Medya ve İletişim Sosyolojisi 978-975-05-0851-6 [PDF]

Zitiervorschau

ERIC MAIGRET

Medya ve İletişim Sosyolojisi ÇEVİREN: H A LİM E YÜCEL

ÉRIC MAIGRET

•Medya ve İletişim Sosyolojisi

ÉRIC MAIGRET Fransız sosyolog, Sorbonne Nouvelle - Paris 3 Üniveısitesi’nde med­ ya ve iletişim bilimlerinde doçent. Aynı zamanda Paris IEP’de İletişim Sosyolojisi profesörü olan Maigret, CNRS’de iletişim ve politika laboratuarında araştırmacıdır. Eserleri: Communication et médias (2003); Éric Macé’yle birlikte Penser les médiacultures (2005); Mark Alizart, Éric Macé ve Smart Hall’le birlikte Stuart Hait (2007); Guillaume Soulez’le birlikte Les raisons d'aimer... les séries télé (2007); Ukyperprésident (2008); Hervé Glévarec ve Éric Macé’yle birlikte Cultural Studies: Anthologie (2008) ve Matteo Stefanelli’yle birlikte La bande dessinée: une mêdiaculture (2012).

Fransiz Kùltûr Bakanhgi’nin katkilanyla yayimlannu$ur. Ouvrage publié avec le soutien du Centre national du Livre, Ministère français chargé de la culture.

Sociologie de la communication et des médias © 2 0 0 4 Armand Colin, Paris İletişim Yayınlan 1557 • Başvuru Dizisi 57 ISBN-13: 9 7 8 -9 7 5-05-0851-6 © 2011 İletişim Yayıncılık A. Ş. 1-2. BASKI 2011-2013, İstanbul 4. BASKI 2014, İstanbul EDİTÖR Can Belge KAPAK Suat Aysu UYGULAMA Hüsnü Abbas DÜZELTİ ve DİZİN Özgür Yıldız BASKI ve CİLT Sena Ofset ■SERTİFİKA NO. 12064 Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkapı 3 4 0 1 0 İstanbul Tel: 212. 6 1 3 03 21

İletişim Yayınlan

s e r t i f i k a n o . 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 3 4 1 2 2 İstanbul Tel: 212. 516 22 60 -6 1 -6 2 • Faks: 212. 516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr

ÉRIC MAIGRET

Medya ve iletişim Sosyolojisi Sociologie de la communication et des médias ÇEVİREN

Halime Yücel

iletişim

Anneme

İçindekiler

TEŞEKKÜR............................................................................... 13 GİRİŞ

İletişim Sosyolojisi ve Kuramları.............................................. 15 İletişim: Üç boyutlu bir nesne...................................................... 16 Sorgulamaların odağında kitle iletişimi......................................... 20 ÖNDEYİŞ

B ir N esnenin O luşturulm ası

29

BİRİNCİ BÖLÜM

İletişim Üzerine Düşünmenin Zorluklan.................................. 31 Dünyanın en iyi paylaşılan şeyi mi?............................. .................31 Büyük medyanın kültürel, politik ve ekonomik gayri meşruluğu...... 32 Eleştirinin aşırısı.......................................................................... 34 Övgünün aşırısı.......................................................................... 35 İletişim sorununun merkezinde akıl/teknik gerilimi........................ 38 İletişim ve medya sözcükleri........................................................ 40 Sosyolojik söylem....................................................................... 42 İKİNCİ BÖLÜM

İletişimin Sosyal Biliminin Eksik Kalan Dönemeci.................... 45 Toplum bilimlerinin ve iletişimin temel kavramları..........................46 Avrupalı öncüler ve medya.......................................................... 49 Modernliğe karşı kötümserlik ve ara yol yokluğu........................... 54

Amerikan pragmatizmi............................................................... 56 Chicago Okulu........................................................................... 61 BİRİNCİ KISIM

İletişim i Kültürleştirmek... Etkiler Sorunu... Ya da Nasıl Bundan Kurtulunur?

65

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Doğrudan Etki Kuramları Tuzağı 69 Medyanın etkilerinden korku ve bunun kaynakları......................... 70 Propaganda kavramı...................................................................72 Dürtülerin etkileri ve "derialtı şırıngası"......................................... 77 Reklam ikna edici iletişimin varlığının kanıtı mıdır?......................... 79 Sonuç........................................................................................ 81 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Frankfurt Okulu ve Kitle Kültürü Kuramı 85 Kitle kültüründen kültür endüstrisine........................................... 86 Savaşa göndermede bulunmanın ağırlığı ve kültürel seçkindlik....... 89 Yöntem sorunları....................................................................... 91 Frankfurt Okulu'nun sonraki kuşakları.......................................... 93 BEŞİNCİ BÖLÜM

Lazarsfeldci Uç Etkiler........................................................ 97 Amerikan ampirizminin kaynakları............................................... 97 "İnsanların keşfedilmesi"............................................................. 99 İki aşamalı iletişim akışı............................................................. 102 Yayılma kuramı, kullanımlar ve doyumlar akımı........................... 104 Aşırı pozitivizm ve ideolojinin unutuluşu..................................... 106 ALTINCI BÖLÜM

İletişimin Matematiksel Modelinden İletişim Antropolojisine.................................................... 113 Shannon'un matematiksel haberi...............................................113 Norbert VVİener'in sibernetik tasarısı.......................................... 115 İletişim, ahlak ve her şeyin fizik kuramı....................................... 117 İnsanla yanıltıcı benzeşim.......................................................... 119 Işlevselcilikle karşılaşma............................................................. 121 Palo Alto Okulu ve iletişimin bütüncül modeli............................. 122 Sonuç...................................................................................... 125

YEDİNCİ BÖLÜM

McLuhan ve Teknolojik Determinizm.....................................129 "Araç iletidir"........................................................................... 130 Kanıtlar, örnekler ve karşı-örnekler..............................................132 Teknik nerede durur?............................................................... 135 Tarihin bir kurnazlığı: Yorumbilim olarak McLuhancılık................. 137 İKİNCİ KISIM

İletişim i Kültürelleştirm ek

141

SEKİZİNCİ BÖLÜM

Semiyolojiden Pragmatiğe.....................................................143 "Dilbilimsel dönemeç"...............................................................144 Yapısalcı dilbilim ve küresel bir iletişim bilimi düşü........................145 Kitle iletişimlerinin semiyolojisi ve semiyotiği: Barthes ve Eco........ 149 Bir söylemin toplumsal boyutu...................................................152 Pragmatik dönemeç................................................................. 154 Sınırın ötesinde: Toplumsal alan................................................. 157 DOKUZUNCU BÖLÜM

Kültürel Pratikler Sosyolojisi..................................................161 Tüketimler: Pierre Bourdieu'ye göre kültürel pratiklerin hiyerarşisi..................................................... 162 Kültürel etnik merkezcilik sorunu............................................... 165 Kültürün çağdaş dönüşümleri.................................................... 168 Tüketimden alımlamaya............................................................ 173 Alımlama üzerine araştırma gelenekleri...................................... 175 Michel de Certeau ve alımlama sorunu...................................... 177 Sonuç...................................................................................... 180 ONUNCU BÖLÜM

CuKural Studies (Kültürel Çalışmalar).................................... 187 Yoksulun kültürü: Halk çevrelerinin bir etnolojisine doğru............ 187 Stuart Hall'un yeni Marksizmi.................................................... 189 Kodlama/kod çözümü modeli................................................... 190 Amerika Birleşik Devletleri'nin ağır basması................................ 193 Yeni kuramsal konumlar: Seçkinciliğin köktenci bir eleştirisi..........194 Çokanlamlılık ve anlam üzerine genelleşen tartışma.....................196 "Semiyolojik demokrasinin" ve "postmodernizmin" zorlukları.......199

ON BİRİNCİ BÖLÜM

İletişim Meslekleri Sosyolojisi............................................... 207 Gazeteciliğin işlevci sosyolojisi: "Newsmaking" çalışması............. 208 Eleştirinin dönüşü: Gazeteciler ve çevreleri................................. 210 Amaçların çoğulluğu sorunu..................................................... 217 Sonuç: Izleyicisiz bir görünüm mü?............................................ 222 ON İKİNCİ BÖLÜM

Mesleklerden Üretim Mantıklarına....................................... 227 Edgar Morin: Tektipleşme ve buluş arasındaki gerilim..................228 Politik ekonomi: Kültür endüstrilerinden yaratıcı endüstrilere........231 Howard Becker: İşbirliği olarak üretim........................................234 Kitle medyası döneminde sanatsal kimliğin meydan okuması.......236 Bir izleyici ölçümlemesi diktatörlüğü var mıdır?........................... 239 Sonuç......................................................................................242 ÛÇÜNCÛ KISIM

İletişim i Çoğulculaştırm ak Dem okrasi, Yaratıcılık ve D ü şü nsellik........................... 251 ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Kamuoyunun Politik Kuramları.............................................253 Gündem belirleme ve sessizlik sarmalı etkileri.............................254 Seçimleri gerçekten medya mı yapar?........................................256 Kamuoyu var mıdır?................................................................ 260 Etkileşim olarak siyasal iletişim.................................................. 263 Kamusal alan kavramına doğru..................................................264 ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Kamusal Alan Kuramları........................................................269 Jürgen Habermas'ın kamusal alan kuramı.................................. 271 lletişimsel eylem...................................................................... 274 Güncel kamusal alan ve mikro-politik istekleri............................. 277 "Reality Show"lar: Bozulma mı zenginleşme mi?........................ 280 Kamusal deneyim biçimleri........................................................282 Çoğulculaşma sürecinin sonuna gitmek..................................... 285 ON BEŞİNCİ BÖLÜM

Yeni Medya Sosyolojisi......................................................... 291 Bir iletişim sosyolojisinin üç aşaması........................................... 292 Postmodernlik çıkmazı............................................................. 295

Öncülere dönüş: Düşünsellik dönemeci...................................... 296 Sosyolojiden Cultural Studies'e... ve geri dönüş.......................... 302 Yeni medya sosyolojisinin yöntembilimi: Bilgiler zinciri..................307 Alımlama................................................................................. 311 Üretim.....................................................................................313 İçerikler...................................................................................314 Kamusal alan........................................................................... 317 Toplumsal hareketler olarak "kültürel ürünler"............................ 318 ON ALTINCI BÖLÜM

Internet ve "Yeni Bilgi Teknolojileri"......................................327 Internet: Bir süper medyanın vaatleri ve düşleri........................... 328 Ütopyanın ötesinde: Tek bir teknik desteğe dayalı ayrışık bir medya....................................... 331 İnternetin "kusurları": Kullanımlara toplu bir bakış....................... 333 Ekranların maçı: Sinema/televizyon/intemet............................... 339 Eski medyaların yamyamlığının sınırı........................................... 341 Bireycilik sorunu....................................................................... 343 "Elektronik demokrasi".............................................................345 Bir politik yeniden yapılanmanın habercisi...................................346 Sonuç.................................................................................... 355 Dizin........................................................................................359 /•

Teşek k ü r

Bu kitap, tanışmak zevkine eriştiğim Paris Siyasal Bilimler ve Paris-III Üniversitesi öğrencileriyle diyalogların sonucunda doğdu. Umarım benim onların düşünsel gereksinimlerinden öğrendiğim kadar, onlar da benim merakımdan yararlanmışlar­ dır. Dominique Pasquier’ye medya sosyolojisi alanına girişimi ve sürekli bir düşünsel desteği borçluyum. İletişim ve Politika Laboratuarı (CNRS) üyelerine destekleri için teşekkürler. Ki­ mi başlıklar, özellikle Dominique Mehl’in EHESS’de başlattığı Medya ve Etik semineriyle, sonra da Éric Macé’yle birlikte dü­ zenlediğimiz (ayrıca kendisine kitabın yeniden okunmasındaki değerli yardımından ötürü minetttanm) Cultural Studies semi­ nerlerindeki tartışmalarla beslendi. Bu metnin yayımlanmasını olası kılan Sabine Chalvon-Demersay ve Patrick Le Galès’ye iç­ tenlikle teşekkür ederim. É r ic M a ig r e t

GİRİŞ

İLETİŞİM SOSYOLOJİSİ VE KURAMLARI

Bu kitap iletişim kuramlarına bir giriş olarak okunabilir. Ulus­ lararası araştırma gelenekleriyle bağlantılandınlarak özlü bi­ çimde sunulan düşünce akımlan üzerine, birbirini izleyen tematik ve kronolojik açıklamalar önermektedir. Farklı akımlann katkılannm olası “iç içe geçmelerinin” ve aralanndan her birinin smırlannm altını çizmeye, bir başka deyişle büyük gele­ neklerin -ders kitaplannm özünü oluşturan gelenekler- önem­ li öğelerini, tarihsel bir bakış açısına bağlı kalarak kuramlann gelişimini ve yaratıcılanmn bağlanımlannı aydınlatarak ortaya koymaya çalıştım. Acelesi olan ya da en yalından en karmaşı­ ğa doğru derece derece gelişen bir giriş isteyen okurlar, bu gi­ rişin devamını ve sosyal bilimlerin kuruluşu üzerine tartışmayı (ikinci bölüm) atlayarak birinci bölüme, sonra üçüncü bölüme ve bunu izleyen bölümlere yönelebilirler. Ancak bu kitap aynı zamanda farklı bölümlerin akışı boyunca geliştiğinden, geri ka­ lan okuyuculara onu bu girişten başlayarak izlemelerini öneri­ yorum. 19. ve 20. yüzyıllann dönemecinde, o zamanlar ender olarak “iletişim’ diye adlandınlan olgu üzerine araştırmanın, toplum bilimlerinin oluşumu sırasında erken bir bahar yaşadı­ ğını, böylece olayın farklı boyutlannın açıkça eleştirilip araştınldığım düşünüyorum. Birçok nedenden ötürü medyanın zi­

hinleri yönlendirmesi düşüncesi üzerine kurulan aşırı indir­ gemeci kuramların savlarıyla ya da insan iletişiminin makine iletişimine indirgenmesiyle, bu bahar çok geçmeden oldukça uzun ve kara bir kışa dönüştü. Dolayısıyla iletişim kuramları, bir hasta için hastalığının ne­ denlerini bulmak amacıyla yapılan bir soruşturma gibi bir has­ talık öyküsüne dayandırılmalıdır. Makine iletişimine adanan gelişmelerin yararsız olduğunu söylemiyorum, tersine yararlı­ dırlar, ancak onları yalnızca insan iletişimine özgü olmayan bir alana oturtmak ve insan evreni üzerine yansıttıkları düşlerden arındırmak gerekir. 20. yüzyılın ortasından başlayarak toplum bilimlerinde aşama aşama gerçekleştirilebilirdi bu. Teknolojik indirgemeciliklere karşı, aynı zamanda kendisi de indirgemecilik ve bilimcilik durumuna gelen bir disiplinin zorbalığını vur­ gulayarak değerini azaltan postmodernist söylemlere karşı, bir iletişim sosyolojisinin varlığını savunmayı istiyorum. İşlevselciliğin ve sosyolojiciliğin toplum bilimlerinin tasarısı değil, yal­ nızca tarihsel yönlerinden biri olduğunu anımsatacağım. Peda­ gojik eğilimli bir tarihsel tanıtlama getirmeyi ve paradigmala­ rın çatışmasını betimleyen bir süreçle ana hatlarını ortaya çı­ karmayı dileyerek, son bölümde okurun izniyle sosyolojik giri­ şim ve iletişimsel nesneyle olan ilişkilerini aydınlığa kavuştur­ manın özetine yer vereceğim.

İletişim: Üç boyutlu bir nesne iletişim üzerine bir düşüncenin zorluğu, özel tarihsel koşul­ lardan ileri gelir. Örneğin dünya savaşları, medyanın denetim ve manipülasyon makamı olduğu duygusunu güçlendirmiştir, ama daha çok iletişim nesnesinin, kesin bir bilimsel tanımın ulaşamayacağı bir yerde görülmesinden kaynaklanır. Tüm di­ siplinlerden (“pozitif’ ya da “beşeri”) araştırmacıları, politika­ cıları, endüstricileri, bilişimcileri, gazetecileri, geniş kitleyi ele geçirdikçe, tutarlı bir şeyi kapsayamayacak kadar genişledi bugüıi: Aktarmak, dile getirmek, eğlenmek, satmaya yardımcı ol­ mak, aydınlatmak, temsil etmek, tartışmak... Her biri kendi ta-

mmım ve buna eşlik eden çıkarları aşılamaya, en azından kendi alanının sınırlarını genişletmeye çalışan rakip evrenler arasında oyunlar oynanır. İletişim aygıtının pohpohlayıcıları ya da ticari iletişimi ellerinde tutanlar kendi evrenlerinin yüzyılı aşkın sü­ redir böyle ölçüsüzce gelişimiyle kazanç sağladılar. Bu kavramsal belirsizliğe olduğu kadar, tanımlar arasında­ ki dengesizliğe de bir çözüm bulmak için, iletişimi mantık ve teknik arasında bir gerilim gibi algılamak yaygın bir tutum­ dur (bkz. Birinci Bölüm). Biz çağdaşlar için iletişim sorunu, idealistler ve sofistler arasındaki eski savaşın yeniden günde­ me getirilmesidir. Bir yandan performans, etkinlik alanına iliş­ kin tüm başarılarıyla bilgi aktarımı araçlanna sahip olduğumuz söylenir. Öte yandan, tüm topluluklarca paylaşılan bir mantı­ ğın ülküsünü, alışverişe dayalı bir bütünlük ülküsünü hedef­ leyen kuralcı sorunlar söz konusudur. Bu tanımda dikotominin pedagojik erdemi, daha çok da bize Antik felsefe tarafından devredildiğinden geçen yüzyıla dek uzanmama erdemi vardır. Ancak buna katılan bir Kant ya da bir Nietzsche’nin eleştirdiği tüm bir metafizik geleneğin kusurunu taşır: Aldatıcı olaylann evrenine karşıt, mutlak bir evrenin varlığına inanır. 19. yüzyı­ lın sonunda, sosyal bilimlerin doğurduğu devrimin tüm önemi daha bütüncül, daha sürekli, içinde insanların bu düzenler ara­ sında değişken amaçlara göre -araçsal, kuralcı, anlatımsal- hiç­ bir temel kopukluk olmadan eylemde bulundukları bir evrenin temelsiz olduğu kadar, çatışmah bir betiminin yerini almasıdır. Çok indirgemeci, çok manikeist bir bakışla, insanın ayaklan tekniğin çamurunda, başı yıldızlarda değildir. İletişim sözcüğünün daha açık bir tanımını vermek istediği­ mizde, idealist ya da sofist felsefeninkinden başka bir bakış açı­ sından yola çıkmamız ve toplumsal bilimlerin kurucularının ve mirasçılarının her birinin kendi tarzıyla bizi yönelttikleri gibi, sürekli içinde yaşadığımız üç boyutlu bir uzamı belirttiğini göz önünde bulundurmamız gereklidir: Meşruluğun üç düzeyinden söz eden Weber, göstergelerin üçlü eklemlenmesinden söz eden Peirce, nesnelerin üçe ayrılışını geliştiren Mead, sonra Blumer ya da üç eylem biçimi arasında ayrım yapan Habermas ve Joas.

Bu üç boyutun içeriği ve tam biçimi arasında bir uzlaşma yok­ tur. Kendi açımdan, iletişimin giderek artan önem sırasıyla “do­ ğal”, ‘kültürel” ve “yaratıcı” bir olgu olduğu görüşünü savuna­ cağım. Bu üç belirleyici düzey, insanın nesnelerin evrenine, bireylerarası ilişkilerin ve sosyopolitik kuralların evrenine girme­ sinin düzeylerine karşılık gelir. Peirce’in üçbölümlülüğünü ye­ niden ele alırsak, burada bir ilk tanım ileri sürülebilir: - Doğal ve İşlevsel düzey, “pozitif’ bilim denen bilimlerin öne sürdüğü temel düzeneklerin düzeyidir, ancak pozitif bi­ limler bunlarla sınırlanmakta zorlanırlar. Bilgilerin, mülkiyet­ lerin, durumların değiş-tokuşu yasalarla, nedensellik ilişkile­ riyle açıklanır. Bu “aynısından aymsına”nm, Bir’in, totolojinin, A eşittir A’nm, düşüncenin ve dünyanın tamlığmın -eğer böyle bir şey olanaklıysa- düzeyidir. - Toplumsal ya da kültürel düzey, Iki’nin düzeyidir: A eşittir A’dır, ama A, B’den farklıdır. Başka bir deyişle kimliklerin ve farklılıkların dile getirilmesinin, grupların ve ilişkilerinin sınırlandınlmasının düzeyidir. Kimlik paylaşım kavramına, farklı­ lıksa hiyerarşi ve çatışma kavramlarına gönderir. Kimlikler so­ runu, çıkarlar, stratejiler ve bunların simgesel dışavurumları sorunuyla örtüşür: Bir grupta düşünceler açısından olduğu ka­ dar pratikler açısından da kendini bulmak ve bir başka grup­ tan farklı olmak. Bu düzey, gruplar arasında güç/kültür ilişki­ sini kuran bir diyalog, ya da mutlak olmayan bir gerilim varsa­ yımına dayanır. - Yaratıcılık düzeyi (John Dewey’nin deyimiyle) demokrasi­ lerimizde, sayının, genişletilmiş politik ve hukuksal çerçevede temsilinin düzenlenmesinin düzeyidir. Bu Üç’ün ve sonsuzun, insanlar arasındaki bağıntıların dile getirilmesinin sınırlarına dek bireylerle topluluklar arasında genelleştirilmiş anlam iliş­ kilerinin düzeyidir. A, B’den farklıdır, A ve B, C’den farklıdır­ lar vb. İletişim kuralcı, etik ve politik bir etkinlik, erk, kültür ve demokratik seçim arasındaki dinamik bir ilişki gibi görülür. İletişim nesneleri toplumsal ilişkileri ve politik düzenleri biraraya getirmeye dayanır. Her iletişim kuramı geçici olarak bö­ lünmez öğelerin bir bileşimini önerir: İnsanlar arasında işlev­

sel bir alışveriş modeli, güç ilişkileri ve kültür üzerine bir ba­ kış açısı, bunlan birleştiren bir politik düzen görüşü. Bu boyut­ lardan birini sorgulamayı ihmal eden yazarla, sonuçta politik düzen üzerine örtük bakış açılarını savunma tehlikesiyle karşı karşıya kalırlar. Her kuram dünya üzerine kendine özgü açık­ lamaları, karmaşıklığı azaltmak için yalın öğeleri, bir başka de­ yişle modelleri getirse bile, gerçekte bilimsel önvarsayımlann ve ideolojik, etik ve politik bakış açılarının bir bileşimidir. Bu üç boyutun birine ya da ötekine dahil olduğunu unutmak, bas­ tırılanın daha güçlü biçimde belirişiyle sonuçlanır. Araştırma akımlan tarihi, bu noktayı bıktınncaya dek açıklar. En büyük entelektüel zorluklardan biri temel bir üçe bö­ lünmeyi değil, bugün iletişime bağlı güçlük ve sorun düzey­ leri üzerine algılamayı yansıtan katmanları, üç evrenin ilişki­ sini, doğa, kültür ve politika arasındaki bölümlenme oyunu­ nu anlamakür. Belli bir anda tüm iletişim düzeyleri özerkleşe­ bilir. Medyada araç belirleyicidir: Aynı mesajı televizyon ya da sinemayla aktarmak -b u araçlar birbirine öylesine yakın olma­ sına karşın-, iki farklı mesaj aktarmaktır. Belli bir yaşam biçi­ minde kitle iletişim araçlarının yeri üzerine çalışma, yalnızca değerler ya da toplumsal şiddet düzlemine açılabilir. Politika ve hukuk, materyal ve toplumsal koşulumuza içkin bir gönder­ me olmadan da düşünülebilir. Bununla birlikte özerklik anının çok sınırlı olduğu kuşku götürmez. İletişim düzeylerinin ileti­ şim içinde bulunduğunu belirtme gereği, formül düşkünlüğün­ den kaynaklanmaz. Tüm idealist yönelimleri reddetmek ama­ cıyla kararlara, baskılara, alışkanlıklara ya da yinelemelere ka­ tılımımızı göz önünde bulunduran bir tür genişletilmiş mater­ yalizm gereklidir. Yine de yalnızca yöntembilimsel olan bu ma­ teryalizm, öncelikle sosyolojik bir bakışa bağlıdır ve insan olay­ larının determinist bir biçimde tasarlanan doğal düzeneklere indirgenemeyeceği olgusunu saklayamaz. Aritmetikle gelişen iletişim düzeylerinin önemini de belirttim. Amacım bir bilimin ötekine üstünlüğünü savunmak değil (her biri az ya da çok uz­ manlaşmış bir alana bağlıdır), herhangi bir düzeyde, herhan­ gi bir inceleme zorluğunu anmak da değil, insanlık için kültü­

rel ve politik basamaklann daha akla yatkın olduğunu vurgu­ lamaktır. İletişim öncelikle teknik değil, kültürel ve politik bir olgudur -b u bir doğa düşüncesini reddetmeden, hem dünya­ yı evcilleştirmek, hem de kendi “doğamızın” bir bölümünü an­ lamak için gereklidir- bunun nedeni, insanın anlam ve eylem olarak adlandırılan dünya aynasının bu tarafında yer almasıdır. Bize göre evren öte yana değil, bu yana eğilir, nesnelleşme doğ­ rultusunda değil, seçim ve bilinç doğrultusunda gelişir. Biyolo­ ji ve fizik bilimlerindeki gelişmelerin şimdilik çürütemediği bu önvarsayım, inceleme için değerli bir rehberdir. Teknik üzerine düşüncenin neden materyalist determinizm çerçevesinde yer alamayacağını, neden medyanın kendi işlevinde şimdiden top­ lumsal öğeler gibi, doğayla kopuş içindeki sistemler gibi belir­ diğini anlamayı sağlar. İnsan teknik nesneleri yarattığı ve kul­ landığı zaman doğanın alanını, cansız nesnelerin alanını, kül­ türün alanı uğruna terk eder. Teknik, ancak doğanın değişimi olarak değer kazanır, işlevsel boyutlarına karşın şimdiden top­ lumsal bir sorundur.

Sorgulamaların odağında kitle iletişimi Medya 19. yüzyılın başından başlayarak bireylerin büyük ço­ ğunluğunun günlük yaşamına gürültülü bir biçimde girdiğin­ den, bir yüzyıldan beri iletişime yöneltilen bakışta, vurgu açık bir yenilik etkisiyle kitle iletişiminin üzerindedir. Ancak bu ba­ şarının bir başka nedeni daha vardır: Kitle medyası, kendileri­ ni artık çoğunlukla demokrasi olarak tanımlayan toplumlarda en özgün ve en belirleyici iletişim olgusunu oluşturur. İm­ geler, metinler ve sesler yoluyla -iletişim araçlarından ve önce­ ki politik rejimlerden koparak- halkların ve kültürlerin çabuk ve sürekli bir ilişki içine girmesini olanaklı kılarak, ilintili ol­ duğumuz evrenler üzerine bir kerede üç sorgulama yaratır. Kit­ le medyasını düşünmek, büyük değişimi düşünmek anlamına geldiğinden, kitle medyası yüzyılın büyük girişimidir. Bu bakış açısına göre, kitle medyası üzerine düşüncenin beş büyük aşa­ masını ayırdetmek olasıdır: Toplum bilimlerinin kuruluş anın­

dan sonra, araştırmalar gerçek anlamda birbirlerine eklenip kümülatif bir gelişimde seyredemedikleri için birinci değil, sı­ fır noktasında, iletişim sürecinin üç boyutuyla tanımlanmasını, düzenli dalgalarla genişleten düşünceler izler.

19. yüzyılın sonu ve iletişimin bir toplumsal biliminin başanya ulaşamamış gelişimi Doğrudan ya da dolaylı olarak Marx, Tocqueville, Dürkhe­ im, Weber ve sosyolojinin başka Avrupalı öncülerinin yazıla­ rında, medyalaşmaya boyun eğmiş toplumlar üzerinde zararlı etki konusundaki safdilce tezleri çürütebilecek, medyanın kar­ maşık bir incelemesi için gerekli öğelerin çoğu vardır. Bu ya­ zarların yapıtlarında, adı ideolojik egemenlik/kültür, çatışma/ demokrasi olan kuramsal yapbozun parçalarının iki yüzü de ortaya çıkarılabilir (bkz. İkinci Bölüm). Bununla birlikte dü­ şünceleri modernlik konusunda, Avrupa’da güçlü bir araştırma geleneğinin gelişimini sekteye uğratan bir kötümserliğe bağlı­ dır. Dinden bağımsızlaşma süreci, endüstrileşmiş bir evrene ge­ çiş ve demokrasiye doğru yönelme bu yazarları, kitle medyası çalışmalarına pek uygun olmayan, yeni kaygı uyandırıcı ya da potansiyel olarak erklere bağlanan düş kırıklığına, yabancılaş­ ma ve toplumsal istikrarsızlık kavramlarıyla karşımıza çıkan son derece güçlü bir bunalım duygusuna sürükler. Onlarla kar­ şılaştırıldığında Peirce’den Dewey’e, Park’tan Mead’e Amerikalı yazarlar, yeni iletişimsel olgu üzerine daha az kaygılı bakış açı­ lan önerirler ve bu ülkede araştırma okullarının yerleşmesine daha elverişli bir düşünsel ortam yaratarak alışveriş ilişkisinin daha bütüncül modellerini ve inceleme için ampirik protokol­ leri geliştirirler.

Nesne takıntısı: Kaygılar zamanı ve “etkiler" Bu yazarlann sesi -y a da yalnızca bazı yapıtlanndan yükse­ len sesler- öncelikle iki dünya savaşının silahlannın gürültü­ süyle, tekniklerin gelişmesi ve ekonomik ağlar tarafından büyülenmeyle ya da bir hastalık gibi yayılıyor gibi görünen ye­ ni kültüre karşı ahlak girişimcilerinin hoşnutsuzluğuyla per­

delendi. 20. yüzyılın başında en tamamlanmış düşünceler, ger­ çekte bir nesneler saplantısı ve bunların varsayılan işleyişi ta­ rafından damgalandı. Bir bakıma onlarla karışan politik ve kül­ türel boyutlar, karanlık ve hastalıklı bir söyleme uydurulmuş­ tur. Kitle medyasının bireysel davranışlar üzerinde varsayılan etkisi üzerine söylem, ahlaki panik ya da davranışçılık biçimi­ ni benimser (bkz. Üçüncü Bölüm). İlk durumda medyanın top­ luluklar üzerinde yansılama yoluyla gerçekleştirdiği düşünü­ len (medya şiddeti, zevksizliği, başkaldırıyı ya da boyun eğme­ yi yayar) zararlı etkisini kınamak, İkincisindeyse uyartı [stimu­ lus] kavramı yoluyla, karşı karşıya kalman etkiyi klinik bir bi­ çimde incelemek söz konusudur. İletişim araçlarının doğası ya da onlara karşı varsayılan tepkiler üzerine düşünceler, öncelik­ le kültürün doğalcı ideolojilerini, insan davranışlarının özünü ortaya çıkarma isteklerini, nesneler karşısında bir veriyle, dü­ zeneklerle özdeşleştirmeyi içerir. Bu düşüncelerin sınırlan, her tür bilimsel düşüncenin de sınırlandır. İnsanlığın gerçekte Pavlov’un köpeği ve Panurge’ün koyunlanyla çok az ortak nokta­ sı vardır. Yansılama korkusu demokratikleşme korkusunu giz­ ler - tüm erkleri ürküten, kurumsal kanallar dışında tüketim­ lerini ve yorumlannı seçmenin giderek artan olanağıdır. Saf­ dilce akımlar karşısında, Theodor Adomo ve Max Horkheimer (bkz. Dördüncü Bölüm) tarafından geliştirilen Eleştirel Kuram karmaşık düşüncenin bir ilk biçimini temsil eder. İdeolojinin Marksist kuramım “kültür endüstrisi” incelemesine bağlaya­ rak medyanın etkisini -y a da daha çok onu elinde tutanların etkisi- sezgiler düzeyine değil, akıl ve sınıf bağıntılan düzeyi­ ne yerleştirir. Kitle medyasının eleştirilmesi gerekiyorsa bunun nedeni, kapitalist egemenliği haber ve eğlence yoluyla, mutlu­ luk ya da düşlenen eylem benzetimleri sunarak sürdürmesidir, kitleler de kendi koşullanyla ilgilenmeden, gösteri için durdu­ rulamaz iştahlanyla kendi yitimlerine katkıda bulunurlar. Bu­ nunla birlikte kültür endüstrileri kuramının Weberei dinden bağımsızlaşma tezini temel alması, tekniğe saplanıp kalmış bir düşüncenin başarısızlığını da gösterir. Adorno olumsuz bir kültür görüşü ortaya koyar, insanlan teknik tarafından nesne-

leştirilme yoluyla yabancılaştırılmış, maddenin tutsaklan ola­ rak betimler, bu da onu kültür konusunda bütüncül bir görüş­ ten uzaklaştım. Gerçek kopuş, medyanın potansiyel etkileri üzerine önvarsayımlarla, zevklerin ve topluluklann seçiminin seçkinci bir reddiyle belirlenen önceki araştırmalarla deneysel denilen yönte­ mi karşıtlaştıran Lazarsfeld’le ortaya çıkar (bkz. Beşinci Bölüm). Pragmatizm ve etkileşimcilik dönemecine önceden hazır Ame­ rikan üniversitesinin konuksever ortamında, Lazarsfeld, daha sonra da Katz’ın önderliğiyle “kullanımlar ve doyumlar” ince­ lemesine götürecek bir sosyolojinin tüm zenginliğini sergileye­ rek, aynı zamanda kişilerarası iletişim ve medyatik iletişim ara­ sındaki bağıntıyı da kurarak (birincisinin İkincisine üstünlüğü vardır) doğrudan etkiler üzerine tüm sıkıntılan süpürür. Kitle­ ler kendilerine aşılanacak bir sistem içindeki edilgin alıcılar de­ ğil, öncelikle ve her şeyden önce seçme özgürlüğü verilmesi ge­ reken, bellekle ve eleştirel yetilerle donanmış öznelerdir. Eleş­ tirel akım, Lazarsfeldci akımca tanınmayan ideoloji kavramını anlamadan nasıl “keşfettiyse”1 ampirik araştırma da son dere­ ce seçkinci Adomo tarafından yadsınan anlamın demokrasisi­ ni, alıcılann kod çözümleme yetilerini ve kültür endüstrileriyle uzaklık ve araçsallaştırma ilişkilerini anımsatarak keşfeder. Bu­ nunla birlikte sistemli ve işlevsel incelemeyi benimsemeyi, ile­ tişime toplumsal dengeyi sürdürme zorunluluğunu getiren bir düşünceyi engeller. Çünkü bu kuram erk sorununu bir yana bı­ rakmaya karar verir ve -kuşkusuz “sınırlı”- etkilerin retoriği içine hapsolmayı sürdürür, Lazarsfeld’in zaferi kurumsal açıdan yıllar boyu sürse de görüşler düzleminde sınırlı kalır. İletişim araştırmalannm ilk dönemi - 2 0 . yüzyılın başında eksik kalan atılımdan sonra- nesneler saplantısının damga vur­ duğu yeni kuramlann gelişmesiyle neredeyse mantıksal olarak biter. Bu yeni kuramlar canlı renklere boyanırlar, iyimserdir­ ler, tarih boyunca medya betimlemesinde eleştiriyle övgü ara­ sında gidip gelen bir sarkaç gibi hareket ederler. Özgünlükle­ 1

Hanno Hardt’m Amerika Birleşik Devletleri’nde iletişim araştırması tarihinde­ ki formülüne göre.

ri insan iletişiminin biyolojik ve fizik olaylara indirgenmesini, ayrıca alışveriş teknikleri araçlarının ülküselleştirilmesini (si­ bernetikle [bkz. Altıncı Bölüm], sonra da McLuhancılıkla [bkz. Yedinci Bölüm]) sonuna kadar itmektir. Bu mantık önceki ta­ şanlarda örtük kalmıştır. İletişimde teknikçi projeler makine­ ler sayesinde özgürleşmeyi överler, dolayısıyla da geriye doğru büyük bir hareket içinde kültürel ve politik boyudan aşındınrlar. Ancak heyecan verici ve tartışma yaratan yönleri, artık “ile­ tişim” ya da “medya” diye adlandmlan olgu üzerine çok sayıda kişinin dikkatini çekerek bir düşünce topluluğunun oluşumu­ na büyük katkıda bulunur. Örneğin Palo Alto Okulu’nun üye­ lerinin kişilerarası iletişim alanında yaptıklan gibi onlara karşıt düşünce geliştirmek, toplumsal olgulan düşünmek için bir aşa­ madır: Teknikçi ideolojinin en son dayanağına, Batı toplumlanna özgü “özüne” eriştikten sonra, tek yapılabilecek olan yeni­ den harekete geçmektir.

Medya ve izleyicisinin sosyal bilimine geçiş: Üretme-alımlama oyunu İletişimin gerçek bir sosyal biliminin gelişmesi Avrupa’da 1960-1980 yıllan boyunca, etkilerin paradigmasının dışında, pek az üretken bir biçimde gerçekleşir. Eylem mantıklannm de­ ğerinin artması yaranna nesnelerin göreceleştirilmesine daya­ nır. Medya büyük bir toplumsal bütünün dış belirleyicisi değil, yalnızca bu bütünün öğesidir - toplumsal oyuna yabancı yanlanyla kolayca tehdit ya da vaat durumuna getirilebilecek bir öğe. Lazarsfeld’in görüşüne göre medya, gruplar ya da bireyler aracı­ lığıyla etkinliklerim gerçekleştirir. İletişim ne tam bir veri (do­ ğanın verisi), ne de bir veri akışıdır (matematik anlamda bilgi­ nin veri akışı), sürekli bir anlam ve erk ilişkisidir, anlam ve er­ kin belirginleşmesi de medyanın biçim ve içeriğini oluşturur. Barthes’ın ve Eco’nun semiyolojisi (bkz. Sekizinci Bölüm), medyanın toplumsal ortamlar arasında güç ilişkilerini yansıt­ tıktan bilişsel yolları ortaya çıkararak değişimi başlatır. Medyatik “mitlerin” üretimi gerçeğin saptınlması, aldatma, yanıl­

sama, manipülasyon değil, toplumsal evrenin egemenlerin ya­ rarına bir yananlamlar dizgesi aşılanması yoluyla doğallaştırıl­ ması ve ampirik sosyolojiyle uyumlu biçimde görüşlerin güç­ lenmesi anlamına gelir. Bununla birlikte, semiyoloji işlevselliği benimseyen bir yaklaşımın kalıntılarını sunar, çünkü dilin ta­ nımını ilke olarak öne sürerek doğa anlamında bir iletişim ta­ nımını benimser. Aynı zamanda kendisinin zorunlu olarak bir toplumsal semiyoloji de olduğunu, içerik çözümlemeleri yön­ temlerini bireylerin bu içeriklerle bağıntısı üzerine tezler öne sürmeden, bu bağıntılar üzerine politik bir bakış açısı benimse­ meden öneremeyeceğini unutur. Gerçekte semiyolojik çözüm­ leme çoğunlukla eleştirel ve Adomocu bir tutumu temel alır, en sonunda da anti-demokratikleşir: Aydın, evreni anlayabile­ cek ve buıjuva sınıfının kültür endüstrileri üzerindeki egemen­ liğinin yapı-bozumunu gerçekleştirecek tek kişidir. Bu önvarsayım, medyanın toplumsal dışsallığı düşüncesiyle birlikte, iki kutup arasında yalın bir aktanm düşüncesini de ke­ sin biçimde terk edecek mesajların üretimi ve alımlanması sü­ reci üzerine çalışmalarla silinir. Kitle iletişimi denilen bu bü­ yük kitlelerin sessizliğinde söz alamayacakları varsayılanlara sözü vermek amacıyla, farklı yöntemler (satın almalar ve pra­ tikler üzerine istatistikler, soru formları, görüşmeler, katılım­ cı gözlemler) kullanarak tüketime, sonra da alımlamaya yö­ nelmek yutturma tezini çürütmeyi sağlar. Amerikan ampiriz­ minden etkilenen Fransız kültürel pratikler sosyolojisi ve tari­ hi (bkz. Dokuzuncu Bölüm), alımlama estetiği ve Richard Hoggart’ın Yoksulun Kültürü hem alıcılara -M ichel de Certeau’yla birlikte artık açık bir biçimde yorumlama ve direnme yetileriy­ le donanmış özneler olarak tasarlanır alıcılar- hem de medyatik kültürün bizzat kendisine yeniden saygınlık kazandırır. Kit­ le kültürü ya da ister istemez bu kusurlu adla adlandırılan kav­ ram, büyük ölçüde paylaşıldığından (öteki kültür biçimlerinin hiç olmadığı kadar) tümüyle özgün bir nesnedir, çünkü halk sınıfı, orta sınıf ve azınlık kültürlerin doğal gelişimlerine koşut olarak katılabilir - Pierre Bourdieu’nün ortaya koyduğu televiz­ yon tüketimi ve saygın sanatlarla ilişkisi arasında yaşanan çe­

lişki, medyayla bağıntıyı açıklamaz. Bu saptama Richard Hoggart’m kurduğu İngiliz ve Amerikan Cultural Studies tarafından derinleştirilir, Stuart Hail ve David Morley’yle birlikte ampirik ve eleştirel tutumların bir bireşimine ulaşır. Kitle iletişimi ege­ menlik ve acı çekmeyi de kapsayan hiyerarşilendirilmiş bir di­ yalogdur. Yalnızca bir merkezin çevre üzerindeki egemenliği değildir, birçok sınıf, cins, yaş ilişkisinin uzlaştığı bir oyundur. İç gerilimler ve karşıt benzerliklerden oluşan bir medya evre­ nini tanımlayabilmek için, ideolojiyi ve tarihi, hegemonyayı ve çatışmayı, erki ve kültürü, değişken bir dengede bir araya getir­ mek gerekir (bkz. Onuncu Bölüm). Üretim alanında, karmaşıklığın ve karşıtlığın kabulüne gi­ den yol, önce bir gazetecilik sosyolojisinden geçer (bkz. On Birinci Bölüm). Gazetecelik sosyolojisi, bu mesleğin, kendisi­ ni muktedir çevrelerle bir araya getiren yapısal bağlara rağmen uygunsuz bilişsel, ekonomik ve politik entrikaları aşan bir uy­ gulama özerkliği, aynı zamanda kamuda tahayyül edilen ilişki­ den bağımsız uygulamaları olduğunu gösterir Eğlence; -Edgar Morin’in hem standartlaşmış, hem de zorunlu olarak yenilikçi kültür endüstrilerine ilişkin öncü düşünceleriyle- etkilerini hiç denetleyemeden yineleme, hoşa gitme, farkına varma ve deği­ şim üretme zorunluluğundaki animatörlerin ve program sunu­ cularının kendi kendine yetersizliğini çok açık bir biçimde or­ taya koyar (bkz. On İkinci Bölüm).

Kamusal alan kavramı: İletişimi demokrasiyle düşünmek Çoğunlukla kitle medyasının kusuru ve boşluğunun kanıtı sayılan bu kendine yetememe durumu, aslında onun gücünü, demokratik bir sürecin doğal olarak kusurlu ama gerçek gücü­ nü oluşturur. 20. yüzyıl sonu araştırmaları, kitle kültürü üzeri­ ne tartışmaları politik kavga düzeyinde bir araya getirerek kül­ tür biçimleri üzerine düşünceyi aşma olanağı verir. Böylece kur­ tarıcı, ancak yetersiz bir üretim-alımlama dikotomisine ulaşır, sürekli birbirinin baskısı alünda bulunan bu iki öğe arasındaki

dinamiği incelemeyi amaçlar: Yorumlan yoluyla, alımlayanlar da üreticiler kadar üretendir; medya toplumsal olaylan alımladığı ve çözümlediği kadar, tartışmaya sunulan yeni içerikler de yaratır. Elbette bu ikili savın önemini anlamak için politikayı, sözcüğün indirgenmemiş anlamıyla düşünmek ve en azından bir süre için demokratik sürecin yalnızca resmî temsil sorununa odaklanmış bakış açısını öneren kamuoyu kuramlanndan (bkz. On Üçüncü Bölüm) uzaklaşmayı seçmek gerekir. Kitle iletişimi Habermas’m dilediği kamu alanının tüm özel­ liklerini taşır (bkz. On Dördüncü Bölüm), bununla birlikte iş­ leyişi uzlaşma düşüncesine uymaz. Frankfurt Okulu’nun mi­ rasçısı, başlangıçta kitle medyasına akılcılıkla karşı olan Habermas’a göre, kitle medyası demokrasinin saptınlmasmdan ve akılcı tartışmanın gerçekleşebileceği koşut alanlann oluşturul­ ması düşünden başka bir şey değildir. Bir bakıma düş kmklığına uğramış bu gereksinim ve birçok yazar tarafından idealist ve kuralcı bakışa yöneltilen eleştiri, çağdaş iletişim alanının, ka­ mu alanı olarak özel katkısını ortaya çıkarma olanağı verir. Kit­ le medyası, sivil toplumun kendi içinde ve sivil toplumla ku­ rumlar arasında uzlaşmacı olmaktan çok, çatışmacı bir bağın­ tı işlevi görür. Anlatıyla, düşle, bir başka deyişle kendi üzerin­ de çalışmayla, temsille ve karşı çıkmayla, ortak yaşamın anla­ mı üzerine, eşitliksiz ve değişken, ama sürekli ve genelleşmiş, örneğin günümüzde tele-gerçeklik (reality show) programlan üzerine tartışmalann doğruladığı gibi bir anlaşma önerir. Dolayısıyla medya, artık iletişim araçlan denen araçlann uzmanlanna ya da üretim ve alımlama sürecini bilenlere ayrıl­ mış bir alan gibi değil, toplumsal evren ve üstlenmek istedi­ ği aracılıklar üzerine, aile, cinsiyet kimlikleri, kentsel ortam­ lar, ulus vb. insan ilişkilerinin söz konusu olduğu tüm sınıflar konusundaki düşünceler üzerine kesin bilgi üretimini artırma­ yı da içeren bir amaç gibi belirir - sürekli bilgikuramcı meydan okumayı, oluşturulması güç, ama yokluğu medya merkezli bir kapanmaya yol açan ikili bir bakışa bağlıdır. Bu meydan oku­ maya Cultural Studies'den, deney ve tepkisellik kuramlanndan (bkz. On Beşinci Bölüm) edinilen dersi, bir başka deyişle bu di­

siplinin değişme sürecine eşlik eden toplum bilimlerinin temel özelliklerinin eleştirilmesini dikkate alan yeni sosyolojik kuramlarca girişilir, bu da en tehlikeli işlerdendir.

Nesnelere dönüş ya da olanaksız gerileme

20. yüzyılın sonunda ve 21. yüzyılın başında çark dönmüş gibidir, kitle medyası üzerine sorgulamalar, ikinci bir kurulum gibi, toplum bilimlerinin bilgi kuramsal yenilenmesinin önemli bölümü durumuna gelse de aynı zamanda internetin, yeni tek­ nik ve ekonomik ağların inanılmaz gelişimi yaranna, nesneler üzerine yeni sorgulamalara da bir dönüştür. Bu geri dönüş bir sürü teknikçi ütopya ya da karşı-ütopya çağlayanının aynı za­ manda teknolojik determinizm tarafından damgalanan kuram­ ların neredeyse sıradan ve çok belirgin biçimini alır (bkz. On Altıncı Bölüm). Ancak bu ideolojik hareketler iletişim kuram­ ları alanında büyük değişimleri gizler. Birçoklan için (özellikle Ulrich Beck ve Bruno Latour) varlığını ve etkinliğini olası kılan toplumsal süreçleri kapsayan bir oluşum gibi görülen teknik, insan evrenleriyle bütünleşemeyeceği özrüyle toplumsal bilim­ lerde uzun süre unutulmuştur. Gerekli bir süreç olan aynlma, nesnelerin gerçekliğinin ve gerçeklik düzeninin tanınmaması­ na, “içkin” yararlann ülküselleştirilmesine ya da “doğal” sapkınlıklannın eleştirilmesine neden olur. Nesnelere dönüşü ger­ çekleştirmek ham ve gizli bir doğanın yalın sorgulamasından yola çıkarak değil, ancak insanlarla etkileşimlerinin (etkileri­ nin değil) demokratik bakış açısından yola çıkılarak yapılabi­ lir. Örneğin “bilgi toplununum” ya da “elektronik demokrasi­ nin” varsayılan safdilliklerinin eleştirilmesi gerekebilir, ancak aynı zamanda teknolojiler ve politik seçimler arasında buraya kadar bastmlan tartışma için temel işlevi görürler.

ÖNDEYİŞ

Bir Nesnenin Oluşturulması

BİRİNCİ BÖLÜM

İLETİŞİM ÜZERİNE DÜŞÜNMENİN ZORLUKLARI Bayağılıklar, Eleştiriler, Kehanetler ve Ütopyalar

Yeni başlayanlara seslenen bu bölüm, çağdaş medyalar üzeri­ ne bir çalışma için vazgeçilmez tanımsal öğeleri sağlamaktadır. Bu alanda sosyolojik bir düşüncenin zorluklarını işaret etmeye olanak tanıyan küçük bir oyunla başlayalım: İletişim evrenle­ rine yönelttiğimiz bakış, önvarsayımlar ve önyargılarla ağırlaş­ mış olduğundan, onları keşfetmeye başlayabilmek için tanım­ lamak ve belli bir uzaklıkta durmak gereklidir. İletişimin ya­ pılandırılmış, iyimser ya da kötümser, bize çok sıradan gelen düşlerin kaynağında, Aydınlanma düşünürleriyle yenilenen, akıl ve teknik arasındaki binlerce yıllık karşıtlık ve 19. yüzyıl­ da, demokrasinin ilerlemesiyle birlikte doğan “kitle”nin dam­ gası vardır.

Dünyanın en iyi paylaşılan şeyi mi? Bir öğrenci topluluğunun tüm üyelerine küçük bir kâğıt par­ çası üzerinde “televizyon insanları ... kılar” tümcesini tamam­ lamalarını isteyin, yanıtlan inceleyin, neredeyse değişmez bi­ çimde, yeterince tutarlı oranlarla aynı yanıtlan elde edersiniz. “Mutlu”, “toplumsal” gibi olumlu birkaç nota kendini duyursa bile, bu iletişim aracı için pek övücü olmayan sıfatlar çoğun-

İlıktadır: “edilgin”, “sinirli”, “köle”, “lobotomi olmuş”, “ap­ tal”... Bilgisayar evreni ve internetle deneyin ( “Bilgisayar insan­ lar... kılar”), genellikle kanıların tersine çevrildiğini göreceksi­ niz: “açık görüşlü”, “zeki” baskın çıkarken, edilgenlik ve toplu­ ma uyumsuzluk azalır. Onlara televizyon ve işlevi konusunda oldukça olumsuz bir görüşleri olduğunu ve fakat onu izlemeye devam ettiklerini, ancak betimledikleri zararlı etkilerin kişisel olarak kendilerine dokunmadığını iddia ettiklerini anlatın. Her zaman çok kullanılmamasına karşın böylesine yüceltilen bilgi­ sayar ve internetle karşıtlığının altını çizin... Bu küçük oyunla1 medya ve izleyici çalışmalarının ortaya koyduğu belli bir sayıda sorunu ortaya çıkarabilirsiniz. Bu ça­ lışmaların bazı belirli sıkıntıları vardır, en sıradan, en yaygı­ nı incelemenin -televizyon izlemek, bir dergi karıştırmak, rad­ yo dinlemek- kolay olacağı yanılgısı, bu sıkıntıların en küçü­ ğü değildir. Herkes bu alanla günlük yakınlığı dolayısıyla, il­ le temelsiz ya da tutarsız olmayan, ama kesinlikle dile getiri­ len görüşlerle, herhangi bir bilimsel inceleme sürecine bağlı ol­ madan, her şeyden önce değer yargılarına dayanan anlık yargı­ lara sahiptir. Fizik ya da kimyaya dair uzman sorulan üzerine görüşümüzü belirtmekten hep ya da çoğunlukla kaçınırız. An­ cak iletişimin toplumlanmızdaki yeri hakkında kendimizi yet­ kin sayarız. Oysa, bireylerin yaşamında ve toplumun işleyişin­ de medyanın etkisi konusunda ne biliyoruz ki?

Büyük medyanın kültürel, politik ve ekonomik gayri meşruluğu Kitle medyasının uğradığı tarihsel değer kaybı (televizyon bu­ gün hâlâ bunun simgesel örneğidir), buna ilişkin yargıların kendiliğinden olumsuz olmasını açıklar. Medyayı değersizleştirirken bir yandan da sürekli izleriz, onu sıradan bulmakla bir­ likte, gizemli, olağanüstü, çoğunlukla kötücül güçler atfederiz. Ortaya çıkışından bu yana bayağılığı ve yeniliği, çoğunlukla en 1

Televizyon ömeği Michel Souchon’dan alınmıştır, bilgisayara ve internete de uygulamayı öneririm.

büyük sayının katılımı ve bireysel düzeye indirgenme arasında bir tür eşitlik yoluyla kesinlenmiş görünür. Bu olayın kayna­ ğı toplumlanmızdaki hiyerarşileşmede, özellikle de 19. yüzyıl boyunca yaratılan kültürel ürünler arasındaki farklılıklardadır. Bu dönemde kültür, enderlik ve düşünsel uzaklık gereksinimi olarak tümüyle yeniden tanımlanır: Mutlu azınlık (Happy few) yararına çoğunluktan uzak, içkin biçimde üstün bulunan bir­ kaç biçim çevresinde (kitap, resim sanatları). Eğitim kurumlannca dile getirilen çekince, uzun zaman eğlenceye, hatta imge­ ye karşı bir düşmanlıkla ve okul aracılığının rakibi dolaylı ara­ cılığın reddiyle bu değer yitimini köklendirir. Ama değer yitimi aynı zamanda, medyatik Big Brother tarafından (olası tüm psi­ şik ve kolektif sapmalarıyla), sonu bireylerin bağımlılaştınlmasına, bir öğreti aşılamasına varabilecek, iletişim araçlarının ge­ lişiminin gösterdiği düşünülen kitleleşmeye, niceliğe karşı du­ yulan daha politik bir korkuyla açıklanabilir. Endüstriden ve teknikten korkmak, bir başka deyişle mekanik parçalann ya da sosislerin üretildiği gibi zincirleme uyduruk kültür ve düşün­ celer üreten medyanın paragözlüğünden korkmak da koşullan­ dırılmış hayalet tüketicilerin imgesine eşlik ederek çok etkili olur. Kültürel, politik, ekonomik demokratikleştirme ve med­ yanın değersizleştirilmesi arasında çok belirgin bir bağ vardır: Kendileri de akıllarda ve toplumsal alışkanlıklarda hâlâ taze bir endüstri devrimi ve sivil devrimin ürünü olan medya kanalları içinde ve aracılığıyla halkların ve toplumsal azınlıkların düzen­ siz akını, koyun gibi, bayağı ve sorumsuz kişiliği eleştiren kit­ leler imgelemine karşılık verir. Bu imgelem genelleştiricidir, ama aynı zamanda onu yargı­ layanların kimliklerine göre birçok yönde bölünmüştür. Med­ ya eleştirisi böylece “incinebilir” gruplar üzerindeki, onları tü­ ketimleriyle canlandıracağı sanılan etkilerinin eleştirisine dö­ nüşür: Belle Epoque’un buıjuva sınıfı için popüler basın bir teh­ dit gibi belirebilir, çünkü zayıf olanaklarıyla işçi çevrelerini ona karşı kışkırtarak aldatır. Üniversite öğrencileri ve faal insanlara sorsanız televizyon çocuklara, ev kadınlarına, yaşlılara, bir baş­ ka deyişle dinamizmden ya da özgürlükten yoksun görünen­

lere göredir; buna karşılık yetişkinler ve yaşlılara sorsanız CD, radyolar ve rock, sonra da rap müzik türleri, beyinsiz ergenle­ rin gürültülü ve şiddetli ifadelerine uygundur - herkes televiz­ yonun en zayıflar, yani çocuklar üzerindeki olumsuz etkilerini mahkûm etmekte birleşir.

Eleştirinin aşırısı Böylece, iyice yalayıp yutmuş bir çeşit entelektüel rahiplik, bü­ tün bir yüzyıl boyunca medyanın farklı farklı hallerini düzen­ li olarak mahkûm etmekte uzmanlaşmış ve mesajlarını gazete sütunları ya da televizyon yayınlan aracılığıyla yayabilmek için gittikçe daha fazla medyayı kullanır olmuştur. Bu arada devlet de özellikle Fransa’da “eğitimsel” ya da “kamusal” bir kaygıyla büyük iletişim araçlan üzerinde çoğunlukla bir denetleme, hat­ ta bir egemenlik hakkını kendine mal eder. Eleştiri başlangıç­ tan bu yana bilimsel söylemlerin içine işlemiştir, çünkü kimi düşünce akımlanyla, özellikle kendini Aydınlanmacılann (an­ cak farklı ideolojiler de eleştiriyle uyumludur) mirasçısı ola­ rak gören akılcı Marksist akımlarla uyuşur. Güçlerini, aydın­ lanmış özneler olduğumuzdan bu yana hepimizin duyumsadı­ ğı, şu yaygın hep eleştirmek ve yargılamak zorunluluğu duy­ gusundan alırlar, hiçbir örgüt, hiçbir kurum yanılgılannm, kusurlannın incelenmesinden korunamaz, medya ve üretimleri de buna dahildir. Buna karşılık eleştiri hakkı, hatta meşru göre­ vi katı bir mahkeme gibi baştan mahkûm etme şeklini alır. Kit­ le kültürü sorunsallan adı altında 20. yüzyılda Frankfurt Oku­ lu tarafından geliştirilen sorunsallar, oldukça güdüsel bir eleş­ tiriyi, o zamandan başlayarak sık sık medya üzerinde kamusal tartışmalan tekelleştiren sosyolojik bir kehanetçiliği benimse­ yerek bir bakıma sistemleştirir. Bu kehanetçilik, gösteriselleşmenin, ticarileşmenin ve kültürün Amerikanlaşmasınm sonu­ cu olarak toplumsal ilişkilerin parçalanmasını, akıllar üzerin­ de zorbalığı, özgür düşüncenin, hatta aklın sonunu haber verir. Büyük medya iletişiminin bu kör reddi, yavaş yavaş tüm insan­ lığı dışlayarak totaliter bir gücün boyunduruğu altına girecek

bir dünya betimleyen bir karşı-ütopya biçimini alır. Bu düşün­ ce halkın ezilip aptallaştığı, yalnızca bir aydın azınlığın bilinç­ li kabul edildiği, bu azınlığın halkı halka rağmen ahlakî sefalet­ ten kurtarması gerektiği varsayımından yola çıktığından, seçkinci ve sefaletçi bir eğilime sahiptir. Bu akım en karanlık anlatımlarında, çağcıl evrenlerin en baş­ ta medya tarafından, gerçek dünyaya onu bozmak, silmek, yeri­ ne geçmek için diliyle yapışan bu kötücül varlık tarafından ya­ ratılan sapkın boşluğundan yakman irrasyonel, nihilist akım­ larla kesişir. Kimi yazarlarda bu eleştiri, tekniğe, aşağılık tica­ rete, denetim dışı bir temsile adanmış, tümüyle yanılsamalarla, yalanlarla ve kötülüklerle dolu bir dünyanın etkin reddiyle ya­ rı mistik bir biçim bile alır.

Övgünün aşırısı Bir medya çalışmasının önündeki son engel, önceki söylem­ lerin tam karşıtı olarak, medya övgüsünde aynı biçimde aşı­ rı iyimser söylemlerin belirmesidir. Medya iletişimi yalnızca bir tehdit olmasının ötesinde, varsayımsal katılımcı ve şenliksel niteliklerini öven bir kültürel halk dalkavukluğunun savu­ nucuları tarafından değerli kılınır: Medya, insanlan birbirine yaklaştırarak, onlara ortak mitler sunarak, yenilenmiş bir bü­ yüyle topluluğun bağlarını (Frankfurt Okulu’nun kuramla­ rındaki gibi durmadan gevşediği varsayılan) yeniden sıkılaştıracaktır. Paylaşılan bir popüler kültürün, bir folklorun (ya da toplumda orta sınıfın) yaygınlaştırılarak sınıfsal farklılıkla­ rın azaltılmasını savunmasına odaklanmış azınlıktaki bu söy­ lemler sürüp gider, ancak politik, ekonomik ve toplumsal iş­ leyiş sorununa anında çözüm gibi görülen yeni iletişim araç­ larının gücünden büyülenen teknikçi tezlerce gölgede bırakı­ lırlar. Toplulukçuluğun ve teknikçiliğin kesişiminde, Marshall McLuhan’ın görsel-işitsel ve sonuçlan ( “global köy”ün doğu­ şu ve kabileciliğin gelişimi) üzerine düşünceleri uzun süre iletişimsel kehanetçiliğin en önemli referansını oluşturur. İnsan­ lığı “elektronik beyinlerle” donatıp, yanlışı ve barbarlığı bilgi­

nin kusursuz aktarımıyla ortadan kaldırarak düzeltmekle gö­ revli sibernetiğin mucidi Norbert Wiener’in düşleri de evren­ selleşir. Etkileşim üzerine kurulu, saydam, daha iyi bir teknikle (ka­ muoyu araştırması, video, bilişim) anlayışsızlıktan kurtulmuş bir dünya vaadi birçok açıdan akılcı bunalımın tamamlayıcı­ sıdır ve Aydmlanmacıların düşüncelerine uygundur: Örne­ ğin toplumsal alanın bilişimleşmesi önemliyse, bunun nede­ ni akıl devriminin ve bireysel egemenliğin eşanlamlısı, dolayı­ sıyla daha sorumluluk sahibi, daha açık görüşlü kişilerin uzlaşımsal (ama “kitleselleşmiş” değil) toplumuna bir dönüşün eşanlamlısı gibi belirmesidir. Farklı ideolojik seçeneklerle teknokrasi, anarşizm, liberalizm hatta ultraliberalizm ve sos­ yalist komünitarizm - uyumludur, çünkü çekirdeği yalnızca tekniklerin ilerlemesi, bilinçlerin ilerlemesi ve toplumsal iler­ leme arasındaki yalın ilişkiye olan inanca dayanır. Kusursuz, ütopik evrenler düşleyen iletişimsel kehanetler, bir yüzyılı aş­ kın bir süredir vardır (telegrafm, telefonun bulunuşuna bi­ le eşlik etmişlerdir), ancak 20. yüzyılın sonunda internetin ve “yeni teknolojilere” adanmış ekonomi sektörlerinin gelişimiy­ le görülmemiş bir yoğunluk kazanırlar. Bu kehanetleri, sayı­ lan giderek artan, medya alanında merkezî bir konum amaç­ lamakta ya da bir toplumsal mühendislik düşlemekte kazanç­ lı çıkacak kesimlerin söylemleri izler: İletişim profesyonelleri, gazeteciler, mühendisler, teknokrat uzmanlar, kamuoyu araş­ tırma şirketleri, geleceğe yönelik araştırma uzmanlan... Böylece bilişim/modernlik özdeşliği çılgınlığına tutulmuş politi­ ka ve devlet alanına, sonra da bilginin anında akışının ve bakış açılan alışverişinin ululanmasıyla oldukça yeni, kökten biçim­ de daha iyi bir dünya biçimlendirerek toplumun bütününe yatm m yaparlar. Bu görünümü, tekniğin evrenince büyülenmiş, bir siber-dünyayı ya da sanal evreni izlemeyi, hatta içine dal­ mayı insansal ve maddesel gerçeklikten daha ilginç bulan bir mistik düşünce tamamlar.

Medya Eleştirisinin ve Övgüsünün Aşın Biçimleri2 Medyanın eleştirilmesi

Medyanın övülmesi

(daha çok felsefeciler, yazarlar, aydınlar, (daha çok iletişim profesyonelleri, mühen­ eğitimciler, araştırmacılar vb. tarafından di­ disler, teknokratlar, gelecek ve kamuoyu araştırması enstitüleri, araştırmacılar vb. ta­ le getirilir). rafından dile getirilir). “Rahipler": Medyanın, ekonomik/politik egemenliğinin anlatımlarının ve insanların bayağılığının reddi.

"Rahipler”: Medyanın özgürleştirici işlevine övgü, eylem halinde demokrasinin ya da bir popüler kültürün anlatımları.

"Kâhinler" (karşı-ütopyacı ve sefaletçiler): Kitle kültürünce "gerçek" kültürün, özgür­ lüğün, akılcı bir politikanın sonunun ve bir köleliğin bildirilmesi.

"Kâhinler" (ütopyacılar ve halk dalkavukla­ rı): Herkes için bir kültürün, paylaşılan bü­ yüye dönüşün, saydam ve evrensel bir elek­ tronik iletişimin ("global köy") ortaya çıkışı.

"Çileci mistikler”: Sapkın, yanılsamalı, boş "Düşcül mistikler": Dünyanın materyalizm­ olduğu varsayılan bir evren karşısında deh­ den arınmasına ("sanal" evren) karşı hay­ ranlık, teknik ve görsel büyülenme, anlam şet, imgenin ve tekniğin nihilist reddi. anarşisi. “Televizyon, basılı sözcüğün düz ve sıra­ "Gazeteler ve radyo, tam olarak eskiden in­ lı mantığın oldukça ilkel, ama dayanılmaz sanların kendileri town meeting'lerde yap­ bir seçenek oluşturur ve yazınsal bir eğiti­ tıkları gibi, ulusal sorunlar üzerine kamusal min ağırlığını uyumsuz kılmaya yönelir (...) tartışmalar düzenler, bilgi sağlar ve iki ta­ Televizyon izlemek yalnızca hiçbir yeteneği rafın savlarını tanıtır. Son olarak da örnekgerektirmemekle kalmaz, hiçbir yetenek de lem yoluyla referandum tekniği yardımıyla, halk, her konu üzerinde iki tarafın savları­ geliştirmez." Neil Postman, Artık Çocukluk Yok, 1982 nı dinledikten sonra, iradesini bildirebilir." George Gallup, Public Opinion in a Democracy, 1939, çev. Hermes, 31,2001. "Kültür endüstrisinin bütüncül etkisi bir karşı-aldanmadan kurtulma, bir anti-Aufklarung etkisidir; (...) tekniğin giderek artan egemenliği, kitlelerin aldatılması, bir baş­ ka deyişle bilincin susturulması aracına dö­ nüşür." Theodor Adorno, Kültür Endüstrisi, 1962.

2

"Tüm yaşamımızın bilgi dediğimiz bu tinsel­ leşme biçimine güncel çevirisi, tüm dünya­ yı ve insanlık ailesini tek bir bilinç durumu­ na getirebilir. Marshall McLuhan, Medyayı Anlamak, 1962.

Söz edilen kehanet ve ütopya biçimleri hiç saf değildir, çünkü yazarları kimi zaman yansıttıkları ya da reddettikleri evrene belli bir ironiyle bakarlar. Misti­ sizmin biçimleriyse çok metaforludur, çünkü yazarları gündelik varoluşlarını ender olarak buna uydururlar. Ayrıca inancın kararsız olduğu karmaşık toplumlarda ortaya çıkar.

"Medyanın her çağcıl mimarisi şu tanım üzerine kuruludur: Medya yanıtı sonsuza dek yasaklayan, tüm alışveriş sürecini ola­ naksız kılandır (ya da yanıt benzetimle­ ri biçiminde kendisi de yayın sürecine da­ hildir, bu da iletişimin tekyönlülüğünü de­ ğiştirmez). Medyanın gerçek soyutlama­ sı da budur." Jean Baudrillard, Göstergenin ekonomi politiğinin bir eleştirisi için, 1972. "Televizyonun tek söylediği: ben bir imge­ yim, her şey imgedir. Internet ve bilgisaya­ rın tek söylediği: ben bilgiyim, her şey bilgi­ dir. (...) Bugün bizi düşünen insan olmayan­ dır. Bunda bir metafor yoktur, bir tür viral türdeşlik, bulaşıcı, sanal, insansal olmayan viral bir düşüncenin doğrudan sızması yo­ luyla düşünülürüz. Artık bizim olmayan bir düşüncenin ya da denetim altına alınamaz bir düşüncenin fetiş nesneleriyiz". Jean Baudrillard, Kayıtsız Aşırıcılık, 1997.

