Monte Cassino 1944 9788311114968, 831111496X [PDF]

Zitiervorschau

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem, www. księgarnia. bellona.pl Nasz adres: Bellona SA, ul. Grzybowska 77 00-644 Warszawa Dział Wysyłki tel.: (22) 45 70 308, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected]

Zdjącia ze zbiorów autora Ilustracja na okładce: Bartłomiej Drejewicz Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Redakcja, korekta: Anna Wojnarowicz

© Copyright by Zbigniew Wawer, Warszawa 2009 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2009

ISBN 978-83-11-11496-8

HISTORYCZNE BITWY ZBIGNIEW WAWER

MONTE CASSINO 1944

BELLONA

Warszawa

WSTĘP

„Przechodniu, powiedz Polsce... Wciąż ta sama prośba ten nakaz... Ale do kogo mówią polegli na Monte Cassino? Słowa polskie mogą być skierowane tylko do Polaków, lecz kto z Polaków może znaleźć się na szczycie góry Cassino, jako przygodny przechodzień, spieszący dalej i tylko przypadkowo mijający poetyczny cmentarz? Polak będzie na Monte Cassino pielgrzymem, turystą, wyciecz­ kowiczem — może iść tu pełen głębokich myśli i wielkich wzruszeń, — może szukać tylko wrażeń estetycznych, — może trafić tu jakby z obowiązku, aby móc kiedyś komuś powiedzieć: byłem” — napisał w 1946 roku żołnierz 2 Korpusu Walerian Charkiewicz. Monte Cassino to jedna z największych bitew U wojny światowej na froncie zachodnim. Walki o przełamanie linii Gustawa trwały około pół roku. W czwartej bitwie, która rozpoczęła się 11 maja, wziął udział 2 Korpus Polski dowodzony przez gen. dyw. Władysława Andersa. Pod Monte Cassino w jednym szeregu spotkali się żołnierze września 1939, kampanii norweskiej i francuskiej 1940, więźniowie sowieckich łagrów, obrońcy Tobruku. Tu po raz pierwszy jednostki Polskich Sił Zbrojnych wystąpiły w samodzielnym związku taktycznym. 2 Korpus

Polski otrzymał zadanie opanowania masywu Monte Cassino ze wzgórzem klasztornym, którego w dotychczasowych trzech bitwach nie udało się zająć. Naprzeciwko żołnierzy polskich stały oddziały doborowe niemieckich: 1 Dywizji Spadochronowej i 5 Dywizji Górskiej. To właśnie z nimi ponad tydzień walczyli żołnierze 2 Korpusu. Książka niniejsza jest hołdem dla wszystkich żołnierzy 2 Korpusu walczących w bitwie o Monte Cassino. Moim zamiarem było ukazanie bezprzykładnego męstwa i bohater­ stwa w ekstremalnych warunkach górskiego pola walki. Chciałem również pokazać pracę dowódcy 2 Korpusu gen. Władysława Andersa i jego sztabu, ze szczególnym pod­ kreśleniem roli gen. Andersa w tej bitwie1. Ze względu na charakter serii, w pracy nie ma pełnego, źródłowego udokumentowania opisanych wydarzeń. Książ­ ka została napisana na podstawie dostępnej bazy źródłowej oraz literatury przedmiotu. Podstawowe materiały archiwal­ ne znajdują się w archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, gdzie po zakończeniu wojny złożono większość dokumentów Polskich Sił Zbroj­ nych. Szczególne miejsce zajmują tutaj materiały ar­ chiwalne dotyczące 2 Korpusu Polskiego oraz bitwy o Monte Cassino. W pracy oprócz polskich wykorzystano również opraco­ wania brytyjskie, amerykańskie, nowozelandzkie i niemiec­ kie dotyczące bitwy o Monte Cassino. Napisanie pracy o działaniach 2 Korpusu Polskiego w czwartej bitwie o Monte Cassino nie byłoby możliwe bez pomocy i życzliwości wielu uczestników wydarzeń i ich rodzin. Słowa podziękowania składam wszystkim, którzy służyli mi radą. Wyrazy szacunku i wdzięczności za pomoc składam: gen. dyw. Klemensowi Rudnickiemu, gen. bryg. Kazimierzowi Kusiowi, płk. dr. Mieczysławowi 1 W książce nie zostały omówione działania na Passo Como, wzg. 912 oraz bitwa o Piedimonte, gdyż zasługują one na osobną pracę.

Młotkowi, płk. Tadeuszowi Wirthowi, pik. Władysławowi Chudemu, płk. dypl. Zenonowi Starkiewiczowi, kpt. Stani­ sławowi Żurakowskiemu, rtm. Ryszardowi Dembińskiemu, pani Annie Dzierżek, płk. Konstantemu Dzierżkowi, mjr. Zbigniewowi Godonowi, płk. Tadeuszowi Czeikawskiemu, mjr. Waldemarowi Cegłowskiemu, pani Irenie Horbaczew­ skiej, prof. Tomaszowi Piesakowskiemu, płk. dypl. Floria­ nowi Porębskiemu, płk. Franciszkowi Pietrzakowi, mjr. Józefowi Wojteckiemu, mjr. Mieczysławowi Białkiewiczowi, płk. Stanisławowi Berkiecie, płk. Leonowi Gnatówskiemu, mjr. Janowi Tułodzieckiemu, kpt. Jakubowi Hry­ niewieckiemu, płk. Wiesławowi Wolwowiczowi, por Zdzi­ sławowi Ryciakowi, kpt. Aleksandrowi Szkucie. Szczególne podziękowania kieruję do Funduszu Pomocy Wdowom Sierotom i Inwalidom 5 Kresowej Dy wizji Piecho­ ty w osobie prezesa płk. Wiesława Wolwowicza za umożli­ wienie wykorzystania w niniejszej pracy fragmentów mojego opracowania o działaniach 5 KDP w okresie 1941-45. Za pomoc dziękuję również żonie Beacie i moim przyjaciołom: Maikowi Ney-Krwawiczowi, Magdalenie Hułas, Wojciechowi Gąssowskiemu. Pragnę podziękować moim przyjaciołom w Wielkiej Brytanii Andrzejowi Suchcitzowi oraz Krzysztofowi Barbarskiemu za okazaną pomoc i cenne rady. Szczególne wyrazy wdzięczności składam pracownikom i współpracownikom Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, bez których pomocy nie byłoby możliwe napisanie tej pracy. Pięknie kłaniam się rtm. Ryszardowi Dembińskiemu, inź. Krzysztofowi Barbarskiemu, obecnemu prezesowi Instytutu Polskiego i Mu­ zeum im. gen. Sikorskiego, rtm. Wacławowi Milewskiemu, dr. Andrzejowi Suchcitzowi, mgr Elżbiecie Barbarskiej, kpt. Stanisławowi Żurakowskiemu, Krzysztofowi de Berg,

mgr. Aleksandrowi Szkucie i dr. Janowi Tarczyńskiemu. Dziękuję im za życzliwe przyjęcie w czasie moich pobytów w Londynie. Dziękuję również Teresie i Janowi Suchcitzom za rady i uwagi w czasie prowadzenia badań archiwalnych w Lon­ dynie oraz za serdeczność i gościnę. Jestem również wdzięczny za okazaną pomoc oraz rady Włodzimierzowi Rekłajtisowi, dzięki któremu mogłem przejrzeć materiały filmowe dotyczące Armii Polskiej w ZSRR i 2 Korpusu Polskiego oraz prof. Bogusławowi Polakowi za interesujące rozważania o działaniach 2 Kor­ pusu Polskiego w kampanii włoskiej 1943-45. Dziękuję również Elżbiecie Ostrowskiej za pomoc w pi­ saniu pracy, Tomkowi Miszczakowi za wykonanie map.

ARMIA POLSKA W ZSRR 1941-1942

23 sierpnia 1939 r. w Moskwie został podpisany niemiecko-sowiecki układ, który w tajnej klauzuli zatwierdzał IV rozbiór Polski. 1 września Niemcy napadły na Polskę, a 17 września Armia Czerwona dokonała zdradzieckiej napaści na nasz Kraj wzdłuż całej wschodniej granicy. Przypieczę­ towało to los II Rzeczypospolitej, która została podzielona pomiędzy dwóch zaborców. Do niewoli niemieckiej dostało się 587 500, a do niewoli sowieckiej 452 500 żołnierzy polskich. Na Węgrzech, w Rumunii, na Litwie, Łotwie i Szwecji internowano 82 500 żołnierzy polskich, którzy staną się kadrą powstającej we Francji Armii Polskiej. Od samego początku okupacji Kresów Wschodnich II RP władze sowieckie rozpoczęły eksterminację ludności polskiej. W trwających do czerwca 1941 r. wywózkach w głąb ZSRR wywieziono ponad 1,5 miliona obywateli polskich. W marcu 1940 r. sowieckie władze partyjne i państwowe ze Stalinem na czele podjęły decyzję wymordowania przebywających w niewoli w obozach w Ostaszkowie, Kozielsku i Starobielsku oficerów polskich. Ponad 14 000 z nich zostało zamordowanych wiosną 1940 r. Z pogromu ocalała gmpa około 400 oficerów, których Sowieci przewieź­ li do Griazowca. Po napaści ZSRR na kraje bałtyckie dołączyli do nich internowani na Litwie żołnierze polscy.

22 czerwca 1941 r. Niemcy napadły na Związek Radziec­ ki. Nazajutrz, w przemówieniu wygłoszonym do rodaków w Kraju gen. broni Władysław Sikorski, Naczelny Wódz i Premier Rządu RP, powiedział: „stało się to, czego oczekiwaliśmy [...] Prysnął związek hitlerowsko-bolszewicki, będący u początku tej straszliwej katastrofy, której ofiarą padła Polska. Od świtu 22 czerwca są ze sobą w wojnie niedawni sprzymierzeńcy. Taki rozwój wydarzeń jest dla Polski wysoce korzystny [...] Oto wróg główny narodu polskiego — Niemcy zrywają sojusz, który od długiego czasu był źródłem naszych największych nieszczęść. [...] W tej chwili możemy chyba przypuszczać, te Rosja uzna za niebyły pakt z Niemcami z 1939 roku. Logicznie wprowadza nas to z powrotem na grunt traktatu zawartego w Rydze przez Rosję z Polską 18 marca 1921 r.’\ Pierwsza reakcja władz sowieckich na przemówienie polskiego premiera była negatywna dlatego, że generał Sikorski przypomniał o granicy polsko-sowieckiej, ustano­ wionej traktatem ryskim. Ambasador RP w Londynie Edward Raczyński tak wspominał ten okres: „rozpętał się wielki kryzys w sprawach polskich na de mimowolnego przyłączenia się Rosji do Wielkiej Brytanii w charakterze alianta i decyzji brytyjskiej rozciągnięcia tego nowego sojuszu także na Polskę”. 1 lipca 1941 r. minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Eden w rozmowie z polskim premierem zasugerował możliwość złożenia przez Rząd Jej Królewskiej Mości deklaracji w sprawie stosunków polsko-sowieckich. Trzy dni później ambasador sowiecki w Wielkiej Brytanii Iwan Majski przekazał ministrowi Edenowi informację, że rząd ZSRR jest gotowy podjąć rozmowy z rządem polskim. Jeszcze w tym samym miesiącu, 30 lipca, generał Sikorski i ambasador Majski podpisali w Londynie układ polsko-sowiecki. Przy podpisaniu obecni byli premier Churchill i minister Eden. W przygotowanym w pośpiechu

tekście układu znalazły się liczne nieprecyzyjne sfor­ mułowania i braki. Nie było w nim ani słowa na temat granicy polsko-sowieckiej z 1939 r. Z tego właśnie powodu na znak protestu podali się do dymisji niektórzy czołowi polscy politycy ministrowie: August Zaleski, Kazimierz Sosnkowski i Antoni Seyda. Parafowania układu odmówił także prezydent RP Władysław Raczkiewicz. Mimo tak silnej opozycji premier Sikorski po zrekonstruowaniu rządu wprowadził układ w życie. W celu zawarcia umowy wojskowej do ZSRR udała się Polska Misja Wojskowa z gen. bryg. Zygmuntem Bohuszem-Szyszko. 4 sierpnia z więzienia na Łubiance zwol­ niony został gen. bryg. Władysław Anders, przewidywany przez Naczelnego Wodza na stanowisko dowódcy Armii Polskiej w ZSRR. 12 sierpnia 1941 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR ogłosiło dekret o tzw. amnestii dla obywateli polskich pozbawionych wolności na terytorium ZSRR. Wykonanie tego dekretu napotykało od samego początku na ogromne trudności. Zwalniano z obozów przede wszystkim ludzi schorowanych i słabych fizycznie (silni i zdrowi byli potrzebni do niewolniczej pracy). Wielu Polaków udało się zwolnić z więzień i obozów tylko dzięki wielokrotnym, stanowczym interwencjom, często wskazującym na kon­ kretne osoby. W dwa dni później w Moskwie gen. Bohusz-Szyszko i przedstawiciel sowiecki gen. Andriej Wasilewski podpisali polsko-sowiecką umowę wojskową, na podstawie której organizowana na terenie ZSRR Armia Polska miała być częścią składową Polskich Sił Zbrojnych. Dokument ten zawierał pewne nieścisłości oraz nieprecyzyjne sformuło­ wania, co w przyszłości wywoływało liczne konflikty i nieporozumienia. W drugiej połowie sierpnia w Moskwie mieszana polsko-sowiecka komisja wojskowa prowadziła rozmowy dotyczące

formowania Armii Polskiej. Uzgodniono między innymi, że Armia Polska będzie składała się z dwóch dywizji piechoty oraz ośrodka zapasowego. Strona sowiecka prze­ kazała gen. Bohuszowi-Szyszko informacje na temat żoł­ nierzy polskich przebywających na terenie ZSRR. Wynikało z nich, że w obozach w Griazowcu przebywa 1000 oficerów, a w Juży, Suzdalu i Starobielsku znajduje się około 20 000 szeregowych. Na tej podstawie wstępnie ustalono, że Polskie Siły Zbrojne w ZSRR będą liczyły ok. 25 000 żołnierzy. Gen. Anders uważał, że na terytorium Związku Radziec­ kiego powinno znajdować się około 1 500 000 obywateli polskich wywiezionych w latach 1939-1941 z Kresów Wschodnich, wśród nich kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy wziętych do niewoli sowieckiej we wrześniu 1939 r. W związku z tym podaną przez Sowietów liczbę przyjęto jako stan wyjściowy dla przyszłej organizacji armii. 22 sierpnia ukazał się rozkaz nr 1, w którym gen. Anders obwieszczał utworzenie suwerennej Armii Polskiej w ZSRR oraz wzywał „wszystkich obywateli RP zdolnych do noszenia broni, by spełnili swój obowiązek względem Ojczyzny i wstąpili pod sztandary Orła Białego”. Pierwszym etapem w realizacji polsko-sowieckiej umowy wojskowej było wysłanie polskich oficerów do wskazanych przez władze sowieckie obozów. Przedstawicielami gen. Andersa zostali: ppłk Kazimierz Wiśniowski (Starobielsk), ppłk Stanisław Pstrokoński (Griazowiec), ppłk Nikodem Sulik (Juża). Oficerowie ci w dniach 24-29 sierpnia sporządzili ewidencję znajdujących się w obozach oficerów i szeregowych oraz przyjęli od nich deklaracje o złożeniu przysięgi. 27 sierpnia w gmachu ambasady polskiej w Moskwie odbyła się pierwsza odprawa, na której ustalono obsadę dowództwa armii oraz dowództw wielkich jednostek. Do­ wódcą Armii mianowano gen. dyw. Władysława Andersa, a szefem sztabu płk. dypl. Leopolda Okulickiego. Na

dowódcę 5 Dywizji Piechoty wyznaczono gen. bryg. Mieczysława Borutę-Spiechowicza, 6 Dywizji Piechoty gen. bryg. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, a ko­ mendantem Ośrodka Zapasowego Armii został gen. bryg. Władysław Przeździecki (na skutek sowieckich protestów musiał go zastąpić płk dypl. Janusz Gaładyk). Nowo tworzone jednostki miały organizować się: w Tatiszczewie __5 DP, w Tockoje — 6 DP oraz Ośrodek Zapasowy Armii, w Buzułuku — Dowództwo Armii. Do 10 września wszystkich żołnierzy polskich z Griazowca, Juży, Suzdalu i Starobielska przetransportowano do rejonów formowania Armii Polskiej. W zwartych transpor­ tach przybyło tam 983 oficerów i 21 662 szeregowych. W ostatnich dniach września wszystkie obozy polskie były już przepełnione, więc część nowo wcielonych do wojska musiała kwaterować pod gołym niebem. Stan zdrowotny ochotników przybywających z obozów pracy przymusowej był bardzo zły. Zdarzało się, że w transportach przybywających do rejonów formowania w wagonach znajdowano ciała zmarłych. Przyjeżdżający ubrani byli w łachmany, większość nie miała butów. W początkowym okresie szkolenia, z powodu braku obuwia ok. 60 procent żołnierzy zamiast ćwiczyć na powietrzu, odbywało zajęcia w namiotach. W obozach brakowało naczyń do mycia i jedzenia, żołnierze czekali w długich kolejkach na zmianę miednic, misek i łyżek. Także dostawy żywności, choć na jej jakość na ogół nie narzekano, nie były wystarczające. Ze względu na występującą powszechnie awitaminozę szczególnie dotkliwie Odczuwano brak świeżych warzyw. Masowy napływ ochotników szybko doprowadził do przepełnienia wszystkich garnizonów. Już w połowie września gen. Anders wystąpił do władz sowieckich o przydzielenie dodatkowych pomieszczeń dla przyszłych żołnierzy. Uzgodniono, że dowództwo polskie otrzyma

pomieszczenia zimowe dla 12 000 ludzi w Saratowie, w Swierdłowsku i Bielebieju. Pozwoliłoby to na przyjęcie do armii dalszych kilku tysięcy osób. Obiecane pomiesz­ czenia nigdy nie zostały przekazane stronie polskiej. Władze sowieckie zgodziły się jedynie na budowę nowego obozu zimowego dla 30 000 żołnierzy w Kołtubance. Władze ZSRR zamierzały możliwie szybko wysłać 5 Dywizję na front. W związku z tym dowództwo wojsk sowieckich rozpoczęło intensywne uzbrajanie i wyposażanie polskiej jednostki w sprzęt bojowy. Dywizja nigdy jednak nie otrzymała kompletnego, przewidzianego etatem uzbro­ jenia i wyposażenia. Mimo obietnic, strona sowiecka nie dostarczyła uzgodnionego uzbrojenia także do 6 Dywizji Piechoty, ograniczając się jedynie do przekazania niewiel­ kiej liczby karabinów dla potrzeb służby wartowniczej. 1 października 1941 r. Naczelny Wódz w depeszy do gen. Andersa pisał: „Zobowiązuję Pana Generała, by żadną miarą nie dopuścił do zmarnowania jednostek polskich, formujących się w Rosji przez zbyt szybkie wysianie ich na front. Jednostki te muszą być należycie uzbrojone, żołnierz zaś powrócić do sił i uzyskać należyte prze­ szkolenie bojowe. [...] Musi być ona [Armia] jednak użyta [...] jako całość. [...] Przestrzegam władze sowieckie przed wręcz przeciwnymi skutkami w razie użycia wojsk polskich w rozproszeniu”. Wobec braku zgody na wysianie nieuzbrojonej i niewyszkolonej 5 Dywizji na front, 5 października władze sowieckie ograniczyły limit dostarczanego polskim jedno­ stkom wyżywienia na 30 000 racji dziennie. W tym czasie stan osobowy Armii Polskiej w ZSRR (wraz z pozo­ stającymi na utrzymaniu wojska cywilami) liczył blisko 41 000 osób. 20 października gen. Anders przekazał Stalinowi „Projekt rozbudowy Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR”. Propozycja dotyczyła rozbudowy armii o dalsze dwie dywizje piechoty.

27 października z powodu trudności z zaopatrzeniem Armii Polskiej w żywność gen. Anders wziął udział w zorganizowanej w Kujbyszewie konferencji w Ludo­ wym Komisariacie Obrony. W czasie narady został on poinformowany, że od 1 listopada Armia Polska będzie otrzymywała od władz sowieckich zaopatrzenie dla 44 000 ludzi. Jednak już kilka dni później dowództwo Armii Polskiej otrzymało od gen. Panfiłowa pismo, że zgodnie z uchwałą sowieckiego Komitetu Obrony z dnia 3 listopada liczebność Armii Polskiej zostanie zmniejszona do 30 000 żołnierzy. W późniejszych rozmowach z przedstawicielami Armii Czerwonej gen. Anders zażądał bezwzględnego utrzymania stanu wojska w uzgodnionej wcześniej wysokości (tzn. 44 000 żołnierzy). Ostatecznie, 14 Listopada po interwencji ambasadora polskiego w ZSRR Stanisława Kota u Józefa Stalina powrócono do poprzednich ustaleń, ale stosunki polsko-sowieckie stawały się coraz bardziej napięte. W końcu listopada 1941 r. do ZSRR przyleciał gen. Sikorski. W rozmowach z Rosjanami chciał on położyć szczególny nacisk na ewakuację polskich żołnierzy do Wielkiej Brytanii i na Środkowy Wschód. W przygotowanej do rozmów ze Stalinem notatce generał Sikorski zapisał: ,,nie mogę ryzykować skupienia gros Polskich Sił Zbrojnych na jednym teatrze wojennym. W razie klęski Rosji skupienie zbyt dużej armii polskiej na Wschodzie grozi jej zagładą. Z tych względów zamierzam rozdzielić Polskie Siły Zbrojne na kilka teatrów wojennych, aby mieć jak największe prawdopodobieństwo zachowania sił głównych na przy­ szłość dla Polski”. 3 grudnia na Kremlu Stalin i generał Sikorski podpisali ,,Deklarację Rządu Rzeczpospolitej Polskiej i Rady Naj­ wyższej Związku Radzieckiego o przyjaźni i wzajemnej pomocy”,

Nazajutrz odbyły się polsko-sowieckie rozmowy woj­ skowe, w wyniku których ustalono, że Armia Polska będzie liczyć 96 000 żołnierzy i że 25 000 żołnierzy zostanie ewakuowanych do Wielkiej Brytanii i na Środkowy Wschód. Uzgodniono także, że cztery nowo organizowane polskie dywizje będą formowane i wyposażane tak, jak odpowiednie jednostki brytyjskie. 11 grudnia generał Sikorski przybył do Buzułuku. Na dworcu witał go generał Anders. W siedzibie sztabu Armii Polskiej Naczelny Wódz przemawiając do zebranych ofi­ cerów powiedział, że głównym zadaniem Wojska Polskiego na Obczyźnie będzie walka o nową Polskę, silniejszą i większą niż przed wojną. Jednym z głównych ogniw w tej walce będzie Armia Polska w ZSRR. Na zakończenie gen. Sikorski powiedział, że dowódcę armii generała Andersa „obdarza całkowitym zaufaniem”. Wywołało to ogromny entuzjazm wśród zebranych ofice­ rów. Następnego dnia rozpoczęła się inspekcja 6 Dywizji Piechoty w Tockoje, a w trzy dni później w garnizonie 5 Dywizji Piechoty odbyła się defilada oddziałów Armii Polskiej. W Kronice 5 Dywizji zanotowano: „wojsko defiluje, choć głodne i zziębnięte, jednak w oczach jego widać radość, widać entuzjazm. Dziwna to była defilada. Owe masy żołnierskie ledwie kilka miesięcy temu do życia przywrócone, wynędzniałe jeszcze i obolałe po przebytym głodzie, szkorbucie i innych chorobach, nędznie umun­ durowane. W czapkach sowieckich czyni wrażenie jakiegoś w nagłej potrzebie zesłanego pospolitego ruszenia. A jednak maszeruje, maszeruje tak, jak tylko stary i doświadczony żołnierz maszerować potrafi, jak gdyby każdym przybiciem nogi chciał zatrzeć pod stopą wszystkie przebyte cierpienia, bóle i troski. Kompania za kompanią, batalion za batalio­ nami, pułki artylerii, kawalerii, oddziały PSK — wszystko równym krokiem przechodzi przed trybuną ze wzrokiem utkwionym w postaci Naczelnego Wodza”.

po kilku dniach Sikorski odleciał do Teheranu. W liście wysłanym stąd do premiera Churchilla gen. Sikorski prosił brytyjskiego przywódcę o dostawy broni dla mającej przenieść się do Kazachstanu i Uzbekistanu Armii Polskiej. W związku z rozbudową armii gen. Anders wyznaczył dowódców nowo tworzonych dywizji. Zostali nimi: gen. Bohusz-Szyszko (7 Dywizja Piechoty), gen. Bronisław Rakowski (8 Dywizja Piechoty), płk dypl. Marian Bolesławicz (9 Dywizja Piechoty) i płk Alfred Schmidt (10 Dywizja Piechoty). Zgodnie z ustaleniami ze stroną sowiecką pobór do Armii Polskiej na terenach Kazachstanu, Uzbekistanu i Kirgizji miał rozpocząć się 20 grudnia. Pierwszych ochotników zaczęto jednak przyjmować dopiero 6 lutego 1942 r. W końcu grudnia 1941 r. władze sowieckie wyznaczyły w Kazachstanie, Uzbekistanie i Kirgizji nowe miejsca postoju dla poszczególnych jednostek polskich: dowództwo i sztab armii — Jangi-Jul, 5 DP — Dżałał-Abad, 6 DP -— Szachriziabad, 7 DP — Kermme, 8 DP — początkowo Pachta-Arał, a następnie Czok-Pak, 9 DP — Margełan, 10 DP — Ługowaja, Ośrodek Organizacyjny Armii — Guzar, Centrum Wyszkolenia Armii — Wrewskaja, jednostki pozadywizyjne — O tar, Karabałty, Kara Su. W okresie od 15 stycznia do 25 lutego 1942 r. trwał przejazd transportów Armii Polskiej z Buzułuku, Tatiszczewa, Tockoje i Kołtubanki do republik azjatyckich. W czasie transportu wielu żołnierzy zmarło. Nowe miejsca postoju pod względem epidemiologicznym, a także warun­ ków zakwaterowania i wyżywienia były jeszcze gorsze niż w rejonie Buzułuk-Tockoje-Tatiszczewo. Pracę sztabu armii utrudniały duże odległości pomiędzy poszczególnymi garnizonami (nawet do 900 km.). Łączność telefoniczna dostępna była tylko przez jedną godzinę w ciągu doby. Jeszcze przed przybyciem polskich jednostek do wy­ znaczonych miejsc mjr Żukow z NKWD powiadomił gen.

Andersa, że rząd sowiecki uważa za konieczne wystanie na front gotowych jednostek polskich. Wobec niedostatecznego uzbrojenia 5 Dywizji (zupełny brak artylerii plot. i broni przeciwpancernej) dowódca Armii Polskiej nie wyraził zgody na propozycje sowieckie. O zaistniałej sytuacji gen. Anders poinformował natychmiast Naczelnego Wodza. 6 lutego w wysłanej do gen. Andersa depeszy generał Sikorski napisał: „W żadnym wypadku nie mogę się zgodzić na użycie pojedynczych dywizji w miarę osiągania gotowości bojowej, co zostało wyraźnie zastrzeżone w cza­ sie konferencji na Kremlu”. Oceniając przygotowania bojowe 5 i 6 Dywizji Piechoty, których wyposażenie realizowano na poziomie zmniej­ szonych etatów sowieckich dywizji piechoty, trzeba stwier­ dzić, że organizacja i zaopatrzenie pod żadnym względem nie odpowiadały wymogom nowoczesnej wojny. „Ich siła ogniowa, ruchliwość, zdolność do walki przeciw broni pancernej i lotnictwu są bardzo słabe — pisał gen. Anders brak jednostek pancernych, lotnictwa, nowocześnie zorganizowanej kawalerii, własnych jednostek broni i służb pozadywizyjnych (korpuśnych i armijnych) wyklucza moż­ liwość samodzielnego użycia wielkich jednostek”. Uzbro­ jenie sowieckiej dywizji, na której oparte były etaty dywizji polskich tworzonych w ZSRR, było słabsze aniżeli dywizji polskiej w 1939 r. Poza brakami w uzbrojeniu organizację armii utrudniała niedostateczna liczba oficerów. Poszukiwania oficerów, którzy po kampanii wrześniowej 1939 r. trafili do obozów w Kozielsku, Griazowcu, Starobielsku i Ostaszkowie, nie przyniosły rezultatu (groby kilku tysięcy z nich odkryto w 1943 roku w Katyniu). Poważnych braków kadrowych nie byli w stanie uzupełnić oficerowie przybyli z Wielkiej Brytanii. Na dodatek po przeniesieniu armii na południe znaczne utrudnienia w szkoleniu i pracy organizacyjnej powodowały

liczne epidemie chorób zakaźnych, które atakowały wszyst­ kie jednostki Aimii Polskiej w ZSRR. Tylko w lutym 1942 r. chorowało ponad 6000 żołnierzy. Od marca 1942 r. władze sowieckie coraz częściej łamały postanowienia umowy podpisanej na Kremlu przez gen. Sikorskiego i Stalina. 6 marca gen. Anders został powiado­ miony przez szefa tyłów Armii Czerwonej gen. Andrieja Chrułowa, że od 20 marca ilość przydzielanej Aimii Polskiej żywności zostanie zmniejszona do 26 000 racji dziennie. W związku z tym dowódca Armii Polskiej wysłał depeszę do Stalina, prosząc o spotkanie. 18 marca 1942 r. gen. Anders, któremu towarzyszył płk Leopold Okulicki, został przyjęty pizez Stalina. W roz­ mowie poruszono między innymi sprawę uzbrojenia do pełnych stanów pięciu polskich dywizji. W trakcie spotkania dowódca armii uzyskał zgodę na zwiększenie racji żywnoś­ ciowych do 44 000 porcji. Nadwyżka żołnierzy ponad tę liczbę miała być ewakuowana do Iranu. Jeszcze w czasie pobytu gen. Andersa w Moskwie zostały wydane pierwsze rozkazy w sprawie ewakuacji. W kilka dni później podjęto decyzje dotyczące obsady personalnej korpusu, który miał powstać po przybyciu dywizji do Iranu (Persji). W okresie od 24 marca do 4 kwietnia ewakuowano do Persji przez Krasnowodzk ponad 33 000 żołnierzy oraz ok. 11 000 osób cywilnych, w tym 3000 dzieci. Pd tej ewakuacji w Związku Sowieckim pozostało jeszcze nieco ponad 40 000 żołnierzy. Zgodnie z ustaleniami generała Andersa ze Stalinem liczba polskich żołnierzy w ZSRR nie mogła przekroczyć 44 000 ludzi. Od tego momentu dalsza rekrutacja miała odbywać się wyłącznie przez sowieckie komisariaty wojskowe. Sowieci zażądali odwołania polskich oficerów łącznikowych z węzłów kolejowych oraz wszystkich przedstawicieli armii przeby­ wających poza miejscem rozmieszczenia jednostek polskich.

5 kwietnia po likwidacji polskich placówek wojskowych na terenie republik azjatyckich rekrutacja do wojska została praktycznie wstrzymana. Równocześnie obywatele polscy otrzymali zakaz podróżowania bez odpowiedniego ze­ zwolenia. Tak wyglądała pomoc ZSRR w organizowaniu Armii Polskiej. Jednocześnie na skutek nieregularnych i niedostatecznych dostaw żywności pogorszyły się warunki wyżywienia polskich żołnierzy. Obniżona została dzienna racja chleba z 750 g do 600 g. Brakowało również mięsa, tłuszczów i świeżych warzyw. Żołnierze kupowali więc warzywa i owoce od miejscowej ludności, czego efektem były choroby układu pokarmowego — szczególnie czer­ wonka (brak było dostatecznej ilości wody do mycia). Niedożywienie było też powodem występującej dość po­ wszechnie kurzej ślepoty, Z dnia na dzień pogarszał się stosunek władz sowieckich do Armii Polskiej. Ingerowały one w organizację i tok służby jednostek polskich. Od 15 kwietnia zażądały przed­ stawienia imiennego składu armii i stałego meldowania o wszystkich zmianach. Coraz częściej dochodziło do sowieckich prowokacji w stosunku do żołnierzy polskich. Przełomem w dziejach Armii Polskiej w ZSRR stała się zwołana na 3 czerwca 1942 roku do Jangi-Jul odprawa dowódców wielkich jednostek. Przekazali oni gen. Ander­ sowi informacje na temat stanu zdrowia, morale oraz nastrojów żołnierzy w podległych im oddziałach. W efekcie tych meldunków dowódca zdecydował się podjąć starania o ewakuację armii. W drugiej części narady dotyczącej wyszkolenia wzięli udział również oficerowie Armii Czer­ wonej ppłk Tiszkow i Gudziejerow. Po wystąpieniach dowódców wielkich jednostek i podsumowaniu tej części narady przez gen. Andersa głos zabrał ppłk Tiszkow, prosząc polskiego dowódcę o omówienie spraw Armii Polskiej, które mogłyby być poruszone w czasie spotkania ze Stalinem. Gen. Anders wśród wielu spraw podjął temat

ewakuacji pozostałej części armii oraz ludności cywilnej. Na pytanie Tiszkowa: „Czy żołnierze będą bili się chętnie na innych frontach?”, Dowódca Armii Polskiej odpowie­ dział: „Zapewniam, że tak. I tu i tam z Niemcami”. 7 czerwca 1942 r. gen. Anders wysłał depeszę do Naczelnego Wodza, w której pisał między innymi: „Nasza sytuacja wojskowa tutaj zbliża się ku katastrofie. Nie otrzymujemy już niektórych produktów prawie zupełnie jak tłuszczów i jarzyn, inne w znikomych ilościach. Żołnierze głodują, mam już kilkanaście procent kurzej ślepoty. Nie ma żadnej nadziei na polepszenie, odwrotnie położenie pogarsza się stale. [...] Wskutek powyższego morale wojska utrzymuje się wyłącznie nadzieją wyjścia z ZSRR i wielką narodową dyscypliną. Komunikacja z punktu widzenia przywozu towarów z Persji niezmiernie ciężka i coraz trudniejsza. Warunki szkolenia żadne. Brak benzyny, opon, środków transportu i części zamiennych. Wkraczanie w nasze życie wewnętrzne coraz większe. Jestem przekonany, że jedynie równocześnie z decyzją o wyjściu wojska będzie możliwa dalsza rekrutacja”. Odpowiadając na depeszę Naczelny Wódz stwierdził, że jest przeciwny ewakuacji Armii Polskiej z ZSRR, uważa bowiem, że dla dobra sprawy powinna ona po uzyskaniu pełnego uzbrojenia i przeszkoleniu walczyć na froncie wschodnim. W odróżnieniu od gen. Andersa Naczelny Wódz nie widział podwójnej gry Stalina, dla którego polskie wojsko mogło być przydatne tylko wówczas, gdyby było całkowicie podporządkowane władzom sowieckim. Po zapoznaniu się z treścią tej depeszy dowódca Armii Polskiej w ZSRR w oficjalnych rozmowach z przed­ stawicielami Armii Czerwonej nie podejmował już sprawy wyprowadzenia oddziałów polskich do Iranu i kwestia ewakuacji uległa zawieszeniu. W tym samym jednak czasie toczyły się brytyjsko-sowieckie rozmowy na temat ewaku­ acji dywizji polskich do Iranu. W czerwcu 1942 r. wojska

niemieckie z powodzeniem prowadziły ofensywę w kierun­ ku Stalingradu i Kaukazu. Brytyjczycy, widząc, że Niemcy są coraz bliżej pól naftowych Iranu i Iraku oraz obserwując z niepokojem ich sukcesy w Afryce Północnej, zwrócili się do władz sowieckich z prośbą o zgodę na ewakuację Armii Polskiej do Iranu, a następnie do Iraku. Strona brytyjska uważała, że w obecnej sytuacji znajdujące się w Rosji polskie dywizje nie zostaną odpowiednio uzbrojone, nato­ miast ich ewakuacja stworzy takie możliwości. Brytyjczycy podkreślali, że dzięki temu będą mogli wzmocnić brytyjską 8 Armię oddziałami znajdującymi się w Iraku. Wynik negocjacji był pomyślny dla sprawy polskiej. W końcu czerwca 1942 r. komisarz W. Mołotow przekazał am­ basadorowi brytyjskiemu w Moskwie informację, że władze sowieckie zgodziły się uwzględnić postulat premiera W. Churchilla i przekazać do dyspozycji Wielkiej Brytanii znajdujące się w ZSRR jednostki Aimii Polskiej. W jednej z depesz wysłanych w lipcu do Stalina premier Churchill pisał między innymi: ,,Jestem pewien, że leży w naszym wspólnym interesie, aby trzy dywizje polskie, które Pan łaskawie zaofiarował, połączyły się ze swoimi rodakami w Palestynie, gdzie mamy możność w pełni je uzbroić”. 2 lipca brytyjski MSZ powiadomił ministra E, Raczyń­ skiego o zgodzie władz sowieckich na ewakuację. W cztery dni później Naczelny Wódz przekazał tę informację gen. Andersowi. Ale jeszcze 21 lipca gen. Anders pisał do Naczelnego Wodza: „o ewakuacji żadnych wiadomości. Wszystkie moje propozycje władze sowieckie odkładają, aż do zakoń­ czenia pertraktacji, toczących się między rządem sowieckim i rządem angielskim. Sytuacja nasza coraz trudniejsza. Władze sowieckie aresztują szereg żołnierzy jakoby za przestępstwa przeciwko władzy sowieckiej i porządkowi publicznemu. [...] W ostatnich dniach wysuwają ciągłe pretensje o nastroje antysowieckie w armii. Skonstatowana

agitacja antybrytyjska prowadzona w wojsku przez gos­ podarzy. Odczuwam, że cała ta akcja jest planowana i ma na celu wyraźną prowokację”. 26 lipca do dowództwa Armii Polskiej w Jangi-Jul nadeszło pismo podpisane przez mjr. NKWD Żukowa, w którym czytamy: „Rząd ZSRR zgadza się uczynić zadość staraniom dowódcy Armii Polskiej w ZSRR gen. dyw. Andersa o ewakuację oddziałów polskich z ZSRR na teren Bliskiego Wschodu i nie ma zamiaru stawiać jakich­ kolwiek przeszkód w natychmiastowym urzeczywistnieniu ewakuacji”. 31 lipca w trakcie konferencji polsko-sowieckiej w Te­ heranie ustalono zasady ewakuacji jednostek Armii Polskiej oraz ludności cywilnej z ZSRR do Persji (Iranu). Nazajutrz, 1 sierpnia 1942 r. generał Anders wydał rozkaz dotyczący przemieszczenia Polskich Sił Zbrojnych na Środkowy Wschód. W rozkazie podano zarządzenia organizacyjne, na podstawie których miała nastąpić ewakua­ cja wojska i ludności cywilnej. Określono również zasady likwidacji garnizonów oraz pozostawienia na terytorium ZSRR do czasu wyzdrowienia ciężko chorych żołnierzy. Druga ewakuacja odbywała się od 5 do 25 sierpnia 1942 r. Objęła ona ok. 45 000 żołnierzy i ok. 25 000 osób cywilnych. Na terenie ZSRR pozostały jedynie polskie biura wojskowe, ale i one wkrótce opuściły ten kraj. W sumie w marcu i sierpniu zostało ewakuowanych do Iranu 116 543 ludzi, wśród nich 78 631 żołnierzy1.

1

Rozdział został opracowany na podstawie pracy; Zbigniew W a w e r ,

Znów w polskim mundurze. Armia Polska w ZSRR sierpień 1941-marzec 1942, t. 1, Warszawa 2001 oraz t. 2, Armia Polska w ZSRR marzec-sierpień 1942 (w przygotowaniu).

WOJSKO POLSKIE NA ŚRODKOWYM I BLISKIM WSCHODZIE 1942-1943

Już po pierwszej ewakuacji w końcu kwietnia 1942 r. gen. Władysław Sikorski rozkazał zorganizować na Środkowym Wschodzie dwudywizyjny korpus polski pod dowództwem gen. dyw. Józefa Zająca. 3 maja w Quasdna w Palestynie z połączenia przybyłych z ZSRR 9 i 10 Dywizji Piechoty z Samodzielną Brygadą Strzelców Karpackich utworzono nową dywizję, która 9 maja otrzymała miano 3 Dywizji Strzelców Karpackich. W lipcu 1942 r. gen. Claude Auchinleck postanowił przesunąć miejsce dotychczasowej koncentracji polskich jednostek z Palestyny do północnego Iraku. Równocześnie zaproponował on nową organizację oddziałów polskich, która przewidywała utworzenie jed­ nego dwudywizyjnego korpusu, brygady czołgów oraz jednostek broni i służb. Nie zyskała ona aprobaty gen. Sikorskiego, który w depeszy z 1 sierpnia 1942 r. do gen. Zająca pisał: „sprawę tę postawię na płaszczyźnie rządów w Londynie — nie chciałbym zwalczać projektów Auchin­ leck'a, gdyż zależy mi na dobrych dotychczasowych stosunkach. Organizacja Armii Polskiej należy do mnie. W tej sprawie grają także względy polityczne, które wysuwają tworzenie armii, a nie korpusu, szczególnie gdy o kraju mowa”.

W tej samej depeszy Naczelny Wódz postanowił, że na Środkowym Wschodzie po zakończeniu drugiej ewakuacji z ZSRR powstanie licząca 61 000 żołnierzy Armia Polska w składzie dwóch korpusów, każdy po dwie dwubrygadowe dywizje piechoty wsparte artylerią korpuśną oraz na szczeb­ lu armii brygady czołgów. Pozostała po reorganizacji nadwyżka szeregowych miała zostać wysłana do Wielkiej Brytanii w celu uzupełnienia lotnictwa, brygady spado­ chronowej oraz dywizji pancernej. 3 sierpnia projekt nowej organizacji Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie został przekazany do War Office. Projekt został rozpatrzony w czasie polsko-brytyjskiej konferencji w dniu 5 sierpnia w Londynie. Strona brytyjska była przeciwna utworzeniu armii polskiej według propozycji gen. Sikorskiego, wska­ zując na niedostateczne stany armii oraz słabą artylerię i służby. W związku z tym sprawa utworzenia armii upadła i nadal pozostał tylko wzmocniony korpus w składzie dwóch dywizji piechoty każda po dwie brygady i dwa pułki artylerii lekkiej oraz dwóch brygad czołgów, jednostek broni i służb korpusu. Ostateczny projekt organizacji jednostek polskich miał omówić z dowódcami brytyjskimi i polskimi, udający się na Środkowy Wschód, szef Sztabu Naczelnego Wodza gen. bryg. Tadeusz Klimecki. W tym samym czasie gen. Anders spotkał się w Taszkencie z adm. Johnem Milesem — attaché brytyjskim w ZSRR. W trakcie długiej rozmowy poruszono sprawy związane z organizacją polskich jednostek w Palestynie po wyjściu z ZSRR Armii Polskiej i przesunięciu armii do Iraku. 17 sierpnia do Kairu powrócił z Moskwy premier Churchill. Od tego momentu zintensyfikowano prace nad organizacją PAIForces1. Dowództwo nad wszystkimi woj­ skami w tym rejonie objął gen. Henry Maitland Wilson. 1

Persia and Iraq Forces.

28 sierpnia w Kairze odbyła się polsko-brytyjska konferen­ cja pod przewodnictwem gen. Wilsona, który zaproponował liczne zmiany w organizacji polskich jednostek na Środko­ wym Wschodzie. Do najważniejszych zmian należało wzmoc­ nienie dywizji piechoty o jeden pułk artylerii lekkiej, pułk rozpoznawczy i batalion ciężkich karabinów maszynowych. Oprócz tego w ramach polskiego korpusu gen. Wilson proponował redukcję artylerii przeciwlotniczej z brygady do jednego pułku oraz utworzenie samodzielnej brygady strzel­ ców zamiast drugiej brygady czołgów. Gen. Klimecki przyjął te zmiany warunkowo i wyjechał z Kairu do Teheranu w celu zasięgnięcia opinii gen. Andersa. Po zapoznaniu się z brytyj­ skimi propozycjami gen. Anders chciał, aby do uzgodnionego planu wprowadzić poprawki, które umożliwiłyby utrzymanie nazwy armia. Do najważniejszych polskich propozycji należały: zorganizowanie z brygady czołgów i samodzielnej brygady strzelców — dywizji piechoty, która zachowałaby nazwę 6 Dywizji Piechoty oraz ośrodka zapasowego z 7 Dy­ wizji o nazwie 7 Dywizji Piechoty. Zmiany te według gen. Andersa miały wpłynąć korzystnie na nastroje wśród żołnie­ rzy wyprowadzonych z ZSRR, gdyż nadal służyliby w swoich dawnych jednostkach. Gen. Klimecki przekazał te sugestie gen. Wilsonowi, który wyraził na nie zgodę. 12 września gen. Sikorski zatwierdził organizację Armii Polskiej na Wschodzie znosząc wszystkie istniejące dotych­ czas nazwy. Od tego momentu w skład armii wchodziły 3,5,6 i 7 Dywizje Piechoty. Ta nowa organizacja oficjalnie przyjęta przez Brytyjczyków w październiku 1942 r. była kompromisem pomiędzy armią a korpusem. Zanim wprowadzono nową organizację Armii Polskiej na Wschodzie, do Iraku zaczęły napływać oddziały polskie. W pierwszej kolejności przybyli żołnierze ewakuowani z ZSRR do Persji, którzy po odbyciu kwarantanny drogą lądową zostali przewiezieni do Iraku. W tym samym czasie z Palestyny także drogą lądową rozpoczął się transport

oddziałów 3 DSK przez Transjordanię i Syrię do Iraku oraz morska przez Kanał Sueski do Basry. Obszarem koncentracji Armii Polskiej w Iraku wy­ znaczonym przez dowództwo brytyjskie stal się rejon Khanaquin-Quizil Ribat położony w dorzeczu rzeki Tygrys na kamienistej pustyni w odległości około 140 kilometrów na płn.-wsch. od Bagdadu. Jedyne szlaki komunikacyjne w tym rejonie to wąskotorowa linia kolejowa z Bagdadu oraz górska droga prowadząca z Persji do Khanaquin. Wojsko ze względu na warunki higieniczne i panującą tam religię nie mogło być zakwaterowane we wsiach i mias­ teczkach tego rejonu. Khanaquin było małym miasteczkiem pełnym palm daktylowych i drzew pomarańczowych poło­ żonym nad rzeką Ab-i-Gilan w dorzeczu Tygrysu. Wokół rozciągały się ogromne przestrzenie pustyni kamienistej i piaszczysto-gliniastej. Po obu stronach rzeki w rejonie Khanaquin wyrosły pola namiotów. Namioty były ustawione nieregularnie, pomiędzy nimi powstały uliczki. Cały teren polskiego obozowiska wyróżniał się dbałością o wygląd estetyczny. Ze względu na zakaz korzystania z lokali i sklepów w miasteczku, polski obóz musiał być samowy­ starczalny. W krótkim czasie powstały kasyna oficerskie, kantyny żołnierskie, świetlice, sklepy. Rejon zakwaterowa­ nia oddziałów polskich był pozbawiony źródeł wody pitnej, dlatego też wodę czerpano z rzeki i kanałów, co mimo odkażania powodowało liczne choroby przewodu pokar­ mowego. Należy pamiętać, że w okresie upałów żołnierz musiał wypijać kilka litrów płynów dziennie. Trudne warunki klimatyczne nie sprzyjały poprawie stanu zdrowot­ nego armii, której żołnierze byli osłabieni i wyniszczeni pobytem w ZSRR. Pierwsze transporty oddziałów polskich z Persji prze­ kroczyły granicę Iraku 28 sierpnia, a ostatnie 31 paździer­ nika 1942 r. Transport odbywał się w bardzo trudnych warunkach. „Po kilku godzinach jazdy — pisał Julian Maj

— w południe, gdy temperatura w słońcu dochodziła 60 stopni C, a w cieniu 50 stopni C, kolumna naszych wozów zatrzymała się na kamienistym pagórku przed granicznym miasteczkiem Khanaquin”. W takich warunkach, kiedy słońce prażyło przez cały dzień, trudno było prowadzić normalne ćwiczenia, dlatego też dowództwo armii zarządziło, że pomiędzy godzinami 10 a 16 nie będą odbywały się żadne zajęcia. Niebywały skwar i często występujące burze piaskowe utrudniały życie. Bardzo szybko polscy żołnierzy nauczyli się od Arabów, jak przeczuwać i rozpoznawać nadchodzącą burzę piaskową. Jak wyglądała burza, można dowiedzieć się z kroniki 6 Dywizji: „piach siecze po twarzy jak szpilkami, wżera się w oczy, nos i uszy, zasypuje ubranie, dostaje się na bieliznę i pod nią — na ciało — wciska się pod płótna namiotów, zasypuje wszystko, zrywa słabiej umocowane namioty i unosi je w przestworze. Oddychać nie można, patrzeć nie można, podrażnione błony śluzowe zaczynają akcję samoobrony [...] Wszyscy skupiają się w namiotach, by ratować siebie i namioty przed zagładą. Trzymamy z całych sil maszty, liny i podpieramy ściany, dusząc się z braku powietrza”. W listopadzie zakończyły się upały i nadeszła pora deszczowa. Oddziały przystąpiły do normalnych zajęć. Pomimo trudnych warunków klimatycznych i różnorodnego stanu wyszkolenia oraz doświadczenia bojowego oddziałów, w okresie od października do grudnia 1942 r. dowództwo armii przeprowadziło reorganizację wielkich jednostek. W 3 DSK zlikwidowano trzecią brygadę strzelców i prze­ kazano ją wraz z nadwyżkami do 5 Dywizji. Zlikwidowano kadry 4 Dywizji Piechoty. 5 Dywizja dowodzona od 10 października2 przez gen. Bohusza-Szyszko przeszła z or­ ganizacji rosyjskiej na brytyjską. Zreorganizowano 6 Dywi2

Do tego czasu dowódcą 5 DP był gen. Bronisław Rakowski.

zję, która od tego momentu składała się z 6 Samodzielnej Brygady Słizelców dowodzonej przez płk. dypl. Klemensa Rudnickiego i 2 Brygady Czołgów pod dowództwem gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza. Natomiast 7 Dywizja dowo­ dzona przez płk. dypl. Leopolda Okulickiego pełniła funkcję ośrodka zapasowego armii. Zreorganizowano również ar­ tylerię, służby oraz bronie armii. W planach PAIForces Armia Polska na Wschodzie otrzymała zadanie obrony przełęczy górskich od strony perskiej oraz ochrony pól naftowych w północnym Iraku. Gen. Wilson wyznaczył termin gotowości bojowej armii na 1 maja 1943 r. (tylko 3 DSK miała osiągnąć wcześniej gotowość). Zagadnienia dotyczące planu obrony oraz szko­ lenia zostały omówione na polsko-brytyjskiej konferencji sztabowej w Bagdadzie. W trakcie spotkania postanowiono przesunąć 3 DSK w rejon Mosulu. W drugiej połowie listopada 3 Dywizja znalazła się w rejonie Mosulu, gdzie zluzowała hinduską 8 Dywizję Piechoty. Przemarsz do nowego miejsca postoju dowódca dywizji gen. bryg. Stanisław Kopański wykorzysta! do ćwiczeń w marszu zespołowym dla dowódców poszczególnych oddziałów i kierowców. Warunki klimatyczne były bardzo ciężkie. Ze względu na ciągle padające deszcze namioty musiały zostać bardzo głęboko wkopane w ziemię. Niskie temperatury zmusiły żołnierzy do zrobienia własnym sumptem piecyków z blaszanych baniek po ropie naftowej. Nie było oświetlenia namiotów do czasu zakupienia lamp naftowych, gdyż innych nie było. W okolicy brakowało też źródeł wody, którą trzeba było dowozić codziennie z dalszej odległości, co przy słabej sieci dróg stwarzało nie lada problemy. Chociaż 3 DSK była najlepiej uzbrojoną i wyposażoną dywizją w Armii Polskiej na Wschodzie, to nadal do pełnego wyposażenia brakowało jej: 56% działek ppanc., 86% działek pplot., 90% samochodów pancernych, 30% cariersów, 80% samochodów półcięźarowych itd. Sprzęt

ten powoli napływał do dywizji. Równocześnie wyposażenie i uzbrojenie otrzymały pozostałe polskie dywizje. Okres zimowy oddziały polskie spędziły na intensywnym szkoleniu. Oto przebieg jednego z ćwiczeń w relacji pchor. Feliksa Redlarskiego: „Teren jest górzysty. Odbywamy tu długodys­ tansowe marsze piesze na przełaj poprzez wzgórza w rozmok­ łym gruncie. Nogi oblepione gliną ciążą nieznośnie, a tu trzeba się jeszcze piąć pod górę w pełnym obciążeniu. Batalion odbywa dwa ćwiczenia. Jedno — obrona przeciwko nieprzyjacielskiemu natarciu z użyciem czołgów, drugie ćwiczenie — batalion w natarciu na wzgórza po przeprawie łodziami przez rzekę. Dźwigaliśmy łodzie przeprawowe na barkach w dojściu do celu przeprawy na drodze długości 7 kilometrów. W oczekiwaniu na ranne natarcie nocujemy w ukryciu. Jest przejmujące zimno. Szczękają nam zęby. Rankiem przy wsparciu własnej artylerii i ckm-ów przepra­ wiamy się przez rzekę. Ten i ów wpada po pas do wody. A potem naprzód kompaniami do natarcia na pierwsze pozycje «nieprzyjaciela», którym są figury z dykty i blachy. Zdobywamy pozycję za pozycją.[..] Jest chłodno. Łatwiej jest piąć się pod górę. Po ucieczce «nieprzyjaciela» ogień pościgowy. Ćwiczenia kończą się. Za nami pas głębokości około 10 km. Wojsko mocno sfatygowało się. Jest głodne. Ostatni posiłek był poprzedniego dnia w południe”3. 5, 6 i 7 Dywizje Piechoty pozostały nadal w rejonie Khanaquin-Quizil Ribat z uwagi na położenie tego obszaru przy głównym szlaku komunikacyjnym wiodącym z Persji do Iraku. Umożliwiało to, w przypadku zagrożenia przez Niemców przełęczy górskich pomiędzy Persją a Irakiem, szybkie przesunięcie jednostek polskich do obrony przełęczy w rejonie Sulmaniyi-Perywin. W styczniu 1943 r., gdy armie niemieckie na froncie wschodnim zostały zmuszone do odwrotu, zmniejszył się stan 3 IPMS, Kronika 1 kompanii 4 Batalionu, 3 DSK 194-47, red. dr Mieczysław Młotek, Londyn 1978, s. 33.

zagrożenia pól naftowych w Persji i Iraku. 6 stycznia nowy dowódca PAIForces gen. Henry Pownall nakazał 3 DSK ufortyfikowanie przełęczy na kierunku Ruwanduz-Koji Sanjag, a pozostałym dywizjom rejonu Penjwin i Sulmaniya. Po pierwszym okresie wyszkoleniowym gen. Anders w porozumieniu z Naczelnym Wodzem postanowił zreor­ ganizować armię, dostosowując jej organizację do istnieją­ cych stanów osobowych. Rozwiązano 6 Dywizję Piechoty wcielając 6 Samodzielną Brygadę Strzelców do 5 Dywizji. W skład dywizji weszła również 5 Brygada Strzelców utworzona z dotychczas istniejących w 5 Dywizji 3 i 4 Bry­ gad Strzelców. 5 Dywizja Piechoty otrzymała miano 5 Kre­ sowej Dywizji Piechoty, a jej brygady nazwy wileńskiej i lwowskiej. 2 Brygada Czołgów usamodzielniła się, a w 7 Dywizji Piechoty zredukowano stany. Nadal jednak armia polska nie posiadała pełnej dyspozycyjności jednostek, na co bardzo nalegali Brytyjczycy, którzy po ustąpieniu zagrożenia atakiem niemieckim Iraku postanowili przesunąć Armię Polską na Wschodzie na inny teatr wojenny (przesu­ nięto termin gotowości bojowej armii na 1 lipca 1943 r.). 15 marca dowództwo PAIForces nakazało gen. An­ dersowi przygotować podlegle mu jednostki do przyszłych operacji desantowych oraz walk w górach. Dowództwo armii postanowiło przystosować jej organizację do nowych zadań, wydzielając dowództwo armii w polu oraz Do­ wództwo Bazy i Etapów Armii z gen. bryg Wiatrem na czele. W związku z tym w kwietniu na Środkowy Wschód przybył szef Sztabu Naczelnego Wodza gen. Klimecki, który po zapoznaniu się z projektem zaapro­ bował ten pomysł. W kwietniu Armia Polska na Wschodzie została prze­ sunięta w rejon Kirkuku-Altun Kdprti, a w obszarze Khanaquin-Quizil Ribat pozostało tylko dowództwo bazy i etapów armii. W ten sposób nastąpiło terytorialne rozdzielenie armii.

W momencie przesunięcia armii rozpoczęło się gorące lato. Upał dawał się bardzo we znaki, mimo to prowadzono intensywne ćwiczenia. O warunkach, jakie panowały w cza­ sie takich ćwiczeń, możemy przeczytać w kronice 1 kom­ panii 6 Batalionu 3 DSK: .Jesteśmy w najgorętszym miejscu na świecie. Słońce prawie że jest prostopadle nad głową, na bladym seledynie nieba ani jednej chmurki, w powietrzu pozbawionym wilgoci martwa cisza. Termometr wskazuje o g. 12.00 w południe w namiocie 55 C, a na słońcu 75 C. Żołnierze leżą w namiotach ospali, leniwi, nawet w karty grać nie chcą. Wszyscy nauczyli się cenić wodę, bo zrozumieli jaką wartość przedstawia ona na pustyni. Wodę piją tu wszyscy, nawet ci, którzy w swoich krajach wcale jej nie pili po 6 do 10 litrów dziennie”4. Pora upałów sprzyjała rozwojowi wielu chorób. Naj­ większe spustoszenie w szeregach wywołał nawrót epidemii malarii, na którą chorowało około 5000 żołnierzy. Do tego dochodziły liczne porażenia słoneczne oraz choroby prze­ wodu pokarmowego. Średni stan chorobowy w Armii Polskiej na Wschodzie w okresie przebywania w Iraku wynosił około 15 procent jej stanu. W rejonie Kirkuku jednostki polskie w większości pełniły służbę wartowniczą ptzy obiektach o znaczeniu strategicz­ nym. W czasie pobytu żołnierze polscy otrzymali zakaz opuszczania obozów ze względu na możliwość rozbrojenia przez bojowników kurdyjskich. Warto podkreślić, że poza drobnymi incydentami, w trakcie których kilka polskich posterunków zostało rozbrojonych przez Kurdów, stosunek miejscowej ludności był bardzo przyjazny. Wielokrotnie żołnierze polscy dożywiali kurdyjskie dzieci. 27 maja w Kairze wylądował samolot z gen. Sikorskim na pokładzie. Powodem jego przyjazdu były informacje dochodzące do Londynu o rodzącym się w Armii Polskiej 4

IPMS, Kronika 1 kompanii 6 Batalionu, 3 DSK, s. 31.

na Wschodzie buncie przeciwko Naczelnemu Wodzowi. Po kilkudniowym pobycie w Kairze 1 czerwca odleciał on do Kirkuku. W czasie trwającej do 17 czerwca inspekcji Naczelny Wódz odwiedzi! obozy 3 DSK oraz 5 KDP, 4 czerwca w czasie ćwiczeń w 5 Dywizji doszło do pożaru traw porastających pustynię. Wydarzenie tak opisała jedna z kronik 3 Dywizji: „Od pocisków artyleryjskich zapalił się step. Płonie trawa przed nami szeroką ławą. Ogień idzie szybko na nas. Przerywają ćwiczenia. Trzeba gasić ogień, inaczej spalą się wszystkie nasze pojazdy, poginą ludzie i spłoną zboża Kurdów. Tymczasem za nami taka sama ława ognia i dymu. To zapalił się step na wysokości stanowisk artylerii. Jesteśmy w potrzaska ognia. Trzeba gasić go łopatkami polowymi. Idzie opornie. Wiatr z drobnych iskier rozdmuchuje nowe pożary. Ogień, zloka­ lizowany na jednym odcinku, wyrasta na innym”. 7 czerwca przed gen. Sikorskim pokazowe ćwiczenie wykonała 2 Karpacka Brygada Strzelców z 3 DSK. 8 czerwca odbył się wielki przegląd Armii Polskiej na Wschodzie, w którym uczestniczyły delegacje wszystkich Oddziałów armii oraz cała 3 DSK. W kronice 4 Batalionu tak opisano pobyt gen. Sikorskiego: „Orkiestra gra hymn karpackiej. Gen. Kopański szybkim krokiem przechodzi przed frontem oddziałów. [...] Po chwili hymn państwowy. Pochyla sie sztandar dywizji. Widnieje postać Wodza pełna majestatu i godności. [...] To jest ten co nas wywiódł z ziemi sowieckiej, z niewoli. Wilgotnieją oczy ze wzru­ szenia. Był nam jak ojciec i jak ojciec do nas przemawia”. Po zakończeniu inspekcji Naczelny Wódz wydał wiele zarządzeń, z których najważniejszym było wyłonienie z Armii Polskiej na Wschodzie związku taktycznego, który otrzymał nazwę 2 Korpusu. Wbrew sugestiom wielu pol­ skich polityków Naczelny Wódz pozostawił nadal na stanowisku dowódcy armii gen. Andersa, uważając go za doskonałego organizatora i wybitnego dowódcę. Inspekcja

w armii polskiej w Iraku wypadła znakomicie. W tym najwierniejszym z wiernych wojsk nie mogło być mowy o buncie przeciwko Naczelnemu Wodzowi. W pożegnalnym rozkazie do żołnierzy Armii Polskiej na Wschodzie gen. Sikorski napisał: „Wasza dyscyplina i wasza nieugięta wobec najróżniejszych trudności postawa, wasz entuzjazm i stałe doskonalenie się w opanowaniu nowoczesnego sprzętu wojskowego, wasz głęboki patriotyzm i ożywiający wasz duch ofiarności są dla mnie jak najpewniejszą gwarancją, że wypełnicie wszelkie zadania, jakie wam zleciła Ojczyzna”. Naczelny Wódz gen, Sikorski w kilka dni później 4 lipca 1943 r. zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze, SOSNKOWSKI

13 lipca premier Churchill w liście do gen. Hastingsa Ismaya pisał: „nadszedł czas do przeniesienia oddziałów polskich z Persji w obszar śródziemnomorski. Jest to nadzwyczaj pożądane pod względem politycznym, ponie­ waż żołnierze ci chcą walczyć, a skoro się ich raz zaangażuje, zmniejszą się ich troski o własne sprawy, które są tragiczne. Korpus powinien ruszyć w całości do Port Saidu i Aleksandrii. Istnieje zamiar użycia go we Włoszech. Mamy pięć miesięcy czasu do zwrócenia całej naszej siły przeciwko Włochom”. Informację o przesunięciu 2 Korpusu do Włoch gen. Anders otrzymał z dowództwa PAIForces 21 lipca, a pięć dni później nadszedł plan transportów oddziałów polskich do Palestyny. 21 lipca weszła w życie nowa organizacja armii. Dowódz­ two Armii Polskiej na Wschodzie zostało przemianowane na dowództwo 2 Korpusu, któremu podporządkowano 3 Dywizję Strzelców Karpackich i 5 Kresową Dywizję Piechoty, 2 Warszawską Brygadę Czołgów ora2 oddziały broni i służb. W związku z mianowaniem gen. Kopańskiego

szefem Sztabu Naczelnego Wodza, dowództwo 3 DSK objął gen. bryg. Bronisław Duch, a w miejsce gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza, objął funkcję zastępcy dowódcy 1 Korpusu, dowódcą 2 Brygady Pancernej został gen. bryg. Bronisław Rakowski. 22 lipca dowódca Middle East gen. Wilson powiadomił gen. Andersa, że oczekuje osiągnięcia gotowości bojowej przez 2 Korpus Polski do wykonania każdego zadania operacyjnego od 1 stycznia 1944 r. Stan liczebny APW wynosił 6019 oficerów, 58 526 szeregowych oraz 3084 ochotniczek z Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet. Z tej liczby 3099 oficerów, 49 030 szeregowych i 559 ochotniczek znalazło się w 2 Korpusie. Z pozostałych żołnierzy, którzy wchodzili w skład jednostek armijnych, tylko 720 oficerów i 3582 szeregowych wchodzących w skład 7 Dywizji Piechoty i Centrum Wyszkolenia Armii stanowiło rezerwę personalną — pierwsze uzupełnienie 2 Korpusu. Stanowiło to tylko 16%, zamiast przewidzianych przez Brytyjczyków 20% rezerwy dla walczących jednostek. W tym czasie na skutek agitacji środowisk żydowskich nastąpiła akcja nawołująca żołnierzy polskich pochodzenia żydowskiego do dezercji. W prasie amerykańskiej i lewicowej brytyjskiej ukazało się wiele artykułów oskarżających Polaków o antysemityzm. W wyniku tej akcji w Palestynie z szeregów APW i 2 Korpu­ su zdezerterowało kilka tysięcy Żydów. Pomimo zmniejsze­ nia stanów w wielu jednostkach i zachwiania gotowości bojowej tych oddziałów gen. Anders zarządził niewszczynanie kroków prawnych umożliwiających poszukiwanie dezer­ terów. Tym samym odmówił pomocy stronie brytyjskiej W ściganiu tych ludzi na terenie Palestyny. Po tych wydarze­ niach w APW pozostało 1300 żołnierzy pochodzenia żydow­ skiego, którzy do końca wojny spełnili swój patriotyczny obowiązek walcząc w kampanii włoskiej 1944—45. 18 września szef Sztabu Imperialnego gen. Allan Brooke W liście do gen. Sosnkowskiego zwrócił się z propozycją

o wyrażenie zgody na przesunięcie jednej polskiej dywizji piechoty z 2 Korpusu na front włoski. Polski Naczelny Wódz wyraził zgodę na wysłanie na front 3 DSK, ale tylko pod warunkiem, że wkrótce za nim zostałby wysłany cały 2 Korpus. 20 września gen. Sosnkowski powiadomił o swoich ustaleniach gen. Andersa pisząc: „użycie w operacjach polskiego korpusu na M.E., jako całości pod dowództwem polskiego generała, leży zarówno w interesie polskim, jak i sprzymierzonych. Podzielenie Korpusu i użycie go opera­ cyjnie poszczególnymi dywizjami nie może się odbić ujemnie na stanie moralnym wojsk i na ich wartości bojowej. [...] Z punktu widzenia narodowego użycie Kor­ pusu jako całości ma dla mnie istotne znaczenie”. Naczelny Wódz uważał, że polski Korpus mógłby wejść w całości do akcji na froncie od 1 stycznia 1944 r. Poinformował on dowódcę 2 Korpusu, że uzgodnił z szefem Sztabu Imperial­ nego możliwość wysłania wcześniej do działań bojowych 3 DSK. „Ustaliliśmy z Panem Generałem w formie «gentelman agreement», że reszta oddziałów Korpusu Polskiego na Wschodzie dołączy do 3 Dywizji, skoro tylko wy­ szkolenie tych pozostałych oddziałów zostanie zakończone i ich pogotowie bojowe będzie osiągnięte. Żadne potrzeby operacyjne, które w międzyczasie mogą powstać na innych teatrach wojny, nie naruszą zasady użycia Korpusu jako całości i nie doprowadzą do użycia jego oddziałów na różnych teatrach wojny”5. Naczelny Wódz zwrócił uwagę gen. Andersa, że w przy­ padku wysłania na front 3 Dywizji w pierwszej kolejności, nie zostanie ona skierowana do operacji desantowej z morza, ani też nie będzie pełniła funkcji okupacyjnych. Ostatecznie 3 Dywizja nie została wysłana samodzielnie na front włoski, co było zasługą gen. Andersa, który 5 IPMS, A XII 1/48 b-c, depesza szyfr do gen. Andersa z 20 września 1943 r.

w rozmowach z dowódcą brytyjskiej 9 Armii gen. Wil­ liamem Holmesem poprosił o wysłanie innej dywizji alianckiej na front, uzasadniając swoją prośbę potrzebą dalszego wyszkolenia i wyposażenia 3 DSK oraz zgrania całego 2 Korpusu. W tym czasie w górach w Syrii przeszkolenie w walce górskiej przechodziło zgrupowanie 1 Brygady Strzelców Karpackich. Dzięki temu do 13 października 1943 r. cała 3 DSK zakończyła szkolenie w walce w górach. W październiku pod kierownictwem dowódcy bry­ tyjskiej 9 Armii na terenie Palestyny odbyły się wielkie ćwiczenia pod kryptonimem „Virile”. W manewrach uczestniczył 2 Korpus gen. Andersa oraz jako przeciwnik jednostki brytyjskie, francuskie i greckie stacjonujące w Syrii i Libanie6. 21 października 1943 r. oddziały 5 KDP wyruszyły na ćwiczenia „Virile”, które miały stać się „generalnym egzaminem sprawności bojowej, gdy chodzi o działania w terenie pustynno-górskim na szczeblu Korpusu”. Miej­ scem ćwiczeń byl obszar pomiędzy Betlejem-Tyberiadą-Jessi-Haifą. W trakcie manewrów w bardzo trudnym terenie górskim ogromną pracę wykonali kierowcy ze wszystkich oddziałów 2 Korpusu oraz saperzy7. Po zakończeniu ćwiczeń gen. Holmes uznał, że 2 Korpus oraz jego dowództwo były znakomicie przygotowane do przyszłego użycia w walce. Ćwiczenia te zakończyły okres wyszkoleniowy 2 Korpusu w Palestynie8. Jedynym problemem, który komplikował i opóźniał wzajemne zgranie piechoty, broni pancernej i artylerii było przezbrojenie większości jednostek w nową broń. Na przykład 2 Brygada Pancerna otrzymała w tym czasie 6

Trzecia Dywizja Strzelców..., s, 43. Kronika 16 Lwowski Batalion, s. 238-239. 8 PSZ, t. II, ci. 2, s. 334. 7

s.

58;

Dzieje

Pułk

Ulanów....

nowe czołgi typu Sherman, co wymusiło wewnętrzną reorganizację Brygady — zmiany w taktycznym i technicz­ nym wyszkoleniu dowódców oraz załóg czołgowych. W związku z tym gen. Anders przewidywał zakończenie szkolenia jednostki dopiero na koniec stycznia 1944 r,9 Na początku listopada 1943 r. na Środkowy Wschód przybył gen. Sosnkowski. 6 listopada w Algierze doszło do spotkania z Naczelnym Dowódcą Obszaru Śródziemnomor­ skiego gen. Dwightem Eisenhowerem. Tematem konferencji była organizacja 2 Korpusu. Dowództwo alianckie uważało, że wobec braku wymaganych 20 procent uzupełnień stanów etatowych należałoby zredukować 2 Korpus do jednej trzybrygadowej dywizji piechoty, brygady pancernej oraz ograniczonej liczby oddziałów korpuśnych. Polski Naczelny Wódz zaproponował, że w takim przypadku wolałby, aby dywizja piechoty pozostała jednostką dwubrygadową, na­ tomiast zamiast brygady pancernej powstałaby dywizja pancerna nowego typu. Dzięki tej reorganizacji powstałaby rezerwa kadrowa wynosząca około 4000 ludzi. Gen. Eisen­ hower pozostawił tę sprawę do rozstrzygnięcia dowódcy 15 Grupy Armii działającej na froncie włoskim10. Trzy dni później gen, Sosnkowski przybył do dowództwa 15 Grupy Armii w Bari, gdzie spotkał się z jej dowódcą gen. Haroldem Alexandrem, W toku pierwszego spotkania polski Naczelny Wódz przedstawił projekt reorganizacji polskiego Korpusu przekazany kilka dni wcześniej gen. Eisenhowerowi. Gen. Alexander uważał, że na froncie bardziej przydatna będzie trzybrygadowa polska dywizja piechoty niż słaba dwubrygadowa jednostka. Uważał, że podobnie jak w przypadku Nowozelandczyków na froncie mógłby się znaleźć polski Korpus w składzie jednej polskiej dywizji piechoty oraz jednostek korpuśnych, uzupełniony przez dodanie alianckiej dywizji pancernej i dywizji pie9 10

PSZ, t. II, cz. 2, s. 335. PSZ, t. n, cz. 2, s. 335-336.

choty. Taka koncepcja nie odpowiadała gen. Sosnkowskiemu, który uważał, że na froncie powinien walczyć tylko jednolity narodowo polski związek taktyczny. Ostatecznie gen. Alexander przychylił się do planów reorganizacji 2 Korpusu przedstawionych przez gen. Sosnkowskiego. Na następnym spotkaniu 10 listopada dowódca 15 Grupy Armii stwierdził, że ze względu na organizację oraz wyposażenie brytyjskie 2 Korpus Polski w momencie wysłania do Włoch wejdzie w skład brytyjskiej 8 Armii dowodzonej przez gen. Bernarda Montgomery’ego. W związku z tym, że 3 DSK była przeszkolona do walk w górach, to w pierwszej kolejności zostanie skie­ rowana na odcinek frontu 8 Armii nad Sangro. Gen. Alexander byłby bardzo zadowolony, gdyby 2 Korpus mógł wejść do akcji na północny wschód od miejscowości Orvieto. Dowódca 15 Grupy Armii miał nadzieję, że do momentu przybycia całego 2 Korpusu do Włoch jednostki 8 Armii osiągną linię Orvieto-Ankona. W czasie spotkania nie podjęto żadnej decyzji co do kierunku działania 2 Korpusu poza stwierdzeniem, że wejdzie on do akcji na północny wschód od Orvieto. Było to jednak planowanie działań alianckich z listopada 1943 r. W marcu 1944 r, gen. Alexander zmienił plan działania podległych armii przyjmując Rzym za główny cel nowej ofensywy. Gen. Sosnkowski nie był powiadamiany o zmianach alianckich planów operacyjnych na terenie Włoch, gdyż według umowy wojskowej polsko-brytyjskiej z 5 sierpnia 1940 r. nie było takiego obowiązku. Obaj generałowie ostateczną decyzję co do reorganizacji 2 Korpusu pozostawili do uzgodnień pomiędzy gen. Wil­ sonem a gen. Andersem11. 13 listopada gen. Anders spotkał się z gen. Wilsonem, który stwierdził, że reorganizacja 2 Korpusu w tym czasie 11 IPMS, A XII 1/48 b-c. Sprawozdanie ze spotkania gen. Sosnkowskiego z gen. Alexandrem w dniu 10 listopada 1943 r.

byłaby trudna do przeprowadzenia ze względu na pierw­ szeństwo w zaopatrzeniu w sprzęt, jaki otrzymały jednostki walczące na froncie włoskim. Decyzję co do reorganizacji Korpusu Polskiego gen. Wilson pozostawił do rozstrzyg­ nięcia przez Sztab Imperialny w Londynie. Tego dnia na lotnisku Lydda w Palestynie wylądował samolot Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkow­ skiego. Na lotnisku dostojnego gościa powitał oddział honorowy wystawiony przez 15 Pułk Ułanów Pancernych. Po przeglądzie gen. Sosnkowski powiedział mjr. Kiedaczowi: ,,Jesteście pułkiem kawalerii a maszerujecie i robicie chwyty bronią (w musztrze pieszej) jak gwardia”12. Wkrótce po wylądowaniu gen. Sosnkowski spotkał się z gen. Andersem oraz dowódcami wielkich jednostek, informując zebranych o swoich rozmowach z gen. Eisen­ howerem i Alexandrem. Dowódca 2 Korpusu był przeciwny reorganizacji podległych mu jednostek tłumacząc to opóź­ nieniem wejścia Korpusu do działań na froncie włoskim. Dla Brytyjczyków sprawa wejścia 2 Korpusu na front była coraz pilniejsza. 15 listopada minister Obrony Narodowej gen. dyw. Marian Kukieł wysłał do Naczelnego Wodza depeszę, w której informował o interwencji ministra Anthony Edena u premiera Stanisława Mikołajczyka w sprawie przyspieszenia wszelkich działań mających wejście pol­ skiego Korpusu do działań na froncie włoskim. Zbiegło to się z decyzją premiera Winstona Churchilla nakazującą gen. Brooke nieprzeprowadzanie reorganizacji 2 Korpusu. Wpłynęło to na decyzję gen. Sosnkowskiego, który zgodził się na pozostawienie składu polskiego Korpusu bez zmian i upoważnił gen. Andersa do działania w tym kierunku w trakcie rozmów z gen. Wilsonem13. 18 listopada przed Naczelnym Wodzem odbyło się pokazowe natarcie brygady piechoty przy współdziałaniu 12 13

Dzieje 15 Pułk Ulanów..., s. 239. PSZ, t. 2, cz. II, s. 336.

czołgów. W ćwiczeniach wzięła udział 6 Lwowska Bryga­ da Piechoty dowodzona przez ppłk. dypl. Witolda NowinęSawickiego oraz 2 Brygada Czołgów pod dowództwem gen. Rakowskiego. Przebieg pokazu był następujący: oddział nieprzyjaciela „w sile półtora batalionu piechoty z artylerią wsparcia broni wzgórza «63» i grzbietów po obu stronach z polami minowymi na przedpolu”. 6 LBP naciera dwoma batalionami wspartymi artylerią, czołgami i carrierami. Bataliony piechoty zaatakowały pozycje nie­ przyjaciela „przez dwa przejścia, wykonane w polach minowych przez saperów w ciągu nocy”. Ćwiczenie zakończyło się zajęciem wyznaczonych celów przez nacierające oddziały14. 25 listopada przebywający na Środkowym Wschodzie gen. Sosnkowski w związku z planowanym odejściem 2 Korpusu na front wydał wytyczne do organizacji APW. Armia została podzielona na trzy rzuty. Pierwszy z nich stanowił 2 Korpus wraz z Bazą Korpusu. W myśl wytycznych Naczelnego Wodza stanowił on „samodzielny związek taktyczno-operacyjny działający w ramach armii brytyjskiej na teatrze wojny”. Pierwszym rzutem dowodził gen. Anders, dowódca APW, który był jednocześnie dowódcą 2 Korpusu15. Trzy dni później gen. Sosnkowski w Syrii wizytował 5 Dywizję. O godz. 8.00 Naczelny Wódz w towarzystwie gen. Andersa i płk. Nikodema Sulika przybył do rejonu zakwaterowania 5 Wileńskiej Brygady Piechoty w Amoun. Po przyjęciu raportu od płk. Wincentego Kurka gen. Sosnkowski przywitał się z brytyjskim Komendantem Centrum Wyszkolenia Walk Górskich w górach Małego Libanu brygadierem Moffattem. O godz. 15.15 rozpoczęły 14 IPMS, C.24.VIA, Dziennik Czynności Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego. s. 16. 15 IPMS, A XII 38/14, Wytyczne organizacyjne dla Armii Polskiej na Wschodzie z 25 listopada 1943 r.

się ćwiczenia szturmowe oddziału specjalnego z 14 Bata­ lionu. Zadaniem oddziału było zniszczenie „wysuniętego punktu oporu nieprzyjaciela w górach i otwarcie drogi przez linie obronne dla własnych oddziałów”16. Ważnym elementem pobytu w Libanie było zgranie różnych rodzajów broni, które w przyszłości miały działać wspólnie na froncie włoskim17. 1 grudnia 1943 r. Naczelny Wódz w Dowództwie 2 Kor­ pusu zorganizował odprawę poświęconą sprawności bojo­ wej. Gen. Sosnkowski znaczną część swojego przemówienia poświęcił współpracy broni w czasie manewrów podkreś­ lając, że „ćwiczenie strzelania artylerii dało nacierającej 6 LBP obraz jakie wsparcie jest zdolna dać artyleria dobrze dowodzona, pogłębiło wzajemne zaufanie broni i współpracy. Organizacja dowodzenia i sprawność wykonania były na bardzo wysokim poziomie. Świadczy o tym fakt, że na ponad 20.000 wystrzelonych pocisków nie było żadnych strat. Zharmonizowanie ogni wspierających i odgradzających — wzorowe. [...] Nacierająca piechota 6 LBP, idąc z rozpę­ dem tuż za wybuchami pocisków, daje zadatek pięknej odwagi bojowej. Natarcie 16 Baonu Piechoty z czołgami miało dać obraz tego co dziać się powinno w nocy i odbyło się na skróconych odległościach. Nie mając własnych doświadczeń bojowych z działań broni pancernej rozsądnym jest brać doświadczenia brytyjskie. Wydaje się jednak, że ugrupowanie tzw. «śledzia» było zbyt zagęszczone i sztywne. Wysunięcie punktu kontrolnego tuż przed druty npla wydaje się w czasie natarcia bardzo ryzykowne. Punkt kontrolny powinien znajdować się dalej poza polem zapory ogniowej npla, przejście przez strefę zapory ogniowej powinno się odbyć z maksymalną szybkością. [...] Po opanowaniu przed­ miotu [atakujące jednostki] powinny raczej przegrupować się 16 IPMS, C.24.VIA, Dziennik Czynności Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego, s. 26. 17 IPMS, C 143/1, Kronika 5 Wileńskiej Brygady Piechoty.

w zakryciu i być bądź w gotowości do przeciwnatarcia bądź do ognia z pozycji pół zakrytych. Taktyka górska powinna być naszym dowódcom łatwą do opanowania, gdyż opiera się ona na zasadzie, która była szczególniej pielęgnowana w Polsce: wiązać od czoła i obchodzić. 5 WBP pokazała następnie rzeczywiście bardzo piękne ćwiczenia oddziałów szturmowych piechoty połączone ze strzelaniem ostrym”18. 7 grudnia w swojej w Kwaterze Polowej gen. Wilson spotkał się z gen. Sosnkowskim i Andersem. W trakcie narady poruszono kwestie związane z wysłaniem 2 Korpusu do Włoch oraz reorganizacji APW. Gen. Wilson wyraził zgodę na przerzucenie 2 Korpusu bez reorganizacji jego jednostek. W razie potrzeby reorganizacja miałaby zostać przeprowadzona już na terenie Włoch. Gen. Wilson poin­ formował stronę polską, że na terenie Włoch w obozach jenieckich znajduje się 750 Polaków — byłych żołnierzy armii niemieckiej. Gen. Anders odpowiedział, że spodziewa się jeszcze wielu takich jeńców i chciałby wcielić ich do 2 Korpusu. Gen. Wilson odpowiedział, że tego typu działania nie leżą w jego gestii i zgodę taką może wydać tylko Londyn. Na zakończenie spotkania gen. Sosnkowski i gen. Anders zostali zapoznani z planem transportów polskich jednostek z Egiptu do Włoch19. Od grudnia 1943 do lutego 1944 r. trwało przerzucanie 2 Korpusu na front włoski. Skład 2 Korpusu był następujący: 3 Dywizja Strzelców Karpackich — dowódca gen. bryg. Bronisław Duch, zastępca płk dypl. Jerzy Jastrzębski (pierwszy poległy w polskiej bitwie o Monte Cassino — 24 kwietnia), szef sztabu ppłk dypl. Henryk Piątkowski. 18 IPMS, A.XI, (zb. N. Sulika), Protokół z odprawy Naczelnego Wodza W dniu 1 grudnia 1943 r. M.P. Dowództwa 2 Korpusu dnia 2 grudnia 1943 r. 19 IPMS, D.C.N.W gen. Sosnkowskiego, 7 grudnia 1943 r.

