

50

55

mensuram Hamensem ; nichilominus quoque molendinum et furnum de Faleui ex dono luonis comitis Suessionensis et domini Nigellensis, liberum ab omni consuetudine et exactione, necnon et sextam partem molendini de Duri, IIIIe quoque sextariatas terre ex dono Walteri conuersi uestri; item V sextariatas ex dono Roberti de Duri pro Roberto filio eius, canonico uestro, et duas quas R ollandus frater eiusdem Robert

60

donauit uobis; preterea, tres modiatas et tres

sextariatas terre et unum curtile, que omnia habetis ex dono sororis uestre Riceldis de Cuuelli. Alterum etiam curtile et terciam partem alterius curtilis que dederunt uobis Gislebertus de Suencurt, et Oda uxor eius et Auxendis filia eorum in eadem uilla uidelicet Cuuelli ;similiter et sex sextariatas alo-

65

diorum quas dederunt uobis Rogerus et Ulbertus, filii Guerrici de Hi, duasque sextariatas ex dono uxoris Rogeri de Pont; octo quoque sextariatas quas dedit uobis Dodo de AIbenni et sextariatam et dimidiam ex dono Roberti Creue;

70

quatuor etiam sextariatas quas dedit Robertus maior de Roncheroles, et item IIIIv* quas dedit Albricus de Montisel et Ada mater eius, et IIIIv* quas dedit Hugo Niger de Montisel; decem et nouem quoque quas dederunt Emmelina de Dolh et Euruinus et quintum uas molendini de Dulli, et custodiam ipsius molendini; sextariatam et dimidiam quam dedit Oda mater Roberti de Dulli; inter terram Rogeri et terram Roberti Canessun, dimidiam sextariatam iuxta Bu-

75

tunetum;

quatuor modiatas quas dedit Emmelina

de Be-

thencurt, uxor Iohannis Curti, ad sextam garbam, duasque

80

85

sextariatas quas dederunt Theobaldus Lupus et Odelina uxor eius de Dulli ad quartam garbam; alodia etiam que dederunt uobis domina Petronilla de Nigella et Euurardus de Bouueni et Gerberga de Olfoiz in territorio de Beeuuni et hospites et curtilia que ad eadem alodia pertinent; quicquid etiam Iohannes de Nigella tam in hospitibus quam in terragio apud Bachencurtem uobis contulit, hospitemque et terragium quod Emmelotis et Symon de Montescort filius eius apud Oisni dederunt uobis, et unum modium auene ex dono eius-

dem Symonis ad mensuram sextarii de Corberech apud Bouueni, et hospitem quem habetis apud Liencurt ex dono

144

90

95

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Albrici de Censa; modium quoque frumenti in decima de Monci ex dono Balduini de Bechencurt, decimamque duorum agrorum quam dedit Radulfus de Gisencurt in territorio de Oisni et III?" sextariatas terre ex dono Radulfi de Verli apud Cenpeng ; terram quoque que Campus Waldini dicitur, quam Radulfus de [....]aco ad firmam manum excolendam uobis ad quartam garbam per manum nostram in elemosinam

concessit,

presente

et concedente

Lanscelino,

domino Hamensi, de cuius feodo erat terra prenominata; curtem nichilominus de Chiueres quam? Odo de Bonolio liberam uobis, cum orto ipsius curtis et manso quod orto in eadem libertate additum est, uobis in elemosinam concessit, 100

105

terramque ipsius quam in eodem territorio ad firmam manum laborandam suscepistis ab eo; sex etiam mensuras terre quas emistis a Radulfo maiore de Monci; itemque IX alias et dimidiam quas a Waszone uicecomite de Monci similiter emistis, quas et idem Waszo filiusque eius senior altari ecclesie uestre in elemosinam superposuerunt, teste lesse sacerdote de Monci et Roberto sutore eiusdem uille; item tres et dimidiam ex dono Radulfi de Mateni, concedentibus uxore et

filis ipsius; item, unam et dimidiam quam Emmelota de 110

115

120

Chiueres, que in atrio uestro iacet, uobis dedit, concedentibus filus suis Odone, Pagano, Amisardo et lohanne;

itemque duas ex dono Hugonis Buel, pro anima filii sui et ex dote altaris de Chiueres, hospitem unum in eadem uilla, uidelicet Chiueres ;curtem de Belloloco quam Euurardus de Dulli et Oda uxor eius et Walterus filius eorum liberam uobis in elemosinam dederunt; terramque iuxta siluam Benie quam ab eis ad firmam manum excolendam recepistis ad sextam garbam; terram quoque quam ex dono Thome de Sancto Georgio in eadem curte ad manum firmar excolere habetis ad terciam garbam; itemque V modiatas quas ipso promittente discupistis et ab eodem ad quintam garbam in perpetuum recepistis, ex quibus etiam uidelicet quinque modiatis medietas terragii post mortem ipsius et uxoris sue Hel-

125

diardis ab eodem in elemosinam uobis indulta est iure perpetuo ;nemus etiam de Frigidisfontibus, et quicquid in iusticia seu dominatione in eo habebat uobis in elemosinam ab eodem collatum, sub annuo censu V solidorum in festiuitate

CHARTES

I4$

sancti Remigii ;quicquid etiam in terra, pratis et nemore de Albinicurte ab Herlico Hamensi in elemosinam habetis, que omnia ab eo XX libras obolorum emistis, in eadem libertate 130

qua ipse iure hereditario ea possederat, Gerardo, Lanszelino dominis Hamensibus de quorum feodo erant eandem elemosinam per successiones suas concedentibus, et filiis ipsius Herlici, Balduino, Odone, Albrico, Heszone et filia Hodierna sub annuo censu L solidorum de obolis ; similiter et dis-

135

trictum omnemque donationem tam in terra quam in pratis

et nemore de Albinicurte quam redemistis LX solidis obolorum

140

a predicto

Balduino,

filio prefati Herlici,

una

cum

maioria tam huius nemoris quam de Frigidisfontibus, quam emistis a quadam Mainsende de Vilerisilua, concedentibus tam eodem Balduino quam Thoma de Sancto Georgio et filus ipsius Mainsendis, Hugone, Gerardo, Herewardo, Roberto, Ursione, Euurardo ;curtem de Bolmont cum uirgul-

145

tis, hortis et pratis penitus liberam, quam dedit elemosinam Robertus Venator de Ham, et terram manum firmam ab eodem accepistis excolendam tam garbam ; tres quoque modiatas terre in eadem

uobis in quam ad ad quarcurte ex

dono Emmeline de Gauerel conuerse uestre; necnon et to-

tam minutam decimam eiusdem curtis penitus liberam quam habetis ex dono Iuonis Nouiomensis et dote? uxoris 150

sue per manum

Symonis episcopi Nouiomensis, sub annuo

censu decem et octo denariorum, ex quibus xri?" fratribus de Bonolio et VI Odoni clerico Nouiomensi redditis. Que-

155

160

cumque etiam alia bona sub manu protectionis nostre legitime possidetis, una cum his qui presens pagina continet, uobis et posteris uestris auctoritate pontificali firmamus, presensque nostre huius confirmationis decretum ratum et inconuulsum perpetuo manere decernimus, saluo per omnia in his que ad nos pertinent iure nostro, et debita ministrorum nostrorum reuerentia. Quisquis autem hominum super his uos seu posteros uestros iniuste uexare attemptauerit, ecclesiastica eum communione et christianorum sepultura

priuamus, nisi condigne penituerit et ecclesie uestre satisfecerit. Ut hoc igitur firmum uobis et illibatum maneat in pos165

terum, presentem paginam tam nostra subimaginatione quam testium idoneorum subpositione communimus. Sig-

MONVMENTA

146

num ipsius Balduini

ARROASIENSIA

Nouiomensis episcopi. S. Petri cantoris.

S. Hugonis de Roia cancellarii nostri. S. Rainaldi, Walberti,

Raineri, Drogonis presbiterorum. S. Sigeri, Arnulfi Pisel diaconorum. S. magistri Iohannis, Geroldi, Hugonis Chuel, 170

item alterius Hugonis, Symonis, Balduini de Ham, Roberti filii Rainardi, Petri Barboth canonicorum. S. Iohannis de

Nigella. Actum anno incarnationis dominice M9C?L^IIIS, pontificatus uero nostri anno VI. Ego Hugo cancellarius

subscripsid). a) qua B. - b) doe B. - c) attemptauerint B. - d) B ajoute, après subscripsi, l'abréviation pour ce mot.

ITO VI TU 65 1154, 23 avril.

Raoul de Dena, notifie avoir donné avec son père à l'abbaye d’ Arrouaise un revenu annuel de deux marcs d'argent pour sa cousine, devenue converse à Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de 1182-1183,

cartul. A, B.M.

Amiens,

ms.

1077, fol.

46v°-47r°, d’après A. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281r?. - Cartulaire D, Louvain, Keizersberg, fol. 10v?. - Michel, p. 257. - NW 11128.

10

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Notificare uolumus tam presentis temporis hominibus quam futuris quod ego Radulfus de Dena et pater meus Robertus Pincerna contulerimus fratribus ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia duas marchas argenti quas habebamus in uilla de Talentuna pro filia Radulfi de Dena auunculi mei quam fratres predicti in conuersam susceperunt, singulis annis uidelicet in festiuitate sancti Clementis pape et martyris a me et ab heredibus meis persoluendas. Et ut hec elemosina nostra in posterum omnino inconuulsa permaneat, iuramento firmauimus et deuoto rogamus quatinus pontificalis auctoritatis muni-

CHARTES

147

mento hec nostra quantacumque largitio corroboretur. Et ne qua ecclesiastica secularisue persona deinceps eam 15

mi-

nuere seu perturbare presumat, ferula excommunicationis terreat atque constringat. Testibus his: Rogero suppriore de Sancto Pancratio, Hugone infirmario, Osmundo conestabu-

lo, Roberto hospitario, Matheo qui fuit apud Langaleiam, Waltero dapifero, Ricardo dispensatore, Radulfo ianitore, Ricardo pincerna, Girberto et Osberto canonicis, Nigello et 20

Willelmo conuersis. Actum anno ab incarnatione Domini MeC^?LIIIIS, epacta IIII?, concurrente IIII'e, in camera episco-

pi Cicestrensis quam habet in hospitio apud Sanctum Pancracium de Lewes, in festiuitate sancti Georgii martiris. 66 1154.

Baudouin II, évêque de Noyon, confirme à l'abbaye d' Arrouaise la donation de quatre muids de froment à elle faite par le chátelain de Péronne Roger, en échange des quatre muids qu'elle paie pour lui à l'abbaye Saint-Lucien de Beauvais (cfr acte n? 53). Il confirme aussi la donation de quatre muids de froment faite par Ermericus de Nesle. A. Original perdu [« titre en parchemin ayant de largeur cinq poulces six lignes et de hauteur dix-sept poulces quatre lignes, son scel qui y fut apposé est à simple (sic pour double) queux... » (voir copie B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 53v?54r°, d’après A. - C. Copie du xvirr? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 67, fol. 29-30, d'aprés A, avec dessin du sceau et de l'invocation. a. A. Rinckenbach,

Les chartes des évêques de Noyon,

t. 1, n? 24,

p. 116-118, d'aprés BC. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., 7749, fol. 281r?-v?. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 100r? et t. 250, fol. 250v°. - Mi-

chel, p. 259. - NW 11129.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Balduinus, Dei gratia Nouiomensis episcopus, uniuersis sancte ma-

tris ecclesie filiis in perpetuum. Qui, occulto Dei iudicio, ceteris ad tempus prelati sumus, prodesse potius quam preesse

148

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

omnimodis affectamus, et qui omnium piis adesse uotis pro officio debemus, religiosorum maxime iustis deesse precibus nec possumus nec uolumus. Eapropter, uenerabilium fratrum nostrorum canonicorum Beati Nicholai de Aridagamantia precibus annuentes, auctoritate pontificali firmamus eis quatuor modios frumenti quos Rogerus Peronensis castellanus, assentientibus filiis et filiabus, fratribus quoque

et

sororibus suis, de terragio suo apud Genchi singulis annis accipiendos eis concessit atque firmauit, quosque eis pro qua15

20

25

tuor modiis quos idem fratres Sancto Luciano Beluacensi pro ipsius Rogeri absolutione annuatim reddunt, ibidem assignauit. Quatuor quoque modios frumenti quos habent in decima de Ableincort ex dono Ermerrici de Nigella auctoritate nostra firmamus eis et posteris eorum in perpetuum. Nequam? igitur, quod absit, moderna uel etas postera confirmationis huius paginam in irritum reuocare fratresque impune presumat?) inquietare, presumptorem anathemate multandum censemus et a communione sancte ecclesie amouendum esse decernimus. Huius quoque decreti nostri testes sub certis? annotationibus et signis supponimus. Signum Balduini Nouiomensis episcopi. S. Petri cantoris. S. Hugonis de R.oia cancellarii nostri, Reinaldi, Walberti presbiterorum. S. Sigeri, Arnulfi Pesel diaconorum. S. magistri

Iohannis, Symonis, Hugonis Chueld), et alterius Hugonis, Balduini de Ham, Roberti filii Renardi, Petri Barboth, Ge30

roldi canonicorum. S. Iohannis de Nigella canonici regularis et leuite. Actum anno Domini MCLIIII, pontificatus uero nostri VI. Ego Hugo cancellarius subscripsi. (Signum subscriptionis. Crux). a) Ne quis C. - b) presumant B. - c) subscriptis C. - d) Chel C.

67 [1151-1154].

Nicolas, évéque de Cambrai, notifie que Roger de Saint-Léger a donné, par son intermédiaire, à l'abbaye d'Arrouaise sa part de la díme de Bancourt.

CHARTES

I49

A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 52v°-

DE: d apres À. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., p. 259. - NW 11160.

Note sur la datation: les critères de Fulbert et la confirmation l'évéque d'Arras Godescalc (acte que cet acte a été émis à cause de les.

ms.

7749,

fol. 281r°.

- Michel,

retenus sont le début de l'abbatiat implicite de cette donation par n? 68). On peut en effet supposer la contestation d’Alard de Croisil-

In nomine Domini. Nicholaus, Dei gratia Cameracens[is]

10

episcopus, omnibus tam posteris quam hodiernis, in perpetuum. Quia ad defraudandum plerique promptiores sunt quam ad conferendum, quod inter homines agitur cautius est diffiniendum. Vobis igitur notum sit et certum R ogerum de Sancto Leodegario partem decime de Baincurt, que eius erat, manul nostre absolute reddidisse, nosque eaim ecclesie Beati Nicholai de Aridagamantia per abbatem Fulbertum, preclare opinionis uirum, indulsisse. Huic uero contractui testes persone affuerunt quarum nomina subnotata sunt. S. Theoderici archidiaconi et prepositi. S. Iohannis, Alardi, Radulfi archidiaconorum. S. Hugonis decani. S. Willelmi diaconi. S. Anselmi subdiaconi. Ego Robertus recensui.

68 1154. - [Arras, synode]. Godescale, évêque d'Arras, notifie la restitution par Alard de Croisilles de la dîme de Bancourt à l'abbaye d'Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 53r°-v°,

d'aprés A. a. B.-M.

Tock, Les chartes des évêques d'Arras, n° 110, p. 126-127,

d’après B. Indiqué: Bruxelles, p. 259. - NW 9755.

Bibl. Roy.,

ms.

7749,

fol. 281r°.

- Michel,

MONVMENTA

ISO

ARROASIENSIA

Note critique: La présence de plusieurs abbés dans la liste de témoins indique que l'acte a sans doute été passé en synode, ce que confirme la présence de synodales persone. Le bien contesté étant situé dans le diocése de Cambrai, ce n'était normalement pas à l'évéque d'Arras d'intervenir. D'oü sans doute l'insistance sur le fait qu'Alard relevait du diocèse d'Arras.

10

15

20

25

30

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Godescalcus, Dei gratia Attrebatens[is] episcopus, tam posteris quam modernis sancte ecclesie filiis in perpetuum. Quoniam iuxta illud sapientis generatio preterit et generatio aduenit? et ex habundantia iniquitatis refrigescit carita? christiane deuocionis, quod presentis pagine caractere notamus, nullius temporis uel etatis obliuione deleri nulla denique uolumus successione defraudari. Venit ad nos miles quidam Alardus de Crusillis, parrochianus noster, et calumpniam quam habuerat aduersus ecclesiam Beati Nicholai in Aridagamantia pro decima de Baiencort, quam tenuerat de eius feodo Rogerus Rufus de Sancto Leodegario, astantibus suppositis synodalibus personis, omnino remisit ipsamque decimam in manum nostram resignauit in elemosinam penitus liberam, usibus fratrum ibidem Deo seruientium de cetero profuturam. Pepigit quoque nobis coram et eis qui astabant, quod etiam ab uxore sua Hunberga et filio Alardo, quam ipse fecerat reddicionem faceret concedi ;quod et postea fecit et a quolibet hominum ipsius potestati siue dominio subiacente eandem decimam ab ecclesia prelibata possideri sub libertate et iure perpetuo. Si quis uero potentior co ecclesiam super hoc impetens qualibet malicia seu uiolentia, ipso uiuente, possessionem ecclesie ab ea alienare temptauerit, ipse tam in pace requirenda quam in possessione ecclesie liberanda, prout poterit, bona fide omnimodis iuuabit, excepto quod pro pacis reformatione non exigetur impetenti ex suo proprio aliquid largiri. Si autem ecclesie possessio per eum manere libera non poterit, ipse quinque marchas argenti eidem restituet, quas ab ea pro eiusdem decime redemptione recepit. Huius itaque pactionis uertatem

presenti pagina munimus,

nostreque imaginis im-

pressione ac testium suppositione ratam manere auctoritate pontificali sanccimus. Quisquis igitur huic nostro decreto temere contradixerit, anathemate innodatus communione

sa-

cra et christianorum sepultura careat in extremis, nisi resi-

CHARTES 35

ISI

puerit et ecclesie Beati Nicholai satisfecerit. Testes sunt Ni-

cholaus decanus Atrebatensis, Rollandus et magister Frumoldus

et Simon

de Foro canonici Atrebatenses,

Werinus

abbas Sancti Vedasti, Radulfus abbas Sancti Eligii de Monte, Balduinus Mareolensis, Symon Ailcurtensis, Engebrandus 40 Hinniniensis, Anselmus Cisoniensis et alii multi. Actum est hoc anno Domini M9C?LeIIITe. 1) Eccl., I, 4. - 2) Mt., XXIV, 12.

69 [au plus tard en 1154]. Baudouin Mordens concéde à l'abbaye d' Arrouaise trois mesures de terre prés de Oldedic. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 51r°,

d'aprés A.

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281r?. - Michel, p. 258. - NW

11130.

Note critique: pour la datation et l'authenticité de cet acte, voir la notice de l'acte n? 70.

Baldeuuinus Mordens, uniuersis sancte matris ecclesie filiis

tam futuris quam presentibus, in Domino salutem. Notum sit uobis me concessisse et dedisse ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia tres mensuratas terre iuxta Oldedic, assensu et

concessione uxoris mee et filii mei pro utilitate mee anime et omnium parentum meorum, et uolo ut hanc elemosinam quietam libere et honorifice in pace in perpetuum teneant.

10

Testes29 sunt frater Wido, frater Radulfus, frater Baldewinus, frater Nigellus, Willelmus de Karlent, Wicardus de Buili, Hugo de Longoprato, Ilbertus presbiter, Ricardus clericus. a) Testes testes B.

MONVMENTA

(2)

ARROASIENSIA

70 (Faux)

1154.

Milon I, évêque de Thérouanne, confirme à l'abbaye d' Arrouaise la possession d'une terre à Oldedic qui avait été donnée à l'abbaye par Baudouin Mordens (cfr acte n° 69). A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M.Amiens, ms. 1077, fol. 51r°-v°,

d'aprés A. a. D. Haigneré, Cartulaire de l'église abbatiale Notre-Dame de Boulogne..., n? 18. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281r°. - Bled, n° 669.

- Michel, p. 258. - NW

12647.

Note critique: la liste des témoins de cet acte est rigoureusement identique à celle de l'acte n? 34 délivré en 1142 par le méme évéque Milon I%. Cette identité des témoins est évidemment suspecte, à douze ans de distance. D'autant qu'un des témoins, le doyen Herman, est sorti de charge en 1150 (O. Bled, Regestes..., p. 20-21). Il s'agit donc d'un acte faux. Les raisons du faux nous échappent cependant. Comme l'acte confirme la donation de Baudouin Mordens (acte n? 69), on peut se demander si ce dernier acte est authentique. Mais il est a priori peu probable que le faussaire ait établi deux faux. Peut-étre at-il voulu donner à un acte privé un poids supplémentaire en le faisant garantir par un acte épiscopal. Quznt à la date de la réalisation du faux, elle est de toute façon antérieure à 1182/1183, puisque l'acte a été retranscrit dans le cartulaire par le scribe initial.

10

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Milo, Dei gratia Morinorum episcopus, uniuersis sancte matris filiis tam hodiernis quam posteris in perpetuum. Sicut ex professione culminis pastoralis piis cuiuslibet congaudere profectibus debemus, sic eorum maxime qui Deo soli uacare iugiter appetunt iustis contraire postulationibus omnimodis abnegamus. Unde fratres karissimi qui, in ecclesia Beati Nicholai in Aridagamantia Deo seruientes, optimam partem que non auferatur in posterum, Deo fauente, apprehendere contenditis, humilitatis uestre peticioni iuste benignum prebemus assensum, et terram quam Balduinus Mordens, assensu uxoris filiique sui, uobis liberam et ab omni censu seu

CHARTES

20

IS3

exactione quietam iuxta Oldedic in parrochia nostra in elemosinam apud Sancti Audomari Ecclesiam contulit, nostraque uobis confirmari auctoritate deuote rogauit, pontificali uobis auctoritate firmamus, et ne quisquam ecclesiam uestram uexare super hoc iniuste presumat sub anathemate prohibemus. Ut hec autem nostre confirmationis pagina inconuulsa permaneat, futurisque temporibus auctoritatis debitum pondus optineat, imaginis nostre eam impressione signamus

ac testium

suppositorum

nominibus

roboramus.

Archidiaconus? Philippus et Milo, Hernannus decanus, Ni-

25

cholaus cantor, presbiteri Eurardus, Arembaldus, Ernulfus, Odo, diaconi Alelmus, Gualo, Eustachius, Balduinus, subdiaconi Eustachius, Balduinus Baco, Alulfus, Nicholaus de Bouelingeham, Clarembaldus, abbates Balduinus de Bolonia, Alulfus de Calniaco, Gothso de Choches. Actum anno

dominice incarnationis M9C?LIIITo. a) sic B pour archidiaconi.

71 1155, Arrouaise.

Baudouin II, évéque de Noyon, notifie qu'Ilbert, doyen de Péronne, a reconnu que le bouteiller Simon a donné à l'abbaye d'Arrouaise une cour à Fargny et précise les droits que Simon et l'abbaye possèderont sur cette cour, notamment en ce qui concerne moulin, four

et brasserie. A. Original sur parchemin, le cóté gauche trés endommagé par l'humidité, hauteur 320 mm (dont repli 20 mm), largeur 275 mm,

sceau jadis pendant sur double queue de cuir, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 10. Notes dorsales: xir? s. : Balduini episcopi Nouiomensis de Farners. - De omnimoda libertate eiusdem curtis et de furno. x11 s. : Balduini episcopi Nouiomensis de Far[ners] et de omnimoda libertate ... et de furno. x1v* s. : Transcriptum. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol 54v?-

55v°, d’après A. a. À. Rinckenbach,

p. 131-133, d’après B.

Les chartes des évêques de Noyon,

t. 1, n° 33,

IS4

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281v?. - Michel, p. 259. - NW 10381. Note critique: Là où il est perdu, le texte de À est complété, entre crochets droits, par le texte de B. (Crux ou Chrismon). IN NOMINE

10

15

PATRIS ET FILII ET SPI-

RITUS SANCTI, AMEN. Propter eos qui ad defraudandum potius quam ad prestan[dum pro]mptiores existunt et concessa siue collata a patribus abnegare seu inmutare ucl inminuere omnimoj[dis i|ntendunt, ego Balduinus, Dei gratia Nouiomensis episcopus, notum fieri uolo tam presentibus quam futuris quod Ilbertus [Peron]ensis decanus in presentia nostra Peronae recognouit quod Symon buticularius, agentibus Fulberto reuerendo abbate Sancti Ni[chlolai Arrowasiacensis et Euerardo priore et aliis nonnullis eiusdem ecclesie fratribus, audientibus subscriptis testibus, recogno[uit] se prefate ecclesie Beati Nicholai concessisse mansionem fratrum apud Farnirs, cum ortis et pomeriis, quicquid uidelicet fossato [seu] muro uel sepe ambitum curtis faciente continetur, liberum a banno, latrone et qualibet iusticia et omni fo-

risfacto ad [ipsum] pertinente. Si quis autem mansum aliquod infra eiusdem curtis ambitum sibi iure hereditario competere reclamauerit [et hoc] iudicii determinatione ue20

25

30

rum esse constiterit, tam buticularius quam fratres in terra que ipsis? communis est, aliud ei restituent, eo [ten]ore ut mansionarius buticulario pro eodem manso nullum censum annuatim persoluat; sed quicquid mansum debebit totum [fratr]ibus annuatim libere reddat. Si fratres ad coquendum panem ipsorum infra eundem ambitum fecerint furnum, de pane suo non [re]ddent furnagium ; si uero alienos admiserint, furnagiorum porcio que buticulario competit eius erit. Pari quoque rati[on]e si infra ambitum mansionis sug buticularius furnum fecerit, de pane suo furnagium non reddet. Alienus autem cuius[libet pa]nis si ibi coquatur, sicut de furno fratrum prelibauimus,

debitum

furnagium dabit, cuius

porcio que fratribus competit ip[sorum] erit. Si, fratribus furnum

35

suum

habentibus,

buticularius

in communi

furno

panem suum coquere uoluerit, ab omni debito sicut [et fratres] liber erit. Nichilominus etiam si uterque uel alter eorum infra mansionem suam fecerit cambam ad opus suum

CHARTES

ISS

[ceruisiam] facere, non autem absque debiti foragii pacatione foras uendere licebit. Hanc autem mansionis prelibate libertatem et [emancipationem] idem Symon buticularius seb) et 40

Wigerum fratrem eius altari Beati Nicholai in Arrowasia in elemosinam superpo[suisse] recognouit, eodem Wigero hoc ipsum recognoscente, de cuius Symonis manu et Petri fratris eius isdem Ilbertus [ad opus predicte ec]clesie uice nostra [rece]pit in elemosinam iure perpetuo. Huius uero redditionis testes sunt quorum nomina sub[notata sunt: isdem I]lbertus,

45 Radulfus Crassus canonicus Sancti Fursei, Radulfus Brunan, Petrus frater eiusdem Symonis buticularii, Petrus prepositus [de Clari et alii] multi. Hoc autem totum prelibatus Symon buticularius in presentia nostra postea apud Arrowasiam,

presente [Radulfo Bruman recognouit. Nos igitur] presen50

55

tem paginam imagine nostra munimus

testesque supponi-

mus decernentes ut, si quis deinceps [prenominatam ecclesiam] iniuste uexauerit, anathemati subiaceat quousque resipuerit. Signum ipsius Balduini Nouiomensis episcopi. S. Raineri [clerici nostri] et Iohannis leuitg de Nigella. S. magistri Walberti et Geroldi canonicorum Nouiomensium. S. magistri Ingelranni Hisdiniensis et Iohannis Crassi de Perona. Actum est hoc apud Arrowasiam, anno Domini M°C°I2. a) que ipsis ajouté en interligne par une main contemporaine en A. - b) se ajouté en interligne par une main contemporaine en A.

72 1155:

Thierry, évêque d'Amiens, confirme à l'abbaye d'Arrouaise ses possessions sises dans le diocèse d'Amiens (dont énumération). A. Original sur parchemin, hauteur 465 mm (dont repli 35 mm), largeur 345 mm, sceau jadis pendant sur courroie de cuir, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 217.

B. Copie du xiv? s. dans le cartulaire de l'abbaye de Cercamp, Arch. dép. Pas-de-Calais, H Cercamp, p.26. - C. Copie du xvII* s., Bruxelles, Arch. gén. du Royaume,

Mss divers n° 5162,

156

MONVMENTA

ARROASIENSIA

fol. 7v°-9r°. - D. Copie du xx° s., Arch. dép. Pas-de-Calais, ms. Rodière n° 77, p. 24, d’après une copie de B. - E. Copie du XX" s., Arch. dép. Pas-de-Calais, ms. Rodière n? 106, p. 15-16, d’après C. a) S. Lecoanet, Les actes..., n° 203, p. 279-280, d’après A.

Indiqué: NW 10380.

10

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Theodericus, Dei gratia Ambianens[is] episcopus, tam presentibus quam futuris in Christo fidelibus, in perpetuum. Quoniam, iuxta uiri sapientis consilium, quodcumque potest manus nostra instanter operari?) iubemur, breues enim sunt dies hominis super terram, quod ad episcopalis pertinet sedis officium, uenerabilis uiri Fulberti abbatis ecclesig Beati Nicholai in Aridagamantia eiusque religiosorum fratrum piis precibus auditum inclinamus iustisque postulationibus eorum non refragari omnino decernimus, possessiones quas inpresentiarum in episcopatu nostro canonice possident, seu in posterum

possidebunt,

auctoritate

qua,

Deo

permittente,

presidemus, munientes, easque perpetuo sub omni integritate custodiri et augmentari omnimodis cupientes. Unde, fratres dilectissimi, qui in prefata ecclesia piissimi confessoris Christi diuino cultui mancipati estis, firmamus uobis et posteris uestris curtem de Belloloco, qui antiquitus Berchouflos dicebatur, qug in nostris terminis sita est, omnino 20

25

30

liberam,

cum oratorio et cymiterio et omnimoda decima eiusdem curtis; quicquid etiam in territorio de Berchouflos ex dono bone memorie Guarini episcopi et predecessoris nostri in hereditate Radulfi Luuel, una cum carrucata terre iuxta cymiterium uestrum in territorio de Circampo a Mainardo filio Ingerranni dapiferi ab omni decima et terragio libere uobis collata in presentiarum possidetis, aliorumue fidelium oblatione uel largitione seu etiam legitima emptione in terris tam cultis quam incultis, nemoribus, pratis et pascuis in posterum iuste adipisci poteritis; nichilominus et quicquid prefatus dapifer in eodem territorio, tam in terra quam nemore, assensu dominorum

suorum,

Balduini scilicet Miete de AI-

benni et Haduidis uxoris eius atque Hugonis filii eorum a quibus illud in feodo tenebat adhibito, liberum uobis in elemosinam contulit possidendum iure perpetuo, et quicquid ex dono Wimari, quartam uidelicet partem eiusdem territo-

CHARTES

11577,

rii, assensu Rogeri de Vaccaria et prefati Ingerranni de quorum feodo erat legitime possidetis; similiter et quicquid Hugo de Alc et Matildis uxor eius, filia prenominati Balduini scilicet et Haduidis de Auesnis, tam in elemosina a prefatis predecessoribus in feodo de Auesnis uobis facta, quam 40 in aliis terris ad eiusdem Hugonis feodum pertinentibus primitus calumpniabatur, tandem uero assensu prelibate uxoris 35

sue et Hugonis primogeniti eorum, ipsis quoque parentibus

45

pro aliis pueris quoniam infra annos erant, hoc ipsum concedentibus, omni decetero calumpnia sopita, uobis per manum nostram reddidit libere et quiete possidendum iure perpetuo; ubi etiam nobis coram et aliis multis recognouit atque spopondit ut si quis uos super hoc impetens, ipso uiuente, iniuste uexauerit, se prout poterit uobis auxiliaturum, par-

temque uestram iusticia dictante per omnia 50

defensurum;

huius autem concessionis atque sponsionis testes sunt Urba-

nus abbas Caricampi, Petrus, Hugo, Seguinus fratres eiusdem, Eurardus prior, Olricus, Turstanus sacerdotes, Radulfus et Walterus canonici Arrowenses, Wido et Anscherus fratres eiusdem Hugonis de Ala, Alardus de Tum, Henricus 55 et Ursio filii eius, Nicholaus de Lucuel, Aelelmus de Menbeucurt, Bernardus Libret, Hugo de Loocurt; quartam ni-

chilominus partem aliam eiusdem territorii quam Gotrannus de Rosaria in elemosinam uobis liberam contulit et, presente Hugone 60

65

Campoaueng

ac filiis eius Ingeranno et Anselmo

aliisque multis, recognouit ac denuo concessit, concedente Anselmo de Pas a quo illud in feodum tenebat, quod etiam post eius obitum, Ingerrannus et frater eius Gotrannus nepotes ipsius, uobis in elemosinam libere concesserunt et se partem uestram super hoc aduersus cuiuslibet infestationes per omnia defensuros tanquam in re hereditario iure sibi competente spoponderunt, presentibus et astantibus apud Durlens Herberto de Monsterlet sacerdote et fratre Reinero de Sericurt, Aelelmo clerico, Rohardo de Horriuilla, Wasone Go-

70

con, Bernardo Miloz; hoc ipsum et Hugo Saccus de Feurenz, quoniam hereditario iure sibi competere reclamabat, uobis tandem in elemosinam liberum remisit et concessit. Preterea quoque firmamus uobis carrucatam terre in territo-

rio de Bogummaison quam habetis perpetuo excolendam ad

MONVMENTA

158

75

ARROASIENSIA

nonam garbam ex dono Arnulfi Chernet et Ade uxoris eius et Ogeri atque Roberti filiorum eorumdem, concedente Hiberto de Altaribus de cuius feodo erat; et ex dono eorum-

dem in territorio de Vaccaria iuxta nemus de Calmais dimidiam modiatam terre cum quarta parte terragi eiusdem terre, assensu Ingerranni de Vaccaria de quo illam in feudo

80

85

tenebant, et Petri filii eius; et in eodem territorio aliam ter-

ram quam idem Arnulfus pro anima filie sug contulit uobis; in territorio quoque de Bogummaison in Valle Wantelmi unam modiatam terre ex dono Robert de Soinch fratris Raimboldi, concedentibus suprascripto Arnulfo Chernet, Rainero Thorin et participibus eorum ; quicquid etiam habetis tam in terris quam in nemore ex dono Burnelli de UItrabais, concedentibus uxore ipsius Dommuzon et filio eorum

Balduino

et fratribus eius, sub annuo

censu

duorum

sextariorum auene et totidem frument in festo Sancti Re90

migii seu infra festum Omnium

Sanctorum

soluendorum,

testibus supradictis Arnulfo Kernet et Rainero Thorin, Hugone de Boniers, Balduino preposito de Baslin, Ingerranno et Rogero de Vaccaria, Odone sacerdote de Huez, Lamberto sororio 1psius Burnelli, Sigero abbate de Sinebecca; sed et 95

curtile quod emistis a Waltero Fillul et fratre eius et Waltero Runscia et nepte eorum

100

105

110

sub testimonio

Ingerranni atque

Rogeri de Vaccaria firmamus uobis liberum iure perpetuo; terram nichilominus de Vaccaria, que fuit Hugonis Parui, quam habetis pro cambitione terre de Rebrouïiis, et quartam partem terragii in eadem terra, testibus Giroldo filio Norfridi et Ingerranno atque Rogero de Vaccaria; duo quoque iugera in territorio de Vaccaria que dedit uobis prefatus R ogerus pro animabus antecessorum suorum, una cum duobus cultilibus ab 1pso et Petro filio Ingerranni de Vaccaria uobis collatis ad firmam manum excolendis iuxta monasterium uille supranominate, cum quadam etiam terra alia quam in eodem territorio excolitis ex dono eiusdem Rogeri eodem modo, concedente Radulfo filio eius. Ut hec igitur qug presenti pagina continentur uobis et posteris uestris firma et illibata perpetuo maneant, huius nostri decreti paginam imaginis nostre 1mpressione signamus, testiumque suppositorum

astipulatione corroboramus, anathematizantes eos qui dece-

CHARTES

IS9

tero temere contraire, ecclesiamque uestram super his iniuste 115

uexare presumpserint, pontificalique auctoritate mandantes quatinus et communione sacra et Christianorum sepultura careant

120

in extremis,

penituerint

nisi condigne

et reatum

suum recognoscentes sancte matris ecclesie satisfecerint. Huius autem nostre confirmationis testes sunt qui subscripti habentur: Berengerius prior de Mundisderio, Bernardus et Iohannes fratres Hospitalis, Acardus capellanus, Aelelmus de Clari, Firminus de Sancto Nicholao.

Ego Symon cancellarius relegi. Datum per manum Roberti Gygantis notarii, anno incarnati Verbi M9C?I? quinto.

1) Eccl., IX, 10. 73 [environ 1155]. Notice de la donation par laquelle Mathieu de Ham céde à l'abbaye d'Arrouaise tous ses biens sis à Curlu et Fargny contre un cens annuel de dix muids de froment, cinq muids d'avoine et 150 sous. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 54r°-v°,

d’après A. - C. Copie partielle du xvirr? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 199, fol. 235v°, d’après un cartulaire perdu, fol.

(55$: Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., p. 259. - NW 11132.

ms.

7749,

fol. 281v?.

- Michel,

Note sur la datation: Mathieu de Ham est cité comme témoin en 1152 (acte n? 60). Il est mentionné aussi dans la notice n? 545, non datée, où il est fait mention d'un départ à Jérusalem (la deuxième Croisade?) La place dans le cartulaire est importante aussi: l'acte suit deux actes de 1154 (n? 66 et 68) et est suivi d'un acte de 1155 (n? 71) et d'un de 1157 (n? 80).

Notum Matheus

sit omnibus tam presentibus quam futuris quod de Hamo,

concedentibus

Bernero

fratre eius et

Oberto de Caisi®, de quorum feodo est, quicquid habebat

apud Corlut) et Farnieres9 in terra et nemore et aqua? et

160

MONVMENTA

ARROASIENSIA

molendinis, in caponibus et auena et porco, in districto et iusticia et tallia, in hominibus capitalibus ad prefata loca pertinentibus, in maioria et furno, in aduocationibus et licentiis maritandorum, in redditibus et in omnibus omnino exactio-

10

nibus, nichil prorsus sibi? retinens, fratribus ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia in elemosinam sub perpetuo censu tenendum dedit pro decem modiis frumenti et quinque modiis auene apud Peronam siue Domnumf, cundum

mensuram

Peronensem,

inter festiuitatem

se-

Sancti

Remigii et Omnium Sanctorum persoluendis, ita tamen quod Matheus ante festiuitatem Sancti Remigii ubi® et cui sit tradendum apud Domnium fratribus nuntiabit et pro centum et quinquaginta solidis Prouiniensis monete, medietatem in festiuitate Sancti Iohannis Baptiste et medietatem in Natali persoluendis. Qui, si meliorati uel deteriorati fuerint, 20

25

30

35

quatuor marcas argenti ad pondus Atrebatense dabunt predicti fratres Matheo. Quod si aliquo casu Matheus feodum suum perdiderit uel. aliquis qui post eum predictum feodum tenuerit, illi ad quos feodum illud peruenerit nichil penitus a fratribus ecclesie Sancti Nicholai preter predictum censum exigere poterunt. S1 uero predicti fratres statutis temporibus uel proximis XV diebus statutorum temporum prefatum censum non persoluerint, Matheus uel heres eius in cuius potestate feodum illud fuerit, si uoluerit, quicquid de feodo exierit accipiet, donec debitum censum recipiat et ei rationabiliter emendatum fuerit. Iterum si contingat aliquem de hominibus Mathei, qui sit alterius potestatis quam de Farnires uel Curlu in potestate Farnires uel Curlu mansionem accipere, in eo tamen Matheus ius debitum exigat et non in alus. Sic etiam fratres prenominate ecclesie debitum ius suum exigent in homines potestatis de Farnires uel Curlu in quamcumque potestatem uenerint. Concesserunt etiam Ma-

40

theus et Bernerus quod prefatum censum nulli ecclesie in elemosinam dare uel alicui uendere uel inuadiare poterunt, nisi ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia, si eis fratres ecclesie Sancti Nicholai tantum dare uoluerint quantum alii. Quod si forte dominus de quo feodum descendit uel alius aliquis in prescriptam censualem conuentionem congruam calumniam intulerit, prefatus Matheus uel heres eius raciona-

CHARTES

I6I

bilem garandisiam prout iustum fuerit deferet. Preterea, 45 sciendum est quod capitulum ecclesie de Aridagamantia Matheo concessit quod predictam censualitatem in alterius persone manu non ponet, nisi assensu illius qui prefatum censum possidebit. Adiunctum est autem quod Bernerus tali conditione hanc censualitatem concessit, quatinus si Matheus 50 frater eius sine herede legitime uxoris moreretur, ad ipsum siue heredes eius prefatus census reuertetur. Et hoc idem Matheus concessit. a) Caili B. - b) Curlu B. - c) Farnires B. - d) aquis C. - e) sibi om. B. f) Domnium B. - g) La copie C est interrompue ici.

74 [1156], 11 mai. - Bénévent.

Adrien IV interdit à l'évéque de Noyon Baudouin II de revenir sur la donation de l'église de Doingt effectuée en faveur de l'abbaye d’Arrouaise par son prédécesseur. A. Original perdu. B. Copie du début du xi siècle, cartul. A, B.M. 1077, fol. 90r?, dans la marge. a. J. Ramackers,

Papsturkunden

in Frankreich

Amiens,

ms.

IV : Picardie, p. 184,

n? 71, d’après B. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 279r°. - NW 6213.

Adrianus, episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabili fratri Bald[uino] Nouiomensi episcopo, salutem et apostolicam benedictionem. Qui sua desiderat in posterum statuta seruari, sollicite debet attendere, ne que a suis predecessoribus ra5 tionabiliter statuta sunt, presumat ullatenus immutare. Et ideo tibi per presentia scripta mandamus, quatinus donationem, quam predecessor tuus de ecclesia de Domnlio] dilectis filiis nostris uiris religiosis fratribus de Arro[oasia] intuitu pietatis fecisse et sancte recordationis Eug[enius] papa confir10 masse dinoscitur, ra[tam] habeas et ipsam in nullo audeas uiolare. Dat. Beneuenti V idus maii.

MONVMENTA

162

ARROASIENSIA

75 1156, 13 mai. - Bénévent.

Adrien IV confirme à l'abbaye d'Arrouaise l'ensemble de ses droits et possessions et énumére les plus récentes des donations qu'elle a reques. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 22v?2510:

a. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie , n? 72, p. 185-186, d’après B. Indiqué: Bruxelles, p. 254. - NW 6214.

Bibl. Roy.,

ms.

7749,

fol. 279r°.

- Michel,

Adrianus, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filus Fulberto, abbati ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia, eiusque fratribus tam presentibus quam? futuris regularem uitam professis, in perpetuum. Effectum iusta postulantibus indulgere et uigor equitatis et ordo exigit rationis presertim quando petentium uoluntates et pietas adiuuat et ueritas non relinquit. Eapropter, dilecti in Domino filii, uestris 1ustis postulationibus clementer annuimus, et prefatam Beati Nicholai ecclesiam, in qua diuino mancipati estis obsequio, sub 10

beati Petri, ad instar predecessoris nostri sancte memorie pape Eugenii, et nostra protectione suscipimus et presentis scripti priuilegio communimus. Statuentes ut quascumque possessiones, quecumque bona, eadem ecclesia inpresentiarum iuste et canonice possidet, aut in futurum concessione

15

pontificum, largitione regum uel principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis, Deo propitio, poterit adipisci, firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda uocabulis: eccle-

20

siam de Margellis cum

appenditiis suis, scilicet altare de

Chiuieres

episcopus

eiusdem

quod

Symon

altaris, duas partes decime

uobis

dedit, decimam

de Cempieng,

terciam

partem decime maioris de Diuiscurt, terciam partem maioris decime

de Lanci, duas partes maioris

decime

de Oreioir:

CHARTES

25

30

35

163

sextam partem majoris decime de Suencurt, terciam partem decime de Biellincort, duas partes decime terre que Auennes dicitur apud Dolleincort ;apud grangiam Sancti Medardi de Tola unum modium frumenti et unum auene per singulos annos a canonicis Sancti Florentii ;apud Baghencurt terram et hospites ex dono Iohannis de Nigella; apud Bouni unum hospitem et unum curtile et xv sextarios terre; apud Oisni unum hospitem; apud Nigellam unum hospitem; apud Liencurt unum hospitem ; ex dono Herli de Ham nemus de Albincurt sub annuo censu quinquaginta solidorum de obolis; ex dono Thome de R.oia nemus de Frigidisfontibus sub annuo censu quinque solidorum de obolis; ex dono Radulfi castellani de Chalni quartam partem nemoris de Oigne; curtem de Chiueres; curtem de Belloloco; curtem de Bolmont; ecclesiam Beate Marie de Domniaco iuxta Peronam

40

45

ad alimoniam et usus uestros, sicut bone memorie Symon episcopus Nouiomens[is] rationabiliter. confirmauit cum curte de Sartemont et omnibus appendiciis suis; ex dono bone memorie Lamberti Attrebatensis episcopi altaria de Rokennia et de Buscoi; altaria de Liegescurt et Geudelcurt cum appendiciis suis Belleincort et Horrech que pro altari de Goi et Bauencurt sub censu XXIIII*r solidorum Proueniensis monete uobis canonici Sancte Marie Attrebatensis perpetuo tenenda concesserunt ; altare de Rebrueues ; altare de Baien-

cort ;altare de Heroalde cum capella de castello ;bodium de Taiencurt ;curtem de Belloloco cum oratorio et cimiterio li50

beram cum omnibus appendiciis suis; totam decimam terre de Bercelflos et carrucatam terre de Cercamp cum tota decima

eiusdem

terre; curtem

de Genci cum

terris et allodiis

omnibus ad eam pertinentibus; curtem de Seruin cum oratorio et cymiterio liberam sub censu X solidorum Camera55

60

censis monete canonicis Sancti Gaugerici de Cameraco an-

nuatim9 soluendorum ; ex dono Symonis de Rahiercort et Martini fratris eius terras et allodia; terram quam Hugo de Halcurt dedit uobis pro Goefrido fratre eius; curtem de Bellocampo liberam cum oratorio et cymiterio, liberam ad opus fratrum ibi manentium sub censu V solidorum Cameracensi episcopo soluendorum ; ex dono Symonis de Vilers et Sarre filie Helduini terram cum duabus partibus terragii et

I64

65

70

75)

MONVMENTA

ARROASIENSIA

duabus garbis decime eiusdem terre quam Iohannes dedit, nepos eiusdem Symonis; ex dono canonicorum Sancte Marie Cameracensis terram de Cantenuel et curtile unum sub annuo censu XII denariorum et duorum caponum soluendorum ; terram Herberti de Trescaldo et Hugonis fratris eius pro terragio; duas garbas decime Trescaldi et totum Oiricurt pro terragio quod dedit uobis Iohannes Mengerez; ex dono Iohannis Wicardi terram de Gondelcurt cum terragio liberam et duabus garbis decime eiusdem terre datis a Iohanne domino de Marcoing; ex dono Hugonis de Oisi et Symonis filii eius curtem de Belasia liberam cum oratorio et cymiterio et duabus carrucatis terre et sede molendini et prato; ex dono Arnulfi et Galteri de Lesdeing terram de Wandeludmarchais et de Fulchartconchis et de Lialmont cum Hardrisarti concambio ; curtem de Altaripa cum omni decimatione et totam terram ad ipsam curtem pertinentem sicut bone memorie Litardus episcopus Cameracensis liberam

80

eam tenuerat cum nemore quod est inter fossatum de Gembertmont et haiam de Ors ac fluuium Sambre et fagetum episcopi, pratum ad X carratas feni ubicumque habitatores loci inuenerint, molendinum et siluam ad edificandas omnes

85

uestras officinas tam ultra quam citra Sambram, cum districto eiusdem silue que idem episcopus Cameracensis uobis contulit; ex dono Matildis Anglorum regine et Eustachii filii eius terram Eustachii de Legreft ;allodia Rocenniarum et Bekenniarum que dederunt uobis Odo castellanus de Pe-

rona?) et Fredeburgis filia eius, Hugo de Nouiomo, Ermen:90

gardis soror eius, Hadewidis de Sapennies et Iohannes Badulfus; quicquid ecclesia Sancti Fursei habet in predictis terris sub annuo

95

censu

VI solidorum

Peronensis

monete;

gonnos de Barastra cum ceteris allodiariis ;cambam de Atrebato liberam; ecclesiam Beate Marie de Domniaco, quam Symon Nouiomensis episcopus uobis dedit, cum tota decima ad eam pertinente et dote ipsius altaris, decimam de Bussauennes, bodium de Mairicort, quatuor modios frumenti in

100

decima de R oisest, quinque solidos de obolis quos annuatim debent uobis piscatores Peronenses mediante marcio; ex dono Rogeri castellani Peronensis X solidos de obolis annuatim in festo sancti Iohannis Baptiste ad Frammolin apud:

CHARTES

165

Peronam et totam uanituram ad nouos molendinos ex redditu Walteri canonici uestri ;curtem de Sartemont cum hor105

to et pomerio et capella que est in eadem curte et oblationibus eiusdem altaris et tota minori decima ipsius curtis omnino

110

liberam sub censu XII denariorum

de obolis quos

annuatim canonicis Peronensibus persoluitis in festo sancti Remigii, et annua redditione unius cultelli sacerdoti de R.oisest pro parte eiusdem decime que ad eum pertinet ; terram de Altauesne et de Sartemont ad VI?" garbam ab omni exactione liberam et quicquid in nemore uel pascuis pecorum uestrorum et quecumque alia usibus uestris necessaria in territorio INoueuille deuotionis intuitu sunt uobis concessa ;

duas partes terre que est in uinea ex dono Hadewini et Ro115

berti; quicquid habetis ex dono Mathei et Petri filii eius de Bussu tam in curtilibus quam in terra infra uel extra uineam ;apud Domnium dimidium molendinum, piscaturam de Flamincurt. Obeunte uero te nunc eiusdem loci abbate,

120

uel tuorum quolibet successorum, nullus ibi qualibet surreptionis astutia seu uiolentia preponatur, nisi quem fratres communi consensu9 uel pars consilii sanioris secundum Deum et beati Augustini regulam prouiderint eligendum. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare aut eius possessiones auferre, uel

125

ablatas retinere, minuere aut aliquibus uexationibus fatigare sed omnia integra conseruentur eorum pro quorum guber-

130

135

140

natione et sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salua sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi canonica iusticia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persona, hanc nostre constitutionis paginam sciens, contra eam temere uenire temptauerit, secundo tercioue commonita, si non satisfactione condigna emendauerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini redemptoris nostri Ihesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco iusta seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant. Amen. Amen. Amen.

MONVMENTA

166

AR.ROASIENSIA

Ego Adrianus catholice ecclesie episcopus subscripsi. Ego Guido presbiter cardinalis tituli sancü Gorgont sub|

SCripsi. 145

150

155

Ego Hubaldus presbiter cardinalis tituli sancte. Praxedis subscripsi. Ego Hubaldus presbiter cardinalis tituli sancte Crucis in Iherusalem subscripsi. Ego Bernardus presbiter cardinalis tituli sancti Clementis subscripsi. i Ego Oddo diaconus cardinalis sancti Georgii ad uelum aureum subscripsi. Ego Guido diaconus cardinalis sancte Marie in porticu subscripsi. Ego Odo diaconus cardinalis sancti Nicholai in carcere Tulliano subscripsi. Dat. Beneuenti per manum Rollandi sancte Romane ecclesie presbiteri cardinalis et cancellaru, III 1dus mau, indic-

tone TI, incarnationis dominice anno M9C?LVIP?, pontificatus uero domni Adriani pape IIII anno II. a) tam B. - b) suscimus B. - c) annuatis B. - d) Perone corrigé en Perrone B. - €) assensu corrigé en consensu B.

76

[1155, 25 décembre -] 1156 [19 décembre]. Nicolas, évêque de Cambrai, notifie qu'il a cédé à l'abbaye d'Arrouaise l'autel d'Ollignies, mais que l'abbaye d' Arrouaise, le jugeant trop éloigné, l'a cédé à l'abbaye de Ghislenghien contre un cens annuel de dix sous. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 124v?-

125r°, d’après A. Indiqué: cartul D, Louvain, Keizersberg, fol. 12. - NW

11134.

Note sur la datation: sur l'année de l'épiscopat de Nicolas, voir D. Van de Perre, De datum van de bisschopswijding...

In nomine Domini. N[icholaus], Dei gratia Cameracens[is]

episcopus, tam futuris quam presentibus. Ad officium nobis collate dignitatis pertinet ut, si qua beneficia ecclesiis Dei contradimus, scripto confirmemus, ne memorie posterorum elabantur?. Ad peticionem dilecti nostri F[ulberti], uenerabilis abbatis de Arrowasia, dedimus altare de Wolengem ecclesie Sancti Nicholai ad usus fratrum ibidem Deo deuote famulantium,

liberum

et sine persona

et in elemosinam,

saluo

tamen per omnia iure episcopali et ministrorum episcopi et 10

cum tali additamento ut iugis mei memoria in prefata ecclesia habetur. Deinde, quia idem altare nimis erat remotum ab ecclesia Sancti Nicholai de Arrowasia, et eo minus utile, uici-

num autem erat ecclesie de Gillengem et commodius, in hoc 15

20

25

conuenerunt prefatus abbas de Arrowasia et Waltburgis reuerenda abbatissa de Gillengem, assensu et consilio utriusque capituli, quod ecclesia de Gillengem accepit prenominatum altare de Wollengem censuale ab ecclesia Arrowasie, sub censu X solidorum annuatim in synodo Cameracensi scilicet in festo Sancti Luce persoluendo. Preterea, ex condicto statutum est quod ecclesia de Gillengem soluet iura episcopalia et ministrorum eius. Et quoniam hec in nostra presentia percelebrata sunt, dignum duximus pagine commendare et appositione nostri sigilli roborare, precipientes nequis ea temere infringat. Huius rel testes sunt Theodericus prepositus et archidiaconus, Iohannes, Alardus, Raolfus archidiaconi, Hugo decanus, magister Willelmus, Ulricus decanus, Pipinus, Anselmus, Walterus canonici Cameracenses. Actum anno Verbi

incarnati M°CeLVL, presulatus nostri X X9. a) elabatur B.

"ui [1156, 25 décembre -] 1157 [19 décembre]. Nicolas, évêque de Cambrai, confirme à l'abbaye d' Arrouaise, en

les énumérant, leurs droits et possessions situés dans le diocèse de Cambrai, particulièrement à Gimbermont et Hautreppe. A. Original sur parchemin, hauteur 650 mm (dont repli 50 mm), largeur 465 mm, sceau en navette en cire brune pendant sur cour-

AR ROASIENSIA

MONVMENTA

168

roie de cuir, trés abimé, représentant un personnage assis, crossé et

bénissant, avec la légende SIGILL..., Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 5, non retrouvé. Notes dorsales: xit? s.: Nicholai Cameracensis

episcopi de Altaripa. X11* s. : Nicholai Cameracensis episcopi de Altaripa. - XII^ GIMB. xvi° s.: Pro Gymbermont. xvii? s. : Donatio de Gimbremont de terris, de silua, molendino etc. - 1157. - N° 2. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 104r?-

105v°, d’après A. - C. Vidimus du 21 février 1565 par l'official de Cambrai, Arch. dép. Nord, 3 G 451/8831, d’après A. Indiqué: Le Glay n? 6. - Hayez, Catalogue des actes, n? 465, p. 472474. - Michel, p. 270. - NW 10382.

Note sur la datation: sur l'année de l'épiscopat de Nicolas, voir D. Van de Perre, De datum van de bisschopswijding.

(Crux) In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Nicholaus, Dei gratia Cameracensis episcopus, uniuersis sancte matris ecclesig filis in perpetuum. Quia cunctorum Christi fidelium, dum 5

10

mores

sanctos diligimus, eorumque

pia uota in tranquillitate confouere studemus, gratum Deo exhibemus obsequium iuxta illud: Quod uni ex minimis meis fecistis, michi fecistis. Quod omnibus pro officio debemus, pauperibus Christi specialius caritatis impendere beneficium modis omnibus affectamus. Proinde reuerendi uiri Fulberti abbatis et religiosorum fratrum ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia iustis postulationibus inclinamus auditum, eorumque bona que sub manu protectionis nostre impresentiarum possident, presentis priuilegii auctoritate communi-

15

mus. In quibus hec propriis exprimuntur uocabulis. Curtem de Altaripa et Gembermont cum terra ad duas carrucas et nemore quod eadem terra continetur, cum districto et defensione

20

25

eiusdem

nemoris,

inter Altamripam

et haiam

de

Ors et fluuium Sambre et fossatum de Gembertmont et fagetum episcopi, sub ea libertate qua et bong memorie Lietardus episcopus predecessor noster, qui hec contulit eis diebus administrationis sug eadem tenuit, sub annuo respectu duodecim denariorum Cameracensis monete nobis et successoribus nostris episcopis in die absolutionis soluendorum. Pratum etiam ad decem carratas feni singulis annis ubicumque

fratres loci illius inhabitatores in communibus pratis de Ors

commodius inuenerint, et ad omnes officinas eiusdem curtis

edificandas tam ultra quam citra Sambram siluam obtinere,

CHARTES

30

ibique molendinum facere et liberum possidere eis concedimus, sicut prenominatus predecessor noster episcopus eisdem contulit et sub predicto censu duodecim denariorum scripto firmauit. Firmamus preterea eis duo curtilia et dimidium

35

40

45

169

que a nobis tenent sub annuo

censu duorum

solido-

rum et dimidium in festo sancti Christofori nobis soluendorum, et totam terram quam similiter a nobis habent perpetuo excolendam, terragium nobis reddituri. Nichilominus et curtile ac terram que uendidit eis Fulco, filius Engeleri, et frater eius in quibus terragium nobis reddunt, sub testimonio et assensu Renszonis maioris nostri et Balduini atque Ilberti scabinorum nostrorum; apud Rameries quoque duo curtilia ab Alardo de Castello cum terra arabili quam ex dono eius habent eidem terragium reddentes, aliudque curtile ibidem et in duas partes terram arabilem quam habent in elemosinam ex dono Harduini conuersi sui, concedente ipso Alardo domino eius, cui et eiusdem terre terragium reddunt ; pro tribus prelibatis curtilibus ostagium sex caponum totidemque panum et undecim denariorum in Natali Domini et in marcio trium malcoldorum aueng, eidem similiter reddentes, teste Gerardo Crauuart, Vualtero Flandrensi, Balduuino Furnel, Matheo de Buisseres, Ansello

50

de Castello; sartum etiam quod prefatus Harduinus eis contulit, cuius terragium Petro de Faemi et Petro de Guisa redditur, et ex dono eiusdem, curtile unum de super Basuel,

cuius decima et terragium ecclesie Sancti Andreg iure competit ;tertiam preterea partem in prato de Ors quam ha55

bent ex dono Petri et matris eius, teste et concedente Aufri-

do sororio 1psius atque uxore sua, pro quo et terciam partem

60

IIorum mancoldorum auene et IIo" caponum et undecim denariorum quotannis reddere debent nobis; ex dono Vualteri Flandrensis habent terram excolendam pro terragio, sub testimonio nostro et Ade de Bulcain, Gerardi Crauuart, Alexandri,

Alardi Morel,

Anselmi

et Balduini

Furnel;

unum

curtile et sedem molendini ex dono Fredeburgis de Castello, sub annuo censu trium solidorum in Natale Domini, teste Gerardo Crauuart, Anselmo et Vualtero filio eius, Renszone 65

maiore, terramque cultam in tres partes, ex dono Hugonis et

eiusdem Fredeburgis uxoris sug, eisdem terragium redden-

170

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tes; alodia que excolenda perpetuo tenent a Radulfo Burdon et Petro de Guisa et Radulfo de Fossato et Hermengarde de Rameries, Petro de Faemi, pro terragio, cum 70

terra quam

uendidit eis Radulfus Carbo in facie ecclesig de Baisuel, concedente uxore sua et omnibus pueris suis, teste Gerardo Crauuart ; duo etiam curtilia de dote altaris de Rameries, a

decano de Castello pro terragio, itemque aliud quod Renszo maior liberum eisdem contulit in elemosinam, 5

uxore sua et unum teste Gerardo

80

concedente

quod uendidit eis Alardus de Furniis,

Crauuart,

Balduuino

de Noueslitz;

terram

quoque quam uendidit eis Gila uxor Theodbaldi, concedentibus omnibus pueris suis, sub annua recognitione unius denarii, tam eidem Gile quam pueris suis alternatim reddendi, in Natale Domini; nemus et terram quam excolendam habent ab ecclesia Sancti Stephani de Faemi pro terragio. Hec a nobis et a fidelibus uiris sepefate ecclesie collata uel quoquo modo iuste comparata, episcopali auctoritate confirmamus, et ne aliquis huic tante auctoritati temerarius occurrere pre-

85

sumat, sub anathemate interdicimus. Ut hec igitur absque diminutione

90

et iniusta calumpnia ecclesia quiete, nunc

et

semper possideat, auctoritate nostra precipimus et huius decreti nostri paginam subsignatorum attestatione et sigilli nostri impressione corroboramus. Signum Iohannis, Alardi, Radulfi archidiaconorum. Signum Hugonis decani. S. Galteri cantoris. S Galteri, Iohannis, Frleboldi sacerdotum. Signum Vuillelmi, Galteri, Olrici leuitarum. Signum Anselli. Item Anselli, Hereuuardi subleuitarum. Actum anno do-

95

minice incarnationis millesimo centesimo quinquagesimo septimo, presulatus domni Nicholai uicesimo primo. Ego Eustachius cancellarius scripsi et recensui feliciter. Amen. 1) Mt, XXV, 40.

78

[1156, 25 décembre -] 1157 [24 décembre]. - Cambrai. Nicolas, évéque de Cambrai, confirme à l'abbaye d' Arrouaise, en

les énumérant, tous ses droits et possessions situés àBeaucamp et dans les environs.

CHARTES

I7I

À. Original perdu [« titre en parchemin qui a 14 poulces de largeur et vingt poulces de hauteur ... il ne manque à cette pièce que le scel dont il ne reste aucunes marques » (voir copie D)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 108v°-

109v*, d’après A. - C. Vidimus de l'official de Cambrai, du 21 février 1564, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 105. - D. Copie du 8 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 68, fol. 212-213, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 97r°. Même coll., t. 250, fol. 252r°-v°. - Michel, p. 271. - Hayez, Catalogue des actes..., n? 469, p. 477-479. - NW 11136.

Note sur l'établissement du texte: la mauvaise qualité de conservation de la copie C n'a pas permis de tenir compte des variantes de celle-ci.

(Crux)? In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen.

Nicholaus, Dei gratia Cameracens[is] episcopus, tam presentibus quam futuris in perpetuum. Licet uniuersis sancte ecclesie filus congruat quod apostolica auctoritas intonat, que dicit operamini bonum ad omnes!, maxime autem ad domesti-

cos fidei, nobis tamen qui auctore Deo ceteris presidemus specialius competit pauperibus Christi diligentiorem curam

adhibere, eorumque uota proP officio confouere. Unde,

15

uiri uenerabilis Fulberti abbatis et religiosorum fratrum ecclesie Beati Nicholai de Aridagamantia iustis postulationibus aurem apponimus, et quos liberius pro nobis Deo uacare uolumus, que sibi firmari expetunt auctoritate nostra communimus: curtem de Belcamp liberam ab omni imperpetuum exactione cum oratorio et cimeterio sub annuo censu V solidorum Cameracensis monete ; quicquid Iohannes Maigneret in Oiricurt pro terragio excolendum legitime eis contulit, concedentibus Gerulfo de Fulcheres et Alardo de Genaincurt9 herede ipsius, Symone de Belmeis, Hunone de Hune-

curt9 ad cuius feodum pertinebat ;nemus de Trescalt quod 20

25

eis ad sartandum pro terragio dederunt Herbertus de Trescalt et Hugo frater eius, assensu Hadewidis uxoris prefati Herberti, infra uiam que per foramen de Wartes?9 ducit a Cameraco ad? Peronam uersus Belcamp, quod hereditario iure prenominatorum erat, et duas garbas decime tam in nemore quam in terra), concedente Hugone de Cameraco de quo illud in feodo tenebant, testibus Iohanne preposito de Haueraincurteh) et Balduino filio eius, B[alduino] de Wahir-

30

172

MONVMENTA

curt, Roberto

Paupere,

ARROASIENSIA

Symone

de Vilers, Wiardo

Raso;

decem mancoldatas terre quas predictus Hugo frater Herberti cum nemore eidem adiacente contulit eis pro susceptione filie sue, teste Waltero

de Trescalt; terram

quam

dedit eis

Symon de Vilers cum filia sua conuersa et Sara? filia Helduini cum duabus partibus terragii et duabus garbis decime il-

lius) terre eisdem collatis a Iohanne nepote ipsius Symonis; 35

40

medietatem de Baincamp quam pro filia sua conuersa dedit eis Balduinus maior de Wahircurte9 cum terragio, assensu Oilardi de Inci de cuius feodo erat et Symonis filii eius, a quibus et hoc ipsum recognitum est coram canonicis Sancte Marie Cameracensis, uidelicet Hugone decano, magistro Willelmo,

Roberto

filio Huardi, Waltero

de Moures,

Io-

hanne preposito de Haueraincurt; alteram uero partem Baincamp habent ad sartandum ex dono Ilbaldi maioris de Hunencurt, eidem reddentes terragium, et alteram ex dono 45

Roberti Pauperis de Goiselcurt similiter ad sartandum pro terragio, teste predicto Balduino participe eorum et Symone

de Vilers; preterea concesserunt) eis Symon de Vilers et Sara filia Helduini terram de Archunval et terram Warneri pro terragio in perpetuum ; sartum unius modii sementis de50

derunt eis in terra") Sancti Quintini Erembaldus et Heldiardis uxor eius, assensu filiarum suarum et Iohannis generi?) eorum, teste Hugone presbitero, Ernoldo Paruo, Waltero de Felcheres ;tres modiatas9 nemoris ad cartandum in Curtisel-

55

lis ex dono Iohannis de Ribercurt et in feodo ipsius terram Hugonis et terram Hadewidis de Ribercurt, ipso concedente ac Pagano filio eius, testibus Huberto presbytero, Symone de Vilers, Balduino de Wahircurte?) et fratribus eius Atsone Aucupe, Iohanne Ad Barbam et Giroldo; alodium etiam

quod eis liberum dedit cum filia sua Radulfus de Rumeilli iuxta terram Sancti Quintini, assensu Ade uxoris sue et filio60

rum ac filiarum suarum ; dedit quoque eis alodia sua subtus Vilers Huardus de Cameraco,

65

assensu Rumoldis uxoris sue

filiorumque eius ac filiarum, ita libere sicut ipse tenuerat ea ; ex dono Iohannis fili Wicardi terram de Gondoucurte9 cum terragio liberam et duabus garbis eiusdem terre a Iohanne de Marcuing eisdem collatis; quicquid etiam capitulum Sancte Marie Cameracensis excolendum concessit eis in

CHARTES

70

173

perpetuum in Cantegnuel? et in territorio de Ribercurt et in nemore quod dicitur Lebus Sancti Gaugerici, cum quodam curtili ante Belcamp de dote altaris de Noella, quod dedit eis ad sartandum assensu prefati capituli? Robertus filius Huardi concanonicus noster, sub annuo censu XII denario-

rum et I[?? caponum in Natale? Domini; similiter et alodia que dederunt eis Iohannes Papalardus et Mathildis uxor eius apud Felcheres et Harmiis, concedentibus filiis et filiabus 75

eorum,

sicut libere ea tenuerant;

in territorio

de Vilers

unam modiatam nemoris ad sartandum quam dedit eis pro redditione terragii Hugo maritus supradicte Sare, testibus Symone de Belmeis" de cuius feodo erat, et Balduino de WaheircurteV). Ut hec igitur rata eis et illibata perpetuo ma80

neant, presentem paginam imaginis nostre impressione signamus, testiumque suppositorum astipulatione corroboramus. Proinde paci et tranquillitati eorum prouidentes

inposterum, data benedictione pontificali huius nostri decre85

ti conseruatoribus, in preuaricatores excommunicationis sententiam promulgamus quousque resipuerint et condigne pe-

nitentes

suprascripte

ecclesie Beati Nicholai

satisfecerint.

Signum Iohannis, Alardi, Radulfi archidiaconorum.

90

S. ma-

gistri Willelmi. S. Ulrici diaconi. S. Anselmi canonici. Actum est hoc apud Cameracum anno ab incarnatione domirice M9eC9?EVTIS. a) [Crux] om. B. - b) per D. - c) Genuincurt B. - d) Hunencurt B. - e) Waites B. - f) ad om. B. - g) cura D. - h) Haueraincurt B. - i) Saca D. - j) illius decime B. - k) Wahircurt B. - 1) concessit D. - m) intra D. - n) genitoris D. o) mediatas D. - p) Wahiercurt B. - q) Gundoucurt B. - r) Canteignuel. s) capituli prefati D. - t) natiuitate D. - u) Belmes B. - v) Wahiercurt B.

Tua eX T AO: 79 [1156, 25 décembre -] 1157 [24 décembre]. Nicolas, évêque de Cambrai, confirme, en les énumérant,

l'en-

semble des possessions de l'abbaye d' Arrouaíse à Servin et à Belaise. A. Original perdu.

174

MONVMENTA

ARROASIENSIA

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 96r?-

98v°, d’après A.

Indiqué :Michel, p. 269. - NW 11135. In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, Patris et Filii et

Spiritus Sancti, amen. Nicholaus, Dei gratia Cameracensfis]

episcopus, uniuersis sancte matris ecclesie filiis tam presentibus quam futuris in perpetuum. Ad hoc in sancta ecclesia locum et nomen obtinemus episcopi ut quos nobis cura pasto-

ralis subiecit per paternam sollicitudinem prodesse pocius quam preesse omnimodis appetamus. Unde, quoniam quanto in gradu superiori tanto in periculo maiori uersamur, ser10

uorum Dei curam gerere specialius incombit, ut, quia eorum prout possumus pia studia exterius confouemus, a superno iudice retributionis eterne premia consequamur. Ea

15

20

propter, uenerabilis uiri Fulberti abbatis ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia et conuentus ipius peticioni satisfacere cupientes, quicquid sub manu protectionis nostre in presentiarum canonice possident, auctoritate pontificali communire decreuimus. In quibus hec propriis exprimuntur uocabulis, que presenti pagine continentur: curtem de Seruin in Haucurtensi parrochia sitam ab omni exactione liberam, cum oratorio et cimiterio secundum quod capitulum Beati Gaugerici Cameracensis, ad cuius curam spectat parrochia Haucurtensis,

uobis concessit scriptoque firmauit, sub

annuo censu X solidorum Cameraceusis monete eidem capitulo soluendorum ; terras etiam Sancti Gaugerici adiacentes

eidem curti, quas ab eodem capitulo excolendas perpetuo suscepistis, mediam fructuum partem tam in terragio quam

in decima annuatim accepturi, de quibus ad presens excolitis sexdecim mancoldatas iuxta caltiatam qua itur Atrebatum in campo qui uocatur Grantauesne et III ex altera parte eiusdem 30

95

calciate, sex uero

in ualle de Pumers,

totidemque

ad

Marchais ante Seruin in duas partes et XV a la Fraisnoie duasque in Buissatre, sex uero circa murum de Seruin in duas partes et V in territorio de Monz in duas partes; in marcio autem duas mancoldatas excolere potestis ad seminandam uiciam ad pastum equorum ubicumque uolueritis et inde nichil accipient canonici Sancti Gaugerici; preterea unum curtile ante Seruin ultra uiam pro quo eisdem VI de-

CHARTES

40

175

narios et II capones in Natali Domini persoluitis; firmamus etiam uobis V mancoldatas quas emistis ab Hugone de Haucurt, concedente Hugone de Oisi et Heldiarde uxore eius et Symone filio eorum sub testimonio nostro et Symonis de Rahercurt

et Martini

fratris eius, Huardi

de Cameraco

et

curtile quod emistis a Radulfo de Sterpenniis et item ab eo alia duo curtilia iuxta arborem de Monz a terragio libera, 45

teste Symone de Rahercurt, Stephano fratre eius, Martino auunculo eorum ;unam mancoldatam terre et unum curtile

a Balduino Testeit et II5 mancoldatas in Valcellis a terragio liberas a Waltero de Remi, concedente Anselmo de Hosdaing, testibus Roberto, Manasse, Waltero de Mirelmont, 50

Roberto Carpi et item ab eodem II ad Marchais terragium non reddentes, testibus Gaufrido de Sterpenniis, Roberto Carpi; itemque ad Turellam de Haucurt IIS a terragio liberas ab eodem Waltero, testibus Anselmo de Hosdaing, Waltero

de

Mirelmont,

Roberto,

Manasse;

iuxta

eandem

quoque Turellam duas terragio liberas a Waltero de Vi, tes55

tibus Waltero de Remi, Bartholomeo

de Vi et unam ac di-

midiam a Roberto Carpi, concedente Anselmo filio suo et Anselmo domino eius, testibus Waltero de Remi, Milone de Porta, Roberto, Manasse ; sex etiam iuxta uiam de Hendecurt, a medietate terragii liberas, a Clarembaldo de Bairi, 60

assensu Hugonis de Haucurt, testibus Hugone de Oisi, Symone filio eius, Martino de Inci et IIII?* à Radulfo de Condeham, concedente Symone de Oisi, testibus Symone de Rahercort, Waltero dapifero, Martino de Inc; quatuor

quoque terragio liberas iuxta uiam de Vileirs ab Arnulfo 65

sene de Vilers, assensu Assonis de Longasta, testibus Symone

et Martino de Inci, Hugone de Cameraco, Symone de Rahercurt et VI dimidium terragium non reddentes ad Campum Putei a Gisleberto de Hendecurt, concedentibus Clarembaldo de Bairi et Hugone de Haucurt, testibus Symone 70

de Oisi, Symone

de Rahercurt,

Martino

de Inci; duasque

terragio liberas a Wascelino de Rahercurt, assensu Symone de Rahiercurt, testibus Martino patruo eius et IIII?* cum terragio a Wiardo de Salci et Maria uxore eius, concedente Roberto Luuet, 75

testibus Arnulfo

maiore

de Vileirs, Hugone

raptore, Adam de Vilers; a prefato Arnulfo VI cum terragio

MONVMENTA

176

in Campo

80

Vermoso,

ARROASIENSIA

assensu Atsonis de Lungasta, testibus

Symone de Inci, Hugone de Oisi, Symone filio eius et V inter Campum Vermosum et uiam de Vilers cum dimidio terragio ab eodem Atsone pro terra fratris Alulfi commutatas, testibus Bernardo de Noerul, Hugone clerico de Laignicurt, Mainfrido de Longasta ;octo etiam cum terragio ultra Vilers a Raimundo

de Cauennicurt,

concedente

Roberto

Luuet,

testibus Rogero Machue de Vals, Bernardo de Noerul, Wascelino de Rahercurt et X cum terragio a Wicardo de Buis85

niis, assensu Roberti Louet et Atsone de Longasta, teste Ar-

nulfo maiore et Adam de Vilers, Hugone raptore atque iuxta uiam de Cameraco IlIIe* in duabus partibus a Roberto Louet assensu prefati Atsonis, testibus Adam et Wascelino de Vilers, et Il? cum terragio iuxta Campum Vermosum a 90

Maria de Salci et Waltero filio eius, assensu Roberti Louet,

95

testibus Arnulfo maiore et Hugone raptore de Vilers et VI cum terragio ab eodem Arnulfo, concedente Atsone de Longasta, testibus Rogero Machue, Martino de Ina; habetis etiam VIII mancoldatas ex dono Balduini de Marimortuo et terragio iuxta calciatam concedente Michaele constabulario, teste Waltero Ferem, Geraldo de Porta, Waltero de Hennin

100

105

110

et III5 cum terragio ex dono Ogiue de Sterpenniis pro anima filie sue, teste Arnulfo Paruo, totidemque cum terragio in duas partes ex dono Arnulfi de Haucurt, concedente Hugone de Oisi et Symone filio eius, testibus Martino de Inci et Symone fratre eius et I cum terragio ex dono Ansberti et uxoris eius Hadeuuidis, assensu Walteri nepotis eius, testibus Waltero Ferem, Petro le Coc; ex dono Hugonis de Haucurt VII et dimidium terragium in Tambolmunt pro Gaufrido fratre eius, assensu Hugonis et Heldiardis de Oisi et Symonis filii eorum sub testimonio nostro et Martini de Inci et Walteri dapiferi ;itemque ibidem alias VII quas dedit Symon de Rahercurt pro Isabel filia eius; terram quoque XIIIIé» mancoldorum cum terragio quos dedit Martinus de Inci pro filiabus suis, concedentibus uxore et filiis eius et XVIe mancoldatas quas dedit Symon de Rahercurt pro Hugone et Adam, concedentibus Hugone et Heldiarde de Oisi et Symone filio eorum, testibus Huardo de Cameraco, Anselmo fratre eius, Iohanne Papelart, et VI iuxta murum de Seruin

CHARTES

1077]

115

pro anima predicti Symonis, sub censu VI denariorum festiuitate sancti Remigii; mancoldatas etiam tres apud cum terragio in duas partes ex dono Clarembaldi de Bairi Wagonis fratris eius et Ogiue ac Heluidis sororum eius iuxta Sterpenniis VIII? cum terragio ex dono Hersendis

in Vi et et et

120

Legardis filie eius, assensu Symonis, Stephani, Hugonis, Bal-

duini ac Iudite sororis eorum, et III& cum terragio ex dono Haimardi et filiorum ac filiarum eius, testibus Radulfo presbitero, Girardo de Vi, duasque iuxta Rahercurt cum

terra-

gio quas dedit Hugo raptor pro filia sua, assensu Wascelini 125

filii eius et III?" inter Vilers et Cavennicurt cum terragio ex dono Roberti de Vilers et Emme sororis eius, concedente Symone de Inci, testibus Normanno et Ursione de Buisi ;ni-

chilominus curtile quod dedit Symon iunior de Rahercurt pro anima 130

135

140

145

de Seruin,

teste Wascelino,

unamque mancoldatam ac dimidiam cum terragio apud Stohaing ex dono Iohannis de Stohaing et fratrum eius et II quas dedit Symon senior de Rahercurt quas redemistis ab Amisardo de Haucurt cum II curtilibus apud Stohaing et dimidiam mancoldatam apud Vi ex dono Gerberge et Tigeri filii eius; curtem de Belasia liberam cum oratorio et cymiterio ad opus fratrum et sororum inibi manentium sub annuo censu decem solidorum Cameracensis monete ecclesie Sancti Autberti soluendorum ; ex dono Alendis uillice de Lesdaing pro anima Balduini uiri sui unum campum ad Lialmunt, concedentibus dominis suis, Arnulfo et Waltero, qui etiam dederunt uobis totum terragium eiusdem campi; ex dono predicti Walteri campum de Luandeluz Marchais ac dimidium terragium nemusque de Fulcartconchis usque ad Bliemont et dimidium terragium concessione domini Hugonis de Hunecurt de quo ea in feodo tenebat; huius autem concessionis testes sunt predictus Hugo, Alendis uxor eius, Walterus

150

sua ante ecclesiam

filius eius, Radulfus

de Rumeilli,

Thomas

filius

Huardi, Huno de Fossa, Walterus filius eius, Arnulfus de Lesdaig et Euereldis mater eius, Radulfus de Hunecurt, Huno frater eius, Lambertus de Barluz; ex dono Arnulfi de

Lesdaing, pro duabus filiabus suis, campum inter duas calciatas et dimidium terragium, aliud dimidium eiusdem campi ex dono Walteri sororii ipsius Arnulfi; pro concambio

178

MONVMENTA

AR.ROASIENSIA

quoque Hardrisarti dedit uobis idem Arnulfus terram cum 155 nemore de Lialmunt a terra Rogeri de Salci usque ad quercum et dimidium terragium, aliudque dimidium dedit uobis Walterus et terram XIII mancoldorum quam libere emit a uillicis de Lesdaing, saluo in eadem terra iure Arnulfi nepotis sui; ex dono Emmelot uxoris Warini de Vinci et filio eius

160 campum de Felcheroi atque ex dono Aldonis de Vinci et Wmani fratris eius sedem molendini de Vesignuel et terram cum nemore ad eandem pertinente sub annuo censu unius modii frumenti ;sextam nichilominus partem decime in terra quam dedit uobis Hugo de Cameraco ex dono Petri de 165 Vinci pro susceptione duarum filiarum suarum; itemque terciam partem decime in eadem terra sub annuo censu duorum modiorum frumenti Hunoni de Fossa reddendi; quartam quoque partem terragii in eadem terra sub censu unius

modii frumenti annis singulis Wiardo Raso reddendi. Hoc 170 itaque decretum nostrum ecclesie piissimi confessoris Christi Nicholai inconwlsum perpetuo manere mandantes que presentis scripti pagina continet auctoritate pontificali firmamus et tam imaginis nostre appositione quam testium legitimorum subsignatione corroboramus. Quisquis autem temere 1/5 contraire attemptauerit subiaceat et sacra anathemati communione in extremis ac ecclesiastica sepultura careat nisi

prius ab illicita presumptione resipuerit et ecclesie satisfecerit. Signum Iohannis, Alardi, Raduifi archidiaconorum.

S.

magistri Willelmi. S. Ulrici diaconi. S. Anselmi canonici. 180 Actum est hoc apud Cameracum anno ab incarnatione dominica M9C?L»VITe.

80 1157: Enguerran, comte de Saint-Pol, libère la cour de Dierville, qui appartenait à l'abbaye d' Arrouaise, de toutes les charges qu'elle avait à son égard, et qu'il énumére. A. Original perdu.

CHARTES

179

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 55v°-

56r°, d’après A. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281v°. - Bibl. nat. de France, coll. Baluze, t. 51, fol. 290, d'aprés un cartul. d'Arrouaise. -

Michel, p. 259. - NW

11138.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Sciant moderni pariter et posteri quod ego Engelrannus Candavena, comes Sancti Pauli, pro remedio anime mee, curtem de

Dihereuile, que ad Beati Nicholai ecclesiam de Arrowasia pertinet, omni exactione liberam effeci. Possessiones etiam curtis illius seu curtilium siue sartorum tam ueterum quam nouorum aliarumue rerum que prenominate ecclesie, cuius curtis illa filia est, largitione fidelium in elemosinam collate sunt et quas usque in presens libere possedit uel in futurum possidere poterit, concedo ut in perpetuum libere possideat. Concedo etiam ut pasture nemorisque usualia que parrochianis de Buscoi communia sunt fratribus in prefata curte

15

commanentibus sint absque omni contradictione communia. Prohibeo etiam et precipio ne quisquam meorum mee potestatis dominio pertinentium a fratribus predicte curtis in

20

aliqua quicquam exigat uel contumeliam iniuriamue inferat. Actum uero istud est assensu Philippi comitis Flandrie, de cuius feodo est, et assensu petitioneque Ide comitisse uxoris mee et Anselmi fratris mei. Huius donationis elemosine mee, quam supradicte ecclesie do, contra omnes defensor existam. Ut autem ratum perpetuo inconcussumque perma-

25

30

neat, sigillorum mei uidelicet et Anselmi fratris mei roboratione testiumque astantium astipulatione muniri ac confirmari uolui. Et ut munimine maioris auctoritatis roboraretur, in manus episcoporum Godeschala Atrebatensis et Milonis Morinensis posui. Ipsi uero Fulberto abbati ad opus ecclesie de Arrowasia reddiderunt. Huius actionis testes signari subscribuntur. Signum Godescalchi Atrebatensis episcopi. S. Milonis Morinensis episcopi. S. Desiderii prepositi. S. Mathei prepositi Casselli. S. Iuonis comitis Suessionis. S. Bartholomei de Belmes. S. Balduwini de Sailli. S. Balduwini de Monstrol. S. Raineri de Hameleincurt. S. Leiuoldi de Montenescurt. S. Eustachii de Squauies. S. Adam de Huuin. S. Iohannis de Buscoi. S. Hugonis filu Hermenen.

MONVMENTA

180

AR.ROASIENSIA

35 S. Radulfi de la Ceingle. S. Bernardi Gremuns.

S. Petri

Leuesca. S. Eustachii Bedelin. S. Willelmi Corbisun. S. Roberti de Herebusterne. S. Walteri militis. Actum ab incarnatione Domini anno M9C?Le9VII9.

81 [avant 1158]

Roger, châtelain de Péronne, concède à l'abbaye d' Arrouaise tous ses biens à Rocquigny, comme sa mére Fredeburgis les avait auparavant concédés. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 41v?-

41r°, d’après A.