"Bilgisayarlar ve ağlar aracılığıyla birbirin­ den çok farklı insanlar iletişime girebilir, tüm dünya çevresinde elele tutuşabilir. Ye­ ni Evrensel, anlamın kimliği üzerine kurul­ maktan çok, içine dalma yoluyla sınanır. Hepimiz aynı banyoda, aynı iletişim tufanındayız. Dolayısıyla anlambilimsel kapan­ ma ya da biraraya toplama söz konusu de­ ğil artık. (...) Eklenen her bağlantı, ayrışıklı­ ğı, yeni bilgi kaynaklarını, yeni kaçış yolları­ nı arttırır, öyle ki genel anlam giderek daha az ayırdedilebilir, daha az sınırlanabilir, de­ netlenebilir duruma gelir. Bu Evrensel, dün­ yasalla coşmaya, insanlığın eylemdeki ortak aklına erişim sağlar. Yaşayan insanlığa daha yoğun biçimde katılmamızı sağlar, ama bu çelişkili değil, tersine tekliklerin çoğalma­ sı ve düzensizliğin artmasıyla gerçekleştirir. Pierre Levy, "Bütünlüksüz Evrensel, Siber-kültürün Özü" Sicard, M-N., Besnier, J-M., (der). Bilgi ve İletişim Teknolojileri: Hangi Toplum İçin? 1997.

İletişim sorununun merkezinde akıl/teknik gerilimi Medya üzerine kurulan düş, teknik ve toplumsal modernlik düşüdür. Çok esnektir, olası yön değiştirmelere izin verir: Öz­ gürleştirici gücü için göklere çıkarılan bilişim, kendine özgü sorunların saptanmasıyla (fişleme, pornografi), rahatlıkla bir kaygı, gözetleme ve sapkınlık toplumunun bütüncül eleştiri­ sinin kaynağı durumuna gelebilir. Onu sürekli farklı yönler­ de biçimlendiren belirli tarihsel ortamın ötesinde, Antik Yunan’dan başlayarak felsefenin ortaya koyduğu derin karşıtlıkta yerini bulur. Yanılsamalardan arınmış, gerçeğin anında kavran­ ması gibi görülen mantıkla, dış aracılık, hem etkinlik hem de sapma, imgelem olarak görülen teknik arasındaki gerilim, ile­ tişim teriminin çokanlamlılığım ve hakkındaki derin çözümle­ me ayrılıklarını açıklar. Socrates ve Platon’dan bu yana idealizm cephesi, insanla­ rın düşünceyi dile getirmenin somut koşullarından bağımsız-

laşması gerektiğini söyleyenleri, aklın bir mantık topluluğun­ da kendi kendisiyle ve öteki akıllarla bir diyalog olduğuna ve onu gerçek sözün taklidi gibi somutlaştıran her şeyde değeri­ nin düştüğüne inanan herkesi bir araya getirir (Socrates bu ne­ denle yazıyı düşünceyi dile getirmek için kullanmayı redde­ der). Mağara mitinde güneş tek aklı oluşturur, yansıttığı gölge­ ler de bizi yanıltan saptırmalardır yalnızca. İnsanlar mağaradan çıkmalı, aracılığı getirenleri, ozanları da siteden kovmalıdırlar, çünkü ozanların öyküleri aldatıcıdır. Çağdaş idealizm biçimle­ ri bu çağrıda dolaysız ilişkiyi, gerçek iletişimi (insanlar gerçek­ ten iletişim kursalardı, bu iletişim eksikliği olmasaydı -b ir baş­ ka deyişle birbirlerini anlayıp aynı mantığı paylaşsalardı- savaşmazlardı), ya da şeytansı araçlar olarak medyanın reddini (“gerçek” politika televizyonda değil, parti toplantılarında, ku­ ramlarda, mitinglerde, “gerçek” doğrudan iletişim alanlarında yapılabilir ancak; Buckingham’m belirttiği gibi, medyanın ço­ cuklar üzerindeki zararlı etkilerinden duyulan korkuyla, ozan­ ları kovmaya yönelten korku aynıdır, 1993) görürler. Gerçek­ lik gereksinimleri, insan bilimleri için güçlü bir itki oluşturur. Usmerkezciliğin, mantığın dilden önce geldiğini, varlığın merkezi olduğunu varsayan eğilimin eleştirmenleri sofistler, tersine retoriği, dil oyunları çözümlemesini geliştirirler. Ara­ cılıkların somut oyunundan ve gerçeklik etkileri üretme ye­ tilerinden etkilenerek, araçları amaç olarak alarak, kendileri­ ne tüm güçleri, baştan çıkarma, etkileme, siteyi biçimlendirme güçlerini veren bir düşüncenin yolunu açarlar. Kalıtları çok çe­ şitlidir, çünkü insan ilişkilerini ve insanlarla savlan arasında­ ki ilişkileri araştıran dil uzmanlan saflannda olduğu gibi, uygulayıcılann arasında da örneğin medyatik iletilerin etkisine inanan reklamcılarda da (iletişim yalnızca bilgilendirmek de­ ğil, tutumlan değiştirmek, yönlendirmek, satmak anlamına da gelecektir) tekniklerinin etkinliğine inanmış iç iletişim görev­ lilerinde de (bir iletiyi “aktarmayı” başarmak, iş ilişkilerini iyi­ leştirmek) en sonunda da makinenin eşlik ettiği ya da makine aracılığıyla kendini aşan daha iyi bir iletişim dileyen teknikçi ütopyanın öncülerinde bulunur.

Sokratçı felsefe, yanılsama sayılanı evrenin mantıksallığından ayırma denemesidir. İdealist­ ler ve sofistler arasındaki ayrılık, insanlar arasındaki alışverişin iki görüşünün kökten kar­ şıtlaşmasına götürür.

İletişim ve medya sözcükleri 14. yüzyılda Fransız dilinde, 15. yüzyılda İngiliz dilinde ortaya çıkan İletişim (communication) sözcüğünün anlambilimsel ge­ lişimi, Yves Winkin’in belirttiği gibi, iki anlayış arasında gelişir. Latince communicare’den gelen sözcük, katılmak communier (fi­ ziksel anlamda da katılmak) düşüncesiyle bağdaştırılır. Paylaşım düşüncesi, taşıma tekniklerinin (yolcu arabası, tren, otomobil) ve bireylerarası ya da toplu ilişkiler tekniklerinin (telefon, ba­ sın) gelişimiyle aktarım ve geçiş aracı düşüncesi yararına gide­ rek silinir. Sözcük bugün hem bir ülküyü, hem bir ütopyayı (ay­ nı mantık dilini paylaşmak ve/ya da aynı topluluğun parçası ol­ mak) hem de işlevsel değiş-tokuş eyleminin tüm boyutlarım di­ le getirir: Değiş-tokuş edilen nesne ya da içerik (bir bildiri sun­ mak), kullanılan teknikler (sözlü, yazılı vb. iletişim araçları) ve bu teknikleri ulusal ya da yerel medya biçiminde işleten ekono­ mik örgütler (Disney şirketi bir “iletişim şirketi’ olarak değerlen­ dirilir). İletişim sözcüğünün kendisinde ve kendisine karşı, hem değer tarafına hem de teknik tarafına da çekilebilecek bir anlatı­ mın belirsizliği vardır: Olası tüm kendine mal etmelere elveriş­ lidir. Turizm iletişimdir, tiyatro, sosyo-kültürel eğlence, ticaret, izcilik, duygusal açılmalar, posta, çiçek tozu aktarımı da öyle...

Medya sözcüğüyse (Latince “ortada bulunan” anlamında­ ki medius) alıcı ve verici arasında önemli bir etkileşim olasılı­ ğı bulunmadan, bir başka deyişle bireylerarası iletişimden (yüz yüze alışveriş) farklı olarak, alıcının vericiye zayıf bir yanıt ver­ me yetisi bulunduğu, küçük topluluklarda örgütsel iletişim­ den (örneğin şirket iletişimi ya da okulda ders) ayrılan uzaktan ilişki kurmaya göndermede bulunur. Latin kökenlidir, Fran­ sızca’da çoğul olarak medias olarak yazılır, İngilizce’deyse te­ kil medium ve çoğul media’yı korur. Bununla birlikte medium Fransızca’dan alınmıştır, medya anlamında da bütünüyle tek­ nolojik boyutunu düşündürmek için kullanılabilir (televizyon medyumu elektronik, görsel ve sözel yöntemlere dayanır, ki­ tapsa yazılı dili ve kâğıdı kullanır). İngilizce mass media (değiş­ mez) deyimi Fransızca’dan alınmıştır, büyük ölçekte, kitle ile­ tişim araçları, kitle medyası ya da medya olarak adlandırılır. İle­ tişim tekniklerini (basın, sinema, televizyon) ve bunları hazır­ layan endüstrileri belirtir. En fazla birkaç kişi arasındaki ilişki­ yi sağlayan medyalar kimi zaman mikro-medya diye adlandırı­ lır (örneğin telefon). İletişim ve Medya Sözcüklerinin Anlamlan A - HetişirrHdeal durum ya da eylem • aracılık olmadan paylaşılan mantık (usmerkezcilik) • teknik yardımıyla paylaşılan mantık (teknikçi ütopya) • toplumsal, tinsel ya da fizik birleşim (toplulukçuluk) B - HetişirrHşlevsel bir alışveriş yoluyla ortaklık • değiş-tokuş edilen nesne (söylem, sinyal) • yararlanılan teknikler (medyum, medya, mass media) • bu teknikleri büyük ölçekte geliştiren şirketler İletişim Düzeyleri* • kişilerarası (yüz yüze, birincil ilişkiler) • örgütsel (topluluklar, politik partiler, şirketler) • medyatik (uzaklık, alıcıdan doğrudan yanıtın az olduğu ya da doğrudan yanıt olmadı­ ğı durumlar) {*) Bu düzeylerde çok İnce bölümlenmeler ve çok güçlü üst üst binmeler ortaya çıkanlmalıdır. Bir şirket medyayı kullanır, televizyon aile içinde izlenebilir, bilgisayar gibi kimi "etkileşimsel” denen medyalar, bireylerarası ve örgütsel alışverişleri olanaklı kılar vb.

Sosyolojik söylem Medya üzerine araştırma bilimsellik dışı baskılara özellikle duyarlıdır, çünkü kuralcı yükün çok yüksek olduğu bir alan­ da uygulanır. Eleştiriler ve kutlamalar, beddualar ve ütopyalar arasına kıstınlmıştır, bilimsel hamlığın tüm kendine özgü özel­ liklerini göstermiştir ve göstermektedir: - bir denemecilik eğilimi; - incelenen, özellikle ne düşündükleri ve duyumsadıkları bi­ lindiğine inanılan hedef kitleye karşı yukarıdan bakan bir tu­ tum (örneğin kitlelerin bilinçdışı bilimi olarak psikanalize ge­ reğinden fazla başvurma) ya da ilgili mesleklerin tanımında beklentilere ve tanımlara bir bağımlılık; - içebakışa ve sosyopolitik yargıya aşın değer verilmesi (kesin bir içerik çözümlemesi görünümünde kişisel yorum) ya da bi­ limsellik yanılsaması uyandıran istatistiksel araçlara aşın güven; - teknikleri toplumlarla kanştırmak; - insan davranışlarıyla hayvan davranışlan arasında, fizik olaylarla toplumsal olaylar arasında denetimsiz benzetimler. Medyaya toplum bilimleri bakışını uygulamak öncelikle ide­ alizmi ve sofizmi bir kenara atmak anlamına gelir. Toplumsal olgular, tekniğe gömülmek amacıyla da teknik aracılığıyla ye­ niden doğmak amacıyla da tekniğe indirgenemez, kendi dina­ mikleri vardır. İnsanlann mantığı tek bir diyalogla paylaşılacak “sonsuz gerçeklere” dayanmaz, her şeyden önce ortak gerçek­ liklerin yavaş yavaş, aşkın duruma gelmeden yerleştikleri bir süreçte mantıklann karşılaşmasıdır. Medya insanlan birbirine bağladığından erkleri destekleyerek, yıkarak, durağanlaştıra­ rak hem kültürleri biçimlendirir hem de kültürlere katılır. Erk ağlannın içindedir, ama kendiliğinden erk ağlan, özerk şeytani bütünler oluşturmaz. Bu kitapta giderek doğalcılığın ve kültürcülüğün sınırlannı ortaya çıkanp ikna amacı ve iletişimsel akıl karşıtlığına geleceğiz. Bu bakışı medyaya uygulamak, daha sonra gözlemlenen olaylann yorum çerçevesini belli bir alçakgönüllülükle oluş­ turmaya çabalamak ve bunu ampirik inceleme sınamasına sun­

mak demektir. Araştırmacı benimsediği bakış açısı uyarınca, seçtiği bilgi kuramına göre, ya olguları tartışılmaz kılmak, bir başka deyişle onları birçok kez doğrulamak ya da onları tartışı­ lır kılmak, bir başka deyişle düzenli bir zenginleşme sürecinde, ampirik ve kuramsal olarak karşıtını ileri sürmek görevini üst­ lenir. Olguların tartışılır kılınması, ortak anlayışa göre yanlış olmalannı gerektirmez, olgular öncelikle kendileridir, her şey gerçekliktir (Lazarsfeld’in 1949 tarihli ünlü bir çalışması da in­ sanların verilen her konu üzerine gerçeklik olarak değerlendi­ rilebilecek, ama tümüyle çelişkili yanıtlar verebildiklerini gös­ terir). Böyle ele alındığında medya iletişimi alanını kaplayan akla takılan sorulara yanıt vermek kimi zaman olasıdır: Med­ yanın şiddet içeriği, şiddete neden olur mu? Medya kamuoyu­ nu yönlendirir mi? Amerikan kültürü medya aracılığıyla sızar mı? Televizyon okumayı ortadan kaldırır mı? Televizyon rönt­ genciliği demokrasiye zarar verir mi? Elektronik iletişim daha iyi bir dünyaya açılan bir kapı mıdır? Bu sorular kolay değildir, ancak durmadan iyi nedenlerle basit, hatta kolaycı yanıtlar alır­ lar, oysa kimi zaman anlamlan yoktur ya da derece derece çö­ zümlenirler. Kısacası kehanetçi ve ütopyacı eğilimlerden varlıklannı dik­ kate alarak kaçınmak, hem bilimsel engel hem de bireylerin ey­ lem kaynağıdır (eğer gerçekleşmezlerse, bilginler de dahil ol­ mak üzere, bireyleri eyleme geçirirler). Dolayısıyla eleştirinin* kehanetin ve ütopyanın kucağına düşmemek için inceleme araçlan üzerine sürekli çalışmak gerekir. İletişim üzerine söy­ lemlerin soyağacı, profesyonellerin tutumunun, içeriklerin, iz­ leyicilerin yorumlanması için model hazırlama çabalanna eşlik eder. Medyanın sürüklediği ekonomik, kültürel ve politik de­ ğişimlerin sonuçlannı incelemek, dolayısıyla büyülü erdemi­ ni, bilinmeyen güçlerini düşündürtmek, ama onu bulan ve kul­ lananlara, insanlara ve onu eylem ve ideoloji ikili düzleminde birleştiren ilişkilere geri dönmek...

KAYNAKÇA Breton, Philippe ve Proulx, Serge, L’Explosion de la communication, A l’aube du XXIe siècle (1989), La Découverte, 2002 Paris. Buckingham, David, “Introduction: Young People and the Media”, Buckingham, David (derleyen), Reading Audiences. Young People and the Media, içinde Manc­ hester, Manchester University Press, 1993. Cassin, Barbara, L’Effet sophistique, Gallimard, 1995, Paris. — “La sophistique”, Encyclopoedia Universalis, 1982. Lazarsfeld, Paul, “The american soldier: an expository review” (1949), Bourdieu Pierre; Chamberon, Jean-Claude ve Passeron, Jean-Claude, Le Métier de sociolo­ gue, içinde Mouton/Bordas, 1968, Paris. Neveu, Erik, Une société de communication? Montchrestin, 1994. Platon, La République, Gamier Flammarion, 2000, Paris. Sfez, Lucien, Critique de la communication. Seuil, 1988, Paris. Williams, Raymond, Keywords. A Vocabulary of Culture and Society, Londra, Ox­ ford University Press, 1976. Winkin, Yves, (derleyen), La Nouvelle communication için önsöz, Seuil, 1981, Paris.

İKİNCİ BÖLÜM

İ l e t iş im in S o s y a l BIl Im In In E k s ik K a l a n D ö n em e c i Öncüler ve Medya Sorunu

Öncekinin tersine, bu bölüm toplum bilimlerinde belirli bir eğitimi olan okuyuculara seslenmektedir. İletişim üzerine dü­ şüncelerin kronolojisine uymak için kitabın başına konulmuş­ sa da daha çok düşünsellik ve deney (deneyim) kavramları üze­ rinde duran On Beşinci Bölüm’le aynı sırada okunmalıdır. Top­ lum bilimlerinin ilk zamanlarının yeniden okunması sorunu, gerçekte yalın bir düşünce sorununu aşar. Burada amacımız, genellikle sözü edilmeyen ya da pek üretken olmadığı düşü­ nülen ilk dönemin iletişim sorunu için belirleyiciliğini göster­ mektir. 20. yüzyıl sonunda çalışmaların canlanması, 21. yüz­ yıl başında araştırmanın yenilenmesine katkıda bulunur. Bu­ rada savunulan tez 20. yüzyılın ilk yarısında bireylerin medya tarafından manipülasyonu anlamında doğrudan etki konusu­ nun medya üzerine araştırmada baskın çıkarak bireysel psiko­ lojiyi ve toplumsal ilişkiler dinamiğini çok yalınlaştırıcı bir ba­ kış açısına kurban etse de medyanın ve izleyicilerinin farklılaş­ mış bir incelemesinin geliştirilmesini çok erken sağlayabilecek kuramsal kaynakların 20. yüzyıl başında var olduğudur. Avru­ pa’da toplum bilimlerinin kurucuları medyayı görmezden gel­ mediler, her biri kesin bir sonuca götüren düşünce öğeleri or­ taya koydu. Amerika Birleşik Devletleri’nde ampirist düşünür­

ler, iletişim konusuyla iletişimin çağdaş evrenlerde merkez ko­ numu için ilgilendiler. Buna karşın, toplumlann gelişimi üze­ rine kimi zaman kötümser görüşleri olan bu düşünürlerin ya­ pıtlarında ekonomik, politik, toplumsal modernliğin kesinlemesinin ortaya koyduğu temel kopuşun da önemli bir yeri var­ dır. İki dünya savaşının ve totaliter ideolojilerin şokuyla bir­ leşen bu kötümserlik, Avrupa’da bu modernliğin en belirleyi­ ci nesnelerinden biri olan medya üzerine araştırma gelenekle­ rinin yerleşmesini engeller. Amerika Birleşik Devletleri’nde de 1930’lu yıllardan başlayarak düşüncelerin ışığı azalır, ama am­ pirizmin mirası önemini korur; bilgikuramsal konumlar gibi kavramların yeniden keşfi, bugün ileri modernliğin çelişkileri­ ni kavramaya yardımcı olur. Dolayısıyla sonraki yüzyıldaki ça­ lışmaların referansının bu düşünceler olduğu anlaşılmaktadır.

Toplum bilimlerinin ve iletişimin temel kavramları İlk sosyologlar 19. yüzyılın sonunda tehdit edici gibi algıla­ nan bir endüstrileşme ve demokratikleşme deviniminin koşul­ larına çok bağımlı, ancak varolan ya da varolmuş birçok top­ lumu dikkate almayı sağlayacak kavramsal ve yöntemsel değiş­ mezlere önem vererek bireylerarası ilişkilerin temellerini atar­ lar. Bu değişmezler -böyle adlandmlmasalar d a-, aynı zaman­ da kişilerarası iletişimin ve kitle iletişiminin temellerini oluştu­ rur. Başlangıç edimi, yaşadığımız evreni gerçekte tanrısal ya da doğal bir düzene bağımlı değil, tam tersine tümüyle insanların ilişkilerinin bir ürünü gibi görmeye yöneltir. Toplumsal ger­ çekliğin bütün tezahürü -b ir aile, bir ordu, bir diploma, bir ta­ şıt aracı, bir ekonomik alışveriş, basın, bir emre boyun eğmebir toplumda birleşen ya da bölünen anlam ilişkilerinin üre­ timleri ya da belirginleşmeleri olarak görülmelidir. Karl Marx böylece, doğayla (çalışma) ilişkiler alanında olduğu gibi, dü­ şünceler alanında da karşılıklı bağımlılığın altını çizmekle gö­ revli toplumsal ilişkiler kavramını kullanarak insanları doğanın egemenliğinden bağımsızlaştım. Emile Durkheim, şeyler gibi

ele alınan toplumsal olguların kendine özgü gerçekliğinden söz eder, Max Weber’e göre de toplumsal eylemin biçimleri, kendi­ lerinden başka bir şeye indirgenemezler, çünkü bireylerin on­ lara verdiği anlama bağımlıdırlar. O zamanlar tam egemen­ lik altına alınamayan bu hareket, kimi zaman sosyolojik indirgemeciliğin aşırılıklarına varır, Peter Berger ve Thomas Luckmann’ın deyimiyle gerçekliğin bir toplumsal oluşumunun var ol­ duğu düşüncesine, bugün birçok düşünürün savunduğu oluşumcu denen bir eğilime götürür. Bu yazarlardan her biri, toplumsal olgular üzerine açılımın kavranabileceği özel bir bakış geliştirir. Marx, ideoloji ve top­ lumsal sınıf kavramlarıyla toplum araştırmalarına çatışmayı ve toplumun maddi çıkarlarla smırlanamayacağı düşüncesini geti­ rir: Kullandığımız düşünceler, temsiller, imgeler, modem eko­ nomik düzende yakın konumlan olan uyumlu toplumsal grup­ lan oluşturan bireylerce genellikle paylaşılan evren (ideoloji­ ler evreni) üzerine yapılanmış bakış açılannı aşıladıklan kadar, kapitalizm adı verilen tarihsel üretim ve tüketim biçimini dile getirirler. Proleter halklann yaşadığı toplumsal baskı, ekono­ mik açıdan sömürülmelerinden ve zorunlu olarak egemen sını­ fın olan egemen düşünceler yaranna kendi ideolojilerini yarat­ ma yetilerinin yıkımından geçer. Devrimci Marx’tan farklı ola­ rak Durkheim, uzlaşma ve toplumsal bütünleşme kavramlannı vurgulayan, bunlann toplu yaşamın tüm boyutlannda bulgu­ ladığı ahlakî düzensizliği getirmesine karşın kaçınılmaz oldu­ ğunu öne süren cumhuriyetçi bir sosyalisttir. Örneğin dil öz­ gürce seçilmez, doğumdan başlayarak aktanlır, toplumsal bas­ kıyla aşılanan bir mantıksal uzlaşmanın konusudur, birçok va­ roluş, düşünme, davranış biçimimizde bunun örneği görülür: “Kurumlar bizi yükümlü kılarlar, biz de onlan severiz”. Kurallann öğrenimi ve içselleştirilmesi yalnızca kendi bencil zevk­ leriyle ilgilenmekle yetinmeyen toplumsal varlıkları biçimlen­ dirir. Durkheim yalnızca okulu, çalışma dünyasını ya da di­ ni ele almaz, bilginin üretimi sorununa ve mantığın biçimle­ rine de eğilir. Ona göre, önce dinsel, sonra da laik sınıflandır­ malar gerçeğin yorumunun çerçeveleridirler, hem fizik, psişik

ve toplumsal evreni keşfetmeye yararlar, hem de bir ya da bir­ çok topluluğa ait olmanın zorlayıcı araçları gibi kendilerini be­ nimsetirler. Topluluğun varoluş önkoşuluyla toplumsal imge­ lemlerin, toplu bilinçlerin sürekli varlığıyla kendilerini gösterir­ ler.1 Liberal ve Nietzsche’ci Weber, toplumsal eylemlerin kasıtlılık niteliğine karşı daha dikkatlidir, uygulamaların farklılığını ve daha sonra “yapısal” diye adlandırılacak olanın sürekliliği­ ni uzlaştırarak, bunları dört ideal-tipe ya da genel modele ayı­ rır: Ereği temel alan akılcı eylem (araçlan amaçlarla bağdaştır­ mak), değere göre akılcı eylem (inançlarda yerleşen), duygusal akılcı eylem (duygular tarafından yönetilen), geleneksel akılcı eylem (görenek, alışkanlık). Birey için anlamı olan her eylem akılcıdır ve yalnızca açıklamaya değil, anlamaya, eylemi toplu nedenselliklere indirgemeye de çalışan sosyolog için anlam ta­ şımalıdır. Üç egemenlik kuramı, toplumsal davranışların, meş­ ru olarak algılanana boyun eğenlerin güdülenmesine göre üçe bölünebileceğini varsayan inanç kuramınca yönlendirilir. Yasal-akılcı meşruluk, yasallığın ya da kuralların boyun eğmeyi buyurduğu inanışına dayanır, geleneksel meşruluk, bu boyun eğmeyi geçmişe göndermede bulunarak yerleştirir, karizmatik ya da duygusal meşruluk da kişinin ayrıcalıklı ve kutsal kişili­ ği üzerine temellenir. Bu üç yazarın çok karmaşık yapıtlarından ortaya çıkan sos­ yolojik -materyalist ve eleştirel, bütüncül ve “bilişselci”, birey­ ci /bütüncül ve kavramsal- incelemenin temel taşlarına, de­ mokrasiyi koşulların eşitlenmesinin sürekli hareketi (maa­ şa bağlama ve sosyal güvenlik ortak bir evren oluşturur) ola­ rak düşünen Alexis de Tocqueville’in, modem insanın ve kül­ türünün çelişkili koşulu üzerine incelikli uslamlamasıyla Ge­ org Simmel’in, gerilimde ya da birleşmede iletişim üzerine dü­ şünceye geniş bir yer açan Ferdinand Tönnies ve Gabriel Tarde’ın katkıları eklenir. İki ya da birkaç insan arasında gerçek­ leşen iletişim, en azından başlangıç olarak öncülerin bıraktı­ 1

Dilbilimci Saussure, iyi bir Durkheimcı olarak, aynı dönemde dilin işleyişim göstergenin keyfiliği kavramından yola çıkarak açıklar: Her toplum, doğal de­ terminizm olmadan, anlamlan sesbilimlerle birleştirmeyi seçmiştir.

ğı araçlarla betimlenebilir. Kuşkusuz seslerin ve jestlerin tek­ nik bir alışverişine dayanır, ancak insan ilişkilerinin genişleyen alanına onları yeniden yerleştirmeyenler için yönü ve etkisi an­ laşılmaz olarak kalır. Bir emre uymak, iletişimin iyi tasarlanmış bir biçimine, herhangi birinin herhangi bir şeye boyun eğmesi­ ni sağlayacak etkili bir tekniğe yanıt vermek değil, iyi nedenler­ le, belki ekonomik ve kültürel egemenlik nedenleriyle bir dün­ ya görüşüne boyun eğmek, emrin (akılcı, geleneksel ya da karizmatik olsun) ya da toplumsal bütünleşme işlevinin (ailemin buyruklarını beğenmiyorum, yine de bir aile topluluğunu ko­ rumak için boyun eğiyorum), algılanan meşruluk ve bunu di­ le getirme biçimi arasında yeterli bir uyum bağlamında meşru­ luğunu tanımaktır. Bir buyruğa uymamak genellikle bir ileti­ şim “başarısızlığı” anlamına değil (fark edilmeyen ya da iyi di­ le getirilemeyen), bireyler ya da türdeş toplumsal gruplar ara­ sında açık çatışma anlamına gelir. Polis bir kalabalığa dağılma­ sını emrettiğinde, göstericiler tersine karşıtlıklarını vurgula­ mak için toplanabilirler, güvenlik görevlileriyse bu emri müda­ haleye hazırlık için bir iç işaret olarak yorumlarlar. Kişilerarası ve örgütsel iletişim kuramlarının doğuşunda, temel sosyoloji önemli ve yapısal bir işlev görür, kalıtı da sosyal psikoloji (bkz. Beşinci Bölüm), iletişim antropolojisi (bkz. Altıncı Bölüm) ya da daha sonraki akımlarca yeniden ele alınır.

Avrupalı öncüler ve medya Medya iletişimi toplum bilimlerinin merkez nesnesi durumu­ na geldiğinden, zaten buna yazgılı olduğunu ileri sürmek ar­ tık kolaydır. Gerçekten de medya iletişimi, modernliği tanım­ lama arayışındaki ilk sosyologların dikkatini çeken niteliklerle dolup taştığından -bireylerin uzaktan “kitlesel” ilişkiye geçme­ leri, toplumsal ve kültürel topluluklara ayrışma, bireysel alana kapanma, teknik gelişme-, temel güncel sorunlar üzerine bir düşünceye elverişlidir. Bu iletişimi toplumsal ilişkinin biçimle­ rinden biri saymadan önce, olası egemenlik altına alma düşün­ cesinden vazgeçmek gerekir. Bununla birlikte toplumsal edim­

lere doğal ya da gizemli kaynaklar yakıştıran her tür yalınlaş­ tırıcı nedenselliği reddetmeye eğilimli sosyolojik bakış, olu­ şum sürecindeki bilgilerin adımlarına rehberlik eder. Örneğin Durkheim, toplumsal öykünme kavramını eleştirirken 1897’de yazdığı İntihar*da (bkz. Dördüncü Bölüm), istatistiksel öğelerin desteğiyle, gazetelerin bireysel bilinçlere doğrudan etkisi üze­ rine düşüncenin en parlak çürütmelerinden birine girişir. Ba­ tılı ülkelerin tümünde basın çok gelişmiş olmasına karşın, bu ülkelerin her birinde kendini öldürme oranı farklıdır, medyatik haberlerin yoğunluğuna bağlı intiharların yayılması söz ko­ nusu da değildir. Basma, intiharların ve suçların yeniden üreti­ mini gerçekleştirdiği için yüklenen yansılama gücü gerçek de­ ğildir. İntihar, gazeteleri okuduktan sonra yapılan kimi ender “bireysel” saplantılı eylem, her zaman olasıdır, ama her şey­ den önce “toplumsal ortam”la açıklanan bir olaydır. Bu sapta­ ma güncelliğini korur: Yüzyıl sonra, 1993’te Fransız basını, bir gücü elinde tutma ve bunun özeleştirisini yapabilmenin do­ yumuyla, eski başbakan Pierre Beregovoy’un intiharına öykü­ nen bir intihar dalgası olasılığı üzerine kendini sorgular. Gü­ nümüzde basın, alışkanlığın ötesinde bir iç baskıyı izleyerek, suçların taklit yoluyla yayılımı üzerine durmadan konu öner­ meyi sürdürür. Yalnızca medya eleştirisinin eleştirisine dayanmayan düşün­ celer, başka bir bakış açısıyla biçimlenmiş, basma, 19. yüzyı­ lın muzaffer kitle medyasına odaklanmıştır. Tocqueville’de, ilk modem toplum incelemesi temellerinin yanı sıra kamuoyu dü­ şüncesinin kuramsallaştırılması da vardır (Amerika’da Demok­ rasi 1840). Amerika örneğinin de gösterdiği gibi demokrasi­ de basının çok büyük bir gücü vardır, ancak genellikle yakıştınldığının tersine, bilinçlerin yönlendirilmesi gücü söz konusu değildir: “Basın insan tutkularını ateşlemesini çok iyi bilse de bu tutkuları tek başına yaratamaz”. Gerçekte en azından üç bü­

yük işlev yerine getirir: Politikanın gizli güçlerini açığa çıkararak özgürlüğü gü­ vence altına almak (“kamu insanlarını sırayla kamuoyu mah­ kemesi önünde birbiriyle karşılaştırır”);

- Yurttaşlara ortak referanslar sağlayarak topluluğun sürme­ sini sağlamak ( “aynı düşünceyi, tek bir gazete bin tane akla ay­ nı anda girebilir”); - Üzerinde anlaşılmış bir eylemi olası ve hızlı kılmak (çünkü insanlar ve partiler “birbirlerini görmeden konuşurlar, temasa geçmeden anlaşırlar”). Demokrasinin durumu, kişisel görüşlerin bölünmesi anla­ mına (herkes kendi görüşlerini savunur), aynı zamanda da Tocqueville’e göre birçok etkene, özellikle koşulların eşitlenmesi hareketine (bireyler kendilerini birbirlerine daha yakın hisse­ derler) ve ortak görüşlere dayanma, güvenme (her zaman her şeyden kuşkulanılamaz) psişik gereksinimine bağlı güçlü bir konformizm ve kimi zaman da sapkın bir eğilim anlamına ge­ lir. Gazeteler bu dileklere yanıt verir, onları yaratmaz, ancak uygunlaştırır; güçleri aynı zamanda hem görüşlerin çeşitliliğini temsil etmek, hem de uzlaşmayı sağlayarak bu görüşlerden ki­ milerinin daha çabuk zafere ulaşmalarını sağlamaktır. Her ül­ kenin kendine özgü demokratik gelenekleri bulunduğundan, buna uygun bir basını da olacaktır. Tocqueville, Fransa’da ve Amerika Birleşik Devletleri’nde gazetelerin sayı, içerik ve biçim açısından farklılık gösterdiğini saptar, bunun nedenleri ekono­ mik değil, özellikle kültürel ve politiktir - bu günümüzde de geçerlidir. Gazeteler, kendilerini oluşturanlara bir araya gelme ve birlikte yürüme olanakları vererek birlikler oluştursalar da canlılıklarının temelinde, öncelikle düşünce birliklerinin can­ lılığı vardır. Gazeteler bağımsız olduklarından, bir tür kötü be­ ğeni zorbalığı uygulayabilirler, şiddet yoluna sapabilirler, ayrı­ ca sakmımsız ortak eylemleri kışkırtabilirler, ancak temel kat­ kılarını tartışma konusu yapmaz bu: “Ürettikleri kötülük iyi­ leştirdiklerinden çok daha azdır”. Nesnellikleri ve eleştirel ba­ kışları eksik olsa da kimi zaman kendi önyargılarıyla fazla dolu olsalar da gazeteleri sessizliğe gömmekle onlara yön veren çı­ karlar susturulamaz: “Gazetelerin etkilerini ortadan kaldırma­ nın tek yolu, sayılarını artırmaktır”. Daha çok ekonomi ve din üzerine çalışmalarıyla tanınan Max Weber, çağdaş toplumlarda medyanın yükselişiyle ortaya

çıkan sorunları tümüyle görmezden gelmemiş, 1910’da Deuts­ che Gesellscaft fü r Soziologie’de “basın sosyolojisi” üzerine yedi sayfalık giriş niteliğinde bir rapor yazmıştır. Son derece yoğun bu metin medya üzerine bütüncül bir program oluşturur, ileti­ şim meslekleri (Le Savant et le politique'te de -Bilgin ve Politi­ k a- incelenen gazeteciler), haber pazarının yapısı, iletişim şir­ ketlerinin örgütlenmesi, basın ve politik erk arasındaki ilişki­ leri, medyalar arasındaki bütünleyicilik ve ikame ilişkileri, ka­ muoyu üzerine etkileri üzerine çalışmaların açınlayıcısıdır. Öte yandan Weber, basının okunmasına beyin üzerinde doğrudan etkiler atfeden ya da kitabın gazete tarafından yıkımını öne sü­ ren dönemin gözde kuramlarını iğnelemekten zevk alır. Ta­ busuz yürütülen (tüm gazete yazılan inceleme konusu olabi­ lir) bir nicel ve nitel incelemenin ilkelerinden söz etmeden ön­ ce, farklı ülkelerden okuyuculann beklentilerinin aynı olmadı­ ğını ve gazetelerin okuyuculan yönlendiğinden belki daha faz­ la, bu beklentilerin gazeteleri yönlendirdiğini gözlemler. So­ nunda, çağdaş insana medyanın özel katkısı üzerine bir incele­ meyi, birçok bakış açısının sürekli karşılaşmasına bağlı dış ev­ renin algılanma biçiminin “kapsamlı bir değişimini” sezinler. Yapıtlannda Fransız mikrososyoloj isini merceğe alan Gab­ riel Tarde çok idealist bir toplumsal taklit kuramı savunduğu için, uzun süre Durkheim’ın şanssız düşmanı sayılır. Buna kar­ şılık Elihu Katz’m (P. Lazarsfeld, T.N. Clark ve R.E. Park’tan sonra) anımsattığı gibi, iletişim kuramlanna katkısı belirleyici­ dir. “İki aşamalı iletişim akışı”nın bulunmasından önce, etkin okuyucu düşüncesi yaranna doğrudan ve otoriter basın etkisi düşüncesini reddeden bir iletişim modeli önerir. Gazeteler içe­ riklerini zorla aşılamazlar, daha çok lokanta mönüleriyle karşı­ laştırabilirler, çeşitli ekonomik, politik, toplumsal bakış açılan sağlayıp konuşma izlencelerini canlandmrlar: “Bir milyon di­ li harekete geçirmek için tek bir kalem yeter”. Kişilerarası alış­ veriş medyatik iletişimin sonucunda oluşmaz, çünkü basın da­ ha önceden varolan, bireyleri ve toplumsal gruplan sürekli bir araya getiren konuşmalan besler. Kendileri de toplumsal gö­ rüşler biçiminde gruplanan bireysel görüşlerin kaynağında ko­

nuşma vardır: Yüz yüze iletişimin etkisi, tüm etkilerin en etkili­ sidir ve egemen düşüncelerin oluşumuyla sonuçlanır. Tarde te­ melde “toplumsal çevre” etkisinden söz eden Durkheim’a yak­ laşır, ama kişilerarası alışverişin dinamiğini daha incelikli bir biçimde betimler. Tarde’a göre basının belirleyici bir etkisi var­ sa, bu parlamenter özgürlüğün korunması ve ulus-devletler gi­ bi yeni toplulukların ortaya çıkmasında söz konusudur. Dola­ yısıyla gücü her şeyden önce bakış açılarının çeşitliliğini olası kılarak, birbirleriyle bağmtılandırmaktır. Tarde’a göre “Gaze­ tenin ortaya çıkmasından önce yalnızca hükümdar farklı köy­ lerdeki insanların ne düşündüğünü söyleme olanaklarına sa­ hipti, ulusun mırıldanan birliği de onun kişiliğinde toplanıyor­ du. Gazete bu kraliyet işlevini kendine mal etti ve yanılgıdan kurtardı. Basın, dağınık köyleri birbirlerine tanıtarak, kendisi bir odak ve ulusal bütünleşme etkeni durumuna geldi” (Katz, 1992, 267). Marx (uzun süre gazetecilik yapmıştı) ve Engels Kutsal AiIc’de “sosyalist” devrimci popüler roman konusunda, duygular üzerine yararlı etkisini sorgulayarak çalışırlar (Eugene Sue’nun Paris’in Gizemleri). Romancı, halk çevrelerinin zor yaşam ko­ şullarım duyururken, bir sol bilincinin ortaya çıkmasına katkı­ da bulunur mu? Düşüncelerin (üstyapının), ekonomik ilişkilerce (altyapı) belirlenen toplumsal ilişkileri değiştirmesinin ola­ naksızlığına inanan Marx ve Engels, popüler romanı, örtük bir gerici edebiyatla bir tutarlar: Sue’nun okuyucuları gerçekte ku­ rulu düzenin ideolojisini maskelemekten başka bir şey yapma­ yan güzel yalan düşüncelerle aldatılmışlardır. Bu, okuyucular­ la tüketilen iletiler arasındaki ilişkiyi inceleme ve örneğin Um­ berto Eco’nun belirttiği gibi (Superman’dan insanüstüne, 1948), popüler romanın 1848 olayları üzerindeki etkisini gözlemleme olanağım yitirmek anlamına gelir. Bu reddin önemli bir sonucu, Marksizmin, sistemli biçimde egemen güçlerin çıkarma hizmet etmekle suçladığı medyanm, kesin bir sonuca götürebilecek in­ celemesine uzun süre katkıda bulunamayışıdır. Alman sosyolog Ferdinand Tönnies de zengin, ama olduk­ ça anlaşılmaz metinlerde, basının devletlerin açılımına ve şid­

detin olmadığı, bilginler ve düşûnürlerce yönetilen bir evren­ sel cumhuriyetin kuruluşuna götüreceğinden söz eder. Toplu­ luğun nostaljik teknikçi akımlarını ütopik bakış açılarıyla, be­ timlediği harekete karşı bir sosyolojik uzaklığı koruyarak tasar­ lar: “Şiddetin anısı”, bir başka deyişle grup kimliklerinin gücü her zaman büyük olacaktır.

Modernliğe karşı kötümserlik ve ara yol yokluğu Öncülerin sezgileri ve çabalarının hemen nöbeti devralınmaz, araştırma geleneğinde de berraklaşmaz. Bunun için birçok ne­ den ileri sürülebilir. Kuşkusuz Amerika Birleşik Devletleri’yle karşılaştırılınca, Avrupa’da büyük elektronik medyaların hem teknik hem ekonomik göreceli az gelişmişliği (radyonun kamu tekelinde olması) araştırmanın gelişmesine engel oluşturur. Öte yandan Paul Lazarsfeld’in (1970) oldukça abartılı “iki dün­ ya savaşı Batı Avrupa’da sosyal bilimlerin ilerlemesini yavaşlat­ tı. Avrupa’da 1920 ve 1950 yıllan arasında klasik geleneğe bağ­ lı hiçbir yapıt yayımlanmadı” saptaması, Avrupa ülkelerince sa­ vaşa ödenen insan bedelini, özellikle bilimsel bedeli anımsatır: Bu dönem boyunca medya üzerine özel bir araştırmaya başla­ mak da sosyal bilimlerde genel dallar oluşturmak ya da yeniden oluşturmak da söz konusu olmamıştır! Bu baskılamanın daha tarihin yazmadığı en büyük nedeni de ilk sosyologların yapıtlannda ve bir düşünsel bağlamda bulu­ nabilir. Sinema ne de olsa Avrupa’da (özellikle Fransa’da) Bel­ le Epoque’da gelişen bir endüstriydi, edebiyat da eksik değildi. Weber’in Dizi Romanların Etiği ve Kapitalizmin Ruhu’nu (çok ustalıklı bir Müzik Sosyolojisi2 yazmış olmasına karşın), Durkheim’m Medyatik Yaşamın İlksel Biçimleri’ni, Marx’in Gazeteci­ liğin Bir Politik Ekonomisi İçin’i yazmamış olduğunu saptamak gerekir. Bu alana bir yatırımın getirebileceği bilimsel ve top­ lumsal saygınlığın zayıflığı, basının ticari evreninin küçümsen­ 2

Bu müzik sosyolojisinin olası kullanımı konusunda, bu yapıta Emmanuel Pedler’in yazdığı sunuş okunabilir (in Weber, 1998).

mesi, halk sınıfı ve orta sınıfın pratiklerine çok uzak ve koru­ macı bir bakış, ayrıca tarihe belirli bir uzaklıkta durmamaktan kaynaklanan gerçek bir inceleme güçlüğü buna engel olmuş­ tur. Uzun süre baskın çıkan, 20. yüzyıl boyunca Marksizm ta­ rafından üstlenilip yeniden ele alman düşünce ilksel, “derin” ilişkilerin, endüstriyel çalışma, bürokrasi ve ailesel yapıların ilişkilerinin en kesin, en “ciddi” ilişkiler olduğu ve kültür ala­ nının her şeyden önce yalnızca dinsel duygulara seslenen söz sanatı çalışmasına değer görülebileceğidir, bu düşünce de ön­ celikle endüstriyel çalışma, bürokrasi ve ailesel yapıların ilişki­ leri alanında toplumsal bilim dallan geliştirmeye yöneltmiştir. Modernliğin özel biçimlerine uzak durma, kısaca ve özellik­ le endüstrileşme ve demokratikleşmenin eşzamanlı gerçekle­ şen şokuyla ve bunun yapıbozumcu niteliğinin vurgulanması­ nın esinlediği derin bir kötümserlikle açıklanır. Kişiliksiz, in­ sanlıktan uzak bir tekniğin yükselişi gibi algılanan, aynı za­ manda bireyin kendi içine kapanmasından kaynaklanan karan­ lık duygulann yayılması karşısında, bir tözün, bir gerçekliğin yitirilişiyle ilgilenen ilk sosyolojik düşüncelerde, hatta devrim­ ci olarak nitelenenlerde bile, oldukça tutucu ve gerici nitelikler saptanabilir. Durkheimci düzensizlik, Weberei büyünün bozul­ ması, Marksist yabancılaşma, yeni zamanlar üzerine varsayılan olumsuzluklan yeterince anlatır. Medya sorunu üzerine, Avru­ palI öncülerin çoğu dilsiz değil miyoptu. Yakını iyi görüyorlar­ dı -medyanın zararlı etkileri üzerine bilimsel olmayan metin­ lere belirli bir uzaklıkta duruyorlardı ya da uygulamalı çalışma programlan öneriyorlardı-, ancak iletişimin modernlikteki ye­ rini iyi ayırdedemiyorlardı, toplumsal önemini hafife alıyorlar­ dı. Kimi yazarlarca zaman zaman modernlik karşında kötüm­ serlik, kalıtçılannın yüzyılın yaramaz çocuğunu, toplumsal dü­ zensizliğin ya da anlamsızlığın ilk akla gelen suçlusu medyayı ele aldıklannda çoğu kez tek akılda tuttuklan ders oldu. Medya iletişimi araştırması, daha sınırlan çizilmeden, çok erken sos­ yolojik, tarihsel ve antropolojik akımlardan kopanldı, çalışma, din, aile ilişkileri gibi daha saygın alanlarsa toplumsal bilimle­ re dayanan ilk çalışmalardan beslendi. Bu durum, söz konusu

alanda bir araştırmanın gelişmesini engellemediyse de araştır­ ma uzun süre medyanın işlevsel yönlerinin ötesinde bir kültü­ rü ya da demokratik desteği temsil edebileceği düşüncesinden kopuk kaldı. Araştırmacıların duraksaması ve düşünsel akımların kapalı­ lığı saltık değildir. Fransa’da genç Stoetzel 1930’lardan başla­ yarak reklam üzerine çalışır, Raymond Aron 1936’da, Walter Benjamin’in teknik yeniden üretim çağında sanat yapıtı üzeri­ ne ünlü metnini okur, Alman yazarların izleklerini Fransa’ya taşır, Durkheimcı okul Chicago Okulu’yla alışverişlerde bu­ lunur... Her şeye karşın,1 9 2 0 -1 9 4 0 yıllarının Fransız sosyo­ lojisinde gündelik yaşamın belirli bir uzaklıktan çok etnografik gözlemiyle tamamlanan akılcılık egemendir. Maurice Halbwachs’m Amerikan ampirizmine karşı sakımmım ve uzaklığı­ nı anlamak için Chicago’ya ziyaretinin şaşırtıcı anlatısını oku­ mak gerekir (Marcel 1999, genç ve coşkulu John Dewey’nin ay­ nı kente ziyaretiyle karşılaştırmak gerekir, Joseph, 2002). Al­ manya’da sosyoloji, modernliğin yaşam koşullarına daha dik­ katlidir, ancak Simmel (gazetecilik yapmıştır) basını sanatla ve kentle sınırlı kültür üzerine çalışmalarının popüler üretimle­ riyle birleştirmez. Marksist akım Frankfurt Okulu’yla birlikte medya alanında güç ve özgünlükle yeniden ortaya çıkar, aynı zamanda tekniğin karanlık bir görüşüyle birleşen egemenliğin saf ve yalın eleştirisi biçimindedir. Büyük medyanın etkisi üni­ versitenin dışındaki alanlarda, örneğin sinema için yazın dergi­ lerinde ve sinematografik eleştiri yayınlarında da tartışılır (bkz. Chamey ve Schwartz, 1995).

Amerikan pragmatizmi Amerika Birleşik Devletleri’nde de bilimsel görünüm bir sü­ re için eleştirel dalgayla kaplandıysa da kitle medyası sorunu üzerinde başlangıçtan beri farklı ve yapıcıdır. Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa’dan daha yumuşak bir biçimde saltıkçılıktan kopuşa ve genellikle daha az çatışmalı bir dinden bağımsızlaş­ ma sürecine tanık olur. Aydınlanmacılann laik mirası olan bi­

lime ve yeniliğe inanç yıkılmadan, demokrasi ciddi bir tartışma konusu biçiminde sorgulanmadan, endüstrileşme şoku, toplulukçu özlemlerin ve anti-kapitalist düşmanlıkların ortaya çık­ masına yardımcı olur, llerlemecilik, örneğin bir Jules Veme’nin bilim-kurgu eserinden ya da bir Eugène Sue’nun dizi romanın­ dan esinlenen, toplumsal açıdan Saint-Simonculukla bağdaşabilen girişimci felsefe, Avrupa aydın çevrelerinde yavaş yavaş ortadan kaybolsa da Atlantik’in öte tarafında başka biçimlerde, bilim-kurgu romanında, mimari ve politik düşüncede tartışıl­ mayı sürdürür. Egemen felsefe akımı pragmatizm, bir Marx’m devrimci hareketinden, bir Weber’in gerçekçiliğinden ya da bir Durkheim’m cumhuriyetçiliğinden çok farklı, çök özel bir mo­ dernliğe uyarlanmasını dile getiren bir ilericiliğin taşıyıcısı ol­ mak ister. Kurucuları William James, Charles S. Peirce, George H. Mead, John Dewey, onu “sonsuz gerçeklere” bağlı ve kutsal düzen tarafından güvence altına alınmış saltık bir bilginin reddinde temellendirirler - Atlantik’in iki tarafındaki sosyolojik yöntemle uyumlu biçimde. Pragmatizmin tüm özgünlüğü ikin­ ci önvarsayımmdadır: İnsanlar kendilerini yaşatan gerçek anla­ mın üreticisidirler, bu da daha önceden varolan yaşam koşulla­ rına uyum göstermeyi ve bunlara katlanmayı gerektirir, ancak değişim, deneyim ya da “eylem olasılığı” konusunda yetenek­ lidirler (Dewey). Düşünsellik fanım gereği kendi kendine dışsallığı içeren iletişimsel bir süreç olduğundan, birey kendisini kendisi olarak tanımadan önce nesne olarak tanımak için or­ tak bir aracı, dili kullanan toplumsallaşmış bir hayvandır (Me­ ad). Eylem içinde ve eylemin getirdiği yeniliğe yapılan vurgu, hiçbir şeyin, ne bilim ve etik arasındaki çelişkinin, ne olgusal­ lık ve bilgi arasındaki, ne de eleştiri ve ilerleme arasındaki çe­ lişkinin temelde aşılamaz olmadığını düşünen Amerikalı düşü­ nürleri farklılaştım. Şimdiki zamanın toplumsal yapıbozumlarına karşın m o­ dernliğe ve geleceğe açılım, insan yaşamının ancak deneyimle­ rin alışverişi, işbirliğinin gelişmiyle anlam kazandığı saptama­ sı —maddiyat her şeyden önce bir insan üretimi olduğu ve top­ lumsal eylemleri belirlemediğinden- bu yazarları, kitle iletişi-

Charles Sanders Peirce ve İletişim Sorunu Peirce'in yazılmasından yüzyıl sonra çok sık anılan çalışmaları, bir üniversite­ de kadroya girmeyen yazarının sıradışılığı nedeniyle, az rastlanır derecede­ ki soyutlamaları ve düşünsellikleri, aynı zamanda da çok özel sınıflandırılma­ ların kullanımı nedeniyle uzun süre görmezden gelinir. Tüm pragmatistle­ rin arasında, her bilginin yargılamaya dayanan, kopuk kopuk, sonsuz bir sav zinciri gibi önermeler arasındaki bir ilişki sürecine bağımlı olduğunu öne sü­ ren Peirce'in pragmatizmi, nesnelci yanılsamayı en etkili biçimde çürütendir. Bilim soyut bir etkinlik değil, bir yaşam sürecidir, insan konularına, birbiriyle uyum sağlamaya çalışan araştırmacı topluluğuna -savlar kendiliklerinden varlıkbilimsel, tartışmasız olgulara dönüşmezler ("antikartezyen" diye adlan­ dırılan tutum)- dayanır. Eşgüdüm eylemi ve öznelerarası bir paylaşım olarak iletişim, bilginin ve ilerlemenin mayasıdır. Bununla birlikte Peirce, gerçeğin varlığını yadsıyan bir adcılığa düşmez. "Gerçek" vardır, her zaman gerçeğin temsilleri biçiminde olsa ve olayın üç türüne bolünse bile: “Birincillik olduğu gibi olma biçimidir", “ikincillik bir İkinciye göre olduğu gibi olma biçimidir", "üçüncüllük bir İkinciyi ve bir üçüncüyü karşılıklı bağıntı içine sokarak oldu­ ğu gibi olma biçimidir". Gerçeğin temsili de üç düzeyde eklemlenir: Bizi etki­ leyenlerin niteliklerin düzeyi (göstergeler), bize direnen gerçek olguların dü­ zeyi (maddi ve maddi olmayan nesneler), hem saptadığımız hem de oluştur­ duğumuz (yorumlayıcı olarak) evren yasalarının düzeyi. Peirce temsil mantı­ ğına sınır tanımaz: Evrende her şey göstergedir (ya da representamen), an­ cak gösterge biçiminde temsilin kendisi de yalnızca bir temsil biçimidir, gös­ tergeler toplumsal eylemin yalnızca bir bölümüdür ve yorumlayan birey, onu öteki göstergelere bağlayan bir gösterge olan yorumlamacıya indirgene­ mez. Bir gösterge bir şey, bir nesne yerine geçer, ancak bu nesnenin anlamı mine topluluğun örgütlenmesi süreci olarak olumlu bakma­ ya yöneltir. Bu yeniliğe yönelim, bir bakıma geçmişe hayranlık duymayı gizler: Küçük toplulukların yok olmasına üzülmek, bireylerde hemen hemen yaratılıştan geleni sevmek ve toplum­ sallaşma yetilerine duyulan güven, toplumsal bilinci giderek yaymadan ve engin bir demokrasi kurmadan önce yerelle baş­ layacak büyük bir topluluk oluşturma düşü. Pragmatistlerin aynı zamanda 20. yüzyılda yayılmaya başlayan iletişimsel ütop­ yayı ilk benimseyenler oldukları kuşku götürmez. Mead “eğer insanlar arasındaki iletişim kusursuz olsaydı, demokrasi de ku-

değildir. Peirce semiyolojisi ya da göstergelerin bilimini kurarak dilin kendine özgü mantığında bilginin üretiminin koşullarını da aramaya karar verir. Ikon (görüntüselgösterge) ("doğal"dır, çünkü kopyalayarak betimlenen nesnele­ re benzer), belirti ya da belirtisel gösterge ("doğal"dır, ancak yalnızca gön­ dermede bulunur, kopyalamaz) ve simge (sözlü ya da yazılı dilin sözcükleri gibi "uzlaşımsal”) olarak üç gösterge türü aytrdeder. Semiyolojinin katkısını açıklamak, temellerini açıklamak kadar karmaşık­ tır. Semiosis kavramına sınır konulmaması bu düşünceyi belirsizleştirir, dola­ yısıyla uygulanmasını zorlaştırma yanlışını getirir - oysa bir pragmatizm ola­ rak, amprizme bir çağrı olarak tasarlanmıştır. Ancak onu yönlendiren dü­ şüncenin, üstün bilim olmak isteyen bir dil kuramınca sahiplenilmesini en­ gelleme üstünlüğü vardır. Göstergenin üçlü tasarımı, dilbilimci Saussure'ün savunduğu dilin farklı yönlerini vurgulama olanağı sağlamıştır, ancak anla­ mın işleyişinin, insan düşüncesinin hatta evrenin modeli durumuna getiri­ len göstergenin ikili (gösteren/gösterilen) tasarımına karşıttır. Yorumlayıcı kavramıysa gerçeğin dile hapsolması varsayımını yasaklar ve ortak göster­ geleri belirleyerek iletişim çalışmasını daha geniş, daha kapsayıcı bir ufka, uzlaşmaz ya da paylaşılan yorumların evreni olarak toplumsal alanın ufku­ na açar. Ne var ki yalnızca göstergelerin evrenini betimlemeyi amaçladığı­ nı alçakgönüllükle duyuran semiyoloji, büyük bir hırsı da barındırır. Yaratı­ cısı tarafından, gözlemleyerek açıklama-tümevarım-tümdengelim (sırasıyla birincillik, ikincillik, üçüncüllüğe karşılık gelir) olguları arasında ayrım yoluyla bilişsel etkinliği, mantığı çevrelemekle görevlendirilir. Habermas'ın eleştirdi­ ği gibi (1968), Peirce'in iletişim konusununu aşan bu genel mantık arayışın­ daki epistemolojik düşüncesinin, ortaya konulan sorunların tümünü açıklayamayan dil felsefesinden yola çıkması çelişkilidir. sursuz olurdu,” der. Pragmatizme yakın Chicago Okulu’nun üyesi, “ilksel topluluk” kavramının yaratıcısı ve demiryolu ta­ şımacılığı konusunda bir tezin yazarı, sosyolog Charles Horton Cooley, iletişimi dili ve kişilerarası etkileşimleri de içine ala­ rak tanımlayan ve savlarım ampirik yöntemlerle destekleyen ilk araştırmacılardandır. İletişim araçlarının teknik devriminde -tren , hızlı yollar, posta, telgraf, okul, gazeteler- gerçek bir ikincil topluluk kurma olanağını görür. Bununla birlikte am­ pirizm bu iki aşırılığa indirgenemez, çünkü alışverişin materyel araçlarının yayılması yoluyla bilgisizlik ve kayıtsızlık adlan-

m taşıyan çağdaş hastalıklara somut bir çare olarak kişiler ara­ sındaki ilişkilerin çoğalmasıyla ilgilenir daha çok. Dewey, ile­ tişimin yerel toplulukları sürdürmekten daha fazlasını yaptığı­ nı gözlemleyince Cooley’nin tezini derinleştirir. Gerçekte ileti­ şim, örgütlenmemiş ve sapkın bir kitle yaratmaz, düşünsellik, inceleme ve öz-temsil araçları beklentisindeki, bireye bağım­ sızlık olgusunu takdir ettirip anlamasını sağlayan ve kurumlara gerçek bir tartışmayla sağlanan meşruluğu kazandıran özgün bir “kamu” alanını açar. Yeni demokrasi üç öğeli bir ilişkidir: İlksel topluluklar, kamu ve kurumlar (ya da büyük topluluk­ lar). Stereo tiplerce yanıltılan koyun gibi topluluklardan sakı­ nan ve bilgiyi ellerinde tutan uzmanlarca yönlendirilen bir de­ mokrasiye güvenen Lippmann’m tezlerine karşı Dewey, birey­ lerin inceleme ve tepki yetilerinin olduğunu ateşli bir biçimde savunur. Le public et ses problèmes, 1927 (Kamu ve Sorunları) adlı yapıtında ortaya konan düşünce, kamu alanı kavramı üze­ rine tartışmanın kimi öğelerinin tohumunu içerir. Avrupa’da kitle kavramı bir tehdit gibi algılanırken, Amerika Birleşik Devletleri’nde çoğulculuk kavramına, bir başka deyişle demokrasi­ nin gerçek işleyiş sorununa gönderme yapar. Pragmatizmin bilimselci kökenleri ve iyimserliği sıkça eleş­ tirilir. Hanno Hardt, “Amerika Birleşik Devletleri’nde iletişim kuramları tarihi”nde (1 9 9 2 ), bu düşünce akımının, ülkenin refah dönemlerinde egemen düşünceye benzer bir toplumsal daminciliği3 yansıttığım ve toplumsal eşitsizliklere bağlı so­ runlara zayıf bir ilgi gösterdiğini anımsatır. Politik liberalizmin düşünürleri, toplumsal düzen üzerinde kuramsal tartışmalar zararına olguların üstünlüğünü savunan düşünürler, sosyaliz­ min yayıldığını hiçbir zaman görmemiş bir ülkede eleştirel dü­ şüncelerin maıjinalleşmesine katkıda bulunurlar. Kamu tartış­ masındaki ağırlıkları, 1930’lu yıllarda yerleşen toplumsal istik­ rar düşüncesinin ve toplumun daha tüketimci bir incelemesiyle ilgilenen işlevselciliğin yolunu açar. Ancak bu eleştiriler, prag­ matist yöntemi belirleyen şeylerden birinin saflığın eksikliği ol­ ması nedeniyle hafifler. Marx, Cooley ve Dewey’nin okuyucu3

Bu konu için bkz. Hofstadter, 1944.

lan, haberin ekonomik tekelleşmesini güçlü bir etik ve politik gereksinimle eleştirirler. Peirce, toplulukçu temelleri yıkabile­ cek baskısız bir bireyciliğe karşı çıkar. Dolayısıyla pragmatizm, tarihin Alman felsefesine öncelenmiş bir yanıtı gibi, sonra da Almanya’da yetişmiş Amerikalı araştırmacılarca ve sürgünde­ ki Alman düşünürlerce bu felsefenin Amerika Birleşik Devletleri’ne girişi için bu ülkenin koşullanna uyarlanması biçimin­ de ortaya çıkar.4 Eleştirel bakışla demokratik değerlerin savu­ nulması arasındaki çatışmayı aşmaya çağınr. Dewey için, kitle medyası kusursuz değildir ama gereklidir. Tocqueville gibi, de­ mokrasinin artışını demokrasinin kusurlanna yanıt olarak dü­ şünmek gerekir. Sanatsal bakış açısı tarafından oldukça hor­ lanan iletişim araçlan, gündelik varlığı ve kültürü zengileştirme araçlan sayılmalıdır: Çağdaş pragmatizm Dewey’nin Art as Experience'ma (özellikle Richard Shusterman, 1910) ve James Carey’le ilerlemeci, eleştirel ve anlatımsal bir tutumu deneyen Amerikan sosyoloji geleneğine başvurur.

Chicago Okulu Pragmatizm 20. yüzyılda yeniden keşfedilmeden önce, üniver­ site evreninden yavaşça silinir, ançak özellikle son derece has­ sas iletişim sorunu üzerine, yalnızca toplumlann tüketimci kuramsallaştırmasıyla yetinmeyen, aynı zamanda bireylerin biliş­ sel yetilerinin açığa çıkanlmasım ve genelleşmiş iletişimle karşı karşıya kalan bir demokratik kuram için önemli bir katkı sağ­ layan işlevselciliğin gelişmesini dolaylı biçimde destekleyerek, hoş karşılanan bir ampirizm rüzgân estirir. Robert E. Park’ın önderliğinde, basının etnografik bir incelemesinin temelleri­ ni atan Chicago Okulu’nun kent sosyolojisi üzerinde etkisi de belirleyicidir. Weber’le aynı yılda doğan, Dewey’nin, James’in, sonra da Berlin’de üç yıl kalarak Simmel’in öğrencisi olan Park, gazeteci olarak çalıştıktan sonra, 49 yaşında üniversiteye girer. Yapıtı, düşünce ustalannın kaygılarını yansıtır: Kavramsallaş4

Buna karşıt olarak, Raymon Aron’un bu felsefeyi Fransa’ya sokma çabası (1938), iletişimin dikkate alınmasıyla sonuçlanmaz.

tırmadan çok, alan araştırmasına eğilim, demokrasinin teme­ li olarak iletişimin savunulması. Park’ın biyolojiciliği, kentin bitkisel yaşamın gelişimine kimi açılardan benzeyen, ancak de­ ğişken, çoğunlukla göç eden, rekabet, uyum sağlama, benzeme durumundaki insan topluluklannı içeren bir coğrafi örgütlen­ me sorunu gibi görülmesi gerektiği düşüncesiyle ya da biçim­ lerin zincirlenmesinin kaçınılamaz olduğu basının doğal tarihi­ ni yeniden çizme dileğiyle kendini gösterir. Ampirizm, bir mes­ leksel seçim sorunu olduğu kadar, bir beğeni sorunudur da. O dönemde akademik ortamlarda egzotik sayılan bir evrenin de­ ğerli uzmanı Park, -gazetelerde iş bölümünün incelenmesi, ga­ tekeepers araştırmasının yolunu açan gazetecinin bakışının çö­ zümlenmesi (neyi olay olarak seçiyorlar?)- daha eski meslek­ taşlarının bakış açılarından vazgeçmeyen, ancak davranışları­ nın gözlemlenmesi açısından zengin, gerçek bir basın sosyolo­ jisinin öncüsüdür. Ayrıca Park, Thomas ve Znaniecki’nin Po­ lonyalI göçmenler üzerine büyük anketini kullanarak, insanla­ rın bilgiyle ne yaptıklarını anlamak amacıyla okuyucuların ger­ çek eğitimine de eğilir. Göçmenler tam olarak anlamasalar bile, onları kabul eden topluma açılmak amacıyla İngilizce yayınlan okurlar. Kitle iletişimi, Dewey’nin övdüğü bütünleşme işlevini yerine getirir. Simmel’e gönderme ve biyolojik metafor birlikte karşıtlann uzlaşması, yayım ve yabancı bir ülkenin kültürünü özümsemenin varsayımsal erdemlerine karşı Dewey’nin belirli bir uzaklıkta durmasını sağlar. Birlikte yaşamanın, insanlar ara­ sındaki etkileşimin bir ortak deneyim ürettiği düşünülse bile, iletişim çatışmalı bir alandır, bu da bir aksaklık değildir, toplu­ mun özünü ortaya koyar - göçmenler kendi dillerinde bir bası­ nı okumayı severler. Medya tarafından birleştirilen bir toplulu­ ğa iyimser bakış, kimi zaman basının savunduğu kişisel çıkarlann eleştirisinin, okuyuculann zekâsı ve Dewey’nin dilediği özgün bir kamuoyu üretme yetisi konusunda Lippman ve Lasswell’den esinlenen bir kuşkuculuğun öne geçmesine izin ve­ rir. Park’la birlikte, iletişim izleklerini ilk benimseyen Ameri­ kan sosyolojisi, etnografık keşifle politik kuralcılık arasında, politik kuralcılığa daha çok eğilerek, böylece de Birinci Dünya

Savaşı koşullarına sıkı sıkıya bağlı kaygı verici izleklerin yükse­ lişini göstererek- gidip gelir.

KAYNAKÇA Aron, Raymond, Les Étapes de la pensée sociologique (1967), Gallimard, 1989, Paris. — Introduction à la philosophie de l’histoire. Essai sur les limites de l'objectivité histo­ rique (1938), Gallimard, 1986, Paris. Berger, Peter ve Luckmann, Thomas, La Construction sociale de la réalité (1966), Méridiens Klincksieck, 1986, Paris. Blondiaux, Loïc ve Reynié, Dominique (der.), “L’opinion publique. Perspectives anglo-saxonnes”, Hermès, 31, 2001, Paris. Carey, James, Communication as Culture. Essays on Media and Society (1989), Lond­ ra, Routledge, 1992. Chamey, Leon ve Schwartz, Vanessa R. (der.), Cinema and the Invention o f Modem Life, Berkeley ve Los Angeles, University of California Press, 1995. Cooley, Charles H., Social Organization. A Study o f the Larger Mind (1909), New York, Schocken Books, 1962 (bir bölümünün çevirisi için: Hermès, 31, 2001). Dewey, John, The Latest Works, 1925-1953, vol. 10: 1934, Art as Experience, Carbondale, Southern Illinois University Press, 1987. — Le Public et ses problèmes (1927), Pau-Farrago Üniversitesi 2003. Durkheim, Émile, Les Formes élémentaires de la vie religieuse (1912), PUF, 1985, Paris. — Le Suicide (1897), PUF, 1983, Paris. Durkheim, Émile ve Mauss, Marcel, “De quelques formes primitives de classificati­ on” (1903), Mauss, M., Essais de sociologie, Seuil, 1969, Paris. Eco, Umberto, De Superman au surhomme (1978), Grasset, 1993, Paris. Habermas, Jürgen, Théorie de Vagir communicationnel, 2 cilt. (1981), Fayard, 1987, Paris. — Connaissance et intérêt (1968), Gallimard, 1976, Paris. Hardt, Hanno, Critical Communication Studies. Communication, History and Theory in America, Londra, Routledge, 1992. Hofstadter, Richard, Social Darwinism in American Thought (1944), Boston, Bea­ con Press, 1992. Joseph, Isaac, “Pluralisme et contiguïtés”, Cefaï, Daniel ve Joseph, Isaac (der.), L'Héritage du pragmatisme. Conflits d’urbanité et épreuves de civisme, Aube Ya­ yınlan, 2002, Paris. Katz, Elihu, “L’héritage de Gabriel Tarde. Un paradigme pour la recherche sur l’opinion et la communication”, Hermès, 11-12, 1992, Paris. Lazarsfeld, Paul, Qu'est-ce que la sociologie? Gallimard, 1970, Paris. Lippmann, Walter, The Phantom Public, New York, Harcourt-Brace, 1925 (bir bö­ lümünün çevirisi için: Hermès, 31, 2001). — Public Opinion, New York, Harcourt-Brace, 1922.