Skład dywizji: 1 Brygada Strzelców Karpackich (1, 2, 3 Batalion Strzelców Karpackich); 2 Brygada Strzelców Karpackich (4, S, 6 Batalion Strzelców Karpackich); 3 Karpacki Batalion CKM; artyleria dywizyjna: 1, 2, 3 Karpacki Pułk Artylerii Lekkiej; 3 Karpacki Pułk Artylerii Przeciwpancernej; 3 Karpacki Pułk Artylerii Przeciwlot­ niczej; 12 Pułk Ułanów Podolskich; 3 Karpacki Batalion Saperów; 3 Karpacki Batalion Łączności; oddziały zaopat­ rywania i transportu; służba zdrowia; służba warsztatowo-naprawcza. 5 Kresowa Dywizja Piechoty — dowódca gen. bryg. Nikodem Sulik, zastępca pik dypl. Klemens Rudnicki, szef sztabu ppłk dypl. Stanisław Maleszewski. Skład dywizji: 5 Wileńska Brygada Piechoty (13 „Rysiów”, 14,Żbików”, 15 „Wilków” — Wileński Batalion Strzelców); 6 Lwowska Brygada Piechoty (16, 17, 18 Lwowski Batalion Strzelców); 5 Kresowy Batalion CKM; 15 Pułk Ulanów Poznańskich; artyleria dywizyjna: 4 Kre­ sowy, 5 Wileński, 6 Lwowski Pułki Artylerii Lekkiej; 5 Kresowy Pułk Artylerii Przeciwpancernej; 5 Kresowy Pułk Artylerii Przeciwlotniczej; 5 Kresowy Batalion Sape­ rów; 5 Kresowy Batalion Łączności; oddziały zaopatrywania i transportu; służba zdrowia; służba warsztatowo-naprawcza. 2 Warszawska Brygada Pancerna — dowódca gen. bryg. Bronisław Rakowski, zastępca płk Władysław Bo­ biński, szef sztabu mjr dypl. Stanisław Drzewiecki. Skład brygady: 4, 6 Pułk Pancerny, 1 Pułk Ułanów Krechowieckich oraz oddziały służby i broni. Artyleria korpuśna — dowódca gen. bryg. Roman Odzierzyński, szef sztabu płk dypl. Edmund Zagórski. 2 Grupa Artylerii — dowódca płk dr Ludwik Ząbkowski. Skład grupy: 7 Pułk Artylerii Konnej; 9 Pułk Artylerii Lekkiej; 9 i 10 Pułki Artylerii Ciężkiej; 7 Pułk Artylerii Lekkiej Przeciwlotniczy; 7 Pułk Artylerii Przeciwpancernej; 8 Pułk Artylerii Ciężkiej Przeciwlotniczy.

Saperzy korpuśni — dowódca płk inż. Konstanty Skąpski; Łączność korpuśna — dowódca płk dypl. Mie­ czysław Zalewski; służba zdrowia — płk dr Marian Dietrich, Naczelny Chirurg 2 Korpusu gen. bryg. prof. dr Bolesław Szarecki; Pułk Ułanów Karpackich; Samodzielna Kompania Komandosów (pod rozkazami gen. Andersa od 4 kwietnia 1944 r); Baza 2 Korpusu — dowódca gen. bryg. Marian Prze­ włocki (od marca do maja 1944 nazwa jej brzmiała: Wysunięta Baza 2 Korpusu). 26 stycznia 1944 r. 2 Korpus wszedł w skład brytyjskiej 8 Armii. Po krótkiej koncentracji jednostki polskie zostały przesunięte na linię frontu nad Sangro. Jako pierwsza weszła do akcji 3 DSK, za nią pozostałe jednostki korpusu. Ze względu na porę roku działania bojowe ograniczały się tylko do wypadów patroli na wysunięte stanowiska niemieckie.

WALKI ALIANTÓW WE WŁOSZECH

W czasie konferencji w Casablance (14-16 stycznia 1943 r.) zapadła decyzja o rozpoczęciu przygotowań do operacji „Husky" — lądowania sił alianckich na Sycylii. Był to częściowy sukces premiera Churchilla, który uważał, że uderzenie przez Bałkany może przyczynić się do klęski Rzeszy oraz wyzwolić spod okupacji państwa Europy Środkowej. 13 maja w Afryce skapitulowała niemiecka Grupa Armii Afryka. Po tym wydarzeniu dowództwo alianckie mogło przystąpić do operacji „Husky”, która rozpoczęła się 9 lipca. Następnego dnia 15 Grupa Armii w składzie: amerykańska 7 Armia dowodzona przez gen. George’a Pattona i brytyjska 8 Armia dowodzona przez gen. Bernarda Montgomery’ego wylądowała na Sycylii. 25 lipca został obalony rząd faszystowski we Włoszech. Król Wiktor Emanuel powołał nowy rząd pod kierownictwem marszałka Badoglio. 8 września proklamowane zostało zawieszenie broni. W ostatnim fragmencie deklaracji pisano: „włoskie siły zbrojne zaprzestana jakichkolwiek działań bojowych względem sił angielsko-amerykańskich. Niemniej jednak będą reagowały przeciwko ewentualnym agresjom, skąd by one nie pochodziły”. W nocy z 8 na

9 września oddziały niemieckie rozpoczęły rozbrajanie wojsk włoskich. Rzym został opuszczony przez rodzinę królewską i rząd, którzy udali się do Brindisi. 9 września o godz. 3.30 rozpoczęła się operacja „Avalanche” — de­ sant jednostek amerykańskiej 5 Armii dowodzonej przez gen. Marka Clarka — na plażach w Salemo. W ten sposób nastąpiła zmiana w składzie 15 Grupy Armii — amerykańską 7 Armię zastąpiła amerykańska 5 Armia. Działania pod Salerno zmusiły dowództwo niemieckie do rozpoczęcia odwrotu w głąb Półwyspu Apenińskiego1. 21 listopada feldmarszałek Albert Kesselring, dowódca niemieckiej Grupy Armii „C”, nakazał rozbudowę głównej pozycji niemieckiej, jaką była linia Gustawa. W tym miejscu zamierzał stawić opór aliantom kierującym się na Rzym. Na przełomie 1943/1944 r. wojska niemieckie, cofając się pod naporem wojsk alianckich: amerykańskiej 5 Armii oraz brytyjskiej 8 Armii zatrzymały się na linii: Ortona-Cassino-Mintumo. Na tej linii feldmarszałek Kesselring postanowił stawić opór nacierającym na Rzym armiom alianckim. W tym czasie nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy 8 Armii, gen. Montgomery’ego zastąpił gen. Olivier Leese. 11 stycznia 1944 r. 15 Grupa Armii zmieniła nazwę na Aliancka Armia Włoch2. Pod względem ukształtowania terenu pozycja ta była najlepsza do obrony: leżała w najwęższym miejscu Pół­ wyspu Apenińskiego, linie komunikacyjne dofrontowe i rokadowe były tu nieliczne, a jedyna nizina w tym 1 Wincenty I w a n o w s k i , Bitwa o Rzym 1944, Warszawa 1969, s. 50-51, 2 Od 18 stycznia nazwę ponownie zmieniono na Główne Alianckie Sity Śródziemnomorskie. 9 marca ponownie powrócono do nazwy Aliancka Armia Włoch. W niniejszej pracy po tej dacie będzie używana nazwa 15 Grupa Armii tak jak w polskiej literaturze (M o l o n y. The Mediterranean and Middle East. Victory in The Mediterranean, s. 1).

górzystym obszarze (Apeniny) znajdowała się nad Morzem Tyrreńskim. Prowadziła nią tylko jedna droga — nr 7, którą nieprzyjaciel mógł całkowicie zablokować. Do niziny przylegał masyw górski Aurunci, praktycznie pozbawiony dróg, atakujący nie mieli możliwości wprowadzenia na tym odcinku ciężkiego sprzętu. Natomiast na tyłach pozycji niemieckich znajdowała się dobrze rozwinięta drożnia. Umożliwiało to lokalnie wprowadzanie do akcji odwodów pancernych. Alianci mieli natomiast możliwości rozwinięcia swoich jednostek pancernych jedynie w dolinie rzeki Liri. Osiąg­ nięcie tego rejonu było możliwe dopiero po sfor­ sowaniu dwóch rzek: Garigliano i Rapido. Dolinę rzeki Liri blokował masyw Monte Cassino, a bez jego opa­ nowania marsz na Rzym drogą nr 6 był niemożliwy. Masyw Monte Cassino wraz ze wzgórzem klasztornym górował nad biegnącą doliną Liri drogą nr 6. Nieprzy­ jaciel mógł z tego rejonu prowadzić ogień artyleryjski i moździerzowy. Masyw ze względu na ukształtowanie oraz wybudowane przez Niemców umocnienia stanowił przeszkodę nie do przebycia. Dalszy teren do Morza Adriatyckiego był równie trudny do pokonania z powodu braku dróg wiodących w kierunku Wiecznego Miasta. Utrudnieniem na kierunku natarcia alianckiego z Ortony ku Ankonie były liczne rzeki oraz ogniska malarii. Obawiając się epidemii dowództwo Głównych Alianckich Sił Śródziemnomorskich zadecydowało, że ponowne uderzenie wzdłuż wybrzeża adriatyckiego będzie mogło nastąpić dopiero po zajęciu Rzymu. 12 stycznia 1944 r. gen. Alexander nakazał rozpoczęcie „Bitwy o Rzym”. W ramach tej operacji amerykańska 5 Armia otrzymała zadanie zmuszenia jednostek niemiec­ kich do wycofania się na północ od Rzymu oraz zniszczenia jak największych sił nieprzyjaciela broniących się na

południe od miasta. W tym samym czasie brytyjska 8 Armia miała związać jak największą liczbę jednostek niemieckich, uniemożliwiając przerzucenie ich na kierunek działań 5 Armii. Według przyjętego planu, korpusy 5 Armii otrzymały następujące zadania do wykonania: 1) brytyjski X Korpus miał sforsować rzekę Garigliano w pobliżu morza, a następnie posuwając się przez masyw Aurunci wejść w dolinę rzeki Liri w rejonie San Giorgio celem spotkania się z amerykańskim II Korpusem, który po sforsowaniu rzeki Rapido w rejonie miejscowości San Angelo i na południe od miejscowości Cassino miał się włamać w dolinę rzeki Liri. 2) w tym samym czasie prawoskrzydlowy Francuski Korpus Ekspedycyjny miał wykonać oskrzydlenie pozycji niemieckich poprzez góry w kierunku miejscowości Atina. Główne zadanie w tej fazie działań przypadło amerykań­ skiemu VI Korpusowi, który po wylądowaniu w rejonie Anzio i opanowaniu Gór Albańskich miał jak najszybciej dotrzeć do Rzymu. 12 stycznia do akcji jako pierwszy wszedł Francuski Korpus Ekspedycyjny gen. Alfonsa Juina, który miał obejść poprzez góry na północ od Cassino pozycje niemieckie. Przygotowane w tajemnicy natarcie marokańskich i algier­ skich dywizji piechoty napotkało na silny opór niemieckiej 5 Dywizji Górskiej gen. Juliusa Ringla. Po wyczerpującej walce Francuski Korpus Ekspedycyjny został zmuszony do wycofania się. 17 stycznia 1944 r. po przygotowaniu artyleryjskim rozgorzała pierwsza bitwa o Monte Cassino. Główne zadanie w tej bitwie przypadło brytyjskiemu X Korpusowi i amerykańskiemu II Korpusowi gen. Geoffreya Keyesa Z 5 Armii. Dywizje obu korpusów miały utworzyć przy­ czółki na rzekach Garigliano i Rapido w celu dalszej ofensywy na Rzym. Walcząca na odcinku X Korpusu

5 Dywizja Piechoty drugiego dnia ofensywy zdołała opanować miejscowości Minturno, Tuffo, Tremensuoli i zorganizować w tym rejonie przyczółek. Równocześnie na tyłach broniącej tego odcinka niemieckiej 94 Dywizji Piechoty miał wylądować brytyjski desant. W tym samym czasie na prawym skrzydle brytyjskiego X Korpusu nacierała 56 DP Dywizja Piechoty, która po zaciętych walkach przełamała obronę niemieckiego 276 Pułku Piechoty i utworzyła drugi przyczółek. ***

W styczniu polska kompania komandosów została prze­ sunięta w rejon Sessa Aurunca, gdzie podczas natarcia miała współpracować z brytyjską 56 Dywizją Piechoty. 17 stycznia kompania wyruszyła do akcji. Zadaniem polskich komandosów było, po sforsowaniu rzeki Garigliano przez czołowe oddziały brytyjskiej 56 Dywizji Piechoty, przejście przez ich stanowiska i opanowanie stoków wzg. M. Aurunci wznoszące się nad rzeką, a następnie wykonanie akcji dywersyjnej na tyłach niemieckiej 71 Dywizji Piechoty w miejscowościach Corsno i Ausonia. Kompania wyruszyła do natarcia o godz. 21.00 w ślad za oddziałami 56 Dywizji; forsowała rzekę Garigliano pod silnym ogniem niemieckiej artylerii i broni maszyno­ wej. Padają pierwsi ranni. Atakujące oddziały brytyjskie nie zdołały opanować wyznaczonych rejonów. Dowódca 1 Samodzielnej Kompanii Komandosów mjr Władysław Smrokowski nakazał natarcie na stoki M. Aurunci. Akcja powiodła się — o godz. 4.30 wzgórze opanowano. W tym samym czasie oddział z 40 Royal Marines Commando zajął sąsiednie wzgórze. Dwie godziny póź­ niej do akcji wyruszyły dwa patrole polskich koman­ dosów. Pierwszy z zadaniem opanowania wzgórz na

północny wschód od Sujo, drugi pod dowództwem rtm. Stanisława Wołoszowskiego w celu dokonania rekonesan­ su w dolinie Valle Zintoni i wzgórz M. Valle Martina. Pierwszy patrol po zniszczeniu kilku niemieckich punk­ tów oporu opanował nakazany rejon i zorganizował obronę. Drugi patrol rtm. Wołoszowskiego śmiałym natarciem zmusił przeważające siły wroga do opuszczenia zajmowanych pozycji. Por. Maciej Zajączkowski wspo­ minał: „szybko zajęte stanowiska. Seria z rkm-u za­ dzwoniła po murze. Dwa czy trzy rzuty granatem, jakieś pojedyncze strzały — rotmistrz z Brenem rzuca się długim skokiem do przodu. Jeden z Niemców legł z rozprutą piersią — inni odstrzeliwali się zza kamieni. Konrad poderwał się tomiganem, zaledwie dwadzieścia metrów dzieliło go od nieprzyjaciela — tomigan zaciął się — potrząsając groźnie bezużyteczną bronią, wydał nieartykułowane okrzyki, runął na Niemców. Wszyscy zamarli w oczekiwaniu... Zza kamieni podniosło się siedem postaci w mundurach feldgrau z podniesionymi rękami do góry". Nieprzyjaciel nie dawał za wygraną i do kontmatarcia ruszyła niemiecka piechota. Rotmistrz Wołoszowski zdawał sobie sprawę, że bez wsparcia nie zdoła utrzymać zajętego terenu. „Zygmuś, zamelduj dowódcy, jaka jest sytuacja,.. Trzeba nas wzmocnić — były to słowa rotmistrza, które usłyszeli nieliczni pozostali z patrolu. Potem znów rozdygotał się jazgotem rkm, a Zygmuś biegł z meldunkiem, skacząc od zasłony do zasłony. Strzelanina ucichła. Rotmistrz oddal rkm i wysunął się do rannego Heńka — widać było jak na dłoni, jak rozcinał mu mundur i wyjmował bandaż opatrunku osobis­ tego. Pochylony nad ciałem, opatrywał ranę. Wtem padł strzał — cichy pojedynczy tak niewinny, zdawało się po tym huraganie ognia, jaki był tutaj przed chwilą. Rotmistrz zwinął się w nagłym skurczu i padł obok rannego.

— Rotmistrz... zabity.., doleciały z wiatrem słabe, urywane słowa. Heniek [Henryk Klejber] z trudem usiłował podnieść się, lecz w tej chwili padł, trafiony w głowę celnym strzałem snajpera” — pisał por. Maciej Zajączkowski. Kontratak na wzg. M. Valle Martina został odparty dzięki wzmocnieniu patrolu rtm. Wołoszowskiego przez 1 i II pluton. Nieprzyjaciel stracił w natarciu około 30 zabitych. W walkach poległo 4 polskich komandosów, a 22 zostało rannych3. ***

20 stycznia natarcie X Korpusu zostało zatrzymane kontruderzeniem czterech niemieckich dywizji z 10 Armii gen. Hansa von Vietinghoffa. Znacznie trudniejsze zadanie otrzymał amerykański II Korpus, który miał opanować Cassino i wejść na drogę nr 6. Amerykańska 36 Dywizja Piechoty miała utworzyć przyczółek na rzece Rapido w rejonie miasteczka San Angelo i stamtąd uderzyć na niemieckie pozycje w rejonie Cassino. Główną przeszkodą do pokonania w pasie natarcia jednostek amerykańskich była rzeka Rapido, która przy niewielkiej szerokości 15 metrów ze względu na bardzo wysokie i urwiste brzegi była trudna do pokonania. Przeciw­ nikiem amerykańskich piechurów były oddziały niemieckiej 15 Dywizji Grenadierów Pancernych wsparte zgrupowaniem artylerii. O zaciętości walk świadczy fakt, że dopiero po czterech dniach amerykański 141 Pułk Piechoty osiągnął miejscowość San Angelo tworząc tam przyczółek, ale rzucona do kontrataku niemiecka 15 Dywizja Grenadierów Pancernych zmusiła Amerykanów do wycofania się. 22 stycznia wobec przewagi nacierających oddziałów 15 3 Zielony Talizman. Reportaże z dziejów 1 Samodzielnej Kompanii Commando 1942-44, Bologna 1946, s. 97-98.

Dywizji Grenadierów Pancernych Amerykanie musieli się wycofać. 24 stycznia rozpoczęło się nowe natarcie amerykańskiego II Korpusu i Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego, który otrzymał rozkaz osłony natarcia amerykańskiego Korpusu od północy oraz opanowania wzgórz Belvedere i Abate. Po nieudanym natarciu 36 Dywizji gen. Keyes skierował do akcji 34 Dywizję Piechoty, która oprócz natarcia na miasto od północy wzdłuż zachodniego brzegu rzeki Rapido miała opanować wzgórza Colle Miola, Monte Castellone, San Angelo i uderzyć z południowego zachodu na wzgórze klasztorne. Zajęcie tych wzgórz umożliwiało wyjście na tyły niemieckiej obrony w rejonie Cassino. Walki z od­ działami niemieckiej 44 Dywizji Piechoty (dywizja złożo­ na w większości z weteranów walk pod Stalingradem) były tak zacięte, że dopiero po siedmiu dniach udało się opanować jedynie wzgórza wokół wioski Cairo. Dzięki temu możliwe było rozpoczęcie natarcia na Cassino. Nie osiągnąwszy spodziewanego sukcesu, gen. Clark skierował do walki w masywie Monte Cassino Francuski Korpus Ekspedycyjny. Obrona niemieckiej 44 Dywizji Piechoty w Cassino była tak dobrze zorganizowana, że w ciągu dwóch tygodni walk oddziałom 34 Dywizji Piechoty udało się opanować jedynie kilka domów na skraju miasta. Większy sukces osiągnęły nacierające na wzgórze klasztorne pułki 34 Dywizji Piechoty, które 1 lutego zajęły większą część Castellone. W cztery dni później pomimo silnego ognia zaporowego niemieckiej artylerii oddziały amerykańskie dotarły na odległość 900 metrów od wzgórza klasztornego. W tym czasie południowa część masywu Monte Cassino nie była atakowana i Niemcy mogli przerzucić część sił na teren walk amerykańskiej 34 Dywizji Piechoty i odzys­ kać część utraconego terenu. „Stało się widocznym, że

kompleks wzgórz Cassino dominujący nad ujściem doliny stanowił główny trzon niemieckiego systemu obrony”. Amerykańska 34 Dywizja Piechoty poniosła tak duże straty, że nie była już zdolna do dalszej walki i musiała przekazać opanowany teren nowozelandzkiemu II Kor­ pusowi. 26 stycznia Francuzi po ciężkich walkach zdobyli wzg. Belvedere i Monte Abate, ponosząc przy tym dotkliwe straty. 22 stycznia pod Anzio — operacja „Shingle” — nastąpił desant amerykańskiego VI Koipusu gen. Lucasa. Gen. Alexander w meldunku wysłanym do Londynu pisał: „Wydaje się, że osiągnęliśmy całkowite zaskoczenie”. W pierwszym momencie lądowanie aliantów zaskoczyło dowództwo niemieckie. Droga do Rzymu była otwarta. Jednak gen. Lucas zamiast ruszyć do przodu rozpoczął rozbudowywanie przyczółka. Po latach premier Churchill napisał; „Przyszło nieszczęście i zniweczenie podstawowego celu operacji. Gen. Lucas ograniczył się do zajęcia przy­ czółka i wyładowania sprzętów i pojazdów. Dowódca operacji nie podjął żadnego ruchu naprzód”. W tym samym czasie feldmarszałek Kesselring przystąpił do realizacji planu „Richard” opracowanego na wypadek desantu alianckiego w rejonie Anzio. Do zepchnięcia oddziałów alianckich z utworzonego przyczółka dowódca niemieckiej 14 Armii gen. Eberhard von Mackensen skie­ rował jednostki I Korpusu Spadochronowego i LXXVI Korpusu Pancernego. Pomimo licznych kontrataków dywiz­ jom niemieckim nie udało się zlikwidować przyczółka. W trwających kilka tygodni walkach oddziały niemieckie poniosły tak duże straty, że nie były już zdolne do żadnych poważniejszych działań zaczepnych. Tym samym obie strony nie zdołały osiągnąć wyznaczonych celów. W kon­ sekwencji przełożeni zwolnili gen. Lucasa z zajmowanego stanowiska.

15 lutego rozpoczęła się druga bitwa o Monte Cassino, której celem było odciążenie walczącego pod Anzio VI Korpusu. Bitwę rozpoczął nowozelandzki II Korpus gen. Bernarda Freyberga, który miał opanować wzgórze klasztorne Monte Cassino. Preludium do natarcia było zbombardowanie, na prośbę gen. Freyberga, klasztoru przez 229 samoloty (w tym 142 samoloty B 17). Na wzgórze klasztorne zrzucono 576 ton bomb. Nie przyniosło to jednak oczekiwanego rezultatu, gdyż oddziały niemieckie na czas nalotu opuściły stanowiska obronne i skryły się w schronach wykutych w skałach, a obrócony w gruzy klasztor stal się od tej pory twierdzą nie do zdobycia. Przed bombardowaniem Hindusi musieli wycofać się z zajmowanych na stoku wzg. 593 pozycji, co wykorzystali Niemcy natychmiast je zajmując. Po bombardowaniu i przygotowaniu artyleryjskim do natarcia na wzg. 593 i klasztor ruszyła hinduska 4 Dywizja Piechoty. Dzięki waleczności Ghurków po kilkugodzinnych walkach udało się opanować część wzg. 593 oraz d’Onofrio. Nato­ miast nowozelandzkiej 2 Dywizji Piechoty nie udało się zająć stacji kolejowej w Cassino. Sukcesy te nowozelandzki II Korpus okupił znacznymi stratami wynoszącymi 2400 żołnierzy poległych i rannych. W drugiej dekadzie lutego gen. Alexander wydał za­ rządzenia do trzeciej bitwy o Monte Cassino. Dowództwo Głównych Alianckich Sił Śródziemnomorskich nie wyciąg­ nęło żadnych wniosków z dwóch poprzednich operacji, co stawiało powodzenie w nowej bitwie pod znakiem zapyta­ nia. Bitwa miała rozpocząć się od potężnego bombar­ dowania lotniczego miasta i wzgórza klasztornego. Naj­ trudniejszym zadaniem było opanowanie masywu Monte Cassino. Niektórzy dowódcy mieli duże wątpliwości co do dalszego działania na tym kierunku. Gen. Juin uważał, że jego dywizje mogłyby przejść przez słabo broniony rejon masywu w kierunku na Atinę. „Rejon ten jest — pisał gen.

Juin — dogodnym punktem wyjściowym, którego tyły są powiązane z Rzymem. [...] Trzeba opanować Atinę, co jestem w stanie wykonać własnymi siłami Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego”. Jednak po 10 marca dowództwo Alianckiej Armii Włoch nie zmieniło pierwotnego planu natarcia przez wzgórze klasztorne na tyły Niemców broniących Cassino. 15 marca rozpoczęła się trzecia bitwa o Monte Cassino. Na odcinku amerykańskiej 5 Armii do akcji ponownie wszedł nowozelandzki II Korpus, który miał zdobyć wzgórze klasztorne i stąd uderzyć na niemieckie tyły w miasteczku Cassino. O godz. 8.30 natarcie alianckie poprzedziło bombardowanie miasta Cassino przez 775 samolotów, które na obszar o powierzchni 2,5 km2 zrzuciły 1000 bomb. Bombardowanie trwało 3,5 godz. Oprócz miasta Cassino lotnictwo alianckie miało zbombardować wiele punktów niemieckiej obrony na zapleczu. Początek natarcia nie zapowiadał późniejszych trudności. O godz. 13.00 rozpoczęło się natarcie na Cassino nowozelandzkiej 6 Brygady wspartej czołgami z 19 Pułku Pancernego. Atakujący nie spodziewali się, że pomimo ciężkiego bombardowania siły broniących miasteczka spadochro­ niarzy nie uległy osłabieniu. Cassino bronił liczący 300 ludzi II Batalion 3 Pułku Spadochronowego. W momencie nalotu część spadochroniarzy skryła się w schronach zbudowanych w zboczu góry. Miejsce to było całkiem osłonięte od bomb lotniczych. Jednak straty były poważne. Ruiny miasta stały się grobem dla 160 żołnierzy, znisz­ czeniu uległy również cztery z pięciu dział Sturmgeschutze. Pomimo ciężkich strat, gdy tylko bombardowanie zostało zakończone, spadochroniarze szybko zajęli pozycje obronne w ruinach miasta4. 4

Richard Bohm ler, Monte Cassino, wyd. 2, 1956, s. 154.

II Batalion 3 Pułku Spadochronowego odparł wszystkie ataki Nowozelandczyków tego dnia i utrzymał południowo-zachodnią część miasta. Sukcesem natomiast zakończyło się natarcie nowozelandzkie na Wzgórze Zamkowe na północnym skraju Cassino, które zostało zdobyte o godz. 16.35. Wieczorem na Wzgórze Zamkowe dotarły Bataliony 1/4 Essex Regiment, 1/6 Rajputana Rifle i 1/9 Gurkha Rifle z 5 Brygady Piechoty z hinduskiej 4 Dywizji Piechoty gen. Francisa Tuckera. Batalion 1/9 Gurkha mjr. G. S. Nangle miał uderzyć następnie na Wzgórze Kata. W nocy jedna kompania Gurkha opanowała Wzgórze Kata. Jedynym punktem w tym rejonie, którego nie udało się opanować, było wzg. 236. W nocy do Cassino został skierowany I Batalion 1 Pułku Spadochronowego. Wieczorem tego dnia zaczął padać ulewny deszcz, co spowodowało znaczne opóźnienie w natarciu na stację kolejową w mieście. Rankiem 16 marca wznowiono natar­ cie. Walki trwały przez cały dzień. Nacierającym oddziałom nowozelandzkim nie udało się opanować miasteczka. Nie­ mieccy spadochroniarze ponownie uchwycili utracone pun­ kty w północnej części miasta i z tego rejonu zaczęli ostrzeliwać zajęte przez Hindusów Wzgórze Zamkowe. W tym czasie powstał również problem z zaopatrzeniem oddziałów Gurkha na Wzgórzu Kata. Droga, którą mogło dotrzeć dla nich zaopatrzenie, była przez cały czas ostrze­ liwana przez Niemców ze wzg. 236. Po jakimś czasie do walki w mieście wprowadzono czołgi i przy ich wsparciu po ciężkim boju udało się Nowozeland­ czykom opanować stację kolejową. Nadal jednak spadochro­ niarze posiadali wiele stanowisk strzelców wyborowych i karabinów maszynowych w południowo-zachodniej części miasta. Główne punkty oporu w Cassino, m.in. Hotele „Continental” i „Des Roses”, były połączone podziemnymi tunelami, co umożliwiało spadochroniarzom przerzucanie

odwodów na zagrożone odcinki. W nocy z 17 na 18 marca saperzy nowozelandzkiej 6 Brygady Piechoty rozpoczęli oczyszczanie przejść w kierunku Hotelu „Con­ tinental” i „Des Roses”, aby umożliwić wprowadzenie czołgów do walki. Rankiem 18 marca kompanie 25 i 26 Batalionu 6 Brygady rozpoczęły szturm na Hotel „Continental”. Jednak niemiecki system obrony był tak przygotowany, że atakujące oddziały poniosły duże straty i nie zdołały dojść w rejon hotelu. W godzinach popołudniowych alianckie samoloty zrzu­ ciły zaopatrzenie dla broniącej się na Wzgórzu Kata kompanii 1/9 Gurkha Rifles. Utrzymanie tego wzgórza było nieodzowne dla przeprowadzenia dalszego natarcia na wzgórze klasztorne, którego broniła 3 kompania I Batalionu 3 Pułku Spadochronowego. Wieczorem 18 marca gen. Freyberg postanowił, że następnego dnia zostanie wykonane ostateczne natarcie na miasto i wzgórze klasztorne. Celem tej operacji było zdobycie tych dwóch punktów niemieckiej obrony. Spodziewając się wznowienia natarcia, dowództwo I Dy­ wizji Spadochronowej nakazało wykonać rankiem 19 marca kontmatarcie na pozycje zajęte przez Korpus Nowoze­ landzki. Początkowo natarcie poprowadzone w kierunku Wzgórza Zamkowego wprowadziło w szeregach alianckich zamęt. Ostatecznie, gdy minęło pierwsze zaskoczenie 1/4 Essex Regiment ogniem moździerzy i ckm zmusił spado­ chroniarzy do odwrotu. Wobec niemieckiego kontrataku gen. Freyberg odwołał drogą radiową planowane natarcie Ghurków na wzgórze klasztorne. Chcąc odciążyć działania w rejonie miasta Cassino, dowódca Korpusu Nowozelandzkiego nakazał 20 Pułkowi Pancernemu rozpocząć natarcie z Gardzieli w kierunku Massa Albaneta. Początkowo czołgi poruszały się drogą zbudowaną przez saperów. Dalsza marszruta biegła drogą górską, którą

czołgi musiały posuwać się pojedynczo. Farmy na Albaneta bronił III Batalion 4 Pułku Spadochronowego oraz 14 przeciwpancerna kompania spadochronowa. Po wyjściu z wąwozu nowozelandzkie czołgi znalazły się pod ogniem niemieckich Panzerschreck z 14 przeciwpancernej kompanii spadochronowej. Równocześnie pierwsze czołgi najechały na miny talerzowe. Jadące na przedzie Shermany zostały zniszczone ogniem niemieckich Panzerschreck lub od wy­ buchu min. Zatarasowały one dalszą drogę. W tym momencie nastąpił kontratak niemieckiej piechoty wspartej działkami przeciwpancernymi. Wybuchła panika. Wykorzystali to spadochroniarze i zniszczyli jeszcze kilka czołgów. Atak 20 Pułku Pancernego załamał się. Według meldunków niemieckich zniszczono lub uszkodzono 22 czołgi. W tym samym czasie nowozelandzki 28 Batalion nacierał na Hotel „Continental" nadal jednak bez powodzenia. 19 marca stał się kulminacyjnym dniem trzeciej bitwy o Monte Cassino. W mieście Nowozelandczycy umocnili swoje pozycje zajęte w dotychczasowych walkach. Ze względu na ciężki ostrzał oraz brak możliwości zaopatrzenia walczących oddziałów na Wzgórzu Kata i zboczach wzgó­ rza klasztornego, Gurkhowie musieli wycofać się z tych miejsc. Jednostki hinduskie i nowozelandzkie straciły wówczas około 2000 poległych i rannych. Po 20 marca przyszła gwałtowna zmiana pogody w tej części Włoch, w masywie Monte Cassino zaczął padać śnieg. 25 marca nastąpiła przerwa w działaniach alianckich na froncie włoskim. Pozwoliło to feldmarszałkowi Kesselringowi na odtworzenie odwodów oraz reorganizację obrony na linii Gustawa. Zakończenie trzeciej bitwy nie oznaczało całkowitego zaprzestania działań zaczepnych. W tym czasie do akcji wkroczyło lotnictwo i artyleria sprzymierzonych, których zadaniem było niszczenie niemieckich stanowisk

ogniowych na całej linii Gustawa. Przewaga lotnictwa alianckiego miała znaczący wpływ na obniżenie morale niemieckiego żołnierza. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w większości jednostek niemieckich w tym czasie uległ zmianie ich skład osobowy. Stały się one mniej jednolite ze względu na przymusowe wcielenie do Wehrmachtu poborowych zamieszkujących tereny przyłączone do Rze­ szy. Nadal jednak trzon niemieckich sił stanowiły, za­ prawione w licznych bojach, doborowe jednostki spado­ chronowe, pancerne i górskie.

CZWARTA BITWA O MONTE CASSINO

Gen. Alexander jeszcze w czasie trwania drugiej bitwy o Monte Cassino zlecił szefowi Sztabu Głównych Alianc­ kich Sił Śródziemnomorskich, gen. Johnowi Hardingowi opracowanie operacji o kryptonimie „Diadem”. Plan ten miał być przygotowywany na wypadek, gdyby trzecia bitwa o Monte Cassino nie zakończyła się sukcesem. Gen. Harding przygotowując plan nowej operacji brał pod uwagę fakt, że zmęczone poprzednimi walkami alianckie dywizje nie zdołają przełamać niemieckiej obrony. W celu przygo­ towania następnej ofensywy, która miała zakończyć się pełnym sukcesem, szef Sztabu Głównych Alianckich Sił Śródziemnomorskich uważał, że wojsko musi wypocząć przed nową bitwą. W związku z tym pomiędzy trzecią a czwartą bitwą należałoby zrobić dłuższą przerwę w dzia­ łaniach wojennych, aby umożliwić sprowadzenie na front nowych jednostek, wypoczynek i uzupełnienie dotychczas walczących dywizji, a także zmianę taktyki. Alianci pragnęli uzyskać przewagę 3:1 w dywizjach piechoty. Gen, Harding planował wzmocnienie walczących armii przez przerzucenie na front włoski siedmiu dywizji piechoty. Chciał też usprawnić zaopatrzenie, w związku z tym postanowił, że 5 Armii zostaną podporządkowane jednostki zaopatrzone

w sprzęt amerykański, a 8 Armii jednostki zaopatrzone w sprzęt brytyjski. W przygotowywanej ofensywie natarcie miało być prze­ prowadzone na trzech kierunkach: pierwszym przez dolinę rzeki Liri, drugim przez masyw Monte Cassino, trzecim przez masyw Aurunci. Długość odcinka przewidzianego do natarcia w 1 i 2 kierunku wynosiła około 10 km. Dawało to możliwość potężnego wsparcia artylerii. Na dodatek, w dolinie rzeki Liri po przełamaniu niemieckiej obrony na rzece Rapido, do pościgu mogły zostać wprowadzone jednostki pancerne. Według dotychczasowych doświadczeń kierunek natarcia wzdłuż wybrzeża adriatyckiego stawał się mało efektywny ze względu na brak możliwości rozwinięcia na tym kierunku jednostek pancernych. Prze­ szkodą do wprowadzenia na tym odcinku działań były rejony, w których występowały ogniska malarii. Przejście wojska przez ten obszar mogło spowodować wybuch epidemii. Należy podkreślić, że strona niemiecka w swoich planach obronnych unikała budowy w tym rejonie potęż­ nych umocnień. Niemcy wiedzieli o zagrożeniach epide­ miologicznych z wcześniejszych badań nad przydatnością obszaru Włoch do działań militarnych. Ich sztabowcy posiadali również informacje, że na tym odcinku frontu wzdłuż wybrzeża adriatyckiego występowały sporadycznie ogniska cholery, a epidemia tej choroby byłaby już nie do opanowania w szeregach wojska. Z zupełnie innego powodu do akcji nie nadawał się odcinek nadmorski nad zatoką Gaeta. Tam ze względu na wąskie ciaśniny umożliwiające natarcie, nieprzyjaciel mógł przy zaangażowaniu niewielkich sił zatrzymać atakujące oddziały alianckie. Gen. Harding planował, że siły brytyjskiej 8 Armii bez jednego korpusu (miał on pozostać na odcinku adriatyckim dozorując ten odcinek frontu) zostałyby ugrupowane do uderzenia: 1) w masywie Monte Cassino; 2) wzdłuż drogi

nr 6 w dolinie rzeki Liri. Natomiast amerykańska 5 Armia miałaby w tym samym czasie wykonać uderzenie pomoc­ nicze na południowym odcinku frontu. Główną rolę w ope­ racji ,.Diadem” miał odegrać amerykański VI Korpus, który z przyczółka Anzio miał przeprowadzić uderzenie w kierunku drogi nr 6 w rejonie Valmonto na tyły sił niemieckich zgrupowanych na linii Gustawa. Sztab Głów­ nych Alianckich Sił Śródziemnomorskich równocześnie przygotował plan zmylenia przeciwnika przez rozpoczęcie w rejonach Neapolu ćwiczeń desantowych jednej z amery­ kańskich dywizji, której żołnierze na przepustkach opowia­ dali, że przygotowują się do lądowania na plażach w pobliżu Rzymu. W tym samym czasie rozgłaszano również pogłoski o rozpoczęciu przygotowań do lądowania na południu Francji, co miało sugerować stronie niemieckiej ogranicze­ nie działań na froncie włoskim. Miało to zmylić niemieckie dowództwo sugerując, że w najbliższym czasie nie będzie przeprowadzona ofensywa na linię Gustawa. Na skutek tej akcji dezinformacyjnej feldmarszałek Kesselring przekona­ ny był, że dowództwo alianckie szykuje się do desantu w rejonie Rzymu. Plan opracowany przez gen. Hardinga nie w pełni odpowiadał gen. Wilsonowi, Obawiał się on, że dłuższa przerwa w walkach mogłaby spowodować przerzucenie części sił niemieckich z frontu włoskiego na inny teatr wojenny. Dowódca Obszaru Śródziemnomorskiego gen. Wilson uważał, że ze względu na przygotowania do operacji „Overlord" nie będzie można przerzucić do Włoch nowych jednostek celem wzmocnienia Głównych Alianckich Sił Śródziemnomorskich. Pomimo pewnych zastrzeżeń, 22 lutego gen. Wilson przyjął plan proponowany przez sztab gen, Alexandra, Gen. Wilson w depeszy do szefa Sztabu Imperialnego prosił o przesunięcie terminu rozpoczęcia operacji „Anvil” — lądowania na południu Francji. 26 lutego dowódca

Obszaru Śródziemnomorskiego dostał zgodę na plan działań na froncie włoskim przygotowany przez Sztab Głównych Alianckich Sił Śródziemnomorskich. Kompromis był moż­ liwy dzięki gen. Dwigthowi Eisenhowerowi. Ustalono także, że termin rozpoczęcia operacji „Anvil” zostanie określony po 20 marca. W tym czasie wśród amerykańskich sztabowców pano­ wało przekonanie, że front włoski nadal miał charakter drugorzędnego teatru działań i wszelkie prowadzone tam operacje nie spowodują przerzucenia na ten obszar niemiec­ kich dywizji z Francji. Było to założenie czysto hipotetycz­ ne, gdyż nikt nie mógł przewidzieć, czy w przypadku wstrzymania działań wojennych na froncie włoskim Niemcy nie przerzuciliby części swych sil do Francji. W wyniku sztabowych kalkulacji uzgodniono, że planowana operacja lądowania jednostek alianckich w południowej Francji zostanie przesunięta na lipiec 1944 r. 28 lutego w czasie narady w Casercie dowódcy 5 i 8 Ar­ mii zostali poinformowani przez gen. Alexandra o planach przyszłych działań we Włoszech. W pierwszej dekadzie marca nastąpiła zmiana w ugrupowaniu Głównych Alianc­ kich Sił Śródziemnomorskich. Brytyjczycy przejęli od­ powiedzialność za zachodni odcinek frontu. 13 marca premier Churchill w liście do gen. Alexandra pisał: „Chciałbym, żeby mi Pan wytłumaczył, dlaczego to przejście przez Cassino, wzgórze klasztorne itd., na froncie 2-3 mil szerokości jest jedynym miejscem, w które Pan musi bez przerwy uderzać. Około 5-6 dywizji zostało zniszczonych w czasie wejścia do tych szczęk. Oczywiście ja nie znam warunków, w jakich toczy się bitwa, ale spoglądając na to z daleka zbija mnie to z tropu, jeżeli wróg może trzymać ten górujący punkt, to nie można go zaatakować z flanki. To wydaje się bardzo trudne do zrozumienia, dlaczego ten najbardziej broniony punkt i nasycony w militarnym tego słowa znaczeniu jest jedynym

przejściem, czy nie można go ominąć i uzyskać zdobyczy terenowych w innych miejscu. Mam największe zaufanie do Pana i będę popierał Pana, ale zechce Pan objaśnić mnie, dlaczego nie można wykonać żadnego ruchu oskrzyd­ lającego"1. Gen. Alexander przesiał premierowi Churchillowi spra­ wozdanie z dotychczasowych działań, pisząc między in­ nymi: „plan zakłada, że 8 Armia wejdzie w dolinę Liri, gdy tylko przegrupowanie zostanie zakończone. Plan musi przewidywać atak na szerszym froncie przy udziale więk­ szych sił niż gen. Freyberg posiadał do wykonania tego zadania. Nieco później, gdy śnieg zniknie z gór, rzeki opadną, a ziemia (grunt) się wzmocni, ruch [wojsk] przez teren nie do przebycia stanie się możliwy”2. 21 marca, jeszcze w czasie trwania trzeciej bitwy o Monte Cassino, do dowództwa 15 Grupy Armii zostali wezwani gen. Clark i gen. Leese. Gen. Alexander wiedział, że ostatnia ofensywa na linię Gustawa dobiega końca i nie przyniesie korzystnego rozwiązania dla aliantów. W toku narady zwrócił się do dowódców obu armii o zapropono­ wanie nowych planów — czwartej bitwy o Monte Cassino. Następna ofensywa miała przełamać niemiecką obronę na linii Gustawa i Hitlera. Celem nowej operacji było ostatecz­ ne zniszczenie niemieckiej 10 Armii w rejonie Rzymu. Gen. Alexander nie znał daty rozpoczęcia operacji „Over­ lord”. Wiedział, że termin ten obejmował koniec maja — początek czerwca 1944 r. Dowódca 15 Grupy Armii pragnął, aby czwarta bitwa o Monte Cassino, której celem było zajęcie Rzymu oraz zniszczenie niemieckiej 10 Armii, rozpoczęła się przed lądowaniem w Normandii. W czasie dyskusji główny nacisk położono na zagadnienia związane z wymianą jednostek. W ciągu dwóch miesięcy należało przerzucić ponad 270 000 żołnierzy oraz 34 000 różnego 1 2

Fred M a j d a 1 a n y, Cassino. Portrait of a battle, s. 216. Ibidem, s. 217.

typu pojazdów. Drugim ważnym elementem było uzupeł­ nienie strat w walczących jednostkach i utworzenie odwodów, których brakowało w dotychczasowych walkach. Straty aliantów w ciągu półrocznych walk wyniosły około 67 000 żołnierzy. Najwięcej ucierpiały dywizje piechoty. Sytuacja ta zmusiła dowództwo 15 Grupy Armii do zmniejszenia etatów w batalionach piechoty z 844 na 726 żołnierzy3. Rozpoczęcie nowej ofensywy nie było możliwe bez wzmocnienia nacierających sił nowymi jednostkami. Gen. Leese zaproponował w czasie narady w Casercie 21 marca wejście do akcji w rejonie masywu Monte Cassino, znaj­ dującego się w odwodzie 8 Armii, 2 Korpusu Polskiego4. Dzięki uporowi gen. Alexandra do końca marca 1944 r. na front włoski zostały przerzucone dodatkowe jednostki: amerykańska 85 Dywizja Piechoty, brytyjska 6 Dywizja Pancerna, francuska 1 Zmotoryzowana Dywizja Piechoty, hinduska 10 Dywizja Piechoty, południowoafrykańska 6 Dywizja Pancerna — o niepełnych stanach. Włochy opuściły zaś brytyjskie 46 i 56 Dywizje Piechoty. W skła­ dzie 15 Grupy Armii w końcu kwietnia było 21 dywizji piechoty i 4 dywizje pancerne. Siły niemieckie we Włoszech liczyły 23 dywizje. 2 kwietnia w Casercie w trakcie drugiego spotkania dowódców 5 i 8 Armii zadecydowano, że czwarta bitwa o Monte Cassino powinna rozpocząć się nie później niż 15 maja. Gen. Alexander uważał, że najlepszy termin rozpo­ częcia operacji to okres pomiędzy 4 a 7 maja. Ostatecznie, ze względu na czas potrzebny na przygotowanie nowych jednostek do działań, termin operacji „Diadem” przesunięto na 10 maja. 3 E. L i n k 1 a l e r, The Campaing !n Italy, 1951, s. 210; O.A. S h e pp e r d . The Italian Campaign 1943-45. A political and military Re-assessment, London 1968. s. 255. 4 Richard Do h e rt y, A Noble Crusader. The History of Eighth Army 1941-1945. Wielka Brytania 1999. s. 196-197.

W pierwszej połowie kwietnia gen. Clark wyjechał do Waszyngtonu, aby złożyć gen. George’owi C. Marshallowi raport z dotychczasowych działań amerykańskiej 5 Armii na froncie włoskim. Gen. Marshall zapytał, jaka jest szansa na zajęcie Rzymu przez aliantów jeszcze przed rozpo­ częciem operacji „Overlord”. Gen. Clark odpowiedział, że jego jednostki zdołają to zrobić5. Dopiero l maja, na trzeciej konferencji w Casercie zdecydowano, że czwarta bitwa o Monte Cassino rozpocznie się 11 maja o godz. 23.00. 5 maja gen. Alexander wydał rozkaz operacyjny, w któ­ rym określił zamiar i zadania poszczególnych armii. Głów­ nym celem dowódcy 15 Grupy Armii było zniszczenie prawego skrzydła niemieckiej 10 Armii oraz zepchnięcie pozostałych sił tej armii, wraz z niemiecką 14 Armią, na północ od Rzymu. To właśnie w rejonie Wiecznego Miasta zamierzano zniszczyć większość sił niemieckich. Dalszy pościg za nieprzyjacielem miał przebiegać po linii Rimini-Pisa, aby umożliwić jak najszybsze opano­ wanie północnych Włoch i prowadzenie dalszej ofensywy W kierunku Jugosławii i Austrii. Jednak nie względy Strategiczne wzięły tym razem górę, a polityka oraz prestiż — na przykład..., kto pierwszy wkroczy do Wiecz­ nego Miasta. Stara koncepcja W ins to na Churchilla uderze­ nia w tzw. miękkie podbrzusze Europy, jakim były Bałkany, nie była zgodna z ustaleniami konferencji w Teheranie. Równocześnie doradcy prezydenta Roosevelta, często po­ dzielający sowiecki punkt widzenia, cały czas odradzali angażowanie się w działania na Bałkanach — a co za tym szło w Europie Środkowej, która została poświęcona w imię wyższych celów przez oddanie jej pod wpływy Stalina. Plan premiera Churchilla, który chciał realizować gen. 1 Mark C l a r k , Calculated risk. 1951. x. 317-313, GA S hep per d, The Italian Campaign ¡943-45. A political and military Re-assasment, London 1968, s. 255.

Alexander, napotyka! na wiele trudności. Jedną z nich było podporządkowanie operacji na froncie włoskim operacji „Overlord” — lądowania w Normandii. Bo to właśnie o takie działania w Europie zabiegał Stalin. Dla niego otwarcie drugiego frontu równoznaczne było z lądowaniem sił alianckich we Francji, natomiast działania wojenne we Włoszech starał się on zmarginalizować do operacji o cha­ rakterze lokalnym. Za wszelką cenę nie chciał dopuścić do wejścia aliantów do Jugosławii, gdyż otwierało to drogę do Europy Środkowo-Wschodniej. Pd powrocie z Waszyngtonu gen. Clark rozpoczął przygo­ towania do ofensywy w kierunku Rzymu. Jego działania były przeciwne intencjom gen. Alexandra, który w pierwszej kolejności chciał zniszczyć siły wroga, a dopiero później wejść jako zwycięzca do Wiecznego Miasta. 20 kwietnia gen. Clark ogłosił Rozkaz Operacyjny nr 1, 5 Armia do natarcia została ugrupowana następująco: na lewym skrzydle amerykań­ ski II Korpus, zaś na prawym Francuski Korpus Ekspedycyjny. Oba korpusy miały posuwać się równolegle do natarcia korpusów 8 Armii. Do natarcia wyznaczono dwie dywizje amerykańskie i cztery dywizje francuskie, a do przełamania niemieckiej obrony w górach Aurunci wyznaczono trzy zgrupowania górali marokańskich (około 12 000 ludzi). W odwodzie 5 Armii pozostawała jedna dywizja amerykańska. Zadaniem 5 Armii było zabezpieczenie doliny (wąwóz) Ausonia oraz prowadzenie natarcia na południe od rzeki Liri, celem przecięcia drogi Itri-Pico. „Zadanie to miało być wykonane w czterech fazach. W pierwszej — bezpo­ średnim przedmiotem natarcia miała być droga Ausonia-Formia. W drugiej — Francuzi po przekroczeniu rzeki Ausente mieli uderzyć pizez środkową partię gór Aurunci, opanować Monte Revoie i zagrozić drodze Itri-Pico, zaś Amerykanie po przekroczeniu drogi Formia-Ausonia mieli zdobyć Monte La Ciyita i Castellonorato. W trzeciej fazie — korpus francuski miał przeciąć drogę Itri-Pico i główny

wysiłek skierować na zdobycie Monte d’Oro, korpus amerykański swym lewym skrzydłem miał posuwać się na M. Campese i m. Scauri a prawym w kierunku drogi Itri-Pico. Wreszcie w czwartej fazie cała 5 Armia miała osiągnąć tę drogę’’6. Gen. Clark dysponował jeszcze jednym korpusem. Był to amerykański VI Korpus gen. Truscotta walczący na przyczółku Anzio. Według planów gen. Alexandra amery­ kański VI Korpus miał w czwartym dniu operacji „Diadem” rozpocząć działania po linii Cisterna-Cori, następnie prze­ ciąć drogę nr 6 w Valmontone. Manewr ten miał uniemoż­ liwić odwrót niemieckiej 10 Armii w kierunku Rzymu i doprowadzić do jej zniszczenia w kleszczach 5 i 8 Armii. Zupełnie inaczej rolę VI Korpusu widział gen. Clark. W jego planach główny nacisk został położony na działania VI Korpusu na rzecz 5 Armii poprzez wykonanie natarcia wzdłuż wybrzeża w kierunku Campoleone albo Ardea i dalej w stronę Rzymu7. 5 maja dowództwo 15 Grupy Armii wydało rozkaz Operacyjny nr 1, w którym zostały zakreślone zadania obu armii. „8 Armia ma przełamać główny front nieprzyjaciela w dolinie Liri, po czym ma posuwać się w kierunku Valmontone, 5 Armia ma opanować cieśninę Ausonia i posuwać się przez Esperia ku południowemu skrajowi doliny Liri oraz wyłamać się z przyczółka Anzio w kierunku Valmontone'’. Tego dnia gen. Alexander odwiedził gen. Truscotta w Anzio. Na propozycję natarcia jednostek korpusu wzdłuż Wybrzeża, dowódca 15 Grupy Armii bardzo elegancko, ale dobitnie wskazał gen. Truscottowi, że atak jego dywizji powinien zostać przeprowadzony od Cistemy w kierunku Valmontone, gdzie przecięta zostałaby droga nr 6 i w ten 6 7

3 DSK, s. 194. G.A.

Shepperd.

The Italian Campaign 1943-45. A political and

military Re-assessinent. London 1968. s. 255-256.

sposób odcięto by drogę odwrotu większości oddziałów niemieckiej 10 Armii. Wkrótce po wizycie gen. Truscott powtórzył całość rozmowy gen. Clarkowi. 7 maja w czasie spotkania gen. Clark próbował przekonać dowódcę grapy armii do użycia VI Korpusu wzdłuż wybrzeża w kierunku Rzymu. Akcja ta miała umożliwić szybsze wejście jednostek amerykańskich do Wiecznego Miasta. Gen. Alexander nie zmienił swojego planu, gdyż uważał za lepsze rozwiązanie zniszczenie większości niemieckich sił w rejonie Rzymu niż zdobycie samego miasta. Wkrótce po spotkaniu gen. Alexander wydał rozkazy, na podstawie których VI Korpus miał być gotowy do akcji od 15 maja. Jednak gen. Clark w rozkazach wydanych dla 5 Armii nadal pisał o czterech kierunkach działania VI Korpusu 8. 8 maja gen. Juin w liście wysłanym do gen. de Gaulle'a pisał: ,3itwa o Rzym, jeśli Niemcy ją podejmą, może być dla nas zwycięską. Jednak nie będzie to druga bitwa o Cannes. Przy odrobinie szczęścia uda się nam może zniszczyć cztery albo pięć dywizji, ale po Rzymie wrócimy do równowagi sprzed bitwy, jednak z naszym bojowym korpusem zmęczo­ nym walką, który nadal będzie musiał stawiać czoła około dwudziestce niemieckich dywizji, tj. armii znacznie bardziej licznej, niż ta, której potrzeba do utrzymania toskańskich Apeninów. Jeśli po tygodniach ciężkich walk udało się przerwać linię Gotów, to i tak Niemcy nadal zażarcie bronili każdej piędzi ziemi. Pod koniec października wojska alianckie były wyczerpane i osłabione wycofaniem części oddziałów i skierowaniem ich do walk we Francji. Nadzieja na dotarcie do równiny Po przed końcem zimy została zniweczona”. Były to prorocze słowa. W tym samym czasie gen. Leese bardzo dokładnie wypełniał polecenia gen. Alexandra. W pierwszym okresie 8 Mark C l a r k , Calculated risk, 1951, s. 323; G.A. S h e p p e r d , The Italian Campaign 1943-45. A political and military Re-assessment, London 1968, s. 256.

nie wydał on żadnych pisemnych rozkazów. Wszelkie wątpliwości dotyczące planowanego natarcia starał się wyjaśnić w trakcie spotkań z dowódcami podległych mu korpusów. Dopiero na tej podstawie miał zostać opracowany rozkaz operacyjny do natarcia 8 Armii. Zadanie, jakie otrzymał od gen. Alexandra, podzielił na dwie fazy: „W pierwszej fazie: X Korpus miał osłonić prawą flankę armii i wykonać silną demonstrację w kierunku na Atina, by wywołać wrażenie, że na tym właśnie kierunku nastąpi główne uderzenie, 2 Korpus Polski miał odizolować wzgórze klasztorne Monte Cassino od północy i północnego wschodu oraz uzyskać panowanie nad drogą nr 6 aż do czasu, kiedy nastąpi połączenie się z XIII Korpusem, po czym opanować klasztor, XIII Korpus po przekroczeniu Rapido (Gari) miał zabezpieczyć przyczółek mostowy między Cassino a Liri, przeciąć drogę nr 6 i uzyskać łączność z korpusem polskim, po czym oczyścić miasto i wzgórze klasztorne oraz otwo­ rzyć drogę nr 6. W drugiej fazie: X Korpus miał być przygotowany do oddania niektórych swoich jednostek, gdy sytuacja będzie tego wymagała, 2 Korpus Polski miał uzyskać styczność z linią Hitlera na północ od drogi nr 6 i rozwinąć działania w celu jej przełamania, XIII Korpus miał się posuwać frontalnie wzdłuż drogi nr 6 ku linii Hitlera równolegle z korpusem polskim’’9. POLSKIE PRZYGOTOWANIA DO BITWY

24 marca do kwatery polowej gen. Leese’a w Vinchiaturo przybył gen. Anders. Spotkanie rozpoczęło się o godz. 9 Harold A l e x a n d e r , The Allied Armies in Italy from 3 September to ¡2 December 1944, Supplement lo the „London Gazette”, 12 czerwca, 1950, s. 2921.

11.00. Dowódca 2 Korpusu został poinformowany, że trzecia bitwa o Monte Cassino nie osiągnęła zamierzonego rezultatu. W związku z tym gen. Alexander planował przeprowadzenie następnej ofensywy. Na wstępie spotkania gen. Leese powiedział o wnioskach narady w Casercie, gdzie postanowiono, że nowa operacja będzie miała na celu przełamanie linii Gustawa i Hitlera, które zagradzały aliantom drogę do Rzymu oraz zniszczenie niemieckich sił znajdujących się w tym rejonie. Działania we Włoszech miały na celu odwrócenie niemieckiej uwagi od przygoto­ wań do operacji „Overlord”. Dowódca 8 Armii powiedział: ,,Zdobycie klasztoru oraz wzgórz klasztornych postanowi­ łem powierzyć 2 Korpusowi Polskiemu”. Obecny w czasie rozmowy szef Sztabu 2 Korpusu płk dypl. Kazimierz Wiśniowski tak zapamiętał przebieg spotkania: „nastąpiła chwila ciszy, po czym gen. Leese zwrócił się do gen. Andersa — chyba, że Pan Generał nie zechce podjąć się tego zadania, wówczas będę musiał szukać innego korpusu, który to trudne działanie wykona”. Następnie dodał — „daję Panu 10 minut czasu do namysłu, po czym proszę o od­ powiedź. Może Pan Generał zechce przejść do mego pokoju i zastanowić się ze swoim szefem sztabu”. W czasie rozważania propozycji dowódcy 8 Armii gen. Anders przeprowadził na głos rachunek sumienia: „Monte Cassino to twierdza, o którą walczyło wiele narodów, to twierdza znana na cały świat. Jeśli odmówię, to korpus będzie użyty w dolinie rzeki Liri, gdzie natarcie przyniesie również ciężkie straty, lecz rozrzucone na dłuższy okres czasu.[...] Jeśli zdobędziemy Monte Cassino, a zdobyć je musimy, wysuniemy sprawę polską — obecnie tak tłamszoną — na czoło zagadnień świata i damy rządowi polskiemu nowy atut w obronie naszych praw. Wydaje mi się, że w obecnych warunkach dla dobra przyszłości narodu i jego dalszych pokoleń zestawienie zysków i strat — przy wykonaniu tego zadania — daje nam saldo dodatnie i stąd teź straty

przypuszczalne 3500 żołnierzy musimy wziąć na swoje sumienie”10. Po krótkim namyśle gen. Anders zameldował gen. Leese’owi, że wyraża zgodę na użycie 2 Korpusu do działań w masywie Monte Cassino. Propozycja gen. Leese’a zmieniała dotychczasowe usta­ lenia dotyczące udziału 2 Korpusu w działaniach wojen­ nych, według których polski korpus miał zostać wzmoc­ niony brytyjską brygadą spadochronową oraz oddziałami włoskimi oraz otrzymać szerszy odcinek niż zaproponowany 24 marca przez dowódcę 8 Armii. Dowódca 2 Korpusu wobec konieczności zachowania tajemnicy wojskowej nie mógł powiadomić o swej decyzji przebywającego w Londynie Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego. W przyszłości fakt ten wywoła spór pomiędzy gen. Sosnkowskim a gen. Andersem. 12 kwietnia gen. Sosnkowski w liście do gen. Andersa przedstawił swój punkt widzenia w sprawie przygotowań do działań w masywie Monte Cassino. Naczelny Wódz pisał: „W związku z zamierzonym użyciem 2 Korpusu do działań w rejonie Cassino twierdzę, że nie ma ważniejszej sprawy nad należyte, staranne i szczegółowe przygotowa­ nie akcji, od której zależy istnienie i sława 2 Korpusu, oraz wszystko to, co się z tym istnieniem wiąże dla całości sprawy polskiej pod względem moralno-politycznym. Akcja nieudana może zniszczyć Korpus fizycznie i moralnie. Podaję Panu Generałowi do możliwie pełnego wykorzys­ tania następujące moje sugestie: 1. Zadanie 2 Polskiego Korpusu jest najistotniejszym w ramach całości 15 Grupy Armii. 10 IPMS. Notatka gen. Kazimierza Wiśniowskiego z dnia 11 maja 1946 r.; inną treść rozmowy na podstawie uzupełnionej przez gen Wiśniowskiego notatki z 1960 r. podano w pracy Działania 2 Korpusu we Włoszech, t. 1. Londyn 1963, s. 180-181.

2. Korpus musi więc wejść do działań należycie wsparty i wzmocniony przez Sprzymierzonych. Musi też mieć uzupełnione własne braki sprzętowe (zwłaszcza ciężkie moździerze). Cała artyleria Korpusu powinna otrzymać sprzęt ciężki. W razie niemożliwości przeprowadzenia tej reorganizacji Korpus musi otrzymać do swej dyspozycji artylerię ciężką brytyjską w odpowiedniej ilości. 3. Działania Korpusu mogą być najskuteczniej krępowane przez ogień zgrupowań artylerii przeciwnika z rejonów: (a) z północy z rejonu Adna-Villa Latina-Belmonte Castello, (b) z zachodu z rejonu Aquino-Ponte Coryo. Artyleria ta musiałaby być skutecznie obezwładnioną przez lotnictwo i artylerię własną. Oczywiście najpewniejszymi gwarancjami jej obezwład­ nienia byłyby: ad (a) własne działania mające za cel opanowanie rejonu Belmonte-Atina, ewentualnie przez kombinowaną operację X Korpusu i Grupy Górskiej, wchodzącej na Atina przez Masyw Mare i Monte Cayallo; ad (b) wcześniejsze od Polskiego, natarcie Korpusu Francuskiego i opanowanie przez ten Korpus północno-zachodnich stoków masywu Maio. 4. Działania 2 Korpusu będą niewątpliwie hamowane przez bezpośrednie oddziaływania taktyczne (ogień, ewen­ tualnie przeciwnatarcia) przeciwnika z obu skrzydeł (Monte Como i Monte Cassino). Zwłaszcza Monte Como, panujące terenowo nad przedmiotem natarcia Korpusu, pozwoli przeciwnikowi na działanie ogniem w chwili najistotniejszej dla Korpusu, gdy zacznie się on usadawiać na zdobytym przedmiocie. Dlatego też należałoby uważać za konieczne działanie w celu opanowania Monte Como. Korpus musi do tego działania otrzymać wzmocnienie przez przydział brygady piechoty brytyjskiej, oraz odpowiedniej ilości artylerii. Zdobycie Monte Cassino i Atina stanowi równo­ cześnie wyłom w linii Hitlera.

5. Monte Cassino jest zbyt trudnym do opanowania ze wschodu i południa, a więc przez jednostki brytyjskie, znajdujące się na lewym skrzydle Korpusu. Monte Cassino musi być zatem skutecznie obezwładnione ogniem artylerii i lotnictwa. Nie wydaje się, by ze względów terenowych możliwym było wysunięcie zadań wcześniejszego od nas natarcia XIII Korpusu. Natomiast, by zmusić przeciwnika do rozproszenia jego ognia artylerii i odciągnąć ten ogień częściowo z odcinka natarcia 2 Korpusu, oraz by związać odwody przeciwnika, koniecznym jest zagwarantowanie równoczesności rozpoczęcia działań przez XIII i 2 Polski Korpus. 6. Wreszcie zbyt wczesny w stosunku do rozpoczęcia działań termin wejścia 2 Korpusu na odcinek mógłby wobec przeciwnika zdekonspiłować nasze zamiary i zni­ weczyć czynnik zaskoczenia. Wejście na odcinek 2-3 dni przed rozpoczęciem działania pozwoli w zupełnie do­ statecznej mierze poznać młodszym dowódcom swe odcinki natarcia. Na wyższych szczeblach ekipy rozpoznawcze muszą rozpocząć prace jak najwcześniej. Żałuję, że tak poważna operacja 2 Korpusu Polskiego, zmieniająca wyniki rozmów moich z gen. Alexandrem z miesiąca listopada ubiegłego roku, została zadecydowana tuż przed zapowie­ dzianym przyjazdem moim do Włoch, co pozbawiło Pol­ skiego Naczelnego Wodza możności wyrażenia swej opinii zawczasu, a przez to i należytego wpływu na sposób użycia głównej i przeważającej części Wojska Polskiego. Upoważniam Pana Generała do okazania tego pisma w tłumaczeniu angielskim Dowódcy 8 Armii”11. Dowództwo 15 Grupy Armii miało już wtedy opraco­ wany plan wiosennej ofensywy i nie mogło już zmienić wcześniejszych ustaleń. O całości działań sił alianckich 11 Dziennik czynności gen. Andersa, przygotowanie do druku, wstęp i opracowanie: Bogusław Polak, Politechnika Koszalińska, Koszalin 1998, s. 248-249.

na froncie włoskim decydował gen. Alexander, a nie polski Naczelny Wódz. Opinia gen. Sosnkowskiego nie miała żadnego wpływu na użycie 2 Korpusu Polskiego w czwartej bitwie o Monte Cassino. Decyzja ta zależała tylko od planów operacyjnych 15 Grupy Armii i dowództwa 8 Armii. O planowanym użyciu polskiego korpusu w czwartej bitwie o Monte Cassino gen. Anders powiadomił tylko kilku oficerów z najbliższego otoczenia. To właśnie ta grupa miała opracować plan działań 2 Korpusu w przyszłej bitwie. Planowanie przyszłej bitwy oparte zostało na doświadczeniach poprzedników walczących w masywie Monte Cassino. W związku z tym Sztab 2 Korpusu nawiązał kontakty ze sztabem brytyjskiego XIII Korpusu oraz brytyjskiej 78 Dywizji Piechoty, która obsadzała odcinek przewidziany w przyszłych działaniach dla Polaków. Gen. Anders wraz z płk. dypl. Wiśniowskim odbyli wiele spotkań z dowódcami alianckich dywizji walczących uprzednio w masywie Monte Cassino. Najbardziej interesujące okazały się dla nich doświadczenia hinduskiej 4 Dywizji Piechoty, której dowództwo posiadało wiele informacji o niemieckiej obronie w głębi masywu. Na podstawie uzyskanych danych oraz zdjęć lotniczych Sztab 2 Korpusu przystąpił do aktualizacji otrzymanych z dowództwa 8 Armii map z naniesionymi pozycjami nieprzyjaciela. Wobec zakazu prowadzenia akcji patrolowych nadal brakowało dokładnych informacji o siłach niemieckich. Znano tylko pokrycie terenu przyszłej bitwy siecią ogni artylerii, moździerzy oraz broni maszynowej nieprzyjaciela12. 29 marca na odprawie w dowództwie 8 Armii w ogólnych zarysach została ustalona długość odcinka, jaki miał przejąć 2 Korpus przed rozpoczęciem głównego zadania. Odcinek ten był jednak zbyt szeroki dla polskiego korpusu, aby ten bez wzmocnienia mógł przeprowadzić działania zaczepne. 12

Trzecia Dywizja Strzelców Karpackich, red. Mieczysław Młotek.

Londyn 1978, s. 198-199.

W tej sytuacji gen. Anders przedstawił gen. Leese’owi następujące propozycje: „Cały wysiłek oddziałów i sztabów polskiego korpusu będzie skierowany jedynie do przygoto­ wania i przeprowadzenia natarcia i w związku z tym korpus polski przeprowadzi luzowania oddziałów brytyj­ skich tylko w pasie swego przyszłego natarcia. Wejście korpusu na odcinek nastąpi na kilka dni przed rozpoczęciem natarcia tak, by oddziały miały jak najwięcej czasu na przeprowadzenie ćwiczeń i przeszkolenia w działaniach w tak trudnym terenie górskim’’13. Dowódca 8 Armii przyjął zaproponowany plan wejścia 2 Korpusu na nowy odcinek. Przed powzięciem ostatecznej decyzji gen. Anders dokonał lotniczego rozpoznania terenu. 2 kwietnia płk dypl. Wiśniowski przedstawił gen. Ander­ sowi materiały do wstępnej decyzji o kierunkach natarcia 2 Korpusu w czwartej bitwie o Monte Cassino. W dokumen­ cie tym szef sztabu pisał: „Korpus polski ma otworzyć drogę na Rzym. Już wstępna ocena terenu, ugrupowania obrony nieprzyjaciela oraz możliwości własnych zwłaszcza artylerii i sąsiadów, wskazuje, że zadanie 2 Korpusu Polskiego składa się z dwóch części, które muszą na­ stępować po sobie rozdzielone: a) zdobycie kompleksu Monte Cassino; b) działania na Piedimonte. Wykonanie pierwszego zadania, to jest opanowanie kompleksu Monte Cassino, otwiera dla XIII Korpusu, który stanowi gros 8 Armii, możność głębszego wlania się w dolinę rzeki Liri, pomiędzy rzekę Liri i via Cassilina (droga nr 6) i wejścia w styczność z linią Hitlera, gdyż pozbawia nieprzyjaciela doskonałej i dalekiej obserwacji w głąb ugrupowania i komunikacji 8 Armii, a przez to pozwala jej na podsunięcie artylerii i przesunięcie wojsk. Flankuje, a częściowo nawet uniemożliwia nieprzyjacielowi obronę odcinka rzek Gari i Rapido, przynajmniej do ujścia Rapido do [rzeki] Liri, co 13 IPMS, Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny, Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r.. Italia czerwiec 1944 r., s. 6.

pozwala na łatwiejsze opanowanie przyczółków i budowę mostów na głównych drogach oraz da możność korzystania z węzła drogowego Cassino. Pozwala na dobre wsparcie prawego skrzydła natarcia 13 Korpusu i zmusza nie­ przyjaciela do przegrupowania jego artylerii i odsunięcia jej w głąb. Wykonanie drugiego zadania, to jest działania na Piedimonte, daje włamanie do następnej linii umocnień linii Hitlera”. Na podstawie materiałów przygotowanych przez Sztab 2 Korpusu gen. Anders powziął wstępną decyzję, która brzmiała „zadanie wykonać w dwóch fazach. W pierwszej fazie całością sił natrzeć po osi Colle Maiola-Massa Albaneta, przełamać obronę nieprzyjaciela w pasie wzgórz 593-Colle San Angelo, uzyskać panowanie nad drogą nr 6 i odizolować klasztor. W dalszym ciągu natrzeć i opanować klasztor. W drugiej fazie działać na Passo Como-Piedimonte”14. Sześć dni później w czasie spotkania z dowódcą 8 Armii gen. Anders powiedział: „Korpus polski ma otworzyć drogę do Rzymu, aby to zrobić musi zdobyć kompleks Monte Cassino, gdyż tylko w ten sposób siły główne będą miały możność wyjścia w dolinę rzeki Liri i nawiązania styczności z linią obrony Hitlera”. Gen. Anders podkreślił, że natarcie na kompleks Monte Cassino wiąże się operacyjnie z równoczes­ nym natarciem na Passo Como. Zajęcie Passo Como daje dogodne warunki do walki o Monte Cassino oraz stwarza lepsze warunki do przeskrzydlenia od północy linii Hitlera. Poinformował on również gen. Leese’a, że w pierwszej fazie natarcia 2 Korpusu do akcji zostanie wprowadzone sześć batalionów piechoty. Dowódca 8 Armii w sprawach szczegó­ łowych dotyczących natarcia proponował wyznaczenie do obrony odcinka polskiego Korpusu pułków rozpoznawczych 3 i 5 Dywizji, co dawało możliwość zwolnienia do pierwszej 14 IPMS, Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny, Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r, Italia czerwiec 1944 r„ s. 6-7.

linii dwóch batalionów piechoty. Równocześnie poinfor­ mował on gen. Andersa, że Sztab 8 Armii nie przewidywał przeprowadzenia równoczesnego natarcia na Passo Como z działaniami na klasztor15. Po tym spotkaniu w godzinach popołudniowych w do­ wództwie 2 Korpusu odbyła się odprawa dowódców wielkich jednostek, ich szefów sztabów, dowódców broni i służb. Gen. Anders poinformował zebranych o zadaniu, jakie przypadnie Korpusowi w najbliższej bitwie mówiąc:,.Zwartym natarciem Korpusu po osi Colle Maiola-Massa Albaneta przełamać obronę nieprzyjaciela na kompleksie górskim Monte Cassino. Opanować i utrzymać jego południowo-zachodnie stoki, przez co zapewnić własną obserwację i działanie ogniem w dolinę rzeki Liri oraz izolację klasztoru Monte Cassino. Następnie uderzyć i zdobyć klasztor z kierunku północno­ -zachodniego” (płn, skreślono w rozkazie z 6 maja). Dowódca Korpusu wyznaczył również zadania, jakie miały przypaść w czasie działań 3 DSK i 5 KDP. 3 Dywizja miała jednoczesnym natarciem z 5 Dywizją Opanować Massa Albaneta oraz wzg. 593-569 jako pod­ stawy wyjściowe do natarcia na wzgórze klasztorne Monte Cassino. Uderzenie na klasztor miało nastąpić po osi Massa Albaneta-wzg. 468-klasztor. Osłonę natarcia miało stano­ wić oczyszczenie i zorganizowanie obrony na południo­ wo-zachodnich stokach wzg. 374-375-453 w masywie Monte Cassino. Po rozpoczęciu natarcia na klasztor jeden batalion z dywizji miał przejść do odwodu Korpusu. Natomiast 5 KDP miała za zadanie opanować grzbiet S. Angelo-wzg. 575, 505, 452, 447, na których powinna zorganizować obronę oraz zapewnić obserwację i możliwość prowadzenia ostrzału artyleryjskiego w dolinę rzeki Liri, równocześnie 5 KDP miała osłaniać działania 3 DSK 15 IPMS, C l/IV, Notatka z konferencji dowódcy 2 Korpusu z dowódcą 8 Armii z dnia 8 IV 1944 r. w sprawie natarcia Polskiego Korpusu na Monte Cassino.

w natarciu na klasztor od północy i zachodu. W tym samym czasie oddziały 5 Dywizji miały zapewnić własnej artylerii możliwość prowadzenia ognia na drogę nr 6 i na Piedimonte. Zadaniem 5 Dywizji była także osłona natarcia Korpusu poprzez utrzymanie M. Castellone oraz przez współdziałanie w neutralizowaniu przez artylerię niemiec­ kich stanowisk ogniowych na Passo Como. Kierunki natarcia dywizje otrzymały drogą losowania. „Granica odcinków natarcia obu dywizji biegła północno-zachodnim odgałęzieniem bezimiennego jaru od koszar Villa, północ­ no-wschodnim stokiem Colle Maiola, południowo-wschodnim stokiem Widma i stąd dnem wąwozu moździerzy do punktu 72 na drodze nr 6. Odcinek zajmowany przez korpus sięgał od wzg, 175 (G 855219) na południu do Monte Castellone na północy”16. W czasie odprawy zostały wydane wytyczne dotyczące przeszkolenia oddziałów 2 Korpusu, co związane było z przebywaniem Korpusu przez kilka miesięcy na odcinku obronnym nad San gro. Gen. Anders uważał, że: „pomimo często dużego wysiłku i trudu, wprowadziło [to] niewątpliwie pewne zmniejszenie sprawności walki zaczepnej”17. Warto podkreślić, że pierwsze ćwiczenia w walce górskiej oddziały 2 Korpusu przeszły jeszcze na jesieni 1943 r. w Libanie. Dowódca 2 Korpusu w związku z planem użycia korpusu w bitwie o Monte Cassino zarządził zintensyfikowanie szkolenia w walce w górach oraz walce szturmowej. Szcze­ gólny nacisk dowódcy dywizji mieli położyć na walkę na bagnety i użycie granatów w terenie górskim. W pierwszej kolejności przeszkolenie miały przejść oddziały będące na tyłach, następnie po zluzowaniu miały takie szkolenie przejść oddziały będące w pierwszej linii. 16 Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny, Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r„ Italia czerwiec 1944 r., s. 12. 17 tPMS, C 1/1V, Wytyczne przeszkolenia oddziałów 2 Korpusu z dnia 8 V 1944 r; Działania 2 Korpusu we Włoszech, t. 1, Londyn 1963, s. 205

Dopiero w drugiej połowie kwietnia, po licznych kon­ ferencjach, w Szubie 8 Armii została ustalona szerokość odcinka, na którym miał działać 2 Korpus. Rozciągał się on od Monte Castellone na północy do punktu G 855219 na południu19. 19 kwietnia gen. Wilson, dowódca Obszaru Śródziem­ nomorskiego, dostał ostateczne wytyczne w sprawie operacji „Diadem”. Natychmiast wydano odpowiednie dyrektywy. W nocy z 23 na 24 kwietnia oddziały polskie rozpoczęły luzowanie brytyjskiej 78 Dywizji Piechoty, która prze­ chodziła do odwodu XIII Korpusu. Na stanowiska weszły pododdziały, których użycia nie przewidywano w pierw­ szym natarciu. Sytuacja ta umożliwiła przeprowadzenie dodatkowych ćwiczeń w oddziałach przewidzianych do odziału w pierwszym natarciu, 25 kwietnia w dowództwie 2 Korpusu odbyła się od­ prawa, na której dowódcy wielkich jednostek przedstawili swoje wnioski co do przyszłych działań. Po zapoznaniu się z nimi gen. Anders powziął ostateczną decyzję, wydając rozkazy do przyszłej bitwy. 30 kwietnia potwierdzone one zostały w wydanym przez dowództwo 2 Korpusu Planie Działań Zaczepnych. Gen. Anders pisał: „Zwartym natarciem korpusu po osi Colle Maiola-Massa Albaneta przełamać obronę npla na kom­ pleksie górskim Monte Cassino, opanować i utrzymać jego pM. -zach. stoki, przez co zapewnić własną obserwację l działanie ogniem w dolinie rz. Liri oraz izolację klasztoru Monte Cassino, następnie uderzyć i zdobyć klasztor z kierunku (płn. — skreślono w rozkazie Op. korpusu nr 1 z 6 maja) zach., działanie to ubezpieczyć i osłonić: a) przez utrzymanie obroną grzbietu M. Castellone oraz neutralizowanie źródeł ognia na Passo Como i grzbiecie Schodzącym zeń na południe, 18 Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny. Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r.. Italia czerwiec 1944 r.. s. 13.

b) przez ciągłe obezwładnianie obrony klasztoru do momentu wyjścia nań bezpośredniego natarcia. Zadanie korpusu: Odizolować rejon wzgórza klasztornego Cassino od północy i północnego zachodu i uzyskać panowanie nad drogą nr 6 do czasu uzyskania łączności z XIII Korpusem. Natrzeć i zdobyć wzgórze klasztorne. Zadania wielkich jednostek: a) 5 KDP bez baonu plus pułk ułanów karpackich plus szwadron czołgów. Zadanie: opanować grzbiet Colle S. Angelo-wzgórze 575-punkt 505-punkt 452-punkt 447, na którym bezzwłocznie zorganizować silną obronę, zapewniając własną obserwację i możność działania ogniem w dolinę rzeki Liri, a w szczególności na drogę nr 6 i dolinę Piedimonte. Osłaniać od północy i zachodu działania 3 DSK na klasztor. Osłonić natarcie Korpusu przez utrzymanie obrony grzbietu Monte Castellone oraz przez współdziałanie w neutralizowa­ niu przez artylerię źródeł ognia nieprzyjaciela na Passo Como i grzbiecie schodzącym zeń na południe; b) 3 DSK plus szwadron czołgów z plutonem saperów. Zadanie: natarciem równoczesnym z natarciem 5 KDP opanować Massa Albaneta punkt 468 i grzbiet [wzgórz] 593 i 569, jako podstawy do natarcia na klasztor Monte Cassino. Następnie uderzyć na klasztor po osi Massa Albaneta-punkt 468-Klasztor 516. Osłonić to natarcie przez kolejne oczysz­ czanie od nieprzyjaciela oraz organizowanie się obronnie na południowo-zachodnich stokach wzgórza Monte Cassino (punkty 374-375-453). Po wyruszeniu natarcia na klasztor Monte Cassino jeden baon przejdzie do odwodu Korpusu. c) Odwód Korpusu: 1) Zastrzeżony baon 5 KDP w rejonie Portella od nocy D-l/D. 2) Zastrzeżony baon 3 DSK od wyruszenia do natarcia na Klasztor. Przewidywane rozmieszczenie w rejonie Wiel­ kiej Miski na wschodnich stokach punktu 596.