Note sur la datation : cette donation, qui n'est en fait qu'une confirmation, n'est pas mentionnée dans les bulles et chartes de confirmation générale, si ce n'est peut-étre dans la charte de l'évéque d'Arras Frumaud en 1182 (n? 171) et dans celle de Pierre II, fils et successeur de Roger, de 1182 aussi (n? 173). Mais le présent acte est bien plus ancien, puisque Pierre II est mentionné déjà en 1158 (acte n? 81).

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego cas-

tellanus Rogerus Perone, uolo notum fieri tam futuris quam presentibus quod ecclesie Sancti Nicholai de Arowasia, assensu uxoris mee et filiorum ac filiarum mearum? concessi quicquid habebam in Rochenniis et in territorio eiusdem uille, quod et ante dederat Fredeburgis mater mea concessione fratrum et sororum mearum cum toto districto rusticorum. Quod ut perpetuo ratum esset, sigilli mei impressione signaui et subscriptorum uirorum testimonio 10

roboraui. Testes Odo clericus, Balduinus Rufus, Bernardus

dominus de Morol et Euerardus frater eius, Hugo de Folleto, Iohannes

de Salli, Symon

Dapifer, Martinus

Willelmus de Geldecurt. a) mearum répété, mais le deuxième est barré, B.

de Flers,

CHARTES

I8I

82 1158.

Baudouin II, évêque de Noyon, confirme à l'abbaye d'Arrouaise les donations dé biens à Ginchy effectués par les châtelains de Déronne Pierre et Roger, et précise à quelles conditions a été tranchée la querelle opposant l'abbaye d'Arrouaise à Robert Chien à propos de la terre de Ginchy. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 56r°-

v°, d’après A. a. À. Rinckenbach,

Les chartes des évêques de Noyon,

t. 1, n° 42,

p. 143-145, d’après B. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281v°. - Michel, p. 259. - NW 11140.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Balduinus, Dei gratia Nouiomensium episcopus, uniuersis sancte matris ecclesie filiis presentibus et successuris, in per-

petuum. Ad officii nostri sollicitudinem spectat ut elemosinarum largitiones, quas a fidelibus uiris fieri seu conferri ecclesie sancte uidemus, et ex debito karitatis approbemus, et si necesse fuerit, litterarum nostrarum auctoritate confirme-

mus. Eapropter, elemosinam quam Petrus Peronensis castel-

lanus et Fredeburgis uxor eius, concedentibus eorum filiis et 10

15

filiabus, ecclesie de Arroasia et fratribus ibidem Deo famu-

lantibus dederunt, uidelicet possessiones terrarum siue curtilium uel sartorum tam ueterum quam nouorum que in territorio de Genci ab eis tenebantur, quam scilicet elemosinam fratres predicte ecclesie tempore Rogeri castellani et postmodum Petri filii eius in castellariam succedentis quiete possederunt, eidem ecclesie libere in perpetuum possidendam concedimus et presentis pagine munimento firmamus; preterea, id quod Odo clericus, frater Rogeri castellani, in alo-

20

diis de Genci habebat et predictis fratribus ad excolendum suis carrucis tam in curtilibus quam in sartis, in terris nouis et ueteribus, saluo suo terragio concessit, tres quoque mencoldatas terre ad ueciam seminandam sine terragio concessas

182

25

MONVMENTA

ad opus equorum mus. Quinetiam nominatos fratres terat, sed tandem

AR ROASIENSIA

terram excolentium simili modo firmaterram de Genci, unde querela inter preet Robertum Canem longo tempore extiper nos terminata fuerat eo tenore quo

idem Robertus, filis suis Alberto, Balduino, Roberto concedentibus, ad excolendum fratribus curtis de Genci ad 30

35

quintam garbam in perpetuum dedit, similiter firmamus. Cum uero fratres predicti terragiare uoluerint, seruientibus Roberti Canis primitus nuntiabunt. Quod si eo die quo eis nunciatum fuerit non uenerint, fratres in crastinum terragiabunt et partem que ad Robertum pertinebit ad grangiam eius conducent. Quod si forte in terra illa de qua sermo est, lite inter uernaculos fratrum exorta, mutuo se percusserint et uulnerauerint, ultionem sanguinis nec Robertus nec aliquis suorum requiret. De cetero terram de Basincurht, quam domina Adelidis de Buscauennis pretaxate ecclesie pro filio suo Matheo

eiusdem

ecclesie canonico,

concedente

Petro

filio

40 suo, assensu quoque Petri de Bussi de cuius feodo erat, et quendam mansum in iamdicta uilla Basincurth liberum et

45

ad proprios usus tenendum et hospitandum, duos etiam anseres et unum sestarium pisorum dedit et in elemosinam concessit nichilominus confirmamus. Ut hoc igitur ratum maneat et inconuulsum, tam sigillo nostro quam testium suppositorum testimonio corroboramus. S. Balduini Nouiomensis ecclesie decani. S. Gualberti, Ruinoldi, Radulfi pres-

50

biterorum et canonicorum. S. Alulfi Calniacensis abbatis. S. Radulfi prioris de Arrowasia. S. Manasse prioris de Domnio. S. Geruasii prioris de Margeliis. S. Raineri, Eurardi, Iohannis, Ingerranni canonicorum. Actum Nouiomi anno ab incarnatione Domini M9C9?L9VIIIv. Ego Hugo cancellarius relegi et subscripsi.

83 1159, 26 février. - Latran.

Le pape Adrien IV confirme à l'abbaye d'Arrouaise la possession de l'autel de Doingt, concédé par Simon, évéque de Noyon, et dont l'abbé d’Arrouaise Gervais avait essayé de faire une abbaye.

CHARTES

183

A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 26r°-v°,

d'aprés A. a. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 87, p. 203-204, d'aprés B. Indiqué: Michel, p. 254. - NW 6221.

Adrianus, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis Fulberto abbati et uniuersis fratribus de Arowasia, salutem

et apostolicam benedictionem. Que a fratribus nostris episcopis religiosis personis et piis locis deuotionis intuitu conferuntur, in sua debent stabilitate consistere et, ne in posterum

alicuius refragatione ualeant immutari uel a sua stabilitate conuelli, oportet eadem apostolice sedis presidio communiri. Eapropter, dilecti 1n domino filii, uestris iustis postulationi10

bus gratum impertientes assensum, altare de Domnio iuxta Peronam positum et curam a bone memorie Symone, tunc Nouiomensi episcopo, ecclesie uestre canonice concessum, et

tam autentico ipsius episcopi scripto quam sancte recordationis predecessoris nostri Eugenii pape priuilegio roboratum,

sicut eorum instrumenta bulla et sigillo ornata demonstrant, 15

in quo uidelicet altari Geruasius predecessor tuus, fili abbas,

ut ordinem dilataret, abbatem, qui paucis euolutis diebus a iamdicto episcopo propter imminentem

penurie necessita-

tem exinde est transmutatus, studuit ordinare, deuotioni ues20

tre et per uos ecclesie uobis commisse ad alimoniam et usus proprios auctoritate apostolica confirmamus et illud sub beati Petri et nostra protectione suscipimus atque presentis scripti patrocinio communimus et in omni libertate, in qua prius ecclesie uestre concessum est et confirmatum, uobis et

eidem ecclesie decernimus perpetuis temporibus immobiliter 25

permanere,

salua tamen diocesani episcopi et ministrorum

eius canonica iusticia. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere ucl ei aliquatinus contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,

indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli 30

apostolorum eius se nouerit incursurum. Dat. Laterani IIII kalendas martii.

MONVMENTA

184

ARROASIENSIA

84 1159 (n. st.), 15 mars. - Latran.

Le pape Adrien IV confirme la sentence rendue par les évéques Eudes de Beauvais et Thierry d'Amiens dans la querelle opposant l'abbaye de Cercamp à celle d'Arrouaise au sujet des droits d'usage de quelques biens. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 25r? et

26r°, d’après A. a. J. Ramackers,

Papsturkunden

in Frankreich

IV : Picardie, n? 88,

p. 204-206, d’après B. Indiqué: Michel, p. 254. - NW 6222. Note: en B, une indication marginale d'environ 1200 indique: Hoc priuilegium nichil est, sans doute aprés la vente par Arrouaise à Cercamp de la cour de Beaulieu.

Adrianus, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filus Fulberto abbati et uniuersis fratribus ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia, salutem et apostolicam benedictionem. Iustis petentium desideriis facilem nos conuenit impertiri consen5 sum et uota que a rationis tramite non discordant effectu sunt prosequente complenda. Eapropter, dilecti in domino filii, uestris iustis postulationibus grato concurrentes assensu, concordiam, quam uenerabiles fratres nostri Odo Beluacensis et Theodericus Ambianensis episcopi inter uos et mona10 chos de Cercamp? super quibusdam querimoniis, que inter uos uertebantur, rationabiliter fecisse noscuntur,

auctoritate

apostolica confirmamus. Cuius quidem concordie modum atque tenorem,

sicut in scripto eorum

per cyrographum

diuiso nouimus contineri, ad maiorem exinde cognitionem 15 habendam duximus in consequentibus exprimendum. Est autem huiusmodi: [Suit l'acte n° 51] Ut autem hec omnia perpetuis temporibus inuiolabiliter obseruentur,

auctoritate

apostolice sedis ea duximus

mu-

CHARTES

20

I85

nienda et presentis scripti pagina roboranda. Statuentes, ut nuli omnino hominum liceat hanc nostram confirmationem ausu temeritatis infringere uel ei aliquatenus contraire. Ceterum ad maiorem eorum, que superius dicta sunt, firmi-

25

30

35

40

tatem et, ut nulla uobis possit ulterius super his controuersia suboriri, aduérsariis uestris perpetuum silentium super his omnibus duximus imponendum, auctoritate apostolica inhibentes ut idem aduersarii uestri nullam uobis de cetero super his mouere audeant questionem. Decernimus ergo, ut huic nostre institutioni et confirmationi, sicut superius diximus, nullus audeat obuiare. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, secundo tercioue commonitus, nisl reatum suum congrua satisfactione correxerit, potestatis honorisque sul dignitate careat reumque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis uero eam seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu. Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant. Amen. Amen. Amen. Ego Adrianus, catholice ecclesie episcopus, subscripsi. Dat. Laterani per manum Rolandi, sancte Romane ecclesie presbiteri cardinalis et cancellarii, idus martii, indictione VIP, incarnationis dominice anno M9C?LVIIIS, pontificatus

uero domni Adriani pape IIII anno quinto. a) Cerpamp B.

85

[1154, 4 décembre - 1159, 1*' septembre].

Adrien IV donne une bulle au sujet de l'abbaye de Chauny. Acte perdu, mentionné ms. 1077, fol. 9v°.

dans la table du cartul. A, B.M.

Texte de la mention du cartul. A :

Adrianus de mutatione Calnyacensis abbate.

Amiens,

ARROASIENSIA

MONVMENTA

186

86 1159;

Simon d'Oisy, chátelain de Cambrai, renouvelle la donation de la

cour de Belaise et de deux charruées de terres effectuée en faveur de l'abbaye d' Arrouaise par son père. Il abandonne aussi toute prétention sur les terres défrichées par les frères de Belaise. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 98v°,

d'aprés A. Indiqué :Michel, p. 269. - NW 11141.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Nouerint presentes et posteri quod ego Symon de Oisi, castellanus Cameracensis, pietatis Dei et remissionis peccatorum meorum optentu, concedo ecclesie Beati Nicholai de Arrowasia ad 5 usus fratrum ibidem Deo seruientium curtem de Belasia et duas carrucatas terre ultra Scaldum flumen ea libertate qua pater meus Hugo de Oisi prefate ecclesie sine omni querela et consuetudine in elemosinam donauit, Ada uxore mea fi-

lusque meis Gilio et Hugone idem annuentibus. Necnon et 10 terras quasdam quas fratres predicte curtis a nemore extrahentes supradictis duabus carrucatis adauxerunt, quas ego calumniabam, cum quibusdam etiam sartulis quibus participabam,

remissa

omni

calumnia

et consuetudine,

remotoque

omni participe, liberas perpetuo condono. Ut hoc autem ra15 tum et illibatum perpetuum maneat, sigilli mei impressione roborari et signari uolui cum testium astipulatione suppositorum: Walterus dapifer, Walterus maior, Henricus miles de Spineto, Gislenus clauiger, Lambertus Bochart, Heluinus molendinarius, Balduinus prior, Reinerus sacerdos, Ernulfus 20 canonicus, Gerbodo conuersus, Rogerus conuersus, Hugo conuersus, Sefridus conuersus. Actum anno M9C9?L?IXeo.

CHARTES

187

87 [1151-1159].

Fulbert, abbé d'Arrouaise, affecte la donation effectuée par la chátelaine de Nesle Adeline à l'usage désiré par la donatrice. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 86v°,

d'aprés A.

Indiqué: Michel, p. 266. - NW 11142. Note critique: L'acte étant repris dans la partie du cartulaire qui traite du prieuré de Margére, c'est sans doute en faveur de celui-ci qu' Adele a effectué sa donation.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Quia, breuiante Deo uitam hominis super terram, facile a memoria succedentium labitur quod priores statuerint, ad tollendam obliuionis nubem litteris exaramus quod communi consilio ratum manere in posterum decernimus. Scire igitur tam pre-

sentes quam futuros uolumus quod ego Fulbertus, abbas, fratresque nostri capitulum scilicet ecclesie Beati Nicholai de Aridagamantia, caritatis intuitu [...20...]9 ex dono Adeliue Nigellensis castellane ac filiorum filiarumque eius per ma10

15

num domini Symonis Nouiomensis episcopi canonice possi-

demus, petente prenominata castellana et filio eius Radulpho castellano [...36..]9 annis singulis in perpetuum contradimus9 et ne in alios usus redigere quispiam presumat omnino interdicimus. Ut autem hec nostra constitutio rata sit et firma, sigilli nostri impressione et testium cooperatorumque nomina apponere curauimus. Dominus Balduinus abbas de Mareolo, dominus Iohannes abbas de Clerfai, do-

minus Hugo prior de Monte Sancti Quintini, dominus Ra20

dulfus prior Arrowasie, dominus Ulricus subprior, Euerardus, Elias, Lambertus, Albericus, Girbertus, Alulfus sacer-

dotes, Robertus, Thomas, Walterus diaconi?, Clemens, Osmundus, Radulfus subdiaconi, Iohannes de Sailli, Amalricus

de Roisest. a) en B, espace pour environ 20 lettres laissé blanc. - b) en B, espace pour environ 35 lettres laissé blanc. - c) contradim B. - d) diacones B.

MONVMENTA

188

ARROASIENSIA

88 1160.

Notice en forme de charte de la vente à l'abbaye d'Arrouaise par Raoul de Contehem d'une terre d'une muidée au prix de 43 livres. Raoul donne aussi une autre terre, de quatre mencaudées. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 98v?-

100r°, d’après A. - C. Copie du xvrr* s. sur papier, Arch. dép. Pasde-Calais, 23 H 107.

Indiqué: NW

11145.

Nouerint moderni et posteri? quod Radulfus de Conteham) uendidit fratribus9 ecclesie Sancti Nicholai? quandam terram, sementem unius modii Atrebatensis mensure continentem, concedentibus filiis suis Roberto et Anselmo,

5 pro XL? IIIIve libris. Hanc terram reddiderunt domino? Symoni de Oisi et ipse eam pro salute anime sue ecclesie Sancti Nicholai? in elemosinam perpetuo liberam dedit, hoc idem uxore sua Ada et filiis suis Gilione et Hugone annuentibus?. Huius rei testes sunt Walterus dapifer, Symon 10 de Gunnelu,

Symon de Vilers, Hugo de Belmes, Iohannes

Papalart et Matheus frater eius, Hugo de Heninel, Henricus

de Spineto, Iohannes maior de Vilers). Predictus etiam? Radulfus? de Conteham" dedit eisdem fratribus? ecclesie Sancti Nicholai? de ArrowasiaP quandam terram pro ani15 ma uxoris sue Sare9), sementem IIII9* mancoldorum? continentem, concedentibus filiis suis et filiabus?, hoc etiam do-

mino Symone annuente cui? duas marchas et dimidiam pro hac concessione dedit prenominata ecclesia. Huius autem rei testes sunt Walterus dapifer, Hugo filius Haimonis, Iohannes 20 Papalard, Matheus frater eius, Guifridus de Inchi, Martinus de Hinc. Actum est hoc anno Domini M°C°LX®, indic-

tone VIIR. a) moderni et posteri: uniuersi C. - b) Contehen C. - c) fratribus om. C. - d) Sancti Nicholai: de Arroasie C. - c) de filiis suis à libris om. C. - f) domino om. C. - g) pro salute anime sue om. C. - h) Sancti Nicholai: Ar-

CHARTES

189

roasia C. - 1) de hoc idem à annuentibus :annuentibus uxore et filiis suis C. - j) de huius rei à Vilers om. C. - k) etiam om. C. - 1) Robertus C. m) Contehan C. - n) eisdem fratribus om. C. - o) Sancti Nicholai om. C. - p) Arroasia C. - q) Sare om. C. - r) mencoldatarum C. - s) et filiabus om. C. - t) C s'arréte à cui. $£

89 [1160]. Philippe, comte de Flandre, prend l'abbaye d'Arrouaise sous sa protection, confirme l'ensemble de ses possessions situées dans son comté et exempte l'abbaye de tout tonlieu sur ses terres. A. Original perdu [« Titre en parchemin de six poulces de largeur sur quatre de hauteur ». Sceau perdu (voir copie C )]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 63r°,

d'aprés A. - C. Copie du 4 juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 75, fol. 196r°-197r°, d’après A.

a. Th. de Hemptinne et A. Verhulst, De oorkonden der graven van Vlaanderen, I, 1, n? 187, p. 292. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281v?; Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 97v°, ad dat. 1280 ;NW 5257.

Note critique et sur la datation: voir aussi l'acte n? 142.

Nouerint etiam tam moderni quam posteri quia ego Philippus, Flandrensium comes, pro salute anime mee, possessiones et subsides prefate ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia? in mea suscepi tutela. Precipio igitur ut tam subsides quam possessiones ecclesie prelibate per uniuersam terram meam pacem habeant et nullius inuasione perturbentur. Si quis autem quicquam iuris in ea exigere uoluerit ad meam quod iusticia dictauerit accepturus ueniat presentiam. Uniuersas quoque res eiusdem ecclesie a teloneoP) et uectiga10

li per omnem terram meam liberas esse uolo. Hoc autem, ut ratum et stabile maneat, sigilli mei impressione confirmo, testibus Eustachio

camerario,

Michaele constabulario,

deuino de Baliolio, Henrico de Oudenburgis. a) Arrowaisa C. - b) telo C.

Bal-

190

MONVMENTA

ARROASIENSIA

90 [1159-1160]. Baudouin II, évêque de Noyon, tranche le différend opposant l'abbaye d' Arrouaise à l’abbaye Saint-Barthélemy de Noyon et attribue à cette dernière les dîmes novales à Curlu et Ginchy, à Arrouaise celles de Securi et de Hoa, et partage les dîmes sur les animaux à Curlu et à Ginchy. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M.Amiens, ms. 1077, fol. 56v?-

5739xl'apres A. a. À. Rinckenbach, Les chartes des évêques, t. 1, n? 55, p. 165-166.

Indiqué: Michel, p. 259. - NW 11144. Note sur la datation: Cet acte date au plus tard de 1160, date mentionnée comme terme des novales prises en compte, et date de la mort de Renaud, abbé de Ham. Il date au plus tôt de 1148, début de l'épiscopat de Baudouin (cfr a), mais plus vrzisemblablement en 1160 ou peu avant, en relation avec le terme des novales.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Balduinus, Dei gratia Nouiom[ensis]

episcopus,

uniuersis sancte

matris ecclesie filius in perpetuum. Quia ex pastoralitatis officio a Deo nobis imposito sancte ecclesie scandalum precauere debemus in posterum, inter reuerendos fratres nostros canonicos, uidelicet ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia et Sancti Bartholomei Nouiomensis, controuersantes?), adinui-

10

cem reformare pacem studuimus pacisque tenorem tam posteris quam modernis monimento presentis pagine notificare decreuimus. Cum igitur Arrowasienses auctoritati priuilegii Romani innitentes, Nouiomensibus

15

decimas tam noualium

quam etiam animalium eorum apud Genchi et Pharneres, que est in parrochia de Corlui, iure parrochiali et auctoritate pruilegi Romani exigentibus reddere nollent, utriusque partis assensu statuimus ut parrochia de Corlui et Genci in noualibus usque ad annum Domini Mmum Cmum [ Xmum facis Nouiomenses libere et plenarie decimas haberent. In ceteris uero noualibus super prefatum terminum factis in Se-

CHARTES

20

IOI

curi et Hoa ubi quidem prius continua silua fuerat, Nouiomenses nichil acciperent. De animalibus etiam propriis in parrochia de Corlui et Genchi Nouiomenses dimidiam partem

decime singulis annis recipient. Et ut hoc ratum

et

inuiolabile teneretur, nostri sigilli impressione et cyrographi 25

prescriptione et testium subassignatione corroborauimus. Signum Balduini Nouiomensis decani. S. Wibaldi Sancti

Eligir abbatis. S. Gisliberti Ursicampi abbatis. S. Rainoldi Hamensis abbatis. S. magistri Roberti Amiclas. S. Stephani prioris Sancti Eligii. Ego Hugo cancellarius relegi et subscripsi mea manu (Signum crucis). a) controuensantes B.

91 [1155-1160].

Notice en forme de charte de l'échange de terres réalisé par les abbayes d'Arrouaise et de Homblières : Arrouaise cède des terres à Choigny contre d'autres à Beaulieu, à l'usage du prieuré de ce lieu. A! et A2. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 85r?-

v°, d’après A (exemplaire d'Arrouaise). - C. Copie de la fin du xvir° siècle dans un cartulaire de Hombliéres,

Bibl. nat. de France, lat.

13911, fol. 55r°-v°. - D. Copie du xvirr* siècle dans un autre cartulaire de Hombliéres, Arch. dép. Aisne, H 588, p. 50-51.

a. Th. Evergates, The Cartulary and charters ofNotre-Dame of Homblieres, n° 78, p. 154-155. Indiqué: Matton, p. 94 - Michel, p. 286. - NW 10811. Note sur la datation: cfr Th. Evergates, The Cartulary...

Notum sit tam presentis temporis quam futuri omnibus fidelibus, quod Gaurinus, abbas Humolariensis, commutauit

5

quasdam porciunculas terre), que ad ius ecclesie de Humbleriis? pertinebant, pro alia terra cum canonicis de Arroasia? apud Margellas commanentibus. Donauit scilicet predictis canonicis pro tribus portiunculis? terre quas ipsi habebant?

192

10

MONVMENTA

ARROASIENSIA

in uicinio curtis sue de Cheuni?, duas portiunculas terre de iure ecclesie de Humbleriis8), que sunt in uicinio curtis 1psorum canonicorum de Belloloco, eiusdem quantitatis cuius ille tres sunt partes?) quas? ipse abbas a canonicis suscepit. Hec portiuncularum) commutatio facta est consensu et concessione Thome de R oia et Ioannis, filii sui, de cuius feo-

15

do sunt tres ille porciuncule9, quas canonici dederunt abbati de Humbleriis, et peticione et consensu Rogeri qui cum reliqua terra sua hereditario? tenore habet de ecclesia de Humbleriis illas duas portiunculas quas abbas dedit canonicis. Et quod peticio predicti Rogeri et consensus in hoc fuerit, testes interfuere. Insuper etiam ipse abbas de Humbleriis") concessione

20

25

30

35

conuentus

sui prefatis canonicis

dono

remisit

suam partem decime in perpetuum libere et quiete retinendam”) de particula que de supradictis duabus porciunculis fossato et sepe separata?) est, ad ampliandum ortum sororum apud Bellumlocum manentium. Super hacP inter eos commutatione terrarum et decime prefate tam ab abbate quam a conuentu libera remissione quatinus firme et stabiles9 in posterum permaneant in hunc modum, inter se scriptum confecerunt? et sigillorum impressione ita consignauerunt ut ecclesia de Humbleriis habeat ipsum scriptum consignatum? sigillo ecclesie de Arroasia?, et canonici apud Margellas commanentes idem scriptum habeant signatum sigillo ecclese de Humbleriis. Pactionis huius hii testes sunt Warinus abbas de Humbleriis, Hubertus prior, Hilduinus, Rainerus. De laicis, Balduinus, Falnich® et Rogerus filius eius, Rainoardus maior, Rotbertus BruhirsV, Anselmus. De canonicis, Fulbertus abbas de Arroasia"), Eurardus prior, Arnulfus, Petrus. Item de laicis, Thomas et Iohannes filius

eius. a) terrae portiunculas D. - b) Humolariis CD. - c) Arroisia CD. - d) partes portionculae terrae CD; mais en D, une main postérieure a ajouté proximae aprés portiunculae et changé terrae en terris. - e) habebat C. f) Cheuui CD; en D, une main postérieure a ajouté item. - g) de Humolariis C; Humolariensis D. - h) partes om. B - i) quas barré D. - j) possessiuncularum B. - k) porticulae corrigé en portiunculae C. -l) aprés hereditario, jure barré en D. - m) Humol. CD. - n) avant retinendam, in perpetuum exponctué B. - o) supra scripta corrigé en saepe separata C. - p) hoc CD. q) stabilis D. - r) confecerant D. - s) et consignatum D. - t) Arroisia CD. - u) Faluich CD. - v) Bruhris CD. - w) Arroisia CD.

CHARTES

193

92 1161 [sans doute avant le 22 septembre].

Berthe, abbesse d'Avesnes, notifie que le cardinal-légat Odon a tranché en sa faveur le litige qui l'opposait à l'abbaye d'Arrouaise au sujet d'une díme à Serre. Toutefois, elle reconnaít devoir désormais à Arrouaise une redevance annuelle de trois mencauds de froment et autant d'avoine. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 58v°,

d’après A. - C. Autre copie de la fin du xir? siècle dans le même cartul., fol. 125r?-v?. - D. Copie du xiv? s., cartul. de l’abbaye d'Avesnes-lés-Bapaume, château de Tramecourt, fol. 125r°-v°.

Indiqué: Michel, p. 260. - NW

11147.

Note sur la datation : l'abbé Fulbert démissionna en 1161 au chapitre général (cfr Fundatio, À 18), lequel se tenait généralement le 22 septembre (L. Milis, L'ordre..., p. 534).

Ego Berta abbatissa ecclesie Sancte Marie de Auesnis, notum uolo fieri tam presentibus quam futuris decimam quandam in territorio de Seires?, unde aliquandiu inter ecclesiam nostram et ecclesiam Sancti Nicholai de Arrowasia fuerat al5 tercatio habita, presente domino Othone sancte Romane ecclesie diacono cardinali et legato, de manu domini Fulberti eiusdem ecclesie uidelicet Sancti Nicholai de Arrowasia abbatis, assentiente capitulo ecclesie nostre perpetuo? me suscepisse tenendam sub annuo dumtaxat? censu trium man10 coldorum frumenti totidemque auene in festo Sancti Remigii persoluendorum. Quod, ut posterorum memorie artius intimetur, dignum duximus cum sigilli mei? impressione subscriptorum etiam testimonio roborare. Testes dominus Otho sancte Romane ecclesie diaconus? cardinalis et

15 legatus, dominus Clarembaldus et dominus Frumaldus AttrebatensisÓ ecclesie archidiaconi, dominus Martinus abbas ecclesie Sancti Vedasti, dominus Fulbertus abbas Arroasies)

de cuius manu predictam decimam recepi cum canonicis suis Iacobo et Waltero presbiteris, dominus Radulfus abbas de 20 Monte Sancti Eligii similiter cum canonicis suis Wicardo

194

MONVMENTA

ARROASIENSIA

eth) Werimberto presbiteris. Ego etiam Berta, abbatissa ecclesie Sancte Marie de Auesnis cum sororibus meis Gertrude

priorissa et Matilde de Steinford?. Actum est hoc) anno M?CeLXe?Ie, indictione nona.

a) Sarres C. - b) de assentiente à perpetuo, om. C. - c) dumtaxat om. B. d) mei: ecclesie nostre C. - e) diaconus om. B. - f) Atrebatensis C. - g) Arrowasie C. - h) et om. B. - i) Stainfort C. - j) est hoc om. C.

93 IE

Simon d'Oisy concède à l'abbaye d’Arrouaise les terres à elle données par Simon de Récourt et par le père de celui-ci, ainsi qu'une terre achetée par l'abbaye à Robert de Precin. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 119r?-

v°, d’après A. Indiqué: NW 11146.

Nouerint tam presentes quam futuri quod ego Symon de Oisi, annuente Ada uxore mea et duobus filiis, Egidio scili-

Un

10

cet et Hugone, concessi ecclesie Sancti Nicholai totam terram quam Symon de Raircurt, filius Symonis senioris, cum Symone filio suo, recognouit in presentia mea datam fuisse a patre suo et a seipso predicte ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia in elemosinam, XII scilicet mancoldatas quas idem Symon senior dedit pro Adam filio suo, VI quoque mancoldatas et I curtile dimidie mancoldate pro seipso, necnon? etiam V mancoldatas pro Hugone filio suo. VIII quoque

mancoldatas recognouit se dedisse eidem ecclesie pro Elisabeth filia sua et I curtile unius mancoldate pro seipso et iterum quandam terram unius mancoldate et dimidie quam fratres eiusdem ecclesie se redemisse professi sunt X marcis a

Roberto de Precin?), assensu? eius ab his quibus a patre eius

in uadimonium tradita fuerat. Que omnia sicut prenotata

sunt, rogatu eiusdem Symonis, prefate ecclesie dignum duxi

CHARTES

195

concedere et rata inconuulsa habeantur sigilli mei impressione signare. Actum 20

est anno

Domini

M°C°LXH,

testes

Ada uxor mea, Waterus dapifer, Iohannes Papalart et Matheus frater eius, Petrus

de Felkires,

Hugo

de Lambres,

Hugo et Radulfus de Haucurt, Ingelrannus de Sancto Martino et Wicardus frater eius. a) necnun B. - b) X marcis a Roberto de Precin ajouté en interligne, B. C) assu corrigé en assensu, B.

94 DOT.

Simon d'Oisy concede à l'abbaye d'Arrouaise tout ce qu'il posséde à Trescault, tout ce que ses vavasseurs ont donné au méme endroit, sa terre de Villers et la terre défrichée par Arrouaise à Oricurt. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 109v°-

110r?" d apres À. Indiqué :Michel, p. 271. - NW 11148.

Nouerint presentes et posteri quod ego Symon de Oisi, Cameracensis

castellanus, concedo et do in elemosinam ec-

clesie Beati Nicholai de Arrowasia pro salute anime mee uxorisque mee et antecessorum nostrorum, Ada uxore mea

filiisque meis Gilione et Hugone annuentibus, quicquid habebam in demenio in noualibus que fratres prefate ecclesie fecerant in territorio de Trescaltd. Concedo etiam quicquid uauasores mei in eodem territorio de me in feodo tenebant, 10

tam in terris quam in decimis, et eidem ecclesie in elemosinam dederunt et usuarium nemoris sicut diuidit uia que dicitur le Weite. Concedo nichilominus terram de Vilers supradicte ecclesie in elemosinam, quam fratres excolunt de Belcamp cum decima eiusdem terre. Terram etiam quam fratres prefati loci in territorio de Oricurt a nemore extraxerunt, sicut cetera que predicta sunt, sepedicte ecclesie in ele-

mosinam perpetuam concedo. Ut autem istud ratum et in-

MONVMENTA

196

ARROASIENSIA

conwlsum perpetuo habeatur sub testium subpositorum astipulatione sigillique mei et episcopi Cameracensis impressione muniri ac consignari decreuimus. Huius rei testes sunt hi: Galandus

abbas Sancti Auberti Cameraci,

Rainerus

ca-

nonicus prepositus eius, Iohannes archidiaconus, Iohannes capellanus episcopi, magister Willelmus, Bartholomeus

25

Thonitrus, Robertus canonicus, Matildis filia Symonis de Oisi, Walterus dapifer, Symon filius eius, Iohannes Papalardus, Petrus de Cisonia, Nicholaus de Sainz, Walterus de Vinci, Walterus maior, lohannes Boiard. Actum est hoc

anno ab incarnatione Domini M9C?LX?I9.

95 LoT.

Charte en forme de notice de la donation du quart de Berchoflos, effectuée en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par Gérard, qui s'est cependant réservé le quart des récoltes, le quart du terrage et le sixième de la díme. A1. Original (chirographe, légende à droite: sur parchemin, hauteur 345 mm

CYR OGR APHUM)

(dont repli 5 mm), largeur 175

mm, un sceau en navette en cire blanche, 75 mm sur 50, représentant un chevalier, vu de droite, tenant un bouclier dans la main gau-

che, la légende étant perdue, pendant sur courroie de cuir, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 220. A?. Original (chirographe, légende à gauche) sur parchemin, hauteur 345 mm (dont repli 5 mm), largeur 170 mm, un sceau jadis pendant sur courroie de cuir, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 221. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 116r°-

v°, d’après A'. - C. Copie du x1v* s., cartul. de Cercamp, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 1, p. 29-30.

(Crux). Anno ab incarnatione Domini M9C?LXe?lIe, Geroldus, filius Lamberti, astantibus et annuentibus Berta sorore sua et matre eorum Heluide et auunculis eorumdem Gotseli-

no et Balduino et Vitrico Hugone Flamenc, dedit per maD

num

Hugonis

de Aussi,

domini

sui, et Mathildis,

uxoris

eius, de quorum feodo erat, ad colendum perpetuo ecclesie:

CHARTES

197

Sancti Nicholai de Arowasia, quartam partem de Bercelflos,

10

excepto atrio quod pater eius prius liberum, quantum ad se pertineret, multo ante concesserat, ita uidelicet quod ipse quartam garbam eiusdem quarte? partis habebit et quartam

partem terragii et sextam decime) in toto territorio de Bercelflos et fratres ecclesie totum seminabunt. Terram quoque debent infra III annos disrumpere et postea, cum potucrint, marlare. 15

Predicti

etiam.

omnes,

tam

Geroldus

quam

sui,

postquam hoc in elemosinam super altare apud Bellumlocum cum ramo cespiti infixo posuerant, post excommunica-

20

25

tionem factam, fidem dederunt quod hoc semper ratum haberent. Cum autem fratres segetes predicte terre domum ducere uoluerint, prius debent nuntiare Geroldo et si ille non uenerit, ipsi sine dilatione suam partem inducent et partem Geroldi in campo dimittent, et ei nichil amplius respondebunt. Quod si guerra inter comitem Pontiui et comitem Sancti Pauli ingruerit, fratres debent Geroldo in curte sua prestare tectum, ubi partem suam collocare possit. Quam post collectas messes infra XV dies extra curtem ducere debet. Quod si igne absumpta uel alicuius uiolentia uel furto abstracta uel diminuta fuerit, predicti fratres nichil Geroldo uel suis restituent, et dum ibidem manserint, nichil ad uic-

30

35

tum pertinens, nisi sponte dare uelint, a fratribus exigere debent. Concesserunt nichilominus predicti domini, Hugo uidelicet de Aussi et Mathildis uxor eius, quod si aliquando feodum istum aliqua occasione saisierint, culturam terre illius predictis fratribus non prohibebunt, nec aliquo modo impedient, sed conuentionem istam ipsi tenebunt et in messe partem tantum Geroldi sicut prescriptum est accipient et ab omnium inquietudine pro posse suo predicte ecclesie hanc elemosinam pacificabunt, testes Helias prior et Thomas nepos eius, canonicus et sacerdos, Ogerus sacerdos, Walterus

canonicus, Hugo dominus de Aussi et Mathildis uxor eius, 40 huius pacti conseruandi fideiussores, Ingelrannus de Mauritania, Nicholaus

de Luchuel

de Monte,

Ogerus

Cernez,

Henricus Li Oiseals, Ingelrannus eius auunculus, Gerardus Chuete, Ogerus Torin, Rogerus Espinoke, Rogerus filius Alelmi, Geroldus molnetarius et Hugo filius eius, Lambertus

MONVMENTA

198

45 Le Boc, Anskerus et Wido Reinaldus9 Buteri.

AR.ROASIENSIA

frater eius, Rainalmus

Binnet,

a) quarte A2. - b) decime A2. - c) Rainaldus E

96 1162, 2 décembre.

Adhémar, abbé de Bellevaux, écrit à Gervais, prieur d'Arrouaise,

pour lui annoncer que son abbaye a adhéré aux constitutions d'Arrouaise en présence de Lambert, abbé d' Arrouaise. A. Original sur parchemin, hauteur 140 mm (dont repli 10 mm), largeur 175 mm en haut, 155 en bas, entaille pour deux sceaux pendants perdus, pas de repli, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 9. Notes dorsales :x11° s. : De Bellaualle abbatia. xir1* s. : X. x vim s. : Recognitio abbatie Belleuallis quod sunt ordinis Arroasie. - 1162. - 2. B. Copie du xvi? siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 12v?. - C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 261r°.

- D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 223v°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 257v?. - F. Copie de 1769 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 71, fol.

113-114. - G. Copie du xvrir* siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 20-21, d’après A. a. Marténe et Durand,

Veterum scriptorum, t. 1, col. 779. - b. Gosse,

p. 421, n? 8.

Indiqué: Wauters, t. 2, p. 438. - NW 7247.

Adimarus, Dei gratia Belleuallis minister humilis, Geruasio priori et uniuersali fratrum Arroasie conuentui, fraternam cum dilectione salutem. Nouerit sanctum matris Arroasie collegium quod ego Adimarus, cum omnibus domus nostre clericis et laicis fratribus, sicut iustum erat, ordini Ar-

roasie nos esse subiectos et institutionibus eius obligatos recognouimus et communi consensu concessimus, ipsum quoque abbatem Arroasie Lambertum, qui in capitulo presens aderat, et socios eius Iohannem abbatem et Iacob, in os10

culo pacis osculati sumus. Et ne hoc in posterum aliquis ausu temerario mutare presumat, sub anathemate nostri et successorum nostrorum interdiximus, sigilli quoque nostri attesta-

CHARTES

199

tione et abbatis Arroasie corroborauimus. Sciendum tamen est quod, preter subiectionem ordinis, nichil hinc inde exige15 tur nisi quod fraterne caritati conuenientibus alternatim debetur. Actum est hoc anno incarnati Verbi MCLXIL, quarto nonas

decembris,

prima

dominica

aduentus

Domini.

Valete.

97 [1161, 25 décembre -] 1162 [24 décembre].

Philippe, comte de Flandre, confirme à l'abbaye d'Arrouaise la cour de Beaulieu, qu'il prend sous sa protection contre un cens annuel de deux muids d'avoine. La quelque peu étrange confirmation générale donnée par le comte Philippe en 1175-1177 (acte n? 142) comporte une confirmation de la cour de Beaulieu, pour laquelle il n'existe pas d'autre tradition manuscrite. Mais Philippe a donné effectivement en 1162 une charte relative à Beaulieu, transcrite dans la partie du cartulaire A, aujourd'hui perdue, consacrée à Beaulieu. Voir la mention : Comes Philippus de Belloloco. La mention figurant dans la charte de confirmation générale n? 142 est éditée indépendamment par Th. de Hemptinne et A. Verhulst, De oorkonden der graven van Vlaanderen, IL, 1, n? 204, p. 316-317.

98 1162.

Milon II, évêque de Thérouanne, concède à l'abbaye d' Arrouaise l'autel de Rebreuve. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 59r°. C. Copie du xvir siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 62v?.

Indiqué :Bled, n? 721. - Michel, p. 260. - NW 11149.

Milo2, Dei pacientia Morinorum episcopus, presentibus et futuris in perpetuum. Quoniam omnibus ecclesie prelatis? et presertim regimen pastorale tenentibus incumbit paci

MONVMENTA

200

ARROASIENSIA

ecclesiarum et utilitati prouidere et ut ea que a fidelibus legi5 time receperint quiete possideant omnimodis operam dare, que fratribus nobiscum adhibitis ipsisque deliberantibus et cooperantibus a nobis acta9 sunt ad noticiam posterorum scripto cum legitimorum astipulatione testium utile duximus commendandum. Volumus ergo non latere tam presen10 tes quam futuros nos ecclesie Beati Nicholai de Arrowasia) sustentationi fratrum ibi Deo famulantium altare de Rebroues®) decano et archidiaconis ceterisque quampluribus? tam abbatibus quam canonicis presentibus, intuitu caritatis, dedisse perpetuoque8 possidendum, diochesani uel minis15 trorum eius iuri nichil derogantes, concessisse, annumque et

testes ne temporis diuturnitas obliuionem pareret annotasse. Actum est hoc anno Domini M9Co?LX?IIe, abbate Lamberto

prefatam ecclesiam regente, istis presentibus et testificando

approbantibus, Erembaldo decano, Philippo et Alulfoh) ar20 chidiaconis, Euerardo presbitero et Baldeuino Bacone canonicis?, Baldeuino Boloniensi, Thoma

de Nemore,

Hugone

de Belloloco, Hemfrido de Phalempin, Baldeuino de Mareolo, Ernulfo de Dudeluilla), Iohanne de Cokes9

abbati-

bus. Ego Iohannes cancellarius relegil). a) M. B. - b) prelatis ecclesie C. - c) acta om. C. - d) Arrouasia C. - e) Rebreuues C. - f) quamplurimis C. - g) perpetuo C. - h) Arnulfo C. - i) de Erembaldo à canonicis om. C. - j) Dodeuilla C. - k) Choque C. - 1) Ego Iohannes cancellarius relegi om. C.

99 [1152-1162]. Yves, comte de Soissons, confirme la donation d'une redevance an-

nuelle de deux muids de froment effectuée par Odon Awaitars, sénéchal de Nesle, à l’église de Margére, et approuvée par le seigneur féodal d' Odon. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 86r°,

d’après A.

CHARTES

20I

Indiqué :Michel, p. 266. - NW 11176. Note sur la datation: l'acte date d'avant 1175, puisque l'action juridique qui y est relatée est indiquée dans le n? 138. On peut retenir les dates du principat soissonnais d'Yves (1141-1178), mais surtout celles du priorat de Gervais à Margère.

10

Notum sit omnibus fidelibus tam presentis? temporis quam futuri quod Odo A waitars, dapifer Nigelle, dedit ecclesie de Margellis duos modios frumenti in perpetuam elemosinam apud Humblus, concedente Hadewide uxore sua, quos singulis annis reddet Ingrannus de Humblus et post eum heredes eius. Hoc donum concessit Adelizia filia Radulfi castellani ad quam pertinet dominium feodi de Humblus ex dote quam ipsi uir suus Iohannes filius Balduini donauit. Concessit etiam hoc ipsum donum predicte fieri ecclesie Baldewinus Rufus de Perona ad quem post decessum Adelizie ipsum dominium feudi de Humblus hereditarie reuersurum est. Ego quoque Iuo, comes Suessionis, et dominus Nigelle,

15

hanc ipsam elemosinam supradicte ecclesie de Margellis concessi et presenti scripto cum impressione sigilli mei in ius perpetuum confirmaui, testibus Radulfo castellano et fratribus eius, Guidone et Petro, Balduino Rufo, Rogero iusticiario, Radulfo Bello, Odone camerario, Rainaldo caliciario

20

de Nigella, testibus etiam Geruasio priore ipsius ecclesie de Margellis et Radulfo canonico et preposito et Ernulfo conuerso preposito. a) presentibus B.

100 [1159, 20 septembre - 1163, 29juin].

Alexandre III ordonne aux abbés d'Arrouaise et de Cercamp de confier à des arbitres le soin de trancher le litige qui les oppose au sujet d'une charruée de terre d'une partie du bois de Cercamp et des dîmes de Berchoflos. Acte perdu, cité dans l'acte n? 101:

"

Itaque dominus Alexander papa ex uoluntate et consilio totius ecclesie Romane, post longas coram ipso decerta-

202

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tiones, dedit nobis in mandatis quatinus arbitris ex communi assensu electis causam. nostram terminandam committeremus, ita uidelicet quod ex eius precepto et actoritate neque scripta neque priuilegia quibus ecclesig nostre uidebantur esse communite eisdem arbitris impedimentum afferre possent, quin secundum datam sibi a Deo gratiam, prout eis uisum fuisset, pacem inter nos firmam reformarent, habentes 10

libertatem constituere nobis quod et nos et successores nostros inconcusse obseruare oporteret siue de his possessionibus que erant in contentione siue de aliis pro illarum recompensatione.

101 1163, 29 juin. Lambert, abbé d'Arrouaise, et Urbain, abbé de Cercamp, notifient

l'arbitrage rendu par les abbés de Saint- Amand et de Saint-Valerysur-Somme, arbitres revétus de l'autorité pontificale, dans les querelles qui les opposaient au sujet d'une charruée de terre, d'une partie du bois de Cercamp et des dímes de Berchoflos. A. Original (chirographe, légende à droite: CYROGRAPHIUM) sur parchemin, hauteur 525 mm (dont repli 60mm), largeur 235 mm, quatre sceaux pendants sur courroies de cuir, dont les trois premiers sont perdus, le quatriéme, en navette, en cire brune, représentant un abbé assis, mitré, tenant une crosse dans la main droite et

un livre dans la gauche, avec la légende (Crux) SIG[ILLUM HUGONIJS ABBATIS SANCTI AMANDI. Sous le repli figurent des indications pour le scellement, en regard de l'emplacement de chaque sceau : [1] Sigillum abbatis Caricampi [2] Aroasie [3] Sancti Walarici [4] Sancti Amandi. Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 218.

A?. Original (chirographe, légende à gauche) sur parchemin, hauteur 525 mm (dont repli 60 mm), largeur 235 mm, quatre sceaux pendant sur courroie de cuir, dont le premier à gauche, partiellement conservé, est analogue au sceau décrit ci-dessus, les deuxiéme

et troisiéme étant perdus, le quatriéme, à droite, existe encore par son coin inférieur gauche (cire brune, personnage assis tenant une crosse, avec comme morceau de légende CARICAM. Sous le repli figurent des indications pour le scellement, en regard de l'emplacement de chaque sceau: [1] Sigillum abbatis Sancti Amandi [2] Sancti Walarici [3] de Aroasia [4] de Circampo. Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 FE219:

CHARTES

203

B. Copie du xiv* siècle dans un cartulaire de Cercamp, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 1, p. 30-32.

Indiqué: NW 10579. Note critique: Il y a lieu de se demander s'il ne faut pas considérer qu'il y a dans cet acte copie d'un acte émanant des abbés de SaintAmand et Saint- Valery. Cependant, on constatera qu'à aucun moment il n'est fait mention d'un acte écrit émanant de ces personnages. Au contraire, ils ont apposé leurs sceaux à la présente charte. Même si l'hypothése d'un acte indépendant ne peut être totalement exclue, en l'absence de toute mention dans la tradition manuscrite

et imprimée, en l'absence aussi de tout caractére diplomatique particulier, propre à un éventuel acte inséré, elle ne peut être retenue.

10

15

20

25

In nomine Domini nostri Ihesu Christi. Obliuiosa memora et calumpniosa malitia duo sunt mala apud homines, aduersus quorum perniciem uigilanter inuenta sunt remedia litterarum. Quod enim litteris tenacibus annotatur, et presentium memorie colligatur et ad futurorum notitiam transmittitur et aduersus calumpnias communitur. Hac de causa ego Lambertus, Dei gratia ecclesig Sancti Nicholai de Arowasla, et ego Urbanus, ecclesig Sanct; Marie Caricampi abbates, apicibus annotare curauimus quomodo per Dei gratlam sopita sit et fine congruo terminata contentio, que inter eccclesias nostras antiquitus orta et usque ad tedium et fatigationem maximam uentilata fuerat super una carrucata terre et quinta parte nemoris de Circampo et tota decima de Bercholflos. Itaque dominus Alexander papa ex uoluntate et consilio totius ecclesie Romane, post longas coram ipso decertationes, dedit nobis in mandatis quatinus arbitris ex communi assensu electis causam nostram terminandam committeremus, ita uidelicet quod ex eius precepto et actoritate neque scripta neque priuilegia quibus ecclesie nostre uidebantur esse communite eisdem arbitris impedimentum afferre possent, quin secundum datam sibi a Deo gratiam, prout eis uisum fuisset, pacem inter nos firmam reformarent, habentes libertatem constituere nobis quod et nos et successores nostros inconcusse obseruare oporteret siue de his possessionibus qug erant in contentione siue de aliis pro illarum recompensatione. Proinde, ex communi assensu conuentuum nostrorum, duos elegimus, scilicet dominum Hugonem ecclesig Sancti Amandi abbatem et dominum Walterium ecclesie Sancti Walarici nichilominus abbatem,

204 30

35

40

MONVMENTA

ARROASIENSIA

quorum arbitrio, secundum domini pape preceptum, totum negotium commisimus. Illi autem, adhibitis secum discretis et religiosis personis, domini Alexandri actoritate subnixi, prefatam litem ita terminauerunt : Ego Hugo Sancti Amandi et ego Walterius Sancti Walarici abbates, statuimus quatinus quinta pars nemoris de Circampo amodo monachis libera et quieta remaneat. Tota decima de Bercholflos, super qua monachi reclamabant canonicis, libera sit similiter et quieta. Curia de Belloloco duobus fossatis clausa esse cernitur. Totum illud spacium quod infra ambitum secundi fossati uicini scilicet. curie continetur, canonicis integrum et extra partem esse decerni-

45

50

mus. Reliqua terra pertinens ad carrucatam de Circampo que erat in controuersia eque? inter monachos et clericos partita est et diuisa. Pars autem illa cum terragio et decima clericis deuenit in qua nemus quod nutrierant continebatur. Preterea statuimus quatinus nemus illud quod monachi possidebant inter Bellumlocum et Haiam Comitis fonditus sit canonicis in perpetuum et similiter terra quam habebant apud Vacariam. De quibus, si orta fuerit eis querela, monachi warandiam portabunt per rectum de eo dumtaxat quod

in eis habebant. Quod si facere non poterunt, eque?) ualentia recompensabunt. Diffiniuimus etiam quod si monachi ali-

55

60

quomodo aliquid adquirere poterunt apud Vaccariam9 canonicorum erit. Statuimus etiam pro bono pacis conuersandg quatinus apud Buccummaisun clerici liberum et quietum teneant quicquid hactenus ibi tenuerant, et monachi similiter sicut per metas et fossata terra inter eos distributa est. De feodo Oggeri militis clerici ulterius nichil sibi poterunt acquirere nisi forte ex consensu monachorum. Qug ut rata sint et inconuulsa permaneant, litteris sunt mandata et tam ecclesiarum nostrarum quam ipsorum arbitrorum sigillis sunt communita. Acta sunt hec anno incarnationis dominice

M C LX III, in die natalis apostolorum Petri

et Pauli. Testes horum sunt ipsi arbitri per quorum manus 65

hec facta sunt et cum eis: Radulfus Ambianensis decanus, Balduinus abbas de Mariolo, Iohannes abbas de Clerfai,

Hugo prior de Folio, Girardus abbas de Gardo, Manasses prior de Domnio, Geruasius prior de Aroasia, Thomas sub-

CHARTES

20$

prior, Walterus prior de Belloloco, Geruasius sacerdos, 70

75

Fulbertus, Gosso canonici, Euardus, Clemens, Radulfus, Acardus, Petrus, Rogerius, Albericus, Petrus prior Caricampi Petrus monachus, Willelmus9, Rainerius, Hugo cellerarius£?, Seguinus, Guiardus, Willelmus, Guibertus, Manerius, Gauterius prior de Pas, magister Robertus, Willemus clericus? Radulfus Louels, Viuianus de Pas, Robertus Bricto,

Ebrardus Caputium, Alardus de Bon’. a) eque A. - b) eque A2. - c) Vacariam 42. - d) sacerdos ajouté par la méme main, A! et A2. - e) Willelmus monachus, Petrus A2. - f) cellerarius ajouté

par la méme main, A! et A2. - g) clericus ajouté par la méme main, A! et A2.

102 1163

Pierre, châtelain de Péronne, confirme à l'abbaye d' Arrouaise tout ce qu'elle possède, l'ayant reçu de lui ou ses ancêtres, à Rocquigny, Bechenniae et Ginchy, sauf le droit de justice sur les paysans de Rocquigny. A. Original perdu [« Titre en parchemin de six poulces huit lignes de largeur sur huit poulces de hauteur, sceau perdu » (cfr copie B)]. B. Copie du 20juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 72, fol. 120-121, d’après A. - C. Copie du xvi? s., Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 253, fol. 135r?. - D. Copie du xvirre siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 257, fol. 135r?. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 97v?. Même coll., t. 250, fol. 252v°. - NW 11150.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Notum sit tam futuris quam presentibus quod ego Petrus castellanus de Perona,

annuente

uxore

mea

Isabel,

concessi

ecclesie

Sancti Nicholai de Arroasia in elemosinam quicquid habet ex dono meo et antecessorum meorum in territorio de Rochenniis et Bechenniis et Genchi tam in terra quam in ne-

more, excepto districto rusticorum de Rochenniis. Quod ut ratum et inconuulsum permaneat, sigilli mei impressione cum testium astipulatione confirmare ac roborare dignum

MONVMENTA

206

AR.ROASIENSIA

10

duxi. Et hi sunt testes qui huic actioni interfuerunt: Ansellus

15

Candauena comes Sancti Pauli, Iohannes Malfillastres, Ancherus de Friucurt, Robertus Fretels, Rainelmus de Hamelincurt, Robertus de Lihun, Udelo decanus de Brai, Watso de Fleirs, Odo de Vals, Girardus de Acheu et frater eius. Actum est hoc anno Domini M9C?LXIIIe.

103 1163.

Le prieuré de Lihons notifie qu'aprés avoir reçu de l'abbaye d' Arrouaise le remboursement des sommes qu'il avait dépensées pour le défrichement non autorisé d'une terre appartenant à l'abbaye, il rendra cette terre à l'abbaye. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A., B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 57r°-

MCA DIOSES

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281v°. - Michel, p. 260. - NW 11151.

Conuentus monachorum

Un

10

de Lehun, notum fieri uolumus

tam futuris quam presentibus quod quidam monachus noster Petrus fecerat sartum in territorio de Genci, in possessione ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia et ipsis contradicentibus. Unde, cum postmodum abbas et fratres Arrowasie in presentia domni episcopi Nouiomensis querelam deponerent, et inde ad dominum archiepiscopum R emensem, facta appellatione, accederent, manifesta ratione et testimonio sufficienti, prefatum sartum infra terminos suos, ipsis reclamantibus, factum fuisse ostendebant. Nos igitur, tam manifes-

tam iniuriam a nobis repellentes, mediante domno Hugone abbate de Monte Sancti Quintini, cui causam ipsam nos et prefati canonici Arrowasie commisimus ut ad arbitrium suum terminaret, controuersiam illam tali fine compleuimus. Abbas et fratres Arrowasie pecuniam quam pro illo sarto in sartatores expenderamus reddere debebant, et ita sar-

tum ipsum a nobis liberum et absolutum haberent. Quod in presentia domini Balduini Nouiomensis episcopi et multo-

CHARTES

20

25

207

rum religiosorum assensu totius capituli nostri, factum est et ab ipsis pecunia persoluta et a nobis recepta, et sartum ipsis canonicis a nobis omnino relictum. Ut igitur nulla ulterius inde controuersia suboriretur, quod inter uicinas et ab antiquo familiarissimas scandalum generaret ecclesias, factum istud huius scripti attestatione memorie commendauimus, et sigillo capituli nostri huic pagine impresso, subscriptorum etiam testimonio qui huic compositioni interfuerunt confirmauimus. Signum Balduini Nouiomensis episcopi. S. Balduini abbatis Sancti Quintini de Insula. S. Hugonis abbatis de Monte Sancti Quintini. S. Raineri abbatis Humolariensis

30

et Huberti prioris. S. Drogonis prepositi episcopi et Iohannis capellani canonici Hamensis. S. Wassonis monachi de Lehun, Roberti thesaurarii, Petri de Caiz et alterius Petri de

Genci. Actum ab incarnatione Domini anno M9C?LX?IIIe.

104 116$

Baudouin II, évêque de Noyon, notifie l'accord contenu dans l'acte précédent. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 57v°-

58r°, d’après A. a. À. Rinckenbach,

Les chartes des évêques, t. 1, n° 75, p. 198-199,

d’après B. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., p. 260. - NW 11153.

ms.

7749,

fol. 281v°.

- Michel,

Note critique: le cartulaire A indique, parmi les témoins, un Hugues, abbé d'Hombliéres, ce qui est impossible à cette date. Mais la liste de témoins est trés proche de celle de l'acte précédent, donné sans doute simultanément. On peut donc supposer que la mention d'Hugues résulte d'une erreur de copie.

Ego Balduinus, Dei gratia Nouiomensium episcopus, notum facio tam futuris quam presentibus reformationem pacis que in presentia nostra et multorum religiosorum facta

208

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

est inter monachos de Lehun et canonicos regulares ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia. Monachi de Lehun fecerant sartum unum in territorio de Genci, in possessionem fratrum ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia, etiam ipsis contradicentibus. Unde, cum querela inter eos exorta esset,

10

et diu in presentia nostra agitata, ad domnum archiepiscopum Remensem per appellationem deuenit. Veruntamen placuit eidem domino archiepiscopo nostro eandem causam nobis terminandam committere. Cum igitur abbas Arrowasie, manifesta

15

ratione

et testimonio

sufficienti,

monachos

conuinceret predictum sartum contra fas et iusticiam infra terminos suos fecisse siquidem terre eorum ab antiquo limitate erant, tandem interuentu amicorum suorum, utrique, . monachi uidelicet et canonici, in hoc consenserunt ut dom-

20

25

30

no Hugoni abbati de Monte Sancti Quintini causam ipsam et controuersie finem penitus committerent, ut quicquid prefatus abbas inde diceret, pars utraque absque ulla contradictione firmiter conseruaret. Ipse autem abbas, iusticie et paci? utriusque ecclesie prouidens, monachis et canonicis ad nostram presentiam euocatis, consilio nostro et multorum

religiosorum, controuersiam illam tali fine compleuit quod canonici sartum ipsum quod, ipsis reclamantibus, infra limites eorum factum fuerat liberum et absolutum haberent. Pecuniam uero monachis redderent quantam pro sarto illo in sartatores expenderant. Quod in nostra presentia ab utraque parte concessum et factum est, et pecunia persoluta. Ut igitur concordia ista firma et illibata in perpetuum permaneat, factum ipsum scripti istius attestatione memorie commen-

35

dauimus et sigilli nostri auctoritate roborauimus. Si quis autem, sciens huius nostre confirmationis paginam, temere perturbare temptauerit, anathema sit. Signum Balduini Nouiomensis episcopi. S. Balduini abbatis Sancti Quintini de Insula. S. Hugonis abbatis de Monte Sancti Quintini. S.

Raineri9 abbatis Humolariensis et Huberti prioris. S. Dro-

gonis prepositi episcopi et Iohannis capellani canonici Ha-

40

mensis. S. monachorum de Lehun Wassonis, Roberti thesaurarii, Petri de Caiz et alterius Petri de Genci. Actum ab

incarnatione Domini anno M9C?LX?IIIo. a) pacis B. - b) Hugonis B.

CHARTES

209

105 [vers 1142 - 1163]. - Atigium.

Raoul, comte de Vermandois, exempte du droit de péage sur ses terres les marchandises destinées à l'usage propre de l'abbaye d' Arrouaïse. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 59v°-

60r°, d’après A.

Note sur la datation : cet acte peut émaner soit de Raoul I* (11021152), soit de Raoul

II (1152-1167:

cfr W.

M. Newman,

Les sei-

gneurs de Nesle..., t. 1, p. 25 et 29). Mais Raoul II n'agit plus sans Philippe d'Alsace aprés 1163 (L. Duval-Arnould, Les derniéres années...). L'acte date cependant plutôt du début de la période possible: Albéric de Roye est mentionné entre 1142 et 1146 (actes n? 37, 38 et 46). L'expression Truncus Berengarii ne se trouve que dans deux autres actes (n? 15, daté de 1128-1130, et n? 38, daté de

1142-1145).

Sciant presentes et futuri quoniam nos, per Dei gratiam Viromandorum

Radulfus

comes

dictus, ecclesie Beati Ni-

cholai de Trunco Berengarii abbat scilicet et fratribus loci illius concessimus et donauimus pro remedio anime nostre ut 5 res omnes eorum quecumque ad proprios usus cibi, potus, indumentorum,

calciamentorum, per terram nostram defe-

rentur libere ab omni exactione uectigalis et alicuius consuetudinis que a ceteris transeuntibus persolui solent deportentur et reportentur, ita ut nichi omnino ab eis per 10 ministeriales nostros exigatur. Quod ut cognitum et ratum in perpetuum habeatur, scribi et nostri sigilli caractere muniri fecimus. Testes huius donationis Albricus de R.oia, Ingelrannus Oisun, Iohannes Turcus, Robertus Rufus, filius eius

Iohannes, Radulphus de Ponte, Guinemarus maior. R.ober15 tus cancellarius scripsit. Actum Atigio.

MONVMENTA

210

ARROASIENSIA

106 [1148 - 1163]. Raoul, comte de Vermandois, notifie la donation de la cour de Sar-

temont effectuée en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par le sénéchal Rainier. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 90v?

d'aprés A.

Note sur la datation : la donation initiale du sénéchal Rainier est de 1138 (acte n? 24). Cette charte date au plus tót de 1148 (début de l'épiscopat à Noyon de Baudouin II: v. O. Guyotjeannin, Episcopus et comes, p. 179) et au plus tard de 1163 (voir la notice de l'acte n? 105). Vu le nombre d'événements mentionnés (mort de Rainier et trois mariages de sa fille Isabelle), plutót à la fin qu'au début de cette période. Et donc plutót sous Raoul II (1152-1167) que sous Raoul If (1102-1152).

Ego Radulfus, Viromandorum

comes, notum

uolo fieri

tam futuris quam presentibus quod Rainerus dapifer, assensu uxoris sue Isabel, filiorum

et filiarum

suarum,

ecclesie

Sancti Nicholai de Arrowasia curtem de Sartemont cum pomerio et horto eiusdem omnino liberam concessit. Terram quoque eiusdem loci, id est Sartemont et Alteauesne, ad sextam garbam in perpetuum omni exactione liberam concessit. Quicquid autem terre fratres predicte ecclesie in suo districto ex elemosina uel emptione uel alia quacumque rationabili occasione, licentia et assensu domini predicte terre, adquirere poterunt, simili libertate possidendum annuit, ita ut nichil umquam nisi tantummodo terragium suum ab eis exigere poterit. Quando autem predicti fratres terragiare uoluerint, ad domum ipsius Raineri, uidelicet Noueuille, prius nuntiare debent, et postea quid moleste super hoc tollerent? libere terragiabunt, et terragium ibi uecturis suis minabunt. Preterea pecoribus? eorum pascua et quecumque eorum usibus necessaria similiter concessit. Terminos quoque agrorum suorum sine licentia et contradictione alicuius figere possunt, nichil inde alicui dantes. Hoc

CHARTES

Anni

idem postmodum Radulfus cui prenominatus Rainerus cum filia sua Isabel idem territorium in matrimonium dedit ecclesie Sancti Nicholai sicut ipse Rainerus fecerat concessit. Radulfo quoque mortuo, Eustachius secundus eiusdem mu25 leris coniunx idem fecit. Eustachio uero mortuo, Gerardus

eiusdem mulieris tercius coniunx hoc idem fecit. Quod cum ita gestum fuisse, subscriptorum testium fideli relatione didicissem, ut perpetuo ratum esset eidem ecclesie ipse concessi et presentem cartam propri sigilhn impressione signaui. 30 Huius autem concessionis et mee confirmationis testes subscribuntur. Signum Balduini domini episcopi Nouiomensis. S. magistri Roberti cancellarii. S. I[Iberti] decani Peronensis.

S. Gerardi canonici Peronensis. S. Rodberti presbiteri de Roisest. S. Iohannis clerici Noueuille. S. comitis Iuonis. 35 S. Rodberti Canis. S. Anscheri de Encre. S. Balduini Ruffi. S. Rabodis de Marchais. S. Roberti de Bruile. S. Petri de Bussu. S. Petri de Chilli. S. Lodowici de Choisi. a) tolerent B. - b) peccoribus B.

107 1164.

Notice en forme de charte, passée sous le sceau d'Anselme Candavéne, de la donation de dix muidées de terre effectuée par Mathieu de Bertrancourt à l'abbaye d' Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 59r°-

v°, d’après A.

Indiqué :Michel, p. 260. - NW 11154.

Notum sit tam futuris quam presentibus quod Matheus de Bertramecurt dedit et concessit in perpetuam elemosinam ecclesie Sancti Nicholai de Arrowasia in querceto Bertramecurt ad sartandum et excolendum X modiatas terre id est 5 quantum X modiis Atrebatensis mensure rationabiliter secundum ritum territorii illius seminari poterunt pro terragio

212

10

MONVMENTA

ARROASIENSIA

et decima, id est quod de singulis XI" garbis fratres predicte ecclesie pro labore suo nouem habebunt et Matheus pro terragio et decima decimam et XI? accipiet. Cum autem predicti fratres garbas terre illius carricare uoluerint, mittent ad domum Mathei ut ad campum pro parte sua ueniat uel nuntium mittat, sed extra territorium ipsum querendus non est. Quod si nec uenire nec uicarium mittere

15

uoluerit, uel forte non poterit, fratres uno ex seipsis quasi loco Mathei adhibito sicut predictum est terragiabunt et decimabunt, nichil ulterius expectantes. Si uero sepedicti fratres in territorio

20

25

30

illo curtem

edificare

uoluerint,

duas

mencoldatas terre illius concessit eis in elemosinam libere et quiete sine terragio et omni exactione, quantum ad ipsum attinet, possidendam. Quod si plus terre illius pro curte amplificanda habere uoluerint preter duas, adhuc VI mencoldatas accipere poterunt eo tenore ut pro unaquaque VI mencoldatarum, si peraccepte fuerint, mancoldum auene annuatim Matheo persoluent. Verum, si predictam terram ecclesia libere et quiete, sicut predictum est, tenere aliquando non possit, Matheus uel quicumque hanc hereditatem illius possidebit eque ualentem ipsi excambiabit. Hoc uero concessit predictus Matheus fratribus eiusdem ecclesie ut supra dictum est, concedente uxore sua Sara cum Waltero et Ilberto et Roberto filiis suis. Concesserunt etiam hec supradicta

Godardus,

prepositus

Incre,

et Walterus,

frater

eius, et Isabel de Incre preposita et Egelina soror eius. Ipsi uero fratres aliam terram sartare non poterunt donec ista penitus exculta sit, nisi X mencoldatas. Et siquid supradicta 35

40

45

ecclesia acquirere poterit, acquirat. Hec conuentio facta est

anno ab incarnatione Dei M9CoL X?IIIIe, presente Anselmo Campo Auene cuius sigillo carta ista presignata est et roborata, qui supradicte terre est dominus et aduocatus et defensor et protector contra omnes qui ad iusticiam curie eius uel prepositi Incre uenire debebunt. Hoc autem ad tenendum affidauit ipse Matheus et uxor eius Sara coram Anselmo Campo Auene qui etiam pro eisdem fideiussor factus est de hac conuentione tenenda, his testibus Fulcone priore de Luceio et Hugone cellerario de Cercampo et Ulrico de Arroasia et Arnulfo capellano Anselmi et fratre Ilberto et

CHARTES

213

Winemaro de Incra et Willelmo de Buleuilla et Adam de Sancto Martino et Rogero fratre eius et Roberto de Renti et Bartholomeo de Belmes et Geruasio preposito de Pas et Firmino fratre eius et Werrico Bauus et Roberto de Here50 busterna et Symone de Cumello et Warino de Auuiller’ et Gisleberto dé Baiencurt et Gotranno de Baiencurt.

108 [1165], 14 janvier. - Sens. Le pape Alexandre III confirme à l'abbaye d' Arrouaise la possession de l'autel de Doingt, concédé par Simon, évéque de Noyon, et dont un précédent abbé d' Arrouaise, Gervais, avait essayé de faire une abbaye. A. Original sur parchemin, hauteur 210 mm (repli 15 mm), largeur 225 mm, sceau jadis pendant sur lacs de soie verte et rouge, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 12. Notes dorsales: x11? s. : x1 priuilegium tempore Alexandri pape et Lamberti abbatis. - De altari de Dumnio. xil* s.: Confirmatio Alexandri pape super eadem ecclesia. - Confirmatio

Alexandri pape super ecclesia et altari de Domnio. x vut? s. : Pro fratribus de Doing. xviII* s. :1166-1172. - 1159. - 2. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 26v?-

27r°, d’après A. a. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 111, p. 247-248, d’après B. Indiqué:

Bruxelles,

p. 254. - NW 5735.

Bibl.

Roy.,

ms.

7749, fol. 279r°.

- Michel,

Alexander, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis Lamberto, abbati, et uniuersis fratribus de Arwasia, salutem

et apostolicam benedictionem. Que a fratribus nostris episcopis religiosis personis et piis locis deuotionis intuitu confe5 runtur, in sua debent stabilitate consistere et, ne in posterum

alicuius refragatione ualeant immutari? uel a sua stabilitate conuelli, oportet eadem apostolice sedis presidio communiri. Eapropter, dilecti in domino filii, uestris iustis postulationibus gratum impertientes assensum, altare de Dumnio iuxta 10 Perronam

positum

et curam,

a bone

memorie

Symone,

214

:

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tunc Nouiomensi episcopo, ecclesie uestre canonice concessum, et tam autentico ipsius episcopi scripto quam patris et predecessoris nostri sancte recordationis Eugenii pape priuilegio roboratum, sicut eorum instrumenta bulla et sigillo or15

nata demonstrant, in quo uidelicet altari Geruasius predecessor tuus, fili abbas, ut ordinem dilataret, abbatem, qui paucis

euolutis diebus a iam dicto episcopo propter imminentem necessitatem penurie exinde est transmutatus, studuit ordinare, deuotioni uestre et per uos ecclesie uobis commisse ad 20

alimoniam

uestram et usus proprios auctoritate apostolica

confirmamus et illud sub beati Petri et nostra protectione suscipimus atque presentis scripti patrocinio communimus

25

et in omni libertate, in qua prius ecclesie uestre concessum est et confirmatum, uobis et eidem ecclesie decernimus perpetuis temporibus inuiolabiliter permanere, salua tamen diocesani episcopi et ministrorum eius canonica iustitia. Nulli ergo omnino hominum?) liceat hanc paginam nostre confir-

mationis infringere uel ei aliquatenus contraire. S1 quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipo30

tentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se nouerit incursurum.

Dat. Senonis, XVIIII kalendas februa-

rii. a) inmutari corrigé en immutari À. - b) hoominum A.

109 [1164 ou 1165], 21 janvier. - Sens.

Le pape Alexandre III donne raison à l'abbaye d' Arrouaise contre l'abbaye de Saint-Barthélemy de Noyon, qui demandait à Arrouaise de continuer à payer la dîme novale sur la terre défrichée par un moine de Lihons et récupérée par Arrouaise (voir acte n 103), ce qu'Arrouaise refusait, arguant du fait qu'elle avait été dispensée du paiement de la dîme novale pour toute terre nouvellement défrichée dans la paroisse de Ginchy. A. Original perdu.

CHARTES

21$

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M.Amiens, ms. 1077, fol. QNS VO.

d’après A.

a. J. Ramackers,

Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 201,

p. 220-221, d’après B.

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. p. 113. - Michel p. 254. - NW 6224.

7749,

fol. 279r°.

- Gosse

Alexander, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis Lamberto, abbati, et fratribus de Arrowasia, salutem et apostolicam benedictionem. Cum tu, dilecte fili abbas, et respon-

salis filiorum nostrorum canonicorum ecclesie Sancti Bartholomei Nouiomensis, pro causa que inter uos super decimis noualium,

que monachus

de Lihon in terra uestra

quam in parrochia de Genci habetis, uobis olim inuitis, extirpauerat, uertebatur, 10

in nostra essetis presentia constituti,

ab utraque parte coram nobis? recognitum fuit quod olim inter ecclesias uestras super noualibus eiusdem territorii, controuersia mota, compositio huiusmodi interuenit, ut de

15

20

noualibus que a uobis iam culta fuerunt, decimas eisdem canonicis in posterum solueretis ;de illis uero que postnodum extirparetis nichil sibi in posterum uendicarent. Procedente autem tempore, iamdictus monachus de Lihon quandam partem territorii uestri quod in parrochia prescripta habetis per uiolentiam occupauit et eam taliter occupatam extirpare presumpsit et decimas exinde canonicis memoratis exsoluit. Unde, cum inter uos et supradictum monachum postea controuersia mota fuisset, terram uestram ab eo quam occupauerat euicistis, de qua prenominati canonici decimas, quas a monacho qui possessor uiolentus extiterat acceperunt, à uobis instantius exegerunt. Nos uero, auditis rationibus hinc inde et plenius intellectis, quoniam compositionem de

25

confessione utriusque partis interuenisse cognouimus, atten-

dentes quod monachus ille, qui sicut diximus uiolentus possessor extiterat, iuris uestri conditionem

in hoc deteriorare

non potuit, cum de compositione fuerit quod de terra postmodum extirpata nichil penitus sepedicti canonici obtine30

rent, uos de communi

fratrum nostrorum

consilio ab illo-

rum super hoc impeditione duximus absoluendos, ita quod de noualibus illis que monachus supradictus taliter. extirpauit, nullas eis decimas exsoluere teneamini et predicta

MONVMENTA

216

35

40

ARROASIENSIA

compositio rata et firma in posterum habeatur. Ut autem hec nostra diffinitio futuris temporibus inuiolabiliter obseruetur, eam auctoritate apostolica duximus roborandam et presentis scripti patrocinio muniendam. Statuentes ut nulli omnino hominum liceat hanc paginam nostre diffinitionis et confirmationis infringere uel ei aliquatenus contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se nouerit incursurum.

Dat. Senonis, XII kalendas fe-

bruan. a) vobis B.

110

[1163, 11 novembre - 1165, novembre]. André, évéque d'Arras, approuve l'accord intervenu entre les abbayes d'Arrouaise et de Cercamp. A. Original (chirographe; légende: CYR OGR.APHUM]) sur parchemin, hauteur 155 mm (pas de repli), largeur 120 mm, sceau en navette en cire rouge pendant sur double queue de parchemin, représentant un évéque debout, mitré, crossé et bénissant, avec la légende SIGILLUM ANDREE ..... ISCO.... Arch. dép. Pas-de-Calewis 112.18 0275377

A2. Original (chirographe) perdu. a. B.-M. Tock, Les chartes des évêques d' Aras, n° 152, p. 170.

Note sur la datation :La datation de cet acte et celle des actes n? 111

et 112 doivent étre examinées ensemble. Ces actes ne peuvent étre antérieurs au 11 novembre 1163, derniére attestation de l'évéque d'Arras Godescalc, prédécesseur d'André (B.-M. Tock, Les chartes..., p. XXXVIII), ni postérieurs à novembre 1165, date du décés de

l’évêque d'Amiens Thierry (S. Lecoanet, Les actes..., p. 21).

Ego Andreas, Dei gratia Attrebatensis episcopus, ex petitione Urbani Caricampi, Lamberti Sancti Nicholai de Arrowasia abbatum et conuentuum utriusque ecclesie, ad corroborandam transactionem que inter eos facta est, sigillum nostrum apposui et, ne ab ea resilire uel quicquam eorum que prescripta sunt, aliquo tempore, immutare, siue ad cause contentionem his uel illis liceat reuocare, sub excommunica-

tionis maledictione interdixi.

CHARTES

ET

111 [1163, 11 novembre - 1165, novembre].

André, évêque d' Arras, approuve l'accord intervenu entre les abbayes d'Arrouaise et de Cercamp. A!. Original (chirographe; légende: CYR OGR. APHUM) sur parchemin, hauteur 170 mm (dont repli 15 mm), largeur 125 mm en haut, 130 mm en bas, sceau jadis pendant sur double queue de parchemin, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 236.

A?. Original (chirographe; légende: CYR OGR APHUM) sur parchemin, hauteur 170 mm (dont repli 15 mm), largeur 125 mm, sceau jadis pendant, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 235. ‘a. B.-M.

Tock, Les chartes des évêques d' Arras, n? 151, p. 169-170,

d'apres Asset A7. Indiqué: NW 9776. Note sur la datation : Cfr acte n? 110.

Ego Andreas, Dei gratia Attrebatensis episcopus, ex petitione Lamberti Sancti Nicholai de Arrowasia, Urbani Cari-

campi abbatum et conuentuum utriusque ecclesie, ad corroborandam transactionem que inter eos facta est, sigillum 5 nostrum apposul et, ne ab ea resilire uel quicquam eorum que prescripta sunt, aliquo tempore, immutare, siue ad cause contentionem his uel illis liceat reuocare, sub excommunica-

tionis maledictione interdixi. Ego Gillenus cancellarius relegi.

112 [1163, 11 novembre - 1165, novembre].

Thierry, évéque d'Amiens, approuve l'accord intervenu entre les abbayes d'Arrouaise et de Cercamp. A!. Original (chirographe; légende: CYROGRAPHUM) sur parchemin, hauteur 160 mm (pas de repli), largeur 120 mm, sceau en navette en cire brune, trés abimé, montrant un évêque assis, mitré,

MONVMENTA

218

ARROASIENSIA

crossé et bénissant, pendant sur double queue de parchemin, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 245. A2. Original (chirographe; légende: CYR.OGR APHUM) sur parchemin, hauteur 160 mm (pas de repli), largeur 120 mm, sceau jadis pendant sur double queue de parchemin, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 246. a. S. Lecoanet, Les actes..., n° 279, p. 337.

Indiqué: NW

12236.

Note sur la datation :Pour la datation de cet acte, cfr l'acte n? 110.

Ego Theodericus, Dei gratia Ambianensis episcopus, ex petitione Urbani Caricampi, Lamberti Sancti Nicholai de Arrowasia abbatum et conuentuum utriusque ecclesie, ad . corroborandam transactionem qug inter eos facta est, sigil5 lum nostrum apposui et, ne ab ea resilire uel quicquam eorum que prescripta sunt, aliquo tempore, immutare, siue ad cause contentionem his uel illis liceat reuocare, sub excom-

municationis maledictione interdixi. Ego Robertus cancellarius relegi. 113 1165,

Baudouin II, évêque de Noyon, notifie qu'Odon, chevalier de Falvy, a donné aux abbayes de Prémontré et d'Arrouaise la plus grande part de la dîme de Lanchy. Chacune des deux abbayes paiera à Odon 100 livres de Provins. L'évéque précise ensuite que la donation s'est faite par son intermédiaire. Al. Original (chirographe, légende CYROGRAPHUM) sur parchemin, sceau pendant perdu, hauteur 292 mm à gauche, 302 à droite, largeur 210 mm, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 290, Prémontré xt.

A2, Original (chirographe) perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 85v°86. - C. Copie du xri siècle, cartulaire de Prémontré, B. M. Soissons, ms. 7, fol. 99r°.

a. A. Rinckenbach, Les chartes des évéques, t. 1, n? 82, p. 210-212. Indiqué: Michel p. 266. - J. Boghen, Inventaire des actes, p. 94. NW 11155.

CHARTES

10

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Ego Balduinus, Dei gratia Nouiomens[is] episcopus, notum facio tam futuris quam presentibus quod Odo, miles de Faleui, dedit Premonstrate ecclesie et ecclesig Sancti Nicholai de Aroasia quicquid habebat in maiori decima et in minuta de Lanci, excepta decima terre sug quam ibi propriam tempore huius concessionis possidebat. Utraque uero prefata ecclesia similiter dederit predicto Odoni, respectu huius doni, centum libras Prouinensis monete. Concesserunt autem hoc donum et laudauerunt uxor predicti Odonis Helissendis et soror eiusdem, Elizabeth, presentibus Radulpho priore de Marzeles, Radulpho maiore de Athiis, Pagano et Dionisio genero eius, Amisardo,

15

20

219

Ascelino,

Petro.

Ut igitur hoc donum

utrique

prefate ecclesie ratum absque ulla reclamatione permaneret, predictus Odo assensum domini Odonis Hamensis domini et matris sue, Mathildis, et fratris sui Gerardi quesiuit quia de feodo eiusdem Odonis descendebat et obtinuit eadem conditione quod in feodo ipsius quinquaginta libras predicte monete poneret ne feodum domini sui deperiret. Assensit igitur predictus dominus eius Odo et mater et frater eius, presentibus Radulpho priore de Marzeles et Matheo Premonstratensi canonico, Iohanne de Athiis milite, Symone de Montescurt, Roberto maiore Hamensi, Radulpho maiore

25

de Athiis, Radulpho maiore de Monci et Symone filio eius. Postmodum autem uterque predictus Odo ad nostram presentiam uenerit et in manu nostra hoc ordine werpierit: Odo de Faleui in manu

alterius Odonis, Hamensis domini,

dominus uero Hamensis in manu nostra et nos utrique prefate ecclesig predictam decimam contulimus perpetuo possi30

55

dendam. Ut igitur ratum et inconuulsum permaneat sigilli nostri auctoritate confirmari et nomina personarum ecclesie nostre fecimus subnotari. Signum Balduini decani. S. Gaufridi cantoris. S. magistri Roberti. S. magistri Auberti. S. Radulphi sacerdotis. S. Henrici, Petri diaconorum. S. Symonis, Balduini subdiaconorum. Quicumque igitur huic nostre confirmationi ausu temerario obuiare temptauerit nisi resipuerit anathema sit. Actum anno incarnati Verbi M9CP?IXeV?;

220

MONVMENTA

AR.ROASIENSIA

114 1165.

Notice en forme de charte notifiant la vente d'un courtil, effectuée à l'abbaye d' Arrouaise par Gislebert, avec l'accord de son seigneur Richelme, qui se réserve cependant le terrage. Le méme Richelme échange avec l'abbaye un courtil contre un autre, chaque partie conservant le terrage qu'elle percevait auparavant. De surcroît, l'abbaye payera à Richelme un cens annuel de deux setiers d'avoine. Enfin, Richelme donne à l'abbaye un champ et, contre un cens annuel de six setiers d'avoine, un champ avec un bois. A. Original (chirographe, légende à droite: CYR OGR APHUM) sur parchemin, hauteur 315 mm (dont repli 15 mm), largeur 115 mm, sceau pendant sur double queue de parchemin perdu, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 222. A2. Original (chirographe) perdu. B. Copie du xiv? siècle, cartul. de Cercamp, Arch. dép. Pas-de-CaRis 12 F11. p. 32-25. Indiqué: NW 11156.

15

Sciant presentem paginam lecturi quod fratres Arrowasie apud Bellumlocum demorantes emerunt a quodam Gileberto agrum de Corberia, concedente hoc in elemosinam Richelmo domino suo, de quo illum tenebat cum uxore sua Berta et filis suis et filiabus, saluo tamen suo terragio. Idem etiam Richelmus cambiuit predictis fratribus curtile unum pro alio curtili, excepto terragio, quod in eisdem curtilibus ita accipietur sicut ante cambitionem a iam dicto Richelmo et prefatis fratribus accipiebatur. Quod si aliquid horum curtilium uel per industriam, uel incuriam seu alio quolibet euentu incultum remanserit, a curtili quod cultum fuerit sine calumpnia terragium cultor accipiet. Sciendum nichilominus est quod fratres prenominati pro curtili de Corberia quod emerunt et pro eo quod eis Richelmus cambiuit annuatim debent eidem Richelmo et heredibus suis duos sextarios auenc. Campum etiam unum coherentem pleiz de Vaca-

CHARTES

DOT

ra idem Richelmus sepedictis fratribus in elemosinam concessit. Qui etiam Richelmus et parcionarii sui Radulfus et Petrus, cum uxoribus, filiis et filiabus suis, prefatis fratri20

bus concesserunt in elemosinam terram cum nemore que est inter nemus del Seiz et terram de Belloloco sub annuo censu VI sextariorum auene. Quorum III Richelmus et III parcio-

25

30

nari eiusdem debent habere. Quicquid etiam pactionis consuetudinis querele uel exactionis ante hoc statutum fuerat inter eundem Richelmum et Bertam uxorem eius et fratres supradictos?, annuentibus filiis et filiabus suis, benigne eisdem remiserunt et iureiurando inconcusse hoc stare confirmauerunt. Unde testes sunt hi Robertus presbiter, Ingulfus clericus, Balduinus canonicus, Fulbertus conuersus, Euerardus conuersus, Robertus frater Richelmi, Petrus miles, Radulfus Vauesurs, Geroldus Molners, Lambertus Molners, Pe-

trus Molners, Hugo Gerneg. Actum est hoc anno Domini MRCIXAVE. a) et fratres supradictos ajouté en interligne par la même main, A.

115 1166.