Marcel, Jean-Christophe, “Maurice Halbwachs à Chicago ou les ambiguités d’un ra­ tionalisme durkheimien”, Revue ¿ ’Histoire des Sciences Humaines, 1,1999, Paris. Marx, Karl ve Engels, Friedrich, La Sainte Famille (1845), Gallimard, “La Pléia­ de”, 1982, Paris. — L’Idéologie allemande (1846), Sociales Yayınlan, 1976, paris. Marx, Karl, Contribution à la critique de l'économie politique (1859), SocialesYayinlan, 1972, Paris. Mead, Georges, L’Esprit, le soi et la société, PUF, 1963 (1934, ölümünden sonra ya­ yınlanan metinler). Park, Robert E., The Immigrant Press and its Control, New York, Harper, 1922. Peirce, Charles S., Textes anticartésiens, Aubier-Montaigne, 1984, Writings o f Char­ les S. Peirce’in bir bölümünün çevirisi: Bloomington, Indiana University Press, 1982-1983. — Écrits sur le signe, Seuil, 1978, Collected Papers’m bir bölümünün çevirisi: Camb­ ridge, Harvard University Press, 1931-1958. Shusterman, Richard, L’Art à l'état vif. La pensée pragmatiste et l’esthétique populai­ re, Minuit, 1991, Paris. Simmel, Georg, La Tragédie de la culture (1895-1914), Rivages, 1988, Paris. Tarde, Gabriel, L’Opinion et la foule (1901), PUF, 1989, Paris. Thomas, William I. ve Znaniecki, Florian, Le Paysan polonais en Europe et en Amé­ rique (1918-1920), Nathan, 1998, Paris. Tocqueville, Alexis de, De la démocratie en Amérique (1835-1840), 2 cilt, Flamma­ rion, 1981, Paris. Tônnies, Ferdinand, Communauté et société. Catégories fondamentales de la sociologiepure (1887), Retz, 1977, Paris. Weber, Max, “Le premier des sujets... allocution prononcée en 1910 à Franc­ fort-sur-le-Main à l’occasion des premières assises de la sociologie allemande” (1910), Réseaux, 51, 101-108,1992, Paris. — Sociologie de la musique. Les fondements rationnels et sociaux de la musique (1921), Métailié, 1998. — Économie et société (1922), 2 cilt, Pion, 1995, Paris. — Le Savant et le politique (1919), Pion, 1986, Paris.

BİRİNCİ KISIM

İletişimi Kültürleştirmek... Etkiler Sorunu... Ya da Nasıl Bundan Kurtulunur?

Bu kısımda genelde kronolojik bir sıra izleyerek iletişimin ilk kuramsallaştırmaları tanıtılmaktadır. Temeli toplum bilimle­ rinde olan bir paradigmanın ortaya çıkışı, ilgi alanlarının önce doğalcı olması, dönemsel biçimde kötümser ve iyimser evreleri izlemesi (medyalann hastalıklı etkilerine bağlı sıkıntılar, davranışbilim kuramı, eyleme ve insana inanan sibernetik, büyü­ lenmiş teknolojik determinizm) değişken görünecektir. Top­ lumbilimsel yaklaşımları yapılandırmayı sağlayan iki modelleştirme, Eleştirel Kuram ve Lazarsfeldci toplumsal psikoloji de ancak bir ölçüde kurtuldukları bu bütünün içinde yıkanır. Çünkü İkincisi etki ve sonuç kavramını yüceltir, ilkiyse med­ yayla ilişkinin ve genelde nedenselliğin çok yoksul bir anlayı­ şıyla tekniğin umutsuz, materyal bir eleştirisine odaklanır. An­ cak anlam ve toplumsal olgular üzerine yoğunlaşan paradigma­ ları geliştirme güçlüğü, kuramsal ilerlemenin tamamlanmadığı anlamına da gelmez. Tersine etki takıntısı ve götürdüğü çıkmaz bir rahatlama oluşturur, öte yandan toplum bilimlerince ger­ çekleştirilen değişimlerin yankısı 1970’li yıllara ulaşıp kuram­ sal kavramların ve yönelimlerin dönüşümünü gerçekleştirir.

ÜÇÜ NCÜ BÖLÜM

D o ğ r u d a n Et k i K u r a m l a r i T u z a ğ i Ahlaksal Panikler ve Davranışbilim

Medya karşısında giderek silikleşen ve olumsuzlaşan sosyo­ lojik bakış, Avrupa’da ve bir ölçüde Amerika Birleşik Devletleri’nde düşüncelerin çoğunluğunun izlediği yolu betimler. 1776’nm Amerikan ve 1789’un Fransız devrimci düşüncele­ rinin yayılması, yaklaşık bir yüzyıl boyunca basılı medyayla iyimser bir ilişkinin kurulmasını olası kılar. Çoğulcu bir ha­ ber organı ve aydınlanmış düşüncenin kaynağı gibi görülen ba­ sma güvenin demokratik ülküyle, aynı zamanda da 19. yüzyıl boyunca kendini gösteren ekonomik, teknik ve bilimsel ilerle­ me ideolojisiyle ilişkisi ortaya konur. Fransa’da 1881 yasasıy­ la onaylanan düşünce özgürlüğü ve basın özgürlüğü, postayı, elektrik perisini ve telgrafı gerçek bir evrensel uygarlık yaratıl­ masının araçları gibi gören ütopyalarla birlikte varolur. Safdil­ likten yoksun olmayan bu güven, 19. yüzyılın sonuna doğru endüstri büyük ve kaygı verici toplumsal değişimin eşanlam­ lısı durumuna geldiğinde, oy hakkı yayıldığında ve gazeteciler seçkinlerin dışındakilere de seslenmeye başladığında giderek kendi ağırlığı altında ezilir. Demokrasi açısından medyanın ge­ lişimi, onu bir tehdit, bir manipülasyon ve tiksinti nesnesi gi­ bi, kısacası halkın temsile ve simgesele kötü denetlenmiş erişi­ mi olarak görenler için korkutucu bir boyuta ulaşır. Atlantiğin

iki yakasında Gustave Le Bon’un (1895) Kalabalıkların Psikolo­ jisi’nden Walter Lippmann’m (1922) Public Opinion'una ve Or­ tega y Gasset’nin (1930) Kitlelerin Başkaldıns ı’na dek çarpıcı yapıtların yayımlanmasıyla ortaya konulan toplumsal olgulara bakış açılan, mantıksızlığıyla ve histerisiyle beliren tehlikeli bir toplu düşünce betisini, kitleyi ya da kalabalığı eleştirir. Yapıtlann başanlan, medya üzerine bu egemen söylemin çok uzun zamandan beri etki kavramına odaklanmış olduğunu gösterir. Bireylerin görüşlerini kendilerine karşın biçimlendirip yönlen­ dirdiği söylenen medya, hipnozcu işlevi görür ya da aktardığı stereotiplerle bireyleri aldatır. Bu varsayım, anlatımını uyartı (davranışçılık) üzerine temellenen bir psikolojide bulur, med­ yanın kimi davranış biçimlerini üretmek için akıllara aşılama yöntemini kullandığı öne sürülür.

Medyanın etkilerinden korku ve bunun kaynakları Medyanın etkilerinin kınanması çağdaş toplumlara özgü değil­ dir. Daha Antik Çağ’da, Platon Devlet'te öyküleri gençleri ya­ nıltabileceği için ozanlan siteden kovmaya kararlı bir Socrates’ten bahseder. Bu kınama zaman içinde farklı biçimler ka­ zanır, medya toplumsal açıdan çok görünür duruma geldiğin­ deyse her medya için doruk noktasına vanr. 19. yüzyılda al­ çak buıjuvalarca eziyet edilen kahramanın öcünü sahneye ko­ yan dizi romanlar, işçilere kötü fikirler vererek sosyalizmin ya­ tağını yapmakla suçlanmıştı. İki savaş arasında radyonun, dizi­ lerini dinleyen kadınlan aptallaştırdığı ileri sürülüyordu. Ay­ rıca Almanya’da nazilerin iktidan almasından sonra radyo çok büyük bir etki kazanmıştı -Hitler radyodan çok yararlanmış­ tı- ve 1938’de, dünyanın uzaylılarca işgalinim anlatan Dünya­ lar Savaşı’nm bir uyarlamasının Orson Welles tarafından akta­ ranıyla daha dakikası dakikasına bir panik oluşmuştu.1 Genç­ 1

Lazarsfelci sosyolojinin doğrultusunda Howard Cantril (1940) tarafından yü­ rütülen bir araştırma çok geçmeden, paniğin genelleşmediğini ve işsizliğin gü­ vensizliğinde yaşayan insanları etkilediğini gösterir. Ulaştığı sonuç -işlevselci

lere yönelik medyanın, rock müziğinin ve çizgi romanın geli­ şimi, 1950’li yıllarda genç suçluların artışıyla bağlantılandınldı (böylece çizgi roman yayıncıları Avrupa’nın çok baskıcı san­ sür sistemleri uygulamaya koyduğu sırada, McCarthycilik dö­ neminde Amerikan senatosunun televizyon seansları boyun­ ca hesap vermek zorunda kaldılar). Televizyon, daha sonra si­ nema, 1960’lı yıllardan başlayarak zararlı olduğu öne sürülen, toplumsal ve bireysel şiddeti taşıdığı varsayılan medya hiyerar­ şisinin doruğunda yer alır. Günümüzde video oyunları ve in­ ternet de sağlık, okuma-yazma bilmeme ve gençlerin şiddetini üzerine kaygıların merkezindedir. Medyanın varsayılan güçlerinin toptan eleştirisi hep yerleşik düzen üzerinde bir tehdit dolaştığında, güç kaybına bağlı kay­ gıdan doğar. Sorumluluğunun üstlenilmesi ve korunması ge­ reken sorumsuz, kurban grupların saptanmasından geçer. Bel­ le Epoque toplumunun, halk basını karşısında her şeyden ön­ ce adaletsiz bir ekonomik ve toplumsal örgütlenmeye başkaldıran sendikacılığa ve farklı devrimci hareketlere yönelik kay­ gılarını saptamak güç değildir. 1920-1930 yıllarının radyo di­ zileri, işgücü pazarına kadın nüfusunun bir bölümünün girişi ve medyanın özerk bir tüketiminin ortaya konmasıyla dile ge­ len bir özgürleşme dalgası bağlamında erkek öfkesinin günah keçisidirler. Gençler konusundaki sıkıntılar, yetişkin/çocuk/ergen iliş­ kilerinin gerçekte kaynağı medyanın dışında bulunan her sor­ gulanmasında çoğalır. Çizgi romanların yoğun basımı, çocu­ ğun ailesine daha az bağımlı bir tüketici olarak belirişine denk düşer. Rock müziğin yükselişi, okulun kitlesel yaygınlaşması ve bu yaş sınıfında bir hedonizmin gelişmesiyle (boş zamanın ve mali olanakların artması, eğlenceli yaşama kendini vermeyi olası kılan toplumsal durağanlaşmanın artmasına bağlı) kışkır­ tılan ergen özgürleşmesiyle aynı döneme rastlar.

bir sonuçtur- radyonun da basının da “propagandanın” da kendiliğinden sa­ vaş ve panik yaratmadığını, ancak yapısal toplumsal farklılıkların, örneğin eği­ tim alanındakilerin buna neden olduğudur.

Propaganda kavramı Günümüzde çocukluk evreni medya üzerine sorgulamaların merkezinde gibi görünse de (bkz. Şiddet ve medya ilişkisi üze­ rine bölüm), propaganda kavramının ölçüsüz başarısıyla poli­ tik alan medyanın ikna gücüne inancın kaynağı konumuna eri­ şebilir. Sözcüğün etimolojisi yeni bir bitki oluşturmak için di­ kilmek üzere kesilmiş dal düşüncesine götürür. Daha 18. yüz­ yılın sonunda, sözcüğün olumsuz bir yananlam, kamuoyu üze­ rinde etki uygulamak anlamı edinmesinden önce, aktarım dü­ şüncesi propagandayı aydınlatıcı bir yayım aracı kılan dinsel sözcük dağarcığına girer. Birinci Dünya Savaşı medyanın hal­ kın gözünde değerini yitirmesiyle, daha sonra İkinci Dünya Sa­ vaşı totalitarizmlerin yarattığı bunalımlarla, politik aşırılıkla­ rın ilk açıklaması durumuna gelen bir kavramın varlığını be­ nimsetir. Amerika Birleşik Devletlerinde siyaset bilimci Ha­ rold Lasswell’in hükümet tekniklerinin etkisini ve olası en iyi kullanımını anlamayı amaç edindiği sırada (Propaganda Tech­ niques in the World War, 1927), SSCB’den kaçıp Fransa’ya sığı­ nan Serge Tchakhotine, Kitlelere Politik Propagandayla Teca­ vüzden söz eder. Bununla birlikte, hiçbir şey medyanın ölçüsüz bir gücü ol­ duğu düşüncesini savaş zamanında bile gerçekten doğrulamaz. Nazizmin toplumsal açıdan en zayıf durumda olanları, toplum­ sal sapma ve işsizlikle ortaya çıkmış tehlikeli bir kentli kalaba­ lığı etkileyen, propagandayla yayılan bir hastalık olduğuna iliş­ kin kabul edilmiş görüş şiddetle eleştirilmelidir. Tarihsel araş­ tırma, bu politik olayın Almanya’da büyük bir çalkantı yarat­ madığını gösterir. Hitler hiçbir zaman seçimler sırasında oyla­ rın çoğunluğunu almamıştır ve iktidara ancak Hindenburg’un ona devretme kararıyla gelebilmiştir, bu da farklı yönetici çev­ releri arasında gizli pazarlıklar yapıldığını düşündürür. Naziz­ min yükselişiyle radyonun yükselişi arasındaki bağlantı, nazi oyunun özellikleri üzerinde duran tarihçilere göre (bkz. Lar­ sen, Hagtvet ve Myklebust yönetiminde yayımlanan bilanço ve A. Obershall’ın öncü çalışmaları) nedensel değildir: Hitler’e oy

verenlerin çoğunluğu işçiler de katolikler de hatta kentliler de değil, protestan köylerdir, çünkü bu köylerin halkları hali ha­ zırdaki politik partilerce (Zentrum Katolik, Komünist İşçi Par­ tisi...) temsil edilmediklerini düşünüyorlardı. Protesto oyunu seçenler toplumsal açıdan en iyi örgütlenmiş, politik açıdansa en az temsil edilen çevrelerdir. Bu sonuç Lazarsfeld’in saptama­ larını doğrular: “Hitler’in iktidara radyo yardımıyla değil, rad­ yoya karşın geldiği genellikle unutulur: İktidara doğru yükse­ lirken radyo düşmanlarının elindeydi. Tekel etkisinin genelde sanıldığından daha az toplumsal önem içermesi olasıdır (McLuhan tarafından Medyayı Anlamak’ta almtılanmıştır). Tüm direnişleri yok etmeyi, etkilemeyi, aşılamayı amaçla­ yan gönderici, propagandayı kullanır. Bununla birlikte, kaçış ve karşı çıkma yetileri olan alıcının edimlerini anlamayı sağlamaz. Dahası, propaganda ancak seslendiği toplulukların beklentile­ rine denk düştüğü için “işleyebilir”. Kimi zaman kabul etme­ si zor da olsa, Fransa’da 1980’li yıllarda aşın sağın hortlaması, en zayıflan etkileyen bir propagandanın ürünü değil, ille de ya­ bancı düşmanı olmayan, ama birçok gerçek beklentinin ve söy­ lemlerin birleşmesinin ürünüdür. Propaganda sözcüğü çoğul­ culuğun olmadığı, iletilerin çeşitliliğinin bile bulunmadığı to­ taliter toplumlar ve savaş durumu gibi iletişimin aşın denetim durumlanna özgüdür. Ancak burada da medyanın etkisini ayırt etmek gerekir. Komünist propaganda, rejim üzerine espri yap­ ma gibi iç muhalefeti sağlayan alternatif iletişim yollanmn kul­ lanıldığı SSCB’nin dağılmasını engelleyememiştir.2 Savaş duru­ mu üzerine çalışmalar medyatik zehirlemenin, gerçekleşebilse bile, otomatik olmaktan ve akıllann tektipleştirmesini sağla­ maktan uzak olduğunu kanıtlar. Jean-Jacques Becker’in (1977) gösterdiği gibi, 1914’ün Fransız askerleri aşılanmış bir tür coş­ kuya boyun eğerek cepheye koşmamışlardır, kalıtsal düşmanlan Almanlara karşı uzun süre hazırlanıp neşeyle ulusu savunma­ 2

“Bağımsız bir bilginin dış desteğinin (...), bir rejime kendi kendine zarar veremeyecegi”ni (Jacques Semelin, 1997), bilginin mutlak gücü söylemine düşme tehlikesine karşın belirtmek gerekse bile, Batılı bilgi ve eğlence kaynak­ lan da bunda etkili olmuştur (Tristan Mattelart, 1997).

ya giden basmakalıp Cumhuriyet askerleri imgelerinin çok uza­ ğındadırlar. Shils ve Janowitz, İkinci Dünya Savaşı sonunda mo­ ral bakımından yıpranmış olmaları umulan Alman birliklerinin (Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda durum buydu, Almanya’nın bozgunun Müttefiklerin psikolojik bombardımanının bir sonu­ cu olduğuna inanmayı sağlıyordu), yollanan Müttefik bildirile­ rini, yeniden cesaretlenmek, ideolojik olarak beslenmek ve ölü­ müne savaşmak için kullandıklarını gözlemlerler. Çoğunluk­ la gerçek anlamınının dışında, çok geniş bir anlamda kullanılan -medyanın insanları yönlendirdiği görüşü- propaganda kav­ ramı gerçekte, olduğu gibi uygulanması zor, uç bir kavramdır.

Ahlaksal Panikler: Medya/Şiddet Örneği Gerçek şiddetle medya şiddeti arasındaki ilişki sorunu, medyanın uyandır­ dığı kaygılara çok belirgin bir örnektir. 20. yüzyıldan başlayarak, medya ve gençler arasındaki ilişki konusundaki çalışmaların üzerine olanca ağırlığıyla çöker. Medyada şiddetin davranışlara etkisi üzerine çalışmalar, birçok araş­ tırmacı için verimli bir yatırımdır: Sorun üzerine makale ve kitapların kesin­ tisiz üretimi -Amerika Birleşik Devletleri'nde 1980'lerin başında 2500'den fazla makale yayımlanmıştır- aile derneklerinden, devletten, adaletten, medya denetim mercilerinden vb. gelen çok güçlü toplumsal ve kurumsal bir taleple açıklanır. Ancak sonuç yokluğu (bu da bir araştırmanın sürmesi­ nin koşuludur) dışında önemli bir bilimsel sonuca ulaşmaz. Somut deney­ ler ortaya koymaya çabalayan farklı psikoloji ve toplumsal psikoloji okulla­ rı, yansılama düşüncesinin baskın çıktığı çeşitli kuramlara dayanırlar: Öğren­ me etkisi (bir filmin kişilerine öykünme), ketlenmenin kaldırılması (şiddet, giderek "gerçek" varoluşta "olağan" gibi algılanır), önceden varolan bir şid­ detin etkinleşmesi kuramı. Daha küçük bazı akımlar, tersine, düşsel bir şid­ detle karşı karşıya kalan bireylerin iç yoksunluklarınının hafiflemesi etkisini anlamayı sağlayacak boşalım kuram'ını savunurlar. Deneyler çok yalın bir öğeyle sonuçlanır: Medyadaki şiddet korkutabilir, sinirlendirebilir, rahatla­ tabilir, ancak her şeyden önce simgeseldir, şiddetin temsilidir ve en genç­ ler tarafından bile böyle algılanır (bu konuda D. Buckingam'ın çalışmaları incelenebilir).3 Dolayısıyla tanımlanması güçtür, sayısallaştırılması daha da 3

Kimi kuramlar aynı etkilerin sonucunu, medyayla ilişkinin toplumsal ve kültürel bakış açısına dayanarak ortaya koyar. Gerbner’in kültürel kuluç­

güçtür ve tek yönlü bir değişkene indirgenemez: İnsanlar Pavlov'un köpek­ leri gibi imgelerle ya da sözcüklerle dürtülenemez, işitsel ve görsel iletiler­ le uyarılabilirler. Bu da içerikler ve tutumlar dizileri arasında hiçbir nedensel­ liğin ortaya çıkarılamayacağını gösterir, bağıntılar (genellikle çelişkindirler) bulgulansa bile, aile ortamı ve toplumsal değerler gibi karmaşık etkenler konusunda bir şey söylemezler. Saldırgan, şiddetle toplumsallaşmış bireyler, şiddet içerikleriyle karşılaşmaktan öteki bireylerden daha çok hoşlanabilir­ ler; bazı toplum kesimlerinde ailelerin parçalanması, kimi zaman şiddet içe­ rikli izlencelerin tüketimiyle kendini gösteren bir saldırganlığa dönüşebilir... Ulusal düzeyde hiçbir şey iki olgu arasında istatistiksel bir ilişkiyi ortaya koymaz. Japonya, savaş video oyunlarının, mangaların, genellikle aşırı şid­ deti eleştirilen çizgi romanların ülkesidir, aynı zamanda tecavüz ve cinayet sayısının en düşük olduğu ülkelerden de biridir. Aksiyon filmleri ve suç oran­ larıyla tanınan Amerika Birleşik Devletleri, gerçekte televizyon programlarını AvrupalIlardan daha sıkı biçimde denetler (çocuklar için şiddet içerikli prog­ ram neredeyse hiç yoktur). Bu ülkede 1950'li yıllarda genç suçlu artışının so­ rumluluğunu medyaya yükleyen görüş, birkaç yıldır suçbilim çalışmalarınca çürütülmüştür. 1990'larda kentsel şiddet ve çocukların ateşli silah kullanımı oranındaki patlama, genellikle kablolu televizyonun, video oyunlarının ve Hollywood aksiyon filmlerinin artışıyla ilişkilendirilse de gerçekte kimi kent­ lerin ekonomik ve toplumsal bozulması, kamu gücünün geri çekilmesi, çe­ telerin oluşması ve bu ülkede serbest silah satışına izin veren bireyci bir gele­ neğin süregelmesiyle bağıntılıdır. Daha aldatıcı bir şiddetin, "kabalığın" şid­ detinin artışı, Batı ülkelerinin bir süredir tanık oldukları bir olguya, aile bağ­ larının büyük ölçüde yıkılmasına ve ekonomik kriz ortamında değersizleşen kimi kurumlara karşı saygının yok olmasına göndermede bulunur - bunun toplumsal nedenleri vardır ve önüne geçilmez değildir. Medyanın kendisi­ nin arayıp bulduğu kimi bireysel olaylar, sıklıkla bu ilişkiyi "kanıtlamak" ama­ cıyla anılır: 1990'lı yıllarda Oliver Stone'un Katil Doğanlar filminin gösteri­ ka kuramı, medyatik çevrenin televizyon izleyicilerini evrenin karanlık bir görünüşüne alıştırdığını, kaygı, ötekilerden uzaklaşma, hatta şiddet kay­ nağı olduğunu, sürekli olumsuz haberlerle uzun dönemde etki gösterdi­ ği görüşünü destekler. Bu durumda bireyleri etkileyen televizyon konulan çerçevesi ve gündemi olacaktır. Böyle bir model, öncekilerle (ortaya çıkanlan bir nedensellik yoktur) ve gündem belirleme kuramıyla aynı eleştiri­ lerle karşı karşıya kalır (bkz. önceki başlık). Özetle çok tartışılabilir var­ sayımlara dayamr: Neden medya zorunlu olarak olumsuz bir evren öner­ sin? McLuhan reklamların hedef kideleri tarafından iyi haberler olarak be­ nimsendiğini açıklamıştır. Kurgu da bu rolü oynayabilir. Sonuçta medya­ nın bunalım yaratıcı bir etkisi olduğu varsayılırsa, neden bu etki zorunlu olarak şiddete dönüşsün?

minin Cours de Vincennes katillerini (Florence Rey ve Audry Maupin) esin­ lediği, Amerika Birleşik Devletleri'nde ve Avrupa’da öğrencilerin gerçekleş­ tirdikleri katliamların nedeninin internet kullanımı ve televizyon olduğu öne sürülür. Öncelikle bu olaylar o kadar az sayıdadır ki hiçbir istatistiksel değer­ leri yoktur. Öte yandan daha karmaşık bir incelemeye gönderirler. Her sefe­ rinde katillerin geçmişine inmek, davranışlarını açıklayabilecek derin psişik dengesizlikleri ya da yapılanmış eylem ve ideoloji ağlarıyla bağlantılarını be­ lirlemek için geçtikleri çok özel yolları ortaya koymak gerekir. Bireyciliğin do­ ruk noktasına vardığı günümüz toplumlarının ideolojik gereksinimleri üzeri­ ne düşünmenin bedeli, kimi zaman derin bir kişisel başarısızlık duygusudur, aynı zamanda ölçüsüz şiddet yoluyla gelecek kuşaklarca anılmaya çalışanla­ rın, en sonunda herkesin gözünde birey olarak belirmeye çalışanların edim­ lerini de anlamaya yardımcı olur. O zaman medyanın hiç yoktan gerçek şid­ det yaratmadığı, katiller tarafından, kendi şiddet içeren evrenlerini, hastalık­ lı imgelemlerini biçimlendirmek için, tanınmaya bir erişim de sağlayarak kul­ lanıldığı anlaşılır. Medya eylem uyaranları deposu değil, eylem biçimleri de­ posudur. Eğer yansılama varsa, katillerin yöntemlerindedir, cinayette değil. Fiziksel şiddetin pek dışa vurulmadığı ve baskılandığı dönemlerden geç­ miş olsalar da tarihin en barışçıl ve en çok medya tüketen toplumlarına sa­ hip Batılı ülkelerde, medyanın gerçek davranışlar üzerine etkisinden söz et­ mek temelde ironiktir (iki öğe arasında bir bağıntı bulunmadığı anlamına da gelmez bu). Meşru fiziksel şiddet uygulayabilen tek makam olan dev­ letin gücü ve bundan kaynaklanan şiddetin psikolojik içselleştirilmesi (Fran­ sa'da Mayıs 68 ayaklanmaları bir ölüyle sonuçlanmıştır), simgesel şiddeti de kuşkusuz dışlamayan (örneğin iş ilişkilerindeki ve toplumsal ilişkilerdeki şid­ det) çağdaş toplumların özellikleridir ve Nobert Elias'a göre devletlerarasıdır. Spor bu hareketi iyi açıklar: 20. yüzyılda genellikle sahada olduğu kadar tribünlerde ve medyada da sporun şiddet içerdiği düşünülür (bu şiddet kuş­ kusuz alt edilmelidir), ülküsel Yunan olimpiyat oyunlarından uzaklaşılmış gi­ bi gelir bize. Bununla birlikte olimpiyat oyunları bizim kafamızda oluşturdu­ ğumuz imgeye uymaz, "ne pahasına olursa olsun" anlayışındaki bir rekabe­ ti içerir: Çıkartılan gözler, kırılan kol ve bacaklar güreşçilerin karşılaşmaların­ da sık görülen ve izin verilen şeylerdi, ölüme yol açmak yasak değildi, ama hayatta kalanın yenilgisiyle ve ölenin ölüm sonrası utkusuyla cezalandırılırdı. Rakip sitelere gelince, spor gerçekte yurttaşlar için savaşa bir hazırlıktı. Or­ ta Çağ bu sportif alışkanlığı barışçıllaştırmadı ve kimi zaman aşırıya kaçan, ancak öz denetim üzerine kurulmuş bir fiziksel rekabete dönüşmesi için ya­ kın yüzyılları beklemek gerekti. Kısacası etkiler sorununu varolup olmadıklarını sorgulayarak değil, ne­

den bu kadar yaygın bir inanışa konu olduklarını sorgulayarak yeniden bi­ çimlendirmek gerekir. O zaman medyaya çoğunlukla günah keçisi rolü biçil­ diği anlaşılabilir (Rowland, 1983, Barker ve Petley, 1997). Örneğin Batı toplumları iki yüzyıldan bu yana kral çocuk, dünyanın vereceği zararlardan sü­ rekli korunması gereken saf varlık mitini geliştirmiştir (Philippe Aries'in te­ zine göre). Bu yaklaşım, daha önce yalnızca tamamlanmamış yetişkin sayı­ lan çocukları dikkate almayı sağladığından, oldukça olumludur. Ancak Batı toplumları, böyle bir çocukluk konumu yaratarak, en gençlerin zihninin an­ ne babalarınınki kadar çift yönlü olduğunu unuturlar. Ancak anne babaları­ nın kimi televizyon beğenilerinin ortaya koyduğu eylem hatta gaddarlık bi­ çimlerine ilgilerini keşfettiklerinde ve bu ilgiyi medyanın etkisine bağladık­ larında ancak şaşırabilirler. Medyanın suçlanması, ailede anne baba otori­ tesinin yitimini ve televizyonun "bebek bakıcısı" gibi kullanılmasını da bağışiatıverir. Ayrıca dolaylı olarak suçluları belirlemeye, toplulukları kınamaya yarar: Televizyonda şiddetin eleştirisi, 1990'lı yıllar boyunca varoş gençleri­ ni, televizyon ve varoş gençliği arasında kurulabilecek bağ nedeniyle eleş­ tirme olanağı verir. Bu saptamalar kimi medya içeriklerindeki şiddetin eleştirilmemesi gerek­ tiği anlamına gelmez. Kuşkusuz bu içerikler psikolojik travmaların kaynağın­ da bulunabilir, dolayısıyla bir kamu düzenlemesine gerek olduğunu göste­ rir. Ancak bir çocuktan ötekine korku ve iletişim araçları çok çeşitlilik gös­ terdiğinden ve yaşamı öğrenme sürecinin bir parçası olabileceğinden, tek tek içerikleri bu travmalarla birleştirmek çok güçtür (Buckingham, 1996 ve 2000, Gonnet, 1997). Kurgu, çocuklar için (özellikle şiddetin oyunsal algı­ landığı, kötülüğe karşı savaşan kahramanları sahneye koyan anlatıların tü­ münde), haberden (gazete, gerçek dünyadan söz ettiğinden önemli bir bu­ nalım kaynağıdır) daha az ürkütücüdür. Öte yandan şiddet, bir pazarlama sorununa çözüm, düşgücü yokluğunda bir üretim ve yaratım kolaylaştırıcısı gibi kullanıldığında bir kalite sorunu ortaya çıkarır.

Dürtülerin etkileri ve "derialtı şırıngası" izleyiciler üzerine etki, insanı tümüyle mekanikçi bir bakış açı­ sıyla ele alarak, doğal bilimlerle birleşme düşünün egemen ol­ duğu 20. yüzyıl başlarının psikolojisinden yola çıkan model­ lerle açıklanır. Koşullandırılmış, edilgen halk, bilinçdışı güç­ lerle (ego, duygulanım vb.) hareket etmediği sürece farklı uyar­ tılara reflekslerle ve otomatik yanıtlarla karşılık verir. Rus psi-

kolojistler Ivan P. Pavlov ve Vladimir M. Bekhterev tarafından dile getirilen davranışların koşullanması tezi, hayvan alanın­ dan insan alanına genelleştirilirken, davranışlar yoluyla anlaşı­ lan, çevreye bir yanıt gibi değerlendirilen psişik mekanizmala­ rı incelemek için deneysel yöntemlerin kullanımını salık veren Amerikalı John B. Watson’in davranışbilimi kendini kabul et­ tirir. Buna göre tüm karmaşık yaşam biçimleri -duygular, alış­ kanlıklar vb.- kas sisteminin ve bezelerin öğelerinin yalın, göz­ lemlenebilir ve ölçülebilir ürünüdür. Kurt Lewin ve Floyd Allport’tan S. Milgram’a kadar, araştırmacılarca benimsenen psi­ koloji çeşitliliğine karşın, istatiksel açıdan kullanılabilecek so­ nuçlar elde etmek amacıyla laboratuar deneyleri gibi “nesnel” yöntemler kullanarak “bilimsel” bir disiplin olarak belirir. İçebakış akımlarına karşıt -bu nedenle de yenilikçi- bu yöntem, insan ortamını fizik itkilerle özdeşleştiren, fizik itkileri de ev­ renle ilişkiyi belirleyen tek öğe gibi gören aşın indirgemeciliği nedeniyle gittikçe değerini yitirir. Çalışma yöntemi, toplumsal evrenden yapay olarak seçilen birkaç gönüllüyü toplamaya ve onları anket protokolleriyle çerçevelemeye dayanır. Bu anket protokolleri öylesine talimat niteliğindedir ki araştırmacılar, deneklerin ister istemez hipoteze uygun yanıt verdiklerini gö­ rüp şaşınrlar. Deneysel psikoloji, rekabet ettiği kalıtımsal psi­ kolojiyle (Piaget, Freud, Wallon) birlikte, bir insanın gelişimi­ nin temelde sınırlı olduğu düşüncesini paylaşır. İnsan evreni­ ni, algılann nesnel bir fizikten kaynaklanan yansız nesneler ol­ makla kalmadığı, genellikle biyolojik açıdan gereksiz olsalar da düşüncelere ve edimlere sınırsız değişim olanağı sağlayan kar­ maşık bir göstergeler, iletişimler yapısı gibi ele almayı hiç dü­ şünmez, dolayısıyla yalnızca bir veriyi (çevresel, kalıtımsal, bilinçdışı) özetlemekle yetinir. Bu ortamda Lasswell’in, New DeaPin ekonomi alanında yap­ tığı gibi, büyük demokratik uluslann halklannı zihinsel açıdan yönlendirmekle görevli devlet müdahaleciliği adına soğuk bir ik­ na teknikleri incelemesine inanan bu eski pragmatik öğrencinin katkısı özlüdür. Lasswell, edilgin izleyicilerin karşı karşıya kaldı­ ğı etkiyi tanımlamak için şmnga ya da “derialtı iğne” (“hypoder-

mic needle”) deyimini, kide medyası adı verilen medyalar üze­ rine araştırma alanının sınırlarım belirmek için “mass communication” deyimini, son olarak da 1948’de bu alanın alt dalları­ nı (üreticilerin incelenmesinden iletilerin etkisine) tanımlayan ünlü “soru izlence” (kim kime hangi kanalla ne diyor hangi et­ kilerle) deyimini bulur. Bu tanımlama etkinliği, Amerika Birle­ şik Devletleri’nde Cari Hovland’ın önderliğindeki Yale psikoloji okulunun anlamlı biçimde katkıda bulunduğu, giderek belirgin­ leşen sonuçlan ilk varsayımlan geçersiz kılan bir disiplinin geliş­ mesine yardımcı olur. Etkiler üzerine araştırma tarihi, duyumsal iletinin düşlenen üstünlüğünden, öznelerin dikkat, anlama, ka­ bul etme, akılda tutma ve eylem yetileri bulunduğunun -labo­ ratuarda bile- keşfine doğru, tersinden uzun bir yoldur, Lazarsfeldci sosyoloji bu gelişimi, daha iyi aşmak için özeder.4

Reklam ikna edici iletişimin varlığının kanıtı mıdır? Uyartının etkileri üzerine tartışma, psikolojiden dışlandıysa da sivil toplumda, bakanlık makamlannda ve ekonomik söylem­ lerde ticari etkinin ölümsüz savıyla yeniden hep doğar: “Rek­ lam etkili olmasaydı, kimse reklam yapmak için para harca­ mazdı”. Çok sağduyulu bu sava pek az yazar Amerikalı sosyo­ log Michael Schudson kadar iyi yanıt vermiştir. Schudson rek­ lam mitleriyle dalga geçen bir kitabında (Advertising, the Uneasy Persuasiotı, 1984), İletişimcilerin referans yokluğunu bel­ li bir yararlılığı olan ve hoşgörü gösterilmesi gereken bir tica­ ri dünyayı reddetmeden tanıtlamak için tarihsel anımsamalan birbirine ekler.5 Eğer mesajlar o denli etkiliyse, kalkınmak için 4

3-

Çağdaş toplumsal psikoloji bireylerin algısal ve bilişsel şemalarının bakış açı­ sıyla aygıtları (örneğin reklam aygıtını) niceliksel olarak deneyen (bkz. Patrice Georget ve Claude Chabrol, 2000) Hovland’ın, sonra da Lazarsfeld’in itkisine sadık akımlarla, bilişsel psikoloji akımlan ve yorum kavramını ortaya çıkaran ve Culturai Studies (Sonia Livingstone, 1990) türü araştırmaya yaklaşan genel­ likle daha nitel akımlar arasında bölünmüştür. Schudson Amerikan akademisinin önemli bir üyesidir, bilimsel seçim ve aile geçmişi nedeniyle -babası ticaret dünyasındandır- hem profesyonel ideolojileri eleştirir, hem de özgürlüklerin ve kültürlerin hoşgörüsü geleneğine sadık kalır.

reklamdan yararlanmayan ekonomi sektörlerinin varlığı (özel­ likle dağıtım sektöründe merkez konumdaki hard discount) ve düzenli biçimde negatif devlet reklamlarının konusu olan -bel­ ki 30 yıldır ekonomik açıdan her şeyden daha yoğun- yasadı­ şı uyuşturucunun inanılmaz başarısını nasıl açıklamak gere­ kir? Yeni ürünlerin %80’inin pazarda tutunmayı başaramadı­ ğı, reklamm da çöken bir sektörü hiçbir zaman sihirli değnek­ le kurtarmadığı da unutulmamalıdır. Schudson reklamcıların yararlandığı testlerin, reklamm bir topluluğu etkilemeyi başa­ rıp başaramayacaklarını bildirmediğini belirtir, çünkü testler gelecekteki satın ahmlar üzerine değil, ürünlerin anımsanma­ sı ve tüketicilerin tatmini konusunda bilgilendiricidir. Gerçek­ te iyi reklamcılar -bilgileri genellikle ampirik reçeteler ve bilgi­ sizliklerden kaynaklandığından-, müşterileri yönlendirmek is­ tediklerini açıklamazlar, ancak müşterilerin isteklerine uyum sağlayabilirlerse, onlara güzel ayna tutabilirlerse satın alma sü­ recinde bir rol oynayabileceklerini söylerler. Reklamın büyük -dolaylı- etkisi, beğeni ve toplumsal farklılık oyununa katıla­ bilmek için ürünleri imgelemde (daha da iyisi dükkân reyon­ larında) ulaşılabilir kılmaktır. “Reklam tüketiciyi hiçbir şeye ikna edemese de malların satışına yardımcı olabilir”. Bir baş­ ka çalışmasında (Schudson, 1989) beşli bir şema sunan Schudson’a göre, medyanın etkisi öncelikle -eğer buna etki denebi­ lirse, çünkü daha çok hedef kitleyle paylaşılan simgesel bir et­ kililik söz konusudur- şu alanlarda geçerlidir: 1) Mallan ulaşı­ labilir kılmak, 2)Amacı topluluklan ikna etmek değil, izlence­ leri anımsanabilir ve imgelemlerde kalıcı kılmak olan bir reto­ rik oluşturmak, 3) Kültürel çevrelerle yankılamaya girebilmek, 4) Ürünleri kurumsal bir elde tutma yoluyla sürdürme (bunun sonucu olan ürünler belleği sürekli hareket geçirir), 5) Son ola­ rak, hedef kitleye sorunlann çözümü için şemalar sağlayarak, izlencelere yanıtlannı kararlaştırmalanna yardımcı olmak. Ha­ berlerse reklamlar ve eğlenceler gibi erkler, nesneler ya da ne­ denler olarak değil, kaynaklar ve bağlamlar gibi görülür. Deneysel psikoloji araştırmalannın günümüzde gerçekliği­ ni desteklediği, ama çok kısa süreli etkisini vurguladığı, anı­

lan ve sakınılan bir olgu olan bilinçaltı algı konusunda, algının birkaç salisede de silindiği eklenebilir, öyle ki bilinçaltı iletinin etki edebilmesi için “tüketici ya da raflar karşısında ya da seç­ men bir seçim hücresinde 150 saliseden az zamanda karar ver­ melidir. Bilinçaltı iletilerle zihinsel yönlendirmeler uygulama­ da olanaksızdır” (Fernand ve Segui, 2001).

Sonuç Güçlü Etkiler paradigması zayıf bir paradigmadır, çünkü top­ lumsal etkileşim gerçeğine çok sınırlı bir bilgi getirir. “Uyartı­ lar” yorumunda, gerektiğinde bir şekerleme reklamı karşısında ağzı sulanan televizyon izleyicilerinin tepkisini anlamaya, bir başka deyişle duyumsal katılımı incelemeye yarayabilir, ancak çocukların (kimi çocukların) neden şiddet içeren çizgi filmleri izledikten sonra (ya da izledikleri sırada ya da önce ya da hiç­ bir zaman) anlık olarak yerinde duramayacak duruma geldik­ lerini daha zor açıklayabilir, neden suç işlendiğini, neden ulus­ lar ve toplumsal çevreler arasında şiddetle ilişkide farklılıklar belirdiğini, neden Hitler’in iktidara geldiğini de hiçbir biçim­ de açıklayamaz.

KAYNAKÇA Akoun, André, “Relire Gustave Le Bon”, Ethno-Psychologie, 2 , 1979, Paris. Ariès, Philippe, L’Enfant et la vie fam iliale sous ¡’Ancien Régime, Seuil, 1960, Paris. Barker, Martin ve Petley, Julian (der.), Ill Effects. The Media/Violence Debate, Lond­ ra, Routledge, 1997. Becker, Jean-Jacques, 1914: comment les Français sont entrés dans la guerre, FNSP, 1977, Paris. Buckingham, David, After the Death o f Childhood. Growing Up in the Age o f Electro­ nic Media, Cambridge, Polity, 2000. — Moving Images. Understanding Chidren’s Emotional Responses to Television, Man­ chester, Manchester University Press, 1996. Cantril, Howard (Hazel Gaudet ve Herta Herzog’la birlikte), The Invasion fromMars. A Study in the Psychology o f Panic, Princeton, Princeton University Press, 1940. Chartier, Anne-Marie ve Hébrard, Jean, Discours sur la lecture (1880-1980), BPI Centre Georges-Pompidou, 1989.

Drotner, Kirsten, “Modernity and Media Panics", SKOVMAND Michael, Schroder, Kim Christian (der.), Media Cultures. Reappraising Transnational Media, Londra, Routledge, 1992. Elias, Norbert, “Sport et violence”, Actes de la recherche en sciences sociales, 6,1976 (1971), Paris. — La Société de cour (1969), Flammarion, 1985, Paris. Ferrand, Ludovic ve Segui, Juan, “La perception subliminale”, Pour la science, 280, Subat 2001, Paris. Gerbner, Georges, Violence et terreur dans les médias, UNESCO, Études et documents d’information, 102, 1989, Paris. Gilbert, James, A Cycle o f Outrage. America’s Reaction to the Juvenile Delinquent in the 1950’s, New York, Oxford University Press, 1986. Georget, Patrice ve Chabrol, Claude, “Traitement textuel des accroches et publi­ cités argumentées”, Revue internationale de psychologie sociale, 4,2000, Paris. Gonnet, Jacques, Éducation et médias, PUF, 1997, Paris. Hovland, Cari ve diğerleri, Communication and Persuasion, New Haven, Yale Uni­ versity Press, 1953. Jarvie, Jan C ; Jowett, Garth S. ve Fuller, Kathryn H. (der.). Children and the Mo­ vies. Media Influences and the Payne Fund Controversy, Cambridge, Cambridge University Press, 1996. Larsen, Stein; Hagtvet, Bemt ve Mmyklebust, Jan Peter (der.), Who Were the Fas­ cists? Social Roots o f European Fascism, Bergen, Universitetsforlaget, 1980. Lasswell, Harold, “Structure et fonction de la communication dans la société” (1948), BALLE Francis, PADIOLEAU Jean, Sociologie de l’information et de la communication. Textes fondamentaux, Larousse, 1973. — Propaganda Techniques in the World War, New York, Knopf, 1927. Le Bon, Gustave, La Psychologie des foules (1895), Flammarion, 1990. Lippmann, Walter, Public Opinion, New York, Harcourt-Brace, 1922. Livingstone, Sonia, Making Sense o f Television. The Psychology o f Audience Interpre­ tation (1990), Oxford, Butterworth-Heinmann, 1995. Mattelart, Tristan, Le Cheval de Troie de l'audiovisuel. Le rideau defer à l'épreuve des radios et télévison transfrontalières, Grenoble, PUG, 1995. Moscovici, Serge, L’Age des foules. Un traité historique de psychologie des masses, Fa­ yard, 1981, Paris. Oberschall, Anthony, Social Conflict and Social Movements, Englewood Cliffs, Pren­ tice Hall, 1973. Ortega y Gasset, José, La Révolte des masses (1930), Delamain et Boutelleau, 1937, Paris. Rowland, Willard, The Politics o f TV Violence. Policy Uses o f Communication Rese­ arch, Londra, Sage, 1983. Schudson, Michael, The Power o f News, Cambridge, Harvard University Press, 1995 (bir bölümünün çevirisi için: Politix, 37, 1997). — “How Culture Works. Perspectives from Media Studies on the Efficacy of Sym­ bols”, Theory, Culture and Society, 18,1989.

— Advertising, the Uneasy Persuasion, its Dubious Impact on American Society (1984), Basic Books, 1986. Sémelin, Jacques, La Liberté au bout des ondes. Du coup de Prague â la chute du mur de Berlin, Belfond, 1997. Shils, Edward ve Janowitz, Morris, “Cohésion et désintégration de la Wehrma­ cht” (1966), Mendras, Henri (der.), Éléments de sociologie, Textes, Armand Co­ lin, 1978, Paris. Tchakhotine, Serge, Le Viol des foules par la propagande politique (1939), Galli­ mard, 1992, Paris.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

F r a n k f u r t O k u lu VE KİTLE KÜLTÜRÜ KURAMI Modernliğin Kara Güneşi

Hepimiz, en azından zaman zaman, medyanın bizi aldattığı ya da uyuttuğu, boyun eğmeyi değil, eylemi çağıran bir gerçekli­ ği gizlediği düşüncesiyle yaşarız. Hipnotik etkiler kuşkusunun ötesinde, bu düşüncenin kuramda gerçekten belirdiği ender­ dir. Bu bakış açısından, Frankfurt Okulu’nda Adomo ve Horkheimer tarafından medyaya uygulanan Eleştirel Kuram’m öne­ mi, şaşmazlığı değil, alçalmış ve alçaltan bir kültür gibi algıla­ nana yönelik eleştirileri dizgeleştirmesi ve köktenleştirmesidir: Medyanın aşılayacağı düşünülen ideolojik egemenliğe çok uy­ gun bir model sağlayarak, medyanın reddinin temel savlannı belirginleştirir. Güncelliği tamdır, çünkü bir tek kendisinin akıllı ötekilerin bön olduğunu varsayan uslamlamanın en yetkin örneğini orta­ ya koyar. Toplum bilimleri açısından önemi, kitle medyası yo­ luyla dile getirilen kültürel egemenlik kuramı için bir ilk tas­ lak sağlamasıdır. Formülleştirilmesi kabaca ve seçkinci önyar­ gılarla lekelenmiş olsa da medya ve toplumsal eşitsizlikler oyu­ nu arasındaki bağıntıyı, bir başka deyişle ideolojik etkiyi çev­ relemeyi sağlar.

Kitle kültüründen kültür endüstrisine 1923’te oluşturulan Frankfiırt Institut für Sozialforschung, Wei­ mar Cumhuriyeti döneminde yetişen Alman Yahudi düşünür­ lerden oluşur. Bu düşünürlerden büyük bir bölümü Nazilerin zulümleri nedeniyle 1933’te Cenevre’ye, 1934’te de New York’a göç etmek zorunda kalmışlardır. Max Horkheimer eşliğinde, 1940’larda kitle kültürünün eleştirel bakış açısını ana çizgile­ riyle tanımlayan Theodor Adorno, okulun tartışmasız lideri­ dir. Özellikle olumsuz kabulünde çok yaygınlaşan “kitle kül­ türü” deyimi ve “eleştirel” nitelemesi burada çok belirgin bir araştırma akımına göndermede bulunur.1 “Kitle kültürü” deyi­ minin kökü 19. yüzyıl sonundan başlayarak çağdaş toplumlann düşünsel bulgulanmasım çevreleyen şiddetli tartışmalarda­ dır. Freud, Le Bon, Spengler, Ortega y Gasset, T.S. Eliot’un ya­ zılarında kitle kavramı, kalabalık kavramına yaklaşır, ilerici ve tutucu yazarlar patolojik bir sapmanın varlığım bildirerek, da­ ha çok nostaljik, Eleştirel Kuram’da özgün bir biçimde Marksist bir düşünceyle birleşen, kültürel ve ekonomik demokratikleş­ me olayları karşısında duyulan düşmanlık üzerine kurulu bir bakış açısında birleşirler. Adorno ve Horkheimer için, modernliğin temel özellikle­ ri tekniğin heryerdeliği ve insan ilişkilerinin ticarileşmesidir. Bireyleri, yaşamlarına bir anlam vererek barındıran aile gibi büyük toplumsal kurumlar, iş dünyasının ve rekabet ru­ hunun baskısıyla parçalanmıştır. Artık bireyleri varlığın tüm alanlarını, -çocukluk ve boş zaman da buna dahil olmak üze­ re ( “fabrikada ve büroda olanlardan uzaklaşmanın en tek yo­ lu boş zamanlarda buna uyum sağlamaktır” Aklın Diyalekti­ ği, 1 9 4 7 )- gereksinimleriyle işgal eden kamusal evrenden ko­ ruyamazlar. Endüstrileşmiş toplumun üyeleri psikolojik acıy­ la karşı karşıyadırlar, ideolojik açıdan da özellikle incinebi­ lir durumdadırlar. Bu varsayımsal kırılganlık, 1950’li yılla1

1970’li yıllarda Amerikalı düşünür Dwight Mcdonald, 1938 yılında yazdığı bir makaleyi anımsatarak, deyimin isim babalığını üstlenmek istemiştir. Ancak Adomo ve Horkheimer’ın konu üzerine ilk yazılan 19401ı yıllann hemen ba­ şındadır ve McDonald’m çalışmalarına etkileri açıktır.

n n başlarında Frankfurt Okulu’yla düşünsel yakınlığı oldu­ ğu kadar hor görmeyi de içeren ilişkilerini sürdüren bir baş­ ka Alman göçmen, düşünür Hannah Arendt tarafından çar­ pıcı bir biçimde betimlenmiştir. Totalitarizm kuramında na­ zizmin yükselişinin, toplumsal sınıf kavramlarının tüm yo­ rumlarını bir kenara atan görüşünü ortaya koyar: Eğer mut­ lak despotizm yerleşebildiyse, bunu toplumsal köksüzlük­ ten ve topluluk kurallarının yokluğundan yararlanarak ger­ çekleştirmiştir. Yazara göre “kitle adamının” temel niteli­ ği, yalnızlaşma ve toplumsal ilişkilerin eksikliğidir. Aynı bi­ çimde Adorno ve Horkheimer da toplumsal parçalanma di­ ye adlandırdıkları olguyu, modern toplumların kötülükle­ rin kaynağında konumlandırırlar: İnsanlar kendi kendileri­ ne bırakılmışlardır, ancak köklerini ve ait oldukları toplu­ lukları yitirerek kendilerine de “yabancılaşırlar”. Dolayısıyla toplumu yöneten yeni güçler, özellikle doğrudan karşı karşı­ ya kaldıkları medya tarafından yönlendirilebilir durumdadır­ lar. Bu yönlendirmenin başlıca iki yolu vardır, pohpohlama ve baştan çıkarma yolları. Hitler örneğinde görüldüğü gibi, karizmatik liderin çekiciliği kullandığı aracın gücüne dayalı -radyo yayınıyla söylevlerin durmadan yinelenmesi- ve şid­ detlendirmeyi bildiği otoriter dürtülerin pohpohlanması. Böylece Adorno, The Authoritarian Personality’de (1950) or­ taya koyduğu yönteme göre, bireylerin yetkecilik derecesi­ ni somut olarak belirleyebilen bir ölçek ortaya koymaya ken­ dini adar. Olgunun mekanik, otomatikleştirilmiş yönünü vurgulamak için “kültür endüstrisi” diye yeniden adlandırılan kitle kültü­ rü, diktatör tarafından kullanımına da indirgenmez, yargılama­ yı etkileyen ve aklı uyutan boş zaman etkinliklerinin sürekli bir bombardımanıdır. 19. yüzyılda ortaya çıkışından bu yana, geç­ mişin popüler gerçek kültürünü, bir “alt-kültür” üzerine daya­ lı sözlü kültürü, yemek geleneklerinin kültürünü ve zor olanı, biçimsel anlatımlarda uzaklığı, hiyerarşinin eleştirisini arayan “üst kültürü” yıkmaktadır. Kendini her yerde benimsetenin ve gerçek bir kültür değil, basit bir egemenlik olanın erki teknik

gücünden ve radyo programlarını, filmleri ya da romanları an­ laşılması kolay, ruh için tatmin edici ahlaklara dayanarak zin­ cirleme üretebilme yeteneğinden kaynaklanır. Endüstriler gibi işletilen kitle medyaları sürekli bir baştan çıkarma uygularlar, çünkü rahatlatırlar, hafifletirler, düş kur­ dururlar, umut ettirirler. İlettikleri stereotipler dünyanın kar­ maşıklığını indirger ve güven verici tekdüzeliğiyle hoşa gi­ der. Önerdikleri özdeşleşme modelleri gülünç oyalayıcı şey­ lerdir yalnızca, sonsuz bir edilginlik durumunda kapalı kal­ manın araçlarıdır. Şans oyunları kişisel sıkıntıdan kolay ve mutlu bir kurtuluşu düşlettirir, western tümüyle utkulu bir bireyciliğe dayanır görünür (kahraman sonunda tek kaza­ nandır), ama yanılsamalıdır: Bu tür, toplumsal sorunları bi­ reysel fiziksel yollarla çözümlenebileceğini düşündürür, an­ cak medyayı başka ekonomik sektörler ve politikayla birlik­ te elinde tutan bir sınıfın hizmetinde toplu kapitalist sömürü gerçeğini gizlemekten başka bir işe yaramaz. Tatlı zevklerle, yazgıdan öç alma düşleriyle, uzak yıldızlara hayranlıkla geçi­ rilen zaman geri gelmez. Medya bir duman ekranı, sersemletici bir buhar oluşturur. Kitle iletişimi kitlelerin sessizliğine gö­ türür: O, anti-Aufklârung, modernliğin kara güneşidir, eleşti­ rel akıl ve gerçek kültüre saygı yoksunluğunu insanları “alda­ tarak” genelleştirir. Eleştirel Kuram ’ın yalın bir uyartı düşüncesi üzerine kurul­ madığını belirtmek gerek. Önemli katkısı, medya araştırmaları alanına ideoloji düşüncesini sokması (burada koşullandırılmış refleksten çok ideolojik etkiden söz edebiliriz) ve tarihle ile­ tişim arasında bir bağ kurmasıdır. Böylece Marx’m ekonomik sömürü konusundaki görüşlerini, ekonomik ve toplumsal ege­ menlik düşüncesini kültür evrenine yansıtarak (“egemen dü­ şüncelerin egemen sınıfın düşünceleri olduğu” Marksist -anla­ mı oldukça belirsiz- özdeyişi yeniden ele alıp derinleştirir. Kül­ tür yalnızca masum bir eğlence ya da çıkar gütmeyen bir sanat değil, güç ilişkilerinin alanlarından da biridir. Ancak kültür­ le ekonomik ya da politik egemenlik sıkı sıkıya birbirine bağlı­ dır, altyapı (ekonomi) üstyapıyı (kültür) belirler. Eleştirel ku­

ramda kitle insanının uyuşturucuların ruh üzerindeki iki ege­ men etkisi, coşku (tutucu düşünürlerce eleştirilen histerik kit­ lenin gerici kızgınlığı) ya da duyusuzluk (devrimcilerin “bas­ kı altındaki yaratığın iç çekişi” diye acıyarak tanımladığı) ara­ sında seçme olanağı vardır ancak: Medya Marx’taki din kavra­ mıyla aynı işlevi görür, halkın yeni afyonudur: “Zevk, unut­ maya yardım edeceği varsayılan yazgıya boyun eğmeyi kolay­ laştım (Aklın Diyalektiği). Bireylerin kendi yitimlerine bilinçli ve bilinçsiz katkısı vardır: “Uyruklaştınlmış insanların her za­ man derebeylerinin törelerini, onlardan daha ciddiye almaları gibi, günümüzde de aldatılmış kitleler, başarı mitiyle başaran­ larından daha sık karşı karşıya kalırlar” (“Halkın kendisine ya­ pılan kötülüğe ölümcül bağlanışı, yetkelerin kurnazlıklarını bi­ le aşar”, Aklın Diyalektiği).

Savaşa göndermede bulunmanın ağırlığı ve kültürel seçkincilik Böyle bir bakış açısına birçok yönden karşı çıkılabilir. Adorno, Weber’in akılcılaştırma, büyü bozma (en karamsar yoru­ munda Weber’in her zaman benimsemediği bir kuramdır bu) ve Marx’m malın fetişleştirilmesi kuramı arasında bir alaşım or­ taya koyar.2 Roman Kuramı’nda ilk kez ekonomik evrenin ışı­ ğında burjuva romanının bir içerik çözümlemesini yapan Ma­ car Marksist düşünür Georg Lukâcs’m izinden gider. Flaubert ya da Balzac’m düşcül kahramanları bayağı, dağınık, değer­ den yoksun, sanatın terk ettiği bir ticaret dünyasının boşluğu­ na durmadan gönderme yapan bir evrende yaşarlar. Bu kura­ mın sorunu, çok romantik, yanıltıcı melankolik varsayımlara dayanmasıdır. Bozulmamış, anlam dolu, varlıkbilimsel bir ev­ ren vardır, sonra her şey çöküşle, değerlerin yitimiyle sonuçla­ nır. Dünyayı kapitalizmden kurtaracak bir devrim çağrısı, saf­ ça bir ütopyacılıkla (yeni bir dünya kuralım) gerici bir varoluş­ çuluk arasında duraksar. 2

Th. Vebletı: Adomo mesafesini vurgulasa da düşüncesinin kaynaklarından bi­ ri odur.

Elbette bu akılcı düşünürlerin aşın kötümserliğiyle yaşadıklan tarihsel bağlam arasındaki ilişkiyi görmemek güçtür. Frankfurt Okulu’nun üyelerinin üzerinde İkinci Dünya Sava­ şı, sonra da deneyimini modernlik düşücesiyle genelleştirdik­ leri Shoah onulmaz bir iz bırakmıştır (Adomo’nun hep “Auschwitz’in yinelenmemesi için düşünmek ve ona göre davran­ mak” zorunluluğunu anımsattığı son önemli yapıtı Negatif Diyalektik’i okurken fark edilir bu). Onlardan önce Lukâcs, ro­ man kuramının çıkış noktasının Birinci Dünya Savaşı’nm pat­ lak vermesi ve buna bağlı “sürekli umutsuzluk” olduğunu açık­ lar. İki savaş arasında, nazizmin yükselişini gizleyen aldatma­ calar diye değerlendirilen Alman eğlence medyası gösterisi ve bu düşünürleri, aydınlara rahatsızlık veren Amerikan popü­ ler kültürüyle karşılaşmaya zorlayan New-York sürgünü de bu kültüre düşman bir yargıyı biçimlendirir. Adomo radyoya, si­ nemaya ve o zamanlar “popüler” diye nitelenen türlere, hat­ ta daha soylu olanlanna (caz müziği) karşı gerçek bir tiksin­ ti duyar. En ilginç çalışmalannı, kendisinin ilgilendiği müzi­ ğe (“klasik” ya da “çağdaş”) ayırır ve horgördüğü müzik tür­ lerini de çalışmalannm içine katar. Hans Robert Jauss’un göz­ lemlediği gibi, Adomo’nun sanat anlayışı çok belirgin biçimde seçkincidir, hazza, hemen alınan zevke bağlı her türlü deneyi­ mi reddeder: Zevk, kendini ve toplumsal durumunu bir unutuştur, varolan düzene boyun eğmektir. Sanat suçlayıcı, “olum­ suz” olmalıdır, araya uzaklık koymaya, ahlaksal ve estetik çile­ ciliğe dayanmalıdır (soyut resim ya da yeni roman gibi). Zevk­ ten, örneğin kulak zevkinden söz eden “konuştuğunda ken­ dini ele verir”, sanatın entelektüelleşmesine duyduğu burju­ va düşmanlığını açığa vurur: “Buıjuva sanatta bolluğu, yaşam­ da da çileciliği ister; tersini dilese daha iyi olurdu” (Estetik Ku­ ram, 1970). Bununla birlikte, Adomo sanatta her tür çilecilik deneyiminin smırlannı bilir: “Eğer haz en son kalıntısına kadar elenseydi, sanat yapıtlannın varlığının neye yaradığı sorusuna ne yanıt vereceğimizi bilemezdik” (Estetik Kuram). Zevki red­ detmesi, her şeyden önce duygulanıma ve aydınlann denetleyemediğine karşı bir sakınım gibi görülebilir. Sanatlara bir ko­

ruyucu dileyip ozanları siteden kovmak isteyen Platon’un sakı­ nanına katılır.3

Yöntem sorunları Kendini eleştiri uzmanı ilan edenlere yöneltmek gereken temel eleştiri, kınadıkları gerçeklere ampirik bir dikkati çok görme­ leridir. Medyanın üretimleri stereotipleşmiş, hazırlanışında tek parça, izleyiciler üzerindeki etkilerinde birleşmiş gibi değerlen­ dirilir. Oysa Adomo’nun kendisi, filmlerin ya da radyo dizileri­ nin üretiminin endüstriyle ancak belli bir benzerlik taşıyabile­ ceğini belirtir, bu da endüstiyel olmadığı anlamına gelir. Kuş­ kusuz kazanç arayışı, iş uzmanlığı, bir “talep”e yanıt verme is­ teği, kimi üretim, özellikle de dağıtım uygulamalarının tektipleşmesi söz konusudur. Yine de başarılı bir roman dizisi, gıda ürünlerinin zincirleme üretimi gibi üretilmez, çünkü kültürel içerikler hiçbir zaman gerçekten tektipleşmez. Dahası yapım­ cıların, yazarların, reklamverenlerin ve görsel-işitsel süreci­ nin tüm öteki öznelerinin çıkarları ve kişisel geçmişleri hep ay­ nı değildir, bu kişilerin buıjuvazinin çıkarlarıyla özdeşliği dü­ şüncesini komplo teorisine yaklaştırır. “Endüstri terimini har­ fi harfine ele almamak gerekir (...). Bu üretimin olmadığı yer­ de bile endüstriyel örgütlenme biçimleriyle özdeşleşme, örne­ ğin teknolojik açıdan gerçekten akılcı bir üretimden çok, bü­ rolarda çalışmanın akılcılaştınlması anlamında endüstriyeldir. İşte bu nedenle kültür endüstrisinin kötü yatırımları son dere­ ce fazladır (“Kültür endüstrisi”). Eğer başarı doğrudan gelmediyse bunun nedeni, kültür endüstrisinin kimi zaman betim­ lendiği gibi şu yan metafizik, kötücül bütün olmaması, özellik­ le de izleyicilerin beğenilerinin bilinmemesidir. Oysa alımlama burada ancak karşı çıkılamayan, ancak doğrulanamayan varsa­ yımlara, psikanalize gönderme yapan sersemleme ya da edilginlik saptamalanyla, izleyicilere söz hakkı verilmeden kavra3

Ancak Platon’da duygulanım konusunda bir ikilik vardır: Phtdre'de güzellik is­ teğini insan ve tanrısal olan arasında bir ilişki, Cumhuriyet’teyse toplumsal dü­ zene karşı tehdit gibi gösterir.

mr. Adorno, izleyicilerin radyo programlan ya da filmlere tep­ kisi üzerine tüm incelemeleri kültür endüstrisiyle bir gizli an­ laşma gibi görür, ama varsayımlannı doğrulayacak kitle insan­ larının yetkeciliğini ortaya çıkarmak söz konusu olduğunda kendisi de ampirik bir çalışma gerçekleştirir.4 Bu noktada Frankfurt Okulu’nun en sıradışı üyelerince har­ canan çabalarla ortaya çıkan karşıtlık ilginçtir. Adomocu dü­ şüncenin kötümserliği, tüm özgün anlamından boşaltıldığı yar­ gısına vanlan, kendisini yöneten aldatıcı mitlere “katlanılmaz” (Benjamin’in deyimiyle) kılınan dünyayı lanetli uykusudan çe­ kip çıkarma isteği Walter Benjamin ve Siegfried Kracauer ta­ rafından paylaşılır. Ancak bir Adomo’nun ve bir Horkeimer’ın söylemlerinin gerçek ampirik öğelerden yoksun yalın ilenmele­ re dönüşme eğiliminde olduğu noktada, Benjamin ve Kracauer, modernliğin somut biçimlerine karşı daha açık görüşlü bir tu­ tum benimserler. İkisi de Alman mikrososyolojisinin kurucu­ su ve kentli davranışlan üzerine çalışmalanyla Chicago Oku­ lu’nun esin kaynağı Georg Simmel’in derslerinin mirasçısıdır. Eleştirileri aynntıya gösterilen dikkate, kimi zaman karamsar sonuçlannm yalanlayabileceği çok zekice açıklamalara yer ve­ rir. Kracauer aynı zamanda bir polisiye romanı (Lukâcs’ın yön­ temleriyle, ama belirgin içerik çözümlemeleri geliştirerek ince­ ler), Offenbach’ın operetlerini ve “Beyaz yakalılann” kültürü­ nü inceleyen ilk önemli yazarlardandır. Daha 1920’li yıllarda “gündeliğin egzotizmine” yönelerek, bir başka deyişle toplum­ sal evreni, içine girerek, yalnızca yukandan değil, aşağıdan da bakarak yaptığı seçimlerle, onu katılımcı gözlemin öncülerin­ den biri yapan seçimleriyle ele alıp ortaya koyduğu yöntembilimsel katkı yadsınamaz. Benjamin’in sinema üzerine çok ince­ likli, doğrusunu söylemek gerekirse çok da çelişkili yargısıysa tamamlanmış bir soruşturmaya dayanır. Benjamin’e göre, sine­ 4

Yetkeciliği ölçmeye yarayan ölçüt her zaman kimi siyaset bilimi ekiplerince, örneğin aşın sağın seçmenlerinin yabancı düşmanlığını ölçümlemek için kul­ lanılmıştır. Birçok eleştiriye hedef olmuştur, özellikle tümüyle ruhbilimsel de­ ğişkenler yaranna toplumsal ve tarihsel tüm özelliklerden boşaltmak, solun yetkeciliğinin ortaya çıkanlmasındansa sağın (faşizm) yetkeciliğinin ortaya çıkanlmasına öncelik vermek vb. konusunda.

ma öncelikle özgün sanat yapıtının (bir tablo gibi) benzersizli­ ğini ve uzaklığını, halesini ortadan kaldıran bir üretim tekniği, kayıtsızlaşmış izleyici kitlesiyle bayağı bir biçimde bütünleşme yararına toplumcu bir geleneğe her tür katılımı bozan bir tek­ niktir - malın büyüsünün bozulması ve fetişleştirilmesi tezle­ rine göre (bu konuda Hennion ve Latour’un Benjamin’in “yan­ lışlan” üzerine yazdıkları okunabilir). Bununla birlikte, sine­ ma olası estetik, (örneğin yüksek değer biçilen tiyatronun si­ nemayla etkileşimleri) hatta politik (Chaplin potansiyel olarak ilerici sayılır) zenginleşme açısından da izlenir. Benjamin izle­ yicilere ilgi gösterir ve “kitlelerin eğlence aradığı, ama sanatın bir saygıyı gerektirdiğini” savunan, ona göre “eski yakınmayı” yinelemekten başka bir şey yapmayan “beylik söze” uzaklığını korur. İzleyiciye yaklaşımı, hem kitleleştirme ve proleterleştir­ me kavranılan üzerine, hem de medyanın giderek artan bir sa­ yıda insana kendini dile getirme ve yetilerini geliştirme (özel­ likle “okur mektubu” aracılığıyla) duygusu üzerine odaklanır.