3) 4 Pułk Pancerny bez dwóch szwadronów w rejonie San Michele. Przewidywane użycie: dla wzmocnienia wielkich jednostek dla ewentualnej osłony północnego skrzydła Korpusu”19. Nowy plan zakładał również, że: „dowódca 2 Brygady Pancernej miał przydzielić do każdej z dywizji piechoty po jednym szwadronie czołgów dla wsparcia natarcia na Massa Albanetę i Klasztor oraz dla utrzymania zdobytych przedmiotów”. Dodatkowo 5 KDP otrzymała pierwszeń­ stwo w żądaniu wsparcia czołgów. Początek natarcia pozo­ stawał w stosunku do poprzedniego planu bez zmian z tą różnicą, że dalsze natarcie 5 Dywizji z Widma było uzależnione od zdobycia przez 3 DSK wzg. 593 i Massa Albaneta. Spowodowane było to tym, że wcześniejsze natarcie 5 KDP dostałoby się w skrzydłowe ognie z Passo Como, wzg. 593 oraz Massa Albaneta. Gen. Anders zadecydował również o utworzeniu wydzielonego oddziału złożonego z żołnierzy obu dywizji, który miał posuwać się po linii rozgraniczenia tych dywizji. Opracowany przez sztab plan natarcia wykazał, że w 2 Korpusie brakowało jednej brygady piechoty jako odwodu. W związku z tym gen. Anders postanowił zastąpić jeden batalion 5 KDP Pułkiem Ułanów Karpackich oraz nakazał dowódcy 3 DSK pozostawienie w rejonie Wielkiej Miski jednego batalionu piechoty do dyspozycji 2 Korpusu. Zorganizowany w ten sposób odwód (wzmocniony został 4 Pułkiem Pancernym bez dwóch szwadronów) miał za zadanie wzmocnienie natarcia jednej z dywizji lub osłonę północnego skrzydła korpusu20. 5 maja w czasie odprawy dowódców wielkich jednostek i dowódców broni w celu uzgodnienia współdziałania 19 Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny, Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r.. Italia czerwiec 1944 r., s. 13-15; 3 DSK, s. 201-202. 20 Działania 2 Korpusu we Włoszech, t. 1, Londyn 1963, s. 193.

między natarciami 3 DSK i 5 KDP oraz współpracy z artylerią gen. Anders poinformował zebranych, że nie uzyskał zgody dowódcy 8 Armii na wykonanie wypadu w celu uzyskania wiadomości o zamiarach nieprzyjaciela. W związku z tym wszelkie informacje o siłach niemieckich i ich rozmieszczeniu mogły tylko pochodzić z obserwacji lotniczej oraz nasłuchu radiowego. W sprawach szczegółowych dotyczących samego natar­ cia 5 KDP ustalono, że 18 Batalion wyruszy z grzbietu Widma na wzg. 447 i 505 dopiero po zajęciu przez 3 DSK Massa Albaneta. Działania te miały na celu wcześniejsze wprowadzenie do akcji 2 Brygady Strzelców Karpackich, gdyż opanowanie wzg. 447 i 505 przez 18 Batalion zabezpieczało oddziały Brygady przed ogniem niemieckim z tych rejonów. 18 Batalion miał zająć południową część Widma dopiero po opuszczeniu tego wzgórza przez bataliony 5 Wileńskiej Brygady Piechoty (5 WBP). Znaczne wątpliwości wystąpiły w kwestii użycia czołgów w pierwszej fazie natarcia. Gen. Anders uważał, że użycie czołgów w nocy ze względu na możliwość zatarasowania dróg powinno być przesunięte na początek II fazy natarcia. Ostatecznie wobec protestów dowódców 3 i 5 Dywizji, dowódca Korpusu wyraził zgodę na wprowadzenie czoł­ gów do akcji w I fazie natarcia. Zebrani ustalili również plan zwalczania niemieckiej artylerii i moździerzy. Gen. Odzierzyński, dowódca Artylerii 2 Korpusu, postulował, aby własna piechota wyruszyła do natarcia natychmiast po ogniach zwalczania artylerii niemieckiej, zanim ta będzie w stanie odpowiedzieć. Dowódca 5 KDP gen. Sulik wyjaśnił, że „nie może to nastąpić natychmiast, gdyż wysunięte patrole muszą mieć czas na oczyszczenie przejść na przedpolu z min, drutów, pułapek”. Natomiast dowódca 3 DSK gen. Duch, omawiając sprawę natarcia na klasztor, zaznaczył, że zajęcie wzg. 516 (klasztornego) będzie

zależało od szybkiego opanowania przez 5 Dywizję wyznaczonych przedmiotów21. 6 maja dowództwo 2 Korpusu wydało rozkaz operacyjny nr 1. Dowódca 2 Korpusu gen. Anders zamierzał przełamać niemiecką obronę po osi Colle Maiola-Massa Albaneta w masywie Monte Cassino. Opanowanie płd.-zach. stoków masywu miało zapewnić własną obserwację oraz ostrzał doliny rzeki Liri, a także izolację wzgórza klasztornego. W dalszej fazie natarcia oddziały polskie miały uderzyć na wzgórze klasztorne z kierunku zachodniego. Działania te ubezpieczała 5 KDP poprzez obronę grzbietu Monte Castellone, neutralizowanie niemieckich stanowisk ogniowych w rejonie Passo Como oraz obezwładnianie niemieckiej obrony w rejonie klasztoru do momentu wyjścia na ten przedmiot natarcia 3 DSK. W ramach wykonania tego zadania 5 KDP plus Karpacki Pułk Ułanów plus 3 szwadron 4 Pułku Pancernego z plutonem saperów otrzymała rozkaz opanowania wzg. S. Angelo-575-505-452-447, na których miała natychmiast zor­ ganizować silną obronę — zapewniającą własną obserwację i możność działania ogniem w dolinę rzeki Liri na drogę nr 6 oraz dolinę Piedimonte. „Osłaniać od północy i zachodu działanie 3 DSK na Klasztor. Osłaniać natarcie Korpusu przez utrzymanie obroną grzbietu M. Castellone oraz przez współ­ udział w neutralizowaniu przez artylerię źródeł ognia npla na Rasso Como i grzbiecie schodzącym z niego na południe”22. 5 Dywizja miała przekazać do odwodu korpusu jeden batalion piechoty. W rozkazie gen. Anders podał termin natarcia. I tak dzień „D" miał być początkiem akcji, godzina „H” — godz. 23.00 czasem rozpoczęciem nawały artyleryjskiej. Dzień „D+l” (godz. 01.00) wyruszeniem 21 IPMS, A Xla 39/10. Przebieg działania „Honker". dowództwo 5 KDP 7 czerwca 1944 r. Dzięki współpracy z Nowozelandczykami już l6 kwietnia 1944 r. wysunięty rzut 5 KDP przeszedł do Inferno. 22 IPMS, C 1/1V, Rozkaz Operacyjny Nr 1 z dnia 6 maja 1944 r.

piechoty 3 i 5 Dywizji do natarcia. Godz. 01.45 — godziną szturmu na Widmo, Gardziel oraz na wzg. 593 i 569. Zwalczanie moździerzy niemieckich w swoim pasie natarcia każda dywizja miała wykonać samodzielnie począwszy od godz. 23.00 (dzień „D”). Rozkazem Operacyjnym nr 1 dowódca 2 Korpusu przydzielił dodatkowo w pierwszej fazie działań do dyspozycji dowódcy 5 KDP brytyjskie pułki artylerii oraz jedną baterię SP z 7 Pułku Artylerii Przeciwpan­ cernej. Dywizja otrzymała również 8 miotaczy płomieni, które po opanowaniu wyznaczonych przedmiotów miały zostać przekazane do dyspozycji dowódcy 3 Dywizji. W celu wykonania zadania 3 DSK plus 2 szwadron 4 Pułku Pancernego z plutonem saperów miała: „natarciem równoczesnym z natarciem 5 KDP opanować Masseria Albaneta-468-grzbiet 593-569 jako podstawy do natarcia na Klasztor Monte Cassino. Następnie uderzyć na Klasztor po osi Masseria Albaneta-468-Klasztor (516). Osłonić to natarcie przez kolejne oczyszczenie terenu z npla oraz organizowanie się obronnie na południowo-zachodnich stokach wzgórza Monte Cassino (374-375-453). Po wyru­ szeniu natarcia na Klasztor Monte Cassino jeden batalion oddać do odwodu Korpusu. [...]”. W odwodzie 2 Korpusu pozostawały: jeden batalion z 5 KDP w rejonie Portella od nocy „D”+l do „D”+2 oraz jeden batalion z 3 DSK do chwili wyruszenia natarcia na Klasztor.,.Przewidywane rozmieszczenie w rejonie Wielkiej Miski na wschodnich stokach grzbietu 596.4 Pułk Pancerny bez dwóch szwadronów w rejonie S, Michele. Przewidywa­ ne użycie odwodu Korpusu: 1) osłona północnego skrzydła Korpusu, 2) wzmocnienie Wielkich Jednostek”23. Na podstawie rozkazu nr 1 dowódcy 3 i 5 Dywizji wydali szczegółowe rozkazy dla swoich jednostek, które były prostym rozwinięciem zarządzeń gen. Andersa. 23

IPMS, C 1/TV, Rozkaz Operacyjny Nr 1 z dnia 6 maja 1944 r.

7 maja gen. Duch w ogólnym rozkazie operacyjnym pisał: „Zadanie dywizji: Dywizja z przydzielonymi — dru­ gim szwadronem czołgów z 4 Pułku Pancernego i plu­ tonem saperów czołgowych oraz 8 baterią dział SP z 7 PAPpanc. miała: a) nacierając równocześnie z 5 DP opanować Mass. Albaneta. grzbiet 593-569 jako podstawy do natarcia na klasztor M. Cassino, b) następnie uderzyć na klasztor po osi Mass. Albaneta-klasztor, c) osłonić natarcie przez kolejne oczyszczenie terenu od npla oraz obronne zorganizowanie się na pld.-zach. stokach M. Cassino”, Natarcie miało być przeprowadzone w dwóch fazach: w pierwszej miało być opanowane wzg. 593 i Mass. Albaneta, w drugiej — klasztor. Zadanie pierwszej fazy, które obejmowało również opanowanie wzg. 476 (południowego G 836211) i 450 (G 840213), jako podstaw wyjściowych do natarcia na klasztor, miała wykonać 1 Brygada, mając w swej dyspozycji: trzy bataliony piechoty, 12 Pułk Ułanów Podol­ skich, pluton czołgów, pluton (dwa działa) SP, 2 kompanię ckm, pluton saperów (bez dwóch drużyn), cztery miotacze ognia, oraz bezpośrednie wsparcie 1 PAL-u. Dowodzić natarciem miał płk Walenty Peszek, dowódca brygady. Zadanie drugiej fazy — zdobycie klasztoru — miała wykonać druga brygada, osłaniając się przy tym od południa kolejno na linii wzgórz 374-375-453. Opanowanie cmentarza klasztornego (wzg. 489 - G 842206) miało dać podstawę do ostatecznego szturmu na klasztor. Do wykonania zadania dowódca brygady płk dypl. Roman Szymański miał: trzy bataliony piechoty, 2 szwadron czołgów, 8 baterię dział SP, 4 działa 17 funtowe,1 kompanię ckm, kompanię saperów szturmowych, bez dwóch drużyn, 8 miotaczy ognia (w tym cztery

z 1 Brygady) oraz 8 miotaczy z 5 Dywizji, bezpośrednie wsparcie 2 i 3 PAL-ów24. Gen. Sulik wydając „Rozkaz do natarcia” w działaniach „Honker” przewidywał, że natarcie 5 Dywizji w pierwszej fazie dostanie się pod bardzo silny ogień niemieckiej artylerii, zaś w dolinie pomiędzy wzgórzami 575-San Angelo a Widmem napotka na pola minowe. Gen. Sulik liczył się z możliwością niemieckich kontrataków z rejonu Winnicy na San Angelo oraz z rejonu wzgórz 505-452-447 i wąwozu na południe od Massa Albaneta na wzg. 575, a takie na dolinę pomiędzy wzg. 575 a wzg. 593 i dalej na północ. Liczono się również z działaniem pojedynczych niemieckich czołgów z rejonu Massa Albaneta na wzg. Balkon. Natarcie dywizji mógł utrudniać również ogień niemieckiej artylerii z rejonu Passo Como oraz połu­ dniowych stoków wzg. 593. W drugiej fazie natarcia gen. Sulik liczył się z niemieckim przeciwnatarciem z rejonu Piedimonte-Villa-S, Lucia oraz z silnym ostrzałem ar­ tyleryjskim z rejonu Unii Hitlera. Zamiarem dowódcy dywizji było natarcie nocne dwoma batalionami piechoty w pierwszym rzucie na grzbiet San Angelo-wzg. 575 z rozszerzeniem natarcia w kierunku południowym w celu opanowania wzg. 505-452-447 poprzez szybkie wprowa­ dzenie do natarcia jednego batalionu z drugiego rzutu. „Odeprzeć przeciwnatarcie npla przez ześrodkowanie maxi­ mum ognia artylerii i moździerzy oraz bezzwłocznie przeciwdziałać odwodami. Osłonić natarcie od zachodu i północy przez ognie obrony z grzbietu Castellone. Na lewym skrzydle współdziałać ściśle z natarciem 3 DSK. Wykorzystać na Winnicę i wzg. 307”. Natarcie wykonać miała 5 WBP i 18 Batalion z 6 LBP wsparte 1 kompanią ckm i 3 kompanią moździerzy 4,2 calowych z 5 Batalionu 24 Zbiory pik. dypl. Stanisława Biegańskiego, Ogólny rozkaz operacyjny dowódcy 3 DSK Nr 4 z 7 maja 1944, L.dz. 192/61/op. z poprawkami z dnia 10 maja 1944.

ckm, dywizjonem moździerzy 4,2 calowych z 5 PAPpanc.. plutonem czołgów z 3 szwadronu 4 PPanc., plutonem saperów, dwoma działami SP. kombinowanym oddziałem saperów szturmowych oraz ośmioma miotaczami ognia. Na dowódcę natarcia 5 Dywizji gen. Sulik wyznaczył płk. Kurka, dowódcę 5 WBP. W pierwszym rzucie na prawym skrzydle miał nacierać 13 Batalion ppłk. Włady­ sława Kamińskiego, a na lewym skrzydle 15 Batalion ppłk. Wiktora Stoczkowskiego. W drugim rzucie atak miał wesprzeć 18 Batalion ppłk. Ludwika Domonia z 6 Lwowskiej Brygady Piechoty, wzmocniony grupą saperów oraz dwoma działami. Zgodnie z rozkazem gen. Sulika 13 Batalion miał opanować północną część Wid­ ma, a następnie zaatakować San Angelo i przejść stamtąd na Winnicę, natomiast 15 Batalion po zajęciu połu­ dniowej części Widma powinien uderzyć na wzg. 575. Powodzenie drugiej części natarcia zależało od opanowa­ nia wzg. 575 przez 15 Batalion i Massa Albaneta przez 3 DSK, gdyż znajdujące się tam niemieckie pozycje stwarzały zagrożenie dla nacierających na Balkon od­ działów 5 Dywizji. 18 Batalion miał wyruszyć do ataku po przejściu 15 Batalionu przez Widmo do dalszego natarcia. 18 Batalion mial opuścić Widmo dopiero po zajęciu przez 15 Batalion wzg. 575 i zdobyciu przez 3 DSK Massa Albaneta. Zadaniem 18 Batalionu było uderzenie na Balkon. Podstawy wyjściowe na wzg. 706 trzymał 14 Batalion mjr. Ziobrowskiego. W trakcie natarcia zgrupowanie 5 WBP miało opanować grzbiet Widmo, jako pośredni przedmiot natarcia, następnie grzbiet San Angelo i wzg. 575 jako główny przedmiot natarcia z zastrzeżeniem, aby nie zatrzymywać się na pośrednim przedmiocie natarcia. W dalszej kolejności po zajęciu przez 1 Batalion z 3 DSK Massa Albaneta i przez nacierające w pierwszym rzucie bataliony 5 WBP wzg. 575 opanować batalionami drugiego rzutu wzg. 505-452-447.

W końcowej fazie natarcia po opanowaniu wytyczonych celów 5 WBP otrzymała zadanie wsparcia ogniem połu­ dniowego skrzydła 2 BSK nacierającej na klasztor oraz brytyjskiej 12 Brygady Piechoty działającej w kierunku drogi nr 6. Odwodem 5 Dywizji miał być 16 Batalion (bez moździerzy 3 calowych), 3 szwadron 4 PPanc. bez jednego plutonu, oraz dwa działa SP z zadaniem działania na San Angelo lub wzg. 575 celem zlikwidowania niemieckiego przeciwnatarcia lub wsparcia własnego ataku. Wejście do akcji zostało zastrzeżone do dyspozycji gen. Sulika. Osłonę natarcia stanowiła obsada odcinka Castellone dowodzona przez płk. dypl. Nowinę-Sawickiego, dowódcę 6 LBP w składzie: Pułk Ułanów Karpackich, 15 Pułk Ułanów, 6 kompania moździerzy 4,2 cala, 6 kompania ckm z 5 Ba­ talionu CKM oraz moździerze 3 calowe z 16 i 17 Batalio­ nów. Zadaniem tego zgrupowania była osłona natarcia 5 WBP oraz zwalczanie niemieckich stanowisk ogniowych z Passo Como prowadzących ogień w kierunku nacierają­ cych polskich oddziałów. Dowódca odcinka w celu zmyle­ nia nieprzyjaciela miał wysłać osiem patroli w kierunku Passo Como. Stosownie do wytycznych Sztabu 2 Korpusu, dowódca 5 KDP przekazał do odwodu 17 Batalion, który w krytycznym momencie miał zostać użyty do wsparcia natarcia 5 KDP lub 3 DSK. Bezpośredniego wsparcia ogniowego miały udzielić 5 PAL, 4 PAL i 6 PAL. Równocześnie na korzyść 5 Dywizji miała działać także artyleria 2 Korpusu i brytyjskiego XIII Korpusu. Ważna rola w działaniach przypadła saperom dywizyjnym, którzy mieli udzielić nacierającym batalionom wsparcia saper­ skiego wystawiając drużyny ścieżkowe i szturmowe oraz zapewnić drogi komunikacyjne celem umożliwienia zaopat­ rzenia walczących oddziałów. W planach dowódców dywi­ zji było również doraźne wsparcie nacierających oddziałów przez brytyjskie lotnictwo. W związku z tym do brygad zostały przydzielone „czułki”, których zadaniem było

kontrolowanie bombardowania samolotów bezpośredniego wsparcia oraz przekazywania zapotrzebowania na bom­ bardowanie25. przed bitwą

Strona niemiecka W środkowych Włoszech został wybudowany system umocnień składający się z trzech pasów obrony; 1) linii Gustawa — ciągnącej się od Ortony przez Castel Di Sangro-Cassino do Gaety. 2) linii Hitlera (nazywanej przez Niemców Senger-Rigel) oddalonej od linii Gustawa od 15 do 23 km. Linia Hitlera ciągnęła się wzdłuż rubieży: Piedimonte-Pontecorvo-San Oliva-Formia. Przez niemieckich sztabowców nazywana była również „Wrotami Rzymu”. Obie te linie łączyły się ze sobą w rejonie Passo Como. Pomiędzy liniami Gustawa i Hitlera rozpoczęto budowę pozycji pośredniej zwanej „Dora”. Również w górach Aurunci przygotowano pozycję ryglową „Orangc”. 3) linii Cezara, która miała biec od Pescary (nad Adriatykiem) przez Avezzano do Veletri nad Morzem Tyrreńskim. Linii tej nie udało się przygotować do maja 1944 r. Najlepiej rozbudowane i umocnione w dolinie rzeki Liri i w masywie Monte Cassino były linie Gustawa i Hitlera. Niemiecka obrona została zorganizowana według starej zasady — obrony ciągłej. Pozycje tworzyła sieć punktów obronnych połączonych z sobą transzejami. Głębokość Obrony na danym odcinku wynosiła do 2 km. Na przedpolu 25 1PMS, C I/1V, Rozkaz do natarcia w działaniach ..Honker'' wydany przez gen. Sulika 6 maja 1944r. L.dz. 650: A Xla 5/2 Instrukcja kwatermistrzowska do działań „Honker" wydana przez gen. Sulika 6 maja 1944 r.

każdego odcinka znajdowały się pola minowe, a na szla­ kach, którymi mogły poruszać się czołgi, pułapki przeciw­ pancerne. Ze względu na panowanie w powietrzu lotnictwa alianckiego oraz znacznej przewagi w ogniu artylerii, aktywna obrona odcinka w czasie dnia ograniczała się do błyskawicznych kontruderzeń oddziałów szturmowych. Noc była wykorzystywana do przygotowania przeciwnatarć oraz naprawy uszkodzonych lub odbudowy zniszczonych stano­ wisk. Podobnie miała zostać rozbudowana linia Hitlera, z tym że na kierunkach najbardziej prawdopodobnych uderzeń alianckiej broni pancernej wybudowano punkty oporu z wieżami „Panter”. Na początku maja pierwsza linia niemieckiej obrony gotowa była w 2/3, natomiast dalsze pozycje tylko w połowie. Miasto Cassino i masyw Monte Cassino na linii Gustawa z lewej strony zamykały „Wrota do Rzymu”. W lutym z frontu pod Ortoną nad Adriatykiem w rejon masywu Monte Cassino została ściągnięta 1 Dywizja Spadochrono­ wa. Początkowo dywizja została podporządkowana XIV Korpusowi Pancernemu. Od kwietnia przeszła pod rozkazy LI Korpusu Górskiego. W połowie kwietnia niemieckie placówki wywiadowcze zaczęły donosić o wzmożonym ruchu pojazdów w rejonie na wschód od miasteczka Cassino i w rejonie wioski Cairo. Agenci niemieccy donosili o wprowadzeniu nowych od­ działów na odcinek w tym rejonie, o zwiększonych do­ stawach amunicji oraz o poszerzaniu drogi prowadzącej z miejscowości Cairo w kierunku Massa Albaneta. Dowódz­ two 1 Dywizji Spadochronowej uważało, że w najbliższym czasie możliwa będzie aliancka ofensywa. W związku z tym postanowiono uzupełnić oddziały dywizji, które poniosły bardzo duże straty w poprzednich bitwach o Monte Cassino. Ze względu na trudności w uzupełnieniach przy­ jęto, że każdy batalion spadochronowy powinien osiągnąć przynajmniej 2/3 stanu etatowego. Z dotychczasowych

stanowisk rozpoczęto przerzucanie oddziałów artylerii, aby nie uległy one zniszczeniu w czasie pierwszego natarcia. Na stanowiskach zaś pozostały atrapy. Dowództwo dywizji skróciło odpoczynek 4 Pułkowi Spadochronowemu (dwa bataliony), aby pułk stal się odwodem dywizji w „Ryglu Sengera”. Wszystkie punkty oporu zostały zaopatrzone w dodatkowe zapasy amunicji, żywności oraz lekarstw. W dywizji dokonano reorganizacji oddziałów — z nad­ wyżek ze sztabów oraz oddziałów tyłowych zostały utwo­ rzone grupy, które miały odciążyć oddziały liniowe z prac przy budowie lub rozbudowie stanowisk. W czasie działań bojowych grupy te miały za zadanie dostarczanie amunicji i zaopatrzenia do oddziałów mających stanowiska w górach. Obszar, na którym walczyła I Dywizja Spadochronowa, był podzielony na cztery' odcinki: 1) odcinek południowy do miejscowości Cassino włącz­ nie 2) odcinek miasto Cassino-góra klasztorna Monte Cas­ sino 3) odcinek wzg. 593-San Angelo 4) odcinek Passo Como-góra M. Cairo. Różnorodność ukształtowania terenu wymagała od od­ działów 1 Dywizji Spadochronowej stosowania różnej taktyki walki w obronie. Odcinek południowy, którego fragment znajdował się w dolinie rzeki Liri, był najdalej wysuniętym członem obrony l Dywizji Spadochronowej. To właśnie w tym rejonie do akcji obok artylerii i lotnictwa wspierających piechotę alianci mogli wprowadzić do walki czołgi. Zacho­ dni brzeg rzeki Gari, na którym przebiegała linia frontu, nie stonowił żadnej przeszkody dla jednostek alianckich. Obserwację pozycji niemieckich Brytyjczycy mogli prowadzić z M.Trocchio. Umożliwiało to dokładną obserwację w głąb tego odcinka frontu, który w działaniach brytyjskiej 8 Armii należał do priorytetowego. Podobne warunki panowały

również na odcinku południowego sąsiada 1 Dywizji Spadochronowej — w pierwszym okresie 44 Dywizji Piechoty, a później 15 Dywizji Grenadierów Pancernych. To właśnie w tym miejscu gen. Heindrich obawiał się przerwania linii Gustawa i zagrożenia południowego skrzyd­ ła obrony 1 Dywizji Spadochronowej. W związku z tym obrona na odcinku południowym dywizji spadochronowej została bardzo głęboko rozbudowana. Stanowiska bojowe zostały wyposażone w ckm oraz broń przeciwpancerną. System umocnień tworzył swoistego jeża. Dowódz­ two dywizji zdawało sobie sprawę, że alianci będą mogli wprowadzić czołgi w rozwiniętym natarciu tylko na tym odcinku obrony, w związku z tym postanowiło zgromadzić tu całą posiadaną broń przeciwpancerną. Drugi odcinek — miasto Cassino i wzgórze klasztorne 516 — był bardzo dobrze przygotowany do obrony. Jedynym jego mankamentem było to, że w wyniku postępów oddziałów alianckich, które wbiły się tu w niemiecką obronę, odcinek ten mógł być atakowany od północy i wschodu. Główną pozycją tego odcinka był klasztor, którego potężne mury pomimo zniszczenia w trakcie bombardowań stały się twierdzą nie do zdobycia. Monte Cassino uważane było za najmocniejszy punkt obrony. W okresie trzeciej bitwy o Monte Cassino nawet znaczne siły aliantów nie zdołały przełamać tej pozycji obronnej. Warto zaznaczyć, że zajęcie nawet całego miasta Cassino nie miało decydującego wpływu na całą bitwę do momentu, kiedy masyw Monte Cassino pozostawał w rękach niemieckich. Trzeci odcinek biegnący od wzg. 593 do wzg. San Angelo prowadził wzdłuż łańcucha wzgórz, które były południową odnogą M. Castellone. Poza tym pasem obrony teren opadał bardzo stromo w kierunku doliny rzeki Lirii i zorganizowanie w tym miejscu drugiego pasa obrony nie miało sensu. Utrata przez stronę niemiecką łańcucha wzgórz: 593-575-S. Angelo otwierała drogę dla aliantów w dolinę

rzeki Liri. Niemcy tracili drogę nr 6 niezbędna dla zaopat­ rzenia walczących jednostek oraz stanowiska większości ciężkiej artylerii i moździerzy. Po zajęciu masywu Monte Cassino i wejściu w dolinę rzeki Liri jedyną przeszkodą na drodze aliantów było miasteczko Piedimonte. Ukształtowanie masywu umożliwiało użycic tylko moździerzy i granatników na pierwszej linii frontu. Jednak I Dywizja Spadochronowa po stratach w drugiej i trzeciej bitwie dysponowała już niewielką liczbą tego rodzaju broni. Ze względu na trudności z bezpośrednim wsparciem ogniowym dowódca dywizji gen. Heindrich musiał opracować plan przeciwuderzeń w wypadku zajęcia któregokolwiek ze wzgórz. W związku z tym postanowił rozmieścić odwody wzdłuż całej linii obrony na tym odcinku. Odcinek wzg. 593-wz.g. 575-wzg. S. Angelo był najbardziej wrażliwy w całym systemie obrony I Dywizji Spadochronowej. Utrata jednego z tych wzgórz zagrażała całemu systemowi obrony i tylko skoor­ dynowane natarcie na te wzgórza umożliwiało rozbicie niemieckiej obrony na tym odcinku. Niezgrany czasowo atak umożliwiał Niemcom wprowadzenie całości odwodów do kontrnatarcia na jedno z tych wzgórz. Czwarty odcinek. Passo Corno-góra M. Cairo, prowadził wzdłuż wschodnich stoków Passo Corno i M. Cairo W pewnej odległości od szczytów. Ukształtowanie terenu utrudniało oddziałom nacierającym podejście na bliższą odległość do obu wzgórz. Dowództwo I Dywizji Spado­ chronowej uważało, że atak na tym odcinku w trakcie głównej bitwy był mało prawdopodobny. Początkowo dowództwo I Dywizji Spadochronowej spodziewało się natarcia alianckiego na swoim odcinku, jednak z biegiem czasu nic się nie działo, to zmyliło czujność niemieckich sztabowców. Zaobserwowany wcześ­ niej ruch na początku maja ustal i wyciągnięto wniosek, że siły alianckie dokonały tylko dyslokacji lub przegrupowania jednostek biorących udział w poprzednich walkach.

Od jeńców dowództwo niemieckie dowiedziało się, że nadal pozycje naprzeciw masywu Monte Cassino na pierw­ szej linii frontu zajmowała brytyjska 78 Dywizja Piechoty. Do czasu rozpoczęcia natarcia nie mieli oni żadnych informacji o 2 Korpusie Polskim. Polacy W kwietniu i maju w ramach przygotowań do operacji „Diadem” dokonano czasowych zmian w organizacji od­ działów. W niektórych batalionach piechoty rozwiązano czwarte kompanie ze względu na potrzebę wydzielenia znacznej liczby żołnierzy potrzebnych do noszenia amunicji i zaopatrzenia walczącym oraz ewakuacji rannych z pola walki. Ze względu na warunki terenowe, na czas walk plutony przeciwlotnicze i przeciwpancerne w batalionach piechoty zostały przeorganizowane na plutony ckm. Pułki rozpoznawcze (Pułk Ułanów Karpackich, 12 Pułk Ułanów Podolskich, 15 Pułk Ułanów Poznańskich) na czas walk w masywie Monte Cassino zostały spieszone i przeor­ ganizowane. Każdy z nich wystawił do działań 3 szwadrony liniowe i szwadron dowodzenia. Ze względu na otrzymanie przez 2 Korpus moździerzy 4,2 cala w 3 i 5 Batalionie CKM, czwarte kompanie zostały przezbrojone — otrzymały moździerze (cztery plutony każdy po cztery moździerze) oraz utworzono dwie dodatkowe grupy moździerzy każda licząca 16 moździerzy. Ponadto 3 i 5 PAPpanc. otrzymały po 12 ciężkich moździerzy każdy. 1 maja 1944 r. stan 2 Korpusu przed wyruszeniem do walki (bez Bazy 2 Korpusu) wynosił: Dowództwo — 163 oficerów i 748 szeregowych Oddziały korpuśne — 498 oficerów i 7922 szeregowych Służby — 246 oficerów i 4086 szeregowych 3 DSK — 851 oficerów i 12 841 szeregowych 5 KDP — 881 oficerów i 13 126 szeregowych 2 BPanc. — 249 oficerów i 3218 szeregowych

Jednostki etapowe — 90 oficerów i 1080 szeregowych. Z danych tych wynika, że w 3 DSK brakowało 785 szeregowych do stanu etatowego, istniała zaś nadwyżka 31 oficerów. Natomiast w 5 KDP brakowało 500 szeregowych, a była nadwyżka 61 oficerów. Najlepszy był stan 2 BPanc., która posiadała nadwyżkę 74 oficerów i 552 szeregowych. Największe braki etatowe były w dowództwie 2 Korpusu i oddziałach pozadywizyjnych, brakowało tu 1050 szerego­ wych przy nadwyżce 7 oficerów26. Przed bitwą w oddziałach piechoty główny nacisk położo­ no na przeszkolenie w walce górskiej i działaniach szturmo­ wych. Gen. Anders pisał: „Do ćwiczeń należy każdorazowo wprowadzić walkę szturmową ze zdobywaniem pillboxów oraz innych umocnionych stanowisk nieprzyjaciela. [...] Bardzo mi zależy na podniesieniu sprawności fizycznej oficerów do dowódcy baonu włącznie". Ćwiczenia te obejmo­ wały wspinaczkę górską, zdobywanie bunkrów w czasie dnia i w nocy27. 19 kwietnia ćwiczenia w walce w górach zostały przepro­ wadzone pokazowo w 16 Batalionie. Obserwował je gen. Anders wraz ze swoim sztabem, dowódcy 3 i 5 Dywizji oraz grupą wyższych oficerów z 5 i 8 Armii. Ćwiczenia wypadły bardzo dobrze dzięki bezbłędnej współpracy broni wsparcia z nacierającą piechotą. Uczestniczący w pokazach amerykań­ ski gen. Dewey po zakończeniu pokazu poprosił o ogień na wybrany przez niego ceł. Zadanie to wykonano „tak szybko i sprawnie, że zaskoczony generał nie miał słów uznania dla oficera dowodzącego ogniami wsparcia"28. Jednak główny wysiłek przed bitwą wykonały służby kwatermistrzowskie. To właśnie na kompaniach transpor26

Działania 2 Korpusu we Włoszech, t. 1, s. 204. IPMS. C ] /IV. Wytyczne przeszkolenia oddziałów 2 Korpusu z dnia 8 V 1944 r.; Działania 2 Korpusu uc Włoszech, t. 1, Londyn 1963, s. 205. 28 Kroniko 16 Lwowski Batalion Strzelców. Londyn 1970. s. 66; 17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn I9K4. s. 45. 27

towych, zaopatrywania, warsztatowych i sanitarnych spo­ czywał obowiązek zabezpieczenia pola walki. Na przykład kwatermistrzostwo 5 Dywizji wykonało ogromną pracę dostarczając na pozycje 300 ton zaopatrzenia i amunicji. Przed walką dywizja zgromadziła dwudniowy zapas żywności, oprócz tego na stanowiskach pozostał czterodniowy zapas porcji po brytyjskiej 78 Dywizji Piechoty. Codzienne uzupełnienie żywności dowożono do rejonu 5 Dywizji środkami transportowymi drugiej linii z 326 Składnicy Zaopatrywania. Z rejonu stanowisk dywizji do pierwszej linii żywność dowożono środkami transpor­ towymi pierwszej linii — łazikami terenowymi (jeepami) i mułami. Większy problem stanowiło zaopatrywanie dy­ wizji w wodę. Dzienna norma na jednego żołnierza wynosiła pół galonu (2,25 litra). Przed akcją dywizja otrzymała 500 czterogalonowych baniek, którymi przenoszono wodę z pun­ któw wodnych do oddziałów. Wprowadzenie oddziałów do rejonu natarcia rozłożone było w czasie od 1 do 10 maja. Wejście każdego oddziału na odcinek wymagało dwóch nocy, W pierwszą noc oddział miał przejść przez wąwóz Inferno, u wyjścia którego zatrzymywał się na odpoczynek. Natomiast druga noc przeznaczona była na dojście na pozycje. Przesunięcie oddziałów na pozycje wyjściowe udało się ukryć przed nieprzyjacielem. 9 maja 3 DSK, 5 KDP, 2 Warszawska Brygada Pancerna oraz 2 Grupa Artylerii ukończyły przygotowania do natarcia. Dla przyszłych działań 2 Korpus otrzymał 72 moździerze 4,2 cala oraz 44 000 pocisków do nich, 16 miotaczy płomieni, milion worków na piasek, 18 000 świec dymnych, 7000 ubrań maskowniczo-ochronnych, około 400 000 pocis­ ków artyleryjskich różnych kalibrów, 8000 ton różnych materiałów saperskich. Przed samym natarciem zwiększono ilość amunicji przewidzianej na jedno działo. I tak: dla działa 25 funtowego zamiast 700 złożono 1090 pocisków, a dla dział 4,5 cala i 5,5 cala zamiast 500 złożono 700 pocisków. Do

przeniesienia amunicji dla piechoty i broni wsparcia jako nosiciele zostali użyci żołnierze z pułków prze­ ciwpancernych dywizji i korpusu. Największe kłopoty były z dostarczeniem moździerzy 4,2 cala i miotaczy płomieni, których nie było w składach 8 Armii. Mo­ ździerze sprowadzono z różnych jednostek alianckich działających w obszarze śródziemnomorskim, natomiast Amerykanie dostarczyli miotacze płomieni, gdyż nie było ich w składach brytyjskich29. Wszystkie stanowiska artylerii, składy zaopatrzenia i pun­ kty sanitarne 2 Korpusu zostały zamaskowane. Artyleria dywizyjna stała zamaskowana na stanowiskach przez dwa tygodnie nie zauważona przez obserwatorów niemieckich. Dla przykładu na pozycjach 5 KDP rozlokowanie: 36 ciężkich moździerzy, 60 średnich moździerzy, 36 ckm oraz trzech batalionów piechoty odbyło się również bez żadnych przeszkód i do dnia natarcia ich pozycje nie były ostrzeli­ wane przez artylerię niemiecką. Przed bitwą przygotowano ewakuację rannych żołnierzy do głównego punktu opatrun­ kowego 5 Dywizji w Portelli, skąd przewożono ich dalej drogą Infemo-Acquafondata-Pozzili do 5 Sanitarnego Ośrodka Ewakuacyjnego. Na dodatek punkty sanitarne oznakowano flagami Czer­ wonego Krzyża. Nic zmniejszyło to zagrożenia, gdyż z rejonu Atiny niemiecka ciężka artyleria strzelała w wy­ znaczone kwartały nie wiedząc, co się tam znajdowało. 8 maja był najtragiczniejszym dniem w historii służby zdrowia 2 Korpusu, kiedy to o godz. I8.30 GPO 6 Kompanii Sanitarnej z 5 KDP zostało ostrzelane przez niemiecką artylerię. Por. lek. Maj pisał: „W zdenerwowaniu i zamiesza­ niu zdrowi opatrywali rannych i umieszczali ich pod osłoną ściany z worków. Por. Rymkiewicz podbiegł do telefonu, uzyskał połączenie z Dywizją, ale ledwo zdążył zameldować 19 Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny, Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r.. (talia czerwiec 1944 r.. i. 22.

co się stało, gdy następne pociski przerwały łączność. Trwało ostrzeliwanie. W miarę możliwości umieściliśmy ciężej rannych w bezpieczniejszych miejscach i sami schronili się pod ścianą skarpy, nasłuchując poszczególnych odpałów i licząc czas przelotu pocisków. Siedzieliśmy przykuci do miejsc, wszyscy bez hełmów, ufni w moc znaków Czerwone­ go Krzyża, przybici na duchu, wśród rannych i zabitych. Czas się dłużył, ogień nie ustawał, tylko wybuchy pocisków powoli oddalały się, wreszcie ustały. Nastała ogniowa cisza”30. W wyniku ostrzału GPO zginęli: ks kap. GPO August Huszczyński, por. lek Graber, ppor. lek. Wincenty Napora z 4 PAL-u, kpr. Wincenty Gieruc i szer. Jerzy Toczyłowski. Ranni zostali: por. lek. Marek Mozes, por. lek. Stefan Mazanowski, por. lek. Maurycy Pancer oraz 15 szeregowych z obsługi GPO31. DZIEŃ „D" 11 maja w godzinach popołudniowych na całym odcinku frontu własna artyleria przerwała działania ogniowe. Rów­ nocześnie zamilkła też artyleria niemiecka. Powodem tego było przygotowane przez nieprzyjaciela w nocy z 11 na 12 maja luzowanie oddziałów na odcinku Monte Cassino. Po kilku godzinach przerwy dowódca Artylerii 2 Korpusu gen. Odzierzyński zarządził prowadzenie minimalnego ostrzału pozycji niemieckich celem utrzymania wrażenia, że działa­ nia na odcinku przebiegają normalnie. Tego dnia na odcinku natarcia 2 Korpusu na pozycjach obronnych przebywało pięć niemieckich batalionów, zaś na 30

Julian M aj. Na drogach do piekieł, Kraków 1973, s. 225. IPMS, A XIa 6/4, Dziennik działań szefa Służby Zdrowia 5 KDP za miesiąc maj 1944 r.; C334, 6 Kompania Sanitarna Dziennik działań 8-11 maja 1944 r.; A XIa 6/4, Przebieg działań 6 Kompanii Sanitarnej w rejonie Cassino w dniach 25 IV-25 V 1944 r. 31

odcinku natarcia brytyjskiego XIII do walki gotowych było w pierwszej linii również pięć batalionów. W godzinach wieczornych przed frontem wszystkich oddziałów 2 Korpusu zostały odczytane rozkazy gen. Leese'a i gen. Andersa. Dowódca 8 Armii pisał między innymi: „[2 Korpus], który walczy obecnie wspólnie z nami dla odzyskania swej ukochanej ojczyzny"32. Natomiast gen. Anders napisał: „Żołnierze! Kochani moi Bracia i Dzieci. Nadeszła chwila bitwy. Długo czekaliśmy na tę chwilę odwetu i zemsty nad odwiecznym naszym wrogiem. Obok nas walczyć będą dywizje brytyjskie, amerykańskie, kanadyjskie, nowozelandzkie, walczyć będą Francuzi, Włosi oraz dywizje hinduskie. Zadanie, które nam przypadło, rozsławi na cały świat imię żołnierza polskiego. W chwilach tych będą z nami myśli i serca całego Narodu, podtrzymywać nas będą duchy poległych naszych towarzyszy broni. Niech lew mieszka w Waszym sercu. Żołnierze — za bandycką napaść Niemców na Polskę, za rozbiór Polski wraz z bolszewikami, za tysiące zruj­ nowanych miast i wsi, za morderstwa i katowanie setek tysięcy naszych sióstr i braci, za miliony wywiezionych Polaków jako niewolników do Niemiec, za niedolę i nie­ szczęście Kraju, za nasze cierpienia i tułaczkę — z wiarą w sprawiedliwość Opatrzności Boskiej idziemy naprzód ze świętym hasłem w sercach naszych «Bóg. Honor i Ojczyzna»"33.

32 33

3 DSK. s. 273, Sitwa Wileńskiej Brygady Żubrów, z. II, s. 86.

PIERWSZE NATARCIE 5 KRESOWEJ DYWIZJI PIECHOTY

Według informacji wywiadu 2 Korpusu siły niemieckie na odcinku natarcia 5 KDP były oceniane na jeden batalion rozlokowany w bunkrach składakach z kamieni, bardzo trudnych do wykrycia i rozbicia przez lekką artylerię. Przedpole pozycji niemieckich było bardzo silnie flan­ kowane ogniem z Passo Como, Massa Albaneta, wzg. 593 oraz ogniem ciężkiej artylerii i moździerzy z rejonu Piedimonte, Belmonte, Atina, Biagio i ze wzgórza klasztor­ nego. Na bezpośrednim przedpolu pozycji nieprzyjaciela postawiono wiele min oraz zasieków z drutu kolczastego. Gen. Sulik do natarcia wyznaczył trzy bataliony 5 WBP (14 Batalion miał pozostać na podstawach wyjściowych celem zabezpieczenia i wsparcia natarcia) oraz 18 Batalion z 6 LBP. Osłonę ogniową północnego skrzydła natarcia miało pełnić zgrupowanie płk. W. Nowiny Sawickiego, dowódcy 6 LBP w składzie: 15 Pułk Ułanów i Pułk Ułanów Karpackich oraz 12 moździerzy 4,2 cal., 48 moździerzy 3 cal. i 12 ckm. Bezpośrednie wsparcie natarcia stanowiły 4 i 5 Pułk Artylerii Lekkiej oraz 24 moździerze 4,2 cal., 48 moździerzy 3 cal. oraz 36 ckm. Wsparcie ogniowe odcinka obrony 6 LBP stanowił 6 Pułk Artylerii Lekkiej, wzmocnienie natarcia 7 Pułk Artylerii Konnej,

nowozelandzki 4 Pułk Artylerii Lekkiej (cztery dywizjony), brytyjski 140 Pułk Artylerii Ciężkiej (dwa dywizjony artylerii 4,5 cal. i jeden dywizjon artylerii 5,5 cal.) oraz po jednym dywizjonie z 10 Pułku Artylerii Ciężkiej i brytyjskiego 102 Pułku Artylerii Ciężkiej. Bezpośredniego wsparcia natarcia na Widmo miały udzielić 4 i 5 Pułki Artylerii Lekkiej, przy czym do natarcia na San Angelo 5 KDP miała przekazać 4 PAL do dyspozycji dowódcy 3 DSK. W pierwszej fazie natarcia 5 Dywizję miało wspierać 128 dział 25 funtowych, 16 dział 4,5 cala, 8 dział 5,5 cala, natomiast w natarciu na drugi przedmiot dywizję miało wspierać 80 dział 25 fun­ towych, 16 dział 4,5 cala, 8 dział 5,5 cala1. Sąsiadami 5 Dywizji na południu była 3 DSK, a na północy nowozelandzka 2 Dywizja Piechoty. Teren natarcia 5 KDP był bardzo trudny dla poruszania się piechoty — kamienisty i zarośnięty krzewami. Na pierwszy plan wysuwały się dwa przedmioty natarcia: 1) grzbiet Widma, który wymagał zwartego ataku na całej szerokości liczącej 1000-1100 metrów. Do natarcia w pierwszej linii wyznaczono 13 i 15 Bataliony; 2) grzbiet San Angelo-wzg. 575-Balkon stanowiły one trzy odrębne przedmioty natarcia położone w różnych odległościach od Widma — od 500 do 1000 metrów. Szerokość frontu na tym odcinku wynosiła 1500 metrów. Do natarcia w pierwszej linii wyznaczono 13, 15 i 18 Bataliony. 11 maja o godz. 23.30 13 i 15 Bataliony przeszły z rejonów wyjściowych położonych w jarach na wschodnich zboczach 1 IPMS, C 1/IV, Rozkaz do natarcia w działaniach „Honker" wydany pracz gen. Sulika 6 maja 1944 r. L.dz.650; A XIa 5/2, Instrukcja kwatermistrzowska do działań „Honker" wydana przez gen. Sulika 6 maja 1944 r. L.dz.253; Bogusław P o l a k , Bitwa o Monte Cassino 1944. Wybór źródeł t. III, s. 28-34; Działania 2 Korpusu we Włoszech, t. 1, s. 199; Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny. Sprawozdanie z biiwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r„ Italia czerwiec 1944 r., s. 16-17.

Castellone na podstawę wyjściową trzymaną przez 14 Batalion. NATARCIE 13 WILEŃSKIEGO BATALIONU STRZELCÓW

13 Batalion pod dowództwem ppłk. Władysława Kamińskiego wyruszył do walki z podstaw wyjściowych o godz. 1.20. Nacierający na pozycje niemieckie batalion szedł po dwóch osiach: „Marcel” i „Wacław” na północy i „Fred” i „Bolesław” na południu. W pierwszym rzucie szły jako lewoskrzydłowa 3 kompania („Fred”) i 2 kom­ pania („Marcel”) jako prawoskrzydłowa. Drugi rzut miały stanowić na lewym skrzydle 4 kompania („Bolesław”) z zadaniem przedłużenia wysiłku 3 kompanii, a na prawym skrzydle 1 kompania („Wacław"). Po osi „Mar­ cel” nacierała 2 kompania kpt. Marceliana Czecho­ wskiego. Na przedzie kompanii szedł oddział szturmowy ppor. Ryszarda Alwingiera. Liczył on 55 żołnierzy. Każdy z żołnierzy oddziału szturmowego oprócz swojego uzbrojenia niósł po dwie rury „bengalore” (o wadze 14 kilogramów) do wysadzania pól minowych i zasieków z drutu kolczastego. Przy oddziale szturmowym znaj­ dował się dowódca 2 kompanii wraz z obserwatorem artylerii ppor. Kazimierczakiem z 5 PAL-u i dowódcą batalionowego plutonu ckm ppor. Pawłem Gajdaczkiem. Pierwszym zadaniem oddziału szturmowego było wyty­ czenie przejść w polu minowym. W momencie, gdy 2 kompania znalazła się na podstawie wyjściowej do natarcia, miejsce zbiórki zostało ostrzelane przez artylerię niemiecką. Spowodowało to opóźnienie natarcia o 25 minut. Kpt. Czechowski pisał: „na opóźnienie to mogłem sobie pozwolić, plan natarcia przewidywał 20-minutowe zatrzymanie się 150 metrów przed wierzchem Widmo — ja chciałem tę przestrzeń przebyć bez zatrzymania się, a ciągle miałem nadzieję, że ogień, pod którym

jesteśmy, zelżeje. O godz. 1.45 zdecydowałem się ruszyć. Ludzie runęli na taśmę bez wahania. W ogniu tym w pierwszej chwili prysła łączność techniczna moja z baonem i artylerzysty, który od tej chwili niczym nie mógł pomóc.[...] Rury [bengalore] prawie w całości wybuchły razem z pociskami, powodując duże straty w oddziale. Miotacz płomieni wraz z obsługą zniszczony. Pluton ckm sprzęt i amunicja — zniszczone, w ludziach duże straty"2. Za 2 kompanią w drugim rzucie po osi „Wacław” posuwała się 1 kompania kpt. Buyko. Zastępca dowódcy 1 kompanii por. Hubert Janie wic z tak wspominał przejście przez wzgórze 706: „silny ogień artylerii i moździerzy nieprzyjaciela [...] oraz widok zabitych i rannych kolegów z kompanii czołowej oraz własnej przy przechodzeniu wzgórza 706 unieruchomił i zatrzymał II i III pluton"3. Pomimo silnego ostrzału nieprzyjaciela atakujące kompa­ nie minęły Widmo i dotarły do doliny za grzbietem 826227, gdzie dostały się pod bardzo silny ogień broni maszynowej z dobrze zamaskowanych schronów. Równocześnie żołnierze weszli na teren pokryty minami. Ppłk Kamiński napisał w swoim sprawozdaniu: „Ci co szli naprzód wylatywali na pułapkach, ci co leżeli topnieli od ognia broni maszynowej. Wsparcie 1 kompanii nie pomogło”4. Około godz. 3 na BPO zaczęli pojawiać się pierwsi ranni. Jednokierunkowa droga zatarasowana była przez czołgi oraz pod stałym ostrzałem niemieckich moździerzy. Dalsza ewakuacja okazała się niemożliwa. W związku 2 IPMS, A XIa 23/12, Sprawozdanie z odbytych walk — kpt. Marcelian Czechowski, dowódca 2 kompanii 13 Batalionu. 3 IPMS, C 156/Ia, Przebieg akcji bojowej 1 Kompanii, zastępca dowódcy por. Hubert Janiewicz 4 czerwca 1944 r. 4 IPMS. C I43/1VB, Uwagi wstępne z działania Honker dowódcy 13 Batalionu ppłk. Kamińskiego. Wobec znacznych strat czołowej 2 kompanii dowództwo natarcia na tej osi objął kpt. Buyko.

z tym opatrunek rannych musiał odbywać się na BPO. Dzięki temu, że w pobliżu znalazła się 5 kompania sanitarna, wiele zabiegów można było przeprowadzić na miejscu, co uratowało życie wielu rannym5. W czasie gdy znoszono pierwszych rannych, na Widmie nadal toczyła się walka. O jej zaciętości świadczy sprawo­ zdanie ppor, Alwingiera, który pisał: „wzgórze Widmo osiągnąłem o godz. 4.00. Tam doszto do walki wręcz. Oddawanie ognia z Ikm i Tompsonów odbywało się na odległościach nie dalszych niż 10 metrów. Walka trwała do godz. 4.30.0 tej godzinie wyruszyło przeciwuderzenie niemieckie. Oddział mój zatrzymuje je ogniem broni maszynowej i ręcznymi granatami. Niemcy wycofują się i zajmują wolne schrony. W tym momencie dostaję bardzo silny ogień moździerzy nieprzyjaciela. O godz. 4.40 z oddziału zostaje 12 ludzi, po porozumieniu się z dowódcą kompanii wysyłam gońca do [I] plutonu odwodowego z [1] kompanii «Wacław». O godz. 4.50 pluton odwodowy przybywa. Straty ma bardzo duże. Na polu minowym i przy schronach nieprzyjaciela traci natychmiast kilku najlepszych ludzi. Dowódca plutonu odwodowego zostaje 12 ludzi. Tak jak z plutonu od­ wodowego, tak i z mojego oddziału ludzie są bardzo przemęczeni. Natarcie musiało się zatrzymać.[...] Po złożonym meldunku do dowódcy Baonu dostaję rozkaz wycofania się na wzgórze 706”6. Dowódca I plutonu, 1 kompanii ppor. Mieczysław Poseł (pluton odwodowy) otrzymał rozkaz dalszego nacierania po ścieżce, którą szła 2 kompania. „Po skończeniu się ścieżki — pisał ppor. Poseł — napotykam na Niemców [...] na szczycie Widma. Zostaję ostrzelany z dwóch spandauów 5 IPMS, C 156/1 a. por. Przemysław Małecki lekara 13 Baonu, Uwagi ze swego zakresu pracy podczas działań pod Cassino. 6 IPMS, C 129/1. Kronika 13 WBS, s. 422; C 156/la, ppor. Ryszarda Alwingiera, Sprawozdanie z działań w dniu 12 maja.

z przodu i prawej strony. Otwieramy ogień z całej naszej broni, patrol robi dalej ścieżkę. Pluton posuwa się naprzód w tyralierce przez teren zaminowany. Ścieżką iść nie można ze względu na duże skupienie. Dochodzimy do nieprzyjaciela na odległość 4-7 metrów. Niemcy obrzucają nas granatami, które przelatują i padają za nami około 10 metrów. [...] Zostaję z 4 ludźmi. Iść dalej nie mogę. Rannego drużynowego wysyłam do dowódcy kompanii z prośbą o przysłanie mi ludzi. Wraca i melduje, że nie może znaleźć dowódcy, wysyłam go jeszcze raz, tymczasem prowadzimy ogień z dwóch lkm, mojego Thompsona i dwóch kb. Jest godz. 6.50, w lewo od siebie widzę jakieś wojsko, rozpoznaję, że to nasze [był to ppor. Karge z sześcioma żołnierzami]. Ogień i granaty nieprzyjaciela bez przerwy. Utrzymać się dłużej nie mogę, daję rozkaz reszcie moich żołnierzy do wycofania się z Widma w dół pod [wzgórze] 706”7. Po osi „Wacław” miał nacierać oddział uderzeniowy por. Bernarda Karge z 2 kompanii, a za nim grupa ppor. Antoniego Giermka z 1 kompanii, która zabłądziła i osta­ tecznie poszła po osi „Marcel”. Na pozycjach wyjściowych oddział uderzeniowy traci większość sprzętu saperskiego w wyniku ognia niemieckiego ze wzgórz Passo Como i M. Cairo. O godz. 1.30 oddział wyruszył do natarcia. Ogień niemieckich moździerzy spowodował największe straty wśród saperów. Przed wyruszeniem do natarcia trzeba było uzupełnić właśnie patrole saperskie. W odległości 50-60 metrów od Widma oddział por. Karge dostał się pod silny ogień broni maszynowej z czterech niemieckich pilboxów (straty: 5 zabitych i 6 rannych). Nie powstrzymało to natarcia i oddział uderzeniowy dotarł na Widmo. W ciem­ nościach zlikwidował kilka schronów niemieckich nim zajął stanowiska. Zdając sobie sprawę, że dalsze utrzymanie 7 IPMS, C 156fla, Chronologiczny przebieg działań I plutonu I kom­ panii 13 Baonu w rejonie Cassino ppor, Mieczysława Poseł.

zajętego terenu bez posiłków nie będzie możliwe, por. Karge wysłał gońców do dowódcy kompanii z prośbą o pomoc. Żaden z gońców nie powrócił. Przez cały dzień 12 maja grupa por. Karge broni się na Widmie. Dopiero o godz. 21.00 wobec dużych strat dowódca grupy wydaje rozkaz wycofania się8. Ppłk Kamiński tak pisał o walce por. Karge: „Oddział topniał z każdą minutą, ale nie opuszczał swoich stanowisk. Oddział w całości wyginął na Widmie i pojedyncze osoby wycofały się na [wzgórze] 706 dopiero w nocy z 12/13 maja. Dwóch ludzi wróciło z Widma dopiero wieczorem 13 maja. Por. Karge bohatersko zginął na posterunku [o godz. 8.30 13 maja]”9. Na osi południowej nacierały: w pierwszym rzucie 3 kompania kpt. Alfreda Kolatora, a w drugim rzucie 4 kompania por. Bolesława Domańskiego. Po osi „Fred" miała posuwać się grupa szturmowa kpt. Kolatora, a po osi „Bolesław” grupa szturmowa por. Wacława Pietrzaka. Do natarcia grupy wyruszyły o godz, 1.20, ponosząc na podstawach wyjściowych małe straty. O godz. 2.30 4 kom­ pania dotarła do schronów na Widmie, gdzie połączyła się z 3 kompanią. Walki na tym odcinku ppłk Kamiński tak opisał: „oddziały szturmowe [3] kompanii «Fred» i idącej za nimi w odległości 300 kroków [4] kompanii «Bolesław» topniały w oczach. Grupa por. Pietrzaka doszła do wysoko­ ści schronów nieprzyjaciela na Widmie, zdobyła tylko dwa do trzech schronów, a reszta niemieckich schronów trzymała się i nie pozwalała poruszyć się z powodu zaporowego ognia broni maszynowej. Grupa wzmocniona odpowiednią grupą z kompanii «Bolesław» nie była w stanie ruszyć się ani w przód ani w tył. Został ranny w tej grupie por. 8 IPMS, A XIa 23/12. ppor. Tadeusz Hieronim Cisek 2 kompania 13 Batalion 2 oddział szturmowy (lewy), Sprawozdanie z przebiegu dzialań. 9 IPMS, C 143/TVB, Uwagi wstępne z działania Honker dowódcy 13 Batalionu ppłk. Władysława Kami As kiego.

Pietrzak, por. Sołowiej z kompanii «Fred» oraz początkowo ranny, a później zabity ppor. Łoziczonek z grupy «Bole­ sław». Pozostał na tej osi jedyny oficer ppor. [Mieczysław] Mundziakiewicz z kompanii «Bolesław» z nadłamaną kością w nodze i z niewielką grupą strzelców. Kpt. Kolator na osi «Fred» w pierwszym uderzeniu zdobył schrony na Widmie i spłynął na przeciwny stok plus minus 200 metrów w kierunku na «Chopin». Tu znalazł się w piekiel­ nym ogniu wspaniale rozmieszczonej broni maszynowej nieprzyjaciela ze schronów na stokach, grzbiecie i pin. głowie «Chopin»”10. Około godz. 4 3 kompania nie mogła wykonać żadnego ruchu naprzód, gdyż pized nią wyrosła ściana ognia. Pomimo rany w szyję kpt. Kolator nadal dowodził swoim pododdzia­ łem. Wkrótce do 3 kompanii dołączył pluton ppor. Franciszka Olkowskiego (zastępcy dowódcy 4 kompanii) i dowódca 4 kompanii por. Domański. Znajdujący się na lewym skrzydle natarcia 13 Batalionu myśleli, że 2 kompania kpt. Czechow­ skiego opanowała swój odcinek Widma. Gdy okazało się, że znajdują się tam nadal Niemcy, kpt. Kolator postanowił uderzyć na nich z tyłu, aby otworzyć drogę kompaniom prawego skrzydła. Na stanowisku, ubezpieczając od kontrata­ ku z S. Angelo, pozostał por. Domański ze swoimi ludźmi, Natomiast kpt. Kolator wraz z ochotnikami uderzył na niemieckie bunkry. W celu wzmocnienia natarcia dowódca 3 kompanii wysłał do tyłu szefa z rozkazem dołączenia reszty kompanii. Nie wiedział on jeszcze, że wszyscy dowódcy plutonów w jego kompanii byli ranni. Pierwszy niemiecki schron został bardzo szybko zlikwidowany. Kpt. Kolator znalazł się przy wejściu do drugiego schronu. Tak wspominał przebieg walki: „krzyknąłem Hande hoch. Nie było odpowie­ dzi. Chwyciłem następny granat. [...] Po wybuchu granatu dobyłem rewolweru i strzelając skierowałem się do wejścia. 10 IPMS, C 143/IV B, Uwagi wstępne z działania Honker dowódcy 13 Batalionu ppłk. Władysława Kamińskiego.

W pewnym momencie usłyszałem wybuch i poczułem ból pod kolanem i w lewej pięcie. Zrozumiałem, że nastąpiłem na pułapkę. Cofnąłem się kilka kroków, upadłem i ze­ mdlałem”11. Dowództwo kompanii objął por. Józef Majewicz, który dowodził grupą miotaczy płomieni. Wkrótce i on został ciężko ranny (zginął 12 maja). Dowództwo całości natarcia na osi południowej 13 Batalionu przejął por. Domański. „Oddziały topniały niewiarygodnie szybko — pisał ppłk Kamiński. — Por. Domański usiłował poderwać oddziały do przodu, lecz to mu się nie udało. Został ranny, był już sam, gdyż ppor. Kopyść był [...] zabity, a inni oficerowie 3 i 4 kompanii ranni za wyjątkiem ppor. Bieniarza, który był wyznaczony do wsparcia natarcia ogniem moździerzy 2 calowych i znajdował się pod szczytem Widma na osi «Fred». Por. Domański z dwoma strzelcami z plutonu łączności zaatakował schron nieprzyjaciela, wziął dwóch jeńców. Ostatnia rozmowa radiowa z por, Domańskim miała miejsce dnia 12 maja około godz. 9.40 prosił o przysłanie: jak największej liczby noszowych do podebrania rannych, których było pełno na ścieżce, Rozkazu dołączenia w lewo na płd. stok Widma nie mógł wykonać z powodu ognia nieprzyjaciela. Pomocy nowej mu podesłać nie mogłem [...] Por. Domański jako ranny dowodził przez kilka godzin, aż w końcu zginął na schronie nieprzyjaciela”12. Por. Olkowski tak zapamiętał ten moment walki: „znie­ nacka z prawej strony, z bliskiej odległości zrywają się liczniejsze wrzaski «heraus». Por. Domański krzyknął «rkm i Thompsony do mnie, bagnet na broń!» Poderwaliśmy się ze swych wnęk i szańczyków. Niemcy nie podeszli ani kroku [...] tylko plunęli z ukrycia ze spandaów i szmajserów, parę granatów z moździerza 50 mm [...] padło w naszą 11

Sitwa Wilenskiej Brygady Żubrów, z. II, s. 89. IPMS, C 143/IVB, Uwagi wstępne z działania Honker dowódcy 13 Batalionu ppłk. Władysława Kamińskiego. 12

grupę. Cofnęliśmy się natychmiast do swoich wnęk. To «hurra» kosztowało [nas] drogo m.in. padł por. Domański, ppor. Kopyść, sierż. Ratajczak, kilku rannych i ja dostałem odłamkiem granatu. Przez radio począłem prosić dowódcę baonu o pomoc.[...] Przystąpiliśmy do opatrywania rannych (sanitariuszy nie było). Bandażowałem szmatami z podar­ tych koszul (opatrunków zabrakło) — ciężko rannego strz. Raczkowskiego. Uderzył pocisk, zobaczyłem gwiazdy, gdy ocknąłem się, dałem rozkaz wycofać się w lewo. Za mną w kierunku na 18 baon wycofało się 4 żołnierzy, z których jeden (strz. Podusowski) został w drodze ranny, jeden (kpr. Unger) zabity’’13. Po śmierci por. Domańskiego dowództwo ponownie objął ranny kpt. Kolator, nakazując znajdującym się w po­ bliżu żołnierzom 3 i 4 kompanii odwrót w kierunku pozycji trzymanych przez pododdziały 15 i 18 Batalionów. W tej części Widma nadal pozostały grupy żołnierzy 13 Batalionu, do których nie dotarł rozkaz wycofania się. Ppor. Mieczysław Mundziakiewicz objął dowództwo nad resztkami I plutonu 4 kompanii i I plutonu 3 kompanii, ponieważ wszyscy oficerowie z jego grupy zostali ranni. ,,Wysyłam — pisał ppor. Mundziakiewicz — kpr. Kazi­ mierza Goca z miotaczem płomieni celem rzucenia płomieni na schron, [...] kpr. Goc pada ciężko ranny, miotacz zabiera Saper Czesław Zuba z 6 kompanii saperów i skierowuje płomień na schron, ze schronu wylatuje około 4 Niemców, którzy zostali zabici przez grupkę składającą się z sierż. Stanka, kpr. pchor. Wróbla, plut. pchor. Porto, plut. Daszkiewicza i strzel. Kuryły”14. 13 IPMS, C 156/Ia. por. Franciszek Olkowski, zastępca dowódcy 4 kompanii 13 Batalionu, Uwagi, spostrzeżenia i wnioski z obrony Niemców na Widmie w dniu 12 maja 1944 r. 14 IPMS, C 156/Ia, ppor. Mieczysław Mundziakiewicz, dowódca II plutonu 4 kompanii 13 Batalionu, Przebieg natarcia 4 kompanii 13 Batalionu strzelców.

W trakcie ataku na następny schron ppor. Mundziakie­ wicz został ranny. Po wycofaniu się grupy por. Olkowskiego i ppor. Mundziakiewicza na Widmie pozostała grupa plut. Wasilewskiego, która opuściła wzgórze dopiero w nocy z 12 na 13 maja, prowadząc i ewakuując kilku rannych, w tym jednego z urwaną stopą. Żołnierze 13 Batalionu, którzy wycofali się na wzg. 706, wzmocnili obronę 14 Batalionu. Wieczorem 12 maja w celu zebrania wszystkich zdolnych do walki żołnierzy i zorganizowania ich do dalszej akcji ppłk Kamiński wysłał do rejonu wyczekiwania przed natarciem swojego zastępcę mjr. Jana Żychonia, który zebrał tylko 4 ludzi z linii i 11 noszowych15. W trakcie pierwszego natarcia 13 Batalion miał wspierać pluton czołgów z 3 szwadronu 4 Pułku Pancernego. Pluton nie zdołał jednak wejść do akcji, gdyż o godz. 4.30 trzy czołgi zostały rozbite jeszcze na podstawach wyjściowych. NATARCIE 15 WILEŃSKIEGO BATALIONU STRZELCÓW

Na lewym skrzydle natarcia 5 WBP miał nacierać 15 Batalion ppłk. Witolda Stoczkowskiego: w pierwszym rzucie jako lewoskrzydłowa 3 kompania por. Jana Jur­ kowskiego oraz jako prawoskrzydłowa 4 kompania kpt. Henryka Bartosika; w drugim rzucie 2 kompania kpt. Józefa Polkowskiego i 1 kompania por. Mirosława Świeściaka. O godz. 23.15 na pozycje wyczekiwania 15 Batalionu padły pierwsze pociski niemieckiej artylerii. W dwadzieś­ cia minut później zginął dowódca 3 kompanii por. Jur­ kowski. Dowództwo objął wówczas dowódca III plutonu por. Konstanty Sobolewski. O godz. 23.45 goniec zamel­ dował mjr. Gnatowskiemu o zranieniu dowódcy 2 kom15 IPMS, C 143/IV B, Uwagi wstępne z działania Honker dowódcy 13 Batalionu ppłk. Władysława Kamińskiego.

panii kpt. Polkowskiego. Dowództwo kompanii objął por. Mieczysław Petryński. Teren, którym miały posuwać się kompanie na lewym skrzydle 15 Batalionu, był trudny do przebycia ze względu na gęste zarośla i znaczne wznie­ sienie. Największe straty na podejściu na podstawy wyj­ ściowe od ognia artylerii niemieckiej poniosła 3 kompania. Duża liczba rannych i zabitych spowodowała zator na ścieżce A. O godz. 0.25 ciężko ranny został por. Sobolew­ ski, a kilku ludzi z III plutonu zabitych. Dowództwo 3 kompanii objął ppor. Władysław Gierlik, dowódca I plutonu. Od ognia niemieckiej artylerii znaczne straty poniosły patrole ścieżkowe. Wobec rozbicia patrolu por. Lasoty (został ciężko ranny), dalsze wytyczanie trasy po ścieżce A stało się niemożliwe. W związku z tym mjr Gnatowski rozkazał nacierać 3 i 2 kompanii po ścieżce B wytyczonej przez patrol ppor. Bartoszaka. U podnóża Widma straty 3 kompanii wyniosły ponad 30 procent stanu. O godz. 1.00 resztki 3 kompanii wyruszyły do natarcia. W godzinę później 3 kompania znalazła się na Widmie. W związku z tym dalsze natarcie na lewym Bkrzydle miała kontynuować 2 kompania16. O godz. 1.00 do akcji wyruszyła 4 kompania. Wobec strat patrol ścieżkowy ppor. Zasłony nie był już zdolny do dalszego wykonania zadania i ścieżka została doprowadzona tylko do podstawy Widma. „Schodzimy do ścieżki przed Widmem — pisał sierż. Antoni Kmietowicz, zastępca dowódcy 3 plutonu 4 kompanii — w piekielny i huraganowy ogień zaporowy artylerii i moździerzy nieprzyjaciela. 16 IPMS, C819/32, Dziennik działań 15 WBS z dnia 11 i 12 V 1944 r.; A XIa 23/12. ppor. Władysław Gierlik, Sprawozdanie z walk o Cassino 3 kompanii ¡5 Batalionu strzelców; ppor. Jan Miszkiel. Sprawozdanie z przebiegu natarcia 2 kompanii 15 Batalionu w nocy z 11 na 12 V 1944 r.; ppor. Antoni Wszelaki, dowódca 2 plutonu 2 kompanii. Sprawozdanie z walk w rejonie Monte Cassino w czasie od 11-19 V 1944 r.; kpt. Józef Polkowski, dowódca 2 kompanii 15 Batalionu, Bitwa o Monte Cassino sprawy do wyjaśnienia, 8 V 1946 r.