Simon d'Oisy confirme à l’abbaye d'Arrouaise la possession de l'ensemble des terres que les frères de Servin ont reçues de ses hommes ou qu'ils leur ont achetées. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. À, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 100r°-

102r°, d’après A. - C. Copie du xvir? s., sur papier, Arch. dép. Pasde-Calais, 22 H 107, non retrouvée.

Indiqué :Michel, p. 270. - NW 11157.

Quoniam generatio aduenit et generatio preterit!, ne gesta prede-

cessorum incuria labantur a memoria posterorum, scripture patres mandare decreuerunt quo per eam rei ueritas successoribus suis certius elucescat. Unde ego, Symon de Oisi, abba5

tis et fratrum Aroasie iustis peticionibus annuens, possessio-

22229

MONVMENTA

ARROASIENSIA

nes quasdam terrarum quas sub dominio meo ab hominibus meis fratres de Seruin racionabiliter ad opus ecclesie Beati Nicholai de Aroasia in elemosinam et in emptionem adquisierunt, pro salute anime mee et antecessorum meorum, nec10

non et Gilionis filii mei cum uxore mea Ada et filio meo Hugone, prefate ecclesie in elemosinam similiter concessi et sigilli mei impressione muniui. Super quibus hec in primis exprimenda duximus: totam terram scilicet quam Symon de Rahiercurt, filius Symonis senioris, cum Symone filio suo recognouit in presentia mea datam fuisse a patre suo et a

20

seipso predicte ecclesie Sancti Nicholai de Aroasia in elemosinam, XII scilicet mancoldatas quas idem Symon senior dedit pro Adam filio suo; sex quoque mancoldatas et I curtile dimidie mancoldate pro seipso, necnon etiam V mancoldatas pro Hugone filio; VIII? quoque mancoldatas recognouit se dedisse eidem ecclesie pro Isabel filia sua et I curtile unius mancoldate pro seipso et iterum quandam terram unius mancoldate et dimidie quam fratres eiusdem ecclesie se redemisse professi sunt, assensu eius, ab his quibus a patre eius in

25

uadimonium tradita fuerat; terram nichilominus VIII? man-

coldatarum, a Raimundo emptam in territorio de Vilers, quam tenebat de Roberto Luuet, his testibus Roberto Luuet, Atsone de Longasta, Ernulfo de Vilers, Adam de Vilers; quandam etiam terram X mancoldatarum, emptam a 30 Raimundo de Buisnies; item terram III mancoldatarum

ab Ernulfo de Vilers emptam, concedente Atsone de Longasta de quo eam tenebat, sub his testibus Symone et Martino de Ina et Hugone cognomento Robert; item terram VI mancoldatarum ab Ernulfo maiore de Vilers emptam, 35 concedentibus Atsone de Longasta et Symone de Inci et Iohanne filio predica Ernulfi; item terram V mancoldatarum emptam a Iohanne filio Ernulfi, maiore de Vilers, sub testimonio et concessione Atsonis de Longasta et Symonis de Inci et Geruasii fratris eiusdem Iohannis et Iohannis Papalar40 di et Mathei fratris eius et Hugonis de Heninel qui interfuerunt; item terram VI mancoldatarum emptam de Maria de Sala, concedente Waltero filio eius et Roberto Luuet domino eius, sub testimonio Ernulfi maioris de Vilers et Atsonis

de Longasta; item terram emptam a Gisleberto? de Hende-

CHARTES 45

50

curt, concedente Clarembaldo

223

de Bairi domino eius et Hu-

gone de Haucurt filiisque suis Waltero, Roberto, Ernulfo et Radulfo de Sterpenniis qui interfuit; item terram VI mancoldatarum emptam a Hugone de Haucurt sub testimonio Nicholai episcopi Cameracensis et Huardi de Cameraco et Walteri dapiferi; item VI mancoldatas emptas a Clarembaldo de Bairi, testibus Hugone de Haucurt de quo eam tenebat, teste etiam patre meo et meipso et Waltero dapifero et

55

60

65

70

Iohanne Papalardo et Hugone Hamonis filio. Item VI mancoldatas emptas a Waltero de Remi, concedentibus filio suo Hugone et filiabus suis Gila et Iuliana et Anselmo de Husden et Roberto filio eius, testibus Hugone de Haucurt et Anselmo Vaslet et Herluino, Ernulfo hospite et Milone? de Porta; item II mancoldatas emptas a Waltero de Vi, concedente Bartholomeo de quo eam tenebat et Waltero de Remi, testibus Milone de Porta et Roberto Manasse ; item VI mancol-

datas emptas a Roberto Manasse, concedente Roberto de Bait nepote suo et Anselmo Vaslet de quo eam tenebat, concedente etiam Anselmo de Hosdeg, testibus Milone de Porta et Ernulfo hospite; item II curtilia Ier» mancoldatarum empta a Radulfo de Sterpenniis, concedentibus Ogiua matre sua et fratribus suis Hugone et Ernulfo et Symone de Rahiercurt domino suo de quo eam tenebat, testibus Martino de Inci et Wascelino de Rahiercurt et Ansberto de Sterpenniis; item IIII?* mancoldatas quas dedit Ogiua de Sterpenniis, fratribus suis Clarembaldo et Wagone sororibusque Hadewide et Ogiua concedentibus, testibus Balduino Rufo et Bartholomeo filio eius; item terram

II mancoldatarum

emptam a Wascelino de Rahiercurt, uxore sua concedente et Symone de Rahiercurt, testibus Martino de Inci et Roge75

ro de Rahiercurt et Geraldo de Porta; item III mancoldatas a Radulfo de Contehan et Roberto et Anselmo filiis suis,

duas in elemosinam et II? emptas, teste Waltero dapifero et Iohanne Papalardo; item modiatam emptam a predicto Radulfo de Contehan et filiis suis, teste Waltero dapifero, Io80

hanne Papalardo et Matheo fratre eius, Hugone de Lambres;

item IIII?* mancoldatas emptas a Martino de Cauwennicurt, concedente uxore sua et filio Waltero et Warino patre uxoris sue, teste Waltero dapifero, Iohanne Papalardo, Henrico de

MONVMENTA

224

Spinoi, 85

item

ARROASIENSIA

III mancoldatas

emptas

a Roberto

Luuet,

concedente Atsone de Longasta, teste Rogero Machue, Ber-

nardo de Noeroel, Adam de Vilers; item I mancoldatam et

dimidiam emptam a Roberto Carpi et Anselmo filio eius,

concessu Anselmi de Husdein, teste Waltero de Remi, Milone de Porta, Roberto Manasse ;item terram II mancol90

datarum emptam a Bernardo de Cauwennicurt, concessu Symonis de Inci et Hugonis maioris de Inci et Alaidis matris eius ;item VI mancoldatas iuxta Vilers quas Atso de Longasta dedit eis in concambium pro quadam terra iuxta Laignicurt, testibus Bernardo maiore, Hugone maiore, Adelide fi-

95

lia prefati Atsonis,

quam

etiam

emerunt

a lohanne

et

Roberto et Alaide uxore eius, testibus Bernardo de Noerole,

Rogero Machue; item III mancoldatas iuxta Vi quas dedit eis Enardus in elemosinam, 100

105

concedentibus filiabus Pasca et

Heluide et Hugone de Riencurt et Reinero Burrel qui huius terre partionarii erant, quam tribus fertonibus redemerunt, testibus Radulfo presbitero, Gerardo Sarraceno, Reinero domisello ; item I modiatam emptam a Roberto de Contehan, concedente Anselmo fratre suo, quam mihi reddidit idem Robertus, ego uero dedi eam fratribus Aroasie in elemosinam, testes Hugo de Lambres, Hugo filius eius, Walterus dapifer, Bartholomeus de Belmes; item X mancoldatas emptas a Hugone de Vilers, concedentibus Iohanne Calderun, Hugone de Inci, teste Iohanne fratre predicti Hugonis de Vilers, Waltero

clerico, Iohanne maiore de Vilers, Hu-

110

gone maiore de Inci; item XII mancoldatas quas dedit eis Symon senior de Inci et Hugo filius eius et Adelidis uxor eiusdem, concedentibus filiis suis Radulfo et Symone, testes Hugo maior, Stephanus de Vi maior, Atso de Inci; item III?" mancoldatas quas Symon senior et Hugo filius eius de

115

Inci et Adelidis uxor eius dederunt eis, annuentibus filiis suis

Radulfo et Symone, et unde habent medietatem terragii, testibus Hugone maiore de Inci, Hugone maiore de Leinnicurt ;item IIII?" mancoldatas quas dederunt eis Ernulfus de Sterpenniis et Radulfus frater eius, concedentibus canonicis Sancte Marie Cameraci, de quibus illa terra descendit ;et hec sunt nomina canonicorum qui huic rei interfuerunt: Hugo decanus, Hugo Abbas, Walterus de Castello; item campum

CHARTES

125

225

del Buissun quem dedit eis Symon de Rahiercurt pro Adam filio suo et campum iuxta uiam de Vilers et campum aliud uersus Hendecurt, quartum etiam iuxta Seruin campum del Marcais quem pro Hugone altero filio dedit; ad Turellam duos campos ex utraque parte uie et campum

130

uersus Hau-

curt; campum etiam de Culturella quem pro seipso dedit et V mancoldatas de suo alodio de Monz; item quicquid idem Symon et Fartinus frater eius dederunt eis pro filiabus suis in alodiis suis in potestate de Monz et de Seruin ;item campum de Tainbalmont quem dedit eis Hugo de Haucurt pro Guif-

frido fratre suo, concessu patris mei et matris mee et meo; item II mancoldatas, unam de Curtisel et alteram ad uiam de 135 Cauwennicurt ; item II mancoldatas et dimidiam ad Marcais

quas dedit eis Walterus de Remi pro predicto Guiffrido; item II mancoldatas ad Buissun et ad curtile ante Seruin, concessu uxoris et filii sui; item X mancoldatas iuxta uiam 140

145

de Cambrai quas dedit eis Balduinus de Sclusa, concessu uxoris sue et filii sui; item II mancoldatas quas dedit eis Wascelinus de Rahiercurt, concessu uxoris sue et Symonis de Rahiercurt; item octo mancoldatas iuxta Stierpennies quas dederunt eis Hersendis et Legardis filia eius, concedenabus Symone, Stephano, Hugone, Balduino et Iudita sorore eorum ; item III mancoldatas quas dederunt eis Enardus et Reinerus et Legardis et Flora filie eius et Radulfus de Vi in elemosinam, testes Radulfus presbiter, Girardus de Vi; item

150

155

II mancoldatas iuxta Rahiercurt quas dedit eis Hugo Raptor pro Heluide filia sua, concessu Wascelini filii sui; item II mancoldatas inter Vilers et Cauwennicurt quas dedit eis Robertus de Vilers et Emma soror eius et Stephanus concessu Symonis de Inci et Hugonis filii eius, testes Normannus et Urso de Buissi ;item VIII mancoldatas quas dedit eis Balduinus de Mortemeir in elemosinam iuxta calceiam, concedente Michaele constabulario, testes Walterus Fereins, Gerladus de

Porta, Walterus de Henin ; item III mancoldatas quas dedit eis Ogiua de Sterpennies pro anima filie sue, testibus Waltero Ferein, Geraldo de Porta, Ernulfo Paruo ; item III man-

coldatas in duas partes quas dedit Ernulfus de Haucurt in ele-

160

mosinam,

concessu patris mei et meo,

testes Martinus de

Inci, Symon frater eius; item I mancoldatam quam dedit eis

226

MONVMENTA

ARROASIENSIA

in elemosinam Ansbertus et uxor eius Haduwidis, annuente

Waltero de Sclusa nepote eius, testes Walterus Fereins, Geraldus de Porta, Petrus Li Coche. Item V mancoldatas inter 165

170

175

180

Campumuermosum et uiam de Vilers, commutatas pro ter-

ra fratris Alulfi que est apud Longastam ab Atsone de Longasta emptore, testibus Berardo de Noeruel, Hugone clerico de Leignicurt, Ernulfo de Vilers; item X mancoldatas quas emit Robertus Crincuns de Atrebato et Giluidis uxor eius a Wicardo

de Buisnies, concedentibus

Roberto

Luuet et At-

sone de Longasta, testes Arnulfus maior de Vilers, Wascelinus de Rahiercurt, Adam de Vilers, Hugo Raptor; item IIII?* mancoldatas in duabus partibus iuxta uiam de Cambrai emptas a Roberto Luuet, concedente Atsone de Longasta; item I mancoldatam emptam a Balduino Reste; item VIII mancoldatas emptas a Hugone de Haucurt, concessu meo et Ade uxoris mee et Hugonis filii mei, testes Adam de Wallencurt, lohannes Papalardus, Hugo de Heninel, Walterus Vitulus, Radulfus de Haucurt, Iohannes maior de Vilers, Walterus maior de Bairi; item III modiatas terre cum terra-

gio emptas a Hugone de Vilers in territorio eiusdem uille, concessu Odilie uxoris sue et filiorum suorum, Walteri etiam fratris sul et sororum suarum, concedente etiam lohanne 185

190

Cauderun domino suo et Hugone de Inci a quo idem Iohannes eam tenebat et Radulfi filii eiusdem Hugonis, me nichilominus concedente et teste cum uxore mea Ada et filio meo Hugone ; cuius uendicionis testes sunt Ernulfus de Buignastre, Hugo maior de Inci, Symon de Proeuile et Robertus frater eius, Walterus frater Hugonis prefati de Vilers; concessionis etiam mee testes sunt et filii mei Hugo, Walterus dapifer, lohannes maior de Vilers, Iohannes Papalardus,

Hugo de Henninel, Wido de Ciresi, Stephanus prepositus, Robertus Duremonoie, Hugo de Salci ;item III mancolda-

tas quas Guido de Ceresi dedit pro filia sua in Valcel iuxta 195

200

Cauwennicurt, me concedente, testes Martinus de Inci, Oilardus de Inci, Symon de Rahiercurt ;item III mancolda-

tas terre emptas a Martino de Cauuennicurt quem supra memorauimus de maioria, et aliam similiter terram postea emptam ab ipso, assensu meo et filiorum meorum G[ilionis] et H[ugonis], concedente etiam uxore mea et filio suo W[al-

CHARTES

227

tero] et W[arino] patre uxoris sue, sub his testibus Waltero dapifero, Hugone de Lambres, Iohanne Papalardo, Matheo

205

fratre eius, Iohanne Bothart9. Hec igitur omnia sicut prenotata sunt rata et incon wlsa uolo teneri et in nullo ecclesiam Arrowasie cui concessa sunt a posteris meis uexari. Actum anno Verbi incarnati

M9CoL X9VI?, indictione XIII: ©:

a) Gisseberto B. - b) Milonis B. - c) emptam B. - d) emptam B - e) De

Item III mancoldatas terre emptas a Martino de Cauuennicurt à Bothart ajouté en B en bas du fol. 102r? par une main de la fin du X1r' s. - f) La copie C est en fait un résumé, réalisé à une date inconnue, et dont voici le texte : Ego Side Oisy, abbatis et fratrum Arroasie iustis petitionibus annuens, possessiones omnes terrarum et omnium que sub dominio meo tam ab mon

omnibus meis quam ab aliis, fratres de Seruin ad opus ecclesie de Arroasia eleemosina siue emptione seu etiam aliis quibuslibet iustis modis acquisierunt uel acquirant in posterum, pro salute anime mee, uxoris et filiorum meorum prefate ecclesie de Arroasia eleemosinam concedo et sigilli mei impressione confirmo, super quibus hec imprimis duximus exprimenda: totam terram quam Simon de Aliercourt etc. Item quatuor mencodatas a Radulpho de Contehan et filiis suis, duas in eleemosinam et duas emptas. Item modiatam emptam a predicto Roberto de Contehan et filiis suis. Item unam modiatam emptam a Roberto de Contehan, concedente fratre suo, qui mihi reddidit idem Robertus. Ego uero dedi eam fratribus Arroasie in eleemosinam,

concedente uxore

mea et filiis

meis. Preterea concedo et confirmo duodecim mencodatas terre quarum ipsi de assensu meo et filiis emerint a Roberto de Contehan in loco qui appellatur uulgo Vallis de Pomier, quam in eleemosinam approbaui, tradidi et concessi. Insuper, tres mencodatas in loco qui dicitur Bissas que fuit de feudo de Contehan, quam nihilominus terram et quicquid idem fratres de eodem feudo, eleemosina, emptione siue aliis modis acquisierunt, ego eidem ecclesie sollemniter reddo et firmiter concedo et in perpetuam elemosinam presentis scripti auctoritate confirmo. Nouerint uniuersi quod Radulphus de Contehan uendidit ecclesie de Arroasia quandam terram sementem unius modii Attrebatensis mensure continentem, concedentibus filiis suis. Hanc terram reddiderunt Simoni de Oisy et ipse eam ecclesie de Arroasia in eleemosinam perpetuo liberam dedit, annuentibus uxore et filiis suis. Predictus Robertus de Contehan dedit ecclesie de Arroasia quamdam terram pro anima uxoris sue, sementem quatuor mencodatarum continentem, concedentibus filiis suis, hoc etiam domino Simone annuente, etc.

1) Eccl., I, 4.

228

MONVMENTA

ARROASIENSIA

116 1166.

Notice en forme de charte de la donation, par Ivain d'Aubigny, Herbert et Gérard Cyveta de leurs parts de dîmes à Novuslucus à la maison de Beaulieu. A. Original sur parchemin, hauteur 133 mm (dont repli 25 mm), largeur 220 mm, sceau jadis pendant sur courroie de cuir, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 223. B. Copie du xiv? siècle dans le cartulaire de Cercamp, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 1, p. 33-34.

Notum sit tam presentibus quam futuris quod Yuens donauit sextam partem Nouiluci domui Belliloci in elemosinam et aliam VIA" partem quam adquisierat a Herberto et sic quod ipse Herbertus et suus heres concesserunt et posue-

5 runt super altare ut elemosinam. Istarum duarum partium est ipse Yuens saluator et deliberator contra omnes homines. Similiter aliam VI" partem donauit Gerardus Cyueta in elemosinam et ita quod ipse G. et suus heres portauerunt super altare. Preterea. VI?" partem Chatene Waudun donauit 10 Yuens, Herbertus aliam sextam partem, Gerardus Cyueta aliam VI?* partem. Similiter et terciam partem del Hasoy tenentis ad Carueam quam Arnulfus Czenes dedit domui Belliloci concessit Yuens domui in elemosinam. Istarum rerum donatarum sunt testes Ricarmus? de Hersin et Robertus fra15 ter eius, Rogerus prepositus de Feurens, Oggerus Crenet, Robertus frater eius, Ogerus Torins, Baldeuinus Li Cas, Helias canonicus, Walterus de Durlens, Hilbertus conuersus,

Alulfus conuersus. Omnes iste terre sunt de feodo et hereditate Guidonis Candauene. Ipse Guido concessit hec omnia et 20 habere semper domui confirmat. Harum rerum concessarum sunt testes Fulco prior Lucei, Robertus prior Balnioli, Willelmus

de Buruiler, Nicholaus

frater eius, Adam

de Houin,

Adam de Sancto Martino, Richelmus?) de Hersin, Robertus de Rent. Scriptum est hoc anno Domini MCLXVI. a) Ricalmus corrigé en Ricarmus A. - b) Ricelmus corrigé en Richelmus A.

CHARTES

229

117 [1139 - 1167, 1° juillet]. Nicolas, évéque de Cambrai,

notifie que Fulbert, dit Paien, a

confirmé les donations effectuées par son père en faveur de la cour de Beaucamp : la terre sur laquelle la cour est construite, un bois et deux champs. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 123v°,

d'aprés A. Note sur la datation: on ne peut utiliser comme critère de datation que l'épiscopat de Nicolas (cfr E. Strubbe et L. Voet, De chronolo£ie..., p. 264). Mais cet acte est de toute façon postérieur à l'acte n? 25, daté de 1139 (au plus tard le 21 mars), qui confirme la donation de Jean de Ribécourt. La mention de défrichement permet de supposer qu'il date plutót de la fin de la période envisagée.

In nomine Domini. Ego Nicholaus, diuina miseratione Cameracensium episcopus, notum facio omnibus ad catholicam aecclesiam? pertinentibus quod Fulbertus, cognomento Paganus, Iohannis scilicet de Ribecurt filius, in presentiam

10

15

nostram ueniens, quicquid pater ipsius Iohannes, ut prediximus, curti de Bellocampo ad ecclesiam Sancti Nicholai de Arroasia pertinenti contulerat, paterne concessioni in nullo contrarius, et ipse concessit. Concesserat uero pater ipsius Iohannis prefate ecclesie terram in quam prefata curtis constructa est ab omni exactione liberam; de nemore quoque quod curti eorum adiacet, cum illud sartauerint et de duobus campis qui tunc sartati erant, saluo terragio et redemptionibus prout uicinitas soluere consueuit, omnia reliqua fratribus qui ea exercuerint sine alia exactione tenenda. Quod et filius eius Fulbertus Paganus eis concessit. Dignum itaque inscrip-

tioni premisse subiungere duximus quod hec predicta pro filia et sorore eorum Matilde quam in conuersa ecclesia ipsa receperat et pro omnium fidelium defunctorum requie ei collata sunt. a) aeclesiam B.

ARROASIENSIA

MONVMENTA

230

118 1168.

Simon, chátelain de Cambrai, à la demande de son fils Hugues et de sa belle-fille, concède à l'abbaye d'Arrouaise cinq muidées de terre à Trescault. En échange, l'abbaye donne à Hugues 45 livres. De surcroît, Simon donne une sixième muidée de terre et s'engage à compléter la donation si, aprés défrichement, la terre ne correspond pas aux six muids. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 110r°,

d'aprés A. Indiqué: Michel, p. 271. - NW

Uu

11163.

In nomine Domini. Nouerint omnes tam posteri quam presentes quod ego Symon, Dei patientia castellanus Cameracensis, et A[da] uxor mea, peticione fil mei Hugonis et uxoris sue Gertrudis, abbati L[amberto] et ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia V modiatas terre ad sartandum in territorio de Trescalt dedimus, et inperpetuum tenendas, pro

quibus filius meus et uxor eius XL et V libras receperant, in elemosinam pariter concessimus. Preterea ego et uxor mea,

15

pro anima filii nostri Gilii, in eodem loco unam modiatam addidimus. Sciendum tamen est quod si predicte mensure, postquam terra sartabitur, aliquid VI modiatarum defuerit, supplere debemus et compromisimus. Ut autem ratum et inconwlsum permaneat in posterum, sigillorum impressione nostri et Gertrudis comitisse consignauimus, et subscriptorum certis nominibus testium confirmauimus. Bisolius signifer, Iohannes de Tramia, Robertus prepositus de Wandeluco, Hugo de Hamelaincurt,

Hugo de Heninel, Iohannes

Papelardus, Hugo Li Maluaiz, Galterus Esperlins, Galterus de Reuelon, Nicholaus eius armiger, Huelbaldus de Ha20

rueng, Radulfus de Vinchi, Galterus maior, Radulfus de In-

chi. Actum est hoc anno Domini M9C9?LX?VIIIe,

CHARTES

231

119 1168. - T'remae

Simon, châtelain de Cambrai, notifie qu'il a donné à l'abbaye d'Arrouaise cinq muidées de terre, à la demande de son fils Hugues et de sa belle-fille, et une sixième pour l'áme de son fils Gilles. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 110r°,

d’après A. Indiqué :Michel, p. 272. - NW 11164.

In nomine Domini. Notum sit omnibus tam futuris quam

presentibus quod ego Symon, Cameracensis castellanus, et Ada uxor mea, rogatu Hugonis filii nostri et Gertrudis eius mulieris, V modia

terre in feodo Trescaldi et unum

aliud

5 modium pro anima filii nostri Egidii ecclesie Beati Nicholai de Arroasia in perpetuum tenenda concedimus. Actum incarnationis?

Domini

nostri Ihesu

Christi M9C?LXe?VIIIe,

apud Tremas. Huius rei testes sunt Bisolius senescallus, Iohannes de Trama, Robertus de Wandeluco prepositus, 10 Hugo de Hameleincurt, Hugo de Hininello, Iohannes Paplars. a) Il manque en B, avant incarnationis, un mot comme anno.

120 [1154, 23 avril - 1169, 19 juillet].

Hilaire, évéque de Chichester, notifie la donation d'un revenu annuel de deux marcs d'argent effectuée en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par Raoul de Dena. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A,

d’après A.

B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 47r°,

232

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Indiqué: Cartul. D, Louvain, p. 257. - NW 11131.

Keizersberg,

fol. 100v°.

- Michel,

Note sur la datation: cet acte ne peut étre antérieur à l'acte n? 65, qu'il confirme. Le fait que l'acte n? 65 ait été passé in camera episcopi

Cicestrensis peut inciter à penser que les deux actes ont été passés simultanément. La désignation de l'abbaye par le nom d’Aridagamantia, qu'on ne rencontre plus aprés 1157/1159 (n? 79 et n? 87) renforce l'impression d'un date plutót reculée. En tout cas, cet acte ne peut étre postérieur au 19 juillet 1169, date de la mort d'Hilaire (F. M. Powicke, Handbook..., p. 141).

Hylarius,

10

15

Dei

gratia

Cicestrensis

episcopus,

omnibus

sancte matris ecclesie filiis ad quos carta ista peruenerit, salutem. Notum sit uniuersitati uestre quod Radulfus de Dena et Robertus Pincerna pater eius dederunt religiosis fratribus de Aridagamantia in perpetuam elemosinam duas marchas argenti quas habebant in Salentuna singulis annis persoluendas pro filia senioris Radulfi de Dena quam in conuersam susceperant. Quia igitur ad nostrum spectat officium religiosis fratribus et eorum quieti prouidere in posterum, predictam donationem sicut in carta ipsius Radulfi et patris eius Roberti per singula continetur, presentis scripti auctoritate roboramus et confirmamus, subicientes eos anathemati qui eam in irritum reuocare presumpserint. Testibus Henrico archidiacono, Gisleberto canonico, magistro Rogero, Iordane, Gontero, loscelino.

121 [1130 - 1169, 14 septembre]. Milon I* ou Milon II, évêque de Thérouanne, notifie un accord

intervenu entre l'abbaye d'Arrouaise et Y marus au sujet d'un bien relevant de la cour de Beaulieu. Acte perdu, connu par la table des capitula du cartulaire A (B.M. Amiens, ms 1077. fol. 13v). 'Texte de la table:

Milo, Morinorum episcopus, de conventione inter nos et Y marum.

CHARTES

283

122 1169. - [Arras]. Lambert, abbé d'Arrouaise, et tout le couvent, cédent au clerc Ro-

bert de Fossa, sa vie durant, tous les alleux que l'abbaye possede à Gosnay, contre un cens annuel de 55 sous de Flandre, garantis par la prébende que Robert possède au chapitre Saint-Barthélemy de Béthune. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A,

B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 60r°-

v°, d’après A. Indiqué :Michel, p. 260. - NW 11166. Note sur la date de lieu: l’acte n’est pas daté, mais est donné en présence du chapitre cathédral d' Arras, et donc sans doute à Arras.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Ego Lambertus, Dei gratia ecclesie Sancti Nicholai in Arouasia humilis abbas, et totum eiusdem ecclesie capitulum, uniuersis fidelibus ad quos presentia peruenerint, salutem in Domino. Quoniam a [91]

memoria hominum

tur,

subscripta

committimus.

acta, etiam sollempniter, facile elabun-

presenti

pagine

in posterum

Nos siquidem, communicato

reseruanda

congregationis

nostre consensu, alodia que ecclesia nostra apud Goznai diutina atque continua possessione ab omni etiam exactione li10

bera tenuerat, Roberto de Fossa, clerico scilicet apud eccle-

15

siam nostram bene merito, toto tempore uite sue sub annuo censu habenda concessimus. Huius autem annui census summa est LV solidi Flandrensis monete, quorum medietas infra quindenam post festum Sancti Remigii, alia infra quindenam post octabas Pasce persoluenda est. Ut uero in hoc censu indempnitati ecclesie nostre prouideretur, prenominatus Robertus prebendam quam Bitunie in ecclesia Sancti. Bartholomei canonice possidebat, per manum Petri eiusdem ecclesie prepositi pro defectu ipsius census si forte aliquis acci-

20

derit, ecclesie nostre, presentibus concanonicis? suis Petro de Venties, Hugoni Vitulo, obligauit. Item, ut prefata alodia,

que Roberto cum suis accessoriis, ut iam dictum est, conces-

234

MONVMENTA

ARROASIENSIA

simus, post decessum eius in liberam et absolutam possessionem ecclesie nostre redeant, Iohannes et Balduinus de Fossa,

25 fratres Roberti, et filii patrui eius Iohannis bone memorie,

Robertus, Winemarus, Warinus, Wifridus, Radulfus, War-

nerus, uniuersum ius in iam dicta alodia et proprietatis et maxime huius censualis possessionis abdicauerunt. Acta sunt hec in presentia capituli ecclesie Beate Marie Atrebatensis, 30 cuius sigilli impressione et nostri, ut hec rata et inconcussa permaneant, presentem paginam corroborari fecimus, testibus qui interfuere subscriptis. Signum Rogeri prepositi. S. Anselmi cantoris ecclesie Atrebatensis. S. Petri Bituniensis prepositi. S. Amalrici Insulensis decani. S. Hainfridi 35 abbatis de Falempin. S. Manasse abbatis? de Cochis. S. Eurardi abbatis? Del Bosch. Actum anno incarnationis MoCeE X9VIII. a) concanonis B. - b) abatis B. - c) abatis B. - d) abatis B.

123 TI.

Anselme Candavène, comte de Saint-Pol, concède à l'abbaye d'Arrouaise un essart de quatre muidées de terre près de Bucquoy, à charge pour l'abbaye de lui en payer, sa vie durant, la moitié de la récolte. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 60v°61r°, d’après A. - C. Copie du xvi? s., Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 257, fol. 203r°-v°.

Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Baluze, t. 51, fol. 290, d'aprés un cartulaire d'Arrouaise, charte n? 51. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 98r?-v?. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t.

250, fol. 253r°-v°. - Michel, p. 260. - NW

11168.

Nouerint presentes et posteri quod ego Anselmus Candauena comes Teruanensis?, annuente filio meo Hugone, concessi ecclesie Beati Nicholai de Arrowasiab) sartum IIIIer modiorum iuxta Buscoi, quod dicitur in Runschiato in per-

CHARTES

15

235

petuam elemosinam, tam pro anima Bartholomei militis de Belmes quam pro salute anime mee et antecessorum meorum, tali condicione quod medietatem frugum inde habebo quandiu superstes fuero. Post decessum autem meum iam dicta ecclesia sine exactione et contradictione eumdem sartum quiete et libere possidebit. Factum est hoc in presentia comitis Flandrensis Philippi, qui et assensum prebuit, multis ibidem coram astantibus quorum nomina subnotata sunt: Symon de Oisi et Hugo filius eius, Anselmus9 de Ambianis, Cono castellanus de Brugis, Radulfus castellanus de Nigella, Hugo castellanus de Belmes, Petrus castellanus de Perona, Guido Candauena, Balduinus de Balsois9, Galterus de Auerduin, Robertus Fretel, Gamelo de Morleincurt, Rainelmus de Hameleincurt, Anscherus de Friucurt9. Ut autem hoc ra-

20

tum? et inconuulsum permaneat, sigilli mei impressione corroborare et confirmare illud uolui. Actum est hoc anno Domini M9C?L XX». a) Taruanensis C. - b) Arrowasia corrigé en Arroasia C. - c) Alelmus C. d) Balloel C. - e) Fruicurt C. - f) datum C.

124 1170. - Mont-Saint-Quentin.

Baudouin III, évêque de Noyon, notifie que Oilardus de Manancourt a cédé à l'abbaye d'Arrouaise un revenu annuel d'un muid de froment, que son fils Adam a assigné sur les revenus de ses moulins de Manancourt. L'abbaye recevra un muid chaque année, entre le 1° octobre et le 1*' novembre. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 61r?-v?,

d'aprés A. a. A. Rinckenbach, Les chartes des évêques, t. 1, n? 117, p. 266-267.

Indiqué :Michel, p. 260-261. - NW

11167.

Ego Balduinus, Dei gratia Nouiomens[is] dictus episcopus, tam presentibus quam futuris notum fieri uolo quod

1220

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Oilardus de Manencurte modium frumenti ad mensuram Peronie ecclesie Sancti Nicholai de Aroasia perpetuo possi5 dendum in elemosinam tradidit. Adam uero, predicti Oilardi filius, super iam dicta elemosina plenam cautelam adhibens, ad supradictum modium frumenti recipiendum cum integritate in presentia nostra coram multis astantibus ad redditus molendinorum suorum supranominatam ecclesiam 10 assignauit. Ut igitur hec assignatio inuiolabiliter obseruetur et memoriter teneatur, eandem presenti annotatione describi precepimus, et tam nostri sigilli impressione quam testium subassignatione hanc nostre constitutionis paginam corroborauimus. Statuit quoque iam dictus Adam quod ecclesia de 15 Arroasia prefatum modium frumenti de redditibus supradictorum molendinorum de Manencurte a festo Sancti Remigii usque ad festum omnium sanctorum recipiet. Nomina uero testium qui interfuerunt hec sunt: Hugo abbas Sancti Quintini de Monte, Lambertus abbas Sancti Nicholai de Ar20 roasia, Rainerus abbas Calniacensis, Girardus, Robertus ca-

pellani nostri, Teizo, Andreas archipresbiteri nostri, Hugo Peronensis

decanus,

Symon,

Hugo

Episcopus

canonici

Sancte Marie Nouiomensis. De laicis testibus hec sunt nomina: Gerardus de Sorel, Matheus de Buires, Robertus de Li25 beraumont, Drogo de Scaiencurt, Drogo de Saili. Actum

anno

dominice incarnationis M°CeLXX°,

apud Montem

Sancti Quintini.

125 1170. Eustache, abbé du Mont-Saint-Eloi, et Baudouin, abbé de Ma-

rœuil, juges délégués par le pape, notifient l'accord mettant fin à la querelle qui opposait l'abbaye d'Arrouaise au chapitre cathédral d'Arras au sujet de quelques terres nouvellement défrichées. A!, Original (chirographe; légende: CYR OGR APHUM) sur parchemin, hauteur 285 mm (dont repli 25 mm), largeur 305 mm, un sceau en navette en cire verte (hauteur 55 mm, largeur 47 mm), pendant sur double queue de parchemin, représentant un prélat assis sur un siège, mitré, crossé et bénissant, avec la légende: SIGILLUM

CHARTES SANCTI NICHOLAI

DE ARIDA

237 GAMANTIA,

un autre sceau

jadis pendant, Arch. dép. Pas-de-Calais, 3 G 9 Douchy XVI. A?. Original (chirographe) perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 61v°-

62r°, d’après 47. - C. Copie du xir? siècle, Livre Blanc du chapitre d'Arras, Bibl. nat. de France, lat. 9930, fol. 16v°-17r°.

a. À. de Loisne, Le cartulaire du chapitre, n° 34, p. 29-30, d’après C. Indiqué: Gosse p. 351. - Michel, p. 261. - NW 8626.

(Crux) IN NOMINE

PATRIS ET FILII ET SPIRITUS SANC-

TI, AMEN. Eustachius Montis Sancti Eligii et Balduinus de Mareolo abbates, omnibus fidelibus salutem perpetuam. Pacis amatores altercantium lites, ad hoc sub quodam moderamine, ad concordiam per? compositionem reducunt, ne uidelicet controuersia de iusticia interdum procedens sub spe rectitudinis altercandi uires quadam importunitate subministret et sic dulcor habite dilectionis in amaritudinem? conuertatur. Quod nos quidem precauentes, diu multumque 10

elaborauimus,

15

Arroasiensem pacem reformaremus et in hoc, Deo nobis annuente, ad ultimum profecimus. Cum siquidem constet parrochiam de Buscoi ad Arroasiam et parrochiam nichilominus de Dulci ad Atrebatensem pertinere ecclesiam certissimum sit, intra utramque ecclesiam quedam orta est contentio super quibusdam nouis terris in confinio utriusque parrochie constitutis, quarum decimam utraque ecclesia ad suam dicebat spectare parrochiam. Causa itaque diutius uentilata, ad audientiam domini pape per appellationem est de-

20

lata;

ex

cuius

ut inter canonicos Atrebatenses et ecclesiam

mandato

una

cum

domino

Tornacensi

Galtero, eandem causam suscepimus audiendam et sine appellatione terminandam. Quia uero ea que pacis sunt nos exequi oportet, nec pro commodo alterutrius partis a tramite rectitudinis exorbitare decet, sanum

ducimus

eandem

25

contentionem pacificare per compositionem, assensu uideli-

30

cet domini Tornacensis et coniuentia utriusque partis. Huiusmodi autem compositio utrobique facta fuit ut quia ecclesia Arroasiensis sub annuo censu ecclesie. Atrebatensi XX solidos persoluere solebat, canonici Atrebatenses de predicto censu XII" solidos pro bono pacis annis singulis

238

MONVMENTA

ARROASIENSIA

relaxarent et ad persoluendum VIII® tantummodo remaneterris tam cultis

rent, ea scilicet conditione ut de omnibus

35

40

45

50

quam incultis, tam in terra arabili quam in reliquo nemore, cum extirpatum fuerit et ad cultiuam terram uenerit, de cunctis uidelicet locis super quibus orta fuerat calumpnia, in duas equas partes diuideretur decimatio et quamlibet harum duarum partium alterutra ecclesiarum reciperet. Et quia nolumus ut aliqua deinceps super hoc emergat contentio, terminos infra quos terra de qua compositio facta est continetur et quibus terminis hec eadem terra circumcingitur, huic cartule inseruimus: a haiis de Dulci et Walunuileir, que sunt de oinsoi et ad Claramparrochia de Dulci, usque ad Nouum R siluam, que sunt de parrochia de Aeste et a Merlemont et a Rihardi Valle, que sunt de parrochia de Buscoi, usque ad terram de Gombecurt et ad nemus et terram de Banuncamp et ad campos de Monci et ad nemus de Andifer, quicquid terre arabilis uel nemoris aut solitudinis infra hos terminos continetur, hec compositio a lite et contentione penitus remouit. Que compositio, ne uel a memoria remoueatur uel ab utralibet predictarum ecclesiarum parte infringi attemptetur, scripto

55

commendari

et utriusque,

tam

Atrebatensis

quam Arroasiensis ecclesie sigillo communiri dignum duximus, ita ut partito cyrographo, utraque ecclesia scriptum cum suo et alterius ecclesie sigillo reseruaret, sub testimonio subpositorum testium quorum hec sunt nomina: Rogerus prepositus Petrus decanus, Anselmus cantor, magister Gislenus, Henricus Lucart, Sawalo canonicus, Guido de Sancto Martino, Hugo Vehel, Walterus Maladuit, Iohannes presbi-

ter de Buscoi. Actum est hoc anno9 Domini

M9C?L XXe.

a) per ajouté entre concordiam et compositionem, A!. - b) maritudinem corrigé en amaritudinem, A'. - c) anno om. A'-

126 (Faux) 1172. - Arras, in domo comitis.

Philippe, comte de Flandre et de Vermandois, confirme à l'abbaye d'Arrouaise le droit de choisir librement son abbé parmi les chanoines de l'abbaye ou d'autres abbayes de l'ordre.

CHARTES

239

A. Original perdu. B. Copie visée par dom Queinsert le 16 février 1769, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 78, fol. 35-36, d'aprés A. - C. Copie du xvin siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 42-43, d’après A. Indiqué: NW 10078. Note critique: Plusieurs arguments militent en faveur de la fausseté de la présente charte. D'abord, son absence, suspecte, du cartulaire,

alors méme que par son contenu il s'agit d'un acte important. D'autre part, la mention dans la liste des témoins de l’évêque d'Arras Frumaud, qui n'accéda à l'épiscopat qu'en 1174 ou 1175 (il fut élu avant le 19 octobre 1174, et sacré entre cette date et 8 mai 1175 : B.-

M. Tock, Les chartes des évêques, p. xxx1x) et de l'abbé d'Eaucourt Simon (1142-1168). L'utilisation du mot constitutio au sens d'ordre est également anachronique. On ne le retrouve en tout cas pas ailleurs dans les chartes d'Arrouaise des xit? et xim s. Enfin, on ne

voit pas ce qui aurait permis à Philippe d'Alsace de délivrer cet acte: le comte n'a jamais eu le droit de contróler les élections abbatiales à Arrouaise, et n'avait donc ni à concéder, ni à confirmer la li-

bre élection (v. L. Milis, L'ordre des chanoines, p. 421). Le probléme de la datation du faux est plus délicat. L'acte n'est pas connu avant le xvi? s., mais dom Queinsert fournit en annexe un calque de la première ligne du pseudo-original: il s'agit à peu prés, et pour autant qu'on puisse voir, de la méme écriture que celle de l'acte n? 144 ;d'autre part, le rédacteur du faux a repris plusieurs des témoins figurant au bas de l'acte n? 134, et la date de lieu de l'acte n? 128. Le caractére tardif de la tradition manuscrite, l'ininté-

rét du document pendant la période médiévale, peut-étre la qualité du travail du faussaire, aménent à supposer une falsification tardive,

moderne sans doute.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Principis christiani est que ad honorem et laudem Dei pertinent cum omni deuotione sublimare et canonica sanctorum patrum instituta diligenti studio roborata pro uiribus? a Deo collatis 5 effectui mancipare. Ideo ego Philippus, Flandrie et Viromandie comes, presentem actionem scripture inmobili ne nouis transmutetur relatoribus commendare uolui unde presentibus et futuris notifico me benigne confirmasse fratribus Sancti Nicholai de Arroasia in eadem ecclesia sub beati Au10 gustini regula communiter uicturis et secundum statuta communia humiliter Deo seruituris, liberam electionem ab-

batem faciendi de fratribus suis uel de alus eiusdem constitutionis ecclesiis, et ut absque aliqua uel mee uel secularis cuiuslibet persone contradictione, electum suum episcopo 15 suo libere benedicendum presentent, sicut in authenticis suis

MONVMENTA

240

ARROASIENSIA

a sede Romana impetratis continetur uolo et precipio. Adicio etiam ne quilibet heredum uel posterorum meorum huic confirmationi uice contraire presumat, ne sanctorum canonum

20

25

statuta uiolantes, iusti iudicis uindex uix feriat, quod,

ut ratum uideatur, subscriptorum testium astipulatione et sigilli mei impressione uolo ut carta presens insigniatur. S. Frumaldi Atrebatensis episcopi. S. Hugonis abbatis Corbeie. S. Symonis abbatis Ailcurtensis. S. Galteri de Locres9. S. Gualteri de Atrebato. S. Guiffridi de Hamelencort. S. Gerardi notarii. Actum Atrebati in domo comitis anno Christi MSC9EXXSIS, a) iuribus C. - b) abbatis de Locres B.

127

[1163-1172]. Notice en forme de charte de la sentence arbitrale rendue par l'abbaye du Mont-Saint- Quentin. dans la querelle opposant l'abbaye d’Arrouaise au prieuré de Lihons au sujet du défrichement d'une terre à Ginchy (voir n? 103) : aprés litige sur le mesurage des terres, l'abbaye devra encore payer neuf livres au prieuré en rémunération des frais de défrichement. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 58r°-v°,

d’après A. Indiqué: Michel, p. 260. - NW 11169.

Note sur la datation : cette charte date au plus tôt de 1163, date du premier accord entre Lihons et Arrouaise (acte n? 103), et au plus tard de 1172, date de la fin de l'abbatiat de Lambert à Arrouaise.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Nouerint

omnes tam posteri quam presentes quod lis inter monachos de Lihuns et canonicos Arroasie exorta pro sarto quod fecerant monachi in territorio de Genchi, contradicentibus cleri-

cis in Dauenturis namque suis, nimis iniuriose fiebat. Post

clamorem ad episcopum Nouiomensem factum, ad hinc quoque per appellationem a monachis in presentia domini

CHARTES

241

archiepiscopi translatum, rursus ex precepto ipsius et auctoritate ut iudicio terminaretur in manu domini Nouiomensis 0 remissum,

e:

uix tandem

sedata et ad concordiam

redacta in

hunc modum fuit. Decretum est enim fratribus Arroasie sartum liberum, quia sui iuris erat habere, sed pecuniam in conducendo sartatores datam reddere. Data igitur expensa operariis, soluto iure sartandi castellano a canonicis, quan-

15 tum domino abbati Sancti Quintini uisum fuit, sartum in

pace possederunt et scripto episcopi et monachorum sigillis corroborato firmauerunt. Euoluto autem tempore paruo, monachi sopitam iterum suscitauerunt litem, conquerentes

pro excussione chocarum nil recepisse et limitatores plus ius20 to terram occupasse. Reuocati uero ad curiam episcopi, de consilio eius et religiosarum que intererant personarum, mediante predicto abbate qui fideiussor extitit, die statuto

conuenerunt et terra remensurata, retractata a principio causa, ita concorditer

diffinierunt ut uidelicet abbas Arroasie

25 pro bono pacis IX libras adhuc persolueret et de cetero omnibus querimoniis extinctis, pax inter eos perpetua fieret. Hec itaque pactio utroque consensu excommunicatione interdicitur ne quis eam excitare ulterius audeat, attestatione sigillorum episcopi et monachorum et multorum qui aderant 30 uirorum munitur ut in eternum inconuulsa permaneat. Nomina testium sunt hec: abbas Sancti Quintini et monachi eius, Hugo abbas, Gillebertus, Odo, Rogerus, Lambertus abbas Arrowasie, Olricus, Walterus, Balduinus, Matheus canonici, prepositus de Lihuns Lieuoldus, Petrus monachi, 35 Robertus, Petrus, Willelmus de Geldecort, Balduinus milites, Theobaldus Cretons, Iohannes, Meinerus, Obertus, Robertus, Erchenbaldus conuersi, Petrus Mensurator.

128

[1172, 25 décembre -] 1173 [24 décembre]. Arras, maison du comte.

Philippe, comte de Flandre, autorise l'abbaye d'Arrouaise à défricher le bois de Rocquigny. A. Original perdu.

ARROASIENSIA

MONVMENTA

242

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 63r°-v°,

d'aprés A. Indiqué: Michel, p. 261. - NW

10080.

Voir aussi l'acte n? 142.

Ego Philippus, Flandrie et Viromandie comes, notum facio omnibus? quod, ex assensu meo, liceat fratribus Sancti Nicholai

de ArrowasiaP

sartare

nemus

de Rokennies9

quandocumque uoluerint et quantum uoluerint. Huius? rei

un

testes sunt Robertus aduocatus Betunie, R athso buticularius, Michael constabularius, Walterus de Atrebato, Robertus de Moiri, Ernulfus Canis, Robertus de Lehuno. Concessum Atrebati in domo comitis anno M9CoLXX?III9.

129 LEE

Thibaud, évêque d'Amiens, notifie que R origo, fils aîné de Mathilde de Roye avait contesté la donation de la dime de Linerae effectuée par sa mére en faveur de l'église de Doingt. Revenant sur ses prétentions, il abandonne tout droit sur cette dime, à charge pour l'église de lui en payer la moitié sa vie durant. A. Original perdu.

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 91v°, d'aprés A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Baluze, t. 51, fol. 290r°, d’après un cartulaire d'Arrouaise, fol. 242v*.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Theobaldus, Dei gratia Ambianensium episcopus, presentibus et futuris notum facio quod nobilis mulier Mathildis de R oia, ad nos ueniens, decimam de Lineris, quam iure hereditario posUu

sidebat, ecclesie Sancte Marie de Domnio in elemosinam concessit, et per manum nostram, filiis suis assensum preben-

tibus, assignauit. Postmodum tamen uir nobilis Rorigo, natu maior prefate Matildis filius, eandem decimam reclamauit et inde diu prenominatam fatigauit ecclesiam. Tan-

CHARTES 10

15

20

243

dem diuina eum respiciente misericordia, donum quod mater sua predicte ecclesie contulerat in presentia nostra recognouit, ratum habuit et concessit, ea tamen conditione quod dimidiam partem fructus predicte decime, custodientibus fratribus, ipse de manu eorum singulis annis reciperet in uita sua, et post eius decessum ecclesia sicut ius decimationis illius

ita etiam fructus sibi ex integro libere haberet. Concesserunt autem ei memorate ecclesie canonici quod pro ipsius et antecessorum suorum animabus cotidie in missa oratio fieret specialis. Hanc igitur domine Matildis donationem et filiorum ipsius concessionem ad conseruationem memorie litteris assignamus et sigillo nostro communimus et ne ab aliquo temere perturbetur sub anathemate interdicimus. Testes Adam prior, Gualterus canonicus, Matheus canonicus, Mar-

ünus conuersus, Robertus Poleth, Hugo decanus, magister 25

Radulfus,

Richerus

decanus

de Harb.,

Guermundus

de

R.oia, Rogo de Faiel et frater eius Symon, Gerardus de Sorel, Matheus de Perona, Neuellus de Tornella. Actum anno

X X» IIIe. incarnationis dominice M9CoL

130 1174.

Baudouin III, évéque de Noyon, confirme à l'église de Doingt, en les énumérant, l'ensemble de ses possessions. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 91v?-

94r°, d’après A. a. À. Rinckenbach,

Les chartes des évêques, t. 1, n° 126, p. 281-286,

d’après B.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Balduinus, Dei gratia Nouiomensis ecclesie episcopus, dilectis filiis in ecclesia de Donnio Deo militantibus, in perpetuum. Ex talento nobis commisso diuinitus, iure scilicet officii nostri, 5

constrigimur tam religiosas ac uenerabiles personas quam

loca sacris dicata ministeriis omni affectu diligere et eis in

244

10

15

20

25

MONVMENTA

ARROASIENSIA

omnibus prout oportum fuerit subuenire. Eapropter, dilecti in Domino filii, desideriis uestris grato concurrentes assensu, quicquid in nostra diocesi per Dei gratiam possidetis uobis confirmare decernimus, specialiter tamen altare uestrum cui deseruitis cum omnibus que ad illud et ad presbiteratum pertinent et cum ipsius dote altaris ab omni consuetudine cuiuslibet exactionis liberrimum, sicut et Hugo Piparz cancellarius Nouiomensis illud antea tenuit ;terciam quoque partem decime bodii eiusdem altaris quam dedit uobis in elemosinam Alardus miles de Sub Sancto Iohanne, presentibus et assentientibus Adelide uxore ipsius filioque Hadewino et filiabus eius, dominis etiam ipsius Alardi scilicet filio Gerardi et Philippo de Puntruel de quorum feodo erat et heredibus eorum donum ipsum concedentibus; alteram etiam terciam partem decime bodii eiusdem, quam habetis ex dono Ulberti de Guisencurt, per manum nostram, eodem Ulberto eam in manum nostram reddente, sub testimonio subpositorum testium uidelicet Walberti, Raineri, Radulfi, Fulcredi decani, Fulcredi de Cundran, Warini de Neuli, Walteri Rufi de

Salenci sacerdotum, Willelmi de Fera, Rainaldi magistri de Fera, Radulfi

30

35

et Roberti

militum,

concedentibus

dominis

ipsius Ulberti uidelicet Odone de Monz et Roberto Cane et Alberto Cane, filio ipsius Roberti, qui eandem decimam feodali iure sibi competere primis temporibus reclamabant ; decimam quoque bodii altaris de Mairicurt, quam dedit uobis in elemosinam et altari uestro supposuit Ermentrudis et R.obertus filius suus et filie ipsius pro anima Olilardi filii sui, presentibus testibus subpositis Anscero de Encra, Radulfo Bruman, Petro de Buissauesnis, Matheo fratre ipsius, Iohanne de Sailli, Drogone de Scaiencurt, Petro de Wailuc,

Gregorio Rufo, Gerardo Valie, Iohanne Paupere, Stephano seruiente ipsius Ermentrudis, concedentibus eandem decimam uobis Roberto Cane et filiis suis uidelicet Alberto, Bal40

45

duino, Roberto et filiabus eius; postea quoque, prenominata Ermentrudis in manum Godefridi decani eam reddidit, qui et uobis uice nostra eam resignauit coram subscriptis testibus qui eidem redditioni quam Ermentrudis fecit interfuerunt, Iohanne de Marcel decano nostro, Arnulfo presbitero de Buires, Radulfo presbitero de Driencurt; quatuor nichilo-

CHARTES

50

24$

minus modios frumenti in decima de R oisest ex dono Radulfi de Guincurt, concedente Isabel uxore ipsius; dimidiumque modium ex dono Odonis de Monz in grangia sua apud Monz concedente uxore sua Oda; cambam quoque apud Peronam quam dedit uobis Adelidis comitissa Peronensis, reddentem uobis V solidos de obolis annuatim in

55

60

65

festo Beati Iohannis Baptiste et X XX sextarios ceruisie quotiens cambarius plenarium brassinium brassauerit; quatuor etiam solidos de obolis quos habetis annis singulis in festo Sancti Remigii pro anima matris Amalrici de Roisest et duos quos idem Amalricus dedit pro anima sua quos uxor illnus uel filii. persoluunt; quinque nichilominus solidos de obolis quos ex dono Rogeri castellani annuatim debent uobis mediante martio piscatores Peronenses, Flandrinia uxore ipsius et Petro primogenito eius fratribusque ipsius Rogeri Odone clerico et Balduino Rufo eandem uobis elemosinam concedentibus in presentia communie Peronensis; similiter et decem solidos de obolis qui debentur uobis annuatim in festo Sanct Iohannis Baptiste ad Francmolin apud Peronam ex redditu Walteri canonici uestri, totamque uanituram ad nouos molendinos apud Peronam annis singulis ex redditu eiusdem Walteri; unum

70

75

etiam sextarium frumenti ex dono

Bartholomei de Belmeis annuatim in festo Sancti Remigii in decima de Manencurt. Terram quoque quam dedit Robertus Molners et V sextariatas et tres quartarios ex dono Roberti Pimeleeth et Odonis Maurini et item V sextariatas quas dedit Alardus Cokelins ;dimidiam modiatam quam dedit Robertus Bernerus de Emina, aliamque dimidiam de terra Waningi quam habetis ex cambitione Radulfi de Hardelcurt; terram quam dedit Odo filius Ogeri; quinque sextariatas quas dedit Robertus Croholdus et VI ex dono Radulfi fratris Ogeri, duasque ex dono Petri filii Berardi;

80

terram quam habetis de maioria excolendam ad manum firmam ad septimam garbam ex dono Petri de Muro; terram quam dedit Oda uxor Grimberti de Cruce conuersa uestra ; terram quam dedit Odo de Monz pro anima filii sui; dimidiam modiatam ex dono Alardi militis de Sub Sancto Iohanne et dimidiam ex dono Alaisis conuerse uestre excolendam ad septimam garbam dimidiamque ex dono Hugonis

246 85

MONVMENTA

filii Balduini ;tres sextariatas ultra nemus de Roconia iuxta

terram de maioria et unam quam dedit Ogerus frater Alardi duasque iuxta Montem

90

95

ARROASIENSIA

Sancti

Quintini;

terram.

Raineri

conuersi uestri et curtile quod est iuxta eandem terram; terram quoque ex dono Drogonis de Buires fratris Roberti R.ufi, terramque de Moilens quam dedit Symon de Boissauesnes; duas sextariatas in cultura Mathei de Buires pro cambitione terre cuiusdam femine et sex quas dedit uobis Waringaus de Fulkerolesin eodem territorio, duasque in territorio de Monz ex dono Rogeri de Eselcurt et duas quas emistis a maiore de Domnio, aliasque duas emptas a Roberto Cadious, agros tres desuper Thaincurt et decimam agri unius in territorio de Fesch, duo quoque sarta Berte de Perona conuerse uestre, sextariatas duas in territorio de Drien-

100

105

curt, unam modiatam ex dono Iohannis Seccahart et Rogeri de Eisecurt in territorio de Eisecurt et unam quam dedit Rainerus frater uxoris Rogeri Coruin, dimidiamque ex dono Albrici de Emma et dimidiam quam dedit domina Cecilia de Bruile in territorio de Monz et item dimidiam in territorio de Bruile ex dono Rogeri Rufi de Bruile; duas partes terre que est in uinea ex dono Hadewini et Roberti et quicquid habetis ex dono Mathei et Petri filii eius de Buissu tam in curtilibus quam in terra intra uel extra uineam ; dimidium nichilominus molendinum apud Domnium quod dedit uobis domina Fulchelotis, concedentibus Roberto Cane

110

115

et Balduino Roinse filiis eius et piscaturam de Flamincurt quam dedit uxor Lamberti Cardun; curtem de Sartemunt cum orto et pomerio et capella que est in eadem curte et oblationibus eiusdem altaris et tota minuta decima ipsius curtis omnino liberam sub censu XII denariorum de obolis quos annuatim persoluitis canonicis Sancti Fursei Peronensis in festo Sancti Remigii et annua redditione cultelli unius quem sacerdoti de Roïsest pro parte predicte decime que ad eum pertinet reddere debetis cum habere uoluerit; terram quoque eiusdem loci, id est Sartemont et Alteauesne, quam Rainerus dapifer, assensu uxoris sue Isabel filiorum et filiarum suarum, ad sextam garbam in perpetuum omni exac-

üone liberam, et quicquid in nemore uel pascuis pecorum uestrorum et quemcumque

alia usibus uestris necessaria in

CHARTES

247

territorio Noueuille uobis concessit; duodecim etiam sexta125

riatas ex dono Radulfi Puin et duas et dimidiam quas habetis a Radulfo paste de Marcais, duasque a patre Weremboldi de Marcais, concedente ipso Werinboldo, et duas a Warinno de Warcurt et duas a Vuascone fratre eius de Vilers et duas a Rogero Douleuuain et quartarium sextariate unius a Gerar-

130

135

140

145

do de Belmes,

155

modiatas

a Drogone

de Scaiencurt,

omnia hec ad IX garbam ; XI sextariatas quas dedit R obertus Li Vauules de Noberticurt, unde et terragium uestrum est, et tres quas emistis a nepotibus eius Rogero de Guuncurt et fratre ipsius in quibus terragium similiter uestrum est, scilicet VII? garba; item duas sextariatas quas dedit Walterus maior de Roisest liberas a decima et terragio, duasque ex dono patris Walteri molnarii et Roberti atque Remigii de Hamelet et unam ex dono Tiwardi de Hamel ad IX garbam dimidiamque modiatam quam emistis a Bartolomeo et Waltero de Taincurt et unam quam dedit uobis Balduinus de Fraisne in territorio de Vileirs; curtile apud Hamel et aliud ad fontem de Roisest que dedit uobis Goislenus et in Nouauilla curtile quod dedit Robertus pater Hugonis uillici, aliudque ante domum infirmorum de Nouauilla quod dedit Robertus pater Iohannis clerici, terramque uinee quam a prefato Iohanne clerico emistis ;curtile etiam apud Frome quod dedit pater Hugonis uillici, aliudque ante domum infirmorum de Nouauilla quod dedit Robertus

150

Xque

Postel frater Lupi de Roisest;

decimam

de

Buissauesnes quam habemus? ex dono Emme matris Susanne conuerse uestre? ; apud Athies ad molendinos comitis duos modios frumenti ex dono Beatricis de Perona et item duos ex dono Girardi filii eiusdem Beatricis? et unum ex dono Drogonis de Scaencurt ;ex dono Ibrie de Seboldi Exclusa unum modium frumenti singulis annis pro animabus antecessorum suorum; apud Sanctum Martinum terram quandam VI sextariorum sementis ex dono Girardi Flaui; ex dono Ysaac monetarii de Perona totam terram quam habebat in territorio de Moilens; ex dono Domison uxoris

160

Tunni de Perona totam terram quam illa habebat ex iure paterno in eodem territorio de Moilens; ex dono Leduinis uxoris Roberti Le Turc totam terram quam habebat in ter-

248

165

170

175

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

ritorio de Templois; terram quam dedit Hugo Li Turs in territorio de Domnio; terram quam Robertus Li Reburses et domina Eusthacia et Petrus Auiclerarius uobis in elemosinam concesserunt et cum ramo et cespite super altare multis uidentibus imposuerunt ;terram de Monz quam dedit uobis Symon Canis et unum hospitem ; terram de Trailiez quam dedit Gerricus in elemosinam ; terram quam dedit Hubertus in elemosinam quam tenebat de Sancto Furseo ; ex dono Walteri de Nebech apud Flammicort IIIIe solidos quos ille persoluet qui pratum eius tenet, uidelicet Race nepos eius ;apud Peronam de elemosina Iohannis Capre ad forum annuum ad domum Odonis filu Ogeri, VII solidos obolorum; item apud Peronam III capones et. unam gressonariam quam Rabodus de Marcais dedit pro anima uxoris sue Adeline in elemosinam ; redditum de doted) altaris apud Corceles, hospites et redditum quem habemus in uilla de Donnio, medietatem molendini de Arundel

180

quam habemus ex dono domine Fulcelot matris Roberti Canis. Hec igitur, ut futuris maneant inuiolata temporibus, tam presentis patrocinio scripti quam subscriptarum testimonio personarum immo et nostro decreuimus sigillo munir.

S. Rainaldi,

Radulfi,

Engelranni,

Hugonis

Nouio-

185

mensis ecclesie sacerdotum et canonicorum.

190

S. Hugonis fratris castellani, Symonis Dogier, Iouini, Guidonis subdiaconorum et canonicoruin. Actum anno Domini M9C?LXX?IIII*. Ego Balduinus Nouiomensis cancellarius legi et subscripsi.

Symonis,

Girardi, Fulconis

diaconorum

S. Hugonis,

et canonicorum.

a) habemus B. - b) nostre B. - c) Beaticis B. - d) tote B.

ia | 1174.

Maurice, évêque de Paris, juge délégué par le pape, notifie l'accord intervenu entre l'abbaye d' Arrouaise et celle de Vézelay au sujet de quelques possessions dans le Val d'Or: Arrouaise obtient les trois quarts du territoire contesté. A. Original perdu.

CHARTES

249

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 86v°-

87r°, d’après A. Indiqué :Michel, p. 267. - NW 11171.

Ego Mauricius, Dei gratia Parisiensis episcopus. Notum

fieri uolumus uniuersis tam presentibus quam futuris causam, que inter monachos Vizeliacenses de Villarisilua et canonicos de Arowasia super quibusdam possessionibus cultis 5 et incultis de terra Aureeuallis et super quamdam terram in quam monachi dicebant canonicos sibi domos edificasse uertebatur, a domino papa Alexandro nobis fuisse delegatam. Que questio, cum

diu in presentia nostra fuisset uentilata,

tandem talis transactio inter partes premissas intercessit ut 10 monachi quartam partem tocius iliius predicte possessionis haberent et quiete possiderent, canonici uero eiusdem territorii tres partes. Insuper, monachi si quid 1us habebant in terra illa in qua canonici sibi domicilia edificauerant penitus eis? abrenuntiauerunt?). Pactum etiam intercessit ut transac15 tio hec, assensu abbatis Vizeliacensis et conuentus accedente,

et sigilli sui munimine confirmaretur. Nec minus canonici per stipulationem promiserunt quod efficerent quod abbas de Aroasia hanc transactionem et conuentus, assensu, scripto et

sigillo confirmarent. Huic autem compositioni coram nobis 20 facte plures interfuerunt, frater Daniel canonicus Sancti Victoris, Marcellus canonicus Parisiensis, Rainaudus sacerdos de Veteri Corboilo, Andreas sacerdos de Essonia, Salomon sa-

cerdos de Liciis. Quod ut inuiolabili iure teneatur in posterum presentis attestatione scripture et sigilli nostri auctoritate 25 corroborauimus. Actum publice Parisius, anno incarnati Verbi MeCoLXX?IIIIS, episcopatus uero nostri anno XV?. a) ei B. - b) abrenuntiauert B.

132 1174.

Notice en forme de charte de l'accord par lequel l'abbaye du MontSaint-Quentin et celle d'Arrouaise conviennent de diviser les alleux

qu'elles possédaient en commun à Becceniae et Rocquigny.

250

MONVMENTA

ARROASIENSIA

A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 62r?-

63r°, d’après A. Indiqué :Michel p. 261. - NW

11173.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Quod concordi coniuentia a pacis amatoribus iure ac racionabiliter constat esse decisum, ob querelas posterorum euitandas que facile emergunt, ne processu temporis elabatur aut nouis relatoribus transmutetur, scripture testimonio subsequentem actionem dignum duximus commendare. Siquidem in territorio.de Becheniis et R ocheniis sunt quedam alodia que inter ecclesias Sancti Quintini de Monte et Beati Nicholai de Arrowasia communiter et indiuise diutius habita dinoscun10

tur. Quia uero huius communionis occasione inter easdem

ecclesias querele sepius emergebant, hortatu et rogatu comitis Flandrensis, conuenit inter iam dictas ecclesias ea diuidere

et, metis deputatis, cuique earum tam nemoris quam terre 15

20

25

culte partem suam assignare. Quod et factum est. Ecclesie itaque de Monte Sancti Quintini in territorio de Bechenus in nemore et terra culta, metis appositis?, pars sua est assignata, a decima et terragio omnimodis libera. In eodem territorio in cultura que Famelica appellatur et in alia terra que eidem culture contigua est, portio quedam terre est metata et mete apposite, in qua tempore messionis eadem ecclesia de terragio et decima partem sibi competentem accipit, scilicet ex decem et octo garbis, duas et dimidiam. In terris uero quas rustici in eodem territorio tenebant tempore quo concordia facta fuit in decima et terragio eadem ecclesia partem suam accipiet. Ecclesie nichilominus Beati Nicholai in eodem territorio pars sua tam nemoris quam terre cum metis deputatis constat assignata a decima et terragio omnimo-

30

dis libera. Similiter in territorio de Rocheniis cuique ecclesiarum istarum pars sua terre metata est et metis appositis competenter assignata. Decima uero et terragium huius territorii sicut communiter ante terrarum harum diuisionem colligere consueuerant, ita more solito deinceps colligi et adunari statuerunt. Ex qua collectione cum partita fuerit de sexaginta partibus X et VII et dimidiam ecclesia Sancti Quintini de Monte accipiet. Ut autem istud ratum et incon-

CHARTES

25I

uulsum inter prefatas ecclesias teneatur sigillo capituli utriusque ecclesie confirmari ac suppositorum testium astipulatione corroborari decreuerunt. Testes: domnus Hugo abbas, domnus Robertus prior, Bartholomeus supprior, Gis40

lebertus, Guiffridus, Symon, Gerardus, Hugo, Helias, Gerar-

dus, Hugo deBulli, Petrus elemosinarius sacerdotes, Grego-

45

rius, Walterus, Iohannes, Lambertus subdiaconus, Radulfus, Iohannes, Radulfus, Iohannes monachi, Symon buticularius, Petrus de Buissu, Wermundus de Cessoy, Galterus Atrebatensis, Gerardus de Sorel milites. Actum est hoc anno Domini M9C?oLXX?^IIIIe. a) apositis B.

133 [1167-1174]. Baudouin III, évéque de Noyon, concede et confirme à l'église de Margere la possession de la dîme de la guède de Monchy concédée par Robert Rufus, son fils Jean d'Athies et son petit-fils Manasses. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 87r,

d'aprés A. a. A. Rinckenbach, Les chartes des évêques, t. 1, n° 132, p. 293.

Indiqué: Michel, p. 267. - NW

11161.

Note sur la datation: cet acte doit étre daté de l'épiscopat de Baudouin III, et non de son prédécesseur Baudouin II, qui n'eut pas de chancelier appelé Baudouin.

Balduinus, Dei gratia Nouiomens[is] episcopus, dilectis in Christo fratribus et sororibus Deo apud Margeles seruientibus, salutem et eternam beatitudinem. Peticioni uestre grato concurrentes affectu, decimam waisdii de Munci, quam uo-

bis Robertus Rufus contulerat, quamque longo post pore filius eius Iohannes de Athies et eiusdem Iohannis Manasses, assentiente domino Hugone de Buschoi, de erat feodo, concesserunt, nos etiam uobis in perpetuum

temfilius cuius pos-

sidendam concedimus et tam presentis scripto pagine quam

MONVMENTA

252

ARROASIENSIA

10 sigilli nostri impressione firmamus. Ego Balduinus Nouiomensis cancellarius legi et subscripsi.

134 [1174, 25 décembre] - 1175 [24 décembre].

Philippe, comte de Flandre, abandonne à l'abbaye d'Arrouaise ses droits sur sur une redevance annuelle de 30 setiers de froment, une pécherie à Cappy et un essart à Vaefavera. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 63v°,

d’après A.

Indiqué: Michel, p. 261. - NW 10086. Voir aussi l'acte n? 142.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Philippus, Dei gratia Flandrensium et Visomandensium comes, notum fieri uolo presentibus et futuris me concessisse in elemosinam fratribus ecclesie Beati Nicholai de Arroasia ea que 5 emerunt in uilla de Capi a Fulberto molendinario, XX X^ salicet sextarios frumenti et locum unum piscature qui uulgo uocatur Vier, que in manu mea prefatus Fulbertus reddidit. Preterea concessi eisdem fratribus sartum de Vaefauera quod eis Symon buticularius de Perona in elemosinam perpetuo li10 bere tenendum assensu meo concessit, uita sua tantum medietate fructuum inde prouenientium retenta, et quicquid in eodem nemore sartare potuerint. Ut autem hec prefate ecclesie in perpetuum rata et illibata permaneant, sigilli mei impressione et suppositorum testium attestatione presentem pagi15 nam corroboran precepi. S. Galteri de Locres, Galteri de Atrebato, Guiffridi de Hamelaincurt, Gerardi de Sorel, Hescelini Valie, Michaelis Flandrie, Petri Cramaile de Capi, Petri Grossi, Roberti de Ribodimonte et aliorum scabinorum. S.

Hugonis abbatis Corbeie, abbatis Ailcurtensis, abbatis Sancti 20 Nicholai de Vetheis. S. Gerardi notarii, Iohelis clerici. Actum

X X9Vo, anno dominice incarnationis MeCoL

CHARTES

354

135 145; Hugues, chátelain de Cambrai, notifie que Baudouin, maire de Vicourt, Robert Le Pauvre de Gouzeaucourt et Helboldus, maire

d'Honnecourt, ont donné à l'abbaye d' Arrouaise tout ce qu'ils possédaient dans le bois de Beaucamp. Robert et Helboldus ont conservé leur terrage, mais Baudouin, dont la fille est entrée à l'abbaye comme converse, y a renoncé. Comme seigneur, Hugues approuve l'ensemble de cette donation. A. Original sur parchemin, hauteur 240 mm à gauche (dont repli 25 mm), 235 mm à droite (dont repli 25 mm), largeur 255 mm,

sceau en navette en cire brune pendant sur courroie de cuir, d'environ 65 mm de hauteur sur 60 de largeur, représentant un chevalier avec bouclier et épée, et légende (CRUX) SIGIL ...... UGONIIS DJE OISI. Arch. dép. Nord, 37 H 57/309. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 110v°,

d'aprés A. Indiqué :Michel, p. 272. - NW 10581.

In nomine Domini. Hugo, Dei gratia castellanus Cameracensis, tam posteris quam presentibus in perpetuum. Quo-

niam memoria rerum per decessum temporis obsolescere solet, idcirco que ecclesus titulo elemosine contraduntur scriptis immobilibus commendari oportet. Eapropter ad noticiam posterorum transferre dignum duxi quod Balduinus, uillicus de Wahiercurt, et Robertus cognomine Pauper, de

Gosaucurt, filiusque eius Hilbertus, Helboldus quoque, uillicus de Hunecurt, tradiderunt ecclesie de Arroasia in perpe10

tuam elemosinam donatione legitima possessiones quas ha-

15

bebant in nemore de Baencamp. Robertus et Helbodus terragium tantum sibi retinuerunt, sed Balduinus totum simul concessit sicut ad suam portionem pertinebat pro filia sua quam in prefata ecclesia Sancti Nicholai Arroasie conuersam fecit. Sed quia possessiones ille mee iurisdictionis sunt,

ut firma

esset

donatio,

consensum

meum

adhiberi

oportuit. Igitur, tam petitione ecclesie quam consilio meo-

MONVMENTA

ARROASIENSIA

rum hominum commonitus, concessi eidem nomine elemo-

sine totum illud nemus de Baencamp et totam terram eius-

20

dem nemoris. Quod ut ratum et inconuulsum maneret, si-

gili mei et hominum meorum testimonio presentem paginam roborare curaui. S. Stephani de Lambris. S. Iohannis Papelart. S. Alardi de Sauci. S. Alardi de Paluel. S. Hiberti de Goiselcurt. S. Raineri de Inchi. Actum anno domi-

25 nice incarnationis MeCoL X X9Vo.,

136 179

Hugues, doyen et tout le chapitre de Saint-Fursy de Péronne, donnent au prieuré de Doingt toute la dîme qu'ils possédaient à Doingt, contre un cens annuel de douze setiers de froment. Al. Original (chirographe) perdu [« Cet acte en forme de chyrographe etoit muni de deux sceaux, le premier existe, il est pendant a une languette de parchemin, la forme est ovale, mais fruste, on y

voit une figure assise, ayant la droite elevée, tenant de la gauche une crosse. Sa tete est couverte d’une mitre dont la partie superieure a la forme d’un croissant. C’est la figure de saint Nicolas, patron d’Arrouaise. Il reste de la légende ces mots: Sigillum sancti Nic... On y voit encore la languette de l'autre sceau. Fort belle écriture. Archives de Saint Fursi de Perone, layette de Fulieres, piece cotée 12. » (voir copie C; description semblable dans la copie E)].

A2. Original (chirographe) perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 94r°,

d’après 42. - C. Copie du xvf? siècle, visée par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 80, fol. 16, d’après A!: - D. Copie du xvi siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 257, fol. 285v°, d’après Af. - E. Copie du xvin? siècle, Bibl. nat. de France,

coll. Picardie, t. 200-201, fol. 38v°, d’après A. a. de Cagny,

Histoire de l'arrondissement de Péronne, t. 1, p. 223,

d'aprés E. - b. W. M. Newman,

Charters ofSt-Fursy, n? 36, p. 54.

Indiqué: Vestier, p. 13 et 23 - Michel, p. 268.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Ego Hugo, decanus, et totum Peronensis ecclesie capitulum, notum fieri uo-

lumus presentibus et futuris quod totam decimam que in territorio de Doing ad nos pertinebat uel in iusecclesie nos-

CHARTES

tre, si terra nemorosa

255

uel lapidosa eiusdem

culturam redacta fuerit, peruentura?

territorii ad

erat, concessimus fra-

tribus in prefate uille monasterio degentibus? sub annuo

10

15

censu XII sextariorum frumenti laudabilis ad mensuram claustri nostri infra festum omnium sanctorum Peronam conductorum: Ut ergo hoc ratum et firmum apud posteros permaneat, communicato inter nos et illos cyrographo, impressione sigilli nostri et sigilli Beati Nicholai de Aroasia, de cuius potestate sunt predicti fratres, pari utriusque partis assensu presens scriptum muniri fecimus. Testes Odo cantor, Roscelinus, Radulfus sacerdos, Ingrannus, Rabodus, Gaufri-

dus, magister Stephanus, Guaudinus, Gerardus Capra, Geruasius canonicus, Euerardus9 abbas, Iacobus prior, Thomas prior de Domnio, Gualterus de Cameraco, Clemens, Arnul-

fus prepositus, Matheus, Gualterus de Lesden, Iohannes Ma20

chels, Mahoz.

Actum

anno incarnati Verbi M9CoLXX»9Vo,

Ego Gerardus cancellarius legi et subscripsi. a) proventura CE. - b) de Gentibus CE. - c) Guerardus CD.

157 [1168, août. - 1175].

Yves, comte de Soissons, donne à l'église de Margére deux muids de froment à prendre annuellement sur ses revenus de Falvy. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 86v°,

d’après A. a. W. M. Newman, Les seigneurs de Nesle, n? 46, p. 115-116, d'aprés B.

Indiqué: Michel, p. 267. - NW 11139. Note sur la datation :on reprend ici la datation proposée par Newman: Isabelle mourut à la fin juillet 1168; le présent acte est confirmé en 1175 (acte n? 138).

Nouerint presentes et posteri quod ego Iuo comes Suessionis, amore et rogatu uxoris mee Jolendis comitisse, dedi in

ARROASIENSIA

MONVMENTA

256

elemosinam ecclesie de Margellis duos modios frumenti pro anima matris ejus, comitisse Isabel, apud Phaleui de redditi-

5 bus meis in festiuitate sancti Remigii annuatim in perpetuum accipiendos. Unde testes sunt hi: Radulfus castellanus de Nigella, Iohannes de Moiri.

138 Elyse

Yves, comte de Soissons, confirme à l'église de Margère l'ensemble des donations que lui ou ses hommes ont effectuées en sa faveur. A. Original sur parchemin, hauteur 445 mm à gauche, 435 mm à droite (dont repli 50 mm), largeur 260 mm, deux sceaux jadis pendant sur double queue de parchemin, Arch. dép. Somme, 9 H 315/2. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 86v°87v°, d’après A. - C. Copie du xvi? s., Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 80, fol. 10r°-11r°, d’après A. a. W. M. Newman, Les seigneurs de Nesle..., n? 69, p. 147.

Indiqué :Michel, p. 266. - NW

11175.

Quoniam ob temporum mutabilitatem uiteque hominum breuitatem nulla fere diu certa possunt haberi nisi litteris annotentur,

iccirco ego Tuo, Dei patientia comes

Suessionis,

notum uolo fieri tam futuris quam presentibus quod paruum molendinum meum de Phaleui, quod est in fossato turris meg in quo nemo aliquid habebat nisi ego, totum,

10

causa Dei et pro remedio anime mee et antecessorum meorum, ecclesie de Margellis in elemosinam dedi liberum et quietum ab omni exactione et consuetudine semper amodo possidendum. Concedo etiam fratribus eiusdem ecclesie ut habeant carettam ad querendam annonam in quanto ad me attinet ad iam dictum molendinum molendam. Et ut id ratum imperpetuum habeatur, litterarum munimine et sigilli mei impressione cum testium astipulatione confirmari uolui. Huius rei testes sunt hii: Radulfus castellanus Nigelle, Radulfus Bellus, Odo senescalcus, Rogerus iusticiarius, Symon de Betencurt, Iohannes Griuele, Albricus Gygas, Iohannes

CHARTES

20

25

257

Postel. Dedi etiam pro salute anime mee memorate ecclesie de Margellis furnum meum de Phaleui ad usus fratrum et sororum ibidem Deo seruientium in perpetuam elemosinam. Sciendum uero est quod in prefata uilla alium furnum excepto hoc solo nullus facere debet. Quidam autem miles, nomine Iohannes de Spanencurt, in memorata uilla furnum fecerat quem iure hereditario clamabat, quem etiam ab Eustachio de Beuerchi se in feodo tenere dicebat. Unde, idem

Iohannes in curia mea coram hominibus meis super hoc conuentus, exegi apud eum quod ipsum furnum quem iure hereditario clamabat, concedente domino 30

35

suo Eustachio et

uxore sua Agnete et filio Eustachio et Adelide de Muntepre ad cuius dotem pertinebat, ecclesie de Margellis ipse et frater eius Petrus et heredes eius dederunt in perpetuam elemosinam. Pro qua donatione idem Iohannes ab ecclesia prefata Xv libras alborum habuit. Volui etiam ut in presentia totius parrochie de Phaleui Iohannes et frater eius Petrus quicquid iuris in lam dicto furno clamare uidebantur guerpirent, quod et fecerunt. Unde hii testes sunt Henricus presbiter de Phaleui, Guarnerus prepositus, Odo clericus et Radulfus frater eius, Dodo, Stephanus cementarius, Hugo Gardus, Robertus Magnus, Gedefridus faber, Dudarz, Petrus filius Du-

40 donis. Huius etiam rei testes sunt Radulfus

castellanus de

Nigella, Iohannes de Miori, Gaufridus Cocus. Dedi etiam in

45

50

55

elemosinam sepedicte ecclesie de Margellis, amore et rogatu uxoris mee Yolendis comitisse, duos modios frument pro anima matris eius comitisse Adelidis apud Phaleui de redditibus meis in festiuitate sancti Remigii annuatim in perpetuum recipiendos. Odo etiam Auaitarz, dapifer Nigelle, dedit memorate ecclesie duos modios frumenti in perpetuam elemosinam apud Humbleus, concedente uxore sua Hadewide, quos singulis annis reddet Ingrannus de Humbleus et post eum heredes eius. Hoc donum concessit Adelidis filia Radulfi castellani, ad quam pertinebat dominium feodi de Humbleus ex dote quam ipsi uir suus Iohannes filius Balduini donauit. Concessit etiam hoc ipsum donum prefate ecclesie Balduinus Rufus de Perona ad quem post decessum Adelidis ipsum dominium feodi de Humbleus hereditarie reuersurum est. Hanc quoque elemosinam et ego concessi

MONVMENTA

258

ARROASIENSIA

prescripte ecclesie testimonio suppositorum testium Radulfi castellani de Nigella, Guidonis et Petri fratrum eius, Balduini Rufi, Rogeri iusticiarii, Radulfi Belli, Odonis cameraril. 60

65

Concedo etiam in elemosinam perpetuam eidem ecclesie molendinum et aquam de Horenni. Ut autem hec que presenti scripto continentur memorate ecclesie de Margellis rata et inconuulsa permaneant, sigilli mei impressione et concessione Cononis nepotis mei cum sigilli sui munimine corroborari et confirmari dignum duxi. Actum est hoc anno Domin

Qo edve

139 1175;

Notice d'un accord aux termes duquel le prieuré de Lihons cède à l'abbaye d' Arrouaise tout ce qu'il possédait à Rocquigny en terre, terrage et revenus contre six mencauds annuels à prélever sur la grange d'Arrouaise à Ginchy. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 63r°,

d'aprés A.

Sciant tam moderni quam posteri quod conuentus monachorum ecclesie de Lehun quicquid habebat in territorio de R.okenniis in terra et terragio et redditu, uidelicet unius denarii et unius caponis, fratribus Sancti Nicholai de Aroasia remiserit et perpetuo tenendum concesserit. Monachi autem

in grangia Sancti Nicholai apud Genci sex mancoldos mensure Atrebatensis accipient quos eis canonici sicut ibi excoli-

10

tur annuatim persoluent. Et ne conuentio ista futuris temporibus aliqua obliuione deleatur, litteris exarata et sigillorum utriusque conuentus impressione signata roboratur. Actum est hoc per manus domni Euerardi abbatis Aroasie et domni Huberti prioris de Lihun anno Domini M9eCoLX X9Ve,

CHARTES

259

140 1176.

Frumaud, évéque d'Arras, notifie que Simon, fils de feu Guillaume Corbisons, a renoncé à toutes ses prétentions sur la dime de Bucquoy. L'excommunication qui les frappait, d'autres personnes, son père et lui, a été levée, et son père, de méme que les autres person-

nes excommuniées à ce sujet qui avaient été enterrées hors du cimetière, ont enfin pu recevoir une sépulture chrétienne. A. Original perdu [« Titre en parchemin qui a sept poulces neuf lignes de largeur et huit poulces de hauteur... il ne reste rien du scel qui y fut apposé » (Voir copie C)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 65r?-

v°, d’après A. - C. Copie du 5 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 80, fol. 78-79, d'aprés A.

a. B.-M. Tock, Les chartes des évéques d'Arras, n? 171, p. 191-192. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 98r°. Même coll., t. 250, fol. 253v?. - Michel, p. 261. - NW 9785.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen?. Ego Frumaldus,

10

Atrebatensium

humilis

dictus

episcopus, uniuersis tam posteris quam presentibus, salutem in perpetuum. Que ad pacem et concordiam, mediante iustitia, reducta sunt, necessarium duximus scripto mandari et testibus roborari, ne uento obliuionis dispersa a memoria excidant uel posterorum) malignitate rescindantur, ut in litem et controuersiam redeant. Sciendum itaque est, quod Guillelmus Corbisons in ortis? de Buscoi et in quibusdam terris extra uillam duas partes decime censualiter recipiens, terciam,

15

Dei miseratione

que ad altare pertinebat,

sub anathemate

sibi usur-

pauit. In hoc itaque persistens usque in articulum mortis, atque tunc demum penitens, in quantum potuit quod presumpserat emendauit. Sed, absente filio natu priore, plenarie satisfactionem de bannis siue de aliis excessibus facere non potuit. Unde de medio sublatus extra cymiterium sepultus fuit. Postnodum Symon ille, prior filius eius, hereditati pa-

260

20

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tris substitutus, pro eodem excessu diu anathematis sententiam sustinuit. Tandem uero a parentibus atque amicis ammonitus racioni adquiescens, illam terciam partem, de qua et pro qua et ipse et pater suus excommunicationi

subiectus

erat, nobis per ramum in manum reddidit, ut eam ecclesie de Aroasia atque cantuario sacerdotis assignaremus, hoc pacto quod ipse et alii propter hoc excommunicati absolueren25

tur et pater suus et quotquot extra cimiterium ob eam cau-

sam iacebant cum christianis sepulturam haberent. Ut autem predicta resignatio rata et indiscussa permaneat, sigilli nostri apensione munimus et subscriptorum testium consignatione 30

roboramus. Signum Euerardi abbatis de Arosia. S. Arnulfi prepositi. S. Mathei eiusdem ecclesie canonici. S. canonico- rum Atrebatensium Balduini de Bairi, Hugonis Vituli, Martini de Strata. S. sacerdotum Tiberti capellani episcopi, Dodonis, Iohannis de Buscoi, Theoberti de? Aheste. S. Radulfi

35

de Aria. S. militum Hugonis domni de Buscoi. S. Hugonis fila Hermenain. S. Eustachii de Castello, Iohannis et Rogeri fratrum. S. Dodonis fili Wauman. Datum anno Domini M9?C?LXX»VIe, Philippo Flandr[ense] et Viromand[ense] comite. a) In nomine sancte et indiuidue Trinitatis C. - b) posteriori C. - c) in ortis om. B. - d) Theoberde C.