Frankfurt Okulu'nun sonraki kuşakları Modernliğin David Frisby’nin deyimiyle “modernlik kesitleri” olarak bölümlenmesi bu iki yazann en belirgin yönüdür, dolayı­ sıyla bu bölümlenme varsayımlannm modernliğin tüm özellik­ lerini ezip geçtiği Adomo’nun çok soyut felsefesine karşıtlaşır. Ancak Benjamin’in 1940’taki intihan (İspanyol sınınnı geçme­ ye çalışırken), Kacauer’in savaştan sonra düşünsel açıdan silin­ mesi, sonra da 1960-1970’li yıllarda Frankfurt Okulu’na Erich Fromm ve Herbert Marcuse’la güçlü bir kitle toplumu eleştirisi hareketinin geri dönüşü, Eleştirel Kuram ve soyut evrenselciliği kendiliğinden birbirine denk kılar. Solcu aydınlann çoğunluğu, demokratik ülküleri savunmaya ve izleyicilerin katılımına değer verme eğilimlerine karşın, “popüler sanatlarla” nefret ilişkileri kurup medyanın zararlı etkilerini tutucularla birlikte ya da on­ lara karşı eleştirirler (Ross, 1989, Gorman 1996).5 Bu nefret, ya­ 5

Medya eleştirisi kuşkusuz, Amerika Birleşik Devletleri’nin askeri hegemonya­ sını hazırlamak ve derinleştirmekle suçlanan Amerikan eğlence endüstrisi üze-

pı bozumunun parlak denemecileri anti-hümanist Fransız dü­ şünürlerde nihilist bir eleştiri biçimini alabilir. Jean Baudrillard için, medyanın gücü iletilerin ideolojik içeriğine bile bağlı değil­ dir, alışveriş düzenine, bireylerin katılmayı da değiştirmeyi de unlamayacakları özerk bir evrene dönüşmüş koda bağlıdır6 ( İşa­ retin ekonomi politikasının bir eleştirisi için, 1972). Medya ideo­ lojik etkilerin merkezi değildir artık, ideolojinin, temsilin boş­ luğu ideolojisinin kendisidir. Baudrillard, anlam taşımayan bir düşüncenin ya da bir imgenin gerçekliğin kuruluşunun bir par­ çası olmayacağını öneren gerçeklik ve yanılsama arasındaki eski karşıtlığı günceller. Bu genelleşmiş baskı Michel Foucault’nun yapıtlarında da özellikle merkezleşmiş ve her yerde bir iktida­ rın, gözetleme aygıtlarının (panoptik) ve kuramların egemenli­ ği altındaki, bireysel bir içkinligi dışa vurmaya iten itiraf iktida­ rının varlığını kuramlaştıran Gözetlemek ve Cezalandırmak’mda ve Bilgi İsteği’nde vardır. Geleneksel toplumdan modem top­ luma geçiş sırasında, devlet herkesin safça bir özgürlük kazanı­ mı olarak yorumladığı, oysa birbirine benzeyen bireylerin yara­ tılmasıyla sonuçlanacak bir denetim tekniğinden başka bir şey olmayan bir bireycilik uydurarak, pratikleri disiplin altına alma gücünü kendine mal eder. Çok olumsuz bir hareketin nihai çe­ lişkisi ya da mantıksal sonucu olarak, Frankfurt Okulu’nun son temsilcileri Jürgen Habermas ve Ulrich Beck ile eleştirel düşü­ nürlerin modernliğe ve aristokrasi karşıtı bir hümanizmaya yö­ nelmesi Almanya’da gerçekleşecektir.

KAYNAKÇA Adomo, Theodor, Théorie esthétique (1970), Klincksieck, 1974. — Dialectique négative (1966), Payot, 1992. — “L’industrie culturelle”, Communications, 3,1963. — “La télévision et les pattems de la culture de masse", Beaud, Paul ve diğerleri, (der.), Sociologie de la communication (1954), Réseaux - CNET, 1997. rine Dorfman ve Mattelart’m çalışmalarının zeminini oluşturan Şili’de Salvador Allende’ye karşı Amerikan darbesi gibi politik olaylardan etkilenebilir. 6

Burada McLuhan’m etkisi, McLuhan’dan farklı olarak insanlar ve makineler arasında alışverişin karşıhkhğım yadsıyan eleştirel düşünürlerin etkisine tek­ nolojik bir determinizmde karışır.

Adorno, Theodor; Frenkel-Brunswick, Else; Levinson, Daniel J. ve Nevitt, Sanford R., The Authoritarian Personality, New York, Harper and Row, 1950. Arendt, Hannah, Le Système totalitaire (1951), Seuil, 1972, Paris. Baudrillard, Jean, Pour une critique de l’économie politique du signe, Gallimard, 1972, Paris. Benjamin, Walter, “L’ oeuvre d’art à l’ère de sa reproductivité technique” (1936), Écrits français içinde, Gallimard, 1991, Paris. Dorfman, Ariel, The Empire’s Old Clothes. What the Lone Ranger, Babar, and other Innocent Heroes Do to our Minds, New York, Pantheon Books, 1983. Dorfman, Ariel ve Mattelart, Armand, How to Read Donald Duck. Imperialist Ideo­ logy in the Disney Comic, New York, International General Editions, 1975. Foucault, Michel, Histoire de la sexualité, cilt 1, La Volonté de savoir, Gallimard, 1976. — Surveiller et punir, Gallimard, 1975. Frisby, David, Fragments o f Modernity. Theories o f Modernity in the Work o f Simmel, Kracauer and Benjamin, Cambridge, MIT Press, 1986. Gorman, Paul R., Left Intellectuals and Popular Culture in Twentieth-Century Ameri­ ca, Chapel Hill, North Carolina University Press, 1996. Habermas, Jurgen, Théorie de Vagir communicationnel, 2 cilt, (1981), Fayard, 1987. Hennion, Antoineve Latour, Bruno, “L’art, l’aura et la technique selon Benjamin ou comment devenir célèbre en faisant tant d’erreurs à la fois...”, Les Cahiers de médiologie, 1,1996. Horkheimer, Max ve Adorno, Theodor, La Dialectique de la raison (1947), Galli­ mard, 1974, Paris. Jay, Martin, Adomo, Cambridge, Harvard University Press, 1984. — L’Imagination dialectique. Histoire de l’école de Francfort (1923-1970), (1973), Payot, 1977. Jauss, Hans Robert, “Petite apologie de l’expérience esthétique", Pour une esthétique de la réception (1970), Gallimard, 1978, Paris. Kracauer, Siegfried, Les Employés, Avinus Yayınlan, 2000 (ölümünden sonre ya­ yımlanan metin). — Le Roman policier. Un traité philosophique (1922-1925), Payot, 1981. Levine, Lawrence W., Highbrow/Lowbrow, The Emergence o f Cultural Hierarchy in America, Cambridge, Harvard University Press, 1988. Lukács, Georg, La Théorie du roman (1916), Gonthier Yayınlan, 1963. Marcuse, Herbert, L’Homme unidimensionnel (1964), Minuit, 1968. McDonald, Dwight, “Culture de masse” (1944), Diogène, 3,1953. Ross, Andrew, No Respect. Intellectuals and Popular Culture, New York, Routledge, 1989.

BEŞİNCİ BÖLÜM

L a z a r s f e ld c I U ç Et k il e r Bir Kopuş... Sınırlı Etkiler

Amerikan ampirizminin kaynakları Medyanın ve izleyicilerinin ampirik araştırması -iletişim ku­ ramları tarihinde büyük bir kopuş ortaya koyar, çünkü en azın­ dan işlevselcilikte takılıp kalmadığında bu kuramları belirgin biçimde bir toplumsal eylem bilimine çeker- 1940’larda Pa­ ul Lazarsfeld’in öncülüğüyle “ampirik akım” adını benimse­ yen akımla başlamaz. Ampirik araştırmanın doğrudan kaynak­ lan Chicago’da gerçekleştirilen kent araştırmasında, daha do­ laylı olarak da olgusal araştırmayı ve insan etkinliklerinin bir olaybilimini teşvik eden Amerikan felsefesinin pragmatizminin sürekliligindedir. Ancak izleyicilerin tanınması için giderek ar­ tan istek, üniversiteyi aşıp demekçi ortamlara, devlet ve med­ yanın kendisine yayılan bir dip hareketidir. Bu istek, aile der­ neklerinde ya da toplum çalışanı topluluklannda kuralcı ola­ bilir, örneğin film gösterimlerinin genç nüfusa etkisini öğren­ me dileğine dayamr. 1930’lann başında, sinema ve sinemanm çocuklar için varsayılan yeniliği üzerine araştırmalan destek­ lemeyi seçen vakfın adını taşıyan Payne Fund soruşturmalanna burada önemli bir yer aynlmahdır. Yüksek düzeyde bir sos­ yolog, psikolog ve pedagog ekibince yürütülen, 1933’te on iki cilt olarak yayınlanan bu araştırmalar, ilk kez olgusal bir temel­

de sinemanın psikolojik zararsızlığını ve okuma pratikleriyle doğrudan rekabet içinde olmadığını gösterir. Katkıları, diren­ gen önyargıların boynunu bükmeyi sağlayan negatif sonuçlarla sınırlı kalmaz. Payne Fund’un çalışmaları aynı zamanda, film­ lerle ilişkinin yalnızca bireysel bir olgu olmadığını, çocukların toplu yaşamının bir parçası durumuna geldiğini de gösterir: Si­ nema gösterisi, oyuncuların davranışlarına gerçek yaşamda öykünmeye değil, toplumsallaşmanın gereklerine uyum sağlamak amacıyla düşsel olarak toplumsal rolleri denemeye yarar (aşk kodlarının, kendini tanıtma tekniklerinin öğrenilmesi vb.).1 Medyayla ilişki, Payne Fund’un en önemli yazan ve “simgesel etkileşim” akımının gelecekteki yaratıcısı Herbert Blumer tara­ fından dürtülerle değil, anlamla bir ilişki olarak betimlenmiştir. Medyanın tanınması isteği günlük gazetelerin, radyo istas­ yonlarının ekonomik ve politik ortamları söz konusu oldu­ ğunda aynı zamanda araçsaldır, çünkü hedef kitle göstergeleri­ ni, oy verme, satın alma ve medya programlannm tüketimi vb. üzerine ilk ölçümleri ortaya koyar. Amerika Birleşik Devletle­ ri, medyanın kitlesel ve erken gelişimine, liberal ve yararcı dü­ şüncelerin güçlü bir biçimde temellenmesine sahne olduğun­ dan, iki dünya savaşının daha da güçlendirdiği böyle bir hare­ ketin merkezidir. Amerika devletinin bozmayı ya da kullanma­ yı umarak propaganda düzeneklerini tanıma isteği, siyasal bi­ limler ya da deneysel psikoloji araştırma kurumlarma verdi­ ği siparişlerden anlaşılabilir. Böylece bu kurumlar, Harold Lasswell’in ya da Cari Hovland’m öncü çalışmalanna mali kaynak sağlayabilmişlerdir. Paul Felix Lazarsfeld’in araştırmalan bunlann devamı olarak anılsa da kesin bir kopuş ortaya koyar. Frankfurt Okulu’nun düşünürleri gibi 1935’te Amerika sürgününe zorlanan Avustur­ yalI sosyolog ve psikolog, gerçekte medya üzerine süregelen önyargılan ve medya konusunda çok yaygın düşünce yöntemlerini sorgulamaya götüren inançlann taşıyıcısıdır. Pozitivizmle bağı - “mantıksal pozitivizmin kaynağındaki ve Ernst Mach’ın, Hen1

Bu (alışmaların bir yeniden değerlendirmesi Jarvie, Jowett ve Fuller tarafından 1996’da gerçekleştirilmiştir.

ri Poincare’nin ve Albert Einstein’m etkilerini benimseyen Vi­ yana Çevresi’nde bulunmuştur- onu tümüyle kurgusal bir tar­ tışmanın yerine bilgi toplamaya, davranışların çözümlemesine öncelik vermeye yöneltir. Bilimsel etkinlik, bilgi edinme olası­ lıklarım saptamaya ya da nesnelerin kendi varlığını sorgulama­ ya değil, deney gerçeklerini düzenlemeye dayanır, bu da med­ ya sorunu gibi az belgelendirilmiş bir sorun söz konusu oldu­ ğunda birincil önem taşır. Her soru kavramlarla biçimlendirilebilir, bunlar sınıflandırma dizgeleridir, her kavram da matema­ tiksel göstergelere çevrilerek kodlanabilir, sonuçlar çok boyut­ lu (genellikle tek bir kavram için birçok gösterge vardır) ve yal­ nızca olasılık düzeyindedir. Bu tartışmalı ve tartışılan epistemolojik ilke, ona yine de ilk bakışta görülen gerçeklerden kopma­ yı sağlar. Endüstrilerce sağlanan niceliksel hedef kiüe çözümle­ meleri, laboratuvarda gerçekleşen dinleyici tepkileri ölçümlemeleri projelerine (düğmeye basma tekniği denilen buluş), ay­ nı zamanda CBS şirketinin (1938’den başlayarak yönettiği Prin­ ceton Radio Project) ve Rockefeller Vakfı’nm (Lazarsfeld’e New York Columbia Üniversitesi’nde Office o f Radio Research’ü kur­ mayı sağlayan) mali destek verdiği projeler kapsamında prog­ ramların içerik çözümlemesine yöneltmiştir. Lazarsfeld ayrıca sayısal açıdan önemli topluluklarla, toplumun yalnızlaşması ve medyanın kesin gücü varsayımlarını test etmek amacıyla düzen­ li görüşmelere dayanan uzun süreli soruşturmalar da (follow-up interviews) gerçekleştirir (1940’ta Amerika başkanlık seçimleri kampanyası sırasında Ohio’da Erie bölgesinden 600 kişilik seç­ men topluluğu; 1945-1946 yıllarında Illinois’de 60 000 nüfuslu Decatur kentinden 800 kadın üzerinde tüketim tercihleri araş­ tırması). Bu farklı soruşturmaların sonuçlan, birincil gruplann toplumsal dinamiğini medyanın etkileri konusundaki tartışma­ ya katıp özgün bir etki kuramı geliştirmeyi sağlar.

"İnsanların keşfedilmesi" Lazarsfeld The People’s Choice (1944) adlı, Erie soruşturması­ nı ele alan, Bernard Berelson ve Hazel Gaudert ile yazdığı ki­

tapta, ilk kez seçmenin oyunun yalnızca rastlantıya bağlı kişi­ sel bir tercih ya da medyanın yönettiği seçim kampanyalarının ürünü olmadığını, üç değişkene bağlı değerlendirilebileceğini gösterir: Sınıf, coğrafî aidiyet ve din. Demeklere ya da kiliselere üyelik, önceki politik tercihler, ikamet edilen yer, sahip olunan mallar (telefon vb.), aile ve arkadaş topluluğu içinde ilişkiler üzerine yinelenen sorular yoluyla kavranan genel ekonomik ve toplumsal konum, oylama sırasında ve oyun zaman içinde ge­ lişimindeki politik karan açıklar. Oyun üç habercisini (demok­ rat oy daha kentsel, katolik ve cumhuriyetçi oydan daha kö­ tü bir toplumsal konumdandır) tek bir ölçekte birleştiren PEG (Politik Eğilim Göstergesi) oldukça kabataslaktır, uygulama­ sı da sosyolojik determinizmden annmış değildir, ama günü­ müzün parçalanmış, potansiyel olarak yönlendirilebilir bir top­ luluk düşüncesine karşı güç oluşturan yaş, eğitim düzeyi, ge­ lir ve oy arasında bağıntılar üzerine araştırmaların yolunu açar. Dolayısıyla bu soruşturmanın büyük önemi “insanlann” ya da “halkın” keşfine, bir başka deyişle toplumsal ağlann medya çalışmalanna yeniden girmesine çağnda bulunmasıdır. Her za­ man topluluklara bağlıyız -aile, okul, ikili gruplar, yüzeysel ya da yüzeysel olmayan iş ilişkileri, demekler, dinsel topluluklarbu bağlar kırsal toplumda gözlemlendiğinden daha gevşek olsa bile. Böylece bu soruşturma birincil toplumsal gruplann (yüz yüze) gücünü gösteren yeni olguları araştırmayı önerir: Aile ortamlan ve dostluk bağlan politik seçimlerinde benzeşiktir, üyelerinin toplumsallaşmasında bileşenler birbirine yakın ol­ duğundan bu durum anlaşılabilirdir, ancak benzeşiklik oylama yaklaştıkça artar. Görüşmeler nihai kararda tartışmanın önemi­ ni vurgular; kararsızlar, kararlannı ötekilerden daha sık aile ya da arkadaş baskısı altında aldıklannı açıklarlar. Opirıion leaders (kamuoyu liderleri, kamuoyunun rehberleri ya da belirleyicile­ ri) diye adlandmlanlar, kişilerarası etki kuramının, dolayısıy­ la kişilerarası iletişimin merkezindedirler, bu da onlara med­ ya iletişimininkinden daha büyük bir önem kazandınr. People’s Choice’ın yazarlan bunun için bir ilk portre çizerler: Ömeklemin beşte birini oluşturan kamuoyu liderleri, özel bir toplum­

sal çevreden gelmezler, ama haber medyasına büyük dikkatle­ ri ve politik sorunları günlük tartışmalara sokabilme yetileriyle farklılaşırlar. Dolayısıyla bilgi ve karar sürecinde bir aracı işlevi görürler: İletişim akışı tek bir alıcıya yönelik, tek yönlü ve do­ laysız değildir, gerçekte iki aşamalı ve dolaylıdır, önce rehber­ den, sonra izleyiciden geçer. Birincil grupların keşfi bir yeniden keşfedişten başka bir şey değildir, çünkü sosyal bilimler bir açıdan bunların kuramsallaştınlmasıyla oluşmuştur. Ayrıca Lazarsfeld Cooley’nin birin­ cil gruplar üzerine araştırmanın öncüsü olduğunu kabul eder,2 1920 ve 1930’larda Elton Mayo’nun iş örgütlenmesi üzerine yürüttüğü soruşturmaları ve Stouffer’m Amerikan askeri üzeri­ ne soruşturmasını, soruşturmaların yenilenmesine kanıt göste­ rir. Dolayısıyla tüm ortam bu izlek üzerine gelişmelere uygun­ dur. Ancak Jacob Moreno’nun sosyometrisi ve Kurt Lewin’nin grup dinamiği daha dolaysız olarak Lazasfeld’in yazdıklarının kaynağmdadır. Buna göre, tüm toplumsal olgular bireyler ara­ sındaki yalın yeğleme ve geri itme ilişkileriyle açıklanabilir, bi­ reyler de güçlerin fizik sistemi incelenmesi gereken bir toplum­ sal sistemin atomlarına benzerler. Haberin denetimi, Lewin’in gatekeeper (kapı bekçisi, haberi denetleyen ve seçen) adını ver­ diği kamuoyu liderinin niteliklerindendir. Grup dinamiğinin bireylerin iletişim akışına tepkisi üzerine çalışmalar, insanların düşünsel yetilerini yeniden saygınlığa ka­ vuşturan, dürtü araştırmalarının ve eleştirel bakış açılannm yık­ tığı onuru geri veren bir araştırmayla tamamlanır. Seçim kam­ panyaları üzerine birçok çalışma, psikolojik laboratuar deneyle­ ri ve eğlence medyasının izleyici araştırmaları iletilerin, ayıkla­ maya, elemeye, değiştirmeye, hatta alımlamak istemedikleri ha­ beri çarpıtmaya yarayan bilişsel filtreler kullanan bireylerce yo­ rumlandığını ve bağlamsallaştınldığım gösterir. En büyük güç, öncelikle bu haberleri alımlamayı ya da alımlamamayı seçmek­ tir, medyaya ve programlara, onlara gösterdiğimiz toplumsal ve kişisel ilgi doğrultusunda seçici maruz kalmaktır. Kamu yayını­ nın alışılmış çelişkilerinden biri, eğitici programların hedefle­ 2

Katz ile birlikte Personal Influence'da.

nen kişilerden çok, zaten eğitimli olan kişilere ulaşmasıdır. Va­ rolan görüşlerin güçlendirilmesi, kendi görüşlerimiz doğrultu­ sundaki iletilere büyük bir dikkat, ötekilere karşıysa zayıf bir dikkat biçiminde kendini gösterir. Örneğin sağ görüşlü bir yö­ neticiyle sol görüşlü bir yönetici arasındaki bir politik tartışma­ da, sağ eğilimli seçmenler kendi adaylannı tutma ve onu raki­ bi dinlediklerinden daha büyük bir dikkatle dinleme eğilimin­ de, sol eğilimlilerse bunun tersini yapma eğiliminde olacak­ lardır. Seçici algılama ve anımsama da haberleri yorumlama ve akılda tutma yetileriyle ilişkilidir. Patricia Kendall ve Katheine Wolfun 1949’da yayınlanan öncü çalışması da ırkçılık karşı­ tı bir çizgi romanın, okuyucuların üçte birince ırkçılığın eleştiri­ si olarak algılanmadığını hatta kimilerinin, bunu önyargılarının doğrulanması gibi okumayı yeğlediklerini gösterir. Lazasfeldci gelenek, kaynağında Lasswell ve Hovland’a yakın olsa da ile­ tilerin farklı alıcılarca hiçbir zaman aynı biçimde yorumlanma­ dığını ve medya tarafından yönlendirmenin iletilerin iyi düzen­ lenmesi işi olmadığını savunduğundan, gerçekte onların sıkı sı­ kıya davranışçı ve araçsal kavramsallaştırmalanndan uzaklaşır.

İki aşamalı iletişim akışı 1955’te yayımlanan Personal Influence, kuşkusuz Mass Commu­ nication Reseach (verilen isim uyarınca) alanında Amerikan am­ pirik sosyolojisinin en önemli referanslarından birini oluşturur. Decatur’de yürütülen uzun ve titiz soruşturmanın sonuçlarını sunan bu kitapta Lazarsfeld, iki aşamalı ya da iki zamanlı iletişim akışı ( the two-step flow o f communication) kuramını, medya üze­ rine araştırmasının nöbetim öğrencilerinden birine, Elihu Katz’a devrederek derinleştirir. Amaç, tüketim mallan, moda, sinema ve kamu işleri (oy değil, politik haber) alanlannda 16 yaş ve üze­ rinde 800 kadının seçimlerindeki belirleyicileri ortaya çıkarmak­ tır. İzlenen yol, soruşturmanın parasal açıdan uygulanabilirliği için yeterince küçük, bir temsil gücü olması için de belli bir top­ lumsal yapının ağır basmadığı bir kent seçmeye dayanır. Yön­ tem, birkaç yaklaşımın birleştirilmesinden oluşur. Sosyometri

birincil gruplarda ilişkiler üzerine sorulan sorularla (Kim kimle karşılaşıyor? Kim kimden etkilendiğini söylüyor? Ne üzerine?), bir beğeni ve medya tüketimi (Kim neyi okuyor, neyi dinliyor, neyi izliyor?) sosyolojisiyle koşut kullanılır. İki görüşme dalgası aynı insanlarla (Temmuz ve Ağustos 1945), aynı görüşme, izle­ me ve etki sorulan üzerine (etkili insanlan, aile ve arkadaş ağlan arasındaki yerini saptamak söz konusudur) geliş gidişlerle, bir­ birini doğrulama teknikleri ve tüketim sorulan üzerine yeniden değerlendirme sorulanyla (neden davranış değiştirildi?) sürdü­ rülür. Karar ediminde kişilerarası ilişkilerin medya üzerine üs­ tünlüğü varsayımının doğrulandığı sonucuna ulaşılır. Özellikle tüketim mallan ve sinema konusunda seçimler, dergi reklamlan ya da radyo yaymlanndan çok, kamuoyu liderlerinden etkilenir. Günümüzde de bir film piyasaya çıktığında başansınm ve uzun süre vizyonda kalmasının, büyük ölçüde aracılığın önemine kulaktan kulağa olayı- bağlı olduğu düşünülebilir, reklam gü­ rültüsüyse daha çok ilk günlerde salonlara giriş oramnı belirler. Katz ve Lazarsfeld’e göre, kişilerarası ilişkinin üstünlüğü et­ kili kişinin söyleminin çekiciliği -ancak bu bakış açısına gö­ re medya da çekici içerikler sunar- ve doğrudan iletişime bağ­ lı denetim işleviyle açıklanır. Bir dostun toplumsal niteliğinin gösterdiği, söylediğinden daha önemlidir. İki yazar, etkiyi alan­ dan alana aynntılandırarak kamuoyu liderlerinin tüketim mal­ lan alanında genellikle evli kadınlar, moda ve sinema alanında genç kadınlar, kamu işleri alanındaysa toplumsal düzeyi yük­ sek kadınlar (eşler ve babalarla birlikte, yaş ilerledikçe de sö­ zü dinlenme olasılığı artar) olduğunu gösterirler. Ancak önceki soruşturmalara göre önemli bir düzeltme getirilir. Artık kamu­ oyu liderleri farklı, ayncalıklı, halkın geri kalanından kopuk varlıklar sayılmazlar: Zamana ve ortama göre, konumlan de­ ğişerek bir alanda yol gösteren, bir başka alanda izleyen konu­ munu alabilirler. Onlan izleyenler üzerine kesin ve sürekli bir güç uygulamazlar, gerçekte etkiledikleriyle aynı ortamdandır­ lar, yalnızca güçlü toplumsallıklanyla ve donandıktan toplum­ sal yetilerle farklılaşırlar. Kamuoyu liderleri zorba değillerdir, ancak onlan izleyenlerin örtük beklentilerine uygun düştük­

lerinde inanılır olabilirler, şeflerin kabileleriyle sürdürdükle­ ri ilişkileri betimlemek için antropolojide kullanılan söz bura­ da anılabilir: “Ben şefim, öyleyse onlanm”. Yine bir filmin viz­ yona girişi örneğini ele alırsak, arkadaşlarımızın şu ya da bu fil­ mi görmeye yönlendirmelerinden etkilenebiliriz, çünkü beğe­ nilerine güven duyarız (büyük bir olasılıkla bizimkine benzer beğenileri vardır), ancak düş kırıklığının düzenli olarak rande­ vuya gelmemesi temel koşuldur. Kamuoyu lideri, görüşleri iz­ leyenleri harekete geçiren iç tartışmalara karışsa da - kendisi­ ni izleyenlere beklentilerini oluşturma ve dile getirme olanağı­ nı verir. Oylamadan önce sık sık tartışma isteğinde bulunan ka­ rarsızların evrimi, bu çalışmaya tanıklık eder. Dolayısıyla etki­ leşim üzerine temellenen bu model, fazla yalın bir tek yönlü ik­ na modelinin yerini alır. Özetle, medyanın sınırsız gücü tezi yanlış görünür, toplu­ mun parçalanması düşüncesi de açıkça mantıksızdır. Medya­ nın etkileri dolaylı ve sınırlıdır, bireylerin bilişsel yetilerince süzülür, vericiden alıcıya dikey değil, ağlann içinde yatay bi­ çimde yayılır. “Kitle iletişim araçlarının demokrasi için yeni bir başlangıcın göstergesi gibi belirdiğini görenler ve medyayı kö­ tücül araçlar olarak görenler arasındaki ortak nokta, kitle ileti­ şim süreci konusunun aynı kavrayışına sahip olmalarıydı. Bakış açılarını, öncelikle lleti’yi almaya hazır milyonlarca okuyucu, dinleyici ve izleyicilerinin parçalanmış kitlesi varsayımı oluş­ turur; sonra da her Îleti’nin hemen bir yanıt üreten, eylem için güçlü ve doğrudan bir uyartı olduğu düşüncesine dayanır. Kı­ sacası iletişim medyasının, kişilerarası ilişkilerin kıtlığıyla be­ lirginleşen kişiliksiz bir toplumda her göze ve her kulağa ula­ şan yeni bir birleştirici güç -b ir tür sinir sistemi- olduğu düşü­ nülür” (Personal Influence, s. 16).

Yayılma kuramı, kullanımlar ve doyumlar akımı Doğrudan etki kuramlarının bu yalanlanması ve birincil gruplar kuramının kazanımlanyla Katz ve Lazarsfeld, 1960’lann başına kadar iletişim alanını egemenlikleri altında tutmayı sürdürürler,

öyle ki iletişim üzerine araştırma ve Mass Communication Rese­ arch birbirine denk sayılır. Joseph Klapper’in konu üzerine ün­ lü sentezi (1960’ta yayımlanmış, ama 1940’larda kavramsallaş­ tırılmış, kide iletişiminin doğrudan bir etkisi olmadığı sonucu­ na varır, izleyicilerin davranışları üzerinde ne gerekli ne de ye­ terli bir nedendir, bu davranışlar karmaşık bir toplumsal ortam­ da, bir kültürde kök salar, medya bir dış etken değil, bunun yal­ nızca bir boyutudur. İlk çalışmalar iki ana yönde dallara ayrılır. Everett Rogers’ın etkisi altında yayılma üzerine çalışmalar, yeni ürünlerin ya da yeni teknolojilerin benimsenmesi sırasında işin içine karışan değişkenleri ortaya çıkarmaya çalışarak, kişilerarası ilişkiler ağlan kuramını derinleştirir. Rogers, bir buluşla ilk ilgilenen “öncüleri” ve “izleyenleri” öncülere ayak uydurmaya yönelten düzenekleri tanımlama amacıyla, öncelikle iki aşamalı iletişim akımının ilk yorumunu kullanır - dikey yayılım mode­ li. 1970-1980’li yıllarda bu model, aynı toplumsal grubun birey­ leri arasında bağımlılık ilişkilerinin -yatay ikna modeline göredikkate alınması anlamında düzeltilecektir. 1960-1970’li yıllarda gelişen Kullanımlar ve Doyumlar akımı­ nın kaynağı Lazarsfeld’in yönettiği, izleyicilerin seçim yetileri üzerine temellenen ilk yayınlardır (özellikle Herte Herzog, Pat­ ricia Kendall, Katherine Wolf ve Maıjorie Fiske’in çalışmalan). Denis McQuail, Jay Blumber, Elihu Katz, Karl Eric Rosengren ya da Wilbur Schramm gibi birçok yazar, kitle iletişimine ge­ nellikle yöneltilen bakışı, kullanılan anlatıma göre, medyanın bireylere yaptığını değil, bireylerin medyaya yaptığını araştır­ mayı amaçlayarak ters yüz eder. Bu araştırma izleyicilere dü­ şünme ve uyarlanabilir seçimi atfederek beklentileri, zevkle­ ri, bu zevklerin kişiler üzerindeki etkilerini niceliksel ve nite­ liksel göstergeler yoluyla inceleyerek, dikkatin, anlamanın, be­ nimsemenin ve akılda tutmanın birçok boyutunun araştırması­ nı derinleştirip tek bir bakış açısında birbiriyle bağlantılandırmayı dener: Medya artık emirlerine uyulması gereken otoriter bir tann değil, izleyicilere açılan ortamdır. “Doyumlar üzerine araştırma, seçebilirlik kavramından yola çıkar. Ancak söz ko­ nusu seçebilirlik artık yalnızca ön görüşlerde ve alışkanlıklar­

da temellenmiş bir savunmacı çalışmaya bağlı değildir. Gerek­ sinimleri ve istekleri göz önüne alan, geleceğe yönelik bir se­ çiciliğe dönüşür. O zaman medya, kamunun seçici bir biçimde kullandığı kamu hizmeti olarak belirir” (Katz, 1990).

Aşırı pozitivizm ve ideolojinin unutuluşu Sınırlı etkiler kuramının sınırlan ve daha sonraki gelişmeleri, aynı zamanda pozitivist bir kuramın sınırlan ve gelişmeleridir. Lazarsfeld toplumsal evreni incelemek için, ahlaksal ve politik her tür düşünceden kopup gerçekliğin boyutlarının ölçümü­ nün etkili araçlannı kullanmayı benimser. Oysa bu tür düşün­ celerden kopuk olması istenen bu yöntem iki açıdan sorunlu­ dur. Gözlemlenen belli bir sayıdaki öğeyle, bağımsız değişken­ ler diye adlandınlan birçok değişken arasında ilişki kurmak her zaman olası değildir. Uygulamada bu durum, Lazarsfeld’i ki­ mi zaman bu bağıntıyı kurmaya uygun olan çok küçük nesne­ lere yoğunlaşıp toplumun bütüncül incelemesini görmezden gelmeye yöneltir. Lewin’in sosyometrisine katılımı sosyal psi­ koloji için bir ilerleme oluşturur, ancak mikrososyoloji üzeri­ ne her şeyi geçersizleştirmek ve fiziğe öykünen (bireyler ara­ sındaki ilişkiler yöneylerle gösterilebilir ve atomlar arasındaki ilişki biçimleri gibi betimlenebilir vb.) bir toplum bilimi düşü­ nü paylaşmak, aynı zamanda olgulann nesnelliği yanılsaması­ nı da paylaşmak anlamına gelir. Bilimsel yöntemin çok indirge­ meci bir bakış açısını savunarak, Lazarsfeld, insanlann zorunlu olarak sistemin baskılanna uyum sağlamaya çalıştıklannı var­ sayan, açık ve örtük (bilinçli ya da bilinçsiz) işlevselci denen bir toplum kuramı yoluyla toplumsal çatışma, iktidar ve kül­ tür ilişkisi gibi temel sorunlan yalınlaştım. Bu kuram iletişim sorununu bireylerin toplumsal düzene, yerine getirilmesi gere­ ken yüz yüze ya da uzaktan alışveriş işlevlerine uyum sağlama sorununa indirgeme eğilimi gösterir.3 Kullanımlar ve doyumlar 3

İşlevselciğin başka bir büyük yazan Talcott Parsons’ın acımasız eleştirmeni Dennis Wrong, bu indirgeme düzeyinde insanlann toplumuyla anlannki ara­ sında bir fark olmadığını gözlemler. Paul Beaud’nun La société de continence

çerçevesinde sürdürülen çalışmalar, izleyicilerin aptallaştınldığı düşüncesinden zamanla kopsa ve işlevselcilik konusunda gi­ derek eleştirel duruma gelse de psikoloji gelişimin temel gerek­ sinimlerinden kaynaklanan yan programlanmış aşamalar bu­ lunduğunu açıklayarak psikolojiye yönelir. Bu aşamalar, med­ ya içeriklerinin tüketim türlerine mekanik olarak denk düşer: Çocuklar önce canlıcı bir evrende yaşarlar, gerçek ya da düşsel hayvanlara yakın olma isteklerinin nedeni budur, sonra yetiş­ kinlerle özdeşleşme aşamasına geçerler, bu da kahraman yetiş­ kinleri sahneye koyan öyküleri sevmelerine karşılık gelir, daha sonra ikili gruplara girip “olağan olarak” saf kurgulardan uzak­ laşırlar (bu hazır şemaya uymayanlar hastalıklı diye nitelenir).4 Yayılma kuramı da önce aynı biçimde, değişime doğal olarak yatkın, buna ancak zihinsel gerilikle karşı duran topluluklar­ da yeni tekniklerin ilerlemesinin olağan aşamalannı betimle­ me savını benimser. Lazarsfeldci sosyoloji, esin kaynağının saygın ampirik ve yö­ netsel araştırmayı, eleştirel ya da politik açıdan taraflı kura­ mı birbirinden ayıran bir metinde (“Remarks on Administrati­ ve and Critical Communication Research”, 1941) ileri sürdü­ ğünün tersine, ideolojik bakış açılanndan yoksun değildir kuş­ kusuz. Bilimsel yansızlık yüzünü sunmak, toplumsal ve politik evren üzerine her tür yargıdan uzak kalma seçimi, özellikle bir bürokrat sosyolojisini kınayan ve Decatur soruşturması üzeri­ ne çalıştığından Lazarsfeld’in çalışmalannm inceliklerini tanı­ yan C. Wright Mills tarafından eleştirilir: Yazara göre Lazars­ feldci sosyoloji katıksız ve açık bir tutuculuğa çok yakındır. Lazarsfeld, bilimsel bir çokulusçuluğun mezhebi geniş kurucusu olarak betimlenir. Birçok öğrencinin yardımıyla iletişim şirket­ (Zihinsel Birlik Toplumu) adlı kitabında, Amerikan işlevselciliğine bir Fransız eleştirisi bulunabilir. 4

Maıjorie Fiske ve Katherine Wolfun 1949 tarihli, çizgi romanların okuma­ sı üzerine makalelerinin sonucudur bu. Makale eleştirilerin ötesinde temel­ dir, çünkü çocuklara söz hakkı veren ilk düşüncelerden biridir. Eleştirilebi­ lir olsa da kullanımlar ve doyumlar akımı -2 1 . yüzyılın dönemecinde hâlâ Elihu Katz’ın çalışmalarıyla temsil edilir- araştırma için yeniden kullanılabilecek gerçek bir maden yatağıdır.

leri için çalışır, teknikleri bu şirketlerin kamuoyu araştırması ya da pazarlama endüstrileri için model işlevi görür. Dolayısıy­ la çıkarları, karşılığında bilimsellik dışı bir kutsanma elde et­ tiği iletişim şirketlerinin çıkarlarına karışır (Pollak, 1979). Bu güçlü eleştiri ancak bir ölçüde doğrulanmıştır, AvusturyalI sos­ yologun tutuculuğu, kinizmi ya da saflığı o kadar da kesin de­ ğildir. Gerçekte Lazarsfeld’in sosyalist gençlik ülkülerinin ye­ rini, Amerika Birleşik Devletleri’nde ekonomik erkin (reklam, kamuoyu araştırmaları, izleyici ölçümü ve pazarlama alanın­ da) kendi başına demokrasiye bir engel olmadığı, tersine de­ mokrasiyi gerçekleştirmenin araçlarından biri olduğu düşün­ cesi üzerine kurulu ilerici ülküler alır: Medyanın utkusu sivil tartışmanın da utkusudur. Pazar, tüketiciler için tercih genişli­ ğinin eşanlamlısı olabilir. Katz’ın gösterdiği gibi, bu inanç da­ ha önce yapıtı Lazarsfeld’in gözünden kaçmayan Tarde’m inan­ cıdır. AvusturyalI sosyolog, kitle medyası konusunda aydın ya­ kınmasını, demokratikleşme tarafından aşılmış bir seçkin kit­ lesinin küskünlüğünün anlatımı sayar, ancak eleştiriyi de karşı çıkışlarla dolayısıyla reformla, “bir kitle toplumunda kültür sa­ vaşçısının acıklı yazgısı kazanamaz, ancak onsuz da biz kaybo­ luruz” diyerek (Hardt tarafından yapılan alıntı, 1992), sürekli çalışılması gerekilen, bir toplumun vazgeçilmez öğesi gibi gö­ rür, ayrıca araştırma, öğretim ve endüstri dünyası arasında ko­ puşun önlenmesi için gazetecilik okullarında mesleksel özeleş­ tirinin kurumsallaştırılmasını diler. Daha temel olarak Mass Communication Research doğrudan ve mekanik etkiler kuramını reddeder, bunu da bir etkiler ku­ ramını savunmak için yapar: Kitle iletişimi üzerine önyargılara verilen son ödünde, aynı zamanda iletişimin matematiksel mo­ delinin de (sonraki bölüm) getirdiği geleneksel doğrusal şema­ larla da bağını kesmez. Tartışılmaz katkısını ortaya koyan gö­ rüşlerin güçlendirilmesi tezi, gerçekte Todd Gitlin’le birlikte, medyanın güçlü etkisinin davranışları yapay biçimde uyarmak değil, toplumsal düzeni korumak olduğunu savunan bir Mark­ sist eleştiriyle ters çevrilebilir. Dolayısıyla Amerikan ampirik sosyolojisi, alımlamayı potansiyel bir sürpriz olarak tanıtarak,

en azından kendini dayatan bir mesaj mantığının değil, bir top­ lumsal mantığın sonucu gibi tanıtarak yönlendirici iletişim gö­ rüşleriyle eleştirel kuramın kaygı vericiliğinden kopmaya ola­ nak tanır. Kültür ve ideolojinin, bireyler için sağladığı haber ve doyum işlevlerinin ötesinde, ne anlama geldiğini sağlayabi­ lecek bir kuramından yoksundur, yine de yeni bir davranışçı­ lık biçimine (pazarlamanın esinlediği) doğru kayar, 1950’lerin sonundan başlayarak donmuş, kısır bir araştırma imgesi sunar, bunun nedeni söyleyecek bir şeyi olmaması değil, mantığını tü­ ketmesidir. İletişim araştırmasının geldiği nokta sayılsa da bir çıkış noktasıdır ancak.

İçerik Çözümlemesi Mass Communication Research alımlama üzerine birçok çalışmanın kayna­ ğında olmakla kalmaz, aynı zamanda içerik çözümlemesi denen, medyada kodlanmış anlamın araştırılması için niceliksel bir yöntem önerir. Yirmi yıl uy­ gulamadan sonra, Bernard Berelson (1952) büyük pozitivist gelenekte kural­ ları belirler: Bir sorun ya da bir konu önce tanımlanması, sonra da istatiksel göstergelere uyarlanması gereken kavramlara indirgenir. Medya ırkçı mıdır? Bu soru medyada azınlıkların niceliksel temsiline ve egemen toplulukların gö­ rünme sıklığıyla azınlıklarının görünme sıklığının karşılaştırılmasına, televiz­ yon dizilerinde toplumsal ve mesleki niteliklerin dağıtımı, bunların olumlu ve olumsuz rolleri vb. sorularına götürebilir. İçerik çözümlemesinin aşırı kullanıl­ dığı, günümüzde de bir ölçüde aşırı kullanılmayı sürdürdüğü iki alan kadın­ ların ve şiddetin temsilidir. Yayınlanan sayısız çalışma haber ve kurgu medya­ sında erkek egemenliğini doğrulamış, farklı eylem sahnesi türlerinin varlığını sayısallaştırmaya çalışmıştır. Yöntemin önemi açık ve zaman içinde karşılaştı­ rılabilir sonuçlara ulaşmaya olanak tanımasıdır, eğilimler ve karşı-eğilimler de böylece ortaya çıkarılabilir. Sorun sayı kullanımının genellikle matematiksel araçlar karşısında büyülenmeye dayanmasıdır, matematiksel araçlarsa bir bil­ gi taşıyıcısı değildir. Edinilen sonuçlar istatistik tabloların donuk yüzü olsa da hiçbir zaman yansız değillerdir: Araştırmacının sorduğu sorulara, araştırma­ cının sorma biçimiyle yanıt verirler. Böylece görsel-işitsel medyanın heryerdeliği ve köküne kadar zararlı olduğu varsayımından yola çıkarak görsel-işitsel şiddeti kınama isteğine dönüşebilir. Tanıtlamayı gerçekleştirmek için, ölçütle­ ri istenen anlama göre belirlemek yeterlidir, bu da yöntemin Georges Gerbner'in kültürel kuluçka tezi gibi, analitik olarak tanıtlanması zor, ancak sayı­

sal verilerle ortaya çıktığında baştan çıkarıcı görünen bir tezi benimseyen ku­ ralcı makamlarca ya da araştırmacılarca çok sık kullanılmasını açıklar. Şiddet içeren eylemin tanımı, gerekliliği, tehlikesi, toplumsal kullanımı sorunu, ön­ celikle yorum çerçevelerinin zaman içinde değiştiği göz önüne alınarak or­ taya konulmalıdır. Öyleyse içerik çözümlemesi, medya çözümlemesi için çok göreceli bir yardım sağlar. Pek ayrıntılı olmadığından kuramsal varsayımları ve uzun kavramsal tartışmaları susuşla geçiştirmeye yöneltir, en azından ko­ nuların toplumsal ve tarihsel bir çözümlenmesiyle eklemlenmelidir. Gerçek­ ten de semiyoloji ya da newsmaking (yeterliliğinin bir panoraması için bkz. Jean de Bonville, 2000) gibi daha niceliksel çözümleme yöntemlerinin geliş­ mesiyle birlikte çöküşü kesinlenecektir.

KAYNAKÇA Beaud, Paul, La Société de connivence. Médias, médiations, classes sociales,. Aubi­ er, 1984. Berelson, Bernard, Content Analysis in Communication Research, Glencoe, Free Press, 1952. Berelson, Bernard; Lazarsfeld, Paul ve Me Phee, William, Voting. A Study o j Opi­ nion Formation During a Presidential Campaign, Chicago, Chicago University Press, 1954. Blumer, Herbert, Symbolic Interactionism. Perspective and Method, Berkeley, Univer­ sity of California Press, 1969. — Movies and Conduct, New York, Macmillan, 1933. Blumer, Herbert ve Hauser, Philip, Movies, Delinquency and Crime, New York, Mac­ Millan, 1933. Blumler, Jay; Katz, Elihu ve Gurevitch, Michael, “Uses and Gratifications Resear­ ch”, Public Opinion Quarterly, 37/4, 1973. Bonville, Jean de, L’Analyse de contenu des médias. De la problématique au traitement statistique, Brüksel, De Boeck, 2000. Fiske, Maijorie ve Wolf, Katherine, “The Children Talk about Comics”, Lazarsfeld, Paul ve Stanton, Frank (der.), Communications Research 19481949 içinde, New York, Harper, 1949. Gitlin, Todd, “Media Sociology: the Dominant Paradigm”, Theory and Society, 6, 1978. Hardt, Hanno, Critical Communication Studies. Communication, History and Theory in America, Londra, Routledge, 1992. Herzog, Herta, “Professor Quiz. A Gratification Study”, Lazarsfeld, Paul (der.), Ra­ dio and the Printed Page, New York, Duell, Sloan and Pearce, 1940. — “What Do We Really Know about Daytime Serial Listeners?”, Lazarsfeld, Paul ve Stanton, Frank (der.), Communications Research, 1942-1943 içinde, New York, Harpers Brothers, 1944.

Jarvie, Ian C ; Jowett, Garth S. ve Fuller, Kathryn H., Children and the Movies. Me­ dia Influence and the Payne Fund Controversy, Cambridge, Cambridge Univer­ sity Press, 1996. Katz, Elihu, “À propos des médias et de leurs effets”, Sfez, Lucien ve Coudée, Gil­ les (der.), Technologies et symboliques de la communication, Presses Universitai­ res de Grenoble, 1990. — “Les deux étages de la communication” (1957), Balle, Francis ve Padioleau, Je­ an, Sociologie de l’information. Textes fondamentaux, Larousse, 1973. Katz, Elihu ve Lazarsfeld, Paul, Personal Influence. The Part Played by People in the Flow o f Mass Communications, Glencoe, The Free Press, 1955. Kendall, Patricia ve Wolff, Katherine, “The Analysis of Deviant Case Studies in Communication Research”, Lazarsfeld, Paul ve Stanton, Frank (der), Communi­ cations Research, 1948-1949, New York, Harpers Brothers, 1949. Klapper, Joseph, The Effects o f Mass Communication, New York, The Free Press, 1960. Lautman, Jacques ve Lécuyer, Bemard-Pierre (der.), Paul Lazarsfeld (1901-1976). La Sociologie de Vienne à New York, L’Harmattan, 1998. Lazarsfeld, Paul, “Remarks on Administrative and Critical Communications Rese­ arch”, Studies in Philosophy and Social Science, 9/1,1941. Lazarsfeld, Paul; Berelson, Bernard ve Gaudet, Hazel, The People’s Choice. How the Voter Makes up his Mind in a Presidential Campaign, New York, Duell, Sloan and Pearce, 1944 (ikinci basım, New York, Columbia University Press, 1948). Lazarsfeld, Paul ve Merton, Robert, “Mass Communication, Popular Taste and Or­ ganized Social Action”, Schramm, Wilbur (der.), Mass Communication (1948), Urbana, University of Illinois Press, 1960. Lewin, Kurt, Psychologie dynamique (1935), PUF, 1959. Livingstone, Sonia, “The Work of Elihu Katz. Conceptualizing Media Effects in Context”, Comer, John; Schlesinger, Philip ve Silverstone, Roger (der.), Interna­ tional Media Research. A Critical Survey, Londra, Routledge, 1997. McQuail, Denis; Blumler, Jay ve Brown, J. R., “The Television Audience: A Revised Perspective”, McQuail, Denis (der.), Sociology o f Mass Communications, 1972. Mills, Charles Wright, L’Élite du pouvoir (1956), Maspero, 1969. Poliak, Michael, “Paul Lazarsfeld, fondateur d'une multinationale scientifique”, Ac­ tes de la recherche en sciences sociales, 25, 1979. Riesman, David (Nathan Glazer ve Reuel Denney’nin işbirligiyle), La Foule solitai­ re (1947), Arthaud, 1964. Rogers, Everett, Diffusion o f Innovations, New York, Free Press, 1963. Rosengren, Karl Eric ve diğerleri, Media Gratifications Research. Current Perspec­ tives, Beverly Hills, Sage, 1986. Schramm, Wilbur; Lyle, Jack ve Parker, Edwin, Television in the Lives o f our Child­ ren, Stanford, Stanford University Press, 1961. Wrong, Dennis, “The Oversocialized Conception of Man in Modem Sociology”, American Sociological Review, XXVI, 2, 1961.

ALTINCI BÖLÜM

I le t Iş İm İn M a t e m a t ik s e l M o d e lin d e n İLETİŞİM ANTROPOLOJİSİNE Doğa Bilimleri ve Yaşamla Benzeşim

İletişimin matematiksel kuramı ve sibernetik, çağın, bir başka de­ yişle 1940’h yıllarda yaratılan otomatlar ve hesap makineleri üze­ rine uslamlamaların çocuklarıdır. Yine de toplum bilimlerinden uzakta, elektronik ve biyolojik mekanizmaların işleyişinin be­ timlenmesi ve gelişimi gibi en üstün tutuldukları alanlarla sınır­ lı kalabilirlerdi. Birçok nedenle kavramları anlık olarak iletişimin doğrusal modelinin egemenliğini güçlendirmiş insan davranışla­ rına ya da etkilere -dolayısıyla Lazarsfeldci işlevselci kurama- ya­ yılmıştır. Fazla hızlı benzeşim ve ani indirgemecilik kaynağı, bi­ lişsel bilimlerin toplumsal evrene uygulanması üzerine tartışma­ nın ön belirtisi bu yayılma, aynı zamanda bilimlerin uyuşmazlı­ ğından kaynaklanan tüm sorunları, bütün bilimleri tek bir bilim­ de birleştirerek çözmeyi sağlayacak felsefe taşını bulma umudu­ nu verir. Bu amacın gerçekleşmemesi, mekanik metaforlardan gi­ derek uzaklaşan toplum bilimleri akımlarınca dile getirilen, an­ lam açısından bir yaklaşımın gerekliliğini ortaya koyar.

Shannon'un matematiksel haberi İletişimin matematiksel kuramı telegraftan ve şifrelemeden, Bell Telephone Laboratories ’in elektrik mühendisi ve matema­

tikçi Amerikalı Claude Shannon’un İkinci Dünya Savaşı sıra­ sında şifrelenmiş iletilerin oluşturulması sürecini aydınlatma, aynı zamanda iletilerin aktarımını en iyi duruma getirme (en az zamanda en çok iletiyi, yitim olmadan nasıl aktarmalı?) ça­ balarından doğar. Bu nedenle iletişimin araçsal bir bakış açısı kapsamındadır, çünkü iletişimi bir kutuptan ötekine, haber bi­ rimlerinin bir bütününün yeniden üretimini ya da çoğaltımım gerektiren katıksız bir aktarım sorunu gibi ortaya koyar. Shan­ non’un telgraf için özel olarak oluşturduğu (Warren Weaver’in da zenginleştirdiği) “iletişimin genel şeması”, bir haber kayna­ ğını bir vericiye bağlayan, vericinin bir sinyal üretip, bir kanal aracılığıyla karşı vericiye (ya da alıcıya) ve bir hedefe ulaştırdı­ ğı bir zincir biçimini alır - bir gürültü iletiyi bozabilir, kayıpla­ ra neden olabilir.

Örneğin konuşma durumunda bu zincir şöyle oluşur:

İletişimin fiziksel süreç biçimindeki bu ayrışımına, habe­ ri istatistiksel bir bütünlükle benzeştiren haber kuramı eşlik eder. Haber bir kazançtır, bildiğime eklenen bir şeydir, bir ola­

yın üretebileceği ya da üretemeyeceği olasılık terimleriyle öl­ çülür: Bir haber bit’i (binary digit ya da ikili birime dayalı sin­ yal) “bu olay gerçekleşiyor mu gerçekleşmiyor mu?” sorusuna olumlu ya da olumsuz yanıttır. Bir iletideki haber sayısı, bir po­ tansiyel olaylar dizisiyle bu olaylara bağlı göreceli olasılık dizi­ si arasındaki bağıntıdır. Bir olay ne kadar öngörülebilir, istatis­ tiksel açıdan ne kadar olasıysa, o kadar az haber içerir (Ağus­ tos’ta kar yağmayacağının açıklanması gibi), çünkü bunun kar­ şıtı da doğrulanmıştır (Ağustos’ta kar yağacağının açıklanması çok önemli bir haberdir). Hepsi bir vericiyi bir alıcıya bağlayan rastlantısal olayları öl­ çen bilişimin, ses fiziğinin, biyolojinin, otomat biliminin geli­ şimi için vazgeçilmez duruma gelen Shannon modeli, Alan Turing ve John von Neumann’ın 1940’lı yılların ortasında, bilgi­ sayar adı verilen bilgi işleme makinelerinin bulunuşuna götü­ ren hesap makineleri üzerine çalışmalarından, bu çalışmalar da bir canlının oluşumunda kromozomların işlevini açıklamak için bilgi terimini kullanan kalıtım biyolojisi gelişmelerinden ve Shannon’un öğrencisi olduğu Norbert Wiener’in araştırma­ larından esinlenir.

Norbert Wiener'in sibernetik tasarısı Sibernetiğin kurucusu kabul edilen Wiener, iletişimin matema­ tiksel kuramınca aydınlatılan göreceli yalın bağıntılarla sınırlı kalmaz. İlgisi biyolojik ve fizik düzenekler arasında benzerlik­ lere yönelir, düşüncesini bütünün bölümler üzerindeki üstün­ lüğü ilkesi üzerine kurar: Daha 1930’lu yıllarda biyolog Ludwig von Bertalanffy’nin sistemler kuramının da savunduğu gibi, bir organizmanın her öğesi “işlevsel”dir, biyolojik düzenin sağlan­ masına katkıda bulunmalıdır. Bunun ötesinde amacı, canlıla­ rın bir tür makine olduğu görüşünü savunan Raymond Lulle’un (Katalan düşünür, 1235-1315) Ars magna’sının, “mekanist” tıbbın, kartezyen ve Leibnizci felsefenin geleneğini izle­ yerek, akıl yürütebilen makinelerin yaratımı için gerekli araç­ ları geliştirmektir. Sibernetik sözcüğü, Yunanca’da Wiener’e gö­

re kılavuz anlamına gelen Kybemete ’den türemiştir,5 sözcük 1831’de A.M. Ampère tarafından yönetim araçlarının araştır­ masını anlatmak için bulunur. Ancak sözcük, canlının karma­ şık bir tepki zinciri olduğu düşüncesine göndermede bulun­ mak amacıyla bir geminin dümencisinin, bir insan-dümen-gemi bütünü ya da sistemi oluşturduğu metaforundan yararlanan Wiener’in çalışmalarından önce kullanılmaz. Sibernetik, maki­ neler ya da daha genel biçimde düzenleme bilimi olarak sunu­ lur. Uygulama alanı özellikle yan-bilisizlik durumundaki kapa­ lı sistemlerdir. Sekansiyel bir otomat (bir saat, elektrikli süpür­ ge) tümüyle deterministtir, bu da etkililik kaygımızı genellik­ le tatmin eder: Bir emir, bir itiş, bir başka deyişle iyi bir biçim­ de çalıştırmak için bir bilgi yeterlidir. Ancak bu türde bir oto­ mat, Wiener’in İkinci Dünya Savaşı sırasında karşılaştığı, DCA uçaksavarların atışlarının ayarlanması gibi, kuşkunun işin içi­ ne karıştığı daha karmaşık sorunları çözmeye yaramaz. Hedef­ lenen uçakların izledikleri yollar konusunda güçlü bir kuşku doğduğunda, önceden ayarlanmış atışları uygulamak verimsiz­ dir. Bir karşı etki ya da feedback sürecini işin içine sokunca du­ rum değişir: Bir düzeltici, bir atış yanlışını aşama aşama düzelt­ meye, düzeneğin ayarlarını dönüştürerek bilgi eksikliğini azalt­ maya elverir (böylece sistemin yöneşme ya da ıraksama, doğru noktaya erişme ya da amaçlanan çözümden tümüyle uzaklaş­ ma olanağını tanır). Yapının eylemiyle, iç yeniden yapılanmay­ la ereklilik ilkesinin -Shannon’un grafiğinde kuşkululukla öz­ deşleştirilen “gürültünün” azaltılması düzeneğini andıran- ge­ niş bir uygulama alanı vardır, çünkü onu biyolojide, tıbbi pro­ tezlerin hazırlanmasında, yıldızların yaşamının dinamiği üzeri­ ne çalışmalarda ya da uzay uçuşları alanında, kısacası determizme yer bırakmayacak kadar çok değişkenin var olduğu birçok alanda bulabiliriz (DNA çok karmaşık olduğundan hücrelerin bire bir kopyalanması söz konusu değildir, uzay yollan evren­ deki tüm nesnelere göre değişirler, hiçbir zaman da tam anla­ 5

Wiener sözcüğün Platoncu anlamını bilmez görünür: Bir geminin kaptanı tek­ nikten, ama yalnızca teknikten sorumlu bir uygulayıcıdır, yolculuğun sorum­ luluğunu komandit ortağına bırakır.

mıyla öngörülebilir değildirler vb.). Yapının bölümleri ve eyle­ miyle sonuçlandırılan düzenekler arasındaki karşıtlıklar, Wiener’e göre gerçekte iki tür arasındaki karşıtlıklarla örtüşür: De­ terminist bilimler (örneğin hava mekaniği) ve determinizmi düşük bilimler (istatistiksel düzenekler, biyolojinin “Bergsoncu” dönemi). Fiziğin yöntemlerini ikincil bilimlere uygulamak gerekir, bütünleyicilik bu sonuncular saltık değilse de olasıdır: Wiener gözlemci-gözlenen çiftinde fizik ilkesini bilgiye bir sı­ nır gibi görür, çünkü insan kendini araştırma nesnesi olarak tümüyle inceleyemez.

Determinist Düzenekler ve Determinist Olmayan Düzenekler Otomatik düzeneklerle (determinist) retroaktif düzenekler (determinist ol­ mayan) arasındaki farkı anlamak için birçok örnek verilebilir. Elektrikli süpür­ ge gibi, toz oranını göz önüne almadan körlemesine, otomatik işleyen bir ev gereciyle, kullanımını en çok gerektiren yerlere el yordamıyla yönlendire­ rek karşı etkiyi işin içine katan insan aklının farklılığı (ancak bir mobilyanın altında, bir masanın çevresindekinden daha fazla toz olduğu konusunda ke­ sin bir gerçeklik yoktur vb.) ortadadır. Bir DCA pili örneğini anımsatan de­ niz savaşı oyunu örneği, karşı etki düzeneğini açık bir biçimde betimlemeyi sağlar. Önceden ayarlanmış bir düzenek uyarınca gerçekleştirilebilecek ha­ nelerin bombardımanına (önceki atışların sonuçlarını göz önüne almadan hanelere atış yapmak) ya da keşif bombardımanlarına (önceki atışlar yoluy­ la edinilen bilgiye göre belirli hanelere atış yapmak, bu bilgi düşman gemi­ lerin varlığının ya da yokluğunun olasılıklarını getirebilir) dayanır.

İletişim, ahlak ve her şeyin fizik kuramı Haberin istatistiksel kuramı, doğal egemenlikle insan egemen­ liği arasındaki farkı indirgeme gibi iddialı tasarılara hizmet eder. İlk olarak Wiener, araştırmalarının kapsamının kesin de­ nilen bilimleri aştığını savunarak, felsefi düşünme düzenekle­ ri üzerine düşüncesini geliştirir, insan toplumlannda eşgüdüm bir iletişim sorunudur, dolayısıyla sibernetik kullanımıyla bu­ nu iyileştirmek olasıdır. Wiener’i derinden etkileyen son dünya

uzlaşmahğmm yıkımlı gösterisi, sonuçta onu ahlaksal bir soru­ na (uzlaşmazlığın varlığı) teknik bir çözüm (varsayılan iletişim açığının kapatılması) önermeye yönlendirir. Elektronik beyin­ ler, her zaman kusurlu kalan alışverişleri hızlandırmak ve kusursuzlaştırmak için insan evreniyle bütünleşir. Bu nedenle ya­ pay zekânın bulunuşu, insanlar arasındaki ilişkileri iyileştirebilmelidir. En iyi bilim-kurgu senaryolarına yaraşır bu ütopya, gönül yüceliğinden yoksun değildir (Philippe Breton ve Serge Proulx “akılcı anarşist” diye nitelendirirler), çünkü kötünün yalnızca bir eksikliğin sonucu oluştuğunu varsayar, aynı za­ manda da saydamlığa ve açılıma bir çağrıdır, ancak insan iliş­ kilerinin tarihsel içeriğini süpürür, makinelerle bireyler arasın­ daki farkları da göz ardı eder. Fiziğin tamamlanma yoluna girdiği ve insan evreninin ar­ tık fizikten alınan sınıflandırmalar aracılığıyla kavranabilece­ ği düşüncesi -rastlantının insanlar için daha çok önem taşıdı­ ğı farkıyla-, “iletişim” kavramını enerji kavramının koşutu ya da bütünleyicisi yaparak yavaş yavaş yayılır. Sonra quanta’lar kuramının insan evrenini anlamaya yardımcı olacağını öneren Warren Weaver gelir,6 yapay zekânın olasılığına ve istenirliğine kuşkusuz inanan, ancak fizik kavramlarının başka alanlara yayılımı konusunda çok daha sakınımlı duran Wiener paylaş­ maz bu tezi. Fransız Abraham Moles, haber kuramı ve estetik algılama üzerine tezinde (1958’de yayımlanan) dış evrenin iki görünüşünü sunar: - enerjiyle ilgili yön, Einstein’ın E=mc2 formülüyle özetledi­ ği eneıji-madde diyalektiği, - birey ve dünyanın geri kalanı arasındaki iletişimsel ya da etkileşimsel yön, insanı bilgi evrenine yerleştiren yeni bir ey­ lem/iletişim diyalektiğiyle açıklanır. Wiener gibi Moles da insan bilimleriyle belirsizin bilimlerini özdeşleştirir, ancak kesin olmayan bilimlerin bir sistemler ku­ 6

“Bilginin ve anlamlandırmanın, quantum kuramındaki geleneksel kurallara gö­ re birleşen bir değişkenler çiftiyle benzerlikleri olduğuna ilişkin belirsiz bir duygu vardır, bir başka deyişle bilgi ve anlamlama, birinden çok fazla edinme saplantısına kapılınca, ötekinden özveride bulunmayı içeren bileşik bir kısıtla­ maya boyun eğer” (alıntılayan Eco, s.91).

ramı çerçevesinde (sibernetik) tanıtlayıcı modeller kullanabile­ ceğini, çünkü her şeyin ölçülebileceğini, her şeyin bir büyüklü­ ğü olduğunu ileri sürer.7 Psikoloji, çevrenin bireye iletisi ve bi­ reyin tepkileri üzerine çalışmalıdır. Dolayısıyla sınırsız gelişimi ölçü kavramından kaynaklanır, ana bir bilimdir, yine de kural­ cı kalır, çünkü tüm öteki sistemler gibi birey, deneysel psiko­ loji tarafından saptanan istatistiksel bir davranış dışında tanın­ maz. Birey, davranışı tümüyle üç etkenin toplammca belirlenen -kalıtımsal bir dil (organizmasının dili), özel tarihinin bütünü (refleksleri, belleği, “kişiliği”) ve çevresinden alıp ve tepki gös­ terdiği iletiler- açık bir sistemdir. Bilgi kavramı dış dünyanın etkilerinin, kendisini oluşturan göstergeler, öğeler ve simgeler yoluyla istatistiksel ölçümüdür. Bir algılama psikolojisi kapsa­ mında, bilimin tamamlanışının ve insanın fizik evrenle bütün­ leşmesini gösteren matematiksel bir psikoloji kuramının ana dayanağı olacak bilgisel bir ölçübilim geliştirmek gerekir.