Żołnierzom wydaje się, że to jest ogień własny. Pluton pada i leży plackiem na ścieżce. Pociski wybuchają tuż obok i wśród nas. Na plecy lecą z góry kamienie, gałęzie i odłamki. W powietrzu kurz i dym, nie widać i nie słychać nic, prócz diabelskiej detonacji pocisków [...] Wśród tak morderczego ognia przybiega do mnie sanitariusz plutonu strz. Ludwik Radziszewski i melduje «ppor. Czop [Adam] zabity». Wstaję i wysuwam się do przodu by objąć dowództwo plutonu i prowadzić go do wyznaczonego celu. Idąc ścieżką do przodu, pytam gdzie leży por. Czop. Strz. Należyty mówi — «tu w krzakach leży ktoś zabity». Sprawdzam, nie jest to ppor. Czop, to saper z patrolu Ścieżkowego”. Szczęśliwie ppor. Czop był cały i zdrowy. Wielkim poświęceniem w tym czasie odznaczył się sanita­ riusz Radziszewski, „który mimo morderczego ognia biegał wprost od rannego do rannego, udzielając mu pomocy i narażając własne życie”17. O godz. 1.20 została zerwana łączność pomiędzy dowódcą 15 Batalionu a mjr. Gnatowskim wskutek rozbicia radiostacji i zerwania linii telefonicznych. O godz. 1.40 dowódca 4 kompanii wydał rozkaz do dalszego natarcia — decydując się nacierać na Widmo bez ścieżki. Kpt. Bartosik idąc na przedzie kompanii przy I plutonie zaniepokoił się zatrzyma­ niem m plutonu. Cofnąwszy się do czcią plutonu wraz z por. Sommerem wydał rozkaz jego dowódcy ppor. Czopowi do posuwania się w tyralierze w kierunku Widma. Pierwsi na Widmie 40 metrów od domku znaleźli się por. Sommer i ppor. Czop. Kpt. Bartosik wydał rozkaz „zdobyć domek na lewo”. Sierż. Kmietowicz tak wspominał zajęcie domku: Jdę pierwszy i pociągam za sobą kilku żołnierzy. [Podczołgujemy] się pod ruiny domku [...] Daję serię z tomigana w okienko założone blachą do połowy. [...] Następnie 17 IPMS, A XIa 23/12, sierż. Antoni Kmietowicz, zastępca dowódcy 3 plutonu 4 kompanii 15 Batalionu, Moje wrażenia w czasie natarcia na Widmo w dniu 12 V 1944 r.

rzucamy granaty za przeciwległą ścianę i szybko biegniemy do okien strzelając. [...] Gdy znalazłem się na oknie, zobaczyłem pod ścianą tuż pod nogami schron, na którym leżał twarzą w dół zabity Niemiec a w schronie szmery. Jedna i druga seria w otwór schronu, a po tym dwa granaty [...]. W parę sekund ze schronu wy­ dobywa się dym, kurz i duszące charczenie konających tam Niemców”18. O godz. 2.05 cała 4 kompania znalazła się przy ruinach domku. Na Widmie polscy żołnierze zostali zaskoczeni ogniem prowadzonym ze schronów oraz stanowisk obron­ nych, które w większości oparły się ostrzałowi artylerii i zostały obsadzone ponownie przez załogi niemieckie. Żołnierze 15 Batalionu musieli zdobywać schron za schronem. Likwidująca schrony nieprzyjaciela piechota polska topniała od ognia ukrytych w nich strzelców górskich. Kpt. Bartosik rozkazał I plutonowi nawiązać łączność z 13 Batalionem, W trakcie walki na Widmie wśród gradu kul rozkazy od dowódcy przenosił i przeka­ zywał do poszczególnych plutonów chor. Władysław Matczak, szef 4 kompanii. Warto nadmienić, że w trakcie zdobywania schronów, gdy pod bezpośrednim ogniem niemieckim znalazł się dowódca kompanii kpt. Bartosik, nadbiegł kpr. Piotr Żebrowski i ogniem z bliska zlik­ widował załogę schronu ratując życie swojemu dowódcy. Niebywałym męstwem odznaczył się st. strz. Jan Kołeba, który mimo utraty ręki pod ogniem przenosił rozkazy i meldunki dowódcy 4 kompanii. O walce na Widmie chor. Matczak pisał: „widać było w czasie walki bohaterstwo i odwagę dowódców, jak również szeregowych, którzy nie zważając na ogień nie­ przyjaciela rzucali się pojedynczo na schrony z granatami i pistoletami, jak: por. Wilhełm Sommer obrzucił granatami 18Ibidem.

jeden ze schronów, a kpr. Józef Popławski doskoczył do schronu”19. „Wykorzystując moment, w którym Niemiec skierował swe serie wzdłuż grzbietu Widma — pisał kpr. Popławski — dobiegłem do bunkra [...] Szukam otworu, gdzie wrzucić granat. Pierwszy strzeliłem przez szczelinę z kamieni do wnętrza. [...] Szwab będąc cały w bunkrze tylko ręce wysunął do góry. [...] Serce bije mi z zadowolenia [...], że pierwszego jeńca w kompanii, a nawet w baonie przy­ prowadziłem sam”20. W czasie walki na Widmie strz. Franciszek Łukawiecki z narażeniem własnego życia miotaczem płomieni spalił 12 żołnierzy niemieckich21. Na odcinku natarcia 1 kompanii jej dowódca por. Świeściak wobec braku łączności z 4 kompanią decyduje się nacierać w pierwszym rzucie po ścieżce nr 4. Na przedzie szedł III pluton, za nim I pluton oraz poczet dowódcy kompanii, które na podstawach wyjściowych straciły od ognia niemieckiego 40 procent stanów. W tym samym czasie n pluton, idący po osi nr 3, ruszył do natarcia na Widmo. Widząc to dowódca III plutonu o godz. 1.45 podrywa pluton do natarcia, lecz po przebyciu 50 metrów został przygwożdżony do ziemi ogniem artylerii niemieckiej, nakierowanej pociskami świetlnymi z karabinu maszynowego z niezdobytego przez 13 Batalion bunkra na Widmie. Nawała ogniowa zatrzymała w miejscu 1 kompanię bez n plutonu. W trakcie przygotowania do natarcia kompania utraciła wszystkie środki łączności, natomiast 19 IPMS, A Xla 23/12, chor. Władysław Matczak, szef 4 kompanii 15 Batalionu, Sprawozdanie z przebiegu akcji bojowej z dnia 11 na 12 V 1944 r. z dn. 23 V 1944 r. 20 IPMS, A XIa 23/12, relacja kpr. Józefa Popławskiego z 4 kompanii 15 Batalionu z 23 V 1944 r. 21 IPMS, A XIa 23/12, chor. Władysław Matczak, szef 4 kompanii 15 Batalionu.

wysłani do dowództwa batalionu gońcy nie wracali. O godz. 2.30 na pozycje III plutonu przybył dowódca kompanii i wydał rozkaz do dalszego natarcia (czwarty rozkaz). I tym razem kompania została zatrzymana. Por. Świeściak został ranny, a pluton stracił 6 zabitych i 5 rannych. Również ciężkie straty poniósł I pluton, którym po ranieniu dowódcy dowodził plut. A. Juralewicz. O godz. 3.00 ranny dowódca kompanii wydał rozkaz wycofania ludzi spod ognia o 100 metrów do tyłu. W trakcie wydawania rozkazu por. Świeściak został ponownie ranny, tym razem ciężko. Dowództwo kompanii przejął dowódca III plutonu ppor. Alfred Strojnowski. Stan 1 kompanii bez II plutonu wynosił: I pluton zdolnych do walki 5 ludzi, III pluton zdolnych do walki 13 ludzi, poczet dowódcy kompanii 3 żołnierzy. Ppor. Strojnowski wycofał kompanię o 100 metrów do tyłu i ponowił próbę nawiązania łączności z ppłk. Stoczkowskim. Z nastaniem świtu z Widma w kierunku stanowisk L kompa­ nii strzela z niezniszczonego przez 13 Batalion bunkra niemiecki karabin maszynowy. Ze względu na trudności z podejściem, próby zlikwidowania niemieckiego stanowiska nie powiodły się. Rano udało się nawiązać łączność z dowód­ cą batalionu, który po zapoznaniu się z sytuacją kompanii o godz. 5.00 wydał rozkaz wycofania się do odwodu w rejon punktu obserwacyjnego dowódcy batalionu. W tym rejonie I i III pluton 1 kompanii pozostawały pod ogniem niemieckim do godz. 16.00 12 maja, po czym zostały wycofane na podstawę wyjściową a następnie do rejonu wyczekiwania rozkazem ppłk. Steczkowskiego. Rozkaz nie dotarł jednak do wszystkich i część żołnierzy z dowódcą III plutonu pozostała na stanowiskach tego dnia do godz. 18.00. W walkach o Widmo z 1 kompanii uczestniczył tylko II pluton ppor. Czesława Gerwela, który wraz z 4 kom­ panią nacierał po ścieżce nr 3. W trakcie walki na Widmie żołnierze II plutonu zniszczyli 3 schrony i zabili 14 żołnierzy niemieckich. Następnie część plutonu pod

dowództwem ppor. Gerwala idzie do dalszego natarcia na wzg. 575, pozostali pod dowództwem zastępcy do­ wódcy 1 kompanii por. Jana Tułodzieckiego likwidują niemieckie schrony pozostawione na prawej stronie na­ tarcia 15 Batalionu22. Po zdziesiątkowaniu 3 kompanii na czoło natarcia na lewym skrzydle 15 Batalionu wysunęła się 2 kompania. Jako pierwszy niemieckie schrony na Widmie zaatakował III pluton ppor. Władysława Matulewicza. Razem z III plutonem do natarcia szedł dowodzący kompanią por. Mieczysław Petryński. Pluton ppor. Matulewicza uderzył na stanowiska nieprzyjaciela grupami szturmowymi. „Nisz­ czenie schronów na wzg. Widmo nie było rzeczą łatwą, ponieważ było brak ładunków wybuchowych — pisał ppor. Jan Miszkiel — dlatego też dowódcy poszczególnych grup szturmowych ze swoimi ludźmi, podczołgawszy się pod nie, posługiwali się jedynie granatami, thompsonami i lkm waląc w otwory schronów, zmuszając w ten sposób do wyparcia załogi na zewnątrz lub wybijając je”, m pluton zniszczył dwa schrony. W walce o jeden z nich zginął dowódca kompanii por. Petryński. Za III plutonem nacierał 1J pluton, a z prawej strony I pluton. Walka na Widmie stała się coraz bardziej zacięta. Ostatecznie 2 kompanii udało się zniszczyć 9 schronów. Dowództwo kompanii objął dowódca I plutonu ppor. Jan Miszkiel23. O godz. 2.30 Niemcy położyli ogień zaporowy na Widmo. Nie czekając na całkowite oczyszczenie Widma 22 IPMS, A XIa 23/12, ppor. Czesław Gerwel, zastępca dowódcy 1 kompanii, Raport o przebiegu działań z 30 V 1944 r.; ppor. Alfred Strojnowski, Sprawozdanie o natarciu m plutonu 1 kompanii w dniach 11 V-17 V 1944 r.; plut. A. Jarulewicz, Przebieg działań bojowych I plutonu 1 kompanii 15 Batalionu; C 143/1V B, ppłk Wiktor Steczkowski dowódca 15 Batalionu, Sprawozdanie z natarcia dnia 11/12 V 1944 r. 23 IPMS, A XIa 23/12, ppor. Jan Miszkiel, dowódca 2 kompanii. Sprawozdanie z przebiegu natarcia 2 kompanii 15 Batalionu w nocy z 11 na 12 V 1944 r.

znajdujący się wśród czołowych oddziałów zastępca dowód­ cy 15 Batalionu mjr Leon Gnatowski o godz. 3.30 wydał rozkaz do dalszego natarcia na wzg. 517 i 575. Na Widmie wobec znacznych strat pozostała 3 kompania bez plutonu, a pod wzgórzem rozbita 1 kompania bez II plutonu. 4 kompania schodząc z Widma prowadzona była przez jeńca (wziętego do niewoli przez kpr. Popławskiego), który wskazywał położenie pól minowych. Po dojściu do ścieżki w dolinie za Widmem pomiędzy wzg. 575 a S. Angelo kompania została zatrzymana ogniem zaporowym nie­ przyjaciela. Dowódca kompanii nakazał zajęcie stanowisk i okopanie się. Przez cały czas przy 4 kompanii znaj­ dowała się drużyna ckm ppor. Konopackiego, która swym ogniem po wyczerpaniu amunicji do PIAT-ów zwalczała niemieckie schrony na Widmie, a później zeszła na przeciwny stok24. Na lewo od 4 kompanii stanowiska zajął pluton z 3 kom­ panii, a 50-100 metrów w przedzie 2 kompania. Schodząc z Widma 2 kompania dostała się pod silny ogień artylerii, moździerzy oraz broni maszynowej z obu skrzydeł. Równocześnie na 2 kompanię wyszło niemieckie przeciw­ natarcie. Najdalej wysunął się II pluton ppor. Antoniego Wszelakiego, który znalazł się u podnóża wzg. 575. Wysłany z plutonu goniec zameldował dowódcy 4 kom­ panii, że dalsze posuwanie jest niemożliwe. Kpt. Bartosik wydał rozkaz ppor. Wszelakiemu wycofania się na wyso­ kość 4 kompanii. Dowódca 4 kompanii za pomocą 24 IPMS, C 143/IV B. ppłk Wiktor Stoczkowski, dowódca 15 Batalionu, Sprawozdanie z natarcia dnia 11/12 V 1944 r.; A Xla 23/12, kpt. Henryk Bartosik, dowódca 4 kompanii 15 Batalionu. Sprawozdanie z akcji 4 kompanii w dniu 11/12 V 1944 r.. 17 V 1944 r., 24-27 V 1944 r.; mjr Leon Gnatowski zastępca dowódcy 15 Batalionu, Sprawozdanie z walk W czasie 11-26 V 1944 r.; ppłk Wiktor Stoczkowski. dowódca 15 Batalionu, Odpowiedzi na pytania Komisji Historycznej 2 Korpusu; ppor. Juliusz Konopacki, zastępca dowódcy plutonu ckm 15 Batalionu, Sprawo­ zdanie z walk U V-27 V 1944 r.

radiostacji R 18 próbował nawiązać łączność z dowódcą batalionu, jednak próba ta nie powiodła się i kpt. Bartosik wysłał kpr. Jana Kochanowskiego z meldunkiem ustnym o sytuacji jednostki. Wysłany goniec nie wrócił i dowódca kompanii wysłał z tym samym meldunkiem następnego gońca kpr. Jana Wojtukowicza, a gdy i ten nie powrócił, z meldunkiem poszedł zastępca dowódcy kompanii por. Sommer. W czasie wykonywania zadania por. Sommer zginął25. O godz. 4.30 artyleria własna wykonała ześrodkowanie ognia na S. Angelo, wzg. 575 i Balkon. Nie przyniosło ono jednak pożądanego rezultatu i niemiecka obrona nie została obezwładniona. Widząc sytuację na przedpolu mjr Gnatow­ ski rozkazał 2 i 4 kompanii oraz plutonowi 3 kompanii wycofać się na Widmo. Około godz. 5.00 kompanie 15 Batalionu zorganizowały obronę na Widmie. W pół godziny później mjr Gnatowski wysłał przez gońców: st. sierż. Stanisława Bochen i kpr. Smater meldunek do dowódcy 5 Brygady płk. Kurka o następującej treści: „Posuwać się dalej nie mogę, ze względu na silny ogień nieprzyjaciela z artylerii, moździerzy i broni maszynowej, mam szczupłe stany kompanii. Żołnierze wyczerpani fizycznie i nerwowo, wycofałem się, ze wzgórza 517 na Widmo organizuję obronę. Łączności z ppłk. Stoczkowskim nie mam. Straty baonu duże, czekam na dalsze rozkazy”26. 25 IPMS, A Xla 23/12, kpt. Henryk Bartosik, dowódca 4 kompanii 15 Batalionu, Sprawozdanie z akcji 4 kompanii w dniu 11/12 V 1944 r., 17 V 1944 r., 24-27 V 1944 r.; ppor. łan Miszkiel, dowódca 2 kompanii, Sprawozdanie z przebiegu natarcia 2 kompanii 15 Batalionu w nocy z 11 na 12 V 1944 r; ppor. Antoni Wszelaki, dowódca 2 plutonu 2 kompanii. Sprawozdanie z walk w rejonie Monte Cassino w czasie od 11-19 V 1944 r.; chor. Władysław Matczak, szef 4 kompanii 15 Batalionu, Sprawozdanie z przebiegu akcji bojowej z dnia II na 12 V 1944 r. z dn. 23 V 1944 r. 26 IPMS, C819/32, Dziennik działań 15 WBS z dnia 11 i 12 V 1944 r. podaje, że rozkaz o wycofaniu ze wzg. 517 mjr Gnatowski wydał o godz.

Po powrocie na Widmo 2 kompania miała ubezpieczać pozycje 15 Batalionu od tyłu i stoków. Ponadto otrzymała ona zadanie zlikwidowania w rejonie obsadzanym przez 15 Batalion wszystkich nie zdobytych niemieckich schronów. Natomiast II pluton 1 kompanii, po powrocie na Widmo, organizował obronę na prawo od domku. Resztkami plutonu dowodził zastępca dowódcy kompanii por. Tutodziecki. O świcie niemiecka artyleria z rejonu Belmonte, Atina, Terelle wzmogła ostrzał pozycji polskich na Widmie. Ogniem celowali dywersanci, którzy pozostali w ukryciu na wzgórzu, dając co pewien czas znaki seriami pocisków świetlnych. Kilku dywersantów zlikwidowali żołnierze z 2 kompanii 15 Batalionu. Kierunek niemieckich ogni spowodował u żołnierzy polskich przeświadczenie, że strzela do nich własna artyleria27. 12 maja o godz. 6.30, z kierunku Massa Albaneta na Widmo, wyszło niemieckie przeciwnatarcie w sile kompanii z 3 Pułku Spadochronowego i drobnych grup z II batalionu z 100 Pułku Wysokogórskiego. Kontratak został odparty, ale sytuacja pozostających na Widmie stawała się coraz trudniejsza, ze względu na nagi i niższy od otaczających wzgórz szczyt. Grzbiet Widma nie dawał dostatecznej osłony przed ogniem niemieckiej artylerii lub broni maszy­ nowej. Równocześnie ogień z nieopanowanych niemieckich bunkrów na Widmie powiększał zamieszanie. Najpóźniej na Widmo wycofała się 4 kompania, która dopiero przed godz. 10.00 zajęła pozycje obronne na grzbiecie wzgórza. O godz. 10.00 kpt. Bartosik otrzymał meldunek od ppor. Matulewicza z 2 kompanii, że z prawej 4.30; A XIa 23/12, ppłk Wiktor Stoczkowski, Odpowiedzi na pytania Komisji Historycznej 2 Korpusu 27 IPMS, A XIa 23/12. ppor, Jan Miszkiel, dowódca 2 kompanii. Sprawozdanie z przebiegu natarcia 2 kompanii 15 Batalionu w nocy z 11 na 12 V 1944 r.; ppor. Czesław Gerwel, zastępca dowódcy 1 kompanii, Raport o przebiegu działać z 30 V 1944 r.

strony z kierunku 13 Batalionu idzie niemieckie przeciw­ natarcie28. W czasie pierwszego natarcia w 15 Batalionie działała i to z przerwami tylko jedna linia telefoniczna z dowódcą 3 kompanii. To właśnie z aparatu tej kompanii mjr Gnatowski poinformował dowódcę 5 WBP o zajęciu Widma. W swoim raporcie sporządzonym po walkach dowódca plutonu łączności 15 Batalionu por. Henryk Bucki zameldował przełożonym, że „łączność radiowa słabo wyszła z powodu dużej ilości radiostacji na tej samej fali (zmienić falę w ruchu podczas ognia npła jest niepo­ dobieństwem) [...] zniszczenie radiostacji stopniowe przez ogień npla względnie wybicie lub zranienie obsługi w kom­ panii strzeleckiej”29. 18 LWOWSKI BATALION STRZELCÓW

Wyznaczony do drugiego rzutu natarcia 18 Batalion, dowodzony przez ppłk. Ludwika Domonia, miał w pierw­ szej fazie natarcia podążać za 15 Batalionem stanowiąc osłonę jego lewego skrzydła od Massa Albanety, natomiast w drugiej fazie batalion miał zaatakować Balkon. Podstawę wyjściową do natarcia 18 Batalion zajął 12 maja o godz. 1.45. W trakcie mijania stanowisk dowództwa 5 WBP ppłk Domoń udał się do schronu dowódcy w celu nawiązania łączności. Dowódca 18 Batalionu poprosił płk. Kurka o zezwolenie wyjścia na pozycje obronne 14 Batalionu przed wyznaczonym czasem na godz. 3.00. Dowódca 28 IPMS, A XIa 23/12, kpL Henryk Bartosik, dowódca 4 kompanii 15 Batalionu, Sprawozdanie z akcji 4 kompanii w dniu 11/12 V 1944 r, 17 V 1944 r., 24-27 V 1944 r.; ppor. Jan Miszkiel, dowódca 2 kompanii, Sprawozdanie z przebiegu natarcia 2 kompanii 15 Batalionu w nocy z 11 na 12 V 1944 r. 29 IPMS, A XIa 23/12, por. Henryk Bucki, dowódca plutonu łączności 15 Batalionu, Uwagi co do działania środków łączności.

5 Brygady wyraził na to zgodę. Ppłk Domoń wysłał natychmiast jeden patrol w celu nawiązania łączności z 3 DSK, drugi do odszukania 15 Batalionu. W czasie powrotu dowódca batalionu znalazł przy drodze rannych dowódców dwóch patroli ścieżkowych, ppor. Jerzego Łosakiewicza z 1 kompanii i ppor. Franciszka Przybylskiego z 4 kompanii. Ich patrole były rozbite. Od tego momentu pozostał tylko jeden patrol ścieżkowy ppor. Kazimierza Swiatochy z plutonu rozpoznawczego oraz patrol ścieżkowy ppor. Jana Greczanika. Od tego czasu 18 Batalion posuwał się po jednej ścieżce w na­ stępującym porządku: 3 kompania dowódca kpt. Tadeusz Pawulski, 2 kompania dowódca por. Bolesław Bińczak, 4 kompania dowódca por. Bronisław Lokaj, poczet dowódcy i 1 kompania dowódca kpt. Ludwik Kordas. Spotkany po drodze dowódca oddziału przewodników ppor. Bronisław Hostyński poprowadził ppłk. Domonia na podstawę wyj­ ściową na wzg. 706, na której nie było już żadnych oddziałów 15 Batalionu. O godz. 2.00 18 LBS znalazł się na podstawie wyjściowej. Dowódca batalionu natknął się tam przypadkowo na telefon, który był wysuniętą centralą dowódcy 5 Wileńskiej Brygady Piechoty. Po nawiązaniu łączności ppłk Domoń przedstawił płk. Kurkowi swoją sytuację zaznaczając, że nie wie, gdzie są idące w pierwszym rzucie 13 i 15 Batalion oraz nacierające po sąsiedzku bataliony 3 DSK. O godz. 3.00 dwoma ścieżkami 18 Batalion wszedł na linie obrony 14 Batalionu, gdzie dowódca 3 kompanii kpt. Tadeusz Pawulski nawiązał łączność z 15 Ba­ talionem. Kpt. Pawulski zameldował dowódcy 18 Ba­ talionu o otrzymaniu meldunku od dowódcy patrolu Ścieżkowego ppor. Greczanika (dowódcy 1 plutonu), że 15 Batalion wszedł na Widmo. W celu nawiązania kontaktu z 13 Batalionem został wysłany oficer informacyjny ppor. Włodzimierz Tyszkowski,

który po powrocie zameldował, że nie nawiązał łączności z 13 Batalionem, ale spotkał dowódcę 15 Batalionu ppłk. Stoczkowskiego, który nic nie wiedział o sąsiadach i twierdził, że jego batalion zajął Widmo. W tym samym czasie z dowództwa 5 Brygady nadeszła informacja, że brytyjska 12 Brygada Piechoty, z którą 18 Batalion miał nawiązać łączność po zdobyciu wzgórza Balkon, osiągnie wąwóz Massa Albaneta 12 maja dopiero w godzinach popołudniowych. O dalszym przebiegu wydarzeń można dowiedzieć się z meldunku ppłk. Domonia, który pisał: „Na podstawie meldunku oficera informacyjnego przy­ niesionego od dowódcy 15 Batalionu sądziłem, że Widmo jest zajęte, tym bardziej, że słyszałem walki broni mało­ kalibrowej na tym wzgórzu, a tylko w dolinie między Widmem a pozycją obronną 14 Batalionu był bardzo silny ogień artylerii i moździerzy nieprzyjaciela, a na podstawie planu działania 5 WBP przypuszczałem, te natarcie 13 i 15 Batalionów musiało już pójść na właściwy przedmiot natarcia tj. wzgórze Angelo i 575 i dlatego postanowiłem maszerować na Widmo. Oddziały baonu szły jedną ścieżką w swoich związkach taktycznych, ja z pocztem za trzecią z rzędu kompanią, a na końcu 1 kompania. Usiłowania nawiązania łączności przy po­ mocy radia tak z dowódcą brygady jak z sąsiadami [...] nie dawały rezultatu, radio nie działało”30. 12 maja o godz. 3.50 ppłk Domoń wydał rozkaz do wyruszenia Batalionu na Widmo. Na czele 18 Batalionu szła 4 kompania, za nią 3 wraz z dowództwem batalionu, dalej 2 i 1 kompanie. 18 Batalion maszerował przez prawie dwie godziny do podnóża Widmo w bardzo trudnych warunkach terenowych i pod ciągłym ogniem nieprzyjaciela. Po drodze znaleziono wielu rannych i zabitych. Ewakuacja rannych odbywała się w przeciwną stronę marszu, co 30 IPMS, C567/I. pptk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 batalionu, Meldunek o przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r.

utrudniało posuwanie się batalionu. W związku z tym ppłk Domoń nakazał wstrzymanie ewakuacji do czasu przejścia batalionu. W czasie podchodzenia do Widma czołowa kompania dostała się pod silny ogień karabinów maszyno­ wych z niezdobytych schronów. W trakcie marszu dowódca batalionu spotkał rannego dowódcę 4 kompanii por. Broni­ sława Lokaja, który zameldował, że jego kompania poniosła duże straty. Por Lokaj prosił ppłk. Domonia, aby ten pozwolił mu odpocząć, „a jeżeli się będzie dobrze czuł pozwolić [...] wrócić do kompanii”. W tym samym czasie dowódca batalionu dowiedział się od żołnierza z plutonu łączności o zniszczeniu batalionowej centrali telefonicznej przez pocisk z moździerza. W ten sposób 18 Batalion pozostał bez łączności telefonicznej. Ppłk Domoń zameldowal o tym wydarzeniu dowódcy 5 WBP prosząc o pomoc (do końca akcji batalion nie otrzymał nowej centrali)31. Dowództwo 4 kompanii objął por. Mieczysław Smółko, który otrzymał od dowódcy 3 kompanii, kpt. Pawulskiego, rozkaz natarcia kompanią i zajęcia terenu na lewo od domku na Widmie. Dowódca 3 kompanii wydał również rozkaz dla swojej kompanii: „1 pluton zdobyć rejon w lewo od kompanii 4 — kierunek natarcia prawy skraj Zakrzaczenia na Widmie, 2 pluton marsz rojem za pluto­ nem 1, być gotowym do użycia na wszystkie kierunki oraz oczyszczać schrony nie zdobyte przez pluton 1. 3 pluton w lewo od plutonu 1, oczyścić zakrzewienie na szerokości ok. 100 metrów oraz ubezpieczyć kompanie z lewego skrzydła”. Wsparcia ogniowego atakującej 4 i 3 kompanii miała udzielić drużyna ckm. Za kom­ paniami pierwszego rzutu do akcji na Widmo weszły 1 kompania kpt. Ludwika Kordasa i 2 kompania kpt. Bolesława Bińczaka. Na Widmie pomimo rany do swojej kompanii dołączył por. Lokaj. 31 IPMS, C567/I, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 batalionu. Meldunek o przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r.

„O godz. 5.30 otrzymałem meldunek — pisał ppłk Domoń — kompania 4 i część oddziału 15 Batalionu są już na wzg. Widmo, a ich patrole poszły do przodu. Mimo to oddziały Baonu posuwające się na wzgórze były pod stałym ogniem ckm nieprzyjaciela i strzelców wyboro­ wych, strzelającym ze wszystkich stron, od czego ciągle padali ranni i zabici. Ja z pocztem wszedłem na wzgórze, kiedy tam były już moje dwie kompanie — było to około godz. 6.30. Po zapoznaniu się z sytuacją od mjr. Gnatowskiego, jako tam najstarszego, który mi zameldował, że ma tu w ogóle około 60 ludzi, z których część jest przed wzgórzem razem z moją 4 kompanią, a kilkunastu na wzgórzu, a że o reszcie oddziałów 15 Batalionu ani o dowódcy 15 Batalionu nic nie wie, sądzi jednak że jest on w tyle na pozycji 14 Batalionu oraz że 13 Batalion nie jest na północnej części Widma i oddziały 3 DSK prawdopodobnie zdobyły wzg. 593, ale w Massa Albaneta jest npl., objąłem dowództwo nad wszystkimi oddziałami na wzgórzu Widmo i rozkazałem moim kompaniom natrzeć: 3 w lewo, a 1 w prawo i 2 w środku, by zlikwidować nieprzyjacielskie bunkry skąd ciągle strzelały ckm i strzelcy wyborowi”32. Oczyszczanie schronów na przedmiocie natarcia trwało do godz. 7.00. W rezultacie walk na Widmie kompanie 18 Batalionu wzięły do niewoli 11 jeńców, a ponad 30 Niemców zostało zabitych. Wśród zabitych był niemiecki kapitan, prawdopodobnie dowódca niemieckiej 9 kom­ panii, który przebił nożem sanitariusza baonu, gdy ten mu opatrywał ranę. „Został on po prostu rozszarpany przez żołnierzy". Walka na Widmie była zażarta. 2 kompania, przy której znajdował się dowódca batalionu, natrafiła na domek, którego załogę poprzednio zlikwidował 15 Bata­ lion. W momencie, gdy 18 Batalion wchodził na Widmo, 32

Ibidem.

Niemcy obsadzili ponownie schrony pod domkiem i roz­ poczęli ostrzał. Domek zaatakował por. Władysław Przy­ bylski, dowódca plutonu rozpoznawczego zatrzymując się na chwilę w oczekiwaniu na PIAT-a. Wtedy ppor. Tadeusz Kowalczyk woła „«panie poruczniku to moja robota!» Po czym na czele 5 ludzi z PIAT-em atakuje domek. Strzelec Libera wrzuca granaty, Niemcy wywieszają białą chus­ teczkę, a kiedy ppor. Kowalczyk zbliża się, seria szmajsera przecina mu udo. Wtedy strz. Stachowiak podczołguje się całkiem blisko i rzuca zza kamienia trzy granaty. Jeden z Niemców wyskakuje, kładzie go strzałem z karabinu por. Przybylski. Jeszcze od ostatniego niemieckiego strzału ginie strz. Libera”. W trakcie walki ginie pchor. Gaza (przydzielony do regulacji ruchu 18 Batalionu), który poszedł do natarcia na ochotnika. W czasie rzutu granatem został trafiony w pierś, jednak ręką kurczowo zacisnął odbezpieczony granat, aby nie zginęli otaczający go żołnierze33. Dowódca 5 WBP płk Kurek uważał, że „18 Batalion za wcześnie wszedł na Widmo, mimo że od razu hamowałem dowódcę 18 Batalionu, który chciał się posuwać naprzód według godzinowego planu, który wkrótce uległ zmianie. Poleciłem mu wejść na Widmo wówczas, gdy 15 Batalion zejdzie z niego w dolinę. Tymczasem wcześniejsze wejście na Widmo 18 Batalionu spowodowało zmieszanie się z 15 Batalionem i zagęszczenie ludzi i wcześniejsze wciągnięcie się w rzut bojowy”34. 33 IPMS, A XIa 23/12. kpi. Tadeusz Pawulski, dowódca 3 kompanii 18 Batalionu. Sprawozdanie z działań bojowych 3 kompanii 18 LBS pod Cassino w czasie od dnia 11-19 maja 1944 r.; C567/1, ppłk dypl. Ludwik Domori, dowódca 18 Batalionu, Meldunek o przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r.; Osiemnastacy w walce. Wspomnienia, Londyn 1988. 8. 23-24. 34 IPMS, C 143/IVB. pik Wincenty Kurek, dowódca 5 WBP, SpoStrzeżenia i uwagi odnośnie przebiegu wykonanego przez 5 WBP natarcia w dniu 11-12 V 1944 r.

O godz. 7.30 dowódca 18 Batalionu wezwał na swój punkt obserwacyjny swego zastępcę mjr. Franciszka Osmakiewicza, dowódców kompanii oraz mjr. Gnatowskiego z 15 Batalionu. Po krótkiej naradzie ppłk Domoń wydał rozkaz do natarcia dla 18 Batalionu i grupy żołnierzy 15 Batalionu na wzg. 575 i 505. Początek natarcia został wyznaczony na godz. 8.00, gdyż dowódca 18 Batalionu czekał na ogień własnej artylerii na wzgórza. O godz. 7.45 do 18 Batalionu dotarta wiadomość z 15 Batalionu o niemieckim przeciwnatarciu oraz wycofaniu się własnych oddziałów z przeciwstoków na Widmo. Ze względu na opóźnianie się rozpoczęcia ostrzału przez artylerię wzg. 575, o godz. 7.50 ppłk Domoń odwołał rozkaz do natarcia i nakazał zorganizować obronę na Widmie. Wobec braku łączności z płk. Kurkiem oraz z artylerią czas rozpoczęcia natarcia wydłużał się. Przez cały ten czas oddziały polskie znajdujące się na Widmie były pod bardzo silnym ostrzałem artylerii i moździerzy niemieckich. Wśród obrońców Widma rosły straty. Wy­ słane w tym czasie na przedpole patrole meldowały, że niemiecka obsada przeciwstoków wzg. 575 była nie­ liczna. Jednak wobec braku ostrzału niemieckich pozycji przez własna artylerię ppłk Domoń zrezygnował z natarcia i zdecydował się na dalszą obronę Widma35. Znajdująca się na przeciwstoku 3 kompania znajdowała się cały czas pod ostrzałem dwóch niemieckich ckm z płd. wsch. stoku Widma, dwóch ckm ze wzg. 593 oraz pod ogniem moździerzy od strony S. Angelo, Como i artylerii z kierunku Belmonte. Kpt. Pawulski postanowił zniszczyć jeden ze schronów, z którego bez przerwy strzelano do jego kompanii. Około godz. 10 część 2 plutonu rozpoczęła natarcie na najbliższy schron. Jednak silny ogień nie­ przyjacielski zmusił atakujących do wycofania. Część 35 IPMS, C576/I, mjr Franciszek Osmakiewicz, zastępca dowódcy 18 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z przebiegu akcji.

Dowódca Armii Polskiej w ZSRR gen.dyw. Władysław Anders

Od lewej szef Sztabu Armii Polskiej w ZSRR płk dypl. Leopold Okulicki i gen. Anders

4 grudnia 1941 r., Moskwa, Kreml. Podpisanie deklaracji polsko-sowiec­ kiej. Od prawej: komisarz Wiaczesław Mołotow, Naczelny Wódz ger broni Władysław Sikorski, ambasador Stanisław Kot, gen. Władysław Anders

Zima 1941 r. ZSRR, Kołtubanka obóz polski

Ochotnicy w drodze do Armii Polskiej w ZSRR

12 grudnia 1941 r. Tatiszczewo. Wizyta gen. Sikorskiego w 5 Dywi: Piechoty. Od lewej ambasador Kot, dowódca 5 DP gen. bryg. Mieczy­ sław Boruta-Spiechowicz, gen. Sikorski, gen. Anders

12 grudnia 1941 r. Tatiszczewo, defilada 5 DP

25-26 lutego 1942 r. Ćwiczenia 5 DP

i

Czerwiec 1943 r., wizyta Naczelnego Wodza w Armii Polskiej na Wschodzie. Od lewej por. mar. Józef Ponikiewski, adiutant Naczelneg Wodza, dowódca Armii Polskiej na Wschodzie gen. Anders

Czerwiec 1943 r., Bliski Wschód. Od lewej szef Sztabu NW gen. bryg Tadeusz Klimecki, gen. Anders, gen. dyw. Józef Zając, zastępc dowódcy APW

Listopad 1943 r., wizyta Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego w APW. Od lewej gen. bryg. Bronisław Rakowski, dowódca 2 Bry­ gady Pancernej, gen. Kossakowski, gen. Anders, gen. Sosnkowski

1944 r., wręczenie sztandaru 13 Wileńskiemu Batalionowi Strzelców, ze sztandarem gen. Anders. Z tyłu od lewej strony: płk Ludwik Ząbkowski, dowód­ ca 2 Grupy Artylerii, gen. Zyg­ munt Bohusz-Szyszko, zastęp­ ca dowódcy 2 Korpusu, gen. Roman Odzierzyński, dowódca artylerii 2 Korpusu, gen. bryg. Przewłocki, dowódca Bazy 2 Korpusu, gen. dyw. Karaszewicz-Tokarzewski, gen. bryg. Bronisław Duch

Od lewej biskup po­ łowy gen. Józel Ga­ wlina, dowódca 5 KDP gen. bryg. Nikodem Sulik, do­ wódca 3 DSK gen. Duch

Marzec 1944 r., Sangro Włochy, do­ wódca 8 Armii gen. Olivier Leese i gen. Anders

Maj 1944 r. pod Monte Cassino, Sztab 3 DSK. Od le­ wej szef Sztabu 3 DSK ppłk dypl. Henryk Piątkowski, gen. Duch, gen. An­ ders

żołnierzy utknęła w krzakach połączonych drutem kolczas­ tym. Po tej akcji kpt. Pawulski zmienił swój punkt dowo­ dzenia. Z nowego miejsca do godz. 13.00 kierował ogniem kompanii, z tym że przez cały ten czas ze względu na niemiecką zaporę ogniową nie udało się nawiązać łączności z 3 plutonem ppor. Leona Chałupy, którego stanowiska znajdowały się w zakrzewieniu36. 12 maja około godz. 11 dowódcy 18 Batalionu udało się nawiązać łączność z dowódcą plutonu moździerzy por. Antonim Nowakiem, a przez niego z płk. Kurkiem. Por. Nowak ze swoim plutonem moździerzy znajdował się na pozycji wyjściowej do natarcia i przez swoich gońców przekazywał pisemne meldunki dowódcy 5 WBP. Wkrótce po nawiązaniu łączności zgłosił się przez radio płk Kurek, który nakazał użycie 18 Batalionu do natarcia na wzgórze 575. Natarcie to miało nastąpić po uprzednim uzgodnieniu z własną artylerią około godz. 15. Ppłk Domoń natychmiast wezwał do swojego punktu obserwacyjnego na przednim skraju pozycji obronnej wszystkich dowódców kompanii, którym wydał rozkaz do natarcia. Miało ono wyruszyć około godz. 15 na jego osobisty rozkaz. W tym czasie w rejon dowództwa 18 Batalionu wycofała się część 4 kompanii 15 Batalionu, na czele z kpt. Bartosikiem. Kompania została umieszczona w odwodzie w środku ugrupowania 18 Batalionu37. Rozkaz płk. Kurka brzmiał: „przeprowadzić na Widmie konsolidacje baonu. Utrzymać za wszelką cenę Widmo jako podstawę do dalszych natarć” — został przekazany 36 IPMS, A XIa 23/12, kpt, Tadeusz Pawulski, dowódca 3 kompanii 18 Batalionu, Sprawozdanie z działań bojowych 3 kompanii 18 LBS pod Cassino w czasie od dnia 11-19 maja 1944 r. 37 IPMS, C567/I, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 Batalionu, Meldunek o przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r.; Osiemnastacy w walce. Wspomnienia, Londyn 1988, s. 23-24; A XIa 23/12, kpt. Henryk Bartosik, dowódca 4 kompanii 15 Batalionu, Sprawozdanie z akcji 4 kompanii w dniu 11/12 V 1944 r„ 17 V 1944 r.. 24-27 V 1944 r.

także mjr. Gnatowskiemu z 15 Batalionu. O sytuacji na Widmie z kroniki 15 WBS: „z nieba leci ogień i żelazo. Z ziemi kamienie i piach. Wszystko jest w dymie i kurzu. A przez huk przebijają się krzyki ludzkie. Ratunku, ratunku, sanitariusz! Sanitariusz pozostał tylko jeden. Bohaterski chłopak czołgał się jak mógł pomagał. W końcu zabrakło bandaży i on sam został ranny. Ludzie zaczęli szaleć. [...] Ktoś krzyczał, ktoś inny modlił się, a jeszcze inny śpiewał. Piekło — to dom wypoczynkowy! Niemiec­ kie pociski trafiają nie tylko nas, ale i Niemców-jeńców, którzy leżeli obok naszych żołnierzy. Nie można ich było odprowadzić do tyłu. Trupy niemieckie leżały obok naszych”38. Sytuacja oddziałów polskich znajdujących się na Widmie pogarszała się z godziny na godzinę. Zmasowany ogień artylerii i moździerzy niemieckich dziesiątkował pozycje obronne 18 Batalionu, który poniósł znaczne straty od ognia nieprzyjacielskich snajperów. Zginął zastępca dowódcy 2 kompanii, ppor. Florian Kujawa, a ranni zostali: dowódca plutonu ckm por. Smółka, por. B. Łokaj dowódca 4 kompanii, który powrócił po pierw­ szym zranieniu na wzgórze, por. Stanisław Pućkowski, por. Tadeusz Solarczyk, ppor. Jan Greczanik i ppor. Antoni Pustkowski. Wielu podoficerów i szeregowych zostało zabitych i rannych. W trakcie walk na Widmie ppłk Domoń przez wybuch pułapki został ranny w rękę oraz obie nogi. Około godz. 11 do dowódcy 18 Batalionu z prośbą o pomoc w ewakuacji rannych zwrócił się ppor. dr Stefan Jańczyk, lekarz batalionu. ,Ja — pisał ppłk Domoń — ze względu na olbrzymie zmęczenie ludzi i w związku z przewidywanym natarciem chcę by ludzie odpoczęli i by nie odeszli z linii z rannymi do tyłu — odmawiam mu tej pomocy i decyduję, że ewakuacją 38 Osiemnastacy

w walce. Wspomnienia, Londyn 1988. s. 23-24.

muszą się zająć oddziały odwodowe”. Dr Jańczyk pozostał przez pewien czas na pozycji opatrując i udzie­ lając rannym pierwszej pomocy ze względu na brak sanitariuszy. Również oficerowie opatrywali rannych swoimi opatrunkami osobistymi. W obawie o życie rannych i brak możliwości ewakuacji ppłk Domoń kazał por. dr. Jańczykowi udać się do tylu, aby nawiązać łączność z dowódcą brygady i przekazać mu prośbę o zorganizowanie pomocy w ewakuacji rannych żoł­ nierzy 18 Batalionu39. 12 maja pomiędzy godz. 11.30 a 12.00 wyszło na Widmo niemieckie przeciwnatarcie z rejonu Massa Albaneta. Wysunięte patrole 18 Batalionu meldowały, że na drodze pomiędzy S. Angelo a wzg. 706 zauważyły niemiecki samochód pancerny oraz idącą za nim piechotę. Ppłk Domoń wydał rozkaz do przygotowania się do odparcia niemieckiego kontrataku. Okazało się, że 18 Batalion nie posiadał zupełnie broni przeciwpancernej. Jedyną obronę stanowiły trzy sprawne PIAT-y. Pomimo tego wszystkie oddziały „stają w pogotowiu, nie strzelają, czekają, aż Niemcy przyjdą na najbliższą odległość — pi­ sał ppłk Domoń. — Żołnierz mimo ciągłego ognia artylerii i moździerzy nieprzyjaciela, wzmagającego się ognia ckm, szczególnie z północnego grzbietu Widma — zachowuje się i wytrzymuje to wszystko wspaniale, wszyscy ofi­ cerowie bez wyjątku są w pierwszej linii. Zaciętość jest tak duża, że ten kto tych warunków nie widział nie jest w stanie [tego] zrozumieć. Dla przykładu melduję, że plut. Gorgolewski z 18 Batalionu przecięty nieprzy­ jacielskim [ogniem z] ckm najpierw przez nogi, strzela do bunkra dalej, później drugi raz przez piersi, wtedy unosi się i krzyczy: «Koledzy, a bijcież tych skurwy­ synów» i wtedy dopiero od strzału strzelca wyborowego 39 IPMS, C567/I, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 Batalionu, Meldunek o przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r.

pada trafiony w głowę z okrzykiem zamierającym na ustach: «Niech żyje Polska»”40. W kilkanaście minut później obserwator zauważył, że od strony Massa Albaneta wyszły czołgi nieprzyjaciela. Dowód­ ca batalionu patrząc przez lornetkę stwierdził, że część niemieckich czołgów posuwała się w kierunku Gardzieli, a część w stronę pozycji 18 Batalionu. W tej sytuacji ppłk Domoń drogą radiową, przez dowódcę plutonu moździerzy, połączył się z dowódcą 5 WBP, któremu zameldował o zmasowanym ogniu artylerii nieprzyjaciela oraz o dużych stratach w ludziach. W związku z tym dowódca 18 Batalionu zaproponował wycofanie oddziałów znajdujących się na Widmie na linię obrony 14 Batalionu i ppłk Domoń nie otrzymał odpowiedzi (niestety ostatni czynny aparat radiowy został zniszczony). Inaczej sytuację tę przedstawił dowódca 5 WBP płk Kurek, który napisał „kazałem dowódcy plutonu przekazać dowódcy 18 Batalionu mój rozkaz, iż Widma nie wolno opuszczać, a gdyby baon się wycofał musi tam wrócić. Taki sam rozkaz przekazałem przez dowódcę 14 Batalionu"41. Około godz. 12.30 na lewym skrzydle Niemcy obrzucili pozycje 18 BLB granatami zapalającymi i użyli miotaczy płomieni. W ciągu jednej godziny 3 kompania 18 Batalionu straciła 18 ludzi. Amunicji brakowało i mjr Osmakiewicz wydał rozkaz „oszczędzać amunicję”. Nagle obrońcy Widma usłyszeli warkot niemieckich czołgów, za którymi szła piechota. „Daję wtedy — pisał ppłk Domoń — rozkaz «Bagnet na broń i granaty» — czekamy’’42. 40 IPMS, C567/I, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 Batalionu, Meldunek o przebiegu akcji 18 LBS i 1-24 V 1944 r. 41 IPMS, C 143/IVB, płk Wincenty Kurek, dowódca 5 WBP, Spo­ strzeżenia i uwagi odnośnie przebiegu wykonanego przez S WBP natarcia w dniu 11-12 V 1944 r. 42 IPMS, C567/I, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 Batalionu, Meldunek o przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r.; C576/I, mjr Franciszek Osmakiewicz, zastępca dowódcy 18 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z przebiegu akcji.

Pół godziny później na lewe skrzydło 18 Batalionu wyszedł czwarty z rzędu kontratak niemiecki. Spodziewając się następnych kontrataków, dowódca batalionu w czasie narady z adiutantem kpt. Edwardem Wojniuszem postanowił na podstawie oceny sytuacji wycofać batalion na wzg. 706. U podstaw tej decyzji stała obawa zniszczenia przez Niemców 18 Batalionu na Widmie, a następnie możliwość uderzenia na mocno osłabione pozycje 14 Batalionu, co w rezultacie otwierało drogę na tyły 5 Brygady. Wyjście nieprzyjaciela na odcinek 5 WBP umożliwiłoby wbicie niemieckiego klina pomiędzy pozycje obronne 3 i 5 Dywi­ zji, a to według ppłk. Domonia mogło doprowadzić do klęski oddziałów polskich. W tym samym czasie kpt. Pawulski zameldował, że zauważył wycofujące się ze wzg. 593 oddziały 3 DSK. Gdy osłabł ogień niemieckiej artylerii, o godz. 13.10 ppłk Domoń wydal rozkaz do wycofania 18 LBS na pozycje 14 Batalionu. Z tym rozkazem dowódca Batalionu wysłał gońca do mjr. Osmakiewicza nakazując wycofanie wszystkich pododdziałów na pozycje 14 Bata­ lionu. „Zarządzam wycofanie kolejno grupami — pisał mjr Osmakiewicz — w drodze dowiaduję się od strzelców, że ppłk Domoń jest ciężko ranny, gdzie jest ppłk Domoń — nie wiedzą. Na wysokości 14 Batalionu Strzelców w rejonie domku daję rozkaz ppor. Rodziewiczowi, by zbierał ludzi i organizował obronę w miarę przybywania strzelców”43. Oddziały 18 Batalionu zeszły z Widma bez strat. Dowódca batalionu opuścił Widmo jako ostatni. Nie widząc swego dowódcy wśród żołnierzy rozeszła się plotka, że został ciężko ranny na wzgórzu. O przywiąza­ niu żołnierzy do swego dowódcy może świadczyć fakt, że gdy dowiedzieli się o jego ciężkim stanie, a nawet o jego śmierci, na Widmo po ppłk. Domonia wyruszył 43 IPMS, C576/I, mjr Franciszek Osmakiewicz, zastępca dowódcy 18 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z przebiegu akcji.

patrol sanitariuszy z flagą Czerwonego Krzyża, który w ciągu kilku minut został rozniesiony na strzępy przez nieprzyjaciela. Po przybyciu na linię 14 Batalionu ppłk Domoń, jako najstarszy stopniem, nakazał dowódcy 15 Batalionu obsadzić prawe skrzydło i tam zbierać swoich ludzi. Pozostałe pozycje nie obsadzone przez 14 Batalion zajęli żołnierze 18 Batalionu. Ruch odwrotowy z Widma pociągnął za sobą również część 13 i 15 Batalionów. Żołnierze nie mając łączności sądzili, że był to odwrót ogólny. W pierwszym momencie rozkaz o wycofaniu nie dotarł do wszystkich oddziałów. Kpt. Pawulski sądząc, że odwrót lewego skrzydła był pomyłką, przy pomocy kilku oficerów zatrzymał całe skrzydło i nakazał ponow­ nie zająć stanowiska. Równocześnie do kpt. Pawulskiego zgłosił się chor. Matczak z 15 Batalionu i poinformował go o sytuacji zgrupowania mjr. Gnatowskiego. Widząc wycofujących się żołnierzy, a nie wiedząc o wydanym przez dowódcę 18 Batalionu rozkazie do odwrotu, mjr Gnatowski zarządził „wszyscy z powrotem na stanowis­ ka”, część jednak pod wpływem ogólnego wycofywania się zaczęła schodzić ze stanowisk. Płk Kurek był zaskoczony opuszczeniem Widma przez 18 Batalion. „Sam nie wiedząc co jest z ppłk. Domoniem i jakie ppłk Domoń otrzymał rozkazy od płk. Kurka udaję się z gońcem — pisał mjr Osmakiewicz — do m.p. płk. Kurka — meldując, że ppłk Domoń nakazał wycofanie się, podobno jest ciężko ranny — co dalej ma robić Baon. Na mój meldunek płk Kurek zapytał, kto dał rozkaz do wycofania się — odpowiedziałem, że taki rozkaz otrzy­ małem od dowódcy Baonu. [...] Płk Kurek rozkazał zebrać grupę szeregowych znajdujących się przed m.p. dowódcy Brygady i maszerować na wzg. 14 B. S. [...] Zameldowałem się w dowództwie 14 B. S., gdzie spot­ kałem ppłk. Machnowskiego, który powiedział «proszę zbierać wycofujących się szeregowych i będzie Pan do

dyspozycji ppłk. Stańczyka, który zaraz z Baonem przyj­ dzie na odcinek obrony»"44. Płk Kurek tak zapamiętał spotkanie z zastępcą dowódcy 18 Batalionu pisząc w swoim sprawozdaniu z pierwszego natarcia: „wystąpiła u mnie obawa, iż wycofujące się oddziały 18 Batalionu mogą za sobą pociągnąć 14 Batalion z pozycji. Dlatego zwróciłem się do dowódcy 5 KDP o zezwolenie przesunięcia 16 Batalionu w rejon podstawy wyjściowej do natarcia 15 Batalionu, z gotowością do przeciwuderzenia razem z czołgami w wypadku pęknięcia pozycji 14 BataJionu. Dla interwencji na miejscu udałem się pod pozycje 14 Batalionu, gdzie spotkałem wycofujące się grupy żołnierzy, które kazałem zatrzymać”45. 12 maja o godz. 13.45 dowódca 3 kompanii 18 Batalionu wysłał gońca do dowódcy 5 WBP z meldunkiem o położe­ niu oddziałów na Widmie. W piętnaście minut później do lept. Pawulskiego przybył por. Przybylski z informacją, że dowódca batalionu wydał rozkaz o wycofaniu się na wzg. 706, i że prawdopodobnie o zaistniałej sytuacji wiedział już dowódca brygady. Będąc pod ciągłym ostrzałem, 3 kom­ pania mogła opuścić swoje stanowiska dopiero o godz. 15.30. Rozkaz o wycofaniu nie doszedł do III plutonu 3 kompanii. Na Widmie pozostał mjr Gnatowski z kilku­ dziesięciu żołnierzami z 15 i 13 Batalionu oraz ppor. Leon Chałupa, dowódca III plutonu 3 kompanii i ppor. Tadeusz Zajdziński, dowódca I plutonu 4 kompanii 18 Batalionu z 10 ludźmi, do których nie dotarł rozkaz o odwrocie. Gdy pomiędzy godz. 15.00 a 16.00 wśród żołnierzy pozostałych na Widmie wkradło się zwątpienie, dowodzący obroną mjr Gnatowski chodził między pozycjami dodając obrońcom 44 IPMS. C576/1, mjr Franciszek Osmakiewicz, zastępca dowódcy 18 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z przebiegu akcji. 45 PMS. C 143/TV B. płk Wincenty Kurek, dowódca 5 WBP, Spo­ strzeżenia i uwagi odnośnie przebiegu wykonanego przez 5 WBP natarcia w dniu 11-12 V 1944 r.

otuchy — „mówiąc, że idzie na pomoc 16 i 17 Bataliony oraz własne czołgi”, co wpłynęło na poprawę nastroju46. W trakcie nawały ogniowej szczególnym męstwem wyka­ zał się strz. Ludwik Radziszewski, sanitariusz z 15 Batalionu, który nie zważając na ostrzał niemiecki sam będąc rannym opatrywał kolegów, a gdy zabrakło opatrunków „zwrócił się z płaczem do [...] mjr. Gnatowskiego z zapytaniem co robić, żeby ratować rannych nie zaopatrzonych, których ilość coraz się zwiększała. Odpowiedź była, żeby rwał koszule i w ten sposób tamował krwotoki”. Strz. Radziszewski będąc rannym pracował jeszcze przez około 2 godziny. Dopiero powtórnie ranny w udo w czasie opatrywania rannego kolegi został wyniesiony z pola walki47. Dowody męstwa dał również strz. Antoni Karpowicz, który z narażeniem życia opatrzył i wyniósł na plecach spod ognia rannego strz. Niecko i odtransportował go na punkt opatrunkowy, a w drodze powrotnej na pozycje udzielił pomocy również kilku innym żołnierzom4*. Wobec dużych strat — zdolnych do walki pozostało dwudziestu kilku ludzi — o godz. 21.00 mjr Gnatowski rozkazał opuścić Widmo pozostałym polskim żołnierzom. Wycofali się oni bez strat na pozycje 14 Batalionu. 14 maja o godz. 4.00 ppłk Domoń powiadomił mjr. Osmakiewicza, że z rozkazu gen. Sulika dowództwo 18 Batalionu obejmie mjr Gnatowski. Następnego dnia o godz. 46 IPMS, C567/I, ppłk dypl. Ludwik Domofi, dowódca 18 Batalionu. Meldunek o przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r. 47 IPMS, A XI 23 a/12, ppor. lek. Roman Ptaszyński, Sprawozdanie z prac służby zdrowia 15 Batalionu w walkach o Monte Cassino, 9 VI 1944 r. 48 IPMS, A XI 23 a/l 2, chor. Władysław Matczak, szef 4 kompanii 15 Batalionu, sprawozdanie z przebiegu akcji bojowej z dnia 11 na 12 V 1944 r. z dn. 23 V 1944 r.; strz. Antoni Karpowicz, 4 kompania 15 Batalion, Opiszę swoje przeżycia z akcji frontowej; ppor. Juliusz Konopa­ cki, zastępca dowódcy plutonu ckm 15 Batalionu, Sprawozdanie z walk 11 V-27 V 1944 r.

7.00 mjr Gnatowski wysłał mjr. Osmakiewicza z przewod­ nikami po jednym z każdej kompanii do płk. dypl. Rudnic­ kiego. Po przybyciu zastępca dowódcy 18 Batalionu otrzy­ mał rozkaz rozpoznania rejonu, z którego Batalion miał wyruszyć do II natarcia49. 14 WILEŃSKI BATALION STRZELCÓW „ŻBIKÓW”

W planach operacji Honker 14 Batalion, dowodzony przez mjr. Ludwika Ziobrowskiego, miał za zadanie utrzy­ mać pozycje na wzg. 706. Odcinek miały obsadzać kom­ panie: „Marian” — 3 kompania por. Mariana Janickiego i „Czesław” — 4 kompania por, Czesława Bednarczyka. Natomiast kompanie: „Alojzy” — 1 kompania por. Alojzego Janosza i .Józef’ — 2 kompania kpt. Józefa Smereczyń­ skiego miały być użyte jako odwód dowódcy brygady na kierunku 13 Batalionu lub w przypadku niemieckiego kontrataku do przeciwuderzenia z zadaniem osłony skrzydła 13 Batalionu z kierunku Villa S. Lucia. W wyjątkowej sytuacji do tych samych zadań mogły być użyte kompanie „Marian” i „Czesław”. Według planu przez pozycje kom­ panii „Marian” miał przejść 13 Batalion, a przez stanowiska kompanii „Czesław” 15 Batalion. W chwili, gdy do ataku wyruszył 13 Batalion, artyleria niemiecka położyła ogień zaporowy na pozycje 14 Batalio­ nu. Pomimo tego wyznaczeni oficerowie i szeregowi z 14 Batalionu naprowadzali zagubione w ogniu pododdziały 13 i 15 Batalionów na właściwe kierunki. W trakcie wykony­ wania tego zadania w nocy z 11 na 12 maja zginął dowódca 3 kompanii kpt. Marian Janicki, a ciężko ranny został ppor. Władysław Rogowski. Należy nadmienić, że pomimo wybu­ chających dookoła pocisków kpt. Janicki osobiście kierował ewakuacją rannych z przedpola. W pierwszym okresie walki 49 IPMS, C576/I, mjr Franciszek Osmakiewicz, zastępca dowódcy 18 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z przebiegu akcji.

14 Batalion stracił 14 poległych i 45 rannych. W wyniku strat nastąpiły zmiany na stanowisku dowódcy 2 kompanii, którą objął ppor. Józef Lukasiewicz, 3 kompanii, której dowódcą został ppor. Antoni Minkiński oraz 4 kompanii, którą objął por. Franciszek Kwarciński50. Od samego początku ogrom pracy spadł na sanitariuszy 14 Batalionu, którzy pod ogniem niemieckim wynosili rannych na punkty opatrunkowe. W kronice 14 Batalionu pod datą 12 maja zanotowano: „Rannych jest coraz więcej. Nasi sanitariu­ sze pracują z nadludzkim poświęceniem, lecz jest ich za mato. Część noszowych jest już wybita. Jęki konających i ciężko rannych zmuszają leżące na stanowiskach plutony do rozpa­ czliwych wysiłków. Na ratunek rannym spieszą dziesiątki żołnierzy i unoszą ich z pola walki, Ratując kolegów padają sami. Lecz praca nie ustaje — nie ma czasu myśleć o niebezpieczeństwie”51. O godz. 2.30 na rozkaz dowódcy 14 Batalionu kom­ panie: 1 „Alojzy” i 2 „Józef’ zostały przesunięte jako odwód dowódcy 5 Brygady, na wypadek niemieckiego przeciwnatarcia na podstawy wyjściowe w rejonie 4 kom­ panii. „1 i 2 kompania — pisał kronikarz — zalegają na podstawie wyjściowej do natarcia, nieco z tyłu za stanowis­ kami 4 kompanii. Tu zaraz dostają się w krzyżowy ogień artylerii i moździerzy npla, w którym muszą wytrzymać długie godziny. Próby okopania się prawie nie dają wyników, bo pod płytką warstwą gleby z kamieniami jest skała. Najgorsze, że pociski niemieckie z kierunków: m. Villa Cassino i Cifalco, niemalże pokrywały się 50 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), Przebieg działań 14 Baonu Strzelców na odcinku obronnym San Angelo za okres od 24 IV-20 V 1944, s. 7; C427/V, Kronika 14 WBS\ A XIa 23/12, Dziennik działań 3 kompanii 14 Batalionu; por. Franciszek Kwarciński, dowódca 4 kompanii 14 Batalionu Strzelców, Chronologiczny przebieg działań 4 kompanii od dnia 24 kwietnia do 20 maja 1944 r. 51 IPMS. C427/V, Kronika 14 WBS, s. 35.

z kierunkiem pocisków własnej artylerii. I nawet oficerowie tych kompanii, w przeświadczeniu, że własna artyleria bije za krótko, wystrzelili tej nocy cały zapas czerwonych rakiet, co było umownym znakiem do wydłużenia ognia. Ale częste sygnały tylko zorientowały Niemców w naszym położeniu i ogień wzrósł jeszcze bardziej. Dowódca trzeciego rzutu — zastępca dowódcy batalionu mjr Stani­ sław Kwasnowski, wskutek odniesionej po drodze kontuzji, nie zdołał dołączyć do tych kompanii. Zastępca, kpt. S., który samorzutnie objął dowództwo, wkrótce po przybyciu na podstawę wyjściową został ranny i po paru godzinach musiał odejść do punktu opatrunkowego i zdać dowódz­ two, d-cy 1 kompanii, por. Janosz”52. Również 3 kompania „Marian” z rozkazu płk. Kurka rozpoczęła przygotowania do odparcia niemieckiego kontr­ ataku. 12 maja o godz. 4.40 ppłk dypl. Feliks Machnowski, zastępca dowódcy 5 Brygady, wydał rozkaz dowódcy 3 kompanii „Marian” — „wzgórze 706 utrzymać za wszelką cenę”. W związku z tym dowódca kompanii ppor. Mikciński poprosił 15 Pułk Ułanów o wsparcie53. W tym czasie przez stanowiska batalionu zaczęto prze­ nosić wielu rannych. Jednak ich dalsza ewakuacja do tyłu okazała się w tym momencie niemożliwa do realizacji, ponieważ droga została zatarasowana przez czołgi. W celu zatrzymania schodzących z Widma żołnierzy 13 i 15 Batalionów dowódca 5 WBP o godz. 6.00 wydał rozkaz mjr. Ziobrowskiemu, aby 14 Batalion wystawił posterunki na ścieżkach prowadzących w kierunku wąwozów. Zadaniem posterunków było zatrzymywanie wycofujących się i kiero52 Sitwa Wileńskiej Brygady, t. II, s. 104: tPMs, A Xta 23/12, por. Alojzy Janosz, dowódca 1 kompanii 14 Batalionu Strzelców, Uwagi do działań wojennych za czas od 23 kwietnia do 20 maja 1944 r. na odcinku S. Angelo. 53 IPMS, A XIa 23/12, Dziennik działań 3 kompanii 14 Batalionu.

wanie do wyznaczonych miejsc koncentracji. Pierwsze placówki zostały zorganizowane o godz. 07.0054. O godz. 9.10 3 kompania informowała o odrzuceniu niemieckiego przeciwnatarcia. Około godz. 14.30 płk Kurek zarządził powrót kom­ panii 1 i 2 na poprzednie stanowiska z zadaniem utrzy­ mania ich „za wszelką cenę”. Równocześnie na rozkaz ppłk. dypl. Machnowskiego, zastępcy dowódcy 5 WBP, pozycje zajmowane przez 3 kompanię miała wzmocnić 1 kompania 16 Batalionu pod dowództwem kpt. Adama Machnicy. W związku z kryzysem, jaki wytworzył się na odcinku 5 Dywizji, wyznaczony na dowódcę drugiego natarcia płk dypl. Klemens Rudnicki wydał zarządzenia do wzmocnienia obrony 14 Batalionu przez 16 Batalion z 6 LBP oraz wycofania celem przegrupowania 13, 15 i 18 Batalionu. 12 maja o godz. 20.20 16 Batalion, pod dowództwem mjr. Andrzeja Stańczyka, został wprowadzony do akcji jeszcze na podstawie rozkazu płk. Kurka z zadaniem obsadzenia stanowisk 14 Batalionu i utrzymania tych pozycji za wszelką cenę. Po dojściu na miejsce mjr Stańczyk postanowił rozmieścić 16 Batalion następująco: 1 kompania por. Jana Machnicy przebywała na pozycjach od godz. 16.00 — miała obsadzić wzgórze 706 (1 kompania straciła Z zabitych i 14 rannych); 2 kompania por. Jana Perkow­ skiego miała zająć stanowiska na południowo-wschodnim stoku wzgórza 706 (2 kompania — 4 zabitych i 10 rannych); 4 kompania kpt. Adama Łempickiego miała skierować się w rejon lewoskrzydłowej kompanii 14 Batalionu; zaś 3 kompania wraz z plutonem ckm miała pozostać w odwodzie w pobliżu dowództwa 14 Batalionu. 54 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), Przebieg działań 14 Baonu Strzelców na odcinku obronnym San Angelo za okres od 24 IV-20 V 1944, s. 9.

STRATY

W pierwszym natarciu straty 5 KDP wyniosły 51 oficerów i 716 szeregowych poległych i rannych. W mel­ dunku przedstawionym dowódcy 5 KDP płk Kurek pisał: w 13 Batalionie w kompaniach strzeleckich było 182 żołnierzy, a w kompanii dowodzenia i taborach 300; w 14 Batalionie w kompaniach strzeleckich było 222 żołnierzy, a w kompanii dowodzenia i taborach 325; w 15 Batalionie w kompaniach strzeleckich było 156 żołnierzy, a w kom­ panii dowodzenia i taborach 24255. Po bitwie gen. Nikodem Sulik pisał: „Krwawe, a bez rezultatu, walki o opanowanie Widma w nocy z II na 12 i w dniu 12 maja spowodowały w oddziałach 5 Kresowej Dywizji Piechoty poważny wstrząs psychiczny. Były dwa najważniejsze powody tego wstrząsu; pierwszy — to świadomość żołnierza, że wykonał całkowicie, z najlepszą wolą i z największą ofiarnością wszystko, co do niego należało, a mimo to nie osiągnął, w jego przekonaniu, żadnego rezultatu; drugi powód — ciężkie krwawe straty, w których żołnierz stracił najbardziej kochanych dowódców, najbliższych mu, bo jego bezpo­ średnich dowódców plutonów i kompanii, stracił najbliż­ szych, najserdeczniejszych kolegów i przyjaciół”56. Pomimo tego żołnierz nie stracił ochoty do walki. Dowódcy przystąpili do porządkowania oddziałów, wy­ znaczania nowych dowódców kompanii, plutonów i drużyn.

55

Działania 2 Korpusu we Włoszech, t. 1, s. 227. Gen. Nikodem S u l i k, Od kryzysu do włamania, s. 25, „Wiadomości Wojskowe 2 Korpusu", rok I, z. III, Włochy maj 1946 r. 56

NACIERA KARPACKA

Dowódca 3 DSK gen. Bronisław Duch do pierwszego natarcia wyznaczył 1 Brygadę Strzelców Karpackich płk. Walentego Peszka, 12 Pułk Ułanów Podolskich mjr. dypl. Leona Bittnera, pluton czołgów z 4 Pułku Pancernego oraz inne mniejsze pododdziały. Zadaniem 1 Brygady było zdobycie wzg. 593, 569 i Massa Albaneta, następnie opanowanie punktów 476 i 450 jako podstawy wyjściowej do natarcia na wzgórze klasztorne dla znajdującej się w odwodzie 2 Brygady Strzelców Karpackich płk. dypl. Romana Szymańskiego. Bataliony 1 Brygady wyruszyły równocześnie z natarciem 5 KDP. 8 maja na posterunku dowodzenia 1 Brygady Strzelców Karpackich w Dużej Misce na stole plastycznym odbyło się ćwiczenie we współdziałaniu 1 i 2 Batalionu w czasie natarcia. W pierwszej fazie natarcia do czasu zajęcia wzg. 593 i 569 przez 2 Batalion oraz opanowania Massa Albaneta przez 1 Batalion współdziałanie było luźne i dopiero po zdobyciu tych punktów miało być ono ścisłe. 2 Batalion miał za zadanie wesprzeć dalsze natarcie 1 Batalionu z Massa Albaneta na wzg. 476 poprzez zwalczanie znaj­ dujących się tam niemieckich stanowisk ogniowych. Albaneta miała być zdobyta w 45 minut, a najpóźniej 1,5

godziny od rozpoczęcia natarcia. W tym czasie 2 Batalion miał opanować i utrzymać wzg. 593 i 569'. W pierwszej fazie natarcia miał wziąć udział 4 Pułk Pancerny, którego szwadrony w myśl Rozkazu Operacyjnego nr 1 gen. Andersa oraz rozkazów dowódców 3 i 5 Dywizji zostały przydzielone: 2 szwadron pod dowództwem kpt. Władysława Drelicharza do 3 DSK a 3 szwadron kpt. Antoniego Dzięciołowskiego do 5 KDP. W rzeczywistości oba szwadrony zostały zgrupowane na podstawie wyjściowej w Gardzieli i do czasu opuszczenia wąwozu podlegały rozkazom dowódcy 1 BSK. Dowództwo nad obu szwadrona­ mi objął kpt. Władysław Iwanowski, zastępca dowódcy 4 Pułku Pancernego. Czołgi: piętnaście z 2 szwadronu i cztery z 3 szwadronu oraz cztery działa SP przybyły w rejon podstawy wyjściowej około godz. 4.05. W czasie podchodze­ nia jeden z czołgów z 2 szwadronu zawadził o skałę i aby umożliwić przejście innych wozów, musiał zostać strącony. Zadanie to wykonał radiooperator strz. Stanisław Jankowski. Drogę przez pola minowe postawione przez Niemców u wyjścia z Gardzieli i w kierunku Albanety miała torować 3 kompania saperów z 10 Batalionu Saperów kotpuśnych pod dowództwem mjr. Antoniego Witkowskiego, zastępcy dowód­ cy batalionu. Przed świtem płk Kurek poinformował kpt. Iwanowskiego o sytuacji polskich oddziałów, które opanowa­ ły Widmo i wzg. 593. Kpt. Iwanowski nakazał wówczas 3 szwadronowi przejść Gardziel, opanować rejon Massa Albaneta, wejść na Widmo i stamtąd wspierać natarcie piechoty na wzg. 575. Wieczorem 10 maja u płk. Peszka (w schronie na Monte Maiola) zameldował się por. Tadeusz Trejdosiewicz, zastępca dowódcy 3 szwadronu 4 Pułku Pancernego. Wprowadzenie czołgów na tym kierunku działań miało 1 IPMS. A XI 67/5, Odpowiedź ppłk. Tytusa Jerzego Brzósko na zapytanie Szefa Komisji Doświadczeń Wojennych 2 Korpusu z 25 kwietnia 1946 r.

przyspieszyć opanowanie Massa Albaneta oraz wesprzeć ogniem bezpośrednim nacierające na wzg. 593 i 569 oraz Widmo polskie oddziały. Por. Trejdosiewicz otrzymał rozkaz: „Wspierając 1 Baon sforsować Gardziel, zdobyć ufortyfikowaną Massa Albaneta, zająć i zorganizować obronę na trzecim przedmiocie wzgórza 476. Saperzy rozminują drogę do Gardzieli, zadanie ukończyć do godz. 5.00!”. Ze względu na udział w akcji przeciwpancernych dział samobieżnych SP (oprócz czołgów) dowódcą «Jej grupy został kpt. Jan Orłowski, dowódca kompanii dowo­ dzenia 1 Batalionu2. Zdobycie i utrzymanie wzg. 593 i 569 nie było możliwe bez wcześniejszego opanowania całego Widma oraz zwią­ zania walką wzg. S. Angelo. Bez opanowania tych ostatnich wzgórz Niemcy mogli prowadzić ogień na tyły walczących na wzg. 593 polskich żołnierzy. W przypadku, gdyby wzg. 593 zostało zdobyte wcześniej niż Widmo i S. Angelo, znajdujący się na południowym stoku wzgórza Polacy zostaliby zdziesiątkowani przez niemiecki ogień z klasztoru, wzg. 575 i wzg. 5693. NATARCIE 2 BATALIONU STRZELCÓW KARPACKICH

Na odcinku 2 Batalionu ppłk. Tytusa Brzósko od godz. 00.30 do 00.50 ciężka artyleria korpuśna wstrzeliwała się w niemieckie stanowiska na Massa Albaneta, na wzg. 569 oraz na siodle pomiędzy wzg. 569 a klasztorem. W tym samym czasie artyleria dywizyjna oraz korpuśny 9 PAL okładały ogniem wzg. 593 i 569 oraz pagórki na siodle. O godz. 1.30 wyruszyły do natarcia 1 i 3 kompania. W tym samym czasie na podstawę wyjściową została podciągnięta 2 kompania. Atakująca w pierwszym rzucie 1 kompania 2 Mjr Tadeusz T r e j d o s i e w i c z , Czołgi w nocy, „Przegląd Kawalerii 1 Broni Pancernej’', nr 140. s. 289. 3 IPMS, KOL. 218, Załącznik do dziennika działań 2 Batalionu.

i III pluton ppor. Tomasza Romańskiego 3 kompanii poruszając się wschodnim stokiem w ciągu kilkunastu minut pokonały dzielące od szczytu wzniesienie i wspięty się na wzg. 593. Idące na przedzie 1 kompanii I pluton plul. pchor. Zygmunta Woźniaka oraz III pluton ppor. Romana Skwary od strony wschodniej i północnej dopadły do nieprzyjacielskich pozycji, zanim ukryci w bunkrach (w czasie polskiego ostrzału artyleryjskiego) po drugiej stronie wzgórza niemieccy spadochroniarze zdążyli dobiec do swych stanowisk4. Kpt. Tadeusz Radwański pisał: „słyszeliśmy skaczących spadochroniarzy niemieckich, którzy przed Polakami po­ stanowili dopaść stanowisk na wzgórzach 593 i 569. Rozległy się przeraźliwe krzyki umierających, zagłuszane seriami wystrzałów. Ludzie padali na ziemię, znów pod­ rywali się i biegli”5. Główną zaletą niemieckiej pozycji obronnej na wzg. 593 były zbudowane na stokach schrony, w których w trakcie ostrzału artyleryjskiego mogła się ukryć cała załoga. Pociski w większości trafiały w szczyt lub dalsze tyły pozycji obronnej. Po zakończeniu ostrzału załoga niemiecka opusz­ czała schrony i zajmowała stanowiska obronne, skąd mogła razić ogniem nacierających żołnierzy zmęczonych biegiem na wzgórze. „Czołowe plutony 1 kompanii zdobyły 593, ponieważ wpadły na stanowiska nieprzyjaciela z ostatnimi pociskami własnej artylerii i przechwyciły obrońców w cza­ sie podbiegania do stanowisk. To nie udało się przy 569, nawała skończyła się wcześniej, niż szturmujący zdołali dotrzeć”6. Do niewoli wzięto 10 obserwatorów. W momencie, gdy pierwsi żołnierze III plutonu z 1 kompanii osiągnęli szczyt, 4 IPMS. KOL. 218, Natarcie 2 Baonu na wzg. 593; KOL. 218, załącznik do dziennika działań 2 Batalionu. 5 Tadeusz R a d w a ń s k i , Karpatczykami nas zwali, s. 223. 6 IPMS, KOL. 218, Załącznik do dziennika działań 2 Batalionu.

niemieckie moździerze rozpoczęły ostrzał. Idąca na czele drużyna III plutonu musiała zatrzymać się nad uskokiem (wzg. 569). Tam zginął jej dowódca kpr. Jan Gancarz. „Dowódca plutonu, zatrzymując przy sobie dwie drużyny, trzecią prawoskrzydłową skierował do oczyszczenia bunk­ rów na prawym zachodnim skłonie wzgórza, skąd sypały się granaty, wyrzucane niewidzialnymi rękami”7. O godz. 2.00 po krótkiej, lecz zaciętej walce DI plutonu ze spadochroniarzami z 1 kompanii I Batalionu 3 Pułku Spadochronowego wzniesienie opanowano. Szczyt wzg. 593 był niewielkim skrawkiem terenu pozbawionym zupeł­ nie drzew i zarośli, usłanym głazami i fragmentami muru, które stanowiły jedyne miejsce do schronienia. Dowódca 1 kompanii por. Franciszek Bętkowski wysłał do dowództwa 2 Batalionu meldunek o dużych stratach i prosił o posiłki. Gdy II pluton ppor. Zygmunta Pilcha wspinał się na wzgórze, zginął idący z nim por. Bętkowski. Dowództwo 1 kompanii objął jeden z dowódców plutonów. Powodzenie akcji 2 Batalionu zależało również od postępów natarcia 1 Batalionu nacierającego na Massa Albaneta8. Ppłk Brzósko nakazał wesprzeć natarcie całością 3 kom­ panii. Dziesięć minut później 3 kompania, dowódca por. Stanisław Kica, osiągnęła wzg. 593. O godz. 2.12 dowódca Batalionu rozkazał obu kompaniom natarcie na wzg. 569. Wśród atakujących siały spustoszenie nie­ mieckie moździerze, które cały czas ostrzeliwały wzg. 593 i siodełko pomiędzy nim a wzg. 569. Wysunięci obserwatorzy polskiej artylerii przekazali do swoich pułków współrzędne wykrytych stanowisk niemieckich moździerzy. Artyleria wsparcia położyła ogień na sta­ nowiska nieprzyjacielskich moździerzy. W wysuniętym punkcie dowodzenia 1 BSK, w rejonie „Domku Doktora”, gdzie przebywał płk Peszek, sytuacja 7 8

3 DSK, s. 275. 3 DSK, s. 276.

była coraz bardziej nerwowa. Po osiągnięciu wzg. 593 okazało się, że wszystkie radiostacje w atakujących od­ działach zostały zniszczone. Niemiecki ostrzał zniszczył także połączenia telefoniczne brygady z jej batalionami. W celu nawiązania łączności z czołowymi kompaniami 2 Batalionu ppłk Brzóska nakazał wysłać na wzgórze strz. Kazimierza Zielińskiego z radiostacją z pocztu dowódcy 1 kompanii. Pod silnym ogniem strz. Zieliński dostarczył na wzg. 593 radiostację, tam ją zestroił z radiostacją dowództwa 2 Batalionu. Od tego momentu zaczęły nad­ chodzić meldunki do dowództwa baonu. W celu skoordynowania działań walczących na wzg. 593 wszystkich pododdziałów płk Peszek wyznaczył mjr. Lud­ wika Rawicz-Rojka, dowódcę kompanii dowodzenia 2 Ba­ talionu, na dowódcę natarcia w tym rejonie9. Po opanowaniu wzg. 593 kompanie 1 i 3 ruszyły na wzg. 569. O godz. 2.17 rozpoczęła się walka o wzg. 569. Aby wesprzeć nacierających ppłk Brzósko skierował do akcji 2 kompanię por. Włodzimierza Pańczyszyna. „Kompania szła w pantoflach — pisał kronikarz kompanii — które szybko zdzierały się i niejeden szedł dałej boso, raniąc stopy o ostre występy skał. Pantofle wzięliśmy nie z braku butów, lecz w górach, gdzie są jedynie gole skały, jest wprost niemożliwością podchodzić w butach, ślizgają się one po gołych ścianach. Na plecach każdy miał biały krzyż, by nawzajem w nocy rozpoznać się. Krzyż to jedyna ostoja i nadzieja. Krzyż — ten znak Boży, w którym się człowiek rodzi i umiera. Krzyż — ten znak cierpienia Chrystusa Pana, który tak bliski jest nam wszystkim i który tyle ukojenia przynosi człowiekowi”10. W trakcie walki por. Pańczyszyn został ranny. Do­ wództwo 2 kompanii objął ppor. Józef Kirdejko. W kronice 2 kompanii zapisano: „Wyłania się postać dowódcy 9

10

3 DSK, s. 277. IPMS, KOL. 218, Kronika 2 kompanii 2 Batalionu; 3 DSK, s. 277.

kompanii dowodzenia mjr. Rojka i postać dowódcy kompanii naszej ppor. Kirdejki. Gdzie jest kompania? — pyta się dowódca ppor. Kirdejko — podnoszą się zaledwie cztery postacie. Zejdziesz tu niżej, mówi ppor. Kirdejko do kpr. Lesisza. A resztę kompanii zaraz tu doślę". Niemiecka obrona była wtedy bardzo zaciekła. Gdy spadochroniarzom skończyły się granaty, zaczęli rzucać kamieniami w atakujących żołnierzy 2 Batalionu11. O godz. 2.25 1 kompania meldowała do dowództwa 2 Batalionu, że całe wzg. 593 jest pod ogniem niemieckiej artylerii i moździerzy. Ppłk Brzósko zażądał od artylerii ponownie położenia ognia na wykryte stanowiska nie­ przyjacielskich moździerzy. W tym czasie wszystkie kom­ panie 2 Batalionu były zaangażowane w walce na wzg. 593 i 569 oraz na zachodnim stoku wzg. 593. O godz. 2.28 do mjr. Rawicza-Rojka dotarł rozkaz ppłk. Brzósko „utrzymać za wszelką cenę wzg. 593!”. O godz. 2.50 dowodzący 1 kompanią zameldował dowód­ cy 1 Brygady o zdobyciu wzg. 569. Walka trwała 20 minut. Na wzgórzu znalazło się 20 żołnierzy z 1 kompanii z ppor. Stankiewiczem12. Niemcy skoncentrowali ogień swojej artylerii i moździerzy na zajętych przez Polaków wzgórzach. Do kontrataku przygotowywał się I Batalion 3 Pułku Spadochronowego. O godz. 2.54 ppłk Brzósko zażądał wsparcia własnej artylerii i położenia ognia „Lwów”, gdyż straty obsadzających wzgórza kompanii rosły od ognia niemieckiej artylerii w zastraszającym tempie. Ogień własnej artylerii miał zostać położony przed wzg. 569 oraz na klasztor i Massa Albaneta. Mjr Rawicz-Rojek prosił o przysłanie noszowych na wzg. 593 w celu ewakuacji rannych, żądał również posiłków. IPMS, KOL. 218, Kronika 2 kompanii 2 Batalionu. IPMS, A XI 67/5, Odpowiedź ppłk. Tytusa Jerzego Brzósko na zapytanie Szefa Komisji Doświadczeń Wojennych 2 Korpusu z 25 kwietnia 1946 r. 11

12

O godz. 3.00 wszystkie pułki artylerii wspierające natarcie 2 Batalionu wykonały ogień zaporowy „Lwów”, a 3 Pułk Artylerii Przeciwpancernej ze swych dział rozpoczął ogniem bezpośrednim ostrzał niemieckich stanowisk broni maszyno­ wej w ruinach klasztoru. Pięć minut później mjr Rojek prosił dowódcę 1 Brygady o podanie sytuacji na sąsiednich odcinkach natarcia. Płk Peszek poinformował go, że 1 Batalion zdobył już Gardziel. O godz. 3.10 na wzg. 569 ruszyło przeciwnatarcie niemiec­ kie. Zostało on odparte. O godz. 3.14 dowódca 2 kompanii meldował do dowództwa 2 Batalionu, że straty w jego kompanii sięgnęły już 70 procent. Na wzg. 593 dotarło tylko 17 żołnierzy 2 kompanii. Podobny meldunek osiem minut później spłynął z 1 kompanii13. O godz. 3.19 ppłk Brzósko zarządził pogotowie przy­ dzielonej z 3 Batalionu 4 kompanii kpt. Tadeusza Radwań­ skiego, która miała zostać użyta do natarcia na wzg. 593. W tym czasie z nasłuchu 1 Batalionu dowódca 2 Batalionu dowiedział się, że „drzwi zamknięte przed Gardzielą” — „wilki zatrzymane". Meldunek ten nie wróżył nic dobrego na przyszłość. Widać było, że natarcie 1 Batalionu napotkało na twardy opór i nie mogło osiągnąć wy­ znaczonych celów. Oznaczało to, że w praktyce nie dojdzie do żadnego współdziałania obu batalionów14. O godz. 3.30 spadochroniarze ponownie uderzyli na pozycje 1 kompanii. I tym razem poproszono o położenie ognia zaporowego „Lwów” na przedpole. Wysunięty ob­ serwator artyleryjski przy I kompanii ppor. Roman Stan­ kiewicz meldował do pułku „kąt 30 stopni strzelają do nas moździerze i kilka spandauów”. O godz. 3.43 mjr Rawicz-Rojek meldował drogą radiową: ,,jest bardzo ciężko, Niemcy atakują, biją na nas moździerze, 13 IPMS, C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu; IPMS, KOL. 218, Natarcie 2 Baonu na wzg 593; Kronika 2 kompanii 2 Batalionu, 14

IPMS, C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu.

broń maszynowa i artyleria nieprzyjaciela na rozprysk ze wszystkich kierunków. Proszę o sytuację sąsiadów”. Kilku pozostałych przy życiu sanitariuszy pracowało ponad siły na wzg. 593 i 569 opatrując rannych. Rozrywające się pociski nikogo nie oszczędzały. Dopiero na rozkaz ppor. Siemka trzykrotnie ranny sanitariusz Józef Brzeziński został odesłany ze wzgórza rano z meldunkiem do dowódcy 2 Batalionu15. W ferworze bitwy nie można było niejednokrotnie odróżnić, kto strzelał na dany rejon. Ppor. Stankiewicz i ppor. Jan Szczerbiński, obserwator artylerii przy 3 kom­ panii, zgłaszali z kąta 80, następnie 75, 60 „pomarańcze” — (hasło oznaczało, że ogień własnej artylerii został położony na własne oddziały) — powtarzając to hasło kilkakrotnie. W rzeczywistości na stanowiska 1 i 3 kompanii strzelała niemiecka artyleria z rejonu Atina. Pomimo nadchodzących meldunków o dużych stratach oraz coraz częstszych kontratakach nieprzyjaciela, ppłk Brzósko nakazał za wszelką cenę utrzymać wzg. 569. W tym samym czasie płk Peszek wysłał patrol z 4 kompanii 3 Batalionu celem sprawdzenia, jak wyglądała sytuacja na zachód od kompanii 2 Batalionu trzymających pozycje na wzg. 593 i 569. O godz. 4.10 mjr Rojek meldował: „Siedzimy ro­ galikiem na Hogarcie (wzg. 569) i Hannibalu (wzg. 593), jest ciężko, przysłać noszowych’16. Był to ostatni meldunek mjr. Rojka. „Według relacji ppor. Rynkiewicza ciało zabitego ze zmasakrowaną twarzą zostało w ciągu dnia zrzucone przez niemieckiego sierżanta ze szczytu i po bitwie znalezione — obrabowane — w tym samym miejscu”. 15

3 DSK, s. 278. 3 DSK, s. 278 oraz IPMS, C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu. W dzienniku działań wersja meldunku bez ,,jest ciężko, przysłać noszo­ wych”. 16

O godz. 4.16 dowódca 2 kompanii meldował dowódcy 2 Batalionu: .jeśli mam iść na «Napoleona» proszę przy­ gotować innych, gdyż mam za mało swoich — straty”. W tym samym czasie ppłk Brzósko z nasłuchu dowiedział się, że dowódca 1 Batalionu meldował do Brygady „mam duże straty, nie mogę wykonać zadania. Proszę o pomoc «Józefa»”17. Sytuacja na wzg. 569 stawała się coraz bardziej tragiczna. Zaczęło brakować amunicji. Meldunek z hasłem „zupa pomidorowa” (brak amunicji) dotarł do dowódcy 2 Bata­ lionu o godz. 4.19. Również na wzg. 593 broniącym kończyła się amunicja. Żywi odbierali amunicję poległym. Kilkanaście minut później ppłk Brzósko nakazał dowódcy 4 kompanii 3 Batalionu wysłać żołnierzy z amunicją dla 1 i 3 kompanii. Kpt. Radwański do wykonania zadania wyznaczył dwie drużyny pod dowództwem ppor. Franciszka Niedziółki. „Podszedłem do nich — wspominał kpt. Rad­ wański. — Stali obok «Domku Doktora» przytuleni do muru, każdy ze skrzynką amunicji i bandażami w kiesze­ niach. Popatrzyłem na tę gromadkę z bliska. Niektórzy byli zdenerwowani. Młodzi chłopcy. Połowa z nich wprost ze szkoły. Przysłano ich przed kilku dniami, tak jakby bez nich ta bitwa nie mogłaby się odbyć. Powiedziałem: chłopcy od was zależy, czy utrzymamy zdobyty przez 2 Batalion teren. Musicie tam dojść, musicie dostarczyć amunicję i zabrać ciężko rannych. Pomagajcie sobie wzajemnie i szybko się decydujcie. Tu będziemy oczekiwać. Wracajcie wszyscy zdrowi i cali”18. O godz. 4.51 dowódca 1 kompanii meldował ppłk. Bizósko: „noszowi nie doszli, masa rannych, proszę o po­ moc”. Dowódca 2 Batalionu nakazał wysłanie do rejonu 1 kompanii patroli sanitarnych z 2 i 3 kompanii. Patrole zostały wysłane przez mjr. Gębskiego. Nie udało im się 17 18

IPMS. C.571/1. Dziennik działań 2 Batalionu. Tadeusz R a d w a ń s k i . Karpatczykami nas zwali, s. 228-229.

dotrzeć do 1 kompanii. Ogień niemieckiej artylerii unie­ możliwia! podejście na szczyt. Mając rannych w swoich szeregach patrole zawróciły. W tym czasie niemieckie moździerze i artyleria położyły ogień na zajęte przez Polaków rejony, a spadochroniarze ponownie przypuścili atak na pozycje 1 kompanii. O godz. 5.22 ppłk Brzósko zażądał wsparcia od artylerii podając hasło „Gruszka — Franek przed nos. Ewa 15 trochę poniżej środka” — co oznaczało położenie ognia zaporo­ wego własnych moździerzy przed wysunięte stanowiska 1 kompanii. Ogień został dokładnie położony. Kontratak niemiecki załamał się. Wkrótce wyruszyło nowe przeciwuderzenie. Dowódca 2 Batalionu poprosił artylerię wsparcia o wykonanie „Lwowa” żądając tym razem zbliżenia ostrzału pod samo wzg. 569. O godz. 5.54 1 kompania zażądała przybliżenia ognia artylerii „Lwów” na 50 jardów. Cztery minuty później wysunięty obserwator artylerii przy 3 kompanii ppor, Szczerbiński meldował przez radio: „domagamy się pomocy. Zostało nas tylko 18-tu". Od ran zmarł por. Kica, dowódca 3 kompanii. Dowództwo objął ppor. Siemka19. O godz. 6.05 z 1 kompanii do dowódcy Batalionu dotarł meldunek: „żaby skaczą, pomocy, wzmocnić poprzednio skrócony [ogień]”. Do ppłk. Brzósko docierają coraz bardziej alarmujące meldunki. O godz. 6.11 wysłał on rozkaz do mjr. Gębskiego: .jeśli moździerze mogą strzelać niech dają ogień na cel nr 603 i poszerzają na prawo”. Udało się, moździerze batalionowe postawiły zaporę og­ niową przed czołem 1 kompanii. Ogień własnych moź­ dzierzy nie zatrzymał nieprzyjaciela. Meldunki z 1 kompanii były coraz bardziej alarmujące: „wydłużyć «Lwów» na południe, natarcie nieprzyjaciela z prawej”. Obserwator artylerii ppor. Stankiewicz meldował, że teren przedpola 19

IPMS, C.571/1, Dziennik działać 2 Batalionu.

był cały zadymiony i obserwacja praktycznie niemożliwa. Kilka minut później dowódca 4 kompanii 2 Batalionu meldował: „widzę wychodzące natarcie nieprzyjaciela na 1 kompanię". O godz. 6.19 z 1 kompanii nadszedł mel­ dunek: .jeżeli nie przyjdzie pomoc, nie wytrzymamy, ogromne straty”. Ppłk Brzósko odpowiedział: „Idzie silny ogień obronny własnej artylerii. Wytrwać”. Dywizyjnej artylerii przeciwpancernej na pewien czas udało się uciszyć gniazda karabinów maszynowych ukryte w ruinach klasz­ toru Monte Cassino. O godz. 6.23 z 1 kompanii meldunek: „Nie da rady! Nacierają na nas z trzech stron"2“. W tym samym czasie w celu wsparcia trzech kompanii broniących się na wzg. 593 i 569 dowódca 2 Batalionu wysłał na pomoc 4 kompanię z 3 Batalionu. Na wzg. 593 pierwszy poszedł I pluton ppor. Adama Koczyrkiewicza, a za nim III pluton plut, pchor, Wiśniewskiego, natomiast w kierunku wzg. 569 II pluton ppor. Niedziółki. Kpt. Radwański pisał: „poszliśmy jak burza przez ogień piekiel­ nych pocisków i skalne zwaliska. Sam szczyt wzgórza 593 pokrywały resztki murów starego fortu, głazy i złomy, w których można było się ukryć, ale z których trudno się wycofać. Niedaleko wznosiło się wzgórze 569, które jest niejako przedłużeniem wzgórza 593 — na południe ku klasztorowi. Jaskrawa łuna rosła i stawała się coraz większa. Oświetlone wzgórze 593, na którym kotłowały się wybuchy pocisków, zaludniło się na nowo, tym razem żołnierzami 4 kompanii. Mijaliśmy ciała poległych, pięliśmy się wśród jęków i nawoływań rannych po zboczu, przypadając za każdym nadlatującym pociskiem do ziemi, tuląc się do domów skalnych, modląc się na głos, to znów klnąc...”21. O godz. 6.33 dowódca 2 Batalionu przez radio pytał 1 kompanię: ,jaka siła nieprzyjaciela na was naciera?”. 10 IPMS, C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu; KOL. 218, rei. ppor. Szczerbińskiego. 11 Tadeusz R a d w a ń s k i . Karpatczykami nas znali. s. 232.