141 1176. Hugues, comte de Saint-Pol, confirme la donation d'un essart à

Bucquoy effectuée en faveur de l'abbaye d' Arrouaise par Barthélemy de Beaumetz. À. Original perdu [« Titre en parchemin de neuf poulces six lignes de largeur et de quatre poulces six lignes de hauteur », sceau en cire verte pendant sur lacs de soie verte (voir copie C )]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 10775 TOI OTES.

d'aprés A. - C. Copie du 15 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 80, fol. 135-136, d'aprés A.

CHARTES

261

Indiqué : Bibl. nat. de France, coll. Baluze, t. 51, fol. 290r°, d’après un cartulaire d'Arrouaise. - Même dép., coll. Picardie, t. 150, fol. 99v?. - Même coll, t. 250, fol. 253v? - Michel, p. 260. - NW

11118772

Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Hugo, comes Sancti Pauli, sartum quatuor modiatarum terre Bartholomei de Belmeis in Roinsceto iuxta Buscoi quod idem Bartolomeus, concedente patre meo Anselmo 5 Candauena, dedit in elemosinam ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia, me nichilominus presente et annuente, post obi-

tum patris mel ego ipse et Ingelrannus frater meus recognouimus et reconcessimus eidem ecclesie in perpetuam elemosinam libere et quiete possidendam. Si uero quispiam in 10 posterum super hoc eidem ecclesie molestiam inferre temptauerit, ego et Ingelrannus frater meus contra omnes, dum uita comes fuerit, integram warantiam nos laturos pepigimus. Huius rel testes sunt et plegu: Wido Candauena, Robertus Fretels, Hugo Infans de Buscoi, Richelmus de Hersin, 15 Rainelmus? de Hameleincurt, Adam Buteri. Ut autem huius

elemosine donum omni tempore prefate ecclesie integrum et illibatum permaneat, presentem cartam predictorum uirorumP) attestatione et sigilli proprii impressione signaui9. Actum anno ab incarnatione Domini M9CoL X X9VI»9. a) Ramelmus C. - b) iurorum C. - c) signatur C.

142 [1175-1177, 20 avril].

Philippe, comte de Flandre et de Vermandois, donne une charte de confirmation générale des biens de l'abbaye d'Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de 1182-1183, 63v°-64v°.

cartul. A, B.M.

Amiens,

ms.

1077, fol.

262

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Note critique: Cet acte, copié dans le cartulaire sous le titre Item priuilegium generale comitis Flandrie, est la reprise de quatre actes de Philippe d'Alsace, dont trois nous sont connus par ailleurs: dans l'ordre, les actes n? 134, 89 et 128. Entre les n? 134 et 89 s'intercale

le n? 97, qu'on ne connaît que par la mention qui figure dans les capitula du cartulaire A. Le rédacteur du présent acte a légèrement modifié ces actes, particuliérement le premier, auquel il a ajouté un préambule et dont il a étendu la notification. Il s'agit donc d'une sorte de charte pancarte, reprenant l'ensemble des actes délivrés par Philippe d'Alsace avant 1177 (les actes n? 143 et 144, non repris ici, datent au plus tard du 20 avril 1177). Comme le plus récent des actes repris date de 1175, la fourchette chronologique retenue est 1175 - 20 avril 1177. Reste qu'on peut se demander si cet acte a réellement été promulgué. Il n'y a en effet pas de protocole final, et notamment pas de date. D'autre part, il est curieux de constater qu'on a conservé deux autres confirmations générales de Philippe d'AIsace, l'une datée de 1177 (n? 144), l'autre de 1178 (n? 155). Il y a des parentés textuelles entre ces actes et celui-ci: on retrouve dans l'acte n? 144 la formule In mea tutela suscipio... tam possessiones quam subsides, et dans l'acte n? 155 une partie du préambule et de la notification ajoutées au début de cet acte: ego Philippus, Flandrie et Viromandie comes, presentem actionem scripture inmobili ne nouis transmutetur relatoribus comendari uolui. Inde est quod presentibus et futuris notifico... De surcroit, de ces deux confirmations générales de Philippe d'Alsace, l'une, le n? 155, n'a pas été copiée dans le cartulaire A, l'autre, le n? 144, ne l'a été qu'au xrir* s., en ajout. Résumons-nous: nous avons ici un acte rendu partiellement caduc dés 1177, apparemment incomplet et inachevé, et deux actes remplagant largement le premier, complets et achevés, mais non

transcrits dans le cartulaire.

D'oü,

inévitablement, une question : le présent acte serait-il un projet inachevé, que Gautier aurait copié par erreur au détriment des deux autres actes, qui seraient alors les seules vraies chartes de confirmation générale émanant de Philippe d’Alsace?

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Frequen-

10

ter labili memoria per obliuionem titubante opera hominum in irritum recidunt. Ego Philippus, Dei gratia comes Flandr[ensium] et Viromandorum, presentem actionem scripture inmobili ne nouis transmutetur relatoribus commendare uolui. Inde est quod presentibus et futuris notifico me concessisse in elemosinam pro salute anime mee et antecessorum meorum fratribus ecclesie Beati Nicholai de Arroasia ea que emerunt in uilla de Capi à Fulberto molendinario, XXX?" scilicet sextarios frumenti et locum unum piscature qui uulgo uocatur Vier, que in manu mea prefatus Fulbertus

CHARTES

15

263

reddidit. Preterea concessi eisdem fratribus sartum de Vaefauera quod eis Symon buticularius de Perona in elemosinam perpetuo libere tenendum assensu meo concessit, uita sua tantum medietate fructuum inde prouenientium retenta, et quicquid in eodem nemore sartare potuerint. Ut autem hoc ratum habeatur, testium sequentium astipulatione et sigilii mei impressione roborari uolui. S. Galteri de Locres, Galteri de Atrebato, Guiffridi de Hamelaincurt, Gerardi de Sorel, Hescelini Valie, Michaelis Flandrie, Petri Cramaile de Capi, Petri Grossi, Roberti de Ribodimonte et aliorum sca-

binorum. S. Hugonis abbatis Corbeie, abbatis Ailcurtensis, abbatis Sancti Nicholai de Vetheis. S. Gerardi notarii. S. Iohelis clerici. Actum est hoc anno Domini MeCoL X X9Vo., 25 Item notifico tam futuris quam presentibus quod ego curiam de Belloloco, que ad iam dictam ecclesiam Beati Nicholai pertinet, cum omnibus suis terris et possessionibus quas ab annis X XV possedit uel infra adquisiuit uel racionabiliter acquirere poterit sub aduocatione et defensione mea 30 suscepi, hac racione: prefixa curia duos modios auene Hisdinensis mensure mihi singulis annis post festum sancti Remigii persoluit. Si quis igitur malefactor curie illi iniuriam inferre uel malum machinari presumpserit, ego pro curia illa tanquam aduocatus, defensor et ultor existam. Et hoc sigilli 65 mel confirmatione et suppositorum testium testimonio roborari uolui. S. Rogeri castellani Cortracensis. S. Eustachii camerari. S. Desideri prepositi Insulensis et cancellarii. S. Hugonis abbatis Sancti Amandi. S. Haket notarii. S. Gualteri capellani comitis. S. Gilleberti de Niuella. S. Si40 geri de Sumeringeham. S. Henrici de Morsletha. S. Anselmi de Rolingem. S. Galteri de Ypra. S. Willelmi notarii. Actum est hoc anno Dei M9C?LX»II*. Nouerint etiam tam moderni quam posteri quod ego Philippus, Flandrensium et Viromandorum comes, pro salute 45 anime mee, possessiones et subdides prefate ecclesie Beati Nicholai de Arrowaisa in mea tutela suscepi. Precipio igitur ut tam subsides quam possessiones ecclesie prelibate per uniuersam terram meam pacem habeant et nullius inuasione perturbentur. Si quis autem quicquam iuris in ea exigere uo-

50

ARROASIENSIA

MONVMENTA

264

luerit quod iusticia dictauerit accepturus ad meam ueniat presentiam. Uniuersas quoque res eiusdem ecclesie a teloneo et uectigali per omnem terram meam liberas esse uolo. Hoc autem, ut ratum et stabile maneat, sigilli mei impressione

55

sub his testibus Eustachio camerario, Michaele constabulario, Baldeuino de Baliolio, Henrico de Ouden-

60

burgis. Actum est hoc anno Domini M9C?L X». Notum etiam facio omnibus presentem cartam lecturis quod, ex assensu meo, liceat fratribus prelibate ecclesie Beati Nicholai sartare nemus de Rokenies quandocumque uoluerint et quantum uoluerint. Cuius rei testes sunt. Robertus

confirmo,

aduocatus Betunie, rius, Walterus

R athso buticularius, Michael constabula- .

de Atrebato,

Robertus

Canis, Robertus de Lehuno.

comitis anno

Concessum

de Moiri,

Ernulfus

Atrebati in domo

M9 C?L X XeIII*.

143 [1176, 25 décembre] - 1177 [20 avril].

Philippe, comte de Flandre et Vermandois, concède à l'abbaye d'Arrouaise une rente annuelle de 40 sous, à payer par le percepteur comtal de Bapaume. A. Original perdu [« Titre en parchemin de six poulces neuf lignes de largeur sur trois poulces de hauteur » (voir copie C)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 64v°-

65r°, d’après A. - C. Copie du 8 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 81, fol. 136, d'aprés A.

Indiqué: Même

Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 97r°. coll., t. 250, fol. 254v? et 256r°. - Michel, p. 261. - NW

10106.

Note sur la datation: Daté de 1177, cet acte peut déjà avoir été donné dés le 25 décembre 1176, le style de Noël étant utilisé à la chancellerie comtale flamande. Philippe d'Alsace étant parti pour la Croisade le 20 avril 1177 (H. Van Werveke, Filips van de Elzas, col. 303), cet acte est forcément antérieur à cette date.

CHARTES

10

265

In nomine Patris et Fili et Spiritus Sancti, amen. Ego Philippus, Dei gratia Flandrie atque Viromandie comes, omnibus hec legentibus uel audientibus salutem. Uniuersis tam presentibus quam futuris notum sit quod pro anime mee et omnium tam antecesorum quam succesorum meorum eterna salute, ecclesie Sancti Nicholai de Aroasia quadraginta solidos monete Atrebatensis apud Batpalmas ab illo qui ibidem redditus nostros colligit singulis annis in dominica ramis palmarum ab eiusdem ecclesie canonicis accipiendos, in elemosinam dedi et presenti scripto atque sigillo confirmaui, statuens insuper ut omnes illi denarii omnibus annis conficiendo Dominici corporis ac sanguinis sacramento assignen-

tur. Si quid uero residuum fuerit in ipsius ecclesie luminaribus? expendatur. Testes: Gerardus de Metsiner cancellarius, Hellinus

dapifer, Gualterus

Hucadeu. Actum Verbi incarnati

de Atrebato,

Sawalo

M9eCoLX XVIIe anno.

a) luminabus B. - b) Metsinez B.

144 [1176, 25 décembre - ] 1177 [20 avril]. Philippe, comte de Flandre et de Vermandois, confirme à l'abbaye d'Arrouaise l'ensemble de ses droits et possessions, notamment le droit de chaussée d' Ytres à Ginchy, dont il détaille le tarif. A. Original sur parchemin, hauteur 405 mm (dont repli 40 mm), largeur 300 mm, sceau jadis pendant, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 6. Notes dorsales: xi s.: Philippi comitis Flandrie de libertate calceye nostre. X1V* s.: Transcriptum. - De libertate calceye nostre. X VYIY. s. : 1177. - Abbaye d' Arrouaise. - 1170. B. Copie du xiii? siècle, cartul. A, B.M.

Amiens,

ms.

1077, fol.

131r°, d’après A. - C. Copie du 19 juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 81, fol. 139-140, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 99v°. Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 257r°. - Le Glay n? 8

- Michel, p. 273. - NW 10096. Note sur la datation : daté de 1177, l'acte est forcément antérieur au

20 avril (v. acte n? 143).

266

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Note sur l'établissement du texte: l'original étant endommagé, certains passages, entre crochets droits, ont été restitués d'aprés la copie .

.

Le

*

LA

»

v:

»

lex

10

15

20

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Philippus, Dei gratia Flandrie et Viromandie comes, omnibus hec legentibus uel audientibus salutem. Quoniam generatio preterit et generatio aduenit? ,ne ecclesia Beati Nicholai de Arroasia, quam bone opinionis fama commendabilem reddit, me decedente de bonis suis que sub dominio et comitatu meo in diebus meis in pace possedit, aliquam in futuro perturbationem patiatur, omnibus tam posteris quam modernis notifico quod omnes possessiones eiusdem ecclesie in mea specialiter tutela suscipio. Precipio itaque et uolo ut tam possessiones quam subsides ecclesie prelibate per uniuersam terram meam pacem habeant et nullius inuasione perturbentur. Ceterum, quia eiusdem ecclesie fratres plurimum fideles esse non ambigit, prout ab antecessorum meorum tempore et patris mei Theoderici dono hactenus fecerunt, calceiam ab eis parandam et a transeuntibus quod 1us expetit et hactenus consuetum est, quaqualibet transmeauerunt mercatores plene accipiendum perpetuo condonaui. lus autem calceie eiusdem durat a uilla que dicitur Itre usque ad Genci; a carro quidem portante mercimonium funibus ligatum soluuntur duo solidi; a biga uero idem uehente, nummi

duodecim ; a carro

quelibet alia gestante, quatuor denarii; biga ferrata soluit II denarios, non ferrata, I denarium ; summarius, I denarium ; collo portans, I obolum ; uehiculum quod boroetta dicitur, I 25

30

obolum; uectura uero quelibet portans lanam uel ceram aut fauum mellis uel oleum aut calibem soluit duppliciter. Unde ne forte, quod absit, a posteris super hoc bono et laudabili aliquatenus impediantur opere, et, ne ipsis ullo modo uel tempore subtrahatur quod pro [patris mei] et matris et antecessorum [meorum sed anime mee] concessi salute, [totum ius calceie sicut prenotatum est perpetuo eis et ple]narie possidendum [confirmo]. Ne autem inde a se[ruientibus meis presentibus uel futuris causa exac]tionis aut proprii [seruicii] aliquid exigatur sub periculo grauiori inhib[eor] sed perpetuam [super] hoc libertatem ecclesie predicte [fratribus sigilli] mei impressione et suppositorum [testium] astipulatione,

CHARTES

267

corroboro. S. Gerardi Metlinez cancellarii. S. Hellini dapiferi. S. Gualteri de Atrebato. S. Sagualonis Hukedeu. Actum X X moy]Ioanno Verbi incarnati MeCoL a) uille C.

1) Eccl., I, 4.

145 [1176, 25 décembre -] 1177 [20 avril].

Philippe, comte de Flandre et de Vermandois, confirme à l'abbaye d'Arrouaise ses biens situés au Transloy, à Becceniae et à RocquiSH. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 64v°,

d'aprés A. Indiqué: Michel, p. 261. - NW

10097.

Ego Philippus comes Flandr[orum] et Viromandorum, omnibus presentem paginam lecturis salutem. Quoniam generatio preterit et generatio aduenit\), ecclesia Beati Nicholai de Arroasia, quam bone opinionis fama commendabilem facit, ne me decedente de possessionibus suis quas sub dominio et comitatu meo in diebus meis in pace possedit aliquam perturbationem patiatur, quod possidet in Trembloi et Bechenies et Rochenies, tam in terris quam in nemore cum ceteris pos10

sessionibus suis que sibi in elemosinam collate sunt, sigilli mei munimine pro salute anime mee et antecessorum meorum eidem ecclesie corroboro et confirmo anno Verbi incarniu MCI

1) Eccl., I, 4.

XXVII.

268

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

146 T4908 Alexandre, abbé de Cíteaux, et le chapitre général de l'ordre, approuvent l'accord passé entre les abbayes d'Arrouaise et de Cercamp. A, Original (chirographe. Légende à droite: (Crux) CYROGRAPHUM) sur parchemin, hauteur 242 mm (dont repli 27 mm), largeur 165 mm, un sceau jadis pendant sur double queue de parchemin, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 243.

A?. Original (chirographe. Légende à gauche) sur parchemin, hauteur 242 mm (dont repli 27 mm), largeur 165 mm, un sceau rond en cire brune, représentant un abbé assis tenant une crosse dans la main droite, la légende étant preque entiérement perdue (SIGILL...), Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 242. B. Copie du xiv* siècle au cartulaire de l'abbaye de Cercamp, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 1, p. 40. Indiqué: NW 10582.

Alexander, ecclesie? Cisterciensis dictus abbas, ceterique abbates Cisterciensis capituli, dilectis fratribus et amicis Euerardo, ecclesig Arrowasiensis, et Petro, Circampi, abbatibus,

eorumque successoribus salutem. Compositionem illam que) inter uos et ecclesias uestras acta est, mediantibus arbitris uidelicet abbatibus Hugone Balancie et Girardo Longouillaris et Eustachio Montis Sancti Eligii et Manasse de Koches, approbamus et ratum habemus, uobisque tenendam mandamus. Et ut in perpetuum inter uos magis firma et stabilis conseruetur, sigillo Cisterciensis capituli et diuisione cyrographi eam consignamus. Actum est hoc anno Domini

NPC LR: a) ecclesig A2. - b) que A2.

147 1177 Gérard, abbé de Longvillers, Hugues, abbé de Balances, Eustache,

abbé du Mont-Saint-Eloi et Manassès, abbé de Chocques, notifient

CHARTES

269

l'accord intervenu entre les abbayes de Cercamp et d'Arrouaise au suJet des revenus des terres de Vacquerie. A!. Original (chirographe. Légende: CYROGRAPHUM) sur parchemin, hauteur 425 mm (dont repli 20 mm), largeur 285 mm, six sceaux pendant sur courroie de cuir, tous perdus, Arch. dép. Pasde-Calais, 12 H 225.

A?. Original (chirographe) sur parchemin, hauteur 425 mm (dont repli 20 mm), largeur 285 mm, six sceaux pendant sur lacs de cuir, dont les premier, deuxiéme, quatriéme et cinquiéme entiérement perdus; du troisiéme reste un fragment, montrant un prélat assis, mitré, crossé et bénissant, en cire verte; du sixiéme ne restent plus que des traces de cire verte, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 224.

B. Copie du x1v° siècle, cartul. de Cercamp, Arch. dép. Pas-de-Calais, 12 H 1, p. 34-36. Indiqué: NW

10611.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego, fra-

10

25

ter Girardus de Longuilers, et ego, frater Hugo de Balances, et ego, frater Heustatius de Monte Sancti Eligii, et ego, frater Manasses de Choces abbates, uniuersis sancte ecclesig? filiis notum fieri uolumus quod, post compositionem longe et sumptuose controuersie que? per mandatum domini pape Alexandri facta fuerat inter monachos de Cercamp et canonicos de Arroasia et in monimentum perpetuum carta conscripta et sigillis utriusque ecclesie® et Hugonis abbatis Sancti Amandi et Galteri abbatis Sancti Gualerici, qui ad hoc negotium inquirendum et terminandum a domino papa missi fuerant, confirmata, post aliquantum temporis quasi de sopitis cineribus quedam scintilla calumpnie iterum reuixit. Conquerebantur enim monachi quod canonid terminos compositionis transgrederentur. Modus autem compositionis talis fuerat quod canonici de feodo Ogeri Crenez ab eo tempore nichil adquirerent, nec monachi in territorio Vacarie. Canonicis igitur sartantibus in territorio de Begomaison, quod nouum nemus Ogeri uocatur, monachi proibuerunt9?), dicentes id non debere fieri, eo quod post compositionem canonici contra fas illud adquisissent. Canonici e contrario dicebant non ita esse, sed longe ante compositionem tempore adquisitum et propter alias occupationes usque ad illud tempus eos in nemore illo non laborasse. Preterea monachi cogere uolebant canonicos ut Catenam Waldonis exsartarent,

270

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

uel eis censum singulis annis dum inculta remaneret pro portione terragii et decime quam in ea habebant persoluerent. His ita longo tempore altercantibus, tandem, Deo inspirante, conuenit inter eos ut ex consensu utriusque partis, singuli 30

quique sui ordinis duos abbates eligerent, quibus has querelas terminandas committerent. Nos igitur ad hoc opus electi et iudices et mediatores, consensu utriusque partis, predicte ca-

S5

lumpnie constituti, adiunctis etiam nobiscum probis uiris, Widone scilicet abbate de Gardo et Henfrido abbate de Clerfai, omnem querelam ita terminauimus, ut canonici L libras albulorum monachis darent et ita canonici nouum nemus Ogeri, de quo prelocutum est, deinceps siue cultum siue incultum pro sua uoluntate et utilitate, excepto terragio et de-

40

45

cima, libere et quiete possiderent. Cathenam quoque Waldonis exsartare non cogentur ulterius a monachis, nec censum pro terragio et decima monachis soluere. Si uero aliquando in posterum eam exsartare canonicis placuerit, monachi de terra culta partes terragii et decime qug eis 1ure competunt accipient. Uniuersa quoque que singuli eorumdem, monachi uidelicet et canonici, usque ad hunc annum dominice incarnationis millesimum centesimum septuagesi-

50

55

mum septimum, possederant uel possidebant, amodo et usque in perpetuum, absque contradictione uel reclamatione alterius partis libere et quiete possideant, sicut in cyrographis que supranominati abbates, Sancti uidelicet Amandi et Sancti Walerici, ex precepto domini pape Alexandri inter utramque ecclesiam composuerunt et sigillis propriis communierunt contineri uidetur. Fossata quoque et mete que in finibus possessionum utrorumque, monachorum scilicet

et

canonicorum,

constitute

sunt

arbitrio

inconuulse

nostro

et

in sempiternum

consideratione

permaneant.

Quod autem hec? compositio, consensu utriusque partis, tam istarum quam omnium que retro fuerant querelarum ita facta sit, testis est carta presens in utroque capitulo, tam

60

monachorum quam canonicorum, lecta et ab omnibus aprobata? et sigillis utriusque ecclesie consignata et nostro, qui in hac causa iudices fuimus testimonio corroborata et sigillis confirmata.

Huius itaque compositionis

testes sunt Petrus

abbas Caricampi, Euerardus abbas de Arroasie, Guido abbas

CHARTES 65

27m

de Gardo, Henfridus abbas de Clerfai, Radulphus prior Caricampi, Galfridus supprior, Rainaldus sacrista, Andreas cellerarius, Willelmus, Iohannes, Alulphus, Iohannes, Iohannes, Iohannes sacerdotes, Stephanus, Henricus, Helyas diaconi, Hermerus, Gillebertus, Thomas subdiaconi, Willelmus et

70

Hugo laici. De capitulo Arroasie testes sunt Walterus prior, Iohannes supprior, Odo prior de Belloloco, Lambertus, Adam, [acobus, Rainaldus cantor, Petrus sacrista, Thomas,

Stephanus, Rogerus, Robertus sacerdotes, Walterus, Hugo, Matheus 75

diaconi, Herbertus,

Hugo,

Nicholaus

subdiaconi,

Radulphus et Matheus laici. Actum incarnationis dominice anno M9CoLX X9VIIe. a) sancte ecclesie A2. - b) que A2. - c) ecclesie Af. - c) sic A! et A2. - d) hec A2. - e) sic Alet A2. - f) sic A! et A2.

148 Lie

Hugues, doyen, et tout le chapitre de Saint-Fursy de Péronne, donnent à l’abbaye d'Arrouaise, contre un cens annuel de dix setiers de froment, la dîme des petits champs de Ligescourt. Al et A2. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 68r?-v?,

d’après A. a. W.M. Newman, B

The Charters of Saint-Fursy, n? 37, p. 55, d'aprés

Indiqué: Vestier, p. 21 et 25. - Michel, p. 262. - NW 6632.

In nomine

sancte

et indiuidue

Trinitatis,

amen.

Ego

Hugo, decanus, et totum Peronensis ecclesie capitulum, no-

tum fieri uolumus presentibus et futuris quod totam decimam culturellarum de Ligescurt ad nos pertinentem concessimus fratribus ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia sub annuo censu X sextariorum frumenti ad mensuram claustri nostri infra festum omnium sanctorum Peronam conducen-

dorum. Ut ergo hoc ratum et firmum apud posteros perma-

272

10

MONVMENTA

ARROASIENSIA

neat, communicato inter nos et illos cyrographo, impressione sigilli nostri et sigilli prefati capituli de Arroasia presens scriptum muniri et testes apponi fecimus. Testes: Odo cantor Perone, Roscelinus, Radulfus sacerdotes, Ingrannus, Rabodus, Gaufridus, magister Stephanus, Gauldinus, Gerardus Capra, Geruasius canonicus, domnus Euerardus ab-

15

bas, Galterus Doing,

prior,

lacobus,

Petrus

Clemens,

subprior, Arnulfus

Thomas

prior de

prepositus,

Matheus

et totum capitulum Arroasie. Actum anno incarnati Verbi M9 G9E XX VII: 149 LITT Pierre, chátelain de Péronne, confirme la donation d'un tiers de la

díme de Monchy que son frére Hugues de Bucquoy qui tenait cette díme en fief de lui avait effectuée en faveur de l'abbaye d'Arrouaise. A. Original perdu [« sceau en cire verte sur queue de cuir, fort maltraité. Tout ce qu'on y appergoit est un chevaiier équippé de pied en cap... original aux archives de l'abbaye de Corbie, liasse 13, n? 1 » (voir copies CD)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A., B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 66r°,

d’après A. - C. Copie du xvirr? siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 81, fol. 65-66, d'aprés A. - D. Copie de 1786 par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 173,

fol. 118r°, d’après A. Indiqué: Michel p. 262. - NW 11179.

Ego Petrus, castellanus Perone, Dei pietatis intuitu, conce-

do et ratam habeo elemosinam quam frater meus Hugo de Buscoi dedit ecclesie Beati Nicholai, scilicet terciam partem decime de Menci? quam de me in feodum tenebat. Ut autem hec donatio eidem ecclesie firma in perpetuum et illibata permaneat, sigilli mei impressione et testium qui huic rei interfuerunt astipulatione eam consignare et confirmare uolui. Testes Gerardus de Sorel, Iohannes de Antifer, Simon 10

CorbisonP, Wasso de Flers, Balduinus de Bairi, Robertus de Dulci. Actum est hoc anno Domini M9C?LXX?VIIe. a) Munci B. - b) Corbisun B.

CHARTES

275

150 VAT

Pierre, châtelain de Péronne, confirme à l'abbaye d' Arrouaise la possession d'une terre à Lesbœufs que l'abbaye avait achetée à Gui de Lesbœufs. À. Original perdu [« Titre en parchemin ayant huit poulces neuf lignes de largeur et cinq poulces de hauteur » (voir copie C)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 67r°-v°,

d'aprés A. - C. Copie du 7juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 81, fol. 124-125, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 96r? et 98v? - Même coll., t. 250, fol. 254v°. - Michel, p. 262. - NW 11180.

Ego Petrus, castellanus Perone, notum

facio tam futuris

quam presentibus me concessisse in elemosinam ecclesie Beati Nicholai de Arroasia totam terram quam fratres eiusdem ecclesie emerunt a Guidone de Loisuache® in territorio eius5 dem loci, annuente uxore mea Isabel, concedente etiam filio suo Rabodone, ac filiabus suis et uxore etiam eiusdem Rabodonis concedentibus, omni consuetudine et exactione li-

beram saluo suo terragio. Quam uero terram idem Guido et heredes sui prefati in presentia mea hominumque meorum 10 coram astantium fratribus iam dicte ecclesie libere et quiete in perpetuum possidendam saluo, ut diximus, terragio suo penitus guerpiuerunt. Ut igitur predicta ecclesia eandem ter-

ram quiete act) sine perturbatione possideat, ego me plegium super hoc constitui. Quod etiam, ut ratum et incon15 uulsum

permaneat,

sigilli

mei

impressione

ac

testium

astipulatione roborari ac confirmari uolui. Testes huius rei sunt hi: Matheus de Gainemunt?, Iohannes maior de Cumbles), Petrus miles de Geldecurt, Radulfus miles de Berni, Teobaldus de Vals, Odo de Vals, Iohannes clericus, Enge20 brandus de Cumbles, Willelmus de Francheuile, Abraham de Horrecht, Robertus frater eius. Testes etiam huius actio-

nis sartatores isti: Robertus Popins, Iohannes gener? eius, Bernardus,

Obertus,

Symon,

Odo, Willelmus.

hoc anno Verbi incarnati M°C°LXX°VIL .

Actum

est

274

MONVMENTA

ARROASIENSIA

a) Loievache B. - b) et C. - c) Gainemont B. - d) Combles B. - e) socer corrigé en gener dans la marge B. - f) note marginale en B: Hoc terragium aquisierunt postmo[d]um fratres ejusdem ecclesie a Iohanne de [G]eudecurt, quadam transactione inter eos [inter]posita, unde cartam meam eisdem frat[ribus] dedi auctenticam et eandem [ter]ram ab hac parte terragii penitus resignavi liberam.

151 1197.

Robert V, avoué d' Arras et seigneur de Béthune, libère l'abbaye d'Arrouaise de tout tonlieu, droit de transport et de toute autre coutume à travers ses terres. A. Original perdu [« Titre en parchemin qui a sept poulces et quatre lignes de large sur qualtre poulces cinq lignes de haut » Sceau en cire jaunátre pendant sur double queue de parchemin, représentant un chevalier vu de droite et allant à droite, tenant bouclier et lance,

avec une légende presque complètement effacée: S. RO... Le contre-sceau a pour légende SIGNUM ADVOCATI. En son centre figure une croix (Voir copie C)]. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 67v,

d'aprés A. - C. Copie du 17 juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 81, fol. 96r°-v°, d’après A. Indiqué:

Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 96v°. Même coll., t. 250, fol. 256r°. - Michel, p. 262. - NW 11178.

Nouerint tam moderni quam posteri quod ego Robertus, Atrebatensis aduocatus et Betunie dominus, annuentibus fi-

lis meis Roberto primogenito, Willelmo atque Balduino, pro salute anime mee et antecessorum meorum,

concessi in

perpetuam elemosinam ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia ut omnia que ad proprios eorum usus pertinent ab omni exactione telonei et uectigalis et aliarum consuetudinum que a transeuntibus exiguntur per totam terram meam libera et quieta in eternum permaneant. Quod ut ratum et stabile in posterum habeatur, litteris exaratum sigilli nostri impressione confirmatur?.

Actum hoc anno Domini

M9C9?LXX^VIIe,

testibus his qui affuerunt, domno uidelicet Euerardo abbate et fratribus eiusdem ecclesie, necnon et Ilberto de Carenchi,

Sigero de Gainchit), Iohanne de Beueri et aliis multis.

a) firmatur C. - b) Quinchi B.

CHARTES

275

152 1177.

Yves, comte de Soissons, notifie et confirme, comme seigneur féodal, que Baudouin Chien a reconnu avoir cédé à l'église de Doingt et à l'abbaye d' Arrouaise tout ce que cette église tenait de lui à Doingt, en fief ou en pôté, contre un cens de 28 sous, 14 capons et 5 mesures d'avoine. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 94r°-w°,

d’après A. a. W. M. Newman, Les seigneurs de Nesle..., n? 74, p. 155-156.

Indiqué: Michel, p. 269. - NW 6424.

Ego Iuo, Dei gratia Suessionis comes et dominus Nigelle, tam posteris quam modernis testificor quod Balduinus Canis in presentia mea et hominum meorum recognouit quod ipse, assensu et uoluntate uxoris sue Beatricis et filiorum suorum et filiarum suarum, ecclesie Beate Marie de Domnio et

10

abbati de Arroasia, cuius ipsa est ecclesia cum omnibus appendiciis suis, quicquid omnimode in potestate et feodo ipsius lam dicta ecclesia in territorio Domnii hactenus tenuerat, sopita penitus omni calumpnia, in perpetuam elemosinam libere et quiete tenendum concesserat, sub annuo censu XX et VIII solidorum Peronensis monete et XIIII caponum et V rasorum auene his terminis persoluendo : in medio martii VIII solidos, in festo Sancti Remigii VIII solidos et V rasa auene, in festo Omnium

15

20

Sanctorum XII solidos, in Natali

Domini XIIII capones. Et de unaquaque carruca ecclesie que in anno fratribus de Domnio arabit VI denarios. Sciendum est quod eadem? ecclesia in toto districtu eius absque suo uel eius heredum assensu nichil acquirere poterit. Hanc igitur conuentionem, quam idem Balduinus inter se et ecclesiam fide interposita tenendam promisit, rogatu ipsius Balduini, quia de dominio meo erat, ut firma et inconcussa habeatur, presentis pagine patrocinio communiui et sigilli mei impressione et testium subscriptione roboraui. Huius rei testes sunt isti: Reinaldus episcopus Nouiomensis qui dum

276 25

30

MONVMENTA

ARROASIENSIA

hec compositio coram comite recitaretur interfuit, Theodericus custos Nigellensis, Werricus decanus Sancti Quintini, Balduinus cancellarius Nouiomensis, Tezo canonicus, Henricus sacerdotes canonici Nouiomenses, Geroldus, Rogerus canonici Nouiomenses, castellanus Radulfus, Odo de Bonolio, Iohannes Griuelez, Robertus de Foncetes, Gerardus de Sorel, Robertus Baie, frater Balduini, Iohannes Buriauale tunc maior Perone, Reinaldus de Sancto Quintino, Michael,

Odo cantor Peronensis, Iohannes de Nigella officialis domini episcopi, Fulco decanus. Item testes Drogo maior de 35

Domnio, Robertus Rufus, Radulfus Grauars, Reinerus scabini. Actum anno Domini M9CoL X X9VII9. a) hec avait été écrit avant eadem, puis supprimé par exponctuation, B.

155 [1176, 8 août - 1178, 24 mars]. Evrard, abbé d'Arrouaise, annonce à l'archevêque de Reims Guil-

laume que Raoul de Chauny a offert un demi-bois à son abbaye. A. Original sur parchemin, très fragmentairement conservé comme queue de parchemin d’une charte de l’archevêque de Reims Guillaume à l'abbaye de Saint-Bavon de Gand, R..A. Gent, fds St-Baafs, gd ore S2.

a. C. Vleeschouwers, pa2osn.2.

De oorkonden van de Sint-Baafsabdij, n? 71,

Note sur la datation :L'acte date au plus tót du début de l'archiépiscopat rémois de Guillaume (cfr M. Bur, dans Dictionnaire d' Histoire et de Géographie Ecclésiastiques, t. 22, col. 857-859) et au plus tard du 24 mars 1178, derniére date possible pour l'acte auquel il est attaché (voir a). '

[Guillelmo] Dei gratia Reme[nsi] archiepiscopo et apostolice sedis legato, E[uerardus], Arrowasiensis ecc[lesie ..... et] subiectionis reuerentiam. Significamus sublimitati uestre, pater uenerabilis, quendam militem, Rad[ulphum] nomine, Remis constitutum, castellanum Calniacense, dedisse nobis in elemosinam mediam partem nemoris sui quod dicitur ...

CHARTES

2/7

154

[1178, 22 septembre]. Notice en forme de charte de l'accord intervenu au temps de l'abbé Evrard entre l'abbaye d'Arrouaise et le chevalier Hugues au sujet de 18 muidées de terre données par l'abbaye au chevalier contre une díme à Monchy. A! et A?. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 65v?-

66r°, d’après A. - C. Copie du xvii? siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais, 4 J 32, p. 44, d'aprés le cartul. B d'Arrouaise, fol. 129, perdu. Indiqué: Michel, p. 261. - NW

11182.

Note sur la datation: les dispositions contenues dans cet acte ont été confirmées par le chátelain de Péronne en 1177 (acte n? 149) et l'évéque de Noyon en 1178 (acte n? 157). La mention des abbés d'Arrouaise Evrard et Jacques incite à proposer comme date 1178, quand le deuxiéme a succédé au premier, démissionnaire, et sans doute le 22 septembre, date du chapitre général de l'ordre (L. Milis, L'ordre, p. 544).

Notum sit tam presentibus quam futuris quandam conuentionem actam esse inter ecclesiam Arrowasiensem? et Hugonem,

militem, filium Iohannis de Buscoi, tempore

Euerardi abbatis eiusdem ecclesie, scilicet super decem et octo? modiatis terre que adiacent curti de Baiencurt9, que ad iam dictam ecclesiam pertinere uidebatur. Facta est itaque hec conuentio inter prefatam ecclesiam et prescriptum Hugonem militem super concambio cuiusdam decime de Monci, quam idem miles iure hereditario sibi uendicabat, et pre10

15

nominate terre de Baiencurtd que ad ecclesiam Arrowasiensem9 pertinebat. Hanc uero terram eadem ecclesia sicut ipsa omni exactione liberam, saluo tamen? terragio dominorum a quibus eam possidebat, eidem milii possidendam contradidit. Ut autem istud ratum et inconuulsum inter eandem ecclesiam et sepedictum militem habeatur, sub diuisione chirographi et testimonio assensuque tocius capituli memorate ecclesie omniumque abbatum ordinis Arrowa-

278

MONVMENTA

ARROASIENSIA

sie8), sollemniter hoc constat esse actitatum. Huius rei testes

sunt idem Euerardus abbas Arrowasieh) et successor eius Ia20 cobus abbas et totum capitulum eiusdem? ecclesie, Iohannes sacerdos de Buscoi, abbas Anselmus Cisoniensis, abbas Antelmus Castellionis?, abbas Fulco Boloniensis, abbas Rober-

tus Sancti Leodegarii, abbas Thebaldus Sancti Crispini, ab-

bas Henfridus

de Falempin9,

abbas Rainerus

Calniaci,

25 abbas Hemfridus de Clarofai, abbas Martinus de Mareolo, abbas Manasses de Choces. De laicis testes hi sunt Petrus castellanus Perone, Balduinus frater eius, Hugo castellanus de Bapalmes, Galterus de Atrebato, Girardus de Sorel, Eusta-

chius de Lunguez"), Iohannes de Antifer, Adam de Hame30 leincurt?, Iohannes frater eius, Symon de Crusilles.

de Buscoi, Alardus

a) Arrouasiensem C. - b) VII C. - c) Baiencourt C. - d) Baiencourt C. €) ad iamdictam ecclesiam C. - f) tantum C. - g) Arrouasie C. - h) Arrouasie C. - i) eiusdem om. C. - j) Castellanis C. - k) Phalempin C. 1) Caluiaci C. - m) Longues C. - n) Hamelencort C.

155 1178 [octobre - 24 décembre].

Philippe, comte de Flandre et de Vermandois, prend l'abbaye d'Arrouaise sous sa protection, confirme l'ensemble de ses droits et possessions et concède à l'abbaye quelques droits supplémentaires. A. Original perdu [« Titre en parchemin qui a neuf poulces six lignes de largeur et treize poulces six lignes de hauteur » Sceau en cire verte pendant sur lacs de soie rouge et verte (voir copie B)]. B. Copie du 18juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 82, fol. 56r°-v°, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, Même coll., fol. 257r°. - NW 10139.

t. 150, fol. 99r°.

-

Note sur la datation: Philippe d'Alsace revint de Terre Sainte en octobre 1178: cfr H. Van Werveke, Filips van de Elzas, col. 305.

(Crux). In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen.

Quoniam ob temporum

mutabilitatem uiteque hominum

CHARTES

279

breuitatem, nulla fere diu certa possunt haberi nisi? litteris adnotentur, idcirco ego Philippus, Flandrie ac Viromandie comes, presentem actionem scripture inmobili ne nouis transmutetur relatoribus commendari uolui. Inde est quod presentibus et futuris notifico quod, pro anime mee et uxoris et omnium tàm antecessorum quam successorum meorum salute, ecclesiam Beati Nicholai de Arroasia cum 10

15

20

25

30

terris et possessionibus

suis quas in comitatu

omnibus

meo

usque

nunc rationabiliter possedit uel possidebit super aduocatione et defensione mea suscepi, et per uniuersam terram meam ab omni theloneo et uectigali atque omnimoda exactione a biga et summario in expeditionibus meis benigne remisi. Si quis ettam hominum meorum eidem ecclesie terram in elemosinam dedit uel legitime uendidit que corueiam michi laico tenente debuerit, ex quo in possessionem ipsius ecclesie cesserit, omnem corueie exactionem in perpetuum condonaul. Sicut et pro pensa alarum quas eidem ecclesie apud [Bourbourg]9 in elemosinam perpetuo dederam, de fratrum eiusdem loci postulatione ab eo quicunque tenuerit uiginti solidos monete publice annuatim in festo sancti Remigii, omni occasione et dilatione postposita, dari decreui. Si quis igitur malefactor ecclesie prelibate qualemcunque iniuriam inferre praesumpserit, ego aduocatus defensor et ultor existam sed et ab omnimoda tallia eandem ecclesiam reddo liberam. Hec itaque sigilli mei confirmatione et subpositorum testium astipulatione roborari uolui, ne quis quod absit futuris temporibus premissis obuiare uelit. S. Gerardi de Mecinel2 cancellarii. S. Hellini dapiferi. S. Galteri de Atrebato. S. Galteri de Ypra. S. Sagualonis Hukedeu. S. Willelmi notarii, teste et procurante hec Iohanne magistro calceie ex commisso. Actum anno Verbi incarnati M9eC?LXX octavo. a) comendari B. - b) in B. - c) espace blanc en B, sans doute pour Bourbourg (cfr acte n? 375). - d) il y aen Bun signe abréviatif au-dessus du premier e de Mecinel, mais on ne sait trop à quoi ce signe peut correspondre.

MONVMENTA

280

AR ROASIENSIA

156 [1175-1178]. Roger, évéque de Laon, écrit à Renaud, évéque de Noyon, pour lui exposer qu'Hector de Laon a approuvé la donation du droit d'usage du bois à Ugny effectuée en faveur des religieuses de Margère par son neveu Raoul, chátelain de Chauny et s'est engagé à ne pas vendre le bois sans garantir la perpétuité de ce droit. A. Original perdu [« en parchemin ... ayant six poulces neuf lignes de large sur trois poulces de hauteur » (voir copie C)]. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077,

fol. 88v°-89r° d’après À. - C. Copie du 19 juillet 1768 par dom Queinsert,

Bibl. nat. de France,

coll. Moreau,

t. 102, fol. 14-15

d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 96r°. Même coll., t. 250, fol. 258r°-v°. - Michel p. 267. - NW 11176.

Note sur la datation: cet acte date au plus tard de 1178, puisqu'il est mentionné dans l'acte n? 157, et au plus tót de 1175, date de l'entrée

en fonction de l’évêque Renaud

p. 590).

(P. B. Gams,

Series episcoporum,

Sereno et amico suo dilectissimo R [enaldo], uenerabili Dei gratia Nouiomens[i] episcopo, R [ogerus] ecclesie Laudunensis minister humilis, salutis et amoris plenitudinem. Hector de Lauduno recognouit coram nobis et sollempniter approbauit elemosinam quam Radulfus nepos eius, castellanus Calniaci, fecerat dominabus de Marzellis que noscuntur ad ordinem et? domum de Aroasia respondere uidelicet quod eedem domine licenter haberent? duos summarios qui bis cotidie irent ad nemus de Unga et redirent lignis onerati9. Ipse etiam ter10

tium? addidit ad legem aliorum, ita tamen quod nichilominus propter elemosinam istam quam laudauit et fecit uendet nemus illud si uoluerit nec contra alios qui in eodem nemore ius habere noscuntur feret eis guarandiam nisi quantum per preces poterit obtinere nec quamdiu nemus illud durauerit poterit illud quantum ad easdem dominas pertinet in prohibicionem ponere uel in aliquod interdictum. a) et ad B. - b) habeant C. - c) oneratis C. - d) tertium om. C, qui laisse un espace blanc.

.

CHARTES

281

157 14781

Renaud, évêque de Noyon, notifie diverses donations effectuées en faveur de l’abbaye d' Arrouaise, dont celle du tiers de la dîme de Monchy cédée par Hugues de Bucquoy. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 66r°-v°,

d'aprés A. Indiqué: Michel, p. 262. - NW 11183.

Ego Renoldus, Dei gratia Nouiomensis episcopus, uniuersis sancte matris ecclesie filiis notum fieri uolo quod terciam partem decime de Munci, quam Hugo de Buscoi de Petro castellano in feodum tenebat, idem Hugo in manu predicti castellani ponens, concessione matris heredumque suorum, pro anime sue suorumque salute reliquit. Quam etiam prefatus castellanus in manu nostra resignauit. Hanc igitur terciam decime partem nos, diuini amoris intuitu, ecclesie Beati Nicholai et fratribus ibidem canonice Deo militantibus liberaliter et benigne concedimus in perpetuum libere possidendam. Hanc igitur donationem, ut eis libera semper et illibata permaneat, tam presentis scripto pagine quam nostri appositione sigilli immo et subscriptarum testimonio personarum muniri decreuimus ; duas etiam partes decime de Bussaues15

nes, quam quidem miles de Perona Radulfus Bruman nomine,

20

deuocionis

intuitu,

iam

dicte ecclesie et in eadem

Christo ministrantibus in elemosinam perpetuam contuht; nichilominus et duas partes decime de Mairicurt, quam quidam miles Peronensis Oilardus nomine et mater eius Ermentrudis prefate ecclesie et Deo ibidem famulantibus pro anime sue salute in perpetuam elemosinam dederunt; similiter et

quatuor modios frumenti quos Ermenricus de Nigella me-

25

morate ecclesie in elemosinam contulit in decima de Ableincurt sumendos; preter hec et duos summarios quos Radulfus castellanus Calniaci ad opus sororum de Margellis ad iam

282

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

dictam ecclesiam pertinentium bis in die in siluam que dicitur Unnus ad ligna uehenda ituros in elemosinam perpetuam concessit. Hanc elemosinam 30

35

40

Aitor de Lauduno, auun-

culus eiusdem Radulfi castellani, cui ex iure defuncti nepotis competebat hereditas, in presentia uenerabilis fratris nostri R[ogeri] Laudunensis episcopi recognouit et sollempniter approbauit. Quia etiam beneficium nepotis sui non tantum approbans sed et augmentare cupiens, tercium summarium lege duorum addidit pro remissione peccatorum suorum. Hanc recognicionem idem episcopus Laudunensis in presentia eius sollempniter factam litteris sigillo suo signatis nobis significauit. Nos igitur, auctoritate nobis a Deo concessa, hanc elemosinam cum ceteris prescriptis prelibate ecclesie benigne concedimus et in perpetuum confirmamus. Ne qua igitur, quod absit, moderna uel etas postera confirmationis huius paginam in irritum ducere, fratresque eiusdem ecclesie super hoc maligne presumat inquietare, presumptorem anathemate multandum censemus. Huius quoque confirmationis nostre testes annotationibus et signis supponimus. S. Re-

45

noldi Nouiomensis episcopi. S. Raineri abbatis Calniacensis. S. Gaufridi cantoris Nouiomensis. S. magistri Engelranni. S. Henrici canonici et sacerdotis. S. Vitalis presbiteri de Herchiu. S. Petri castellani de Perona.

50

S. Nicholai, militis, co-

gnati eius. S. Wazonis de Flers. S. Adam maioris. Actum est hoc anno Domini M9C?LXX»VIIIe. Ego Balduinus Nouiomensis cancellarius legi et subscripsi. (Signum subscriptions) (Cribs)

158 1178.

Notice en forme de charte de la donation d'une terre à Doignies efJectuée en faveur de l'abbaye d' Arrouaise par Henri de Beaumetz et son frère Azon, à charge pour l'abbaye d'Arrouaise de payer au chapitre N.-D. de Cambrai, duquel reléve cette terre, un droit de relief de 10 sous à chaque changement d'abbé.

CHARTES

283

A!. Original (chirographe. Légende à droite: CYROGRAPHUM) sur parchemin, hauteur 295 mm (dont repli 40 mm), largeur 195 mm, deux sceaux jadis pendants, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 26.

Notes dorsales: x11° s.: Cyrographum inter nos et ecclesiam de Arroasia. XIII s.: Cyrographum inter nos et ecclesiam de Arroasiam super quibusdam terris apud Doignies. xv* s.: Dognies II usque Arthesium. - CXIIII. XVI S? 728 0!

A?. Original (chirographe) perdu. B. Copie du xir? siècle, cartul. de N.-D. de Cambrai, Bibl. nat. de France, lat. 10968, fol. 71v°-72r°. - C. Copie de 1182-83, cartul. A d'Arrouaise, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 66v°-67r°, d’après A2. -

D. Copie du xv* siécle dans un cartulaire de N.-D. de Cambrai, Bibl. nat. de France, lat. 17.736, n? 108. - E. Copie du 17 juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 82,

fol. 94-95, d’après 42. - F. Copie du xvi

siècle, Bibl. nat. de

France, coll. Moreau, t. 82, fol. 93, d’après Al. - G. Copie du xvi? siécle dans un cartulaire de N.-D. de Cambrai, Arch. dép. Nord, 3

G 548, fol. 65r°-v°, d’après Al: Indiqué:

Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 100r°. Même coll., t. 250, fol. 256r°. - Michel, p. 262. - NW 10383.

Quia facile a memoria labitur quod scripto non traditur, ne rem gestam cuius homo uult habere noticiam obliuio deleat, eam scripture hominis sollertia consueuit mandare. Inde est quod negocium subsequens presenti pagine inserere placuit, ut tam presentibus quam posteris notum habeatur, Henricum de Belmes et Azonem

fratrem eius, ceteris fratri-

bus eorum annuentibus, dedisse in elemosinam ecclesie Beati Nicholai de Arrowasia terram suam de Dohennies quam tenebant de canonicis ecclesie Beate Marie Cameraci, concessu 10

15

eorum,

saluo

in omnibus

iure eorumdem

canonicorum.

Concesserunt autem hidem? canonici hanc donationem tali condicione fieri ut quando abbatem Arrowasie decedere uel forte abbatiam dimittere contigerit, pro iam dicta terra releuanda ecclesia Arrowasiensis decem solidos Cameracensium memoratis canonicis tenebitur persoluere. Quod si eadem terra in alterius potestatem quam ecclesie Arrowasiensis forte deuenerit, a solutione decem solidorum ecclesia illa h-

20

bera erit, et supradicti canonici ius suum ab eo qui terram tenuerit exigere debebunt. Idem uero canonici prelibatam terram ecclesie Arrowasiensi si opus habuerit contra omnes sine eorum sumptibus warantizabunt. Ut autem istud inter canonicos memoratos et ecclesiam Arrowasiensem ratum et inco-

284

MONVMENTA

ARROASIENSIA

nuulsum habeatur, cyrographi diuisione sigillorumque ecclesiarum prescriptarum confirmatione et testium subposito25 rum astipulatione roborari et consignari placuit. S. Theoderii de Nigella prepositi ecclesig Beate Marie semper uirginis. S. Hugonis decani eiusdem ecclesi. S. Petri de Oisi archidiaconi. S. Iohannis cantoris. S. magistri Willelmi. S. Walteri de Sancto Martino. S. Euerardi abbatis Arrowasie. 30 S. Walteri prioris. S. Arnulfi prepositi. Actum est hoc anno Domini M9C?L X X9VIITe. a) sic À.

159 1178.

Notice en forme de charte d'un accord en vertu duquel l'abbaye du Mont-Saint-Quentin possèdera librement son vivier à Doingt, mais ne lèvera plus de prétention sur le moulin du prieuré de Doingt à Bechenniae. Al et 42. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 68r°,

d’après A. Indiqué: Michel, p. 262. - NW 11181.

Pro pacis conseruatione presentium et futurorum et dissensionum euitanda occasione, que facile solent emergere, conuenit inter ecclesias Beati Nicholai de Arroasia et Sancti Quintini de Monte subsequentis negocii conuentionem fieri

5 et scripture testimonio commendari. Est autem ecclesie Sancti Quintini molendinum et uiuarium quoddam iuxta uillam que dicitur Domnium ; de quo uiuario fratres Arro-

wasie apud Domnium commanentes querelabant, quod terram que sui 1uris erat aliquantulum occupasset ;fratres uero 10 Arrowasie molendinum quoddam fecerant in territorio de Bechenniis, de cuius situ priusquam ibidem molendinum constitueretur,

cum

terra

culta

haberetur,

ecclesia

Sancti

Quintini porciunculam fructus, que sibi competebat, ex iure

CHARTES

15

20

25

285

sumebat. Harum rerum occasione ne controuersia uel calumpnia exinde in posterum haberetur, conuenit inter ecclesias ut terra fratrum Arrowasie? quam uiuarium monachorum Sanct Quintini occupauerat, monachis penitus libera remaneret et situs loci quo molendinum fratrum Arrowasie iuxta Becheniis constitutum est liber et absolutus ipsis omnimodis permaneret. Ut autem hoc ratum et inconuulsum inter ecclesias iam dictas perpetuo habeatur, sub cyrographi diuisione et sigillorum utriusque ecclesie roboratione cum testum subpositorum astipulatione consignari placuit. Ecclesie quidem Beati Nicholai testes hii sunt: domnus Euerardus abbas, domnus Gualterus prior, Petrus supprior, Arnulfus prepositus. Ecclesie uero Beati Quintini: domnus Hugo

abbas,

domnus

Robertus

prior,

prior, Gaufridus cellerarius. Actum Moo XXowVIIS.;

Iohannes

est hoc anno

sub-

Christi

a) Arowasie B.

160 (Interpolé) 1179 (n. St.), 1** mars. - Latran.

Le pape Alexandre III confirme à l'abbaye d' Arrouaise l'ensemble de ses droits et possessions, qu'il énumère. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 27v?29v°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr* siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 13r°. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 263v?-264v?. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 207r°. - F. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 258v? - G. Copie du xvm? siècle, Arch. dép. Pas-de-Calais,

4 J 32, p. 43, d’après le cartul. B d'Arrouaise, fol. 27°, perdu. a. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n? 201, p. 344-347, d’après B. Indiqué:

Bruxelles,

Bibl.

Roy.,

ms.

7749, fol. 279r°.

- Michel,

p. 254. - NW 6231. Note critique: Le texte a été a deux reprises corrigé dans le cartu-

laire A, pour remplacer ecclesia uestra par ordo uester, le passage en

286

MONVMENTA

ARROASIENSIA

question étant barré ou surchargé, peut-être vers le début du xim siécle (l'écriture, sans doute contrefaite, est difficile à dater). Ces corrections figurent dans le reste de la tradition manuscrite. On ne peut écarter une erreur de copie, mais on peut aussi se demander s'il n'y a pas surtout une volonté de modifier le texte afin de pouvoir l'imposer aux autres abbayes de l'ordre.

Alexander,

10

15

20

episcopus, seruus seruorum

Dei, dilectis filiis

Iacobo abbati ecclesie Sancti Nicholai de Aroasia? eiusque fratribus tam presentibus quam futuris regularem uitam professis, in perpetuum. Rationabilibus religiosorum uotis annuere et iustis eorum peticionibus effectum facilem indulgere officii nostri debitum exigit, et ordo postulat equitatis ut tanto feruentius obsequiis diuinis intendant quanto celerius fuerint in his que digne petierint exauditi. Eapropter, dilecti in Christo filii, uestris iustis postulationibus clementer annuimus et prefatam ecclesiam in qua diuino mancipati estis obsequio sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti priullegio communimus. Preterea, quascumque?) possessiones, quecumque bona eadem ecclesia inpresentiarum iuste et canonice possidet aut infuturum concessione pontificum, largitione regum uel principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis, prestante Domino, poterit adipisci, firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant?. In quibus hec propriis duximus exprimenda uocabulis :ecclesiam de Margellis cum omnibus appenditiis suis, scilicet altare de Chiuieres, quod ex donatione bone

memorie Symonis quondam Nouiomensis episcopi possidetis; decimam eiusdem altaris; ecclesiam Beate Marie de Domniaco iuxta Peronam ad alimoniam et usus uestros, si-

cut in autentico scripto prefati Nouiomensis episcopi conti25

30

netur; altaria de Liegescurt et Geldecurt cum appenditiis suis, uidelicet Bialleincort et Horrech, que canonici Sancte Marie Atrebatensis pro altari de Goi sub censu VIIIt9 solidorum uobis perpetuo tenenda concesseruntd) ; altaria de Iberga? et de Rebroues, que dedit uobis pie memorie primus Milo Morinensis episcopus, ecclesiam Sancti Petri de Haroalde cum ecclesia de Brafeld et capella de castello, que dedit ecclesie uestre Sanson Fortis, assensu regis Scotie domini sui, concedente etiam Alexandro quondam Licholiensi episcopo, et omnibus appenditiis earum ; altaria de Buscoi et de

CHARTES 35

287

Diheriuilla et decimam utriusque uille; altaria de Baiencort in ea libertate, in qua uobis datum est; terras cum nemore,

quas habetis in allodiis de Rokennies et de Bekennies, sicut diuise sunt a terris Sancti Quintini de Monte assensu uestro et fratrum Sancti Quintini; curtem de Sartemont cum om-

nibus appenditiis suis; Renaldisartum, quod emistis a Bernardo Ulfier; duas partes decime, quas tenuerunt Adam de Balleincort et filii eius; apud Baiencurt tertiam partem decime, quam habetis pro terra Sancti Leodegarii ;apud Croisilles decem mencaldos frumenti et dimidium auene et IIIIe 45 capones et dimidium et IIII denarios; in uilla que dicitur Ablencurt IIII modios frumenti ex dono Alberici quondam canonici uestri; apud Aes X solidos quos dedit Eua de Manencurte ;terram Hugonis de Vilers quam dedit uobis in ele-

40

50

mosinam assensu domini sui; sartum de Ronscoi quod dedit uobis Bartholomeus de Balmez assensu domini sui; apud Genci curtem quandam, quatuor modiatas terre quas dedit Guido

55

de Horrech,

tres mencoldos

frumenti

et tres auene

quos debet abbatissa de Auesnes pro decima de Saires ;in uilla de Baiencurt dimidiam karrucatam terre quam dedit uobis liberam Gillebertus et participes eius, et quinque partes decime eiusdem uille et decimam in territorio de Helchieres? ;

60

65

curtem de Farnieres cum oratorio et cymiterio ad opus fratrum et familie tantum et omnia appendicia eius ;totam medietatem in uillis Corlu et Farniers et in aqua et in terra et in nemore que censualiter tenetis a Bernero de Massemi pro xv modiis frumenti et IIIIvr marchis argenti ;duas partes decime de Mairicort quam tenuit Oilardus miles; sartum de Mairicort quod emistis a Symone de Ribuemont et Matheo ; curtem de Bussauesnes cum appenditiis suis quam dedit uobis Symon de Bussauesnes ;duas partes decime quas tenuit Radulfus Brumans ; terram de Basincort ex dono Mathei nunc

canonici uestri; terciam partem decime de Monci quam tenuit Hugo miles de Buscoi pro terra de Baiencort uobis dimissam, assensu Petri Peronensis castellani domini sui et fra76 c

trum suorum et sororum, quam etiam uenerabilis frater noster Reinerus Nouiomensis episcopus uobis confirmauit ; apud Belcamp sartum de Baiencamp cum decima et medietate terragii quod utique sartum uobis dedit Balduinus de

MONVMENTA

288

AR.ROASIENSIA

Waiercurt et Eubaldus de Hunecort et maior de Goisalcort ;

75

80

85

duas modiatas terre cum terragio et decima, quas modiatas dedit uobis Iohannes de Marcong in elemosinam, assensu domini sui Cameracensis episcopi et filiorum eiusdem Iohannis; in molendino de Cappi XXX sextaria frumenti que emistis a Fulberto et heredibus eius; terciam partem maioris decime de Deuiscurt ;duas partes maioris decime de Oroeoir cum carione, sextam partem maioris decime de Suencort; terciam partem maioris decime de Bellencort; duas partes decime terre que Auesnes dicitur apud Dollencort; ex dono Herli de Ham nemus d'Albincort; in nemore de Ogne duos asini summarios ex dono Radulfi castellani de Chauni et tercium quod addidit Aitor auunculus eius; sartum de Harisarto quod dedit uobis Gerardus de Belmez cognomento Meafides,

assensu

canonicorum

Sancti

Fursei

Peronensis

de

quibus illud tenebat; allodia de Dohennies, quod dederunt 90

uobis Henricus miles de Balmez et Asso frater eius, assensu

canonicorum Beate Marie Cameracensis de quibus illa tenebant?. Antiquas quoque) et rationabiles consuetudines «ordinis uestrb? hactenus obseruatas et ea que in ecclesids uestri

ordinis) tam in habitu quam in? aliis secundum Deum? 95

sunt?) et beati Augustini regulam instituta, perpetuis temporibus manere decernimus illibata, nisi ad meliora uolueritis habere progressum. Prohibemus insuper, ne cui episcopo uel archidiacono uel alii ecclesiastice aut?) seculari persone a

100

tum uestrorum, palefridum aut quicquid?) aliud exigere uel extorquere liceat, cum aliquid ex debito pro his exigi uel® exsolui symoniacum comprobetur. Libertatem etiam quam in ecclesia uestra et? de Rokennies‘) de concessione bone memorie Lamberti quondam Atrebatensis episcopi eius scripto autentico roboratam rationabiliter habere noscimini9, precipimus inuiolabiliter obseruari. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatum monasterium te-

uobis, pro electione, benedictione? seu intronizatione abba-

105

mere perturbare, aut eius possessiones auferre, uel ablatas retinere, minuere, aut aliquibus uexationibus fatigare, sed om110

nia integra conseruentur eorum pro quorum gubernatione ac") sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salua sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi ca-

CHARTES

115

120

289

nonica iustitia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persona, hanc nostre constitutionis paginam sciens, contra eam uenire temptauerit, secundo tercioue commonita nisi reatum suum digna satisfactione correxerit, potestatis

honorisque sui dignitate careat, reamque se diuino iudicio existere de pérpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini redemptoris nostri Ihesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco sua iura seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant. Amen. Amen. Amen".

125

130

Ego Alexander catholice ecclesie episcopus subscripsi. Ego Hubaldus Hostiensis episcopus subscripsi. Ego Iohannes presbiter cardinalis sanctorum Iohannis et Pauli tituli Pammacii subscripsi. Ego Iohannes presbiter cardinalis tituli sancte. Anastasie subscripsi. Ego Iohannes presbiter cardinalis tituli sanct Marci subSCrIpsi. Ego Viuianus presbiter cardinalis tituli sancti Stephani in

135

140

145

Celio Monte subscripsi. Ego Hugo presbiter cardinalis tituli sancti Clementis subScripsi. Ego lacintus sancte Marie in Cosmidin diaconus cardinalis subscripsi. Ego Ardicio diaconus cardinalis sancti Theodori subscripsi. Ego Laborans diaconus cardinalis sancte Marie in porticu subscripsi. Ego Iohannes diaconus cardinalis sancti Angeli subscripsi. Dat. Laterani per manum Alberti sancte Romane ecclesie

presbiteri cardinalis et cancellarii kalendis martii, indictione x1, incarnationis dominice anno M9C?LXX?VIIIS,

ponti-

ficatus uero domni Alexandri pape III anno XX?. a) Arroasia G. - b) quacumque B. - c) de tam presentibus à permaneant om. G. - d) de ecclesiam de Margellis à concesserunt om. G. - e) Isberga G. - f) de concedente etiam Alexandro à Helchieres om. G. - g) de et om-

290

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

nia appendicia eius d tenebant om. G; en DEF le texte, depuis le début, est : Alexander tertius episcopus seruus seruorum Dei, Iacobo abbati ecclesiae Sancti Nicholai (Sancti Nicholai ecclesie F) de Arroasia eiusque fratribus tam presentibus quam futuris regularem uitam professis, salutem in perpetuum. Rationabilibus religiosorum uotis annuens et iustis eorum petitionibus effectum facilem indulgere officium debitum exigit et ordo postulat equitatis ut tanto feruentius diuinis obsequiis (obsequiis diuinis EF) intendat quanto celerius fuerint, in his quae digne petierunt exauditi. Eapropter in Christo filii etc. ; en C: Alexander episcopus seruus dilectis filiis suis Iacobo eiusque fratribus. R.ationabilibus religiosis uotis annuere... eia propter in Cristo filii. - h) quoque om. DEF. - i) ordinis uestri ajouté en interligne au-dessus de ecclesie uestre barré, B; ordinis uestri DEF;

et ordinis uestri C. - j) ecclesia corrigé en ecclesiis et uestri ordinis ajouté en interligne au-dessus, B. - k) in om. G. - 1) Dominum G. - m) sunt om. CD. - n) uel DG. - o) et benedictione G. - p) au[t] quicquam CD; quicquam G. - q) exigi uel om. D. - r) et om. E. - s) de Rokennies: Roqueniis DE; R ocqueniis F. - t) de de concessione bone memorie Lamberti à noscimini om. DEF. - u) et corrigé en ac B. - v) de Libertatem etiam à Amen om. G. w) de nulli omnino à subscripsi om. C; de Ego Iohannes presbiter cardinalis sanctorum Iohannis à subscripsi om. G. - x) de ut nulli omnino à XX? om. DEF; en F la datation est: Datum Laterani calendas martii 1178,

pontificatus Alexandri pape tertii 3? 20.

161 [B1 79 apres le TE rar Jacques, abbé d' Arrouaise, concède à l'abbaye de Missenden l'église de Harrold et celle de Brayfield contre un revenu annuel de 30 sous. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 69r°-v°,

d'aprés A.

a. L. Milis, L'ordre des chanoines réguliers..., p. 598-599, d’après B. Indiqué: Cartul. D, fol. 13r°. - Gosse p. 122-123. - Michel, p. 262. -

NW Note

5533. sur la datation:

p. 295-296.

v. L. Milis, L'ordre des chanoines

réguliers...,

Omnibus sancte Dei ecclesie filiis, frater Iacobus dictus abbas et conuentus ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia, salutem in Domino. Nouerit uniuersitas uestra nos dedisse et concessisse abbati et conuentui ecclesie Sancte Marie de Mes-

CHARTES Uu

10

sendis in perpetuam elemosinam ecclesiam de Harewold' et ecclesiam de Braefled cum omnibus pertinentiis suis sub annua pensione XXX solidorum Anglice monete in festo Sancti Mathei persoluendorum nobisque per nuntium suum transmittendorum. Predictas autem ecclesias suis expensis eis pro posse nóstro warantizabimus. Quod ideo concessimus eis utpote uiris religiosis, quia predictis ecclesiis propensius ac commodius prouidere et consulere sicut prope positi preualent, his testibus domno Petro priore de Arroasia, Rogero suppriore,

15

29I

Clemente

cantore,

Lamberto

quondam

abbate,

Thoma priore de Domnio, Thoma Anglico priore de Margellis, Radulfo, Ernulfo, Matheo

de Buissauesnis canonicis

de Arroasia, domno? Aschetillo priore de Messendis, Adam suppriore, Radulfo carpentario, Thoma de Leia, Godefrido 20

diaconis, Henrico, Aschetillo, Iohanne, Willelmo canonicis de Messendis, Osberto abbate et Hamo priore de Parco, Ro-

berto archidiacono

de Buchinger,

magistro Alardo fratre

eius, magistro Edwardo de Wathamestede, Radulfo canonico de Dorkecestrio, Adam canonico de Ordbiri, Rogero de Totenes, Ernaldo de Bosco. a) domnno B.

162 [1162 - 1179, 4 mai].

Notice en forme de charte de la donation d'un revenu annuel d'un muid de froment, d'un muid de vin et de 20 sous effectuée par Vermond de Tricot au profit de l'église de Margére, à charge pour Margère d'accueillir lafemme de Vermond, Joie, au cas où celle-ci souhaiterait devenir religieuse. La sœur de Joie, Marie, converse à Margère, recevra sa vie durant ce muid de froment annuel pour se vétir. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 88r°,

d’après A.

292

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Note sur la datation: bien que la donation rapportée ici ne figure pas dans la confirmation générale des biens de Margére, donnée en 1182 par l'évéque de Noyon (n? V151), cet acte est antérieur au 4 mai 1179, date à laquelle Berneredus, abbé de Saint-Crépin de Soissons depuis 1162, devient cardinal-évéque de Préneste (J. M. Brixius, Die Mitglieder, p. 60).

Nouerint omnes presentem paginam? lecturi quod Guer-

mundus de Triechoc dedit ecclesie de Margellis, concessu Ioie uxoris eius, sub annuo redditu, quandam elemosinam in perpetuo persoluendam, scilicet I modium frument et I mo5 dium uini ad mensuram Suessionensem et XX solidos Prouiniensium de redditibus suis apud Villam Valbuini et hec omnia, omni dilatione remota, annuatim in festo Sancti Re-

migii persoluenda sunt. Ista uero condicione, si predicta Ioia seculo renuntiare uoluerit, et habitum religionis inter sorores 10 de Margellis accipere, sine dum uero est quod, rogatu eius conuerse habere illum dum quandiu uixerit. Hoc

contradictione recipietur. ScienIoye, concessum est Marie sorori modium frumenti ad se uestienuero in presentia Iuonis comitis retractatum et ab eo laudatum eiusque sigillo confirmatum 15 est. Huius rei testes sunt Eurardus de Nigella, Matheus del Marchais, Iacobus de Loistres, Nicholaus de Morueil, Berne-

redus abbas Sancti Crispini magni, Guillelmus prior Sancti Leodegari, Godefridus, Drogo, Iuo, Hugo canonici Sancti Leodegarii, Radulfus cantor Sancti Geruasii, Radulfus cas20 tellanus de Nigella, Guido del Donion, Radulfus Audent,

Gaufridus de Nououico. a) paginem B.

163 [1171, 1172 ou 1180], 2 juin. - Tusculum.

Le pape Alexandre III confirme à l'abbaye d' Arrouaise la donation, effectuée par le roi d'Ecosse, de la moitié des cuirs et du quart des suifs de tous les animaux tués à Stirling. A. Original perdu.

CHARTES

293

B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ins M07/7 fol 20e; d’après A. a. J. Ramackers,

Papsturkunden

in Frankreich IV : Picardie, n° 249,

p. 402, d’après B. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 279r°..- Michel, p. 254. -NW 6233.

Alexander episcopus seruus seruorum Dei. Dilectis filiis [...9...]9 abbati et fratribus Arroasie salutem et apostolicam benedictionem. Iustis petentium desideriis dignum est nos facilem prebere consensum et uota que a rationis tramite 5 non.discordant, effectu prosequente complere. Eapropter, dilecti in domino fili, uestris iustis postulationibus grato concurrentes assensu, medietatem coriorum et quartam partem aruine, que uulgo sepum dicitur, de animalibus que in Striuelin occiduntur a regibus Scotie uobis et ecclesie uestre 10 pia deuotione concessam, sicut eam iuste et pacifice possidetis, uobis uestrisque successoribus auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Statuentes ut nulli omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere uel ei ausu temerario 15 contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se nouerit incursurum. Dat. Tusculani IIII nonas iunii. a) espace blanc pour environ une dizaine de lettres en B.

164 [1181], 28 juillet. - Viterbe.

Le pape Alexandre III confirme qu'aucune abbaye de l'ordre dArrouaise ne pourra quitter cet ordre et que tous les abbés de l'ordre devront se rendre au chapitre général d'Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 30r°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr* s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 13v?. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy.,

294

MONVMENTA

ARROASIENSIA

ms. 7749, fol. 265r°-266r°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 207v?. - F. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 259r°-v°. - G. Copie du xv s., Bibl. nat. de France, coll. Moreau,

t. 70, fol. 260r°-261r°. - H. Copie du xvirr* siècle, Arch. dép. Pasde-Calais, 4 J 32, p. 44-45, d’après A.

I. Copie du xvir* siècle, Arch. dép. Somme une copie de B.

7H3/4, d’après B ou

a. Gallia Christiana, t. 3, col. 435-436. - b. Gosse, p. 422, n? 9 (et tra-

duction p. 122). Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 279r°. - JL 14418. Wauters II, 608. - Michel, p. 254. - NW

7248.

Alexander, episcopus, seruus seruorum Dei?, dilectis filiis? Galtero abbati et fratribus Sancti Nicholai de Arowasia9, salutem et apostolicam benedictionem?. Ex debito pastoralis officii quod licet immeriti9, disponente Dominof, gerimus, religiosa loca diuino cultui mancipata oculo tenemur paterne prouisionis respicere, et ut in ipsis religionis ordo inuiolabiliter conseruetur?) promptam sollicitudinem

adhibere. Quocirca, dilecti in Domino filii, pro obseruan10

tia ordinis et religionis monasterii? uestri prout debemus solliciti et uigiles existentes), auctoritatem illam quam in corrigendo ordine uestro? predecessor noster felicis memorie

papa?) Adrianus uobis?) indulsit, uidelicet si? alia religiosa congregatio canonici ordinis a subiectione alterius domus libera sub optentu maioris religionis uestro se collegio so15

20

ciauerit ordinemque uestrum et rationabiles ecclesie uestre consuetudines sponte susceperit, de cetero sibi retro? abireP) non liceat ;et? ut ad annuum capitulum uniuersi abbates in ecclesia Beati Nicholai de Aroasia? conueniant, quibus alibi? conueniendi uel capitulum conuocandi contra antiquam consuetudinem inconsulto abbate Arroasiense? facultatem omnimodis interdixit", sicut a tempore ipsius habuistis"), ratam habemus et auctoritate apostolica confirmamus, statuentes ut nulli omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere uel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se nouerit incursurum, Datum?) Viterbii V2 kalendas augusti ?2),

CHARTES

295

a) de episcopus à Dei om. C. - b) de episcopus à filiis om. DEF; filiis om. Ca. - c) Arroasia DFG; Arrouasia Ca; Arrowasia b. - d) et apostolicam benedictionem om. DEF ; salutem et apostolicam benedictionem om. C. - e) inuiti Ga. - f) Deo disponente D. - g) obseruetur a. - h) de quod licet immeriti d adhibere om. C. - i) et religionis monasterii om. C. - j) de prout debemus à existente om. C. - k) ordine uestro om. C. - 1) felicis memorie papa om. C. - m) vobis om. C. - n) si: ut sit G. - o) retro sibi DEF. p) abire retro a. ^ q) de uidelicet ut si alia à et om. C - r) de Arrouazia C; Arrouasiense a; de Arroasia b. - s) alii DEF. - t) Arroasiae DEF. - u) interdicimus corrigé en interdixit, B. - v) institutionis habuistis C. - w) ratum DF. - x) de statuentes ut à incursurum om. C. - y) Datum om. DEF. z) 15 F. - aa) DF ajoutent : anno Domini 1178, pontificatus uero Alexandri tertii papae anno 20.

165 1181.

Charte en forme de notice de l'accord intervenu entre les abbayes d'Arrouaise et de Saint-André du Cateau au sujet de dîmes novales sur des terres appartenant à la paroisse de Saint-André du Cateau mais mises en culture par Arrouaise. Al. Original (chirographe. Légende à gauche: (Crux) CYROGRAPHUM (Crux)) sur parchemin, hauteur 340 mm (dont repli 35 mm), largeur 245 mm, un sceau jadis pendant, un autre sceau en navette en cire verte pendant sur courroie de cuir, 60 mm

sur 40, re-

présentant un personnage assis, tenant un livre dans la main gauche, une crosse dans la main droite, avec comme légende: SIGILLUM SANCTI ANDREE APOSTOLI DE NOVO CASTRO, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 3. Notes dorsales: ca. 1200: Compositio inter monacos Sancti Andree et canonicos de Arroasia - de Gembermont. x11 s.: Compositio inter monacos Sancti Andree et nos de Gimbermont - IIT® GIMB.

xvn? s.: Ubi de molendino sito in territorio de Basuel, 1181. -

Gimbremont. - IIII. - N° 4. - 1181. A?. Original (chirographe) perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 105v°-

106r°, d’après A. - C. Copie du xvir* s. dans un cartul. de St-André du Cateau, Arch. dép. Nord, 8 H 265, fol. 12v°.

Traduction française du xvin? s., Arch. dép. Pas-de-Calais, 25 H 108. Indiqué :Michel, p. 270-271. - NW

10384.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Nouerit

uniuersa posteritatis successio quod cum

inter monachos

296

MONVMENTA

ARROASIENSIA

ecclesie Sancti Andree de Nouo Castello et canonicos gcclesie Sancti Nicholai de Aroasia orta fuisset controuersia super quibusdam decimis noualium eorumdem canonicorum manibus uel sumptibus ad culturam redactorum infra terminos parrochiarum ecclesie Sancti Andree adiacentium, necnon et decimis nutrimentorum animalium infra ambitum curiarum 10

15

20

Sancti Nicholai consistentium,

monachis

tam de

iure parrochiali quam de legitima possessione confidentibus, canonicis econtra priuilegio suo ab apostolica sede impetrato innitentibus et detinere uolentibus, tandem hec altercatio amicabili compositione utrobique in hunc modum decisa est. Omnium terrarum tam ueterum quam noualium ad curias Sancti Nicholai appendentium decimas prefatis monachis ab antiquo usque annum incarnationis dominice M? Cum [LXX X'n persolutas, deinceps et in perpetuum absque ulla cauillatione unanimi consensu totius capituli Sancti Nicholai idem monachi possidebunt, excepta dumtaxat decima totius alodii quod dominus Liethardus Cameracensis episcopus ecclesie Sancti Nicholai in elemosinam contulerat tam in nemore quam in pratis et in terra. Omnium uero terrarum

25

30

35

40

quas a prelibato anno dominice incarnationis ex nemoribus que tunc canonici possidebant uel deinceps eos quoquomodo adquirere contigerit, arabiles et cultibiles reddiderunt uel reddiderint, deinceps et in perpetuum cum tota decima nutrimentorum omnium animalium suorum infra ambitum curiarum suarum degentium absque ulla persolutione libere possidebunt. Adiunctum est etiam quod si aliquas terras cultas de quibus decimg monachis pridem solute sint, alicuius dono uel elemosina, uenditione quoque uel emptione fratribus Arroasensibus? prouenisse contigerit, decimas absque ulla cunctatione monachis persoluent. De propriis uero alodiis monachorum non est aliqua dubietas quin semper decimas cum terragiis canonici eis et persoluerint et persoluere parati sint. Molendinum etiam in territorio Basuelli situm cuius sedes super alodium monachorum sub censu trium solidorum stabilita est necnon et cetera alodia a canonicis usque ad prenominatum annum dominice incarnationis in pace possessa libere et absque perturbatione possideant. Ut autem hec omnia inconuulsa permaneant, partito cyrogra-

CHARTES

297

pho, et utriusque ecclesie sigillis appensis cum testium appositione hoc scriptum corroborari fecimus. Testes: signum 45

50

Ade abbatis. S. Hugonis prioris, Gerrici, Ade camerarii, Walteri thesaurarii, Andree, Ade elemosinarii, Roberti, Norfridi, Arnulfi supprioris, Willermi, Arnulfi, Walteri, Roberti, Nicholai sacerdotum, Hugonis, Theoderici, Balduini, Theoderici leuitarum, Alardi, Balduini, Alexandri, Wallermi subdiaconorum. Actum anno Domini M* CORRE a) sic Af-

166 [1155-1181]. Martin, abbé de Saint-Vaast d'Arras, renonce au profit de l'abbaye d'Arrouaise, à tout droit sur la maison de Nicolas de Vis et de sa femme Eremburgis en échange de la somme de 20 marcs. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 60v°,

d'aprés A. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 281v?. p. 260. - NW 11186.

- Michel,

Martinus, Dei gratia Beati Vedasti indignus minister et eiusdem ecclesie humilis conuentus, omnibus fidelibus salu-

tem. Omnibus tam futuris quam presentibus notum sit quod cum inter nos et canonicos Sancti Nicholai de Aroasia super domo cuiusdam Nicholai de Vi et Erembungis uxoris eius, que est ante portam Sancti Saluatoris, uersaretur querela, nos, propter eam que inter nos et eosdem canonicos est caritatis et amicitie plenitudinem, eandem querelam amica compositione terminauimus et, presente utroque capitulo et 10

annuente, acceptis ab eis uiginti marchis, eandem domum eis perpetuo possidendam concessimus. Que concessio et presentibus scabinis est recognita, et nostro scripto atque sigillo cum utriusque capituli testimonio et approbatione roborata.

MONVMENTA

298

ARROASIENSIA

167 1182, 14 août. - Noyon. Gautier, abbé d'Arrouaise,

notifie qu'Alard, chevalier, fils de

Gautier de Brouchy, a donné à l'abbaye d'Arrouaise, pour le prieuré de Margère, la cour de Beaulieu, que ses ancêtres avaient déjà donnée. Il précise les conditions auxquelles s'effectue cette donation. A. Original perdu. B. Copie perdu. émanant Somme,

Ego

de 1202-1208 dans un acte de l'abbé Robert (acte n? 249), C. Copie du 29 janvier 1445 (n. st.) dans un vidimus de B des maire, échevins et jurés de Bapaume, Arch. dép. 9 H 552/9.

Gualterus,

Dei

gratia

dictus

abbas

Arroasie,

et

conuentus eiusdem ecclesie, notum fieri uolumus tam presentibus quam futuris quod Alardus miles, filius Walteri de Brochi, in presentia domini

R [enaldi] Nouiomensis episco-

pi, curtem de Belloloco quam antecessores sui, Eurardus uidelicet de Doilli et Walterus, filius Eurardi predicti, pater uero Alardi, ecclesie nostre et fratribus de Margellis in elemosinam dederunt cum omni terra de Gollenghes et terra que dicitur de Scouchies et tres partes territorii de Orual, 10

tam in terris quam in pratis, campum etiam Alburget et ter-

ram quam emerunt ab Euroldo et quitquid circa predictam curtem in omnibus rebus et locis ex paterna hereditate habuerat, excepto bosco suo de Orual, presente etiam et conce15

20

dente Simone de Maigni, domino suo et R enero filio eius, de quorum feodo predicta terra erat, et concedente Ermentrude uxore sua et filiis, fratre etiam suo Iohanne cum patre et omnibus auunculis et nepotibus suis laudantibus, nobis et fratribus de Margellis in perpetuum libere possidenda, sub annua modiatione X«? et VIII? modiorum frumenti et X**" modiorum auene ad mensuram Hamensem que tunc temporis erat dedit et concessit. Sciri etiam debet si quod predictus Alardus uel successor eius feodum illud deseruire contempserit, uel curte forisfecerit, dominus Simon uel he-

res illius collatam nobis terram saisire non poterit, sed pre-

CHARTES 25

30

35

40

45

50

dictam modiationem quam Alardus ipsius terre loco ipso assenciente in feodo eius redegit sibi uendicare ualebit. Statutumque est inter nos quod in tempore modiationis persoluende fratres de Margellis suis uecturis eam conducant apud Brochi uel apud Ham ubi Alardus horum duorum elegerit si tamen ibi scaite? et sine dampno hominum et animalium duci poterit. Terminus uero huius solutionis erit usque ad festum omnium sanctorum, ea conditione quod cum fratres predicti infra festum. omnium sanctorum submonuerint ipsum Alardum modiationem suam recipere non tardabit. Si autem contempserit post festum, si incendio uel aliquo casu uastata fuerit, a fratribus non persoluetur. De frumento eiusdem terre eidem Alardo modiatio persoluetur sicuti in area a triturantibus nec melioratum nec peioratum in granario portandum uentilabitur. Si hoc defecerit, et emi contigerit. frumento quod carius emitur denario uno minus ueneet. Si uero tempestas uel guerra segetes uastauerit, secundum morem patris et arbitrium acolarum de modiatione illius anni agetur erga eum. Sciatur etiam quod fratres nostri de bonis ecclesie de Margellis XL libras Atrebatensis monete eidem Alardo et Ermentrudi uxori sue, que prenominatam terram quam in dotem acceperat in presentia Iohannis de Nigella, officialis episcopi et magistri Laurentii quietam clamauit et modiationem illam de manu predicti officialis die sancti Waningi confessoris in ecclesia Beate Marie de Ham, astante marito suo et filiis, multisque alis uidentibus in dotem libens recepit, pro libertate totius terre predicte dederunt, ea conditione quod ipse Alardus et uxor eius et filu omne dominium

55

299

et omnem

iusticiam, districtum, bannum,

sanguinem, latronem et quitquid in predictis terris et locis habuerunt ecclesie nostre et fratribus de Margellis libere et quiete in perpetuum reliquerunt. Prouisum est eciam et decretum quod quamdiu Alardus uel heres illius iam dictam modiationem habere uoluerint quitquid nobis contulerunt, warantizando conseruabunt aduersus omnes qui iusticie stare

60

uoluerint. Quod si non fecerint, de reddenda modiatione fratres ecclesie inquietare non poterunt. Eorum que diximus testes sunt? Rainaldus abbas Sancti Eligii Nouiomensis, Gerardus

abbas

Ailcurtensis,

Gaufridus

cantor

Nouiomensis,

300

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

Iohannes de Nigella officialis episcopi, Rogerus canonicus 65 Nouiomensis, Ingelrannus archipresbiter Nouiomensis, Radulfus prior de Margellis, Thomas, Matheus, canonici Arroasie, Gonterus abbas Sancti Marie de Ham, Matheus prior

eiusdem ecclesie, Rogerus canonicus, eiusdem frater Drogonis9, Iohannes decanus de Ham, Eurardus decanus, Godo 70 decanus, Bartholomeus sacerdos de Estoilli, Robertus pre-

positus de Capona, Simon de Maigni, Renerus filius eius, Petrus de Maisnil, Rogo de R oia, Balduinus Canis, Petrus de Plaisseio, Balduinus de Olesi, Odo de Bellencurt, Rober-

tus de Boscofulco. Actum est hoc anno anno Christi M9 7; CeLXXXCII, apud Nouiomum in uigilia assumptionis sancte Marie. a) sic C pour scarire. - b) S. C. - c) sic C.