İnsanla yanıltıcı benzeşim Bu bakış açılarının karşılaştığı engeller, gerçekte sayısız, bir öl­ çüde de aşılmazdır. Matematikçiler iletişimi habere, haberi de olayların olasılığına indirgeyerek programlanabilir makineleri olası kılmışlardır elbette, ama ne gerçek anlamda yapay zekâyı yaratmışlardır ne de anlamlandırmaya dayalı iletişimin insansal sürecini açıklamışlardır. Weaver bunu kabul eder: “Bu ku­ ramca geliştirilen haber kavramı, ilk bakışta tuhaftır, pek do­ yurucu da görünmez; pek doyurucu değildir, çünkü anlamlan­ dırmayla hiçbir ilgisi yoktur, tuhaftır, çünkü yalnızca bir ileti­ ye değil, daha çok iletilerin bir bütününün istatistiksel niteli­ ğine başvurur” (alıntılayan Eco, 85). Haber ve anlamlandırma iki farklı gerçekliktir (biri niceliksel, öteki niteliksel), bir ileti de olasılığı ölçüsünde anlamlı olabilir (“baharda çiçekler açar” tümcesinin en yüksek derecede anlam ve iletişim gücü vardır, ancak Eco’nun belirttiği gibi, daha önce bildiklerimize bir şey 7

Moles, Kurt Lewin’in kuramlarında ve Lazarsfeld’in işlevselciliğinde psikolojik ölçeklerde matematiksel bir psikolojinin ilk adımlarım görür.

eklemez). Bir olasılığın ölçüsü olarak tasarlanan haberin, ileti­ nin yanlış ya da doğru içeriğiyle ya da estetikle bir ilgisi yoktur. Wiener’in düşlediği akıllı makine insanın ürünüdür, seçimleri­ ni haklı gösteremez, duygulanıma ulaşamaz, zaten duygulanım tüm matematiksel şemalardan dışlanmıştır. Aynı biçimde şe­ maların dışında bırakılan düşünülmüş bilinç, hesaba indirgen­ miş bir bilgisayar akimın yandaşlarınca temel bir meydan oku­ madır (tartışma günümüzde bilişsel bilimlerce yenilenmiştir). Moles’un umduğu fizik modeli üzerine kurulu psikoloji, ger­ çekte beklenen gelişmeyi göstermez. Sonuçlann birbirini tut­ maması sorunuyla karşı karşıya kalır ve genel yasalan tanımaz. Son yapıtında (Belirsizin Bilimleri, 1990) Moles, pozitif bilim­ lerin ölçüm kolaylıkları nedeniyle isimlerini haksız olarak el­ de ettiklerini (uzunluk, yüzey, hacim, kütle, zaman vb.) göz­ lemleyince bir ölçüde geriye döner. İnsan bilimleri başlangıç­ tan bu yana, oldukları gibi incelenmeleri gereken belirsiz, ke­ sin olmayan olaylarla ilgilenmiştir. Bilgi kuramı açısından po­ zitif bilimlerden ileridir. Bu sav, fizik/iletişim bilimi benzerliği­ nin sınırlarını iyi çizer, Moles da fiziğin giderek mekanist an­ layıştan uzaklaşarak, 1950’li yıllarda sunduğu imgeye göre ge­ liştiğini saptar. Sibernetik, varsayımları ortaya atmaya ve sınamaya, insan bi­ limlerini bir araya getirerek doğa ve yaşam bilimleriyle gide­ rek ilerleyen birleşmelerinin çok eski düşünü yeniden canlan­ dırmaya olanak tanır. Shannon matematiksel bir aydınlanmay­ la yetindiği Wiener fiziğin birliği düşünden esinlense de fiziğe karşı makineler bilimini ve biyolojiyi yeğlediğinden, Weaver ve Moles da yan bütüncül bir fizik düşlediklerinden, yakınlaşma çok farklı biçimlerde düşünülür. 1970’lerden başlayarak Edgar Morin’in yapıtlarına da yön veren bu büyük düş belki gerçekle­ şebilir, ancak sibernetik bağlamında çok erken doğmuştur, ger­ çekleşmesi de kesin denilen bilimlerin aydınlatmadığı bu bir­ lik açısından sorunu ortadan kaldırmaz. Bütünüyle düşünül­ düğünde sibernetiğin kullanımı en az bir bilimsellik kaygısınca olduğu kadar, bir bilimselci ideoloji ve bir kardeşlik ütopyasmca da yönlendirilmiştir. Bilimselcilik, kesin denilen bilimler­

le karşılaştırma yöntemsel olmaktan çıktıktan sonra ya çok kıs­ mi, doğrulandığı ve her insan etkinliklerine yerleştirilebileceği varsayılan ya da tamamlanmış, kesin sayılan bir sisteme dayalı bir ideoloji durumuna geldiğinde oluşur. Sibernetik durumun­ da bu yönelim, uygulamanın zararına algılamanın değer kazan­ masıyla dile getirilir: Buna getirilecek açıklama ne olursa olsun, insanlar yetkin, etkin ve anlamlı varlıklar -kuşkusuz öyledir­ ler- değil, bilgiyi işleme makineleri gibi görülürler. Dolayısıyla sorun, olası bilgilerin nesnel sistemi gibi görülen iletiden, ileti­ yi alıcıya bağlayan iletişim ilişkilerine geçmektir: Bu artık yal­ nızca gürültünün tehdit ettiği bir şifre çözümü değil, yorum ve eylem sorunudur. Wiener'e Göre İletişim Türleri ve İnsan Düzeyinin Bilgisizliği İletişim türleri

Alan

Örnek

İkili bilgi

Determinist, mekanik sistemler

Bir kol saati

Olasılık

Kısmi bilgisizlik durumunda kapanan sistemler

Bir geminin izlediği rota

Anlam

Yorum ve eylem evreni

İnsan edimlerinin çoğu

Işlevselcilikle karşılaşma İnsan bilimlerinde matematiksel modellerin yayılması -metafor olarak- neredeyse anlık biçimde gerçekleşir. Siyasal bilim­ ler, sosyoloji ve psikoloji alanında birçok araştırmacı, çok me­ kanikçi bir anlayışla bilişim kuramının şemalarına ve sözcük dağarcığına yeniden sarılır. Bu hayranlık, kitle iletişimi ve kişilerarası iletişim araştırmaları söz konusu olduğunda kolay­ ca açıklanır. Farklılıklarının ötesinde düşünürlerin çoğu, da­ ha o zamandan iletişime aynı nedensel bakış açısını, aynı doğ­ rusal aktanm modelini paylaşıyorlardı. Bu model, gücünü çok büyük ölçüde büyülü bir düşünce biçiminin içinde yer alması­ na borçludur. Büyülü düşünce doğrudan nedenselliği kullanır, nesnelerle bağıntıyı, onları yalın bağımlılık ilişkilerine yerleş­ tirerek kolaylaştırır: Medyanın çocukların davranışları üzeri­

ne doğrudan etkisine, tanrıların bireysel yazgılara etkisine ina­ nıldığı gibi inanılır; propagandanın bireyleri kötücül güçler gi­ bi etkilediği varsayılır. Çok yalın, genellikle de örtük bu model, saygınlıkları insan bilimlerini de çevreleyebilecek doğa ve in­ san bilimlerince bir biçimde doğrulanıp, onlara bir inandırıcı­ lık getirebilir! Lasswell’in program sorunu gibiJakobson’un sö­ zel iletişim şeması da (bkz. Sekizinci Bölüm) -bununla birlik­ te çok özel bağlamlarda tasarlanmışlardır- iletişimin matema­ tiksel şemasına olan benzerlikleriyle bu modelin büyük etkisi­ ne tanıklık ederler. Sistemik ve sibernetik gerçek bir indirgemeciliğin gelişimi­ ne katkıda bulunur, aynı zamanda öğeler arasında karşılıklı bağımlılığın araştırılmasına (tüm bilimler ilişki betimlemele­ riyle işlediğinden bu gereklidir) yönlendirip, Lazarsfeld’den ve toplumsal psikolojiden esinlenen bir deneyciliği yüreklendire­ rek ve disiplinlerarası alışverişleri destekleyerek aynı zamanda pedagojik bir işlev görür. Böylece 1970’li yıllarda Robert Escarpit ve Abraham Moles çevresinde gelişen “bilişim ve ileti­ şim bilimleri”, Fransız akımlarının (Roland Barthes’ın yazın ve semiyoloji çalışmalarıyla birlikte) köklerinden birini oluştu­ rur. O dönemde her şeyi aynı bakış açısında toplamayı amaç­ layan tipik Fransız bir düşünsel beğeniyi izleyerek iletişimin genel bir kuramını üretmekle uğraşan akımlar, bunları eleşti­ rilen ancak vazgeçilmez bir kaynak gibi kullanırlar. Öte yan­ dan bu kaynak, iç ve dış iletişim sürecinde öznelerin işlevleri­ ni ve etki türlerini belirterek, işlevsel şema isteğinde bulunan şirketlere dönük yeni mesleksel eğitim gereksinimlerini karşı­ lama olanağı tanır.

Palo Alto Okulu ve iletişimin bütüncül modeli Sibernetikten esinlenme Palo Alto’nun üyeleriyle, gerçek bir antropolojiye açılır, sonunda da insan bilimlerinin içinde tüke­ nir ve neredeyse kaybolur. Adını Kaliforniya’ya borçlu bu dü­ şünsel çevre, 1940-1950’li yıllardan başlayarak ortak üniver­ site bağından daha az resmî ağlarla bağlı sosyologlardan, psi­

kiyatrlardan, dilbilimcilerden ya da matematikçilerden oluşan çok sayıda üyeyi barındırır. Sırasıyla zooloji, antropoloji ve psi­ kiyatriden etkilenen Gregory Bateson örneğinde görüldüğü gi­ bi, izledikleri yol doğa ve yaşam bilimlerinden büyük bir büyülenmeye, kavramlarım insan alanına taşıma isteğine, hatta bil­ gilerin bir bütünleştirilmesine tanıklık eder. Bateson, Naven’m (1936) yazandır, Yeni Gine kabilelerinin ayinlerine odaklanan bu yapıtta, özellikle karşı etki düşüncesini önceleyerek bir top­ lumu dizgesel bir bakış açısıyla betimlemeyi dener. 1940’lı yıl­ lardan başlayarak Wiener’in bu okula katılması, Bateson’ı iki düzlemi içerecek (canlı/cansız, bilgi/eneıji ya da kendi sözcük dağarcığına göre “akıl/doğa”) bir genel iletişim kuramı yolu­ na götürür, Radcliffe’in -Brown ve Durkheim’ın mirasçısı- an­ tropoloji öğrenimi de yapısalcı ereğe (bu erek de biyolojik kuramlann Wiener’inki gibi riskli bir politik kullanımına -çevre­ bilimsel ve ortaklaşa çalışma- yönlendirir) yöneltir. Palo Alto Okulu’nun öteki üyeleri için olduğu gibi, onun için de iletişim kapsayıcı bir değer kazanır: “İletişim, içinde tüm insan etkin­ liklerini banndıran bir ana kalıptır (İletişim ve Toplum, 1951). Bununla birlikte Bateson, haberin matematiksel kuramının ve sibernetiğin mekanikçi yorumlanndan aynlır. Bütünün önce­ liği, indigemecilik ve yalın nedensellik anlamına gelmez, her­ hangi bir aydınlatma olmadan inceleme düzeylerini çoğaltma eğilimindeki bir araştırma kapsamında daha çok karmaşık tep­ kiler, dolaşımlar üzerine çalışmaya bir çağndır, kusuru kısmi akıl yürütmelerle hiç tatmin olmamak ve çalışmayı gerçekleş­ tirmek için Freudyen açıklamayı, hayvan davranışlanyla karşı­ laştırmayı, mantıksal kuramlan üst üste koymaktır... Yapılan anketler, mantık ve toplumsal psikolojinin birleştiği yerde ye­ nilikçi kavramlar ortaya çıkartır, Bateson’un aşılmaz bir çeliş­ kiye dayanan ilişkiler sistemindeki bir durumu belirten (“doğal olun”), kullanımı başlangıçta şizofreni üzerine çalışmalarla sı­ nırlı, sonra tüm insan uygulamalanna yayılan double bincti ( çif­ te baskı ya da çelişkili buyruk) bunun bir örneğidir. Doğrusallığın ve sistem için sistemin reddi, kesin bir yöne­ lim değişimine izin verir yine de: Bütünü oluşturan ve üreten

öğelerin keşfedilmesi. Bateson için, sistemler eylemlerin için­ de kendiliğinden varolur, gözlemlenen etkileşimlerde biçim alırlar ve hem farklı, hem de birbiriyle eş oluşturulan (yine de bu özdeşlik, eylemleri yapıların ürünü kılan işlevselci ku­ ramlarda ağır basar) endüstriyel kalıplara benzeyen eylemle­ rin gizli kaynaklan gibi etkileşimlerin üzerinde yer almaz. Palo Alto Okulu sistemik araştırmanın merkezini değiştirir, mikro-toplumsala, gündeliğin doğuşuna ilgi göstererek çok soyut genellemelerin düzeyini aşar. Böylece gerçek sloganı: “İleti­ şim kurmamak olanaksızdır” olur (Paul Watzlawick’in İletişi­ min bir mantığı’ndaki (1967) deyimiyle), anlamı her şeyin bil­ gi üretimi oyununa katılmasıdır. Edward T. Hail da proksemik ya da kişilerarası uzamlann diliyle ilgilenir (ortamlara, kültür­ lere göre hangi uzaklıklar bireyleri ayınr, hangi ölçüler kabul edilebilir ve ne anlama gelir?) ve Ray Bridwhistell, Fransız an­ tropolog Marcel Mauss’tan sonra, bedenin çok önemli bir gös­ teren olduğunu, devinimlerin ve duruşlann yeni bir disipli­ nin, kinetiğin incelemesi gereken belirtileri olduğunu göste­ rir.8 Yves Winkin’in anımsattığı gibi, herkesin sürekli işe ka­ tıldığı, aynı zamanda tüm insan boyutlarının sergilendiği or­ kestra metaforu, telgraf metaforunun yerini alır. Vericiyle alı­ cı arasında tam bir aynm yoktur öğretim, öğretmenden öğren­ cilere yöneltilen bir ışın değil, onlarla bir etkileşimdir, sorular, ilgi ya da ilgisizlik anlatımlan akışı kesmez, (bir sınıfta bir ses­ sizlik ve sakinlik anı, bakışlar ve deviniler aracılığıyla alışveri­ şin kesildiğini göstermez). Erving Goffman, Mead ve Park’ın, Simmel’in etkilediği Ame­ rikan sosyolojisine kişilerarası iletişimi sokarak, bu yolu siber­ netiğe bir veda biçiminde tamamlar. Kuramsal çalışması dilbi­ limsel erekten etkilenmiştir, 1950-1960’lı yıllarda sistemci Talcott Parsons’la ölçüşmeye çalıştığından, dizgelerin, davranışlann “dilbilgisi”nin, “sözdizimi”nin ya da “kurallar”ın dökümü­ 8

Birdwhistell, çok bilinen bir eğilimi izleyerek, genel bir kinetik birimler siste­ minin betimlemesine girişse de sonunda bunun anlamsızlığını kabul eder (yo­ ruma açık tüm insan sistemleri gibi, sistem kapanmaz).

nü yapar. Ancak keşfe ve yeni olguların sınıflandırılmasına dik­ katli yaklaşımı, onu sürekli deneysel bir mikrososyolojiye yak­ laştırır (Bums, 1992). Goffman aşın uç sayılabilecek toplumsal durumlarla olduğu kadar (bir ruh hastalıklan hastanesinde ya­ şam), gündelik yaşamla ve bunun sahneye koyulmasıyla ( top­ lumsal belirgelerin üretimi, bir sigarayı içme biçimi gibi), her seferinde iletişimin korunması kurallannı ortaya çıkarmaya ça­ balayarak ilgilenir. Anlam bilgiye, sisteme, topluma indirgenemeyen bir şeydir, ötekiler için ne temsil ediyorsa odur, bizim için de önemli kişiler karşısında üstlenilen rollerle üretilendir. Durumlar ve kişiler gibi bu roller de çeşitlidir, insan iletişimi, çatışmayı ortadan kaldırmadan herkese görünüşü kurtarma ola­ naktan verecek etkileşim yollan kullanan bitmeyen bir çatışma­ dır. Bir davranış bilgisi, ilişkileri banşcıllaştırmayı ve açık şid­ detle sonuçlanabilecek kural çiğnemeleri önlemeyi sağlar. Bu alışveriş çerçeveleri düşüncesi, durum sosyolojisi akımlarına esin kaynağı olacaktır (bkz. On Altıncı Bölüm).

Sonuç Palo Alto Okulu sibernetik ya da dilbilimin anladığı anlam­ da, her şeyin iletişim olduğunu kanıtlamamıştır. Öte yandan bir kitle medyası antropolojisi sorununu bütünüyle terk etme­ miştir, ancak insan davranışının tüm düzlemlerinin (özellikle beden tekniklerinin) toplum bilimleri kapsamına girmesi ge­ rektiğini göstermiştir. Sibernetik, insan iletişiminin teknik te­ mellerini anlamak için bir çabadır, ancak insan iletişimi içer­ diği çatışmayı getiren kültürden, sessizliklerden, devinimler­ den, tonlamalardan, etkileşim kurallarından oluşmuştur aynı zamanda, iletişim antropolojisi, gittikçe özne ve etkileşim üze­ rine odaklanarak doğrusal anlayışların aşılmasında da önem­ li işlev görmüştür. Topluluk sosyolojisine saplanıp kalan Lazarsfeldciler özne ve etkileşim üzerinde çok az dururlar, her şeyi ideolojik etkilere indirgeyen Marksist yazarlar daha da az dururlar bu konulann üzerinde, davranışbilimcilerse hiç dik­ kate almazlar.

Bilişsel Bilimler: Aşılmaz Bir Ufuk mu? Bilişsel bilimler (akımların bir sunumu için bakınız Vignaux, 1992) düşünce­ nin ve duygulanımın anlatımı düzenekleri bilgisini, özellikle işlevselliklerin ve anlamların birleşmesine neden olacak benzeyen iletişim alanında, kimi zaman referans, ufuk olacak derecede derinden yenilemişlerdir. Gerçekten de düşüncenin doğası üzerine, dil sistemlerinin oluşumu üzerine, simgesel düşüncenin işleyişi üzerine, bir başka deyişle daha önce sibernetik, semiyoloji ve teknolojik determinizm tarafından üretilen iletişimin kesin bir kuramı üzerine tüm umutları kendilerinde toplarlar. Kimi yazarlar, sinir bilimlerince incelenen düşünce sürecinin bir önvarsayımından, insanların düşünsel süreçlerinden ve bilgisayar programlarının bir kimliği olduğu varsayımından yola çıkarak, toplumsal olguların tam bir doğallaştırılması düşüncesini öne sürmüşlerdir. En anlamlı çalışma Noam Chomsky ve Jerry Fodor'un çalışmalarımdan etkilenerek toplumun yorum­ sal olmayan doğal bir biliminin temellerini atmaya girişen ünlü antropolog Dan Spenber'dır. Spenber, düşüncenin genel düzeneklerinin etkileri gibi su­ nulan inançları, temsilleri ve kurumlan kendi aralarında birbirine bağlamak için bilişsel psikolojisinin kimi sonuçlarına dayanmayı önerir (Düşüncelerin Salgını, 1996; Usa Yatkınlık. İletişim ve Tanıma, 1989, Deidre Wilson'la bir­ likte). Amaç kültürün bulaşma yoluyla betimlenmesinin yenilikçi bir mode­ lini, kültürü bireysel düşüncelerin başka bireyler topluluğuna yayılımı ola­ rak kavrayan gerçek bir "temsillerin salgını" modelini geliştirmektir. Mad­ deci bir bakış açısı, toplumsal yaşamı, iletişim ve taklit yoluyla düşüncelerin -özgün görüşlerin yinelenmesi ya da değişmesiyle (genel kural da düşün­ celerin değişmesidir) sonuçlanır- aktarımının ürünü gibi gözlemlemeye yö­ neltir. Dolayısıyla farklı türdeki görüşlerin (inançlar, fizik temsiller) doğasını belirlemek ve kurumlarda yerleşmesini açıklamak söz konusudur. Dan Sper­ ber, zaman içinde pratiklerin yinelenmesi gibi, edimlerin ve görüşlerin yine­ lenmesi sorununu açığa kavuşturmak için "yerindelik" kavramını kullanır. Kavram her bilginin işlenmesinde sürekli en iyi etki/çaba bağıntısını elde et­ meye çalışan insan düşüncesinin ekonomik kuramına gönderir. İnsan iletişiminin “katı" bir bilimi, kaydettiği gelişmelere karşın, bilişsel bilimleri "doğallaştırabilmek" için hâlâ yetersiz olduğundan -insan bilimle­ rinde benimsenecek kuramsal modeller üzerine uzlaşma yoktur-, ayrıca bu bakış açısı daha temel olarak bir ütopyaya ya da bir karabasana (Jean-Pierre Changeux'nün Nöronal İnsan'ında ya da özgün yapay zekâdan söz edilme­ si gibi toplumsal olguların biyolojik etkenlerle özdeşleştirilmesiyle) dayandı­ ğı izlenimi verdiğinden gerçekdışı görünür. Bilişsel bilimlerin gelişimine kar­

şı olmayan birçok düşünür -Hubert Dreyfus, Hilary Putnam ya da John Searle-, aklın doğallaştırılması arayışının mantıksal temelsizliğini göstermiş­ lerdir. Gerçekte insan aklını, bilişsel doğalcılık savunucusu için vazgeçilmez bilgisayar metaforu doğrultusunda katıksız bir bilgi işleme sistemi gibi sun­ mak olanaksızdır: Bilgisayar keyfi simgeleri belirli kurallara göre, bölüm bö­ lüm işleyen bir makinedir, oysa akıl kimi bilgilerin bütüncül işlemesini ger­ çekleştirir ve sözcüklerin çokanlamlılığına uyum gösterir. Spinoza'nın daha önce söylediğinin tersine, düşünmek saymak değildir. Eğer bilincin nede­ ninin daha iyi bilinmesi gereken gereken beyinsel süreçler olduğunu bilir­ sek, hiçbir şey bu bilinci "nesnel", "bilişsel" sözcükleriyle tanımlama olana­ ğı vermez, çünkü bilinç "özneldir", gözlemciye, gözlemlenene her tür yan­ sızlık ve bağımlılık biçimine karşıttır. Oto-referans sorununu gündeme geti­ ren bu sonuçsuz mantıksal halka, yapay zekânın hüküm sürdüğü evrenle­ rin Isaac Asimov'un, Stanley Kubrick'in, Dan Simmons'ın ya da Matrix'\n ev­ renleri olduğunu açıklar.

KAYNAKÇA Bateson, Gregory, Vers une écologie de l’esprit (1972), Seuil, Paris, 1977 ve 1980 — La Cérémonie du Naven (1936), Minuit, 1971, Paris. Boudon, Raymond, L’Analyse mathématique des faits sociaux, Pion, 1967, Paris. Breton, Philippe, L'Utopie de la communication. L'émergence de l’homme“sans intéri­ eur’’, La Découverte, 1992, Paris. Breton, Philippe ve Proulx, Serge, L’Explosion de la communication. À l’aube du XXe siècle (1989), La Découverte, 2002, Paris. Bums, Tom, Erving Goffman, Londra, Routledge, 1992. Changeux, Jean-Pierre, L’Homme neuronal, Fayard, 1983, Paris. Dreyfus, Hubert, Intelligence artificielle. Mythes et limites (1979), Flammarion, 1984, Paris. Eco, Umberto, L'Œuvre ouverte (1962), Seuil, 1965, Paris. Escarpit, Robert, “Pour une nouvelle épistémologie de la communication”, Premier Congrès Français des Sciences de l’information et de la Communication, Compiègne, 21 Nisan 1978, Paris. — Théorie générale de l’information et de la communication, Hachette, 1976, Paris. Goffman, Erving, Les Moments et leurs hommes, Yves Winkin tarafından derlenmiş ve yorumlanmış metinler, Seuil/Minuit, 1988, Paris. — La Mise en scène de la vie quotidienne, cilt I, La présentation de soi (1959), Minuit, 1973, Paris, cilt II, Les relations en public (1971), Minuit, 1973, PAris. — Les Rites d’interaction (1967), Minuit, 1974, Paris. — Asiles. Études sur la condition sociale des malades mentaux, (1961), Minuit, 1968, Paris.

Heims, Steve, John von Neumann and Norbert Wiener, MIT Press, Cambridge, 1982. Mathien, Michel, “L’approche physique de la communication sociale. L’itinéraire d’Abraham Moles”, Hermès, 11-12,1992, Paris. Mauss, Marcel, “Les techniques du corps” (1936) Sociologie et anthropologie, PUF, 1950, Paris. Moles, Abraham, Les Sciences de l’imprécis, Seuil, 1990, Paris. — Théorie de l’information et perception esthétique, Flammarion, 1958, Paris. — MORIN Edgar, La Méthode 1. La nature de la nature, Seuil, 1977, Paris. Neumann, John von, L’Ordinateur et le cerveau (1958), La Découverte, 1992, Paris. Putnam, Hilary, Représentation et réalité (1988), Gallimard, 1990, Paris. — “Ce qui est inné et pourquoi. Commentaires sur le débat”, Piatelli-Palmarini, Massimo (der.), Théories du langage. Théories de l’apprentissage, Le débat entreJe ­ an Piaget et Noam Chomsky, Seuil, 1979, Paris. Ruesh, Jurgen ve Bateson, Gregory, Communication et société (1951), Seuil, 1988, Paris. Searle, John, La Redécouverte de l’esprit, Gallimard, 1995 (1992), Paris. — Le Mystère de la conscience (1997), Odile Jacob, 1999, Paris. Shannon, Claude ve Weaver, Warren, Théorie mathématique de la communication (1949), Retz-CEPL, 1975, Paris. Sperber, Dan ve Wilson, Deirdre, La Pertinence. Communication et cognition, Minu­ it, 1989, Paris. Sperber, Dan, La Contagion des idées. Théorie naturaliste de la culture, Odile Ja­ cob, 1996, Paris. Vignaux, Georges, Les Sciences cognitives. Une introduction, La Découverte, 1992, Paris. Watzlawick, Paul; Helmick-Beavin, Janet ve Jackson, Don, Une logique de la com­ munication (1967), Seuil, 1972, Paris. Wiener, Norbert, Cybernétique et société (1950), UGE, 1962, Paris. — Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine, Camb­ ridge ve Hermann, 1948. Winkin, Yves, Anthropologie de la communication. De la théorie au terrain, Brüksel, De Boeck Université, 1996. — (der.), Bateson: premier état d’un héritage, Seuil, 1988, Paris. — (der.), La Nouvelle communication, Seuil, 1981, Paris.

YEDİNCİ BÖLÜM

MCLUHAN VE TEKNOLOJİK DETERMİNİZM Global Köy Peygamberciliği

1960’lı yıllarda Marshall McLuhan’m iletişim araştırması ala­ nında belirişi, çabucak yok olmadan önce (yeni fırtınaları sez­ direrek) önüne gelen her şeyi silip süpüren küçük bir hor­ tum etkisi yapar. Kimilerince bir araştırma geleneğinin, Toronto Okulu’nun kurucusu sayılan Kanadalı ünlü öğretim üyesi­ nin gücü, döneminin çalışmalarında büyük ölçüde eksik kalan bir sorunsalı, iletişim biçimleri ve toplumlar arasındaki ilişkiler sorunsalını ortaya koymuş olmasıdır. Araç (medyum) Laswellci şemada beliriyordu, ama kuramların büyük bir bölümü bu­ nun üzerine eğilmiyordu, toplumsal iletişimin bütünüyle tek­ nik boyutunu sorgulamıyordu: Araç, işleyişinin ve yayımının açıklamasının teknik tarihçilerine ve mühendislere bırakıldığı bir tür kara kutuydu. McLuhan’m yaklaşımının zayıflığı, ken­ dini açıkça peygamberlik gibi sunup teknolojik etki terimle­ riyle dile getirmesidir. Teknolojinin geniş kitlelerde uyandır­ dığı büyülenme de çelişkili olarak medya sorununa dikkat çe­ ker, toplum bilimleri dallarında ya da iletişim bölümü adı veri­ len yeni bölümlerde araştırmaların kurumsal gelişmesine kat­ kıda bulunur.

'Araç iletidir" Tanınmasına en çok katkıda bulunan yapıt Medyayı Anlamak’ta (1964) dile getirilen ünlü özdeyiş, sezgisel ama tamamlanma­ mış niteliğinin sıkça vurgulandığı bir düşüncenin tartışmaya yer vermeyen yönünü anımsatır. Marshall McLuhan yöntem­ sel bir soruşturma üretmekten çok, tezlerini savunmak için her tür alıntıyı ve atak imgeyi karıştırmayı yeğleyen, teknik soru­ nuna kadar gelmiş bir edebiyat uzmanıdır: Uslamlamasını bi­ raz düzene koymak James Carey’e göre “file pantolon giydirme­ ye benzer” (“McLuhan: Bir paradigmanın soyu ve soyağacı”). Temel düşüncesi, Toronto’da yakınlaştığı tarihçi ve ekonomist Harold Innis’den alınmıştır (yine James Carey’nin Kuzey Ame­ rika’da teknikçi kuramların doğuşu üzerine yazdıkları okuna­ bilir): Toplumsal örgütlenmenin değişimi yeni bir tekniğin be­ nimsenmesinin sonucu olarak tanımlanabilir. Ancak Marshall McLuhan, esinleyicisinden ya da Felsefe’nin Se/aleti’nde toplum­ sal ilişkilerin karmaşık biçimde üretim güçlerine, dolaylı olarak da tekniğe bağlı olduğunu savunan Marx’tan (“Kol değirmeni size derebeyi toplumunu betimleyecektir; buhar değirmeniy­ se endüstriyel kapitalistiyle kapitalist toplumu”) daha ileri gi­ der. Tek nedensellikli kuramı, iletişim araçlarının (taşımacılık­ tan sanata, en geniş anlamıyla) ekonomik değil, duyumsal ne­ denlerle toplumlan biçimlendirdiklerini ileri sürer. Algılama ve tanıma biçimleri, insan duyularının uzantısı olan araçlardır, so­ nunda kullanıcılarının kişiliklerini etkilerler, çünkü onlarla ay­ nı türdendirler. “Teknoloji, düşünceler ve kavramlar düzeyin­ de etki etmez; ancak anlam ilişkilerini ve algılama modellerini yavaş yavaş ve en küçük bir direnişle karşılaşmadan değiştirir”. Kullanımları ne olursa olsun paranın egemen olduğu bir evren­ de yaşamak, paradan yoksun bir evrende yaşamakla aynı şey de­ ğildir: “Para, açılıma ve alışverişe yönelterek, halkların duyu­ sal yaşamını yeniden düzenler” (Medyayı Anlamak, 1964). Ay­ nı biçimde basılı kitap, içeriğiyle değil, biçimiyle, bilgiyle kişi­ sel ilişkiyi aşılayarak bireycilik gereksinimini baskın kılar. Mc­ Luhan sıcak iletişim aracıyla soğuk iletişim aracı arasında -bi-

yoloji ve fizik araştırmalarını duyular üzerine genelleştiren- bir ayrım yapar. Bu da ona insanlık tarihine bakışım ana çizgilerle belirme olanağını verir. Soğuk bir iletişim aracı -söz, el yazma­ sı, televizyon- bir imge ya da sesin az bilgi içermesi anlamında zayıf betimlemesiyle tanımlanır. Her zaman, anlatım alanları­ nın kendilerine sunduklarına dikkat göstermesi gereken kulla­ nıcısını büyük ölçüde işin içine katma eğiliminde olacaktır: Te­ levizyon yoksul olduğundan ve çoğunlukla topluca izlendiğin­ den bilinçleri kapıverir, aynı biçimde söz de herkesi içine katan tartışmaları gerektirir... Sıcak bir iletişim aracıysa -sinema, rad­ yo ya da kitap- tersine, kullanıcıya az katılım alanı bırakan zen­ ginliğiyle, güçlü betimlemesiyle tanımlanır: Sinemada da bir ki­ tabın önünde de susarız. İletişim araçlarının yüzyıllar boyunca gelişmesinin sonucunda, tarih üç döneme bölünür (belli belir­ siz Auguste Comte’un üç durum yasasından esinlenen bir bö­ lümleme). Kabile çağının belirgin niteliği söz kullanımı ve katı­ lımın yoğun olduğu değirmi bir evrendir. Matbaa çağı, söze ba­ ğımlılıktan kopuşun çağıdır, doğrusallığa, içebakışa ve bireyci­ liğe götürür. Girmekte olduğumuz elektronik çağı bir ölçüde, görsel-işitsel iletişim araçlarınca benimsetilen belli bir sözel ko­ laylığa, kabileciliğe bir dönüştür. Böylece McLuhan televizyonun, çokduyumsal, sözlü ve gör­ sel, bundan dolayı da bilinç için daha uyarıcı ve daha kapsayı­ cı sınırsız ortak bir kültüre, herkesin herkesle bağlantıda olaca­ ğı “global köy”e katılım isteğini destekleyerek, bu iletişim aracı­ nın getirdiği devrimi ilan ederek tam anlamıyla bir peygambere dönüşür. Medyum McLuhan, elektronik medya estetiğinin acı­ masız bir eleştirmeni olmakla kalmaz, aynı zamanda da bir poli­ tika analistidir. Yeni kültürlerin şen çözümlemelerine girişir ka­ yıtsızca, televizyona yönelik pazarlama dersleri üretir. Bu ders­ lerden en çok anımsanam, 1960’ta Nixon ile Kennedy arasında^ ki başkanlık üzerine tartışma programıyla ilgilidir. McLuhan’a göre program, terlemiş, radyoda daha iyi “çıkan” (zamanında televizyon bulunsaydı belki de başaramayacak olan Hitler gi­ bi) Nixon’un tersine, parlak kişilikli, dış görünüş açısmdan tele­ vizyonun soğukluğuna daha uygun ikinci adayın lehine döner.

Kanıtlar, örnekler ve karşı-ömekler “Esrarkeşler ve hippiler gibi McLuhan’ın da iyi yönleri vardır. Ne yapabileceklerini bekleyelim görelim,” diye yazar Umberto Eco, bu üçü arasında aynm yapmadan (“Cogito interruptus” 1967). Gerçekten de McLuhan’m yapıtları, medyalar ara­ sındaki ilişkiler üzerine ampirik çalışmalarda kullanılabilecek yararlı açıklamalar içerir: Her yeni medyanın ilk ortaya çıktı­ ğında bir öncekinin içerik ve kullanımlarını yinelemekle yetin­ mesi gibi (sinema tiyatroya öykünür, televizyon sinemaya vb.) ya da önceki çalışmalarda büyük ölçüde yok sayılan, televizyo­ nun sözel boyutu gibi. Ancak kitle iletişimi üzerine, hiçbir bi­ çimde savunulamaz önvarsayımlar aktarır. Sıcak medya ile so­ ğuk medya arasındaki aynm oldukça mitolojiktir, televizyonu soğuk medya tarafında sınıflandırması da televizyon izleyicile­ rinin süregelen zayıf katılımını saptayan kimi yazarlan şakay­ la kanşık, “Herhalde McLuhan’ın televizyon aygıtının hatalı olduğu”nu söylemeye yöneltir (Ruth ve Elihu Katz’m “Nereden geliyordu, nereye kayboldu?”da anımsattıklan gibi). Medyaya katılım, toplumsal katılım işidir. Fransız sinema salonlan ses­ sizdir ve ciddi bir ortam yaratır, oysa Amerikan sinema salon­ lan tersine gürültülü ve katılımcıdır. Televizyon, işçi evlerinde aile ortamına katılmıştır, buna karşılık kültürlü çevrelerde fi­ ziksel açıdan uzakta tutulur. Radyo, gençler tarafından etkile­ şimsel (tartışma programlan) ve özelleşmiş (müzik) bir medya olarak kullanılır, oysa ötekiler için daha çok genel kitle medya­ sı işlevi görür. Kitle iletişim araçlannı tanımlayan yalnızca in­ san duyulanmn az çok belirgin uzantılan olmalan değil, onlan bir araya gelmek ve karşı koymak için kullanan bireylerin ve topluluklann toplumsal gelişmeleridir: Aynı medyada tüm top­ lumsal çelişkiler bulunur. McLuhan savlarına dayanak sağlamaya çalışmaz, temelde tarihsel örneklerle akıl yürütür. Oysa hepimizin bildiği gibi, Valery’nin formülüne göre tarih her şeyin örneğini verir ve hiç­ bir şeyi kanıtlamaz. Teknik determinizmi destekleyen her ör­ neğe bir karşı-ömek verilebilir. Batı’da matbaanın gelişmesi bi­

reyciliğe ve Rönesans’a katkıda bulunurken, Çin’de bilginin ve gücün merkezîleşmesine götürür. Kapitalist ve komünist ülke­ lerin 1950-1980 yıllan boyunca teknik altyapılannın benzerli­ ğine, politik ve toplumsal ideolojilerin çok güçlü farklılaşma­ sı eşlik eder. Bu örneklerin ötesinde, politikacılann televizyon yoluyla pazarlamasında, toplumsal durum ve yurttaş baskılan, hot ve cool yasalanndan çok daha karmaşık yasalara uyar. Sı­ cak bir adayın televizyon görüntüsü -eğer öyle bir şey varsabelli durumlarda geniş bir seçmen kitlesinin hoşuna gidebilir, bunun tersi de belli durumlarda geçerlidir: Charles de Gaulle, François Mitterand, Helmut Kohl ya da Bili Clinton gibi seçil­ mişlerin son derece karmaşık medyatik yazgılannı düşünmek yeter. Kimi araştırmacılar internetin “global köy”ün kaynağın­ daki yeni medya olduğu düşüncesini savunmak için McLuhancılığa başvururlar, McLuhan’a göre televizyonun bu işlevi, gü­ nümüzde internet konusunda ileri sürülenlere tümüyle kar­ şıt nedenlerle üstlendiğini unuturlar (televizyonun sıklıkla pek etkileşimsel olmadığı, bireyleri yalıttığı ileri sürülür)! Oysa bu iletişim araçlannm her biri küreselleşme ve yeniden yerelleş­ meye, bunlan gerçekten yaratmadan katılır ve her biri değişken toplumsal ve ulusal biçimler alır. Bu görüş, tekniğin yansız olduğu, yalnızca önceden varolan toplumsal değişimleri hızlandırmaya yaradığı, incelenmesinin gereksiz olduğu anlamına mı gelir? McLuhan’dan bu yana, ki­ mi zaman onun etkisi altında gerçekleştirilen çalışmalar, yanı­ tın “hayır” olduğunu gösterir. Antropolog Jack Goody Grafik Mantık’da, yazılı olan ve olmayan Afrika kabile toplumlan ara­ sında bir karşılaştırma örneğiyle düşüncelerini aydınlatarak, bir tekniğin determinist boyutunu açıkça dile getirir. Yazı mad­ di bir araçtır, bilginin biriktirilmesine olanak tanır. Sözün ter­ sine yazı kalıcıdır (en azından daha uzun süre kalır). Uzamsal­ laştırma yoluyla sözden daha önemli analitik alıştırmalara ola­ nak tanır: Bir tümcenin sözcükleri bir kâğıt üzerinde birbirin­ den aynlır, tümceler de birbirlerinden bir uzaklık koyma, di­ lin kurallanyla oynama olanaklanyla birbirinden aynlır. Çün­ kü dikeylik ve yataylık ilkeleri uyannca iki boyutlu bir yansı­

maya dayalıdır (yukarıdan aşağıya ve sağdan sola ya da soldan sağa yazılır1), son olarak da yazı, çizelgeyle sınıflandırma gibi kimi sistemli düşünce biçimleri geliştirmeye olanak tanır. Do­ layısıyla bu iletişim tekniğiyle fişleme ve sınıflandırma yoluy­ la yönetsel işletme üzerine, bireyler ve topluluklar arasındaki hiyerarşi üzerine kurulu toplumsal örgütlenme biçimleri ara­ sında bir benzerlik vardır. Goody, bürokratik güçlerin kurulu­ şuyla yazının yayılması, okumuş bir erkin olumlanmasıyla dü­ şünsel evrenin değer kazanması arasındaki çok açık bağıntıla­ rı ortaya koyar, “yazının özel dilsel etkinlik biçimlerini destek­ lediğini ve sorunları belirleyip çözmenin kimi yollarını geliştir­ diğini” gözlemler. Sonuçlan incelikleriyle belirtme yaklaşımı, onu McLuhan’dan belirgin biçimde ayınr. Yazı, yazısız oldu­ ğu söylenen toplumlann benimsediği grafik düzeneklerden her zaman kolayca ayırdedilemez. Bir olasılık koşuludur, “akılcı” (analitik anlamda) bir düşüncenin ortaya çıkması için gerekli ve yeterli bir neden değildir. Değişimlere katkıda bulunmaktan başka bir şey yapmaz ve her tür hiyerarşinin kaynağı değildir.2 Son olarak, bir ölçüde çelişkin yeni egemenlik biçimlerini açı­ ğa çıkararak toplumlarda erk sorununu keşfetmez, ama başka yöne kaydınr: Aydmlann erki, bir azınlığın, ama aynı zamanda topluluğun hizmetinde olabilen devletin erki. Tarihçi Elisabeth Eisenstein matbaanın gelişimi ve Batılı top­ lumlar arasındaki ilişkiler üzerine McLuhan’ın önermelerinden yola çıkmasına karşın, onun nedenselliğini tümüyle çürüten geniş bir araştırma yapar. Torontolu akademisyene göre oldu­ ğu gibi, Eisenstein’a göre de Gütenberg galaksisinin 15. yüzyıl­ da belirişi, zihinsel şemalann değişimiyle ve birbirine eklenen geri dönülemez süreçlerin ortaya konulmasıyla kendini göste­ rir, bunlar buluşun etkisinin kanıtıdır. Bununla birlikte araş­ 1

Yukarıdan aşağıya yazma evrenseldir, yerin çekim gücü algılamasına, tüm halklarda alttakiyle üstteki arasındaki üstü kapalı bir hiyerarşiye gönderme yapar. Buna karşın, yanallık bir fizik yasasının algılanmasıyla evrensel olarak yönlendirilmemiştir, bu da kimi dillerin tersine (özellikle Batı dilleri) kimi dil­ lerde sağdan sola (Arapça, Japonca) yazılmasını açıklar.

2

İnka imparatorluğunun özellikle hiyerarşilendirilmiş olduğunu anımsatalım... Oysa yazıyı tanımıyorlardı, yalnızca sicimlerle hesap teknikleri vardı.

tırması, matbaanın “etkilerini” birbirinden ayırmanın zorlu­ ğunu ve bu etkilerin birbirleriyle çelişmediklerinde birliğe gö­ türdüğünü gösterir. Rönesans matbaanın bulunuşundan önce­ dir, ama önemi klasik metinlere ulaşma olanağının artmasıyla büyür. Lutherci reform matbaadan sonra doğmuştur, dogma­ tik hareketlerden çok hoşgörülü hareketlere elverişli bu ileti­ şim biçimiyle yakınlığı, büyük ölçüde doğrulanmış saptanmış bir ilişkiyi belirtir: Yerel dilde basılan İncil (öncelikle Alman­ ca) pratiklerde özerklik, dinsel özgürlük... Bununla birlikte Ka­ tolik mezhebi Trent Konsili’yle, Türklere karşı Haçlı Savaşında önce matbaacıları egemenliği altına alıp, sonra inananlara din­ sel törenlerin usulünü anımsatma görevini üstlenen, öğretile­ rini, gelenekçiliğini pekiştiren ve tektipleştiren kitaplar yayın­ lamakta ilktir. Bir başka örnek, matbaanın yazının yayılımını, harfler cumhuriyetini desteklemesi, ama aynı oranda imgenin, bilimsel, dinsel, aynı zamanda da oyunsal amaçlan olan resim­ li levhaların yayılmasına yardımcı olmasıdır. Tekniğin eylem ilkesi bir etkileşimler, daha doğrusu karşılıklı ilişkiler tozunda erir. Öte yandan Einsenstein, toplumun Rönesans hareketinin belki beklediğini ve kuşkusuz yaratılmasına katkıda bulundu­ ğunu anmayı -e n azından Protestanlığın kitabın toplumsal an­ lamını biçimlendirdiği gibi, Femand Braudel’in endüstri devri­ mi sırasında eğirme ve dokuma makineleri konusunda göster­ diği gibi ya da Charles Babbage’m hesap makinesinin, daha 19. yüzyılda bulunan, ama döneminin toplumunda etkisiz olan bilgisayann atasının başansızlığının anımsattığı gibi-,3 dolayısıy­ la toplumun buluş üzerindeki “etkilerini” göz ardı eder.

Teknik nerede durur? Teknik ve toplum arasındaki ilişkileri tasarlamanın temelde yalnızca üç biçimi vardır, ilk ikisi, birinin ötekine etkisinin ön­ celiği üzerine sonu gelmez tartışmalar doğurur. İlki, iki düze­ yi bütünüyle üst üste bindirmeye, toplumsal olanı tekniğin bir 3

Bununla birlikte Simon Schaffer (1995) zamanının endüstri toplumuna girdi­ ğini gösterir.

yansıması gibi tanıtmaya, hatta araçsal düzenekleri ve insanlı­ ğı birbirine karışmaya dayanır. Burada teknik determinizmden en bilimselci, insanlann evrenini makinelerinkine benzetme­ ye en safça bağlı akımlarla buluşur. İkinci çözüm, idealizmin ya da tinselciliğin, ruhun maddeden kesin biçimde ayrımının çözümüdür, bu da materyalist çözümden daha doyurucu de­ ğildir, biri tekniği özerk ve kötücül bir bütünlük, ötekiyse ter­ sine, insanın hizmetinde yalın bir güç olarak gösterir. Her şe­ yin teknik olduğunu söylemek ya da bir şeyin maddi bakımdan bundan ayrılması ister dinsel, ister bilimsel ya da bürokratik olsun, bir olgu değil, bir ideolojidir. Toplumsal ve teknik, bi­ rinin kutbundan ötekine doğru ayrım gözetmeden okunabilir­ ler, ama bunun bedeli ortadan kaldırılamaz çelişkilerdir: Tek­ nikler, değerler üretirler ama birçok çelişkin değerle uyuşur­ lar, insanlar araçlarını seçerler, ancak bu araçların baskısı altın­ dadırlar. Eğer el, insan duyularının oluşumunda sonra da akıl­ lı bir beynin oluşumunda bir işlev görebilirse, eğer beyin buna karşılık bedenimizi araçsallaştırarak evrenle bağıntımızı değiş­ tirebilirse, eğer iletişim araçları bizim uzantılarımız gibi belirebilirse, bu zincirlemelerde hiçbir şey bize toplumsalın, kuralla­ rın, değerlerin üretimi ve insan evreninde değişimin ne oldu­ ğunu söyleyemez, ancak bunlar maddi evrenden de ayrılamaz. Bir toplum biliminin yolunu açan üçüncü çözüm belli bir bağımsızlık derecesinin, daha belirgin biçimde insan evreni­ nin tekniğe karşı kayıtsızlığının kabulüne dayanır. Bir orta çö­ züm değildir, çünkü aklın daha yüksek yetenekleri ya da yal­ nızca teknik denen nesnelere özgü yeteneklerden farklı nitelik­ leri olduğunu kabul etse de temelde bir araç olduğunu öne sü­ rer. Bu birçok biçimde açıklanabilir. Akim bir araca benzediği­ ni varsayan bilişsel bilimler (bkz. tablo) bu önvarsayımm bir sının, kültürel ve politik dinamiği olası kılan bir kaçış nokta­ sı bulunduğunu gösterir. Tourainci sosyoloji “toplumlann işle­ yişleriyle değil, dönüşme yetileriyle tanımlandıklannı” (Alain Tourain, Sosyoloji İçin, 1974) açıklayarak, bu değişim dinami­ ğinin özellikle altını çizer: Eğer insanlar tümüyle tekniğin içi­ ne gömüldülerse, kendileri de araçlar gibi “işliyorlarsa”, her za­

man başka işleyişler, başka düzenekler yoluyla ilişkilerini de­ ğiştirme, gözlemledikleri işleyişleri aşma yetileri vardır. İnsan­ ların tekniğe kayıtsızlığı, sonuçta, nesnelerle insanların ayrıl­ mazlığını, hem de varoluş düzenlerinin farklılaşmasını savu­ nan felsefeci Bruno Latour’la birlikte varlıkbilim (ontoloji) te­ rimleriyle dile getirilebilir. Teknik varolmak değildir, varolma­ mak ya da dıştan tehdit edebilecek ya da varlık tarafından ege­ menlik altına alınabilecek bir varolan da değildir. İkisinin ya­ rı yolunda değildir. Bir olma biçimi, bir varoluş türüdür, bu da her an önem taşımasını, aynı zamanda bir varoluş biçimi, örne­ ğin ahlaki ve politik varoluş üzerine kendimizi sorguladığımız­ da usa yatkınlık eksikliğini de açıklar. Teknik, politika için va­ at doludur, ama politikanın kendisi değildir: Medya kullanımı, demokrasinin uygulanmasını değiştirse de demokrasinin ken­ disini değiştiremez. Medya Türleri

Kinestetik medya Duyusal medya

Fizik medya

Biyolojik medya

Araçlar: çekiç, kürek vb.

Bedensel organlar: el, ayak vb.

İletişim araçları: yazı, radyo vb.

Duyusal organlar: göz kulak vb.

Akıl Beyin

Duyu

İletişim araçlarımız, duyusal medyamızın ve bedensel organlarımızın uzantı araçları olduğundan fiziksel evren ve insan bedeni sıkı bir ilişki içindedir. Beyin öteki medyalara bağlı bir araç sayılabilir, çünkü onlar yoluyla derinleştiği gibi, onlan da derinleştirir. Ancak teknik düzeyler arasında süreksizlikler de söz konu­ sudur, birinden ötekine yalın çıkarım yoluyla geçilmez ve beyin tarafından hazırlanan duyu evreniyle fi­ zik ve bedensel medyalar arasında tam bir niceliksel sıçrama vardır - beyin yalnızca bir "medya" değildir.

Tarihin bir kurnazlığı: YorumbHim olarak McLuhancılık McLuhan çoğu kez, içerikle bağıntıyla ve kısa zamanla sınırlı etkiler teziyle sınırlandırılmakla yargılanan Amerikan ampirik sosyolojisine karşı çıkışla özdeşleştirildi. Kimileri onda medya­ nın, akıl teknikleriyle donanmış maddi araçların iletişim bilimi­ nin kurucusunu gördü. Ancak birçok başka bakımdan, iletişim aracının çok yoksullaştırıcı bir nedenselliğini savunarak, yal­ nızca etkiler yapbozunun son parçasını ekledi. Zaman meyvesi­

ni verdi, bir Joshua Meyrowitzce (elektronik medyanın ürettiği toplumsal değişimlerin resmini çizer), bir Benedict Andersonca (matbaayı ulusu oluşturucu bir etken kabul eder) benimse­ nen kalıtı, günümüzde çelişkin görünebilecek bir yönde, bir yorumbilim, bir yorum kuramı yönünde yeniden değerlendirildi. 1950’lerin teknik düşmanı, eleştirel, yeni medyaların gelişimi­ ne karşıt başlangıç döneminden sonra McLuhan, devrimci bul­ duğu televizyonun gelişiyle düşüncesini değiştirdi ve okuduğu, teknikçi ve tekniksever önvarsayımlanm, özellikle akıllı maki­ nenin insana yardım edebileceği görüşünü paylaştığı Wiener’e yakınlaştı. Sibernetikle bu birleşme ve bunu izleyen çözümleme bolluğu, onu yukarıda andığımız üçüncü çözüm yoluna götü­ ren teknikler üzerine düşüncesindeki kavrayışı gizlememelidir. James Carey’e göre, McLuhan hiçbir zaman teknikleri saf fizik güçler gibi görmez, medya sorununu da ileti aktaranı ya da in­ san yetilerinin maddi nesnelerle biçimlendirilmesi sorunlarının çok ötesinde konumlandım. Medya, tinin hem uzantısı hem de cisimleşmesidir ve anlama göre belirir. Alet artık yalnızca araç değildir, bir el, göz, ses protezi, bunun da ötesinde beyin pro­ tezidir. Dolayısıyla toplumsal ve materyel arasında karşılıklı bir baskı sistemi oluşturmakla kalmaz, aynı zamanda bir metin, bir yorum düzeneğidir. Bir iletişim aracıyla karşılaşma, insan tartış­ malarının dokusunu oluşturan her şeyi kapsar. Böylece, iletişim aracının kültürler üzerinde etkisi üzerine, Kanada kültür orta­ mında hep sivrilen, “eğer sınırın öteki yanından gelen popüler kültür üzerimize akıtılırsa, Kanada televizyonu içeriğinin duru­ mu ne olacak?” alışılmış sorusuna McLuhan “eğer Kanadalılar bunu izliyorsa, içerik Kanadalıdır”, yanıtını verir. Medyanın ye­ rine getirdiği erk işlevi konusundaki safdilliğine karşın, Elihu ve Ruth Katz tarafından Cultural Studies'in kaynaklarından biri sa­ yılmaya değer görülen, şaşırtıcı bir yanıttır bu. Son olarak McLuhan’ın imgelem zenginliği ve inancının gü­ cü, zamanının medyasına karşı iyimserliği, medyamn getirdiği estetiğe karşı ilgisi, artık birbirinin içine geçtiği düşünülen po­ püler kültür, kitle kültürü, seçkin kültür arasındaki ayrımla­ rı reddedişi de kitle medyası denen medyanın, başlı başına bir

kültür gibi değerlendirilmesinde en önemli işlevi görür. McLuhan elektronik devrimi, genellikle kötü yönler sayılabilecek yönleri için yücelterek, günlük sanatın ve nesnelerin üretimi­ nin yeni biçimlerini överek, eleştirel kuramın ve medyanın ge­ nel bir değer yitiminin hüküm sürdüğü bir çağda kitle medya­ sını meşrulaştırır. Dolayısıyla teknolojik determinizm McLuhan fırtınasıyla yok olur -tam anlamıyla küllerinden doğması için bilgisayarla birlikte 1970’li, 1980’li yıllan sonra internetle 1990’lı yıllan beklemek gerekecektir-,4 ama bu fırtına elektro­ nik medyaya aşın değer vermesiyle iletişime kültür terimleriy­ le bakmaya katkıda bulunur.

KAYNAKÇA Anderson, Benedict, L'imaginaire national. Réflexions sur l’origine et l’essor du natio­ nalisme (1983), La Découverte, 1996, Paris. Braudel, Femand, Civilisation matérielle. Economie et capitalisme, cilt III, Armand Colin, 1979, Paris. Carey, James, Communication as Culture. Essays on Media and Society (1989), Lond­ ra, Roudedge, 1992. — “McLuhan: généalogie et descendance d’un paradigme”, Quademi, 37, 1999. Durand, Pascal (der.), “McLuhan trente ans après”, Quademi, 37,1999. Eco, Umberto, “Le cogito interrruptus” (1967), La Guerre du faux, Grasset, 1985. Eisenstein, Elisabeth L., La Révolution de l’imprimé dans l’Europe des premiers temps modernes (1979), La Découverte, 1991, Paris. Flichy, Partice, L’Innovation technique. Récents développements en sciences sociales vers une nouvelle théorie de l’innovation, La Découverte, 1995, Paris. — “La question de la technique dans les recherches sur la communication”, Rése­ aux, 50, 1991. Goody, Jack, La Raison graphique. La domestication de la pensée sauvage (1977), Mi­ nuit, 1979, Paris. 4

Régis Debray’in “medioloji”sine, 1990’li yıllarda McLuhan’ın tezlerini ve kes­ tirmelerini yeniden ele alarak kendim gösteren bu teknikçi akıma ayn bir yer verilmelidir: Tarihin üç döneme (medyaküre) kaba bir bölünmesi, fizikçi bir iletişim anlayışı, kısaltımm temelde yazınsal bir retoriği (bu noktalarda bkz. Yves Jeanneret’nin metni, 1998). Bu teknolojik determinizmin özelliği, aynı anda gelişen yeni bilişim teknolojilerinden uzakta durması ya da bilmezden gelmesidir: Aktarım paradigmasının merkezinde olduğunu düşündüğü yazılı, basılı sorunuyla ilgili bu akım, McLuhan’ın yönteminin özgünlüğünü oluştu­ ran, öncü işlevi görebileceği yeni kültür biçimlerine ilgiyi sürdürmeyerek, za­ manın tüm yeniliklerim göz ardı eder.

Jeanneret, Yves, “La médiographie à la croisée des chemins”, Les Cahiers de Médiologie, 6 , 1998, Paris. Katz, Ruth ve Elihu, “D’où venait-il, où a-t-il disparu?”, Quademi, 37,1999, Paris. Latour, Bruno, “La fin des moyens”, Réseaux, 100, 2000, Paris. Marchand, Philip, Marshall McLuhan. The Medium and the Messenger, New York, Tichenor and Fields, 1990. Marx, Karl, Misère de la philosophie (1847), Costes yayinlan, 1950, Paris. McLuhan, Marshall, Pour comprendre les médias (1964), Seuil, 1990, Paris. — La Galaxie Gutenberg. La genèse de l’homme typographique (1962), Marne, 1967. Meyrowitz, Joshua, No Sense o f Place. The Impact o f Electronic Media on Social Beha­ viour, New York, Oxford University Press, 1985. Schaffer, Simon, “les machines calculatrices de Babbage et le ‘Factory System’”, Ré­ seaux, 69, 1995, Paris. Touraine, Alain, Pour la sociologie, Seuil, 1974, Paris.

İKİN C İ KISIM

İletişimi Kültürelleştirmek

SEKİZİNCİ BÖLÜM

SEMİYOLOJİDEN Pra g m a t Iğe Dil \el\eya İletişim Kuramı?

Semiyoloji Avrupalı, hatta kıtali diyebileceğimiz bir düşünce akımıdır, çünkü kaynaklan öncelikle Fransız ve Italyandır, bu coğrafi kökler, öncülerinin çok deneyci ve yetersiz derecede eleştirel bulduğu Lazarsfeldci işlevsel yönteme -o zamanlar At­ lantik ötesinde zafer kazanmıştı- uzaklığını da simgeler. Araş­ tırmaya üç değişim önererek iletişim kuramları tarihinde bir geçiş yeri edinir. Öncelikle, hemen çok kapsayıcı duruma ge­ liveren pozitif bilimlere öykünme tutkusu, bir dil kuramı çer­ çevesinde gelişir. Daha sonra, 1960’larda Frankfurt Okulu’nun çalışmalannı geliştirerek ideoloji konusunu da kapsar, böylece iletilerin inandıncılığı düzenekleri üzerine sorgulamalara giri­ şir. İki yönde karşılaştığı zorluklar onu sonunda bir pragmatiz­ me, iletişimin öznelerini dikkate almaya yönlendirir. Dolayısıy­ la temellerini pozitif bilimler modeli karşısında büyülenmede de teknik sorunun vurgulanmasında da gördüğümüz, genel bir iletişim bilimi oluşturma çabalanna ve yalnızca bir aktanm de­ ğil, bir diyalog etkinliği gibi de tasarlanan yeni bir iletişim anla­ yışına, birkaç sav daha kattığı bir etkiler kuramıyla aynı uzak­ lıkta konumlanır.

"Dilbilimsel dönemeç" Ferdinand de Saussure’ün 20. yüzyılın sonunda biçimlenen dilbilimi, sözel ve yazılı dilin işleyişi konusunda Durkheimcı bir görüş üzerine temellenen zengin bir geleneğin çıkış nokta­ sıdır. Dil insanların dışında, özerk kabul edilir, insanlara ken­ dilerini dile getirme olanağı verdiği kadar, onları baskılayan bir toplum ürünüdür.1 Dilbilim, bir gösterge kuramına, dil alanını aştığından tanımı çok geniş olan bu gösterge anahtar nesnesine dayanır: Anlamı olan her şey, bir sözcük, bir tüm­ ce, bir imge, anlamlı bir nesne (bir ayaklı lamba beli bükül­ müş bir yaşlı adam imgesini çağnştırabilir, bir kurabiye bi­ ze tüm çocukluğumuzu anımsatabilir) göstergedir. Dolayısıy­ la dilbilim, Saussure’ün “semiyoloji” diye adlandırdığı, göster­ genin bir genel biliminin bir alt-bölümüdür ancak, semiyoloji imge çözümlemesini, işitsel göstergeleri vb. de içine alır. Saussurecü yorumda gösterge, birbirlerine paranın iki yüzü kadar bağımlı olan iki parçaya ayrılır. Gösteren, anlamı taşıyan araç­ tır (sözcük, tümce), gösterilen de anlamın kendisidir (ya da anlambirimdir). Bu bölümlemeye düzanlam, uzlaşımsal gös­ terenin birincil ya da hemen akla gelen anlamı ve ikincil an­ lam olan yananlam eklenir. “Gül” sözcüğünün düzanlamı bir çiçektir, yananlamlanysa sayısızdır: Renk, tutku, dikenli vb. Gösterge keyfidir, çünkü gösterenin anlamını belirleyen doğa değil, toplumlardır (“sensible” -duyarlı- sözcüğü Fransızcada duyarlılığa gönderme yapar, oysa İngilizcede “akılcı” anlamı­ na gelir). Dil bir dizge ya da bir yapıdır, çünkü düzanlamlar ve yananlamlar bağlantısal tekniklerdir, göstergeler birbirine gö­ re düzenlenir: Bir söylem kendi başına bir anlam taşımaz, fark­ lılıklarla anlamlanır.

1

Dilin bir araç olduğu görüşü iki dilbilimcide, dilin aracılığını yapılaştıncı bir güç gibi gören, kuramları bir teknik determinizmle birleşen Sapir ve Whorfda temel görüştür. Her dile çok zorlayıcı düşünce biçimleri (Çince’de varolmak fiili yoktur) karşılık gelir, bu da belirli düşünceleri tasarlamaya eğilimlidir, öz­ nelerin düşünmelerini kolaylaştırır ya da zorlaştırır.

Buradan anlaşıldığı gibi, Saussurecü tasan en azından iki is­ teği birleştirir, ilki kendiliğinden bir gerçeklik oluşturduğu varsayılan dilin işleyiş kurallannı (sözdizim) aydınlatmaktır. İkincisi Durkheim’ın mitler ve dinsel sınıflandırmalar üzerine çalışmalannın izinde, insanlan kendi aralannda (kendileri de yananlamsal düzeneklere benzeyen) bağlayan düşsel biçimleri de kapsayarak bir anlam alışverişi kurmaktır.

Yapısalcı dilbilim ve küresel bir iletişim bilimi düşü Bu potadan 1950-1970 yıllannda, dil kuramının alanını geniş­ leten, yapısalcı adı verilen (bütünün parça üzerine üstünlüğü öngerçeğine gönderme) birçok dilbilim akımı ortaya çıkar. Biçimci Rus Okulu, sonra da Prag Dilbilim Çevresi çerçevesin­ de Roman Jakobson, dilbilimi iletişimin matematiksel çözüm­ lemesine yaklaştırarak temel kopuşu gerçekleştirir. Matema­ tik gibi dilbilim de sözel söylemi ilksel bilgi birimlerinin, (dili oluşturan “sesbilimler”) tamamlanmış bir dizisi biçiminde in­

celeyecektir, dilin işleyişinde ikili ilkenin (ikili işaretlere ben­ zer) önemini ortaya koyacaktır, ancak bunu son dizgeden yola çıkarak gerçekleştirecektir: “Dille karşılaştırıldığında, tüm öte­ ki simge dizgeleri ikincil ya da türetilmiştir. Bilgi taşıyan iletişi­ min temel aracı dildir”. Semiyoloji, iletişimin temel bilimi ola­ rak görülen dilbilimle özdeşleştirilir. Dilin biçimi (sesbilimsel ya da dilbilgisel) determinist yasalara indirgenebilir, tüm dil­ lerde bir “ortak temel” vardır. Sözdizimin (göstergeler arasın­ daki bağıntılar değişimi) zamansal dinamiği, niceliksel bir betimleyimin nesnesi olmalıdır. Anlambilimin, göstergelerle şey­ ler arasındaki ilişkinin biliminin, sibernetiğe dayandığı, dolayı­ sıyla anlamın ve gerçeğin incelenmesinin sözdizimiyle buluna­ bileceği, dilin içinden yola çıkarak çözümlenebileceği varsayı­ lır: “Özünde dilsel bir özelliği vardır”. Jakobson, bu izlencenin dışında, iletiyi dilbilimsel terimlerle yeniden dile getirerek, işlevsel alışverişin matematiksel mode­ linden türeyen bir iletişim modeli ortaya koyar. İletinin kapsa­ dığı alanı (ilk başta yalnızca bilişsel olan alan) duygulanım ve şiir gibi genellikle görmezden gelinmiş öğelerle genişletir. İleti­ şim bir gönderici, bir ileti ve bir alıcıdan başka öğeler de gerek­ tirir: İnsanlar arasında ilişkinin kurulması, ortak bir kodun (dil kodunun) varlığı, bağlamın dikkate alınması. Bağlam İleti Gönderici.......................... Tem as................................ Alıcı Kod

Jakobson iletişim sürecinin altı öğesi ya da etkenine karşılık olarak da altı işlev gösterir: Göndergesel, düzanlamsal ya da bi­ lişsel işlev bağlama gönderme yapar (evren üzerine söylemler), Shannon’un tek dikkate aldığı işlev budur. “Sen” ya da “siz”in emir kipinde olması gibi (çağrı işlevi: “içiniz!”) bir söylemin “ben”i, özellikle bir alıcının varlığına ve ruh durumlarına gön­ derme yapar (ironi, öfke). İlişki amaçlı işlev, özneler arasında­ ki bağıntıya, iletişim akışının doğrulanmasına ( “nasılsınız?”, “alo!”), üstdilsel işlev dilin kurallarının doğrulanmasına (“so-

fomor sözcüğü ne anlama gelir?”), şiirsel işlev de biçem betile­ rinin kullanımıyla kendi işleyişinden başka bir şey tanımlama­ yan yetisine (“Korkunç Korkut”, “ürkütücü Korkut’tan” farklı bir anlam taşımaz, ancak sesbenzeşimi yöntemi “I like Ike”2 slo­ ganında olduğu gibi formülü daha şiirsel kılar) gönderme yapar. Göndergesel Duygulanımsal.................. Şiirsel.................................. Çağrı İlişki amaçlı Üstdilsel

Bu model (Kari Bülher’in dilbilimsel katkılarını, antropo­ log Bronislaw Malinowski’nin pratik ya da çagnsal ilişki üzeri­ ne katkılarını ve Jakobson’un kendi şiir kuramını birleştirerek) iletişim sürecinin çok sınırlayıcı düşüncesini de koruyarak ile­ tişime işlevsel bakış açısını zenginleştirir. Tanımlanan üstdilsel ve şiirsel işlevler birbirinden ayırdedilebilir mi? Şiirin, dilin iç ereği olarak tanımı, 19. yüzyıl gizemci ozanlannca (Mallarmé, Poe) verilen tanımı biraz fazlaca anımsatmaz mı? Ayrıca ileti­ şim olgusunu, kapsadığı çok çeşitli kullanımlara açmak gere­ kirse, neden işlevler toplumsal alışverişin tüm türlerine karşı­ lık gelecek biçimde daha fazla sayıda olmasın? Dilbilimsel modelin aşm yayılması, iletişimin hem sözcük alışverişini, hem de mal ve kadın alışverişini içine alan yatay antropolojik bir olay olduğu -ekonomik, toplumsal ve cinsel dizgeler, dilin sağladığı modelle aynıdır- görüşünü savunan Claude Lévi-Strauss’da doruk noktasına ulaşır.3 Tasarı duru­ munda kalan, dolayısıyla rahatlıkla eleştirilebilecek, örtük maçoluğuyla da pek inandırıcı olmayan bu antropoloji, Kızılde­ rili toplumlarının söylemlerini incelediğinde büyük bir başa­ rı kazanır. Mauss ve Durkheim’dan sonra Lévi-Strauss, insan­ ların biçem betilerine (metafor, düzdeğişmece vb.) başvurarak anlam yarattıklarını, bu biçem betilerinin de anlatı adı verilen yapılan düzenlediklerini, aynı zamanda da anlamın yer değiş­ 2 3

Örnek Jakobson’dan alınmıştır (1963). Lacan’la birlikte psikanaliz de bilinçdışmın bir dil gibi yapılandığını öne süre­ rek dilbilimsel modeli benimser.

tirmesi düzenekleri olduklarını gösterir. Rus halkbilimci Vladi­ mir Propp’un geleneğinde gerçekleştirdiği mitlerin yapısal çö­ zümlemesi, bu anlatıların çoğunlukla yadsınan mantıklarını ortaya koyar: Doğanın ve kültürün öğelerinin başka bir bağla­ ma taşınması sonucunda büyük varoluşsal sorulan yanıtlayan karşıtlık ve bütünleyicilik düzenlerinin sınıflandınlması man­ tığıdır bu: Böylece yaşam-ölüm karşıtlığı bitki ve hayvan kar­ şıtlığı durumuna gelir, besinler çiğ-pişmiş eksenine göre aynlır, evren de yüksek ve alçak, erkek ve dişi karşıtlıklanyla açık­ lanır... Bu da Batı toplumlannı, düşünsel bakış açısıyla çoğun­ lukla küçümseme eğiliminde olduklan “ilkel” denen toplumlarla yeniden uzlaştırmaya katkıda bulunur. Ancak burada da pozitif bilimlerin kesinliği karşısında büyülenme aşın bir dizgeselleştirmeye ve düşselin yalnızca dilin gözlemlenmesiyle kavranabileceği düşüncesine götürür. Yapısalcı çözümleme, mitleri kendi içine kapalı ve insanlar arasındaki ilişkilerden ba­ ğımsız üretimler gibi sunarak, söylemlerin oluşum ve dönüşüm kurallannı verecek bir bütünün matematiksel çözümünü bul­ duğuna inanır, oysa bu oluşum ve dönüşüm kendi dışmdakini dile getiren uzlaşmazlıklar ve benzerliklerden geçmiştir, dola­ yısıyla Jack Goody’nin belirttiği gibi, bu yöntem kısır sınıflan­ dırmalarla tükenir. Bu eğilim aynı biçimde, yerler ve çağlar ne olursa olsun anlatılann işleyişinin evrenselliği düşüncesini yer­ leştirmeye çalışan ve mitleri, masallan ya da çağdaş anlatılan yalın ölçütlere göre değişmez parçalara ayıran Algirdas J. Greimas’da ya da Claude Bremond’da kendini gösterir: iyiye gitme-kötüye gitme karşıtlığı, bir göndericiyi (savunucu, sözcü, kahramanın arayışının kaynağında bulunan) bir alıcıya (kahra­ man) bağlayan eylemler zinciri vb. Noam Chomsky’nin üretici dilbilgisi tasarısının önceliği bu sorunlar değildir, yalnızca evrensel yetilerin doğuşu sorunun­ dan yola çıkarak, dil araştırmasını daha teknik düzeyde yeni­ den ele alır, konunun kaynağında konumlanır. Konuşulan bir­ çok dil üzerine çalışarak, dilin dilbilimsel değişmezlerini be­ lirlemek söz konusudur: Dilbilim tümüyle işlevsel yönüyle ve tüm insanlarda bulunan aşkın yeteneklerin araştınlmasıyla sı-

mrlanır. Tasarı -verimlidir çünkü ampirik bir yönteme daya­ n ır- en sonunda bilimselcilik düşünden de (betimlenen öz­ ne kartezyen, akılcı ve özerktir, yine de bir makineye olduk­ ça benzerdir) anlambilim sorununun dışlanmasından da kaça­ maz, çünkü kimi zaman Chomsky’nin sezdirdiği gibi anlamın yalnızca bir kişisel yeti düzeyinde dilin oluşumunun soyut ku­ rallarına indirgendiği varsayılamaz. Yazarda bu aşın akılcılı­ ğa da örgütlü yalan, denetim ve görüşlerin yönlendirilmesi ala­ nı gibi görülen -potansiyel olarak doğal ve açık yüz yüze ileti­ şimin karşıtı- kitle iletişimine yönelik temelde eleştirel bir ba­ kış eşlik eder.