W odpowiedzi meldowano: „nieprzyjaciela nie widać, gdyż za złomami kamiennymi mamy na siebie jego ogień granatników, moździerzy i broni maszynowej”. Ppłk Brzósko ponownie prosił artylerię „utrzymać «Lwów»”. Pięć minut później 1 kompania potwierdziła: „«Lwów» leży bardzo dobrze, utrzymać go”. Dowódca 2 Batalionu przez radio do artylerii „utrzymać” ogień na podane współrzędne22. Po godz. 7 do dowództwa 2 Batalionu zaczęły docierać coraz bardziej alarmujące meldunki z 1 kompanii: „patrole sanitarne nie doszły, gdzie pomoc?”. Ppłk Brzósko od­ powiedział: „patrole idą, pomoc za wami”. Dowódca 1 kompanii wołał przez radiostację: ,,ludzie nie mogą wytrzymać, lżej ranni wycofują się z linii, jest nas bardzo mało”. Dowódca 2 kompanii meldował, że po zachodniej stronie wzg. 593 z całej kompanii pozostało tylko 27 ludzi zdolnych do walki. Dowódca 2 Batalionu ponownie zażądał od własnych moździerzy nawały ogniowej na cel nr 603, a od artylerii wsparcia silnego „Lwowa”. Jednocześnie przekazał walczącej 1 kompanii: „pomoc leży za wami, bądźcie spokojni”23. Tym razem nawała polskiej artylerii nie powstrzymała kontmatarcia niemieckiego. Od godz. 7.43 1 kompania meldowała: „natarcie od czoła, nie wytrzymamy, wielu rannych, ludzi prawie na stanowiskach nie ma, brak amunicji”. Kilkanaście minut później ranny goniec z 2 kom­ panii przyniósł informację, że od strony Massa Albaneta wyszło niemieckie natarcie na wzg. 593. Ostrzał niemiec­ kich moździerzy i karabinów maszynowych z rejonu klasztoru z każdą minutą stawał się coraz silniejszy. O godz. 8.38 ppłk Brzósko zażądał od własnej artylerii obezwład­ nienia niemieckich stanowisk ogniowych w klasztorze24. 22

IPMS, C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu. IPMS, C.571/1, Dziennik... 24 IPMS, C.571/1, Dziennik...

23

O godz. 9.25 do „Domku Doktora” dotarł ranny strz. Brzeziński niosąc meldunek od dowódcy 3 kompanii ppor. Siemka: „50% strat w kompanii, brak amunicji, by Radwański doniósł amunicję i granaty na 569”“. O godz. 10.35 obserwator artylerii przy 1 kompanii ppor. Stankiewicz meldował „ognie ze wszystkich stron, jeżeli nas nie wzmocni to zakończyć Częstochowa”. Dowódca 2 Batalionu rozkazał: „siedzieć na miejscu, pomoc w tyle”. Jedenaście minut później ppor. Stankiewicz krzyczał do radiostacji: „pomocy, piąte natarcie nieprzyjaciela! Rzucają granaty!”. Był to ostatni meldunek ze wzg. 569. Niemieccy spado­ chroniarze zajęli opuszczone wzgórze26. „Znów ktoś z tyłu krzyczy, że wzgórze 593 zajęte... opanowane! — pisał kpt. Radwański. — Tymczasem wszystko to, co widzę na własne oczy wokół siebie, utrwala mnie w przekonaniu, że walka trwa w dalszym ciągu, zarówno na wzgórzu 593, jak w «Siodle» i na 569. Jakaś postać krzyczy, przeskakuje koło mnie: «Naprzód! Czemu leżysz chłopie?! Śmierci chyba szukasz?» Skoczy­ łem za nim, dobywając z piersi resztki tchu... Wreszcie wpadliśmy na linię niemieckich umocnień. Ogień się zmniejszył! — przeskoczyliśmy zaporę moź­ dzierzy. Bijemy się teraz razem z żołnierzami 2 Batalionu, już na szczycie, już wśród zwojów concertiny — na stanowiskach spadochroniarzy, ale też i na widocznych zboczach. [...] Działo się coś niepojętnego. Gdy my parliśmy do góry, w dół spływały grupki zdyszanych, zmordowanych ludzi. Byli to sanitariusze. Wśród nich nasi — Kadej, Kowalski, Tchórz — dźwigali rannych lub prowadzili słaniających się z wycieńczenia żołnierzy. Zrozumiałem, jak trudne zadanie mieli sanitariusze, jak trudna była ich rola w tej bitwie. Nie pozostawili nikogo bez pomocy, choć 25 26

IPMS, C.571/1, Dziennik... IPMS. C.571/1, Dziennik...

nieraz sami ginęli. Właśnie w tej bitwie zginął nasz sanitariusz Marcin Tchórz. Oto doskoczył do mnie zdyszany podchorąży Mirzwiński. — Kapitanie! Melduję, źe podporucznik Niedziółka doszedł do kompanii porucznika Bętkowskiego. Jesteśmy na «Siod­ le». Brak nam zupełnie amunicji. Ewakuacja rannych, jest wielu zabitych!”27. Była już godz. 11.00, gdy 4 kompania 3 Batalionu znalazła się na wzg. 593. Na siodle pomiędzy 569 a 593 4 kompania spotkała jeszcze tam walczących pod dowództwem sierź. Józefa Golonki (szef kompanii) sześciu żołnierzy z 1 kompa­ nii 2 Batalionu. Kpt. Radwański nakazał wycofanie tej grupy do tyłu oraz zrezygnował z dalszego natarcia na wzg. 569. Ze względu na ukształtowanie terenu 4 kompania 3 Batalionu rozsypała się na wzgórzu, co zmyliło nieprzyjaciela, gdyż miał przed sobą walczących przez cały dzień żołnierzy, natomiast nie mógł określić ich liczby28. 2 Batalion nie był w stanie utrzymać wzg. 569, gdyż dostał się pod zmasowany ogień nieprzyjaciela z klasztoru, Widma i S. Angelo. O godz. 11.21 goniec z 3 kompanii przyniósł dowódcy 2 Batalionu meldunek: ,jeden pluton wybity, ppor, Siemek ranny”. O godz. 11.30 płk Peszek wezwał do siebie ppłk. Sokola, dowódcę 3 Batalionu, i nakazał mu wraz z resztkami 2 Batalionu za wszelką cenę utrzymać pozycje obronne sprzed natarcia29. Dowódca 1 Brygady, po wydaniu tego rozkazu, opuścił „Domek Doktora" i udał się do dowództwa brygady. Nie zdołał jednak dotrzeć do miejsca postoju dowództwa 27

Tadeusz R a d w a ń s k i , Karpatczykami nas zwali, s. 233-236. IPMS, KOL. 218. załącznik do d2iennika działań 2 Batalionu. Autor pisał, ie grupa sierż. Golonko wycofała się z siodełka na wzg. 593 o godz. 8.40. Jest to inna wersja niż kpt. Radwańskiego. 29 IPMS. C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu. 28

1 Brygady, gdyż o godz. 11.45 został ranny odłamkiem z niemieckiego moździerza. Znaleziony przez patrol noszo­ wy 12 Pułku Ułanów Podolskich został przeniesiony do dowództwa pułku. Tam poprzez ppłk. Leona Bittnera, dowódcę pułku, przekazał rozkaz do Sztabu 1 Brygady powierzający dowództwo swojemu zastępcy ppłk. dypl. Małeckiemu. W rozkazie płk Peszek nakazał utrzymać zdobyty teren ale z zastrzeżeniem, że do czasu, gdy Widmo nie zostanie zajęte przez oddziały 5 KDP, nie należałoby ponownie nacierać na wzg. 569. Do czasu przybycia ppłk. Mateckiego dowództwo nad całością odcinka przejął ppłk Sokol, dowódca 3 Batalionu30. W lym czasie w rejon „Domku Doktora” przybył ppłk Sokol. Początkowo miał on do dyspozycji tylko pluton por. Szlampa. Dowódca 3 Batalionu nie orientował się zupełnie w sytuacji na wzg. 593.0 godz. 12.28 do „Domku Doktora” pizybył ppor. Bohdan Potocki, dowódca I plutonu 2 kompanii 2 Batalionu z meldunkiem od kpt. Radwańskiego mówiąc: „4 kompania 3 Batalionu plus resztki 2 kompanii 2 Batalionu obsadzają wzg. 593 oraz starą pozycję por. Szlampa przed wzg. 593. Radwański i reszta 2 Batalionu jest pod bardzo silnym ogniem artylerii i moździerzy nieprzyjaciela”. Od godz. 13.00 wszelka łączność ze znajdującymi się na wzg. 593 pododdziałami została przerwana, nie było również żadnej łączności z dowództwem 1 Brygady. Ppłk Brzósko, widząc dramatyczną sytuację broniących się na wzg. 593, postanowił wycofać na pozycje wyjściowe pozostałych na wzgórzu swoich żołnierzy oraz 4 kompanię 3 Batalionu. Z rozkazem dowódcy 2 Batalionu do kpt. Radwańskiego został wysłany ppor. Jerzy Bujalski. O godz. 13.40 goniec przyniósł wiadomość: „ppor. Bujalski wysłany do kpt. Radwańskiego ciężko ranny”31. 30 IPMS, C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu. Płk Peszek został ranny o godz. 13.55. 31 IPMS. C.571/1, Dziennik...

Jedyna czynna radiostacja w rejonie „Domku Doktora” znajdowała się przy stanowisku mjr. Gębskiego. Dzięki temu dowódca 3 Batalionu dowiedział się, co działo się z jego kompaniami zmierzającymi na pozycje wyjściowe 2 Batalionu. O godz. 14.03 ppłk Brzósko otrzymał z dowództwa 1 Brygady rozkaz, aby resztki 2 Batalionu dołączyły do wchodzącego na podstawę wyjściową 3 Batalionu. Od godz. 14.35 rozpoczęła się ewakuacja rannych z przedpola. Kpt. Radwański pisał: „schodzą ranni. Wysyłam alarmujący meldunek. Proszę o pilne dostarczenie amunicji i o uzupeł­ nienie w ludziach. Wieczorem na pewno pójdzie natarcie. [...] Czujny Paszkiewicz poruszył się. «O tam» — pokazał wzrokiem. Odwróciłem głowę w prawo i widzę, że przez luzaki między kamieniami czołga się jakaś postać w zielonym battle-dressie. Myślę swój. «Hej ty!» — krzyczy Izydor. Postać skręca ku nam. Po chwili podczołgał się, podpierają Thompsonem jak laską, żołnierz w postrzępionym mundurze. — Melduje się kapral Zatwamicki z plutonu podporucznika Romańskiego z 3 kompanii porucznika Kicy [poległ wcześ­ niej] — wyrzucił z siebie. — Jest nas pięciu! A więc to oni są przed nami na stoku wzgórza 593, gdy się patrzy na Masserię Albanetę. — Świetnie! Trzymajcie się twardo, jednak będziemy musieli się wycofać, wpierw dajcie nam «cynk». Z waszych nie ma już tu nikogo. Jesteście ostatnimi z 2 Batalionu obrońcami tego wzgórza”32. O godz. 17.00 na wzg. 593 wyszło kolejne przeciwnatar­ cie niemieckich spadochroniarzy. Każde niemieckie ude­ rzenie było poprzedzone krótkim ostrzałem polskich pozycji przez moździerze i działa. Następnie do akcji wkraczały zespoły szturmowe składające się z trzech spadochroniarzy ściśle współpracujących „ze sobą w ten sposób, że gdy jeden wykonywał skok, drugi strzelał ze Schmeissera, 32

Tadeusz R a d w a ń s k i , Karpatczykami nas zwali, s . 247.

a trzeci rzucał granat”. Większość niemieckich kontruderzeń było prowadzonych przez stok d’Onofrio od strony klasztoru i wzg. 476 na zachodnie zbocza 569-59333. Na wzg. 593 pozostała jeszcze grupa żołnierzy z 4 kom­ panii 3 batalionu. Było ich dziesięciu z por. Radwańskim i plut. pchor. Tadeuszem Wiśniewskim. O godz, 19.30 jako ostatni żywi obrońcy opuścili oni wzgórze, które na powrót zajęli niemieccy spadochroniarze34. Kpt. Radwański pisał: „Walczyliśmy na szczycie — za­ ciekle, w stałym napięciu nerwów — bez przerwy od godz. 6.00 do 19.30 bez jakiejkolwiek pomocy. Nie otrzymaliśmy nawet jednego żołnierza czy pocisku”35. W momencie gdy kpt, Radwański wycofywał się na pozycje wyjściowe, artyleria dywizyjna wykonała ogień „Karpaty 2” — hasło oznaczało ogień zaporowy. Niemcy odpowiedzieli na to zmasowanym ostrzałem rejonu „Domku Doktora”36. Na podstawie meldunków napływających z przedpola ppłk dypl. Matecki przyjął, że na wzg. 593 nie było już polskich żołnierzy, dlatego wydał on rozkaz ppłk. Brzósko, aby dokonać reorganizacji 2 Batalionu, przejść na pozycje obsadzone przez 3 Batalion i tam czekać na dalsze dyspozycje37. Tymczasem na szczycie 593 i na jego zachodnim skłonie trzymały się jeszcze garstki obrońców z ppor. Romańskim i ppor. Rynkiewiczem. „Około godziny szóstej ku naszemu przerażeniu — wspominał ppor. Rynkiewicz 33

3 DSK. s. 281. IPMS, A XI 67/5, Odpowiedź ppłk. Tytusa Jerzego Brzósko na zapytanie Szefa Komisji Doświadczeń Wojennych 2 Korpusu z 25 kwietnia 1946 r. Ppłk Brzósko pisał o pięciu kontrnatarciach pomiędzy godz. 4.00 a 11.00 oraz ostatnim szóstym o godz. 19.30. 35 Tadeusz R a d w a ń s k i , Karpatczykami nas zwali, s. 257. 36 IPMS. C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu. 37 IPMS, A XI 67/5, Odpowiedź ppłk. Tytusa Jerzego Brzósko na zapytanie Szefa Komisji Doświadczeń Wojennych 2 Korpusu z 25 kwietnia 1946 r. 34

— stwierdziliśmy, że Niemcy bez wątpienia opanowali całkowicie grzbiet wzgórza nad naszymi głowami. Pierwszą wskazówką były serie ostrych wybuchów, zagłuszających nawet ogień artylerii. Wiązki ręcznych granatów zaczęły się dokoła nas rozrywać w takim tempie, że było rzeczą oczywistą, iż straciliśmy inicjatywę na wzgórzu 593. Z po­ wodu urwistości stoku Niemcy nie mogli wrzucać granatów wprost do naszej groty, lecz wiedzieli, że w niej jesteśmy... drugi oficer, który był ze mną w jaskini, (ppor. Romański) wyskoczył z groty i rzucił się między pobliskie skały... zaczęły grać karabiny maszynowe... żołnierz, który wy­ skoczył za porucznikiem, został ranny... Przez chwilę nikt się nie ruszał. W napięciu słuchaliśmy grzechotu km i wybuchów granatów. Nagle jeden z naszych karabiniarzy wyskoczył z jednym pozostałym jeszcze granatem ręcznym, gdy trafiony, zatoczył się i padł martwy obok mnie... Jaskinia została otoczona... Głos z zewnątrz, najpierw po niemiecku a potem po polsku, rozkazał — nie wychodzić z jaskini i nie strzelać. Gdy zapadł zmrok, do jaskini weszło sześciu, czy siedmiu Niemców, tak samo wyczerpanych jak my, którzy wzięli nas do niewoli... Razem spędziliśmy bezsenną noc, przysłuchując się, jak nasza aityleria tłukła po wzgórzu, od czego trzęsła się nasza jaskinia. Rankiem kazano nam wynieść rannych Niemców... naszych pozo­ stawiono... Utykając znieśliśmy rannych po stoku do drugiej o jakie 200 m niżej położonej jaskini, dużej i doskonale zamaskowanej, gdzie było dowództwo batalionu z dowódcą majorem Veth oraz 70-80 rannych, dwóch kapitanów i lekarz, który kazał nam oddać nasze opatrunki... Widzieliś­ my, że ranni Niemcy leżeli obandażowani tylko papierem”38. Mjr Kurt Veth, dowódca batalionu w 3 Pułku Spado­ chronowym, zanotował w swym pamiętniku, że „powiodło się dopiero natarcie piąte”. Jego 7 kompania wspierała 38 3

DSK, s. 282-283.

zdziesiątkowaną 1, w której po zakończeniu bitwy pozostał tylko jeden oficer, jeden podoficer i jeden szeregowiec. Spadochroniarze do niewoli wzięli ppor. Rynkiewicza oraz 29 żołnierzy z 2 Batalionu. Ppor. Romańskiemu udało się wyniknąć z okrążenia i powrócić do 2 Batalionu. Wzg. 593 było ostatnim punktem obrony na odcinku 1 Brygady, które 12 maja zostało odbite przez nieprzyjaciela. Od godz. 21.25 Niemcy ześrodkowali ogień artylerii, moździerzy i broni maszynowej na polskie pozycje w rejonie „Domku Doktora". Ostrzał trwał ponad godzinę. O godz. 23.10 jeden z pocisków trafił w pobliże stanowiska ppłk. Brzósko, który został kontuzjowany39. Straty 2 Batalionu wyniosły: w zabitych 5 oficerów, 5 podchorążych i 42 szeregowych, rannych 4 oficerów, 8 podchorążych i 122 szeregowych oraz zaginionych 1 oficer, 1 podchorąży i 28 szeregowych. Z nacierających trzech kompanii na pozycje wyjściowe powróciło o własnych siłach tylko 5 oficerów i 37 szeregowych 40. 4 kompania 3 Batalionu straciła w walkach: 2 pod­ chorążych i 5 szeregowych zabitych oraz 3 oficerów, 2 podchorążych i 22 szeregowych rannych. Po bitwie ppłk Brzósko napisał: „mówiąc o brakach wyszkoleniowych, należy podkreślić z naciskiem jedno: brak u naszego żołnierza wytrwania i zaciętości zwłaszcza tuż po zdobyciu przedmiotu natarcia. Poza tym innych braków nie było. Żołnierz był wy­ szkolony zupełnie dobrze, szedł w natarciu — rozumnie wykorzystując ruch i ogień, radził sobie doskonale sam w polach minowych i pułapkowych, gdy szczupłe patrole pionierów zostały zniszczone (ranni — zabici)”41. 39

IPMS, C.571/1, Dziennik działań 2 Batalionu. 3 DSK, s. 283. 41 IPMS, A XI 67/5, Odpowiedź ppłk. Tytusa Jerzego Brzósko na zapytanie Szefa Komisji Doświadczeń Wojennych 2 Korpusu z 25 kwietnia 1946 r. 40

NATARCIE 1 BATALIONU STRZELCÓW KARPACKICH

11 maja o godz. 21.00 1 Batalion Strzelców Karpackich ppłk. Bolesława Raczkowskiego rozpoczął marsz na podstawy wyjściowe z Dużej Miski. Batalion szedł w na­ stępującej kolejności: batalionowa grupa wsparcia, przy której był dowódca 1 Batalionu z pocztem, dalej 3, 4 i 2 kompanie (plutony szły w odstępach 5-minutowych). 1 kompania miała zapewnić zaopatrzenie w amuni­ cję walczących oddziałów. W Dużej Misce pozostało dowództwo 1 Batalionu z mjr. Janem Hacem, zastępcą dowódcy batalionu. O godz. 23.15 wszystkie kompanie 1 Batalionu osiągnęły podstawę wyjściową do natarcia. W momencie gdy batalion szykował się do walki, został ostrzelany przez niemiecki dywizjon artylerii ciężkiej z rejonu Atina. Największe straty poniosły 2 kompania kpt. Józefa Krorakaya (50 procent stanu) oraz 4 kompania por. Tomasza Mu sioła (20 procent stanu). Mniejsze straty były w batalionowej grupie wsparcia i 3 kompanii por. Edwarda Maślona, które przeczekały w bunkrach ogień niemieckiej artylerii. O godz. 00.40 3 kompania ruszyła na linię wyjścia do natarcia Głowa Węża — pkt. 838222. Wówczas od ognia nieprzyjacielskiej artylerii została rozbita jedna drużyna w II plutonie ppor. Tadeusza Sztylińskiego, z której pozostał tylko jeden żołnierz. Godzinę później z Głowy Węża 3 kompania rozpoczęła ruch w kierunku Widma tracąc od ognia niemieckiego w I plutonie ppor. Andrzeja Sroczyń­ skiego obsługi: PIAT-a oraz granatnika. Wybuch spowodo­ wał zamieszanie. Nie widząc w dymie reszty plutonu zastępca dowódcy I plutonu z pozostałymi żołnierzami zszedł z oznaczonej taśmami drogi na lewo. Rozbita została radiostacja. Na linii wyjścia III pluton stracił 2 zabitych i 3 rannych. Teren, przez który się poruszał, był

mocno porośnięty gęstymi krzakami. Można go było pokonać tylko czołgając się lub łamiąc krzaki. Por. Maślona wobec braku łączności z I plutonem nakazał napotkanemu III plutonowi ppor. Mieczysława Grażyńskiego posuwać się jak najszybciej w kierunku Gardzieli. Taki sam rozkaz dostał II pluton. W tym samym czasie, ze względu na duże straty dowódcy 2 i 4 kompanii musieli zreorganizować swoje pododdziały i dlatego wyruszyły one do natarcia z dużym opóźnieniem: 4 kompania z 55-minutowym, a 2 kompania z 70-minutowym. Gdy 2, 3 i 4 kompanie wyszły do natarcia, wkrótce w wyniku uszkodzenia kabla została przerwana z nimi łączność. Zawiodła również łączność radiowa. Wszystkie radiostacje zamilkły na skutek uszko­ dzenia lub strat w obsłudze i tylko na krótko udało się utrzymać łączność z batalionową grupą wsparcia. W celu naprawy linii telefonicznych mjr Hac wysłał dwa patrole telefoniczne. Okazało się, że (wszyscy ucze­ stniczący w patrolach zostali ranni) i nie udało się nawiązać łączności z nacierającymi kompaniami. Od godz. 2.15 jedynym środkiem łączności byli gońcy-12. O godz. 2.00 w stronę wylotu wąwozu ruszyły czołgi 3 szwadronu 4 Pułku Pancernego. Por. Trejdosiewicz wspominał: „Saperzy meldują, że przejście nie jest wykoń­ czone, gdyż do Gardzieli z powodu nawały ognia nie zdołali dotrzeć. Sytuacja nasza staje się wobec tego trudna. Nie słysząc na wewnętrznym telefonie głosu d-cy całości decyduję samodzielnie posuwać się do przodu. Po ruszeniu naprzód zaczyna się seria niepowodzeń. Na stromym zboczu Wywrócił się czołg mego zastępcy. Za chwilę dostaje meldunek radiowy, że w trzecim czołgu zapalił się silnik, trafiony pociskiem artyleryjskim, załoga jednak wyszła 42 IPMS. KOL. 218, Meldunek ppłk. Raczkowskiego o przebiegu działań I Batalionu za okres od 11 maja godz. 01.00 do 13 maja godz. 16.00; 3 DSK. s. 286-288.

cało. Mimo tych przeciwności posuwam się naprzód na Gardziel moim ostatnim czołgiem, gdyż czwarty czołg mojej gmpy nie mógł wejść na górę (awaria). W pewnym momencie zdaję sobie sprawę, że nie widzę białych taśm i za parę sekund czuję wstrząs czołgu, który staje: prawa gąsienica leży na ziemi — zerwana przez minę! Wszystkie moje czołgi są unieruchomione. Łączności nadal nie mamy z nikim, d-ca całości gdzieś zniknął. Jedyną zatem przymusową decyzją jest doczekać się przybycia reszty 3 szwadronu”43. Pełną poświęcenia pracę nad rozminowaniem drogi dla czołgów wykonali saperzy z 3 kompanii 10 Batalionu. W trakcie trzydniowych prac przy usuwaniu min rozminowali oni odcinek drogi o długości 250 metrów*44. Saperzy usunęli z niego 59 min przeciwczołgowych. Swój wysiłek opłacili daniną krwi. Straty kompanii w tym czasie wyniosły 6 zabitych i 42 rannych45. Ppor. Sroczyński z I plutonem 3 kompanii, liczącym w tym czasie już tylko 14 ludzi, dotarł bez walki do punktu G 834219 leżącego około 150 metrów od Gar43 Mjr Tadeusz T r e j d o s i e w i c z , Czołgi w nocy, , .Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, nr 140, s. 290. 44 3 DSK, s. 294. 45 Ibidem. * Pole minowe za druga Gardzielą zostało założone przez Niemców. Powtarzające się w meldunkach nazwy — Gardziel i wzg. 393, często nie dają jasnego obrazu położenia. Były bowiem dwie Gardziele: pierwsza, gdzie stały czołgi N.Z., druga u wylotu Cavendish Road do doliny Albaneta. Odległość między nimi wynosiła około 900 m. Między nimi był występ terenowy, zakrzaczony, nazywany „garbkiem". Z murka, który wznosił się na pierwszej Gardzieli, otwierał się wgląd aż do drogiej. Nazwą „wzgórze 593” obejmowano w meldunkach przeważnie — i nie­ ścisłe — cały grzbiet górski od „Głowy Węża" do cypla zakończonego punktem oznaczonym na mapach cyfrą 593 i nierozpoznanym dokładnie ani z mapy ani ze zdjęć lotniczych — siodełkiem, urywającym się stromym uskokiem, oznaczonym na mapach jako punkt 569. Odległość od Głowy Węża do punktu 593 wynosi około 800 m.

dzieli (na wysokości „Domku Doktora” po przeciwnej wschodniej stronie grzbietu), gdzie okopał się i czekał na 2 i 4 kompanię. Od Massa Albaneta dzieliło go tylko 400 metrów. Do rana ppor. Sroczyński pozostał bez łączności z dowódcą kompanii. Wysłany o godz. 8.00 goniec dotarł do por. Musioła dopiero po kilkunastu godzinach. Dowództwo 1 Batalionu nie wiedziało, że w rejonie ostrzału własnej artylerii znajduje się I pluton 3 kompanii i dlatego nie mogło żądać przedłużenia ognia. Do godz, 16.00 pluton cały czas był pod ogniem własnej artylerii, Ppor. Sroczyński zdecydował wycofać się na podstawę wyjściową i około godz. 18 I pluton powrócił do batalionu44. 4 kompania, która początkowo posuwała się za 3 kom­ panią (drogą pokrytą gęstymi krzakami), chcąc nadrobić opóźnienie zeszła w dół na lepszą drogę. Jej zadaniem było zajęcie ruin farmy Massa Albanety. Por. Musioł nakazał II plutonowi plut. pchor, Tadeusza Braszczyńskiego nacierać na lewy skraj ruin, a III plutonowi ppor. Zdzisława Bemasia na prawy. Natomiast I pluton ppor. Jakuba Świtalskiego miał iść za II plutonem. Pomimo ognia zaporowego niemieckich moździerzy z Massa Albaneta położonego na wysokości „Gniazda” 4 kompanii udało się przy niewielkich stratach dotrzeć do pierwszej placówki niemieckiej w pkt. G 833222. Na placówkę natknął się II pluton. Niemieccy spadochroniarze otworzyli ogień i obrzucili Polaków gra­ natami. Po krótkiej, ale zaciętej walce stanowisko niemiec­ kie zostało rozbite. II pluton stracił 4 zabitych i 3 rannych. Nieprzyjaciel wycofując się wystrzelił czerwoną rakietę — był to sygnał dla niemieckiej artylerii. Nawała ogniowa rozdzieliła pluton na dwie części. Większa grupa dołączyła do pocztu dowódcy 4 kompanii, mniejsza licząca 4 ludzi z pchor. Braszczyńskim zdołała dotrzeć do 1 plutonu. 46

3 DSK, s. 287.

4 kompania zeszła z drogi około 150 metrów na zbocze i tam stanęła w celu nawiązania łączności z 3 kompanią. Tylko I pluton z 4 kompanii (idący jako ostatni) w ogniu niemieckich moździerzy stracił kontakt z resztą kompanii i doszedł do pierwszego garbka u wylotu z Gardzieli. Ppłk Raczkowski pisał: „tam natknął się na dwóch Niemców, którzy krzyknęli «Hande Hoch», ale zostali zastrzeleni z Thompsona. Obok leżało kilku innych zabitych praw­ dopodobnie przedtem przez czoło kompanii. IV Pluton skręcił w lewo 100 metrów, zatrzymał się i wysłał patrol na Gardziel i Widmo dla nawiązania łączności”47. Ciekawe, źe potyczka I plutonu rozegrała się w krzakach w odległości około 15 metrów od placówki, z którą wcześniej walczył II pluton. Nie tylko kompanie 1 Batalionu brały udział w walkach na tym odcinku. Płk Peszek jeszcze przed rozpoczęciem natarcia przydzielił II pluton ppor. Kazimierza Kusiaka z 3 kompanii 3 Batalionu jako osłonę saperów rozminowujących teren w Gardzieli pomiędzy Głową Węża a Massa Albaneta. Pluton będąc pod ciągłym ogniem niemieckich moździerzy i broni maszynowej nad ranem doszedł do połowy stoku Widma. Tam ze względu na kontratak przeważających sił niemieckich otrzymał wraz z saperami rozkaz odwrotu. Niektórzy żołnierze w czasie wycofania znaleźli się na pozycjach 1 Batalionu48. W trakcie walki oraz ostrzału niemieckich moździerzy 4 kompania podzieliła się na dwie grupy: pierwsza z por. Musiołem i z grupą żołnierzy z n i m plutonu oraz patrolem saperów w sile 17 ludzi z dwoma rkm-mi oraz druga z resztą II plutonu oraz I plutonem. Dowódca 47 IPMS, KOL. 218, Meldunek ppłk. Raczkowskiego o przebiegu działań 1 Batalionu za okres od II maja godz. 1.00 do 13 maja godz. 16.00; 3 DSK, s. 286-288. 48 Jan B i e l a t o w i c z, 3 Batalion Strzelców Karpackich, Londyn 1949, s. 114.

4 kompanii za wszelką cene chciał nawiązać łączność z drugą grupą. W czasie poszukiwań por. Musioł został ranny odłamkiem pocisku z moździerza. Dowódca III plutonu ppor. Bernaś starał się wykonać rozkaz dowódcy kompanii i posuwając się do przodu doszedł ze swoimi żołnierzami do pkt. G 834219 położonego około 150 metrów od miejsca starcia z niemiecką czujką. Wobec coraz trudniejszej sytuacji i braku możliwości prowadzenia dalszego natarcia ranny por. Musioł nakazał ppor. Bernasiowi nawiązać łączność z dowódcą 1 Batalionu. Dowód­ ca III plutonu dotarł do ppłk. Raczkowskiego dopiero o godz. 12.45. Nie mając odpowiedzi por. Musioł wysłał z meldunkiem strzel. Stanisława Nos arze ws kiego z II plutonu 3 kompanii 3 Batalionu, który dołączył do 4 kom­ panii 1 Batalionu49. Władysław Choma pisał: „Minęła straszna, koszmarna noc z 11 na 12 maja 1944, Ciężkie moździerze i artyleria niemiecka, poza ogniem nękającym, zasypywała nas częs­ tymi nawałami... Zdawało się, że każdy następny pocisk trafi nasz mamy schron i aż dziwnie nam było, że to jeszcze nie nastąpiło. Rozbili schron sąsiedni, nasz zapalili, ale przecież jeszcze trwaliśmy... W pomieszczeniu przewi­ dzianym na ośmiu ludzi przebywało dwunastu zdrowych a na ziemi jęczało ośmiu rannych... Łączność drutowa została zerwana jeszcze o godzinie pierwszej i mimo krwawych wysiłków naszego plutonu łączności nie zdołano jej przywrócić. Łączność radiowa z niektórymi kompaniami nie istniała z powodu rozbicia radiostacji kompanijnych. Wysyłani gońcy nie wracali a bezpośrednia obserwacja była bardzo utrudniona, ponieważ teren był zarośnięty krzakami. Uniemożliwiał ją również nieustanny ogień... Taka była sytuacja, gdy w pewnym momencie, wśród trzasku i huku usłyszeliśmy wołanie człowieka... wkrótce 49

3 DSK, s. 288.

doszło nas wyraźne wołanie: «goniec do dowódcy batalio­ nu»..., «goniec do dowódcy batalionu»... Zapomnieliśmy o wszystkim... z bijącym sercem wytężaliśmy słuch, czy między jednym wybuchem a drugim dojdzie nas jeszcze wołanie gońca. Chodziło nie tylko o życie człowieka, ale i o to, że ten goniec przyniesie na pewno tak bardzo oczekiwane wiadomości... Sekundy wydawały się godzina­ mi. Wreszcie wołanie: «Goniec do dowódcy pierwszego batalionu» rozległo się tuż obok schronu i młody strzelec, spocony i zaczerwieniony ze zmęczenia, wszedł do środka. W sposób regulaminowy zameldował, że przychodzi jako goniec od dowódcy 4 kompanii, por. Musioła. Nigdy nie zapomnę momentu, gdy z zapartym oddechem słuchałem przerywanych słów meldunku: «Panie pułkowniku, strzelec Nos [Stanisław Nosarzewski], melduje się jako goniec por. Musioła... — Por. Musioł znajduje się... na zbo... zboczu... naprzeciw Gniazda... tam my jesteśmy... Chce... posuwać się znowu do... Gardzieli..., silny... ale silny ogień... Czy tam jest por. Maślona... bo o tym nie wiemy dokładnie... Biją na nas moździerze.., tak moździerze i artyleria... i Spandau’y także. Przyczailiśmy się w kamieniach, może wytrzymamy... Por. Musioł prosi o rozkazy... co dalej i co tu słychać...» Chłopak mówił i odpowiadał zupełnie przytomnie, choć widać było po nim wielkie zmęczenie fizyczne. Swój meldunek powtórzył jeszcze raz i czekał na dalsze rozkazy... Od wczorajszej nocy nikt jeszcze tak przytomnie nie odpowiadał... z jaką wdzięcznością patrzyliśmy na te spokojne, ba, uśmiechnięte oczy... Zdawaliśmy sobie spra­ wę, jak ogromnym dystansem jest w tych warunkach odległość 800 metrów. Ten chłopak ani słowem więcej, niż było konieczne, nie mówił o tym, jak do niego strzelano... Młody, czerstwy, typowy dorodny polski piechur. Wyglądał jak na ćwiczeniach. W całkowitym oporządzeniu i uzbro­ jeniu. Niczego nie uronił dla ulżenia sobie... Takim pozo-

stanie zawsze w mojej pamięci. Siedział na bańce i wyj­ mował papierosa. Za późno zorientowaliśmy się, że wypa­ dało go ugościć lepszym papierosem, czy choć łykiem wody. Chcieliśmy to uczynić teraz. Goniec podziękował... przecież już pali, wody zaś ma jeszcze trochę w manierce, a przecież tu są ranni. Proszono, aby wziął dodatkowo. Po co, przecież ma — a potem — nie wiadomo. Przygotowano rozkaz. Dowódca patrzy na gońca z widocznym wzruszeniem. Zwraca mu uwagę, że gdyby nawet co przydarzyło się w drodze, rozkaz nie może dostać się do rąk nieprzyjaciela. Goniec zapewnia, że rozkaz doniesie, chybaby nie doszedł... Ale dlaczego by nie miał dojść... siebie nie pożałuje... wie, że tam na niego czekają. — «Panie pułkowniku, strzelec Nosarzewski melduje swoje odejście». Była wtedy godzina 8.55. Minęła jedna godzina a następna dobiegała końca, gdy zameldował się kapral Cz, z 4 kompanii [Kapral Zygmunt Czerwiński]. Czułem, że wszystka krew ucieka mi do serca... Kapral Cz. trzymał w ręku papierek, który przedtem dano gońcowi... Zrobiło się dziwnie cicho. Rozkaz nie dotarł, goniec zapewne zabity... Kilka początkowych zdań kaprala Cz. uspokoiło nas. Goniec nie zginął, żyje... Czer. widział, że od strony, gdzie przed godziną była kompania, biegnie jakiś żołnierz, kryjąc się przed pociskami. W pewnej chwili padł i nie podnosił się. Kapral przyczołgał się do leżącego i stwierdził... że żołnierz zemdlał. Przywrócony do przytomności, powiedział, że z rozkazem dotarł tam, gdzie rano zostawił 4 kompanię, ale już jej na dawnym miejscu nie zastał. Leżało tam ośmiu rannych i jeden zabity. Ranni powiedzieli mu, że por. Musioł przesunął kompanię dalej, aby nie być celem moździerzy i Span­ dau’ów. Goniec czynił starania, aby odszukać kompanię a widząc, że mu się to nie udaje, postanowił przynajmniej

zawiadomić dowódcę batalionu o tym. Te poszukiwania w piekielnych warunkach spowodowały, że goniąc ostat­ kiem sił, zemdlał. Odetchnęliśmy z ulgą... Mnie przyszła na myśl postać gońca z «Warszawianki». Tamten to wyidealizowany symbol — ten to żywy i prawdziwy żołnierz...”50. Po dotarciu do ppłk. Raczkowskiego ppor. Bernaś otrzymał rozkaz wycofania wszystkich plutonów 4 kompanii do Dużej Miski. O godz. 4.00 3 kompania doszła do polany pomiędzy garbkiem a Gardzielą. W II plutonie zdolnych do walki było już tylko 9 ludzi a w III plutonie 13. Pozostali polegli lub zostali ranni, bądź też zawieruszyli się w trudnym zakrzaczonym terenie. Por. Maślona nakazał ppor. Sztylińskiemu pchnąć ludzi w kierunku Gardzieli. O godz. 8.20 wobec braku łączności II pluton wycofał się do Małej Miski. W trakcie odwrotu nie napotkał żadnych żołnierzy 1 Batalionu. Od godz. 5.00 ponownie rozpoczęła się próba wyjścia czołgów 3 szwadronu z Gardzieli w kierunku Massa Albane­ ta. W tym czasie do wąwozu przybyła reszta 3 szwadronu 4 Pułku Pancernego, która zastąpiła grupę por. Trejdosiewicza. Dowódca 3 szwadronu kpt Antoni Dzięciołowski wydał rozkaz IV plutonowi ppor. Ludomira Białeckiego wyjścia z Gardzieli. Droga, którą jechały polskie czołgi, została wytyczona przez saperów tylko w północnej części Gardzieli, dalej natomiast znajdowały się gniazda min. W chwili, gdy do wylotu Gardzieli zbliżył się czołg ppor. Białeckiego, Niemcy rozpoczęli ostrzał czołgu z moździerzy i broni maszynowej — była godzina 5.00. Saperzy rozminowujący drogę wychodzącą z Gardzieli ostrzegli ppor. Białec­ kiego, że przejście nie zostało jeszcze do końca rozminowane. Jednak ppor. Białecki na czołgu „Sułtan", nie biorąc pod uwagę ostrzeżeń, przekroczył pierwszą Gardziel31. 50 51

Władysław C h o m a . „Goniec Karpacki" z dnia 29 maja 1944. 3 DSK, s. 295.

Tylko pluton ppor. Grażyńskiego zdołał wykonać rozkaz dowódcy 3 kompanii i wysłał w kierunku Gardzieli patrol w sile drużyny. Ppłk Raczkowski pisał: „drużyna zatrzymała się na wysokości Gardzieli w pkt. G 8332193. Po krótkiej chwili dowódca patrolu zauważył czołg podjeżdżający z kierunku Gniazda do Gardzieli”52. Czołgi 3 szwadronu 4 Pułku Pancernego znalazły się u wylotu wąwozu o godz. 2.00. Ppor. Władysław Balon pisał: „O godz. 05.00, dnia 12.V pluton ppor. Białeckiego, «pluton Balkon», mimo ostrzeżeń wykrwawionych saperów, wyjechał w kierunku na Gardziel Albaneta, aby dać wsparcie naszej piechocie. W uszach mu jeszcze dzwoniło: «Poruczniku Białecki naprzód». W Gardzieli piekło, działa jak wściekłe psy warczały ogniem i stalą. «Gdzie nasi» — tłukły się gorączkowe myśli. Śladami gąsienic poszła brawura i pogarda rzeczy nieistotnych. Nikt z załóg czołgowych nie widział brzasku przez dymy wybuchów, kurz i pot zalewający oczy. Nagle błysk i huk większy niż sto wybuchów. Wiązanki min i trzaskająca amunicja rozpruły stalowe szwy Shermana, a oni jak dwie żywe pochodnie wyskoczyli, waląc się płonącymi ciałami na obcą ziemię. Kapral Józef Nickowski męczył się jeszcze przez 7 długich dni. Spalona skóra wzdęła się jak pancerz na całym ciele. Karmiono go przez rurkę, zmarł w dniu, kiedy szwadron jego wszedł na Albanetę. Ppor. Ludomir Białecki, dowódca spalonego czołgu: wrzesień 1939 rok Węgry — Francja — Krzyż Walecznych w Narwiku — Szkocja — Middle East — zmarł po godzinie: reszta załogi od razu w czołgu, na posterunku. Kierowca, strzelec przedni i celowniczy: kpr. Edward Ambroży, st. panc. Eugeniusz Bogdajewicz i Bolesław Karczewski. Jeszcze za ciemna przyszli doktorzy pancernych: dr Różycki i dr 52 IPMS, KOL. 218. Meldunek ppłk. Raczkowskiego o przebiegu działań 1 Batalionu za okres od II maja godz. 01.00 do 13 maja godz. 16.00.

Bierzyński. Sami ranni, opatrywali pod ogniem, spełniając swoje posłannictwo. Wśród nich, do najbardziej potrzebu­ jących, naszych czołgistów i tych z oddziałów piechoty i innych, które się tam wtedy znalazły, cicho przemykała się sylwetka ojca Adama [Studziński], kapelana pułkowego, Dominikanina, cichego i pokornego a wielkiego serca”53. Za czołgiem ppor. Białeckiego jechał czołg „Szach" plut. Tadeusza Ostrowskiego. Po wybuchu plut. Ostrowski próbował wyminąć „Sułtana”, ale manewr ten nie udał się. W czasie ruchu czołg „Szach” został obłożony ogniem niemieckiej artylerii. U wylotu Gardzieli pozostał do czasu wystrzelania całej artylerii, po czym się wycofał w trakcie odwrotu; odłamki raniły plut. Ostrowskiego54. Gdy „Sułtan” zaczął się palić, patrol III plutonu z 3 kom­ panii wycofał się na stanowisko, z którego wyszedł. Po zniszczeniu czołgu ppor. Białeckiego ogień z niemieckich moździerzy i broni maszynowej ze wzgórz 505, 575, S. Angelo oraz zachodnich stoków 593 zamknął wyjście z Gardzieli55. Za plutonem ppor. Białeckiego jechał kpt. Dzięciołowski z resztą 3 szwadronu, jednak ze względu na zbyt duże zadymienie Gardzieli i brak łączności z oddziałami piechoty postanowił wycofać czołgi na podstawę wyjściową. W godzi­ nach popołudniowych zastępca dowódcy 4 Pułku Pancernego kpt. Władysław Iwanowski nakazał zgrupować pozostałe czołgi z 2 i 3 szwadronów na podstawie wyjściowej do natarcia. Wycofanie czołgów do tyłu było utrudnione ze względu na warunki terenowe. 53 Władysław B a l o n . XXV lecie bitwy o Monte Cassino, „Czwartak Pancerny. Jednodniówka koła żołnierzy Pułku 4 Pancernego «Skorpion»", s. 8. 54 3 DSK, s. 295. 55 IPMS, KOL. 218, Meldunek ppłk. Raczkowskiego o przebiegu działań I Batalionu za okres od 11 maja godz. 01.00 do 13 maja godz. 16.00.

O godz. 18.00 kpt. Iwanowski otrzymał rozkaz gen. Andersa „dążyć do wciągnięcia czołgów w rejon podstaw wyjściowych dla usztywnienia obrony”56. Działania czołgów w nocy były bardzo utrudnione ze względu na brak możliwości utrzymania stałej łączności pomiędzy czołgami a piechotą, która nie była przygotowana do wsparcia czołgów w działaniach nocnych. Również, mimo ogromnego wysiłku, wytyczenie przejścia w polu minowym przez saperów i jego oznaczenie było bardzo trudne. Por. Trejdosiewicz pisał: „Nie można wymagać od czołgisty, aby wyskoczył z czołgu i szukał piechura ukrytego wśród głazów i urwisk, narażając się nie tylko na ogień wroga ale również własny, O ile piechota mogła z grubsza określić położenie czołgów, słysząc ich silniki, czołgi nie widziały i nie słyszały rozlokowania piechoty. Nieco łatwiejsze było współdziałanie z saperami, powodo­ wało jednak wśród nich straty ogniowe tak wielkie, jak ich męstwo i poczucie obowiązku”57. Pod wieczór dowódca 3 kompanii nakazał przesunąć III pluton na wysokość spalonego czołgu ppor. Białeckiego. Na tym stanowisku ppor, Grażyński i jego ludzie przebywali 13 maja do godz. 14.00, kiedy niemiecka artyleria położyła ogień na pozycje zajmowane przez III pluton. W obawie przed niepotrzebnymi stratami por, Maślona nakazał wycofanie plutonu na Gniazdo. Ppor. Grażyński w trakcie wycofywania spotkał zastępcę dowódcy 3 kompanii por. Józefa Wagnera, który nakazał wycofanie się do Dużej Miski. Gdy III pluton znalazł się w rejonie Gniazda, został ostrzelany przez nieprzyjacielskie moździerze. Ciężko ranny został por, Wagner (zmarł 14 maja). Dwie godziny później wszystkie plutony 3 kompanii znalazły się w Dużej Misce58. 56

3 DSK, s. 295. Mjr Tadeusz T r e j d o s i e w i c z , Czołgi w nocy, .Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, nr 140, s. 289. 58 3 DSK, s. 289. 57

Najbardziej tragiczny był los 2 kompanii kpt. Kromkaya, która jeszcze przed rozpoczęciem natarcia straciła 50 procent stanu wyjściowego od ognia niemieckiej artylerii i moździerzy. Pech prześladował kompanię również w cza­ sie natarcia. Ostatecznie zatrzymała się ona około 200 metrów na południowy zachód od wzg. 465. Tam została unieruchomiona ogniem artylerii i moździerzy nieprzyja­ ciela, straciła w krótkim czasie wielu ludzi zabitych i rannych. Wśród rannych byli zastępca dowódcy kompanii por. Józef Misiewicz, dowódca I plutonu ppor. Romuald Misze zyszyn, zginął dowódca II plutonu plut. pchor. Tadeusz Braszczyński. Stan 2 kompanii zmniejszył się do 10 żołnierzy. Dowództwo nad pozostałymi przy życiu objął dowódca III plutonu ppor. Wacław Bereś, ale i on wkrótce został ciężko ranny (zmarł 14 maja). Podczas marszu łączność z 2 kompanią stracił II pluton ppor. Jakuba Świtalskiego. Nie mając łączności, ppor. Świtalski wysłał patrol w celu nawiązania jej z własnymi oddziałami. W trakcie wykonywania zadania patrol wpadł w zasadzkę. Po 15 minutach z patrolu do plutonu wrócił jedynie ciężko ranny strz, Jan Maliszewski, pozostali uczestnicy akcji zginęli od ognia niemieckiego miotacza płomieni. Byli to kpr. Franciszek Biernat i st. strz. pchor. Józef Żurakowski. O godz. 4.00 nadal bez łączności przy coraz większych stratach ppor. Świtalski rozpoczął wyco­ fywanie. Po osiągnięciu Głowy Węża ppor. Świtalski napotkał 2 kompanię kpt. Kromkaya, który rozkazał pozo­ stawić mu ludzi — tzn. 14 żołnierzy i udać się do ppłk. Raczkowskiego po dalsze rozkazy. Do punktu dowodzenia 1 Batalionu dotarł on o godz. 5.45. Ppłk Raczkowski przesłał do dowódcy 2 kompanii rozkaz nakazujący zor­ ganizowanie obrony w rejonie placówki „Ucho”. Pozycję tę kompania zajęła już poprzednio59. 59

3 DSK. s. 289.

SYTUACJA W DOWÓDZTWACH 2 KORPUSU, 3 I 5 DYWIZJI W DNIACH 11-12 MAJA

W czwartek 11 maja przed godz. 23.00 na wysunięty punkt obserwacyjny dowództwa 2 Korpusu, które znajdowało się na wzgórzu na północny wschód od S. Vittore (G 954183), przybył gen. Anders. O godz. 23.40 rozpoczęła się bitwa. W swoich wspomnieniach dowódca 2 Korpusu pisał: Jak wyglądała ta bitwa? Często oglądałem obrazy przedstawiające słynne bitwy. Wódz, na wzniesieniu, z lunetą przy oczach, śledzi rozwój walki, widzi postępy i przeszkody, wspiera, zarządza, kieruje. Dzisiaj patrzę na taki obraz zupełnie tak samo jak już od dawna patrzyliśmy na rzeźby starożytne ukazujące walki sprzed kilku tysięcy lat. Dzisiaj w ogóle bitwa nie toczy się w zasięgu oka czy lunety dowódcy a już gdzie jak gdzie, ale tam, na stokach Monte Cassino, gdy nasz nacierający żołnierz każdym niemal krokiem wchodził w jakąś pułapkę, a obrońcy niemieccy siedzieli jak w zasadzce najstaranniej przygoto­ wanej i kilkakrotnie wypróbowanej, bitwa była czymś naprawdę niesamowitym. Ciemności całkowite nocy i dymu. Na kilka kroków nic nie widać. Nawet żołnierze tej samej drużyny w pochodzie lub próbie pochodu naprzód, padając w ogniu i zrywając

się znowu, po wybuchach bliskich lub pośród nich, tracą łączność, z biedą się odnajdują, nie doliczają się swego stanu. Od samego początku padają zabici lub ranni, dowódcy baonów, kompanii, plutonów, a dowództwo obejmują kolejno zastępcy i zastępcy zastępców. Niewątpliwie i ta bitwa tworzy całość, lecz tej całości nikt nie widzi. A w tych osobliwych warunkach każdy widzi jeszcze mniej niż zazwyczaj nawet w walkach dzisiejszych, gdyż nie przebija wzrokiem nawet najbliższej ciemności, która jest jego główną, jakże jednak niepewną, osłoną. Na tę jednak nieuchwytną całość ogólną składa się mnogość przeżyć oddziałów, pododdziałów, ba — nawet ludzi, już po prostu nie jednostek wojskowych, lecz ludzkich. Jest to rój drobnych epopei. Niektóre z nich, nagle ucięte śmiercią na miejscu, wybiegu naprzód lub w przypadnięciu do ziemi w wybuchu, zabrała z sobą tajemnica grobu. Niektóre, wstrząsające wrażeniami już nie z godziny na godzinę, ale z minuty na minutę, stały się strzępami wspomnień tej bitwy w tysiącach serc żołnierskich. I z nich wyłania się dopiero epopeja całości. Ten pochód na wzgórze 593, na Gardziel i na Widmo, to jedno pasmo woli, męstwa, wysiłku i ofiary, którym razem dano miano bohaterstwa”1. Rozpoczęła się bitwa, która ze względu na bohaterstwo i męstwo biorących w niej udział żołnierzy przeszła do historii. Gen. Anders, tak jak wspominał, mógł znać jej obraz tylko z meldunków, które przychodziły do Sztabu Korpusu oraz z rozmów telefonicznych z dowódcami walczących dywizji. 12 maja o godz. 3.40 w Sztabie Korpusu odebrano telefon z 3 DSK — „natarcie na Massa Albaneta z Gardzieli — Widmo zatrzymane”. W dwie godziny później dywizja meldowała o zajęciu przez 2 Batalion wzg. 593 i 5692. 1 Władysław A n d e r s , Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939-46, Londyn 1989, s. 209-210. 2 IPMS, CI/TV, Dowództwo Korpusu, Oddział Operacyjny, Przebieg działań w dniu 12 maja 44, arkusz 1.

Na odcinku natarcia 5 KDP, wkrótce po jego rozpoczęciu, została utracona łączność z batalionami pierwszego rzutu. Przyczyną były zerwane linie łączności drutowej oraz zniszczona większość radiostacji w nacierających oddziałach. W związku z tym pierwszy rozkaz gen. Sulika skierowany do walczących oddziałów wysłano dopiero o godz. 5.00. Dowód­ ca 5 KDP nakazywał oczyścić Widmo z nieprzyjaciela przed wyruszeniem do dalszego natarcia na wzg. 575 i S. Angelo. Ze względu na problemy z łącznością rozkaz ten dotarł do obu walczących batalionów dopiero o godz. 6.253. O godz. 6.00 szef Sztabu 5 KDP ppłk dypl. Maliszewski wysłał do Sztabu 2 Korpusu melsyt, w którym pisał: „O godz. 5.20 — pośredni przedmiot natarcia Widmo opanowany. Dalsze natarcie zatrzymane silnym ogniem artylerii npla z kierunku Belmonte, Atina, ciężkich moź­ dzierzy z kier. Como oraz na skutek nieopanowania przez 3 DSK Gardzieli i Massa Albaneta — skąd ogień flankujący dalszy ruch baonów”. W dalszej części melsytu podane zostały informacje o zatrzymaniu na Widmie natarcia 13 i 15 Batalionów przez ogień niemieckiej broni maszynowej z nieopanowanych bunkrów. Sztab 5 Dywizji poinformował również dowództwo Korpusu o dużych stratach poniesio­ nych w czasie natarcia przez oba bataliony. Meldunek ten odczytany został w Sztabie Korpusu dopiero o godz. 8.104. Nie mając odpowiedzi o godz. 6.20 ppłk dypl, Maliszewski zadzwonił do Sztabu 2 Korpusu przekazując krótką informac­ ję o ciężkich walkach na Widmie i dużych stratach poniesio­ nych od ognia niemieckiej artylerii z rejonu Belmonte-Atina5. 3 Działania 2 Korpusu we Włoszech, t. 1, s. 222: Tadeusz L i s i c k i , Łączność w bitnie o Monte Cassino, „Przegląd Łączności", Londyn 1984, W 4/36, s, 39-44. 4 IPMS, C 1/IV, Melsyt od 5 KDP Oddz. O.-Inf. z 12 V 1944 r. godz 6.00. 5 IPMS, C1/1V, Dowództwo Korpusu, Oddział Operacyjny, Przebieg działań w dniu 12 maja 44, arkusz 1.

O godz. 6.30 gen. Sulik otrzymał meldunek od dowódcy 5 WBP o opanowaniu Widma przez 13 i 15 Bataliony oraz o poniesionych stratach, które wynosiły około 40 procent stanów bojowych. Płk Kurek uważał, że „zatrzymanie się 13 i 15 Batalionów na grzbiecie Widma nastąpiło na skutek już poniesionych dużych strat i wielkich nawał ognia artylerii i moździerzy npla. Dowódcy baonów byli zmuszeni oddziały zatrzymać dla uporządkowania i pewnej reorgani­ zacji”. Dowódca 5 Dywizji przekazał dowódcy 5 Brygady informacje, że „za chwilę będzie silna koncentracja ciężkiej artylerii na wzg. 575”. W związku z tym polecił uporząd­ kować 13 i 15 Batalion oraz ustalić z ich dowódcami, czy będzie możliwe przeprowadzenie dalszego natarcia. Płk Kurek miał za 15 minut podjąć decyzję — „Zaproponować realny termin wyruszenia natarcia”. Ze względu na znisz­ czenie większości radiostacji, dowódca 5 WBP nawiązał łączność z walczącymi na Widmie batalionami dopiero o godz. 7.25. W związku z tym informacja dotycząca terminu rozpoczęcia dalszego natarcia została przekazana gen. Sulikowi dopiero o godz. 8.15. Płk Kurek w rozmowie z dowódcą 5 KDP zaproponował rozpoczęcie natarcia na wzg. 575 na godz. 15.00. Zwrócił się on równocześnie z prośbą o wzmocnienie natarcia nowymi batalionami, gdyż ze względu na straty poniesione przez 13 i 15 Bataliony nie mogły one bez reorganizacji nacierać dalej na wzg. 575. Gen. Sulik zaaprobował plan płk. Kurka oddając do dyspozycji 5 WBP pozostający w odwodzie 5 Dywizji 16 Batalion (przekazany został o godz. 9.30) oraz przydzielony 3 szwadron czołgów z 4 Pułku Pancer­ nego (oddany został o godz. 8.15). Natarcie na wzg. 575 miał przeprowadzić 18 Batalion, a na wzg. S. Angelo 16 Batalion6. 6 IPMS, C 1/TV, Dziennik działań z 12 V 1944 r. godz. 8.15 Dowództwo 5 KDP, s. 1; C 143/IVB, Raport płk. Wincentego Kurka, dowódcy 5 WBP. dla dowódcy 5 KDP z 14 V 1944 r.

O godz. 6.25 gen. Duch, dowódca 3 DSK, w rozmowie telefonicznej z gen. Sulikiem powiedział, że 1 Batalion z powodu silnego ognia ze wzg. 575 i S. Angelo nie mógł dalej prowadzić natarcia na Massa Albaneta. W związku z tym prosił on o wsparcie natarcia przez uderzenie prawym skrzydłem 5 KDP. Po tej rozmowie o godz. 6.48 gen. Duch przekazał dowódcy 2 Brygady Strzelców Kar­ packich płk. dypl. Romanowi Szymańskiemu rozkaz ude­ rzenia jednym batalionem 2 Brygady na Massa Albaneta od strony wzg, 593, czas natarcia miał być uzgodniony ze Sztabem 5 KDP. O tym zarządzeniu został poinformowany płk Peszek, dowódca 1 Brygady. Decyzja gen. Ducha zmieniała zasadniczo poprzednio wydane rozkazy i mogła w przypadku dużych strat w 2 Brygadzie uniemożliwić wykonanie zadania w drugiej fazie natarcia — zdobycia wzgórza klasztornego7. Kilka minut później gen. Sulik prosił dowódcę 3 DSK o przyspieszenie natarcia na Albaneta w celu odciążenia walczących na Widmie oddziałów. Pomiędzy godz. 7.30 a 7.40 gen. Anders przekazał dowódcom 3 i 5 Dywizji następującą decyzję: „1) Obie dywizje mają skonsolidować się na zdobytych pozycjach. 2) Główny wysiłek położyć na utrzymanie pozycji, odparcie przeciwuderzeń npla, okopanie się w celu nie ponoszenia strat od artylerii i moździerzy npla, uzupełnienie i podciągnięcie amunicji. 3) Obie dywizje przygotują się do wykonania natarcia na Massa Albaneta i pkt. 575. Do tego użyć można 2 BSK. 4) Artyleria: a) zwalczanie artylerii npla z kierunku Piedimonte i Atina i moździerzy. b) przygotowanie ogni do natarcia. 7

3 DSK, s. 296.

c) udział w powstrzymaniu przeciwuderzeń npla. 5) Lotnictwo. Zwalczać artylerię npla z kierunku Atina i Piedimonte. Dowódcy Wielkich Jednostek i Dowódca Artylerii Kor­ pusu podadzą przypuszczalny czas wyruszenia do natarcia. (Nie wcześniej jak w godzinach popołudniowych, ale wspólnie z sąsiednimi Korpusami XIII i Francuskim)’’8. W trakcie porannej odprawy w Oddziale Operacyjnym 2 Korpusu omówiono dotychczasowy przebieg natarcia. Szef Oddziału Operacyjnego stwierdził, że „meldunki o stratach wydają się przesadzone i wymagają sprawdzenia”. Oczekiwał on meldunków z punktów sanitarnych. Nie wiadomo na jakiej podstawie w Oddziale Operacyjnym uważano, że łączność działa sprawnie. Prawdopodobnie dotyczyło to łączności pomiędzy wielkimi jednostkami. Płk dypl. Sielecki zaaprobował prośbę 5 KDP o przeprowadze­ nie bombardowań niemieckich stanowisk artylerii w rejonie Atina. Naloty miały być prowadzone w odstępach 30-minutowych9. O godz. 10.20 do dowództwa 2 Korpusu przybył oficer łącznikowy przy Francuskim Korpusie Ekspedy­ cyjnym, który przekazał, że „natarcie idzie ciężko i natrafia na duży opór”. Gen. Anders planował wznowić natarcie w masywie Monte Cassino o godz. 15.00. W pasach działania obu dywizji do walki miały zostać wprowadzone nowe batalio­ ny. Dowódca 2 Korpusu aby uzyskać powodzenie zakładał, że oprócz wsparcia własnej artylerii uzyska wsparcie ogniowe ciężkiej artylerii XIII Korpusu. Z planem nowego natarcia 2 Korpusu do dowództwa 8 Armii udał się brytyjski oficer łącznikowy brygadier E.H.C. Frith. 8 IPMS, CI/IV, Dowództwo Korpusu, Oddział Operacyjny, Przebieg działań w dniu 12 maja 44, arkusz 2. 9 IPMS, CI/IV, Dowództwo Korpusu, Oddział..., arkusz 3.

O godz. 10.30 u gen. Andersa zameldował się brygadier Frith, który poinformował, że gen. Leese uważa, iż w obecnej sytuacji najważniejszą rzeczą było utrzymanie zdobytego już terenu. Równocześnie wyraził on zgodę na proponowany przez gen. Andersa plan wznowienia natarcia, obiecując wsparcie działania 2 Korpusu ogniem artylerii XIII Korpusu10. O godz, 11.15 Niemcy przystąpili do przeciwnatarcia na pozycje 5 KDP na Widmie. Stanowiska polskie, a w szcze­ gólności pozycję wyjściową do natarcia obsadzoną przez 14 Batalion, zaczęła ostrzeliwać niemiecka ciężka artyleria. Pięć minut po dwunastej została zerwana łączność 5 WBP z oddziałami na Widmie, Sytuacja na odcinku 5 WBP stawała się poważniejsza. O godz. 13.15 do Sztabu 5 Dy­ wizji nadeszły pierwsze, nie potwierdzone jeszcze informa­ cje o odbiciu przez Niemców Widma. Godzinę później do Sztabu 2 Korpusu dotarł meldunek: „grzbiet Widma odbity przez Niemców. Straty własne duże”. Bataliony pierwszego rzutu rozpoczęły odwrót na podstawy wyjściowe. W tych warunkach gen. Sulik wysłał do 5 WBP swego zastępcę, który miał objąć dowództwo na całością odcinka. Po przyjeździe płk dypl. Rudnicki nakazał przegrupowanie oddziałów, co uspokoiło sytuację. Po południu okazało się, że brytyjski XIII Korpus posuwał się do przodu w dolinie rzeki Liri bardzo powoli i przez to nie był w stanie w najbliższym czasie odciążyć działań 2 Korpusu w masywie Monte Cassino. W związku z tym gen. Anders zdecydował się przesunąć termin rozpoczęcia natarcia. Na decyzję dowódcy 2 Korpusu wpływ miała nie tylko sytuacja XIII Korpusu, ale również to, że Niemcy posiadali nadal możność skupienia całego swojego wysiłku na odparcie natarcia polskiego. Z ustaleń polskiego wywiadu wynikało, ie nieprzyjaciel w rejonie Villa S. Lucia i Piedimomte 10

IPMS, CI/TV, Dowództwo Korpusu. Oddział. .. arkusz 4.

dysponował nie wykorzystanymi jeszcze odwodami. W przypadku dalszego polskiego działania w dniu 12 maja mogły zostać one użyte do odparcia natarcia 2 Korpusu. O godz. 14.00 w Sztabie 2 Korpusu odbyła się odprawa, w której uczestniczył gen. Anders oraz dowódcy artylerii 8 Armii i XIII Korpusu. Po zakończeniu odprawy gen. Anders podczas rozmów telefonicznych z gen. Duchem i gen. Sulikiem wydał rozkaz, który brzmiał: „13, 15 i 18 Baon wobec wielkich strat wycofać do odwodu, zreorganizować i zameldować o ich stanie. 14 1 16 Baonem trzymać bezwarunkowo podstawy wyj­ ściowe 5 KDP. 3 DSK nie kłaść nacisku na trzymanie wzg. 593. Cofnąć się na podstawy wyjściowe i tam zreorganizować się. 2 BSK w pogotowiu, przygotowana do ewentualnego działania na korzyść 5 WBP. Dowódca 2 BSK porozumie się w związku z tym z płk. Rudnickim. 17 Baon z odwodu Korpusu zostanie w nocy przesunięty do dyspozycji dowódcy 5 KDP. Artyleria: 8 Armia proszona o ogień [...] na rej. Belmonte-Atina, ogień na rej S. Angelo, pkt. 575 i grzbiet Widmo. Artyleria własna obłożyć pkt. jak wyżej oraz rejon przed odcinkiem 2 Polskiego Korpusu”11. O godz. 15.25 dowódca 3 DSK nakazał dowódcy 2 Brygady: „Wobec sytuacji na odcinku sąsiada prawego mamy pozostać w takim ugrupowaniu jak obecnie, utrzy­ mując przede wszystkim stanowiska. Ugrupować, nastawić odwody, zabezpieczyć przed ewentualnym działaniem zaczepnym npla. Dalsze rozkazy wyjdą później po porozu­ mieniu się z dowódcą korpusu. Utrzymać to, co było przedtem, Artyleria będzie całością wspierać”12. O godz. 16.00 do dowództwa 2 Korpusu przybył gen. Leese, który „wyraził zadowolenie z postępów bitwy. 11 IPMS, Cl/tV, Dowództwo Korpusu, Oddział..., arkusz 5. W wyniku tej narady zmieniony został termin drugiego natarcia na świt 13 maja. 12 3 DSK, s. 299.

Powiedział również, że Polski Korpus dokonał znacznego wkładu przez zadanie ciężkich strat Dywizji Spadochrono­ wej przez uniemożliwienie działania jej oddziałów na innych odcinkach bitwy”. W dalszej części rozmowy dowódca 8 Armii oświadczył, że nie przewidywał wzno­ wienia natarcia 2 Korpusu przed nocą z 14 na 15 maja. Gen. Anders mając na uwadze straty poniesione w trakcie nocnego pierwszego natarcia chciałby, aby drugie natarcie mogło rozpocząć się od godzinnego przygotowania ar­ tyleryjskiego o godz. 5.00. Dzięki temu przedmioty natarcia byłyby widoczne dla artylerii i nacierającej piechoty. Gen. Lesse wyraził na to zgodę. Dowódca 8 Armii uważał, że przed ponownym wejściem do akcji 2 Korpusu brytyjski XIII Korpus powinien posunąć się jak najdalej w dolinę rzeki Lin. ,dopóki XIII Korpus nie posunie się naprzód, byłoby rzeczą zbyt kosztowną i bezcelową nacierać Polskim Korpusem”. Gen. Leese chciał, aby do tego czasu oddziały polskie prowadziły wzmożoną akcję patrolową13. Po tej wizycie o godz. 18,00 gen. Anders wydał rozkaz nakazujący jednostkom 2 Korpusu związać i zadać jak największe straty niemieckiej 1 Dywizji Spadochronowej. W celu reorganizacji bataliony biorące udział w dotych­ czasowych walkach miały zostać skierowane do odwodu. W okresie poprzedzającym natarcie główna rola przypadła artylerii 2 Korpusu, która miała zwalczać stanowiska niemieckiej artylerii oraz piechoty. Działania polskiej artylerii według ustaleń z gen. Lesse’em miała wspierać również ciężka artyleria XIII Korpusu. Natomiast alianckie lotnictwo otrzymało zadanie unieszkodliwienia nieprzyja­ cielskiej ciężkiej artylerii w rejonie Atina-Belmonte14. 13

IPMS, C 1/IV, Notatka dla gen. Anden.a z 12 maja. IPMS, C l/IV, Notatka dla gen, Andersa z 12 maja. W notatce jako godzina przybycia gen. Leese podana została godz. 15.00. natomiast w Sprawozdaniu z bitwy o Monte Cassino godz. 16.00 — Dowództwo 14

W swoim sprawozdaniu z bitwy o Monte Cassino gen. Anders dał następującą ocenę pierwszego natarcia: „nie odniosło one spodziewanego sukcesu taktycznego, poza zużyciem oddziałów nieprzyjaciela, natomiast sukces ope­ racyjny należy ocenić jako poważny, albowiem dzięki zaangażowaniu gros ognia na masyw Monte Cassino, nieprzyjaciel skierował na XIII Korpus znacznie mniejszą część swoich środków i nie zdołał przeszkodzić XIII Korpusowi w uzyskaniu przyczółka. Gros sił piechoty przeciwnika była w tym czasie zaangażowana na kierunku natarcia Korpusu Polskiego. b) Skutki zwalczania artylerii npla były ograniczone w czasie. Z upływem godzin artyleria npla odzyskiwała coraz bardziej swoją zdolność działania i w godzinach porannych 12 maja działała prawie z nie zmniejszoną sprawnością. Można przypuszczać, że skuteczność wła­ snego zwalczania artylerii polegała głównie na dezor­ ganizacji łączności artyleryjskiej npla. Najwięcej strat zadała artyleria z kierunku Atina—Belmonte, która strzelała w plecy nacierającym oddziałom. Mimo częstej inter­ wencji lotnictwa dla zwalczania tej artylerii nie udało się osiągnąć poważniejszych rezultatów z powodu dużego jej rozproszenia. Dawała się ona we znaki przez cały czas walki. c) Udział lotnictwa własnego na polu walki, szczególnie dla zwalczania artylerii i moździerzy npla, okazał się bardzo skuteczny, ale tylko w czasie znajdowania się samolotów nad celem. Jednak te chwile przerwy działalno­ ści artylerii względem moździerzy npla były dużą ulgą dla piechoty, która znajdowała się w ogniu. d) Nieprzyjaciel Na kierunku natarcia 3 DSK stwierdzono oddziały 3 Pułku Spadochronowego 1 Dywizji Spadochronowej. 2 Korpusu. Oddział Operacyjny, Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r, Italia czerwiec 1944 r„ s. 26.

a na kierunku natarcia 5 KDP — 2 Baon 100 Pułku Górskiego. Baon ten był w trakcie luzowania przez 1 Pułk Spadochronowy w nocy dnia 11/12 maja, które to luzowanie miało być dokonane właśnie o godz. 23.00. Na skutek tego, oddziały Polskiego Korpusu napotkały na podwójną obsadę obrony npla i walczyły z 9 baonami. Z drugiej jednak strony na skutek zagęszczenia npl poniósł większe straty. I Baon 1 Pułku Spadochronowego, który podchodził do luzowania przez dolinę S. Lucia, został prawie całkowicie zniszczony ogniem naszej artylerii i moździerzy. Fakt przeprowadzania luzowania świadczy o pełnym zaskoczeniu npla terminem natarcia. Demonstracja patroli na kierunku Castellone-Passo Como odniosła skutek, gdyż artyleria npla wykonała ognie zapo­ rowe przed odcinkiem obronnym Castellone. Ogień artylerii własnej nie zniszczył w dostatecznym stopniu stanowisk npla na przeciwstokach. Stanowiska te były typu składaków z kamieni, wykorzystane były również wszystkie szczeliny skalne i wyżłobione wnęki i jaskinie. Siła stanowisk składanych z kamieni nie tyle polegała na ich solidności, ile na umieszczeniu w miejscach nieosiągal­ nych dla artylerii. Z powodu zerwania łączności z nacierającymi baonami, meldunki o sytuacji dochodziły drogami okrężnymi nieraz przypadkowo i były niedokładne i spóźnione. Nie było warunków ich sprawdzania. Powodowało to zaciemnienie sytuacji w toku samej bitwy. Obsada npla znajdowała się na Massa Albaneta, 593, 569, na grzbiecie Widmo, na grzbiecie S. Angelo, na wzg. 575, 505, 433 i 447, tworząc rodzaj obręczy na tych wzgórzach i grzbietach. Dolina znajdująca się w środ­ ku nie miała obsady. Taki przebieg obrony dawał nie­ przyjacielowi możność skupienia ogni ze wszystkich pun­ któw na tym obwodzie, na dowolny odcinek obrony. Dawało mu to równocześnie możliwość wielostronnego

flankowania nacierających na wypadek ich włamania się na wąskim odcinku. Dopiero zdobycie połowy tego obwodu, co najmniej 593, Widma i S. Angelo zapobiegało ogniom flankowym i pozwalało na utrzymanie zdobytych przed­ miotów, stwarzając tym samym realne podstawy do dal­ szego natarcia. Przeciwnik wykazał niezwykłą zaciętość i raczej ginął na miejscu, niż ustępował terenu. Tym też tłumaczy się niewielką liczbę jeńców. Straty npla: I Baon 1 Pułku Spadochronowego znisz­ czony. Według zeznań jeńców pozostało tylko kilkudzie­ sięciu ludzi. Części tego baonu stwierdzono dopiero w wal­ kach o Piedimonte. Kompanie, które broniły przedmiotów natarcia, miały po walce po kilkunastu ludzi, pomimo że niedawno otrzymały uzupełnienie do pełnych stanów”15. Wobec bardzo poważnej sytuacji gen. Anders zarządził na 13 maja na godz. 9.00 odprawę dowódców obu dywizji, dowódców artylerii dywizyjnej i kwatermistrzów. Ze wzglę­ du na zbyt powolne posuwanie się natarcia XIII Korpusu, dowódca 8 Armii ponownie przełożył termin rozpoczęcia drugiego natarcia 2 Korpusu16.