168 (1182, 14 août au plus tard]. - Ham, église Notre-Dame. Notice en forme de charte de notice de la donation de terres à Beaulieu effectuée en faveur de l'église de Margére par Gautier de Brouchy, en échange de l'entrée en religion de sa niéce. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 88v°, d’après A. Note sur la datation: la donation de Gautier faite avec l'accord de

son fils Alard, telle qu'elle apparait ici, est reprise sous forme de donation faite par Alard avec l'accord de son pére Gautier dans l'acte n? 174 de 1182.

Nouerint presentes et posteri Walterum de Bruci, deuotionis intuitu, dedisse in elemosinam ecclesie Beati Nicholai

de Arrowasia et fratribus apud Margellas commanentibus, concedente filio suo Alardo, quandam terram iuxta Bellum5 locum, que wlgo dicitur campus Alburget, aliamque particulam terre duorum sextariorum iam dicto campo uicinam, pro salute anime sue et antecessorum suorum, maximeque

CHARTES

30I

pro anima fili sui Odonis, omni exactione liberam. Pro huius etiam elemosine collatione, prefati fratres cuiusdam sororis sue filiam in congregationem sororum suarum receperunt. Hanc uero elemosinam sub multorum testimonio tam clericorum

quam

laicorum

ut magis autentica haberetur,

Walterus et Alardus super altare posuerunt et fratribus Arrowasiensibus libere perpetuo possidendam tradiderunt. Ac15

20

tum est hoc in ecclesia Beate Marie Hamensis castri, sub tes-

timonio subpositorum testium. Signum Engelranni prioris eiusdem ecclesie. S. Hugonis thesaurarii. S. Giroldi sacerdotis. S. Iohannis canonici. Laicorum autem: S. Guillemi de Vilette. S. Euerardi de Fera. S. Petri fratris Walteri de Bruci. S. Arnulfi de Bachencurt et ceterorum multorum. Ut uero istud ratum habeatur, sigillo Hamensis ecclesie consignari et corroborari placuit auctoribus.

169 [au plus tard en 1182]. Notice de la rente de neuf mencauds de froment que l'abbaye d' Arrouaise doit à Bernard Ulfier pour un terrage. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 68v°.

Note sur la datation: la transaction reprise dans cet acte étant citée dans l'acte n? 171 lui est forcément antérieure.

Notum sit omnibus presentibus et futuris quoniam ecclesia Beati Nicholai de Aroasia debet Bernardo Offier et eius

heredibus IX mancaldos frumenti in festo sancii Remigii hereditarie annuatim persoluendos pro terragio quod habebat iuxta calceiam uersus Vilers retro Transoi et de Coleria, assensu Ade de Balleincort, de cuius feodo erat. Huius rei testes sunt Gerardus filius Ade, Willemus Cusceles, Radulfus maior, Gillebertus de Transloi, Arnulfus Li Cordiers, Andreas Coces, Walterus de Transloi?. a) note marginale d'environ 1200 en B: hunc censum emimus.

302

MONVMENTA

AR. ROASIENSIA

170 [au plus tard en 1182].

Notice de la rente de huit mencauds de froment que l'abbaye d'Arrouaise doit à Richer pour un terrage. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 68v?.

Note sur la datation: la transaction reprise dans cet acte étant citée dans l'acte n? 171, elle lui est forcément antérieure.

Notum sit omnibus presentibus et futuris quoniam ecclesia Beati Nicholai de Aroasia debet Richero VIII mancaldos

frumenti et eius heredibus in festo sancti Remigii hereditarie annuatim persoluendos pro terragio quod habebat iuxta cal5 ceiam uersus Vilers retro Transloi et de Coleria, assensu Ade de Bialleincort, de cuius feodo erat. Huius rei testes sunt Gerardus filius Ade et alii?. a) note marginale d'environ 1200 en B: hunc censum emimus.

171 1162

Frumaud, évêque d'Arras, confirme à l’abbaye d' Arrouaise, en les énumérant, l'ensemble de ses possessions situées dans le diocèse d’Arras. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 69v°-

LE, d'apres:4.

a. B.-M. Tock, Les chartes des évêques d'Arras, n° 186, p. 210-212, d'aprés B.

Indiqué :Michel, p. 263. - NW 9796.

CHARTES

303

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, amen. Ego Frumaldus, Dei gratia Atrebatens[is] episcopus, omnibus sancte matris ecclesie filiis tam presentibus quam futuris, in perpetuum. Quia ex iniuncta nobis cura pastorali prodesse omnibus fidelibus potius quam preesse affectamus, multo specialius religione predictis? uiris et arciori professione constrictis solliciti esse debemus, ne optima pars eorum quam sibi uoluntarie pro Christo elegerunt circa multa sollicitudine non necessarie euagetur, si in iustis peticionibus suis a nobis non 10

15

fuerint exauditi. Eapropter, dilectorum filiorum nostrorum Walteri abbatis et capituli ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia iustis postulationibus facilem inclinantes auditum, que a tempore predecessorum nostrorum episcoporum in nostra diocesi pacifice possederunt uel que in diebus nostre amministrationis possidenda racionabiliter adquisisse noscuntur, eis concedimus et firmamus et ad usus et alimoniam

20

25

30

35

eorum, quibus collata sunt, presentis scripti munimine roboramus. Firmamus igitur eis uillulam de Tranbloi et curtilia ad eam pertinentia, que a tempore Balduini comitis Flandrie et Clementie matris eius ex eorum donatione pacifice possederunt ;quicquid etiam Richerus de Ligescort prefate contulit ecclesie, uidelicet quicquid habebat in campo de Marchais ultra Trambloi et in ualle que est iuxta et in hortis et in nemore et in horto iuxta partem Ricardi et in Germain Flos et in campo de Salice et in pratis de Bechenies que Racardus presbiter tenuerat ;item apud Bechennies alodia et curtilia a liberis Peronensibus illis collata et apud Rochennies similiter alodia et curtilia et partes in terragio et decima, quas eis Fredeburgis castellana Peronensis et ceteri alodiarii, sicuti ad unumquemque eorum ex iure competebat, illis contulerunt in elemosinam ; quicquid insuper Rogerus Peronensis castellanus in predicto territorio de Rochenies, assentientibus uxore et filiis eius, superaddidit, quod et Petrus filius eius postea recognouit scriptoque firmauit. Firmamus eis nichilominus XX solidos Atrebatensis monete quos Radulfus de Balleincort eis annuatim contulit persoluendos; item decimam terre de Lamfroicamp, quam Petrus maior de Vilers et Petrus filius eius illis in elemosinam

concesserunt;

sartum,

quod uendidit eis Hugo Vinitor de Trambloi IIII?' marchis

304 40

MONVMENTA

ARROASIENSIA

argenti, assentientibus uxore sua et filiis, sub his testibus Geroldo de Bellencort, Stephano de Trambloi et Iohanne clerico filio eius, Warnero,

Letranno, Bernardo

conuersis ;item

VI mencaldatas terre quas uendidit eis Haduinus de Horrec, concedente domino suo Adam de Ballencort, sub his testibus 45

Rumoldo maiore, Odone et Dudone iudicibus; apud Diheriuillam curtem liberam et oratorium et chimiterium et altare de Buscoi a bone memorie Lamberto episcopo, predecessore nostro, illis collata, et sartum de Runscoi datum a Bartholomeo de Balmes, assensu Anselmi comitis Sancti

50

Pauli et Hugonis filii eius, et terras alias atque curtilia ad eandem curtem pertinentia, que precio comparata uel in elemosinam data hoc presenti anno qui est incarnationis dominice

Mis C95 LXXX'5 IIS, pacifice possident; item apud Baien55

cort dimidiam terre carrucatam cum altari et decima necnon et decimam in territorio de Helcires a Balduino de Salli illis traditam ; item apud Gosnai alodia, que Berta de Gaucin et Iohannes frater eius de Fossa, renunciaturi seculo, iam dictis fratribus ab omni exactione libera tradiderunt, sicuti libere

ipsi ea tenuerant. Cambium etiam illud, quod ipsi super alo60

diis suis de Beueri cum Walone de Cultura fecerunt, assensu

Walteri? Gifart domini sui, uidelicet ut pro illis alodiis LXXXII solidos Atrebatensis monete idem Walo uel heres eius predictis fratribus annuatim persoluere teneretur, sicut hactenus obseruatum est, omni tempore manere precipimus 65

70

ji:

illibatum. Conuentionem etiam illam, quam super particione nemoris et alodiorum de Bechenies et R ochennies cum monachis Sancti Quintini de Monte fecerunt, sicut et in cyrographi diuisione et capituli utriusque ecclesie sigillorum impressione roborata est, stabilem in perpetuum et illibatam manere decernimus. Preterea firmamus eis LXXX* mencaldatas terre, quas uendidit eis Wido de Horrec in territorio de Loieuace, quod dominus eius Petrus castellanus eis concessit scriptoque firmauit; item elemosinam, quam Philippus comes Flandrensis, XL* uidelicet solidos Atrebatensis monete, ad procurandum illis sacrificium altaris indulsit annis singulis in die palmarum ab eo, qui redditus comitis col-

ligit apud Batpalmes accipiendos. Firmamus etiam illis decimam

in nouis

sartis

de Liegescort,

quam

contulit

eis

CHARTES

80

Adam de Ballencort, assensu Symonis buticularii Peronensis, de quo illam tenebat, quam idem Adam et filii eius

85

in

manus

et

presente

nostras,

assentiente

synodo,

werpiuerunt et nos eam predictis fratribus per manum Iacobi eiusdem ecclesie abbatis indulsimus anno Domini M?C?LXXe9VIII?; item apud Vilers dimidium modium frumenti, quem Gerardus de Vilers, assentiente fratre suo Gilione de Marchais, pro salute anime sue in decima sua, quam tenuerat,

quoquomodo

90

303

annis

concessit

singulis

accipien-

dum ; item decimulam Alexandri de Buisnastre, quam ipse et Godescalcus et Arnulfus domini eius in manus nostras posuerunt et nos eam predictis fratribus tradentes concessimus, his testibus Radulfo archidiacono, Iohanne capellano, Symone, Nicholao canonicis. Concedimus eis nichilominus de-

cimam de Vilers, quam Petrus de Vilers, assensu Gilionis de Marchais

domini sui, assentientibus etiam Ida uxore sua et

95

Iohanne filio suo necnon et generis suis Waltero de Sandemont et Symone Hardiel, ipsis uendidit, quam idem Petrus in manus nostras reddidit et nos prefate ecclesie per manum Walteri abbatis resignauimus, his testibus Radulfo archidia-

100

M9C?LXXX apud Duacum ; item decimam quam uendidit

cono,

Hugone

Vitulo

et

Martino

canonici,

anno

Dei

eis Adam de Ballencort, assentiente Scota uxore sua et filiis,

105

in ueteribus sartis de Liegescort, assensu et uoluntate Agnetis abbatisse de Auesnis, de cuius feodo erat. Pacem insuper illam et conuentionem quam fecerunt cum Bernardo Olfier in perpetuum, manere precipimus illibatam, qua idem Bernardus omnes querelas, quas habuerat uel tunc habebat aduersus predictos fratres, omnino remisit et, annuente domino suo Adam de Ballencort et filiis eius, manu

110

super altare posita, cum uxore Adelide et filius suis Symone et Segardo penitus abiurauit, salua tamen annua pensione nouem mencaldorum frumenti, quam ei predicti fratres pro terragio eius quotannis? persoluere debent; item terragium Richeri de Ligescort, quod eis, annuente domino

115

suo

Adam

de Ballencort

et filiis eius, sub annuo

censu octo mencaldorum frumenti tenendum concessit in perpetuum ; sartum etiam in territorio de Bechenies a decima et terragio et omni exactione liberum, quod ipsi

306

MONVMENTA

ARROASIENSIA

a Drogone de Salli, qui, ipsis reclamantibus, illud propriis usibus uendicarat XXVIII marchis argenti, assensu 120 Philippi comitis domini sui et Marie uxoris et Lieberti fratris sui et Iohannis filii, redemerunt. Sciendum etiam quod monachi Sancti Quintini de Monte in terragio illius sarti canonicorum nichil accipient, quia predicto Drogoni partem terragii sui in feodum tradiderunt. Ipse uero Drogo 125 partem sarti sibi retinuit, unde suum feodum deseruiret. Firmamus item sepedictis canonicis sex modios frumenti ad mensuram Peronensem et XX solidos monete Peronensis, quos dedit eis in elemosinam Petrus castellanus Peronensis pro anima sua et Clementie uxoris sue annis sin-

130 gulis in terragio suo et ostagiis in Natale sancti Remigii apud Flers accipiendos. Item III mencaldatas terre, quas Willefridus de Liegescort pro filio suo Iohanne conuerso, assensu uxoris sue, illis contulit in elemosinam.

Ut autem

hec omnia rata in perpetuum predictis fratribus et illi135 bata permaneant, presentis hec pagine auctoritate et sigilli nostri appositione roboramus, subicientes eos anathemati, quousque condigne satisfecerint, qui iam dictam ecclesiam super prelibatis decimis ac possessionibus inquietare ac molestare presumpserint. Testes, qui huic confirmationi inter140 fuerunt, subsignamus. Signum Radulfi Ostreuandensis archidiaconi. S. magistri Radulfi Ariensis. S. Philippi canonicorum diaconorum. S. Nicholai de Canisuilla. S. Iohannis capellani. S. Willelmi sacerdotis de Ostricort. S. Stephani sacerdotis de Belona clericorum nostrorum. Datum X per manum magistri Radulfi X X?II? 145 anno Domini M9eC?L de Aria. a) preditis B. - b) Walterri B. - c) quodannis corrigé en quotannis B.

172 b392l

Gautier, abbé d'Arrouaise, notifie un échange de terres opéré par les prieurés de Margére et de Montizel.

CHARTES

307

Al. Original (chirographe. Légende à droite: CYROGRAPHUM) sur parchemin, hauteur 270 mm, largeur 225 mm, sceau jadis pendant, Bibl. nat. de France, coll. Flandre, t. 183, Arras n? 1.

A?. Original (chirographe) perdu. B. Copie du xir? siècle, cartulaire de Prémontré, Dass olo NE

Indiqué: NW

IN

NOMINE

B.M.

Soissons,

11189.

PATRIS

ET

FILII

ET

SPIRITUS

SANCTI,

AMEN. Ego Walterus, Aroasie dictus abbas, et capitulum nostrum, notum fieri uolumus presentibus et futuris quod fratres nostri de Margellis habebant quandam terram in territorio de Doilli, similiter fratres de Monte

Iselli habebant

quandam terram in territorio de Kiueres. Quia igitur terra fratrum de Monte Iselli est contigua terre fratrum nostrorum de Margellis, et terra fratrum de Margellis iuncta est terre fratrum de Monte 10

Iselli, communi

consilio et assensu

utriusque ecclesie, uidelicet Sancti Nicholai de Aroasia et Premonstrate, fratres de Monte Iselli deberunt? fratribus de

15

20

Margellis x18" sextariatas terre in territorio de Kiueres quas ibidem habebant ex dono Waldonis de Lanci liberas in perpetuam elemosinam, in campo uidelicet iuxta calciatam VI sextariatas et dimidiam, in alio campo iuxta semitam unam sextariatam et III uirgas, et in campo ad quartarios III sextariatas et VIII'? uirgas, pro XI? sextariatis quas iam dicti fratres habebant in diuersis locis adherentes campis fratrum de Monte Iselli, scilicet in Montfalcon sextariatam unam ex dono Roberti Pilosi, et in Caumaisnil IIl mencoldos, et III

uirgas ex dono Roberti Creue, et in Cuireres III sextariatas et dimidiam III uirgas minus ex dono Hugonis Nigri de Montisel, et in Beeloi II sextariatas et X uirgas et dimidiam, et in Valle Berte ex dono Alberici de Montisel III 25

30

sextariatas et dimidiam III uirgas et dimidia minus. Unaqueque autem ecclesia alteri ecclesie terras quas contulit warantizare ab omni calumpnia et adquietare ab omni consuetudine et censu debebit. Quod ut firmum et stabile in perpetuum ualeat permanere, cyrographi diuisione et utriusque matricis ecclesie sigilli appositione, ac testium suppositione istud cambium placuit communire. Testes ex una parte: Radulfus prior de Margellis, Ernulfus preposi-

308

AR ROASIENSIA

MONVMENTA

tus, Petrus, Robertus, Malgerus conuersi, Ernulfus Colpesac, Theobaldus de Haluns, Petrus Ligais, Item Ernulfus.

35 Ex alia parte: Gaufridus magister de Bonolio, Galterus caconuersi, Rainoldus Wiardus, nonicus, Oreoir, Rainoldus de Lanci laici. LX Actum anno Domini M9CoX XII.

Bouderus

de

a) sic A! pour dederunt. - b) sic A! pour dimidiam.

173 T2.

Pierre, chátelain de Péronne, confirme les donations effectuées par ses ancétres à l'abbaye d' Arrouaise, et y ajoute un revenu annuel de 6 muids de froment et, pour l'anniversaire de sa femme Clémence, une rente de 20 sous. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 68v?-

69r°, d’après A. Indiqué : Michel, p. 262. - NW

11188.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Petrus, castellanus de Perona, notum facio omnibus tam presentibus quam futuris me concessisse et ratam habere, assensu fratrum meorum, elemosinam quam fecerunt Rogerus pater 5 meus et omnes antecessores mel fratribus ecclesie Sancti Nicholai de Aroasia in Rochenies et Bechenies et Genci, tam in

terra quam in nemore et hospitibus, et omnimodam iusticiam de Rochennies et quicquid habent assensu meo ex donatione Milonis Trufe hominis mei in territorio de Moron10 ual. Huic autem elemosine mee et antecessorum meorum superaddidi et concessi eis, pro salute anime mee et Clementie uxoris mee, sex frumenti modios ad mensuram Peronen-

sem annis singulis in terragio meo apud Flers accipiendos. Si autem in ipso terragio predicta summa inueniri non poterit, I5 predictis fratribus ipsam de meo proprio curabo perficere. Si autem terragio, quod tenet apud Genci patruus meus Odo

CHARTES

2C c

309

clericus de Perona, eosdem sex modios accipere maluerint et ibi eos inuenire potuerint, ut eos accipiant et habeant post obitum eiusdem patrui mei uolo et concedo. Concedo etiam eis X X* solidos Peronensis monete, quos dabit eis annuatim maior meus de Flers in festo Sancti Remigii ad pitantiam conuentus, in anniuersario uxoris mee Clementie procuran-

25

dam. Que, ut rata permaneant et illibata in perpetuum, scripto commendari et sigilli nostri impressione cum testium astipulatione dignum duximus roborari. Testes Hugo abbas Sancti Quintini et Werricus monachus, Gerardus abbas de Ailcurte, Leo et Tesso canonici eius, Balduinus, Ingelrannus

et Hugo de Buscoi fratres mei, Robertus aduocatus Betunie et filii eius, Robertus, Willelmus, Balduinus, Cono et Iohan30 nes, Gerardus de Aceu, Walterus Burges frater eius, Rorgo

de Tornella, Gillenus de Hameleincort. Actum apud Aroasiam, anno Domini M9CoLXXXelIlo.

174 [1180, 13 janvier - 1182].

Odon III, seigneur de Ham, confirme à l'abbaye d'Arrouaise des biens situés à Douilly et Sancourt que ses ancétres avaient donnés à l'abbaye. Il y ajoute neuf sétariées de terre, libres de tout terrage et de toute dime, à Eskenfol, en échange du moulin, avec l'écluse et le vivier, situé entre Douilly et Margére. Il précise quelques coutumes régissant la vie des paysans. A. Original perdu. B. Copie partielle de 1215 dans le vidimus d'Odon IV (acte n? 271). C. - Copie de 1786, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 28, fol.

68r°-v°, d’après B. - D. Copie du xvi? siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 120, fol. 122, d’après B.

Note sur la datation: cet acte a été repris en large partie dans la charte donnée en 1182, aprés le 14 août, par l’évêque de Noyon Renaud (n? 175), avec une liste de témoins, absente ici dans les copies C et D. Cet acte est donc antérieur à l'acte n? 175, et date donc au

plus tard de 1182. Le terminus a quo est fourni par la mention de l'abbatiat de Gautier.

310

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Ego Odo, Hamensis dominus, scire uolo presentes et futuros quod omnia que ecclesia de Arroasia et de Margellis in territorio de Dolli et de Soencort tam in terra quam in aqua, pascuis, pratis et molendinis ab antecessoribus meis Odone 5 uidelicet sene et altero Odone et Gerardo auunculo meo et Lanscelino patre meo in elemosinam susceperat et tenuerat in presentia domini mei Nouiomensis episcopi predicte ecclesie et fratribus de Margellis, concedente Elisabet uxore mea et filiis, assentientibus etiam fratribus meis concessi et

i0 fide fraterna firmaui. Nouem quoque sexteriatas terre in exitu scluse molendini de Eskeufol liberas a terragio et decima omnique exactione perpetuo possidendas iam dicte ecclesie et fratribus dedi pro quodam molendino, sclusa et uiuario que de manu Walteri abbatis de Arroasia inter uillam de 5 Dolli et curtem de Margellis, ubi antiquitus non fuerant, de quibus etiam inter nos querela diu agitata fuerat, in perpetuum possidenda suscepi, ea scilicet conditione quod ipsum molendinum in leuatione et his que ad molendinum pertinent ita temperari faciam ut molendinum de Eskenfol quod 20 predicto subiacet aquam sufficienter habeat secundum arbitrium molnariorum, pace utrimque seruata. Circa manentes uero pasturam et herbam extra fossatum antiquum curtis de Margellis ex more habebunt pro corueia quam michi persoluunt, pisces autem et harundinem et ingenia ad capturam 25 piscium a fratribus de Margellis preparata omnino in pace dimittent. Si quis autem in predictis rebus furtum uel uiolentiam fecerit ad me pertinebit, ut dampna et dedecora domui de Margellis illata ad peticionem fratrum restitui et emendari faciam. Si uero furem uel uiolentum fratres tenere 30 non potuerint aut certe non uoluerint, michi ab eisdem requirere non licebit. I



175 1182 [aprés le 14 août]. Renaud, évéque de Noyon, confirme en les énumérant les droits et possessions de l'église de Margére.

CHARTES

311

À. Original sur parchemin, hauteur 455 mm (dont repli 22 mm) largeur 330 mm, sceau jadis pendant, Arch. dép. Somme, 9H552/3.

,

B. Copie du xvii? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 86,

fol. 43-44, d'aprés A. a. À. Rinckenbach, Les chartes des évêques de Noyon, t. 2, n? 177, p. 374-377, d’après B.

Indiqué :NW 11187. Note sur la datation: cette charte reprend les conditions auxquelles Gautier de Brouchy concédait le 14 août 1182 la cour de Beaulieu au prieuré de Margère (n° 168). Elle lui est donc postérieure.

(Crux). IN NOMINE NITATIS PERMANENTIS

10

ET INDIVIDUE

IN SECULA.

TRI-

Rainoldus, Dei gra-

tia Nouiomens[is] episcopus, omnibus in perpetuum. Quoniam ea que ab hominibus aguntur tam successione temporum quam labilitate mortalium aliquando in obliuione mittuntur, ex sollerti patrum discretione statutum est, quod ea que memorie commendare uolumus litterarum apicibus et scripti roboratione ad noticiam futurorum commendemus. Notum igitur fieri uolumus tam futuris quam presentibus quod Odo Hamensis dominus omnia que ecclesia de Margellis in territorio de Doilli et de Soencurt, tam in terra quam in aqua, pascuis, pratis et molendinis ab antecessoribus suis, Odone

15

SANCTE

scilicet sene et altero Odone

et

Girardo auunculo suo et Lanscelino patre suo in elemosinam susceperat et tenuerat in presentia nostra predicte ecclesie de Margellis, concedente Elisabeth uxore sua et filiis, assentien-

20

25

tibus etiam fratribus suis concessit et fide firmauit. Idem etiam Odo IX sextarios terre in exitu scluse molendini de Scofol liberas a terragio et decima omnique exactione perpetuo possidendas fratribus de Margellis dedit, pro quodam molendino, sclusa et uiuario que de manu Walteri abbatis de Aroasia inter uillam de Doilli et curtem de Margellis, ubi antiquitus non fuerant in perpetuum possidenda suscepit, ea scilicet conditione quod ipse molendinum suum in leuatione et his que ad molendinum pertinent, secundum arbitrium molnariorum temperari faciet, ut molendinum de Scofol quod predicto subiacet aquam sufficienter habeat, secundum arbitrium molnariorum, pace utriusque molendini seruata. Circa manentes uero pasturam et herbam extra fossatum an-

312 30

95

40

45

50

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tiquum curtis de Margellis ex more habebunt, pro corueia quam domino Hamensi persoluunt. Pisces autem et harundinem, et ingenia ad capturam piscium a fratribus de Margellis preparata omnino in pace dimittent. Si quis autem in predictis rebus furtum uel uim fecerit, ad dominum Hamensem pertinebit ut dampna et dedecora domui de Margellis illata ad peticionem fratrum restitui et emendare faciat. Si uero furem uel uiolentum fratres tenere non potuerint aut certe noluerint, domino Hamensi ab eisdem requirere non licebit. Fraternitatem domus Aroasie tociusque ordinis dominus Odo sicut unus de fratribus in uita et post mortem habebit, et domui de Margellis cum omnibus eius pertinentiis pro tantorum beneficiorum recompensatione sicut aduocatus defensionem exhibebit. Huius pactionis testes sunt Henfridus abbas de Falenpin, Manasses abbas de Chogqes, Radulfus prior de Margellis, Winemarus, Adam, Walterus, Arnulfus, Andreas, Hunfridus, Osmundus, Arnulfus, Fra-

mericus canonici regulares, Petrus quoque sacerdos de Duilli, Symon frater domini Odonis, Radulfus de Olesi, Hugo Lupus milites. Preterea sciant uniuersi quod. Alardus miles, fius Walteri de Broci, in presentia nostra curtem de Belloloco quam antecessores sui, Ebrardus scilicet de Doilli et Walterus, filius prefati Ebrardi, pater uero Alardi, fratribus

55

de Margellis in elemosinam liberam dederant cum omni terra de Gollenges et terra que dicitur de Conchis et tres partes territorii de Orual tam in terris quam in pratis, campum etiam Alborget, et terram quam emerat ab Euroldo et quicquid circa predictam curtem in omnibus rebus et locis ex paterna hereditate habuerat, excepto bosco suo de Orual, concedente Ermentrude uxore sua et filiis, fratre etiam suo

60

Iohanne cum patre et omnibus auunculis et nepotibus suis laudantibus, et etiam concedente Symone de Maigni et filiis suis de cuius feodo predicta terra erat, fratribus de Margellis

in perpetuum libere possidenda sub annua modiatione XVIII modiorum frumenti et X modiorum auene ad mensuram Hamensem, que tunc temporis erat, dedit et concessit.

Sciri etiam debet quod si prefatus Allardus uel successor eius feodum

illud deseruire contempserit,

uel certe forisfecerit,

dominus Symon uel heres illius collatam fratribus terram

CHARTES

7C em

- [9n

313

saisire non poterit, sed predictam modiationem quam Alardus ipsius terre loco ipso assentiente in feodo eius sibi redegit uendicare ualebit. Statutum quoque est inter eos quod, in tempore modiationis persoluende, fratres suis uehiculis eam conducent apud Broci uel apud Ham ubi Alardus uoluerit, si tamen ibi secure duci poterit. Terminus uero huius solutionis erit usque ad festum omnium sanctorum, ea conditione quod cum fratres infra idem festum ipsum Alardum submonuerint, modiationem suam recipere non tardabit ; si

80

autem contempserit, post festum, si incendio uel alio quolibet casu uastata fuerit, a fratribus non persoluetur. De frumento eiusdem terre hec modiatio persoluetur, sicut in area a triturantibus, nec melioratum, nec peioratum, in granario

85

portandum uentilabitur. S1 hoc defecerit et emi contigerit denario uno frumento quod carius emitur minus ueneet. Si uero tempestas uel guerra segetes uastauerit, secundum morem patrie et arbitrium accolarum de modiatione illius anni agetur erga eum. Sciant etiam quod sepedicti fratres de bonis ecclesie XL libras Atrabatensis monete eidem Alardo et Ermentrudi uxori sue que prenominatam terram quam in do-

90

95

tem acceperat, in presentia Iohannis de Nigella officialis nostri et magistri Laurentii clerici nostri quietam clamauit et modiationem illam de manu predict officialis nostri. die sancti Waningi in ecclesia Sancte Marie de Ham, astante marito suo et filiis, multisque aliis uidentibus in dotem libens recepit, pro liberalitate tocius terre predicte dederunt, ea conditione quod ipse Alardus et uxor eius et filii omne dominium

et omnem

iusticiam, districtum, bannum,

sangui-

nem, latronem et quicquid in predictis terris et locis habuerant fratribus libere et quiete deinceps possidendum concesserunt. Decretum est etiam quod quamdiu Alardus 100

105

uel heres illius iam dictam modiationem

habere uoluerint,

quicquid predictis fratribus contulerunt eisdem perpetuo garandizabunt. Quod si non fecerint de reddenda modiatione ecclesiam arguere non poterunt. Huius concessionis et donationis testes sunt Rainoldus abbas Sancti Eligii, Girardus abbas Aquecurtensis, Gaufridus cantor Nouiomensis, Rogerus de Falenpin, Iohannes de Nigella officialis noster, Ingrannus archipresbiter,

Radulfus

prior de Margellis, Thomas,

Ma-

314

MONVMENTA

ARROASIENSIA

theus, Ebrardus, Godo, Iohannes decani, Bartholomeus

sa-

cerdos de Stoilli, Symon de Maingni et filius eius Rainerus, 1um0

Petrus de Mesnil, Rogo de R.oia, Petrus de Plaisseto, Odo

de Bethlencuurt. Ad hoc confirmamus etiam eisdem fratribus IIS solidos et dimidium de obolis quos Iohannes filius Thome de Sancto Georgio in elemosinam remisit de censu nemoris de Frigidisfontibus, necnon et quatuor sextariatas [ipum[91] terre quas filie Ansgeri de Gisencurt eisdem fratribus in elemosinam liberam dederunt pro anima fratris sui Petri, et duas sextariatas terre in territorio de Oisni, quas dominus Adam dedit pro uno modio frumenti quod dederat pro anima Manasseri nepotis sui, modium quoque uini quod Ro120 bertus filius Iohannis Flatoart de Nigella pro anima sua singulis annis in elemosina in uinea sua apud Nigellam perpetuo contulit. Testes Radulfus castellanus, Matheus de Marchais, Guido de Canleincurt. Quod, ne processu temporum uel uetustate, que mater est obliuionis, in irritum possit 125 reuocari, sigilli pontificals impressione et testium suprascriptorum adstipulatione dignum duximus communiri, sub anathemate prohibentes ne quis hanc nostre confirmationis paginam uiolare presumat. Actum anno incarnati Verbi millesimo centesimo octogesimo secundo.

10

Ego Balduinus Nouiomensis ecclesie cancellarius relegi et subscripsi.

176 1183.

Gautier, abbé d' Arrouaise, confirme un échange de terres réalisé par les fréres de Gimbermont et un certain Godefroid. A. Original sur parchemin, trés détérioré, le dos renforcé par du papier, hauteur 55 mm (dont repli 5 mm), largeur 135 mm, sceau en

cire brune pendant sur double queue de parchemin, trés abimé, représentant un prélat assis, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 34.

[Not]um sit omnibus quod ego Walterus, abbas Arroasie, et [con]uentus eiusdem ecclesie, cambitionem terrarum que

CHARTES

31S

facta [est inter] fratres nostros de Gimbermont et Godefridum, dictum Decanum de [Castello ...10...] astantibus scabi5 nis Castelli [ra]tam ha[be]mus et [...12...] sigilli nostri auctoritate firmamus. Actum anno Domini M9C?LXXXIII. #

177 [1183 au plus tard]. Odon III, seigneur de Ham, confirme à l'église de Margére la possession d'une redevance annuelle d'un muid d'avoine, donné à l'église par Simon de Montescurt. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 88r°-v°, d’après A.

Note sur la datation: cet acte est datable au plus tard de 1183, puisqu'il est écrit dans la partie initiale du cartulaire.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Ego Odo, dominus Hamensis, notum fieri uolo tam presentibus quam futuris quod recognoui et concessi in perpetuum ecclesie de Margellis I modium auene ad mensuram sextarii Coruerech de 5 Matheni, quem Symon de Montescurt dedit eidem ecclesie pro salute anime sue, presente et concedente Lanszelino patri meo, de quo predictum modium in feodo tenebat. Hanc auenam persoluent singulis annis in festo sancti Remigii ecclesie de Margellis Emmelina uxor Iohannis Curti de 10 Nouiomo et heredes eius post eam pro uno manso terre quem habent hereditarie in territorio de Matheni. Et sciendum est quod mansus ille nichil aliud reddit, nisi predictum modium auene. Huius recognitionis et concessionis testes sunt Ingerrannus tunc prior, Hugo thesaurarius, Robertus 15 sacerdotes, Iohannes leuita canonici de Margellis, Iacobus, Helias sacerdotes, prior Bonolii Alulfus; laici uero Bonardus de Dulci, Bosardus de Molendinis, Walterus Muelechins,

Warinus de le Riuiere et alii quamplures.

316

MONVMENTA

ARROASIENSIA

178 [vers 1183]. Notice en forme de charte de l'accord par lequel les abbayes d’Arrouaise et d'Honnecourt se sont partagé équitablement la dîme de l'essart de Beaucamp. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 111r°.

Note sur la datation: les dates extrémes de l'abbatiat de Gérard d'Honnecourt, d’après la Gallia Christiana, II, 113, sont 1131-1186.

Cet acte date d'environ 1183, puisqu'il a sans doute été écrit dans le cartulaire par la première main, mais au cours d'une autre campagne d'écriture.

Nouerint presentes pariter et futuri querelam quandam que inter ecclesias Hunocurtensem et Aroasiensem pro decima sarti de Baiencamp orta fuerat huiusmodi compositione decisam, quod una earumdem ecclesiarum predicti sarti dimidiam decime partem et altera nichilominus dimidiam semper accipiet. Ne uero in posterum super hac re dissidendi aliqua suboriatur occasio, presens ideo cartula subscriptorum testimonio roboratur. Signum Gerardi abbatis Hunocurten10

sis, Iohannis prioris, Amolrici, Bosonis, Balduini cellerarii, Petri, Theoderici, Lamberti, Guidonis et alterius Guidonis,

Balduini, Sigeri, Walteri Calui sacerdotum. S. Symonis, Iohannis diaconorum,

Amandi,

Balduini, Iohannis subdiaco-

norum.

179 1184 [24 mars au 24 décembre]. - Bapaume.

Philippe d' Alsace, comte de Flandre, notifie que Sawalon Hukedeu a fondé, à Arrouaise, des messes anniversaires pour son fils et lui-méme, et détaille les donations réalisées par Sawalon à cet effet. A. Original perdu.

CHARTES

3I

B. Copie de la fin du xr? s., cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol.

PAL TOTO P ADIGS A. Indiqué: Michel, p. 263. - NW 10182.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis permanentis in secula, amen. Ego Philippus, Flandrie ac Viromandie comes, notum facere iíolo tam presentibus quam futuris quod Sagualo Hukedeu, familiaris ac fidelis meus, diuina inspiratione compunctus, sue depositionis ac filii sui dies aniuersaros in ecclesia Beati Nicholai de Arroasia annis singulis instituit celebrandos. Volens autem ut in eisdem aniuersariis conuentus eiusdem ecclesie solito lautiori refectione gauderet, reditum qui huic operi subseruiret, medietatem uidelicet totius terragii quod Radulfus de Geldecurt possederat uel possessurus erat in Geldecurt de suo proprio comparauit. Idemque Radulfus et Alaidis uxor eius et filii Symon et R obertus clericus, ceteris filus et filiabus suis uolentibus atque 15

20

25

30

35

laudantibus, in manu dominorum suorum, Petri scilicet castellani de Perona, Gerardi de R onsoi, Alardi de Crosilles, de

quorum feodo erat, predictam medietatem terragii guerpiuerunt. Idem autem domini mihi utpote superiori eiusdem feodi domino reddiderunt, et ego pro salute anime mee et eiusdem Sagualonis in manus Gualteri abbatis ad opus iamdicte ecclesie resignaui. Idem itaque Sagualo et fratres Arroasie unanimi consilio decreuerunt ut de terragio illo tres frumenti modii ad mensuram Atrebatensem ad procurandas in predictis diebus plenarias refectiones impendantur, et si quid in aliquo anno de tribus illis modiis in refectionibus superhabundauerit in comparandis ecclesie luminaribus expendetur. Concessum itaque est a capitulo Arroasie et sub interminatione sententie grauioris inhibitum ne predictos tres modios ab his usibus aliquis futurorum inposterum amoueat?. Ipsi uero fratres utrumque aniuersarium annis singulis sicut uni ex fratribus celebrabunt et pro eorum animabus singulis anniuersariis? prebendam unam plenariam pauperibus erogabunt. Et ut magis super hac elemosina indempnitati ecclesie prouideretur inposterum pro eo quod eam sollempniter in presentia mea facta9 est, ab hominibus meis in curia mea iudicatum est super hac prefatam ecclesiam per heredes Radulfi uel dominorum eorum aut aliquem omnino hominum

318

MONVMENTA

ARROASIENSIA

non posse in perpetuum uel debere uexari. Que ut omnia

rata sint sigilli mei munimine et subscriptorum testimonio 40

corroboro et confirmo, testes Gualterus abbas Arroasie, Arnulfus abbas Calniaci, Galterus de Atrebato, Willemus filius eius, Cono de Betunia, Petrus de Meisnil, Petrus castellanus de Perona, Alelmus frater eius castellanus de Ham, Hellinus

senescalcus Flandrie, R.ogo de Faiel, Symon frater eius, Odo dominus de Ham, Petrus de Buissu, Gilio de Marcais, Adam 45

de Oisni, Alardus de Brochi milites nostri, Willelmus prepositus de Bapalmes, Iohannes Bode, Wibaldus. Actum Bapalmis, anno Domini M9C?LXXX?^IIIIS.

Datum

per manum

Gerardi de Mescines, Insulani prepositi et cancellarii nostri. a) ammoueat B. - b) aniuersariis B. - c) factti corrigé en facta B.

180 1185 (n. st.), 14 février. - Vérone

Le pape Lucius III confirme à l'abbaye d' Arrouaise l'ensemble de ses droits et possessions, qu'il énumère. A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 30r?32v°, d’après A. - C. Copie de la fin du xvr* s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 13v?. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 266r°-267r°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 207v°. - F. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms.

822, fol. 259v°-260v°. a. J. Ramackers,

Papsturkunden

in Frankreich

p. 438-441, d'aprés B. - b. Th. Evergates, p. 187.

IV : Picardie, n° 286,

The cartulary..., n? 100,

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 279r?. - JL 15364a. Michel, p. 255. - NW 6240.

Lucius, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis Galtero, abbati Sancti Nicholai de Aroasiat), eiusque fratri-

5

bus, tam presentibus quam futuris canonicam uitam professis, in perpetuum?. Monet nos apostolice sedis, cui, licet immeriti, presidemus auctoritas?), pro statu omnium ecclesiarum prouida circumspectione satagere, et ne malignorum

CHARTES

319

rapinis uel molestiis exponantur, apostolicum ipsis patrocinium exhibere. Eapropter, dilecti in Domino fili, uestris ius10

tis postulationibus clementer annuimus et prefatam ecclesiam Sancti Nicholai de Aroasia, in qua diuino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti priullegio communimus. In primis siquidem statuentes ut ordo canonicus, cui secundum Deum

15

et beati Augustini regulam in eodem loco institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inuiolabiliter obseruetur. Preterea, quascumque possessiones, quecunque bona eadem ecclesia inpresentiarum iuste et canonice possidet uel in futurum concessione pontificum, largitione regum uel principum,

20

oblatione fidelium, seu aliis iustis modis, pres-

tante Domino, poterit adipisci, firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda uocabulis: ecclesiam de Margellis ab omni decimatione penitus liberam cum omnibus appenditis suis, scilicet curtem de Belloloco in Bena liberam cum orato-

25

rio et cimiterio et tota minuta decima sub annuo censu duorum solidorum Humolariensi et XII denariorum Hamensi ecclesie soluendorum ; terras quas prius ab Eurardo de Doll et Galtero filio eius ad garbam accepistis excolendas, quas etiam Alardus nunc heres eorum, assensu uxoris sue et filio-

30

35

rum, coram dilecto fratre nostro Renaldo Nouiomensi episcopo liberas uobis ab omni penitus exactione et dominio atque iusticia, concedente domino suo Symone de Mengi, tenendas concessit, pro quibus omnibus XVIII modios frumenti et X auene annuatim el persoluitis; terram quoque quam ex dono Thome de Sancto Georgio in eadem curte ad firmam manum excolendam accepistis ad tercium uas; itemque quinque modiatas ab eo susceptas ad quintum uas et medietatem terragii ipsarum, nemus etiam de Frigidisfontibus cum tota dominatione et iusticia ab eodem uobis in

40 elemosinam

45

collatum,

maioriam

eiusdem

nemoris,

terras

cum pratis et nemore de Albincort cum toto districto et iusticia earum et maioria ipsius nemoris; commutationem etiam terrarum quam fecistis cum monachis Humolariensis ecclesie, sicut et cyrographi diuisione et sigillorum uestrorum impressione firmata est; curtem de Bulmont cum

320

MONVMENTA

ARROASIENSIA

uirgultis et pratis et hortis penitus liberam et oratorium et cimiterium et totam minutam decimam sub annuo censu XVIII denariorum; terram quam Robertus Venator de Ham uobis ad quartam garbam contulit excolendam, in qua 50

55

etiam terra Robertus filius eius omne dominium, districtum et iusticiam, concedente domino suo Radulfo castellano de Nigella, uobis in elemosinam remisit; tres modiatas terre ex dono Emme de Gauerel conuerse uestre; altare de Kiuieres

et totam decimam eiusdem parrochie; sedem curtis in eadem uilla ab Odone de Bonolio et filiis eius uobis in elemosinam collatam ; IX sextariatas terre secus uiuarium de Mar-

60

gellis quas dedit uobis Odo dominus Hamensis, pro eo quod permisistis ei uiuarium et molendinum in aqua uestra statuere inter pontem de Dolli et Margellas; altare de Baiencort ab omni prorsus exactione liberum, sicut et uobis datum est et hactenus tenuistis; terram quam uendidit Guido de Horrech in territorio de Loieuace, concedente domino suo Petro

65

70

castellano de Perona; XL solidos Atrebatensis monete quos dedit uobis Philippus comes Flandrie apud Batpalmes ad conficiendum altaris sacrificium ;apud Vilers dimidium modium frumenti ex dono Gerardi de Marchais; apud Baiencort decimam quam Rogerus de Sancto Leodegario tenuerat, quam sibi ab eo resignatam bone memorie Nicholaus Cameracensis episcopus uobis concessit scriptoque firmauit ; item in eadem uilla decimam Gossuini et Symonis Hardel, quam ipsi in manus fratris nostri Rogeri Cameracensis episcopi ad opus ecclesie uestre tradiderunt ;item decimam Alexandri de Buisnastre a Frumaldo Atrebatensi episcopo uobis concessam ;decimam quoque quam Petrus maior de Vilers

75

tenuerat, quam idem Petrus, concedente uxore sua et filiis,

80

in manus prefati Atrebatensis episcopi reddidit idemque episcopus uobis contulit scriptoque firmauit; decimam nichilominus in nouis sartis necnon et in ueteribus de Ligescort ab Adam de Balleincort et filiis eius uobis traditam et a supradicto episcopo concessam ; pacem insuper illam et coniuentiam quam fecistis cum Bernardo Offer; terragium quod emistis a Richero de Ligescort ;sartum in territorio de Bekenies quod a Drogone de Salli redemistis, a decima et terragio et omni exactione liberum ; sex modios frumenti ad

CHARTES

321

85

mensuram Peronensem et XX solidos Peronensis monete ex

90

dono Petri castellani de Perona apud Flers accipiendos; terram quam dedit uobis Willefridus de Ligescort pro filio suo Iohanne conuerso ; medietatem totius terragii de Geldecort quam emistis a Radulfo; curtem de Bellocampo cum oratorio et cymiterio sub annuo censu V solidorum ; duas partes decime de Gondoncurt; sartum quod dicitur Saintueest? a terragio et decima liberum, cuius medietatem sub annua pensione VI mencaldorum frumenti possidetis ;alteram uero medietatem a Galtero Pilet de Ribercort comparastis ;

95

compositionem quoque quam cum monachis Sancti Andree de Castello super decimis noualium et animalium uestrorum

de Gimbermont fecistis, in perpetuum manere decernimus ilibatam; XXV 100

105

110

115

mencaldatas terre in sarto de Rokenies uo-

bis a castellano de Balmez concessas pro concambio terre de Harisarto et hospitum uestrorum de Tramloi et unius mencaldate terre et dimidie iuxta Tranloi9. Sane noualium uestrorum9 que propriis manibus uel sumptibus colitis, siue de nutrimentis animalium uestrorum, de fructibus pomorum uel ortorum, nullus a uobis decimas exigere uel extorquere presumath). Liceat quoque? uobis clericos uel laicos e seculo fugientes liberos? et absolutos ad conuersionem recipere et eos absque contradictione aliqua retinere. Nullus etiam archiepiscoporum uel episcoporum in uos uel ecclesiam uestram suspensionis, excommunicationis seu interdicti sententiam absque manifesta et rationabili causa promulgare seu nouis et indebitis exactionibus uos aggrauare presumat. In parrochialibus autem ecclesiis? quas habetis”), liceat uobis quatuor aut tres ad minus de canonicis uestris ponere, quorum unus diocesano episcopo presentetur, ut ei curam animarum committat, ita quidem quod ei de spiritualibus, uobis autem? de temporalibus et de ordinis obseruantia debeat

respondere. Cum autem generale interdictum) terre fuerit, liceat uobis clausis ianuis, exclusis excommunicatis et inter-

dictis, non pulsatis campanis, suppressa uoce, diuina officia 120

celebrare. Crisma uero, oleum sanctum

etP) consecrationes

altarium seu basilicarum, ordinationes clericorum qui ad sacros

ordines

fuerint

promouendi,

a9 diocesano

suscipietis

episcopo, siquidem catholicus? fuerit et gratiam apostolice

322

125

130

MONVMENTA

sedis habuerit, et ea gratis et absque pecunia uel exactione aliqua uoluerit exhibere?. Alioquin ad quemcumque malueritis antistitem recurratis qui nostra fultus auctoritate, que postulantur?), indulgeat. Preterea nullus episcoporum uel archidiachonorum seu etiam decanorum in domibus uestris hospitandi gratia exactiones uel alia quelibet noua grauaminaW) facere contra? id, quod in Lateranensi concilio noscitur institutum, aliqua temeritate presumat. Sepulturam quoque illius loci? liberam esse decernimus ut eorum deuotioni et extreme uoluntati qui se illic sepeliri deliberauerint nisi forte excommunicati

135

sint uel interdicti, nullus obsistat, salua ta-

men iusticia illarum ecclesiarum a quibus mortuorum corpora assumuntur. Obeunte uero? te, nunc eiusdem lod abbate, uel tuorum

140

ARROASIENSIA

quolibet successorum,

nullus ibi qualibet

subreptionis astutia seu uiolentia preponatur nisi quem fratres communi consensu uel fratrum pars sanioris consilii secundum Dei timorem et beati Augustini regulam preuidernt eligendum. Decernimus ergo ut nulh omnino hominum fas sit prefatam ecclesiam temere perturbare aut eius possessiones auferre uel ablatas retinere, minuere

145

150

seu

quibuslibet uexationibus fatigare, sed omnia integra conseruentur eorum pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salua sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi canonica iustitia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue??) persona, hanc nostre constitutionis paginam sciens, contra eam temere uenire temptauerit, secundo tercioue commonita nisi

reatum suum digna satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore 155

et sanguine Dei et Domini redemptoris nostri Ihesu Christi aliena fiat atque in extremo examine diuine ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco sua iura seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi quatinus et hic fructum bone actionis percipiat et apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant. Amen. Amen. Amen.

160

Ego Lucius catholice ecclesie episcopus subscripsi. Ego Theodinus Portuensis et Sancte R ufine sedis episcopus subscripsi.

CHARTES

165

323

Ego Henricus Albanensis episcopus subscripsi. Ego Theobaldus Hostiensis et Velletrensis episcopus subscripsi. Ego Iohannes presbiter cardinalis tituli Sancti Marci subscripsi. Ego Laborans presbiter cardinalis Sancte Marie Trans Ty-

170

berim tituli Calixti subscripsi. Ego Hubertus presbiter cardinalis tituli Sancti Laurentii in Damaso subscripsi. Ego Pandulfus presbiter cardinalis XII apostolorum subscripsi. Ego Gratianus

Sanctorum

Cosme

et Damiani

diaconus

175

cardinalis subscripsi. Ego Albinus Sancte Marie Noue diaconus cardinalis subScripsi. Dat. Verone per manum Albert sancte Romane ecclesie. presbiteri cardinalis et cancellarii XVI° kalendas

180

marti,

indictione

III,

incarnationis

dominice

anno

M9*C?LXXX?IIIIS, pontificatus uero domni Lucii pape tercii anno quarto), a) de episcopus à filiis om. DEF. - b) Arroasia F. - c) de tam presentibus à in perpetuum om. DEF; de Lucius à perpetuum om. C. - d) auctoritas praesidemus C. - e) Saintuest corrigé en Saintueest B. - f) de Eapropter dilecti in Domino fili à Tranloi om. DEF. - g) nostrorum C. - h) de que propriis manibus à presumat om. DEF ; de Lucius à presumat en C, on ne trouve que Monet nos. - i) quoque om. C. - j) Liceat quoque uobis clericos fugientes uel laicos a seculo liberos DEF. - k) episcoporum audeat DEF; Nullus etiam episcoporum uel archidiaconorum C. - 1) uestris ecclesiis DEF. - m) In parrochiis uestris quas habetis et ecclesiis C. - n) aut D. o) indictum DF. - p) et om. EF. - q) ad E. - r) chatolicus B. - s) exibere B. - t) uolueritis D. - u) postulatur DF. - v) diaconorum DF. - w) grauamina noua DF. - x) praeter D. - y) loci ipsius D. - z) uero om. DEF. - aa) seculariue corrigé en secularisue B. - ab) de eiusdem loci abbate à la fin om. DEF ; de de temporalibus et de ordinis à la fin om. C.

181 1185, 8 septembre. - Margère.

Notice en forme de charte de la donation d'un muid de froment et d'un muid d'avoine effectuée en faveur de l'église de Margére par Adèle de Montepre, sœur de Raoul, châtelain de Nesle.

324

MONVMENTA

ARROASIENSIA

A. Original sur parchemin, hauteur 210 mm à gauche (dont repli 40 mm), 215 mm à droite (dont repli 45 mm), largeur 205 mm, sceau jadis pendant sur courroie de cuir, Arch. dép. Somme, 9 H 210/3. B. Copie du xvin° siècle, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 88,

fol. 106-107, d’après A. Indiqué: NW 11190.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Sciant presentes et futuri quod Adelidis de Montepre, soror domini Radulfi castellani de Nigella, deuotionis intuitu, concedentibus et laudantibus filiis suis Widone, Hugone et Galtero, in

10

15

elemosinam contulit fratribus et sororibus de Margellis unum modium frumenti ad mensuram de Nigella in grangia sua apud Roi et unum uini modium de uinea sua in eadem uilla accipiendum. Hanc autem elemosinam ipsa eiusque filii post matris obitum singulis annis die sui anniuersarii fratrum et sororum pitanciam esse uoluerunt, et hoc Iohannes prior et canonici concesserunt. Quia igitur scripto donum confirmauerat, sigillo castellani Nigellensis cartam cum subscriptorum hominum testimonio muniuit. Testes Iohannes prior, Galterus, Symon, Robertus, Bartholomeus sacerdotes, Lambertus diaconus, Iohannes, Malgerus,

Balduinus laici. Actum est hoc et sub anathematis peractum in ecclesia Beati Iohannis Baptiste de Margellis die natiuitatis beate Marie matris CoLXXXoVo,

Domini

anno

Verbi

incarnati

M9

182 1185.

Hugues, comte de Saint-Pol, donne une charte à l’abbaye d’Arrouaise, sans doute relative au tiers de la dîme de Vacquerie. Acte perdu, connu par une analyse dans le cartulaire A (B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 13v?) et une note de Duchesne, dans le ms. Bibl. nat. de France, coll. Duchesne, t. 60, fol. 2v°. Il faut sans doute lier ces deux

mentions, méme s'il n'y a pas de certitude qu'il s'agisse bien du méme acte.

CHARTES

925

Texte du cartulaire:

Hugonis comitis Sancti Pauli de tertia parte decime de Vaccaria. Texte de la note:

5

Extrait du cartulaire de l'abbaye d'Arrouaise: Literae Hugonis comitis Sancti Pauli, in quibus mentio fit Ingelranni clerici et Widonis de Hosdaing fratris eius. Anno MCLXXXV.

183 1186, 8 avril. - Vérone.

Le pape Urbain III contraint les laics qui avaient usurpé des dîmes appartenant à l'abbaye d'Arrouaise à restituer ces dímes. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 38r°, d’après A . - C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. R oy., ms. 7749, fol. 271r?-v?. - D. Copie de ca. 160, B.M. Douai, ms. 820, fol. 208v?. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol.

262v. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 279r°. - JL 155802. NW 11191.

Urbanus, episcopus, seruus seruorum Dei‘), uenerabilibus

fratribus episcopis et dilectis filiis aliis? ecclesiarum prelatis in quorum parrochiis ecclesie? dilectorum filiorum nostrorum Arroasiensium2)fratrum consistunt, salutem et apostolicam benedictionem9. Peruenit ad audientiam nostram quod quidam laici in parrochiis dilectorum filiorum nostro-

rum Arroasiensium fratrum commorantes filios proprios? decimis de iure ad ecclesias deuoluendis contra statuta Lateranensis concilii dampnabili presumptione inuestire presumuntP), Quoniam igitur id in patientia sustinere nec uolumus nec debemus, discretioni? uestre per apostolica scripta) mandamus quatinus si uerum est quod asseritur, memoratos laicos nisi ad commonitionem uestram dictas decimas ecclesiis predictorum fratrum sicut ad eos de iure pertinent libere

326 15

MONVMENTA

ARROASIENSIA

restituerint9, tamdiu excommunicationis et interdicti? sententia, sublato appellationis? obstaculo, percellatis, donec id

efficere?) seueritate districtionis ecclesiastice compellantur. Dat. Verone VI? idus aprilis.

a) episcopus, seruus seruorum Dei om. CDE. - b) aliarum CDE. - te) ee clesie om. DE. - d) ecclesiae Arroasiensis CDE. - e) et apostolicam benedictionem om. DE. - f) de consistant à fratrum om. C. - g) propriis CE. h) praesumant CDE. - i) seu discretioni D. - j) per apostolice sedi sic E. k) restituant CDE. - |) interdicti et excommunicationis C. - m) apostolico CDE. - n) efficerint CDE, oi le reste du texte est omis.

184 1186, 19 avril. - Vérone

Le pape Urbain III confirme à l'abbaye d' Arrouaise l'ensemble de ses droits et possessions, dont il énumère en particulier les plus récentes. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 32v?-35v?, d’après A. a. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 289, p. 443-446, d'aprés B. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 279r°. - JL 155872. Michel p. 255. - NW 6241.

Urbanus, episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis Gualtero, abbati ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia,

10

eiusque fratribus tam presentibus quam futuris regularem uitam professis in perpetuum. Quotiens a nobis petitur, quod religioni et honestati conuenire dinoscitur, animo nos decet libenti concedere et petentium desideriis effectum congruum impertin. Eapropter, dilecti in Domino filii, uestris iustis postulationibus clementer annuimus et prefatam ecclesiam Sancti Nicholai de Aridagamantia, in qua diuino mancipati estis obsequio, ad exemplar felicis recordationis Eugenii, Adriani, Alexandri et Lucii predecessorum nostrorum Romanorum pontificum, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus, et presentis scripti priuilegio communimus. In

CHARTES

15

20

25

30

35

327

primis siquidem statuentes ut ordo canonicus, qui secundum Deum et beati Augustini regulam in eodem loco institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inuiolabiliter obseruetur. Preterea, quascumque possessiones, quecumque bona eadem ecclesia inpresentiarum iuste et canonice possidet aut in futurum, concessione pontificum, largitione regum uel principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis, prestante Domino, poterit adipisci, firma uobis uestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda uocabulis: ecclesiam de Margellis ab omni decimatione penitus liberam cum omnibus appendiciis suis, uidelicet tam terris, aquis, pascuis, dominio et districto eorum a domino Hamensi uobis datis; molendinum de Scofol; molendinum de Soencurt; unum modium auene apud Beuni; unum modium frumenti et unum modium uini

apud Roi; unum modium uini apud Nigellam ex dono Iohannis ;duos modios frumenti apud Humblues ex dono Oddonis senescalchi; terragium de Halinis; quatuor solidos et dimidium ex dono Roberti uauassoris apud Rumcoroles; nouem solidos apud Happlencort; unum modium frumenti et unum modium uini et uiginti solidos Pruuinensis monete ex dono Guermundi

de Triecos; unum

modium

frumenti

ex dono Mathei de Marchais; apud Cuuelli duos hospites; apud Doilli quatuor hospites; nouem sextariatas terre super uiuarium de Margellis; curtem de Chiuieres et altare cum tota decima et terram ad eamdem curtem pertinentem cum 40

dominio et districto ;curtem de Belloloco in Bena cum ora-

torio et cimiterio, cum pratis, terris, nemoribus ad eam pertinentibus, cum

45

dominio

et districto eorum;

terram quam

dedit uobis Thomas de Sancto Georgio ad decimam garbam in perpetuum excolendam; terram quam emistis a Petro Poilecat ante portam curtis de Belloloco; curtem de Belmont et oratorium et cimiterium cum minuta decima, cum

pratis, ortis, bosco, risco et uirgultis et tertiam partem illius terre, quam a Roberto Venatore prius excolendam ad quartam garbam habuistis, nunc autem penitus liberam cum do50

minio et districto et iusticia et omni libertate eorum,

sicut

ipse Robertus libere uobis concessit, hec omnia sub annuo censu unius modii frumenti in festo sancti Remigii ei persol-

328

55

MONVMENTA

ARROASIENSIA

uendi, concessione domini sui Radulphi castellani de Nigella et filii sui Radulphi; ecclesiam de Domnio ad alimoniam et usus proprios uobis subiectam, sicut eam dedit uobis Symon Nouiomensis episcopus et predecessores nostri suis uobis priuilegiis confirmarunt, cum omnibus appenditiis suis;curtem de Sartemont cum oratorio et cimiterio liberam ; terram

60

de Bucli quam dedit uobis Petrus de Buissu; quatuordecim denarios, duos panes et duos cappones et terram de Ultranemus quam prius tenebatis sub annuo censu uiginti et unius sextariorum ad frumentum et totidem rasorum ad auenam ;

65

terram que est iuxta molendinum de Harundel; saltum Theobaldi de Prato ; terram quam dedit uobis Radulphus de Felceroles uersus Aifelcurt cum terragio quod accipiebat prope Carrectum ;duodecim denarios et III capones et iterum uiginti et tres denarios quos idem Radulfus remisit uobis; terram quam emistis ab Odone de Basincurt, et aliam

70

terram quam idem Odo dedit uobis in elemosinam ; sextariatam unam terre quam emistis a Reinero Anglico; terram quam emistis a Bartholomeo filio Alardi, que est retro murum ultra uiam ; terras quas emistis a Reinero maiore et participibus suis tam ultra aquam quam citra; terras omnes quas dedit uobis in elemosinam Robertus conuersus uester, filius

75

Aelidis; terragium quod remisit uobis Matheus de Buires pro anima filii sui Mathei; terram quam dedit uobis Adam de Manencurt pro anima filii sui uersus Escaencort ; terram quam dedit uobis Werricus cementarius ultra nemus; censum quem remisit uobis Balduinus de Biarch, scilicet tres so-

80

lidos ex concessione Symonis Ratti domini sui; decem et

septem solidos apud Ais et Peuilli quos dedit uobis Rabbodo de Marcais; apud Peronam decem solidos pro cressenaria ex dono eiusdem; apud Peronam quinque solidos ex dono Guermundi ad oleum lampadarum expendendos ;curtem de 85

90

Belloloco cum oratorio et cimiterio, oblationibus et decimis

penitus liberam; compositiones quoque quas fecistis cum monachis de Cercanp super terra de Cercanp et super terra de Bugemaison, sicut absque prauitate facte sunt et recepte et cyrograforum uestrorum diuisione firmate, stabiles in perpetuum et illibatas manere sanccimus; tres partes territorii de Berceuflos cum terragio et decima; quartam partem eius-

CHARTES

95

dem territorii penitus liberam sub annuo censu duorum modiorum frumenti et dimidii et duorum modiorum auene et dimidii ad mensuram Atrebatensem ;terram quam emistis a Reinero de Vaccaria; tertiam partem decime de Vaccaria quam habetis ex dono Wimeri clerici et filiorum eius Alardi et Odonis

100

329

quos in canonicos recepistis; terragium, terram,

decimam et hospites apud Rebrueues et medietatem molendini subtus eamdem uillam que omnia emistis ab Eustachio de Rollencort; medietatem molnagii eiusdem molendini quam emistis a Guidone presbitero, concessione fratrum et sororum suarum ; altare de Baiencurt ab omni exactione et

105

consuetudine penitus liberum sub eadem immunitate et libertate qua hactenus tenuistis ;terram que dicitur Sancti Fursei uersus Vilers cum tota decima et terragio; terragium quod emistis a filiis Bernardi Vulferi; transfretationem uestram et omnium uestrorum apud Wissant liberam ab omni exactione telonei sicut hactenus habuistis; curtem de Bello-

campo, cum oratorio et cymiterio ad opus fratrum et familie 110

115

cum terris et decimis ad eam pertinentibus ;sartum in Curtisellis ex dono Iohannis de Ribercort; oratoria apud Farniers et Sancti Audomari Ecclesiam et celebrationem diuinorum in eisdem locis, sicut de concessione predicti patris et antecessoris nostri Luci habuistis; apud Gimbertmont terram quam cambuistis cum Godefrido de Castello, assensu domini sui Cameracensis episcopi; terras omnes de quibus eidem

episcopo terragium reddidistis et redditis; terram ad duas carrucas ex dono Cameracensium episcoporum sub censu xil denariorum, de quibus uenerabilis frater noster Roge120

125

rus Cameracensis

episcopus quattuor modiatas occupaue-

rat, quas uobis reddidit in talagio suo cum haia que est ante portam de Gimbermont et scripto proprio confirmauit; totam terram de Heroardiualle ex concessione monachorum Sancti Andree de Castello; compositionem etiam quam cum eisdem monachis super decimis noualium et animalium de Gimbermont, partito inter uos cyrografo statuistis, et illam quam fecistis cum presbitero de Ors super decima quam in uestra elemosina idem presbiter reclamabat, sicut ab utraque parte sine prauitate recepte sunt,

130

perpetuis temporibus manere decernimus illibatas. Prohi-

330

MONVMENTA

ARROASIENSIA

bemus quoque ad instar memorati Eugenii antecessoris nostri, ne alicui episcoporum uel archiepiscoporum seu alicui hominum omnino liceat commutare ordinem canonicum et rationabiles consuetudines ecclesie uestre, uel fratres

135

ordinem et consuetudines ipsas professos de ecclesiis, in quibus fuerint, abbate inuito uel inconsulto amouere. Sane noualium uestrorum que propriis manibus uel sumptibus colitis seu de nutrimentis animalium uestrorum, de fructibus pomorum uel ortorum, nullus a uobis decimas exigere,

140

uel extorquere presumat. Liceat quoque uobis clericos uel laicos e seculo fugientes liberos et absolutos ad conuersionem recipere et eos absque contradictione aliqua retinere. Nullus etiam archiepiscoporum uel episcoporum in uos ucl ecclesias uestras suspensionis, excommunicationis seu inter-

145

150

dicti sententiam, absque manifesta et rationabili causa, pro-

mulgare seu nouis et indebitis exactionibus uos aggrauare presumat. In parrochialibus autem ecclesiis quas habetis liceat uobis quatuor aut tres de canonicis uestris ponere quorum unus diocesano episcopo presentetur ut ei curam animarum committat, ita quidem quod ei de spiritualibus, uobis autem de temporalibus et de ordinis obseruantia debeat respondere. Cum autem generale interdictum terre fuerit, liceat uobis, clausis ianuis, exclusis excommunicatis

155

et interdictis, non pulsatis campanis, suppressa uoce, diuina officia celebrare. Crisma quoque, oleum sanctum, consecrationes altarium seu basilicarum, ordinationes clericorum

160

qui ad sacros ordines fuerint promouendi, a diocesano suscipiatis episcopo, siquidem catholicus fuerit, et gratiam atque communionem apostolice sedis habuerit, et ea gratis et absque pecunia uel exactione aliqua uobis uoluerit exhibere; alioquin ad quemcunque malueritis antistitem recurratis, qui nostra fultus auctoritate que postulantur indulgeat. Preterea nullus episcoporum uel archidiaconorum seu etiam

165

decanorum

in dominus

uestris, hospitandi

gratia,

exactiones uel alia quelibet noua grauamina facere contra id quod in Lateranensi concilio noscitur institutum aliqua temeritate presumat. Sepulturam quoque ipsius loci liberam esse decernimus ut eorum deuotioni et extreme uoluntati, qui se illic sepelire deliberauerint, nisi forte excommu-

CHARTES 170

nicati uel interdicti sint, nullus obsistat, salua tamen iusticia

illarum ecclesiarum muntur.

175

180

331

Obeunte

a quibus mortuorum uero te, nunc

corpora assu-

eiusdem loci abbate, uel

tuorum quolibet successorum, nullus ibi qualibet subreptionis astutia seu uiolentia preponatur, sed liceat uobis communi consilio uel partis maioris et sanioris quamlibet personam uestri ordinis secundum Dei timorem et beati Augustini regulam in abbatem eligere et electum absque illius contradictione habere. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare aut eius possessiones auferre uel ablatas retinere, minuere

seu quibuslibet uexationibus fatigare, set omnia integra conseruentur eorum pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salua sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi canonica iusticia. 185

190

195

200

Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persona, hanc nostre constitutionis paginam sciens, contra eam temere uenire temptauerit, secundo tertioue commonita, nisi reatum suum digna satisfactione correxerit, potestatis honorisque sul careat dignitate, reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini redemptoris nostri Ihe-

su Christi aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco sua iura seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant. Amen. Amen. Amen. Ego Urbanus catholice ecclesie episcopus subscripsi. Ego Henricus Albanensis episcopus subscripsi. Ego Theobaldus Hostiensis et Velletrensis episcopus subScripsi. Ego Iohannes presbiter cardinalis tituli Sancti Marchi subscripsi. Ego Laborans presbiter cardinalis Sancte Marie trans Ty-

205

berim tituli Calixti subscripsi. Ego Pandulfus presbiter cardinalis tituli XII apostolorum subscripsi. Ego Albinus presbiter cardinalis tituli Sancte Crucis in Iherusalem subscripsi.

332

210

MONVMENTA AR ROASIENSIA

Ego Melior presbiter cardinalis Sanctorum Pauli tituli in Pagmachii subscripsi. Ego Gratianus

215

220

225

Sanctorum

Cosme

lohannis et

et Damiani

diaconus

cardinalis subscripsi. Ego Bobo Sancti Angeli diaconus cardinalis subscripsi. Ego Octouianus Sanctorum Sergii et Bachi diaconus cardinalis subscripsi. Ego Soffredus Sancte Marie in Via Lata diaconus cardinalis subscripsi. Ego Rollandus Sancte Marie in Porticu diaconus cardinalis subscripsi. Ego Petrus Sancti Nicholai in carcere Tulliano diaconus cardinalis subscripsi. Ego Radulfus Sancti Georgii ad uelum aureum diaconus cardinalis subscripsi. Dat. Verone per manum Alberti sancte Romane ecclesie presbiteri cardinalis et cancellarii XIII kalendas mai, indictione ITR, anno M9eC?oLXXXVI»?, pontificatus uero domni Urbani pape III anno primo. 185 [1186], 7 mai. - Vérone. Le pape Urbain III écrit à tous les évéques dans les diocèses desquels se trouvent des abbayes et églises de l'ordre d'Arrouaise pour qu'ils ordonnent aux supérieurs de ces institutions de se rendre au chapitre général annuel. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 37v°, d’après A. - C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 269v°-270r°. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 208v°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 261v°-262r°.

a. J. Ramackers,

Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 290,

p. 446-447, d'aprés B. Indiqué:JL 15723a - Gosse p. 124 - Michel p. 255. - NW 11192.

CHARTES

333

Urbanus, episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabilibus fratribus uniuersis archiepiscopis, episcopis in quorum parrochiis ecclesie et abbatie Arrowasiensis? ordinis consistunt, sa-

lutem et apostolicam benedictionem. Ea que a uiris ecclesiasticis ad religionis obseruantiam et ampliationem rationabiliter fuerint et diligenti consideratione statuta, firma de-

bent ab omnibus et inconuulsa teneri et nullius? temeritate?

10

in posterum uiolari. Inde siquidem est quod fraternitati uestre per apostolica scripta mandamus, quatinus abbates et alios prelatos qui de ordine Arroasie fuerint in uestris parro-

chiis consistentes? ad annuum capitulum eiusdem lod se-

15

cundum commune statutum ipsius ordinis? uenire studiosius moneatis et, si opus fuerit, sub omni districtione compellere studeatis. Si uero aliquis eorum secundum quod statutum est, uenire contempserit, sententiam quam abbas de Arroasia de auctoritate et consilio capituli eiusdem ordinis in eum propter hoc canonice tulerit, ratam habeatis et eam firmiter obseruetis. Dat. Verone nonas? maii. a) Arroasiensis CDE. - b) absque nullius E. - c) authoritate C. - d) existentes CE. - e) ejusdem loci ipsius ordinis E. - f) 9 CDE.

186 [1186], 15 mai. - Vérone.

Le pape Urbain III demande aux autorités ecclésiastiques de la province de Reims de protéger l'abbaye d'Arrouaise contre toute agression. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siécle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 38r°, d’après A. - C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 270r°-271r°. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 208v°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 262r°-v°.

a. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 291, p. 447-448, d’après B.

Indiqué:JL 15723b - Gosse p. 124 - Michel p. 255. - NW 11193.

MONVMENTA

334

Urbanus,

episcopus,

ARROASIENSIA

seruus

seruorum

Dei, uenerabilibus

fratribus? Remensi archiepiscopo, sancte Sabine cardinali, apostolice sedis legato et suffraganeis eius et dilectis filiis aliis? ecclesiarum prelatis per Remensem prouintiam consti[91]

10

tutis, salutem et apostolicam benedictionem.

Quoniam,

ha-

bundante nequitia, multorum his temporibus caritas refrigescit!), attenta nobis imminet sollicitudine prouidendum, ne a uiris maleficis que sua sunt, querentibus, non que Ihesu Christi, uiri religiosi conditoris obsequiis laudabiliter insistentes ex uestra, quod absit, negligentia grauius opprimantur9. Inde est? quod dilectos filios nostros abbatem et canonicos de Arroasia uniuersitati uestre tanto diligentius commendamus, quanto? pro religione sua cariores illos habemus et magis acceptos?. Rogamus igitur uniuersitatem uestram et per apos-

15

tolica uobis? scripta mandamus, quatinus, si qui de subditis uestris ausu temerario prenominatos fratres eorumue bona presumpserinth) infestare? uel eorum res inuadere aut illicite detinere, mox ut ad quemlibet uestrum super his fuerit perlata querela, malefactores illorum, nisi ad commonitionem

20

uestram emendauerint, quod perperam commiserunt), censura ecclesiastica singuli per uestras dioceses tandem dilatione) postposita, percellatis, donec prenominati fratres super illatis iniuriis satisfactionem debitam?) consequantur. Eos uero, qui in aliquem de canonicis uel conuersis predicti

25

loci temere

manus

uiolentas?

iniecerint,

tamdiu

sicut ex-

communicatos publice nontietis ab omnibus euitandos, donec iniuriam passis, sicut iustum fuerit, satisfaciant et ad se-

dem apostolicam? ueniant absoluendi. Dat. Verone idibus maii. a) de episcopus à fratribus om. CDE. - b) aliarum C. - c) de et apostolicam benedictionem à opprimantur om. CDE. - d) est om. CE. - e) quantum C. - f) chariores magis habemus et acceptos C. - g) uobis ajouté en interliqne, B. - h) presumpserit D. - i) attemptare exponctué, raturé et suivi de infestare, B. - j) admiserint CD. - k) tamdiu B. - 1) dillationem D. - m) satisfactione debita CDE. - n) uiolentas manus CDE. - o) apostolicam sedem DE. D'INITSENINAU2"

CHARTES

33$

187 (Interpolé)

1186, 2 juin. - Vérone. #

Le pape Urbain III confirme à l'abbaye d’Arrouaise plusieurs de ses constitutions et en crée de nouvelles, relatives en particulier aux élections abbatiales et au fonctionnement de l'ordre. A. Original perdu [« sur parchemin large de dix sept poulces de largeur sur deux pieds de hauteur tout compris », bulle en plomb pendant sur soie de jaune et rouge (voir copie G)]. B. Copie de la fin du xr? siècle, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077,

fol. 35v°-37v°, d’après A. - C. Copie partielle et interpolée du x1v* siècle, méme cartul., fol. 79r°. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 271v?-272v?. - E. Copie de ca. 1600, méme ms., fol. 267r°-269v°. - F. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 208r°-v°. - G. Copie de ca. 1600, même ms., fol. 208v°-209r°. - H. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol.

260v°-261v°. - I. Copie de ca. 1600, même ms., fol. 262v?-263v?. J. Copie du 17 février 1769 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 89, fol. 15r°-18v°, d’après A.

a. S. A. Würdtwein, Subsidia diplomatica ad selecta juris ecclesiastici Germaniae, t. 12, Francfort-Leipzig,

1778, n? 28, p. 139-144, d'aprés le

diplomatarium Saganense (Basse-Silésie), - b. Gosse, n? 10, p. 423-427. - c. P.L., t. 202, col. 1399-1402, d’après a.

Indiqué: JL 15260 - Wauters, t. 2, p. 651-652. - Michel p. 255. NW 7249.

Note critique: Rien ne permet de suspecter l'authenticité globale de cette bulle. En revanche, on peut s'étonner de l'usage du mot circatio, inconnu par ailleurs à Arrouaise, sauf dans un autre acte que l'on suspectera d'ailleurs de faux (n? 251). Un examen paléographique attentif montre que, dans le cartulaire A (copie B), le mot à été interpolé: le parchemin a été gratté et une autre main, sans doute au début du xir? siècle, a ajouté le mot circationem. Même si ce passage n'a pas été repris dans la copie C, trés interpolée, on peut évidemment se demander quel lien doit être fait entre ces deux interpolations. On peut aussi remarquer que les copies D et I sont liées à la copie C, mais d'une maniére difficile à déterminer.

Urbanus,

episcopus, seruus seruorum

Dei, dilectis filiis?

Galtero» abbati ecclesie? Sancti Nicholai de Aridagamantia et eius societatis et ordinis abbatibus et fratribus?) tam presentibus quam futuris regulariter substituendis, in perpe-

336

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tuum. Proprium est ecclesiastice discipline ab illicitis prohibere et excessuum culpas salubriter resecare; que si torpente magistro negligitur‘), cuncta in confusionem deueniunt.

Nam si alter? destruit, alter8) edificat, siue aliquis propriam

10

sequens uoluntatem minuit, alius addit, non solum regularis ordo dissoluitur, sed etiam perditionis ex") hoc materia ministratur. Cure igitur uobis sit, dilecti? in? Domino filii ab-

bates), ut personas diligatis, uitia persequaminiP, boni dulces, mali uos sentiant?) correctores. Culpe enim est in culpa omnino debitam relaxare uindictam ; et sic alterum condia15

20

tur ex altero ut boni habeant amando quod caueant et mali metuendo quod diligant. Ceterum tunc? religio Deo placens dirigitur, et uigor ecclesiastici ordinis indissolubiliter conseruatur, si ad eius custodiam certus modus et propria censura ponatur'. Quia igitur per operationem Sancti Spiritus in ecclesia Sancti Nicholai de Aridagamantia? feruor canonici ordinis secundum beati Augustini regulam acceptabiliter. custoditurP, placuit nobis propositum uestrum ad instar felicis recordationis Innocentii pape predecessoris nostri sedis apostolice auctoritate firmare, et ut9) in eo firmiter exortationibus

25

persistatis

30

itaque ut in ecclesiis uestris in quibus fratres? uitam canonicam professi degunt, nulli omnino hominum? liceat secundum beat Augustini regulam ibidem constitutum ordinem? commutare. Nullus etiam episcoporum futuris temporibus audeat eiusdem religionis fratres de ecclesiis ues-

piis

commonere?.

Statuimus

tris, abbatibus propriis? inuitisW aut inconsultis, expellere,

nec professionis canonice quispiam ex ecclesiis eisdem? aut claustris aüdeat sine communi congregationis permissione discedere, discedentemY) uero nullus episcoporum, nullus 35

abbatum,

nullus

monachorum

sine

communi

litterarum

cautione suscipere2?. Quia uero nonnulli de regulari obser-

uantia*) ad regimen ecclesiarum2b) assumpti, eo sepius per praua opera dissoluuntur quo*9 aduersus eos antiqui hostis inuidia pernitiosius astutiam sue fraudis exercet, apostolica 40 nichilominus auctoritate statuimus?9 ut si aliquis? abbas uestri ordinis infamis uel sui ordinis preuaricator, siue commisso sibi monasterio?? inutilis uel pernitiosus extiterit, nisi a patre abbate secundo tertioue commonitus?8) suum cu-

CHARTES

45

387

rauerit emendare?9 delictum, idem abbas, adiunctis sibi aliis discretioribus et-grauioribus?? ordinis eiusdem abbatibus, de ipsorum consilio et assensu eum canonica et regulari correc-

tione castiget ;qui si eorum fuerit9) correctioni rebellis, dis-

trictione?9 canonica per te, fili Galtere abbas, et successores?) tuos, nec non et IIIIe* coabbates?? qui arbitri tecum ad 50

corrigendos excessus?" ordinis in generali capitulo statuentur?9, si sponte cedere?P) noluerit, deponatur. Si quis uero de?9) iuditio uestro pro culpa sua fuerit de ratione depositus, ad ecclesiam unde assumptus fuerat??, uel ad aliam? eiusdem ordinis reuertatur, ibique sub obedientia abbatis? re-

55

gulariter conuersetur. Verum si que canonicorum ecclesie se ad ordinem uestrum de antistitis sui consensu?" transtulerint uestris institutionibus informandas, ecclesie de Aridagamantia et ordini?" sicut alias ecclesias uestri ordinis in regulari? obseruantia decernimus subiacere, ita ut?" ad?9 illam eccle-

60

siam?Y) tamquam filie ad matrem habeant sine refragatione respectum,

in qua uestrum

noscuntur

ordinem

assumpsis-

se?2. Cum uero aliquis abbas5? uestrarum ecclesiarumbb) decesseritP9, uacans ecclesia sub patris abbatis prouisione consistat, ne uidelicet ex pastorali defectu graue dispendium 65

patiatur, donec de ipsius etbd) duorum uicinorum abbatum consilio abbas alius59 a fratribus eligatur, nisi illa ecclesia a patre abbate tantum remota fuerit, ut ipsum sine magno dispendio uocarebf non possit. Si»8 autem inter fratres monasterii de substituendo abbate fuerit subortaPh) contentio, nisi

70

ad concordiam? potuerint reuocari, pater abbas de consilio et assensu coabbatumP? suorum, illum? ibi sine contradic-

tione preficiat?) quem approbatione maioris et sanioris partis capituli?) et^» laudabilioribus meritis^? uiderit adiuuari. Substitutus 75

80

uero,

sicut moris

est, diocesano

episcopo

presentetur ;qui siPP) secundo tercioue cum humilitate debita requisitus, benedictionem ei aliqua?® occasione conferre distulerit, ne ipsa ecclesia interim sustineat detrimentum, li-

beram electus administrationem optineat^?, donec interuentu generalis capituli uestri»? per eundem episcopum uel metropolitanum suum siue de mandato summi pontificis canonice quod postulat assequatur :benedictus uero de obseruantia ordinis monasterio uestro sicut suo capiti cum humili-

338

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tate respondeat, et statuta^9 eius salubria suscipiat et obseruet. Ad hec auctoritate presentium inhibemus ne in" aliqua 85

ecclesiarum uestrarum nisi de assensu capituli generalisbY uel de mandato Romani pontificis persona alterius ordinis ad abbatis officium assumatur; nec abbas in qualibet ecclesia uestri ordinis instituta capituli generalis? minuere uel in deterius mutare presumat. Preterea uisitationem siue « circa-

90

tionem> ^9 annuam ecclesiarum ipsarum? quam tenentur abbates in generali capitulo designati predictis ecclesiis de consuetudine uestra impendere, uobis et eidem ordini, auc-

95

toritate apostolica confirmamus. Nulla sane persona ecclesiastica uel etiam secularis»? pro benedictione uel intronizatione abbatum uestrorum, palefridum aut aliquid. aliud exigere, nullus etiam abbatum

100

105

uestrorum,

si exigatur, dare

presumat, quia et exigenti et danti nota simoniace prauitatis et periculum noscitur imminere. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatas ecclesias temere perturbare, aut earum possessiones auferre, uel ablatas retinere, minuere seu quibuslibet uexationibus fatigare, sed omnia integra et 1llibata€) seruentur®Ÿ), eorum pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salua sedis apostolice auctoritate et diocesanorum*? episcoporum canonica iusticiad). Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persone, hanc nostre constitutionis paginam sciens, contra eam temere uenire temptauerit, secundo ter-

110

cioue commonita, nisi reatum suuni digna satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui) careat dignitate, reamque se diuino iuditio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo® corpore ac‘8) sanguine Dei et Domini re-

115

120

demptoris nostri Ihesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte? ultioni subiaceat. Cunctis autem eisdem ecclesiis? sua iura seruantibus sit pax Domini nostri Ihesu Christi quatinus et hic fructum bone actionis percipiant, et apud districtum iudicem premia eterne pacis?) inueniant. Amen. Amen. Amen. (Rota)c9. (Beneualete)®). Ego Urbanus, catholice ecclesie episcopus subscripsi. Ego Henricus, Albanensis episcopus subscripsi Ego Paulus, Prenestinus episcopus subscripsi.