Kitle iletişimlerinin semiyolojisi ve semiyotiği:4 Barthes ve Eco 1960-1970’li yıllann kitle iletişimleri semiyolojiyi de tüm ileti­ şim araçlanna (sinema, televizyon, çizgi roman vb.) ve gösterge dizgelerine (giysi ve yiyecek gibi tüketim ürünlerinin imgeleri) gösteren ve gösterilen ile düzanlam ve yananlam arasındaki ay­ nını yayarak, dilbilimsel model üzerine göstergeler bilimini ku­ rar. Roland Barthes ya da Umberto Eco gibi yazın alanından ge­ len yazarlar için bu olgu, içine gömüldüğümüz toplumsal evre­ ni, anlatımı ve özgürlüğü boğan ikinci bir deri gibi, medya ta­ rafından taşman kalın bir gösterge tabakasıyla kaplı gibi betim­ lemeye olanak tanır. Barthes îmge’nin Retoriği’nde (1964) ilk kez bir görsel rek­ lamı, meyve sebzeyle ve İtalyan bayrağının renkleriyle çevrili bir kutu Panzani konservesiyle dolu alışveriş filesini gösteren bir fotoğrafı, kırsallık ve doğallık -pazardan alınmış taze ürünler- aynca “Italyanlık” diye adlandırdığı kavram -bayrak renk­ leri ürünün kaynağını ve ltalyanlann varsayılan sıcakkanhlığı4

Semiyoloji ve semiyotik birbirinin yerini tutan deyimlerdir, ancak 1969’da Pa­ ris’te yapılan kurucu kongreden bu yana, bir yorum kuramına geçişi vurgula­ dığı düşünüldüğünden, İkincisi yararına bir eğilim oluşmuştur. Günümüzde semiyotik sözcüğünün yeğlenmesi, Barthes ve Metz’in kalıtçısı akım dışında, semiyologlann 1960’lı yıllann semiyolojik hareketine uzakhklanm vurgulama isteğiyle güçlenmiştir.

m doğruladığından- yananlamlannı içeren bir metin olarak çö­ zümler. Bu yananlamlar büyük ve ... Fransa marketlerinde sa­ tılan endüstiyel ürün gerçeğinden belli bir uzaklıkta bulunan alıcılarca beğenilir! Barthes’ın Çağdaş Mıtler’inde (Mythologi­ es) toplanan parlak yazılan, reklamsal, oyunsal ya da politik sahneye koyuşlann birçok boyutunu aynntılandınr ve mitlerle karşılaştınlan medyatik anlatılann konumunu tanımlamayı de­ neyen kuramsal bir metinle sona erer. Mitlerin özü, konulannı tartışılmaz kılmaktır, bunu da onlan maskeleyerek değil, do­ ğallaştırarak, apaçık bir gerçeklik kılarak yaparlar. Örneğin Af­ rika’nın sömürgeden kurtulması sürecinin en sıcak dönemin­ de Paris Match’in kapağındaki, Fransız bayrağını selamlayan asker üniformalı bir “zenci” imgesiyle emperyalizmi yadsıma­ dan, emperyalist bir ileti taşır - sömürgelerimizde de kendi evi­ mizde gibiyiz. Bu ileti olduğu gibi alımlanır, çünkü sömürge­ ciliğin haklı olduğunu düşünenlerin beklentileri doğrultusun­ dadır. Barthes yönlendirme anlamında her tür yorumdan uzak­ laşır. “Mit hiçbir şeyi gizlemez; işlevi biçimi bozmaktır, orta­ dan kaldırmak değil. Kavramın biçime göre hiçbir gizliliği bu­ lunmaz: Miti açıklamak için bir bilinçaltına hiç gerek yoktur.” Mit, bir “dil uçuşudur”, ekonomik ve politik evrende buıjuva sınıfının yasasına boyun eğen toplumsal çevrelerin, zaten varo­ lanı tamamlayan bir yoksullaştınlmasıdır. Kitleler, buıjuva sı­ nıfının gerçek silahlı kollan olan basın yazarlan tarafından ha­ yasızlıkla üretilen iletilere karşı belli bir uzaklıkta duramazlar, bu iletilerin gerçek yüzünü yalnızca mitologlar (Barthes’la bir­ likte) anlayabilirler. Umberto Eco da kitle ürünlerinin yapısal açıdan tutucu, dü­ zenin hüküm sürdüğü durağan bir evreni ya da düzenin yasal veya yasal olmayan araçlarla yerleştirileceği sarsılmış bir evre­ ni betimlediğini belirtir, lan Fleming’in James Bond romanla­ rı üzerine gerçekleştirdiği çözümleme aydınlatıcıdır (“James Bond: Anlatısal bir bağdaşım yapısı”, 1966). Erkeksi, beyaz, Anglosakson bir kahramanla Sovyet, Akdenizli, Asyalı, Yahudi düşmanlan -dişi tarafta pek imrenilmeyecek, boyun eğmiş ve cinsellikten anndınlmış (Miss Moneypenny) ya da cinsel açı­

dan ele geçirilmiş ve ölümle cezalandırılmış rakip konumlan vardır- bir karşıtlıklar dizgesini (Propp ya da Levi-Strauss’a öz­ gü bir dizgedir bu) ortaya çıkanr. Eco kitle iletişimiyle -sonsuz yoruma her zaman açık sanatın tersine- dogmatizmi birbiriyle ilişkilendirir. Fleming yalnızca Yahudi karşıtı ya da ataerkil ol­ makla değil, şemalara göre davrandığı için de kınanır. “Şema­ larla yapılandırma, manikeist ikiye bölünme her zaman dog­ matik, hoşgörüsüzdür. Demokrat olan, şemalan reddeden ve farklılıklan, aynmlan tanıyandır. “Her masalın kökeninde ge­ ricilik olduğu gibi, Fleming de gericidir.” Dolayısıyla semiyoloji, medyanın yerleşik düzenin yeniden üretimi işlevi görmesini eleştirir, aynı zamanda bu durumun sorumluluğunu az bilgilendirilmiş, az kültürlü ya da yetileri­ ni geliştirmeye zaman bulamadığından küçük burjuva kökle­ rini aşamayan, iletilerin yananlamını algılamayan (ve “doğal” gibi algılayan) izleyicilere de yükler. Frankfurt Okulu’ndan ve Marx’ın Alman ldeolojisi’ndeki ideoloji tanımından esinle­ nir: Egemen düşünceler, egemen sınıfın düşünceleridir. Do­ layısıyla medya tik düzene yöneltilen “manikeizm”, hatta “fa­ şizm” suçlamalarının bir seçkincilikle ve kültürel biçimlerin özcülüğüyle koşut olduğu belirli bir eleştirel söylem biçimi­ ne sapmayı engellemez. Yapısalcı yazın eleştirisi (Jakobson, Genette, Todorov, Eco) neyin gerçek ve saf yazın olduğunu (çokanlamlılık, açık yapıt gibi) tanımlamayı sağlayan “yazın­ sallık” ölçütlerini ararlar, öte yandan kitle iletişiminin yapı­ salcı eleştirisi de (Barthes, Eco) popüler anlatılann özünde­ ki nitelikleri (yineleme, manikeist indirgeme) araştınr. Adorno’da ve Horkheimer’da çok belirsiz kalan iletilerin etkisi­ nin -temelde görüşlerin güçlendirilmesinden ileri gitmez bu etk i- varsayılan düzeneğini belirginleştirerek güçlü bir araç sağlar: İdeoloji yaşananın doğalmış gibi doğrulandığı yananlamsal iletilerin kodlanmasında ve dolaşımında söz konusu­ dur, tarihin dönüşümüdür, doğada belirli bir zamandaki, bir başka deyişle kesin uzam-zamandaki anlam ve güç ilişkileri­ dir. Görüldüğü gibi kitle kültürü kuramına dönüşte belli bir yön değiştirme saptanabilir, çünkü savunulan doğrudan ik­

na düşüncesi değil, daha çok önyargıların doğrulanması dü­ şüncesidir.5

Bir söylemin toplumsal boyutu Böyle bir yaklaşımın sakıncaları ortadadır. Marx’m bir deyimi­ ni semiyologlann kimilerine uygulamak gerekirse, semiyologlann mantıklarının şeyleriyle, şeylerin mantığını karıştırmaya büyük eğilim göstermişlerdir. Her şeyden önce, dilin mantığı öteki gösterge dizgelerini tümüyle açıklamaya yetmez. Örneğin imgeyi yalın bir göstergeler dizgesine indirgemek olanaksızdır: Bir imge yalnızca temsil ettiğini simgelemez, ona “benzer”, an­ dırmaya dayalı bir temeli vardır, bu da kimi zaman “bir imge bin sözcüğe bedeldir” denmesine neden olur. Resime (Hubert Damish) ya da sinemaya (Christian Metz) odaklanmış araştır­ ma gelenekleri, üzerine çalıştıkları araçların özelliklerini anımsamalıdır. Ayrıca düzanlam ve yananlam arasında kesin bir ay­ rım yoktur: Apaçık olması gereken düzanlamsal düzey üzerin­ de de yorumlar çatışır. Gösteren ve gösterilen arasındaki temel ayrımı, nesnel bir gerçekliğe inandırabilecek güven verici iki­ li bölünmeyi bile kabul etmek zordur. Saussure’ün yayımlan­ mamış metinlerinin yakın zamanda bulunması (Dilin İkili Özü) dilbilimin kurucusunun, kendisini Peirce’e yaklaştıran bu so­ nuca vardığını gösteriyor: “Dilbilimde nesnenin kavramının ta­ sarlandığı bakış açısının, tümüyle nesnenin kendisi olup olma­ dığı sorgulanabilir, dolayısıyla somut bir şeyin bir noktasından mı yola çıktığımızı, yoksa yalnızca sonsuz çeşitlilikte bakış açı­ larımızın mı söz konusu olduğunu kendimize sorabiliriz”. İzleyicilerin semiyolojik yetilerinin hafife alınması ya da da­ ha çok karşı karşıya kaldıklarına verdikleri yanıtların değerlen­ dirilmemesi, odasında oturup toplumsal evren üzerine tek ba­ kışı iç çözümleme ve bir içebakış biçimine bağlı araştırmacının 5

Ancak ideolojinin aşılanması süreci çözümlenmez, bundan dolayı kimi yazar­ lar 1970’li yıllarda psikanalizle bilinçdışı yerleştirmeyi açıklamayı sağlayacak bir birleşme ararlar —bu da sonuçta davranışbilimin ya da Freudyen psikanali­ zin silik modellerine, karanlık ve çok büyük güçlerin varlığına götürür.

konumunun sorgulanmasına neden olur. Sonuçta yapısalcı­ lık ve semiyoloji, saf türlerin kuramının araştırmasının, yazın­ sallık araştırmasının ve gerçek kültürle kitle kültürü arasında­ ki saklı bir doğada, dilin doğasında bulmayı düşündükleri ayrı­ mın araştırmasının başarısızlığını gösterir. “Ava giden avlanır” ilkesi uyarınca, çabalan yazınsal ortamlarda köklenen bir miti, bir kültür biçiminin ötekine (öğrettikleri ve beğendikleri klasik yazın) ve toplumun bir kesiminin (aydınlar) ötekine niteliksel üstünlüğü (“kitle” ve “kültür endüstrileriyle” bilinçleri yanıl­ tan endüstriyel buıjuva sınıfı) mitini dile getirir. Semiyolojik paradigmanın iç patlaması, savunucuları tara­ fından açıklıkla tanıtılır. Barthes Metnin Hazzı'nda (Le Plai­ sir du Texte, 1967) çözümlemenin merkezine gösterge dizge­ lerini değil, okuyucuyu yerleştiren bir yazınsal zevk kuramı­ nı benimser. Metnin saf varlığı mitini, sürekli sınıfta öğretil­ mesi gerekilen yapıtlannın ve yazarlannın birliği düşüncesiy­ le bir kültürün ötekine üstünlüğü yanılsamasının temeli olan yazar ve yapıt mitini yıkarak (Foucault’yla aynı zamanda) ide­ alist yazın ideolojisinin güçlü bir eleştirisine girişir. Ancak za­ manla semiyolojik önyargılardan ve çok hoşlanmadığını itiraf ettiği kitle medyası çözümlemelerinden de uzaklaşır - sinema ve çizgi roman için bu zayıf eğilim bir engeldir sonuçta, çün­ kü yazımn negatif teolojisini (belli bir zamanda gerekli) kültü­ rün yeni biçimlerinin pozitif bir teolojisiyle tamamlamaya el­ vermez. Akımın gelişiminde Umberto Eco’nun, hem semiyolojiye ve yazınsal çözümlemeye bağlılığı hem de çok erken para­ digma değişimlerini önceleyen ve coşkulu olduğu kadar da de­ ğişken bir eleştirinin ötesinde, “kitle kültürünün” kimi biçim­ lerini beğenmeye çok hazır, bukalemun gibi kişiliği merkez sa­ yılmalıdır. Eco dil kurammı birçok geleneğe katarak, aynı za­ manda araştırmacının yorumlayıcı emperyalizmini bir ölçüde eleştirerek derinleştirir. Anlamın üretimi çözümlemesinde di­ siplinlerin ve yöntemlerin çoğalması, semiyolojinin mantığa, sanat tarihine ve retoriğe açılımından geçer, bu da yorumlama ediminin karmaşıklığının farkına varamayacak kadar katı ol­ makla eleştirilen gösterge kavramında bir patlama yaratır. “Po­

püler” yapıtların yorumu artık “açık” sayılabilir: Eco, düşünsel bir yazar olmasının yanı sıra semiyolojiden söz etmek için yük­ sek yazını ve kitle izleyicisini, semiyolojiyi de metin zevkinden söz etmek için kullanarak, Joyce’un ve İtalyan şiirinin, aynı za­ manda 19. yüzyıl dizi romanının, televizyon programlarının ve Schtroumpjs’un ( Şirinler) zeki eleştirmenidir. Dolayısıyla en az değer verilen programların hem şiirsel ve retorik, hem de eleş­ tirel olmayan betimlemesinin yolu çizilir. Bu akım İtalya’da ol­ duğu gibi, 1990’lardan başlayarak Fransa’da sinemanın “keş­ finden” sonra (François Jost, Cristian Metz’i izler), televizyon üzerine (örneğin Guillaume Soulez televizyon haberleri sunu­ cusunu Antik dönemin konuşmacısıyla karşılaştırır) ve bir sü­ reden beri internet sitelerinin kuruluşu üzerine yoğunlaşır. Anlatıbilim de Anglosakson araştırmada (Mark Currie, 1998) ve Fransız araştırmasında (Marc Lits, 1997, Jocelyne Arquebourg ve Frédéric Lambert, 2005, Fleury-Vilatte, 2003) Greimas’in katı modellerinden uzaklaşıp eylembilim ve yorumbilim akım­ larına yaklaşarak, yorumun esnekliğini dikkate alır. Eco metinlerin kapanma görüşüne ve alışverişin doğrusal düzeneğine yapılan göndermeyi, verici-alıcı sibernetik ilişki­ sini geçersiz kılar: Bir ileti, alıcının bilgileri doğrultusunda her zaman yerel olarak çözümlenir. İyi alımlanıp alımlanmadığı ya da aktarımda başarısızlıklar olup olmadığını bilmek değil, ne duruma geldiğini, okuyucu tarafından nasıl oluştuğunu, da­ ha doğrusu nasıl oluşmasına katkıda bulunulduğunu sorgula­ mak söz konusudur. Daha 1970’li yıllarda Trattato de semiotica generale’de ortaya konan bu düşüncenin önemli sonuçlan var­ dır, ama hâlâ toplumsal konumlanma değil, kod kavramlanyla düşünülür. Dilbilim/semiyolojinin en son gelişmesini, aynı za­ manda kendi smınnı oluşturan bir pragmatizmle sonuçlanır.

Pragmatik dönemeç Pragmatizm dil ve kullanıcılan, söylemler ve bağlanılan arasın­ daki ilişkileri inceler. Yapısal dilbilim, üretici dilbilgisi ve kitle iletişiminin semiyolojinin katı izlencelerinin yarattığı düşkınk-

hklanndan sonra, sözdizim ve anlambilim çalışmalarının aşıl­ ması gibi düşünülür. Kaynaklan ve gelişimleri çokbiçimlidir, dolayısıyla tek bir sunumunu seçmek güçtür: Analitik bir fel­ sefe arayışında (özellikle Carnap, Frege ve Russel’in güdümün­ de), bir başka deyişle matematiksel tanıtlama biçiminde modellenmiş bir dil arayışında, sonra da bu arayışın başarısızlığında, en sonunda da felsefecilerin sıradan bir dil incelemesine, ger­ çek kişilerin ilişkilerini anlama isteğine yönelmesinde görüle­ bilir. Psikolojik, sosyolojik ya da pedagojik araştırma da ikin­ ci bir kaynak oluşturur: Bateson’da ya da Watzlawick’de dilin hastalık ve tedavi boyutlannm incelenmesi gelişmiştir bile; di­ lin toplumsal konumu, farklı toplumsal çevrelerin eşitsiz dilsel kaynaklarla donatılmış olması ve bundan kültürel egemenlik için yararlanmalan, Pierre Bourdieu ve Basil Bemsteinca idea­ list dilbilime karşı çıkma nedenidir. Kimi dilbilimciler (Oswald Ducrot) ve retorik uzmanlan (Chaım Perelman) söylem çö­ zümlemesi alanından yola çıkarak belirlenen sınıflandırmalan da tartışma konusu yaparlar. Öte yandan, iki yazar özellikle pragmatik dönemeci temsil eder. İlk öncü Charles Sanders Peirce’dir - yapıtının etkilediği ikinci gelenekten farklı biçimde daha yüzyılın başında bu deyi­ mi kullanır. Düşünceyi ve göstergelerle ilişkiyi birbirine karış­ tıran genel bir semiosis bilimi kurma isteği, göstergeyi yorum­ layana (göstergenin kendisini oluşturan öğe olarak tasarlanan) ve yorumlayıcıya (ampirik birey) bağlayan bir kuramın öncü­ südür. Günümüzde özellikle Fransa ve İtalya’da, metinlerin ya da sinema yapıtlann iç çözümlemeleriyle alıcılann, kuramcılarca varsayılan beklentilerinin dikkate alınmasını uzlaştırma­ yı deneyen pragmatik semiyoloji akımınca üstlenilir. İkinci ön­ cü, açıklığıyla ve metnin kullanımlanna doğru yeniden yönlen­ dirilmesinde belirleyici erken felsefi gelişimiyle Ludwig Wittgenstein’dır. Wittgenstein Tractatus logico-philosophicus’unda (1921), önce Russel’ın izinde dil ve önermeli mantığı birleş­ tirir. Önermeli mantığın söylemediği her şeyi dille anlatılmaz olarak değerlendirir, mistik, anlamın sinindir: Bir şey söylenemiyorsa söylememek gerekir. Yayınlan Investigations philosop-

hiques’de (1953) toplanan, biçimci bir bilimi gösterge alışveri­ şinin anlaşılmasında tek yol gösterici yapan mantıksal izlence­ nin boşluğunu bir biçimde kanıtlayan sınır düşüncesiyle ilgile­ nen “ikinci” Wittgenstein, sonunda insanların geveze olduğu­ nu, bir başka deyişle kuramın varsaydığı sözdiziminin sınırla­ rım aşmadan kendilerini dile getirebildikleri görüşünü benim­ ser. Gösterge evrensel bir dilde değil, eylem durumlanndadır, anlam hiçbir zaman bağlamdan bağımsız değildir. İletinin için­ de bulunduğu ortam “dil oyunu”, sonra da “yaşam biçimi” di­ ye adlandırılır, Wittgenstein kullanımın sürekli doğurabilece­ ği şaşırtıyı vurgulamak için karmaşık bir liste oluşturur: Emir vermek ya da boyun eğmek, betimlemek, bir varsayımda bu­ lunmak, tablolar aracılığıyla göstermek, bir öykü uydurmak, tiyatro yapmak, teşekkür etmek, lanetlemek, selamlamak, ri­ ca etmek... Anlamın her kapanması denemesine aykırı olarak, tümüyle betimsel, teorik olmayan bir erek için dizgeleştirmeyi bile bırakır. Kuramsallaştırma çabası, “söylem edimlerinin” dökümünü yapmak ve listeyi bitirme kaygısı tersine Wittgensteincı geleneğe yakın John Austin’in ve John Searle’ün çalışma­ larının özelliklerindendir. İlki, gündelik yaşamdan alınan dil­ sel anlatımlar yoluyla göstermeye çalıştığı saptamacı dil düzle­ miyle (bir olgudan söz eden, bilgilendirici, “söyleyişsel” sözce­ ler) edimsel dil düzlemi (sonuç üreten “yapmak anlamına ge­ len” ve “başkaları üzerinde etki eden” sözceler) arasında bir ay­ rım önerir. Saptamacı dil düzlemi sözcük ve nesne arasındaki ayrıma uyar, edimsel dil düzlemiyse gerçeklikle göstergeyi bir­ birine karıştırır: “Seni vaftiz ediyorum” demek ya da bir emir vermek, konuşulduğu sırada bir evren yaratmak, söylerken bir edim gerçekleştirmektir. Austin’in yapıtı, dil ve gücü üzeri­ ne karmaşık araştırmaların çelişkilerle sonuçlanan, dil edim­ lerinin yalın, indirgenemez öğelere ayrılması çabalarının çıkış noktasıdır: Gerçekte çok sık birbirini doğrulayan ya da çok ge­ niş ölçüde bağlı edimlerin dil düzlemlerini, sözlerin yayılımı­ nın bağlamından o kadar açık bir biçimde ayırmak kolay de­ ğildir.

Sınırın ötesinde: Toplumsal alan Araştırma geleneklerinin sınırı -yine de okuyucularla ilişki­ ler üzerine açılma yeteneği vardır- çelişkin olarak okuyucular­ dan uzaktadır. Felsefi pragmatik günlük dili, yalnızca araştır­ macı tarafından tasarlanan günlük yaşamdaki alışveriş durum­ larından yola çıkarak sorgular. Bu saptama Eliseo Veron gibi bir semiyolog tarafından dile getirildiğinde (Toplumsal Semiosis, 1987) ayrıca önem kazanır: “Teknik açıdan dil ediminin kuramcıları yeni bir buluş yapmamışlardır, çözümlemelerinde biçimci anlambilimcinin her zaman yaptığını uygularlar: Oku­ yucuya tümceler önerirler, bunları yorumlarlar”. Veron’a göre şu sonuç kendini benimsetir: “Pragmatizm yoktur, çünkü dil­ sel etkinlikte konuşan özneler sözce üretmezler, söylem üretir­ ler”. Aynı biçimde kitle iletişiminin semiyolojik pragmatizmin alıcıyı, olabildiğince çeşitli tepkilerini tasarlayarak dikkate al­ dığını, ancak bunu sorgulamadan, hatta gözlemlemeden yaptı­ ğını görmek gerekir. İki bilinmezle sınırlıdır. İlki anlam üreti­ minin dinamiğidir (Kim ne yapıyor? Neden? Nasıl?), hem ör­ gütsel (örneğin sinema alanının meslekleri arasındaki ilişkiler, yapımcılar, yönetmenler, oyuncular, dağıtımcılar vb.), hem de bireyseldir (yaratıcılarının geçmişi ve izledikleri yollar). İkinci­ si alımlama dinamiğidir. Pragmatik semiyoloji bir anlam parça­ sını (bir metin, bir fotoğraf, bir film), bağlamın bir bölümünü, bu bağlamı göz önüne alarak, ancak bu parçaların içkin anlam yapılarını ortaya çıkaramadan ele alır - yine de Eco’nun, semiyolojiyi Aristo şiirine dayandırarak savunduğu da budur: Yaz­ ma biçimleri, anlatısal yapılar vardır, bunlar değişmez olgular­ dır. Bu değişmezlerin saptanması olasıdır, ancak yapıtın anla­ mı konusunda bir şey söylemezler, yalnızca biçimsel yönleri belirler. Yaygın yanlış, anlatısal yapıların, anlamın, okuyucu­ ların, kültürel ve toplumsal yapıların bağıntılandınlabileceğine inanmaktır. Semiyoloji daha çok içeriklerin yorumu modelle­ rini oluşturur, ancak bunlan incelemek için tek yöntem de de­ ğildir. Bu da içeriklerin yorumsal edimini tekelleştirme savın­ da olamayacağı anlamına gelir, okuyucular üzerindeki “etkile­

ri” ya da yazarların “amaçlarını” hiç tekelleştiremez. Gerçekte semiyoloji hep araştırmacının ideolojik önvarsayımlarıyla bağlantılandırılması gereken bir yöntemdir, bir toplumsal bakış açısına, örtük bir sosyolojiye bağlıdır . Dolayısıyla pragmatist dönemeç, iletişimsel bir dönemeçtir, ampirik bir dönemeç değildir, diyaloga dair bir dönemeç bile değildir. Somut bilimsel katkılarının yeniden ele alınmasının ötesinde, pragmatizmin iki büyük kurucusu, kimi dil çözüm­ lemesi çalışmalarında, toplumsal ampirikliğe değinmemek için sık sık özür işlevi görürler. Wittgenstein’a gönderme, mantık­ çı düşünürün tüm saygınlığıyla donanmış, daha az soylu ka­ bul edilen, yine de yüzyılın başından bu yana “yaşam biçimle­ ri” çalışmalarını yürüten sosyoloji ve antropoloji çalışmalarına yönelmeyi engelleme olanağı tanır. Peirce’e göndermeye gelin­ ce, Saussure’ünküne seçenek oluşturan, ama onunki kadar es­ ki bir gelenekte, hem bağlam ilkesinin bir açılımını sağlamayı (pragmatizme başvurmayla) hem de semiyolojik tasarıyı yadsımamayı (sonuçta Peirce bu anlatımı kullanan ilk kişilerden­ dir), sağlar - oysa Peirce için gerçekliğin son temeli dil değil, toplumsal alandır. Sözlü ya da sözsüz iletişim ediminin, bir ak­ tarımdan çok bir alışverişe, dolayısıyla bağlama ve “yaşam bi­ çimlerine” yakın olacağı düşüncesi, dilbilimde ancak 20. yüz­ yılda benimsenir. Bununla birlikte Michaıl Bakhtine’in (yapıt­ ları Volosinov adıyla da yayımlanmıştır), 1920’li yıllarda baş­ layarak iletişim edimini bir diyalogla özdeşleştiren çalışmala­ rının merkezindedir. Bakhtine’in kalıtı, ideolojiyi yalnızca dü­ şüncelerin aşılanması değil, aynı zamanda sürekli bir alışveriş sayan Marksist Anglosakson Cultural Studies yazarlarca yeni­ den canlandırılır. Kısacası dil bilimlerinin anlambilim ve pragmatizm diye ad­ landırdığı akımlar, semiyologun sınırlarını belirler, bu sınırlar da verimli bir çalışma için nereden yola çıkılması gerektiğini gösterir. Ancak dil sorununun daha geniş bir bütün kapsamın­ da olduğunun altını çizdiğinden olumsuz bir biçimde de işler. Anlam üretimi ve eylem sorunu, sözel ve yazılı dili insan iliş­ kilerinin modeli değil, yalnızca insanların ilişkilerinin bir öğesi

gibi ele alan tarih ve toplum bilimlerince ele alınmalıdır, çünkü özne yalnızca bağdaşımla anlaşılamayacak göstergeleri yorum­ layıp kullanır, dolayısıyla söylem anlamı değil, anlam söylemi çevreler. İletişim kuramları tarihinde bir semiyolojik dönem olmuştur, eylemlerin ve anlamın daha bütüncül bir çözümleme yöntemi kapsamında bir semiyolojik dönem vardır.

KAYNAKÇA Althusser, Louis, “Idéologie et appareils idéologiques d’État”, La Pensée, 151,1970, Paris. Aristote, Poétique, Les Belles Lettres, 1990, Paris. Armengaud, Françoise, La Prag­ matique, PUF, 1985, Paris. Arquembourg, Jocelyne ve Lambert, Frédéric (der.), “Les récits médiatiques”, Ré­ seaux, 132, 2005, Paris. Austin, John, Quand dire c’est faire (1962), Seuil, 1970, Paris. Bakhtine, Mikhaïl, Le Marxisme et la philosophie du langage. Essai d’application de la méthode sociologique en linguistique (1929), Minuit, 1977, Paris. Barthes, Roland, Essais critiques, Seuil, 1981, Paris. — Le Plaisir du texte, Seuil, 1973, Paris. — Système de la mode, Seuil, 1967, Paris. — “Rhétorique de l’image", Communications, 4, 1964 (yeniden gözden geçirilmiş basımı: L’Obvie et l'obtus. Essais critiques III, Seuil, 1982). — Mythologies, Seuil, 1957, Paris. Bemstein, Basil, Langage et classes sociales. Codes socio-linguistiques et contrôle soci­ al (1971), Minuit, 1975, Paris. Bonnafous, Simone ve Jost, François, “Analyse de discours, sémiologie, tournant communicationnel”, Réseaux, 100, 2000, Paris. Bourdieu, Pierre, Ce que parler veut dire. L’économie des échanges linguistiques, Fa­ yard, 1982, Paris. Communications, 8, L’analyse structurale du récit (1966), Seuil, 1981, Paris. Currie, Mark, Postmodem Narrative Theory, Londra, MacMillan, 1998. Demerson, Guy, “La leçon de Mikhaïl Bakhtine. L’entrechoquement des langues et des cultures", Esprit, Mart-Nisan, 2002, Paris. Eco, Umberto, Kant et l’ornithorynque (1997), Grasset, 1999. — Lector in fabula (1979), Grasset. 1985, Paris. — De Superman au surhomme,Grasset, 1993 (1978), Paris. — La Production des signes, Librairie générale française-Le Livre de Poche, 1992 (Trattato de semiotica generale’nin bir bölümünün çevirisi, 1975). — “Sémiologie des messages visuels”, Communications, 15, 1970, yeniden göz­ den geçirilmiş basımı: La Structure absente. Introduction à la recherche sémiotique (1968), Mercure, 1972.

— “James Bond: une combinatoire narrative” (1966), Communications, 8, L’analy­ se structurale du récit, Seuil, 1981, Paris. — Appocalittici e integrati. Communicazioni di massa e teorie délia cultura di mas­ sa, Milano, Bompiani, 1964. — L'ouvre ouverte (1962), Seuil, 1965, Paris. Fleury-Vilatte, Béatrice (der.), Récit médiatique et histoire, INA-L’Harmattan. 2003, Paris. Gombrich, Emst H., L’Art et l’illusion. Psychologie de la représentation picturale (1960), Gallimard, 1987, Paris. Greimas, Algirdas J., Sémantique structurale, Larousse, 1966, Paris. Jakobson, Roman, Essais de linguistique structurale, I, Les fondations du langage, Mi­ nuit, 1963, Paris. Jost, François (der.), “Le genre télévisuel”, Réseaux, 81, 1997. — Un monde à notre image. Énonciation, cinéma, télévision, Méridiens Klincksieck, 1992. Lévi-Strauss, Claude, Anthropologie structurale, Pion, 1958, Paris. Lits, Marc (der.), “Le récit médiatique”, Recherches en communication, 7,1997, Pa­ ris. Metz, Christian, “Au-delà de l’analogie, l’image”, Communications, 15, 1970. Odin, Roger, “Pour une sémio-pragmatique du cinéma”, Iris, 1, 1983. Peirce, Charles S., Écrits sur le signe, Seuil, 1978, Collected Papers’m bir bôlümünûn çevirisi, Cambridge, Harvard University Press, 1931-1958. Propp, Vladimir, Morphologie du conte (1928), Seuil, 1970, Paris. Ricœux, Paul, Temps et récit, 3 cilt, Seuil, 1983,1984,1985, Paris. Saussure, Ferdinand de, “De l’essence double du langage”, Écrits de linguistique générale, Gallimard, 2002, Paris. — Cours de linguistique générale (1915), Payot, 1972. Searle, John, Les Actes de langage (1969), Hermann, 1977, Paris. Soulez, Guillaume, “La Rhétorique comme lien entre les théories. L’exemple de la “crédibilité” des journalistes radio et de télévision”, SFSIC Kongresi Bildirileri, Paris, Unesco, 10-13 Ocak 2001. Todorov, Tzvetan, Mikhail Bakhtine. Le principe dialogique, Seuil, 1981, Paris. Vérôn, Eliseo, La Sémiosis sociale. Fragments d’une théorie de la discursivité, Presses Universitaires de Vincennes, 1987. Wittgenstein, Ludwig, Tractatus Logico-Philosophicus suivi des Investigations philo­ sophiques (1921 ve 1953), Gallimard, 1995, Paris.

DOKUZUNCU BÖLÜM

KÜLTÜREL PRATİKLER SOSYOLOJİSİ Tüketimler ve Ahmlamalar

Toplum bilimleri iletişime bakışlarını, somut özneleri ve on­ ların ampirik etkinliklerini ele almak için, söylemin ve söylem edimlerinin iç çözümlemesinden çıkararak genişletirler. Semiyolojinin erişemeyeceği anında bir gerçekliğe, ham bir ve­ riye eriştikleri anlamına gelmez bu: “Gerçek” kişiler, her şey­ den kopuk bir semiyolojiye üstün çıkar. Aslında sosyoloji ve tarih de semiyoloji gibi, edinilen sonuçlan koşullandıran bireylerarası kuramlarda, metinlerle ve görsel işitsel yapıtlarla ilişki­ nin yorum modellerini üretirler. Ancak daha tam ve araştırma­ cı için güçlü bir dışsallık üzerine kurulu verilere dayanma özel­ likleri vardır: Satın alma etkinlikleri, medya izleme ölçümle­ ri, medya kullamcılanyla görüşmeler, somut uygulamalannın gözlemlenmesi. İletişimlerin toplumsal yapısı, farklı istatistik­ sel ve niceliksel araçlar yoluyla bulgulanır, tüketimleri, kullanımlan ve alımlamalan çevrelemeye dayanır. 20. yüzyılın ikin­ ci yansında bu öğelerin giderek saptanmaya başlanması, kitle iletişim araçlannm birbirinin yerini tutmadığını (örneğin gör­ sel medyanın dışladığı yazılı medya düşüncesi) ya da televiz­ yon kullanımlarının edilginliğe indirgenemeyeceğini göstere­ rek, kitle iletişim araçları üzerine göreceli önyargılan çürütme olanağı verir. Özellikle de iletişim araçlanyla kültür ve erk ara-

smdaki ilişki modellerinden sıyrılarak, gündelik kültürün dö­ nüşümü üzerine tartışmaları, egemenlik sosyolojisiyle (Pierre Bourdieu) kültür ve inanç biçimlerinin toplumsal tarihi (Mic­ hel de Certeau) arasındaki bir gerilimde kesin bir biçimde de­ rinleştirmeyi sağlar.

Tüketimler: Pierre Bourdieu'ye göre kültürel pratiklerin hiyerarşisi Bu alanda en etkin hareket Fransız sosyoloji kültürünce orta­ ya konur. Pierre Bourdieu’nün, önce Jean-Claude Passeron’unkilerle ilişkili, sonra onlardan bağımsız çalışmaları özellikle belirleyicidir, çünkü Weber’in meşruluk, Marx’m sınıf şidde­ ti ve Durkheim’la Levi-Strauss’un düşsellik (özellikle bakınız, Bir Uygulama Kuramının Taslağı, 1970) kuramlarının bir bire­ şiminden yola çıkarak, 1960-1970’li yıllarda araştırmaları ye­ niler. Bourdieu, Claude Levi-Strauss’un ve Raymon Aron’un öğrencisi olmuştur, başlangıçta antropolojik bakışla endüstri­ yel toplumlann eleştirisini, bir başka deyişle Durkheim’ı temel alan Fransız yapısalcılığıyla Weberei Alman sosyolojisine ilgi­ yi, Marksist bir bakış açısı katarak birleştirir. Çalışmalarının hedefini belirlemek için, okul yapısının desteklediği bir top­ lumsal yeniden üretim düzeneğinin varlığını tanıtlayan, eğiti­ min eleştirel bir sosyolojisinin uzantısına girdiklerini gözlem­ lemek gerekir: Kendini en iyi dile getirenler (okulsal yapılar­ da), yazıyla daha yakın olanlar ve çocukluklarından başlaya­ rak ailelerinin kitap raflarına erişebilenlerdir, bu kişiler öteki­ lerden daha başarılı olurlar. Öncelikle ailede ve arkadaş çevre­ lerinde “görünmez bir pedagoji” (bu araştırmaları büyük öl­ çüde etkileyen Basil Bemstein’m deyimiyle) aracılığıyla aktarı­ lan okul kurumunun gerektirdiği kodlara egemenlik, “kalıtçı­ ları”, buna erişimi olmayan topluluklar kitlesinden ayırır (Ka­ lıtçılar, 1964). Bu saptama, okulun yalnızca zincirinin bir hal­ kasını oluşturduğu kültür alanına yayılır. Bourdieu için kültür (en seçkin anlamıyla), meşruluğu herkesçe kabul edilen, ancak erişim kodlarının edinilmesinin ve iyi işleyişinin eşitsiz biçim­

de dağıtıldığı yapılanmış düşler, ortak simgelerdir. Kültür -en azından kendini kabul ettirmiş kültür- bilgi ve beğeni biçim­ lerine bir erişim yoludur, ancak aynı zamanda çoğunluğa karşı azınlığın benimsettiği düşünceler ve yapıtlar düzenidir, bu dü­ zen doğal ve aydınlatıcı gibi gelir. Niceliksel sosyoloji, daha be­ lirgin biçimde demografik sosyoloji, bunu kanıtlamak için ha­ rekete geçmiştir (Bourdieu ve Darbel, Aşk ve Sanat, 1966). Mü­ zelere ya da kütüphanelere gitmenin öncelikle kültür kalıtçıla­ rına uygun olduğunun ve sunumun artışının, hatta bedava ol­ masının, geleneksel olarak uzakta bulunan topluluğu çekme­ yi sağlamadığının altını çizer: Kültürün uzağındaki topluluk­ lar, seçkin yapıdan değerlendirmek için gerekli yorum, sanat­ sal yeti, estetik ve eğitsel araçlara sahip değillerdir. İstatistikler de orta sınıf ve halk kesimlerinin önce pek farklılaşmamış kit­ le medyası içeriklerini ya da örneğin fotoğraf gibi (Bourdieu ve diğerleri, Ortalama bir sanat. Fotografin toplumsal kullanımları üzerine bir deneme, 1965) “ortalama sanat” içeriklerini (meşru­ laşma yolundadır) aradıklannı gösterir. Ayrım’da pratiklerin daha niteliksel bir incelemesi, miras alı­ nan toplumsal nitelikleri (habitus'lar) üç büyük kümeye (kül­ türlü sınıf, orta sınıf, halk sınıfı) aynlan beğenilerle bağdaştınr. Aynmm temel ilkesi içeriklere uzaklıktır, vurgu biçimsel yön­ lerdedir, çünkü bunlar en sezgisel ve edinilmesi daha uzun sü­ ren yönlerdir. Kültürlü çevreler kültürün modellerini, değer­ den düşmelerini önlemek için sürekli ileriye doğru bir kaçışta meşru kılarlar: Tarih boyunca çoğunluğu anlaşılmaz kalan şiir, müzik ve roman, gittikçe daha da anlaşılmaz duruma gelmek­ tedir. Ara çevreler bir “kültürel iyi niyet” gösterirler ve geriden gelerek, beceriksizce izlemeye çabalarlar: “Beğeni eksiklikleriy­ le” düşük düzeylerini, egemen beğeniye uymayan “eğitim” ek­ sikliklerini sürekli ele verirler. Halk çevreleri gelir, zaman ve simgesel yetiler eksikliği nedeniyle indirgenmeye zorlandıklan yazgılanyla ve tüketimlerle yetinmelidirler. Estetikleri “yeterli bir beğeniye”, biçimin işleve bağımlılığına, içeriklere safça bir katılmaya, uyum sağlamaya indirgenir. Yalnızca bir toplumsal sınıf dayanışması paylaşılan bir koşula anlam kazandırabilir.

Aydın buıjuva sınıfının simgesel düzeyde şiddetini eleştiren bu sosyoloji, 1960’lı yıllarda moda olan karşı-kültür, işçi kültü­ rünün özgünlüğü, hatta ortak ortalama kültür düşüncesi üzeri­ ne ülküsel söylemlere bir yanıttır. Toplumsal sınıflandırma so­ nucunda, hepsi kendi aralarında birbirlerine bağlı uygulamala­ rın özerkliği de topluluklarla bireylerin kesin dışsallığı da söz konusu değildir. Popüler kültürler, köylü ve işçi kültürleri o kadar azdır ki öncelikle karşı karşıya kaldıkları egemenliği di­ le getirirler. Çoğunlukla karşı-kültür, kabul edilmiş kültürün, daha öncekilere başkaldırarak eğitilmiş gençliğin getirdiği, ba­ şardığında seçkin sanata ve kültürel öğretiye dönüşen çağdaş bir yorumudur. “Ortalama sanat” oluşturma denemeleri elbette vardır, ancak çok rastlantısaldır ve kaynağı hep küçük buıjuva sınıfına bağlı kalır. Kısacası paylaşılan gerçek bir kültür yoktur, çünkü aynı yapıtların ve aynı iletişim araçlarının kullanımları, sınıf ahlaklarına ve beğenilerine göre değişir: Aydın genellikle çatlak kadın ellerini gösteren fotoğrafın estetiğiyle ilgilenirken, işçi daha çok yalnızca içeriğe, bu ellerin varsayılan öyküsüne takılacaktır. Habitus’un anlatımını, saptamakla sınırlanması ge­ reken alımlama kuramını bu bağlamda kavramak gerekir: “Her alımlayıcı algıladığı ve değerlendirdiği iletinin üretimine, özel ve toplumsal deneyimini getirerek katkıda bulunur” (Konuş­ manın Anlamı, 1982). Bu kuramın güçlü noktası, pratiklerin yönelimlerini toplum­ sal konumlara bağlamasıdır. Lazarsfeld’in yaptığı gibi, tüm tek­ nik determinizmleri bir yana bırakarak, incelemenin merkezi­ ne toplumsal gruplan alır. İletişim ilişkilerini “kodlayan” top­ lumsal alandır -tersi değil-, toplumsal alan hem ortak simge­ sel topluluğun özel şiddetidir, hem de bu şiddetle karşı karşı­ ya kalanlarca şiddetin meşruluğunun tanınmasıdır. Adomo gi­ bi Bourdieu de Marksist önvarsayımlanndan yola çıkar, ancak Adomo’nun Aydınlanmacılan safça yüceltmesini ve yukandan bakan seçkinciliğini reddeder. Bourdieu’nün yapısalcılığı, kül­ türün ve medyanın bir toplumsal egemenliğin, “dilsel serma­ ye” ve “kültürel sermaye”yle en çok donanmışlann egemenli­ ğinin, daha az donanmışlara, yoksun kalmışlara karşı dile gel­

diği bitişik alanlar olduğunu savunarak yüceltilen kültür mitini yıkar. En başta pozitivizmin ve kültür endüstrileriyle özdeşli­ ğin çift sakıncasını, öznelerin bakış açılarının evrenlerinin, do­ layısıyla iletişim olaylarının bir parçası olduğunu açıklayarak önler. Eğer yoksun kalmışlar egemenlik altındakilerse, bunu nedeni ille de daha az ilginç ürünleri tüketmeleri değil, kuralı belirleyenlerce daha az ilginç bulunanı ya da alçak, aşılmış di­ ye değerlendirileni tüketmeleridir. Bilim-kurgu temel insansal sorgulamalara daha açık bir güncel yazın türüdür, ancak ege­ menlik altındaki bir türdür, çünkü özün biçim üzerine üstün­ lüğü düşüncesini ve tüm göndergesel uygunlaştırmaları dışla­ yan iyi beğeninin biçimsel ölçütlerine yanıt vermez.1 Strauss’un valslerini dinlemek (ya da güncelleştirirsek André Rieu tarafın­ dan günün beğenisine uyarlanmış klasik müzikler) 20. yüzyıl­ da ayırt edici değildir artık, tersine daha “zor” yapıtları beğe­ nen “gerçek” müzikseverlerce çok halka özgü olarak değerlen­ dirilir. Kitle iletişim araçları her zaman seçkin yapıtlardan da­ ha yinelemeci değildir (Bourdieu gregoryen müzik örneğini ve­ rir), yinelemeci olan da her zaman önemsiz değildir. Dinleyi­ ciler, fabrikada çalışan işçilerle bütünüyle özdeş değildir. Do­ layısıyla Adomo felsefesinde gözlemlendiğinin tersine, dinleyi­ ciler ve tüketimleri arasındaki ilişki değişmez değildir, sürek­ li oluşturulmaktadır.

Kültürel etnik merkezcilik sorunu Bu şemanın sorunu, başlangıçta işin dışında bırakılan işlevselciliği yeniden ele alan bir bakış açısına varmasıdır. Her habitus’a tüketimler denk gelir, her tüketime sınıf ya da habitus alımlamalan denk gelir: Toplumsal evren bir farklılığın üretimi maki­ nesidir. Düşünsel olsa da eleştirel bir saptamaya götürür. Kül­ türel seçkinlerin tüketimlerini ve beğenilerini, öteki toplum­ 1

Uyuşturucuyu, aşk kederlerini ya da aile çatışmalarım ele alan televizyon di­ zileri de sanatsal açıdan tutarsız ve gerçekdışı olarak değerlendirilir, sanatsa “gerçek” insan sorunlarına, içselliğe ve soyutlamaya, mesafeli anlatımsal nite­ liğe eğilmelidir.

sal gruplarla aralarında bir uzaklık gözeterek çeşitlendirebilirler, bununla birlikte toplumsal yelpazenin öteki ucunda şid­ det, seçim yokluğuna ve toplumsal konumla uygunlaşmaya gö­ türür. Ayrım'da kitle medyası, stereotipleşmiş ürünler pazarla­ rını besleyen “yapım mühendislerince” yönlendirilen, egemen­ lik altındakilerin beğenilerini ya da beğeni eksikliklerini tasar­ layan bir bütün gibi görülür. Bu geriye dönüşün nedeni, kültü­ rel meşruluk kuramının “kültürlü” modeline duyduğu hayran­ lıkta saklıdır, bununla birlikte bu modeli eleştirip tarihsel ni­ teliğini anımsatır (bkz. “Televizyon ve kültür birbirine karşıt mıdır? Ya da kültürün akademik tanımını aşmak” başlıklı bö­ lüm). Bourdieu okul tapıncını, büyük yapıtlar, ölümsüz yazar­ lar mitini eleştirmek ister, ancak gücünü abartarak, başarısızlık ya da beceriksizlik açısından ona karşıt olanı ya da ondan aynlanı okuyarak, bu söylemin tutsağı durumuna gelir. Klasik kül­ türün üretimini ve tüketimiyle tüketilmemesi arasındaki ba­ ğıntıları incelikle çözümleyerek, seçkinlerin, halkla aynı yapıt­ ları tükettiklerinde bile halka karışmamak için yararlandıkla­ rı kurnazlıkları sayıp döker: Aynı biçimde tüketmemek (popü­ ler bir filmi ironik bir tarzda izlemek), tüketimleri seçmecilikle biriktirmek (eklektizm: klasik müziğin yanında rock dinlemek örneğin, “halk kesiminden” rockçı bunu yapmaz)... Kültürel egemenliğin düşük düzeydeki sanatçıların (doruk noktasına varmış kendini beğenmişlik, ancak sürekli başarısızlık duygu­ su) stratejileri üzerine etkilerini, az kültürlü topluluklann ra­ hatsızlığını ve beceriksizliğini betimler. Özetle, bir ideolojinin dışlanmışlara boyun eğdirme ve onları gerilim altında tutma, seçilmişlerin değerini de arttırma biçimlerini inceler. Ancak pratiklerin gerçekliği, okul ideolojisinin etkilerinin ötesinde -k itle kültürü ideolojisinin öteki adı- incelenmez. Bourdieu yalnızca eksiklik, yanlışlık, yoksun kalma açısından ele aldığı orta sınıf ve halk kesimlerinin pratiklerine anlam ver­ mekte tümüyle başarısızlığa uğrar: Anlamsızdırlar ya da yüksek kültür pratiklerinin tümüyle taklidiyle özdeşirler. Benimsediği kuramsal kalıtta, halk kesimleri açısından öne çıkan Marx’tır her toplumsal grubun sözcüğün antropolojik anlamıyla kendi

kültürüne sahip olduğuna ilişkin Durkheimcı ve Lévi-Strausscu görüş tümüyle unutulur-, tersi de egemenlik altındakilere yöneldiğinde doğrulanmıştır. İncelemesinde hemen okul takım adalanna karşı, gündelik pratiklerin kıtasını birbirinden ayınr. Seçkinlerin ve egemenlik altındakilerin medya tüketimlerinin karmaşıklığı üzerinde durulmaz ve kültürlü çevrelerin karma­ şık kültürü alımladığından kuşku duyulmaz. Bir “kalıtçı” olmayan, ama halk kültürüyle tüm özdeşleşme­ yi çok erken reddeden Bourdieu’nün (bkz. Maigret, 2002) seçkinci konumu, kültürel etnik merkezcilikten kurtulmayı başa­ ramayan bir aydının konumudur. Kültürü düşünmek, Michel de Certeau’nun bu etkinliği ölünün güzelliğinden söz etme et­ kinliğiyle karşılaştırdığı bir metinde açıkladığı gibi (1974), orta ve halk kesimlerine uzak bir konum benimsemekse, olmayan­ lardan konuşmaksa, ortaya çıkan yapay uzaklığı, düşünürün üniversite hocası konumuyla egemenliği altına aldığı nesnelere ve bireylere uyguladığı şiddeti göz önüne almak gerekir. Önün­ deki iki engelin adlan “halk dalkavukluğu” ve “sefaletçilik”tir. Üstünlük ya da acıma duygusu, ilk durumda egemenlik altmdakilerin simgesel yoksulluğunun ilan edilmesiyle, İkincisinde özgün, safdil ve güdüsel bir kültüre övgüyle akılcılaştınlır. Ön­ ce Bourdieu sosyolojisine yakın olan, sonra giderek eleştirel tutumlanna karşı eleştirel duruma gelen Jean-Claude Passeron ve Claude Grignon, Fransız sosyolojisinin yalnızca habitus ve top­ lumsal yeniden üretim kavramlanna dayalı bakış açısından ko­ puşunu simgeleyen Bilgin ve Popülefde (le savant et le popula­ ire , 1989) bu yöntemsel saptamalan daha iyi sistemleştirirler: - “Popüler kültür”den söz etmek, onda kendine özgü yasala­ ra göre işleyecek kökten biçimde özerk bir kültürün “halk dal­ kavukluğuna” götürebilecek bir sapmasını keşfetmeyi düşleme riskini oluşturur. - Halk pratiklerini tutarsız ve boş saymak ya da onlarda meş­ ru kültürün daha önemsiz, indirgenmiş bir biçimini bulmak, “sefaletçiliğe” götüren meşrucu bir sapmadır. Popüler kültürlerin karşı karşıya kaldığı baskılann tanınma­ sıyla, içeriklerinin zenginliğinin keşfi arasında bir gidip gel­

me ilkesinin, açıklama ve anlama arasındaki geleneksel ayrı­ mın temelindeki ilkenin benimsenmesini öneren bu yazarla­ ra göre, araştırmacının bakışı sorununa kolay bir yanıt yoktur. Pek doyurucu olmayan, onu oluşturan şiddeti gizlediği için an­ laşılmaz olan “popüler kültür” deyimi, ancak halk ulamlarının “sefaletçi” bir kavrayışının büyüsünü bozmayı başardığı ölçü­ de kullanılmaya değerdir. Saf ve biçimsiz bir kütle önyargısı bir kez ortadan kaldırılınca, öngörüldüğünden daha zengin uygu­ lamaların varlığını ve mantığını tanıtlamak da ampirik çalışma­ ya düşer.

(1) SINIF ETNİK MERKEZCİLİĞİ

t t

(2) KÜLTÜRELL GÖRELİLİK GÖRELİLİK

özerkçilik

(2) POPÜLİZM

(3) KÜLTÜREL MEŞRUİYET TEORİSİ

meşruiyet

(3) SEFALETÇİLİK

(4) TİTREŞİM

(4) EKLEMLENME

SAPMALAR Kaynak: Grignon ve Passeron'dan (1989).

Kültürün çağdaş dönüşümleri Kültürel pratikler üzerine istatistikler, özellikle 1970’lerden başlayarak Fransa’da Kültür ve iletişim Bakanlığı tarafından toplananlar2 çok karmaşıktırlar, beş noktada özetlenebilirler. 2

Bunlar özellikle Olivier Donnat’ın sunduğu Fransızların kültürel pratikleri so­ ruşturmalarıdır.

Öncelikle kültürel meşruluk sosyolojisi, kültürel etkinlikle­ re katılımın bir hiyerarşisi göreceli olarak kısa zamanda ken­ dini gösterdiği ve değiştiği ölçüde, bir kültürel meşruluk sos­ yolojisini onaylar. 1997’de Fransızların %68’i dans gösterisine, %72’si klasik müzik konserine, %43’ü profesyonel tiyatro tem­ siline yaşamlarında hiç tanık olmamışlar. Okuma düzeyi, yük­ sek diploma ve toplumsal çevre arasında karşılıklı bir bağıntı vardır: Tarımcıların %1’den azı senede 50 kitaptan fazla okur, yalnızca %7’si haftada en az bir kez kütüphaneye gider, daha eğitimli çevrelerde bu oran sırasıyla %17 ve %19’dur. 20. yüzyı­ lın ikinci yansında hak eden kültürel etkinliklere katılımı ya da özellikle değerli sayılan yapıtlann okunmasını ve dinlenmesini artırmanın bir aracı olarak tasarlanan kültürel demokratikleş­ me, Olivier Donnat’nın birçok çalışmada vurguladığı gibi, başa­ rısızlığa uğramıştır. Ancak değerli bulunan kültür etkinlikleri­ ne katılım giderek artar ve anne babaların pratikleriyle çocuklannki arasındaki aynm azalır, kültürel aktanmda her zaman­ kinden az determinizm vardır. Çarpıcı ikinci olgu, okunan kitap sayısının azalmasıdır, ge­ nellikle kaygı verici bulunan ve 1980’li yıllardan başlayarak toplumlanmızda düşünsel çöküş teması üzerine çok mürekkep yalatan bir olgudur bu. Gerçekte yazıyı kültüre neredeyse tek giriş noktası yapan bir ideolojinin çöküşünü gösterir: Okuma kaybolmaktan çok yer değiştirir, kutsallığını yitirir. Gerçek­ te Batılı toplumlarda okuyuculann sayısı zamanla artmakta ve okullulann yetileri temelden sorgulanmamaktadır. Christian Baudelot ve Roger Establet tarafından okul testlerinden ve as­ keri testlerden yola çıkarak (Düzey Yükseliyor, 1989) günümü­ zün okullulannm, 20. yüzyılın başındaki okullulara göre dil­ bilgisi ve mantık alanındaki üstünlüklerinin, buna karşılık ya­ zım konusundaki yetersizliklerinin altım çizerler. Zaman için­ de okul, seçkin kesime aynlmış bir öğretimden, bir kitle öğreti­ mine geçişi düzenlemek (20. yüzyılın başında Fransızlann %1’i lise mezunuydu, 1940’larda yarısı okuma-yazma bilmiyordu) görevinin başlangıçta ulus mantığıyla tasarlanan aydınlanmış ve yapıcı bir “kamu eğitiminden”, getirdiği tüm pedagojik so­

runlarla daha az baskıcı, aynı zamanda daha az saygı duyulan bir eğitime dönüşümünü görmek zorunda kalmıştır. Okuma­ nın azalması bir bakıma bakış açısına bağlı bir sonuçtur, çün­ kü 1970-1980’lerde görüşülen kişiler, soruşturmacıların karşı­ sında tüketimlerine fazla değer biçiyorlardı. Okumama sorunu günümüzde daha az göz korkutucu göründüğünden, az oku­ yanların daha az çekinceyle gizlerini açmaları, çok okuyanla­ rın da tersine, pratiklerine daha az önem vererek açıklamala­ rında kendilerini daha az değerli kılmaları çok olasıdır. Sonuç­ ta okuma oranının düşüşü öncelikle büyük okuyucuların (se­ nede elli kitaptan fazla okuduklarını bildirenler3) daha az tü­ ketmesinin bir sonucudur, okumanın konumunda bir değişi­ me tanıklık eder. Yakın zamana dek okumak, toplumsal yeni­ den üretim stratejilerinin odağında yer alan en önemli kültü­ rel edimdi, günümüzde okul başarısıyla daha az birleştirilen ve son derece çokbiçimli, göreceli sıradanlaşmış bir edimdir. Hal­ kın az ya da çok okuyucu olan bir çeyreğinden yansına kadar bir bölümü için, kitap göz korkutucu olmayı sürdürür (Chris­ tian Baudelot ve diğerleri, Yine de okuyorlar..., 1999), ancak Ro­ ger Chartier’nin vurguladığı gibi, giderek daha çeşitli türlerde (el yazması, magazin basını, elektronik metin, vb.) daha çeşit­ li içerikler, özel ve kamusal yerlerde (kütüphane ve medyateklere kayıtlarda büyük bir artış görülmektedir), üretim ve tüke­ tim arasındaki aynma artık titizlikle saygı gösterilmeden oku­ nur. Yazı, yayım ve okuma, popüler kültür ve yüksek kültür iz­ leyicileri, web sitesi yaratıcılan ya da öğrenciler için eskisi ka­ dar uyuşmaz değildir artık. Öte yandan sınırların böyle belirsizleşmesi, göze çarpan üçüncü öğe olan amatörlerin pratiklerinin yükselişinin özel bir durumudur. Genç ve daha az genç bireyler müzik, fotoğ­ raf, grafik, zanaat, video etkinliklerine önemli katılımlanndan yola çıkarak kültürel pratiklerini yeniden tanımlarlar ve koleksiyonlann türlerini de artınrlar. Fransızlann yaklaşık üçte bi­ rinin bir koleksiyonu vardır, aralarından %10’u resim yapar, 3

Öğrencilerin son yıllarda bilimsel ve teknik konulara yönlendirilmeleri de kuş­ kusuz bu süreçte önemli rol oynamıştır.

%11’i yazar (bkz. Donnat, 1998). Açıkça görülür ki sanatla­ rın benimsenmesi artık eskisi kadar kamusal ve özel kurumlara bağlı değildir, elektronik teknolojilerinin yayılması (müzikçalar, ses kaydedici, mikro bilgisayarlar) da eve kayar, “ortala­ ma sanatlar”la ilgilenme kültürün yalın bir eş değerlisi gibi de­ ğil, tüm toplumsal çevrelerden geçen gerçek bir anlam arayışı gibi tasarlanmalıdır. Görsel-işitselin yayılması yüzyılın en heyecan verici olayıdır. Gerçekten de yalnız günlük televizyon tüketimi 2000 yılında Fransa’da üç saat kırk dakikaya, Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’de dört saate ulaşmıştır. Batı toplumlannda neredey­ se çalışıldığı kadar televizyon izlenir (yıllık saat yoğunluğu açı­ sından) ! Bununla birlikte çok belirli topluluklar dışında, yazı­ lı araçlarla görsel-işitsel arasında kesin bir rekabet yoktur.4 Ek­ ran, radyo ya da hi-fi kanal karşısında geçirilen zaman, öncelik­ le çalışma zamanının azaltılmasıyla, emekliliğin, lise ve üniver­ site öğreniminin gelişmesiyle sunulan boş zamandan sağlanır. Yine de televizyon pratiklerinin bu kadar belirgin ve bu kadar görünür olması nedeniyle işlevleri, etkileri, toplumsal gerek­ lilikleri üzerine sorgulamalar uyandırması anlaşılabilir. Edil­ genlik sıklıkla, imgenin gücüyle tuzağa düşürülmüş izleyicile­ re yakıştırılır, edilgenlik insanların yalnızca dörtte birinin tele­ vizyonlarını açtıklarında ne izleyeceklerini bilmemeleri, karar­ sız dinlemenin de bir kural durumuna gelmesi olgusuyla doğ­ rulanır. Ancak televizyonu zaplama ve televizyon izlerken el işi de görme etkinliklerini de kapsayan bir kültürel pratik olarak görmek gerekir (bkz. Televizyon ve kültür birbirine karşıt mı­ dır? Ya da kültürün akademik tanımını aşmak). Aynı alışkan­ lıktan paylaşan ulusal ve uluslararası topluluğu birleştirir, çün­ kü toplumlarımızda davranışlann farklılığının bu kadar zayıf olduğu bir pratik yoktur: Evlerin %96’sınm bir televizyon alıcı­ sı vardır ve bu iletişim aracının içerikleri şirketlerde (işten son­ ra) ve okulda ikinci tartışma konusudur. Kuşkusuz eşitsiz bir 4

Establet ve Felouzis (1992) gibi yazarlar, bireylerin çoğunun televizyon ve ki­ tapta aynı şeyi aramadıklarını ve çok televizyon programı izleyenlerin bir bö­ lümünün çok okuyanlar olduklarını gösterirler.

kültürel pratiktir, çünkü toplumun ortalamadan daha yaşlı, da­ ha yoksul kesimince ya da kadınların çoğunlukta olduğu bü­ yük bir azınlıkça aşırı tüketilir. İzleyicilerin %10’u toplam izle­ menin %30’unu, izleyicilerin %30’u toplam izlemenin %60’unu oluşturur, oysa televizyona muhalif olanlar toplumun %10’unu ve izleyicilerin %1’ini oluşturur. Bununla birlikte çok televiz­ yon izleyenler ya da “büyük hedef kitle”, bir kültürel baskı al­ tında kalsa bile, ötekilerin tersine yabancılaşmış olarak değer­ lendirilemez. Birkaç istatistiksel öğe bu tezin tersini kanıtlama­ ya yeter: Geniş kitle “seçkinler”den daha seçicidir (diploma­ lı Parisliler ne izleyeceklerini en az bilenlerdir), programların çeşitlenmesini ister (tüm yayın türlerini tüketir). Eğer televiz­ yon haberleri, magazin programlan, belgeseller, kültürel yayın­ lar için televizyon izleyicileri varsa, bunun nedeni televizyonu çok kullananlarca izlenmeleridir. Az izleyenlerin saygın prog­ ramlara odaklanmış bir pratikleri yoktur. Diplomalılar orantısal olarak büyük tüketicilerden daha çok sinema ve spor prog­ ramlan izlerler. Sonuçta tüketimlerin evrenselleşmesi ve gençleşmesi güncel kültürü büyük ölçüde belirler. Biri ötekisiz olmaz, çünkü ulus­ lararası kitle iletişim araçlanna erişim kuşaklar arasında reka­ bet oyunlanna girmeden gerçekleşmez: Yabancı yapımları ye­ rele uyarlayanlar genellikle gençlerdir. Gençler ve ekran üze­ rine, Sonia Livingstone’un yönettiği (Livingstone ve Bovill, 2001) Avrupa çapında yürütülen soruşturmalar, bu yaş kesi­ mi üzerine yaygın basmakalıp düşüncelerin yanıltıcılığını gös­ terir. Gençlerin televizyon düşkünlüğü çok ılımlıdır, çünkü gençler başta neredeyse evrensel olarak izlenilen, sürekli tartış­ ma kaynağı küçük ekrana değer verseler de hiçbir şey herhan­ gi bir hegemonyanın varlığın doğrulamaz: 4-14 yaş grubu tele­ vizyon tüketiminin göreceli zayıf olduğu bir yaş dilimidir; er­ genler televizyona sinema ve arkadaşlarla çıkmaya göre daha az değer verirler; televizyon ve bilgisayar, okumayla doğrudan re­ kabet içinde değildir. Gençler, yetişkinlerinkine göre toplum­ sal açıdan daha türdeş, ulusal kaynaklannda daha melez, mü­ zik ve radyo dinlemeye daha dayalı bir kültür yaratırlar (Gle-

varec, 2005). Bireysel ve toplu öğrenme kaynaklan, bir başka deyişle Dominique Pasquier’nin vurguladığı gibi, imgenin ve metnin çözümü yetileri, ilişkilerde beceri edinme kaynağıdır ve genç kültürüne değil, yetişkin kültürüne doğru yayılma eği­ limi gösterir. Oyun bilişimi ve internet, kültürel kalıtın etkisi­ nin tümüyle alt-üst edilmesi olarak ilk önce gençlerce benim­ sendiğinden bu eğilimi kusursuz bir biçimde gösterir (bkz. On Altıncı Bölüm).