15 Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny, Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r., Italia czerwiec 1944 r., s. 26. 16 IPMS, C 1/TV, Dziennik działali z 12 V 1944 r. Dowództwo 5 KDP, s. 5.

SYTUACJA W DNIACH 13-16 MAJA

Przerwa w działaniach pomiędzy pierwszym a drugim natarciem w 2 Korpusie została poświęcona na uzupełnienie amunicji, żywności oraz reorganizację oddziałów w wal­ czących dywizjach. Wznowienie działań bojowych przez 2 Korpus uzależnione było od powodzenia natarcia brytyj­ skiego XIII Korpusu, który ze względu na wyczerpanie oddziałów biorących udział w pierwszej fazie walk musiał wprowadzić do akcji znajdującą się w drugim rzucie brytyjską 78 Dywizję Piechoty. 13 maja na rzece Gari został wybudowany most dla hinduskiej 4 Dywizji Piechoty oraz dwa mosty dla czołgów. Rankiem 15 maja XIII Korpus osiągnął linię: ujście rzeki Rapido do rzeki Gari, dalej w kierunku zachodnim doszedł do drogi Cassino-Pignataro (punkt 83981), a na południu do punktu 839155. Tego dnia brytyjska 78 Dywizja Piechoty przeszła przez mosty na rzece Gari i po południu nawiązała styczność z nie­ przyjacielem z zamiarem osiągnięcia w dniu 16 maja linii Pytchley. Dowódca 8 Armii gen. Leese uważał, że Korpus Polski mógłby wejść do akcji dopiero, gdy brytyjskie oddziały rozpoczną natarcie 2 linii Pytchley w kierunku drogi nr 6. Moment wyruszenia do natarcia

mieli uzgodnić między sobą dowódcy 2 Korpusu i brytyj­ skiego XIII Korpusu1. 13 maja o godz. 15.15 do dowództwa 2 Korpusu przybył gen. Leese. W trakcie rozmowy przedstawił on położenie 8 Armii informując, że według źródeł wywiadowczych niemiecka 90 Dywizja została przesunięta na południe. Dalej gen. Leese powiedział, że „oczyszczanie doliny Liri postępuje pomału, lecz przekraczanie rzeki idzie dobrze. Wyraża nadzieję, że 4 brytyjska Dywizja będzie zdolna przebyć odległość do drogi nr 6 i równocześnie prze­ prowadzić na tę drogę natarcie z Polskim Korpusem''2. Przerwę w działaniach wykorzystała polska artyleria ostrzeliwując rozpoznane w czasie pierwszego natarcia stanowiska niemieckiej artylerii. Ostrzał prowadzony był bez przerwy. W tym samym czasie lotnictwo alianckie bombardowało cele wskazane przez Sztab 2 Korpusu. W związku ze stratami, jakie poniosły bataliony 5 KDP w pierwszym natarciu, gen. Sulik nakazał ich reorganiza­ cję, aby przywrócić im zdolność bojową. W związku z tym 13 maja po południu dowództwo dywizji wydało rozkazy nakazujące dowódcom batalionów zredukować do mini­ mum stany w kompaniach dowodzenia i taborach oraz przekazać wydzielonych żołnierzy do kompanii strzelec­ kich. Według stanów podanych rano przez dowódców batalionów: w 13 WBS w kompaniach strzeleckich było 182 żoł­ nierzy, a w kompanii dowodzenia i taborach 300 żołnierzy; w 14 WBS w kompaniach strzeleckich było 222 żoł­ nierzy, a w kompanii dowodzenia i taborach 323 żołnierzy; w 15 WBS w kompaniach strzeleckich było 156 żoł­ nierzy, a w kompanii dowodzenia i taborach 242 żołnierzy. Po reorganizacji 13, 14, 15 i 18 Batalionu każdy z nich miał składać się z trzech kompanii strzeleckich, w każdej 1 2

Działania 2 Korpusu..., s. 228. IPMS, C 1/TV, Notatka dla gen. Andersa z 13 maja 1944 r.

po 50-60 ludzi. Zmiany miaty zakończyć się w 5 WBP w dniu 14 maja o godz. 21.00, a w 18 batalionie z 6 LBP o godz. 18.003. 13 maja gen. Sulik wydał również pierwszy rozkaz przygotowawczy do drugiego natarcia wyznaczając termin jego rozpoczęcia na świt 15 maja. Zadanie 5 KDP pozo­ stawało bez zmian, nadal miała ona opanować Widmo, wzg. S. Angelo i wzg. 575. Natarcie 5 Dywizji miało wyruszyć równocześnie z natarciem brytyjskiej 4 Dywizji Piechoty, Zmianą w stosunku do poprzednich zadań wy­ znaczonych 5 KDP było to, że po opanowaniu Widma atakujące oddziały miały się zatrzymać, opanować cał­ kowicie grzbiet i przegrupować do dalszych działań. Dalszy ruch oddziałów w kierunku wzg. S. Angelo i wzg, 575 mógł nastąpić dopiero po całkowitym opanowaniu Widma i to jedynie na rozkaz dowódcy 5 Dywizji. W pierwszym rzucie miały atakować 16 i 17 Bataliony, w drugim dwa bataliony 5 WBP. Przy czym bataliony drugiego rzutu mogły wejść na Widmo dopiero po wyruszeniu z niego do dalszego natarcia batalionów pierwszego rzutu. Rozkaz nakazywał również zluzowanie 14 Batalionu, który zaj­ mował do tego czasu pozycje obronne na wzg. 706 i przesunięcie go do odwodu celem reorganizacji. Gen. Sulik planował opanowanie Widma nocnym wypadem z 13/14 maja. Natarciem miał dowodzić przebywający na pierwszej linii płk dypl. Rudnicki. Jego zadaniem było sprawdzenie możliwości użycia do walki czołgów z 3 szwa­ dronu 4 Pułku Pancernego oraz działek ppanc.4 14 maja o godz. 11.30 brygadier Frith otrzymał telefon z Rzutu Taktycznego 8 Armii z zapytaniem, o której godzinie najpóźniej powinno zostać powiadomione dowódz3 IPMS, C 143/IV B, Dowództwo 5 WBP, Dziennik działań za czas od 13-19 maja 1944 r. 4 Bitwa o Monte Cassino. Wybór źródel, pod red. B. Polaka, s. 44—45. Rozkaz przygotowawczy do natarcia z 13 maja 1944 r.

two 2 Korpusu i czy natarcie XIII Korpusu wyruszy 15 maja. Gen. Anders za pośrednictwem brygadiera Fritha polecił przekazać, że ostateczną godziną jest 22.005. 14 maja gen. Anders wydał rozkaz operacyjny nr 2 do drugiego natarcia potwierdzając nim ustne wytyczne z po­ przedniego dnia. Rozkaz ten stał się podstawą do przyszłego działania. Termin natarcia został wyznaczony na 16 maja godz. 4.00, a w następnych dniach dla piechoty został przesunięty na godz. 7.00 17 maja. Atak miał być poprze­ dzony godzinnym przygotowaniem artyleryjskim. Przed­ mioty natarcia pozostawały te same, co w pierwszym rozkazie do bitwy z 6 maja, z tym tylko że zostały one wyznaczone według ścisłej kolejności. W rozkazie dowódca 2 Korpusu pisał: „Nieprzyjaciel wstrząśnięty ostatnimi walkami. Sukcesy Sprzymierzonych w dolinie Liri odciągnęły pewne siły npla z kompleksu Monte Cassino jeszcze w dniu 13 maja 1944 r. Wycofanie się npla z rejonu góry i m. Cassino w ciągu najbliższej nocy niewykluczone. W tym wypadku przesłona wycofania byłaby na ogólnej linii wzgórze 593-Masseria Albaneta-wzgórze 575-wzgórze Cle Angelo, Stwierdzono, że własne natarcie w dniu 12 maja oraz dalsze działanie piechoty i artylerii zadały nplowi bardzo duże straty. Siły npla. W pasie natarcia — dwa osłabione baony (2/100 Górski i 1/5 Spadochronowy). Odwody w sile około baonu z przeznaczeniem do krótkich przeciwuderzeń. Własne a) 2 Korpus Polski na podstawach wyjściowych jak w dniu „D”. b) XIII Korpus osiągnął przednimi dywizjami dnia 14 maja godz. 11.00 następujące przedmioty: 4 Brytyjska Dywizja: linię łączącą punkty G 850197G 849190 i G 833175, 5

IPMS, C 1/TV, Notatka dla gen. Andersa z 14 maja 1944 r.

8 Hinduska Dywizja: punkty G 838160, G 843152, G 842144, 78 Dywizja w trakcie przeprawiania się przez rzekę Gari. Zadanie Dywizji: przejść przez 4 Brytyjską Dywizję i prowadzić dalej natarcie celem nawiązania styczności z Polskim Korpusem w G 8220. Dowódca XIII Korpusu przewiduje nawiązanie styczności z Korpusem Polskim o świcie dnia 16 maja. c) Korpus Francuski do dnia 14 maja godz. 12.00 zajął: S. Ambrogio G 8909, S. Apollinare G 8611 oraz następujące punkty: G 842098, G 830083, G 814067, G 840034, G 840020. Według ostatnich wiadomości Korpus Francuski posuwa się dalej. Walki uliczne toczą się w S. Giorgio G 8011. Zamiar: Zamierzam w dniu 16 [odręczna poprawka 17] maja przełamać obronę npla na kompleksie Monte Cassino i opanować Cle S. Angelo-575 celem uzyskania styczności z prawym skrzydłem XIII Korpusu w rejonie G 8220. Natarcie poprzedzić: zwalczaniem artylerii i moździerzy npla, przygotowaniem artyleryjskim. O świcie wesprzeć lotnictwem. Wykorzystać Klasztor na mój rozkaz. Wykonanie Natarcie 5 KDP: Skład: 5 KDP plus Karpacki Pułk Ułanów, plus 3 szwad­ ron 4 Pułku Pancernego plus 8 bateria SP 7 PAPpanc. Zadanie: Opanować grzbiet Cle S. Angelo-575, na którym bezzwłocznie zorganizować silną obronę. Przy zdobywaniu i przekraczaniu grzbietu Widmo uchylić się od Masseria Albaneta. Natarcie 3 DSK: Skład: 3 DSK plus 2 szwadron 4 Pułku Pancernego plus 9 bateria SP z 7 PAPpanc.

Zadanie: Opanować grzbiet 593-569-476, gdzie bez­ zwłocznie zorganizować silną obronę. Zarządzenia ogólne: a) Utrzymać czujną styczność z nplem i nie pozwolić mu na spokojne oderwanie się i wycofanie się. Wykorzystać na swoich kierunkach. b) Początek natarcia godz. ,,H" 04.00 dnia 16 mąja. Zwalczanie artylerii i moździerzy npla od godz. „H” — Przy­ gotowanie artyleryjskie od godz. „H+20” do godz. „H+60”. Wyruszenie piechoty do natarcia dla obu WJ godz. „H+60”. Artyleria Podział artylerii 5 KDP: a) artyleria organiczna; b) artyleria wsparcia: 4 do 5 dyonów RA 2 NZ Dywizji; 140 Med. Regt RA; jeden dywizjon 102. Med. Regt RA; 7 PAK 3 DSK: a) artyleria organiczna; b) artyleria wsparcia: 9 PAL. Artyleria dyspozycji d-cy Artylerii Korpusu: (pod d-twem d-cy Grupy Art.): dwa dyony 56 Hy Regt RA, 10 PAC, 11 PAC, II/8 PPplot.6 W pierwszej fazie działań 5 KDP miała opanować tylko północną część Widma omijając Albanetę. W dalszej kolejności dowódca 2 Korpusu wskazał, że „najważniejszym przedmiotem natarcia Korpusu będzie grzbiet S. Angelo-575” wyznaczony 5 KDP. Gen. Anders sprzeciwił się zatrzymaniu oddziałów 5 KDP na Widmie przed dalszym natarciem uważając, że mogłoby to zwiększyć straty od ognia niemieckiej artylerii i moździerzy. Dowódca 2 Korpusu uważał, że większą korzyść przyniesie dalsze natarcie, a oczyszczeniem terenu powinny zająć się bataliony drogiego rzutu. W celu ułatwienia wykonania tego zadania 3 DSK miała zaatakować równocześnie Massa Albaneta, lub przynaj­ mniej związać walką jej obsadę i zniszczyć ją za pomocą 6 IPMS, A XI. 2/11, Rozkaz Operacyjny Nr 2 gen. Andersa z dnia 14 maja 1944 r.

czołgów. Atak 3 Dywizji na klasztor miał zostać wykonany tylko na specjalny rozkaz gen. Andersa7. Na podstawie tego rozkazu dowódcy dywizji wydali szczegółowe rozkazy do natarcia. Dowódca 3 DSK gen. Duch w Rozkazie Operacyjnym nr 5 z 14 maja pisał: „Położenie. Nieprzyjaciela: Na kierunku działania 2 Kor­ pusu Polskiego npl został mocno nadszarpnięty natarciem w dniu 12 maja 1944, ale jednak przedstawia on pewną siłę obronną. Okres przerwy w działaniach na naszym kierunku wpłynął zapewne na jego ochłonięcie oraz prawdopodobnie na przegrupowanie obronne, wynikające z naszego natarcia. Obrona npla na naszym kierunku natarcia (wzg. 593, 569,476 i Masseria Albaneta) przedstawia baonowy ośrodek oporu, broniony ogniem bocznym z sąsiednich ośrodków (Cle S. Angelo, d’Onofrio, Klasztor Monte Cassino). Ocena: W obronie wyżej wymienionego ośrodka oporu mogą być użyte siły jednego osłabionego baonu z drobną ilością czołgów prawdopodobnie w rej. Masseria Albaneta. W odwodzie około jeden baon przygotowany do przeciw­ natarcia. Nie jest wykluczone, że npl mógł wyciągnąć część sił sprzed naszego odcinka i użył je w dolinie rzeki Liri. W naszym natarcia liczę się z uporczywą obroną npla połączoną z odruchowymi przeciwuderzeniami. [...] Zadanie a) Zbieżnym natarciem 2 PolKorp [Polskiego Korpusu] z północy i XIII Korpusem z południa mają przełamać pozycję npla i nawiązać styczność w rejonie G 8220. b) 5 KDP plus Karpacki Pułk Ułanów plus 3 szwadron czołgów z 4 PPanc. plus 8 bateria SP z 7 PAPpanc. ma zadanie opanować grzbiet Cle S. Angelo-575, na którym bezzwłocznie zorganizować silną obronę. Przy zdobywaniu i przekraczaniu grzbietu Widmo odchylić się od Masseria Albaneta. W tym czasie, by 5 KDP mogła uniknąć ogni 7 IPMS, C 1/IV, Rozkaz do natarcia (potwierdzenie ustnych rozkazów). Dowództwo 5 KDP L.dz. 683 z dnia 14 maja 1944 r.

z Masseria Albaneta, 3 DSK zwiąże czołgami Masseria Albaneta od czoła. c) Po opanowaniu przez 5 KDP Cle S. Angelo 3 DSK plus 2 szwadron czołgów 4 PPanc. plus 9 bateria SP 7 PAPpanc. plus pluton saperów korpusu ma zadanie przełamać obronę npla na linii 476-Masseria Albaneta i nawiązać łączność z WJ brytyjską na wysokości G 8320. 5. Zamiar Zadanie chcę wykonać 2 BSK, utrzymując podstawę wyjściową przez 1 BSK. Natarcie na Klasztor Monte Cassino stanowi odrębną fazę działania. Wykonanie a) Natarcie 2 BSK dowódca: dowódca 2 BSK skład: 2 BSK, kompania saperów szturmowych, 2 szwad­ ron czołgów, 9 bateria SP z 7 PAPpanc. Bezpośrednie wsparcie: 2 PAL b) Zadanie: równocześnie z natarciem 5 KDP częścią sił związać od czoła Masseria Albaneta, używając do współpracy czołgów, przełamać pozycję obronną npla — rejon wzg. 476, zdobywając kolejno 593 i 569, po opanowaniu rejonu 569 uderzyć na Masseria Albaneta, po opanowaniu [wzg.] 476 zorganizować się obronnie i dążyć do nawiązania łączności z sąsiadem: WJ brytyjską w G 8320. Odwód. Po pomyślnym zakończeniu opanowania przed­ miotu 476 i Masseria Albaneta przewiduję ściągnięcie zgrupowania 1 BSK do odwodu. [...] Saperzy — kompania szturmowa saperów weźmie udział w działaniach 2 BSK specjalnie w zdobywaniu punktów umocnionych. Saperzy współpracują mniejszymi oddziałami szturmowymi z oddziałami szturmowymi piechoty według planu dowódcy natarcia. Miotaczy płomieni używać dla wyraźnie określonych i sprecyzowanych zadań. Pluton

saperów 3 kompanii saperów zapewni przejście czołgów drogą Cavendish w kierunku Masseria Albaneta. W miarę koniecznej potrzeby pluton saperów 1 kompanii saperów 3 DSK wesprze pluton saperów 3 kompanii Korpusu”8. Tego samego dnia dowódca 5 KDP gen. Sulik na podstawie informacji wywiadowczych uznał, że na skutek działania jednostek brytyjskich w dolinie rzeki Liri oddziały niemieckie w każdej chwili mogą się wycofać z grzbietu Monte Cassino. Osłonę wycofujących się stanowiłyby niemieckie placówki na wzg. 593, Massa Albaneta, wzg. 575 i S. Angelo. W rozkazie dowódcy 5 Dywizji wykonanie natarcia ponownie przypadło 5 WBP (bez 14 Batalionu) wzmocnionej na czas akcji 16,17 i 18 Batalionami z 6 LBP, 3 szwadronem czołgów oraz plutonem saperów korpusu. Rozkaz przydzielał również zadania oddziałom artylerii. Bezpośrednie wsparcie atakujących oddziałów przypadło 4 i 5 PAL-om, a obrony 6 PAL-owi. Natomiast zadania wyznaczone artylerii ogólnego działania pozostawały bez zmian w stosunku do poprzednich rozkazów. Termin rozpoczęcia natarcia został wyznaczony dla artylerii na godz. 4.00, a dla piechoty na godz. 5.00 16 maja. Przed natarciem 5 KDP otrzymała jako wzmocnienie natarcia kompanię komandosów pod dowództwem mjr, Władysława Smrokowskiego9. Z komandosów oraz podporządkowanego im szwadronu szturmowego 15 Pułku Ułanów została utworzona grupa szturmowa pod dowództwem mjr. Smrokowskiego. Użycie tej grupy zostało zastrzeżone do osobistej decyzji dowódcy 5 Dywizji10. 8 IPMS, C 1/IV, Rozkaz Operacyjny Nr 5 gen. Ducha z dnia 14 maja 1944 r. 9 IPMS. C I/IV, Rozkaz do natarcia (potwierdzenie ustnych rozkazów). Dowództwo 5 KDP L.dz. 683 z 14 maja 1944 r. 10 Bitwa o Monte Cassino. Wybór źródel, pod red. B. Polaka, s. 47-48. Rozkaz dowódcy 5 KDP z 15 maja 1944 r.

15 maja o godz. 16.00 do dowództwa 2 Korpusu przybył dowódca 15 Grupy Armii gen. H. Alexander oraz amerykań­ ski gen. Tocob Devers, zastępca dowódcy Obszaru Śród­ ziemnomorskiego. Rozmawiając z gen. Andersem dowódca 15 Grupy Armii wyraził przekonanie, że zajęcie wzgórza klasztornego będzie miało wpływ na dalszą obronę nie­ przyjaciela w tym rejonie. O godz. 18.45 brygadier Frith otrzymał wiadomość z Rzutu Taktycznego 8 Armii, że dowództwo armii przełożyło termin natarcia 2 Korpusu na inny dzień ze względu na słabe postępy natarcia brytyjskiej 78 Dywizji Piechoty. Wiadomość ta natychmiast została przekazana gen. Andersowi11. Wieczorem dowódca 8 Armii w rozmowie telefonicznej z gen. Andersem wyznaczył nowy termin natarcia dla 2 Korpusu na godz. 7.00 17 maja. Tym samym czas natarcia podany w rozkazie operacyjnym z 14 maja został przesunięty o kilka godzin. 16 maja na podstawie wytycznych dowódcy 2 Korpusu gen. Sulik wydał nowy rozkaz, w którym zmienił poprzedni plan, pozostawiając oczyszczenie Widma batalionom dru­ giego rzutu. Zgodnie z rozkazem gen. Andersa natarcie 5 Dywizji zostało skierowane tylko na północną część Widma, z którego miało być dalej kontynuowane na wzg. wzg. 575 i S. Angelo. Natomiast idące za nimi oddziały drugiego rzutu po oczyszczeniu Widma otrzymały zadanie uderzenia i opanowania rejonów Winnicy-Balkonu oraz nawiązania łączności z brytyjską 78 Dywizją Piechoty. 16 Batalion mjr. Andrzeja Stańczyka otrzymał zadanie zdoby­ cia północnej części Widma, a idący za nim 17 Batalion mjr. Mieczysława Bączkowskiego miał przekroczyć to wzgórze i opanować wzg. S. Angelo. Osłoną natarcia dywizji od południa miał być 3 szwadron 4 Pułku Pancer­ nego i kompania 15 Batalionu, następnie czołgi 4 Pułku 11

IPMS, C 1/TV. Notatka dla gen. Andersa z 15 maja 1944 r.

Pancernego miały wjechać na południową część Widma i zabezpieczyć działania dywizji z kierunku Massa Albaneta. Na lewo od 16 Batalionu miał nacierać 15 Batalion z zamiarem zajęcia środkowej części Widma (o ile 16 Batalion napotkałby trudności) lub rozszerzenia dalszego natarcia. Odwód stanowiły 13 i 18 Bataliony przygotowane do odparcia kontrataków niemieckich albo przedłużenia nalarcia na wzg. S. Angelo, wzg. 575 oraz Winnicę. Grupa mjr. Smrokowskiego miała działać na prawym skrzydle posuwając się za 17 Batalionem z poleceniem likwidacji niemieckich przeciwnatarć. Na dowódcę natarcia wyzna­ czony został płk dypl. Rudnicki12. Na podstawie wytycznych gen. Sulika, dowódca 5 KDP płk dypl. Rudnicki zarządził odprawę wszystkich dowódców batalionów piechoty i pułków artylerii mających wziąć udział w natarciu. Na stole plastycznym płk Rudnicki przedstawił: „kierunek, cele, sposób natarcia, kolejność i szyk baonów”. Omawiając działania artylerii poruszył on sprawę przeniesie­ nia ognia artylerii na S. Lucia. Odpowiadając płk Jerzy Orski, dowódca Artylerii Dywizyjnej, „wyraził obawę, że przeniesie­ nie ognia przez północny grzbiet S. Angelo jest technicznie trudne i mogą się zdarzyć wypadki rażenia własnej piechoty gdy ta opanuje grzbiet”13. O godz. 17.00 gen. Anders spotkał się z dowódcą brytyjskiego XIII Korpusu. Gen. Kirkman zwrócił się z prośbą do dowódcy 2 Korpusu o przełożenie godziny natarcia na 7.00 rano 17 maja ze względu na poranne mgły, które utrudniały wprowadzenie czołgów do walki. Gen. Anders zgodził się na zaproponowaną godzinę l2 IPMS, C74/III B, Rozkaz do natarcia dowódcy 5 KDP L.dz. 687 z dnia 16 maja 1944 r. Jako potwierdzenie rozkazów ustnych wydanych o godz. 14.30. 13 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), mjr Bączkowski, dowódca 17 Batalionu, Sprawozdanie z akcji bojowej 17 Lwowskiego Baonu Strzelców od dnia 9 V do dnia 19 V 1944 r.

równoczesnego natarcia obu korpusów. Tym samym postanowił on przenieść początek natarcia 2 Korpusu z godz. 05.00 na 07.0014. 16 maja o godz. 18.00 w uzupełnieniu Rozkazu nr 2 gen. Anders wydał rozkaz szczególny do natarcia, w którym pisał: „XIII Korpus rozpocznie natarcie dla połączenia się z 2 Polskim Korpusem z linii wzg. 58 G 837186 — G. Sinagoga wsp. G. 825177 (Pytchley Line) o godz. 17.00 dnia 17 maja. Dowódca Xm Korpusu jest pewny osiągnięcia szosy nr 6 w pkt. C. Covacece wsp. G 812207 i pkt. wsp. G. 825203 około godz. 9.00. W związku z tym czas rozpoczęcia natarcia przesuwam następująco: Godz. 6.00 dnia 17 maja — zwalczanie artylerii od 6.00 do 6.20 — przygotowanie artyleryjskie od 6.20 do 7.00 — szturm piechoty 7.00”. „Zdaję sobie sprawę — pisał gen, Anders — z niekorzyst­ nej godziny natarcia dla 5 KDP, lecz współczesność natarcia z XIII Korpusem daje gwarancję, że tylko część ognia moździerzy i artylerii nieprzyjaciela będzie mogła być użyta przeciwko nam. W dniu dzisiejszym na skutek natarcia XIII Korpusu (78 Dywizja) gros moździerzy sprzed naszego odcinka strzela na nacierającą 78 Dywizję. Od­ działy niemieckie w przeciwnatarciach w dniu 16 maja poniosły bardzo ciężkie straty. XIII Korpus będzie zadymiać od rana południowe stoki Monte Cassino, zadymianie będzie przerywane i powtarzane tak długo, jak długo źródła ognia nieprzyjaciela będą działać z tego rejonu"15. Natychmiast po wydaniu tego rozkazu szef Sztabu 2 Korpusu poinformował telefonicznie o tych zmianach szefów Sztabów 3 i 5 Dywizji, 14

IPMS, CVTV, rozmowa gen. Andersa z dowódcą XIII Korpusu z dnia

16 maja godz. 17.00. 15

IPMS, CI/IV, rozmowa gen. Andersa z szefem Sztabu 5 KDP dnia

16 maja godz. 18.00.

Na podstawie tego rozkazu i na potwierdzenie ustnych rozkazów wydanych 16 maja o godz. 14.30 dowódca 5 KDP wydał nowy rozkaz do natarcia zmieniający poprzedni z 14 maja L.dz. 683 w pkt. 4 „zadanie”, które od tego momentu brzmiało: „Nacierając jednym baonem w I rzucie głęboko ugrupowanym opanować kolejno: płn. część Widma, S. Angelo, wzg. 575; wykorzystać na Winnicę, Balkon, po czym dalej do nawiązania łączności z 78 Dyw. Bryt.; na grzbiecie Widmo NIE zatrzymywać się, pozostawiając czyszczenie bunkrów oddziałom II rzutu; po opanowaniu S. Angelo i wzg. 575 zorganizować się obronnie. Natarcie osłonić od południa działaniem 3 kompanii czołgów wzmocnionej jedną kompanią piecho­ ty”. Na szczególną uwagę zasługuje ocena położenia nieprzyjaciela zawarta w tym rozkazie, w której „stwier­ dzono, że nieprzyjaciel poniósł silne straty i obrona jego jest silnie wstrząśnięta ostatnimi walkami. Liczę się z możliwością próby wycofania się nieprzyjaciela z rejonu Monte Cassino przed wyruszeniem natarcia”16. O godz. 20.00 dowódca 3 DSK został wezwany na odprawę do gen. Andersa. Dowódca 2 Korpusu poinfor­ mował gen. Ducha o sytuacji w rejonie Cassino, zwracając uwagę na możliwość odejścia oddziałów niemieckich z zajmowanych pozycji w nocy z 16 na 17 maja. Gen. Anders powiadomił dowódcę 3 DSK, że z 5 Dywizji wyszedł wypad na Widmo, w związku z czym natarcie 3 Dywizji na Albanetę powinno być równocześnie prze­ prowadzone17. Dowódca 2 Korpusu wskazał na konieczność rozpo­ częcia ataku na Massa Albaneta równocześnie z natarciem 5 KDP na Widmo, gdyż tylko takie działanie jego zdaniem mogłoby związać nieprzyjaciela. 16

IPMS, A XIa 39/10. Rozkaz do natarcia L.dz. 687 z 16 maja 1944 r. IPMS, C1/1V. rozmowa gen. Andersa z dowódcą 3 DSK dnia 16 maja godz. 20.00. 17

16 maja o godz. 22.00 gen. Sulik telefonicznie poinfor­ mował szefa Sztabu 2 Korpusu o z sukcesem przeprowa­ dzonym wypadzie 16 Batalionu na Widmo. O sukcesie 5 KDP pik dypl. Wiśniowski natychmiast powiadomił szefa Sztabu 3 DSK ppłk. dypl. Henryka Piątkowskiego polecając wcześniejsze wykonanie wypadu dywizji na wzg. 59318. O godz. 23.00 ppłk dypl. Stanisław Maleszewski, szef Sztabu 5 KDP, zameldował telefonicznie gen. Andersowi, że znajdujące się na Widmie kompanie 16 Batalionu zajęły północną część wzgórza.

18 IPMS, CI/IV, rozmowa szefa Sztabu 2 Korpusu z szefem Sztabu 3 DSK dnia 16 maja godz. 22.00.

DRUGIE NATARCIE 5 KRESOWEJ DYWIZJI PIECHOTY

16 LWOWSKI BATALION STRZELCÓW

16 maja z nastaniem świtu żołnierze 16 Batalionu zauważyli powiewające nad Widmem flagi Czerwonego Krzyża — to niemieccy sanitariusze opatrywali rannych. Widać było, że polska artyleria bardzo celnie ostrzeliwała niemieckie pozycje. O godz. 16.00 mjr Andrzej Stańczyk wezwał wszystkich dowódców kompanii i oddziałów szturmowych na odprawę, która rozpoczęła się dwie godziny później. W trakcie spotkania dowódca batalionu poinformował obecnych oficerów, że natarcie alianckie na południu powiodło się i należało się liczyć z roz­ poczęciem działań na odcinku 2 Korpusu. Z nasłuchu radiowego wynikało, że Niemcy rozpoczęli wycofywanie moździerzy z klasztoru, a to świadczyć mogło o zamiarze odwrotu. Nadal zadaniem 16 Batalionu pozostało opanowanie Widma oraz w przypadku słabego oporu na tym wzgórzu przedłużenie natarcia na wzg. S. Angelo. Po opanowaniu wzgórza batalion miał nawiązać kontakt z brytyjskim XIII Korpusem. Hasłem rozpoznawczym był „GEORGE” — od­ zewem „BRAT".

Aby uchronić się od błędów popełnionych przez od­ działy walczące w pierwszym natarciu, mjr Stańczyk położył szczególny nacisk na zaopatrzenie walczących w amunicję oraz ewakuację rannych. Amunicję dla od­ działów miał dostarczać idący za nacierającymi kom­ paniami pluton przeciwpancerny, którego zadaniem w po­ wrotnej drodze było zbieranie rannych pozostawionych przy ścieżkach1. O godz. 18.10 gen. Sulik nakazał przeprowadzenie wypadu na Widmo jednej kompanii 16 Batalionu. Do akcji miała ruszyć 4 kompania kpt. Adama Łempickiego. Oczekiwano tylko na sygnał. Akcję 16 Batalionu miały wspierać cztery dywizjony artylerii oraz czołgi. W trakcie podchodzenia na stanowiska 4 kompania została ostrzelana przez niemieckie moździerze i artylerię. Kpt. Łempicki postanowił uderzyć na północne skrzydło nieprzyjaciela na Widmie, gdyż z podsta­ wy wyjściowej było tam najbliżej, a teren dawał możliwość ukrytego podejścia na pewnym odcinku. W związku z tym, że polska artyleria wystrzeliła ponad 200 pocisków na Widmo i jego przedpole, dowódca 4 kompanii przypuszczał, że gdyby znajdowało się tam pole minowe, to w wyniku wybuchów zostałoby częściowo rozbrojone. Kpt. Łempicki zdecydował się uderzyć na pozycje niemieckie tyralierą w dwóch rzutach. W pierwszym miały nacierać plutony I i III, a w drugim pluton II i poczet dowódcy kompanii. Około godz. 19 przez pomyłkę własna artyleria położyła ogień na pozycje 4 kompa­ nii. Po wystrzeleniu sześciu czerwonych rakiet ogień został wydłużony2. 1

IPMS, A XIa 23/12, kpt Mieczysław Kipp. adiutant 16 LBS, Uwagi

z działań za czas od 11 V-18 V 44 r.; A XIa 6/4, por. lek. Zbigniew Godlewski, Opracowanie dziala/i służby zdrowia 16 BS w walkach pod

Cassino; Kronika 16 Lwowski Batalion Strzelców, Londyn 1969 r., s. 81. 2 IPMS, A XIa 23/12, kpt. Adam Łempicki, dowódca 4 kompanii 16 Batalionu Strzelców, Przebieg działań 4 kompanii strzelców 16 LBS za czas od dnia 11 V 44 r. do dnia 23 V 44 r.

O godz. 19.00 mjr Stańczyk otrzymał od płk. dypl. Rudnickiego rozkaz: „Wykonać jak najszybciej wypad i zdobyć Widmo”. „Dałem rozkaz do wyruszenia — wspo­ minał kpt. Łempicki. — Kompania jednym skokiem prze­ biegła wzgórze i zniknęła w wąwozie w krzakach”3. Żołnierze 4 kompanii pokonali pas szerokości 60-70 metrów porośnięty krzakami. Na polu minowym został ciężko ranny najmłodszy żołnierz 4 kompanii, strz, Witold Sokołowski, który po wybuchu miny krzyczał do kolegów „tędy — już jej nie ma”. Po wyjściu z krzaków plutony I i III dostały się pod silny ogień niemieckiej broni maszynowej z Widma. Nie zatrzymało to polskich żołnierzy, którzy w kilkanaście sekund pokonali dzielące od bunkrów 70-80 metrów odkrytego terenu. „Nie spodziewałem się — pisał kpt. Łempicki — że mimo tak silnego ognia plutony z taką energią pójdą na «bunkry» [...] Dowódcy plutonów ppor. Piotrowski i pchor. Januszkiewicz wykazali [się] niezwykłą odwagą i energią [...], że tak szybko przeniknęli aż pod schrony, gdzie teren skalisty umożliwiał ukrycie się, spowodowało to, że kompania poniosła stosun­ kowo niewielkie straty’’4. Idące za pierwszym rzutem II pluton i poczet dowódcy kompanii dostały się w ogień zaporowy nieprzyjaciela i zanim dotarty pod bunkry, poniosły większe straty niż ich poprzednicy. O godz. 20.55 gen. Sulik przez telefon zameldował gen. Andersowi, że ,,jedna kompania weszła na płd.-wsch. stoku Widma, gdzie otrzymała zaporowy ogień artylerii, ogień 3 IPMS, A XIa 23/12, kpt. Adam Łempicki, dowódca 4 kompanii 16 Batalionu Strzelców, Przebieg działań 4 kompanii strzelców 16 LBS za czas od dnia 11 V 44 r. do dnia 23 V 44 r. Uwagi i spostrzeżenia; kpt. Mieczysław Kipp, adiutant 16 Batalionu Strzelców, Uwagi z działań za czas od 11 V-18 V 44 r. 4 IPMS, A Xla 23/12. kpt. Adam Łempicki. dowódca 4 kompanii 16 Batalionu Strzelców, Przebieg działań 4 kompanii strzelców 16 LBS za Cias od dnia 11 V 44 r. do dnia 23 V 44 r. Uwagi i spostrzeżenia.

moździerzy z rejonu S. Lucia, ogień karabinów ma­ szynowych z pilboxów oraz odezwała się jedna bat[eria] z rej. Atina”5. W tym czasie na Widmie rozpoczęło się żmudne zdobywanie niemieckich bunkrów, w trakcie którego bardzo przydatne okazały się „PIAT-y”. „Niemcy bronili się uporczywie i trzeba przyznać — dzielnie — pisał kpt. Łempicki. — Kiedy już nie mogli strzelać z km, rzucali granaty ręczne i bronili się ogniem pistoletów maszyno­ wych. Zaszedł wypadek, gdzie Niemiec, który wystrzelał wszystkie naboje ze Schmaisera, wyskoczył zza bunkra i rzucił w naszych żołnierzy pistoletem maszynowym. Na miejscu został zabity. Żaden z broniących się nie oddał się do niewoli. Większość poległa na miejscu, część zbiegła. Podziwiałem naszych chłopców, strzelających z PIAT-a do schronów niemieckich z odległości 15-20 kroków i rzuca­ jących granaty zapalające oraz obronne. W pewnym momencie na całym rejonie widać było detonacje granatów naszych i niemieckich. Wzrokowo sprawiało to wrażanie silnego ognia artylerii, ciężką pracę miał plut. III lewoskrzydłowy. Dwa SP [spandau] strzelające z lewej strony do rozbitego domku ogniem bocznym uniemożliwiały prace. Próbowałem połączyć się z naszymi moźdz. telefo­ nicznie, ale to nie powiodło się. Strzelaliśmy białe rakiety i pociski dymne M2, lecz i to nie pomogło. Skierowałem tam ogień naszych M2 i lkm II plutonu, a następnie ruszyłem z n plut. na to skrzydło. Żadnej pomocy już nie mogłem się spodziewać od nikogo, ponieważ kabel tel. został przerwany, a radio uszkodzone zostaliśmy bez łączności”6. 5 IPMS, C 1/TV, Dowództwo Polskiego Korpusu. Oddział Operacyjny, Przebieg działań z dnia 16 maja 1944 r. 6 IPMS, A XIa 23/12, kpt. Adam Łempicki, dowódca 4 kompanii 16 Batalionu Strzelców, Przebieg działań 4 kompanii strzelców 16 LBS za czas od dnia 11 V 44 r. do dnia 23 V 44 r. Uwagi i spostrzeżenia.

Po trwającej 45 minut walce niemieccy spadochroniarze wycofali się na drugą stronę Widma, pozostawiając na wzgórzu wielu zabitych. Kpt. Łempicki, obawiając się niemieckiego kontrataku, zwrócił się do dowódcy 16 Batalionu o wsparcie. Mjr Stańczyk zdecydował się na poszerzenie natarcia poprzez wysłanie na wzgórze 2 kom­ panii por. Jana Perkowskiego. Ta od razu po wyruszeniu została ostrzelana przez niemieckie moździerze. Po dotar­ ciu do Widma 2 kompania poszerzała istniejący już wyłom w prawo, mozolnie zdobywając bunkier po bunkrze. Niemiecka „obrona Widma jest głęboka, bronią się zaciek­ le pojedyncze gniazda oporu — pisano w Kronice 16 Batalionu. — Kompania rwie do przodu, wysadzając przed sobą — potykacze z drutu kolczastego, dopada Widma, poszerza wyłom w prawo. Schron za schronem trzeba zdobyć, niesamowicie żmudna to praca. Grupa do roz­ bijania schronów podczołguje się pod schron, rzuca materiały wybuchowe, grupa uderzeniowa okłada stanowi­ ska z lkm i PIAT-ów”. Taktyka zdobywania grupami szturmowymi poszczególnych schronów przyniosła bardzo dobre efekty7. O godz. 22.20 dowódca 5 Dywizji zawiadomił Sztab 2 Korpusu o zajęciu Widma przez 4 kompanię 16 Batalionu, za którą na wzgórze wyruszył dowódca batalionu z 2 kom­ panią. W tym samym czasie obserwator artylerii 5 PAL-u meldował o słabnącym ogniu niemieckiej artylerii ciężkiej i moździerzy. O zaistniałej sytuacji płk dypl. Wiśniowski powiadomił szefa Sztabu 3 DSK, aby Karpatczycy przy­ spieszyli wypad na wzg. 593 oraz zachowali na całym swoim odcinku wzmożoną czujność8. 7 IPMS, A XIa 23/12, kpt. Antoni Bieganowski. zastępca dowódcy 16 Batalionu Strzelców, Uwagi z działań górskich za czas od dnia 24 IV do 24 V 44 r.. Kronika 16 Lwowski Batalion Strzelców, s. 82, 8 IPMS, C 1/TV, Dowództwo Polskiego Korpusu, Oddział Operacyjny, Przebieg działań z dnia 16 maja 1944 r.

Nieprzyjaciel dobrze przygotował pozycje obronne, żołnierze niemieccy planowo wycofywali się z Widma na wcześniej przygotowane stanowiska poniżej wzgórza. Około północy kpt. Łempicki zwrócił się do dowódcy batalionu o przysłanie jeszcze jednej kompanii. Mjr Stańczyk skierował na wzgórze 3 kompanię, jej dowódca kpt. Marian Kowalewski otrzymał zadanie oczyszczenia terenu na lewo od rozbitego domku na Widmie. W czasie przechodzenia przez dolinę tuż przed wzgórzem 3 kom­ pania dostała się pod silny ogień niemieckich karabinów maszynowych z nieopanowanej części Widma. Niemcy oświetlili rakietami dolinę. Kompania kpt. Kowalewskiego miała mniej szczęścia od swoich poprzedników, gdyż natrafiła na pole minowe tracąc 2 zabitych i 6 rannych. W momencie, gdy 3 kompania znalazła się na Widmie, wszyscy oficerowie byli ranni z wyjątkiem jednego pchor. dowódcy plutonu9. O godz. 23.00 szef sztabu 5 KDP poinformował telefo­ nicznie Sztab Korpusu o zajęciu północnej części Widma oraz o walce o domek na wzgórzu10. O godz. 23.25 16 Batalion zdołał posunąć się w kierunku domku na Widmie. Pomiędzy godz. 2.00 a 3.00 do akcji na tym odcinku weszła 3 kompania kpt. Kowa­ lewskiego, która zmusiła nieprzyjaciela do częściowego wycofania się11. O godz. 24.00 gen. Sulik zaproponował szefowi Sztabu Korpusu przyspieszenie natarcia. Płk dypl. Wiśniowski po konsultacji z dowódcą Korpusu zawiadomił dowódcę 5 KDP i szefa Sztabu 3 DSK: „przyspieszenie natarcia ze względu 9 IPMS, A XIa 23/2, Przebieg działań bojowych 3 kompanii strzelców 16 LBS za czas od 11 V-23 V 44 r. 10 IPMS, C 1/IV, Dowództwo Polskiego Korpusu. Oddział Operacyjny, Przebieg działań z dnia 16 maja 1944 r. 11 IPMS, A Xla 23/2, Przebieg działań bojowych 3 kompanii strzelców 16 LBS za czas od 11 V-23 V 44 r.

na zaangażowanie art.[ylerii] z innych korpusów niemoż­ liwe. Natarcie wyruszy zgodnie z planem”12. 17 maja o godz. 4.30 artyleria niemiecka i moździerze położyły ogień na wzg. 706. Wkrótce potem nieprzyjaciel ruszył do kontrataku siłami 4 Batalionu Wysokogórskiego oraz II batalionu 100 Pułku Strzelców Górskich. Niemieccy żołnierze podeszli bardzo blisko do polskich pozycji i obrzucili je granatami. Najsilniejsze uderzenie wykona­ li na pozycje 3 kompanii 16 Batalionu. Dowódca 1 kom­ panii kpt. Adam Machnica otrzymał od mjr. Stańczyka rozkaz przeciwuderzać na prawym skrzydle 2 kompanii. „2 kompania, gdy zobaczyła wychodzącą z krzaków 1 kompanie, nabrała otuchy — Niemcy zobaczywszy nowy oddział, wychodzący im na skrzydło (prostopadle) i do tego gdy lkm 1 kompanii otworzyły ogień od­ gradzający 2 kompanię od Niemców — [nieprzyjaciel] zaczął się cofać". Do akcji jako pierwszy wszedł I pluton z 1 kompanii. W walce pluton stracił 9 rannych. Po odparciu nieprzyjaciela pluton zajął stanowiska obronne na północno-zachodnim skrzydle batalionu. Po blisko godzinnej walce oddziały niemieckie wycofały się na wzg. S. Angelo, Dowódca batalionu mjr Stańczyk w swoim sprawozdaniu napisał: „twarda postawa żołnierzy na Widmie — zmusiła npla do wycofania się”13. O godz. 6.15 płk dypl. Rudnicki przekazał do sztabu dywizji, że „mjr Stańczyk odparł przeciwnatarcie i czuje się spokojny o swoje lewe skrzydło. 17 Batalion Strzelców 12 IPMS, C 1/TV, Dowództwo Polskiego Korpusu. Oddział Operacyjny, Przebieg działań z dnia 16 maja 1944 r, 13 IPMS, A XIa 23/12, mjr Andrzej Stańczyk, dowódca 16 Batalionu Strzelców. Sprawozdanie z przebiegu działań 16 Batalionu Strzelców za czas od 11 do 18 V 1944 r.; kpt. Adam Machnica, dowódca 1 kompanii 16 Batalionu Strzelców, chronologiczny przebieg działań od 11 V 1944 r. do dnia 18 V 1944 r.; chor. Kowalski Bolesław, dowódca I plutonu 1 kompanii 16 Batalionu Strzelców, Chronologiczny przebieg działań od dnia 11 V do 18 V 44 r.

w ruchu. Brak wiadomości od dowódcy 15 Batalionu, który został ranny w ruchu na Widmo”14. W związku z powolnymi postępami natarcia na S. Angelo o godz. 10.00 na Widmo przybył płk Kurek, który nakazał 13 Batalionowi, aby ten atakował wzg. 575 równolegle do 17 Batalionu. Natomiast 16 Batalion miał pozostać na Widmie15. O godz. 12.00 w drodze powrotnej na stanowisko dowodzenia płk Kurek zginął trafiony pociskiem z moź­ dzierza. Po jego śmierci dowodzący natarciem płk dypl. Rudnicki przekazał dowodzenie nad walczącymi na S. Angelo oddziałami mjr. Stańczykowi, gdyż ten jako jedyny posiadał bezpośrednią łączność radiową z nacierającymi oddziałami. Dzięki temu mógł przekazywać informacje do Sztabu Dywizji i Korpusu o sytuacji na odcinku 5 WBP. Gdy walczącym na S. Angelo zaczęło brakować amunicji i poszczególne pododdziały zaczęły się wycofywać, mjr Stańczyk wraz z strz. Stanisławem Żurakowskim i kilkoma żołnierzami zatrzymywał cofających się żołnierzy i na­ kazywał zajmować stanowiska na Widmie16. Największy problem sprawiały środki łączności. Coraz bardziej odczuwało się brak baterii do radiostacji i kabla. Żołnierze z obsługi byli coraz bardziej zmęczeni. Gdy nadeszło zaopatrzenie, okazało się, że przysłane baterie nie nadawały się do użytku. W związku z tym, na rozkaz por. Deihołosa żołnierze zbierali baterie z rozbitych radiostacji 14 IPMS, C l/TV, B 112, Dowództwo 5 KDP, Dziennik działa/i z dnia 17 maja 1944 r, arkusz 2. 15 IPMS. A XIa 23/12, mjr Andrzej Stańczyk, dowódca 16 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z przebiegu działań 16 Batalionu Strzelców za czas od II do 18 V 1944 r. 16 Kromka 16 Lwowski Batalion Strzelców, s. 85; IPMS, A XIa 23/12, mjr Andrzej Stańczyk, dowódca 16 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z przebiegu działań 16 Batalionu Strzelców za czas od 11 do 18 V 1944 r.; Stanisław Żurakowski, Ot, bajki... Nie Bajki, Londyn 1995, s. 43.

oraz zwijali znajdujące się z poprzedniego natarcia na wzgórzu kable. Dzięki temu batalion mógł odbudować linie17. Ze względu na wycofanie się części oddziałów z S. Angelo na Widmie powstało zagęszczenie. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta: „16 LBS od 60-ciu godzin walczył o zdobycie i utrzymanie Widma”. Żołnierz był wyczerpany, jednak przykład Dowódcy podtrzymywał go na duchu, jak wynika z poniżej cytowanej relacji żołnierzy: „My leżeli, a pan major stajał. To na pewno coś zobaczył i każdemu ciekawość: czołgi nasze idą? Niemcy się poddają? ... A pan major podnosił wysoko nogę i krzyczy: Dobry znak, chłopcy w gówno wdepnąłem i to my roześmiali się tylko i poszli. Każdy jeden pomyślał — jak stary takie kawały odwala to pewno nie już taki ostatni koniec”18. Przez cały dzień 17 maja 16 Batalion toczył ciężkie walki na Widmie, ponosząc znaczne straty. 18 maja o godz. 4.30 mjr Stańczyk dostał rozkaz wycofania się do rejonu „C”. 18 maja o godz. 17.00 kpt. Kowalewski otrzymał od płk. dypl. Rudnickiego rozkaz zameldowania się wraz z 3 kom­ panią na Widmie u mjr. Gnatowskiego. Po przybyciu na miejsce mjr Gnatowski nakazał dowódcy 3 kompanii wysłanie dwóch patroli na S. Angelo w celu sprawdzenia, czy Niemcy obsadzają to wzgórze, czy też nie. O godz. 23.30 na zach. część S. Angelo wyruszył patrol plut. pchor. Jana Krukowskiego w sile 8 ludzi, pięć minut później na wsch. część S. Angelo wyszedł patrol kpr. pchor. Mariana Dziadkiewicza w sile 6 ludzi19. 17 IPMS. A XIa 23/12. por. Tadeusz Deihołos, dowódca plutonu łączności 16 Batalionu Strzelców, chronologiczny przebieg dziaiań, m.p. dnia 24 V 1944 r. 18 Kronika 16 Lwowski Batalion Strzelców, s. 86. 19 IPMS. A XIa 23/12, kpt. Marian Kowalewski, dowódca 3 kompanii 16 Batalionu Strzelców, Wykonanie zadania przez kompanie w dniu 18, 19 bm. M.p. 19 V 1944 r.

15 WILEŃSKI BATALION STRZELCÓW

16 maja o godz. 23.4S gen. Sulik, zachęcony powodze­ niem 16 Batalionu, nakazał 15 Batalionowi poszerzyć lukę w pozycjach niemieckich przez zajęcie południowej części Widma. W momencie, gdyby nieprzyjaciela nie było na wzgórzu, 15 Batalion mógłby przekroczyć Widmo. W celu odwrócenia uwagi od głównego natarcia Pułk Ułanów Karpackich miał wykonać wypad na Passo Como20. 17 maja o godz. 2.30 15 Batalion (po reorganizacji składał się tylko z trzech kompanii — czasowo została rozwiązana 3 kompania) wy mszył z rejonu wyczekiwania w kierunku Widma. Ugrupowanie batalionu było następu­ jące: 2 kompania wzmocniona dwoma ckm, za nią 4 kom­ pania z jednym ckm. Dowódca batalionu wraz z pocztem przy 2 kompanii, jego zastępca kpt. Jan Dragan przy 4 kompanii. W tym samym czasie I kompania otrzymała zadanie zajęcia podstawy wyjściowej w rejonie 3 szwadronu 4 Pułku Pancernego i razem z czołgami miała nacierać na Widmo, a następnie na Massa Albanetę. Kilka minut po godz. 3.00 jako pierwsza do akcji wyruszyła 2 kompania por. Miszkiela. Na czele szedł 1 pluton ppor. Władysława Matulewicza, za nim w odleg­ łości 30 kroków 2 pluton ppor. Juliana Ludwika, na lewym skrzydle kompanii miał atakować 3 pluton sierż. Józefa Budera. Pomiędzy godz. 4.00 a 5.00, gdy kompania wyruszała do natarcia, Niemcy otworzyli huraganowy ogień. 2 kompania poniosła znaczne straty, zginęli ppor. Ludwik, por. Władysław Ejsmont, adiutant batalionu oraz kilkunastu żołnierzy, w tym dwie obsługi ckm, ciężko ranny został dowódca batalionu ppłk Stoczkowski i wielu szeregowych. „Żołnierz nie załamał się — pisał ppor. Antoni Wszelaki, zastępca dowódcy 2 kompanii — pomimo, że na oczach 20 IPMS, C 143/1V B, Dowództwo 5 WBP, Dziennik działań za czas od 13 do 19 maja 1944 r.

całego batalionu został ranny dowódca baonu ppłk Wiktor Steczkowski [...] Żołnierze parli naprzód nie zwracając [uwagi] na ogień — by tylko pomścić kolegów poległych w poprzednim natarciu”. Jednak wobec zapory ogniowej 2 kompania nie mogła przekroczyć doliny prowadzącej w kierunku Widma. Jedynie 1 pluton ppor. Matulewicza, który w momencie rozpoczęcia ostrzału znajdował się przed zaporą ogniową, uderzył na Widmo i zepchnął Niemców do tyłu21. Kpi. Jan Dragan przejął dowodzenie 15 Batalionem od ciężko rannego ppłk. Stoczkowskiego. W kronice 15 Batalio­ nu tak został zapisany ten moment: „ppłk Stoczkowski, przytomny zupełnie, wzywa kpt. Dragana. — Jasiu prowadź batalion... zadania znasz... niech wam Bóg pomoże. — Poszły kompanie do natarcia. I było jak pierwszego dnia. Morderczy ogień zaporowy niemieckich dział i moździerzy przyduszał żołnierzy do ziemi, rozbijał kompanie i plutony. [...] Zatrzy­ mał się w połowie drogi baon i okopał". Dowódca 15 Batalionu nakazał żołnierzom okopać się za podstawą wyjściową. Kpt Dragan próbował nawiązać łączność z dowód­ cą 5 Brygady, ale bez powodzenia, gdyż wszystkie linie telefoniczne były poprzerywane22. Do godz. 7.50 w wyniku ognia niemieckiej artylerii 15 Batalion poniósł znaczne straty i stał się według kpt. Dragana „niezdolnym do dalszej akcji zaczepnej”. „Do­ wódca baonu [kpt. Dragan] uważał — pisał kpt. Bartosik 21 IPMS, A XIa 23/12, por. Jan Miszkiel, dowódca 2 kompanii 15 WBS, Sprawozdanie z przebiegu natarcia 2 komp. 15 bs w dniu 17 V 44 r.; ppor. Antoni Wszelaki, Sprawozdanie z walk w rejonie Monte Cassino w czasie od dnia 11-19 V 44 r.; sierl. Józef Buder, dowódca 3 plut. 2 komp.. Sprawozdanie z 29 V 44 r.; ppor. Juliusz Konopacki, kompania dowodzenia dowódca plutonu ckm, sprawozdanie z działań pod Monte Cassino. 22 IPMS, C 819/2, Kronika 15 WBS, t. II.; C 143/IV B, 5 KDP Oddz. Op.-Inf.; Dziennik działań za czas od dnia 13 do 19 maja 1944 r. dowództwa 5 WBP; C 1/IV, B 112, Dowództwo 5 KDP, Dziennik działań z dnia 17 maja 1944 r.. arkusz 2.

— że dalsze posuwanie się jest niemożliwe wskutek dużych strat”. Meldunek o tym został wysiany do płk. Kurka23. Jedynymi pododdziałami 15 Batalionu, które walczyły w tym czasie na Widmie, był I pluton 2 kompanii oraz nacierające wraz z czołgami dwie drużyny 1 kompanii dowodzone przez pchor. Żebrowskiego i plut. Śmiechowskiego. W trakcie walk na Widmie zginął dowódca 1 kom­ panii por. Wilhelm Sommer. W kronice 15 Batalionu napisano: „por. Sommer Wilhelm zginął rażony odłamkiem ręcznego granatu, rzuconego przez jednego z ostatnich broniących się Niemców. I może wtedy w tym ostatnim błysku pamięci przed zgonem, odeszły od niego wszelkie wątpliwości, rozwiała się psychoza, w jakiej stale żył. Por. Sommer był ewangelikiem. Religia w zestawieniu z na­ zwiskiem wytworzyły u niego psychozę, że ludzie go otaczający i przełożeni nie ufają mu, że uważają go za Niemca. (Tak było naprawdę we wrześniu 39 r. w 1 P.P.Leg. w Wilnie — dopisek ppor. Webera Stanisława szefa tej samej kompanii). To męczyło i utrudniało mu pracę. A był bardzo dobrym oficerem. Zginął dnia 17 maja 44 r. na Widmie z ręki niemieckiej on — por. Sommer Wilhelm ewangelik. Rozwiał dla siebie raz na zawsze wszelkie wątpliwości”24. 17 maja w godzinach południowych mjr Leon Gnatowski objął dowództwo 15 Batalionu. W wyniku ognia niemieckiej artylerii i moździerzy straty 15 Batalionu były tak duże, że do godz. 14.00 mjr Gnatowski zdołał zebrać tylko kilku oficerów i 25 żołnierzy. W związku z tym zameldował płk. dypl. Rudnickiemu, że nie może wykonać wyznaczonego 23 IPMS, A XIa 23/12, kpt. Jan Dragan, dowódca kompanii dowodzenia 15 WBS, Sprawozdanie z działań bojowych z 1. VI 44 r.; kpt. Henryk Bartosik, dowódca 4 kompanii 15 Batalionu, Sprawozdanie z akcji 4 kompanii w dniu 17 maja 1944 r. 24 IPMS, C 819/2, Kronika 15 WBS, t. II.

mu zadania. Wieczorem 15 Batalion został wycofany na pozycje 14 Batalionu, gdzie spędził noc z 17 na 18 maja25. Żołnierze 15 Batalionu, którzy wdarli się na Widmo, utrzymali zdobyte stanowiska do świtu 18 maja. Wówczas przez ich pozycje przeszły następne bataliony 5 Dywizji kierując się na wzg. S. Angelo i wzg. 575. „Skrwawiony i wymęczony baon Wilków odszedł znów do rejonu wyczekiwania B”26. 18 maja o godz. 17.30 patrol z 15 Batalionu dowodzony przez ppor. Strój no wskiego nawiązał łączność z patrolem brytyjskiego Pułku Derbyshire Yeomanry wchodzącego w skład brytyjskiej 6 Dywizji Pancernej27. Kronika 15 Batalionu tak opisała ten moment: „Niełatwa była droga tych ludzi. O tej porze jeszcze na 575 i Angelo siedzieli Niemcy, a ich obserwatorzy widzieli dokładnie cały teren. Nie było gdzie się skryć. W dziesięciometrowych odstępach żołnierz za żołnierzem zeszli ku szosie. Na szerokiej dolinie stały rozrzucone czołgi 6 brytyjskiej Dywizji Pancernej. Widać było grupy piechoty idącej do przodu. Na jednym z czołgów nastąpiło spotkanie dowód­ ców patrolu z dowódcą kompanii Anglikiem. Uścisnęły się mocno dłonie”28. Grupa żołnierzy 15 Batalionu dowodzona przez mjr. Gnatowskiego wzięta udział w ostatecznym natarciu na S. Angelo. 17 LWOWSKI BATALION STRZELCÓW

17 maja o godz. 0.45 mjr Mieczysław Bączkowski, dowódca 17 Batalionu otrzymał od płk. dypl. Rudnickiego 25 IPMS, C 143/TV B, 5 KDP Oddz. Op.-Inf.; Dziennik działań za czas od dnia 13 do 19 maja 1944 r. dowództwa 5 WBP. 26 27

IPMS, C 819/2, Kronika 15 WBS. t. II. IPMS, C 143/IV B, 5 KDP Oddz. Op.-Inf.; Dziennik działań za czas

od dnia 13 do 19 maja 1944 r. dowództwa 5 WBP. 28

IPMS, C 819/2, Kronika 15 WBS, t. II.

rozkaz do natarcia. Mjr Bączkowski pisał: „Wykonanie ulega częściowej zmianie a mianowicie: 16 L.B.S. opanował już Widmo, że ruszyć mam z podstawy wyjściowej z takim wyliczeniem, aby o godz. 7.00 przekroczyć 16 B.S. na Widmie. O godz. 7.00 ogień artylerii zostanie wydłużony poza grzbiet S. Angelo. Po zdobyciu S. Angelo wykorzystać i ubezpieczyć się od Winnicy”29. 17 Batalion miał nacierać w dwóch mitach: w pierwszym na prawym skrzydle 4 kompania kpt. Leona Michalewskiego, a na lewym 3 kompania kpt. Leonarda Królaka, w drugim rzucie na prawym skrzydle 2 kompania kpt. Jana Leśkiewicza, a na lewym 1 kompania kpt. Jana Niedziel­ skiego. Do każdej kompanii przydzielony został patrol saperski. Mjr Bączkowski wraz ze swoim pocztem i pluto­ nem łączności był przy 2 kompanii, natomiast pomiędzy rzutami posuwał się zastępca dowódcy batalionu kpt. Wacław Kwiatkowski. Do pierwszego rzutu dołączył wy­ sunięty obserwator artylerii. Batalionowy pluton ckm, który zajmował stanowiska na linii 14 Batalionu, w trakcie natarcia miał posuwać się za drugim rzutem. Pluton moździerzy, którego stanowiska były w rejonie Castellone, został oddany do dyspozycji dowódcy 6 LBP30. Mjr Bączkowski wspominał: „obliczyłem, że dla prze­ kroczenia stanowisk obronnych 14 Batalionu, dolinki silnie zakrzaczonej i wyjścia na Widmo potrzebuję 40-45 minut. Okazało się, że rejon ten osiągnąłem w ciągu 30 minut”. Według dowódcy 2 kompanii Widmo osiągnięto już po 20 minutach od momentu opuszczenia podstawy wyjściowej. W sprawozdaniu z walk 1 kompanii tak opisano początek akcji; „Ostre dwa gwizdki to hasło do natarcia. Krzewy nagle ożyły, wysypuje się z nich mrowie żołnierzy. Drużyna 29 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), mjr Mieczysław Bączkowski, dowódca 17 Batalionu, Sprawozdanie z akcji bojowej 17 Lwowskiego Baonu Strzelców od dnia 9 V do dnia 19 V 1944 r. 30 IPMS, A XIa 23/12, I kompania 17 Batalionu, Sprawozdanie.

za drużyną ze swymi dowódcami formują się w regularny szyk i posuwają się naprzód. Naprzód! rozlega się donośny głos dowódcy baonu”31. 17 Batalion szybko minął niemiecką linię ogni za­ porowych. Na Widmie dowódca batalionu nawiązał bez­ pośredni kontakt z zastępcą dowódcy 16 Batalionu kpt. Antonim Bieganowskim, który poinformował go o sy­ tuacji na wzgórzu. Mjr Bączkowski prosił kpt. Bieganowskiego o wsparcie 17 Batalionu ogniem ckm z 16 Batalionu32. W tym czasie kompanie 4 i 3, nie czekając na godz. 7.00, szybko pokonały grzbiet Widma i przy wsparciu własnej artylerii wdarły się na północny grzbiet wzgórza S. Angelo. O godz. 6.50 prawoskrzydłowa 4 kompania kpt. Leona Michalewskiego, „zachęcającego nieustannie: Naprzód chłopcy, do przodu, i biegnącego na czele z rewolwerem w ręku”, przeszła prawą część wzgórza i znalazła się 300 metrów na tyłach niemieckich. Wkrótce dołączyła 3 kompania kpt. Leonarda Królaka, która posuwała się dwoma plutonami w pierwszym rzucie oraz trzecim plutonem w drugim rzucie. Dowódca kompanii wraz z pocztem szedł za plutonem prawoskrzydłowym. „Przede mną zielona dolinka, dalej grzbiet S. Angelo — pisał ppor. W. Snopek. — W dolinie silny ogień artylerii i jak informowali żołnierze z 16 LBS — miny.[...] w dymie własnej artylerii grupy żołnierzy oczyszczają schrony na prawym stoku Angelo i jeszcze wyżej, biorąc jeńców, zabijając i raniąc wielu. Niemcy tu byli zaskoczeni 31 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), mjr Mieczysław Bączkowski, dowódca 17 Batalionu, Sprawozdanie z akcji bojowej 17 Lwowskiego Baonu Strzelców od dnia 9 V do dnia 19 V 1944 r.; kpc. Jan Leikiewicz, dowódca 2 kompanii 17 Batalionu, Przedstawiam opis udziału w przebiegu natarcia 17 Batalionu Strzelców; A XIa 23/12, 1 kompania 17 Batalionu, Sprawozdanie. 32 17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo. Londyn 1984 r,, s. 53; Działania 2 Korpusu..., s. 234.

wdarciem się piechoty i próby obrony zostały szybko udaremnione”33. Idąca w drugim rzucie 2 kompania już na Widmie dostała się w ogień zaporowy niemieckich moździerzy. Na stoku został ranny zastępca dowódcy kompanii por. Mak­ symilian Klich. Kompania dzięki ostrzałowi przez własną artylerię wzg. S. Angelo w krótkim czasie osiągnęła podnóże wzgórza34. 17 Batalion podsunął się pod południowo-zachodni stok S. Angelo i znalazł się pomiędzy niemieckimi bunkrami. Rozgorzała zacięta walka. O godz. 6.55 mjr Bączkowski rzucił do walki 2 i 1 kompanię. 2 kompania kpt. Leśkiewicza zaatakowała niemieckie stanowiska od strony wschodniej celem obejścia szczytu wzgórza z lewej strony. Dowódca batalionu nakazał dowódcy 1 kompanii kpt. Niedzielskiemu wesprzeć I plutonem działania 2 kompanii. Ubezpieczenie akcji stanowiły dwa pozostałe plutony 1 kompanii. Moment rozpoczęcia natarcia przez 1 kompanię tak wspominał nieznany żołnierz z III plutonu: „Żołnierzy pcha coś do przodu. Przechodzimy przez ostatnie wzgórze, zajęte przez nasze oddziały. [„.] Otrzymujemy ogień boczny z karabinów maszynowych. Pada komenda skok przez wzgórze. Bieg­ niemy do przodu i jesteśmy na szczycie S. Angelo. Przed nami widać schrony niemieckie. Strzelają z nich z broni maszynowej. Rzucamy granaty i strzela PIAT. Dwa schrony rozbite. Wychodzą Niemcy, jest ich 8, wśród nich sanitariusz i jeden ranny. Ręce trzymają do góry, są okropnie przerażeni, drżą jak liście na wietrze”35. 33 IPMS, A XIa 23/12, ppor. Wilhelm Snopek, dowódca 2 plutonu 3 kompanii. Uwagi z natarcia 17 LBS na S. Angelo w dniu 17 V. 34 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), kpt. Jan Lenkiewicz, dowódca 2 kompanii 17 Batalionu, Przedstawiam opis udziału w przebiegu natarcia 17 Batalionu Strzelców. 35 IPMS, A XU 23/12, autor nieznany 3 pluton t kompanii 17 Batalionu, relacja z walk pod Monte Cassino; A XI (zb. N. Sulika), kpt. łan Lenkiewicz dowódca 2 kompanii 17 batalionu, Przedstawiam opis

„W dniu 17 maja o świcie — wspominał ppor. Tomasz Piesakowski, dowódca plutonu moździerzy 17 LBS — mjr Kiedacz dowódca 15 Pułku Ułanów telefonicznie powiadamia mnie: «wasz baon naciera». 17 LBS prze­ szedł przez Widmo i naciera na San Angelo. Kładziemy nawały ogniowe na rejon Villa Santa Lucia, poniżej serpentyn wiodących do tej miejscowości i za drogę Via Casinione na przypuszczalne stanowiska moździerzy i ewentualne rejony przeciwnatarć npla. Przy pomocy obserwatora ostrzeliwuję pojawiające się cele. Muszę zachować duży pas bezpieczeństwa przed czołowymi elementami baonu, nacierającymi na San Angelo, bo sytuacja może być płynna, Broni maszynowej w bunkrach nic nie zrobię. Od ciągłego prowadzenia ognia roz­ grzewają się lufy moździerzy i obsługi okrywają je mokrymi workami. Nawet na zmianę strzelam pólplutonem, aby inne moździerze lekko ostygły. Brak łączności z baonem uniemożliwia celniejszy ogień. Polegam jedy­ nie na informowaniu mnie o sytuacji przez dowództwo 15 Pułku Ułanów Poznańskich”. Żołnierze 17 Batalionu zlikwidowali kilka bunkrów i wzięli do niewoli 11 Niemców, a wśród nich Polaka, który wskazał najbliższe niemieckie schrony. W tym czasie w rejonie, który zajmowały 1 i 2 kom­ panie, dowódca tej ostatniej jako najstarszy stopniem zaczął organizować obronę. „Usiłuję wprowadzić jakiś ład — pisał kpt. Leśkiewicz — w tym rozgardiaszu nakazuję ppor. Janowi Szczerepa z 1 kompanii zająć i uporządkować prawe skrzydło. Sam z sierż. pchor. Remigiuszem Żurawickim dowódcą 111 plutonu 2 kompanii porządkuję środek, zaś ppor. Władysław Drobniak do­ wódca I plutonu 2 kompanii rozkazuje uporządkować udziału w przebiegu natarcia 17 Batalionu Strzelców; ppor. Władysław Drobniak, dowódca I plutonu 2 kompanii 17 Batalionu Strzelców, Uwagi z przebiegu walk o wzg S. Angelo, dnia 17 i 18 V 44 r.

lewe skrzydło, zająć stanowiska, zwalczać nieprzyjaciela ogniem i odpierać ewentualne przeciwuderzenia”36. Dowódca III plutonu 1 kompanii ppor. Jan Szczerepa, w momencie gdy natarcie się zatrzymało, nakazał żołnierzom zająć stanowiska obronne. „Stary żołnierz doskonale wyszko­ lony wie co ma robić — pisał nieznany autor. — Kilku szeregowych, z których jeden wziął rkm od rannego, leży na prawym skrzydle. Parę kroków przed nami są trzy pilboxy niemieckie. Rzucamy w nie granatami, żadnego skutku. Widzę wysuwającą się z granatem rękę, który rzuca w nas. Otrzymuje serię z lkm, jednak zdążył wyrzucić granat. Wybuch ogłuszył nas i zasypał kamieniami''37. 17 maja o godz. 8.00 17 Batalion znalazł się na cyplu wzg. S. Angelo. Jednak Niemcy nadal bronili się na wzgórzu w kilku schronach zadając straty nacierającym żołnierzom. Z pomocą walczącym przyszedł zastępca dowódcy plutonu ckm. ppor. Bazyli Puszko z dwoma ckm bez podstaw. Jedna z nich została rozbita pociskiem z niemieckiego moździerza w czasie podejścia do S. Angelo. Po przybyciu na Unię walki ppor. Puszko otrzymał rozkaz od kpt. Lenkiewicza ustawienia ckm na lewym i prawym skrzydle. Dowódca 2 kompanii przydzielił strzel. Feliksa Sulińskiego do plutonu ppor. Szczerepy, z PIAT-em i nakazał rozbijanie niemieckich bunkrów na szczycie. Po zniszczeniu pierwszego bunkra strz. Suliński został ranny. Mimo to nie przerwał ostrzału niemieckich bunkrów i wkrótce zniszczył następny. Gdy skończyła się amunicja do piata schwycił za leżący rkm i zaczął strzelać do szczeliny bunkra, z którego Niemcy 36 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), kpi. Jan Leśkiewicz, dowódca 2 kompanii 17 Batalionu, Przedstawiam opis udziału w przebiegu natarcia 17 Batalionu Strzelców; ppor. Władysław Drobniak dowódca I plutonu 2 kompanii 17 Batalionu Strzelców, Uwagi z przebiegu walk o wzg. S. Angelo, dnia 17 i 18 V 44 r. 37 IPMS, A XIa 23/12, autor nieznany III pluton 1 kompanii 17 Batalionu, relacja z walk pod Monte Cassino.

prowadzili ogień. W trakcie tego pojedynku ogniowego strz. Sułiński został ponownie ranny i ewakuowano go do tyłu. Ogień niemieckiej artylerii i Nebelferwerów z rejonu Piedimonte i Caira wzmagał się. Na pozycjach polskich było coraz więcej rannych i zabitych. Również coraz więcej pracy mieli sanitariusze, którzy pod ogniem nieprzyjaciela z narażeniem własnego życia biegali pomiędzy pozycjami opatrując rannych. Szczególną ofiarnością i odwagą wyróżnił się sanitariusz st. strz. Nowicki z 2 Kompanii. W tym czasie większość środków łączności została zniszczona. Kpt. Leśkiewicz po naprawieniu swojej radio­ stacji R 18 nadał wiadomość: „płn.-zach. i zach. stok S. Angelo — zdobyty. Bryndza — granaty i PIAT. Proszę pomocy. Gdzie są ci, którzy mieli iść za nami (komandosi). Niech uderzają lewym skrzydłem — odpowiedź. Nie przybyli. Nadaję dalej. Niech dwie z jeden sześć pomogą nam z lewej strony. Odpowiedź — bronią podstaw nie mogą. Nadaję dalej — obawiam się przeciwuderzenia, co robić dalej? Odpowiedź — trzymać się”38. Zaskoczeni początkowo „Niemcy trzymali się nad podziw bardzo dobrze — pisał w sprawozdaniu mjr Bączkowski — każdego kto podczołgał się pod schron razili celnym strzałem strzelca wyborowego lub serią z pistoletu maszynowego, będących w załomach skał obrzucali granatami wychodząc niejednokrotnie śmiało ze schronów”39. Po 30-minutowej walce nieprzyjaciel przypuścił kontr­ atak. Podejmowane przez Niemców próby odrzucenia kompanii 17 Batalionu nie przyniosły rezultatu. 38 IPMS, A XI (zb.N. Sulika), kpt. Jan Leśkiewicz, dowódca 2 kompanii 17 Batalionu, Przedstawiam opis udziału w przebiegu natarcia 17 Batalionu Straelców. 39 IPMS, A XI {zb. N. Sulika), mjr Mieczysław Bączkowski, dowódca 17 Batalionu, Sprawozdanie z akcji bojowej 17 Lwowskiego Baonu Strzelców od dnia 9 V do dnia 19 V 1944 r,

Przejmujący opis walk o S. Angelo możemy znaleźć w relacji dowódcy 17 Batalionu: .jeszcze w ogniu własnej artylerii, wybuchów na bunkrach, żołnierze wyłuskiwali Niemców i z podniesionymi rękami pędzili ich do tyłu. Zdecydowane działania dowódców i żołnierzy, niespo­ dziewany impet natarcia i potężny ogień art. na szczyt i grzbiety pozwolił pierwszemu rzutowi, a zwłaszcza jej prawemu skrzydłu, okolic wzgórze San Angelo znaleźć się na przeciwstoku i rolować obronę w stronę 575. [...] Tam zginął mój zastępca kpt. Wacław Kwiatkowski u wejścia do schronu, prawdopodobnie dowódcy niemiec­ kiego batalionu. W tym czasie lewe skrzydło nacierało wprost na San Angelo. Nagle na parę kroków przed szczytem przed nimi wyrosła pionowa ściana skalna, taka niewysoka, na człowieka, może trochę więcej, która uniemożliwiła im skoczenie wrogowi do gardła. Stanęli bezradnie, miotając się w lewo i prawo, poszukując wejścia na grzbiet, wejścia nie było. Artyleria npla kładzie ogień zaporowy między pierwszym a drugim rzutem, a z przodu rzucane przez Niemców granaty, żołnierze są w pułapce, odskakują do tyłu i zapadają w skałach wśród ognia żelaza i kamieni. Znaleźliśmy się wśród schronów, strzelających z przodu z boków i z tyłu. Nawet puste schrony nie dawały schronienia, nieprzyjaciel strzelał do ich wejść. Tak zginął mój obserwator, który przed chwilą biegł obok mnie, powtarzając: «panie majorze, niech się pan kryje»”40. Niemieccy strzelcy wyborowi byli bardzo dobrze ukryci i zamaskowani w krzakach i za załomami skalnymi. Strzelali głównie do oficerów. W ten sposób 2 kompania straciła większość dowódców plutonów i drużyn41. 40 17

Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984 r., s. 55-56, IPMS, A XI {zb.N. Sulika), kpt. Jan Leśkiewicz, dowódca 2 kompanii 17 Batalionu. Przedstawiam opis udziału w przebiegu natarcia 17 Batalionu Strzelców. 41

17 maja o godz. 10.00 Niemcy przystąpili do ponownego kontrataku przy wsparciu ognia ciężkich moździerzy. Wtedy kpt. Leśkiewicz zaintonował „Jeszcze Polska nie zginęła”, żołnierze podchwycili słowa hymnu i pełnym głosem śpiewa­ ją: „Marsz, maisz Dąbrowski, z ziemi włoskiej do Polski”. Walka na powrót rozgorzała. Znajdujący się na szczycie S. Angelo 1 pluton 1 kompanii ze względu na przewagę wroga musiał wycofać się w dół i umocnić na skalistym cyplu. Widząc lo kpt. Niedzielski zatrzymał cofających się ludzi i wsparł linię obrony 2 plutonem 1 kompanii. Pomimo znacznych strat 17 Batalion pozostał na zdobytych stanowis­ kach42. Na uwagę zasługuje postawa sanitariuszy 17 Batalionu, którzy z narażeniem życia ewakuowali rannych na włas­ nych plecach. „W godzinach gorączkowej walki — pisał mjr Bączkowski — dopada mnie st. strz. Ludwik Nowiń­ ski bez battledressu, w rozchełstanej koszuli i błaga mnie o paru ludzi, celem wyciągnięcia rannych, a jest ich tylu. Odmawiam kategorycznie, ubytek każdego z pierwszej linii osłabia impet naszego natarcia, które i tak słabnie z powodu strat i wyczerpania się amunicji. Wtedy st. strz. Nowiński skacze do przodu sam, dopadł rannego i wywija zakrwawionym ręcznikiem, aby w to miejsce nie strzelali. Poszedł sam bezbronny z odkrytą piersią, ofiarny i boha­ tersko odważny. Czy po mojej rozmowie nie mógł czuć się rozgrzeszony z tego obowiązku? St. strz. Nowiński, jeden z pierwszych w batalionie, otrzymał Virtuti Militari”43. 42 IPMS, A XIa 23/12, kpt. Jan Niedzielski, dowódca l kompanii 17 Batalionu, Przebieg działań; nieznany autor 1 pluton 1 kompania. Opis walk w dniu 17 V 1944 r. 43 17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984 r., s. 56; IPMS, A XI (zb. Sulika), ppor. Władysław Drobniak, dowódca [ plutonu 2 kompanii 17 Batalionu Strzelców, Uwagi z przebiegu walk o wzg. S. Angelo. dnia 17 i 18 V 44 r.

Po kilkugodzinnych walkach żołnierzom 17 Batalionu zaczęło brakować amunicji. Niemcy ponownie kontratakują. „Nam brak amunicji — wspominał ppor. Władysław Snopka — Niemcy mają jej dużo. Siedzą w schronach wykutych w skale, doskonale zamaskowanych, trudno zorientować się, skąd strzelają. Żołnierze wszystkich kompanii są przemieszani i częściowo schodzą poniżej. Grupa Niemców zdążyła przemknąć między skałami i umieścić Spandau tak, że nie możemy się poruszać”44. Mjr Bączkowski tak wspomina ciężką i zażartą walkę, pisząc: „w dniu 17 maja krwawiliśmy się pod szczytem od świtu do nocy, nie mogąc go zdobyć, Leżeliśmy naprzeciw siebie, wybijając się nawzajem”45. 17 maja o godz. 13.00 Niemcy ponownie wyprowadzili kontratak na pozycje 17 Baonu. Tym razem nieprzyjaciel uderzył przez stok z lewej strony na tyły czołowej grupy batalionu. Na północnym stoku polskie stanowiska zostały obrzucone granatami przez niemieckich spadochroniarzy. Wobec znacznej przewagi ogniowej oraz braku amunicji 17 Batalion musiał opuścić szczyt i północny stok S. Angelo. W walkach zginęli: dowódca 4 kompanii kpt. L. Michalewski, ppor. Bazyli Puszko, por. Kazimierz Sulik, zastępca dowódcy 1 kompanii, ppor. Jan Adamarczuk, dowódca I plutonu 3 kompanii, ppor. Piotr Wargocki, dowódca 1 plutonu 1 kompanii, ppor. Bolesław Budzyński, dowódca plutonu łączności oraz wielu szeregowych. Pozo­ stali wycofali się do tyłu na płn.-wsch. i phi. stok S. Angelo oraz w dolinkę pomiędzy wzgórzem a Widmem. Żołnierzom 17 Batalionu udało się utrzymać dotychczasowe pozycje mimo ataków niemieckich. W tym samym czasie na stok S. Angelo przybył 13 Batalion, który jednak ze względu na poniesione na podejściu straty nie mógł zmienić sytuacji. W trakcie bitewnego zamętu na nowych pozycjach kpt. 4417 45

Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984 r., s. 57.