CHARTES

130

339

Ego Theobaldus, Hostiensis et Velletrensis episcopus subscripsi. Ego Iohannes, presbiter cardinalis tituli Sancti Marci subscripsi. Ego Petrus, presbiter cardinalis tituli Sancte Susanne subsCr1psi. , Ego Laborans, presbiter cardinalis Sancte Marie Trans Tiberim, tituli Calixti subscripsi. Ego Pandulphus, presbiter cardinalis tituli? Duodecim Apostolorum subscripsi. Ego Albinus, presbiter cardinalis tituli Sancte?) Crucis in

Ierusalem subscripsi. 135

:

Ego Melior, presbiter cardinalis Sanctorum Iohannis et Pauli tituli Pagmachii subscripsi. Ego Adelardus, presbiter cardinalis®) tituli Sancti Marcelli subscripsi. Ego lacinthus, Sancte Marie in Cosmidin‘P) diaconus car-

140

145

dinalis subscripsi. Ego Bobo, Sancti Angeli diaconus cardinalis subscripsi. Ego Octouianus, Sanctorum Sergii et Bachi diaconus cardinalis subscripsi. Ego R ollandus, Sancte Marie in Porticu diaconus cardinalis subscripsi. Ego Petrus, Sancti Nicholai in carcere Tulliano diaconus cardinalis subscripsi. Ego Radulfus, Sancti Georgii ad uelum aureum diaconus

cardinalis subscripsic9). 150

Datum Verone per manum Alberti Sancte Romane ecclesie presbiteri cardinalis et cancellarii, IIII? nonas iunii, indictione IIII, incarnationis

dominice

anno

M9CoLXXXeVI»,

pontificatus uero domini Urbani pape III anno primo®). a) de episcopus d filiis om. EFH. - b) Galtero om. D. - c) ecclesie: Arrouaise C; Arroasiae DI. - d) et fratribus om. EH. - e) negligeri C; negligetur I. - f) aliter corrigé pr exponctuation B; alius DI. - g) aliter corrigé par exponctuation B ; alius DI. - h) ad DI. - 1) dilectissimi CDI. - j) in om. C. k) abbates in Domino filii DI. - 1) prosequamini C. - m) sentiant uos I. n) nunc exponctué, tunc ajouté en interligne par une main maladroite de peu postérieure, B. - o) AridagamandiaJ. - p) de culpe enim à custoditur om. EFH sauf Quia igitur. - q) ut et b. - r) de sedis apostolice à commonere om. EFH. - s) fratres om. EFH. - t) hominum omnino EFH. - u) ordinem om. FH. - v) propriis: uestris E. - w) inuitis om. G. - x) eiusdem F; om. E. -

340

MONVMENTA

ARROASIENSIA

y) discedente EF. - z) audeat suscipere EFH. - aa) observantia regulari EFH. - ab) animarum G. - ac) que EFH. - ad) firmamus et statuimus EFH. - ae) aliquoties EFH. - af) ministerio H. - ag) monitus EFH. ah) emendare om. EFH. - ai) grauibus et deterioribus EH. - aj) fuerit om. EH; fuerit eorum F. - ak) districtioni E. - al) sucessores B. - am) abbates EH. - an) defectus et excessus EFH. - ao) statuuntur corrigé en B. - ap) parere EFH. - aq) pro E. - ar) fuerit EH. - as) alteram E. - at) abbatis obedientia E. - au) obtentu J. - av) ordinis EH. - aw) tamen ut FH. - ax) ad om. F. - ay) de obseruantia d ecclesiam om. E. - az) de Culpe enim à assumpsisse om. CDI. - ba) abbas aliquis DEFH. - bb) ecclesiarum uestrarum DEFH. - bc) discesserit D. - bd) patris abbatis et CDEFHI. - be) alter FH. - bf) uacare I. - bg) Sin DEFHI. - bh) orta D. - bi) ad concordiam: concordia EFH. - bj) abbatum DEFHI. - bk) illum om. DI. - bl) proficiat C. - bm) capituli partis EFH. - bn) ei I. - bo) meriti E. - bp) si om. E. - bq) aliqua ei FH. - br) obtineat administrationem EFH. - bs) nostri B. - bt) statua corrigé, B. - bu) in om. EH. - bv) generalis capituli EFH. - bw) generalis capituli EH. - bx) mot interpolé en B; cartationem EFH. - by) uestrarum ipsarum EFH. - bz) uel etiam secularis om. Jb. - ca) et illibata om. B. - cb) conseruentur B. - cc) diacenorum B. - cd) En CDI le texte depuis Substitutus uero jusque 1usticia est remplacé par la phrase suivante :Item etiam, et quia in electionibus abbatum plerumque inordinate processum est, non uocato patre abbate, nec expectato, statutum est ut si

qui ordinis uestri sine presentia patris abbatis, si haberi potuerit, vel ad minus duorum uicinorum abbatum ordinis uestri: abbatem elegerint, ipsa electio et promotio in irritum reuocetur. Quod contra priuilegia Romana hoc factum esse probetur. - ce) sui om. D. - cf) sanctissimo I. cg) et DI. - ch) diuine B. - ci) locis CDIJb. - cj) pacis eternae D. - ck) (Rota) om. B. Le dessin enJ indique comme légende Sanctus Petrus dans le coin supérieur gauche, Sanctus Paulus dans le droit et Urbanus papa III à cheval sur les deux coins inférieurs. La légende circulaire est Ad te Domine, leuaui animam meam. - cl) (Benevalete) om. Bb. - cm) tituli :et J. - cn) Sancte om. B. - co) tituli Sancti Marcelli presbiter cardinalis J. - cp) Cosmidin om. b, qui laisse un espace blanc. - cq) de Amen. Amen. Amen à subscripsi om. CDI; de persona ecclesiastica à subscripsi om. EFH. - cr) La date est om. en C; en D: Datum

anno Domini

1190; en EFH:

Datum

Verone, 4 nonas

junii, anno Domini (Domini om. FH) 1186, pontificatus Urbani 3 anno primo ; en I: Datum anno 1190. 1) Préambule largement emprunté à trois lettres de Grégoire le Grand: IX, 108, XI, 9 et XIV, 5 (cfr éd. D. Norberg, p. 660, 871 et 1071).

188 1186.

Hugues, seigneur d'Auxi, accepte, en tant que seigneur féodal, la donation de terres, courtils, terrage et dîme à Berchoflos effectuée en

CHARTES

341

faveur de l'abbaye d'Arrouaise par Robert d' Haslin contre un cens de deux muids et demi de froment et autant d'avoine. A. Original perdu [« tiltre original en parchemin, auquel pend un sceel en cire blanche qui est presque toute rousse pour vieillesse. Il représente un homme à cheval, tenant de la main droite une épée et de la gauche un escu, sans que l'on puisse discerner s'il y eut autrefois quelque chose dessus. Et autour est escrit + SIGILLUM HUGONIS DE AUCI » (voir copie C)]. B. Copie du xir? siècle, cartul. de Cercamp, Arch. dép. Pàs-de-Calais, 12 H 1, p. 33. - C. Copie du xvi? s. par dom Le Pez, B. M. Arras, ms. 291, t. 2, fol. 84v°-85r°, d’après A.

Indiqué: NW 12612.

10

(Crux)? In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti amen". Ego Hugo, dominus de Alsi9, notum facio omnibus tam presentibus quam futuris quod Robertus de Haslin? et Berta uxor eius, homines mei, quicquid habebant in territorio de Berceoflos®), tam in terra et curtilibus quam in terragio et decima, fratribus ecclesie Sancti Nicholai de Aridagamantia sub annuo censu duorum modiorum frumenti et dimidii ad mensu[ram] Atrebatensem? et duorum modiorum auene et dimidii qualia? de eadem terra prouenient, assensu filii eorum Gerardi primogeniti et Odonis quem eadem ecclesia in canonicum recepit, fide interposita, simul cum uauassore uno

15

quem ibidem habebant concesserunt in elemosinam possidendum. Ego uero, ad instar Mathildis matris mee, quia de feodo eius erat, et meo hanc? conuentionem simili modo predictis fratribus concessi et ad maiorem cautelam huic scripto sigillum meum apposui. Sciendum etiam) quod si futuris temporibus predicti Robertus et Berta uel heredes eorum feodum

20

suum

forisfecerint, nichil9

omnino

de elemosina

prefata ego uel heres meus nobis! usurpare sed"? censum tantummodo saisire poterimus et pro posse nostro? elemosinam quietam et liberam deinceps ab inquietacione omni faciemus. Quod ut ratum et inconuulsum®) maneat et nulla in posterum obliuione deleatur, tam sigillo mei quam subscriptorumP) testimonio roboratur. Testes Wido presbiter, Wime-

25

rus

clericus,

Geroldus

d'Ostreel,

Geroldus

de Vaccaria,

Gillelmus Anglicus, Herbertus presbiter, Symon de Vaccaria,

342

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Henricus de Brasli, Adam de Gemies, Euerardus prepositus9). Actum anno Christi MeC?eLXXX»9 VI». a) (Crux) om. B. - b) amen om. B. - c) Aussi B. - d) Haslim D. - c) Berchoflos B. - f) Attrebatensem B. - g) qui B. - h) eam B. - i) hanc om. C. - j) Sed et B: - k) nisi B. - 1) nobis om. B. - m) uel B. - n) de saisire à nostro, remplacé en B par eorum seu successor meus et pro posse nostro fratrum. - 0) inconcussum b. - p) suprascriptorum B. - q) La liste des témoins est omise en B.

189 1186.

Pierre, abbé de Bucilly, notifie qu'il a vendu à l'abbaye d'Ar- . rouaise, contre la somme de 40 livres, tout ce que son abbaye possédait àValebun. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol.

78v°, d’après A.

Ego Petrus, Dei pacientia Buciliensis ecclesie dictus abbas, notum fieri? tam futuris quam presentibus quod quicquid ecclesia nostra habebat ad Valebun, tam in domo quam in pomerio, tam in uinea quam in orto, totum ecclesie Beati

Nicholay de Arroasia perpetuis temporibus possidendum concessimus. Hoc etiam in presenti scedula notare curauimus quod huius rei gratia XL? libras Laudunensis monete a predicta ecclesia recepimus. Testes inde sunt Iohannes Septemfontium, Wascelinus et Willelmus canonici eiusdem abbatis, 10

15

qui donationi et emptioni interfuerunt, qui etiam donationem et resignationem tocius capituli audierunt. Ex parte autem capituli Sancti Nicholai, Petrus prior Arroasie et Iohannes prior de Margellis, Odo et Elyas canonici et Odo sacerdos interfuerunt. Ad maiorem preterea scripti presentis obseruantiam, cum nostro sigillo sigillum capituli Premonstratensis apponere curauimus. Actum anno incarnati Verbi MSQ?TLNXXSVIP: a) Il manque ici, en B, un verbe comme par exemple uolo.

CHARTES

343

190 1186.

Roger, évéque de Cambrai, confirme les donations effectuées en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par ses prédécesseurs Nicolas et Liétard. A. Original sur parchemin, hauteur 390 mm à gauche (dont repli 50 mm), 420 mm à droite (dont repli 60 mm), largeur 285 mm en haut, 290 en bas, sceau jadis pendant sur courroie de cuir, Arch.

dép. Nord, 8 H 29/402. B. Copie de la fin du xrr° s., cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol.

106r°-v°, d’après 42. - C. Copie du 23 août 1324 par Gilles Cauchek' et Mathieu Masengh', Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 68, d’après A.

Indiqué: Michel, p. 271. - NW 10385. Note sur la datation: la neuvième année de l'épiscopat de Roger, à compter à partir de la consécration, va d'avril 1187 à avril 1188. Il faut donc compter à partir de son élection en 1178, mais la date plus précise ne nous est pas connue (E. Strubbe et L. Voet, De chronologie, p. 264).

(Crux) IN NOMINE DOMINI. Rogerus, diuina tione Cameracensis episcopus, tam presentibus quam in perpetuum. Quia, diuina prestante gratia, loco nostrorum licet 1mmeriti presidemus, terminos quos

10

miserafuturis, patrum ipsi po-

suerunt transgredi formidamus, modis omnibus affectantes ne a recto itinere ab ipsis preostenso aliquando declinemus. Eapropter, dilectorum in Domino fratrum Walteri abbatis et conuentus ecclesi Beati Nicholai de Aridagamanta justis petitionibus facilem inclinantes auditum, donum quod predecessores nostri bong memorie Lietardus et Nicholaus, episcopi Cameracenses, titulo illis elemosing contulerunt, instar eorum et nos ipsi concedimus, et in eadem libertate qua et illi concesserant scriptisque suis firmauerant auctoritate presentium nos firmamus. Sed quoniam de terra qug illis ad duas carrucas sub annuo censu duodecim denariorum in cena Domini soluendorum a predictis episcopis collata fuerat propter uillam Castellionis quam statuimus et eiusdem aisiamenta uille quatuor modiatas occupauimus, astantibus scabinis et hominibus nostris de Castello in nemore nostro quod

344 20

25

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Taillagium dicitur, illis ad integrum restauramus. Omnes quoque terras quas inpresentiarum de nobis pro terragio tenent eis similiter in elemosinam, saluo nostro terragio, confirmamus. Concedimus illis nichilominus cambitionem terrarum quam cum homine nostro Godefrido dicto Decano de Castello fecerunt et, partito inter se cyrographo, posterorum memorie commendarunt, sicut coram scabinis de Castello, Fulcone clerico, Fulcone de Vieslis, Johanne de Vals recognita

30

35

45

fuit, et a nobis quantum nostra interfuit approbata et ab ecclesia Sancti Andree de hiis que ad ipsam spectabant sollempniter collaudata. Illam quinetiam conuentionem quam cum memorata Sancti Andree ecclesia super decimis noualium et animalium suorum nostro de assensu fecerunt et auctentico firmauerunt cyrographo perpetuo manere decernimus inconuulsam. Ratam preterea habemus compositionem quam inter eos et presbiterum de Ors Walcherus dictus Decanus, officialis noster, in quem presbiter compromiserat, ordinauit, uidelicet quod pro portiuncula decime quam dictus presbiter in tribus modiatis terre aduersus eos in eorum elemosina reclamabat, prescripti fratres presbitero et ejus successoribus presbiteris de Ors quatuor mencaldos frumenti quotannis iugiter erogabunt. Ut igitur hanc nostre concessionis et firmationis paginam nullus mortalium attemptet infringere, sub anathematis interminatione inhibemus, utque ratior perseueret, eam sigilli nostri karactere et sufficienti subsignatione testium communimus. S. Walteri archid:aconi. S. Walcheri dicti Decani. S. Egidii de Gondelcurt. S. Walteri capellani. S. Rogeri de Insula. S. Gonfridi de Betunia. S. Roberti de Wauerin. S. Walteri Pesiere. S. Walteri Corbel. S. Godefridi decani. S. Juliani, Fulconis de Vieslis et Johannis de Valz scabinorum. Actum anno Verbi incarnati MeCoL X preX X9VI, sulatus vero nostri IX°. 191

[1183-1187] Hugues III, châtelain de Cambrai, donne à l'abbaye d' Arrouaise une terre issue du défrichement du bois de Trescaut.

CHARTES

345$

A. Original perdu. B. Copie de 1182-83, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 95v?-

96r?. - C. Autre copie dans le même cartulaire, 110r?-vo. Indiqué: NW 11165.

Note sur la datation: Hugues III est attesté de 1163 à 1187 (D. Schwennicke, Les familles féodales, n° 99A). Hugues de Lambres est attesté dans les années 1160 (cfr notices n? 481 et 488), en 1161 (acte n? 93) et dans une confirmation de 1166 (acte n? 115). Henri d'Epinoy de 1159 (acte n? 86) à 1183 (notice n? 445), Jean Papelars de 1157 (acte n? 79) à 1175 (acte n? 135), Ibertus de Gouzeaucourt en 1175 (acte n? 135), Jean Bochardus en 1166 (acte n? 115 et notice n? 573), Gérard de Pistrinum en 1182 (acte n? 191). Mais l'acte est de toute facon postérieur à 1183, puisqu'ajouté au cartulaire initial.

In nomine Domini. Notum sit omnibus tam futuris quam presentibus quod ego Hugo, Cameracensis castellanus, et Gertrudis uxor mea, terram illam que ex nemore de Trescau? extorta est usque ad Fossetum et sicut homines nostri 5 juste determinaverunt, Deo et Sancto Nicholao de Arouia pro animabus nostris et predecessorum nostrorum imperpetuum) concedimus. Hujus rei testes sunt Hugo de Lambres, Henricus de Spinoi, Iohannes Papelars, Ibertus de Goisaucort9, Johannes Bochardus9, Gerardus de Pistrino9, Helle-

10 baldus capellanus, qui hoc scriptum peraravit. a) Trescaut C. - b) in perpetuum C. - c) Goisaucurt C. - d) Bocardus C. e) Pisterno C.

192 1188, 1° avril. - Mayence.

L'empereur Frédéric Barberousse prend l'abbaye d'Arrouaise sous sa protection. Il lui confirme l'ensemble de ses biens, et en particulier deux manses à Gimbermont. A. Original sur parchemin, hauteur 115 mm (dont repli 15 mm), largeur 240 mm, sceau rond en cire brune représentant l'empereur en majesté, légende perdue, détaché mais jadis pendant sur lacs de soie brune, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 25. Notes dorsales: xr1*XIII? s. : Fridericus imperator de Gibermont. - Fridericus imperator de Gibermont. x1 s. : LI GIMB. xvir s.: Lettres d'amortissement de la cens

346

MONVMENTA

ARROASIENSIA

et biens de Gimbremont. xvi? s.: Confirmation de la donation de la cense de Gimbermont par Frederick empereur a ceulx d'Arrouaise. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077,

fol. 107r°-v°, d’après A. - C. Copie du 23 août 1324 par Gille Cauchek'

et Mathieu

Masengh',

Arch.

dép. Pas-de-Calais,

23 H 68,

d'aprés A.

a. Heinrich d’après A.

Appelt, Die Urkunden Friedrichs I., n? 968, p. 245,

Indiqué: Le Glay p. 122. - Wauters, t. 2, p. 361. - Michel, p. 271. NW 8684.

Fridericus, Dei gratia Romanorum

imperator et semper

augustus. Cum laudabilis sit apud Deum et homines eorum memoria, qui ecclesias Dei et loca religiosa suis facultatibus iuuant, credimus etiam hiis meritum non deesse qui ab aliis. collata conseruant et pacem eis ac quietem procurant. Hoc sane intuitu, monasterio Sancti Nicolai in Aroasia possessio-

10

15

20

nes quascumque Cameracenses episcopi seu alii fideles Christi pro eterna retributione obtulerunt, siue alio quolibet legitmi contractus titulo adeptum est, uel obtinebit in posterum, auctoritate imperiali confirmamus, et nominatim duos mansos, scilicet duas carrucatas terre apud Ginbermont in episcopatu Cameracensi possidendas sub annuo censu XII denariorum Cameracensis monete, eadem omnino libertate et iure quo episcopi Cameracenses eas olim possidere consueuerant. Preterea, considerantes religiositatem et stu-

dia pietatis que in ipsa domo copiosius uigent, monasterium cum omnibus pertinenciis suis et specialiter mansos illos apud Ginbermont in nostre maiestatis protectionem accepimus, auctoritate imperiali firmissime prohibentes nequam omnino persona predicti loci abbatem seu conuentum in se uel possessionibus suis aliquo modo uexare presumat. Et ne quis super hoc confirmationis seu protectionis

beneficio dubitare debeat, presentem eis cartulam dari fecimus sigilli nostri auctoritate roboratam. 25

Datum

apud Maguntiam,

anno

dominice

incarnationis

M9?C?LXXX?VIIIS, indictione VI?, kalendas aprilis.

CHARTES

347

193 1188 [avant le 2 juillet].

Etienne, évéque de Noyon, confirme à l'abbaye Saint-Barthélemy de Noyon dix muids de froment que lui avait donnés, pour l'institution d'un chapelain, Baudouin d'Encre, seigneur de Curlu. A. Original perdu [au xvin? s., aux archives de l'abbaye d'Arrouaise, premiére piéce de la cote 48; voir copies BC]. B. Copie du xvi? s. par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 91, fol. 14-16, d’après A. - C. Copie du xvii s., Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 258, fol. 150r°-v°. - D. Copie du

XVIII* s. par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Picardie t. 199, fol. 234r°-v°, d’après A. Note sur l'édition: on a choisi d'éditer cet acte du fait qu'il était conservé dans les archives de l'abbaye d'Arrouaise.

Stephanus, Dei gratia Nouiomensis episcopus, presentibus ac futuris in perpetuum. Veniens ad nos uir nobilis Balduinus de Encra, dominus de Curuoloco, postulauit a nobis ut

10

15

20

ecclesie Sancti Bartholomei Nouiomensis confirmaremus decem modios frumenti quos ipse dederat in elemosinam pro institutione cuiusdam capellani, quem ipse instituerat pro anima sua et antecessorum suorum in ecclesia iam dicte uille, scilicet de Curuoloco, qui quotidie diuina celebrabit, nisi tale quid acciderit ei, quod non poterit celebrare, et pro lampade in eadem ecclesia accendenda. Cognouit igitur Balduinus in presentia nostra et multorum, cum essemus apud Montem Sancti Quintini in nemore, quod iam dicte ecclesie Sancti Bartholomei pro duobus decem modiorum remiserat totum terragium quod habebat in terris eorum et in aliis que dicuntur Sancti Medardi in toto terragio de Curuoloco, et quicquid iuris in eis habebat. Reliquos autem octo modios percipient in molendinis eiusdem Balduini de Farneriis: ita quod post decollationem sancti Iohannis Baptiste nichil omnino idem Balduinus uel successores eius in eisdem poterunt percipere donec prefata ecclesia totum acceperit, et si forte uno anno uel pluribus aliquid de annuo censu defecerit, sequentibus annis de primis prouentibus totum restituent, hoc

348

30

MONVMENTA

ARROASIENSIA

seruato quod sex iam dictorum modiorum in uita iam dicti Balduini recipiantur, post decessum uero eiusdem siue per mortem siue per religionem reliqui duo in prefatis molendinis integre percipientur. Si autem hec conditio supradicte ecclesie non seruabitur, ipsa poterit capellanum pro libitu suo amouere. Nichilominus tamen in iam dictis terragiis habebit illos duos modios, quos dederat ei Simon buticularius auus eius et Mathildis mater ipsius. Voluntarie itaque de pura caritate predictam elemosinam sicut iam distinximus bona fide, de concessione uxoris sue et fratrum suorum et filiorum, promisit se obseruaturum, data fide in manu dilecti filii

nostri magistri Ingelranni canonici nostri et magistri scolarum Nouiomensium. Ut autem hoc ratum et inconuulsum habeatur, rogatu eius, presentibus litteris et tam sigilli nostri appensione quam subscriptorum testium approbatione ei et ecclesie firmauimus, et ad notitiam omnium uolumus peruenire. Signum Hugonis archidiaconi. Signum Huberti Hu40 molariensis? abbatis. Signum Mathei abbatis Sancti Quintini de Insula. Signum magistri Ingelranni canonici et magistri scolarum Nouiomensium. Signum Huberti. Si55

gnum Radulphi canonicorum et presbiterorum. Signum Lancelini diaconi. Signum Drogonis militis de Scaiencort. 45

Actum

anno

dominice

incarnationis

millesimo

centesimo

octuagesimo octauo, pontificatus nostri anno primo. a) Humolariensis B.

194 1188.

Le prévót Jean, le doyen Hugues et tout le chapitre cathédral Notre- Dame de Cambrai ratifient la donation de quatre muidées de terre à Ferieres effectuée en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par l’évêque de Cambrai Roger, mais se réservent le tiers du terrage. Ils approuvent les donations des évéques de Cambrai . A. Original sur parchemin, hauteur 175 mm (dont repli 10 mm), largeur 285 mm, sceau rond en cire verte, diam. 60 mm, représen-

CHARTES

349

tant un personnage assis, la légende ayant largement disparu (... SIGILLUM SANCTE...), Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 23. Notes dorsales: x11°-x111° s. : Sigillum Sancte Marie Cameracensis de Gembermont. XII s.: Sigillum Sancte Marie Cameracensis de Gembermont. XIIII^ GIMB. xvi5* s.: Gimbermont. - Approbation du chapittre de Cambray de la donation de quattres muids de terre a ceulx d' Arroyse au terroir de Ferreries par Roger evesque de Cambray. x v s. : N° 9. B. Copie de là fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 107r°, d’après A. - C. Copie du xi? s. par Gilles Cauchek' et Mathieu Masengh', Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 68, d'aprés A. Indiqué: Michel, p. 271. - NW 10386.

In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Iohannes,

Dei gratia Beate Marie Cameracensis ecclesie prepositus, Hugo decanus et uniuersum eiusdem loci capitulum, omni-

bus Christi karactere signatis in perpetuum. Quod plena iuris legitimi sollempnitate gestum est, sana circumspectionis cautela sollempnium perpetuis litterarum |monimentis commendamus, ut exclusis in posterum litigiis et pace conclusa, suis possessores iugiter gaudeant possessionibus. Nouerit igitur uniuersitas uestra quod, unanimi 10

15

20

consensu,

ratam habemus quatuor modiatarum terre in territorio de Ferieres a domino Rogero Cameracensi episcopo factam ecclesie Sancti Nicholai de Aroasia donationem, quam idem ibidem fecit in duarum terre carrucatarum a suo predecessore Lietardo pie recordationis episcopo dicte ecclesie donatarum supplecionem. Que concessio inter nos et sepedictam ecclesiam legitime ac sollempniter celebrata est, salua nostri tertia parte terragii a nobis ibidem quotannis recipiendi. Hec autem nostri consensus ratitudo, ut perpetuum et inuiolabile robur optineat, insuper quicquid prefate ecclesie episcopi Cameracenses hactenus donauerunt ratum habentes, presens scriptum appenso sacro beate Virginis karactere muniuimus et testes legitimos ac sufficientes subscripsimus. Signum presbiterorum

Anselli, Petri, Fulconis,

Iohannis.

S. leuita-

rum Walteri, Helgoti, Henrici, Stephani. S. subleuitarum 25

Hugonis,

Walteri,

Iohannis,

Ade, Roberti.

Actum

Verbi incarnati M°C°eLXXXCVIIL, presulatus domini ger X».

anno

R o-

350

ARROASIENSIA

MONVMENTA

195 1188.

Jean, abbé de Saint-Barthélemy de Noyon, autorise l'abbaye d'Arrouaise à établir un oratoire et un cimetiére à Fargny contre un cens annuel de deux sous et un denier aux nataux. Il fixe les conditions dans lesquelles ce cimetière sera institué et utilisé. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077,

fol. 76v°-77r°, d’après A. Indiqué :Michel, p. 264. - NW

11195.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Iohannes,

5

10

15

20

Sancti Bartholomei dictus abbas, totumque eiusdem ecclesie capitulum, presentibus et futuris imperpetuum. Arroasiensis ecclesia, cum habeat curtem de Farniers infra terminos parrochie nostre de Curuoloco et aliquantulum sit remota ab eiusdem uille ecclesia, rogauit nos ut oratorium et cimiterium in eadem curte permitteremus ei habere, salua in omnibus parrochie nostre indempnitate. Ad precem igitur dilecti nostri G[alteri] prefate ecclesie abbatis et capituli sui, benignum prebuimus assensum et sub annuo censu duorum solidorum Attrebatensis monete et unius denarii pro natalibus in Cena Domini persoluendorum, in iam dicta curte oratorum fieri permisimus et cimiterium, hoc integre seruato quod cimiterium erit in quadratura trecentorum pedum et nulum de parrochianis nostris ad? confessionem uel communionem, ad sepulturam uel ad oblationem seu ad aliquem alium obuentum parrochialem poterunt recipere, et, si forte receperint, priori nostro de Curuoloco ex toto restituent. Alios autem qui non erunt parrochiani nostri, tam de familia sua quam alios quibus illis amministrari diuina contigerit, ad omnia predicta poterunt? admittere. Quotiens uero sepedictus abbas priorem uel quemcumque alium custodem in predicta curte instituet, cum a nobis submonitus

CHARTES

25

30

35

35I

fuerit, in uirtute obedientie precipiet ei quod iura nostra et in maioribus et in minutis decimis et predictam conditionem pro posse suo fideliter seruabit. Volumus autem omnes scire quod si ad habitationem secularium personarum uel tota curtis uel pars eius uel ipsum atrium redierit, nichilominus quod redierit de parrochia nostra totum erit. In minutis autem decimis media pars nostra est, decima uero uini tota pertinet ad nos. Hoc autem ut ratum habeatur presentibus litters et tam sigili nostri apensione quam subscriptorum testium assignatione firmamus. S. Iohannis abbatis Hamensis. S. Arnulfi abbatis Kalniacensis. S. Thome prioris Arroasiensis. S. Iohannis prioris Sancti Bartholomei. S. Thome supprioris. S. Hemfridi, S. Danielis canonicorum Arroasiensium et presbiterorum. Actum anno dominice incarnationis NEC VITE a) ad ad B. - poterunt predicta corrigé en B.

196 1188.

Notice en forme de charte rappelant l'accord par lequel le chapitre Saint- Géry de Cambrai donne à l'abbaye d'Arrouaise la cour de Servin contre un cens de dix sous, un courtil contre un cens de six deniers

et deux chapons, la libre culture et la possession de ces terres ainsi que le terrage de Beaucamp contre un cens de sept muids et quatre men-

cauds de froment et autant d'avoine et de quatorze sous et six deniers. Al. Original (chirographe, légende à droite: CYROGRAPHUM) sur parchemin, hauteur 275 mm (il n'y a pas de repli), largeur 217 mm, deux sceaux pendant sur double queue de parchemin, le premier perdu, le deuxiéme en cire verte, abimé, représentant un prélat assis, mitré, crossé et bénissant (la légende est perdue), Arch. dép.

Nord, 7 G 369/6127. A2. Original (chirographe) perdu. B. Copie du x‘ siècle, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 89v°, d’après A7. - C. Copie de ca. 1600, cartul. D, Louvain, Kei-

zersberg, fol. 46r°. - D. Copie du 20 mars 1624 par Bricoult, Arch.

dép. Nord, 7 G 369/6127ter, d’après A. - E. Copie du xvir^ siècle par Rusamm

et Payen, méme dépôt, 7 G 369/6127quater, d’après

MONVMENTA

352

ARROASIENSIA

Al. - F. Copie du xvur siècle par Thumevelle, méme dépôt, 7 G 369/6127bis, d’après Al. Indiqué: Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 5. - Michel, p. 268. - NW iile.

Note sur l'établissement du texte :quelques trous dans le parchemin ont obligé à restituer de trés courts passages, indiqués entre crochets, d'aprés la copie B.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen.

10

Quia

modernis huius mundi filiis familiaris est semper obliuio, et alis decedentibus succedunt alii tamquam in instabilis uite presentis constitutis compendio, ad excludendas omnes que ex eadem obliuione possunt suscitari calumpnias et illas nichilominus que inter homines sibi inuicem succedentes discordias temperandas, singulari quodam remedio solent littere suffragari. Ut igitur posterorum memorie artius sit infixum, presenti scripto sit omnibus manifestum quod Heribertus decanus et canonici Sancti Gaugerici et fratres ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia ita se caritatis uinculo constrinxerunt ut preces alternas semper pro inuicem facerent. Cuius dilectionis obtentu et fraternitatis gratia, concesserunt

15

illis in sua Haucurtensi parrochia curtem unam apud Seruin ab omni decima et exactione liberam, oratorium quoque et cimiterium cum omnimodis fidelium oblationibus, excepto quod parrochianos eorum non licebit eis nisi per statutum ipsorum

ministrum

recipere,

sicut in auctentico

eorum

continetur cyrographo, sub annuo censu X solidorum Ca20

25

meracensis monete, V in Pascha et V in Penthecosten soluendorum. Preterea, concesserunt eis unum curtile ante Seruin

ultra uiam, sub annuo censu VI denariorum et IIo caponum in Natale Domini soluendorum. Super terris uero quas secus eandem curtem predicti canonici supranominatis fratribus pro medietate fructuum excolendas concesserant, ita demum inter se conuenerunt ut omnes illas idem fratres in perpetuum libere possideant et quiete sub annuo censu VII modiorum et IIII melcaldorum frumenti et totidem auene ad mensuram claustri sui, que tunc erat scilicet X et VII mel-

30

caldos pro modio frumenti fuste ad fustem arrasos et XVI mencaldos ad cumulum pro modio auene infra festum omnium sanctorum fratrum uecturis Cameracum conducendo-

CHARTES

353

rum, et sub censu XIIII solidorum et dimidii monete Came35

40

45

racensis eodem termino soluendorum. Sciendum etiam quod sub predicto censu remiserunt eis totum terragium quod habebant apud Belcamp in terra fratrum quam Balduinus de Wahircurt ipsis in elemosinam dederat et omnes querelas quas aduersus eos habuerant tam super decimis noualium in parrochia de Marchon quam super aliis que apud Seruin reclamauerant quietas eis in perpetuum absolute et libere clamauerunt, nichil sibi in prefatis fratrum curtibus preter censum iam dictum penitus retinentes. Si uero generalis guerra uel tempestas super easdem terras ingruerit secundum legem patrie in hereditariis censibus promulgatam in anno illo predictus census soluetur. Ut igitur hec omnia perpetuis temporibus stabilitatis robur o[btineat] sigillum utriusque capituli cum cyrographi diuisione muniuimus et subsignatos testes de utroque capitulo subiecimus. Signum Gerardi prepositi. S. Alardi decani. S. Gerlandi, s. Anselmi, s. Iohannis,

50

s. Walteri, item Iohannis presbiterorum. S. Herberti cantoris, Renelmi, Nicholai leuitarum. S. Gaudentii, Rabbodi, Radulfi, item Radulfi, Drogonis, Nicholai, Ricardi subleui-

tarum. De capitulo Arroasie s. Gualteri abbatis, s. Thome 55

prioris, s. Hemfridi, Danielis, Hu[go]nis quondam abbatum, s. Iohannis supprioris, Winemari, Osmundi, Herberti, Lamberti, Ingelranni, Willelmi sacerdotum. S. Helye, Gerulfi,

d[ia]conorum. S. Gerardi, Balduini subdiaconorum. Actum anno Domini M9CoLX X XVIII.

197 1188.

Notice en forme de charte de la donation de différentes terres et dímes effectuée, en échange d'un cens annuel de dix muids de froment et autant d'avoine, en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par celle de Saint-André du Cateau. Celle-ci autorise la cour d'Arrouaise à Gimbermont à avoir ses propres oratoire et cimetière, et conclut avec Arrouaise un échange de prière.

MONVMENTA

3$4

ARROASIENSIA

Al. Original (chirographe, légende: CYROGRAPHUM) sur parchemin, hauteur 350 mm (dont repli 30 mm), largeur 295 mm en haut, 300 mm en bas, sceau jadis pendant, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 4. Notes dorsales : xi1*-x11I? s. : Cyrographum inter nos et monacos Sancti Andree de Castello. xi? s.: Cyrographum inter nos et monacos Sancti Andree de Castello. - X^ GIMB. xv1* s.: Gimbremont. XVIII s. :

1188. - N? 22. A?. Original (chirographe) sur parchemin, hauteur 350 mm à gauche (dont repli 20 mm), 355 mm à droite, dont repli 15 mm), largeur 295 mm, sceau jadis pendant sur double queue de parchemin, Arch. dép. Nord, 8 H 29/403. B. Copie de la fin du xir siècle, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077,

fol. 107v°, d’après Af-

Indiqué : Le Glay p. 122. - NW 10387. Note sur l'établissement du texte: les listes de témoins différent dans les deux parties du chirographe : celle de la partie reque par Arrouaise porte les noms des moines du Cateau, celle reçue par le Cateau porte les noms de chanoines d'Arrouaise. Le texte redevient commun pour la date.

[Crux]. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen.

10

Quia labentia et pene momentanea sunt mortalium opera, ita ut semper ea per successiones temporum obliuio deleat, bene et congrue huic malo prouisum est per remedium litterarum ut ea que fecerint homines perire non sinant et, decedentibus hominibus, eorum que presentialiter exhibuerint memoria non decedat. Huius igitur rationis intuitu scire uolumus tam posteros quam modernos quod monachi Sancti Andree de Castello totam terram de Herowardiualle et illam terram que dicitur Sancti Petri de Altomonte, que fuerat Iohannis Calcion et Iohannis de Gardino, siue inculte sint siue

15

culte, cum tota earum decima et terragio uel quecumque eis de iure decimatio contingebat in aliis terris fratrum Sancti Nicholai de Arroasia apud Gimbermont manentium, quas tunc excolebant, anno uidelicet qui erat incarnationis dominice M5 Gossuinus

20

CS LXXX's de Harmenio

VIII, in terra quoque quam tenet infra eorum

territorium,

eisdem

fratribus in perpetuum libere possidenda concesserunt sub annuo censu decem modiorum frumenti et totidem auene ad mensuram que tunc erat, segetis scilicet laudabilis qualis in ipsa terra gignetur, uecturis eorumdem monachorum

CHARTES

25

30

65

40

3385

cum a fratribus de Gimbermont submoniti fuerint infra festum omnium sanctorum apud Castellum conducendorum. Si autem guerra generalis uel tempestas super easdem terras ingruerit, secundum legem patrie in hereditariis censibus promulgatam predictus census eodem anno soluetur. Concesserunt etiam predicti monachi iam dictis canonicis infra curtem de Gimbermont oratorium et cimiterium haberi liberum, excepto quod parrochianos monachorum, siue de familia canonicorum siue alios, absque licentia et permissione monachorum siue sacerdotum suorum parrochialium ad nullum obuentum parrochialem recipere poterunt. Sciat etiam omnis superuentura generatio quod ita se idem monachi et canonici caritatis et fraternitatis uinculo constrinxerunt, ut preces alternas perpetuis temporibus pro se inuicem faciant. Que, ut omnia rata in perpetuum et illibata permaneant, litteris commendata tam cyrographi diuisione quam sigillorum utriusque conuentus impressione cum testium subscriptorum astipulatione firmantur. En A!: Signum Odonis abbatis de Castello. S. Hugonis abbatis Crispiniensis. S. Walteri prioris. S. Gerrici, Roberti, Iohannis, Adam, Roberti, Norfridi, Arnulfi supprioris, item

Arnulfi, Fulmeri, Hugonis, Nicholai, Theobaldi, Petri, Alexandri, Balduini, item Balduini Carete sacerdotum. S. Alar45 di, Willemi, Iuliani, Alexandri, Anselmi diaconorum. S. Erlebaldi, Anselmi, Iohannis, Balduini, Gregorii subdiaco-

norum. En A? : Signum Walteri abbatis Arroasie. S. Thome prioris. S. Henfridi, Danielis, Hugonis quondam abbatum. S. Io50

55

hannis, Adam, Winemari, Radulfi, Osmundi, Acardi, Petri, Herberti, Iohannis, Lamberti, Walteri, Ingelranni, Warini, Willelmi sacerdotum. S. Helye, Alardi, Iohannis, Gerulfi, Roberti, item Roberti, Iohannis diaconorum. S. Hugonis, Bartholomei, Balduini, item Balduini, Gerardi, Sigeberti, Gerardi, Alardi, Egidii subdiaconorum.

Actum anno incarnati Verbi

M°C°LXX XVII.

356

MONVMENTA

ARROASIENSIA

198 [1183-1188].

Gérard de Barastre concède à l'abbaye d' Arrouaise quatre mencaudées de terre. A. Original perdu. B. Copie contemporaine sur un morceau de parchemin inséré dans le cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, entre les fol. 73 et 74.

Note sur la datation: Pierre, mentionné en téte de la liste des té-

moins, peut être un abbé ou un prieur. L'abbé Pierre est mentionné en 1229 (acte n? 288) et 1231 (acte n? 292), ce qui parait un peu tardif par rapport à l'écriture, méme si cet acte doit être postérieur à 1183, puisqu'ajouté au cartulaire primitif. Le prieur Pierre est mentionné en 1179 (acte n? 161) et 1186 (acte n? 189). C'est sans doute de lui qu'il s'agit, ce qui améne à dater l'acte d'au plus tard 1188, date de la premiére mention du successeur de Pierre, Thomas (n? 195). Cette datation est confirmée par la mention de Simon de

Barastre dans une notice d'environ 1150-1180 (n? 522; il est également cité dans une autre notice non datable, n? 635).

Notum

sit omnibus quod ego Gerardus de Barastra et

Ada uxor mea, laudantibus, uolentibus, concedentibus Symone filio nostro, Eufemia, Mainsende, [PerJegrina, Agnete

10

filiabus cum ceteris heredibus nostris, dedimus in perpetuam elemosinam ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia quatuor mencoldatas terre [site] in loco qui ad Stephani Valcellum dicitur, quam nos ab eadem per annualem censum duorum denariorum tenebamus ecclesia, hac ratione quod [me] decedente ecclesia huius terre duas mencoldatas statim accipiet. Alias uero duas nichilominus decessu A. uxoris mee absque ulla contradictione [habebunt] fratres eciam ecclesie nobis et omnibus propinquis nostris tam uiuis quam defunctis in cunctis beneficiis et orationibus ordinis benigne p[....]s mihi

et sepedicte Ade uxori mee in locum sepulture infra cimiterium suum concesserunt. Huic elemosine nostre interfuit Petrus [prior] Arroasie, Willelmus gener noster, Fulco Vinarius, Guibertus

20

de Rokennies,

Maria

sanctimonialis,

filia

nostra. Ad petitionem uero nostram [...12...] maledictio lata fuit in omnes qui huic elemosine ab hac die obstare presument uel ecclesiam super hoc aliquatenus adgrauare.

CHARTES

357

199 1189, 28 août. - Arrouaise.

Etienne, évêque de Noyon, notifie la donation des deux tiers de la dîme de Fricourt et d’un tiers de celle de Saillisel effectuée au profit de l'abbaye d' Arrouaise par Baudouin de Curlu. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 75v°, d’après A.

a. À. Rinckenbach, Les chartes des évêques de Noyon, t. 2, n? 215, p. 429-430, d’après A. Indiqué :Michel, p. 264. - NW

Stephanus,

Dei

11197.

miseratione

Nouiomens[is]

episcopus,

uniuersis tam futuris quam presentibus imperpetuum. Uniuersitati uestre notum facimus quod Balduinus, miles de Cuerlu, duas partes decime de Fregicurt et terciam partem 5 decime de Saillisel in manu nostra pie deuotionis affectu resignans, sancte ac uenerabili ecclesie Arroasiensi, assensu do-

mini comitis Flandrie ad cuius feodum predicte spectabant decime,

in elemosinam

contulit

et concessit.

Residuam

quoque partem decime de Saillisel que ad eius pertinet feo10 dum, si forte processu temporis et prosperitatis eam acquirere poterit, libere resignauit. Ut igitur prefati militis pia deuotio et ecclesie prescripta possessio nullus inposterum recidiue questionis aliquatenus uioletur scrupulo, presentem paginam sigillo nostro, fideli quoque astantium personarum 15 testimonio, sub interminatione anathematis imperpetuum confirmamus. S. Hugonis archidiaconi. S. Iohannis abbatis Sancti Bartholomei. S. Petri abbatis de Dudeluilla. S. magistri Ingellranni. S. magistri Theobaldi. S. Mathei, s. Theonis clericorum nostrorum. S. Ade de Manencort, S. Drogonis 20 de Salli. S. Warneri de Hamelaincort. S. Guifridi iunioris de Hamelaincort. S. Iohannis militum. S. Balduini Pastei seruientis comitis Flandrensis.

Actum

in presentia nostra in

MONVMENTA

358

ecclesia,

Arroasiensi

ipsa

ARROASIENSIA

anno

dominice

incarnationis

M°C°LXXX° nono, mense augusto, die depositionis beati 25 Augustini confessoris.

200 [1188, 25 décembre] - 1189 [24 décembre].

Philippe, comte de Flandre et de Vermandois, notifie et confirme la donation des deux tiers de la díme de Fricourt et du tiers de celle de Saillisel, effectuée en faveur de l'abbaye d' Arrouaise par le chevalier Baudouin de Curlu. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 75r°, d’après A. Indiqué :Michel, p. 264. - NW 10211.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Philippus, Flandrie et Viromandie comes, uniuersis tam posteris quam modernis notum fieri uolo quod Balduinus, miles de Encra, duas partes decime de Frigicurt et duas partes decime 5 de Sallisel ecclesie Beati Nicholai de Arroasia in elemosinam dedit et sigillatis apicibus confirmauit. Et quia predictas decimas de me in feodo tenebat, pro salute anime mee et pro dilectione quam erga ipsum Balduinur: habebam, ad petitionem eius assensum meum libens prebui, et de eisdem 10 decimis Walterum abbatem ad opus fratrum Arroasiensis ecclesie, astantibus pluribus personis et uiris nobilibus, reinuestiui et in elemosinam contuli. Ut autem hec elemosina maiorem in posterum stabilitatem optineret, sigillum meum huic carte apposui, et testes qui interfuerunt subsignari precepi. 15 Signum Roberti de Betunia aduocati. S. Cononis filii eius. S. Wigeri auunculi eiusdem Balduini. S. Warneri de Hamelaincurt. S. Acardi de Hardecurt. S. Walteri fratris eius. S. Drogonis de Scaiencurt. S. Gerardi filii eius qui hanc elemosinam concesserunt. S. Drogonis de Sailli. S. Lieberti fra20 tris elus, militum. S. Gerardi de Bellencurt et omnium

trum

suorum.

fra-

S. Balduini Paste prepositi de Bapalmes.

CHARTES

359

S. Eustachii. S. Walteri fratrum predicti Balduini de Encra. Actum anno Domini M9C?L XX X?IXo.

201 1190, 24 juin. - Coucy.

Raoul, seigneur de Coucy, exempte l'abbaye d' Arrouaise du paiement du winage sur toute sa terre, à raison chaque année de dix charettes de vin, tirées chacune par cinq chevaux. A. Original perdu [« titre en parchemin contenant onze poulces six livres (sic) de largeur et quatre poulces de hauteur » (voir copie C)]. B. Copie du xvi? siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 46v?.

- C. Copie du 18 juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 92, fol. 30, d'aprés A. D. Copie du xvi? siècle, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 258,

fol. 202r°-v°, d’après C. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, Même coll., t. 250, fol. 257r°. - NW 11200.

Ego

Radulphus,

domnus

Cociachi?,

t. 150, fol. 99v? -

uniuersitati

fide-

lium? notum facio quod ego‘ concessi, annuente uxore mea

Adelde et liberis meis Ingelranno,

Thoma,

Roberto,

Radulfod), ecclesie Sancti Nicholai? de Arosia? decem cha-

5 retatas uini, ad unamquamque charetam quinque equis adiunctis, per omnem terram meam immunes et sine omni iure wionagii annis singulis in perpetuum conducendas, pro remedio anime mee et antecessorum et successorum meorum9. Concessum est autemP) michi pro isto beneficio ab 10 abbate et canonicis predicte? ecclesie quod quando? dies obitus mei eis pronunciatus fuerit, ipsi pro anima mea sollempne seruitium celebrabunt, et anniuersarium meum memorialiter perpetuo facient. Quod ut firmum et stabile perseueret, presenti scripto sigillum meum iussi apponi et testes

15 idoneos fecimus annotari. S. Radulfi Canis. S. Simonis de Ponte Sancti Medardi. S. Theodorici de Belloriuo militum. S. Petri camerarii. S. Guidonis de Sancto Paulo9. Actum Cociachil) anno incarnationis dominice") M?C? nonagesi-

360

MONVMENTA

ARROASIENSIA

mo. Datum per manum magistri Petri? cancellarii nostri in 20 natiuitate sancti Ioannis Baptiste). a) de Couciaci B. - b) universitati fidelium ;universis B. - c) ego om. B. d) de annuente à Radulfo : annuente uxori et filiis B. - e) Sancti Nicholai om. B. - f) Arroasia B. - g) pro remedio à meorum om. B. - h) autem om. B. - i) ab abbate et canonicis predicte: a fratribus dicte B. - j) cum B. - k) de Quod ut firmum à Paulo om. B. - 1) Cociachi om. B. - m) incarnationis dominice om. B. - n) Petrei C. - o) de Datum à Baptiste om. B.

202 [1190, 5 août]. - Curlu.

Gérard d'Hamel, sur le point de partir à Jérusalem, cède à l'abbaye d'Arrouaise, en échange d'une somme de treize livres, tous les droits sur le moulin de Fons qu'il espère recevoir au décès de sa belle-mère. A (ou B). Original sur parchemin ou copie contemporaine, inséré entre les folios 74 et 75 du cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, hau-

teur 135 mm, largeur 105 mm. Il n'y a aucune trace de sceau.

Indiqué: NW 11201. Note critique: il s'agit d'une petite piéce de parchemin ajoutée au cartulaire. L'écriture est celle d'un original, mais il n'y a pas de trace , . . . ^ , E , ARM E d'un sceau. Il est donc difficile de savoir s'il s'agit d'un original qui n'aurait jamais été scellé (parce que Gérard d'Hamel n'avait pas de sceau ? Il n'y a en tout cas pas d'annonce de sceau), d'une minute ou d'une copie figurée. Note sur la datation: la date donnée par l'acte est 1090, ce qui est impossible: Arrouaise commençait seulement à naître à ce moment. On peut plutót retenir 1190, qui concorde avec une croisade et avec l'écriture de la charte. De surcroît, le maire de Fargny, Pierre, est mentionné également dans l'acte 203, du 15 août 1190, et par lequel le seigneur de Curlu concédait lui aussi ses droits sur le moulin de Fons.

Sciat tam presens etas quam futura posteritas quod ego Gerardus de Hamel, procinctui Iherosolimitane? peregrinationis expositus, anno ab incarnatione Domini M? nonagesimob), die dominica post beati Petri ad Vincula festum, co-

5 ram cunctis sancte ecclesie filiis in templo Sancti Martini de Corlu astantibus ad diuina, quicquid mihi in molendino de Fonte post obitum nouerce mee cedendum expectabam to-

CHARTES

361

tum penitus Deo et ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia perpetue et perfecte et elemosine titulo pro mea et antecessorum 10 meorum salute condonaui et hujus mee condonationis tam sollempniter acte omnes ibidem astantes ad diuina testes constitul scilicet Petrum maiorem de Farniers, dominum Siluanum, Clementem de Atrio et ceteros omnes ibi ad diuina

congregatos. Fratres autem eiusdem ecclesie, huius beneficii 15 obtentu, de sua caritate ad libitum meum summam

denomi-

natam9 mihi impenderuntd). a) Iherosolimitame corrigé par exponctuation A. - b) sic B pour centesimo nonagesimo. - c) denomitamnatam corrigé par exponctuation A d) scilicet XIII libras monete Attrebatensis ajouté par une main contemporaine, A.

203 1190, 15 août. - Arrouaise.

Baudouin d'Encre, seigneur de Curlu, confirme, en les énumérant,

les donations effectuées en faveur de l'abbaye d' Arrouaise par luimême et ses vassaux, particulièrement celle des deux tiers de la dîme de Fricourt et du tiers de celle de Saillisel. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xn° siècle, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077,

fol. 74r°-75r°, d’après A. - C. Copie partielle du xvrr* siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 205r?-v?. - D. Autre copie partielle du xvii? siècle dans le méme cartulaire, fol. 205r°.

a. Gosse, p. 134 note h (éd. partielle).

Indiqué :Michel, p. 264. - NW 11199.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen?. Ego

Balduinus de Encra et dominus de Cuerlu? notum facio tam futuris quam presentibus® quod duas partes decime de Frigecurtd et de Salli9 que mei iuris erant, et terciam par5 tem decime de Sallisel? nichilominus?) et omne dominium quod in alia tercia parte decime eiusdem uille habebam, quia de me in feodo tenebatur, de assensu et uoluntate Agnetis uxoris mee necnon et Wigeri patrui matris mee et fratrum

MONVMENTA

362

ARROASIENSIA

meorum Eustachii et Galteri, similiter et Gerardi primogeni10

ti filii mei, concessione etiam? Philippi domini mei Flandrensis et Viromandensisi) comitis9, et Elienordis comitisse

15

20

25

Bellimontis, ecclesie Sancti Nicholai de Arroasial in perpetuam elemosinam contuli et in manus domini Stephani Nouiomensis episcopi ad opus iamdicte ecclesie multis coram astantibus resignaui. Sciendum etiam quod Robertus abbas et monachi de Monte Sancti Quintini, qui in eisdem decimis?) mei participes erant, ad peticionem meam quatinus prefata Arroasiensis ecclesia eas posset adquirere concesserunt et quia Iohannes maior de Combles in decima de Fregicurt quoddam uadimonium reclamabat, datis ei III libris Attrebatensibus, omnem querelam quam opponebat tam ipsum quam sorores eius et nepotes et filios quietam clamare et prefate ecclesie resignare feci. Quia uero de Drogone de" Escaiencurt XL solidos feodali iure tenere debebam et de eis ipsum in prefata decima donec alibi restituerem assignaueram, facta ipsi digna restitutione apud Clari ut supranominatam elemosinam Arroasiensi ecclesie concederet apud ipsum et filium eius Gerardum

30

obtinui. Quoniam

autem in iam

dicta decima de Fregicurt monachis de Monte Sancti Quintni HIT sextarios frumenti in parte mea accipiendos annuatim in elemosinam contuleram, de quibus, cum totam deci-

mam fratrib[us9 ...7... clontulissem, non feceram mentionem, secundum quod inter nos condictum fuit eisdem fratribus in molendinis meis apud Farni[eres], donec eis redditus 35

40

tantum ualens a me uel uxore mea aut filiis restituatur, ut a

[...12...]P accipiant, uolui et concessi9. His subnectendum est quod totum terragium uini quod in uinea eorum que est apud Cuerlu? solebam accipere predicte ecclesie fratribus apud Farniers? commorantibus in ministerium sanguinis Christi et alios? usus oratorii quod in eadem curte de Farniers? meo tempore fundatum est in elemosinam contuli et concessi. Si[militer] etiam, si in terris communibus ubi terra-

gium accipio uineam plantare uoluerint, quandiu ibi uinea fuerit nec ad cultiuam terram reducta usque ad tres modiatas 45

totum

terragium ad opus conuentus

elemosinam

Arroasie remisi et in

libere et sine aliqua retractatione

concessi".

Concedo etiam eis pro salute anime mee et ut tocius ordinis

CHARTES

50

55

363

orationes merear obtinere) ut tribus diebus ante generale abbatum capitulum? quod in prefata ecclesia annis singulis celebratur, quicquid tres piscatores accipere potuerint? in aqua que nobis et ipsis communis est usibus capituli famuletur in perpetuum. Suprascriptis his omnibus hoc etiam aditio quod in molendino de Fonte apud Farniers reddidi eis et in perpetuam elemosinam concessi quicquid ibi tenui, quod aduersus auum meum et matrem meam et me semper reclamauerant, retentis mihi pro hoc beneficio annuatim? in uita mea tantum?? duobus modiis frumenti quos non in molendino sed in grangia eorum accipiam ; a qua persolutione post mortem meam omnino liberi erunt. Quicquid etiam Gerar-

60

dus de Bellaincurt consanguineus meus siue Radulfus frater eius remiserunt eis, uidelicet ut de fundo terrarum quos de eis tenent nunquam coram eis iusticiam exhibeant, sed de solo eis redditu satisfaciant, quia de feodo erat, eidem eccle-

65

sie concedo et presentis scripti astipulatione confirmo. Ad hec etiam notum facio omnibus presentes apices inspecturis quod prenominatus Gerardus de Bellaincurt consanguineus meus profecturus Iherusalem uendidit assensu meo, quia de feodo meo erat, eidem ecclesie Beati Nicholai de Arroasia ad

70

75

80

85

opus [hospita]lis pauperum XXX? marcis sterlingorum triginta mencoldatas terre ad mensuram Attrebatensem in territorio et sartis de Liegescurt cum toto districto et ab omni exactione et terragio liberas, eo uidelicet pacti tenore quod si de uia Iherosolimitana redierit terram illam frumento honeratam sicut erat quando uendidit precio quo prescripsimus ipse uel heres eius poterit redimere si uoluerit. Si uero non abierit, eiusdem terre X mencoldatas eidem ecclesie in perpetuam elemosinam condonauit??. Dedit etiam eidem domui hospitalis in elemosinam decem solidos Attrebatensis monete ad procurandam lampadem que nocturno tempore in oratorio quod in eodem hospitali ad honorem beati Iohannis Euangeliste constructum est iugiter ardebit, quos ipse uel heres in festo sancti Remigii magistro hospitalis annis singulis redditu perpetuo persoluere?9 tenebitur. Si autem die illo uel sequenti prescriptus??) redditus non fuerit persolutus, unum curtile quod habet idem Gerardus apud Liegescurt?9, quicumque?? preerit domui hospitalis saisire poterit.

364

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Quod factum est assensu uxoris sue Aueline et Galteri filii sui et fratrum suorum Radulfi, Widonis, Hugonis et Iohannis, assentiente?8) etiam et laudante me domino suo, de quo

90

95

prenominatam terram ut prediximus in feodo tenebat. Et ut hee omnes elemosine sepedicte ecclesie a me de meo dominio23P uel ab hominibus meis de meo feodo facte maius inposterum et?) firmius stabilitatis robur obtineant, ad peticionem domni Galteri abbatis et conuentus, quos multa dilectione amplectebar et qui me tanquam fratrem tam in uita quam post mortem in suis orationibus susceperunt, pre-

sens eis scriptum dari et sigilli mei impressione et subscriptorum testium astipulatione roborari precepi, testes Achardus 100

de Hardecurt, Balduinus et Galterus fratres eius, Eustachius de Autuile, Drogo de Salli, Libertus frater eius milites, Petrus maior de Farniers, Iohannes de Combles, Teodericus de

Fregicurt, Galterus de Mairicurt, Renerus de Auuiler et alii multi. Actum anno Domini M9C?XC^? et recognitum in Arroasiensi capitulo die assumptionis beate Marie semper 105

virginis). a) de In nomine à amen om. C. - b) Curlu C. - c) tam futuris quam presentibus om. C. - d) Frigicourt C; Frigecort a. - e) Saili C. - f) Salizel C. g) nichilominus om. C. - h) de quod in alia tercia à mei om. C. - 1) etam om. C. - ))Veromandensis a. - k) et Viromandensis comitis om. C. - 1) Arrouazia C. - m) decimis om. a. - n) des corrigé en de par exponctuation B. o) il y aun trou dans le ms. B. Il manque aprés fratribus un mot comme ipsis. p) il y aun trou dans le ms. B. - q) de etin manus domini Stephani à concessi om. C. - r) Curlu C. - s) Farniis C. - t) alios om. C. - u) Farniis C. - v) de similiter etiam d concessi om. C. - w) de eis pro salute à obtinere om. C. X) capitulum abbatum C. - y) poterant C. - z) annuatim ajouté en interligne, B. - aa) tantum ajouté en interligne, B. - ab) depuis le début de l'acte jusqu'ici, la copie D donne seulement le résumé suivant : Notum facimus omnibus

nos

Balduinus

de Encra

et dominus

de

Curlu,

de assensu

et

uoluntate Agnetis uxoris mee, concessione etiam Philippi Flandrensis et Viromandie comitis et Elionordis comitisse Belimontis, quod Gerardus de Bellincourt filius et consanguineus meus profecturus lerusalem, uendidit assensu meo ecclesie beati Nicolai de Arrouasia ad opus hospitalis pauperum triginta marcas sterlingorum triginta mencoldatas terre ad mensuram Attrebatensem in territorio et sartis de Ligescort, cum toto districtu et ab omni exactione et terragio liberas, eo uidelicet pacto tenore etc. - ac) soluere D. - ad) prescriptis D. - ae) Ligescourt D. - af) cuicumque D. - ag) assentite B. - ah) demenio B. - ai) et ajouté en interligne, B. - aj) aprés famuletur in perpetuum, l'acte est résumé en C: Concedo etiam et confirmo eidem ecclesie triginta mancoldatas terre ad opus hospitalis Arroasie, quod Gerardus de Biaulencourt consanguineus meus assensu meo uendidit cum toto districtu in territorio de Ligescourt ab

CHARTES

365

omni exactione et terragii liberas et decem solidos quos idem dedit ad procurandam lampadem in orratorio (sic) hospitalis ad honorem beate Ioannis euangeliste: Actum anno 1190; en D, le résumé, qui commence après saisire poterit, dit: ad petitionem domini Galteri abbatis et conuentus quos multa dilectione amplector et qui me tamquam fratrem tam in uita quam in morte in suis orationibus susceperint. Actum anno Domini 1190; en a, la copie est interrompue à partir de et quia Iohannes maior de Combles. N'est plus indiqué que le millésime 1190.

204 1190, 28 décembre.

Notice en forme de charte de l'accord intervenu entre les abbayes du Mont-Saint- Quentin et d'Arrouaise au sujet de différents biens et droits sis àRocquigny. A! et A?. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 77v°-78v°, d’après A! ou 42. - C. Copie de la fin du xvi s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 124r°-125r°. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 274v°-278r°. - E. Copie

de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 209r?-v?. - F. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 264r°266r°. Indiqué: Gosse, p. 128-129, sous la date de décembre chel, p. 264-265.

- NW

1186. - Mi-

11202.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis permanentis in secula?, amen. Quia ex quo saluator noster in carne ueniens

non tantumP) prolatione angelica quantum predicatione propria pacem hominibus bone uoluntatis iniunxit, cunctis 5 in eum credentibus iuxta preceptum apostoli pacem inter se

habere9 conuenit!, specialius autem a religione predictis?) uiris unitas illa pacis infatigabiliter obseruanda est, et, si aliquo uenenosi serpentis instinctu forte illa inter eos euanuerit, statim debet omnimodis reformari, ne optima pars eorum, 10 quam uoluntarie elegerunt, pro Christo possit unquam qualibet discordie commixtione? turbari. Ea propter querelas omnes que inter monasterium preclari martyris Quintini de

Monte et ecclesiam pii confessoris Nicholai? de Aridagamantia dudum emerserant et emergebant8) ad pacem et 15 concordiam tam in spiritualibus quam in temporalibus in

366

MONVMENTA

ARROASIENSIA

perpetuum conseruandam omnino reuocauimus?, et dato inuicem pacis osculo, ad laudem et gloriam illius qui est pax nostra, qui fecit utraque unum, omnem dissensionis materiam in posterum qua potuimus circumspectione removi20

mus. Unde quia super terragio dei) RokeniisK) questio diu uentilata fuerat, asserentibus canonicis quod ipsum) terragium? in grangia sua? que in predicta uilla erat de consuetudine et iure9 seruareP debebant, monachis autem diuersa

25

30

sentientibus®), de consensu utriusque partis pro bono pacis super tota possessione de R.ochenniis? que ad utramque? spectabat? ecclesiam, taliter est statutum quod canonici per solum terragiatorem suum plenariam habebunt" terragiandi potestatem sicut hactenus habuerunt" et seruientem monachorum, quem mittere ibi? si uoluerint poterunt, nec uoca- bunt? nec si non uenerit exspectabunt?.. In grangia autem eorum, que infra districtum de Rochenniis? erit, communiter terragium ducetur et ibidem a canonicis seruabitur. Tri-

35

40

45

curatores locabuntur ita tamen quod fidelitatem facient de utriusque ecclesie indempnitate et iure pro posse seruando. Monachorum autem? erit tollere totum ius suum?P tam in grano quam in aliis si uoluerint, nec ad detinendum?*9 grangiam aliquid a monachis canonici de iure exigere poterunt uel debebunt. In uilla nichilominus de R ochenniis?? canonici soli plenarie et libere in omnibus iusticiam exercebunt, ita quod monachis de forisfacto?9, si acciderit?9, iuxta portio-

nem suam quam habent in terragio?3) respondebunt nec de ipsa portione monachorum absque assensu eorum remissionem facere?9 poterunt. Ille autem qui ex parte canonicorum terragiator extiterit uel iusticiam exercebit, si canonicus uel conuersus extiterit, per obedientiam et sub anathemate a prelato suo adiurabitur, quod bona monachorum iuxta formam

prescriptam in his, que diximus, illesa pro posse seruabit?? et, si secularis fuerit, hoc ipsum fidei interpositione firmabit.

Si uero monachi aut in agro aut in grangia seruientem suum 50

de suo uicturum pro sua parte seruanda9) miserint, idem

etiam canonicis?J cautionem prestabit?! et si per alterum eo-

rum alteri dampnum?" illatum esse constiterit?", uel ipse inferens uel ecclesia alteri pro dampni quantitate satisfaciet.

Super terris?? autem de Rochenniis#P) utrinque?9 conces-

CHARTES 55

60

65

70

367

sum est quod donationes fidelium utraque ecclesia sine contradictione alterius in elemosinam suscipere poterit ;sed curtilia que tenentur a monachis numquam canonici, nec ea que tenentur a canonicis numquam monachi, absque alterutrorum assensu adquirere uel suscipere poterunt??. Si tamen, processu temporis, alii qui partem in terragio eiusdem uille habent terragiandi ius?? aduersus canonicos uel iusticiarium

pro parte sua in uilla de iure et ratione euincere et per aliquantum?) temporis pacifice possidere potuerint, illud idem ecclesia Sancti Quintini pro sorte sua si uoluerit obtinebit. Super spirituali siquidem?" fraternitate quam se inuicem utrique?? coniunxerunt, hoc communiter definitum est, quod preter commemorationem annuam quam utraque ecclesia pro defunctis alterius cum uigilia IX lectionum et? missa et prebenda, singuli sacerdotes cum una missa, fratres uero literati VII psalmis, illiterati uero VII pater noster sollempniter?9 annis singulis?? celebrabunt; pro nuper defunctis VII plena officia quociens?? eis nuntiatum fuerit utrinque5?

exhibebunt; abbates autem^9 cum obierint tricenario pre ceteris et anniuersarii sul annua recordatione gaudebunt. Si 75

qua uero fuerit ortaP9 controuersia de cetero interb?) eosb9

80

quam abbates suorum consilio per se finire nequiuerint, duo de fratribus utriusque ecclesie ab utroque capitulo electi, additabÓ sibi quinta?) persona ecclesiastica sine appellatione maioris audientie eam usque ad plenam decisionem sine aliqua refragatione omnino terminent, ita ut omnium aut plurium numero, semotabh) omni retractatione, suscipiat uter-

85

queb? conuentus arbitrium. In omnibus suis causisPi) utriquebk) ab inuicem tanquam a fratribus adiuuentur nec in iure aliquo aliquis»? eorum uerbum") dicere uel consilium dare aduersus alterutrum uel aliquid allegare presumat. Fugitiui?) utrorumqueb®) ab alterutris in curtibus suisPP) retineantur donec sciri possit utrum recipi mereanturP9) et tunc in sua ecclesiaP? per alterum abbatem infra dies xv si in hu-

90

militate perstiterint^? reconcilientur ad penitentiam in sua ecclesia faciendam. Si de possessionibus suis quelibet? istarum ecclesiarum que alteri ecclesie continue?" fuerint et uicinePv), alicuibW uendere uel commutare

uoluerit^9, nulli

hocPY) facere poterit nisi eidem ecclesie si ipsa ecclesia tantum

368

95

MONVMENTA

ARROASIENSIA

et tam cito inde dare uel recompensare uoluerit quantum et quam cito se ab alio posse habere in uerbo ueritatis affirmauerit^2. Semel in anno ad minus alterum abbatem" alter ad hoc

ut fraternitatem istam in capitulo?) recognosci et legi faciat,

100

uidelicet in festis patronorum suorum Sancti Quintini et Sancti Nicholai per se uel per nuntium suum uisitare non negligat. Ad hec sciendum quod a canonicis monachi hanc caritatis indulgentiam impetrarunt, quod si quando*9 Arroasien-

ses?) in sua dumtaxat ecclesia et cellis suis comederint que sibi apponentur cum gratiarum actione percipient. Si quis scien105

110

ter contra hec fecerit et*9 alteri ecclesie sciens et prudens in his que prohibita? sunt nocuerit, ad ecclesiam quam lesit*8 mittetur, et ibidem culpa eius iuxta presidentis arbitrium cum caritate emendabitur. Ut autem hec omnia rata in perpetuum eth) inconuulsa?) permaneant, litteris exarata mandauimus et tam cyrographi diuisione quam sigillorum utriusque conuentus impressione cum subscriptorum testium9) astipulatione

firmauimus^9, Testes de capitulo Sancti Quintini: dominus Robertus abbas, Walterus prior, Anscerus supprior, Hugo,

115

Renerus, Henricus, Symon, Gregorius, Werricus, Eustachius sacerdotes ;Michael, Iohannes, Petrus diaconi; Balduinus, Nicholaus, Walterus subdiaconi; Cornelius, Odo et ce-

teri. De capitulo Sancti Nicholai: dominus Walterus abbas,

120

Iohannes prior, Petrus quondam abbas, Winemarus, Radulfus, Osmundus, Acardus, Helyas, Robertus, Ingelrannus supprior, Gerulfus sacerdotes, Balduinus, item Balduinus, Iohannes?" diaconi, Bartholomeus, Alardus, Egidius, Walterus subdiaconi et ceteri®). Actum anno Domini M°C°X Ce, Vo

kalendas ianuarii. a) in secula om. C. - b) tam D. - c) habere inter se C. - d) preditis B. - e) coniunctione C. - f) Nicholai om. C. - g) et emergebant om. C. - h) quam DF. - i) reuocamus corrigé par ajout de ui en interligne, B. - j) et DEF. - k) Roquigniis C; Roqueniis DEF. - l) ipsorum DE. - m) terragium ipsum C. - n) ipsa sua C. - o) de jure C. - p) seruari DEF. - q) sentiebant C. - r) Roqueniis DF; Rocquiniis E. - s) utraque C. - t) spectabant D. u) habeant D. - v) habuerant DEF. - w) quem ibi mittere CDEF. - x) uocabitur CDEF. - y) expectabitur CDEF. -z) Roqueniis DF; Rocquigniis E. - aa) aut DF. - ab) ius suum totum E. - ac) detinendam DF. - ad) Roqueniis DF; Rocquignies E; R oqueniis F. - ae) foris DE; forifacto F. af) accedent DF. - ag) terragia D. - ah) facere: eorum E. - ai) seruabit om. DF. - aj) seruanda ajouté en interligne, B. - ak) canonicus EF. - al) prestabit cautione C. - am) domum C. - an) consentiens constituerit C. - ao) terras

CHARTES

369

E. - ap) Roqueniis DF; Rocquiniis E. - aq) utrique CDF. - ar) potuerunt D. - as) jus terragiandi CEF. - at) aliquantulum EF. - au) quidem corrigé par ajout de si en interligne B. - av) utrique om. C. - aw) et om. C. - ax) et totidem Aue Maria sollempniter C. - ay) singulis annis CDF. - az) quocien B. - ba) utrunque CDF. - bb) autem ajouté dans l'interligne, B; vero C. bc) orta fuerit D. - bd) tam inter CDF. - be) eos om. D. - bf) adhibita C. - bg) quarta DF. - bh) seruata C. - bi) utrumque DF. - bj) causis ajouté dans l'interligne, B. - bk) uterque DEF. - bl) aliquis om. D - . bm) uerborum F. - bn) Fugitiui corrigé par ajout de ti en interligne, B. - bo) utrorumque om. CDEF. - bp) utrorumque suis BCDF. - bq) mereatur F. br) suam ecclesiam F. - bs) persisterint F. - bt) quelibetque corrigé par exponctuation, B. - bu) continiue B. - bv) contigue et uicine fuerint C. bw) aliqui C. - bx) uoluerint DF. - by) nullus id DF. - bz) affirmarit F. ca) abbatum D. - cb) in capitulo om. CDEF. - cc) eiscum CD; quando cum eis EF. - cd) Arrouasienses C. - ce) ab C. - cf) post habita DF. cg) nocuerit CDEF. - ch) ut D. - ci) inconuulsum C. - cj) testium om. EF. - ck) firmamus C ; E ajoute Amen. - cl) Henricus om. DEF. - cm) Balduinus, Joannes, idem Balduinus C. - cn) ceteri professi 18 CD. Ab Coss JU OAI

205 1190, décembre.

Gautier, abbé d'Arrouaise,

et l'abbé du Mont-Saint- Quentin,

procédent à un échange de terres. Acte perdu, cité par Gosse, Histoire d' Arrouaise, p. 129.

Texte de Gosse:

« Cet article fut en quelque sorte exécuté à l'instant par un

acte

d'échange

de plusieurs

biens,

conclu

entre

elles

d'aprés la bienséance oü ils étoient de l'une ou de l'autre. Ces deux actes sont du mois de décembre... »

1) C£. acte n? 204. 206 1190. Achard d'Hardecourt céde à l'abbaye d'Arrouaise un moulin à Fargny avec ses droits de justice et de moulin, contre un cens de dix muids de froment sa vie durant. À sa mort, le cens sera baissé à huit muids.

MONVMENTA

370

ARROASIENSIA

En outre, Arrouaise moudra le blé pour la maison d'Achard, et a ac-

cueilli comme chanoine Baudouin, fils d’Achard. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xi s., cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol.

76r°-v°, d’après A.

Ego Achardus de Hardecort notum facio omnibus tam posteris quam modernis me concessisse et dedisse in perpetuam elemosinam ecclesie Beati Nicholay de Arroasia molendinum unum quod habebam apud Farniers, ab omni exactione et alieno iure liberum,

sub annuo

censu

decem

modiorum frumenti ad mensuram Perone quale de ipsius molendini molitura proueniet quandiu uixero tenendum. Post meum 10

15

20

25

30

uero obitum, ubicumque de uita decessero, de

censu illo duo modii cadent et residuam partem VIII scilicet modios heredi meo persoluent. Quod si, procedente tempore, super molendino illo aliquis cognatorum meorum uel extraneorum calumpniam mouerit?, ego quoad uixero uel heres meus post me warantizare et acquietare debebimus et si tempore calupmnie que pro me uel herede meo mota sit pro molendino illo fratribus Arroasie aliquam iacturam intulerit, iuxta estimationem dampni secundum arbitrium bonorum hominum predictus census minuetur et persoluetur. Sciendum etiam quod censum illum nulli ecclesie, nulli persone, uendere, dare uel inuadiare ego uel heres meus poterimus nisi Arroasiensis ecclesie fratribus si illi inde tantum dare uoluerint quantum et alii. Ad peticionem uero meam predicte fratres ecclesie Balduinum filium meum in fratrem et canonicum susceperunt et bladum proprie doinus mee, quod uulgo molnea dicitur, post illud quod supra fuerit, tam mihi quam heredibus meis absque exactione aliqua gratis perpetuo molere tenebuntur. Concessi preterea iam dicte ecclesie in prenominato molendino bannum, sanguinem et latronem et omne districtum et iusticiam et libertatem quam in illo habebam et quod homines uille de Hardecortt) perpetuo iure ad idem molere molendinum debebunt sicut molebant quando illud tenebam. Facta est autem hec conuentio assensu Hauidis uxoris mee et filiorum meorum Walteri primogeniti, monachi de Monte Sancti Quintini, et Eustachii

CHARTES

371

fratris eius ceterorumque fratrum eius ac sororum. Que om35 nia,

ut maioris

in posterum

munimenti

robur

obtineant,

presentem cartulam impressione sigilli mei et subscriptorum qui interfuerunt testium astipulatione roborari precepi, testes Eustachius de Encra auunculus meus, Balduinus frater meus, 40

Symon de Wilu, Ingelrannus de Encra nepos meus milites, Nicholaus de Francherue burgensis de Perona, Radulfus Bestuses. Actum anno Domini MeCoLX XXX. a) fecerit souligné, remplacé par mouerit ajouté en interligne, B. - b) Hardecot, un r ajouté en interligne, B.

207 (Interpolé) 1190.

Le pape Clément III confirme à l'abbaye d'Arrouaise la règle de saint Augustin et l'interdiction pour les évêques d'intervenir sans l'accord de l'abbé ou du chapitre général dans une abbaye affiliée. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 38v°, d’après A. - C. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 208v°-209r°.

a. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich IV : Picardie, n° 333, p. 488, d’après B. Indiqué: Bruxelles, p. 255. - NW 6273.

Bibl.

Roy.,

ms.

7749,

fol. 279r°.

- Michel

Note critique: cet acte, qui n’a été que partiellement reproduit en B, reprend plusieurs dispositions de l’acte n° 187. La copie B renvoie d’ailleurs explicitement à la bulle n° 187. Dans la copie C, le passage de Item etiam et quia in electionibus à factum esse probetur est repris à la version interpolée au xiv? siècle de la bulle n? 187, et est donc sans doute également interpolé.

Clemens?,

episcopus, seruus seruorum

Dei, dilectis filiis

Galtero abbati ecclesie? Sancti Nicholai de Aridagamantia et ejus societatis et ordinis abbatibus et fratribus tam presentibus quam futuris regulariter substituendis, in perpetuum. 5 Proprium est ecclesiastice discipline ab illicitis prohibere et excessuum culpas salubriter resecari?. Que, si torpente ma-

MONVMENTA

372

10

AR.ROASIENSIA

gistro negligitur, cuncta in confusionem deueniunt. Nam si alter? destruit, alter? edificat siue aliquis propriam sequens uoluntatem minuit alius addit, non solum regularis ordo dissoluitur, sed etiam perditionis ex hoc materia ministratur. Cure igitur uobis sit, dilecti in Domino filii abbates?, ut per-

sonas in uirtutibus?) diligatis, uitia persequamini, boni dul-

ces, mali uos sentiant!) correctores. Culpa enim est in culpa 15

debitam omnino relaxare uindictam. Et sic alterum tur ex altero ut boni habeant amando quod caueant metuendo quod diligant. Ceterum tunc religio Deo diligitur et uigor ecclesiastici ordinis indissolubiliter uatur, si ad eius custodiam certus modus et propria

condiaet mali placens consercensura

ponatur. Quia igitur per operationem Sancti Spiritus in ec20

25

30

clesia Sancti Nicholai de Aridagamantia norma canonici ordinis secundum beati Augustini regulam acceptabiliter custoditur, placuit nobis propositum uestrum ad instar felicis recordationis Innocentii et Urbani predecessorum nostrorum sedis apostolice auctoritate firmare et ut in eo firmiter persistatis piis exhortationibus commonere. Statuimus itaque ut in ecclesiis uestris in quibus fratres canonicam uitam professi degunt, nulli omnino hominum liceat secundum beati Augustini regulam ibidem constitutum ordinem commutare. Nullus etiam episcoporum futuris temporibus temere audeat eiusdem religionis fratres de ecclesiis uestris, abbatibus propriis inuitis aut inconsultis expellere, nec professionis canonice quispiam ex ecclesiis eisdem aut claustris discedere sine congregationis permissione communi, discendentem

35

40

uero

nullus episcoporum,

nullus

abbatum,

nullus

monachorum sine communi litterarum cautio suscipere. Quia uero nonnulli de regulari obseruantia ad regimen ecclesiarum assumpti eo sepius per praua opera dissoluuntur, quo aduersus eos antiqui hostis inuidia perniciosius astutiam sue fraudis exercet, apostolica nichilominus auctoritate statuimus ut si aliquis abbas uestri ordinis infamis... ?). Cum uero abbas aliquis uestrarum ecclesiarum decesserit, uacans ecclesia sub patris abbatis prouisione consistat, ne uidelicet ex pastorali defectu graue dispendium patiatur, donec de ipsius patris abbatis et duorum uicinorum abbatum consilio

45 abbas alius a fratribus eligatur, nisi illa ecclesia a patre abbate

CHARTES

373

tantum remota fuerit ut ipsum sine magno dispendio uocare non possit. Sin autem, inter fratres monasterii de substituendo abbate fuerit suborta contentio, nisi ad concordiam potuerint reuocari, pater abbas de consilio et assensu abbatum 50 suorum, illum ibi sine contradictione preficiat quem approbatione maioris et sanioris partis capituli et laudabilioribus meritis uiderit adiuuari. < Item etiam et quia in electionibus abbatum plerumque inordinate processum est, non uocato patre abbate nec expectato, statutum est ut si qui ordinis ues-

55 tri sine presentia patris abbatis, si habere potuerit, uel ad minus duorum uicinorum abbatum ordinis uestri abbatem elegerint, 1psa electio et promotio in reatum reuocetur. Quod contra priuilegia) romana hoc factum esse probetur. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persona hanc 60 nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere uenire temptauerit, secundo

tertioue commonita,

nisi reatum

suum digna satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui careat dignitate, reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sanctissimo corpore et san-

6, guine Dei et Domini redemptoris nostri lesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni. subiaceat. Cunctis autem eisdem locis sua iura seruantibus sit pax domini nostri lesu Christi, quatenus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis 70 inueniant. Datum anno 1190. a) Urbanus C. - b) ecclesie: Arroasiae C. - c) resecare C. - d) alius C. e) alius C. - f) dilectissimi abbates, in Domino filii C. - g) in uirtutibus om. C. - h) sentiant uos C. - i) La copie B s'arréte ici en notant Cetera require retro in priuilegio Urbani pape, puís ajoute Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat ecclesias prefatas temere perturbare; de Culpa enim à infamis, om. C. - j) preuilegia C.

208 1190. Gautier, abbé d' Arrouaise, Baudouin d'Encre et Gérard d'Hamel

exemptent de chevage les hommes qui tenaient leurs cinq manses à

374

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Curlu. Toutefois, ces hommes paieront chaque année douze deniers au maire de Curlu. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir* s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 76r°, d’après A. ] a. P.C. Boeren, Etude sur les tributaires, n° 17, p. 126, d’après B. - b. R.. Fossier, Chartes de coutume en Picardie, n° 32, p. 192, d’après B.

Indiqué :Michel, p. 264. - NW 6451.

Notum

sit omnibus tam futuris quam presentibus quod

ego Walterus, abbas Arroasie, et ego Balduinus de Encre et

Gerardus de Hamel, homines capitales qui quinque mansos tenebant ex nobis apud Corlu liberos fecimus et ab omni exactione capitali absolutos reddidimus, ita quod saluo mansorum

redditu, terram suam

cultam tenebunt a nobis tan-

quam? sartatores. Sciendum etiam id actum fuisse assentiente capitulo Arroasie et uxoribus necnon et heredibus nostris, maiore etiam de Corlu cum filiis et uxore. Qui, quo10

niam de redditu suo aliquantulum imminutum?P) esse hac de

15

causa dinoscitur, 1psi duodecim denarii de communi redditu annuatim dabuntur et ipsius heredi post ipsum nichilominus persoluentur. Quod ut ratum futuris temporibus permaneat, nec ab aliquo ullatenus uiolari temptetur, sigillorum nostrorum appensione presens cartula roboratur. Actum anno Domunie

xc

a) quasi corrigé en tanquam B.- b) imminutus B.

209 1190.

Gérard de Ligescourt et son frère Raoul de Beaulencourt concèdent à l'abbaye d'Arrouaise le droit de ne plus devoir répondre en justice des terres qu'elle tient d'eux. "Toutefois, l'abbaye doit payer le relief pour les terres défrichées par les chanoines ou les convers, ainsi que le terrage. Les plaintes déposées contre les fréres pour des affaires de sang seront examinées par les donateurs. Enfin, si les paysans veu-

CHARTES

375

lent traîner devant leurs plaids les chanoines ou les convers, ceux-ci pourront étre représentés par le maítre des charrues ou un convers désigné par les donateurs. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir* s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol.

2x9, d'apres A: Indiqué: Gosse, p. 56. - Michel, p. 263. - NW 11211.

Note critique: la date de cet acte a été écrite dans le cartul. A en méme temps, non que cet acte-ci, mais qu'une autre intervention de Gérard de Ligescourt, datée de 1199 (n? 236). Seul ce deuxiéme acte porte des signes de validation, ce qui donne l'impression que les deux documents doivent étre confondus en un seul. Ce n'est cependant pas le cas, puisque la copie a été effectuée en deux temps. Restent des incertitudes sur la forme originale de ces documents. Il n'est pas impossible que le n? 209 n'ait été écrit que comme notice informe, non scellée, donc sans original à proprement parler, mais reprise et étendue dans le n? 226, qui s'annonce, lui, comme scellé.

10

Nouerint tam posteri quam moderni quod ego Gerardus de Liegescort et Radulfus de Bellencurt frater meus remisimus fratribus Arroasie quedam iura que nobis competebant, scilicet si aliquis eos iniuriare uoluerit de fundis terrarum quas de nobis tenent, coram nobis iusticiam exhibituri non uenient, nec amodo super his coram aliquo respondere habebunt, nisi ubi forte christianitatis placitum. eos perduxerit. Omnia uero cetera iura nostra que tenuimus nobis remanserunt, scilicet nisi releuationem terrarum quarum sartarii uel canonici uel conuersi sunt 1uste nobis persoluerint, inde nobis in curia nostra iusticiam exibebunt et si terragia nostra nobis nescientibus iniuste abduxerint, itidem in curia nostra

15

satisfacere tenebuntur. Si etiam in districto nostro sanguis uel plaga in aliquem ad fratres pertinentem contigerit, a nullo uindicari debebunt nisi prius nobis ostenderint. Si etiam rustici sartarii sartarios canonicos uel conuersos ad placita sua coram

nobis uocare

uoluerint, uenire non

tenebuntur nisi

unus, uel magister carrucarum ucl alius conuersus quem uocauimus.