Tüketimden alımlamaya Ne kadar zengin bilgiler olsalar da kültürel pratikler üzerine istatistikler, ancak satın alma ve kültürel etkinliklere katılıma ilişkin toplumsal biçimbilim çerçevesinde bilgi sağlar. Zayıf­ lıkları gibi güçleri de genellikle bir yandan pratikleri, öte yan­ dan simgesel mallan temel alan, dayanıklı malların sahipliği­ nin ve toplumsal gruplann tanımına dayanmalandır. Medyay­ la bağıntılandırılan toplumsal demografik değişkenler (cin­ siyet, yaş, din, coğrafi aidiyet, eğitim düzeyi, gelir) içerikle­ ri (“tür”lerle sınıflandınlan az ya da çok zengin yazı ve içerik çeşitleri) ve pratikleri (“popüler”, “kültürlü” vb.) betimleme­ ye yetecektir. Örneğin farklı kitap türlerinin okuyuculanmn haritası çizildiği zaman, ortaya konulan “beğenilerin” tam an­ lamıyla tür sınırlarına uymadıkları görülür. Polisiye ya da ca­ susluk romanlarını ve tarihsel yapıtları seçen bireylerle (daha çok erkek ve yaşlı bir nüfus söz konusudur) duygusal romanlan, polisiye romanlan, belgeselleri ve yaşanmış deneyimleri seçenler (daha çok kadınlar) konusunda da durum böyledir. Türler, az çok türdeş okuyucu gruplannda çelişkili seçimlere de konu olurlar: Sanat kitaplan öncelikle yüksek düzeyli ro­ manlarla (varlıklı çalışmayan kadınlann ilgi alanı) ya da tersi­ ne, bilimsel ve teknik yapıtlarla bağdaşlaştınlır (“yazınsal kül­ türü” olan mühendisler). Yapıtlar farklı çevrelerde, beğeriiler arasındaki varsayılan en­ gellere aldırmadan dolaşırlar. Tarihçiler Shakespeare’in melod­ ram uyarlamalannın kimi zaman okuma-yazma bilmeyen izle­

yiciler karşısında kazandığı başarıyı ortaya koymuşlardır (Law­ rence Levine tarafından incelenen 19. yüzyılın Amerika Birle­ şik Devletlerfnde, 1988). 17. yüzyıldan 19. yüzyılın ortasına kadar en geniş ve en halktan okuyucuları hedefleyen Troya’nın mavi kütüphanesindeki metinler konusunda, Roger Chartier, solgun ve uyumsuz harflerle yazılıp basılan, düşük fiyata sa­ tılan metinlerin kâğıt kapaklı kitaplarda önceden varolan me­ tinlerin yeniden üretimi olduğunu gözlemler. Bir başka deyişle “mavi kitap olarak basılan bu metinlerin kendileri ‘popüler’ de­ ğildir, tüm türlere, tüm çağlara, tüm yazılara aittirler”. Bu ör­ nekler toplumsal gruplan kullanıklan ürünlerin yapay üretim­ leri gibi düşünmenin ya da “popüler” olsun olmasın, yapıtlarda tek bir referans eksenini izleyen az çok zengin öğeleri görme­ nin olanaksızlığını gösterir. İncelemeyi nitel düzeye kaydırdığımızda kültürel meşruluk sosyolojisinin tutarsızlıkları ve nicel yöntemin çözümsüzlük­ leri daha da belirginleşir. Üzerine çalıştığı yapıtlann ve okuyuculann birbirine denk düştüğü görüşünü derinden benim­ seyen sanat ve okuma sosyolojisi, 1970’li yıllardan başlayarak durumun böyle olmadığını gösterir. Çok kültürlü çağdaş mü­ zik dinleyicileri tarafından Messiaen ya da Boulez’nin yapıtlannm yorumlan üzerine Pierre-Michel Menger’nin ünlü çalışma­ sı (“Kurgucu kulak. Çağdaş müziğin tüketimi ve algılanması”, 1986), bize -sınırda bir durum- bu yapıtlann konser salonun­ da temsilinin bir zevk olarak yaşanmaktan uzak olduğunu, ge­ nellikle bunları düzenli olarak izleyenler için “kültürel tüke­ tim görevi” gibi yaşandığını gösterir. Tüketim, açıkça edilgin ve düş kmklığı yaratıcıdır, çünkü bu müzikseverlerin açıkladıklan “beğenilerle” görünür biçimde ters düşer. Müzik tercihle­ ri üzerine bir soruya, sorgulanan kişilerden biri: “Müzik anımsanabilir olmalıdır; duyduğum müziği anımsamak ve konser­ den sonra söyleyebilmek hoşuma gider”, yanıtını verebilmiş­ tir. Çağdaş karmaşık müziğin özellikle yapıbozumsal ve melo­ dik olmayan niteliği bilindiğinde müthiş bir yanıttır bu! Yapıt­ ların ve izleyicilerinin toplumsal hiyerarşisinde yükseldikçe es­ tetik yargıların inceldiğinin, yargı yetisinin yükseldiğinin, bir

başka deyişle profesyonellerinkine yaklaştığının güvencesini hiçbir şey veremez.5 Kültürel nesnelerin tanımının kısır döngü­ sü nedeniyle genellikle doğrulanmış sayılan bu ilişki (“kültürel sermaye”yle en donanmış olanlar en iyi nesneleri seçip tanım­ larlar), gerçekte kendiliğinden doğrulanmaz. “Kültürlü” tüke­ ticilerin, elbette ötekilerden daha okul damgası taşıyan söylem­ lerinin genellikle, temelde ayırdedici estetik deneyimlerinin boşluğunu perdeleyen örtülerden başka bir şey olmadığı sapta­ nabilir. Kültürel sermaye -beğenilerin toplumsallaşması ve sin­ dirilmesi- alımlamayı belirlemeden de tüketimi az çok belirle­ yebilir. Kültürel sermaye, genellikle eğitimli topluluklardan ge­ len, ancak bunların farklı niteliklerini gösteren sanatseverlerin (müzikseverler, ateşli tiyatro izleyicileri), Emmanuel Pedler’in Weberei anlatımına göre çaba gerektiren, bir bağıntı aşılayan kültürel biçimlerle uzun bir çatışmanın sonucu “değişmiş” pra­ tiklerini de dikkate almaz.

Alımlama üzerine araştırma gelenekleri Teknik sözcük dağarcığından çıkan, ancak sibernetik ve davramşbilimci yananlamlanndan bağımsız alımlama kavramı, Hans Robert Jauss ve Wolfrang Iser’in yönlendirdiği Alman Constance yazın okulunun eleştirel kurama tepki olarak “alımlama estetiği”nden söz etmesiyle tüm okuyucular üzerine tüm sor­ gulamaların kavşağına yerleşir. 1970’li yıllarda Jauss, bir yapı­ tın okuma biçimlerinin zevkini işin içine sokarak çok büyük bir kopuş gerçekleştirir (yazını gündeliğin alanına sokar) ve metnin beklenti ufkuyla (kendi biçemsel gereksinimleri) oku­ yucunun kişisel ufku (toplumsal ve bireysel evreni) arasında bir buluşma düşüncesini ortaya koyar. Böylece, semiyolog Um­ berto Eco’nun aynı dönemde yapmaya çalıştığı gibi, yazını kut­ sallıktan çıkarıp iletişimin, diyalogun alanına sokar, bu da kla­ sik yazın incelemesi, okuma pratikleri üzerine çalışmalar, sa­ nat ve kültür sosyolojisi çalışmaları üzerindeki güçlü etkisi­ 5

Jean-Claude Passeron’un Sosyolojik Düşünme’de (1992) toplanmış çalışmala­ rında resim ve yazınsal yorum alanından birçok örnek bulunabilir.

ni açıklar. Birçok araştırmacı, onun çalışmalarının uzantısında okuyucularla, dinleyicilerle ve müze ziyaretçileriyle, birçok yo­ rumsal çeşitlemeyi ortaya koyarak ilgilenir.6 Ancak Constance Okulu bir düşünce üretimi kaynağından başka bir şey değildir, yalnızca yazın alanında kalan uygula­ masıyla ve toplumsal ilişkilerin kuramsallaştırılması yoklu­ ğuyla sınırlı kalır.7 “Okuyucu araştırması için en az beş gele­ nek” vardır, diye kesinler Klaus Bruhn Jensen ve Kari Erik Rosengren (1990). Lazarsfeldci sınırlı etkiler kuramıyla (bunun sonucu olan) kullanımlar ve doyumlar akımı, önce kitle ileti­ şim araçlarına odaklanan, ancak işlevselciliğin büyük ölçüde etkisi altında kalan ilk çekirdeği oluşturur. Eski kıtada sıklık­ la sosyolojik incelemeyle çakışan yazınsal çözümleme, yazının özünde üstün olduğu inancını ve üniversite kalesinden “po­ püler”, “geniş halk” kültürlerine gerçekten açılmadan dışlar. Alımlama çalışmaları, özellikle de gelecek bölümde ele alaca­ ğımız Cultural Studies, kitle iletişim araçları ve marjinal kültür üzerine bir sorgulama içerdiğinden, son tarihsel bloğu ve en önemli yenilenmeyi oluşturur. Dolayısıyla alımlama kuram­ sal bir nesne değil, ampirik bir alan, birkaç temel ilkeyi payla­ şan birçok araştırma kuramı için sürekli bir şaşırtıdır. Bu ilke­ ler şöyle özetlenebilir: - bir müzikli gösteriyi izlemek, görsel-işitsel dinleme ya da okuma, nesnel özellikleri ve tek yönlü etkisi olan yalın bir mal tüketimine indirgenemez; - kullanıcıların ya da alımlayıcılann pratikleri üzerine söy­ lemlerini çözümlemek, aynı nesnelerin farklı kavranışlannı ve anlaşılmalarını ortaya çıkarmak gerekir; - medyayla ve medya içerikleriyle ilişki, bu medya ve içerik­ lerinin belirlediği sınırlar içinde, medyayı kullanan kişi tarafın­ dan toplumsal ve kimliksel bir anlaşmanın konusudur. 6

Bkz. Michel Picard (1987) ya da Bernadette Seibel (1995) tarafından yürütülen çalışmalar ve Jacques Leenhardt’m kitabı (1982).

7

Jauss, kitle iletişimini ve yazım kuralcı bir biçimde karşıtlaştırırken, Lauren­ ce Allard (1994) ahmlama estetiğinin yazınsal seçkincilik izlerini koruduğunu anımsatır.

Michel de Certeau ve alimlama sorunu Okuma, dinleme ya da görsel bir gösteri sırasında gerçekleştiri­ len yorum edimlerinin en zarif dile getirilişi, Michel de Certe­ au tarafından, bu konu üzerine sorgulamaların çoğunu özetle­ yen bir yapıtta ortaya konur. Certeau üniversitede alışılmamış bir yol izler, bu da o dönemde Fransa’da egemen olan eleşti­ rel akımlardan bağımsız kalmasının güvencesi olur (bu yazarın düşünsel bir yaşam öyküsü ve tarihsel, sosyolojik araştırmayla, Cultural Studies'le bağıntıları üzerine bir çalışma için, bkz. Ma­ igret, 2000). Klasik gizemciliğe (özellikle 16. ve 17. yüzyıllar) tutkun bu Cizvit, seçkinlerin yazısının etnik merkezci etkile­ rini sorgulamaya bağlı tarihçi bakışı geliştirerek, giderek ege­ men düzenden dışlanan dinsel topluluklarla (çileciler, sapkın mezhepliler, cadılar) ilgilenir. Bu topluluklar üzerine bilgi, ge­ nellikle yalnızca yargı makamlarının raporlarından, kilise me­ tinlerinden ya da dönemin yazarlarının kitaplarından türemiş­ tir, öznelerin kendi sözlerinden çok uzaktır. Tarihçi, kendisi­ nin de anlatısıyla bu kültürlere eklediği uzaklığı ve şiddeti dik­ kate alarak bunları yeniden oluşturmalıdır. Bakışı Fransız Dev­ rimi sırasında köylülük üzerine çalışmalarla 18. ve 19. yüzyıl­ lara, sonra halk kesiminden okuyuculara, sonunda da en gün­ cel pratiklere, özellikle kitle iletişim araçlarıyla bağıntılı pratik­ lere yönelir. Certeau, seçkinlerin yargısının egemenliğinin de­ ğişmezlerini anımsatarak -sefaletçilik ya da halk dalkavukçuluğu- halk kesiminden okuyucular ve 1970’li yıllarda medya­ nın varsayılan etkileri sorununu ayrıksı olmaktan çıkarır. Ya­ nıtı Wittgenstein’in pragmatizminin gelişimlerini, Eco’nun semiyolojisini, Hogart’m işçi etnolojisini (bkz. gelecek bölüm) ve Yıllık’lar tarihini birbirine bağlar. Aynı anda başka düşünürlerce (Erving Goffman, Alain Tourain ya da Anthony Giddens) gerçekleştirilen eylemin bir yeniden keşfi çerçevesinde, pratik­ lere ve “yapma sanatlarına” bir töz vermekle görevli çağnştıncı metaforlar politikasına dayanır. Gündelik Hayatın Keşfinin (Yapma Sanatları, 1980) ilk cildi­ nin ünlü bir başlığında “Okumak: Bir kaçak av” Certeau, Mark-

sizmin ışığında, anlam üreticileriyle tüketicileri arasındaki iliş­ kinin eşitsiz olduğunu belirtir: Söyleyenler, yazanlar, pazara sürenler ya da okutanların, bunları eğlence için olsun, okulsal bilgi için olsun tüketenler üzerinde bir gücü vardır, anlamı ve anlamı taşıyan biçimleri benimsetme gücüdür bu. Ancak bu ilişki her zaman çatışmalı olmuştur, taraflardan biri ya da öte­ ki için kolay bir utku yoktur. Dinden bağımsızlaşma ve devle­ tin erkinden farklılaşan boş zaman etkinliklerinin önem kazan­ masıyla, egemenlik altındaki çevrelerin özerkliği tarih boyun­ ca da artmıştır. Anlam üreticileri, erişimini ve kullanımını de­ netledikleri toprakların (metinlerin) sahipleridir. Tüketiciler (Certeau alımlayıcı sözcüğünü kullanmaz, bunun dalgası sonra gelir), kendi gündeliklerini sağlamak için mallan tümüyle ya­ sadışı aşıran kaçak avcılara benzerler: Bir metinde öğeleri seç­ mek, kendi tarzında okumak, metnin üretimine yabancı başka öğelerle ilişkiye sokmak. Toprak sahipleri, egemenlik altında­ kileri tuzağa düşüren stratejiler, uzam denetimi eylemleri, orta­ ya koyarlar -topraklanndan, bir başka deyişle ideolojilerinden geçmek gerekir- oysa kaçak avcılar taktiklerini, geçici direniş, dönemsel gerilla edimleriyle (“vuruşlan” başarma) uygular­ lar. Egemenlik altındakilerinin okumalannm, metinlerin ken­ diliğinden bir anlamı olduğunu varsayan bir kaynak okuması­ na (yazarın, endüstrinin, okulun gerektirdiği) göre uyumsuz olmadığım anlamak için, bir benimseme kuramına dayanmak gerekir. Herkes kendi kültürünü uyumsuz nesnelerle oluştu­ rur - bir bakıma yeniden üretir. “Okuyucu bir evreni minyatür­ leştiren ve karşılaştıran bahçe üreticisidir (...) Barthes, Stendhal’in metninde Proust’u okur; televizyon izleyicisi güncel rö­ portajda çocukluğunun görünümünü okur”. Okuyucular aynı zamanda göçebedirler, topraktan toprağa gezinirler, metinlerin tercihlerine karşın söylemek istediklerini okumazlar ya da yal­ nızca söylemek istediklerini okumazlar ve seçimleriyle tanım­ lanamazlar - kültürel pratikler üzerine istatistikler bunu açıkça gösterir (Certeau’nun 1970’lerden başlayarak Kültür Bakanlığı’nın soruşturmalannın düşünsel kaynaklanndan birini temsil etmesi şaşırtıcı değildir). Göçebeliğin anlamı, okuyuculann ne­

densiz yokluğu, toplumsal çevrelere göre aynı değildir, kültür­ lü kesimlerinki eklektizm diye adlandırılana, seçim özgürlüğü­ ne yaklaşır, halk kesimlerininki daha çok anlam bir dolu “bir­ likte yapma”ya dayanır. Michel de Certeau'ya Göre 'Yapm a' Biçimleri Özne

Yer

Eylem

Eylem düzeyi

Yokluk türü

Mal sahipleri

Oturulan topraklar

Stratejiler

Uzam

Göçebelik=eklektizm

Kaçak avcılar

Yer değiştirmeler

Taktikler

Zaman

Göçebeli k=b irlikte yapmak

Alımlamaya bu bakış açısı gerçekte dört tezin birleşimine da­ yanır. Zayıflar, ötekiler gibi ustalıklı, hatta yürekli eylemler gerçekleştirebilirler, yaptığını düşünmeden hareket eden bir ip atla­ yıcısı gibi (Kant’ta yapma sanatı kavramının anlamı budur): Tak­ tikler evrensel, temel yetilere göndermede bulunur. “Reklam tü­ neli” diye adlandırılan televizyon akşam haberlerini prime time kurgusuna bağlayan reklam kuşağı örneğini (Certeau’nun verdi­ ği bir örnek değil) ele alalım. Televizyon kanalları ve reklam ve­ renler bu alanı ellerinde tutarlar, çünkü içeriği televizyon izleyi­ cilerince değiştirilemez (yapım stratejilerine erişimleri yoktur). Ancak geçici yön değiştirme taktikleri her zaman olasıdır: zaplamak, sofrayı toplamak, tartışmak, kimi reklamlardan kaçarak ya da reklamlara kaçarak (kara mizah, unutma, kısmi katılım) içine dalma. Burada birinci düzey söz konusudur. Yetilerin dile getirilmesi, kimliksel ve toplumsal ölçütler uyannca izleyicilere göre değişir: Yaşlılar ötekilerden daha az zaplarlar ve doğrusal anlatılan izlemeyi yeğlerler, ancak örne­ ğin reklamlara, spotlann estetik ve yansılamalı öğeleriyle ilgile­ nen gençlerden daha az dikkat gösterirler. Birinin ya da öteki­ nin seçimleri, bir benimsemeyi, toplumsal, cinsel, kuşaksal ve bireysel beğenileri ortaya çıkanr (ikinci düzey). Her edimin politik, savaşla ilgili boyutu, taktiklerden ve ka­ çak avlamadan söz edildiğinde egemen güçlere direnişten söz edildiğini açıklar. Televizyon izleyicilerinin edimleri televiz­

yonların, aktarılan ideolojilerin ve pazarın güçleri karşısında küçük özgürlükler gibi görülebilir (üçüncü düzey). Sonuncu tez (dördüncü düzey) toplumbilimsel determinizm geleneğinden tümüyle kopar: Şu ya da bu kişinin veya izleyici­ lerin içerikler karşısında (burada reklamlar) ne yapacağını bü­ tünüyle anlamaya ya da önceden söylemeye olanak verecek bir kural yoktur. Certeau, davranışın matematiksel anlamda kaotik durumundan söz eder, öyle karmaşık, değişkenlerle yük­ lüdür ki bir ya da birçok denkleme indirgenemez. Özneler sü­ rekli, izledikleri yollan karmaşıklaştıran bir başkası olmak du­ rumuyla karşı karşıyadırlar. “Aynntının girdiği yapıda her şey aynı görünür, ancak aynntı işleyişi ve dengeyi değiştirir” (Yap­ ma Sanatları, “Tarihlerin zamanı”). Mistik gerçeklik de minik ütopik ereklerden oluşan en güncel edimleri derinden etkiler. Bu da gündelik dilde bireylerin kaçma, deneyim, öğrenme, ke­ şif yetilerinin olduğunu dile getirir. Bu erken sezgi, sonraki yıl­ ların sosyoloji kuramlarının merkezindedir (bkz. On Beşin­ ci Bölüm).

Sonuç Medya tüketimi incelemesinden alımlama incelemesine, sos­ yoloji ve tarih, “popüler” pratiklere en iyi kaçak avcılık metaforunun dile getirdiği bir içerik kazandmr. Buna karşın alımlama çalışmasının, tam anlamıyla kesinlenmesi için bir öğesi ek­ siktir. Eleştirel kuramlara karşı oluşturulduğundan, öncelik­ le bireylerin medya tarafından kodlanan erkler karşısında dire­ niş yetilerinin altını çizmeye çalışır, dolayısıyla alt-üst etmekle yetindiği Marksist ve yapısalcı bir bakış açısına bağlı kalır: Erk yukanda yoğunlaşmıştır, tek parçadır, ancak aşağıda ona kar­ şı direnilebilir (gündelik küçük başkaldınlara tipik aydın övgü­ sünün nedeni budur). Bu durumun bilincinde olan Michel de Certeau, tedavi için seçkin karşıtı yazı tekniğini, popüler pra­ tikleri övdüğünü bildirir ve okumanın kaçak avcılığının, bu­ nu çok yalın bir nesneye indirgemeyi yasaklayan dört düzeyini geliştirir. Ancak metinlerinde Michel Foucault’dan alman ku­

rumsallaşmış, disiplin sağlayan erkler ve taktikçi bireyler ara­ sında bir karşıtlaşma düşüncesi bulunur, bu düşünce medya pratiklerini yalnızca direnişler olarak değil, kültürler ve karma­ şık alanlar gibi düşünmeyi hâlâ engellemektedir.

Televizyon ve Kültür Birbirine Karşıt mıdır? Ya da Kültürün Akademik Tanımını Aşmak Kitle iletişimi deneyimi, genellikle sanat yapıtı deneyimiyle çelişkili bulunur. Kültür gerçekten de Batı toplumlarımızda estetik erekle, teklikle ve değer­ ler hiyerarşisiyle tanımlanır, bir kültürün (en geniş anlamıyla) en iyi nitelikle­ ri bir araya toplayacağı varsayılır, oysa televizyonun bir imge seline, bir kayıtsızlaşmaya, endüstriyel tekdüzeliğe, edilginliğe, anında hazza daha yakın olduğu, ancak özgün programların ve kanalların (Arte) yaratılmasıyla kül­ türel demokratikleşme aracı işlevini görebileceği söylenir. Ancak bu manikeizm, düşünceler tarihi çözümlemesine olduğu gibi, program içerikleri ve televizyon izleyicilerinin pratikleri çalışmalarına da uzun süre direnemez.

Bilge kültürün bulunuşu "Kültürlü" kültür tanımımız toplumsal açıdan öylesine yerleşmiştir ki doğal gibi görünür. Bununla birlikte bir tarihsel yapıya, romantiklerce, sonra da sa­ nat için sanat savunucularınca övülen, ancak 17. yüzyılda değer verilmeye başlanan, 19. yüzyılda Flaubert ve Mallarmé gibi yazarlarca amansızca sa­ vunulan, okulun devralıp akılcılaştırdığı, 20. yüzyılda da kültür politikaların­ ca genişletilen yapıt mantığına dayanır. Yaratıcıların yaratım ediminde top­ lumdan tam bağımsız olduklarını varsayar, bu da hangi çağda olursa olsun büyük ölçüde bir mittir yalnızca. Ayrıca okuyucuların, Alain Viala (1985) ta­ rafından değişken klasik okul metninde iyi incelenen, çok özel bir sağduyu ve değerlendirme yetisi olmasını gerektirir. Okuyucunun pratiğini belirleyen kural, her şeyden önce zevki dışlayan bir zevk etiği gibi anlaşılır. Yazının, bir dilbilimsel ölçüte göre tanımı, iyi yazmaktır, biçimci bir ereğin nesnesidir: Bir yapıtın verdiği tat, onu güdüleyen retorik öğelerince (yazar bu etkiyi yarat­ mak için hangi betileri kullanır?) ve gerçeklik sorunu karşısında (yazar bize ne öğretir?), en sonunda da ruhsal özgürleşme etkisi işlevi gördüğü varsa­ yılan ahlaksal etki önünde (metin aracılığıyla yürekliliği ya da ciddiyeti öğ­ retmek, bir ders vermek) sürekli silinmelidir. Metin yorumu, okumanın yine ve bir daha yeniden üretilmesini benimsetir, metni satır satır parçalara ayırıp yavaş yavaş tadını çıkarmaya çağırır, ancak böylece ilk zevki köreltir. Yapıt-

la bu ilişki zaman içinde gelişmiş, yine de biçimci ereği korumuştur, ahlak­ sal amaç çağdaş sanat evreninin son siperlerinde baskın çıkan tümüyle biliş­ sel bir haz arayışının ardında giderek silinir (bkz. Raymonde Moulin'in çalış­ maları). Estetiğe, biçimlerin incelemesine başlamanın elverişli yönünü tanı­ tır, ancak anında hazzı ortadan kaldırıp böyle yapma olanakları olmayanla­ ra farklı bir haz önerdiğinden, yüksek sayıda kişiyi dışlamaya bir kültürü ya­ ratır. Kültür politikalarına başvuru da yayılmak istenen "kültürün" demokra­ tik yayılımını ve özel yetinin aracı okul tarafından gerçekleştirilen büyük laik Hıristiyanlaştırma görevini derinleştirmeye yarar. "Sorun, İkinci Cumhuriye­ tin eğitim için yaptığını kültür için de yapmaktır. Fransa'da her çocuğun al­ fabe hakkı olduğu gibi resim, tiyatro, sinema hakkı da vardır" (André Mal­ raux, 27 Ekim 1966). Bu koruyucu anlayış daha o zamandan Joffre Dumazedier -Bourdieu'nün eleştirilerinin hedefi- gibi 1960'lı yıllarda kitle iletişim araçlarının kötü etkilerinin ateşli eleştirisinden kopan, ancak akıllarında dev­ let tarafından denetlenen bir televizyon olan, özellikle televizyonda en so­ nunda popülerleştirilebilecek yüksek kültürü devralma fırsatını gören Fran­ sız hümanist sosyologların çalışmalarına sızmıştır.

Kültürün karma niteliği Öğrenci ve öğretmen sayısının artışıyla, özerk bir yazın çevresinin oluşu­ muyla ve devletin akılcılaştırıcı bir kurum olarak yükselişiyle güçlenen yazı­ nın fazla değer görmesi, kültürün (genel antropolojik anlamıyla) kimi yazı­ lı biçimlerini daha üstün saymaya, bir saygınlar tapınağında yer almaya de­ ğer görülen tarihin tüm yazılı üretim türlerini birleştirerek ülküsel yazın ta­ rihini yeniden oluşturmaya ve iletişimin öteki biçimlerini (heykel, resim vb.) algılamamızı buna uydurmaya yönlendirir. Oysa Antik Yunan üzerine çalış­ maların bütün önemi llyada'nın ya da Odise'nin başlangıçtaki yapısının, ya­ zın tarihinin temel yapıtlarının yazılı değil sözlü, bir başka deyişle doğaçla­ maya ve topluluğun alışkanlığına bağlı olduğunu göstermektir. Bu da an­ tropolog Florence Dupont'a Homeros ve Dallas'da (1990) yaygın etnikmerkezci bir yanlışı ortaya çıkarma olanağı verir: "Yaşamını Antik Çağın kültür­ lerini yeniden oluşturmaya ve farklılıklarıyla yeniden kurmaya çalışarak geçi­ renler için en rahatsız edici olan, yeni hümanistlerin, Homeros'u ya da Lukretus'u kendi öğretilerinin kurucuları yapmak için kendilerine mal ettiklerini görmektir. Bu düzmecilik incelikten uzaktır. Antik Çağın ozanları bu Aklın, Mantığın ve Kitabın militanlarına destek olamaz. "Hümanizmanın genellik­ le tüm Batı kültürünün kaynağına yerleştirdiği yapıtsa hiç destek olamaz". "Kitap ve anıt kültürümüzün meşru bir ses ve olay kültürü olamayacağını kabul etmemizin zamanı gelmiştir". "Kültürlü" kültürümüz yapıtın çok ya-

Iınlaştırıcı bir ideolojisinin inandırmak istediği gibi tek parça değildir. Fark­ lı çağlarda sanat üretimi ve alımlaması üzerine çalışmalann altını çizdiği gi­ bi (Rönesans için, Michael Baxandall okunabilir), yazıyla ilişkinin ve sanatsal özerkliğin çileci mantığı kültürün mantığını özetlemez.

Kültür olarak televizyon Öyleyse televizyonun çağdaş kültürümüzün utanç verici eklentisi değil, te­ mellerinden biri olduğunu kabul etmek artık saçma görünmez. John Fiske ve John Hartley'nin anlatımına göre, geleneksel ozanın işlevini gören med­ ya, bu ozanların dinleyicileriyle bağıntılarında yaptıkları gibi, genellikle kü­ çümsenen, ancak anlatılarını sürekli yineleyip değiştiren televizyon dizile­ riyle sözlü kültür geleneğini sürdürür. Florence Dupont'a göre, günümüz­ de Odise'nin yapıtlarına hiçbir şey Dallas kadar yakın değildir. Medya bü­ yük ölçüde gelenekseldir (Dominique Mehl'e göre), televizyon, izleyicilerin içerikleri canlandırmak, sözel alışverişe yaşam vermek için ele geçirdiği yeni bir katılımcı kültür biçimidir ve anlamın ortak oluşturulması düşü kurgular­ dan, oyunlardan olduğu gibi ta/fc-s/ıovv'lardan da geçebilir. Demokrasilerde herkesin, aynı referansları paylaşmasına karşın, karşısında farklı biçimde ko­ numlandığı bir "geniş halka seslenen kültür" olarak gündelik alışverişlerin büyük bölümüne hizmet eder (Edgar Morin, Dominique Wolton). Genellik­ le, kültürel mallara ve hizmetlere, eğitime, beğeniye en uzak olan en tüke­ tici izleyiciler için, Michel Souchon'un altını çizdiği gibi başka kültürel biçim­ lerin yerini dolduran, bir “ali purpose medium" (Denis McQuail'in deyimi­ ne göre), bir başka deyişle "her işe yarayan medya" (tüm biçimleriyle haber, eğlence, toplumsal tartışma) olarak tüm iletişim biçimlerine erişim kapısı iş­ levi görebilir. Pragmatik Richard Shusterman'ın rap'ı sanatsal anlatımla be­ densel hazzı birbirinden ayırmayan bir kültürün örneği gibi gösterdiği gibi, gençlere özgü nitelikleri ve müzikal boyutları göz önüne alındığında, bir ya­ şam sanatı biçiminde tasarlanabilir. Ayrıca televizyonun yalnızca gündeliğin estetiği olmadığını da belirtmek gerekir. İleti (özellikle haber iletisi) aktarıcı boyutundan da sanat için sanat ideolojisi anlamında yapıt mantığından da kaçamaz: Ayrım ve yaratım mantığının nitelikleri, yenilikçi deneyimlere ön­ celik veren (Tutsak'tan Columbo'ya ve Ally McBeaie) filmlerde, çizgi film­ lerde, dizilerde, müzikal gösterilerde akış mantığına yakınlaşır. David Thorburn ya da Umberto Eco'nun (1987) öncü saptamalarına göre, geriye aynı teknik zanaat yapıtlarında sözlü kültürü, mitıolojik yapıları, biçimsel buluşla­ rı, simgeciliği, kara mizahı ve metinlerarasılığı, kısacası eski ve daha az eski biçimlere anlam ve kültür yaratma biçimlerinin çoğunu karıştıran bir çağın ve bir medyanın estetiğini üretmek kalır.

Kültürler şokunun ötesinde: Okulun konumu nedir? Bir televizyon kültürünün varlığının dikkate alınması konusunda, bayağı ve düşük diye nitelenen uzaklığa karşın (bunu durum saptaması da kültürlülük kurallarına verilen ödün de ortaya çıkarabilir) insanların çoğu görüş birliği içindedir. Okul ideolojisinin çöküşe geçtiği anda, okulun görevi zordur. Manikeizm de okul tarafından önlenmelidir. Okul, seçkin kültürün pratiklerini di­ le getirdikten sonra, günlük pratiklerine ve popüler kültürün (hangisi?) yan­ kı kurumuna dönüşemez. Kültürün çağdaş biçimlerine açılımla geleneksel yetilerin -bizim kültürümüzün bir parçasıdır- öğretimi arasında bir yol arar.

KAYNAKÇA Allard, Laurence, “Dire la réception. Culture de masse, expérience esthétique et communication”, Réseaux, 68,1994, Paris. Baudelot, Christian; Cartier, Marie ve Detrez, Christine, Et pourtant ils Iis£nt...,Seuil, 1999, Paris. Baudelot, Christian ve Establet, Roger, Le Niveau monte, Seuil, 1989, Paris. Baxandall, Michael, L’Oeil du Quattrocento (1972), Gallimard, 1985, Paris. Bemstein, Basil, Langage et classes sociales. Codes socio-linguistiques et contrôle soci­ al (1971), Minuit, 1975, Paris. Boullier, Dominique, “Les styles de relation à la télévision”, Réseaux, 32,1988, Paris. Bourdieu, Pierre, Ce que parler veut dire. L’économie des échanges linguistiques. Fa­ yard, 1982, Paris. — La Distinction. Critique sociale du jugement, Minuit, 1979, Paris. — Esquisse d’une théorie de la pratique, Cenevre, Droz, 1970. Bourdieu, Pierre; Boltanski, Luc; Castel, Robert ve Chamboredon, Jean-Claude, Un Art moyen. Essai sur les usages sociaux de la photographie, Minuit, 1965, Paris. Bourdieu, Pierre ve Darbel, Alain, LAmour de l’art. Les musées d’art européens et leur public, Minuit, 1966, Paris. Bourdieu, Pierre ve Passeron, Jean-Claude. Les Héritiers. Les étudiants et la cultu­ re, Minuit, 1964, Paris. Certeau, Michel de, L’Invention du quotidien, cilt I, Arts de faire (1980), Gallimard, 1990, Paris. — (Dominique Julia ve Jacques Revel’in işbirliğiyle yazılmıştır), “La beauté du mort. Le concept de culture populaire”, Certeau, Michel de. La Culture au plu­ riel (1974), Seuil, 1993, Paris. Chartier, Roger, Au bord de la falaise. L’histoire entre certitudes et inquiétudes, Albin Michel, 1998, Paris. — Culture écrite et société. L’ordre des livres (XlVe XVIIe siècle), Albin Michel, 1996, Paris.

— “Textes, imprimés, lectures", POULAIN Martine, (der.), Pour une sociologie de la lecture. Lecture et lecteurs dans la France contemporaine, Le Cercle de la Lib­ rairie, 1988, Paris. Dayan, Daniel (der.), “À la recherche du public. Réception, Télévision, Médias”, Hermès, 11-12,1993, Paris. Donnât, Olivier, “La stratification sociale des pratiques culturelles et son évolution. 1973-1997”, Revue Française de Sociologie, XL/l, 1999, Paris. — Les Pratiques culturelles des Français. Enquête 1997, La Découverte-La Documen­ tation Française, 1998, Paris. — “Démocratisation culturelle: la fin d’un mythe”, Esprit, 34, Mart-Nisan 1991. Donnât, Olivier ve Cogneau, Denis, Les Pratiques culturelles des Français, 19731989, La Découverte-La Documentation française, 1990, Paris. Dumazedier, Joffre, Vers une civilisation du loisir? Seuil, 1962, Paris. Dupont, Florence, Homère et Dallas. Introduction à une critique anthropologique, Ha­ chette, 1991, Paris. Eco, Umberto, De Superman au surhomme (1978), Grasset, 1993, Paris. — “Innovation et répétition: entre esthétique moderne et post-modeme”, Résea­ ux, 68, 1994 (1987). Establet, Roger ve Felouzis, Georges, Livre et télévision: concurrence ou interaction? Presses Universitaires de France, 1992, Paris. Fiske, John ve Hartley, John, “Bardic Television” Reading Television, Londra, Met­ huen, 1978 (yeniden gözden geçirilmiş basımı: NEWCOMB Horace (der.), Televison, The Critical View, New York, Oxford University Press, 1987). Grignon, Claude ve Passeron, Jean-Claude, Le Savant et le populaire. Misérabilisme et populisme en sociologie et en littérature, Gallimard-Seuil, 1989, Paris. INSEE. www.insee.fr (özellikle Insée Première ve kültürel pratikler üzerine yayın­ lar listesine başvurulmuştur). Iser, Wolfgang, L’A cte de lire, Brüksel (1976), Pierre Mardaga, 1985. Jauss, Hans Robert, Pour une esthétique de la réception (1970), Gallimard, 1978, Paris. Jensen, Klaus Bruhn ve Rosengren, Karl Erik, “Cinq traditions à la recherche du public” (1990), Hermès, 11-12, 1992, Paris. Leenhardt, Jacques ve Jözsa, Pierre (Martine Burgos’la birlikte), Lire la lecture. Es­ sai de sociologie de la lecture, Le Sycomore, 1982, Paris. Levine, Lawrence W., Highbrow/Lowbrow, The Emergence o f Cultural Hierarchy in America, Cambridge, Harvard University, Press, 1988. Livingstone, Sonia ve Bovill, Moira (der.), Children and their Changing Media En­ vironment. A European Comparative Study, Mahwah, Lawrence Erlbaum Asso­ ciates, 2001. Maigret, Eric, “Pierre Bourdieu, la culture populaire et le long remords de la socio­ logie de la distinction culturelle”, Esprit, Mart-Nisan 2002. — “Les trois héritages de Michel de Certeau. Un projet éclaté d’analyse de la mo­ dernité”, Annales HSS, 3, 2000. Mauger, Gérard; Poliak, Claude ve Pudal, Bernard, Histoires de lecteurs, Nathan, “Essais et Recherches”, 1997.

Médiamétrie, Enquête annuelle sur les audiences TV (www.mectiametrie.fr) Mehl, Dominique, La Fenêtre et le miroir. La télévision et ses programmes, Payot, 1992, Paris. Menger, Pierre-Michel, “L’oreille spéculative. Consommation et perception de la musique contemporaine”, Revue française de sociologie, XXVII-3,1986. Missika, Jean-Louis ve Wolton, Dominique, La Folle du logis. La télévision dans les sociétés démocratiques, Gallimard, 1983, Paris. Moulin, Raymonde, L’Artiste, l’institution et le marché, Flammarion, 1992, Paris. Pasquier, Dominique ve Jouêt, Josiane (der.), “Les jeunes et l’écran”, Réseaux, 9293,1999. Passeron, Jean-Claude, Le Raisonnement sociologique. L’espace non-poppérien du ra­ isonnement naturel, Nathan, “Essais et Recherches”, 1991. Pedler, Emmanuel, Sociologie de l’opéra, Parenthèse, 1999, Paris. — (Emmanuel Ethis’le birlikte), “En quête de réception: le deuxième cercle. App­ roche sociologique et culturelle du fait artistique”, Réseaux, 68, 1994. Picard, Michel (der.), La Lecture littéraire, Clancier-Guénaud, 1987, Paris. Poulain, Martine (der.), Pour une sociologie de la lecture. Lecture et lecteurs dans la France contemporaine, Le Cercle de la Librairie, 1988. Seibel, Bernadette (der.), Lire, faire lire. Des usages de l’écrit aux politiques de la lec­ ture, Le Monde Editions, 1995. Shusterman, Richard, L’Art à l’état vif. La pensée pragmatiste et l’esthétique populai­ re, Minuit, 1991, Paris. Souchon, Michel, “La télévision dans l’espace des loisirs”, Projet, 229,1992. — La Télévision des adolescents, Éditions Ouvrières, 1969, Paris. — “Télévision Melodrama”, Newcomb, Horace (der.), Télévision, the Critical View, Oxford, Oxford University Press, 1987. Van Eijk, Koen ve Knulst, Wim, “No More Need for Snobbism: Highbrow Cultural Participation in a Taste Democracy”, European Sociological Review, 21/5, 2005. Viala, Alain, Naissance de l’écrivain. Sociologie de la littérature à l’âge classique, Mi­ nuit, 1985, Paris. Wolton, Dominique, Éloge du grand public. Une théorie critique de la télévision, Flammarion, 1990, Paris.

ONUNCU BÖLÜM

CULTURAL STUDIES (KÜLTÜREL ÇALIŞMALAR) Eleştiriden Alımlamaya ve Ötesine

Birçok açıdan 1970-1990 yıllarında iyice gelişen İngiliz ve Amerikan hareketi Cultural Studies, o zamana dek kitle kültü­ rü izleği üzerine yürütülen çabaların bir bireşimi olarak betim­ lenebilir. Gerçekten de kültürel egemenlik biçimlerine dikkatli eleştirel bir bakışı ve medyatik kültürün kullanımlarını anlama amacını, erk ve kültür arasında bağ sorununa yeni bir kuramsal çözümde bir araya getirir. Nitel yönteme büyük bir önem vere­ rek yazınsal geleneği, etnografyayı ve gözlem sosyolojisini ar­ tık seçkincilikten kaçman bir bakışta birleştirir. Kültür biçim­ lerinin öteki kültür biçimlerine kesin üstünlüğü tabusunu silip atarak, toplulukların pratiklerinin zenginliğine açılarak, genel­ likle halk dalkavukluğu ve postmodernist yanılgılar diye değer­ lendirilen niteliklerine karşın, iletişim araştırmalarında düşün­ cenin çok önemli bir evresini oluşturur.

Yoksulun kültürü:

Halk çevrelerinin bir etnolojisine doğru Disiplinler ve kıtalar arasındaki sınırlara aldırmadan giderek çok büyük bir araştırma bulutu durumuna gelecek bu akımın kaynağı Birmingham Üniversitesi edebiyat profesörü, özyaşam

öyküsüyle etnografik denemenin arasında bir kitap olan Yoksu­ lun Kültürü’nün (1957) yazan Richard Hoggart’m çalışmalandır. O dönemde özellikle güç yaşam koşullannın hüküm sür­ düğü İngiliz işçi sınıfından gelen Hoggart, kendisine yüksek öğretim görme olanağı veren eğitim bursu yardımıyla toplum­ sal yükselişin tüm aşamalannı tanır: Burslu öğrencinin utançlan, beceriksizlikleri ve kendi çevresinden kopuşu. Ancak aynı zamanda da kitle medyasının genellikle yabancılaşmış ve ger­ çek bir kültür oluşturabilmekten aciz saydığı, bilgilendirilmiş ve kapsayıcı bir antropolog bakışı yönelttiği işçi evrenine de­ rinden bağlı kalır. Öncelikle o dönemde çok okunan, olağan­ dışı ve heyecan doğurucu halk basınının mesafesiz alımlanmadığmı saptar. Dolambaçlı dikkat (ya da Jean-Claude Passeron’un Fransızca çevirisinde uyuşuk tüketim) diye adlandırdığı­ nın nesnesidir. İçeriklere güçlü bir katılım yoktur, kara mizah, dikkatsizlik, güvensizlik vardır, “almayı ve bırakmayı” bilmek gerekir. Daha başlamadan sonunu bilmek için sayfalar kanştınlır, reklamlar üzerinde durulmaz, hoşa giden bir evrene ger­ çekliğinden kuşku duyulsa da bağlanılır. Hoggart işçi kültürü­ nün zor iş koşullannı, bir yaşam zevki, taşkınlık ve şans oyunlan yoluyla simgesel biçimde aşma isteğine çok bağlı bir betim­ lemesini geliştirir. En önemli değer, aile yuvasıdır: Semt ve ev, dış tehditlere karşı tapmak işlevi görür. Örneğin iş ve tıp evreni uzakta tutularak kurulan “onlar-biz” karşıtlığı, toplumsal iliş­ kileri oluşturur. Kitle iletişim araçlan gündelik gerçekliği günü gününe zevklerle beslemek için, aile ocağında uyumu artırmak için kullanılırlar. Bir vaat evreninden söz ederler, yine de daha çok aile içinde etkinliği arttınrlar, konuştururlar. Bu inceleme, televizyonun ortaya çıkmasından öncedir, ancak bu kitle ileti­ şim aracının halk kesimince kullanımlannı anlamaya ne kadar yardımcı olduğunu biliriz: İşçi ailelerinde, televizyon salonun ortasında taht kurar, sürekli açıktır, odayı ek seslerle doldurur ve alışverişe destek olur, ancak alay edilmediği zaman yoğun olarak izlenmez.1 1

Televizyonun halk çevrelerinde büyük başarısının oldukça Hoggartcı bir çö­ zümlemesi Fransız Olivier Schwartz’m çalışmalarında (1990) ya da Chambat

Stuart Hall'un yeni Marksizm'i Hoggart’ın incelemeleri, döneminin Marksizmin aktardığı iş­ çi sınıfına karamsar bakışma karşı olan Ingiliz tarihçi Edward P. Thomson’un düşünceleriyle, özellikle de onun gibi işçi ev­ reninden gelen ve Marksist kültür kuramının değerli eleştir­ meni Raymond Williams’in düşünceleriyle birleşir.2 Dolayı­ sıyla Frankfurt Okulu kuramına uzak, ancak yeni sola katılan bir düşünceyi olası kılan bir yıldızlar topluluğu söz konusu­ dur. Hoggart 1964’te Birmingham’da, bu amaçla gelişen araştır­ ma akımına adını veren Centre for Contemporary Cultural Studies’i kurar. İngiliz kamu televizyonunun kurulmasıyla, sonra da UNESCO’nun çalışmalarına katılımıyla kendi tekeline aldı­ ğı yönetimi, 1970’li yıllarda Stuart Hall’a bırakır. Hall’un geç­ tiği yol çok özeldir, o da farklılık ve kökünden kopmayla be­ lirlenmiştir. İngiliz sömürgeciliğinin bu çocuğu, Jamaica do­ ğumludur, kaçınılmaz olarak ten rengiyle ilgili sorunlarla kar­ şılaşmıştır, “İngiliz çay fincanında şeker” olmayı bilir.3 Bir eği­ tim bursu yardımıyla Ingiltere’ye yerleşerek “Diaspora aydı­ nı” olur, Marksizmi benimser, bununla birlikte seçkin aydın­ lığı reddeder: Toplumsal değişim isteği, birçok köktenci düşü­ nürde oldukça yaygın yetke ve seçkincilik beğenisiyle birleş­ mez. Hail, Ingiliz Marksizminde beklenen kuramsal devrimi gerçekleştirir. Alman İdeolojisi’nin altını çizdiği gibi kapitaliz­ min egemenliğinin hem işten hem de kültürden geçtiği ve Barthes’la Eco’nun çok iyi anlamış olduğu, egemenlerin ideolojisi­ nin göstergeler evreni aracılığıyla eğitimle ve medyayla taşındı­ ğı düşüncesini benimser. Ancak Antonio Gramsci ve Marx’m tarih yazılarından etkilenerek genellikle bir çıkarlar maskesi, ve Ehrenberg’in (1988), Dominique Boulier’nin (1988) televizyon incelemele­ rinde bulunabilir. 2

Hoggart ve Williams arasındaki yakınlık öylesine göze çarpar ki iki öncünün bir “Raymond Hoggart” diye kanştınlabilecegine ilişkin bir mit yayılır. Yine de Williams’m Hoggart’ın tek başına kurduğu merkeze katılmadığını ve iki yazar arasında kuşkusuz farklılıklar da bulunduğunu belirtmek gerek.

3

David Morley ve Chen Kuan-Hsing tarafından yayınlanan, Stuart Hail. Critical Dialogue in Cultural Studies adlı kitapta (1996), bu yazarın izlediği düşün­ sel yola ilişkin birçok örnek bulunur.

bir yanılsamalar örtüsü gibi düşünülen olguya antropolojik bir içerik verir: İdeoloji yalnızca bir strateji, aldananlan aldatma­ ya yönelik bir kurnazlık değil, bir toplumsal grubun değerleri­ ni dile getiren anlamlandırma ve pratiklerdir. Çelişki, aynı bi­ çimde toplumun tüm düzeylerinde şemaya girmiştir. Egemen­ lerin evreni bileşik değil, çatışmalıdır, smıf bölünmelerinin dö­ nemsel durumlarının biraraya gelmesine dayanır. “Yöneten sı­ nıfa” bağlı kitle iletişim araçlarının evreni, iç uyuşmazlıkları­ nın yankısıdır, dahası kendi özerk işleyişi vardır. Kitle iletişim araçlarının toplumun ideolojik alanını ve egemenlik yapısı­ nı yeniden üretme eğilimi vardır, ancak yalnızca sistematik bir eğilim söz konusudur. Egemenlerin ideolojisi doğal ve evren­ sel gibi sunulmaya çalışılsa da bir hegemonya, bir başka deyişle egemen ideoloji olarak kendini aşılamak ister, bununla birlik­ te çelişkilerden ve “değişken denge”lerden geçmiştir (Gramsci). Tarihsel açıdan değişkendir, ayrıca halk kesimlerinde dire­ niş ve çelişki yetileriyle kendini gösteren bir sınıf savaşıyla kar­ şı karşıyadır. Hoggart ve Thompson’m düşüncesine uygun bi­ çimde, işçi evrenine bir öznenin saygınlığını yeniden vermek gerekir. Yalnızca işçi evreniyle de yetinmemelidir: Egemenlik altındaki tüm toplumsal kesimler kültür oyununa katılır ve kit­ le iletişim araçlan yoluyla ya da onlarla bağıntılı olarak kendi­ lerini dile getirir.

Kodlama/kod çözümü modeli Stuart Hail kültürü bir çatışmalar uzamı gibi ele alır ve medyatik iletilerin üretim anıyla alımlama anı arasında bir uyum dü­ şüncesini reddeder. Eğer iki kutup birbirine kanşsaydı, ileti­ şimden söz etmenin olanağı bile olmazdı! Bakhtine’in (ya da Volosinov’un) dilbilimi, burada Barthes’ın ya da Eco’nun “dü­ zeltilmiş” semiyolojisiyle, gevşek karakterli adamlar olarak gö­ rülen izleyicilere ideolojik iletilerin aşılanmasına artık inanma­ yan semiyolojiyle birlikte hizmet eder. Kitle iletişim araçların­ ca önerilen kodlama karşısında Hail üç alımlama ya da kod çö­ zümü konumu önerir (“Kodlama/Kod Çözümleme”, 1973):

Hegemonya biçimi’nde alıcının kod çözümü, göndericinin kodlamasına karşılık gelir. Bu durum “bir izleyici doğrudan ve sınırlama olmadan, örneğin televizyon haberlerinin ve bir aktüalite programının yananlamını özümsediği ve iletiyi, bu­ nu kodlamakta kullanılan referans koduna göre çözümledi­ ğinde” doğrulanır. Bir biçimde bu durum, izleyicilerin iletile­ ri üretildiği gibi yuttukları ya da bunlara kandıkları görüşün­ deki 19601ı yılların semiyolojinin savlarına karşılık gelir (an­ cak bu semiyoloji, izleyicilerin ortalama yasalar, aşılanan kod­ lar beklentisinde olduklannı varsayar). Ancak bu durumda bi­ le, iletiler gerilimler ve çelişkilerden uzak değildir, çünkü taşı­ nan ideoloji egemenlerin kendi aralarında ve egemenlik altındakilerle “anlamlı etkenler” medyatik örgütler arasındaki reka­ betin ürünüdür. Uzlaşma biçimi, ortaya çıkan anlamlandırmaların bir bölü­ münü değiştirir. Alıcı iletinin taşıdığı gerçekliğin tanımını be­ nimser, ancak sınırlı olarak, hedefini sınırlayarak, hatta bir öl­ çüde karşıtlaşarak uyum sağlar. İşçi maaşlarının donmasını sa­ vunan haberlerde öne sürülen savlan ulusal çıkar adına kabul edebilir, ancak kendi çıkannı savunmak için de grev yapabilir. Muhalif biçim, kodlamaya karşı koyabilmek için yabancı re­ feransları ortaya çıkarır. Bu durumda alımlayıcı benimsediği ideolojiyi, yananlamlannı eleştirdiği ideolojiyle karşıtlaştım. Hall’ün maaşlann dondurulmasına ilişkin örneğini yeniden ele alırsak (1970’li yıllann ortamının belirlediği), televizyon izleyi­ cisi medya söyleminde “ulusal çıkann” yerine “sınıf çıkannı” koyar: “İletiyi yeğlediği kodla, başka bir referans çerçevesinde yeniden toplamak üzere dağıtır”. Bir iletinin kendiliğinden, kodlandığı gibi çözümlenmesi için bir neden yoktur, erki her yerde bir olgu sayan Hall’a göre ikisi arasındaki çakışma her şeye karşın ağır basar. Hegemon­ ya egemen bir anlamın ya da yeğlemek bir okumanın aşılanma­ sıdır, ancak bir betiden başka bir şey söz konusu değildir. Da­ vid Morley’nin soruşturmalan deneysel düzlemde modeli doğ­ rular. “Nationwide” izleyicileri üzerine çalışmasında, bu haber programının 29 grup izleyicisini sorgulayıp programın okun­

masındaki kırılma çizgilerini ortaya koyar: Toplumsal çevre, yaş, cinsiyet uyarınca farklılaşma olduğu açıktır. Morley alımlama tablosunu karmaşıklaştırarak tanıma, anlama, yorumla­ ra ve iletilere yanıtın boyutlarını birbirine karıştıran kodla­ ma/kod çözümleme modelini tehlikeye atar. Tekerleğin yeni­ den icadından söz eden James Curran’m eleştirisine göre, Lazarsfeldci sonuçların başta bu araştırma akımına karşı olan solcu düşünürlerce yeniden keşfi buna indirgenemez (“Göz­ den geçirmelerin on yılı. 80’li yıllarda kitle iletişimi araştırma­ sı”, 1992). Morley sosyologdur, Giddens, Bemstein, Bourdieu ve Certeau’nun araştırmalarından bireylerin hem yeteneklerin kalıtçısı hem de yeni eylem biçimleri yaratma, üretmeye yet­ kin oldukları düşüncesini alır. Lazarsfeld’in yapmadığını yapıp ideoloji-diyalog kavramını geliştirir. Feminist çalışmalar kar­ şısında yalnızca toplumsal sınıfa odaklanan bir yorumu terk eder: Erk yalnızca sınıf kavgasına değil, yaş, cinsiyet rolleri­ ne vb. bağlıdır, toplumsal kitlede göreceli yaygındır. Hail, ege­ men değer sistemi (burjuvazi), bağımlı değer sistemi (ara bölümlenmelerin sistemi), köktenci değer sistemi (bozguncu bö­ lümlemelerin sistemi) arasındaki geleneksel üçbölümlülüğü örtük biçimde yeniden üreten modelini önerirken Frank Parkin’in toplumsal sınıflar üzerine çalışmalarından esinlenmiş­ tir. Oysa anlam üzerine anlaşma sorunu yalnızca toplumsal sı­ nıfla ilişkili değildir. Bu zorluklara karşın, 1980’li yılların başında iletişim sorunu üzerine İngiliz bireşiminden söz etmek olasıdır. Herkesin dile­ diği gibi kendini dile getirme ve anlam biçimlerini seçtiği gö­ rüşü safdilliktir. Ancak buna koşut olarak yoksul ve yoksullaş­ tırıcı kitle kültürü şeması topa tutulur, çünkü medya ve izle­ yicileri arasındaki ilişki doğrudan ve kendiliğinden, bir başka deyişle yabancılaştıncı ve beyinsizleştirici bir ilişki gibi tasarlanamaz. “Popüler” kültür ya da “kitle” kültürü ne sınıf bas­ kılarından bağımsız sanatsal bir anlatım, ne de bir egemenli­ ğin saf etkisidir: Uzlaşılmış, ancak egemen çevrelerin yararı­ na bir ilişkidir.

Amerika Birleşik Devletleri'nin ağır basması Geçiş öncelikle nitel terimlerle anlatılmalıdır: Amerika Birleşik Devletleri’ndeki öğretim üyesi-araştırmacı sayısı İngiltere’yle karşılaştırıldığında ölçüsüzce fazladır. Birmingham ve Morley’nin ders verdiği Londra Goldsmiths College’in ötesinde, Cultural Studies İngiltere’de görece marjinal bölümlerde geli­ şir -Fransız Üniversite Teknoloji Enstitülerini andıran politeknik yüksek okulları- ve kadroların oluşturulması 1980’li yıllar­ dan başlayarak yavaş yavaş, üniversitenin değil, öğrencilerin is­ teğinin baskısı altında gerçekleşir. Amerika Birleşik Devletleri’nde tersine, Cultural Studies etiketiyle bölümler kurulur ve eski bölümler bu yeni bayrağı taşımak için dönüşüm geçirirler. Başan iki eleştirel iradenin karşılaşmasıyla açıklanabilir. Cultu­ ral Studies yapısalcılık, özdecilik ve seçkinci tutumlarca belirle­ nen geleneksel bölümlerin reddiyle başlayarak, her şeyden ön­ ce bir disiplinin yeniden yapılanması (ya da daha çok disiplinsizleşme) gibi düşünülür: Yazınsal araştırmalar yalnızca yük­ sek değer verilen yazma, kültürlü sinemaseverliğin film studies’ine adanır, toplum bilimlerine gelince, kitle iletişim araçları­ nın çağdaş doğrudanlığım hafife alırlar, dolayısıyla yeni bir öğ­ retim biçimi yaratmak gerekir. Daha sonra feminist akımlar­ la birleşerek ve “etnik” azınlıklarla eşcinsellerin savaşımları­ nı kendi savaşımları yaparak, eğitimli beyaz seçkinlerin, kendi­ lerini WASP’lann (Anglosakson kökenli beyaz protestan Ame­ rikalı) erkine karşıt bir toplumsal hareket gibi sunarlar. Böylece hızla gelişen toplumsal bir olguyla karşılaşma, baskılandığı düşünülen kimlik biçimleri için bir ilgi oluşur: Amerika Birle­ şik Devletleri’nde bir Cultural Studies bölümünü yalnızca Afri­ kalı Amerikalıların ve Asya kökenli Amerikalıların vb. kültür tarihi üzerine öğretim programı kurabilir. 1980’li yıllarda Cul­ tural Studies hepsi popüler kültür ve kitle kültürünün yeniden saygınlığını kazanmasına bağlı farklı disiplinler ve alanlar ara­ sında -literary studies, english studies, film studies, media studies, gender studies, gay ve queer studies, black ve ethnic studies v b bir buluşma noktası, bir karşılıklılık işlevi görür. Bunun sonu-

cu Cultural Studies’in, öncülerinin her zaman sahip çıkmadık­ ları nesneleri, kuramsal konumlan ve uygulamalan da kapsa­ masıdır.

Yeni kuramsal konumlar: Seçkinciliğin köktenci bir eleştirisi Kökleriyle önceden hazırlanmış -pragmatizm geleneği, Wright Mills ve Herbert Gans’m sosyolojisi, McLuhan ve James Carey’nin yayınlan ya da John Cawelti’nin Journal o f Popular Culture’ı - Amerikan Cultural Studies, birçok düzlemde kuramsal ve yöntembilimsel değişimler gerçekleştirerek özgün bir yol izler. “Alt-kültürlere” açılım ve üniversite geleneğinin kurallannm eleştirisinde, düşünsel itkisinin İngiliz olduğu kesindir. Yazın profesörü Anthony Easthope, yazın nesnesinin “geçersiz kılın­ ması” gerektiğini düşünür, Richard Dyer çok geçmeden büyük Hollywood mitlerinde eşcinsel okumalann özgünlüğünü gös­ terir, böylece de Gay Studies ve Film Studies’e yakınlaşır, Ange­ la McRobbie ve Charlotte Brundson Women’s Studies’e girişirler, Martin Baker çizgi roman üzerine çalışır vb. Birçok Amerika­ lı araştırmacı Birmingham’a hacca gider: Amerikalı aydınlar ve popüler kültürlerle olan bağıntılan konusunda uzman Adrew Ross, 1990’lı yıllarda hareketi somutlaştıran Lawrence Grossberg. Ancak Amerikan Cultural Studies bundan daha da güçlü bir biçimde, kitle kültüründen ve kullanımlarından “yansız” bi­ çimde, “başkalannın adına” değil, bunların içinden konuşma is­ teğiyle yöntembilimsel bir kopuş gerçekleştirmek ister. Araştır­ macının toplumsal ve kurumsal konumunun bir öz-incelemesiyle (nesne olarak oluşturduğunun, özellikle popülerin anla­ mını zorlar) benimsettiği tanımın etkilerini gözden geçirerek, kendini aydın seçkinciliğinin ve etkilerinin sürekli bir kökten­ ci eleştirisi girişimi gibi sunar. Başkalannın adına konuşulamaz, bu nedenle halkla ve azınlıklarla uzaklığı, hatta eksensel yansız­ lıktan söz eden uzaklığı somut biçimde ortadan kaldırmayı de­ nemek gerekir. Bu girişim yararlıdır, çünkü Adomocu eleştiri­ nin, yalnızca pişmanlık içermeyen ve aydın söz yitimini savun­

mayan eleştirisidir. Bu bakış açısının belirgin kişisi John Fiske’dir. Fiske televizyon kültürlerinin coşkulu bir övgüsüne gi­ rişir, üniversite hocası ve örneğin televizyon bilimkurgu dizisi Star Trek’in hayranı olarak kendini tanımlar ( Understanding Po­ pular Culture, 1989). Fiske’yi izleyen Henry Jenkins de coming out’lannı yapan Gay ya da Queer Studies araştırmacıları gibi, bir biseksüel olarak bu televizyon dizisinin biseksüel okumaları­ nı bulgular. Certeau’nun kaçak av sezgilerini hayranlar ve top­ lumsal cinsiyetler alanına uygulamak için yeniden ele alan yapı­ tı Textual Poachers. Televisions Fans and Participatory Culture’da. (1992) Jenkins, izleyicilerin yalnızca alıcı değil, aynı zamanda metin üreticileri oldukları, yalnızca taktikçi değil, strateji belir­ leyici oldukları düşüncesini geliştirir. Amerikan Cultural Studies, medya evreninde anlam yara­ tan her şeyle ilgilenerek en küçümsenen kültürün, ara çevrele­ rin, orta sınıfın kültürünün üzerine araştırmaların kilidini kı­ rar. İngiliz Cultural Studies’in gerçek popüleri temsil etmediği­ ni, işçi (erkek) sınıfına karşı soğuk durduğunu kabul etmek ge­ rekir. Televizyon kültürü ve popüler kullanımları üzerine ça­ lışmalara güzel bir giriş oluşturabilecek Yoksulun Kültürü, eski kitle iletişim araçlarınca (yazılı basın) korunan geleneksel işçi kültürünü bozmakla suçlanan yeni kitle iletişim araçlarına kar­ şı eleştirel vurgular içerir: Hoggart, aile dayanışmasını kemiren yeni bir bireysel ve orta sımf kültürüne karşı kınayan bir tutum içine girmekten kendini alamaz. Hoggart’ın işçi sınıfının ya­ nında yer alan çalışmalarını, Dick Hebdige’in işçi ayaklanma­ sı gibi görülen punk “alt-kültürleri” üzerine araştırmaları (Su­ bculture. The meaning o f Style, 1979), Stuart Hall ile Tony Jefferson’un Dazlaklar, Rasta ve Rockçılar (Resistance through Ri­ tuals. Youth Subculture in Post-War Britain, 1976) araştırmaları izler. Brundson, Birmingham’da gender studies’in ikincil kaldı­ ğından söz edip yakınır, oysa ötekiler Hall’ün Jamaika doğum­ lu olduğunu, ama 1990’lı yıllardan önce Commonwealth’de si­ yah olmanın ne demek olduğundan hiç söz etmediğinin4 al­ 4

Bununla birlikte Paul Gilroy’un etnik ve “ırksal” kimlikler üzerine bir düşün­ ce başlattığım belirtmek gerekir.

tını çizerler... 1970’lerde alaycı biçimde “küçük buıjuva” ola­ rak adlandırılanlar, kitlelerin aldatılmasını tezini çürüten, an­ cak Marksizmde hâlâ özellikle küçümsenen bir evrene karşı bir tür yadsıma içindedirler. Hayran kültürleri ve kültürel çeşitli­ lik üzerine, tek bir toplumsal çevreye bağlı kalmayan, ancak en görünür biçimleri, öncelikle ara çevreleri ele alan birçok Ame­ rikan araştırması içinse bu söz konusu değildir. Paylaşılan bo­ yutunda orta sınıf kültüründen genel anlamıyla kültüre ka­ dar, televizyon da anketlerin merkezindedir, televizyon dizile­ ri (1980’li yıllarda vazgeçilmez Dallas ve Hanedan) birçok tar­ tışmaya konu olur. Etnik ve cinsel azınlıkların kilidi de kırıl­ mıştır, toplumsal sınıf anlamında karşıtlık dizgelerinden kay­ naklanmayan her şey artık Donna Haraway’in, Constance Penley’nin, Andrew Ross’un, Bell Hooks’un yayınlarında anıştınlır: Sıradışı olan ya da olmayan bedensel uygulamalar (piercing, dövme, vb.), pornografi, video oyunları, siber teknolojiler vb. Amerikan Cultural Studies’i Bourdieu’nün, Tarde’m, Katz ve Lazarsfeld’in dikey modellerince tasarlanandan çok daha eşitlikçi, ama farklılıkların ve kimliklerin sivri dile getirilmesiyle belirle­ nen bir evren betimlerler.

Çokanlamlılık ve anlam üzerine genelleşen tartışma Amerikan Cultural Studies, pratik kuramlan akımı üzerine, Barthes’ın son yapıtına (Plaisir du texte -Metnin Hazzı-) , özellikle de Michel de Certeau tarafından dile getirilen yorumun bağımsızlı­ ğına gönderme yaparak “kodlama/kod çözümü” modelini köktenleştirir. İdeoloji maruz kalınan, tartışılan ve/ya da eleştirilen bir erkin aşılanmasıdır, ancak Hail ve Moley’nin tersine, vur­ gu tartışma, hatta eleştiri üzerindedir. Popüler pratikler içerik­ lerin, hangi içerik olursa olsun, temelindeki çokanlamlılığma, zevki işin içine katan ve kimlikleri pekiştiren direniş taktikleri­ dir. Fiske, yorum çoğulculuğunu aydınlatmak için eski bir Vi­ etnam savaşçısının Amerika Birleşik Devletleri’ne dönüşünde maruz kaldığı işkenceleri ve kendine uygulanan şiddette savaş­

çı bir yanıt vermesini anlatan ilk Rambo’nun (Sylvester Stallone’lu), gösterilmeye başlandığı dönemde Reagan’ın... ve Avus­ turya Aborijmlerinin en beğendiği film olduğunu mizahi bir dil­ le anlatır. Bir alımlama çözümlemesine girişmeden de bu uzlaş­ mazlıktaki Amerikan suçluluk duygusunun sayfasını çevirmek ve ülkeye yeniden fetihçi imajı vermek kaygısını taşıyan Başkan’ın filmi beğenmesinin nedeninin, erkeksi ve millliyetçi yananlamlar olabileceği düşünülebilir. Aborijinler konusunda da Fiske, AvustralyalI Eric Michaels’m, bu topluluğun filmin Ame­ rikancı boyutuyla ne kadar az ilgilendiğini ve tersine beceriksiz, hispanik, başka bir deyişle egemen WASP dilinde kendini dile getiremeyen, polisin aradığı, ormana sığınarak doğal durumu­ na dönen kişilikte kendilerini bulduklarını gösteren çalışması­ nı ele alır. Anlatı kendi durumlarının bir metaforu gibidir: Abo­ rijinler İngiliz dil geleneğini kabullenmek zorundadırlar, Avus­ tralya’da suç oranının en yüksek olduğu ve en çok baskı gören toplum grubunu oluştururlar, ayrıca doğaya, bush’a bağlan çok belirgindir. Fiske’nin kitaplan şaşırtıcı örneklerle doludur. Mi­ dnight Oil topluluğunun “Beds are burning” şarkısı Avustralya­ lI madenciler arasında çok popülerdir, ancak ırkçı önyargılara karşı olan Aborijin yanlısı sözlerine değil, “hard rock” titreşi­ mine bağlanırlar. Bruce Springsteen’in “Bom in the USA”i, ileri­ ciler Amerikan düşü üzerine düş kmklığmı dile getiren bir ba­ lad, tutucular için yeni bir ulusal marştır. Madonna hem erkek­ lerin cinsel fantezilerine, hem de ergenlerin bağımsızlaşma düş­ lerine hizmet eder, kot pantolon toplumsal kullanımlan son de­ rece farklı bir giysidir... Janice Radway’in izlediği yol, o dönemdeki birçok üniversi­ te araştırmacısının yolu konusunda aydınlatıcıdır. Bu feminist edebiyat uzmanı, kadın okuyuculann yaşadığı baskıya tanıklık etmek amacıyla ünlü “Harlequin” koleksiyonunun pembe di­ zi romanlanyla ilgilenmeye karar verir. Romanlann semiyolojik bir çözümlemesini gerçekleştirir ve eleştirel yazarlardan aynlan, etnografik denebilecek bir yöntemle Middlewest’in bir kentindeki hayran topluluğuyla bağlantı kurmayı seçer. Gö­ rüştüğü tutkulu okuyucular genellikle orta sınıftan ev kadınla-

ndır, bir kulüp aracılığıyla kendi aralannda romanları değiş-tokuş edip tercihlerini tartışırlar. Reading the Romance’da (1984) Radway giderek artan şaşkınlığını aktarır. Metin çözümlemesi, kadınların toplumsal açıdan aşağı konumunun durmadan altı­ nı çizen (bkz. Tablo) anlatıların yinelemeli ve ataerkil içeriğini ortaya çıkarır: Güzel genç bir kadın ve mesleğinde başarılı, zen­ gin bir adam âşık olurlar, erkek kadını reddeder, ancak en so­ nunda iki karakter kavuşup evlenirler. Bu kitaplar kadın kah­ ramanlan değişmez bir biçimde edilgen, hatta erkek düzenine boyun eğmiş (romanın başında erkek kahramanın kadına teca­ vüz etmesi ender değildir), yalnızca estetik sermayeleri için is­ tenen, evlenme meraklısı varlıklar gibi gösterir, evlilik de erkek üstünlüğünü ve kadmlann karşı karşıya kaldıklan aşağılanmalan onaylar. Bununla birlikte, kadın okuyuculann yorumlan hem birbiriyle aynı, hem de araştırmacının bu kitaplar üzerine yorumlanyla çelişkindir. Harlequin romanlan erkeklere ve ya­ banıl doğalanna verilen olağanüstü derslerdir, çünkü erkekle­ rin kadınsı konumlara doğru geliştiklerini gösterir. Duygusal romanlann kadın okuyuculan, elbette bu kitaplann toplumsal Harlequin Romanlarının Okunması (Janice Radway'e göre, 1984) ' Semiyolojik’ anlatı

Kadın okuyucuların anlatısı

Karşılaşma

Karşılaşma

Güzel, ancak yoksul bir genç kadın, zengin ve mesleğinde başarılı bir erkekle karşılaşır. Erkeğin toplumsal üstünlüğü. Aşk egemenliği gizler.