Ibidem, s. 56.

Leśkiewicz spotkał kpt. Buyko z 13 Batalionu, i poprosił go, aby pomógł uderzyć na niemieckie pozycje na zach. stoku oraz granaty. „Kpt. Buyko odchodzi kilka kroków, prawdopodobnie wydać rozkazy — pisał kpt. Leśkiewicz — świst, pada zabity”46. „Żołnierze zalegli pomiędzy skałami na stoku San Angelo, wiedząc, że do odparcia następnego natarcia niemieckiego pozostał im tylko bagnet. Ale rozkaz i świa­ domość, że muszą utrzymać do nadejścia pomocy ten ważny punkt, każe im trwać na miejscu. Do brygady biegnie z meldunkiem adiutant kpt. Edward Michalak, szczęśliwie przedziera się przez silny ogień i przedstawia sytuację”47. Kpt. Michalak zgłosił sie na ochotnika do wykonania tego zadania. Powracając z dowództwa 5 WBP na Widmie został ciężko ranny. W szpitalu musiano mu amputować nogę48. Około godz. 13.00 na stok S. Angelo przybyli koman­ dosi pod dowództwem mjr, Władysława Smrokowskiego. Mjr Bączkowski zaproponował ich dowódcy wsparcie żołnierzy 17 Batalionu na lewym skrzydle. Mjr Smrokowski nie był w stanie wykonać tego zadania ze względu na duże straty, jakie kompania poniosła w czasie podchodzenia 46 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), kpt. Jan Leśkiewicz, dowódca 2 kompanii 17 Batalionu, Przedstawiam opis udziału w przebiegu natarcia 17 Batalionu Strzelców, kpt. Jan Niedzielski, dowódca 1 kompanii 17 Batalionu Strzelców, Przebieg działań; A XIa 23/12, ppor. Antoni Korzeniowski, dowódca 3 plutonu 4 kompanii 17 Batalionu. Uwagi i spostrzeżenia z walk o S. Angelo; ppor. Władysław Drobniak, dowódca I plutonu 2 kompanii 17 Batalionu Strzelców, Uwagi z przebiegu walk o wzg. S. Angelo, dnia 17 i 18 V 44 r. 17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984 r.. s. 55-56. 47 17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984 r., s. 54. 48 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), mjr Mieczysław Bączkowski, dowódca 17 Batalionu, Sprawozdanie z akcji bojowej 17 Lwowskiego Baonu Strzelców od dnia 9 V do dnia 19 V 1944 r.

pod S. Angelo. Pozostało tylko 40 komandosów, ale mieli przy sobie amunicję, co bardzo skutecznie wzmocniło obronę 17 Batalionu ogniem pistoletów maszynowych49. O godz. 13.45 ogień na S. Angelo położyła własna artyleria, co na szczęście spowodowało niewielkie straty. Jak do tego doszło, możemy dowiedzieć się ze spra­ wozdania kpt. Leśkiewicza: „Słyszę jak jakiś radiota nadaje zadanie ognia artylerii własnej na S. Angelo. Krzyczę do niego — człowieku czyś zwariował, przecież nas wybiją — odwołaj on krzyczy do mikrofonu, ogień nie na S. Angelo, a za S. Angelo. Jest za późno, leci pierwsza seria pocisków artylerii naszej na nas. Rozkazuję żołnierzom wycofać się”. Grupa kpt. Leś­ kiewicza odeszła na Widmo, gdzie dowódca 2 kompanii zwrócił się do dowódcy 16 Batalionu mjr. Stańczyka prosząc o pomoc i amunicję. Tu kpt. Leśkiewicz do­ wiedział się, że dowódca 17 Batalionu pozostał na stoku u podnóża S. Angelo. Po zebraniu kilkunastu żoł­ nierzy z 17 Batalionu i uzupełnieniu amunicji dowódca 2 kompanii z powrotem poszedł na S. Angelo50. Żołnierze z 17 Batalionu, którzy pozostali na stoku S. Angelo, byli cały czas ostrzeliwani z niemieckich pozycji na szczycie. Dopiero 17 maja wieczorem ostrzał zaczął słabnąć. W nocy na pozycje 17 Batalionu przybyły 16 i 18 Bataliony. Obawiając się nocnego natarcia nieprzyjaciel co pewien czas oświetlał stok rakietami, które wywoływały pożary wysuszonych krzaków. Uniemożliwiało to dostar49 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), mjr Mieczysław Bączkowski, dowódca 17 Batalionu, Sprawozdanie z akcji bojowej 17 Lwowskiego Baonu Strzelców od dnia 9 V do dnia 19 V 1944 r.; 17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984 r„ s. 57. 50 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), kpt. Jan Leśkiewicz, dowódca 2 kompanii 17 Batalionu, Przedstawiam opis udziału w przebiegu natarcia 17 batalionu strzelców; mjr Mieczysław Bączkowski, dowódca 17 Batalionu, Sprawo­ zdanie z akcji bojowej 17 Lwowskiego Baonu Strzelców od dnia 9 V do dnia 19 V 1944 r.

1944 r., Włochy, mjr dypl. Florian Porębski, I oficer operacyjny 3 DSK

Maj 1944 r., „domek doktora” masyw Monte Cassino

Maj 1944 r.. Monte Cassino, stanowisko moździerza 3 PArtPpanc. z 3 DSK

Maj 1944 r., zaopat­ rzenie oddziałów 3 DSK pod Monte Cassino

Maj 1944 r., Monte Cassino, pierwszy posiłek

Maj 1944 r., oddziały polskie w rejonie „domku doktora”

Maj 1944 r. Monte Cassino zasieki przed niemieckimi bunkrami

Maj 1944 r. Monte Cassino polskie oddziały na stoku wzg. 593

Maj 1944 r. Monte Cassino, szpital połowy operacja rannego

Maj 1944 r. Monte Cas­ sino, polegli żołnierze polscy

Maj 1944 r. Monte Cas­ sino. Na noszach strz. Józef Guzowski z 1 Ba­ talionu Strzelców Kar­ packich, lat 19

Maj 1944 r. Monte Cas­ sino, rejon walk 4 Bata­ lionu. Od lewej mjr Melik Somchjanc, zastępca dowódcy 4 Batalionu po śmierci ppłk. Fanslaua dowódca Baonu, gen. Duch, gen. Anders, z ty­ łu gen. Odzierzyński

25 maja 1944 r. gen. Anders wraz z gen. Duchem w rejonie walk 3 DSK, z tyłu widoczne ruiny klasztoru

Maj 1944 r. Monte Cassino. Na pierwszym planie od lewej pik dypl. Klemens Rudnicki, zastępca dowódcy 5 KDP. gen. Duch, mjr dypl. Zygmunt Zawadzki, oficer operacyjny Sztabu 3 DSK

18 maja 1944 r. godz. 9.55 wzgórze klasztorne, moment zawieszenia proporczyka 12 Pułku Ułanów Podolskich

Maj 1944 r. Monte Cassino dowództwo 3 DSK. gen. Anders wita się z mjr. dypl. Zawadzkim, gen. Duch. płk Walenty Peszek, dowódca 1 Brygady Strzelców Karpackich

Gen. Sosnkowski wita się z gen. bryg. prof. dr. med. Bolesławem Szareckim, Naczelnym Chirurgiem 2 Korpusu

18 maja 1944 r. wzg. 593 z uskokiem 569

czenie amunicji i żywności. Pamiętną noc tak opisał mjr Bączkowski: „Pada rakieta i zapala wyschnięty krzak tuż przy moim «składaku», który długo się pali jasnym płomie­ niem. Siedzimy w bezruchu i milczeniu, nagle suche klaśnięcie i posypały się iskry przy mojej głowie i poczułem ból w okolicy oka, sądziłem, że mam je wybite, ale widzę i tylko mała strużka krwi spływa spod oka. Postanowiłem zmienić stanowisko jak tylko krzak się dopali. Podchodzę z radiotą do sporych głazów z wejściem od nieprzyjaciela, ktoś mi się zwala na plecy: «panie majorze — słyszę szept — on już dwóch zabił». Wśród dwóch trupów on czuwa, jeden jeszcze żywy i pilnie wypatruje przedpole. Muszę stąd odejść, ledwo się podniosłem, zawarczał spandau, posypały się iskry, poczułem palący ból w łydkach, to drobne odpryski pokaleczyły mi nogi, ale iść mogłem. Miałem ochotę zabrać ze sobą czuwającego żołnierza, czekałem na niego, czy zechce pójść ze mną. Kiedy odchodziłem ani drgnął, wiedział, że musi tu zostać, spełnić do końca rzetelnie swój obowiązek, a przecież mógł stąd odejść, kto go w nocy widział”51. Wielu żołnierzy przeżywało tragiczne chwile w momen­ cie, gdy zaczęło brakować amunicji. Na uwagę zasługuje relacja nieznanego autora z 1 kompanii 17 Batalionu, który relacjonując walki na S. Angelo napisał: „Niemcy strzelają wściekle. Utrzymać się za wszelką cenę. Nie dać się zepchnąć z powrotem, z tak ciężko zdobytego wzgórza. Amunicja się kończy. Wyskakujemy zza skał chcąc się bronić. Niestety obeszli nas z boku, obrzucają nas granatami, podmuch wywraca nas i wytrąca broń z ręki. Rozlega się krzyk — hande hoch — cóż robić, jest nas 3 a ich 7. [...] ukryłem się w skałach. Minęła godz. 17 — myślę, że już doczekam nocy. [...]Widzę wysuwającą się lufę.[...] Każą iść za sobą. [...] Dochodzimy do schronu dowódcy, kapitana, 51

17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984 r., s. 56.

zmierzył mnie wzrokiem i zapytał o narodowość — Polak odpowiedziałem. Usłyszawszy to rozglądnął się po ze­ branych dookoła Niemcach. Na ich twarzach rodzaj nie­ przyjemnego zdziwienia i zakłopotania zarazem, kazał zabrać rannego i znieść na dół”52. W nocy z 17 na 18 maja 17 Batalion wraz z komandosami zajmował stanowiska na północnym stoku S. Angelo. 18 maja o godz. 10.00 pod polskie pozycje podeszło dwóch niemieckich żołnierzy z flagą Czerwonego Krzyża. Ppor. Snopek wspominał: „z polecenia dowódcy batalionu roz­ mawiam z nimi. Meldują, że w schronach koło cmentarzys­ ka jest ich więcej i mają rannych, umierających z pragnienia. Każę im wracać i przyprowadzić resztę. Za chwilę wraca grupa 24, wskazuję im drogę przez Widmo, odchodzą eskortowani przez plut. Dorna z 2 kompanii”53. 13 WILEŃSKI BATALION STRZELCÓW

17 maja o godz. 10.22 z dowództwa 5 WBP nadszedł rozkaz o natychmiastowym skierowaniu 13 Batalionu na S. Angelo. Ze względu na duże straty w pierwszym natarciu batalion miał bardzo niskie stany i w związku z tym do następnego natarcia został zreorganizowany. Utworzono dwie grupy kompanijne: „Marcel" (2, 3 i 4 kompanie) pod dowództwem kpt. Czechowskiego oraz „Wacław” (1 kom­ pania) pod dowództwem kpt. Buyko; odwód dowódcy batalionu stanowił pododdział złożony z żołnierzy plutonów: rozpoznawczego, przeciwlotniczego i pionierów pod dowódz­ twem ppor. Gajdaczeka i ppor. Bujnowskiego. Gdy ppor. 52 IPMS, A Xla 23/12, autor nieznany 3 pluton 1 kompanii 17 Batalionu, relacja z walk pod Monte Cassino. 53 17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984 r„ s, 57; IPMS, A XI (zb. N. Sulika), mjr Mieczysław Bączkowski, dowódca 17 Batalionu, Sprawozdanie z akcji bojowej 17 Lwowskiego Baonu Strzelców od dnia 9 V do dnia 19 V 1944 r.

Gajdaczek został ranny, dowództwo grupy odwodowej przejął ppor. Bujnowski. Grupa posuwała się za oddziałem dowodzonym przez kpt. Czechowskiego. Grupa kompanijna „Wacław” — 1 kompania zorga­ nizowana została w dwa plutony szturmowe, każdy po dwie drużyny (razem 3 oficerów, 13 podoficerów, 54 szeregowych — w tym bardzo wielu sanitariuszy i ku­ charzy). Uzbrojenie kompanii stanowiły 4 rkm, 7 Thomp­ sonów, 1 PIAT oraz karabiny. Każdy z żołnierzy wy­ posażony był w 2-3 granaty ręczne. Dowodzący kom­ panią kpt. Buyko otrzymał zadanie posuwania się jako kompania czołowa batalionu za 17 Batalionem po ścieżce nr 2 (Bolesław), aby w każdej chwili móc przedłużyć natarcie lego batalionu na S. Angelo. O godz. 10.45 13 Batalion otrzymał rozkaz przekroczenia Widma i wdar­ cia się na S. Angelo. O godz. 11.10 1 kompania wyruszyła z Widma i skiero­ wała się w dolinę pomiędzy Widmem a S. Angelo. Dowódca 1 plutonu 1 kompanii ppor. Mieczysław Poseł otrzymał od ppłk. Kamińskiego rozkaz marszu na przeciw­ stok pomiędzy wzg. S. Angelo a wzg. 575. Zaraz po wyruszeniu żołnierze dostali się w ogień niemieckich moździerzy, które były bardzo dobrze wstrzelane w ścież­ kę, którą posuwał się 13 Batalion. Jako pierwsza pod szczyt S. Angelo na odległość rzutu granatem dotarła do pozycji nieprzyjaciela 1 drużyna I plutonu 1 kompanii w sile 7 ludzi. Wkrótce do nich dołączyła obsługa ckm, która po rozłożeniu się na stanowisku zaczęła ostrzał pozycji wroga. Rozpoczęła się walka na granaty. Niemcy usadowieni w bunkrach byli bardzo dobrze wstrzelani w teren, na którym znajdowały się pozycje polskie ograniczając ruch do minimum54. 54 IPMS, A Xla 23/12, por. Hubert Janiewicz, zastępca dowódcy 1 kompanii strzeleckiej 13 Batalionu, Przebieg działań 1 kompanii strzeleckiej w dniu 17 maja 1944 r.; ppor. Mieczysław Poseł. dowódca

Za grupą „Wacław” posuwała się grupa odwodowa ppor. Bujnowskiego. „Po dojściu na podstawę wyjściową zamel­ dowałem się u mjr. Żychonia po zadanie — pisał ppor. Bujnowski. — Otrzymałem zadanie przepuścić kompanie strzeleckie i posuwać się za 1 kompanią w drugim rzucie. Zgodnie z rozkazem udałem się w kierunku WIDMA. W drodze usłyszałem czyjś krzyk: „płk w niebezpieczeń­ stwie”. Wydało mi się, że to był głos mjr. Żychonia. W tym czasie silny ogień moździerzy npla stworzył zaporę, przez którą nie przedostała się żadna grupa. Gdy dopadłem Widma, było ze mną 5 szeregowych. Reszta dotarła później na Widmo, gdzie została zatrzymana. Gdy na chwilę zatrzymałem się na Widmie, ujrzałem przez lornetkę grupę strzelców podchodzących pod płn. stok S. Angelo. Będąc przekonanym, że w grupie tej jest ppłk Kamiński, natych­ miast skoczyłem za tą grupą. [...] Po dojściu na płn. stok S. Angelo zastałem następującą sytuację: na stoku frontem do Widma stały i siedziały grupki strzelców w polu martwym dwóch gniazd oporu npla w odległości nieco dalszej niż rzut granatem55. Kilkanaście minut po godz. 12.00 od ognia niemieckiego karabinu maszynowego zginęli ppłk Kamiński oraz kpt. Buyko. 13 Batalion nie osiągnął wyznaczonych pozycji. Puł­ kownik Kurek, który przybył do baonu, nakazał kontynuację natarcia. W drodze powrotnej na stanowisko zginął dowódca 5 WBP płk Wincenty Kurek trafiony odłamkiem pocisku z moździerza. Na dowódcę natarcia płk Rudnicki wyI plutonu 1 kompanii, Chronologiczny przebieg działań I plutonu 1 kompanii 13 Batalionu Strzelców w rejonie Cassino; kpt. Marcelian Czechowski, dowódca 2 kompanii 13 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z odbytych walk ppor. Tadeusz Cisek dowódca n plutonu 2 kompanii. Sprawozdanie z przebiegu działań. 55 IPMS, C 156/1 a, ppor. Józef Bujnowski, p.o. dowódcy plutonu rozpoznawczego 13 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z przebiegu akcji w dniu 17 V 44 r.; C 129/1, Kronika 13 WBS, s. 426.

znaczył ppłk. Machnowskiego; przybył on na Widmo około godz. 14.0056. Po śmierci ppłk. Kamińskiego dowódziwo 13 Batalionu objął mjr Jan Żychoń — jeden z najwybitniejszych oficerów polskiego wywiadu w okresie międzywojennym — będący na stażu w 2 Korpusie. O godz. 15.30 mjr Żychoń wydal rozkaz do ponownego uderzenia na S. Angelo. Już po kwadransie został ciężko ranny i wkrótce zmarł. Moment śmierci mjr. Żychonia tak zapamiętał pchor. Stanisław Żurakowski: „Pada jeden, drugi pocisk, mjr Stańczyk przyklęka, bo nigdy nie padał, ja klękam choć wolałbym upaść, ale fason mi nie pozwala, a mjr Żychoń opiera mi się na ramieniu, żeby uklęknąć i jęknął. Poderwałem się i przez moje ręce zwalił się na ziemię. Ułożyłem go na wznak, podniosłem mu głowę, a on mówi: «za Polskę i dla Polski» i to był zdaje się koniec”57. O godz. 16.00 1 kompania 13 Batalionu została powia­ domiona o przygotowywanym ostrzale szczytu S. Angelo przez własną artylerię. Żołnierze wycofali się na stok, ale na skutek błędnych informacji, jakie posiadała artyleria, na stanowiska 13 Batalionu został położony ogień. Sytuacja ta zmusiła część żołnierzy do zejścia z S. Angelo. Po śmierci mjr. Żychonia i wycofaniu się większości żołnierzy 13 Batalionu na Widmo, komendę nad całością odcinka na tym wzgórzu objął dowódca 16 Batalionu mjr Stańczyk. Z żołnierzy 13 Batalionu, którzy znaleźli się na Widmie, mjr Stańczyk zorganizował odwód. Naj­ starszy stopniem kpt. Czechowski dowiedział się tam od dowódcy plutonu łączności por. Józefa Jażwińskiego, że z rozkazu ppłk. Machnowskiego, dowódcy 5 WBP, 56 IPMS, C I/1V/1, Przebieg działań z dnia 17 maja 1944 r., Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 8; Melsyt z godz. 21.00 17 maja 1944 r,, C 143/IV B, 5 KDP Oddz, Op.-Inf.; Dziennik Działań za czas od dnia 13 do 19 maja 1944 r. dowództwa 5 WBP. 57 Stanisław Ż u r a k o w s k i , Ot, bajki... Nie Bajki. Londyn 1995.

miał objąć dowództwo batalionu. O godz. 18.00 kpt. Czechowski zameldował się u ppłk. Machnowskiego, który nakazał uporządkować 13 Batalion i za godzinę wyruszyć ponownie do natarcia na S. Angelo58. „Po wycofaniu się baonu na «Widmo» właściwie żadnej organizacji kompanijnej nie było, gdyż nie było możliwości zebrać ludzi i sprawdzić — pisał por. Hubert Janiewicz. — Każdy wycofujący się żołnierz zajmował na grzbiecie stanowisko ogniowe. Dopiero około godziny 20.00 dowódcy mogli się zorientować, gdzie są ich żołnierze"59. Kpt. Czechowski w swoim sprawozdaniu pisał: „Żołnierz ten był bardzo trudny do dowodzenia w dniu 17 maja — dowódcy dokazywali nadludzkich wysiłków ażeby zmusić do dalszego ruchu naprzód — «na cholerę się ruszać nie tu to za dwa metry dalej zabiją, tak czy tak umierać» było bardzo częsta odpowiedzią na rozkazy"60. W tej sytuacji na szczęście rozkaz ten został odwołany i batalion pozostał na Widmie. O godz. 21.00 z S. Angelo powrócił ppor. Bujnowski z 14 szeregowymi, który po zameldowaniu się u kpt. Czechowskiego otrzymał rozkaz ubezpieczenia lewego skrzydła 13 Batalionu na Widmie. Jako ostatnia o godz. 23.00 z S. Angelo zeszła 1 drużyna (8 ludzi) z 1 kompanii z 13 Batalionu pod dowództwem por. Janiewicza. Do rana 18 maja 13 Batalion pozostał na 58 IPMS, A XIa 23/12, kpi. Marcelian Czechowski, dowódca 2 kompanii 13 Batalionu Strzelców, Sprawozdanie z odbytych walk; ppor. Mieczysław Poseł, dowódca I plutonu I kompanii. Chronologiczny przebieg działań I plutonu 1 kompanii 13 batalionu strzelców w rejonie Cassino. 59 IPMS, A XIa 23/12 por. Hubert Janiewicz, zastępca dowódcy I kompanii strzeleckiej, Przebieg działań 1 kompanii strzeleckiej w dniu 17 maja 1944 r. 60 IPMS, A XI 67/4, kpt. Maicetian-Ewald Czechowski, 13 Baon Strzelców 30IV 1946 r„ Bitwa o Monte Cassino — Sprawy do wyjaśnienia wg pisma Dowództwa 5 WBP L.dz. 195/Tj746 z dnia 12 kwietnia 1946 r.

Widmie. O godz. 6.00 kpt. Czechowski wydał rozkaz odejścia do wąwozu „A”. Z kompanijnej grupy „Wacław” — 1 kompanii pozostało po akcji 2 oficerów, 9 podoficerów i 45 szeregowych61. Podsumowując walki w czasie drugiego natarcia w kro­ nice 13 Batalionu zapisano: „powtórnie skrwawiony, powtórnie poniósł straty, lecz wdarł się swymi ele­ mentami w ostateczny cel natarcia Male S. Angelo i trwał tam długo w bezpośredniej bliskości umocnień nieprzyjaciela, na odległość rzutu granatem. Nieliczny był skład osobowy oddziału, który po załamaniu się natarcia 17 Batalionu utrzymał na stanowiskach pół kompanii, dał jednak możliwość wdarcia się kompanii 16 batalionu, a później komandosom do zdobytych na jajku S. Angelo schronów nieprzyjaciela, skąd w re­ zultacie ruszyło dalsze uderzenie, wyrzucające ostatecznie Niemców z S. Angelo’’62. 14 WILEŃSKI BATALION STRZELCÓW

„Skrwawiony [14 Batalion] nie mniej niż inne Baony, wyczerpany fizycznie do ostatnich granic przez trzytygod­ niowe trwanie w dziurach lub na stanowiskach pod ciągłym ogniem, bez normalnego odżywiania i bez snu — nie może być zluzowany nawet na jeden dzień. czujność nie maleje. Na wszystko jest tylko jeden argument: wytrwać i dać możność przygotowania się bratnim Baonom do ostatniej rozgrywki”61. 61 IPMS, A XIa 23/12 por. Hubert Janiewicz, zastępca dowódcy 1 kompanii strzeleckiej, Przebieg działań 1 kompanii strzeleckiej w dniu 17 maja 1944 r.; ppor. Mieczysław Poseł, dowódca I plutonu 1 kompanii. Chronologiczny przebieg działań I plutonu 1 kompanii 13 Batalionu Strzelców w rejonie Cassino. 62 IPMS. C 129/1, Kronika 13 WBS. s. 427. 63 IPMS, C 427/V. Kronika 14 WBS. s. 35.

W momencie, gdy do natarcia wyruszył 16 Batalion, nieprzyjaciel obłożył ogniem stanowiska 14 Batalionu. Ostrzał ten spowodował zerwanie łączności z oddziałami na przedpolu. Podobnie przedstawiała się sytuacja wewnątrz pozycji 14 Batalionu, gdzie co chwilę druty łączności telefonicznej były zrywane. Patrole batalionowego plutonu łączności musiały być cały czas w ruchu i naprawiać przerwane linie telefoniczne. W związku z tym starano się korzystać z łączności radiowej. W tym wypadku Niemcy bardzo szybko wykrywali pozycje radiostacji i przy pomocy moździerzy zmuszali je do milczenia. W kronice 14 Batalionu zapisano, te wśród żołnierzy Batalionu „utarło się mniemanie, że uruchomione radiostacje sprowadzają ogień na pobliskie stanowiska”64. 17 maja o godz. 9.00 pozycje 14 Batalionu w rejonie kompanii „Marian” i „Czesław” przekroczył 13 Batalion, po nim zaś 15, który po przejściu pozycji 14 WBS dostał się w niemiecki ogień zaporowy. Pół godziny później wobec możliwości niemieckiego kontrataku z Villa S. Lucia, mjr Ziobrowski wydał dowódcy 3 kompanii „Marian” ppor. Antoniemu Mikińskiemu rozkaz „natych­ miastowego osiągnięcia gotowości do przeciwnatarcia w kierunku Villa S. Lucia". Rozkaz został dostarczony przez gońca kompanii strz. Józefa Bujko. W związku z zagrożeniem Widma wsparcie znajdującym się tam oddziałom miała zapewnić 3 kompania 14 Batalionu. Dowódca 3 kompanii „Marian” wobec braku łączności z Batalionem zwrócił się o wsparcie do znajdującego się na prawym skrzydle kompanii 15 Pułku Ułanów. Dowód­ ca 15 Pułku Ułanów mjr Kiedacz nakazał lewoskrzydlowemu szwadronowi nawiązanie ścisłego kontaktu ze znajdującym się najbliżej 2 plutonem ppor. Arnolda Hesse z 14 Batalionu65. 64 65

IPMS, C 427/Y, Kronika 14 WBS. s. 36. IPMS, A XIa 23/12, Dziennik działań 3 kompanii 14 Batalionu.

O godz. 14.45 mjr Ziobrowski telefonicznie nakazał dowódcy 3 kompanii wysłanie gońca z meldunkiem do dowódcy kompanii komandosów, aby jego oddział był przygotowany do przeciwnatarcia na Niemców nacierają­ cych na polskie oddziały na „Szopenie". Z meldunkiem wyruszył kpr. Eryk Szafarczyk, który mimo silnego ognia nieprzyjacielskiej artylerii zdołał dotrzeć do radiostacji komandosów. Tam został ciężko ranny i straciwszy przy­ tomność nie doręczył meldunku66. W związku z dużymi stratami nacierających batalionów dowódca 14 Batalionu musiał, oprócz utrzymania odcin­ ka, skierować część swoich żołnierzy do wsparcia wal­ czących oddziałów na Widmie i w rejonie Massa Albaneta. Jako pierwszy na rozkaz dowódcy 5 WBP do akcji miał wejść oddział utworzony z żołnierzy kompanii „Alojzy” i „Czesław”. Liczący 44 ludzi oddział pod dowództwem ppor. Mariana Króla wyruszył w kierunku wzg. 593. Po dojściu do Massa Albaneta ppor. Kroi napotkał kompanię z 3 DSK, która miała współpracować z czołami (czyli podobne zadanie jak jego oddział). Po powrocie zameldował, że na południowej części Widma nie było już nieprzyjaciela67. O godz. 17.00 2 kompania „Józef’ przeszła do rejonu zajmowanego przez 4 kompanię „Czesław”, a następnie na Widmo. Tam 2 kompania .Józef’ została podporząd­ kowana mjr. Gnatowskiemu, który nakazał zająć jej pozycje obronne i wysłać do przodu dwa patrole oficerskie. Pierwszy pod dowództwem ppor. Stanisława Szuksztula wyszedł na San Angelo, a drugi dowodzony przez ppor. Wiktora Subocza „na dalekie przedpole”. Ppor. Szuksztul miał nawiązać łączność z oddziałem ppor. Króla oraz 66

IPMS, A XIa 23/12, Dziennik działań 3 kompanii 14 Batalionu. IPMS, A XI (zb. N. Sulika), Przebieg działań 14 Baonu Strzelców na odcinku obronnym San Angelo za okres od 24 lV-20 V 1944, s. 11: C 427/V, Kronika 14 WBS. s. 37, 67

zebrać informacje od mjr. Bączkowskiego, dowódcy 17 Batalionu, na temat sytuacji na San Angelo. W tym samym czasie patrol ppor. Subocza dotarł na San Angelo i wziął udział w zdobywaniu schronów. Po powrocie ppor. Subocz otrzymał od mjr. Gnatowskiego rozkaz rozpoznania w kierunku na Villa S. Lucia i Piedimonte. 17 maja był bardzo ciężkim dniem dla 17 Batalionu. „Wyczerpanie żołnierzy Baonu wzrasta coraz gwałtowniej — pisano w kronice. — Jest wielu chorych, trzymających się na pozycjach ostatkami sił. Zły stan zdrowia pogłębia jeszcze bardziej nieodpowiednie pożywienie, składające się z konserw, słonego boczku i sera, przy prawie zupełnym braku wody. Brak wody jest tak wielki, że wyklucza możliwość spożywania tych pokarmów. Zresztą od kilku dni trudno nawet o prowiant”68, 18 maja o godz. 3.00 na odcinek zajmowany przez 14 Batalion przybył półbatalion kpt. Szamockiego. O godz. 9.00 mjr Ziobrowski otrzymał rozkaz wysłania dwóch patroli oficerskich na wzg. 575 i San Angelo. Ich zadaniem było obsadzenie wzgórz i nawiązanie łączności z oddziałami brytyjskimi na drodze nr 6. Patrole zostały zorganizowane z kompanii „Czesław” i „Alojzy". Pierwszy pod dowódz­ twem ppor. Króla w składzie 32 żołnierzy z A kompanii „Czesław”, a drugi pod dowództwem ppor. Bednarskiego z 12 żołnierzami z 1 kompanii .Alojzy”. O godz. 11.00 dowódca 14 Baonu wydał rozkaz wyruszenia na Widmo obu patrolom. W godzinę później wraz z 3 kompanią 18 Batalionu dowodzoną przez kpt. Pawulskiego wyruszył patrol ppor. Bednarskiego. Natomiast z patrolu ppor. Króla został wysłany 1 oficer i 7 szeregowych celem rozpoznania wzg. 575. Wkrótce po wyjściu z Widma obie grupy zostały 68 IPMS, C 427/V, Kronika 14 WBS, s. 37; por. Alojzy Janosz, dowódca 1 kompanii 14 Batalionu Strzelców, Uwagi z działań wojennych za czas od 23 kwietnia do 20 maja 1944 r. na odcinku pod S. Angelo. a. 2.

ostrzelane przez niemieckie moździerze i ckm. Żołnierze zalegli w morderczym ogniu. Widząc zaistniałą sytuację mjr Ziobrowski nakazał wycofanie z powrotem na Widmo. O godz. 12.20 z 4 kompanii „Czesław” wyszedł 13-osobowy patrol „do jaru płn.-zach. skrajem wzg. S. Angelo-Piedimonte, z zadaniem stwierdzenia czy jest tam nieprzyjaciel". W dziesięć minut później z 3 kompanii „Marian" w kierun­ ku Villa S. Lucia wyszedł patrol w składzie 7 ludzi z zadaniem stwierdzenia obecności nieprzyjaciela w jarze i Villa S. Lucia69. 18 maja o godz. 14.50 do rejonu zajmowanego przez 3 kompanię „Marian" przybył dowódca 14 Batalionu i wydał rozkaz dowódcy kompanii wsparcia o godz. 16.50 ogniem całej broni maszynowej natarcia oddziałów 5 Dy­ wizji na wzgórza 575 i S. Angelo70. W międzyczasie przechodzący przez pozycje 14 WBP do punktu opatrunkowego ranny oficer z kompanii koman­ dosów przekazał kartkę: „Nie mamy z nikim łączności, natychmiast wywołać nas E.U.L. 9 na 7,6 mg. Na 575 prawe zbocze wpadliśmy w zasadzkę. Mamy straty. Proszę wysłać sanitariuszy”71. W związku z ciężką sytuacją w rejonie wzg. 575 i S. Ange­ lo mjr Ziobrowski przekazał pod rozkazy mjr. Gnatowskiego oba zorganizowane patrole. „Wszystkich męczy pytanie — pisał kronikarz Żbików — czy na San Angelo są jeszcze Niemcy i ilu ich? Wiemy, że wróg już osłabł, trzeba rozpoznać i zlikwidować S. Angelo. Ale ludzi coraz mniej. Jest Baon «Żbików». Znów rozkaz: Baon wydzielił jedną kompanię szturmową w składzie jeden pluton z resztek 69 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), Przebieg działań 14 Baonu Strzelców na odcinku obronnym San Angelo za okres od 24 IV-20 V 1944, s. 11; Siwo Wileńskiej Brygady, t. II. s. 105. 70 IPMS, A XIa 23/12, Dziennik działań 3 kompanii 14 Batalionu. 71 IPMS, A XI (zb. N. Sulika), Przebieg działań 14 Baonu Strzelców na odcinku obronnym San Angelo za okres od 24 IV-20 V 1944, s. 11,

1 kompanii, jeden pluton z resztek 4 kompanii i jeden pluton, zebrany z tego, co zdrowe pozostało w eszelonie «C». Ta kompania pójdzie do natarcia. Właściwie pierwotny rozkaz brzmiał «Nawiązać łączność z Anglikami, którzy maszerują drogą nr 6» niedaleko, tuż za grzbietem S. Angelo. «Rozkaz». Tylko, że przed tym trzeba wyrzucić Niemców z S. Angelo. Więc znów natarcie. Zbiorowa kompania z Baonu «Żbików» uderza na lewym skrzydle, a kompanią «Lwowiaków» — na prawym. Prowadzi mjr Gnatowski. Po przygotowaniu artyle­ ryjskim, obie kompanie przeskakują grzbiet «Widmo», zza którego lecą śpiewające pociski, zbiegają w dół, przebywają zaporę artylerii i moździerzy i wreszcie ci, co cało przeszli zapory i dobiegli na parę metrów od bunkrów — dostają się w silny ogień całej broni maszynowej i ręcznych granatów npla. Na «Widmie» odprawiał nas Dowódca Baonu, który cały ten dzień, podobnie, jak okres pierwszego natarcia, spędza na wzgórzu 706, gdzie przygotował nacierającym wsparcie ogniowe baonowego plutonu CKM i wszystkich elkaemów 3 kompanii, oraz interweniował o wzmocnienie przygotowania artyleryjskiego”72. O godz. 17.30 patrole ppor. Bednarskiego i ppor. Króla weszły do walki. Z pozostałych żołnierzy kompanii „Aloj­ zy”, .Józef’ i „Czesław” zorganizowano jedną kompanię liczącą 64 żołnierzy, która o godz. 18.00 została skierowana na Widmo do dyspozycji mjr. Gnatowskiego. Wobec ostrzału pozycji batalionu z Passo Como mjr Ziobrowski rozkazał dowódcy plutonu ckm ppor. Rogowskiemu zwal­ czanie niemieckich stanowisk na tym wzgórzu oraz osłonę natarcia własnej piechoty na S. Angelo. O godz. 19.00 do 3 kompanii z dowództwa 14 Batalionu nadszedł meldunek: „ukryć wojsko w ziemiankach, pozo­ stawić obserwatorów zaraz rozpocznie się godzinna kon­ centracja ognia artylerii nieprzyjaciela na wzg. 706” 73. 72 73

Sitwa Wileńskiej Brygady, z. II, s. 103. IPMS, A XIa 23/12, Dziennik działań 3 kompanii 14 Batalionu.

O godz. 19.45 powrócił wysłany przez kompanię patrol z Villa S. Lucia meldując, że po osiągnięciu nakazanego rejonu nie stwierdzono tam Niemców. 18 maja straty 14 Batalionu wyniosły: w 1 kompanii 7 zabitych i 22 rannych, w 2 kompanii 3 rannych, a w 4 kompanii 3 zabitych i 9 rannych. W trakcie walk na S. Angelo zginął ppor. Bednarski, a ppor. Krol został ranny74. 18 LWOWSKI BATALION STRZELCÓW

17 maja o godz. 9.00 18 Batalion otrzymał rozkaz przejścia do wąwozu A, skąd poprzednio wyszedł do natarcia 13 Batalion. Po przybyciu na miejsce kompanie zostały rozlokowane tak, jak do natarcia w następującym szyku: 2 kompania, 1 kompania, dowództwo Batalionu, 3 i 4 kompanie. Pierwszy do akcji wszedł o godz. 10.301 pluton z 4 kom­ panii ppor. Rodziewicza, którego zadaniem było dostar­ czanie amunicji oddziałom walczącym na Widmie i S. An­ gelo. Niedługo później z tym samym zadaniem został wysłany 2 pluton st. sierż. Cellera. W ten sposób w wąwozie A z 4 kompanii został tylko jej dowódca ppor. Zajdziński z pocztem oraz jedna dmżyna strzelecka. O godz. 14.30 dowódca 18 Batalionu ppłk Ludwik Domoń (objął on dowództwo Batalionu ponownie o godz. 10.30) otrzyma! od płk. dypl. Rudnickiego rozkaz natarcia na S. Angelo, które pomimo ataków 13, 15, 16 i 17 Batalionów oraz kompanii komandosów nie zostało cał­ kowicie opanowane. 18 Batalion miał uderzyć na S. Angelo poprzez północną część Widma. W momencie wprowadzenia 74 Sitwa Wileńskiej Brygady, z. II, s. 105; IPMS, A XI (zb. N. Sulika), Przebieg działań 14 Baonu Strzelców na odcinku obronnym San Angelo za okres od 24 IV-20 V 1944, s. 12.

do akcji batalion przedstawiał największą siłę bojową ze wszystkich znajdujących się w pierwszej linii batalionów, które stanowiły wówczas odpowiednik stanu jednego baonu strzelców. Po osiągnięciu pozycji 14 Batalionu 18 Batalion za­ trzymał się oczekując na dalsze rozkazy. O godz. 15.15 ppłk Domoń zwołał odprawę dowódców kompanii przeka­ zując im rozkazy do dalszego działania. Według dowódcy 18 Batalion miał zająć stanowiska obronne na grzbiecie Widma — na prawo od znajdującego się tam domku, a następnie gdyby tego wymagała konieczność miał wes­ przeć natarcie na S. Angelo75. Pomiędzy godz. 15.00 a godz. 16.00 artyleria 2 Korpusu rozpoczęła ostrzał pozycji nieprzyjacielskich. Po tym przy­ gotowaniu oddziały polskie ponownie ruszyły do przodu, zajmując do godz. 17,00 Małe S. Angelo i wchodząc na północny grzbiet S. Angelo. O godz. 16.00 18 Batalion wszedł na północną część Widma, gdzie przystąpił do likwidowania niezdobytych jeszcze niemieckich bunkrów, z których strzelcy wyborowi cały czas razili nacierających żołnierzy 5 Dywizji. Ppłk dypl. Domoń wspominał: „Obecność Niemców na Widmie była dla mnie niemiłą niespodzianką. Szedłem z drużyną dowódcy na czele baonu, wyciągniętego za mną kom­ paniami na wąskiej, skalistej, zakrzaczonej ścieżce i kiedy w takiej sytuacji dostaliśmy z Widma ogień z niemieckich ckm, należało osłonić wyjście baonu z tej sytuacji. Mój zastępca mjr Osmakiewicz na mój rozkaz poderwał prawie całą drużynę dowódcy baonu i natarł wzdłuż grzbietu Widma w kierunku południowym, a por. Władysław Przybylski z kilkoma strzelcami w kierunku zachodnim 75 IPMS, C 340/1 A, Dziennik działań 18 Batalionu 17 maja 1944 r.; C 567/1, mjr Franciszek Osmakiewicz, zastępca dowódcy 18 Batalionu Strzelców, Działania bojowe 18 LBS w czasie od 17-24 V 44 r.

i w len sposób wyjście baonu zostało osłonięte i baon zajął tę część Widma”76. Na Widmie batalion przyjął ugrupowanie obronne, pozo­ stając w gotowości do natarcia na S. Angelo. Przedstawiało się ono następująco: 1 kompania „w lewo wzdłuż grzbietu Widma w kierunku południowo-zachodnim”; 2 i 3 kompanie zajęły pozycje w kierunku na S. Angelo; 4 kompania miała zostać użyta do noszenia amunicji dla 17 Batalionu znaj­ dującego się na S. Angelo. W celu nawiązania łączności z ppłk. dypl. Machnowskim, dowódcą natarcia na S. Angelo, dowódca 18 Batalionu wysłał 3 pluton 3 kompanii pod dowództwem ppor. Chałupy77. „Przez cały czas, nawet w czasie drogi, miałem łączność — pisał ppłk dypl. Domoń — z dowódcą natarcia płk. dypl. Rudnickim, który około godz. 17 dał mi rozkaz, aby dokładnie wyjaśnić sytuację na S. Angelo, być ugrupowa­ nym obronnie na Widmie, ale w gotowości do natarcia w każdej chwili na S. Angelo”78. W chwili, gdy 18 Batalion usadowił się na Widmie. Niemcy rozpoczęli ostrzał wzgórza. W trakcie ognia jeden z pocisków z moździerza trafił w punkt obser­ wacyjny dowódcy 18 Batalionu raniąc ppłk. Domonia i adiutanta batalionu ppor. Światocha. „Wezwałem do siebie mjr. Osmakiewicza — pisał ppłk Domoń — omó­ wiłem z nim sytuację i zadanie [...] opatrzony, zostałem odprowadzony przez dwóch noszowych amunicji do do­ wódcy natarcia płk. dypl. Rudnickiego, któremu jeszcze 76 IPMS, C 567/1, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 Batalionu Strzelców. Meldunek i przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r. (z 6 VI 1944 f.) s. 6. 77 IPMS, C 340/IA, Dziennik działań 18 Batalionu 17 maja 1944 r. 78 IPMS, C 567/1, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 Batalionu Strzelców, Meldunek z przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 t, (z 6 VI 1944 r.) s. 7.

osobiście zameldowałem sytuację i skąd łazikiem (bantam) sanitarnym zostałem ewakuowany”79. Dowództwo 18 Batalionu objął mjr Osmakiewicz. O godz. 18.40 otrzymał on od płk. dypl. Rudnickiego rozkaz wysłania 1 i 2 kompanii na S. Angelo w celu wsparcia walczących tam 16 i 17 Batalionów. Na Widmie miała pozostać 3 kompania. Dowiedziawszy się o tym rozkazie, dowódca 16 Batalionu mjr Stańczyk prosił, aby kompanie 18 Batalionu nie opuszczały Widma, dopóki 16 i 17 Batalion nie osiągną wzg. S. Angelo. .Zwróciłem się telefonicznie — pisał mjr Osmakiewicz — do dowódcy natarcia płk. Rudnickiego i otrzymałem rozkaz nacierać”80. O godz. 18.50 obie wyznaczone do akcji kompanie wyruszyły na S. Angelo prawym skrajem Widma prze­ dzierając się przez porosłe tam krzaki. Ruch 1 i 2 kompanii odbywał się przy ciągłym ostrzale niemieckich karabinów maszynowych strzelających z bunkrów na przeciwstoku Widma. Po dojściu do S. Angelo nawiązały one łączność z za­ stępcą dowódcy 16 Batalionu kpt. Bieganowskim i dowódcą kompanii 17 Batalionu kpt. Niedzielskim. Dzięki przeciąg­ niętym liniom łączności dowódcy znajdujących się na S. An­ gelo kompanii 18 Batalionu mieli przez cały czas łączność z mjr. Osmakiewiczem. W dzienniku 18 Batalionu zapisano: „kompanie prowa­ dziły w ciągu nocy ogień ze stanowisk niemieckich. Nie­ przyjaciel oświetlał przedpole rakietami, ogień broni maszy­ nowej, artylerii i moździerzy trwał całą noc. Straty w lu79 IPMS, C 567/1, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 Batalionu Strzelców, Meldunek z przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r. (z 6 VI 1944 r.) s. 7; IPMS, C 340/IA, Dziennik działali 18 Batalionu 17 maja 1944 r. 80 IPMS, C 567/1, mjr Franciszek Osmakiewic2, zastępca dowódcy 18 Batalionu Strzelców, Działania bojowe 18 LBS w czasie od 17-24 V 44 r.

dziach: 8 szeregowych zabitych, rannych 4 oficerów i 48 szeregowych. Natarcie tej nocy do przodu nie ruszyło”81. 18 maja o godz. 11.30 na pozycje 3 kompanii 18 Batalionu przybył mjr Ziobrowski wraz z dwoma plutona­ mi. Dowódca 14 Batalionu uzgodnił z kpt. Pawulskim szczegóły natarcia. Przybyłe plutony 14 Batalionu zostały przydzielone; jeden do natarcia na S. Angelo, drugi zaś do akcji na wzg. 575. W godzinę później 3 kompania wyszła do natarcia. Poprzedzały ją patrole, za którymi szedł pluton ppor. Chałupy. Dostała się jednak pod silny ogień artylerii i niemieckich karabinów maszynowych. Zginęło 2 żołnierzy, a 5 zostało rannych. Obserwujący natarcie mjr Ziobrowski nakazał jego wstrzymanie i wycofanie na poprzednio zajmowane pozycje. O godz. 12.00 polska artyleria rozpoczęła ostrzał S. Angelo. Ponowne natarcie 18 Batalionu nastąpiło dopiero po przybyciu na pozycje 3 kompanii mjr. Gnatowskiego, który przejął dowodzenie i wydał rozkazy do natarcia. Do dyspozycji kpt. Pawulskiego zostały przydzielone trzy plutony utworzone z kierowców ochotników z różnych jednostek. O godz. 15.30 3 kompania w obsadzie tylko 35 żołnierzy wiąz z przydzielonymi plutonami ruszyła do natarcia. Wraz z kpt. Pawulskim szedł obserwator artylerii kpt. Bączkowski. Równocześnie natarcie było wspierane 6 ckm ze stanowisk 14 Batalionu na wzg. 706 oraz Ikm pozostawione jako ubezpieczenie na Widmie. Atakujący żołnierze dowodzeni przez kpt. Pawulskiego poszli do walki w pełnym rozwinięciu nie zważając na ścieżki wytyczone w polach minowych. Powodem tego był ogień artylerii niemieckiej. Plutony pierwszego rzutu podeszły na odległość 20 metrów pod szczyt S. Angelo. Pozostałe dwa plutony drugiego rzutu zostały zatrzymane ogniem zaporowym. Tym razem Niemcy 81

IPMS, C 340/1A. Dziennik działań 18 Batalionu 17 maja 1944 r.

strzelali z Passo Como, a strzelcy wyborowi ze wzgórz S. Angelo i 575. Kpt. Pawulski tak wspominał natarcie: „ppor. Chałupa z nudą grupą strzelców zdobywa pierwsze schrony, gdzie pada zabity. Widzę z boku u siebie tylko kilku zdrowych strzelców ze swojej kompanii, wycofuję się z nimi około 80 metrów do tyłu, gdzie organizuje się w obronie. Następnie odnalazłem mjr. Bączkowskiego [dowódca 17 Batalionu] i podporządkowałem mu się do dalszych działań. Do zmroku byłem pod nieustannym ogniem KM i strzelców wyborowych nieprzyjaciela. O zmroku przybyły patrole sanitarne, które zajęły się opatrywaniem i ewakuacją rannych”82. 19 maja o świcie 3 kompania kpt. Pawulskiego wraz z innymi oddziałami zajęła szczyt S. Angelo. W trakcie walk w drugim natarciu kompania straciła: 4 poległych, 21 rannych i 3 zaginionych83. Po walkach o S. Angelo „Stan fizyczny żołnierzy bardzo słaby — pisano w dzienniku 18 Batalionu — ogromne wyczerpanie marszem na Widmo i S. Angelo i z powrotem pod nieustannym ogniem npla. Stan moralny mimo strat dobry, szczególnie po otrzymaniu wiadomości, że flagę polską zatknięto na Monte Cassino”84. Straty 18 LBS w drugim natarciu na Widmo i St. Angelo wyniosły: 16 zabitych, w tym 1 oficer, 74 rannych, w tym 3 oficerów oraz 3 zaginionych85. 6 czerwca w meldunku do przełożonych ppłk dypl. Domoń pisał: „W końcu sprawozdania nie mogę się 82 IPMS. C 34MA, Dziennik działań 18 Batalionu 18 maja 1944 r.; A XIa 23/12, kpt. Tadeusz Pawulski, dowódca 3 kompanii. Sprawozdanie z działań bojowych 3 kompanii 18 LBS pod Cassino w czasie od dnia 11-18 maja 1944 r. 83 IPMS, A Xla 23/12, kpt. Tadeusz Pawulski, dowódca 3 kompanii. Sprawozdanie z działań bojowych 3 kompanii 18 LBS pod Cassino w czasie od dnia 11-18 maja 1944 r. 84 IPMS, C 340/1 A, Dziennik działać 18 Batalionu 18 maja 1944 r. 85 Ibidem.

powstrzymać od wyrażenia swej najwyższej oceny i swego podziwu dla morale żołnierzy 18 LBS. Wszyscy żołnierze, którzy na różnych funkcjach brali udział w akcji, w prze­ piękny sposób spełnili swój żołnierski obowiązek. Oficero­ wie i podoficerowie, idąc w pierwszej linii, świecili przykładem najwyższej odwagi i ofiarności, z powodu braku sanitariuszy opatrywali rannych, sami ranni nawet po kilka razy pozostawali na swoich funkcjach i dowodzili. Strzelcy szli tak odważnie naprzód, tak nieustraszenie, że w największym niebezpieczeństwie, w największym ogniu z radością w oczach czekali, żeby dostać zadanie i wykonać go bez reszty”86.

86 IPMS, C 567/1, ppłk dypl. Ludwik Domoń, dowódca 18 Batalionu Strzelców, Meldunek z przebiegu akcji 18 LBS 11-24 V 1944 r. (z 6 VI 1944 r.), s. 7.

SYTUACJA W SZTABACH 17 DO 19 MAJA 1944 R.

17 maja o godz. 6.10 gen. Duch w rozmowie z gen. Sulikiem uzgodnili, że 3 DSK rozpocznie natarcie na Massa Ałbaneta zaraz po zajęciu przez 5 KDP wzg. S. Angelo. O godz. 7.05, po otrzymaniu wiadomości, że 17 Batalion podchodzi pod wzg. S. Angelo, dowódca 3 Dywizji rozkazał płk. dypl. Szymańskiemu przystąpić do natarcia. Godzinę później w rozmowie telefonicznej z dowódcą 5 KDP, gen. Anders „gratuluje akcji nocnej oraz zaleca parcie całością naprzód, 575 i połączenie z XIII Korpusem. Ostrzega, aby uważać na przeć iwud erze nie z prawej i podaje, że 3 DSK rusza na Massa Albanetta i z 595 na 476”1. O godz. 10.30 płk dypl. Rudnicki meldował do Sztabu 5 Dywizji „S. Angelo trzymane. Npl, siedzi na Winnicy. 13 Batalion Strzelców otrzymał rozkaz — zlikwidować Win­ nicę i wyjaśnić sytuację na wzg. 575. Pojedyncze bunkry napłd. stoku Widma jeszcze strzelają. 16 Batalion Strzelców otrzymał rozkaz — zlikwidować je od płn. Czołgi własne 1 IPMS, C 1/TV, Przebieg działań z dnia 17 maja 1944 r.. Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 4 i 6. Wiadomość przekazana do Sztabu 2 Korpusu o godz. 10.20. na podstawie meldunku pik. dypl. Rudnickiego z godz. 7.05. patrz B 112, Dowództwo 5 KDP, Dziennik działań z dnia 17 maja 1944 r„ arkusz 2.

na Gardzieli — reszta wspina się na prawy stok Widma. Niedługo wejdą na szczyt”. Po przeanalizowaniu sytuacji przedstawionej w meldunku gen. Sulik przekazał 18 Bata­ lion do dyspozycji płk. dypl. Rudnickiego2. Z uwagi na ruchomy front w rejonie S. Angelo i wzg. 575 o godz. 11.22 dowódca artylerii 5 KDP pik dypl, Jerzy Orski zwrócił się do dowódcy dywizji z pytaniem, czy ma strzelać na wzg. 575. Otrzymał odpowiedź „raczej nie”. Jednak po kilkunastu minutach ze względu na wycofanie się własnych patroli ze wzg. 575 płk Orski otrzymał rozkaz 10-minutowej koncentracji ognia na wzg. 575. Bezpośrednie dowodzenie tą akcją objął pptk Tadeusz Wirth, dowódca 5 Pułku Artylerii Lekkiej3. 17 maja po południu na odcinku natarcia 5 KDP sytuacja stawała się coraz poważniejsza. Większość oddziałów obsadzających małe S. Angelo i stoki S. Angelo wycofała się na Widmo. W tej sytuacji płk dypl. Rudnicki wydał rozkaz dowódcy 18 Batalionu wejścia do akcji. Batalion został skierowany na Widmo w celu wsparcia walczących tam oddziałów. O godz. 15.03 dowodzący natarciem 5 KDP płk dypl. Rudnicki „zażądał ognia całej naszej artylerii na wzg, S. Angelo przez 45 minut”. W ostrzale niemieckich pozycji wzięła udział artyleria 2 Korpusu oraz niezaangażowane w walce dywizjony brytyjskie. Równocześnie brytyjskie lotnictwo zbombardowało odwody nieprzyjaciela w rejonie S, Lucia i Piedimonte. Godzinę później na S. Angelo ruszyło natarcie. Gdy obserwatorzy niemieccy zauważyli atakujące oddziały, skierowali na nie ogień moździerzy z rejonu S. Lucia. 2 IPMS, C 1/1V, B ) 12, Dowództwo 5 KDP, Dziennik działań z dnia 17 maja 1944 r., arkusz 5; Melsyt, 5 KDP z godz. 12.00 z dnia 17 maja

1944 r. 3 IPMS, C 1/IV. B 112, Dowództwo 5 KDP, Dziennik działań z dnia 17 maja 1944 r., arkusz 6.

O godz. 17.37 gen. Sulik otrzymał od mjr. Wojciecha Rankowicza, zastępcy szefa Oddziału Informacyjnego 2 Kor­ pusu, wiadomość o rozpoczęciu akcji wycofywania się Niemców z miasteczka Cassino. W kilka minut później gen. Anders w rozmowie telefonicznej poinformował do­ wódcę 5 KDP, że według danych uzyskanych od Brytyj­ czyków oddziały niemieckie będą próbowały przebijać się z miasteczka Cassino w nocy z 17 na 18 maja4. O godz. 18.30 płk dypl. Rudnicki wysłał do gen. Andersa meldunek: „Dywizja po bardzo ciężkich walkach osiągnęła i trzyma Angelo. Nie mam wiadomości co się dzieje na przeciwnych stokach Angelo i 575. Zamiarem moim na dzisiejszą noc jest utrzymać [wzg.] 706 — Angelo — koń­ czyć rozpoznanie i oczyszczanie kompleksu wzgórz Angelo, poświęcając noc na uporządkowanie zupełnie przemęczo­ nych oddziałów. Ugrupowanie przedstawia się w tej chwili następująco: 14 BS, część 13 BS z mjr. Gnatowskim [15 BS] na 706. 16 BS (Derwisz), 18 BS. i grupa Komando ze szwadronem 15 P Uł. Pozn. na Angelo. Na Widmie NIE chcę nic trzymać ze względu na duży ogień art. npla i moździerzy. Czołgi, które z powodu zmroku nie mogą już zjechać z płd. stoków Widma — zostają tam na noc z małą osłoną piechoty. Nadesłany odwód będę trzymał w rejonie «A». Proszę o sytuację ogólną i zadanie na jutro. Dywizja poniosła poważne straty — bliżej określić nie mogę. Uporządkowanie oddziałów potrwa długo, ludzie przemę­ czeni i wyczerpani — nastroje dobre. Proszę o wysłanie zaopatrzenia mułami normalną drogą. Postaram się o prze­ wodników. Nie zapomnieć dostarczyć amunicji, żywności i wody na przybliżony stan”5. 4 IPMS, C l/TV, B 112. Dowództwo 5 KDP, Dziennik dzialari z dnia 17 maja 1944 r„ arkusz 10; C 1/TV, Przebieg działali z dnia 17 maja 1944 r., Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 11. 5 IPMS, C 1/TV, Dowództwo 5 KDP, L.dz. 689/1/Op/Tj., Meldunek płk. dypl. Rudnickiego do Dziennika działań z 17 maja 44 r.

O godz. 19.55 gen. Anders w rozmowie telefonicznej rozkazał płk. dypl. Rudnickiemu „na noc przyjąć na S. Angelo ugrupowanie obronne w gotowości odparcia natarcia nie­ przyjaciela z kierunku wzg. 575, Winnica i S. Lucia”. Dowódca Korpusu powiadomił, że „liczy się z odejściem nieprzyjaciela w ciągu nocy i jeśli to nastąpi możliwe jest, że nieprzyjaciel będzie się przebijał przez S. Angelo”6. Płk dypl. Rudnicki tak zapamiętał rozmowę z dowódcą 2 Korpusu: „Melduję mu o poważnym kryzysie, spowodowa­ nym nieopanowaniem czubka Angelo, którego już nie ma czym zdobyć, i nie wiadomo czy jutro także będzie czym. Jeśli nie uda się opanować przemieszania, to może być jutro tragedia... Coś w tym rodzaju meldowałem. Dowódca Korpusu odpowiadał mi słowami, cytowanymi u Wańkowicza: «Kli­ mek, nie przejmuj się, bitwa właściwie już wygrana... to tylko lokalny kryzys... wiem, że dacie sobie radę i zmajstrujesz to...» [...] Rozmowa z dowódcą Korpusu otrzeźwiła mnie”7. Płk dypl. Rudnicki na podstawie rozkazu gen. Andersa postanowił: uporządkować w ciągu nocy walczące oddziały, skonsolidować wszystkie siły na opanowanie S. Angelo oraz przeprowadzić akcję patrolową na przedpolu. Zamiar len został przekazany dowódcy Korpusu przez ppłk. dypl. Małeszewskiego. Gen. Anders zaakceptował plan płk. dypl. Rudnickiego zwracając jedynie „uwagę na konieczność trzymania oddziałów grupami (ze względu na zmęczenie i sen) — ustawić broń maszynową i być gotowym do przeciwuderzeń. Część oddziałów niepotrzebną do utrzy­ mania S. Angelo cofnąć nieco w rejon Widma. Jednak nie na Widmo ze względu na ogień nieprzyjaciela”8. 6 IPMS, C l/IV, Przebieg działań z dnia 17 maja 1944 r.. Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 12. 7 IPMS, A XIX 5/11 gen. bryg. Klemens Rudnicki, Jak przeżywałem bitwę pod Monte Cassino, s. 12—13. 8 IPMS, C 1/IV, Przebieg działań z dnia 17 maja 1944 r.. Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 12.

Wieczorem 17 maja gen. Anders na dzień następny wydał rozkaz szczególny, według którego 5 KDP przypadło zadanie utrzymania wzgórza S. Angelo oraz prowadzenia wypadów na wzgórze 575. 3 DSK miała kontynuować natarcie na Massa Albaneta, równocześnie działając silnymi patrolami na wzg. 569 i wąwóz moździerzy. Dowódca 2 Korpusu w rozmowie telefonicznej poinfor­ mował gen. Sulika: „60% poszlak wskazuje, że nieprzyjaciel chce odejść — pilnować —jeśli nie odejdzie — to jutro nie nacierać, lecz bronić się i bić nieprzyjaciela artylerią i wypadami. Uporządkować się dużymi grupami urzutowanymi w głąb. Zwrócić uwagę na ściek i ścieżkę na płd. od 575. Wypocząć. Noc jest decydująca”9. Aby zwyciężyć należało do walki wprowadzić nowe oddziały, a tych nie było. Jedynym zapleczem były oddziały saperów, artylerii oraz jednostki taborowe. Tak też się stało i z polecenia dowódcy 5 Dywizji do wieczora 17 maja zorganizowano następujące odwody: pólbatalion mjr. Maculewicza złożony z dwóch kompanii saperów 5 Batalionu; półbatalion kpt. Szamockiego składający się z kompanii sztabowej 5 KDP, kompanii 5 PAPanc., oraz plutonu rozpoznawczego bez carriersów; półbatalion kpt. Kuzniewicza utworzony z eszelonów C 14,16 i 17 Batalionów, kwatery głównej 6 LBP; 5 Batalionu CKM; 5 Batalionu Saperów; 4, 5 i 6 PAL-u, 5 PAPanc.; półbatalionu mjr. Małeckiego sformowany z 5 PAPlot. Bataliony w nocy zostały przesunięte w kierunku pozycji wyjściowych do natarcia10. Tuż przed północą w czasie narady w Sztabie 5 Dywizji gen. Sulik powiedział: „sytuacja piechoty bardzo ciężka. Baony wskutek ciągłych natarć i przeciwnatarć poniosły duże 9 IPMS, C 1/IV, Dowództwo 5 KDP, L.dz. 689/1/Op/Tj., Meldunek płk. dypl. Rudnickiego do Dziennika działań z 17 maja 44 r. 10 IPMS, C 1/IV. Melsyt z godz. 21.00 z dnia 17 maja 1944 r.; Działania 2 Korpusu..., s. 236-237.

straty i są przemieszane. Ludzie niezdolni obecnie do dalszych wysiłków. Oddziały te leżą na płn. grzbiecie S. Angelo. Płd. wyższy grzbiet trzymają jeszcze Niemcy. Uporządkowanie oddziałów w ciągu nocy niewykonalne”. Po zapoznaniu się z oceną dowódcy 5 KDP gen. Anders nakazał: „zostawić na przedpolu możliwie świeże oddziały, którymi patrolować, resztę ściągnąć na podstawy wyjściowe i uporządkować”11. Na podstawie rozkazu dowódcy 2 Korpusu dowódca 5 KDP w planie działania na noc z 17 na 18 maja postanowił pozostawić na S. Angelo dwie najmniej po­ szczerbione kompanie 18 Batalionu, na Widmie pozostawić tylko niewielkie grupy żołnierzy, 14 Batalion miał zostać zluzowany przez nowo utworzony półbatalion, natomiast czołgi miały powrócić na Widmo nad ranem. W tym samym czasie miał nastąpić atak na S. Angelo12. Płk dypl. Rudnicki obawiał się, że ze względu na duże przemieszanie porządkowanie oddziałów mogło doprowa­ dzić do wycofania ich do tyłu. W praktyce oznaczało to znaczne opóźnienie następnego natarcia i dlatego zwrócił się on do gen. Sulika o zmianę rozkazu i pozostawienie oddziałów na Widmie i stokach S. Angelo. 18 maja o godz. 7,45 gen. Anders polecił płk. Ru­ dnickiemu sprawdzić, czy szczyt S. Angelo nadal był obsadzony przez nieprzyjaciela oraz przygotować pod­ ległe mu oddziały do nowego natarcia, które miało zakończyć się połączeniem z Brytyjczykami. O godz. 9.20 z 6 LBP do Sztabu Korpusu meldowano, że za­ uważono grupy żołnierzy niemieckich opuszczających klasztor, natomiast na odcinku Passo Como obsada nie­ miecka nie uległa zmianie. 11 IPMS. C 1/1V, B 112, Dowództwo 5 KDP, Dziennik działań z dnia 17 maja 1944 r., arkusz 12. 12 IPMS, C 1/1V, B 112, Dowództwo 5 KDP, Dziennik działań z dnia 17 maja 1944 r., arkusz 12; A XIa 39/10 message od gen. Sulika do ptk. dypl. Rudnickiego.

O godz. 9.00 w czasie odprawy w Sztabie 2 Korpusu płk dypl. Wiśniowski oświadczył: „zajęcie S. Angelo w dniu wczorajszym stworzyło kryzysowy moment dla Niemców, którzy z obawy o odcięcie musieli ewakuować klasztor”. Według opinii szefa Sztabu Korpusu „spełnił [korpus] swe operacyjne zadanie w 100%, a oddziały dały z siebie wszystko, a nawet więcej na co było ich stać”13. O godz. 9.25 gen. Duch poinformował w rozmowie telefonicznej gen. Andersa o incydencie, jaki wydarzył się w rejonie Massa Albaneta, gdzie Niemcy wywiesili białe flagi i w momencie gdy podeszły do ich stanowisk polskie czołgi, otworzyli ogień. W tej sytuacji dowódca korpusu rozkazał nie respektować białych flag. Gen. Anders za­ znajomił się z sytuacją na odcinku 4 Batalionu. Na zakończenie rozmowy powiedział: „nie krwawić się spec­ jalnie o klasztor 3 DSK jednak ma go zdobyć”. Trzydzieści pięć minut później gen, Sulik wydał rozkaz szczególny dla płk. dypl. Rudnickiego, w którym pisał: „1) Oceniam, że nieprzyjaciel wycofał gros swoich sił z grzbietu Monte Cassino, pozostawiając słabe oddziały w styczności. 2) 3 DSK zajęła klasztor Cassino. [Brytyj­ ska] 78 DP osiągnęła pkt. 805202. 3) Bezzwłocznie opanować Colle S. Angelo, 575, Winnicę, gdzie przejść do obrony czasowej. Wysłać oficerski patrol dla najszyb­ szego nawiązania łączności z 78 DP. Przeprowadzić czyszczenie bunkrów na tyłach. Zabronić zabijać jeńców, którzy w obawie o życie stawiają zaciekły opór. 4) Równocześnie przeprowadzić ewakuację rannych. 5) Rozpoznać w kierunku na Villa S. Lucia. 6) Całość działania osłonić ogniem artylerii i zadymianiem Monte Cairo, Cycki i Villa S. Lucia”14. 13 IPMS, C 1/IV, Przebieg działań z dnia 18 maja 1944 r.. Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkus2 3. 14 IPMS, C 74/ID B, Rozkaz Szczególny dla płk. Rudnickiego z dnia 18 maja godz. 10.00 L. Dz. 691; Melsyt z dnia 18 maja godz. 10.00.

O godz. 11.15 płk dypl. Rudnicki zameldował płk. dypl. Wiśniowskiemu o natarciu na Winnicę i wzg. 575. Poinformował on również szefa Sztabu Korpusu, że nadal na szczycie S. Angelo broniło się kilka nie­ mieckich bunkrów15. Pomimo opuszczenia klasztoru nieprzyjaciel nadal bronił się zaciekle w pasie natarcia 5 KDP. Atakujące Winnicę oddziały znalazły się pod silnym ogniem niemieckiej broni maszynowej ze wzg. 575 i Passo Como oraz z bunkrów na płd. stoku S. Angelo. O godz. 15.00 gen. Anders wydał Rozkaz Operacyjny nr 3, w którym między innymi pisał; „1) Nieprzyjaciel został pobity przed frontem 2 Korpusu i w dolinie Liri. W ciągu nocy 17/18 maja nieprzyjaciel przeprowadzając demonstrację z powietrza wycofał część pozostałych z kom­ pleksu Monte Cassino usiłując nadał stawiać opór na ogólnej linii: wzg. 450-wzg. 569-wzg. 575. Widząc beznadziejność dalszego oporu, obsada Klasztoru poddała się. W godzinach rannych 18 maja. Oczyszczanie terenu trwa. Nieprzyjaciel w poszczególnych punktach oporu stawia zacięty opór. Obecnie nieprzyjaciel obsadza linię Hitlera zdezorganizowanymi oddziałami, których siły prawdopodobnie wynoszą: — płd.-wsch. stoki góry Cairo — 4 Batalion Alpejski, — grzbiet Passo Como — jeden batalion, — rejon Villa S. Lucia — jeden batalion. Resztki Dyw. Spadochr., która poniosła olbrzymie straty, prawdopodobnie wycofane na dalsze tyły. Położenie własne: 2) Przez zdobycie grzbietu Colle S. Angelo i wzg. 593 osiągnięte zastało przełamanie obrony nieprzyjaciela na kompleksie Monte Cassino, oraz izolowanie Klasztoru 15 IPMS, C 1/IV, Przebieg działali z dnia 18 maja 1944 r., Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 4.

i miasta Cassino przez co uzyskano połączenie z XIII Korpusem w dolinie Liri. Na odcinku 2 Pol. Korp. od rana dnia 18 maja rozpoczęła się akcja oczyszczająca, złożona często z zaciętych walk o zdobycie izolowanych, a broniących się uporczywie gniazd oporu. 3) XIII Korpus 78 Dyw. Bryt. — czołowe elementy podchodzą pod Aeroporto-d’Aquina. Dywizja ma współ­ działać swoim lewym skrzydłem z Korp. Kanad., który osiągnął ogólnie wsp. pion. 767 i posuwa się na zach. dla nawiązania i ewentualnego natarcia na linię Hitlera. Zamiar: 4) Zorganizować się obronnie na linii 575-Colle S. Angelo-Monte Castellone. Rozpoznawać na Passo Como i w dolinę S. Lucia-Piedimonte, Zadania WJ. 5) 5 KDP: Zorganizować się obronnie na grzbiecie 575-S. Angelo. Rozpoznawać na Passo Como i w doi. S. Lucia-Piedimonte. Utrzymać łączność z oddziałami XIII Korpusu na drodze nr 6. 6) 3 DSK: Oczyścić ostatecznie teren z nieprzyjaciela w rej. Klasztoru. 7) Zarządzenia wspólne. A) Dowódcy WJ wydadzą zarządzenia do uporząd­ kowania oddziałów po bitwie, zapewnią oddziałom wypo­ czynek, licząc się z możliwością ogni art. i moździerzy npla na cały kompleks Monte Cassino. B) Wydadzą surowe zarządzenia dotyczące ostrożności ze względu na możliwości istnienia pól minowych i pułapek. Zwraca się szczególną uwagę na możliwość pozostawienia przez nieprzyjaciela min zegarowych w klasztorze Monte Cassino. Dla wyjaśnienia tej sprawy i bezpieczeństwa polecam jeńców wziętych w klasztorze zatrzymać tam do dalszych rozkazów”. O godz. 15.30 szef Sztabu 2 Korpusu poinformował w rozmowie telefonicznej szefa Sztabu 5 KDP, że w tej

chwili nie ma potrzeby zdobywania wzg. 575, „trzeba nieprzyjaciela trzymać w szachu, z minimum strat wła­ snych”16. O godz. 16.20 rozpoczęło się ponowne natarcie 5 Dywizji na S. Angelo. Mjr Gnatowski dowodzący tą akcją podzielił atakujące oddziały na dwie grupy: pierwszą stanowili komandosi mjr. Smrokowskiego, a drugą pododdziały 15 i 17 Batalionów, kompania 18 Batalionu oraz kompania rtm. Różyckiego z nowo utworzonego półbatalionu. Nacie­ rający napotkali silny opór nieprzyjaciela. Dopiero o godz. 17.45 komandosi opanowali prawie całe S. Angelo oprócz kilku bunkrów na szczycie17. Gen. Anders interesował się bardzo działaniami na odcinku 5 KDP, dlatego też o godz. 19.40 zadzwonił do dowódcy 5 Dywizji, aby ten przedstawił sytuację na odcinku swojej dywizji. Gen. Sulik odpowiedział: „Na S. Angelo sytuacja opanowana. Kilka bunkrów w nocy będzie na pewno zlikwidowane”. Gen. Anders poinformował go wówczas o działaniach 3 DSK. Kilkanaście minut później dowódca 2 Korpusu poinfor­ mował płk. dypl. Rudnickiego, „że nie jest jego intencją by oddziały dalej się krwawiły. Niemcy pewnie w nocy uciekną. Trzymać łączność z Anglikami i Kiedaczem. Bunkrów nie likwidować”18. 16 IPMS, C l/IV, Wiadomości i notatki z rozmów telefonicznych dowódcy 2 Korpusu i szefa sztabu w dniu 18 maja 1944 r.; Przebieg działań z dnia 18 maja 1944 r.; Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 6. 17 IPMS, C 143/IV B, 5 KDP Oddz. Op.-Inf.; Dziennik działań dowództwa 5 WBP za czas od dnia 13 do 19 maja 1944 r.; Działania 2 Korpusu..., s. 248. 18 IPMS, C 1 /IV, Wiadomości i notatki z rozmów telefonicznych dowódcy 2 Korpusu i szefa sztabu w dniu 18 maja 1944 r.; Przebieg działań z dnia 18 maja 1944 r„ Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 7.

O godz. 20.35 płk dypl. Rudnicki zawiadomił gen. Andersa o zdobyciu szczytu S. Angelo po ciężkich walkach. O godz. 23.30 mjr Gnatowski zameldował, że po walkach na stokach S. Angelo z jego grupy pozostało 112 ludzi z oddziałów mjr. Smrokowskiego, mjr. Bączkowskiego, kpt. Pawulskiego i rtm. Różyckiego. Późnym wieczorem do dywizji powrócił patrol 15 Pułku Ułanów wysłany na rozpoznanie w kierunku S. Lucia i zameldował, że w rejonie tej miejscowości nieprzyjaciela już nie ma19. W nocy z 18 na 19 maja płk dypl. Rudnicki zarządził wysłanie patroli na atakowane w ciągu dnia i wciąż niezdobyte wzgórza. Uzyskane informacje wskazywały na to, że oddziały niemieckie opuściły zajmowane rejony pozostawiając jedynie niewielkie grupy osłonowe20. 19 maja o godz. 7.10 1S Batalion zajął wzg. 575 i Winnicę. Na wzg. 575 patrol 15 Batalionu spotkał się z patrolami 3 DSK. To właśnie tam nastąpiło spotkanie dwóch polskich dywizji, które tak zacięcie przez 7 dni wałczyły o zdobycie wyznaczonych rejonów. Wzg. 575 było naturalną redutą trzech niemieckich bastionów obrony oraz — jak pisał płk dypl. Henryk Piątkowski — „stanowi istny gordyjski węzeł splotu powikłań przedmiotów tereno­ wych, leżących pomiędzy wzgórzami S. Angelo, a 593, a więc: Widma, Gardzieli i Massa Albaneta"21. „O świcie dnia 19 maja — pisał płk dypl. Rudnicki — poszedłem sam przez Widmo na Angelo i 575 obejrzeć pole walki. Szedłem ścieżkami, którymi posuwało się natarcie 16-tki i 17-tki, wspinałem się przez skały i prze­ dzierałem przez kosodrzew. Jakżeż ciężkie były warunki 19 IPMS, C 1/IV, Przebieg działali z dnia 18 maja 1944 r.. Dowództwo Polskiego Korpusu Oddział Operacyjny, arkusz 8. 20 IPMS, C 143/TV B, 5 KDP Oddz. Op.-Inf.; Dziennik działań za czas od dnia 13 do 19 maja 1944 r. dowództwa 5 WBP. 21 Henryk P i ą t k o w s k i , Bitwa o Monte Cassino, Rzym 1945, s. 106.

nacierających i jak zrozumiałe stawały się z powodu wolnych postępów natarcia. Żeby to zrozumieć trzeba było samemu przejść tym terenem. Potem obszedłem bunkry niemieckie i obejrzałem ich system obrony. Bunkry były to skalne gniazda, znakomicie zamaskowane koso­ drzewiną i wzajemnie wspierające się ogniem. Zajmowały one sam grzbiet długiego Widma. Miały obsadę zaledwie 3 lub 4 żołnierzy. Natomiast tuż za grzbietem, na przeciw­ stoku, były duże bunkry dla załogi używanej tylko do przeciwuderzeń. Leżały one w zupełnie martwym polu i żaden pocisk naszej artylerii czy moździerzy nie był w stanie ich dosięgnąć. Tam też musiała się chronić załoga bunkrów z grzbietów w czasie naszych ogni przygotowawczych. W ten sposób nasze nawały ognia artylerii mogły mieć tylko efekt moralny. Bunkry były prawie nie obsadzone aż do chwili szturmu. Ale wtedy, pod celnym ogniem z najbliższych odległości, trzeba było dokładnie je rozpoznać, płacąc za to życiem wielu ludzi, po to by następnie inni mogli dobiec lub doczołgać się do każdego z bunkrów za najbliższą odległość i obrzucić go granatami ręcznymi, a gdy się któryś z nich zniszczyło, trzeba było jeszcze odeprzeć przeciwuderzenia niemiec­ kich grup wyłaniających się nagle z przeciwstoku. Jakżeż ciężką i krwawą była ta robota. Była to «punktowa» walka drobnych grup, wymagająca wielkiej odwagi, uporu i poświęcenia od każdego nacierającego żołnierza. Byłem z podziwem dla naszych piechurów, którzy w tych ostatnich trzech dniach i nocach tego dokonali. Musiałem też uznać zręczność i determinację niemieckiej obrony. O zaciętości walk świadczyły liczne trupy, swoje i nie­ przyjacielskie, porozrzucane po stokach i grzbietach Widma i Angela. Byłem do głębi poruszony tym co zdołałem odczytać z obejrzenia pola tych zmagań. Schy­ lałem się nad nim i począłem zbierać z ziemi odłamki granatów ręcznych i pocisków, którymi zasłane było całe

to pole głazów i kosodrzewiny. Odłamki wydawały się mi się jeszcze ciepłe i zroszone krwią”22. W godzinach przedpołudniowych dowódca 5 KDP wydał rozkaz szczególny, w którym nakazywał: po zajęciu S. Lucia uderzyć i opanować Piedimonte. Do tej akcji zostało wyznaczone zgrupowanie pod dowództwem ppłk. Jan Lachowicza, zastępcy dowódcy 6 LBP w składzie: 18 Batalion Strzelców oraz kompania ochrony Sztabu 2 Kor­ pusu. 5 Pułk Artylerii Lekkiej miał udzielić nacierającym wsparcia ogniowego. Zgrupowanie miało nawiązać łączność z brytyjską 12 Brygadą, która prowadziła działania wzdłuż szosy nr 6 w kierunku Piedimonte. Dowodzenie to było tylko czasowe do chwili zorganizowania grupy „Bob" pod dowództwem ppłk. Władysława Bobińskiego, zastępcy dowódcy 2 Brygady Pancernej. Po ciężkich walkach Piedimonte zostało opanowane 24 maja23. Równocześnie dowódca 6 LBP, płk dypl. NowinaSawicki, otrzymał zadanie opanowania wzgórza Passo Como kombinowanym dywizjonem ułanów z 15 Pułku Ułanów pod dowództwem mjr. Zbigniewa Kiedacza. 25 maja opanował on wzg. 912 i wzg. 945 Passo Como. Wieczorem tego samego dnia 3 szwadron 15 Pułku Ułanów zajął Monte Cairo.

22

IPMS, A XIX 5/11, gen. bryg. Klemens Rudnicki, Jak przeżywałem

bitwę pod Monte Cassino, s. 14-15. 23 IPMS, C 143/IVB, 5 KDP Oddz. Op.-Inf.; Dziennik Działań za czas od dnia 13 do 19 maja 1944 r. dowództwa 5 WBP.