Actum anno Domini M9C9XCe?

2).

a) Actum anno Domini M°C° XC? ajouté au plus tôt en 1199 en tête de l'acte n° 236.

MONVMENTA

376

ARROASIENSIA

210 1190.

Rorigon d'Hardecourt céde à l'église de Doingt deux muids de froment annuels pour l'entretien du luminaire de l'église. A. Original perdu. B. Copie de la fin du x1r? siècle, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077,

fol. 76v?, d’après A. Indiqué: Michel, p. 264. - NW 11204.

Notum sit omnibus tam futuris quam presentibus quod ego Rorgo de Hardecort, pro anime mee et antecessorum meorum remedio, annuentibus fratribus meis Acardo, Waltero, Balduino, concessi in elemosinam ecclesie de Dompnio

5 duos frumenti modios in grangia mea apud Clari circa festum Sancti Remigii singulis annis accipiendos, ad iugem lampadis ignem comparandum ante corpus Domini die ac nocte im-

perpetuum arsurum. Et quia elemosinam predictam imperpetuum permanere disposui, sigilli mei munimine cum tes-

10 tium

subsignatione

presentem

cartulam

roboraui.

Testes

Petrus de Buissu, Balduinus Canis cum fratribus suis, Baldui-

nus de Corlu milites. Actum anno Domini MeC°XCe. 211

[1189-1190]. Baudouin de Curlu, seigneur d'Encre, vend à l'abbaye d'Arrouaise deux tiers de la dîme de Fricourt et un tiers de celle de Saillisel pour la somme de 280 marcs. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 75v°-76r°, d’après A.

Note sur la datation : cet acte peut être daté en fonction des dates de l'abbatiat de Gautier. Il date sans doute plus exactement de 11891190, comme les autres actes relatifs à cette affaire (actes n? 199, 200

et 203).

CHARTES

10

15

377

Notum sit omnibus presentes litteras inspecturis quod ego Balduinus de Corlu duas partes decime de Frigicort et terciam partem decime de Sallisel, que ad me pertinebant, et quicquid iuris in eisdem decimis mihi competebat, Deo et ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia et Waltero abbati et fratribus CC et LXXX marcis persolutionis Flandrensis uendidi et assensu uxoris mee Agnetis et fratrum meorum Walteri et Eustachii in perpetuam elemosinam eidem ecclesie contuli; nec me pro ullo hominum a pacto resilire fide interposita firmaui. Ipsi uero fratres, cum legitimam super eadem decima guerpitionem et sufficientem eis fecero et concessiones omnium quos requisierint fide bona adimpleuero, eandem michi pecuniam se daturos fideliter pepigerunt. Sciendum etiam quod hanc elemosinam Arroasiensi ecclesie de assensu et uoluntate abbatis et monachorum de Monte Sancti Quin-

tini qui in eadem decima participes erant, coram multis testibus feci et ut inde securiores reddantur fratres Arroasienses,

literas has sigillo meo signatas compleatur eisdem fratribus dedi.

donec

totum

negotium

212 [environ 1189-1190].

Eléonore, comtesse de Beaumont, approuve la donation des deux tiers de la díme de Fricourt et d'un tiers de celle de Saillisel effectuée en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par Baudouin d'Encre. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siécle, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077,

fol. 75v?, d'aprés A. Indiqué :Michel, p. 264. - NW Note

sur la datation:

cet acte

11198. doit dater

d'environ

1189-1190,

comme les autres actes relatifs à la donation de Baudouin d'Encre (actes n° 199, 200 et 203). Eléonore, fille de Raoul IV, comte de Vermandois, est comtesse de Beaumont de son mariage (son quatriéme!) avec Mathieu III, comte de Beaumont, en 1173/1177 jusqu'à son veuvage en 1208 (L. Douet d'Arcq, Recherches historiques, p. C-CIX).

378

MONVMENTA

ARROASIENSIA

El[ionordis], comitissa Bellimontis, G[altero] dilectissimo amico suo abbati de Sancto Nicholao Arohensi et ejusdem ecclesie capitulo, salutem. Conuentionem quam fecit uobis in elemosinam dominus Balduinus de Encra de duabus par5 tibus decime de Frigicuria et de Salisel concedo et approbo, et ut certius habeatur, presentem cartulam sigilli mei impressione corroborari feci et subscriptorum testium annotatione muniri: Petrus de Orgeualle capellanus comitisse, Petrus de Vallibus miles comitisse et socius, Beatrix priorissa de Lon10 goprato et Richardus clericus frater eiusdem ecclesie.

213 [1187, 20 décembre - 1191, 30 mars]. Clément III donne à l'abbaye d'Arrouaise une bulle relative au chapitre général. Acte perdu, mentionné dans la liste des capitula du cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 9v? :

Item Clemens de adeundo capitulo generali.

214 [1183-1191]. Hugues III, chátelain de Cambrai, donne à l'abbaye d' Arrouaise

une demi-charruée de bois à Havrincourt. Il en gardera cependant la jouissance sa vie durant. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077,

fol. 96r?, d’après A.

Note sur la datation : cet acte date de l'abbatiat de Godescalc, abbé

de Vaucelles (1181-1191) :cf. Gallia Christiana, III, col. 177. Jean de Cantimpré est mentionné de 1181 à 1200 (ibid., col. 162). Comme l'acte a été ajouté au cartulaire initial, il ne peut étre antérieur à 111297

CHARTES

379

Ego Hugo, castellanus Cameracensis, uniuersis notum esse

10

uolo quod per assensum Margarete uxoris mee, pro mea et ipsius et omnium antecessorum nostrorum salute, ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia in elemosinam dedi dimidiam carrucatam nemoris in territorio de Hauerincort cum fundo suo liberam, et ab omni alieno iure emancipatam post decessum meum possidendam, ita quamdiu uixero in mea erit potestate inde ordinare quicquid uoluero. Hoc confirmo sigillo meo et uxor mea suo. Testes sunt domnus Godescalcus de Valcellis? et domnus Iohannes Sancte Marie de Pratis abbates, Stephanus de Lambres et Neuardus de Camegni. a) Vacellis B.

215 1192, [vers août]. - Bapaume.

Philippe Auguste, roi de France, confirme à l'abbaye d' Arrouaise la rente de 40 sous que lui avait concédée le comte de Flandre Philippe d'Alsace. Le bailli de Bapaume est chargé de payer cette rente. A. Original sur parchemin, hauteur 245 mm largeur 175 mm

(dont repli 40 mm),

en haut, 160 en bas, sceau jadis pendant, Arch. dép.

Pas-de-Calais, 23 H 42. Notes dorsales :xiu s. : Philippus rex Francorum de XL solidis apud Bapalmas. - Philippus rex Francorum de XL^ solidis apud Bapalmas. x1v* s.: Transcriptum. xvi? s.: 1192. - Bapalme faict. B. Copie du 7juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 94, fol. 163-164, d’après A. a. F. Delaborde, Actes de Philippe Auguste, t. 1, p. 522-523, n° 434,

d’après B. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 97r°. Même coll., t. 250, fol. 256r°. - Le Glay, p. 122. - NW 6263.

-

Note sur la datation: Philippe Auguste a donné des actes similaires en aoüt 1192 pour l'abbaye d'Eaucourt à Domart-en-Ponthieu, pour celle de Saint-Vaast d'Arras à Hesdin. C'est donc vers le mois d’août que celui-ci a été donné.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis, amen. Philippus Dei gratia Francorum rex. Nouerint uniuersi, presentes pari-

380

5

10

15

20

MONVMENTA

AR.ROASIENSIA

ter et futuri, quod, sicut ex auctentico Philippi, quondam comitis Flandr[ie], intelleximus, idem comes dedit in elemosinam ecclesie Beati Nicholai de Aroasia quadraginta solidos Attrebatensis monete Bapalmis, in redditibus suis singulis annis in dominica Pasche floridi percipiendos, statuens et sigillo suo confirmans ut dicta pecunia ad conficiendum sacrificium altaris assignata esset. Si quid autem super hoc esset residuum in ecclesie illius luminaribus statuit illud expendi. Nos igitur pro salute anime nostre et genitoris nostri, pie recordationis regis quondam Ludouici, et antecessorum nostrorum predictam elemosinam confirmamus, balliuis nostris Bapalm[arum] precipientes ut dictam pecuniam singulis annis ad prefixum terminum predicte ecclesie sine contradictione persoluant. Quod, ut perpetuam obtineat stabilitatem, sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius annotato presentem paginam precepimus communiri Actum Bapalmis anno incarnati Verbi M°CS nonagesimo secundo, regni nostri anno tercio decimo, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Guidonis buticularii. Signum Mathei camerarii. Constabulario nullo. Data uacante (Monogramma) cancellaria.

216 TIS Gérard, abbé de Chátillon-surSeine, proclame que, contrairement

à ce que prétendent de fausses rumeurs, son abbaye reste fidèle à l'ordre d'Arrouaise et promet qu'elle n'acceptera d'abbé que parmi les membres de l'ordre d'Arrouaise. A! et 42. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie de la fin du xvi° s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 14v?-15r?. C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 273r?-274v*. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 263v°-264r°.

a. Gosse, n? x1, p. 428-429. Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy, ms. 7749, fol. 289.

CHARTES

381

Ego G[iraldus]9, Dei patientia ecclesie Castellionensis?) minister indignus et abbas, totusque qui mecum est fratrum

conuentus9, cunctis? uolumus tam futuris quam presentibus? innotescere? quod cum dominus Simon?) ecclesie ArroasiensisP) uenerabilis abbas, et uniuersalis abbatum ordinis

Arroasiensis? conuentus, super ordinis immutatione et alterius susceptione, falsis pulsati rumoribus, hanc nostram ecclesiam suspectam haberent), communicato inter se consilio, 10

W{illelmum] de Henin, W[alterum]" de Nemore et W[erinum]?? de Valencenis, integerrime" opinionis abbates, ad hanc miserunt prouinciam? uidere et considerare si opinioni eque responderet actus, et rumori ueritas consona-

15

retP). Habita igitur super his uentilatione, cum in commune res deducta fuisset, ne prenominati patres et tantorum uirorum reuerenda prudentia? super hac re suspensa et dubitans? remaneret, communi assensu et unanimi deliberatione,

ordinis Arroasie? fautores et cultores nos esse respondimus et secundum institutiones ipsius ac? regulas prout eas a uene-

rabilibus patribus nostris huius nostre! CastellionensisV) ec20

clesie abbatibus, reuerendo

scilicet

Balduino

abbate nos-

tro*) postmodum Noviomensi episcopo, Walderico, Nicholao, Antelmo et DanieleY, obseruatas cognouimus? et obseruandas esse didicimus, usque in perpetuum uicturos promisimus, nec alium nos abbatem?? electuros uel habituros nisi 25

30

qui nostre et uniuersali ordinis Arroasie??) communionis?9 fuerit obnoxius et professioni, regule et institutioni subiectus. Quod si instantia episcopi uel ducis, alteriusue secularis aut ecclesiastice persone ad alterius ordinis clericum in abbatem eligendum uel promouendum quouis modo nos cogere et inducere??)) uoluerit, neminem eligemus aut promouebimus nisi ex generalis capituli deliberatione et consensu. Si autem

uiolenter

fuerit

introductus,

nullo??9)

ei obedien-

tie uinculo nos obnoxios? reddemus, nisi ut superius dictum est?8), ex generalis capituli licentia et consensu. Hec au35

tem omnia nos cunctis diebus uite nostre pro posse obserua-

turos prestito sacramento omnes unanimiter spopondimus, et hoc ipsum posteros nostros et successores spondere*h) et super his sacramentum dare in die conuersionis seu professionis cogemus, sed et?? ut hoc ipsi posteris suis?) faciant?

382 40

MONVMENTA

ARROASIENSIA

iniungemus4), Uniuersos??) uero huius nostre constitutionis ac compromissionis propositum ac tenorem infringere et eliminare conantes, excommunicamus et anathematizamus et a

50

liminibus?? uniuersalis ecclesie sequestramus. Ut autem hec nostre?) constitutionis pagina illibata et inuiolata permaneat, sigillorum nostrorum appensione, cyrographi incisione et nominum nostrorum sed et eorum qui interfuerunt subscriptione ipsam muniuimus#P). S. Willelmi abbatis de Henin. S. Walteri abbatis de Nemore. S. Werini abbatis de Valencenis. S. Giraldi abbatis de Castellione. S. Milonis prioris. S. Hugonis subprioris. S. Reineri, Widonis, Nurelonis, Christiani cellerarii, Hugonis, Dodonis, Landancii cantoris, Hoberti, Petri, Godefridi, Rollandi, Walderia, Mathei,

Henrici, Huwini, Nicolai prepositi, sacerdotum. S. Willel55

mi, Hugonis succentoris, Garini, diaconorum. S. Walonis, Iohannis, Rogeri, Baldewini, subdiaconorum. S. Roberti

acoliti. S. Henrici editui de Valencensis. S. Marsilii cantoris de Henin. S. Geraldi cellerarii de Nemore?2. Actum anno Verbi incarnati?) millesimo C nonagesimo II?9. a) Gerardus B. - b) Castelionis B; Castellionis CD. - c) conuentus fratrum B. - d) cunctisque BCD. - e) tam presentibus quam futuris C. f) innotescat BCDa. - g) sancte C; S. a. - h) Arrouasiensis B. - 1) Arrouazie B. - j) suspectam haberent ecclesiam B. - k) Vicardus B; Uncardus

C.

- ]) Valterus B; Vualterus C. - m) Venricus B; et W. om. C. - n) interrime B. - o) prouinciam miserunt B. - p) conseruaret C. - q) prudentia reuerenda B. - r) dubia C. - s) Arrouasie B. - t) et B. - u) nostre om. BC. v) Castellionis D. - w) uidelicet B. - x) nostro abbate C. - y) Valdrico, Nicolao, Nantelino et Daniele B; Vulrico, N., Nant. et Da. C; Vuldrico, N., Nant et Da D. - z) recognouimus B. - aa) abbatem nos B. -

ab) Arrouasie B. - ac) communione B; communioni D. - ad) et inducere om. à. - ae) nullo om. a. - af) obnoxios nos C. - ag) est om. BD. - ah) spopondere B. - ai) sed et om. C. - aj) posteris lac promissionis suis B. - ak) faciat B. - al) iniungimus BC; iniunximus D. - am) Uniuersis C. - an) luminibus a. - ao) nostra B. - ap) munimus D. - aq) domini Vuilielmi de Henin, domini Valteri de Nemore, domini Vanri de Valencenis abbatibus, domini Gerardi de Castellione cum undecim nonuli (sic) sacerdotum et septem diaconis B; domini Vul. abbatis de Henin, domini abbatis Vallet de Nemore, domini Vuen. abbatis de Valenchenis, domini Gerar-

di abbatis de Castellione, domini Milo prior, Hugo supprior, reuerendus uidelicet Christiahni Nica praepositi, Dred., Laud., Had., Petri, Gudef.,

Rolandi, Valerii, Matthei, Hm, Nice praeposito sacerdotum Varin, Dinon et Speni CD. - ar) Verbi incarnati anno C. - as) de Actum à II, remplacé en B par 1192 ; en D par Actum Verbi incarnati 1192.

CHARTES

383

217 [1183 - 1194, 2 mar;]. Garnier,

abbé du Mont-Saint- Quentin, concède au prieuré de

Doingt des petites dîmes à Driencourt et Bussu, en échange d'autres dímes perçues au méme endroit. A! et 42. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie contemporaine, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 77r*, d’après A. - C. Copie du xvi s., cartul. du Mont-St-Quentin,

Arch. dép. Somme, 16 H 1, p. 115.

|

Indiqué : Michel p. 264. - NW 12597. Note sur la datation: cet acte, ajouté à la partie initiale du cartulaire À, date au plus tôt de 1183. Il en va de même de l’acte n° 218, lié à

celui-ci, et qui mentionne le prieur de Doingt Thomas, également mentionné en 1175 (n° 136), 1177 (n° 148) et 1179 (n° 161). Le successeur de Thomas, Robert, est cité pour la première fois le 2 mars

1194 (n° 219).

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego G[arnerus], abbas Sancti Quintini de Monte, et conuentus noster,

pro bono pacis et indempnitatis remisimus et libere possidendas concessimus fratribus Arroasie apud Doing consistentibus quasdam breues decimas quas in territoriis de Driencort et de Buissu nobis de iure competebant pro aliis decimis quas in eisdem territoriis obtinere solebant. Ut ergo contractus iste concambii sine refragatione perduret stabilis, prout per T[heobaldum] Loret conuersum et circa manentes industrios et fideles utrique parti ex communi consensu assignatum est, sigilli nostri appensione presentem paginam decreuimus munire testibus suppositis. Testes: Raynerus 15

prior, Lambertus de Roia, Teobaldus Lores conuersus, Petrus presbiter de Buissu, Manases, Iohannes de Oysi, Renerus, Petrus Popesens, Petrus Cocars, Petrus Bisos, Oilardus.

384

MONVMENTA

ARROASIENSIA

218 [1183 - 1194, 2 mars].

L'abbé d'Arrouaise concède à l'abbaye du Mont-Saint- Quentin quelques petites dîmes à Driencourt et Bussu, en échange d'autres dimes au méme endroit. A! et A7. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie du xvur° s., cartul. du Mont-Saint-Quentin, Arch. dép. Somme, 16 H 1, p. 115, d’après un chirographe. Note sur la datation: pour la datation de cet acte, v. l'acte n? 217,

auquel celui-ci est lié.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Scire uolumus tam presentes quam futuros quod ego . ., abbas Arroasiae, et conuentus eiusdem loci, ad seruandam pacem et uitandum detrimentum, quasdam minutas decimas quas ha5 bebamus in territorio de Driencurt et de Buissu remisimus ecclesiae Beati Quintini de Monte. Similiter et eiusdem loci fratres in concambium nobis concesserunt alias decimas quas in praedictis territoriis solebant accipere. Ut ergo concambium istud sicut pro bono pacis et indemnitatis circa manen10 tes confratre T[heobaldo] Loret conuerso utrique ecclesiae dirimerunt et assignauerunt, ratum et inconuulsum permaneat, dignum duximus presens scriptum sigillo nostro munire et subpositis testibus corroborare, testes Thomas prior de Domnio, cuius tempore actum est, Iohannes de Miallains 15 canonicus, Teobaldus Loret conuersus, Petrus presbiter de Buissu, Manases, Iohannes de Oisy, Raynerus, Petrus Pope-

lens, Petrus Cocars, Petrus Bilos, Oylardus.

219 1194, 2 mars. - Saint-Florent de R oye.

Rorigon de Roye, seigneur de Guerbigny, renonce à toute prétention sur la díme de Linières, donnée au prieuré de Doingt par sa mère

CHARTES

385

Mathilde. Il renonce aussi à la moitié de cette dîme qu'il s'était préalablement réservée. A. Original sur parchemin, hauteur 330 mm à gauche, 340 mm à droite (dont repli 20 mm), largeur 200 mm en haut, 190 mm en bas, deux sceaux, dont l'un en cire verte, pendant sur double queue

de parchemin, trés abimé, et l'autre perdu, Arch. dép. Somme, 33171.

9H

B. Copie du xvii? siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 96, fol. 81-82, d’après A.

IN

10

15

NOMINE

SANCTE

ET

INDIVIDUE

TRINITATIS.

Sciant presentes et futuri quod ego R.origo de R.oia, dominus de Garmegni, elemosinam matris meg Mathildis, uidelicet decimam de Linieres, quam ipsa hereditario de iure possedit et ecclesie Sancte Marie de Donnio in perpetuam possessionem dedit, aliquamdiu kaleniaui? et predictam ecclesiam fatigaui. Tandem uero, reclamationes mee et fatigationes in presentia domini Theobaldi, Ambianensis episcopi, sic sopite sunt, sic extincte, quod quia elemosinam matris mee recognoui, ratam habui, dimidiam partem fructus predicte decime custodientibus fratribus, ipse de manibus eorum singulis annis in uita mea reciperem et post meum decessum ecclesia prelibata elemosinam suam totam, integram et liberam possideret. Verum, quoniam nec prudentis est nec sensati diem expectare nouissimumt), ut opera tenebrarum

abiciat et uitam commutet in melius, opera tenebrarum abicere, uitam in melius mutare, diem nouissimum

20

in eis que

iusta sunt preuenire disposui, reddens et concedens in ualitudine bona et9 integra ecclesie prenominate totum ius suum, totam elemosinam suam, uidelicet tam partem illam quam ego, ut dictum est, aliquandiu accepi, quam aliam a canonicis ante acceptam. Huic siquidem redditioni et concessioni interfuit filius meus Radulfus, heres meus, qui idem conces-

sit et approbauit, qui una mecum decimam prefatam in ma25

30

nus cuiusdam qui tunc temporis decanus extiterat presbiterorum in confinio Roie, quoniam nec episcopum nec archidiaconum presentem habuimus, reddidit et resignauit.

Decanus uero ille statim in presentia nostra ecclesiam sepedictam per priorem qui tunc aderat, Robertum nomine, qui mihi et filio meo et animabus predecessorum meorum, ex

386

35

40

MONVMENTA

ARROASIENSIA

parte domus sue et illius Arroasie specialem memoriam in missa cotidie specialem promisit orationem, elemosina prout debuit inuestiuit. Et ne ista ausu temerario, quod absit, futuris temporibus ab aliquo posterorum nostrorum uel infirmentur, uel penitus eradicentur, statuimus ego et Radulfus filius meus paginulam istam sigillorum nostrorum impressione munire et testibus roborare. Testes Robertus prior, Acardus decanus, Hugo capellanus meus, Euerardus de Tole, Heruisius de Herces, Stephanus, Fulco et alii plures presbiteri, Balduinus Canis, Robertus Canis fratres mei, Petrus del Cheual, milites, Albericus de Garmegni, Iohannes,

Renerus de Dogn seruientes, et alii utriusque sexus iuuenes et senes. Actum

anno

Domini

M°C°XCPIIIIS,

mense

mar-

tio, secunda die mensis, in ecclesia Beati Florentii de R.o1a. a) sic À pour calumpniaui. - b) nouissimoum en À, le o étant exponctué. C) ex et, le ex étant souligné, sans doute par la même main, A.

220 1194.

Roger, évéque de Laon, confirme à l'abbaye d'Arrouaise tous ses droits et possessions situés dans son diocése (dont énumération). A. Original sur parchemin, hauteur 440 mm (dont repli 50 mm), largeur 230 mm, sceau jadis pendant, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 20. Notes dorsales: xin s.: Rogerus Laudunensis episcopus de Vorgiis. - Rogerus episcopus Laudunensis de Vorgiis. x1v* s.: Transcript. RUES o OW de B. Copie du début du xrir* s., cartul. A, B.M.

Amiens, ms.

1077,

fol. 78bis r?. - C. Copie du 17juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 96, fol. 30-31, d'aprés A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 99r°. - Le

Glay, n? 14. - Michel, p. 265. - NW

10388.

Rogerus, Dei gratia Laudunens[is] episcopus, religiosis uiris abbati et conuentui canonicorum Sancti Nicholai de Arroasia, in perpetuum. Honestis desideriis uestris et peticionibus, sicut decuit, annuentes, omnes possessiones quas in

CHARTES

387

episcopatu nostro acquisistis et acquirere poteritis, presenti uobis priuilegio dignum duximus confirmare, uidelicet domum illam quam emistis a canonicis Buciliensibus cum pomerio et orto, et uineam Asperchies, domum 10

etiam et po-

merium et uineam que emistis ab heredibus Milonis clerici, pratum quod emistis a Morello et Remigio et Roberto Norbert, uinagia que uobis dederunt pie memorie Ludouicus rex Francorum Grossus et filius eius Ludouicus, mansum

Pagani sacerdotis et Roberti Blondi cum pressatorio et ui15

neam retro domum, grangiam, terram ante ianuam usque ad uiam, que omnia de ipso manso sunt; terram ultra uiam

cum domibus ab omni censu liberam, curtile quod fuit Roberti de Saumonci, uineam ad nemus, uineam ad Pirum, ui-

20

neam ad Trou sacerdotis, duos modios uini ex dono predicti Roberti Blondi et H[eldiardis| uxoris sue, modium et dimidium ad fontem Gillehart, et dimidium super uineam in Beausains, uineam de Fremunt ex dono Radulfi prepositi, uineam in Parciis que fuit Eurardi Canis, et uineam in Auellun, et uineam in Vallibus que fuit Eurardi Canis, et nemus quod fuit Maler, et nemus

25

30

ad Riuum

Benedicti, et unum

obolum censualem ex dono predicti Eurardi Canis conuersi uestri, uineam magnam in Vallibus et unum modium uini ex dono Hair Calui iuxta eandem uineam et uineam quam emistis a Letoldo et Albrico Torchart, uineam de furno ex dono Hescie pro cuius elemosine concessione Niuardo filio eius decem libras dedistis, pratum quod habetis ex dono Pagani sacerdotis, uiginti sextarios uini in uinea de Proent cum uenditionibus eiusdem uinee ex dono Gerardi canonici uestri, duos denarios bone monete ex dono Roberti militis

35

de Vallebona super uineam desuper uillam, sex solidos Laudunensis monete ex dono Roberti filii Renaldi decani super uineam Erlot in capellis, duos sextarios uini ex dono Hairici fratris Nicholai

40

Duri in uinea de Escote, uineam

in Aloel

quam uobis dedit Renaldus decanus ab omni uinagio liberam, unum modium albi uini quod uobis dedit Niuardus Tabernarius super mansum suum, transitum etiam decem carrectarum uini in quinque equis singulis annis ex dono Radulfi de Coci per totam terram suam liberum ab omni wionagio sicut in litteris eius auctenticis continetur. Ut igi-

388

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tur hec omnia supradicta gaudeant perpetua firmitate feci45 mus ea fideliter hic inscribi et auctoritate nostra sollempniter stabiliri. Actum anno Domini M9?C? nonagesimo quarto. 221 1195.

Jean, évéque de Cambrai, interdit à ses serviteurs de contraindre les chanoines de la cour d'Arrouaise à Gimbermont à moudre leurs grains dans les moulins épiscopaux. A. Original sur parchemin, hauteur 105 mm 220 mm, sceau en navette (73 mm

(pas de repli), largeur

sur 50) en cire verte pendant sur

courroie de cuir, représentant un évéque debout, crossé et bénissant (la tête a disparu), avec comme légende [SIIGILLUM IOHANNIS CAMERACENSIS [EPISCOPI], Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 38. Notes dorsales: xim? s.: Iohannes Cameracensis episcopus quod fratres de Gimbermont habeant libertatem molendi ubi uoluerint. - Iohannes Cameracensis episcopus quod fratres de Gimbermont habeant libertatem molendi ubi uoluerint. - IX" GIMB. xv* s.: VI. xvi s.: X. - N°8. B. Copie de la fin du xir* s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol.

95v°, d’après A. - C. Copie du xvir* s. dans un cartul. de St-André du Cateau, Arch. dép. Nord, 8 H 265, fol. 3r°.

Traduction française du xvi? s., Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 108.

Indiqué: Michel, p. 269. - NW 10389.

Iohannes, Dei gratia Cameracens[is] episcopus, tam presentibus quam futuris in perpetuum. Licet fratres Sancti Nicholai de Arroaisia apud Genbermunt commanentes, more aliorum religiosorum, omnimoda deberent libertate gaudere, seruientes nostri, libertatem ecclesiasticam ignorantes,

10

ad molendum segetes suas in nostris molendinis eos sicut laicos compellebant. Nos uero, principibus qui libenter ecclesiastice detrahunt dignitati prauum ministrare nolentes exemplum, proteruitatem eorum qui nobis et nostris successoribus seruituri sunt presenti pagina duximus cohercendam firmiter inhibentes, ne predictis fratribus aliquam uiolentiam uel molestiam manifeste uel occulte presumant inferre, quominus ad quodcumque uoluerint molendinum deferendi

CHARTES

389

suas segetes habeant libertatem. Datum anno Verbi incarnati 15 MeC?XC^? quinto.

222 1195 [25 mars - 1196, 24 mars]. Pierre, évêque d'Arras, notifie qu'en vertu du partage des revenus paroissiaux de Gueudecourt le curé du lieu recevra un tiers de la dîme de l'autel et des offrandes, et l'abbaye d' Arrouaise deux tiers. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir s., cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol.

TOI d'apres À a. B.-M. Tock, Les chartes des évêques d' Arras, n? 251, p. 277, d’après B.

Indiqué : Michel, p. 263. - NW 9839. Note sur la datation: sur le style de datation à Arras, cfr B.-M. Tock, Les chartes des évêques, p. LVIrI-1x.

P[etrus], diuina patientia Atrebatensis ecclesie minister humilis, omnibus quibus literas istas uidere contigerit, eternam in Domino salutem. Cum inter ecclesiam Arroasiensem et Nicholaum presbiterum de Geudecort cum appendiciis eius5 dem parrochie super iure presbiteratus querela fuisset exorta, post multas tandem altercationes de assensu partium super presbiteratu talis ordinatio interuenit. Sane quicumque fuerit presbiter curatus illius ecclesie, terciam partem percipiet tam decimarum quam oblationum altaris seu aliorum quorumli10 bet prouentuum et ecclesia Arroasie duas partes. Ut igitur ordinatio ista in perpetuum rata et stabilis perseueret, ipsam ad peticionem partium in scriptum redigi et sigilli nostri fecimus munimine confirmari, subscriptis testium nominibus,

qui eidem ordinationi fuere presentes. Nomina sunt hec: 15 Radulfus archidiaconus, magister Petrus de Corbeia et Guido canonici Attrebatenses, Iohannes de Beaullencort, Hugo de Buignastre, Hubertus de Miraumont, Odo de Flers, Ro-

MONVMENTA

390

ARROASIENSIA

bertus de Griuiler et Asso de Walencort presbiteri. Actum anno dominice incarnationis M°C°XC°Ve. 223 1195 [25 mars - 1196, 24 mars]. Pierre, évêque d'Arras, notifie qu'en échange de treize marcs Raoul, maire de Ligescourt, a donné à l'abbaye d' Arrouaise un revenu annuel de dix mencauds de froment à Ligescourt et au Transloy. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xir? siècle, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077,

fol. 72r?-v?, d'aprés A. em B.-M. Tock, Les chartes des évêques d'Arras, n° 252, p. 278, d’après

B.

Indiqué: NW 9839.

P[etrus], diuina patientia. Attrebatensis ecclesie. minister humilis, omnibus quibus litteras istas uidere contigerit, eternam in Domino salutem. Nouerit uniuersitas uestra quod Radulfus maior de Ligescort dedit et in elemosinam conces5 sit ecclesie Beati Nicholai de Arroasia in presentia nostra et capituli eiusdem ecclesie. decem mancoldos frumenti. ad mensuram Attrebatensem in territorio del Trembloi et de Ligescort. Quos decem mancoldos in abbatia Arroasie annis singulis percipiebat pro quadam decima, quam in quibus10 dam terris eiusdem ecclesie habebat. Ipse autem Radulfus et Gerardus de Ligescort, de quo idem Radulfus feodum illum tenebat, illam decimam in manu nostra spontanei ad opus predicte ecclesie resignarunt et nos exinde de uoluntate ipsorum ecclesiam inuestiuimus memoratam. Ecclesia uero pre-

15 dicto Radulfo XIII marcas communis solutionis pro illa elemosina et concessione donauit. Hanc elemosinam Maria uxor predicti Radulfi, Symon et Radulfus et Gualterus et

Iohannes et alii duo filii eorum et Walburgis filia eorum laudauerunt et similiter concesserunt. Ut igitur elemosina 20 et donatio ista perpetuam habeat firmitatem, ipsum factum

CHARTES

25

391

ad petitionem partium in scriptum redigi et sigilli nostri fecimus munimine confirmari, subscriptis testium nominibus, qui predicte rei fuere presentes. Nomina sunt hec: magister Petrus de Corbeia et Guido canonici Attrebatenses, Malgrinus capellanus noster et Bartholomeus clericus noster, Nicholaus, decanus Bapalmiensis, Iohannes de Bellincurt, Asso de Wallencurt et Hugo de Bugnastre presbiteri, Gerardus de Ligescurt et H. frater eius. Actum anno dominice incarnationis MeCoeX CoVo,

224 [avant le 15 mars 1197].

Une charte précise les conditions mises par un groupe de préteurs à la mise en gage de huit cours appartenant à l'abbaye d' Arrouaise. A. Original perdu.

B. Copie partielle de ca. 1200 dans le supplément de l'abbé Robert à la Prefacio in libello priuilegiorum nostrorum, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 7v?-8r?. C. Copie de la fin du xvif s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 4v°, d’après B. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 291r°-v°, d’après une copie de B. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 273r°, d’après une copie de B.

a. Gosse, p. 547, d’après B. - MGH SS, t. 15, p. 1124, d’après b. Note sur la datation: cet acte est, selon le récit de l'abbé Robert, an-

térieur à som élection, que l'on peut situer au plus tard le 15 mars 1197: cfr B.-M. Tock, Les difficultés financières, p. 317, n. 42.

… Si communis tempestas aut commune incendium siue uuerra uel expeditio curtium segetes uel ipsas curtes uastauerit, dampna illata infra duos annos abbas soluere debebit. Si autem non soluerit, post duos annos singuli denarii pro singulis marcis pro dampno computatis burgensibus soluentur. Item, si quislibet a domibus predictis aliquid indebite exegerit uel uiolenter extorserit, absque burgensium uel familie eorum causa uel culpa, abbas omnino aquietabit, dampna inde illata restaurabit, ea infra terminum unius mensis resti-

MONVMENTA

392 10

ARROASIENSIA

tuendo et si terminum? istum damnorum ipsorum solutio transierit, quelibet marcha damni apreciati duos denarios in septimana excrescit et infra annum abbas et inpensam et quod excreuerit exsoluet... a) unius mensis restituendo et si terminum ajouté au-dessus de la page, B.

225 1497.

Gaucher, écolâtre de Cambrai, notifie que la querelle l'opposant à l'abbaye d'Arrouaise a été tranchée par les arbitres élus et approuve la décision prise par ces arbitres. A. Original perdu. B. Copie de ca. 1200, cartul. A, B. M. Amiens, ms. 1077, fol. 103v°,

d'aprés A.

Indiqué: Michel, p. 270. - NW 11208.

Walcherus, dictus Cameracensis cancellarius, omnibus presentem paginam inspecturis, imperpetuum. Presentium tes-

timonio notum fieri uolumus uniuersis quod, cum aduersus ecclesiam Arroasie, super oratorii et cimiterii curtis de Belcamp consecratione, super decimatione etiam terrarum ad eandem curtem pertinentium, que infra parrochiam de Wahercort et de Ribercort in qua personatum habemus consistunt, litem. mouissemus, tandem per arbitros Sancti Auberti abbatem, Guidonem cantorem, 10

15

Herbertum Drogonem

et Adam Beate Marie Cameracensis canonicos, in quos, de

consensu domini Hugonis Cameracensis electi, ab utraque parte fuerat compromissum, pax inter nos est reformata. Modum igitur et formam pacis, sicut idem arbitri in suo plenius declarant auctentico, penitus approbamus, sigillumque nostrum presentibus literis inserentes eidem ecclesie inperpetuum confirmamus. Actum anno Verbi incarnati M9CeXCo septimo.

CHARTES

393

226 dd 94. Herbert, abbé de Saint- Aubert de Cambrai, Gui, chantre de No-

tre-Dame de Cambrai ainsi que Drogon et Adam, chanoines de ce méme chapitre, arbitres élus par les parties avec l'approbation de l'élu de Cambrai, tranchent en faveur de l'abbaye d' Arrouaise la querelle l'opposant à l'écolátre cambrésien Gaucher au sujet de l'oratoire et du cimetière de Beaucamp et de la díme des terres de cette cour à Wahiercort et Ribercort. A. Original perdu. B. Copie de ca. 1200, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 103r°,

d'aprés A. Indiqué: Michel, p. 270. - NW

11206.

Herbertus, Dei miseratione dictus abbas Sancti Auberti Cameracensis, Guido, Beate Marie Cameracensis cantor,

Drogo et Adam, eiusdem ecclesie canonici, omnibus ad quorum peruenerit presens scriptum noticiam, salutem in Do5 mino. Attestatione presentium uniuersis uolumus declarare quod, cum Walcerus, scolasticus Cameracensis, contra eccle-

slam Arroasie super oratorio et cimiterio curtis eiusdem ecclesie de Biaucamp, super decimatione etiam terrarum ad eandem curtem in parrochia de Wahercort et de Ribercort 10 pertinentium, causam mouisset, tandem partes aduerse litis eiusdem dirimende? nos arbitros elegerunt de uoluntate domini Hugonis Cameracensis electi, per suas literas exprimentis quicquid a nobis in litis decisione factum fuisset ratum se habiturum, sub pena centum marcarum utriusque partis as15 sensu compromissione firmata. Utrisque igitur in nostra presentia constitutis,

cum

scolasticus

decimationem

terrarum

memorate curti de Biaucamp adiacentium, quia consistebant infra parrochiam de Wahercort in qua ipse personatum habebat, sibi de iure deberi proponeret oratoriumque et cimi20 terium eiusdem curtis benedicta sine suo assensu et conscien-

394

MONVMENTA AR ROASIENSIA

tia causaretur, ecclesia uero, indulta sibi a sede apostolica et

ab episcopis Cameracensibus pie recordationis scilicet. Nicholao et Rogero priuilegia pretendens, suam allegaret immunitatem, nos forma et auctoritate scriptorum diligenter 25 inspectis, tandem annuente pacis auctore, adhibitoque sollicitudini nostre prudentium uirorum. consilio, pacis inter eos reformauimus unitatem. Scolasticus quidem nostro prudentiumque ad hoc est inductus consilio ut, quicquid in memoratis priuilegiis siue de oratorii consecratione et cimiterii siue 30 de decimatione in eorum terris excultis siue etiam excolendis, saluo tamen iure parrochiali, erat expressum,

95

approba-

ret, firmum et inconcussum imperpetuum esse concedens. Ut autem huius pacis forma stabilitatem perpetuam consequatur, presentibus literis sigillorum nostrorum imprimimus munimentum, eorum qui nobiscum hiis interfuerunt testimonium adhibentes. Signum magistri Radulfi, magistri Roberti de Bekerel canonicorum Cameracensium. S. Werric, Achillis canonicorum

Sancti Auberti Cameracensis.

tum anno dominice incarnationis

Ac-

MeCoX C9VIIe.

a) dimende corrigé en B par la méme main.

227 1197.

Hugues, abbé de Cercamp, déclare renoncer aux huit setiers que l'abbaye d'Arrouaise devait lui payer chaque année. A. Original perdu [« titre en parchemin de 6 poulces de large sur 4 poulces 6 lignes de haut, trouvé au dépót de l'abbaye d'Arrouaise », sceau perdu (voir copie B)]. B. Copie du 20juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 98, fol. 157, d'aprés A.

a. B.-M. Tock, Les difficultés financiéres, n? 5, p. 330, d'aprés B. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 99r°. Même coll., t. 250, fol. 258v9-259r9. - NW 11209.

-

Ego frater Hugo, nomine non merito dictus abbas Caricampi, totusque conuentus eiusdem loci, uniuersis tam pre-

CHARTES

395

sentibus quam futuris ad quorum noticiam presens scriptum

peruenerit, eternam in Domino salutem. Sicut solui ius postulat quod debetur ita, liber a debito soluere nil tenetur, unde uniuersitati uestre notificamus quod nos de communi assensu pro quodam contractu inter nos et ecclesiam Arroa-

sie celebrato octo sextarios quos eadem ecclesia nobis annuatim debebat, eidem in perpetuum remisimus. Quod ut ratum uideatur sigilli nostri munimine et testium subsignatione decoratur. Testes: Hugo prior, Ancelmus cellerarius, Gaufridus grangiarius. Actum anno Domini M9C9XC? septimo.

228 ilg.

Le prévót Jean, le doyen Adam et tout le chapitre cathédral de Cambrai notifient que la querelle opposant leur écolátre à l'abbaye d'Arrouaise a été tranchée par les arbitres élus. A. Original perdu. B. Copie de ca. 1200, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 103r°-

v°, d’après A.

Indiqué :Michel, p. 270. - NW 11207.

10

I[ohannes], Beate Marie Cameracensis ecclesie prepositus, A[dam], decanus, et uniuersum eiusdem loci capitulum, uniuersis presentem paginam inspicientibus, salutem in omnium salutari. Cum questio inter ecclesiam de Arroasia et Walcerum Cameracensem super oratorii et cimiterii de Belcamp benedictione et super terrarum in parrochia de Wahercort et Ribercort ad Belcamp pertinentium decimatione moueretur, tandem per prudentiam arbitrorum, abbatis scilicet de Sancto Auberto, Guidonis cantoris nostri, Drogonis presbiteri, de consensu domini H[ugonis] electi Cameracensis et partium, terminata est et hinc inde liti renuntiatum. Quod igitur per tam discretos uiros et prudentes actum est, secundum ipsorum auctenticum prefate ecclesie ab eis indul-

396

MONVMENTA

ARROASIENSIA

tum, quantum in nobis est, commendamus ac? firmiter approbamus. Actum anno Verbi incarnati MeCeX C?VITI. a) et ac B.

229 [avant février 1198]. Chirographe notifiant un accord intervenu entre l'abbaye d'Arrouaise et sans doute celle de Cercamp au sujet de Bouquemaison. Acte perdu, connu par la table des capitula du cartulaire A (B.M. Amiens, SION OMS) Note sur la datation: cet acte doit être antérieur à février 1198, quand commence la série d'actes relatifs à la vente de la cour de Beaulieu à l'abbaye de Cercamp, qui supprime tout motif de discorde entre les deux abbayes. Texte de la table:

Cyrographum

de terra de Bugemaison apud Bellumlo-

cum.

230 [avant février 1198]. Acte relatif àBerchoflos. Acte perdu, connu par la table des capitula du cartulaire A (B.M. Amiens, xs Sto Ves Note sur la datation: cet acte doit étre antérieur à février 1198, quand commence la série d'actes relatifs à la vente de la cour de Beaulieu à l'abbaye de Cercamp, qui supprime tout droit d'Arrouaise sur Berchoflos. Texte de la table:

Item de Berchoflos.

CHARTES

397

231 [avant février 1198].

Acte relatif àBouquemaison. Acte perdu, connu par la table des capitula du cartulaire A (B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 13v?). Note sur la datation: cet acte doit étre antérieur à février 1198, quand commence la série d'actes relatifs à la vente de la cour de Beaulieu à l'abbaye de Cercamp, qui supprime tout droit d'Arrouaise sur Bouquemaison.

Texte de la table:

Item de Bugemaison

232 1198 (n. st.), février.

Pierre, évéque d'Arras, notifie que, pour pouvoir rembourser ses nombreuses dettes, l'abbaye d'Arrouaise a vendu à celle de Cercamp sa cour de Beaulieu avec ses dépendances de Bouquemaison, Cercamp, Berchouflos et Vacquerie, sauf le tiers de la díme de l'autel de Rebreuve et sauf les dímes et terrages sur d'autres terres. A. Original

sur parchemin,

hauteur

277 mm,

largeur 261

mm,

sceau jadis pendant sur lacs de soie jaune, Arch. dép. Pas-de-Calais, 124229) B. Copie de ca 1200, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 2add

r°,. - C. Copie du xvir? s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 15v9:d 6r: a. B.-M.

Tock, Les chartes des évéques d'Arras, n? 268, p. 290-291,

d’après A.

Indiqué: Tock, Les difficultés financières, n? 7, p. 332.

P[etrus], diuina patientia Attrebatensis ecclesie minister humilis, omnibus ad quos presentis scripti noticia peruenerit, eternam in Domino salutem. Cum abbatia de Aroasia grauissima sterilitate temporis multis tempestatibus et guer-

398

10

15

20

MONVMENTA

ARROASIENSIA

rarum infortuniis concurrentibus multo ere alieno miserabiliter esset oppressa et usuris uoracibus, ultra quam credi posset, tota fere consumpta ucl citissime esset consumenda, dilectus noster Robertus abbas eiusdem ecclesie a nobis et a capitulo nostro Attrebatensi consilium reportauit, quod nobis uidebatur sue ecclesie melius expedire, ut pars rerum suarum immobilium uenderetur, quam tota domus sua creditoribus et usuraris multipliciter obligata tam turpiter deperiret, maxime cum res sue mobiles uendite fuissent uel in solutum date, nec esset adhuc moles debitorum expurgata, immo fortius et asperius de die in die cresceret per usuras. Predictus igitur abbas, cum pro tam urgentissima necessitate curtem suam de Belloloco per quadraginta dies publice uenalem exposuisset, ut plus offerenti concedetur, tandem uoluntate et assensu sui capituli, habito etiam super hoc abbatum eiusdem ordinis consilio et assensu, predictam curtem de Belloloco cum omnibus appendiciis eiusdem curtis tam in nemore quam in terra tam uestita quam nuda in territorio

de Boguemaisons et de Cercamp, de Berchoflos et de Vacaria, nobis et nostro 25

capitulo consentientibus,

sollempniter

uendidit ecclesie Caricampi, excepta tertia parte decime, que

personatui et prestragio altaris de Rebrouis in Vacarie territorio competebat,

30

35

40

et exceptis terragiis et decimis quas de

alienis terris ante uenditionem accipere solebant. Abbas autem et fratres Caricampi precium predicte curtis ad persoluenda debita durioria et usuras grauiores iuxta uoluntatem et beneplacitum abbatis et capituli de Aroasia fideliter tradiderunt. Preterea sepedictus abbas Aroasie coram nobis recognouit, quod in suo capitulo de assensu fratrum suorum excommunicauerat omnes illos, qui processu temporis uenditioni predicte curtis contradicerent uel contradictoribus consentirent et ecclesiam Caricampi super predicta uenditione molestarent. Nos uero, cognoscentes predictam uenditionem ad utilitatem domus Aroasie et non ad lesionem sine dubio esse factam, ad petitionem utriusque capituli presens scriptum fecimus fieri et sigilli nostri munimine roborari. Huius rei sunt testes: Radulfus Attrebatensis et Radulfus Ostreuandensis archidiaconi, Amalricus prepositus, Iohannes decanus, Balduinus

cantor, Gerardus

de Ostricort, Ogerus

CHARTES

399

de Luceio, Bernardus de Hesdin, Euerardus de Aueskin, ma45

gister Willelmus de Habordin, Bartholomeus et plures alii ecclesie nostre canonici. Actum anno dominice incarnationis

M9C?XC^? septimo, mense februario.

233 [1182 - 1199, 23 avril].

Notice en forme de charte de la restitution par les fils de Hugues de Villers de la terre donnée par leur pére à l'abbaye d'Arrouaise et qu'ils avaient usurpée. En échange, chacun des frères reçoit un marc d'argent, 20 sous pour une chape et la promesse de recevoir 40 mencauds de froment en août. A. Original perdu. B. Copie de ca. 1200, cartul. A, B. M.Amiens, ms. 1077, fol. 102v°.

Indiqué: Michel, p. 270. - NW

11212.

Note critique: L'acte mentionne

un abbé G., mais la date, 1199,

correspond à l'abbatiat de Robert. Gautier, le dernier abbé dont le prénom commençait par un G., s'était démis de sa charge à la miavril 1191. La date est celle du paiement du prix convenu, mais il est peu probable que ce paiement ait tardé tant d'années. Il faut plutót conjecturer soit une erreur de date, peut-étre 1189, soit une erreur de nom. De toute façon, après 1182/1183, puisque cet acte n'a pas été écrit par le cartulariste initial, et au plus tard le 23 avril 1199, si la date est exacte.

Nouerint omnes quod filii Hugonis de Vileirs, Iohannes, Ernulfus,

Ansellus, Walterus,

Matheus,

Henricus,

post in-

cendia et dampna illata apud Oisi uenientes, terram quam pater ipsorum fratribus Arroasie iam pridem uendiderat se iniuste calumpniasse et reclamasse recognouerunt et in presentia Ingelranni dapiferi et Gilleberti prepositi eandem terram et omnem quam in ea fecerant et deinceps facere poterant inquietationem et calumpniam, sacramento corporaliter prestito, abiurauerunt, 10

et in conspectu

prenominatorum

et

aliorum spectabilium uirorum domnus G. abbas et fratres Arroasie unicuique illorum I marcam argenti pro misericordia et caritate dederunt et X X solidos pro cappa et sequent

400

15

MONVMENTA

ARROASIENSIA

augusto XXX mancoldos frumenti se eisdem fratribus daturos spoponderunt. Huius rei testes sunt Galterus, Iohannes sacerdotes de Oisi, Ingerrannus maior de Alloz, Stephanus de Lanbres, Alardus de Paluel et Alardus de Sauci, Robertus de Oisi, Petrus Canis, Galterus de Sains, Nicholaus de Sainz,

Eustachius de Marchion,

Hugo

de Borlun, Anselmus

de

Marchion, Balduinus de Sauci, Peregrinus de Oisi, Petrus de 20

Folcheriis milites, Gillebertus prepositus, Hugo Tolsac, Radulfus Parmentarius, Teobaldus, Hugo de Marchion, Wicardus de Sainz, Simon de Lambres, Arnulfus, Salomon Flan-

drensis, qui nummos numerauit in domo Walteri presbiteri cum Radulfo sacerdote et canonico et Menero conuerso, in 25

XXX L die sancti Georgii martiris anno Christi MeCo X9IX».

234 1199, 29 avril.

Enguerran, prieur, et toute la communauté d' Arrouaise, notifient

que l'abbé Robert a vendu à l'abbaye de Cercamp la cour de Beaulieu avec toutes ses dépendances, et approuvent cette vente. A. Original perdu. B. Copie contemporaine insérée dans la Continuatio de l'abbé Robert, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 8v?. C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 292v?293v°, d’après B. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 274r°-v°, d’après B.

a. Gosse, p. 548-549. - b. M.G.H., SS, t. 15, p. 1124-1125, d’après a. - €. B.-M. Tock, Les difficultés financiéres..., n° 12, p. 335-336, d'aprés B.

5

Uniuersis ad quos presentis scripti noticia peruenerit, frater I[ngelrannus] prior et humilis conuentus Arroasie, salutem in Domino. Multis et grauibus infortuniis ad summam penuriam deuoluti, et debitis intolerabilibus astricti, prudentium uirorum usi consilio omnimodis captauimus uiam euadendi. Unde, dilectissimi patris et abbatis nostri Roberti prouisioni nos unanimiter commendantes, ipsi omnes res

CHARTES

4OI

nostras commisimus, et quasdam ex ipsis uendi rogauimus, quatinus imminentis desolationis periculum euaderemus. 10

Qui, mox consilio nostro et assensu communi omnium nos-

trorum fretus, possessiones nostras quas uoluimus uendidit et inde duo milia et CCC libras Parisiensium de nostro debito soluit; de rebus uero nostris mobilibus nichilominus duo 15

20

milia et D libras Parisiensium faciens quibus debebantur persoluit et hec nobis astantibus patenter enucleauit et quid uendidisset et cui soluisset in presentia nostra fideliter elucidauit. Proinde uniuersitati uestre significamus ipsum de assensu, consilio et uoluntate nostra hec omnia perfecisse et hanc inde paginam sigillo capituli nostri uolumus communire. Testes Iohannes quondam abbas Arroasie, Arnulfus quondam abbas Calniaci, Ingelrannus prior Arroasie, Andreas prepositus, Radulfus prior de Margellis, Willelmus prior de Domnio, Iohannes, Symon, Robertus, Reinfridus, Egidius, Lambertus, Godefridus sacerdotes et canonici et omnes alii

25

tam parui quam magni tam clerici quam laici. Actum anno Domini M? C? XC? nono, III kalendas mai.

235 1199, novembre.

Etienne, évéque de Noyon, notifie que Baudouin Canis a remis au

prieuré de Doingt une rente de quatre sous moins trois deniers, les corvées de charrues, et a modifié l'assiette d'une rente annuelle de trois chapons. Les biens concernés faisant partie du domaine de son épouse, Baudouin a donné à celle-ci une compensation faite de plusieurs revenus qui lui étaient dus. A. Original perdu [« en parchemin, large de huit poulces et haute de sept poulces huit livres »(sic) (voir copie B)].

B. Copie du 8 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll: Moreau, t. 100, fol. 3-4, d'aprés A. a. A. Rinckenbach,

Les chartes des évéques de Noyon,

t. 2, n? 309,

p. 546-547, d'aprés B. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 98v°. Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 259r?-v?.

-

402

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Stephanus, Dei gratia Nouiomensis episcopus, uniuersis presentibus pariter et futuris ad quorum noticiam pagina presens peruenerit in Domino salutem. Uniuersitati uestre

notum fieri uolumus quod Balduinus Canis pro anima sua et pro animabus antecessorum suorum contulit in presentia

nostra ecclesie de Dong in elemosinam quatuor solidos Parisienses tribus denariis minus, qui ei ab ecclesia debebantur? annuatim, et corueias carrucarum suarum ei libere dimisit, et 10

15

absolute de quatuordecim etiam caponibus quos ei singulis annis debebat ecclesia dimisit ei tres capones et pro eisdem tribus caponibus tres alios capones ei assignauit ecclesia, duos scilicet quos supra domum suam debebat et tertium in hiis qui ecclesie et Petro Lorel et fratribus suis et Damoison pariter apud Dong debebantur. Huic rei Petrus et Richoldus filii ipsius Balduini ad quos bonorum suorum hereditas pertinebat, et uxor sua Elisabeth, que suum

20

25

30

35

in eis habebat dotali-

cium, consensum et assensum suum benigne prebuerunt, ita etiam quod ipsa Elisabeth ius totum quod ibi habebat titulo dotalicii in manus nostras reddidit de mera et spontanea uoluntate sua et ex hoc ipsam ecclesiam per manum nostram fecit inuestiri. Balduinus quoque dotalicii eiusdem. competentem ei recompensationem assignauit in redditu scilicet quod Balduinus Peseaus debebat ei duos solidos Parisienses et in eo quem Drogo Boele et Oda de Maio similiter debebant ei quindecim denarios et obolum sicut ipsa ante nostram presentiam recognouit. Ipse etam Balduinus et dicti eius filii Petrus et Richoldus et uxor ipsius Balduini Elisabeth fidem dederunt quod super hoc amplius aduersus ecclesiam per se uel per alios querelam non mouebunt, et quicquid in denariis, auena et redditu et aliis eis debebantur ab ecclesia inP contra plegium rei huius firmiter obseruande ipsi? ecclesie assignarunt. Nos igitur ut hec eadem sicut prescripta firma permaneant in posterum et inconuulsa, ea presenti scripto et sigilli nostri testimonio dignum duximus communire. Actum anno Verbi incarnati millesimo?) centesimo nonagesimo nono mense nouembri. Datum per manum Petri fratris et cancellarii nostri. a) debebant a. - b) sic B. - c) ipsius B. - d) milesimo B.

CHARTES

403

236 TIO

Gérard de Ligescourt reconnaît qu'il ne peut réclamer à l'abbaye d'Arrouaise, pour ses terres, plus de douze défricheurs. Ceux-ci lui paieront un droit de reliefdequatre deniers. A. Original perdu. B. Copie de ca. 1200, cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 72v°,

d'aprés A. Indiqué: NW

11211.

Note critique: cet acte fait suite dans le cartulaire à l'acte n? 209, daté de 1190.

Postea Gerardus idem post annorum aliquot reuolutionem aduersum nos reclamauit super numero sartariorum, dicens sibi XLII competere. Quod in conspectu tocius ecclesie annuentibus filiis suis nobis anno Domini M9C?X C9IX? peni5 tus remisit. De omnibus itaque terris districti sui cuiuscumque conditionis sint, XII tantum fratres sartarii amodo ei sufficient, quorum singulis decedentibus alii loco eorum

succedent et ius releuamenti scilicet III denarios ei soluent. Hoc ut omni tempore ratum sit sigillo nostro uolu10 mus confirmari, testes Robertus maior, Radulfus maior, Hugo de Bellencurt, Willefridus, Wibertus Asganbes, Petrus de Biarc, Robertus uinarius, Alardus, Geruasius, Petrus Bidans, Andreas, Lebertus, Nicholaus de Geldecurt.

237 1199 [25 mars - 1200, 24 mars].

Pierre, évêque d'Arras, notifie que Thierry de Fricourt et son épouse Floria se sont donnés post mortem, eux-mémes et tous leurs biens, à l'abbaye d' Arrouaise, et que Gérard de Noreuil a donné aux

404

MONVMENTA

ARROASIENSIA

sœurs d'Arrouaise, de Margère et de Belaise une redevance annuelle de 1000 harengs et un revenu en froment que lui devait l'abbaye. A. Original perdu [« titre en parchemin de neuf poulces de largeur avec un pied de hauteur » (voir copie B)]. B. Copie du 8juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 100, fol. 21-22, d'aprés A.

a. B.-M. Tock, Les chartes des évêques d'Arras, n° 287, p. 307, d’après B. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, Même coll., t. 250, fol. 259v?. - NW 9855.

t. 150, fol. 99r°.

-

Petrus, diuina patientia Atrebatensis ecclesie minister humilis, omnibus hec uisuris uel audituris, salutem in Domino.

Nouerit uniuersitas uestra Theodericum

de Fregicurte et

Floriam uxorem ipsius, in presentia nostra in Arroasia, testa-

tos esse sese unanimi deliberatione se et sua omnia post decessum suum Deo et ecclesie beati Nicholai de Arroasia dedisse, nec istud propositum deinceps ab alterutro quicquid contingeret 10

mutari

posse,

scilicet

sartum

de Hardecurte,

quod ab eadem ecclesia emerant, cognouerint post ipsorum decessum de ipsorum uoluntate et oblatione ad 1psam ecclesiam omnimodis, quia heres ipsorum erat, rediturum libere et absolute. Quam elemosinam ratam habentes et in usus ec-

15

clesie prenotate confirmantes, omnes hanc donationem infirmare uolentes anathemati subiicimus, donec suum plenius errorem se correxisse. Notum fuerit omnibus eadem etiam die ab uxore uiri nobilis Assonis Marca Dei, Puella cognomine, et ab aliis fidelibus non paucis relatoribus, plene co-

20

gnouimus quod Gerardus de Noeruel, profecturus lerusalem, de uoluntate prenominate mulieris et uxoris sue unum millenarium allecium sororibus Arroasie, Margellarum et Belalie in perpetuam elemosinam dedit, et super redditum suum frumenti quod eis et heredi suo, sicut condictum est inter eos, eadem ecclesia debet annuatim circa festum beati

25

Martini singulis annis sumendum assignauit. Quod si ab eiusdem frumenti solutione, futuris forte temporibus, modo inter eos condicto, eiusdem ecclesie fratres contingeret libe-

rari, parentum ipsorum proximior predictum millenarium nichilominus persolueret. Ut igitur predicta perpetuam ha-

CHARTES

30

405$

beat firmitatem, hec in scriptum redigi ad petitionem partium et sigilli nostri fecimus munimine roborari, subscriptis testium nominibus qui huic interfuere recognitioni: Guido, Bartholomeus canonici Atrebatenses, Malgrinus capellanus. XXX X»?IX». Actum anno gratie MeCoe L

238 1200, 27 octobre et 12 novembre.

Notice en forme de charte de la renonciation par Gautier Piles, à tous ses droits sur la cour de Beaucamp, en échange d'un cheval et de deux muids de froment. A. Original perdu. B. Copie du début du xir? s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077,

Tol Mr

vo” d'apres 4

Indiqué : Michel, p. 272. - NW 11213. Note sur la datation: L’action juridique s’est déroulée en deux temps: une première renonciation le 27 octobre et une confirmation le 12 novembre.

Notum sit presentibus et futuris quod Galterus Piles cum filio suo Egidio, assentiente uxore sua, in ecclesia de Mar-

10

coing ueniens, in presentia spectabilium uirorum ecclesiam de Arroasia et fratres de Belcamp se iniuste inquietasse de quibusdam terris et terragiis et concessionibus terrarum recognouit et, fide in manu domni Bartholomei decani data, et sacramento manu contra altare extensa corporaliter prestito, imperpetuum abiurauit et omnino in pace dimisit, concessionem etiam domini sui de quo feodum tenebat sub eodem sacramento se facturum promisit. Abbas uero et fratres, paupertati ilius condescendentes, pro hac eadem concessione equum nigrum et duos modios frumenti ei dederunt. Actum est hoc in uigilia apostolorum Symonis et Iude, anno Christi MeCC? in presentia Radulfi tunc electi Arroasie et Ingelranni prioris, Petri de Hunecort quondam abbatis, Symonis de Belmeis canonici et Roberti magistri de Belcamp, cuius scapulare, quasi per iocum extractum, filio

406

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Galteri seminudo ibidem a domino Iohanne iuxta fontes datum 20

est, sub testimonio

etiam iam dicti Iohannis

uille cognomento Viellart et Iohannis maioris et Mathei filii Hugonis et fratris, Ade, Willelmi et aliorum.

25

domini

Postea uero

idem Galterus cum uxore et filio in capella de Belcamp dominica infra octauas sancti Martini ueniens, hora uespertina ibidem existente, Radulfo abbate et Lamberto subpriore, Odone etiam preposito, hoc idem iterato concessit sicut coram domino suo Hugone de Felkieres iam concesserat, sub testimonio prepositi de Hauerencort, Iohannis Groingnart, Walteri Le Mauuais, Iohannis de Haucort et Radulfi maioris

de Trescaut et aliorum.

239 1200, 9 décembre. - Latran.

Le pape Innocent III ordonne aux archevéques d'Armagh et de Tuam ainsi qu'aux évéques, abbés, prieurs et chanoines arrouaisiens en Irlande d'envoyer à Arrouaise un ou deux d'entre eux, chaque année, pour le chapitre général qui se tient le 21 septembre. A. Original perdu [« titre en parchemin large de 7 poulces et demie sur 6 poulces et demie de hauteur tout compris » (voir copie D)]. B. Copie du xir? s. dans une partie perdue du cartulaire A, B.M. Amiens, ms. 1077 (cfr table des capituia: Innocentius archiepiscopis et episcopis Yberniensibus de Yberniensibus compellendis). - C. Copie de la fin du Xvt* s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 16v?. - D. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy, ms. 7749, fol. 223v?. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 240r?-v?. - F. Copie du 18 février 1769 collationnée par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 101, fol. 3-4, d'aprés A. a. Gosse, n? 12, p. 430. - b. P.L., t. 217, col. 67-68, d’après F.

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 279v?. - Potthast 1251199

Innocentius, episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabilibus fratribus Ardmachanensi? et Tuamensi9 archiepiscopis et uniuersis episcopis et dilectis filiis abbatibus, prioribus9

et? canonicis ordinem Arroasiensem®) in Hibernia? profes-

CHARTES

407

sis, salutem et apostolicam benedictionem. Ad religionis obseruantiam, quam estis sponte professi, tota debetis intensione satagere, sicque ad augmentationem ipsius animo in-

10

15

20

tendere diligenti, quod de uirtute uideamini proficere in uirtutem et gratum exhibere Domino? iugiter famulatum. Cum igitur ad: corroborationem et conseruationem ordinis Arroasiensis deliberatione prouida sit statutum, ut ad annuum capitulum eiusdem loci fratres debeant conuenire, deuotionem uestram rogamus et hortamur? in Domino, per? apostolica scripta mandantes, quatinus unus saltem uestrum, uel duo in festo beati) Mathei apostoli et euangeliste ad capitulum apud Arroasiam accedere non postponant, ut confratribus suis qui presentes non fuerint generalis capituli statuta referant, et alia que pertinent ad augmentationem ordinis in Domino exequantur. Datum Laterani, V idus de-

cembris, pontificatus nostri anno tertiok). a) Arduchanensi CDE. - b) Thuamensi D; Tuaamensi E. - c) et prioribus D. - d) et om. C. - e) Arroasie C; - Arroasiensium D. - f) Hybernia C. g) Deo D. - h) exhortamur C. - i) per om. D. - j) beati om. C. - k) tertio, anno Domini 1203 C.

240 [vers 1200].

Pierre, chátelain de Péronne, transforme la rente de 20 sous qu'il avait concédée à l'abbaye d' Arrouaise pour l'anniversaire de sa femme Clémence, en une rente d'un muid de froment. Acte perdu, mentionné dans le cartul. A, B.M.

dans une note marginale, d'environ

Amiens,

ms.

1200,

1077, fol. 69r?, à cóté de l'acte

n917/5:

Texte de la note : Pro his XX* solidis accipimus annua[tim] I modium ad mensuram frumenti Perone[nsis] in molendino del Wiket, apud Bi[.....] ad eandem pitantiam procurandam et in[de] habemus sigillum eiusdem P. castel[lani].

408

MONVMENTA

ARROASIENSIA

241 1201, mai.

Notice en forme de charte de la vente par Gobert de Maisceni d'un bien immeuble à Simon le Bege de Sarmaise. Celui-ci a remboursé à Gobert la dette que l'abbaye d'Arrouaise avait contractée à son égard. A. Original ou copie du xir? s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077,

morceau de parchemin, hauteur 65 mm, largeur 175 mm, inséré entre les fol. 50 et 51, au recto.

Note: on ne sait à quelle action juridique se rapporte ce document, visiblement lié à un autre.

[Crux]. Multo igitur tempore decurso, Gobertus de Maisceni, cui hereditas prefata de jure competebat, concedente domino suo Radulfo de Pratellis de quo eam in feodum tenebat, Symoni le Bege de Sarmaise, filio Symonis de Beten5 cort, jure hereditario legitime possidendam ipsam hereditatem vendidit, cui idem quod Goberto debuerat ecclesia Arroasiensis per omnia supplebit et 1pse nichilominus vel heres ipsius, vice Goberti, super aquietatione omnium prescriptorum, si necesse fuerit, ecclesie prefate per omnia responde10 bit. Factus est vero contractus iste anno Domini M9CC? primo, mense maio.

242 1201.

Lambert, abbé de Saint-Barthélemy de Noyon, notifie que, sur le conseil des juges délégués par le pape, il a renoncé à la moitié de la dime d'un essart à Guillemont au sujet de laquelle un conflit l'opposait à l'abbaye d' Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie du xir? s., cartul. A, B.M.

d’après À.

Amiens, ms.

1077, fol. 89r°,

CHARTES

Lambertus,

Sancti Bartholomei

409

Nouiomensis

dictus ab-

bas, totusque conuentus, omnibus presentis pagine inspecto-

10

ribus. Notum fieri uolumus quod cum in presentia iudicum, Hugonis uidelicet decani et Iohannis cantoris et Ingeranni magistri scolarum Nouiomensium, super decima cuiusdam sarti siti inter Gainemont et Hardecort actoritate? apostolica delegatorum inter nos et ecclesiam Beati Nicholai de Arroasia questio uerteretur, consilio ipsorum iudicum et aliorum uirorum bonorum ad pacem mediantium, cum ipsis in hunc modum composuimus quod nos medietatem illius decime, quia infra fines parrochie nostre erat, in perpetuum possidebimus. Et quoniam penes neminem mortalium futurorum consistit certitudo, ne super hoc iterum inter nos et ipsos controuersia possit emergere, presentes literas nostro fecimus

15

sigillo muniri. Et ipsi ecclesie in munimentum tradidimus. Actum anno gratie M9CCelIo. a) sic B.

243 1202 mai.

Gilles, seigneur de Beaumetz et châtelain de Bapaume, confirme la vente de biens sis à Rocquigny, effectuée par son frère Hugues, sur le point de partir en croisade, à l’abbaye du Mont-Saint-Quentin, renonce à ses droits féodaux ou seigneuriaux sur ces biens, et notifie que l'épouse de Gilles, au douaire de qui ces biens appartenaient, a reçu une compensation suffisante. A. Original perdu [« titre en parchemin ayant huit poulces six lignes de largeur, sur quatre pouces six lignes de hauteur, sceau sur simple queue, aux archives de l'abbaye d'Arrouaise » (voir copie B)]. B. Copie dans le registre noir du Mont-Saint-Quentin, fol. 36, perdue. - C. Copie du 6 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 103, fol. 176, d’après A.

Indiqué: Arch. dép. Somme, 16 H 1, p. 178, d'aprés B. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 95r°. 259v?-260r?.

- Même

coll., t. 250, fol.

410

MONVMENTA

AR.ROASIENSIA

Note: on a choisi d'éditer cet acte, bien qu'il ne füt pas destiné à l'abbaye d'Arrouaise, du fait qu'il se trouvait dans les archives de cette abbaye.

Egidius, dominus de Biaumes et castellanus de Balpaumes,

omnibus presentium inspectoribus in perpetuum. Nouerint tam futuri quam presentes quod frater meus Hugo, crucesignatus in proiectu proposite peregrinationis?

constitutus,

cum ad eam peragendam non ei parate satis suppeterent facultates, magis sibi prouidere uolens, quicquid habebat in territorio de Rokecgnies in commodis omnibus, quod totum de feodo meo erat, uendidit ecclesie Sancti Quintini de Monte perpetualiter possidendum, tam a feodo quam ab 10

15

20

25

omni laica potestate et dominio liberum. Ego uero, de cuius feodo possessio illa erat, tam feodum quam uniuersum dominium ad me pertinens nunc et in sempiternum remittens, uenditionem a fratre meo factam concedo et ratam habeo meque de cetero aduersus omnes reclamatores possessionis 1llius tutorem et defensorem predicte ecclesie constituo. Sciendum preterea quod cum idem frater meus possessionem predictam uxori sue Amilie de concessu meo contulisset in dotem, quando eam uendidit ad uoluntatem eiusdem Amilie et amicorum ipsius consilium, ipsi dotis illius competentem et sufficientem de feodo domini Balduini de Aubegni assignauit et restituit recompensationem, uidelicet nemus de Petra Grimoncel, nemus Damnicamp in quibus VIII. modiate terre Attrebatenses dicuntur contineri. Ut igitur hoc apud posteros memoriter teneatur et ratum habeatur, scriptum presens sigillo meo feci consignari. Actum anno gratie MCCII, mense maio. a) pelegrinationis C.

244 1202, 29 juin. - Cambrai [cathédrale], autel de Notre-Dame. Adam, doyen du chapitre cathédral Notre-Dame de Cambrai, notifie que, sur le point de partir en croisade, Asson, chevalier de Ribé-

CHARTES

AII

court, a renoncé à toutes les mauvaises querelles qu'il cherchait à l'abbaye d' Arrouaise, particulièrement sur divers alleux à Beaucamp. A. Original perdu. B. Copie du xii? s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, fol. 103v°,

d'aprés A.

A[dam], Dei gratia Beate Marie Cameracensis ecclesie decanus, presentibus et futuris imperpetuum. Consonum est iuris equitati ut, que ad honorem sancte ecclesie et pacem geruntur, beneficio sollempnis scripture memorie commendetur. Eapropter, ad posterorum noticiam pagine presentis as-

10

sertione transferimus quod Asso, miles de Ribercurt, cruce signatus, ad presentiam nostram humiliter accessit ubi cum recognouisset se contra Deum ecclesie Beati Nicholai de Arroasia iniurias et dampna plurima sepius intulisse, occasione quorumdam questionum quas iniuste se proponebat suscitasse, specialiter super quibusdam prediis in territorio de Belcamp, in uniuersum coram nobis liti renuntiauit, et quod a

uexatione ecclesie desisteret nec unquam reclamaret, fide interposita repromisit. Uxor quoque eius Heluidis cum 1pso, 15

20

25

et fratres eius lacobus, Adam

et Robertus,

et Maria soror

ipsorum, et Laurentius sororius Assonis? cum uxore sua Adelide, in eandem pacem conseruandam unanimiter consenserunt et quod similiter nunquam super his reclamarent fidem sollempniter interposuerunt. Ab utraque igitur parte requisiti, ad maiorem rei geste firmitatem presentem paginam appensione sigilli nostri et fratrum nostrorum qui interfuerunt subscriptione precepimus insigniri. S. magistri Radulfi. S. Roberti camerarii. S. Iohannis de Landrechies. S. Theobaldi Remensis. S. Herberti Remensis. S. Iwani Niuellensis. S. Balduini de Sancto Auberto presbiterorum. Item S. Goberti de Wallers. S. magistri Iacobi Attrebatensis diaconorum et aliorum quamplurium canonicorum nostrorum. Actum Cameraci anno incarnati Verbi M9CC?ITe, ter-

cio kalendas iulii, ante altare Beate Virginis. a) Ussonis corrigé en Assonis B.

MONVMENTA

412

ARROASIENSIA

245

1202, 29 juin. - Ribécourt, puis Cambrai [cathédrale], autel de Notre-Dame.

Notice en forme de charte de la renonciation faite par Asson de Ribécourt à toutes les revendications qu'il élevait contre l'abbaye d'Arrouaise au sujet de quelques terres à Beaucamp. Un frère d' Asson, Robert, renonce à la querelle qu'il entretenait avec David, chanoine d'Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie du xi

s., cartul. A, B.M. Amiens, ms. 1077, foL MM ETS

d'aprés A.

Notum sit omnibus quod cum Asso de Ribercort super quibusdam terris curti de Belcamp adiacentibus aduersus ecclesiam Beati Nicholai de Arroasia querelam mouisset et ipsam sepius querelis innumeris inquietasset, tandem Iheru5 salem profecturus in facie ecclesie de Ribercurt, sacerdote et pluribus aliis astantibus, ipse et fratres omnes ipsius scilicet Iacobus, Adam,

Robertus,

et Heluidis uxor ipsius Assonis,

et Maria soror predictorum fratrum, necnon et Laurentius sororius eorum cum Adelide uxore sua, presente Iohanne 10 priore Arroasie et Bartholomeo magistro de Belcamp, omnia iniuste calumpniasse cognouerunt unde presbiter de Ribercurt Adam et predictus prior eos si postea reclamarent anathemate innodarunt et eodem die in ecclesia Beate Marie Cameracensis coram decano Adam et canonicis eiusdem ec15 clesie omnes prenominati fratres cum mulieribus predictis astantes omnimodas aduersus ecclesiam Arroasie calumpnias deposuerunt et in Belcamp uel ipsius apendiciis se nil iuris habere publice recognouerunt et in manus domini Ade decani Beate Marie, fide prestita, se postea nullatenus reclamatu20 ros iurauerunt. Quod [.....] ab eodem decano excommunicati sunt scilicet et quidam fratrum Robertus nomine querelam quandam [.....] specialiter erga fratrem quemdam

Arroasie Dauid nomine habebat deposuit et ecclesia Arroasie

CHARTES

2/5

413

inde ipsi Assoni Iherusalem profecturo C solidos monete Cameracensis et unum modium frumenti in elemosinam dedit. Testes de Ribercurt Adam presbiter, Willelmus Carpentarius, Bernardus Cokerie, Bernardus de Vaiercurt, Werinfri-

dus de Graincurt. Testes Cameraci dominus Adam decanus Beate Marie, Gobertus de Vallers, magister [Iacobus Attre30

batensis],

Robertus

camerarius,

Iohannes

de Landrechies,

magister Balduinus de Sancto Auberto et plures alii, Iohannes prior Arroasie, Ingelrannus prior Belasie, Bartholomeus [magister de Belcamp], Iohannes de Rahiercurt, burgenses Cameraci. 35

Actum

anno Domini M9CC?II9

mense iunio, in

die festi Petri et Pauli, ante altare Beate Virginis Cameraci.

246 [1194 - 1202, 7 septembre].

Guillaume, archevéque de Reims, donne une charte à l'abbaye d'Arrouaise, : sans doute au sujet 1] de ses biens dans le diocèse de Laon. Acte perdu, connu par une mention à la fin du cartulaire A, fol. 138r? (cfr notice 642). Les chartes citées dans la notice en question, du moins les premiéres, sont rangées dans l'ordre chronologique: celle-ci est donc postérieure à l'acte n? 220, et antérieure à la mort de Guillaume (cfr E. Strubbe et L. Voet, De chronologie, p. 296). Texte de la mention:

Habemus ... Item priuilegium donni Willelmi Reml{ensis] archiepiscopi.

247 1202. - Arrouaise.

Gilles, seigneur de Marquaix, notifie que sa mère, sur son lit de mort, a cédé à l'abbaye d'Arrouaise un muid de froment annuel sur sa dîme de Bouvincourt pour son anniversaire. Il confirme cette donation et autorise Arrouaise à envoyer chaque année à son eau à Marquaix, à l’occasion du chapitre général, un pêcheur dont la pêche pendant

414

MONVMENTA

AR. ROASIENSIA

une journée reviendra à l'abbaye. Baudouin d'Encre ajoute l'envoi de trois pécheurs pendant trois jours à l'eau qu'il possédait avec l'abbaye. A. Original perdu. B. Copie du x

s., cartul. A, B.M.Amiens, ms. 1077, fol. 78bis v?.

Indiqué: Michel, p. 265.

- NW

11214.

Ego Gilio, dominus de Marchais, scire uolo presentes et futuros quod karissima domina et mater mea Maria de Marchais, laborans in extremis, de meo

et fratrum meorum

et

sororum mearum assensu, uoluntate etiam et concessione nostra, uouit et in perpetuam elemosinam contulit Deo et ecclesie Beati Nicholai de Arroasia unum modium frumenti ad mensuram Perone in decima sua de Bouaincurt singulis annis perpetuo circa festum sancti Remigii accipiendum, et 10

15

de bono et laudabili frumento sicut in eadem decima peruenerit, eidem ecclesie fideliter persoluendum ad suum scilicet anniuersarium in Ipsa ecclesia procurandum patrisque mei et omnium nostrorum memoriam perenniter celebrandam. Ego autem ipsam elemosinam nolens minui sed potius augeri, eidem ecclesie fratribus nichilominus in peremnem elemosinam concessi ut singulis annis, circa? capitulum gene-

rale quod abbates eiusdem

ordinis in Arroasia

celebrare

tenentur, in meam aquam de Marchais unum piscatorem per unum diem ponant. Et quicquid idem piscator ipso die acceperit, habeant et in ipsius capituli necessitate expendant. Et quoniam ego eandem elemosinam predicte matri mee mihique et omnibus propinquis meis credo non minimum

25

coram Deo adiuturam, ipsam elemosinam presenti pagine commissam cum predictis fratribus et sororibus meis eidem ecclesie libere et absolute contuli et super altare beati Nicholai ipsam cartam propria manu tenens imposui et sigillo meo postmodum confirmaui. Et dominus Petrus, tunc prior Arroasie, cum ceteris sacerdotibus eiusdem ecclesie coram om-

30

nibus qui exequiis iam dicte matris mee intererant omnes qui amodo ipsam elemosinam disturbabunt ucl aliquo modo scienter impedient excommunicauit. Inde testes sunt

Rogerus de Moronual, Hellinus de Atrebato auunculi nos-

CHARTES

AIS

tri, Iohannes Li Maluais de Perona, Galterus de Sorel, Iohan-

nes maior de Vileirs milites, Hugo frater meus, Robertus Li Caisnes de Perona et alii omnes sepedicte domine et matris 35

exequiis

mee

assistentes.

Actum

ÂArroasie

anno

Domini

M?CC^, secundo die departus ipsius domine et genitricis mee cuius anima in pace requiescat, amen. Balduinus de Encra dominuset de Querlu inter alia ita scribit. Concedo 40

etiam eis pro salute anime mee et ut totius ordinis orationes merear optinere ut tribus diebus ante generale abbatum capitulum quod in prefata ecclesia annis singulis celebratur quicquid tres piscatores accipere potuerint in aqua que nobis et ipsis communis est usibus capituli famuletur in perpetuum. a) contra B.

248 1202.

Pierre, chátelain de Péronne, autorise l'échange réalisé entre son vassal Jean, maire de Gueudecourt, et l'abbaye d' Arrouaise. Par cet

échange Jean cédait tout ce qu'il possédait à Lesbœufs et Arrouaise deux parcelles de terre et la moitié d'un terrage. Pierre abandonne les droits féodaux qu'il avait sur les biens cédés par Jean, qui prend de lui en fief les biens reçus d'Arrouaise. A. Original sur parchemin, hauteur 150 mm (dont repli 10), largeur 220 mm, sceau jadis pendant, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 14. Notes dorsales: xiu? s.: Petrus castellanus Perone de concambio inter nos et Iohannem de Geudecort in sarto de Genchi. - Petri castellani Peronensis de concambio inter nos et Iohannem de Geudecourt in sarto de Genchi. x1v* s. :

Transcriptum. XVI s. : 1202. - C. - 4 C.

Ego Petrus, castellanus Peronensis, notum fieri uolo tam futuris quam presentibus quod, assentiente uxore mea Idonea et filio nostro primogenito Galtero, benigne concessi concambium illud quod Iohannes maior de Geldecurt, homo

meus, fecit cum ecclesia Beati Nicholai de Arroasia,

scilicet quicquid habebat in sarto de Genci, quod est in territorio de Loieuace, tam in terragio quam in districto et 1usti-

416

10

15

MONVMENTA

ARROASIENSIA

cia, et totam partem suam terragii in terra que fuit Lamberti et Odonis Longi et totum ius suum quod ibidem habebat, scilicet introitus et exitus et districtum et duas partes decime quas habebat in districto Ramerici. Hec omnia, me uolente et concedente, dedit fratribus Arroasie ea libertate quam ea tenuerat perpetuo ab ipsa ecclesia possidenda. Porro eadem ecclesia, pro recompensatione, dedit ei duo frusta terre, quorum unum est dotis altaris de Horrech et aliud ei contiguum, que iacent in ualle ante Horrech et alibi frustum terre in Vuarleinmont, exceptis decimis harum terrarum, et medie-

20

25

30

tatem terragii in quatuor mancoldatis terre que iacet seorsum in territorio de Loieuace. Hec dedit ei ecclesia ab ipso et ipsius herede perpetuo tenenda. Et quia hec omnia que idem Iohannes ecclesie contulit de meo feodo erant, ne ius ipsius. feodi minueretur, quod ab ecclesia in concambium acceperat in feodum nichilominus meum reposuit et sciendum quod XII nummis, qui pro terra quam ab ecclesia Iohannes acceperat in festo sancti Remigii canonicis Peronensibus singulis annis debentur, Iohannes uel ipsius heres amodo soluere tenebuntur. Que, ut rata permaneant, sigillo meo ipsi ecclesie presentem cartulam communiui. Testes qui huic concambio interfuerunt: domnus Balduinus abbas Ailcurtis, Nicholaus decanus de Bapalmis, Gerardus de Bealleincurt, Martinus de Flers. Actum anno Domini M9CCP?IIo,

249 1202. Robert, abbé d'Arrouaise, et le couvent du monastère, notifient et

reproduisent l'accord intervenu entre l'abbé d'Arrouaise Gautier et le chevalier Alard de Brouchy (acte n° 167). Ils notifient avoir accepté qu'Alard vende la moitié de la muidée en question à Hescelin, qui était alors maire de Ham et qui reprend à son compte les obligations d'Alard à l'égard de l'abbaye. A!. Original (chirographe) perdu [« Et estoient a la marge desoubs le moitie des lettres en grosses lettres de quoy estoient cyrographes escriptes apparant par icelles y estre escript « cyrographum ». En tesmoing des dites lettres cyrographees et scellees » (voir copie B)]

CHARTES

417

A2. Original (chirographe) perdu. B. Copie du 29 janvier 1445 (n. st.) dans un vidimus des maire, échevins et jurés de Bapaume, Arch. dép. Somme, 9 H 552/9,

d’après Al.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Robertus, dictus abbas Arroasie, et eiusdem loci conuentus, no-

tum fieri uolumus tam futuris quam presentibus ita conuenise inter dominum Gualterum, quondam Arroasie abbatem, et Alardum,

militem de Brochi, quod terras que

de ipsius Alardi hereditate curti de Belloloco prouenerant pro modiatione taxata libere perpetuo excolendas fratres de Margellis sibi acceperunt et inde cyrographum inter utramque partem compositum est in hunc modum.

(Suit l'acte n° 167). 10

Postea, anno

Domini

M9?CC*?II$,

sepenominatus

medietatem predicte modiationis legitime assensu filii sui Willelmi et aliorum qui de prebere debuerant, Hescelino burgensi, Ham, uendidit nosque instanter et sepius uenditionem ratam haberemus et firmam.