DRUGIE NATARCIE 3 DYWIZJI STRZELCÓW KARPACKICH

16 maja o godz. 20.35 po zakończonej odprawie u gen. Andersa dowódca 3 DSK gen. Duch wydał rozkaz szcze­ gólny dla dywizji na noc z 16 na 17 maja zarządzając wykonanie wypadu na wzg. 593 i 569. „W wypadku pełnego powodzenia wypadu liczę się z uruchomieniem całego działania przewidzianego Rozkazem Operacyjnym nr 5 jeszcze przed świtem”. Zadaniem 2 BSK było przełamanie niemieckiej obrony i zajęcie wzg. 593 i 569 oraz — za pomocą czołgów — związanie i obezwładnienie oddziałów nieprzyjaciela broniących Massa Ałbaneta. Jako pierwszy ruszał do walki 4 Batalion ppłk. Karola Fansiaua, którego kompanie miały nacierać na wzg. 593, 569 i 476. 6 Batalionowi, dowodzo­ nemu przez mjr. dypl. Kazimierza Różyckiego, przypadło w udziale zajęcie Massa Ałbaneta. W odwodzie dowódcy natarcia pozostawał 5 Batalion ppłk. Karola Piłata. Natarcie 3 DSK miało wyruszyć jednocześnie z natarciem 5 KDP. 4 BATALION STRZELCÓW KARPACKICH

W pierwszej fazie natarcia zadaniem 4 Batalionu było zajęcie wzg. 593 i 569, a po opanowaniu przez 6 Batalion

Massa Albaneta uderzyć na wzg. 476 i utrzymać je. Na dowódcę natarcia został wyznaczony mjr Melik Somchjanc, zastępca dowódcy 4 Batalionu. Wzg. 593 opanować miała 1 kompania por. Władysława Barana, a wzg. 569 4 kom­ pania kpt. Tadeusza Taradaja. Po opanowaniu wzg. 593 1 kompania swoim ogniem miała wesprzeć natarcie 6 Ba­ talionu na Albanetę. Zajęcie wzg. 476 zostało powierzone 3 kompanii kpt. Piotra Muchy. Nad zaopatrzeniem walczących oddziałów miał czuwać mjr Leon Firczyk, który dysponował 2 kompanią kpt. Stanisława Nowaka i grupą złożoną z plutonu ppanc. i gospodarczego. Żołnierze z tychże pododdziałów mieli posuwać się za plecami atakujących niosąc amunicję i żywność. 17 maja o godz. 1.30 dowódca 4 Batalionu ppłk Fanslau na dowódcę wypadu wyznaczył ppor. Romualda Jędrzejew­ skiego z 4 kompanii. Patrol miał stwierdzić, czy wzg. 593 jeszcze obsadzał nieprzyjaciel. W przypadku, gdyby wzgó­ rze było wolne, patrol miał je utrzymać do przybycia 1 kompanii, natomiast jeżeli wzgórze nadal obsadzali Niemcy, patrol miał za zadanie złapać jeńca i wycofać się na pozycje wyjściowe. Patrol złożony z samych ochotników liczący 30 żołnierzy. O godz. 3.45 wyszedł on w kierunku wzg. 593. O składzie patrolu kronikarz 4 kompanii pisał: „Wspaniali chłopcy, doświadczeni żołnierze, nie znają strachu”. Z patrolem wyruszyli również obserwatorzy artylerii z 3 PAL-u patrolowi ppor. Jan Figiel i radiotele­ grafista kan. Gustaw Herling-Grudziński, później do nich dołączyli również por. Eugeniusz Kupiec z radiooperatorem kan. Czesławem Dzimidzikiem. Gdy żołnierze ppor. Jędrzejewskiego dotarli do bunkrów na wzg. 593, zostali tam ostrzelani z broni maszynowej i obrzuceni granatami. Patrol stracił trzech zabitych i dwóch rannych. Równocześnie spadochroniarze wykonali kontratak z zachodnich stoków wzg. 593. Natarcie niemieckie zostało

odparte. Jednak straty były duże — 10 rannych. Zadanie zostało wykonane i ppor. Jędrzejewski wycofał się ze wzgórza na linię starych bunkrów niemieckich. O godz. 7.05 po otrzymaniu wiadomości, że 17 Batalion podchodzi pod wzg. S. Angelo, dowódca 3 Dywizji rozkazał płk. dypl. Szymańskiemu, dowódcy 2 Brygady Strzelców Karpackich, przystąpić do wykonania zadania. Czterdzieści minut później ppłk Fanslau otrzymał telefonicznie od dowódcy 2 BSK rozkaz natychmiastowego natarcia na wzgórza 593 i 569. O godz. 8.30 wyruszyło natarcie. Mjr Somchjanc pisał: „opuściwszy drogę koło «domku lekarza» (powinno być doktora] — kompanię 1 i 4 prowadziłem zboczami wzdłuż skarpy, mając na czele grupy szturmowe z 1 kompanii. Na wysokości «domku lekarza» — grupę szturmową por. Ulaneckiego skierowałem na wzg. 593 od północy. Grupę szturmową ppor, Wilkosza od północnego wschodu. Por. Baran z grapą wsparcia na prawym skrzydle por. Ulanec­ kiego. Z chwilą nawiązania styczności z nieprzyjacielem przez grupy szturmowe 1 kompanii, mając wiadomość i widząc por. Barana na północnym grzbiecie wzg. 593, kompanię 4 kpt. Taradaja skierowałem na południowy stok wzg. 593 celem wzięcia tego wzgórza z dwóch stron i uniemożliwienia nieprzyjacielowi wycofania się na połu­ dnie. Kierunek ten kpt. Taradąjowi osobiście wskazałem w terenie, gdyż z powodu zadymienia nie mógł się w pierwszej chwili dobrze zorientować, co do swego przedmiotu natarcia”1. Mjr. Somchjanc w momencie wspinania się na wzg. 593 został zaskoczony ogniem ze wzg. S. Angelo, o którym wiedział, że w nocy zajęły je oddziały 5 KDP. Niemieckie karabiny maszynowe raziły natarcie 1 kompanii z tyłu ' 1PMS, C 443/1, Dziennik działań 4 Batalionu. Raport dowódcy natarcia majora M. Somehjanca z dnia 22 maja, zat. 87 do dziennika działań.

i prawej strony. Od ognia tego kompania poniosła znaczne straty w zabitych i rannych. Kpr. pchor. Feliks Redl ars ki, kronikarz 1 kompanii pisał: „Wyszliśmy z wąwozu gęsto ostrzeliwani przez artylerię i moździerze... Z przodu posu­ wają się dwie grupy szturmowe wydzielone z kompanii, za nimi dwa plutony ckmców, z tyłu reszta kompanii... w dolinie pozostał na zawsze strz. Krzywiński [Bolesław]. Na górę wdarliśmy się bez tchu w płucach. Zwalił się na nas ogień ze wszystkich prawie stron... z Cassino, Albaneta, Angelo, M. Cairo... no i ci Niemcy leżący na stanowiskach od 25 do 50 metrów ognia nam nie żałowali... Grupy szturmowe ruszyły — jedna na lewe, druga na prawe skrzydło niemieckich pozycji... Reszta plutonów pierwszego i drugiego osłaniała ich Ikmami. Celowniczy Gul [Mieczy­ sław], dopadłszy zwału kamieni, prał z lkmu do wy­ chylających się z bunkrów Niemców. Na gwałt trzeba było zdusić ogień ich broni maszynowej... dostał pociskiem z granatnika... zerwany hełm potoczył się w dół... spoj­ rzałem na niego... znieruchomiał... niżej lewej skroni dziura w czaszce i wyciekające strzępy mózgu i krzepnącej krwi. Pozostał na stanowisku z bronią, jako symbol wytrwania. Od ułamków tego samego granatu zginął amunicyjny. Odłamek wyrwał mu pod lewą łopatką dziurę, z której wielką fontanną bluzgała krew. Strzelec wyborowy z mojej drużyny Pokora [Walerian] w bardzo krótkim czasie miał na swym koncie trzech zabitych Niemców. Radował się niedawno otrzymaną nową bronią, co tak skutecznie biła... Rozgrzany walką, wypatrując nowe ofiary wychylił się spoza kamieni. Niemcy sieknęli mu w twarz Spandauem. Stwierdziłem śmierć i zabrałem od niego broń, co mogła się jeszcze okazać potrzebną”2. Nie zważając co się wokół dzieje o godz. 9.23 dwie grupy szturmowe z 1 kompanii zajęły trzy bunkry niemiec­ 2

IPMS, C 443/1, Kronika I kompanii 4 Batalionu.

kie. Pchor. Redlarski pisa!: „Lewoskrzydłowa grupa sztur­ mowa ppor. Wilkosza zdobyła dwa bunkry, dowódca grupy poległ, prowadzi zastępca kpr. pchor. Krasowski [Wiktor] za chwilę ranny schodzi na punkt opatrunkowy. Podchorąży Wojciekian [Paweł] wylatuje na minie. Przed bunkrami Niemców jest dolinka w odległości 20-30 metrów osłonięta szkarpą. [Ta dolinka to nierozpoznane ani z mapy ani ze zdjęć lotniczych siodełko, wiodące i wyraźnie zaznaczające się na horyzoncie dopiero od strony klasztoru]. Grupa zebrała się tam do szturmu. Lecz w tę dolinkę wstrzelane są moździerze z klasztoru i broń maszynowa. Na grupkę pod skarpą zwalił się grad pocisków... piekło... Huk wybuchów miesza się z krzykiem rannych. W czarnym dymie nic nie widać. Walą się gruzy kamieni. A z bunkrów z przeciwka lecą granaty, sieką Spandau’y, tryskają smugi z miotaczy płomieni. Strzelec Boboń [Jan] płonie jak pochodnia. W końcu z grupy czternastu pozostał na placu jeden żywy... sam jeden nie zdobędzie stanowisk nie­ przyjacielskich, jest pokaleczony odpryskami kamieni w czoło, ręce i nogi. Wycofuje się. Grupa prawoskrzydłowa też ponosi straty. Ginie dowódca por. Ulanecki od granatu z garłacza. Opatruje go sanitariusz Józef Oskwarek. W to samo miejsce wpada drugi granat. Sanitariusz poległ obok dowódcy. Zastępca dowódcy pro­ wadzi dalej do szturmu. Niemcy zawracają szturmujących granatami. Z grupy pozostało pięciu’’3. W kilkanaście minut później wyszło niemieckie przeciw­ natarcie. Kompania por. Barana odparła je zabijając 15 spadochroniarzy. Nieprzyjaciel nie zrezygnował i w dalszym ciągu przeprowadzał akcje uderzeniowe tak, jak w dniu 12 maja, małymi grupami. Natomiast 4 kompania, która początkowo miała trudności z poruszaniem się w zadymionym terenie, po wejściu na 1

1PMS, C 443/!, Kronika I kompanii 4 Batalionu.

południowy stok wzg. 593 poniosła duże straty od ognia niemieckiego ze wzgórza klasztornego. Okazało się, że w tym czasie zadymianie było bardzo słabe, ale pomimo trudności kompania zdobyła 2 bunkry na południowym stoku ubezpieczając z tego kierunku natarcie 1 kompanii. Niemieccy spadochroniarze nie dali za wygraną i dwukrot­ nie wyprowadzili kontratak na pozycje 4 kompanii. Został on odparty dzięki wsparciu 3 PAL-u i karabinom maszyno­ wym kompanii. O godz. 10.23 1 kompania ponownie rozpoczęła natarcie na dalsze bunkry na szczycie wzg, 593. Natarcie zostało przeprowadzone jednym plutonem od strony Massa Albaneta, a dwoma plutonami od stoków połuditiowo-wschodnich wzg. 593. W czasie akcji opanowano dwa następne bunkry. Jednak ogień niemiecki z Albanety i S. Angelo był na tyle silny, że natarcie zostało zatrzymane. Pchor. Redlarski pisał: „Por. Baran zbiera resztki pierwszego i drugiego plutonu i szturmuje na nowo. «Wszyscy za mną naprzód! Ani kroku do tyłu!». Podchodzi pod same bunkry. Jest ranny w szyję. Nie zważa na to. Żołnierze podrywają się. Lecą na Niemców granaty. Wtem — «Jezus, Maria!» ostatni okrzyk i dowódca kompanii zwalił się na skałę, jak podcięty pień. Z kolei dowódca trzeciego plutonu ppor. Sowa [Emil] porywa za sobą żołnierzy. Obrzuca Niemców granatami, świecąc przykładem odwagi. Ranny w twarz nie chce zejść z pola bitwy i walczy dalej. Zginęło kilku podchorążych i podoficerów co niepomni na ogień, rozpaleni bitwą, prawie stojąc ostrzeliwali Niemców z Thompsonów”4. O godz. 10.32 ppłk Fanslau podporządkował mjr. Somchjancowi 3 kompanię kpt. Muchy. Natarcie ruszyło ponow­ nie o godz. 11.25, w którym dwa plutony 3 kompanii wsparty działania 4 kompanii, a jeden akcję 1 kompanii na 4 IPMS, C 443/1, Kronika 1 kompanii 4 Batalionu. Ostatecznie dowództwo 1 kompanii objął ostatni oficer kompanii ppor. Józef Czopik.

wzg- 593. Po zaciekłej walce udało się zdobyć dwa następne bunkry na grzbiecie wzg. 593 i trzy nowe bunkry na stoku południowym wzgórza. I tym razem Karpatczycy zostali zatrzymani przez niemieckich spadochroniarzy. Od ognia niemieckich moździerzy i karabinów maszynowych zginęła lub została ranna większość oficerów atakujących kompanii. Polegli dowódca 4 kompanii kpt. Taradaj, ppor. Mak­ symilian Cichowicz, zastępca dowódcy i ppor. Julian Chmielewski, dowódca I plutonu 3 kompanii, a ciężko ranny został por. Zygmunt Olechnowicz, zastępca dowódcy 4 kompanii. Ogółem z trzech kompanii działających na wzg. 593 do walki zdolnych było tylko pięciu oficerów. Ze względu na duże straty o godz. 11.45 mjr Somchjanc nakazał zorganizowanie obrony na zajętym terenie i poprosił dowódcę batalionu ppłk, Fanslaua o wyrażenie zgody na przeprowadzenie ponownego natarcia w nocy. Dla wsparcia natarcia dowódca 4 Batalionu mógł w tym czasie skierować tylko 26 żołnierzy z plutonu rozpoznawczego por. Stefana Leśniaka. Ppłk Fanslau poinformował płk. dypl. Szymań­ skiego o przerwie w natarciu. Dowódca 2 BSK początkowo nie wyraził zgody na wstrzymanie natarcia, jednak z uwagi na rosnące straty poprosił dowódcę 3 DSK o wprowadzenie do walki na odcinku 4 Batalionu jednej kompanii z 5 Ba­ talionu. Gen. Duch wyraził na to zgodę. O godz, 11.52 płk Szymański rozkazał ppłk. Karolowi Piłatowi, dowódcy 5 Batalionu, wysłać 1 kompanię por. Stanisława Irlika dla wsparcia natarcia 4 Batalionu na wzg. 593. Należy pamiętać, że 5 Batalion miał wejść do akcji dopiero w czasie uderzenia na wzgórze klasztorne. O godz. 13.30 kompania dotarła w rejon „Domku doktora", gdzie od dowódcy 4 Batalionu dostała rozkaz bezzwłocznego uderzenia na wzg. 593. O godz. 14.00 ppłk Fanslau wraz z oficerem łącznikowym artylerii mjr. Józefem Stojewskim-Rybczyńskim, zastępcą dowódcy 3 PAL-u, zjawił się na stanowisku dowodzenia

mjr. Somchjanca, skąd udał się na prawe skrzydło, aby zorganizować natarcie 1 kompanii 5 Batalionu oraz pluton rozpoznawczy 4 Baonu. Po powrocie „zwróciwszy się do mnie — pisał mjr Somchjanc — powiedział Melik! — zdaje się to nie pójdzie — Bardzo ciężko. Ale ty skocz do swoich kompanii i swoim kijem (robiąc ruch ręką) porusz — a mo­ że pójdzie natarcie! — Natychmiast pobiegłem na moje lewe skrzydło do 3 i 4 komp. Zwróciłem [się do] żołnierzy mówiąc, że sam Pan pułkownik prowadzi na prawym skrzydle natarcie. Na znak dowódcy Batalionu ruszyłem całością do przodu bez dowódcy 3 komp., który został na miejscu. Kompanię prowadził do szturmu ppor. Michalonek. Natarcie ruszyło około 20 kroków zdobywając tylko jeden bunkier i z powodu dużych strat utknęło”5. Prawoskizydłowa 1 kompania 5 Batalionu czterokrotnie próbowała osiągnąć wskazany cel, ale ataki te załamywały się w ogniu niemieckiej broni maszynowej. „Kompania podrywa się na głos Irlika do skoku, lecz przed i na murku zostaje przywitana ulewą granatów ręcznych — wspominał Tomasz Dobrowolski. — Spandau’y sieką po nas z kilku stron naraz, Padają ranni i trapy. Ppor. Cieślewicz [Stani­ sław] leży z przestrzeloną szyją, słaniającego się i sczer­ niałego z bólu Mikułę [Grzegorza] wyprowadza sanitariusz. Ćwigon [Bronisław], od którego granat wybuchł o metr, tryska krwią, z kilku miejsc naraz. Kilku, których nie mogę od pierwszego rzutu oka rozpoznać, wisi bezwładnie na murku. Część chłopców nie wytrzymuje i odskakuje kilka­ naście metrów do tyłu. [...] Ale trzeba działać na zimno. Trzeba w niesamowicie krótkich ułamkach sekund, gdyż dwu lub trzysekundowe wychylenie zza murku równa się samobójstwu, ogarniać okiem i wyławiać z dymu i porozwalanych kamieni pojedyncze, dobrze zamaskowane stano­ 5 IPMS, C 443/1, Dziennik działań 4 Batalionu. Raport dowódcy natarcia majora M. Somchjanca z dnia 22 maja. zał. 87 do dziennika działań.

wiska niemieckie i powracać do nich w następnych momen­ tach z nakierowanym od razu na wyczucie i pamięć erkaemem, Thompsonem, czy kb., trzeba obliczyć przez mgnienie oka tor lotu granatu, trzeba zdławić, przekroczyć, zdusić ogniem tę jamę, ziejącą ogniem Spandau’ów, Schmeisser’ów i pojedynczych strzelców wyborowych, jamę z której wylatujące ku nam bezustannie granaty wybuchają bez przerwy za nami, obok i wśród nas. Strome urwisko, opadające prawie pionowo tuż za murkiem nie pozwala dopaść jednym skokiem stanowisk niemieckich i zmusza do zimnego, bezlitosnego opanowania się w walce tak bezpośredniej, że ma się wrażenie, jakby to starcie śmier­ telne toczyło się obyczajem sprzed wielu tysięcy lat — na Idy i pazury. Olek Dubownik, z którego erkaemu strzela już ktoś inny, stoi oparty o murek z przestrzeloną na wylot czaszką. Bronek Charkot zaostrza granaty pozostawione przez naszych poprzedników. Deszcz naszych i niemieckich granatów krzyżuje się w powietrzu. Ogarnia nas zimna, wściekła zawziętość i nieprzeparte pragnienie zdławienia, zniszczenia przeciwnika za wszelką cenę...”4. Por. Irlik w kronice 1 kompanii 5 Batalionu napisał o tej akcji: „wyróżniła się w walce cała kompania, jej wysiłek był ogromny, świadczą o nim ofiary... może kiedyś historia przyrówna to do najsławniejszych szarż kawalerii...”7. Również pluton rozpoznawczy 4 Batalionu nie zdołał pokonać niemieckiej zapory ogniowej. Z 26 ludzi por. Leśniak stracił 5 zabitych i 6 rannych. Zginął m.in. ppor. Kazimierz Łabaziewicz, zastępca dowódcy plutonu, oraz dwóch dowódców drużyn st. sierż. Wojciech Wolski i kpr. podchor. Stanisław Depowski. O godz. 15.20 na lewe skrzydło 4 Batalionu z rejonu wzg. 569 wyszło kontruderzenie nieprzyjaciela. Udało się 6 Z księgi starych dni 2. BSK. Rzym, 1945, Tomasz Dobrowolski. Droga wiodła przez 593. ’ 3 DSK, 345.

je zatrzymać dzięki wsparciu własnej artylerii. O godz. 15.25 skoszony serią zginął dowódca baonu ppłk Fanslau, po którym na krótko dowództwo objął mjr Józef StojewskiRybczyński. Wkrótce i on poległ na bunkrze, prowadząc 4 Batalion do ataku. Pchor. Tadeusz Czerkawski pisał: „Poszedł na górę z-ca d-cy pułku mjr Stojewski-Rybczyński — maleńki, na ułańskich nogach. O kolana obijał mu się potężny pistolet. A kiedy padł po południu ppłk Fanslau, prowadząc 4 Batalion SK do natarcia na 593, nasz popular­ nie zwany «Jóźko» — poderwał się i nawoływał piechotę do ataku, ale został skoszony volltreferem. Tak zginą) mjr Stojewski-Rybczyński chłop dusza, żołnierz wiemy Rze­ czypospolitej’’8. Dowództwo 4 Batalionu objął mjr Somchjanc. O godz. 15.35 batalion organizuje obronę i stara się za wszelką cenę utrzymać zdobyte bunkry. Jednocześnie dwa plutony ckm cały swój ogień kierują na Albanetę, ubezpieczając natarcie 6 Batalionu. Mjr Somchjanc nie czekając na rozkazy rozpoczął przygotowania do nocnego natarcia. Na samym szczycie wzg. 593 nieprzyjaciel miał w swoich rękach trzy bunkry, obwarowane zasiekami z drutu kol­ czastego i minami, z których żołnierze niemieccy obrzucali atakujących granatami. Przez cały czas natarcia na wzg. 593 żołnierze 2 kompanii 4 Batalionu donosili walczącym amunicję. Kronikarz 2 kom­ panii pisał: „Z początku przykro nam było — czytamy w kronice — że nie idziemy do walki bezpośrednio, dopiero potem przekonaliśmy się iż zadanie nasze było ważne i od jego wykonania w dużej mierze zależało powodzenie całego batalionu,.. Na pozór wydałoby się... że nie ma nic łatwiejszego, jak wziąć skrzynkę amunicji i donieść ją do czołowych oddziałów. Dopiero później ' Monografia 3 Karpackiego Pułku Artylerii Lekkiej. Londyn 1990, Tadeusz Mieczysław C z e r k a w s k i , Wspomnienia z akcji bojowych ¿otnieny pułku, s. 117,

przekonaliśmy się, jak ciężką i niebezpieczną pracą było donoszenie amunicji i jak wiele kosztowało krwi i ofiar w ludziach. 17 maja o godz. 7.00 kompania wyciągnięta w długiego węża zaczęła piąć się pod górę obładowana amunicją. Wszyscy idą wolno, krok za krokiem, dysząc ciężko jak miechy kowalskie. Im wyżej tym odpoczynki są częstsze. Nikt nie rozmawia... pot zalewa oczy a w uszach aż dzwoni ze zmęczenia... przed Domkiem Doktora jest dolinka, po krawędzi której biegnie droga. Tutaj łapie nas ogień artylerii npla. Nie ma się co łudzić, że za pierwszą serią nic nikomu się nie stało. Naprzód! pada okrzyk dowódcy plutonu. Zerwali się, chwycili skrzynie i jednym tchem dopadli zbawczego Domku Doktora. Ledwie zdążyliśmy tam dopaść już następne serie padły na przed chwilą opuszczone miejsca... Czuję jak żołądek podchodzi mi do gardła. Tutaj ma być wysunięty punkt amunicyjny batalionu. Część kompanii wraca po nowy ładunek a część pozostaje dla donoszenia amunicji na 593..."9. O godz. 18.15 płk dypl. Szymański przekazał ppłk. Piłatowi następujące zadania: ,,a) utrzymać w ciągu nocy to co jest zdobyte; b) osłonić 6 Baon oraz nakazać mu czujność, aby nie rozbili go wycofujący się Niemcy; c) w ciągu nocy wprowadzić czołgi do M, Albaneta; d) trzymać Albaneta i ze świtem ruszyć z piechotą w kier. wzg. 476; e) na ścieżce zostawić patrol oficerski, dla ewent. zatrzymania żołnierzy próbujących odpłynąć do tyłu”. Ppłk Piłat otrzymał też kategoryczny rozkaz: „Nawet gdy łączność z 2 BSK będzie zerwana, działać wg takiego planu zgodnie z intencją dowódcy Brygady”,fl. Z 17 na 18 maja w nocy spadochroniarze kilkakrotnie atakowali pozycje 4 Batalionu na wzg. 593. Równocześnie * 3 DSK, s. 346. IPMS, C. 578/tIA, 2 Brygada Strzelców Karpackich Dziennik Działań Maj 1944. 19

na jego stok niemieckie moździerze położyły ogień z rejonu klasztoru. 18 maja o godz. 6.30 dwie grupy szturmowe z 4 Ba­ talionu uderzyły na niezajęte trzy bunkry na szczycie wzg. 593. Spadochroniarze bronili się zaciekle. W zażar­ tej walce, niejednokrotnie wręcz, zginęło 46 spado­ chroniarzy, a trzech rannych dostało się do niewoli. Pół godziny później całe wzg. 593 było w polskich rękach. W tym samym czasie 4 kompania bez walki zajęła wzg. 569. Mjr Somchjanc nakazał zorganizować obronę na zajętych wzgórzach i plutonami ckm ppor. Liptaka i ppor. Koglera wesprzeć natarcie 5 KDP na wzg. 575. Bardzo pomocny okazał się wtedy pluton moździerzy por. Gruszki, który bardzo celnie kładł ogień na niemieckie przeciwnatarcia. Na wzg. 593 przyszedł ppłk Piłata i o godz. 9.00 na wzg. 569 weszła 1 kompania 5 Batalionu. W dniach 17-18 maja w walkach 4 Batalion stracił 10 oficerów i 50 szeregowych zabitych, 2 oficerów i 125 szeregowych rannych, 4 szere­ gowych zaginionych11. 6 BATALION STRZELCÓW KARPACKICH

6 Batalion mjr. Różyckiego wraz z 2 szwadronem kpt. Drelicharza z 4 Pułku Pancernego otrzymał zadanie opano­ wania Massa Albaneta. Przed walką mjr Różycki spotkał się z oficerami 1 Batalionu, który uczestniczył w poprzed­ nim natarciu na Albanetę i dzięki ich pomocy uzyskał wiele cennych informacji na temat specyfiki niemieckiej obrony. Aby ułatwić 6 Batalionowi poruszanie się w terenie, jako przewodników przydzielono do niego 5 żołnierzy z 1 Batalionu. 11 IPMS, C 443/1, Dziennik działań 4 Batalionu. Raport dowódcy natarcia majora M. Somchjanca z dnia 22 maja, zał. 87 do dziennika działań.

Dowódca 6 Batalionu wyznaczył swoim kompaniom następujące zadania: 4 kompania por. Mirosława Leligdowicza wraz z saperami miała zapewnić wsparcie 2 szwad­ ronowi czołgów przy wyjściu z Gardzieli; 2 kompania por. Mieczysława Brzozowskiego otrzymała rozkaz zajęcia południowo-wschodniej część Massa Albaneta; 1 kompania kpt. Franciszka Bitka miała zająć ruiny folwarku Massa Albaneta. Odwód stanowiła 3 kompania por. Anatola Tamowieckiego. Batalion miał wejść do akcji 30 minut po zajęciu wzg. 593 przez 4 Batalion. Współpraca piechoty z pancerniakami i saperami została omówiona przez zastępcę dowódcy 6 Batalionu mjr. Palucha z kpt. Drelicharzem i ppor. Janem Czekalskim. O godz. 8.20 4 kompania por. Leligdowicza i 2 szwadron kpt. Drelicharza dotarły do wylotu Gardzieli. Tam czołgi musiały się zatrzymać przed polem minowym. Saperzy ppor. Czekalskiego natychmiast przystąpili do jego rozminowywania. W tym momencie nieprzyjaciel obłożył ich ogniem z Massa Albaneta. O godz. 9.00 6 Batalion wyruszył do natarcia w na­ stępującej kolejności: grupa szturmowa, poczet dowódcy, 2, 1 i 3 kompanie. O godz. 10.10 mjr Różycki odprawił do natarcia 2 kom­ panię por. Brzozowskiego. Kiedy kompania minęła,.Domek doktora”, dowódca 6 Batalionu meldował do Sztabu 2 Biygady: „2 kompania przechodzi na stok zachodni 593-Massa Albaneta, zawiadomić czołgi”. O godz. 11.15 por. Brzozow­ ski nadał meldunek: .jestem na stoku 593 przed Massa Albaneta. Proszę o ześrodkowanie ognia moździerzy na folwark. Wyruszam do szturmu”12. Artyleria nie mogła prowadzić ostrzału folwarku ze względu na znajdujące się tam martwe pole. Także czołgi 2 szwadronu 4 Pułku Pancernego nie mogły udzielić 12 IPMS, C 440/!, Dziennik Działań 6 Batalionu Strzelców Karpackich 24 kwietnia-26 maja 1944 r.

oczekiwanego wsparcia atakującej kompanii, gdyż bały się wjechać na pole minowe. W chwili, gdy 2 kompania skryta wśród gęstych krzewów podniosła się do szturmu, otrzymała silny ogień z folwarku Albaneta oraz z niewykrytych bunkrów na swoich tyłach. Nie zatrzymało to jednak natarcia 2 kompanii. I pluton ppor. Wiktora Błahuta doszedł na odległość 100 metrów od farmy i tam się okopał. Szczególna rola przypadła strzelcom wyborowym Tadeu­ szowi Robakowi i Józefowi Wierszyło, którzy likwidowali niemieckie obsługi karabinów maszynowych i strzelców wyborowych. Wobec zerwania łączności nikt w dowództwie 6 Batalionu nie wiedział, że wśród ugrupowania spado­ chroniarzy na Albanecie znajduje się własny pododdział. W natarciu 2 kompania straciła 40 ludzi. Ranny został por. Brzozowski i dowódca n plutonu ppor. Kantorski, poległ dowódca III plutonu ppor. Babiuch. Zginęli lub zostali ranni wszyscy dowódcy drużyn. Dowództwo HI plutonu objął kpr. pchor. Zygmunt Siwek, ale i on wkrótce zginął. Dowództwo II pluton przejął kpr. pchor. Aleksander Wojciechowski, który także zginął, prowadząc żołnierzy do walki. Po nim nowym dowódcą został kpr. Mikołaj Sawicki, ale i on został ciężko ranny w czasie walki. O godz. 13.30 w 2 kompanii (oprócz ppor. Błahuta) nie było już żadnych oficerów. Żołnierze nie przerwali jednak walki, w czasie której zlikwidowali załogi czterech niemiec­ kich bunkrów. Do wieczora z 2 kompanii zdołało się zebrać dwudziestu trzech ludzi. Dowództwo nad nimi objął jedyny zdolny do walki oficer ppor. Błahut13. Za 2 kompanią szła do walki 1 kompania, do której przydzielono dwa patrole saperów z zadaniem rozbrajania min i rozbijania niemieckich bunkrów. Już w momencie wyruszania do walki 1 kompania znalazła się w zma­ sowanym ogniu nieprzyjaciela. Napotkawszy na swojej ** 3 DSK, s. 349.

drodze gęste zarośla, straciła impet i zaległa w skalistym terenie bez możliwości okopania się. W tej sytuacji straty kompanii zaczęły szybko rosnąć. Ranny został kpt. Bitka, po nim dowództwo objął ppor. Wacław Pękalski, dowódca II plutonu. W tych warunkach mjr Różycki skierował do walki 3 kompanię, która otrzymała zadanie „wejść między 1 i 2 kompanię grupami szturmowymi, oczyścić bunkry, wesprzeć 2 kompanię”14. O godz. 13.40 3 kompania zbliżyła się do stanowisk 1 i 2 kompanii. Plutony z kompanii por. Tamowieckiego przeszły przez pozycje swoich poprzedników i rozpoczęły likwidację niemieckich bunkrów. Z uwagi na poniesione straty 3 kompania nie była już zdolna do kontynuowania natarcia, ranny został por, Tamowiecki, który przekazał dowodzenie ppor. Regowskiemu. Pomimo dużych strat kompania utrzymała zajęte stanowiska do wieczora. Również do wieczora kompanie 6 Batalionu leżały pod ogniem niemieckiej piechoty strzelającej z południowego stoku S. Angelo, ze schronów na południowym stoku wzg. 569 oraz z bunkrów na garbie przed folwarkiem Albaneta. Niewiele mogły pomóc czołgi 4 Pułku Pancernego, którym mały próg u wylotu Gardzieli uniemożliwiał ostrzał bunk­ rów przed folwarkiem. W tej sytuacji kapitan Drelicharz nakazał ostrzał niemiec­ kich stanowisk z wylotu Gardzieli. Plutony podchodziły po kolei pod Garbek, skąd było dogodne pole ostrzału doliny. Było tam bardzo wąsko, i stanąć obok siebie mogły tylko trzy czołgi. Po wystrzeleniu amunicji następowała ich zamiana: do przodu podchodziły nowe. Pierwszy do akcji wkroczył pluton ppor. Antoniego Piłatowicza, następnie pluton ppor. Mieczysława Hopko i w końcu pluton ppor, Mieczysława Białkiewicza, który pisał: ,Jest godzina 14, 14 IPMS, C 440/1, Dziennik Działań 6 Batalionu Strzelców Karpackich 24 kwietnia-26 maja 1944 r.

gorąco, słońce praży w pancerz, mimo że niebo przyćmione dymami wybuchów. Ruszamy. Mijamy spalony wrak czołgu ppor. Białeckiego i niemal ocierając się o zjeżdżające czołgi Hopki, wdrapujemy się na wąskie pasmo roz­ minowanej Gardzieli. Stojący na zboczu czołg kpt. Drelicharza ubezpiecza nas, zionąc ogniem ze wszystkich luf. Przed nim zapadły resztki 6 Batalionu, ginąc pod morder­ czym ogniem z niemieckich bunkrów ukrytych w minach Albaneta i na stoku 593. Zajęliśmy stanowiska ogniowe naszych poprzedników, rolując po olbrzymich stosach łusek od pocisków dział i skrzynek po amunicji ckm. Obok mnie wcisnął się «Pazur» plut. Maćkowiaka, trochę z tylu «Pirat» i «Pigmej» por. Budzianowskiego, który ma dać wsparcie ogniowe w czasie natarcia. Bacznie wypatrujemy min na wytyczonej białą taśmą ścieżce. Pierwsze kilkadziesiąt metrów wygląda czysto, dalsze zasłonięte garbem terenowym. Na poboczach leżą liczne unieszkodliwione «czarne talerze». Prawie natychmiast dostajemy nawalę ognia moździerzy, która, dla nas nieszkodliwa, zupełnie zasłania widok. Po opadnięciu pierwszych dymów otwieramy krótki ogień na ruiny Albaneta i zbocze 593. Obserwujemy sporadyczne skoki karpatczyków, przytłumiane natychmiast seriami Spandau’ów. Staramy się koniecznie wypatrzeć ich doskonale zamaskowane bunkry. Wreszcie mamy jednego — zdradził go błysk wystrzału. Po dwa pc-panceme i granaty opóźniające z działa rozbijają doszczętnie schron ze Spandauem. Teraz zaczyna nas okładać artyleria, PIĘŚĆ [czołg dowódcy plutonu] dostaje w wieżę pocisk ze 105-tki. Wybuch ogłusza nas chwilowo, ale nie wyrządza szkody. Dopiero po odzyskaniu słuchu stwierdzamy, że radiostacja nie wytrzymała wstrząsu i «wysiadła», również pchor. Bednarski jest kontuzjowany. By móc dalej dowodzić przesiadam się na «Pirata», którego celowniczy st. strz. Białomcki zaobserwował jakiś ruch po Albaneta. Istotnie

wychyla się biała chorągiew, za nią druga z Czerwonym Krzyżem. Sanitariusze niemieccy wstrzymują ogień plutonu. Wychylony z wieży obserwuję ich przez lornetkę. W chwilę po nich dostrzegam parę skulonych postaci z bronią, przemykających się między ruinami. Melduję kpt. Drelicharzowi o możliwym przeciwnatarciu niemieckim i w tym momencie dostaję serię ze Spandaua, na szczęście w klapę wieży. Ześlizguję się do wnętrza wieży, zatrzaskując klapy i — teraz już przez peryskop — obserwuję ich ruch. Krótkie serie z ckmów przygwożdżają ich do ziemi, zalegają za ruinami. Pozwalamy oddalić się sanitariuszom — resztę trzymamy pod ogniem. Kpt. Drelicharz, widząc tę sytuację radiuje — «Olga 3» naprzód! Nacierać! «Olga 6» — ma­ ksimum ognia. Zalewamy Albaneta ogniem ze wszystkich «rur» i na gazie ruszamy wąską rozminowaną Ścieżką wzdłuż białej taśmy. Kierowca nagle zatrzymuje czołg i krzyczy, że przed nami miny. Wychylam się z wieży i rzeczywiście, tuż przed czołgiem leży to paskudztwo — cały pas czarnych min — przeciwczołgowych, nawet nie zamaskowanych. Stoimy! Ani kroku dalej, ani kroku na bok. Przedni strzelec sieje po nich z ckmów — bez skutku. [...) Pod mój czołg podczoigalo się kilku saperów — zaczęli rozminowywać. Przez radiotelefon meldują o każdej roz­ brojonej minie i czołg po centymetrze posuwa się naprzód, dając im cały czas osłonę. Co kilkanaście minut dostajemy nawałę moździerzy i artylerii. W czasie jednej z nich dostrzegam «moich» Niemców podrywających się z gruzów i usiłujących się wycofać. Instynktownie wychylam się z wieży i 2 ckmu zamontowanego przy włazie dowódcy rżnę w nich długą serię. Prawie równocześnie idą serie ze wszystkich czołgów. Tych dwóch pierwszych to na pewno «moi», resztę wykończył ogień plutonu. Znów dostajemy ciężką nawałę z moździerzy. Biedni saperzy prawie wszyscy ranni, zostają ewakuowani do tyłu. Również naszych jest

kilku rannych. Nowych saperów już nie ma, a miny jak leżały, lak leżą. Ciekawe, że te kolejne nawały artyleryjskie, które nas tak nękały, jakoś zupełnie nie naruszyły tych min. Jesteśmy zupełnie zrozpaczeni, że nie możemy osiągnąć Albaneta i skutecznie pomóc ginącym karpackim kolegom. Z prawdziwą wściekłością rąbiemy po ruinach i zboczach 593 z czego tylko możemy. Każdy podejrzany krzak czy kupa kamieni lecą w powietrze. Nie zdobywamy Albaneta, ale i nie dopuszczamy do niemieckiego przeciwnatarcia. Wreszcie po paru godzinach zaczyna się nam kończyć amunicja, lufy w ckmach przegrzane do czerwoności powypaczały się. Serie pocisków — co trzeci świetlny — układają się wachlarzem. Jest godzina 18.30, słońce zachodzi, amunicja armatnia wyczerpana, większość ckmów nie może pracować. Drelicharz radiuje — «Olga 3» pojedynczo spływać do kotliny za Gardziel — «Olga 6» — ubezpieczać ogniem. Tyłem, jak raki cofamy się powoli z Gardzieli, już tylko jeden ckm bije kąśliwym ogniem na Albaneta. Niemcy odgryzają się jak mogą, okładając nas znów nawałami moździerzy. Spływamy wreszcie za Gar­ dziel, mijając ziejący zdrowym ogniem ze wszystkich luf czołg kpt. Drelichaiza, który jak dobry pasterz zostaje do końca na stanowisku, by nas ubezpieczać. Jesteśmy tak potwornie wyczerpani walką i odurzeni spalinami i wybuchami wroga i własnej broni, że tylko ostatnim wysiłkiem woli zmuszamy się, by uzupełnić amunicję i paliwo w czołgach. Na pół przytomny ze zmęczenia walę się pod czołg i natychmiast zasypiam. Jutro o świcie znów nacieramy na Albaneta”15. Po walkach 17 maja w 2 szwadronie zdolne do dalszej akcji pozostały tylko cztery czołgi. Na prośbę gen. Ducha dowódca 2 Korpusu oddał do dyspozycji 3 Dywizji 1 szwadron por. Stefana Bortnowskiego z 4 Pułku Pan15

3 DSK, s. 352-354.

cemego, który na czele ośmiu czołgów wyruszył z S. Michele. Reszta czołgów 1 szwadronu pozostała w dyspozycji gen. Sulika. W celu rozminowania drogi z Gardzieli w kierunku Albaneta do akcji weszło zgrupowanie saperów 3 DSK pod dowództwem kpt. Józefa Turowskiego. Zadanie miał wy­ konać I pluton 1 kompanii ppor. Adolfa Chomickiego. Po rozpoznaniu terenu dowódca plutonu poprosił o przesunięcie prac na wieczór, ale otrzymał odpowiedź, że zadanie należy wykonać bez względu na straty. Jednak ppor. Chomicki ponowił swoją prośbę po pierwszych stratach. Zgodzili się z nim dowódca saperów 2 Korpusu płk Konstanty Skąpski oraz dowódca saperów 3 DSK ppłk Władysław Rakowski, który osobiście zameldował o tym gen. Duchowi. Ostatecznie początek rozminowywania prze­ sunięto na godz. 22.30, kiedy pluton ppor. Chomickiego, podzielony na pięć patroli, przystąpił do pracy. Dla przy­ kładu: w ciągu godziny jeden z patroli oczyścił 75 metrów drogi, usuwając z niej sto trzydzieści cztery miny. Nasłuch 3 DSK przejął niemieckie rozkazy dotyczące wycofania się w nocy z 17 na 18 maja i w związku z tym gen. Duch wydał rozkaz do działań na tę noc, w którym czytamy; „Stwierdzono, że nieprzyjaciel wydał rozkazy odwrotowe i będzie próbował w nocy przebić się do tyłu, by wyjść z osaczenia. Nieprzyjaciel ma dwie drogi odwrotu; szosa nr 6 i grzbiet Monte Cassino Massa Albaneta. Należy się liczyć z nocnymi przeciwnatarciami nieprzyjaciela dla otwarcia drogi. W związku z powyższym zdobycie Massa Albaneta jest konieczne bądź przed zmrokiem po nadejściu 1 szwadronu czołgów uderzyć i zdobyć Massa Albaneta, bądź o zmroku wypadem piechoty opanować Massa Albaneta. Jeżeli jednak według oceny dowódcy 6 Baonu jest jeszcze zbyt wiele czynnych bunkrów i byłoby to niemożliwe do zrealizowania, to wówczas osiąść mocno na 593, panując nad drogą do

Massa Albaneta, i nie pozwolić na odejście tą drogą w nocy. Utrzymać ścisłą styczność i czujność, ażeby w razie wycofania się nieprzyjaciela jednym skokiem opanować klasztor. Dowódca Artylerii Dywizyjnej przy­ gotuje ognie nękające na wszystkie drogi i ścieżki od­ wrotowe nieprzyjaciela w rejonie klasztoru”. Rankiem 6 Batalion oraz czołgi 4 Pułku Pancernego ponownie przystąpiły do walki o opanowanie Massa Al­ baneta. O godz. 5.15 w stronę folwarku wyruszyły czołgi 2 szwadronu kpt. Drelicharza. Pięć minut później za garbem u wylotu Gardzieli czołg „Pazur” wyleciał na minie. Ppor. Białkiewicz chciał wyminąć „Pazura” swoim czołgiem, ale sam wpadł na minę i stracił gąsienice. Oba czołgi „Pazur” 1 „Pięść” zablokowały wyjście z Gardzieli, ale mimo uszkodzeń prowadziły ostrzał niemieckich pozycji do czasu wyczerpania amunicji. O godz. 6.00 dowódca 6 Batalionu nakazał wysłanie plutonu ppor. Piaskowskiego z 4 kompanii oraz resztek 2 kompanii ppor. Błahuta (23 ludzi) na Massa Albaneta. Wraz z plutonem ppor. Piaskowskiego wyruszył mjr Róży­ cki ze swoim pocztem. O godz. 7.00 folwark został opanowany. O godz. 8.10 wjechały do folwarku trzy pierwsze czołgi 4 pułku pancernego. Było to możliwe tylko dzięki ogromnej pracy saperów, którzy pod ogniem nie­ przyjaciela rozminowali drogę z Gardzieli prowadzącą w kierunku Albanety. O godz. 6.40 dowódca 5 Batalionu ppłk Karol Piłat otrzymał rozkaz przygotowania grup szturmowych do natarcia na klasztor. Do akcji zostały skierowane 2 i 3 kom­ panie pod dowództwem zastępcy dowódcy batalionu mjr. Ludomira Tarkowskiego. O godz. 10.00 kompanie 5 Bata­ lionu znalazły się na Massa Albaneta i wkrótce zaczęły posuwać się w stronę klasztoru. Po drodze nie napotkały żadnego oporu ze strony nieprzyjaciela.

KLASZTOR BENE DYKTY NÓW NA MONTE CASSINO

Z meldunków przekazanych do Sztabu 3 DSK wynikało, że opór niemiecki był już bardzo słaby. W związku z tym 0 godz. 7.30 gen. Duch wydał dowódcy 12 Pułku Ułanów Podolskich ppłk. Leonowi Bittnerowi rozkaz wysłania gropy szturmowej na wzgórze. O godz. 8.45 ruszyła w stronę klasztoru grupa szturmowa z 1 szwadronu pod dowództwem por. Leona Hrynkiewicza, poprzedzana przez patrol ppor. Kazimierza Gurbiela. Żołnie­ rze ppor. Gurbiela bez strat przekroczyli pole minowe, które miało wymiar 300 x 100 metrów i położone było pomiędzy wzg. 450 a 445 i podeszli do podnóża wzgórza klasztornego. W tym miejscu pozostawił sześciu ludzi pod dowództwem ul. Bolesława Konarzewskiego, jako osłonę. Sam zaś o godz. 9.30 z wachm. Antonim Wróblewskim i st. uł. Wilhelmem Wadasem wspiął się na mur i wszedł na teren klasztoru. Tam stwierdził, że Niemcy opuścili klasztor. W trakcie penetracji ruin znaleziono 16 rannych żołnierzy niemieckich pod opieką trzech sanitariuszy. Od nich ppor. Gurbiel dowiedział się, że obrońcy klasztoru zeszli niedawno do miasteczka Cassino, aby poddać się oddziałom brytyjskim. Ppor. Gurbiel pisał: „Widać było, że żołnierz npla był pierwszej klasy, kamy 1 zdyscyplinowany. Rozmawialiśmy z jeńcami po niemiecku. Podchorąży poprosił, żeby mu dać 15 minut czasu na oporządzenie się. Oczywiście zgodziłem się. Zebrałem jeńców, którzy mogli iść, z wyjątkiem trzech, czy czterech ciężko rannych, i odesłałem ich do szwadronu”10. Po kilkunastu minutach do klasztoru dotarł z propor­ czykiem pułkowym ułan Bryliński wysłany przez ppor. Hrynkiewicza. O godz. 9.50 na ruinach klasztoru, o który przez tyle miesięcy toczono ciężkie boje, zawieszony został 16

3 DSK, s. 362.

proporczyk 12 Pułku Ułanów Podolskich. W skład patrolu, który jako pierwszy dotarł do klasztoru, wchodzili: ppor. Gurbiel, wachm. Antoni Wróblewski, plut. Marcin Zapotoczny, kpr. Władysław Możdżonek, kpr. Mikołaj Ortów, kpr. Jerzy Przygodzicz, kpr. Wacław Więckowski, st. uł. pchor. Zdzisław Pietruski, st. uł. Leon Szczepulski, st. uł. Wilhelm Wadas, uł. Kazimierz Galina, uł. Michał Kowal­ ski, uł. Bolesław Konarzewski, uł. Józef Mularczyk, uł. Andrzej Sadowski. Ppor. Witold Domański pisał: „Klasztor milczy jak zaklęty. Patrząc przez lornetkę dostrzegamy niewielką grupę żołnierzy, wspinających się po zboczu. Krótka chwila wahania... i kierujemy się w stronę szczytu. Ta ziemia, po której stąpamy, była dotychczas terenem nieprzyjacielskim. Cóż za dzikie zniszczenie. Z lasku rosnącego na stokach 445 pozostały tylko poobgryzane kikuty pni i konarów. Na ziemi lej koło leja... [...] Wielki zaszczyt spotkał ppor. Kazimierza Gurbiela i jego trzynastu ułanów z dywizyjnego pułku rozpoznawczego. Weszli jako pierwsi na Górę klasztorną. Może kiedyś jej nazwa będzie znakiem wywoławczym naszego pokolenia. Trzeba, żeby wiedzieli potomni, że dla nas ta góra była najbardziej niedostępnym szczytem świata, trudniejszym do zdobycia, niż Mount Everest, niż Nanga Parbat... Lecz tędy prowadziła droga do Polski”17. O godz. 10.45 dowódca 3 DSK gen. Duch wydał rozkaz, aby na murach klasztoru wywieszono polską flagę pań­ stwową. O godz. 11.45 rozkaz ten został wykonany przez mieszany patrol 5 Batalionu. Wkrótce z rozkazu gen. Andersa obok polskiej flagi zawisła flaga brytyjska. O godz. 14.00 w rainy klasztoru przybyli korespondenci zagraniczni. Hejnał Mariacki z murów klasztoru odegrał plut. Emil Czech. ” W. D o m a ń s k i , „Goniec Karpacki” nr 12-19 maja 1944.

Plut. Władysław Choma pisał: „Na drodze do klasztoru, który przez cały prawie okres walki przebywał przy dowódz­ twie pierwszego batalionu ■— byłem dopiero przed połu­ dniem, w tym czasie klasztor był już zajęty, ale cały zdobyty teren był jeszcze ostrzeiiwany przez artylerie niemiecką. Udało mi się jednak dostać szczęśliwie w bezpośrednie sąsiedztwo pozycji polskich, gdzie zacząłem robić zdjęcia i szukać znajomych, którzy powinni się tam znajdować. Niestety, bardzo niewielu odnalazłem przy życiu... Siedziałem z żołnierzami na 593 w ukryciu wśród kamieni... widać było złowrogie ruiny klasztoru osnute lekko dymami a wśród nich sylwetki naszych żołnierzy... Wokół nie sprzątnięte jeszcze zwłoki naszych z ostatniego natarcia, ale także dziesiątki sczerniałych, rozkładających się trupów żołnierzy ze wszyst­ kich poprzednich ofensyw alianckich. Na rozminowanej i wytaśmowanej ścieżce do Domku Doktora przygotowane już ciała poległych do odniesienia na prowizoryczne cmenta­ rze. Prowadzą jeszcze lub niosą rannych z ubiegłej nawet nocy, eskortują jeńców niemieckich. Wszędzie pełno poroz­ rzucanej broni, niewypałów... W tym strasznym, apokalipty­ cznym krajobrazie wyglądają zza kamieni żołnierze 4 Batalio­ nu, śmiertelnie zmęczeni, zarośnięci, brudni. W zapadniętych oczodołach goreją tylko oczy nienaturalnym blaskiem. I te oczy nagle potnieją, a później zaczynają cieknąć z nich łzy, kiedy nad klasztorem pojawia się polska, biało-czerwona chorągiew, otwierają się ze wzruszenia usta i coś tak łapie za gardło, kiedy przez stargane wybuchami powietrze płyną z klasztoru dźwięki trąbki — krakowskiego hejnału. Nie sposób mówić spokojnie o tym momencie, kiedy całą duszę człowieka widać było -— w oczach. Ci zahartowani w wielu ciężkich bojach żołnierze, otrzaskani na stokach Monte Cassino z widokiem tak potwornej ilości śmierci, rozmazali się jak dzieci, kiedy po tylu Jatach tułaczki, nie z radia, ale z niezdobytej dotąd niemieckiej twierdzy, wśród padających gęsto pocisków usłyszeli sygnał hejnału — głos Polski. Pytali

mnie wtedy, gdzie ta Polska, kazali sobie na horyzoncie pokazywać kierunek. Wszystkich nas ogarnął rozszalały wir radosnego wzruszenia, który wnet jednak przygasł na myśl o tych, co nie doczekali tej chwili, co na tej ziemi zostali. Co zapłacili najwyższą cenę za ten hejnał i za ten sztandar biało-czerwony...”18. 19 maja wzg. 575 i S. Angelo zostały oczyszczone przez oddziały 5 KDP z wojsk nieprzyjaciela i cały masyw Monte Cassino był już w rękach polskich. Sukces 2 Korpusu polegał na umożliwieniu jednostkom brytyjskiego XIII Korpusu wejścia w dolinę rzeki Liri bez obawy, że północne skrzydło brytyjskie może zostać zaatakowane przez nie­ przyjaciela z rejonu masywu Monte Cassino. Gen. Anders tak zapamiętał pole bitwy w masywie Monte Cassino: .Jakżeż straszliwy widok przedstawiało pobojowis­ ko. Naprzód zwały niewystrzelonej amunicji wszelkiego kalibru i każdej broni. Wzdłuż ścieżki górskiej — bunkry, schrony, wysunięte punkty opatrunkowe. Białe taśmy wyty­ czają rozminowaną drogę. Gdzieniegdzie stosy min. Trupy żołnierzy polskich i niemieckich, czasem splecione w ostat­ nim śmiertelnym zwarciu. Powietrze przesycone wyziewami rozkładających się zwłok. Dalej czołgi, niektóre wywrócone, z zerwanymi gąsienicami, inne tak jakby miały ruszyć dalej do natarcia, polskie i amerykańskie z poprzednich walk, wszystkie zwrócone lufami ku klasztorowi. Zbocza wzgórz, zwłaszcza od strony mniejszego natężenia ognia, tonęły w powodzi czerwonych maków. Z dębowego gaju, tzw. Doliny Śmierci, zostały tylko okaleczone kikuty drzew bez jednego choćby Liścia, przeważnie bez gałęzi, gęsto nabite żelazem. Na wzgórzach lej obok leja, krater obok krateru, po bombach i granatach. Wśród nich walające się strzępy mundurów; porozrzucane hełmy sojusznicze i niemieckie, karabiny ręczne i maszynowe, granaty ręczne, skrzynki " 3 DSK, s. 364-365.

amunicyjne, zwoje drutów kolczastych i pułapki minowe na każdym kroku. Wszystko świadczy o zażartości boju. A potem ruiny klasztoru. Z daleka rysuje się zachodnia ściana, jedyna ocalała, na której powiewają sztandary. W kotlinie zrównana z ziemią wioska Colle d’Onufrio. Na przeciwległym wzgórzu tzw. Domek Doktora. Z klasztoru zostały ogromne stosy gruzów i zwalisk. Gdzieniegdzie sterczą porozbijane kolumny, w szczątkach leżą marmurowe posągi. Obok rozwalonego dzwonu niewybuchły pocisk największego kalibru. Przez rozwalone mury i sklepienia widać resztki malowideł, zniszczone mozaiki i freski. W ocalałym narożniku kilka pomieszczeń ziało zaduchem rozkładających się trupów niemieckich, które w nawale ognia nie mogły być usunięte i leżały w skrzyniach razem z ornatami. Bezcenne dzieła sztuki, rzeźby, obrazy i książki, w pyle i opadłym tynku pomieszane ze sprzętem wojennym. Huragan ognia i żelastwa szalał nad tą piękną okolicą górską i ze wspaniałego klasztoru pozostawił gruzy i zgliszcza’’19. Straty 2 Korpusu w bitwie o Monte Cassino wyniosły 923 poległych, 2931 rannych i 345 zaginionych, z których 251 powróciło do oddziałów po zakończeniu walk.

Władysław A n d e r s , Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z ial ¡939-46, Londyn 1989, s. 213-214.

ALIANCI W CZWARTEJ BITWIE

Po zajęciu przez 2 Korpus masywu Monte Cassino i prze­ łamaniu niemieckiej obrony na rzece Rapido przez brytyjski XIII Korpus oraz działania kanadyjskiego I Korpusu, który doszedł do linii Hidera, feldmarszałek Kesselring obawiał się, że najłatwiejszy dostęp do Rzymu będzie stanowiła droga nr 6. Opinia dowódcy niemieckiej Grupy Armii C uległa zmianie na skutek działania amerykańskiej 5 Armii, szczególnie Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego (FKE) gen. Alfonsa Juina w górach Aurunci. 12 maja po początkowych sukcesach, kiedy to oddziały marokańskiej 2 i 4 Dywizji Piechoty opanowały w środ­ kowym pasie natarcia Monte Faito, a na lewym skrzydle algierska 3 Dywizja Piechoty podchodziła do miejscowości Castelforte zmuszając oddziały niemieckiej 71 Dywizji Piechoty do odwrotu, to na prawym skrzydle ataki na oddziały marokańskiej 2 Dywizji i francuskiej 1 Dywizji Zmotoryzowanej na wzg. Cerasola i Girafano nie przyniosły rezultatu. Obrona niemiecka części oddziałów 71 i 91 Dywizji Piechoty była nie do rozbicia. Dowódca Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego gen. Juin nie załamywał się z tego powodu i w wydanym tego dnia rozkazie pisał: „Zacięty opór nieprzyjaciela jest dla

nas wspaniałą wskazówką. Jest dowodem na to, że nie ma on nic w odwodach. Zresztą wiadomości uzyskane od jeńców są jednoznaczne w tej kwestii. Wszystkie siły zostały rzucone na pierwszą linię obrony. Wydano rozkaz, iż należy ją utrzymać za wszelką cenę. Niemieckie dowódz­ two wierzy, że aby przestraszyć wroga wystarczy zwykła demonstracja sił w górach. Wcale nie jest zaniepokojone, będąc przekonanym, że to pod Monte Cassino należy spodziewać się głównego uderzenia. Mamy przed sobą niezłą zaporę, ale jeśli tylko uda się nam utworzyć w niej choćby jedną rysę, wygrana będzie nasza”. 13 maja po przygotowaniu artyleryjskim ruszyło natarcie na wzg. Cerasola i Girafano. Atak się powiódł. O godz. 15.30 patrole stwierdziły, że Niemcy opuścili Monte Maio. Na szczycie tej góry zawisła ogromna flaga francuska. Tego dnia oddziały Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego przełamały na swoim odcinku linię Gustawa. 15 maja oddziały marokańskie, algierskie i francuskie dźwigając ciężki sprzęt, posuwając się po stromych zboczach, przekroczyły góry Ausonia i weszły w masyw Petrella. W dalszej fazie walk Francuski Korpus Ekspedycyjny miał działać na prawym skrzydle amerykańskiej 5 Armii na styku z brytyjską 8 Armią. Zadanie to wymagało prowa­ dzenia operacji w terenie górskim Gór Ausoni i Lepini. To właśnie na styku Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego i 8 Armii doszło do najcięższych walk. Gdy 18 maja Francuzi opanowali San Oliva, niemieckiej linii Hitlera groziło przeskrzydlenie. W związku z tym feldmarsz. Kesselring całą swoją uwagę i wysiłek poświęcił na zatrzymanie oddziałów francuskich. Do akcji weszła nieda­ wno podciągnięta niemiecka 26 Dywizja Pancerna. Nie­ miecki kontratak zwolnił na chwilę szybkość natarcia Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego. Do ciężkich walk doszło o Pico. Śmiałym manewrem wzdłuż korytarza pomiędzy rzeką Liri a górami gen. Juin zdołał przekroczyć

wieczorem 20 maja drogę Pico-Pontecorvo. Dzięki temu następnego dnia opanował Monte Morrone i Monte Leucio. To doprowadziło do przełamania linii Hitlera na odcinku Pico-Pontecorvo. W tym samym czasie amerykański II Korpus opanował Gaetę i w następnych dniach naciera! dalej wzdłuż wybrzeża morskiego w kierunku na Rzym. W czasie gdy 2 Korpus walczył z niemiecką obroną w masywie Monte Cassino, oddziały brytyjskiego XIII Korpusu, wykorzystując polskie działania, podsunęły się pod południowe stoki wzgórza klasztornego, a w dolinie Liri doszły do linii Piedimonte-Aquino, gdzie zostały zatrzymane. Znając położenie oddziałów alianckich dowództwo niemiec­ kie postanowiło wycofać większość oddziałów niemieckiej 1 Dywizji Spadochronowej na linię Hitlera. Feldmarszałek Kesselring pomimo sukcesów alianckich na południowym odcinku frontu nie zamierzał opuścić linii Hitlera na odcinku Pontecorvo-Aquino-Piedimonte-Cairo. Dowództwo niemieckiej 10 Armii przerzuciło część sił na swoje południowe skrzydło nad rzekę Liri dzięki dobrze ufortyfikowanej linii na północy na odcinku Piedimonte-Cairo. Gen. Alexander obawiając się znacznych strat w trakcie walk w terenie górskim nie zdecydował się na manewr oskrzydlający dolinę rzeki Liri przez brytyjski XIII Korpus i kanadyjski I Korpus. W związku z tym droga nr ó nadal pozostawała zablokowana. 23 maja rozpoczęło się natarcie brytyjskiej 8 Armii na linię Hitlera. W działaniach wziął udział kanadyjski I Kor­ pus i jedna dywizja z brytyjskiego XIII Korpusu. 25 maja linia Hitlera została przełamana. W walkach o Piedimonte wzięła udział wydzielona z polskiego 2 Korpusu Grupa „Bob", a górę Monte Cairo opanowali ułani z 15 Pułku Ułanów Poznańskich. 25 maja sytuacja niemieckiej 10 Armii stała się krytyczna. Niemcy nie posiadali już żadnych odwodów. Jedynie odwrót

mógł uratować resztki niemieckiej 10 Armii, na który jednak nie było zgody Berlina. Gdy wiadomość o planowa­ nym odwrocie dotarła do Hitlera, ten wściekły nie chciał słyszeć o jakimkolwiek kroku w tył. Sukcesy 5 Armii amerykańskiej zmusiły Hitlera do zmiany poprzedniego rozkazu nakazującego bezwzględną obronę linii rzeki Melfa i wycofanie jednostek niemieckich na linię Cezara. W nocy z 25 na 26 maja amerykański VI Korpus prowadzący operacje z przyczółka Anzio wbił się w ugru­ powanie obronne niemieckiej 14 Armii gen. Ebeharda Mackensena w rejonie miejscowości Cistema. Dzięki temu oddziały amerykańskie mogły posuwać się w kierunku drogi nr 6. W tym samym czasie amerykański II Korpus posuwał się drogą nr 7 w kierunku Anzio i dlatego właśnie doszło do połączenia sił obu amerykańskich korpusów, a to znowu wpłynęło na zmianę decyzji gen. Clarka co do kierunku dalszego uderzenia. Dowódca amerykańskiej 5 Armii był przekonany, że wobec dotychczasowego pomyślnego przebiegu walk zaistniała szansa uderzenia na Rzym z dwóch kierunków: głównymi siłami armii wzdłuż drogi nr 7 wprost na Rzym przez Velletri oraz częścią sił na Valmontone położone przy drodze nr 6. Oprócz czynnika militarnego na decyzję gen. Clarka miał wpływ również czynnik ambicjonalny, że to właśnie jego armia wkroczy przed Brytyjczykami do Wiecznego Miasta jako pierwsza. W rzeczywistości zdobycie Rzymu, oprócz propagan­ dowego, nie miało żadnego znaczenia. Głównym celem 15 Grapy Armii było okrążenie i zniszczenie jak największej liczby niemieckich jednostek wchodzących w skład 10 i 14 Armii. W planach gen. Alexandra głównym zadaniem amerykańskiej 5 Armii było okrążenie niemieckiej 10 Armii i jej zniszczenie, a nie jak najszybsze dotarcie do Rzymu. W związku z tym premier Churchill dwukrotnie zwracał się do dowódcy 15 Grupy Armii, aby ten zmusił

gen. Clarka do okrążenia niemieckiej 10 Armii. Brytyjski premier pisał: „schwytanie przeciwnika w pułapkę znaczy więcej niż zajęcie Rzymu, który i tak zdobędziemy. Ta pułapka jest jedyną rzeczą, która naprawdę się liczy”. W następnym liście Churchill ponownie zwrócił się do gen. Alexandra, aby ten wpłynął na dowódcę 5 Armii, pisząc: „Ubliżyłbym naszej przyjaźni, jeśli nie powiedziałbym panu, że gloria tego zwycięstwa, już i tak ogromnego, nie będzie mierzona ani zdobyciem Rzymu, ani dotarciem do przyczółka, ale liczbą odciętych niemieckich dywizji”. Pomimo tych interwencji nie udało się jednak wpłynąć na amerykańskiego dowódcę, aby zmienił plan działania i dzięki temu feldmarszałek Kesselring zdołał wyprowadzić większość jednostek niemieckiej 10 Armii z pułapki na nową linię obrony. Równocześnie niemiecki dowódca ogłosił Rzym miastem otwartym. 4 czerwca 1944 r. jako pierwsza do Wiecznego Miasta weszła amerykańska 88 Dywizja Piechoty. Tym samym zakończyła się czwarta bitwa o Rzym. Straty obu stron w tej bitwie były bardzo poważne — zginęło, zostało rannych lub dostało się do niewoli około 100 tysięcy żołnierzy. W sumie w trwającej pół roku bitwie o Rzym straty obu stron wyniosły ponad 200 tysięcy żołnierzy.

BIBLIOGRAFIA SELEKTYWNA

ARCHIWALIA Instytut Polski i Muzeum im, gen. Sikorskiego w Londynie. WSPOMNIENIA

The Alexander Memoirs 1940-45, London 1962. Władysław A n d e r s , Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939-1946, Londyn 1989. Mark C l a r k , Calculated risk. He personal story of the war In North Afriva and Italy, 1951. Zygmunt B o h u s z-S z y s z k o, Czerwony sfinks, R2ym 1946. Włodzimierz D r z e w i e n i e c k i , Angielski szlif, Toruń 2001. Stanisław F a l i s z e w s k i , Wspomnienia z przebytej drogi 1939-1948, s. 267. Stanisław K o t , Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1956, s. 221-222. Julian M aj, Na drogach do piekieł, Kraków 1973. Monie Cassino, Ankona, Bolonia ¡944-2004. Żołnierze 2 Korpusu Wojska Polskiego we Włoszech. Kraków-Warszawa 2004. Monte Cassino, Ein Rückblick nach 60 Jahre. Die Hoch- und Deutschmeister (44. I.D.) im Abwehrkampf, 2004. Stefan O r z e c h o w s k i , Historia walk 5 Kresowej Dywizji Piechoty, Warszawa 1998 Osiemnastacy w walce. Wspomnienia, Londyn 1988.

W sojuszniczym Londynie. Dziennik Ambasadora Edwarda Raczyń­ skiego ¡939-1945, Londyn I960. Tomasz P i e s a k o w s k i , Moździerze 17 Lwowskiego Batalionu Strzelców pod Monte Cassino, Bitwa o Monte Cassino 1944,

t. II, Koszalin-Londyn 2001. Jan Szczerepa dowódca 1-ej kompanii 17 Lwowskiego Baonu Strzelców, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 8 września

1991 r. Stanisław Ż u r a k o w s k i , Ot, bajki... Nie Bajki, Londyn 1995. DOKUMENTY

Dziennik czynności gen. Andersa, przygotowanie do druku, wstęp

i opracowanie, Bogusław Polak, Politechnika Koszalińska, Koszalin 1998. Bogusław P o l a k , fiirwa o Monte Cassino 1944. Wybór źródeł, i. I-IV, Koszalin-Londyn 1999-2004. Generał broni Władysław Sikorski — generał dywizji Władysław Anders korespondencja 1941-1943. Wybór dokumentów, oprać. Bogusław Polak, Koszalin 2000. Dowództwo 2 Korpusu. Oddział Operacyjny, Sprawozdanie z bitwy o Monte Cassino 11-25 maja 1944 r., Italia czerwiec 1944 r. OPRACOWANIA

Gregory B1 a x I a n d, Alexander's Generals. The Italian Cam­ paign# 1940-45, Londyn 1979. Rudolf B fi h m 1 e r, Monte Cassino, Frankfurt/M 1956. Daniel B o ć k o w s k i , Czas nadziei. Obywatele Rzeczpospolitej Polskiej w ZSRR t opieka nad nimi placówek polskich w latach ¡940-1943, Warszawa 1999. Jan Kazimierz B o g u c k i , Żubry Generała Andersa, Katowice

2000. Richard D o h e r t y , A Noble Crusader. The History of Eighth Army 1941-1945, Wielka Brytania 1999. Zbigniew D u n i n-W i 1 c z y ń s k i. Wojsko Polskie w Iraku 1942-43, Warszawa 1993.

Diiałania 2 Korpusu we Włoszech, red, Stanislaw Biegański, 1. I. Londyn 1963. Dzieje 15 Pułk Ulanów Poznańskich 1918-1962. Londyn 1962. Roger E d w a r d s , German Airbome Troops, Londyn 1974. Seweryn Krzysztof E r l i c h , U podstaw Armii Polskiej w ZSRR. Walka z chorobami zakaźnymi w ¡942 r, Tadeusz F e 1 s z t y n. Dzieje 2 Korpusu, Londyn 1947. J.F.C. F u l l e r , Druga Wojna Światowa ¡939-1945, Warszawa 1958. Jerzy G r a d o s i e l s k i , 5 KDP. Saperzy w walce 1941-1945, Londyn 1984. Historia 10 PAC I941-J946, Londyn bdw. Wincenty I w a n o w s k i , Bitwa o Rzym 1944, Warszawa 1969. Roland K a l t e n e g g e r , Die deutsche Gebirgstruppe 1935-1945, Monachium 1989. Bartosz K r u s z y ń s k i , To co po Tobie mam najdroższego, a co jest nasze. Biografia ppłk. Zbigniewa Kiedacza, Toruń 2004. Franz K u r o w s k i , Battleground Italy 1943-45, Kanada 2003. Franz K u r o w s k i . Deutsche Fallschirm-Jäger ¡939-45, Wien 1997. Kronika 16 Lwowski Batalion Strzelców, Londyn 1970. E. L i n k 1 a t e r, The Campaing In Italy, 1951. Tadeusz L i s i c k i , Łączność w bitwie o Monte Cassino, .Przegląd Łączności”, Londyn 1984, nr 4/36, Fred M a j d a l a n y , Cassino portrait of a battle, Londyn 1957. M o l o n y C.J.C., F l y n n F.C., D a v i e s H.L., G l c a v e TP., The Mediterranean And Middle East, Victory lit The Mediter­ ranean, Ist April to 4th June 1944, Official Campaign History, I. VI. cz. 1, Naval & Military Press Ltd (United Kingdom), 2004, History of the Second World War United Kingdom Militari Series: Official Campaign History. Zbigniew Osiecki (oprać ), 5 Kresowy Pułk Artylerii Przeciwlot­ niczej. Zarys historii, Londyn 1991. Henryk P i ą t k o w s k i , Bitwa o Monte Cassino, Rzym 1945. Piechota Polska 1939-1945. Materiały uzupełniające do „Księgi Chwały Piechoty" wydanej w Warszawie w ¡939 r., z, 15, Londyn 1974. 5-ty Kresowy Baon CKM, Londyn 1986.

Polskie Siły Zbrojne w // wojnie światowej. Kampanie na Obczytnie, t. U, cz. 2, Londyn 1975. 17 Lwowski Batalion Strzelców San Angelo, Londyn 1984. Rocznica 5 Kresowa Dywizja Piechoty, Włochy 1946 r. J. S i e d l e c k i [Tomasz Piesakowski], Losy Polaków w ZSRR w latach 1939-1946, Bydgoszcz 1990. Sitwa Wileńskiej Brygady Żubrów, z. U-Ul. G.A. S h e p p e r d , The Italian Campaign ¡943-45. A political and military re-Assessment, Londyn 1968. Franciszek S k i b i ń s k i , Polacy w dwóch wielkich bitwach na Zachodzie w ]944 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny" (WPH) 1974 nr 3. Hans-Martin S t i m pe I, Die Deutsche Fallschirmtruppe ¡942-45, Einsätze auf Kriegsschauplätzen Im Süden, Hamburg 1998. Nikodem S u I i k, Od kryzysu do włamania, s. 25. „Wiadomości Wojskowe 2 Korpusu”, rok I, z. 111, Włochy, maj 1946 r. Maciej S z c z u r o w s k i , Artyleria Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w ¡1 wojnie światowej, Toruń 2001. Trzecia Dywizja Strzelców Karpackich, red. Mieczysław Młotek, Londyn 1978, T. I. Zbigniew W a w e r , Znów w polskim mundurze. Armia Polska w ZSRR sierpień 194¡-marzec 1942, Warszawa 2001. W . W i e l h o r s k i , Los Polaków w niewoli sowieckiej, Londyn. Helmut W i l h e l m s m e y e r , Der Krieg in Italy ¡943-1945. Graz 1995. K. Z a m o r s k i , S . S t a r z e w s k i , Sprawiedliwość sowiecka. Warszawa 1994. Piotr Ż a r o ó. Armia Andersa, Toruń 1996. Piotr Ż a r o ń, Kierunek wschodni n> strategii wajskowo-polityczncj gen. Władysława Sikorskiego ¡940-¡943, Warszawa 1988, Zielony Talizman. Reportaże z dziejów l Samodzielnej Kompanii Commando ¡942-44, Bologna 1946.

MAPY Ewakuacja Armii Polskiej z ZSRR sierpień 1942 r. Rozmieszczenie oddziałów polskich w Iraku 1943 r. Bitwa o Monte Cassino. Pierwsze natarcie Polaków 11-13 maja 1944 r. Bitwa o Monte Cassino. Drugie natarcie Polaków 17-18 maja 1944 r.

WYKAZ ILUSTRACJI

Dowódca Armii Polskiej w ZSRR gen, dyw. Władysław Anders Od lewej szef Sztabu Armii Polskiej w ZSRR płk. dypl. Leopold Okulicki i gen. Anders. 4 grudnia 1941 r., Moskwa, Kreml. Podpisanie deklaracji polsko-sowieckiej. Od prawej: komisarz Wiaczesław Mołotow, Naczel­ ny Wódz gen. broni Władysław Sikorski, ambasador Stanisław Kot, gen. Władysław Anders. Zima 1941 r. ZSRR, Kołtubanka, obóz polski. Ochotnicy w drodze do Armii Polskiej w ZSRR. 12 grudnia 1941 r. Tatiszczewo. Wizyta gen. Sikorskiego w 5 Dywizji Piechoty. Od lewej ambasador Kot, dowódca 5 DP gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz, gen. Si­ korski, gen. Anders. 12 grudnia 1941 r. Tatiszczewo, defilada 5 DP. 25-26 lutego 1942 r. Ćwiczenia 5 DP. Czerwiec 1943 r. wizyta Naczelnego Wodza w Armii Polskiej na Wschodzie. Od lewej por. mar. Józef Ponikiewski, adiutant Naczelnego Wodza, dowódca Armii Polskiej na Wschodzie gen. Anders. Czerwiec 1943 r. Bliski Wschód. Od lewej szef Sztabu NW gen. bryg. Tadeusz Klimecki, gen, Anders, gen. dyw. Józef Zając, zastępca dowódcy APW. Listopad 1943 r. wizyta Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego w APW. Od lewej gen. bryg. Bronisław Rakowski, dowódca 2 Brygady Pancernej, gen. Kossakowski, gen, Anders, gen. Sosnkowski.

1944 r„ wręczenie sztandaru 13 Wileńskiemu Batalionowi Strzel­ ców, ze sztandarem gen. Anders. Z tyłu od lewej strony: płk Ludwik Ząbkowski, dowódca 2 Grupy Artylerii, gen. Zygmunt Bohusz-Szyszko, zastępca dowódcy 2 Korpusu, gen. Roman Odzierzyński, dowódca artylerii 2 Korpusu, gen. bryg. Prze­ włocki, dowódca Bazy 2 Korpusu, gen. dyw, Karaszewicz Tokarzewski, gen. bryg. Bronisław Duch. Od lewej biskup połowy gen. Józef Gawlina, dowódca 5 KDP gen. bryg. Nikodem Sulik, dowódca 3 DSK gen. Duch. Marzec 1944 r. Sangro Włochy, dowódca 8 Armii gen. Olivier Leese i gen. Anders. Maj 1944 r. pod Monte Cassino. Sztab 3 DSK. Od lewej szef Sztabu 3 DSK ppłk dypl. Heniyk Piątkowski, gen. Duch, gen. Anders. 1944 r. Włochy, mjr dypl. Florian Porębski, I oficer operacyjny 3 DSK. Maj 1944 r., „domek doktora” masyw Monte Cassino. Maj 1944 r. Monte Cassino, stanowisko moździerza 3 PArtPpanc. z 3 DSK. Maj, zaopatrzenie oddziałów 3 DSK pod Monte Cassino. Maj 1944 r. Monte Cassino, pierwszy posiłek. Maj 1944 r. oddziały polskie w rejonie „domku doktora”. Maj 1944 r. Monte Cassino zasieki przed niemieckimi bunkrami. Maj 1944 r. Monte Cassino polskie oddziały na stoku wzg. 593. Maj 1944 r. Monte Cassino, szpital połowy operacja rannego. Maj 1944 r. Monte Cassino, polegli żołnierze polscy. Maj 1944 r. Monte Cassino. Na noszach strz, Józef Guzowski z 1 Batalionu Strzelców Karpackich, laL 19. Maj 1944 r. Monte Cassino, rejon walk 4 Batalionu. Od lewej mjr Melik Somchjanc, zastępca dowódcy 4 Batalionu po śmierci ppłk. Fanslaua dowódca Baonu, gen. Duch, gen. Anders, z tyłu gen. Odzierzyński. 25 maja 1944 r. gen. Anders wraz z gen. Duchem w rejonie walk 3 DSK z tyłu widoczne ruiny klasztoru. Maj 1944 r. Monte Cassino. Na pierwszym planie od lewej płk dypl. Klemens Rudnicki, zastępca dowódcy 5 KDP, gen. Duch, mjr dypl. Zygmunt Zawadzki, oficer operacyjny Sztabu 3 DSK. 18 maja 1944 r. godz. 9.55. wzgórze klasztorne, moment zawie­ szenia proporczyka 12 Pułku Ułanów Podolskich.

Maj 1944 r. Monie Cassino, dowództwo 3 DSK, gen. Anders wita się z mjr. dypl. Zawadzkim, gen. Duch, płk Walenty Peszek, dowódca 1 Brygady Strzelców Karpackich. Gen. Sosnkowski wita się z gen. bryg. prof. dr. med. Bolesławem Szareckim, Naczelnym Chirurgiem 2 Korpusu. 18 maja 1944 r. wzg. 593 z uskokiem 569.

SPIS TREŚCI Wstęp .............................................................................................................. 5 Armia Polska w ZSRR 1941-1942 ................................................................ 9 Wojsko Polskie na Środkowym i Bliskim Wschodzie 1942-1943 ............................................................................................... 24 Walki aliantów we Włoszech ...................................................................... 46 Czwarta bitwa o Monte Cassino .................................................................. 61 Polskie przygotowania do bitwy ............................................................ 71 Przed bitwą .............................................................................................. 91 Strona niemiecka ................................................................................ 91 Polacy ................................................................................................. 96 Dzień „D” ............................................................................................. 100 Pierwsze natarcie 5 Kresowej Dywizji Piechoty ...................................... 102 Natarcie 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców .................................... 104 Natarcie 15 Wileńskiego Batalionu Strzelców .................................... 112 18 Lwowski Batalion Strzelców .......................................................... 122 14 Wileński Batalion Strzelców „Żbików” ........................................ 137 Straty ..................................................................................................... 14 i Naciera Karpacka ...................................................................................... 142 Natarcie 2 Batalionu Strzelców Karpackich ........................................ 144 Natarcie 1 Batalionu Strzelców Karpackich ....................................... 162 Sytuacja w dowództwach 2 Korpusu, 3 i 5 Dywizji w dniach 11-12 maja ............................................................................ 175 Sytuacja w dniach 13-16 maja .................................................................. 187 Drugie natarcie 5 Kresowej Dywizji Piechoty ......................................... 201 16 Lwowski Batalion Strzelców ......................................................... 201 15 Wileński Batalion Strzelców ......................................................... 210

17 Lwowski Batalion Strzelców ....................................................... 213

13 Wileński Batalion Strzelców ................................................ 226 14 Wileński Batalion Strzelców ....................................................... 231 18 Lwowski Batalion Strzelców ....................................................... 237 Sytuacja w sztabach 17 do 19 maja 1944 r............................................. 244 Drogie natarcie 3 Dywizji Strzelców Karpackich .................................. 257 4 Batalion Strzelców Karpackich ..................................................... 257 6 Batalion Strzelców Karpackich ..................................................... 268 Klasztor benedyktynów na Monte Cassino ....................................... 277 Alianci w czwartej bitwie ....................................................................... 282 Bibliografia selektywna .......................................................................... 287 Mapy ........................................................................................................ 291 Wykaz ilustracji ...................................................................................... 296