Alardus

et sollempniter, ratione assensum tunc maiori de rogauit ut hanc Prudentium 1g1-

tur uirorum usi consilio, rogantis acquieuimus uoluntati pre-

20

sentem transactionem approbantes et confirmantes, ita scilicet ut quicquid Alardus secundum tenorem cyrographi prenotati et etiam scripti felicis memorie domini R [enaldi] Nouiomensis episcopi nobis successoribusque nostris facere tenebatur, totum per omnia nobis facere teneatur predictus Hescelinus. Huic est quod presentem paginam sigilli nostri munimine confirmamus et testium suppositione roboramus. Testes sunt? Iohannes, abbas Sancte Marie de Ham, Wiber-

25

tus, prepositus cognomento Paganus, magister Rogerus canonicus de Ham, Iohannes prior Arroasie, Iohannes prior de Margellis, Arnulfus, canonicus Arroasie, dominus

Ham,

Odo

de

Iohannes Globzes, Matheus Tortins, Iohannes Go-

diers, Thomas [de]? Cameraco, Robertus Delmeis. a) sunt S. B. - b) de om. B.

MONVMENTA

418

AR. ROASIENSIA

250 1202

Une charte fixe la division de la dîme de Maricourt. Acte perdu, mentionné dans l’acte n° 644. Texte de la notice:

|

… Huius rei testes ... Radulfus quondam abbas Sancti Bartholomei qui etiam litteras de rato utriusque ecclesie legit et approbauit.

251 (Suspect, au moins interpolé) [1203, décembre-1204, 5 mai].

Jean, abbé de Saint-Nicolas-des-Prés, promet que son abbaye et lui se conformeront désormais à l'observance en vigueur dans l'ordre d'Arrouaise. A. Original perdu [ « en parchemin, large de sept poulces neuf lignes sur cinq poulces et demi de hauteur... le sceau de l'abbé est resté assez entier, on y lit encore ...gillum ab. Tornacens., l'autre est

détaché, tous deux etoient à double queue de parchemin » (voir co-

pie F)]. B. Copie de la fin du xvr* s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 82r°. - C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 299r°-300r°. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 820, fol. 215v°. - E. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 276v°-

277r°. - F. Copie de 1769 collationnée par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 102, fol. 8-9, d’après A. a. Gosse, n? 13, p. 430-431. - b. J. Vos, Cartulaire de l'abbaye de SaintMédard, n? 72, p. 135-136, d’après a.

Note sur la datation: la soumission de Saint-Nicolas-des-Prés à Arrouaise date de l'épiscopat de Gossuin, mais avant sa consécration (entre décembre 1203 et au plus tard le 5 mai 1204: J. Pycke, Le chapitre cathédral, p. 327). Il est probable que l'acte a été rédigé ultérieurement. C'est en tout cas ce que semble indiquer l'utilisation de tunc pour désigner l'élu de Tournai et l'abbé d'Arrouaise. En tout cas, l'acte a sans doute été interpolé: il mentionne à deux reprises les circateurs, c'est-à-dire les visiteurs de l'ordre. Mais le terme circator, s'il est connu des Prémontrés dés la moitié du xr? s. (Pl. Lefèvre et

CHARTES W. M. Grauwen,

419

Les statuts de Prémontré, notamment

fec. 23. AD)

n'apparaît jamais à Arrouaise, ni dans les chartes (à la seule exception, outre le présent acte, de la bulle n? 187 d' Urbain III en 1186, mais, on l'a vu, il s'agit d'une interpolation), ni dans les Constitutio-

nes (cf. éd. L. Milis). On peut méme se poser des questions sur l'authenticité du présent acte. Peut-étre est-ce un faux, dans lequel le terme circator a maladroitement été utilisé, ce qui aurait obligé à interpoler la bulle d'Urbain III pour légitimer cet usage. Mais ce n'est là qu'une hypothèse.

Iohannes,

Dei gratia abbas Sancti Nicholai

Tornacensis,

eiusdemque ecclesie? conuentus, omnibus ad quos presentis? pagine noticia peruenerit, salutem et orationum? suffragla. Uniuersis hocd) legentibus uel audientibus notum facimus quod cum bone memorie domnus? Gerardus, ecclesie nostre quondam abbas, de assensu capituli sui, obtentu maioris religionis et consilio se ad societatem ordinis Ar-

roasie8?) transtulisset, tam) 10

15

ipsi quam

successores eorum

usque ad tempora nostra annualis capituli statuta generalia auctoritate Romanorum pontificum confirmata?, circatores) etiam et alias ordinis obseruantias cum! debita deuotione susceperunt et fideliter obseruauerunt. Nos uero leuiori spiritu ducti, abbati Arroasie?) et cicatoribus? ordinis ad nos ex more destinatis in quodam aduentu suo debitam reuerentiam non exhibuimus, unde inter nos et abbates ordi-

nis discordie et dissensionis suscitauimus9) occasionem. Postmodum uero, saniori quam prius acquiescentes consilio, de assensu domini Gossuini, uenerabilis tunc eleca Tornacensis, 20

et eiusdem ecclesie capituli, partes suas amicabiliter interponentium, in presentia domini Roberti, tunc abbatis ArroasieP), et quorumdam abbatum ordinis concessimus et sub assertione ueritatis affirmauimus, nos in perpetuum obseruaturos generales ordinis obseruantias, sicut in aliis ordinis obseruantur9)

25

ecclesiis, cum

eas? intellexerimus, ut predic-

tum est, a predecessoribus nostris tractu? longissimi temporis obseruatas?, iniuncta nobis de transacta" transgressione

penitentia. In electione etiam nostra? tenebimur duos) abbates ordinis quos habere poterimus? accersire, et de eorum consilio in ea secundum ordinis instituta? procedere. a) loci et ecclesie B. - b) quos presentis: presentes B. - c) orationem B. d) hec BCDE. - c) domnus om. B. - f) consiliis BCDE. - g) Arroasie ordi-

MONVMENTA

420

ARROASIENSIA

nis CE. - h) quod tam CE. - i) confirmata: firmata et C; confirmata et E. -j) cicatores BF: et circatores D. - k) et: ad BD;ad nos CE. - ]) et F. m) Arrouasie B. - n) circatoribus EF. -o) suscitauerimus B. - p) Arrouasie B. - q) obseruatur Fa. - r) eas: causas BCDE. - s) tractum C; tractatum E. C; supradicta D; -t) obseruantias BC. - u) de transacta: super predicta suprapredicta E. - v) nostra etiam C. - w) duos: dominos B. - x) possumus F. - y) et instituta B.

252 1205 (n.st.), Janvier.

Milon, abbé de Chátrices, promet que son abbaye et lui se conformeront désormais à l'observance en vigueur dans l'ordre d'Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xvr* s., Louvain, Keizersberg, fol. 17r?-v?. C. Copie de ca. 1600, Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 297v°298r°. - D. Copie de ca. 1600, B.M. Douai, ms. 822, fol. 276r?-v?. a. Gosse, n? 14, p. 432-433.

Milo, Dei permissione ecclesie Sancte Marie de Castricus dictus

10

15

20

abbas,

totumque

eiusdem

ecclesie?

capitulum,

uniuersis presentibus?) et futuris constans haberi uolumus et ratum quod cum in ecclesia nostra, a prima sua9 fundatione usque ad tempora nostra? ordo Arroasie? et eiusdem ordinis consuetudines obedienter et absque contradictione recepte sint et obseruate, nos quoque predicti ordinis instituta et obseruationes, et a nobis toto tempore uite nostre obseruanda esse decernimus et posteris nostris ut ea nichilominus immutabiliter? obseruent, quanta possumus iniunctione mandamus. Ne igitur aliquo casu aut alicuius persuasu nos uel posteri nostri a consortio et unitate ordinis predicti recedere aliquo in futurum tempore temptaremus, utpote qui ab aliis ecclesiis eiusdem ordinis longe remoti sumus, communi assensu et consilioP), tactis sacrosanctis? euangeliis a maiore usque ad minorem sacramentum prestitimus quod predictum ordinem Arroasie? nunquam in ecclesia nostra pateremur immutari ;sed habitum et mores secundum quod uel9 a predecessoribus nostris accepimus uel per generalis capituli statuta mandatum fuerit, omni firmitate in perpetuum face-

CHARTES

remus

obseruari.

Et ne aliquis nostrum

421

tam

presentium

quam futurorum hoc in futurum perturbare presumeret, R[obertus| abbas Arroasie? ceterique abbates ordinis qui presentes fuerunt et") aderant®), quorum nomina subscripta sunt), auctoritate domini pape et totius ordinis sententiam excommunicationis protulerunt?), singulis etiam sacerdotibus et nobis’similiter excommunicantibus, ceterisque inferoris ordinis « Amen. Amen. Fiat. Fiat » respondentibus. Nomina sunt? tam abbatum quam canonicorum tam nos30

trorum quam aliorum qui interfuerunt hec sunt: dominus Robertus abbas? Arroasie?, dominus Balduinus abbas? Henniacit), dominus Simon abbas de Sancti Eligii Fonte"),

dominus Petrus abbas Sancti Crispini in Cauea, dominus Ioannes abbas de Phalempin?, Odo diaconus? Arroasien85

sis, B. canonicus de Hennin?, G. et P. canonici de Sancti

Eligii Fonte, Ph. canonicus de Phalempin?9, P. prior de Castriciis, Iohannes, item Iohannes, Hubertus, Autbertus, Matheus, Herbertus, Acelinus sacerdotes, Winibertus, Willelmus, Werricus diaconi, lohannes, Gobertus, Hugo, Odo, 40

Radulfus subdiaconi et alii?P. Actum anno ab incarnatione Domini MCC quarto, mense ianuario?9., a) loci B. - b) presentibus litteras D ; presentes B. - c) sua om. B. - d) nostra om. D. - e) Arrouazie B. - f) de et a nobis à decernimus om. a. - g) immutabiliter om. CD. - h) consilio et assensu B. - 1) sanctis B. - j) Arrouasie B. - k) vel quod B. - 1) Arrouazie B. - m) fuerunt et om. a. - n) aderunt B. O) quorum nomina scripta sunt quorum nomina subscripta sunt B. p) pertulerunt a. - q) sunt: autem Ba. - r) abbas Robertus a. - s) Arrouasie B. - t) abbas om. a. - u) de Henin B; Hinniaci a. - v) de Sancti Eligii Fonte: Sancti Eligii de Fonte B. - w) Phalepin B. - x) canonicus a. y) Arroasie a. - z) Henin a. - aa) de Odo canonicus à Phalempin om. C. ab) de Iohannes, item Iohannes à alii: I. et F., Hub., sacerdotes, tres dia-

coni, quinque subdiaconi et alii D; de P. Prior à alii: et multi alii sacerdotes quorum nomina in originali subscripta sunt B. - t) de Actum à ianuario: Actum mense ianuario 1209 B.

253 1205 (n. st.), février.- Péronne, église Saint-Fursy. Hugues, doyen, et le chapitre de Péronne notifient qu'Anastasie de Bouchavesnes a renoncé à réclamer à l’abbaye d'Arrouaise les dix

422

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

journaux de terre rachetés par l'abbaye à son mari et que depuis la mort de ce dernier elle revendiquait du fait de son douaire. A. Original sur parchemin, hauteur 115 mm (dont repli 10 mm), largeur 150 mm, sceau jadis pendant sur double queue de parchemin, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 16. Notes dorsales: xim s. ; Capitulum Peronense de ... inter nos et Anastasiam de B... - XIII. x1v* s.: Transcriptum. X VWY s. : Arrouaise. - 1204 février.

Hugo decanus et capitulum Perone, omnibus presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Nouerit uniuersitas uestra quod cum domina Anastasia de Boissauesnes decem iornaria terre in territorio de Boissauesnes, que abbas et fra5 tres Arroasie a marito ipsius Gerardo, ipsa presente et consentiente, emerant et diu tenuerant, post mariti decessum

aduersus eosdem fratres iure dotalicii sepius reclamasset, tandem, ipsa Anastasia uidua et domino Roberto abbate et quibusdam fratrum suorum in presentia nostra constitutis, dicta 10 Anastasia quicquid iuris in terra illa habebat seu habuerat predictis fratribus resignauit et querelam aduersus eos super ea motam omnino relaxauit, fide corporaliter prestita se de cetero super terra illa nullo modo reclamaturam uel aliquam inde questionem iam dictis fratribus suscitaturam. Quod, ut 15 memoriter teneatur, nos litteras nostras sigillo nostro signatas facti eius testimoniales predictis fratribus tradidimus. Actum Perone in ecclesia Beati Fursei, anno Domini millesimo

ducentesimo quarto, mense februario.

254 1205 [25 mars - 1206, 1% avril].

Robert, abbé d'Arrouaise, concède au clerc Baudouin, bourgeois de Bapaume, la dîme de Bancourt. À la mort de Baudouin, la moitié de la dîme reviendra à l'abbaye, l'autre moitié à sa fille Marie, afin qu'elle l'utilise en distribuant des aumónes pour le salut de son áme. A. Original perdu.

B. Copie du xiv? s., cartul. de l'abbaye d'Avesnes-lés-Bapaume, Cháteau de Tramecourt, fol. 30r9.

CHARTES

423

Note critique: il n'est pas sûr qu'il y ait eu un chirographe, et donc un exemplaire à Arrouaise. On a cependant choisi de publier ce document, en rapport avec le document 259.

Ego R[obertus], Dei gratia abbas Arroasie et totus eiusdem lod conuentus, omnibus presentem paginam inspecturis notum fieri uolumus quod, de communi assensu fratrum nostrorum, decimam nostram de Baiencort sicut ibidem col-

5 ligi solet in omnibus commodis Balduino clerico burgensi Bapalm[ensi], toto tempore uite sue, percipiendam concessimus. Post decessum uero eiusdem Balduini, medietas dicte

decime ad nos redibit. Reliquam uero medietatem, etiam post decessum suum, dicto Balduino per totum tempus uite 10 Marie filie sue concessimus in elemosinas pro salute anime sue sicut preordinauit dictus Balduinus distribuendas. Fructus autem illos dicto modo distribuendos, Maria filia eius re-

ciplet et conseruabit et consilio fratrum suorum, scilicet Petri et Hugonis prout preordinau[erat] pater eius expendet, ita 15 quod sine consilio illorum et sine consilio H. Strabonis et H. filii eius et magistri Th[essonis] presbiteri Sancti Nicholay in fructus dictos nemini manum

mittere licebit. Quod ut tu-

tum et firmum habeatur, sigillorum nostrorum appositione confirmamus. Actum anno Domini M°CC°Ve. Concessi20 mus Balduino clerico usum grangie nostre quam ibidem habemus.

255 1206, 20 septembre. - Saint-Aubin-lés-Bapaume. Jean, seigneur de Bosincort, notifie que Ghislain de Buires a vendu le tiers du terrage et deux neuviémes de la dîme de Martinpuich au clerc Baudouin, bourgeois de Bapaume, qui les a donnés à l'abbaye d'Arrouaise pour l'hôpital. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xvr s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 205v?.

Indiqué: Gosse p. 151.

424

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

Note sur la datation: la date de jour n'est connue que par la mention que fait de cet acte Gosse. Mais il n'y a pas lieu de s'en inquiéter: le cartulaire D simplifie souvent les dates des actes qu'il transcrit. Gosse précise d'ailleurs que « cet acte nous apprend que [l'abbé Raoul] assista cette méme année au chapitre général de l'ordre ». Curieusement, on reléve que la contrepartie offerte par Arrouaise au clerc Baudouin est antérieure à cet acte (voir n? 254).

Ego

loannes,

dominus

de Bosincort,

notum

fieri uolo

quod dominus Guislenus de Buires tertiam partem totius terragii et tertiam partem duarum partium decime de Martinpuis, quas ducentis sexaginta et? decem libris Balduino, clerico, burgensi de Bapalmis, uendidit in manu domini Attrebatensis resignauit et dictus Balduinus emptor priori et fratribus Arrouasie in elemosinam contulit et condonauit, ut

usibus fratrum pauperum hospitalis Arrouasie perpetuo deseruirent. Testes huius donationis Ingelrannus prior, Radulphus quondam abbas, Nicolaus decanus de Bappalmis cum multis aliis. Actum publice apud Sanctum Albinum iuxta Bappalmas, mense septembri 1206. 8) t re 18x

256 1206, septembre. Robert, abbé d'Arrouaise, et le couvent, cédent à Thierry, leur serviteur de Fricourt, leur maison de Fricourt avec un courtil, contre un

cens de treize deniers et deux chapons à payer à l'abbaye du MontSaint- Quentin. En outre, l'héritier de Thierry devra deux chapons annuels à Arrouaise. A! et 42. Originaux (chirographes) perdus.

B. Copie dans le registre noir du Mt-St-Quentin, fol. 37v°, perdue. - C. Copie du xvirf s. dans le cartulaire du Mt-St-Quentin, Arch. dép. Somme, 16 H 1, p. 183, d'aprés B.

Notum sit omnibus quod ego Robertus, abbas et conuentus Arroasiae, concessimus Theodorico, famulo nostro de Fregicort, et Leugardi uxori eius, domum nostram de Fregi-

CHARTES

42$

cort cum curtili pro XIII denariis et duobus caponibus, quos monachis de Monte Sancti Quintini singulis annis in Natali Domini pro nobis soluere tenebuntur. Porro, haeres ipsorum cui praedictam domum dimiserint, duos capones in Natali Domini, exceptis hiis quae monachis debentur, nobis 10

15

reddet. Quicumque uero, post memoratum haeredem, mansum illum per successiones tenere uoluerit, in introitu suo IIII solidos monetae publicae, saluo omnium praenotato redditu, nobis pro recognicione soluere tenebitur. Et sciendum quod nulli hominum uendi poterit, nisi nobis dummodo tantum inde dare uoluerimus, quantum ab aliis essent accepturi. Praeterea, aisiamenta grangiae nostrae nobis in perpetuum retinuimus. Quod ut ratum sit, sigillo capituli Arroasiae cum cyrographo roboratur. Actum anno Christi

M°CC°VI, mense septembri.

257 [1191-1207, mai]. Lambert, évêque de "Thérouanne, reconnaît n'avoir d'autre droit

sur l'église de Rebreuve que celui d'instituer la personne présentée, pour la cure, par l'abbaye d'Arrouaise. A. Original perdu [« titre en parchemin de quatre poulces de largeur et d'un poulces cinq lignes de hauteur. Cette charte est sans date et sans scel » (voir copie B)]. B. Copie du 5 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 71, fol. 231, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 98v?. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 257r°-v°. - Bled, n? 1134.

5

Lambertus, Dei gratia Morinorum episcopus, omnibus ad quos littere iste peruenerint, salutem. Nolentes ut petitio nostra, quam supra ecclesia de Rebrouiis fecimus, abbati prejudicium pariat uel detrimentum, recognoscimus sicut et debemus hoc tantum juris nostri esse quod dum personam abbas nobis presentauerit, eam debemus instituere et non nisi presentatum debemus intromittere.

MONVMENTA

426

ARROASIENSIA

258 (Faux) 1207, 5 octobre.

Le prieur et la communauté de Doudeauville reconnaissent être débiteurs de l'abbaye d'Arrouaise pour la somme de 100 livres, et s'engagent à les rembourser quinze jours au plus tard aprés en avoir requ demande. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xvt s., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. OS VO

Indiqué: Gosse, p. 151. Note critique: cet acte est impossible à la date de 1207, pourtant attestée aussi par Gosse, peut-étre d'aprés le cartulaire D, il est vrai. D'une part parce qu'il mentionne des exceptions de droit romain, dont les premiéres mentions sont postérieures d'au moins vingt ans à la date prétendue. Si l'étude de l'apparition de ces formules n'a pas encore été menée pour l'Artois, ce n'est pas le cas pour la Flandre: l'exception non numeratae pecuniae y apparait en 1242 (1241 pour le Hainaut), l'exception restitutio in integrum en 1248 (1228 pour le Hainaut) : cfr F. Vercauteren, Note sur l'apparition, p. 340. D'autre part, à cause de l'adresse générale figurant en téte de l'acte. En Flandre et en Artois, c'est une pratique qui semble n'intervenir qu'un peu plus tard: 1213 au chapitre cathédral d'Arras (éd. A. de Loisne, n? 126, p. 83; 1219 à Homblières (éd. W. M. Newman, n? 112, p. 200-201 ; 1224 dans les chartes de franchises de Picardie

(éd. R.. Fossier, n? 111, p. 385); 1226 à l'Abbaye-aux-Bois

(éd.

B. Pipon, n? 79 et 83); 1230 dans notre corpus: actes n? 289, 291, 292...; 1232 à St-Fursy de Péronne (éd. W. M. Newman, n? 133,

p. 102). Enfin, parce que la référence au diocése est impossible au début du xir? s. Est-ce la date qui est fausse, ou est-ce l'acte? La mention d'un abbé Robert oblige, puisqu'il faut écarter l'abbé Robert I**, à envisager Robert II. Mais celui-ci est mort le 26 juillet 1262 aprés huit mois d'abbatiat (Gosse, p. 202) : il n'a donc pas été abbé un 5 octobre. Il faut donc retenir l'hypothése d'un faux, méme si elle explique mal le contenu de l'acte et ne permet pas de dater la falsification: forge-t-on une reconnaissance de dette plusieurs décennies après le prêt? Les sources de l'abbaye de Doudeauville, malheureusement trés rares, ne permettent pas d'éclaircir ce point.

Uniuersis presentes litteras inspecturis, prior et conuentus Sancti Ioannis de Doudiauille, ordinis Arrouasie, Morinensis

diocesis, salutem. Nouerit uniuersitas uestra quod nos, et

CHARTES

427

auctoritate et assensu uenerabilis patris nostri Roberti, per5 missione diuina abbatis Arrouasie, ad quem prouisionem nostre ecclesie, uacante ipsa, dignoscitur pertinere, tenemur et recognoscimus nos tenore exiberi presentium in centum

libris Parisiorum exceptis ab ipso in peccunia numerata et conuersis in nostre ecclesie utilitatem euidentem, quaquidem 10 peccunie summa eidem uel illi qui nobis presentes litteras resignabit bona fide nos committimus reddituros et etiam soluturos infra quinquennium seu quindenam postquam ab ipso uel mandato eius fuerimus in iudicio uel extra submoniti seu etiam requisiti. Ad hoc autem nos nostram ecclesiam 15 bona eiusdem tam mobilia quam immobilia specialiter obligantes, renuntiantes? autem omnibus exceptionibus tam iuris quam facti, exceptionibus ulli modo pecunie numerate, omni consuetudini et statuto beneficio restitutum in integrum, omni priuilegio impetrato et reimpetrando et omni20 bus exceptionibus et cauillationibus aliis? quibuscumque per que possunt premissa infringi seu etiam anullari uel aliquod

premissorum.

In quorum

omni9

testimonium

et

confirmationem sigillum nostrum una cum sigillo uenerabilis patris nostri abbatis Arrouasie eo quod in hoc ut dictum 25 est authori[ta]te et assensu prestante sit litteris duximus apponendum. Datum anno Domini 1207, feria 6* post festum Michaelis archangeli. a) remunerantes B. - b) allis B. - c) sic B, sans doute pour omnium.

239 1208 (n. st.), janvier.

Jean, abbé d'Arrouaise, concède au clerc Baudouin, bourgeois de Bapaume, que sa fille Marie percevra, après sa mort, les revenus de la dîme de Baincourrt. Al et 42. Originaux (chirographes) perdus.

B. Copie du xiv? siècle, cartul. de l'abbaye d’Avesnes-lès-Bapaume, Cháteau de Tramecourt, fol. 11r?-v?.

428

MONVMENTA

ARROASIENSIA

Ego Iohannes, abbas, et conuentus Arroasie, omnibus presentem paginam inspecturis, salutem in Domino. Nouerit uniuersitas uestra quod nos, ad instantiam dilecti nostri Balduini, clerici, burgensis de Bapalmis, omnes fructus et prouentus tocius decime nostre de Baiencurt, sicut ibidem colli-

gi solet, dicto Balduino concessimus toto tempore uite Marie filie sue percipiendos, ita quod dicta Maria post mortem Balduini patris sui fructibus illis utetur prout ordinauit pater eius dum uiueret. Ita etiam quod in fructus predictos 10 nemini manum mittere licebit, nisi per consilium amicorum suorum, Petri scilicet et Hugonis fratrum suorum, Hugonis etiam patrui sui et Hugonis tunc maioris, domini quoque Tessonis presbiteri de Bapalmis. Ut autem hec omnia rata et firma permaneant, sigillorum nostrorum appensione et cy15 rographi diuisione fecimus confirmari. Actum anno Domini M°CC°VIL,

mense ianuario.

260 1208, septembre. Notice en forme de charte de la donation par l'abbaye d' Arrouaise à Barthélemy de Baisiu et au clerc Nicolas de neuf muidées de terre à Gimbermont, contre un cens annuel de huit sous et de huit chapons et le paiement de la díme et du terrage. A! et A?. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie de la deuxième moitié du xri s., Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 101.

Notum sit omnibus presentibus et futuris quod ecclesia Arroasiensis concessit Bartholomeo de Baisiu et Nicholao clerico et fratribus eius nouem modiatas terre Cameracensis curtis sue de Gimbermont ab ipsis et heredibus eorum perpetuo possidendas, ita quod decimam et terragium que de

terra priis ditu festo

illa ad eandem curtem pertinent annuatim uecturis proin ipsam domum adducere tenebuntur sub annuo redocto solidorum Cameracensium et VIII? caponum in sancti Nicholai?) per se uel per nuntium suum apud

CHARTES

15

20

25

30

35

429

Gimbermont annuatim persoluendorum. Preterea si terram predictam uendere uel inuadiare uoluerint, . . abbati et fratribus Arroasiensibus insinuare debebunt. Qui si ipsis tantam inde dare quam alii uoluerint de iure retinere debebunt. Nulli ecclesie uel persone nisi Arroasiensi terra eadem in elemosinam poterit dari. Quacumque occasione ipsi patriam relinquere compulsi fuerint, quamdiu extra eam demorabuntur. Si terram incultam dimiserint, magister de Gimbermont eam si uoluerit incolet et fructus inde prouenientes percipiet, salua tamen predictorum cum repatriauerint hereditate. Quam priusquam a prenominate curtis magistro recipiant de deffectu redditus plenariam restitutionem facere debebunt. Decimare uel terragiare absente curtis nuntio non debebunt. Sciendum preterea quod hanc hereditatem ecclesia Arroasiensis aduersus omnes inuasores uel reclamatores qui iuri parere diesque submonitionis persequi noluerint eis adquietare debebit. Notandum uero quod terram eandem ita susceperunt quod eam infra decem annos totam marlabunt et medietatem infra sex annos primo decurrentes; quam si marlare uel negligerent uel non possent in ea que marlata esset omnes deffectus tam marlate quam marlande singulis annis reciperet. Sciendum etiam quod sex modiate eiusdem terre erunt predicti Bartholomei et heredum eius et de seruitio predicto eam acquietabunt quantum ad sex modiatas terre pertinet. Et tres residue modiate erunt ipsius Nicholai et heredum eius et acquietabunt eas. De predicto seruitio quantum ad tres modiatas pertinet. Quod ut ratum firmumque permaneat, presens scriptum sigillo capituli Arroasiensis cum chirographo roboratum. Actum anno Domini M9CC?VIIIS, mense septembri. a) Nichoali B.

261

1208.

Jean I, évêque de Thérouanne, demande aux abbés d'Arrouaise, d'Hénin-Liétard et de Ruisseauville de visiter et de corriger l'abbaye Notre-Dame de Boulogne-surMer.

MONVMENTA

430

ARROASIENSIA

Acte perdu, connu par une analyse d'environ 1600, B. M. Douai, ms. 822, fol. 2757. Il est probable que l'analyse reprend des morceaux de la charte, mais il est difficile de déterminer lesquels. En particulier, on s'étonnera de retrouver la forme « Aridagamantia » pour Arrouaise, alors qu'elle avait disparu des chartes depuis les années 1150-1160. Réminiscence savante de l'érudit François de Bar ?

Cum

inciperet florere authoritas congregationis Arroa-

siane, reuerendissimus episcopus Morinensis monet uenerabiles in Christo patres ac dominos abbates monasterii Sancti Nicolai de Aridagamantia et coenobii de Henniaco Lietardi 5 et Beate Marie in Nemore, adiunctis sibi duobus definitoribus ordinis Arroasiani, uti uisitent monasterium Beate Marie

in Bolonia, celebratoque apud Arroasiam capitulo corrigant ea que uidebuntur in illo coenobio corrigenda. Quod ut diligentius facerent, hanc monitionem seu mandatum suo sigil10 lo idem episcopus ... Data anno Domini 1208.

262 [1208 août - 1209, 28 mars]. Haimard, évêque de Soissons, reconnaît avoir eu tort de ne pas

consulter l'abbé d'Arrouaise avant de déposer l'abbé de Saint-Léger de Soissons, et promet d'agir désormais en respectant l'observance de l'ordre. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xvifs., cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. AU Gro a. Gosse, n? 15, p. 433-434.

Indiqué: Bruxelles, Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 303v? (sub data 1278). Note sur la datation :l'acte est daté de 1263 par la copie B. Mais dans la marge, une main du xvrir? siècle a porté: circa 1207. L'original n'a point de date. En fait, Haimard fut évéque entre juillet 1208 et jusqu'à sa mort le 20 mai 1219 (Gams, Series episcoporum, p. 633). La Gallia Christiana, IX, 467, qui fait déposer Henri par Haimard en 1200, n'est donc d'aucune utilité. On trouve en revanche une autre charte d'Haymard relative au m&me sujet (lettres de non-préjudice à l'égard de l'abbaye soissonnaise), datée de 1208 (Pecheur, Cartulaire, n? 56,

p. 118). On retient donc 1208, entre l'entrée en fonction d'Haymard et la fin de l'année, c'est-à-dire au plus tard la veille de Páques n. st.

CHARTES

431

Haimardus, Dei gratia Suessionensis episcopus? omnibus hec? uisuris in perpetuum. Nouerint uniuersi quod cum inter canonicos Sancti Leodegarii Suessionensis et Henricum, abbatem tunc eiusdem loci, dissentio fuisset exorta9, nos ad

eundem locum accedentes, uocatis nobiscum uiris prudentibus, ipsum Henricum de consilio eorumdem,

10

ipso uolente,

amouimus; L[ambertum]2 priorem Sancti Crispini in Cauea ibidem instituentes?9, patre abbate Arroasie neque uocato, neque presente. Hoc autem idem pater abbas?) egre ferens, de nobis grauiter est conquestus? quod super hoc ei extiteramus iniuriosi, et quod hoc idem contra ordinis insti-

tuta? et dignitatem suam feceramus. Postea uero, eodem patre abbate ad ecclesiam Sanct Leodegarii accedente, et de nobis conquerente, ei quod feceramus ex deuotione et humilitate pro bono pacis emendauimus, et a capitulo eiusdem ecclesie sibi in presentia nostra similiter fuit emendatum, ita ne factum nostrum ei uel ordini preiudicium in posterum posset generare, et inde litteras nostras testimoniales ei duximus

conferendasi). a) episcopus Suessionensis B. - b) his B. - c) orta B. - d) Laurentium B. e) constituimus, instituentes B. - f) Arrouasie B. - g) abbas om. B. h) conquestus est B. - i) et quod hoc contra ordinis idem instituta B. J) B ajoute: Anno Domini 1263.

263 L2 T0:

Odon III, seigneur de Ham, notifie avoir donné à l’abbaye d'Arrouaise neuf muidées et six sétariées de terre à Douilly, en échange de douze muidées et quatre sétariées à Beaumont. Etienne, évéque de Noyon, renonce à ses droits féodaux sur les terres de Douilly, mais Odon reprend de lui en fief les terres de Beaumont. A. Original sur parchemin, hauteur 405 mm à gauche (dont repli 50 mm), 415 mm à droite (dont repli 45 mm), largeur 230 mm en haut, 240 mm

en bas, Arch. dép. Somme,

pendant sur lacs de soie rouge et jaune.

9 H 552/4, sceau jadis

432

MONVMENTA

ARROASIENSIA

B. Copie de 1786, Bibl. nat. de France,

coll. Picardie, t. 28, fol.

65r°-v°, d’après A.

Ego Odo, Hamen[sis] dominus, notifico presentibus et futuris quod ecclesia Sancti Nicholai de Arroasia intra curtem suam de Boumont et in aliis eiusdem curtis appendiciis duodecim modiatas et quatuor sextariatas Hamensis terre ad uirgam Sancti Martini possidebat, et ego similiter nouem modiatas sexque sextariatas ad predictam mensuram terre mee de Doilli appendentes in quatuor frustis hoc modo diuisas habebam: iuxta campum Waldini quatuor modiate sexque 10

sextariate, et ad Tumbellam Gerardini tres modiate cum tribus sextariatis, ad Petram uero Hunoldi una modiata, et ad

sclusam d'Eskeufol iuxta terram que antea eiusdem ecclesie erat septem sextariate et decem uirge iacebant. Quia uero ec-

15

clesie Arroasiensi ex una parte michique et meis ex altera tunc et in posterum utile et proficuum fore uisum fuit, de consilio proborum uirorum sub testimonio etiam multorum fidelium, Elizabeth matre mea, Elizabeth uxore mea, Gau-

20

25

frido fratre meo firmiter assentientibus et benigne concedentibus, inter ipsam ecclesiam et me ita conuenit quod scilicet predictas duodecim modiatas quatuorque sextariatas tam inter curtem de Boumont quam extra iacentes ipsa ecclesia michi contulit, et ego prenominatas nouem modiatas sexque sextariatas que mel iuris erant in firmum et perpetuum eidem dedi et recompensaui excangium. Hoc totum ei bona fide conferens in legitimam possessionem et ius hereditarium in presentia reuerendi patris et domini uenerabilis S[tephani] Nouiomensis episcopi, in cuius ego manu has nouem

30

35

mo-

diatas sexque sextariatas ad opus sepedicte ecclesie libere et absolute reddidi, dominus uero episcopus in firmam et perpetuam ipsi sollempniter contulit elemosinam. Verum, quia de domino episcopo hanc terram in feodum tenueram, ego memoratas duodecim modiatas quatuorque sextariatas cum toto curtis ipsius edificio ab ecclesia Arroasiensi pro hoc excangio michi collatas in ipsius domini episcopi feodum ipso laudante et firmiter assentiente reposui, easdemque loco ipsius terre michi et meis in possessionem et tenementum restauraui, et quia hanc terram, excepta solummodo decima, ecclesie Arroasiensi omnino liberam dedi, ipsam similiter

CHARIMES

433

michi liberam contulit, excepto quod fratribus de Bonolio more ipsius soluam annuatim pro minuta decima curtis duo40

45

decim denarios et d[omina]bus de Fauarkes pro eadem minuta decima similiter annuatim sex denarios, quos decem et

octo denarios uice predictorum maior de Brouci solet recipere annuatim, Alardo etiam de Brouci militi similiter annuatim deceni et octo denarios pro terra de Gaueroi, et Radulfo Tabernario sex denarios pro terra que iacet ante portam et dimidium modium frumenti ad mensuram Hamensem heredi Roberti de Caumencon et dimidium modium similiter singulis annis Iohanni de Pint. Hec ut rata permaneant sigilli mei munimine per presentem cartam pre-

50

dicte Arroasiensi ecclesie fideliter confirmaui. Actum anno Domini M9CC?

decimo.

264 1212: (misto) tévriere Raoul, évéque d'Arras, confirme à l'abbaye d'Arrouaise divers

biens et droits, qu'il énumère. A. Original perdu [« titre en parchemin ayant neuf poulces neuf lignes de largeur sur un pied quatre lignes de hauteur. Le scel qui y est encore attaché est de cire jaune » (voir copie B)]. B. Copie du 15 juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 116, fol. 86-88, d’après A.

Indiqué :Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 97v?.

Radulfus, diuina permissione Attrebatens[is] episcopus, tam presentibus quam futuris in perpetuum. Dilecti in Christo filii Iohannes abbas et conuentus Arroasie petierunt a nobis ut quasdam possessiones et elemosinas hiis presenti-

bus litteris inferius annotatas, quas sicut asserunt longo tempore possederunt et adhuc possident, legitime et quiete eis confirmare uellemus. Hec autem sunt possessiones et elemosine, scilicet duo mengualdi frumenti ad mensuram Attrebatensem quos nobilis mulier Eustacia de Gheudecort, de as10

sensu

filiorum

suorum

Alardi,

Rainaldi

et Iohannis,

illis

MONVMENTA

434

15

20

25

30

35

40

ARROASIENSIA

dedit super septem boistellatas terre que est in Norbertiualle ab ipso Rainaldo matris herede apud Gheudecort ipsiusque successoribus annualiter infra festum omnium sanctorum soluendos ad altaris sacrificium procurandum ; duo etiam solidi monete publice quas Gerberga de Sancto Leodegario illis dedit super undecim quartarios terre que est in loco qui dicitur Fusceaus, quos Iohannes Resteaus et heredes eius post eum in festo Sancti Remigii annuatim reddere tenentur; tres quoque mengualdate terre a predicta Gerberga similiter illis date in territorio de Moiry cum quatuor nichilominus mengualdatis terre apud Sanctum Leodegarium, quas Freessendis de Arlwes illis dedit iuxta uadum de Boialual cum terragio eiusdem terre; necnon ac decem et octo denarii quos Erembergis Cometisse illis contulit super mengualdatam et dimidiam

terre apud Loueignies desuper Sanctum

Leodegarium, quos Lieiardis Cometissa et heredes eius post eam in festo sancti Remigii annuatim soluere tenentur ; remissiones quin etiam coruelarum districti de Vilers quas Iohannes maior de Vilers eis remisit de assensu domini sui Hugonis de Vilers, sicut remissiones releuiorum eiusdem districti que Gilio de Marcais illis condonauerat scriptoque suo confirmauerat; porro quicquid Villelmus Rukeles et Elissendis uxor eius in terris, terragiis rebusque aliis illis dederunt et quicquid Gerardus de Boullaincurte et Radulfus frater eius illis similiter in terris, terragiis rebusque aliis uendiderunt uel in elemosinam contulerunt cum remissione duorum sartariorum et unius alodiarii quos Radulfus maior de Liegescort illos remisit; duas etiam partes decime quas de assensu heredum suorum Agnes de Attrebato et Iohannes nepos eius in quatuor modiatis terre uel amplius illis dederunt in territorio de Liegescort retro nemus Arroasie ;in om-

45

nibus uero curtilibus de Deheruilla tota decima et sex propria curtilia quae ibidem possident cum tota decima et omni terragio; in Walonuiler sexaginta quatuor mangualdate terre et in earum mangualdatis et dimidia totum terragium cum nouem mangualdatis terre in Bonelsart et cum quatuordecim mangualdatis iuxta Bonelsart cum tercia parte totius terre de Romschoy libera cum medietate terragii eiusdem

tercie

partis;

totum

etiam

terragium

in

tribus

CHARTES 50

435

mangualdatis terre Alfaliid quas Martinus de Aesta tenet ab illis cum tota decima totoque terragio in tribus mangualdatis terre quas ad sinistram manum euntis Attrebatum Hugo filius Gosselini tenet ab illis, in octo mangualdatis terre War-

55

60

65

70

75

80

85

neri de Hendecurte inter Aubainseluele et Corceles in ualle dalez les nonains; totum terragium cum tota decima et iuxta terram sanctimonialium in terra que fuit Balduini decani sicut inter metas continetur; totum similiter terragium inter capellam Sancti Sulpicii et Corceles; tres mangualdate terre et alodium atrii, cum toto terragio et tota decima ultra uiam de Aubainseluele ad Sancti Nicholai Marcais ;septem mangualdate terre cum medietate terragii et releuii in quatuor mangualdatis ipsorum cum quarta parte terragii et releuii similiter in aliis tribus mangualdatis eorum apud Werinchaldi campum ; nouem mangualdate terre cum quarta parte terragii ex parte Roberti clerici et ad Veauuaucel ex dono Odonis Casuin ;quatuor mangualdate terre cum quarta parte terragii et iuxta campum istum ex dono Walonis canonici et uxoris eius Ysabel sex mangualdate terre cum tercia parte terragii; in Arseuake ex dono patris Roberti de Bosco quatuor mangualdate terre quas ab ecclesia Arroasie prius tenueratP ;sicut totum terragium cum tota decima eiusdem terre ex elemosina uero Hugonis Leuilain in eodem loco tres mangualdate cum toto terragio et tota decima; sed et septem mangualdate9 ex dono Sawidis Comitisse, septemque alie ex dono Stephanie Comitisse in loco qui dicitur as Rueles ad campum de Petra; ex dono Petri episcopi mangualdata terre et dimidia cum toto terragio; et iterum in campo de Petra ex elemosina Dodonis et Gile uxoris et filie eorum Elysabeth Comitisse decem mangualdate? terre, et in Hairesual tres mangualde ex dono eorundem, ex dono Roberti presbyteri in Hairesual decem mangualdate in uno campo et in Cailluoy; tres mangualdate? et in prato tres similiter mangualdate ex dono etiam Hugonis et uxoris eius ..... inter duas uias ducentes de Buscoi ad Bapalmas due mangualdate, similiter quatuor mangualdate in Blangiual cum toto terragio et tota decima cum decem aliis mangualdatis ex dono Garneri Lepree iuxta campum de Le Louiere ; preterea hec tota decima in terra que fuit domni Hugonis de Buscoi

436

MONVMENTA

AR. ROASIENSIA

ante portam de Diheriuilla, a meta que est inter terram Sanc90 ti Nicholai et terram Elisabeth de Nouauilla usque ad metam alterius terre Sancti Nicholai usque Aubainseluele et in tribus mangualdatis terre que fuit Alardi de Buscoi et uxoris eius Beatricis iuxta predictam terram tota similiter decima; iterumque tota decima in duabus mangualdatis coherentibus 95 predicte terre usque Buscoi cum duabus partibus el Ploiich des nonains et tota nichilominus decima in tribus mangualdatis terre domni Hugonis de Buscoi a Spina que est supra uiam de Aubainseluele usque ad metam Sancti Nicholai cum toto terragio in quatuor mangualdatis terre domni Hugonis de 100 Buscoi contiguis terre Sancti Nicholai el Bruile. Nos itaque,

prenotatorum8) abbatis et conuentus iustis postulationibus benigne concurrentes assensu, prescriptas possessiones et elemosinas sicut eas iuste ac pacifice possederunt et adhuc possident eis eorumque successoribus in perpetuum confirmamus 105 et presentis scripti patrocinio sigillique nostri munimine roboramus, uolentes nichilominus ut omnes alias terras et possessiones quascunque, cuiuscunque sint districti uel territorii,

1 ==

quas idem canonici tenent in diocesi Attrebatensi, in ea teneant libertate ac pace in qua eas iusto modo usque ad hec ipsa tenuerint, inhibemus et sub pena excommunicationis ne aliquis hanc nostre confirmationis paginam scienter infirmare presumat uel ei ausu temerario aliquatenus contraire. Datum anno Verbi incarnati millesimo ducentesimo undecimo, mense februario. a) illi B. - b) tenuerant B. - c) mangualde B. - d) mangualde B. - e) mangualde B. - f) sic B. - g) prenoratorum B, sans doute pour prenotatorum ou prenominatorum.

265

1212, [le 22 septembre ou peu aprés]. - Saint-Aubin-lés-Bapaume. Raoul, évéque d' Arras, notifie que Guillaume de Buires a donné à l'abbaye d'Arrouaise le tiers d'un terrage. Ce revenu devra être dépensé au profit des pauvres de l'hópital.

CHARTES

437

A. Original perdu. B. Copie partielle du xvr* s, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fol. 206r°.

Note sur la datation: l'excommunication épiscopale a été lancée lors du chapitre général, lequel se réunissait normalement le 22 sep‘tembre (L. Milis, L'ordre, p. 534). L'acte est sans doute à dater de ce jour, ou de peu après.

Radulphus, Attrebatensis episcopus, etc. Presentibus litters declarare volumus quod Guillelmus de Buires tertiam partem totius terragii etc. Porro Balduinus, pro salute anime sue et antecessorum suorum, priorem et fratres Arrouasie in5 vestivit, ea scilicet intentione ut ab eisdem fratribus in usus

pauperum hospitalis Arrouasie futuris temporibus idem redditus expenderetur. Nos etiam, cum apud Arrouasiam presentes essemus, abbatibus ejusdem ordinis ibidem in generali capitulo congregatis, excommunicavimus omnes illos qui 10 elemosinam preassignatam in alios usus commutare voluernt, quam superius expressum sit. Actum publice apud Sanctum Albinum juxta Bappalmas, anno Domini 1212.

266 1214, 28 octobre. - Laon.

Aubry, archevéque de Reims, confirme à l'abbaye d'Arrouaise ses biens situés dans le diocése de Laon. A. Original perdu [« titre en parchemin de sept poulces et demi de largeur et deux poulces quatre lignes de hauteur. Il n'y a pas de scel. » (voir copie B)]. B. Copie du 17juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 118, fol. 168r°, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 99v?. Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 260r?.

-

Allbericus], Dei gratia Remensis archiepiscopus, omnibus ad quos littere presentes peruenerint in Domino salutem. Nouerit uniuersitas uestra quod dilecti in Christo filii abbas et conuentus de Aroasia a nobis humiliter postularunt ut ea

MONVMENTA

438

ARROASIENSIA

que in Laudunesio possident, sicut in litteris dilecti fratris R[ogeri] bone memorie quondam Laudunensis episcopi continetur, confirmaremus. Nos uero, petitioni eorum grato conferentes assensu, ea que in dicto Laudunesio possident et que in predicti episcopi litteris continentur, sicut iuste et ca-

10 nonice possident et, quantum. in nobis est prout de iure possumus, eis predicta auctoritate nostra confirmamus. Datum Lauduno per manum Hugonis cancellarii nostri in festo beatorum Simonis et lude anno gratie M9CC? quarto decimo, mense octobri.

267 1214, octobre. - Paris.

Philippe Auguste, roi de France, confirme à l'abbaye d' Arrouaise les biens que lui avaient donnés le prétre Paien, Robert le Blond et son épouse Heldiarde. A. Original perdu [« titre en parchemin qui a huit poulces de large et trois poulces sept lignes de haut ... il ne paroit aucun vestige du scel de ce prince. » (voir copie B)]. B. Copie du 18juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 118, fol. 171r°, d’après A.

a. J. Monicat et J. Boussard, Recueil des actes de Philippe Auguste, roi de France, t. 2, n? 1343, p. 486-487.

Indiqué: L. Delisle, Catalogue, n? 1510.

Philippus, Dei gratia Francorum rex, uniuersis balliuis et prepositis suis ad quos presentes littere peruenerint, salutem et dilectionem. Scire uos uolumus quod donationem illam quam Paganus presbiter et Robertus Blondus et Heldiardis uxor sua ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia fecerunt ratam habemus et firmam esse uolumus sicuti in priuilegio uenerabilis Rogeri quondam Laudunensis episcopi dicta donatio continetur. Insuper uasa et utensilia domus sue et curtis totumque pressorium, que omnia dictus Robertus post decessum

suum

dicte ecclesie contulit, sub dicta confirmatione

uolumus contineri. Mandamus

etiam et precipimus uobis

CHARTES

439

quatenus supra dicta donatione dictam ecclesiam ab aliquo perturbari non permittatis, et ne quis occasione uenditionum

possessionibus sepedicte ecclesie molestiam inferat aut graua15

men.

Actum Parisius anno Verbi incarnati M9CC?

quarto

decimo, mense octobri.

268 1214.

Gautier, seigneur de Gogneleu, confirme la vente par son vassal Simon Hiretiers de Villers à l'abbaye d' Arrouaise, pour six livres et demie, d'un tiers du terrage de 19,5 mencaudées de terre à Beaucamp. A. Original perdu. B. Copie du xim

siècle, cartul. A, B.M.

Amiens,

ms.

1077, fol.

139r°.

Note critique: l’acte n’est que partiellement lisible, le folio étant abîmé en bas et à gauche.

Ego Galterus, dominus de Gognelu, notum facio presentibus et futuris quod Simon Hiretiers de Vilers, homo meus,

10

et Maria uxor eius, plurimis defectibus coartati, terciam partem terragii quam ipsi habebant in decem et nouem mencoldatis terre et dimidia ad cordam de Valcellis, que terra est curtis de Belcamp, sedens iuxta arborem de Vilers, uendiderunt ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia, ad quam curtis de Belcamp pertinet, sex libris et dimidia Parisiensium et in perpetuam elemosinam pariter contulerunt. Quod terragium, quia de feodo meo erat, idem Simon et Maria in manum meam liberum et quietum reddiderunt ad opus Arroasiensis ecclesie. Ego uero ut firmam et perpetuam eidem? contuli elemosinam, astantibus paribus eiusdem Simonis, Simone uidelicet de Vilers, Roberto de Gognelu, Rogero de Ausneus, Hugone presbitero de Flekieres qui iudicauerunt quod dicti Simon et Maria istud terragium pro sua et paruulorum suorum sustentatione legitime uendere poterant [......] quorum pro dote quam in medietate [...8...], ipsa Maria habebat idem Simon XX capones et quatuor solidos an-

MONVMENTA

440 20

25

ARROASIENSIA

nualiter [...30...] est hoc coram multis fidelibus in ecclesia de Vilers anno Domini M9CC?XIIITe [...30...] in manu domini Balduini eiusdem uille presbiteri affidauerunt et super sanctos postmodum [...36...] [per]petuum tenebunt nec per se nec per aliquem super hec aggrauabunt [...42....] rei confirmationem [......] sigillo meo roboraui. a) eldem B.

269 1214.

Notice en forme de charte de l'échange de revenus réalisé entre les abbayes d' Arrouaise et d'Avesnes : Avesnes renonce aux sept mencauds, sauf cinq quartiers, que lui devait annuellement Arrouaise, cette derniére remettant à Avesnes les six mencauds annuels qu'elle lui devait. Les cinq quartiers annuels restants sont échangés par Avesnes contre deux mencaudées de terre à Fuellies, que l'abbaye cède à Robert Carpentarius de Beaulencourt contre un cens de cinq quartiers de froment. Al et A?. Originaux (chirographes) perdus. B. Copie du xi1v* s., cartul. de l'abbaye d'Avesnes, Château de Tramecourt, fol. 21v°.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ecclesia Sancti Nicolay de Arroasia debebat ecclesie de Auesnis septem mencoldos frumenti singulis annis pro terris censualibus quas de ipsa tenebat, et ecclesia de Auesnis similiter ecclesie de Arrouaise tres frumenti et tres auene mencoldos pro decima de Saire annualiter reddebat. Unde inter easdem ecclesias ita conuenit quod scilicet ipse ecclesie sibi inuicem hec omnia ex toto dimiserunt, excepto quod de dictis septem mencoldis frumenti ecclesia de Auesnis quinque quartarios sibi detinuit ab ecclesia Arrouasie annualiter ei persoluendos. Postmodum autem, super hiis communicato iterum inter se consilio, ecclesia de Auesnis hos quinque quartarios frumenti ecclesie de Arroasia ex toto remisit pro duabus mencoldatis

CHARTES

15

20

25

30

441

terre quas ipsa propter hoc eidem ecclesie de Auesnis dedit in excangium in loco qui dicitur Fuellies. Quam deinde terram ecclesia de Auesnis Roberto Carpentario de Beallaincort reddidit pro quinque quartariis frumenti ab ipso et ipsius herede annualiter in festo sancti Remigii Auesniensi ecclesie persoluendos. Quod si huius census solutio forte deficeret, ecclesia de Avesnis inde ad eandem

terram

se teneret, hoc

adiecto quod eadem terra nunquam diuidetur, sed a solo herede semper possidebitur, et per solum heredem semper hic census persoluetur. Ut ergo hec omnia rata maneant in perpetuum, presens chyrographum propterea factum sepedicte ecclesie concorditer inter se diuiserunt, ita uidelicet quod partem ipsius cyrographi quam Arroasiensis ecclesia sibi detinuit, Matildis abbatissa de Auesnis consensu capituli sui suo sigillo confirmauit, partem uero quam Auesniensis ecclesia sibi assumpsit, Iohannes abbas de Arroasia, conuentu suo similiter assentiente, suo sigillo stabiliuit. Actum anno Domini millesimo CC? quarto decimo. 270 1214 [30 mars - 1215, 18 avril].

Philippe Auguste, roi de France, confirme les donations de biens situés à Vorges et effectuées en faveur de l'abbaye d'Arrouaise par Louis VI et Louis VII. Texte perdu, indiqué dans deux mentions: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 967 :

Charte de Philippe 2*, dit Philippe Auguste, qui confirme tous les biens et droits qui avoient étés donnés à Vorges et à Joui, diocèse de Laon, par Louis VI et Louis VII, assurés et

confirmés par Roger, évêque de Laon en 1194 à l'abbaye d'Arrouaise. A cette charte qui est de 1214 il ne reste aucune marque du scel apposée. Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 260r :

à

Diploma Philippi secundi, cognomento August, regis Francorum, qua confirmauit et ratificauit ecclesiae et monas-

MONVMENTA

442

[91]

AR ROASIENSIA

terio de Arroasia quicquid auus suus Ludouicus Grossus et pater suus Ludouicus 7*5, reges Francorum, donauerant percipiendum super winagiis regalibus uillarum de Jouy et de Vorges prope Laudunum. Scriptum anno 1214.

271 1215 [19 avril - 1216, 9 avril].

Odon IV, seigneur de Ham, vidime l'acte par lequel son père . Odon III procédait à un échange de biens intervenu entre l'abbaye d'Arrouaise (voir acte n° 229bis) et approuve la décision relative à la pâture contestée entre Margére et lui, réalisée par l'abbé de SaintEloi-Fontaine, arbitré élu par les parties. j

A. Original sur parchemin, hauteur 340 mm à gauche (dont repli 25 mm), 345 mm à droite (dont repli 20mm), largeur 260 mm, sceau jadis pendant, Arch. dép. Somme, 9 H 552/5. B. Copie de 1786, Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 28, fol.

68r°-v°, d’après A. - C. Copie du xvii? siècle par dom Grenier, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 120, fol. 122, d’après A.

Ego Odo, Hamensis dominus, notum fieri uolo tam futu-

ris quam presentibus quod cum homines manentes circa Margellas abbatem Arroasie et fratres de Margellis super pastura impeterent, et ultra quam idem fratres concederent ius pasture sibi de more antiquo competere prefati homines astruerent, et econtra abbas Arroasie et fratres priuilegiis suis et etiam scripto patris mei omnimodis inniti uellent, in quo scripto expressum erat quod circa manentes pasturam et herbam extra fossatum antiquum curtis de Margellis ex more habere deberent pro corueia quam eidem patri meo persoluerent,

idem

uero

fossatum

ubi esset non

bene constaret.

Tandem pro bono pacis utraque pars, abbas et sui et homines supranominati, unanimi consensu super ejusdem fossati

diuisione in uenerabilem abbatem Sancti Eligii Fontis, dominum Symonem, fide interposita compromiserunt. Idem uero abbas, habito proborum uirorum consilio, et auditis hinc inde attestationibus et plenius intellectis, pluribus astan-

CHARTES

20

443

tibus, eandem pasturam iudicando diuisit, et abbas Arroasie prout diuisum erat ne deinceps super eodem impeteretur, a me confirmari petiit. Cui benignum assensum prebui, et non solum prefatam diuisionem, uerum idem quod pater meus ipsis fratribus confirmauerat et ego confirmaui, eadem itaque uerba que in patris mei carta descripta inueni, presenti scripto appont decreui in hunc modum. (Suit l'acte n° 175).

25

Ut igitur hec omnia jam dicte ecclesie et fratribus rata in posterum et inconuulsa permaneant, sicut patris mei sigillo confirmata sunt, et ego sigilli nichilominus mei appensione presentem

M?CC^?

cartam

communivi.

Actum

anno

Domini

quinto decimo.

272 1217, novembre. Anselme, évêque de Laon, confirme à l'abbaye d' Arrouaise, en les

énumérant, l'ensemble de ses possessions situées dans son diocèse. A. Original perdu [« titre en parchemin de dix poulces et demi ou environ de largeur et de huit poulces de hauteur ». Le sceau est en cire verte, pendant sur lacs de soie rouge et jaune, et représente un évéque mitré, crossé et bénissant, avec la légende ANSELMI

EPIS-

COPI LAUDUNENSIS. Le contre-sceau représente une main bénissant, avec la légende SECRETUM MEUM (voir B)J.

B. Copie du 20juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 122, fol. 124r°-125r°, d’après A.

Anselmus, Dei gratia Laudunensis episcopus, uniuersis sancte matris ecclesie filus in perpetuum. Quoniam omnium piis adesse uotis pro officio debemus, religiosorum maxime iustis deesse precibus nec possumus nec uolumus. Quapropter, ad instar uenerabilis Rogeri quondam Laudunensis episcopi, abbatis et capituli Sancti Nicholai de Arroasia precibus annuentes, auctoritate pontificali confirmamus eis omnes possessiones quas in episcopatu Laudunensi noscuntur acqui10

sisse uel postmodum, prestante Domno, poterunt adipisci, uidelicet domum illam quam emerunt a canonicis Bucilien-

444

MONVMENTA

AR ROASIENSIA

sibus cum pomerio et orto et uineam magnam in Preciis?

cum terra que dicitur: ad nemus Malier, terram etiam quam emerunt ab heredibus Milonis clerici, pratum quod emerunt

a Morello et Remigio et Roberto Norbert, uinagia que eis 15

dederunt pie memorie Ludouicus rex Francorum Grossus et filius eius Ludouicus, mansum Pagani sacerdotis et Roberti Blondi cum pissatorio et cum uinea retro domum, grangiam cum terra ante ianuam usque ad uiam que omnia de ipso manso sunt, terram etiam ultra uiam cum domibus ab omni

20

25

30

35

censu liberam ex dono predicti Roberti Blondi et Heldiardis uxoris sue et curtile quod fuit Roberti de Saumona et uineam ad nemus et uineam ad pirum ab omni censu et uinagio liberam et uineam ad Trou Sacerdotis liberam ab omni uinagio et censu et duos modios albi uini ex dono sepedicti Roberti et Heldiardis uxoris sue, quorum modius et dimidius accipitur ad uineam de Gillehart et dimidius modius super uineam in Beaussains accipitur, uineam de Fraimont ex dono Radulfi prepositi, uineam in Preciis que fuit Eurardi Canis, uineam in Auellim, uineam in Vallibus que fuit G. Canis et terram ad Riuum Benedicti, et obolum censuale ex dono predicti G. Canis, uineam magnam in Vallibus, et

unum modium uini ex dono Hairici Calui iuxta eandem uineam, uineam quam emerunt a Letoldo et Albrico Torchart, uineam de furno ex dono Hescie pro cuius elemosine concessione Niuardo filio eius decem libras dederunt, pratum quod habent ex dono Pagani sacerdotis, uiginti sextarios uini in uinea de Proent cum uenditionibus eiusdem uinee

40

45

ex

dono

Gerardi

canonici

sui,

duos

denarios

bone

monete ex dono Roberti militis de Vallebona super uineam de supra uillam, uineam in Aloel ex dono R enaldi decani ab omni uinagio liberam, unum modium albi uini ex dono Niuardi Tabernarii, dimidius modius accipitur super mansum suum et dimidius super uineam el Masil que fuit Morardi Parmentarii accipitur, sex solidos Laudunensis monete ex dono Roberti filii Renaldi decani super uineam Erlot in Campellis, duos sextarios uini ex dono Hairici fratris Nicholai Duri in uinea de Escoute, dimidium modium albi uini ex

dono Bartholomei filii Huardi de Lauduno super uineam suam ad Tranloi, duos sextarios albi uini ex dono enaldi R

CHARTES 50

55

60

44$

Reuel super uineam de Charlemaine, duos sextarios albi uini ex dono Agnetis sororis Rose super uineam suam al UImoie, transitum etiam decem carretarum in quinque equis singulis annis ex dono Radulfi de Coci per totam terram suam liberum ab omni winagio sicut in litteris eius auctenticis continetur. Ne quis igitur huius nostre confirmationis paginam in irritàm reuocare ecclesiamque predictam presumat inquietare, presumptorem anathematis uinculo innodamus et a communione sancte ecclesie amouendum esse decernimus. Actum anno Domini millesimo ducentesimo septimo decimo, mense nouembri. a) impreciis B.

273 1218 (n. st.), février.

B[audouin], abbé de Saint- André du Cateau, et le couvent de ce monastère, libèrent l'abbaye d'Arrouaise du cens annuel de trois sous que celle-ci leur devait pour le moulin de Quincampoix, qu'elle leur avait rendu. A. Original sur parchemin, hauteur 120 mm (dont repli 25 mm), largeur 180 mm, deux sceaux en navette en cire brune pendant sur double queue de parchemin, le premier, de 55 mm sur 42, représente un saint assis tenant une grande croix dans la main droite et un livre dans la main gauche, avec la légende SIGILL[UM] EC(GYISB[SDE| s CASTELLO, le second, de 60 mm sur 40, montrant un personnage debout, tenant une crosse dans la main droite, avec Ja. légende. ,BAEDUILNI S. sen CASTELLO,. Arch. dép. Nord, 8 H 167/1923. B. Copie du 9 septembre 1697 par Charles Desmaret, Arch. dép. Nord, 8 H 167/1923A.

- C. Copie du xvrr* s., même

dépôt,

8H

167/1923B. - D. Copie du xvrr‘ s., même dépôt, 8 H 167/1923C. D. Copie du xvir* s., méme dépôt, 8 H 167/1923D. Note critique: des notes dorsales du xir* s. (Monachorum de Castello de molendino de Quikenpoist) indiquent que l'acte était alors conservé dans d'autres archives, sans doute celles d' Arrouaise.

B[alduinus], Sancti Andree de Castello abbas, et conuentus, omnibus Christi fidelibus paginam hanc uisuris in perpetuum. Uniuersitati uestre notum fieri uolumus quod cum

MONVMENTA

446

10

15

AR.ROASIENSIA

ecclesia Sancti Nicholai de Arroasia de sede molendini de Quiquenpoist nobis deberet tres solidos Cameracensis monete annis singulis persoluendos, quia dictum molendinum a domino I[ohanne], uenerabili Cameracensi episcopo, de assensu capituli Cameracensis adquisiuimus et dicta ecclesia de Arroasia quicquid iuris in eodem molendino et uiuariis suis et in tota terra Sancti Nicholai que circumquaque ad ea pertinet habebat nobis reddidit et werpiuit, nos similiter eidem ecclesie predictum censum trium solidorum quem nobis de eodem molendino debebat remisimus et super hoc quitam eam clamauimus in perpetuum. In cuius rei testimonium presentes litteras emisimus sigillorum nostrorum munimine roboratas.

Actum

anno

Domini

M°CC°XVII,

mense

fe-

bruario.

274 1217 [25-31 mars - 1218, 1-24 mars].

Notice en forme de charte de l'accord réalisé entre l'abbaye d'Arrouaise et Hugues de Villers à propos du droit de relief des terres offertes à l'abbaye par Jean, maire de Villers. Hugues dit renoncer à ce droit de relief en échange de douze et demie des 33 mencaudées de terre. Sur les autres mencaudées Hugues renonce, le cas échéant, à

son droit de terrage. AT. Original (chirographe; légende: CYR OGR APHUM) sur parchemin, hauteur 150 mm (dont repli 17 mm), largeur 260 mm, sceau jadis pendant sur lacs de soie rouge et jaune, Arch. dép. Nord, Cumulus 12825. A?. Original (chirographe) perdu.

Notum sit tam futuris quam presentibus quod, cum Iohannes maior de Vilers decessurus dedisset in elemosinam ecclesie Beati Nicholai de Arroasia XXXIII mencoldatas terre sue, assensu beniuolo Radegundis uxoris sue et mox me[91]

diantibus bonis uiris, heredum eiusdem Iohannis beniuolen-

tiam et assensum eadem ecclesia quesisset et haberet, ita conuenit inter ipsam ecclesiam et Hugonem dominum de

CHARTES

447

Vilers, de quo eandem terram predictus Iohannes tenuerat, 10

quod pro consuetudinibus releuamenti prenominate terre tollendis, ipsa ecclesia eidem Hugoni de XXX? III**s mencoldatis pretaxatis, XII et dimidiam mencoldatam, quarum

15

20

25

XI et dimidia sunt in Gainastre et una au Tro iuxta uiam qua itur de Vilers ad calceiam Atrebatensem, iure perpetuo possidendas tam ab ipso quam ab ipsius herede condonauit ; et reliquas quarum sedecim mencoldate et dimidia sunt en Bernartual et quatuor mencoldate en Tesselin Vaucel sepefata ecclesia sine aliquo releuamento uel consuetudine mala imperpetuum libere possidebit, excepto quod terragium et decima ubi tempore predicti Iohannis ibant, ibunt more solito et si de terragio iniuste aliquid fieri contingeret, more ipsius territorii inde satisfieret. Ubi uero Iohannes sepedictus terragium accipiebat, idem terragium accipiet ecclesia iure perpetuo, ita quod si forisfactum in terra prenominata euenerit, ipsius Hugonis erit. Ut igitur hec conuentio rata et illibata perpetuo perseueret, presens carta partium sigillis, ecclesie scilicet et Hugonis, et cyrographi diuisione roboratur, ita ut parti ecclesie sigillum Hugonis, parti uero Hugonis sigillum ecclesie sit appensum. Actum anno Domini M? ducentesimo septimo decimo, mense martio. 275 1218:(n4s6.) Pmaars:

Jean, évéque de Cambrai, donne à l'abbaye d' Arrouaise cinq mencaudées et un quartier de terre prés de Hors, en échange du moulin de Quicampoix. Il libère l'abbaye du terrage pour cinq autres mencaudées de terre, et lui donne libre accés à ses moulins, jusqu'à un maximum de quatre mencauds par semaine. A. Original sur parchemin, abimé, hauteur 220 mm (dont repli 20 mm), largeur 230 mm, sceau jadis pendant sur lacs de soie rouge, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 22. Notes dorsales: xi s. : Iohannis episcopi Cameracensis de excangio molendini de Quikempoist. - Iohannis episcopi Cameracensis de excangio molendini de Quikempoist. - De molneia de Gibermont. - VII GIMB. xvr° s.: Molendinum de Gimbremont quod Quinkenpoist uocabatur. xvi* s.: Molneai de Gimbremont et terragio. Xni? SONT o dads

MONVMENTA ARROASIENSIA

448

B. Copie du xin siècle, cartul. A, B.M.

Amiens,

ms.

1077, fol.

139v*. - C. Copie dans un vidimus du 18 septembre 1273 (acte n"597T. Traduction

française du xvii? s., Arch.

dép. Pas-de-Calais,

23 H

108.

Indiqué: Le Glay, p. 124. Note sur la datation: cet acte est sans doute à peu prés contemporain de l'acte n? 273, et date donc de mars 1218 (n. st.). Note sur l'établissement du texte: l'original étant fort abimé, le texte a par endroits (indiqués par des crochets droits) dû être restitué d'aprés la copie B.

Iohannes, Dei gratia Cameracens[is] episcopus, uniuersis Christi fidelibus, salutem in Domino.

10

15

Nouerit

uniuersitas

[uestra inter nos] et uenerabilem uirum Iohannem abbatem et conuentum Arroas[ie] ita conuenisse quod, pro molendi[no quod uo]catur Quikempoist et ipsius appendiciis nobis ab ipsis concessis, reddidimus eidem ecclesie [quinque mencoldatas] et unum quartarium terre, ipsius ecclesie terre uersus Hors contigue. Et quia eadem terra et circum{iacens terra] terragium debet, in totidem mencoldatis terre sue iuxta elemosinam suam antiquam a pie memorf[ie Lietardo] episcopo eis collatam, quod nobis terragium debebat, eisdem in perpetuum terragium remisimus et curtile ante ingressum curtis [de Gembermont] situm, cuius pars terragium nobis debebat, penitus a terragio liberum eis similiter in perpetuum condonauimus. [Sed et] molneiam de Gembermont usque ad quatuor mencoldos singulis septimanis ad quodlibet molendinorum nostrorum, siue de [Ca]stellione, siue de

20

25

Castello, ab omni exactione moliture liberam eis in perpetuum nichilominus concessimus, ita quod nuntius de Gembermont statim post illum quem molentem inuenerit absque ulla contradictione molere possit. Addimus etiam quod [nuntius] eiusdem ecclesie singulis annis in Natali Domini in communi redditu nostro Castellionis a recipiente [eundem] redditum ex parte nostra quinque solidos et duos capones accipiet. Hec ut in perpetuum rata [et illibata] permaneant, carte presentis apicibus et sigilli nostri caractere confirmauimus. Actum anno [dominice] incarnationis millesimo ducentesimo septimo decimo, mense martio.

CHARTES

449

276 1219.

Daniel, avoué d' Arras et seigneur de Béthune, exempte l'abbaye d'Arrouaise de tout tonlieu, droit de transport, et toute autre rede-

vance qui frappe les voyageurs passant par ses terres. A. Original perdu [« titre en parchemin qui a huit poulces six lignes de largeur et cinq poulces six lignes de hauteur ». Le sceau est en cire blanche pendant sur double queue de parchemin, et représente un chevalier casqué et armé d'une épée. La légende, trés abîmée, porte DANIEL. Le contre-sceau représente une grille, avec la légende SECRETUM MEUM (voir copie B)]. B. Copie du 17juillet 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 126, fol. 181r°-182r°, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 99r°. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 261r°-v°.

Nouerint tam moderni quam posteri quod ego Danihel, Attrebatensis aduocatus et Betunie dominus, pro salute anime mee et antecessorum meorum, concessi in perpetuam

elemosinam ecclesie Sancti Nicholai de Arroasia ut omnia 5 que ad proprios eorum usus pertinent ab omni exactione telonei et uectigalis et aliarum consuetudinum que a transeuntibus exiguntur per totam terram meam libera et quieta in eternum permaneant. Quod ut ratum et stabile in posterum habeatur litteris exaratum sigilli mei inpressione confirma10 tur. Actum est hoc anno Domini millesime ducentesimo nono decimo.

277. 1220 (n.st.), février.

Raoul, évêque d'Arras, notifie que Geoffroy Cocus et sa femme Mainsendis ont donné post mortem à l'abbaye d' Arrouaise tous leurs biens meubles et immeubles. À la mort du premier des deux do-

MONVMENTA

450

ARROASIENSIA

nateurs, l'abbaye recevra déjà la moitié de leurs biens, exception faite de leur maison, d'un courtil et d'une mencaudée. A. Original perdu [« Titre en parchemin ayant dix poulces de largeur et un pied trois lignes de hauteur » Le sceau a pour légende SECR.ET[I] CUSTOS (voir B)]. B. Copie du 9 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 127, fol. 63r°-v°, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 96r?. - Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 260v°-261r°.

R [adulphus], diuina permissione Attrebatensis ecclesie sacerdos humilis, omnibus quibus litteras 1stas uidere contigert, in Domino salutem. Nouerit uniuersitas uestra quod Gaufridus Cocus et Mainsendis, uxor eius, in presentia nostra constituti, recognouerunt coram nobis quod totum quod

habebant in mobilibus et in immobilibus post decessum ipsorum in elemosinam ecclesie Arroasiensi conferebant et omnium predictorum post mortem suam ecclesiam memoratam constituerunt heredem, cum ex se filios in carne non 10

haberent nec de cetero secundum naturam possent procreare, quandiu uiuerint insimul ab eisdem tam integre quam pacifice possidendorum. Si uero alter superuixerit, siue uir siue femina fuerit, altero iam uiam uniuerse carnis

ingresso, ecclesia memorata omnium mobilium et immobilium debet obtinere medietatem, preter quam in domo eorum et in curtili sita iuxta domum et in longitudine curtilis

unam mencoldatam terre continente que usque toto tempore uite sue debet possidere siue uiuat in consortio alterius siue uiuens priuetur a consortio cum aliarum rerum integra

25

medietate. Et haec predicta, uidelicet curtile et longitudo curtilis ultra curtile et domus, sicut alie res ipsorum ad ecclesiam supradictam post decessum suum libere reuertentur. Ut autem predicta donatio perpetuam obtineat firmitatem, ad petitionem abbatis et conuentus Arroasiensis presentem paginam sigilli nostri patrocinio duximus roborandam. Datum anno dominice incarnationis MCC

bruario.

nono decimo, mense fe-

CHARTES

451

278 1222, 15 juin. - Alatri Honorius III mande à l’évêque, au doyen [du chapitre cathédral] et à l'archidiacre d'Arras de réunir en une seule maison les sœurs converses de l'abbaye d'Arrouaise, jusqu'ici dispersées en plusieurs endroits. A. Original perdu. B. Copie du xirr* s., Vatican, Arch. Segr. Vat., Reg. Vat. 11, fol. 256r°-v°, n? 451. C. Copie du xvrir? s., Bibl. nat. de France, coll. Moreau,

t. 1182,

fol. 161r°-v°, d’après B. a. Horoy, Medii aevi bibliotheca patristica, t. 4, Paris, 1880, col. 191,

d’après B.

Episcopo,

decano

et archidiacono

Attrebatensibus.

Sua

nobis . . abbas et conuentus Sancti Nicolai de Arrouasia, or-

dinis sancti

Augustini,

significatione

monstrarunt,

quod

cum mulieres, que recepte sunt in eorum monasterio et sub5 jectis sibi domibus in conuersas non simul in una, sed diuerse

in diuersis 1psius ordinis domibus commorentur, frequenter de ipsis suspitio mala oritur. Unde tam eis quam totius honestati ordinis derogatur. Cum autem, ut predicti abbas et conuentus asserunt, eis super hoc utilius prouideri non ualeat 10 quam quod eedem mulieres a monasterio et domibus praefatis educte simul in aliqua ipsius monasterii cella ponantur, discretioni uestre per apostolica scripta mandamus, quatenus omnes conuersas tam ipsius monasterii quam domorum predictarum in una de memorati monasterii cellulis ad hoc ma-

15 gis ydonea congregantes, ipsas faciatis ibidem sub regulari obseruantia, prout utrorumque fame ac saluti expedire uideritis, commorari, contradictores per censuram ecclesiasticam,

sublato appellationis obstaculo, compescendo. Quod si non omnes..? Datum Alatri, XVII kalendas iulii, pontificatus 20 nostri anno sexto. a) sic B.

452

MONVMENTA

ARROASIENSIA

279 1223 (nist, aval

Hugues, évêque de Langres, notifie que l'élection de l'abbé de Chátillon, Gui, prieur de Mirebeau, s'est faite avec l'accord de l'abbé et

du chapitre général d'Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie du xvi s., cartul. D., Louvain, Keizersberg, fol MISES:

Hugo, Dei gratia Lingonensis episcopus, omnibus presentes litteras inspecturis, in Domino salutem. Noueritis quod quicquid actum est super electione facta in ecclesia beate Marie de Castellione de Guidone, priore de Miresbelli, de uo5 luntate et assensu abbatis Arrouazie et aliorum abbatum eiusdem ordinis et totius capituli generalis actum est, cum

aliter fieri non posset, et ne istud contra formam priuilegiorum eiusdem ordinis in consequentia trahi posset, nos litteras presentes eisdem abbatibus super hoc fecimus testimoniales. 10 Actum anno Domini 1222, die iouis ante Palmarum.

280 1223, septembre. Godefroid, évéque de Cambrai, céde à l'abbaye d'Arrouaise les droits et le terrage sur 28,5 muidées de terre à Gimbermont en échange d'un bois et de prés à Gimbermont. A. Original sur parchemin, hauteur 170 mm (dont repli 25), largeur 260 mm, deux sceaux pendant sur lacs de soie rouge, le premier perdu, le second rond en cire verte, diam. 55 mm,

représentant un

personnage assis, Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 21. Notes dorsales: XIII* s. : Godefridi episcopi de excangio nemoris et pratorum nostrorum apud Gembermont et terragiorum ipsius. - Godefridi episcopi de excangio nemoris et pratorum nostrorum apud Gembermont et terragiorum ipsius. - XV" GIMB. xv? s. : Echange entre Godefroy eveque avec l'abbaye d' Arroisse. - 1223. - XII. - N° 12. - Gimbremont. - 1223, in septembri.

CHARTES B. Copie du xir

siècle, cartul. A, B.M.

453 Amiens,

ms.

1077, fol.

139v°. - C. Copie du 23 août 1324 par Gilles Cauchek' et Mathieu Masengh', Arch. dép. Pas-de-Calais, 23 H 68.

Indiqué: Le Glay p. 124.

Godefridus, Dei gratia Cameracensis episcopus, omnibus presentem paginam inspecturis, in Domino salutem. Presentium attestacione uniuersitati uestre notum facimus quod in

10

recompensationem nemoris et pratorum que abbas et ecclesia de Arroasia in territorio de Genbermont possidebant, a sclusa et semita que itur uersus Castellione, usque ad Sambram, nobis et successoribus nostris ab eisdem in perpetuum collatorum, consensu capituli nostri interueniente, dedimus et concessimus supradictis abbati et ecclesie quicquid terragii acciplebamus in terris ipsorum propriis, in modiatis scilicet circiter uiginti et una in eodem territorio, et in septem modiatis terrarum ultra uiam Castellionis et Castelli, que quondam sue fuerunt et date sunt accolis in perpetuum, ubi et ac-

15

20

25

cipiebant decimam et in terra Petri de Auesnis in qua dimidia modiata estimatur, que inter ipsorum terras iacet parte nemoris et prati que sita sunt a sclusa et semita predictis usque ad domum de Genbermont ipsis remanente. Hec itaque omnia, ut predictum est, eis restaurauimus in perpetuum possidenda, sub eadem libertate qua possidebant dictum nemus et prata de donatione et confirmatione domini Lietardi, bone memorie predecessoris nostri, confirmantes tam ipsius quam ceterorum predecessorum nostrorum omnium auctentica eis super hiis dudum indulta. In cuius rei testimonium presentem fecimus conscribi paginam, tam nostri quam capituli nostri sigillorum munimine roboratam. Actum anno incarnationis dominice millesimo ducentesimo uicesimo tercio, mense septembri.

281 1223, décembre. - Soissons.

Jacques, évêque de Soissons, déclare que l'abbé d'Arrouaise lui a demandé de présider l'élection abbatiale de Saint- Crépin-en- Chaye,

454

MONVMENTA

ARROASIENSIA

sans que cela remette en cause les droits d'Arrouaise pour les futures élections. Il précise qu'il devra choisir un religieux suivant la règle de s. Augustin et que la confirmation de l'élection. n'interviendra qu'aprés que l'élu ait pris l'habit d'Arrouaise. A. Original perdu. B. Copie de la fin du xvr* siècle, cartul. D, Louvain, Keizersberg, fie)le TATUS.

a. Gosse, n? 16, p. 434-435.

Indiqué: Bruxelles; Bibl. Roy., ms. 7749, fol. 300. - B.M. Douai, ms. 822, fol. 278v?.

Iacobus?, Dei gratia Suessionensis episcopus, omnibus? presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Nouerit uniuersitas uestra quod reuerendus9 pater in Christo2 Ioannes9, abbas ecclesie Sancti Nicolai de Arroasia£

commisit

nobis uices suas in electione abbatis instituendi®) in ecclesia? beati Crispini in Cauea? Suessionensis post resignationem LambertiJ, tunc temporis eiusdem ecclesie abbatis, ita tamen

quod in posterum de abbate substituendok) dicte ecclesie uel? ordini aut priuilegiis ordinis nullum preiudicium generetur, quominus cum opus fuerit, dicta ecclesia de eligendo abbate secundum iura et priuilegia ordinis liberam habeat? facultatem. Poterimus etiam eligere? idoneam personam de ordine beati? Augustini de assensu dicti abbatis Arroasien15

20

sisP), sine preiudicio ordinis in posterum, dummodo? persona electa assumat sibi habitum Arroasie? antequam eius electio confirmetur, et promittat se statuta dicti ordinis firmiter obseruare. Poterimus etiam uice dicti abbatis in hac electione uti quoad usque ista uice de persona idonea ecclesie prouiderimus memorate. Actum Suessionis? anno Domini millesimo ducentesimo uicesimo tertio, mense decembri?.

:

a) Joannes B. - b) omnibus om. B. - c) venerabilis B. - d) in Christo om. B. - €) J. a. - f) abbas Arrouasie B. - g) substituendi abbatis B. - h) ecclesiis B. - i) in Cavea om. B. - j) L. a. - k) instituendo B. - 1) uel om. B. - m) tribuat B. - n) etiam eligere om. B. - o) sancti B. - p) Arrouasie B. - q) dum B. - r) Arrouasie B. - s) Suessione a. - t) septembri corrigé en decembri par une main du XVIII siècle, B.

CHARTES

455

282 12235:

Adam, évéque de Thérouanne, choisi comme arbitre par les abbayes de Cercamp et d'Arrouaise, en conflit au sujet d'une petite díme à Rebreuve, accorde à Arrouaise les 5/6e de la díme contestée. A. Original perdu [« morceau de parchemin de cinq poulces trois lignes ou environ de largeur sur trois poulces de longueur », sceau perdu (voir copie B)]. B. Copie du 25juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 133, fol. 11r°-v°, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 95v°. Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 262r°. - Bled 2992.

-

Adam, Dei gratia Morinorum episcopus, omnibus Christi fidelibus hec uisuris salutem in Domino. Nouerit uniuersitas uestra quod cum abbas et monachi Caricampi ex una parte, et abbas et canonici Arroasie ex altera parte, altercarentur supra quadam decimula sita in orto qui dicitur Sancti Hilarii in Vaccaria in parrochia de Rebreues, quae canonicorum esse dinoscitur, tandem unanimo consensu in arbitrium nos-

10

trum compromiserint. Nos autem, rei ueritate diligentius inquisita et testibus utriusque partis plenius examinatis, predictam decimulam canonicorum esse adiudicauimus, excepta sexta parte decimule que monachorum esse solet, et inde presentem cartam sigilli nostri karactere communitam eis indulsimus. Actum anno Domini millesimo ducentesimo uigesimo tertio.

283 1224, mai.

Ibert, seigneur de Templeux, remet à l'abbaye d' Arrouaise contre

135 livres une redevance annuelle de dix muids de froment qu'elle lui devait.

456

MONVMENTA

AR.ROASIENSIA

A. Original perdu [« titre en parchemin ayant neuf poulces de largeur et trois poulces de hauteur ». Le sceau est perdu (voir copie B)]. B. Copie du 3 juin 1768 par dom Queinsert, Bibl. nat. de France, coll. Moreau, t. 133, fol. 210r°-v°, d’après A. Indiqué: Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 150, fol. 100r°. Bibl. nat. de France, coll. Picardie, t. 250, fol. 262r?-v?.

10

Ego Ibertus, dominus de Templues, notum facio omnibus tam futuris quam presentibus quod ecclesie beati Nicholai de Arroasia dedi, pro salute anime mee et uxoris defuncte et liberorum nostrorum, in elemosinam, perpetuo libere et quiete possidendos, decem modios frumenti ad mensuram Peronensem quos eadem ecclesia pro Roberto le Caisne michi annuatim hereditarie debebat. Abbas uero et fratres eiusdem ecclesie, pro recompensatione eiusdem benefici, mihi sexies uiginti et quindecim libras? Parisiensium caritatiue dederunt, unde Baulleincort cum appendicis suis emi, uoluntate itaque et assensu filiorum meorum. Id actum et ad ipsorum utilitatem redactum sigilli mei munimine et litteris presentibus confirmaul. Actum anno Domini millesimo ducentesimo uicesimo quarto, mense malo. a) librarum B.

284 1224, 12 juin. - Havrincourt.

Notice de la vente par Gautier le Petit de Trescault à l'abbaye d'Arrouaise d'un terrage qu'il avait sur les terres de la cour de Beaucamp. A. Original perdu. B. Copie du xir? siècle, cartul. A, B.M. 138v°.

Amiens,

ms.

1077, fol.

Nouerint presentes et posteri quod Walterus cognomento

Paruus de Trescaut uendidit fratribus Arroasie totum terragium quod habebat in terris curtis ipsorum de Belcamp, de

CHARTES

457

uoluntate et assensu Marie uxoris sue et Radulfi maioris de Trescaut domini sui de quo illud tenebat in feodum. Que uenditio tali ordine facta fuit quod, constitutis in presentia Gerardi prepositi de Haureincurt, super hoc uices agentis domini Balduini de Aubenchuel tunc temporis balliui terre de Oisi, fratribus Arroasie ex una parte, et Waltero cum uxore 10

20

sua ex altera, tdem Walterus et uxor eius dictum terragium in manum Radulfi domini sui ad opus fratrum Arroasie reddiderunt et guerpiuerunt, totumque ius hereditarium quod hactenus in illud habuerant semel secundo et tercio secundum legem curie penitus abiurarunt, fidei prestita cautione spondentes se nullam molestiam uel grauamen aliquod super hoc de cetero dictis fratribus illaturos. Premissis hoc addito, quod si forte, decedente Waltero, superstes uxor illius fidei sue et sacramenti immemor iure dotalicii terragium rec