Güzel, ancak yoksul bir genç kadın, zengin ve mesleğinde başarılı bir erkekle karşılaşır. Erkeğin toplumsal üstünlüğü. Aşkla egemenlik birarada yürür.

Kopuş

Kopuş

Erkek kadına kaba davranır: Toplumsal egemenlik fiziksel egemenlikle de kendini gösterir.

Erkek kadına kaba davranır: Toplumsal egemenlik fiziksel egemenlikle de kendini gösterir.

Ayrılık

Ayrılık

Kadının aşağı toplumsal konumunu kabullenme çalışması.

Erkeğin kadınsı değerlere yönelme çalışması.

Uzlaşma

Uzlaşma

Erkeğin zaferi, çünkü kadın önceki şiddeti kabullenir ve evlilik yoluyla kocanın üstünlüğü kutsanır.

Kadının zaferi, çünkü erkek duygularını itiraf eder, şiddeti de reddeder.

açıdan aşağı konumlarını pekiştiren romantik ve ataerkil bas­ makalıp düşüncelerine katılırlar, ancak bunun nedeni cinsel egemenlik gösterisinin -öte yandan bu cinsel egemenlik gün­ lük yaşamda da yaşanır-, sonra tümüyle başka yöne gidecek bir durumu inanılır kılmak amacıyla kullanılmasıdır. Kadın okuyucular, kadın kahramanlan özerkliğine düşkün, erkek kahramanla çatışmaya hazır, sonuçta kadın öz kimliğin­ de kabul edilen karakterler gibi algılarlar: Romanın sonunda, erkek kahraman aşkını şefkatle ve gözyaşlarıyla itiraf ederek kadmsılaşır. Geleneksel olarak “kadınsı” sayılan değerlere yö­ nelme, kadını egemenlik altında sunmasalar, gerçekçi ya da ak­ la uygun olmayacak duygusal romanlarda tüm anlamını kaza­ nır.5 Janice Radway bu şaşırtıcı alımlamada öncelikle ataerkil ideolojinin en son kurnazlığını görür. Kendi yaşamlannı değiş­ tiremeyen kadın okuyucular, gerçek dünyada etkin olmalannı engelleyen düşsel bir zaferi düşlerler. Kitabının yeni basımın­ da (1992), Cultural Studies alanının bütününde sürdürülen çalışmalann ışığında, pembe dizi romanlannda tersine bir tür fe­ minizmin aktanldığı ya da biçimlendiği sonucuna vanr. Bu ro­ manlar devrimci olmasalar da kimi kadınlan kendi durumlanyla yüzleştirir, kendilerine dönmelerini, yeni çözümler aramalannı sağlar, kısacası bir toplumsal değişimi de kolaylaştım. Kitle iletişim araçlannm yarattığı anlam tartışması çelişkin, bir bakıma da ilerici bir deneyimdir.

"Semiyolojik demokrasinin" ve "postmodernizmin" zorlukları Aşınlığa itilen “kültürel” girişim, yöntembilimsel açıdan riskli duruma gelir. Yerleşmiş kimlikli topluluklardan, bunlann doğultusunda kod çözümleyerek söz etmek, bir özdeciliğe, bir “kültürcülüğe” götürür. Bir yandan üniversite kadrosunu elin­ 5

Harlequin romanlarının güncellenmesi için, Bruno Pequignot’nun La Relati­ on amoureuse. Analyse sodologique du roman sentimental modeme -Aşk ilişkisi. Çağdaş duygusal romanın sosyolojik incelemesi- (1991) başlıklı çalışması oku­ nabilir.

de tutup, bir yandan bağlı olunduğu düşünülen bir kültürle övünüldüğünde, “popülizm” de çok uzak değildir. Ötekilere açıldığına inananlardan olmanın gönül rahatlığıyla “halk” için konuşulabilir, ancak gözlemlemek istedikleri, düşlenen, daha çok yorumlarıyla karışan bir halk düşünsel fantezilerini geliş­ tirilir. Bu “kanndan konuşma”, sapma diye değerlendirdiğine uzaklığını belirten Stuart Hall tarafından eleştirilir. “Erk” sorunu metinden son incelemede anlam üreticisi du­ rumuna gelen okuyucuya geçince, kimi yazarlar da yavaş yavaş iki karşıt ve bütünleyici doğrultuda bir tür öne kaçış gerçekleş­ tirirler. “Popüler kültürlerin” tek yönlü değer kazanması, ilk olarak öznelerin özgürlüğüne övgüyle sonuçlanır. Fiske, Certeau’nun “kaçak avcı” ve “yön saptırma taktikleri” nin anarşist bir yorumunda, medya kullanıcılarının her zaman, bir değer pazarı olarak belirenin, “semiyoloji demokrasisinin” üst met­ ninin içinden kendilerine uyanı seçebileceklerini açıklamak için “semiyoloji gerillası” düşüncesini ortaya atar.6 Oysa birçok eleştirmenin, özellikle David Morley’in saptadığı gibi, bu yöne­ lim kitle kültürünün tek akılcılığı olarak pazar ekonomi düze­ nini meşrulaştırır. Her eleştirmen, bir ultra liberalizm çerçeve­ sinde kitle kültürünün şu ya da bu ürününün tüketilme neden­ lerini bulur ve doğrular. Cultural Studies’in Amerika Birleşik Devletleri’ndeki başarısı, bir yandan da yapısalcılığın ölümüy­ le ortaya çıkan bir başka akımla flörtüyle açıklanır: Fransız kuramcılarca (Lyotard, Baudrillard, Foucault, Derrida) beslenen “postmodern” felsefe ve “yapıbozum” sorunsalı. Eğer her şey söylem tarafından kuruluyorsa, belki söylem tarafından da yı­ kılabilir de. Artık nesnelerin özü yoktur, kimliklerin ve inanç­ ların parçalı, değişken olmasını sağlayan temsillerin bir açılı­ mı vardır (Lawrence Grossberg) gerçeklik de gerçeklik üzeri­ ne söylemlerden başka bir şey değildir. Pratiklerin değişkenliği düşüncesi burada çok zenginleştiricidir, çünkü donmuş kim­ liklerin kültürcülüğüyle karşıtlaşır: Aynı bireyin ya da toplulu­ 6

Newcomb ve Hirsh’in (1987) kültürel forum imgesi bu saptamalara yakındır. İzleyicilerin değişkenliği konusunda bir bakış açısı için Daniel Dayan’a da baş­ vuracağız.

ğun içinde birçok mantığın varlığı, potansiyel olarak çelişkili­ dir. Ancak kimileri için açıkça bir kimliklerin gevşekliği, akış­ kanlığı ve göçebeliği kuramı durumuna gelir. AvusturyalI ya­ zarlar Meaghan Morris ve John Morris’in eleştirisini yeniden ele alırsak, izleyicilerin büyük yorumlama yetisinin ve kimlik­ lerin esnekliğinin yalıtılmış saptaması sıradanlığa varır. Benzetim, üst-hiper gerçeklik felsefesi kuramına götüren bu yapıbozum kuramına karşılık, Stuart Hail toplumsalın daha az soyut bir yorumunu getirir: Sorun bir “postmodemlik”ten çok, “yabancı”, “göçebe” (diasporanın izlekleri), melezleşme ve kül­ türel karma betilerce dile getirilen yeni modernlik deneyimle­ ri ve modernlikteki yeni deneyimlerdir. Kimlikler ve giderek melezleşen, küreselleşen bir kitle kültürüyle ilişkileri sorunu­ nun yeniden konumlandırılması, “sömürgecilik sonrası” kim­ likler sorununa, toplum bilimleri ve modernliğin ulamlarına, Cultural Studies’e çağdaş bireysellik ve deneyim biçimleri üze­ rine sosyolojik sorgulamaya daha yakın bir sorunsalda Cultural Studies’i yeniden ele almaya vurgu yapan AvustralyalI ve Asyalı araştırmacılarca (özellikle John Farlow) Cultural Studies’in ye­ niden benimsenmesinin temelindedir. Evet, Fransa’daki araş­ tırmalara da başvurulur, ancak bu kez sosyolojik araştırmalar söz konusudur (bkz. On Beşinci Bölüm).

Neden Kültürel Çalışmalar Fransa'da ve İtalya'da Geç Yankı Bulur? Kültürel Çalışmalar akımı Anglosakson ülkelerde, sonra Kuzey Avru­ pa ülkelerinde, en sonunda da Asya ülkelerinde gerçek bir başarı yakaladıysa da Fransa ve İtalya'da uzun süre eksik kalır. Bu tür bir gelene­ ğin eksikliğinin nedeni "68 etkisinde" bulunabilir. "68 etkisi" daha faz­ la toplumsal özgürlükle, aynı zamanda bu ülkelerde kitle iletişim araçla­ rının bilgilendirme işlevleri olduğu kadar, kültürel işlevleriyle bütünleşmiş —seçkincilik nedeniyle-, kurumsallaşmış erklerin güçlü bir reddiyle kendini gösterir. Fransa'da CECMAS'da Georges Friedmann ve özellikle Edgar Morin (ve bir ölçüde kitle iletişim kültürüne bakışı mesafeli olan Roland Barthes) tarafından savunulan, hem bir kültür endüstrisi eleştirisine, hem de ye-

ni kültürlerin savunulmasına bağlı önemli araştırma gelenekleri, 1970'li yıl­ larda Frankfurt Okulu'nun çalışmalarına dönüşle ya da bu çalışmaların bir ölçüde keşfedilmesiyle silinir. İki ülkede içeriklere odaklanmış bir semiyolojinin utkusu ve kitle iletişim araçları çalışmalarına oldukça karşıt bir Fransız kültür sosyolojisinin, Pierre Bourdieu'nün sosyolojisinin olumlanması, daha hoşgörülü, "halk dalkavukluğu" diye nitelenen bir tutumu uzun süre gayri meşru kılar. Böylece toplumsal eşitsizlik temel sorun sayılır ve yaş, cinsiyet, etnik ayrımlar ikinci plana atılır. Bununla birlikte, 1970'li ve 1980'li yıllarda Michel de Certeau'nun Fran­ sa'da, kültürel pratikler üzerine soruşturmaların ortaya konulmasında üst­ lendiği işlev ve okumanın kullanımları çalışmalarına etkisi nedeniyle, tek ba­ şına bir "kültür" geleneği yarattığını ileri sürebiliriz. Anglosakson Cultural Studies, Certeau'ya çok başvurmuştur zaten, bununla birlikte çalışmalarının farklı akımlarca kullanımı, tutumlarına ve alımlama sorunundan daha kar­ maşık ve daha geniş yapıtına denk değildir. İtalya'da Umberto Eco hem kül­ türel açıdan yüce gönüllü, tüm anlatım biçimlerine açık bir araştırmanın ya­ yıcısı, hem de parlak ama çok biçimci, bir başka deyişle izleyicilerle karşılaş­ maya çok az odaklanan bir semiyolojinin savunucusudur. Kitle kültürünün kınanmayan anlamıyla yeniden keşfi, tarihçilerin çalış­ malarıyla ve Edgar Morin'den devralınan tavır almalarla gerçekleşir. JeanLouis Missika ve Dominique Wolton'un La Folle du logis'si (Düş kurma yeti­ si), aynı Dominique Wolton'un Eloge du grand public (Kitle izleyicisine öv­ gü) 1980'li yıllarda televizyonun ve kitle izleyicisinin kınanması dönemini, bir kültürler incelemesinden çok, bir demokratik topluluğun oluşması araç­ ları olarak kitle iletişim araçlarının betimlenmesi anlamında aşmaya güçlü bir çağrıdır. İtalya'da olduğu gibi Fransa'da da Eco'nun ve Metz'in torunla­ rının semiyolojisi, disiplinler, bakışlar ve nesneleri arasındaki bölümlenmeyi kaldırır (örneğin Fausto Colombo'nun araştırmaları, 1998). Daniel Dayan'ın vazgeçilmez, sınırları aştıran çalışması, metinler arasında dolaşıma olanak sağlar. Sosyoloji (kültür, toplumsal hareket sosyolojisi) Dominique Cardon, Sabine Chalvon-Demersay, Eric Macé, Eric Maigret, Dominique Mehl, Pat­ rick Mignon ve Dominique Pasquier gibi araştırmacıların çalışmalarıyla açık­ ça kitle iletişim araçlarına dönerek akışını değiştirir.

KAYNAKÇA Ang, len, Living Room Wars. Rethinking Media Audiences fo r a Postmodern World, Londra, Routledge, 1996 (çevrilen bölüm: “Culture et communication. Pour une critique ethnographique de la consommation des médias dans le système médiatique transnational”, Hermès, 11-12,1993).

— Watching Dallas (1985), Londra, Routledge, 1989. Bakhtine, Mikhail, Le Marxisme et la philosophie du langage. Essai d’application de la méthode sociologique en linguistique (1929), Minuit, 1977, Paris. Barker, Martin, Comics, Ideology, Power and the Critics, Manchester, Manchester University Press, 1989. Brantlinger, Patrick, Crusoe’s Footprints. Cultural Studies in Britain and America, Londra, Routledge, 1990. Carey, James, Communication as Culture. Essays on Media and Society, (1989), Londra, Routledge, 1992. — “Mass Communication Research and Cultural Studies: An American View”, Cur­ ran, James; Gurevitch, Michael veWoollacott, Janet (der.), Mass Communication and Society, Edward Arnold/The Open University Press, 1977. Chambat, Pierre ve Ehrenberg, Alain, “De la télévision à la culture de l’écran. Sur quelques transformations de la consommation”, Le Débat, 52,1988, Paris. Colombo, Fausto, La cultura sottile. Media e industria culturale in Italia dall’ Ottocento agli anni noventa, Milano, Bompiani, 1998. Curran, James, “La décennie des révisions. La recherche en communication de masse des années 80” (1990), Hermès, 11-12,1992, Paris. Davies, loan, Cultural Studies and Beyond. Fragments o f Empire, Londra, Routled­ ge, 1995. Dayan, Daniel (der.), “À la recherche du public. Réception, Télévision, Médias”, Hermès, 11-12,1993, Paris. — “Les mystères de la réception”, Le Débat, 71,1992, Paris. Dyer, Richard, Heavenly Bodies. Film Stars and Society, Londra, BF1, 1986. — Stars, Londra, BFI, 1979. Easthope, Anthony, Literary into Cultural Studies, Londra, Routledge, 1991. Fiske, John, Understanding Popular Culture, Boston, Unwin Hyman, 1989. — Reading the Popular, Boston, Unwin Hyman, 1989. — “Moments of Television: Neither the Text nor the Audience”, Setter, Ellen; Borchers, Hans; Kreutzner, Gabrielle ve Warth, Eva-Maria (der.), Remote Control. Television, Audiences and Cultural Power, Londra, New York, Routledge, 1989. — “British Cultural Studies and Television”, Allen, Robert (der.), Channels of Dis­ course, Chapell Hill, Londra, University of North Carolina Press, 1987. — Television Culture (1978), New York, Routledge, 1994. Frow, John, Cultural Studies and Cultural Value, Oxford, Clarenton Press, 1995. Gans, Herbert, Popular Culture and High Culture, New York, Basic Books, 1974. Gilroy, Paul, There Ain’t No Black in the UnionJack. The Cultural Politics o f Race and Nation, Londra, Hutchinson, 1987. Gramsci, Antonio, “La question des intellectuels, l’hégémonie, la politique” (1931), Textes, Éditions Sociales, 1983, Paris. Gripsrud, Jostein, The Dynasty Years. Hollywood Television and Critical Media Stu­ dies, Londra, Routledge, 1995. Grossberg, Lawrence, It’s a Sin. Essays on Postmodernism, Politics and Culture, Syd­ ney, Power Publications, 1988.

Hall, Stuart, “Cultural Studies and its Theoretical Legacy”, Grossberg, Lawrence; Nelson, Cary ve Treichler, Paula (der.), Cultural Studies, New York, Routledge, 1992. — Introduction à Morley, David, Family Television. Cultural Power and Domestic Leisure, Londra, Routledge, 1986. — “Culture, the Media and the “Ideological Effect””, Curran, James; Gurevitch, Michael ve Woollacott, Janet (der.), Mass Communication and Society, Edward Arnold/The Open University Press, 1977. — “Codage/décodage” (1973), Réseaux 68,1994. Hall, Stuart ve Jefferson, Tony (der.), Resistance through Rituals. Youth Subculture in Post-War Britain, Londra, Harper Collins, 1976. Harris, David, From Class Struggle to the Politics o f Pleasure. The Effects o f Gramscianism on Cultural Studies, Londra, New York, Routledge, 1992. Hebdige, Dick, Subculture. The Meaning o f Style, Londra, Methuen, 1979 (bir bölü­ münün çevirisi: “Système du mod”, Réseaux, 80,1996), Paris. Hoggart, Richard, La Culture du pauvre. Étude sur le style de vie des classes populai­ res en Angleterre (1957), Minuit, 1970, Paris. Jenkins, Henry, Interview in Harrison, Taylor ve diğerleri (der.), Enterprise Zones. Critical Positions on Star Trek, Boulder, Westview Press, 1996. Jenkins, Henry, Textual Poachers. Television Fans and Participatory Culture, New York, Londra, Roudedge, 1992. Jones, Paul, “The Myth of “Raymond Hoggart”: On “Founding Fathers” and Cultu­ ral Policy”, Cultural Studies, 8/3, 1994. Mills, Charles Wright, L’Élite du pouvoir (1956), Maspero, 1969. Morley, David, Television, Audiences and Cultural Studies, Londra, Routledge, 1992 (bir bölümü için: Hermès, 11-12,1993). — The “Nationwide” Audience. Structure and Decoding, Londra, BFI, 1980 (Charlot­ te Brundson’la yapılan çalışmaları bir ölçüde yeniden ele alır). Morley, David ve Kuan-Hsing, Chen (der.), Stuart Hall. Critical Dialogues in Cultu­ ral Studies, Routledge, 1996. Morris, Meaghan, “Banality in Cultural Studies", Mellecaw, Patricia (der.), Logi­ cs o f Television: Essays in Cultural Criticism, Bloomington, Indiana University Press, 1990. Munson, Eve Stryker ve Warren, Catherine A. (der.), James Carey. A Critical Rea­ der, University of Minnesota Press, 1997. Newcomb, Horace ve Hirsch, Paul, “Television as a Cultural Forum”, Newcomb, Horace (der.), Television, the Critical View, Oxford, Oxford University Press, 1987. Passeron, Jean-Claude, “Présentation”, Richard Hoggart en France, BPI-Centre Georges-Pompidou, 1999. Péquignot, Bruno, La Relation amoureuse. Analyse sociologique du roman sentimen­ tal moderne, L’Harmattan, 1991, Paris. Radway, Janice, A Feelingfor Books. The Book-of-The-Month Club, Literary Taste and Middle-Class Desire, The University of Carolina Press, 1999. — “Writing Reading the Romance”, Reading the Romance için giriş, basım 1992.

— Reading the Romance. Women, Patriarchy and Popular Literature, Chapel Hill, University of North Carolina Press, 1984 (bir bölümünün çevirisi “Lectures à “l’eau de rose". Femmes, patriarcat et littérature populaire", Politix, 51, 2000). Schwartz, Olivier, Le Monde privé des ouvriers. Hommes et femmes du nord, PUF, 1990, Paris. Silverstone, Roger, Television and Everyday Life, Londra, Routledge, 1994. Tulloch, John ve Jenkins, Henry, The Science Fiction Audience: Dr Who, Star Trek and their Fans, Londra, Routledge, Chapman and Hall, 1995. Williams, Raymond, “Les formes de la télévision”, Réseaux, 44/45, 1990 extrait de Television. Technology and Cultural Form’dan bir bölüm, New York, Schocken,1974). — Culture and Society, 1780-1950, Londra, Chatto & Windus, 1958.

ON BİRİNCİ BÖLÜM

İLETİŞİM MESLEKLERİ SOSYOLOJİSİ Gazeteciler Ne Yapar?

Haber ve eğlence üretiminin kara kutusunda neler olur? Lasswell’in modelini, şu ünlü, iletilerin kaynağında “kim var”ı in­ celemek olası ve istenir bir durum mudur? Bu sorunun yanı­ tı kuşkusuz olumludur, ancak araştırmacılara böyle görünmesi için onlarca yıl geçmesi gerekmiştir. Bayağı ve değersiz sayılan kitle iletişim araçlarına aydın küçümsemesi, topluluklar üze­ rindeki “etkileri” karşısında kaygı, “kültür endüstrileri” ege­ men ideolojinin yalın aktarım araçları olarak ele alan eleştirel kuramın etkisi, endüstrinin yalnızca rating ve izleyici ölçümü araştırmalarına ilgi göstermesi ve yapıma özel bir önem verme­ yen Lazarsfeldci kuramın 1960’lı yılların sonuna kadar süren utkusu biraraya gelince, kimi öncülerin1 çabalan dışında, ileti­ şim meslekleriyle ilgilenmeyi pek çekici kılmaz. Bununla birlikte üretim evreninin keşfi gerçek sürprizlerle doludur. Gazetecilerin ve eğlence yazarlannın politik ve ekono­ mik bağımlılık/bağımsızlık düzeneklerini kariyerlerinin, ideolo­ jilerinin ve yetilerinin farklılığını da vurgulayarak ortaya çıkanr, böylece de kültür-erk ilişkisi konusunda bilgiyi arttınr. Meslek­ 1

Dominique Pasquier, Leo Rosten’in basın muhabirleri, Hortense Powdermaker’m Hollywood üzerine çalışmalarım televizyon senaristleri üzerine kitabı­ nın önsözünde (1995) ve iletişim Sosyolojisi (1997) ortak yapıtında anar.

ten kişiler üzerine çalışmalar, toplumun, herkesin düşündüğü­ nü söyleyebilip, aynı zamanda kendini dinletebildiği çoğulcu bakış açısına ulaşmayı hiç sağlamasa da toplumlanmızda kit­ le iletişim araçlarınca genelleştirilmiş bir baskı karikatüründen uzak, çoğulcu ifade biçimlerinin bulunduğunu ortaya koyar.

Gazeteciliğin işlevci sosyolojisi: "Newsmaking" çalışması Rating’e duyulan ilgi, hemen bir pazarlama endüstrisinin ya­ ratılmasına neden olduysa da profesyonellere duyulan ilgi ya­ vaş uyanır ve neredeyse endüstriyel bir gazetecilik -gazeteciler, araştırmacıların ilgisini demokratik süreçteki merkez konum­ larıyla ve aydın çevrelerine yakınlıklarıyla üzerlerinde toplar­ lar- sosyolojisinin oluşmasını elverişli kılar. Bu bağlamda Lazarsfeld ve Merton’dan esinlenen, meşruluk arayışındaki bir mesleğin beklentileriyle genellikle uyum sağlayan serbest mes­ leklerin işlevci sosyolojisi büyük ölçüde referans çerçevesi iş­ levi görür.2 İşlevci sosyoloji, mesleğin toplumda belirli bir ge­ reksinimine yanıt verdiğine ilişkin, neredeyse doğal bir tanımı­ nı varsayar. Gazeteci kimliği bilinen, bir referans grubuna bağ­ lı, teknik bilgi ve yetilerle donanmış, topluluk için yansız, ta­ rafsız bilgi veren (evreni saydamlaştıran) ve karşı-erk (kamu çıkarının savunucusu) olarak ikili bir işlev görmesi gereken ki­ şidir. Gazetecilerin işini anlamak için gerçek uygulamaların bu modele denkliğini ölçmek yeterlidir! Sorun, bu şemada kulla­ nılan haber tanımının, haberi durağanlaştırıp doğallaştınlmasıdır, böylece evren üzerine yorum ve bakış açıları savaşlarının sonucu gibi değil, kendiliğinden varolan bir gerçeğin yalın dü­ zenlenmesi sorunu gibi görünür. Daha etnografik bir yaklaşım benimseyen ve 1960’h yıllardan başlayarak haber üretimi düzeneklerini (“news-making”) çevre­ lemeye çalışan birçok Anglosakson çalışmada bu işlevselciliğin 2

lşlevselci yaklaşım 1960’lı yıllarda, özellikle Jack M. McLeod ve Searl E. Haw­ ley tarafından savunulmuştur (1964). Claude Dubar’m gerçekleştirdiği mes­ lekler sosyolojisinin tanıtımı (1991) burada özellikle gereklidir.

kalıntıları vardır. Bu konu üzerine en iyi sentezlerden birinde Denis McQuail,3 haberin üretiminde bireysel değişkenlerin et­ kisinden, örgüt ve kurum olarak medya tarafından haberin ya­ pılandırılması büyük soruşturmalarına kadar araştırmanın aşa­ malarını çok iyi betimler. David M. White, Kurt Lewin’den aldı­ ğı gatekeeper kavramını (haber bekçisi/seçicisi), yerel bir gaze­ tede gerçekleştirilen yazıların seçimi incelemesinde gazetecilere uygulayan ilk kişidir. Vardığı sonuç, beğenilerin ve göreceli an­ layışların, bir başka deyişle kişisel deneyimin seçimi büyük öl­ çüde açıkladığıdır - dolayısıyla saf kişisizlik ve nesnellik ölçüt­ lerine yanıt vermez. Yine de bir gazeteden ötekine seçimlerin düzenliliği, haberin öncelikle bireysel beklentilere bağlı oldu­ ğu görüşünü sorgulamaya götürür. Haber medyasının kimi za­ man koyun gibi davranmasının kaynağında, Amerikalı yazarla­ rın “bürokratik alışkanlıklar” diye adlandırdıkları örgütsel zor­ lamalar vardır. Kimi olaylar dizgeseldir olarak ayrıcalıklıdırlar, çünkü özellikle heyecan vericidirler ya da gazetecilerin elindeki teknik olanaklarla uyumlu sayılırlar. Hızlı bir haber toplamayla (24 saatlik bir çevrim temelinde) elde edilebilecek, tüm yeni, şa­ şırtıcı ancak bir bağlama kolayca uyabilecek, göreceli açık ve be­ lirli, öncelikle okuyucuların beklentilerine uyarlanan bir rapo­ run konusu olabilecek sorular öne çıkarılır, buna karşılık uzun süreli sorgulamalar, toplumsal ve politik bağlantıların karma­ şıklığı göz ardı edilir. Michael Shudson bireşimsel bir metinde (The Power oj News’da yer alan, “News as Public Knowledge” 1995), Amerika koşullarında medyanın genellikle dört yön ge­ liştirdiğinin varsayıldığım belirtir: Mesafeli (1), teknik biçimde (2), öncelikle resmî kaynaklara dayanarak (3), olumsuz ya da heyecan verici olayları ele almayı yeğlerler (4). Bu araştırmanın4 tomurcuklan sayılan Herbert Gans’m (Deciding What’s News, 1979) ve Gaye Tuchman’m (MakingNews, 3

1983’ten bu yana düzenli olarak yayımlanan Mass Communication Theory kita­ bında.

4

Bu araştırma Roshco’nun (Newsmaking, 1975), Golding ve Elliot’ın (Making the News, 1979), Fishman’ın (Manufacturing News, 1981), Chen ve Young’un derledikleri toplu yapıt (Manufacture o f News) gibi yinelemeli başlıklı metinle­ ri de içerir.

1978) kitapları, basının yalnızca ekonomik nedenlerle de­ ğil, örgütsel denge için de uygulamaların tektipleşmesi türle­ rini araştıran bir endüstri olduğunu gösterir. Tuchman, Al­ man olaybiliminden ve Goffman sosyolojisinden esinlenerek, özellikle haberlerin hazırlanmasında zaman algısının önemin­ den söz eder. Evrenin genellikle denetim dışı, hatta açıklana­ maz bulunan bir sürekliliğinde haber yapmak, bir ağ dokuyup haberleri yakalamak, bir başka deyişle “modelleştirmek” ge­ lir. Gazeteci kendini yineleyen ya da öngörülen, muhabirlerin maddi müdahale olanaklarıyla belirlendiğinden örgütsel açı­ dan iyi denetlenen öğelere dayanır. Harvey Moloch ve Marilyn Lester (1974) de iki ölçüt getirirler (algılanan haberin kasıtlılığı ya da kasıtsızlığı, haberin yazarının ya da yaratıcısının kimli­ ğinin belirli olup olmaması) ve medyanın oluşturduğu olayları, pratiklerin gözlemlenmesinden yola çıkarak dört bölüme ayı­ rırlar: “Alışılmış olaylar” (istatistiksel olarak ağır basanlar: dü­ zenleyicilerin iletişimi belirlediği spor gösterileri vb.), “skandallar” (yaratıcısına karşın bilinçli oluşturulan), “kazalar” (ya­ ratıcısının haber vermek için çaba göstermediği olaylar, örne­ ğin bir fabrikada beklenmeyen bir patlama) “mutlu rastlantı­ lar” ya da “rastlantısal şaşırtılar” (bir politikacının rastlantı ve dile getirmeyi birleştiren dil sürçmesi), içeriklerin yapılanması, gazetecilerin eylemlerince ve bunların örgütsel bütünlere katıl­ masıyla bağlantılandınlır.

Eleştirinin dönüşü: Gazeteciler ve çevreleri Başlangıçta işlevci ve övücü olan haber üretimi araştırmasının yönelimi, eleştirel ve Marksist akımla belirlenir. Gazetecilik pratiğinin zorlayıcı yönleri üzerine saptamalar, medya ve ku­ rumlar, içerikler, ideolojik konumlanmalar arasındaki ilişkiler konusunda daha genel incelemelere açılır. Üretim sürecine, ge­ reksinimlere uygun, daha rahat, bir örgütte kendiliğinden var olduğu düşünülen olgu, gerçekte bir ideolojik seçimden kay­ naklanabilir. Acil durumlarda, savaş gibi şiddet olaylarında bi­ le kimi yöntemleri, örneğin canlı yayını haber açısından özel­

likle zengin saymak da sözü öncelikle zaten yerleşik bir erişi­ mi olan (düşmanın değil, ülkenin askerî yetkeleri) daha güçlülere vermeyi seçmek de doğal değildir: Dizginsiz anında haber arayışı, Batılı şimdiki zaman saplantısına bağlıdır; güçlülere uy­ gun görülen en büyük güç, yetkeli/seçkin baskısını ya da kimi­ lerinin beklentileri arasındaki uygunluğu ortaya koyar. Gaze­ teciler, kişisel tepkilerin ve iş mantığımı! ötesinde, söylemleri yoluyla kendini üreten ve yeniden üreten toplumsal çevrelere ve kültürlere bağlıdırlar. Philip Schlesinger’in salık verdiği gi­ bi (1992), medya-merkezciliği önlemek ve pratikleri bunların doğuşuna tanık olan genişletilmiş çevrelerle bağlantılandırmak gerekir. Ama etkinin aktığı kanallar hangileridir? Genellikle üç düzey ayırt edilir: Örgütsel etkileşimler düzeyi, ekonomik ya­ pılar düzeyi, son olarak da toplumsal ve kültürel etkiler düzeyi.

Çevreyle etkileşim ler Medyanın kaynaklarıyla (özellikle politik çevrelerle), reklamverenleriyle ve yöneticileriyle ilişkileri kolaylıkla betimlenebilir. Araştırmacıların çoğunluğu tutarlı bir model öne sürülmeden gazetecilerin karşı karşıya kaldığı etkiyi düşündürmekte birle­ şirler. Örneğin reklamverenler tarihsel program savaşını kazan­ mış ve bir ölçüde biçimlendirdikleri medyaya iyice yerleşmiş­ lerdir: Ünlü Amerikan soap operaların (“sabun köpüğü opera­ lar”) böyle adlandırılmasının nedeni, 1950’li yıllardan başlaya­ rak, kadın izleyicilere ulaşmak isteyen deteıjan üreticileri tara­ fından finanse edilmesi, dolayısıyla biçimlendirilmesidir; haber gazetelerinin büyük bir bölümü kendi çıkarlarını düşünen sa­ nayicilerindir... Yine de güçleri birçok etkenle sınırlıdır. Önce­ likle reklamın yerini tutabilecek başka gelir kaynaklarının var­ lığı bir sınır oluşturabilir: Fransız haftalık hiciv gazetesi Le Ca­ nard enchaîné, yalnızca satışlarıyla yayın yaşamını sürdürür, Ça­ n a k ya da TBO gibi paralı kanallara önemli bir anlatım olana­ ğı vardır. Büyük ulusal medyanın politik saygınlığı ya da yetke­ si ve düzgün ekonomik sağlıkları da en büyük bağımsızlığın gü­ vencesidir. Son olarak reklamverenlerin etkisi, kuşkusuz prog­ ram hazırlayanlar ya da editörler kadar egemen olamadıkları

medyatik etkinliğin çok rastlantısal niteliğiyle dengelenir. Kitle iletişim araçlarının gerçeği, programlann gerçek yargıçlan olan izleyicilerin ilgisini çekmek için durmadan yeni içerikler üret­ mektir. Dolayısıyla para getiren yönelimleri belirlemek için, ya­ pım sürecini gerçekleştirenlerin, kurgucuların ya da gazetecile­ rin önünde silinmeyi bilmesi gereken reklamverenlerle, yaratım ya da tanıklık edimine dahil olanlar -konu üzerine önemli me­ tinlerde İngiliz Jeremy Tunstall bunu somut olarak belirginleş­ tirir- arasında sürekli bir alışveriş ortaya çıkar. Gans’m üzerine derinlemesine çalıştığı yöneticilerle ilişki konusu, tek yönlü egemenlik değil, uzlaşma düşüncesiyle ele alınmalıdır. Yazı işlerine uygulanan baskı, zamana ve insanlara göre değişen bir gerçekliktir. Haber politikası yüksek makam­ larca ilk ve son olarak belirlense de uygulaması günden güne, duruma ve gazetecilerin ve habercilerin kendine mal etme yeti­ lerine göre değişir: Uzlaşmazlık yazı işlerinde de eksik değildir. Bunun ötesinde, ekonomik yapıların etkisinin ölçümü, birçok kavramsal sorun ortaya çıkarır (aşağıda açıklayacağız). Kaynaklar ve etkileri üzerine tartışma, 1970’li yıllarda Ame­ rikan işlevselciliğine karşıt olan ve eleştirel bir düşünceyi savu­ nan İngiliz sosyolojisince biçimlendirilmiş, ayrıca etnografiye eğilimli5 Leo Rosten ve Everett Hughes’un çalışmalarından etki­ lenmiştir. Jeremy Tunstall Joumalistes at work'u yazmadan ön­ ce, 200’den fazla gazeteciye sorular sorar. Seçimi yan-yönlendirme görüşme tekniği yönündedir ve gazetecilerle haber kaynak­ lan arasında yapılanmış etkileşimler modeli önerir. İki taraf ha­ beri aktarmak ya da toplamak için, şunun ya da bunun çıkarlanna göre, hem işbirliği içine girmek, hem de savaşmak zorunda­ dır. Gans’a göre bu etkileşim dengesiz ilişkiler çerçevesinde ger­ çekleşir. Gazetecilerin evreni, toplumsal çeşitliliğe pek az du­ yarlı olduğundan, ender olarak haber kaynaklannı çoğaltıp iş­ lenen sorunlan temelden bağlamla ilişkilendirmeye girişir. Bili­ nen, kendini yineleyen, basmakalıp kaynaklara dayandığından, 5

James Curran ve Philip Schlensinger gibi yazarları içine alan, İngiltere’de Cul­ tural Siudies’le birlikte varolan bu araştırma akımı üzerine öğeler, Howard Tumber’ın derlediği, Jeremy Tunstall onuruna kitapta bulunur.

üstünlük de basının gerçek gücünden yararlanan, kabul edile­ bilir olmayanları dışlama gücünü, yer vermeme gücünü kulla­ nan yararlanan bu kaynaklardadır. Moloch ve Lester, kitle ileti­ şim araçlanna erişimin, beklentileriyle uyumlu haber akışı için önceden tasarlanmış söylemler önerme becerisini artırdığını dü­ şünürler. Öncüler için, “sıradan olaylar” sınıfına -daha çalkan­ tılı öteki olayları denetlemek güç olduğundan- müdahalelerini biçimlendirdiklerinde, başan olasılıkları çok büyüktür.6 Atlantiğin iki yanında 1990’lı yılların çalışmaları bunun tersi bir ol­ guyla bağlantılıdır: Gazetecilerin, politika dünyası da dahil ol­ mak üzere kaynaklan üzerindeki gücü. Kitle iletişim araçlannın izleyici ve saygınlık konusundaki inanılmaz başarısı, karşılığın­ da görsel-işitselin liberalleşmesi, bir “medyakrasinin” olumlanması, güncelin projektörleri altına konabilecek ve “kamuoyu mahkemesi”nin (yakın geçmişte, başta ünlü Lewinski olayın­ dan başlamak üzere çeşitli medyatik linçler düşünüldüğünde) karşısına çıkmaya sürüklenebilecek seçilmişler üzerinde etki­ lidir. Bu olgu, kaynak/medya ilişkisini çok kısmi olarak tersine çevirse (Charon ve Mercier, 2003) ve izleyicilerin gücünün art­ masına tanıklık etse de “Zafer kazanan iletişim tarafından öğü­ tülen” (Dominique Wolton, 1997) politikacı sosyolojisi gelişir.

Pazar Ekonomik yapılar ve bunlann gazetecilik uygulamalan üze­ rine etkileri düzleminde hiçbir uzlaşma yerleşme yolunda de­ ğildir. Geleneksel olarak Amerikalı, neoklasikler kuramlara ya­ kın yazarlar, bir pazarda sunumun çeşitliliği arttıkça gazeteci­ lerin anlatım olanaklannm da arttığını ve haklın farklı haber biçimlerine erişebildiğini, tersine haberde kamu tekelinin, ha­ berin kısıdanmasma götürdüğünü savunurlar. Geleneksel ola­ rak Avrupalı kamu hizmeti olarak medya yandaşlan, buna ha­ berin yalnızca kişisel beğenileri ya da çıkarlan tatmin etmediği, 6

Bu sava iyi bilinen karşı örnekler önermek olasıdır. Kimi savaşların, örneğin Körfez Savaşı’nın medyada yer alma biçimi, rastlantısal olsa da resmi kaynakla­ rın geri çekilmesine neden olmamış, tersine öne çıkarmıştır. Kimi zaman olay ne kadar öngörülemezse gazeteciler de o kadar sözü yetke makamlarına ve uz­ manlara bırakırlar.

her zaman toplumun bir politik bütün gibi biçimlenmesi için gerekli bir kamu malı olageldiği yanıtını verirler: Yalnızlaşmış bir pazarda azgın rekabet, vasatlığa ve dağılmaya sürüklediğin­ de, liberal sistemde büyük haber oligopollerinin oluşumu bir yoksullaşmaya götürür. Bu iki konum, giderek daha çok bir­ birini bütünleyici sayılsa ve Amerika Birleşik Devletleri-Avrupa bölünmesi zayıflaşa da durumların aşın çeşitliliğini anlama­ yı sağlamaz. Televizyon ve radyo haberinin kamu tekeli, Fran­ sa’da açıkça anlatım çoğulculuğunun zaranna olmuştur, öyle ki özelleştirme karan bir sosyalist cumhurbaşkanı, François Mitterand tarafından verilmiştir. Günümüzde televizyon (büyük özel gruplar birçok kanalı ve içeriklerini denetlemeyi çalışırlar) ya da internet (söyleyecek hiçbir şeyi olmayan gereksiz siteler çoğalır) pazarlannda, ekonomik oligopolleşme ve dağılma aşınlıklan gözlenir. Başka bağlamlarda şiddetli rekabet buluş üze­ rinde olumlu etkiler gösterebilir, ancak Shumpeterci türde oligopoller, boyutlannın olanaklı kıldığı gözüpek politikalar sür­ dürüp, ağır ve riskli, uzun süreli yatınmlar gerçekleştirebilirler. Büyük ulusal ya da global iletişim gruplannm belirmesi, ye­ rel çıkarlardan bağımsızlaşan gazetecilere kimi zaman daha bü­ yük bir özerkliğin verilebileceği anlamına gelebilir, çünkü böylesine büyük bütünlerin yönetimi, nesnelleşmiş (bir isteğe ya­ nıt görüşüne odaklanmış), ailesel olmayan (yöneticiler basını kendi malları sayabileceklerinden) işletme ölçütlerinin belir­ lenmesinden geçer. Çağdaş kamu hizmetleri de pazann gerçek­ leştirmediği işlevleri görür (Amerika Birleşik Devletleri’nde bi­ le parlamento kanallan vardır). Anlatımın darlığının ya da kötü niteliğinin yarattığı sorunlara çözüm olarak, Tocqueville’ci an­ latım biçimleri ve iletişim araçlannm gerekli çoğulculuğu savı, düşünce özgürlüğünde ilerlemede bir anahtar sağlamadan gü­ cünü korur. Pazar yapısının ve haberin “niteliğinin” arasında bir bağıntının varlığı ya da yokluğu araştırma için, yeni medya ekonomisi akımlannın odağında, bir gelecek sorunudur (bkz. Le Floch ve Sonnac, 2000). Bu yeni akımlar yalın neo-klasik ekonomi modellerini haber ve kültür alanına uygulamakla ya da eleştirel sosyolojik bayağılıklardan bir medya ekonomisi el­

de etmekle yetinmezler artık (haber, kalitesini yitirerek giderek “endüstrileşecektir” vb.).

Toplumsal aidiyet ve kültürel kodların aktarımı Çok sayıda araştırma, gazetecilerin toplumsal kaynakları­ nı dikkate alır. Orta, özellikle de üst sınıflardan geliyor olma­ ları, “halkın” reddiyle ya da tümüyle bilmemezlikle, öncelikle popüler olmayan konularla ilgilendikleri eleştirisini de doğru­ lar. Ancak bu saptamadan yalın hiçbir şey çıkarılamaz. Shudson, içeriklerin çeşitliliğini arttırmak için erişimin toplum­ sal genişlemesini savunsa da toplumsal eşduyumun hiçbir za­ man tümüyle olanaksız olmadığını gözlemler. Seçkinlerin ke­ sin ve sürekli kendi içlerine kapanmaları savı tutarlı değildir. Sol kesimden yazarlar, medyanın ilerici düşüncelere zayıf du­ yarlılığını ortaya koyarlar -istatistiksel olarak kanıtlanmıştır-, buna karşılık sağ kesimin yazarları, gazetecilerin işe alınması­ nın ulusal düzeyde genellikle “liberallerin” (sol liberaller) ya­ rarına gerçekleştiğini gözlemlerler ve tutucu, özellikle de geri­ ci liderlere karşı basın kampanyalarını kınarlar - burada iki ol­ gu 1970-1980’lerin sosyolojisince büyük ölçüde tanıtlanır, 21. yüzyılda da doğruluğunu korur. Herbert Gans gazetecilerin, tutucu ve ilerici bakış açılarının ortalamasını alarak karıştır­ dıklarını, çünkü toplumsal açıdan düzenli, kapitalist toplumun egemen değerlerini paylaştıklarını, ancak çoğunlukla demokrat ve ılımlı düşündüklerini gösterir. “Orta sınıfa” aidiyetleri, dün­ yaya bakışlarını sınırlar ve kurulu düzene bağlılıklarına herke­ sin gözünde tanıklık eder, ancak aynı nedenle anlatım özgürlü­ ğünü ve hareket alanlarını da güvence altına alır. Daha makrososyolojik bir düzeyde, egemen çevrelerin yapı­ sal etkisi sorunu, gazetecilerle egemen çıkarlar arasında orga­ nik bağların sürekli ve önemli bir biçimde var olduğunu savu­ nan Noam Chomsky, Edward Herman ya da J. Herbert Altschull gibi yazarlarca vurgulanır. Marksist yansı tezine göre, ba­ sın kapitalist çıkarların hizmetindedir, tek yaptığı onların gö­ rüşlerini, kültürlerini yansıtmaktır. Ampirik kanıtların yoklu­

ğu ve savın incelikten uzaklığı, bu komplo teorisinin yeni yoru­ munu büyük ölçüde geçersiz kılar. Gerçekte 1970’li yıllardan bu yana Marksizm, uyulması gereken emirler gibi egemen çı­ karlardan doğrudan ve sürekli doğan içeriklere değil, medya ta­ rafından özellikle benimsenen kültür şemalarının aktarımı, an­ latım çerçeveleri sorununa yönelmiştir. Bir toplu yapıtta (Po­ licing the Crisis. Mugging, the State and Law and Order, 1978), Stuart Hall güçlülerin sözünün yapılaştıncı etkisine bağlı hege­ monyacı yeniden üretim tezini tasarlar. Çünkü olayları yorum­ lamak için medyaya ilk erişebilenler güçlülerdir ve meşru sim­ gesel kodlara egemendirler, gazetecilere ya da ilgililere tartışı­ lan konuların bir “ilk tanımını” yaparlar, onlar da bu tanımla sınırlı kalır. Gans ve Tunstall da yapısal etkiye yakın bir kav­ ramdan söz ederler. Aynı dönemde Pierre Bourdieu (Luc Boltanski’yle birlikte, 1976), daha özlü bir biçimde, televizyon tar­ tışma programlarının yöneticilerinin ellerinde tuttukları gerçe­ ğin tanımı gücünü ele alır: Fransız Komünist Partisi genel sek­ reteri Georges Marchais’yle sağ eğitimli politikacı Jacques Chi­ rac arasındaki televizyon tartışması, zorunlu olarak İkincisinin yararına döner. Chirac televizyon stüdyosundaki gazetecilerle aynı tür bir okulda (ENA) yetişmiştir, oysa Marchais teknokrat olmayan, daha kaba ve popüler bir biçimde kendini dile getirir. Haberler ve medyatik tartışmalar, üst toplumsal çevrelerden ve seçkin okullardan gelen kültürel kadrolarca bilinçli olmadan yönlendirilir. Ancak bu incelemeye karşıt birçok sav öne sürü­ lebilir. Georges Marchais’nin medyatik zayıflığı tezi şaşırtıcıdır, çünkü Marchais o dönemde toplumun önemli bir kesimi tara­ fından konuşma biçimi nedeniyle açıkça takdir görmüş, Ko­ münist Parti için (öteki Avrupa ülkelerinde gözlemlenenin ter­ sine) daha yüksek seçim sonuçlan elde etmiştir: Marchais, po­ litik tartışmanın “egemen” tanımlanna öncelik vermeyen ke­ simlerce beğenilir; kendi biçeminde iyi bir İletişimci sayılır ve kendisini takdir etmeyen, ancak önemli sayan ya da temsil edi­ ci bulan gazetecilerden sürekli çağn alır. Bu örnek göz önüne alındığında, yapısalcı yaklaşımın haber çevrelerinin amaçlannın çeşitliliğini büyük ölçüde göz ardı ettiğini, halkın yanıt ver-

me yetilerini azımsadığını ve uyumun rastlantısal olduğu kül­ türel bütünlerden kaynaklandığı anlaşılır. Stuart Hall’un Cultural Studies’i sonradan, egemen burjuva sınıfının derin bir birliği olduğu, medyanın da niyetlerini ak­ tardığı düşüncesini terk edip, erk kavramından vazgeçmeden halk muhalefeti olanağını tanırken, Bourdieu’nün sosyolojisi medya karşısında tutumunu sertleştirir. Haber üretiminin hem yenilikçi hem tektipleşmiş ikili niteliğinin altını incelikle çi­ zen çalışmaların uzağında, geçtiğimiz yüzyılın sonunda yayım­ lanan metinleri ( Televizyon Üzerine/Gazeteciliğin Gücü - Sur la television/l’emprise du journalisme, 1996) konular incelemeye sunulmadan, erklerle ya da gazetecilerin üzerindeki savunu­ lamaz mesleksel baskılarla suç ortaklığından söz eder: Bourdi­ eu’nün sözleriyle, gazeteciler, çoklu ilişkiler alanlarında stra­ tejiler geliştiren özneler değil (oysa aynı yazarca Esquisse d’une théorie de la pratique’de -Uygulamanın kuramsal taslağı- geliş­ tirilen kuramsal tutumlarla uyumlu olurdu bu düşünce), “ge­ reksinimin kuklaları” gibi görülür yalnızca. Yergi pedagojiktir, çünkü hem gerçek olayları gösterir, hem de Marksist tutumla­ rın karikatürü gibidir: Bourdieu, solun en önemli eleştirmen­ lerinden biri olduğu göz önüne alındığında, Frankfurt Okulu’nun tezlerine tuhaf bir dönüş yapar (La Distinction -Aynm Adomo’nun endüstriyel metaforlannı reddediyordu).

Amaçların çoğulluğu sorunu Haberin ideolojik oluşumu üzerine tartışmaların sonucu doyu­ rucu değil, çelişkilidir. Gerçekte medya daha çok izleyici, bu anlamda da tutucudur. Ancak muhalif topluluklar kendilerini duyurmayı başardıklarında (medyada ve medya dışında) onla­ rı da izler. 1960’h yılların başında Vietnam’a askeri müdahale­ yi destekleyen haberler, 1960’lı yıllar boyunca toplumsal gös­ teriler çoğaldıkça karşı tavır almaya başlarlar (Dan Hallin, “The Uncensored War”. The Media and Vietnam, 1986). Yine aynı bi­ çimde, 1990’lı yıllarda işsizlerin gösterilerine ve tarımcıların sorunlarına hiç yer vermeyen ya da çok az yer veren gazeteler,

küreselleşme karşıtı savaşımı ve 2000’li yıllarda sol eğilimli ta­ rım örgütlerinin sendikal isteklerini birden bire kanatlan altı­ na alıp, fazlaca yer vermeye başlar (simge kişiler öne çıkanlır: Fransa’da José Bové, Amerika Birleşik Devletleri’nde Lori Wal­ lach, Hindistan’da Vandana Shiva). İlk olarak Vietnam savaşı­ nın kınanmasında rekabet eden topluluklann arasındaki iliş­ kileri inceleyen Todd Gitlin’in (The Whole Word is Watching, 1980) gösterdiği gibi, bu desteğin muhalif örgütler üzerinde kuşkulu etkileri vardır, onlan aynı hızda şişirir ve söndürür. Kısacası medyanın toplumsal hareketlerin değerini düşürdüğü saptaması ampirik olarak kanıtlanmamıştır. Gazetecilerin politikayla ilgilenme düzeylerinin esnekliği ve toplumsal öznelere desteklerinin değişkenliği, izledikleri he­ deflerin çokluğuyla bağlantılıdır. Bu olguyu incelemek için, bir an örgütsel mantıklar sorununa dönmek gerekir. Evrenin kar­ maşıklığına ve toplumda konumlanmalanna yanıt olarak, ha­ beri yapan kadınlar ve erkekler, tekdüzeliğin sıradanlığını ya da Tunstall’un sözleriyle, varolan değişkenliği gizleyen, uygulamalannın durağanlığına, gerçekleşmiş durumlar için özel bir ilgiye inandıran “tekdüze olmayanın bürokrasisini” yaratarak, neredeyse çelişkili bir tutum benimserler. Bu değişkenliğe ya­ nıt olarak, gazeteciler, sürekli “prototip” yaratımındaki tüm öteki özneler gibi, buluş ve risk üretmek, yeni kişilere seslen­ mek, derin eğilimler gibi algıladıklanyla ilgilenmek, farklı rol­ ler üstlenmek zorundadırlar: Olduğu gibi algılanan evrene ya­ nıt olarak, gazete her sabah önceki günün gazetesine benzer, bir bakıma tektipleşmiştir, ancak içeriği zorunlu olarak yeni­ dir - tersi durumda gazete, az çok uzun dönemde, eleştirel bir okuyucuyla karşı karşıya kalır. Ancak yazı işleri, komandit or­ taklan ve kaynaklan arasında her şey tümüyle belirlenmiş gö­ rünse de çoğunlukla sapma, değişkenlik vardır ve determinizm eksikliği söz konusudur. Araştırmacı için sorun, gazetecilerin konumlannın, kökten biçimde özgün, kâşifleri olacaklan ham olaylann evrenine erişimlerinin yansızlığı saptamasından yola çıkarak oluşturduklan ideolojiyi -Tuchman’a göre belki haber evreninde en etkilisi- kabul etmemektir. Bu pratiklerin orta­

ya çıkardığı karmaşanın, matematikteki gibi yasalara uyduğu­ nu ya da uzlaşılmış bir düzensizlik olup olmadığını bilmek il­ ginç olurdu. Çok zengin bir makalede (“Gazetecilik sosyoloji­ sini yeniden düşünmek. Haber kaynağının stratejileri ve medyamerkezciliğin sınırlan”, 1992), kendisi de Ingiliz haber araştırmalan geleneğinden gelen Philip Schlesinger, Jeremy Tunstall’ı Stuart Hall’la karşıtlaştım ve çıkarlarla stratejilerin alanlanndan söz eden bir Pierre Bourdieu gibi, haber kaynaklanyla gazeteciler arasında etkileşimlere ağırlık veren bir sosyoloji çağrısında bulunur. Böylece determinizm olmadan, gazetecile­ rin pratiklerini ve söylemlerini kavramak, belirsizlik ve anlama için zaman yokluğu takıntılı ideolojilerin göreceliliğinden kop­ mak olası kılınabilecektir. Schlesinger’ın Anglosakson yazarlarca (Rodney Benson) yeniden ele alınan ve Fransız yazarlarca geliştirilen (Eric Neveu) önerisi, Manş’ın iki yanının sosyoloji geleneklerini yakınlaştırabilecek, haber evrenine bakışı sistemleştirebilecekken, medya konusunu ele alır almaz, Bourdieu determinizmi eğilimine ve insan eylemlerinin tümünü dikka­ te almayan alan kavramının güçlü sımrlanna çarpar. Alan dü­ şüncesi gerçekte, haber sürecinin öznelerini rekabet düzenek­ leriyle (birbirlerine karşı) ve ortak çıkarlarla (alan dışındaki ki­ şilere, örneğin politikacılara karşı) kendi aralannda bağlanmış gibi tasarlamayı sağlar. Birçok durum üzerine bilgiyi artırır tüm sabah gazetelerinin, okurlarca her zaman çok önemli sa­ yılmayan, ancak her biri ötekilerden yalnızca hafifçe farklılaş­ maya çalışan, gazeteciler topluluğunca önemli kabul edilen ay­ nı habere yer verdiği öykünme anlan böyledir. Ancak şiddetle eleştirilen özdeşlik ve katılık ilkelerine dayanır (habiius’lannm bilinçsizliğiyle yönlendirilen özneler, çıkar kavramının yalnız­ ca “ekonomik” tanımına indirgenmesi, bir alana erişimin anahtannı elinde tutmayanlann sürekli dışlanması...), dolayısıyla bir alanda çelişkin mantıkların ve egemen uygulamalara kar­ şıt mantıklann varlığını göz ardı eder. İşte bu nedenle etken­ ler arasındaki ilişkilerin modelleştirilmesine bağlı, bununla bir­ likte endüstri güçlerini eleştiren Tunstall’ın önerdiği olaylann ve uygulamalann belirsizliği düşüncesini, öte yandan “Grams-

cici”, daha az tutarlı Marksist yapısalcılığına karşın (ya da bu­ nun yardımıyla) medyada kendini dile getirebilen farklı sesler düşüncesini -Bourdieu buna çok karşı çıkar- geliştiren Stuart Hall’un katkısını unutmamak gerekir. Örgütsel ve bilişsel düzeyin ötesinde, haber gazetecileri be­ lirli bir tarihsel çerçevede biçimsel türde baskılarla karşılaştık­ larından, işlevlerin çoğulculuğu, sezgili bir sosyolojiyle okuna­ bilir (Cyril Lemieux, Mauvaise presse-Kötü Basın-, 2000). Ga­ zeteciler kendilerini bir kamuoyu mahkemesi gibi göstererek yaklaşabildikleri yargı kanıtlan kurallan önünde eğilmezler ve devlete karşı kamu alanını oynarlar - dolayısıyla kimlikleri ve mesleki ahlaklan “kavranamazdır”. Demokrasilerde değerlerin ve rollerin temel çoğulcuğu, kuşkusuz çoğulcu tutumlann kaynağmdadır, kimi zaman da çatışmalıdır. Jacques Le Bohec (Les Rapports presse-politique. Mise au point d’une typologie “idéale”,

- Basin-Politika İlişkileri. “İdeal” bir Tipolojinin Düzenlenmesi 1997) “demokrasi” sözcüğünün ortak bir sürece katılım, tasa­ nlar arasında rekabet, herkesin temsili, anlatım yöntemlerinin düzenlenmesi, erklerin sınırlanması anlamlanna gelebileceği­ ni anımsatır. Dolayısıyla haber gazetesi sırasıyla agora, partile­ rin (ya da taraflann) anlatım yeri, kamu hizmeti, özgür anlatım ve erk karşıtlığı yeri gibi düşünülmelidir, bu da özel taşanlara destek olma ya da karşı çıkmayı, tüm bakış açılanna, gazeteci­ nin aldığı tutumlann öznelliğine saygıyı, çıkarlardan sakınma­ yı gerektirir. Haber etkinliği, yalın bir egemen düşüncelerin ye­ niden üretimi işine ya da evrenin sadık bir aynasına indirgene­ mez, daha çok ötekilerden daha fazla ağırlığı olanlar arasında bir uzlaşma sürecidir, ancak her biri çoğul değerlere bağlı ola­ rak görünüşü kurtarmak zorundadır. Haber özneleri arasında­ ki çıkar oyunlan birçok düzeyde yer alır, bu da ilişkinin bağla­ ma göre farklı biçimler almasını açıklar: Gazeteci, politika kar­ şısında özel dostluk ve yakınlık geliştirebilir, kamuda güven­ sizlik uyandırabilir, alay edebilir... Yerel gazetecilerin beledi­ ye divanı üyeleriyle yakın ilişkileri, aynı düşünceleri paylaşmalanyla da açıklanabilir, basın ve kaynaklan arasında yaşamsal, yalın bir karşılıklı bağımlılık anlamına da gelebilir.

Biçimbilim ve Kimlik Çatışmaları: Gazeteci Kimdir? Anglosakson ampirik araştırması gücünü, üreticiyi ürüne, “habere" -h a ­ berin işlevselci tanımıyla ülküselleştirilmesi tehlikesine karşın- bağlaması­ dır. "Kıta" Avrupası sosyolojisi öncelikle kimliklerle ve üreticilerin yeğledik­ leri yollarla7 ilgilenir. Aynı haberin "medyalararası" çeşitlemelerini (Eliseo Véron, 1981), farklı iletişim araçlarının söylem biçemlerini ya da zorlama­ larını (örneğin Patrick Charaudeau'nun çalışmalarıyla, 1997, Paolo Fabbri'nin, Gianfranco Bettetini'nin ve Francesco Casetti'nin Italyan semiyolojisiyle...), sözcük dağarcıklarını (Simone Bonnafour, 1991) betimlemeye ça­ lışan gösterge çözümlemesi uzmanlarının içeriğini, televizyon düzeni üzeri­ ne siyasal bilimler uzmanlarının (Arnaud Mercier, 1996) araştırmalarını ge­ nellikle bir yana bırakır. Bu Anglosakson akımından daha az kapsayıcı sos­ yoloji, mesleki ortamın ve dayanağı olduğu pratiklerin toplumsal ayrışıklığı­ nı göstererek yine de Anglosakson akımının sonuçlarına katılır. Jean-Marie Charon ya da Rémy Rieffel'in araştırmaları, gazetecilerin yüzyıldır sürdürdü­ ğü sınırını belirleme çalışmasını, meslek kartının simgesel ayrıcalıklarıyla an­ cak bir kapanmayla sonuçlanan uzun bir kimlik arayışını gösterir. Basın evre­ ni geleneksel olarak, politik haber gazeteciliği ile genel gazetecilik (bir karşı-güç işlevi görme düşüncesinden etkilenmiş), görsel-işitsel gazetecilik (eğ­ lence ve haber arasında bocalayan), uzman gazetecilik (daha pedagojik ol­ mayı amaçlayan) ve yerel gazetecilik (toplumcu işlevleri daha belirli) arasın­ da bölüşülür. İşten çıkarmaların kolaylığıyla zaten parçalanan ve çok etkile­ nen meslek (Accardo ve diğerleri, 1995 ve 1998), 1980'li yıllardan başlaya­ rak, sınırlarının öteki iletişim meslekleri karşısında (Jacques Walter'in ince­ lediği -1 9 9 5 -, reklamcılar, iletişim müdürleri) silindiğini görür ve artık ken­ disini çevreleyen büyük belirsizliğe bağlı bir meşruluk yitimiyle karşı karşı­ ya kalır. Belirgin biçimde çöküşe geçen yol yine de gazetecilerin büyük ut­ kusunu gizlememelidir, bu utku mesleklerin işlevselci tanımıyla sınırlı kalı­ nırsa anlaşılamaz. Eğer yetiler ve teknikler sorunu aşılırsa ve grupları da ta­ nımlayan istekleri dikkate alınırsa, gazetecilerin kendilerini yapıcı ve üretici bir kararsızlık içindeki bir topluluk gibi benimsettikleri ortaya çıkar. Luc Boltanski'nin kadrolar üzerine çalışmalarının ardından, Denis Ruellan kararsızlı­ ğın kimi koşullarda yararlı olabileceğini, çünkü bir uzmanlık alanına kapan­ madan her alandan kazanç sağlayabileceğini anımsatmak için, belirsizliğin mesleği kavramını ortaya atar. Belirsizlik, hem şimdiki zamanın tarihçisi ko­ numuna sahip çıkıp özel niteliklerini sergileyenler (eleştirel tutum, uzman­ 7

Bununla birlikte meslekler sosyolojisindeki yeni gelişim (Siracusa, 2001) ve tarihçi Jérôme Bourdon’un çalışmaları (1994) unutulmamalıdır.

lığa gönderme), dördüncü güç konumuna ya da günümüzde yargı dürtü­ sü konumunu benimseyenler (Charon ve Furet, 2000), hem de kimi zaman eğlence izleyicileriyle, izleyici kazanma isteğiyle ve haber program sunucusu olarak yıldızlaşmak isteyenler için bir yanlış anlama değildir (Leroux, 1997).

Sonuç: izleyicisiz bir görünüm mü? Gazetecilik üzerine incelemeler, meslek ve haber kavramları­ nı, yeni bir demokratik kültür çerçevesine, bilginin ve eğlen­ cenin sınırlarım aşan toplumsal temsil çerçevelerine yerleştir­ meye kadar gitmeden, oluşumlar ve ödünler gibi sunarak bü­ yük ölçüde soyutlaştım. Evrenle bağıntı, dış çevreyle okuyu­ cuları dışlayan alışverişler biçiminde tasarlandığından, habe­ rin aynı zamanda yapısını oluşturan nitelik sorunu genellik­ le çok sınırlı biçimde, haber kaynaklarının ve yönetimin gaze­ teciler üzerine etkileri, kendine yeten ideolojik yapılar kapsa­ mında ortaya konulur. Haber, demokratik görevini yerine ge­ tirmek için kurallarla özerkleştirilmiş bir alan değil, doğal ola­ rak özerk bir alan gibi düşünülmüştür, bu da eğilimleri ya da sınırlandırmaları temel özelliklerle karıştırmaya götürür. Schlesinger’a göre (1978), profesyonellik zincirinin eksik halkası anlamlı bir biçimde okuyucudur, ancak halk karar alımlannda ve üretim öznelerinin temsilinde (alaylı söylem biçimi dışın­ da) yoktur. Başka birçok yazara göre, eğlence ve haberin birbi­ rine karışmasının ( infotainment) yükselişi tersine, çoğu kez ke­ sin bir tehdit gibi görülen, okurların nitelikten boşluğa kayma­ sının göstergesi gibi algılanan ticari baskısını dile getirir, haber biçimlerinin kullanımının giderek daha kısa ve zorlayıcı olma­ sı da bunun bir sonucudur. Öte yandan infotainment gazetecili­ ğin yönelimlerinden yalnızca birini, popüler ve kimi zaman pe­ dagojik eğiliminin yadsınamaz bir yer tuttuğu yönelimi oluş­ turur (Brants, 1998) ve sıradışı koşullar dışında, durumlar ara­ sında karşılaştırma kurallarına uymak, tarihsel bir bakış açısı üretmek, iki dakikalık programlarda bile haber kaynağıyla iliş­ kiyi düşünmek koşuluyla kısıtlı formatta nitelikli haber sağla­

mak olasıdır. Eğlencenin yükselişi, haberin düşüşü anlamına gelmez, kamu tartışmasının ve evrenin anlaşılmasının çeşitli araçları yoluyla kitle iletişim araçlarının tüm toplumsal sorun­ lara giderek artan duyarlılığının dile getirilmesi gibi görülme­ lidir. Bu saptama, haber ve eğlence çalışanlarının sayısının az­ lığını ve demokratik toplumlarda üretimlerinin, anlam sorun­ larının tümünü kendinde toplayarak toplumsal ilişkileri tartış­ manın çok dar bir kanalını oluşturduğunu gizlememelidir. Bu olağandışı gerilim, uygun haber ya da gösteri arayışındaki mes­ leksel zorlukları ve kavrayışlı bir bakış açısıyla, kimliksel kuş­ kulan açıklar.

KAYNAKÇA Accardo, Alain, (der.), Journalistes précaires, Bordeaux, Le Mascaret, 1998. — (der.), Journalistes au quotidien. Outils pour une socio-analyse des pratiques jour­ nalistiques, Bordeaux, Le Mascaret, 1995. Boltansi, Luc, Les Cadres. La formation d'un groupe social, Minuit, 1982, Paris. Bonnafous, Simone, L’Immigration prise aux mots. Les immigrés dans la presse au tournant des années 1990, Kimé, 1991, Paris. Bourdieu, Pierre, Sur la télévision, L’Emprise du journalisme’den sonra, LiberRaisons d’agir, 1996, Paris. Bourdieu, Pierre ve Boltanski, Luc, “La production de l’idéologie dominante”, Ac­ tes de la recherche en sciences sociales, 2, 1976, Paris. Bourdon, Jérôme, Haute fidélité. Pouvoir et télévision 1935-1994, Seuil, 1994, Paris. Brants, Kees, “Who’s Afraid of Infotainment?”, European Journal o f Communicati­ on, 13/3,1998. Charaudeau, Patrick, Le Discours d’information médiatique. La construction du miro­ ir social, Nathan, 1997, Paris. Charon, Jean-Marie, Cartes de presse. Enquête sur les journalistes, Stock, 1993, Paris. — “Journalisme: l’éclatement”, Réseaux, 52, 1992. Charon, Jean-Marie ve Furet, Claude, Un Secret si bien violé, Seuil, 2000, Paris. Charon, Jean-Marie ve Mercier, Arnaud (der.), Les journalistes ont-ils encore du pou­ voir? Hermès, 35, 2003, Paris. Devillard, Valérie; Lafosse, Marie-Françoise ve Leteinturier, Christine ve diğerleri, Journalistes ait pluriel. Sociologie d'un groupe professionnel à l’aube de l’an 2000, La Documentation française, 2001, Paris. Dubar, Claude, La Socialisation. Construction des identités sociales et professionnel­ les, Armand Colin, 1991, Paris. Gans, Herbert, Deciding What's News. A Study o f CBS Evening News, NBC Nightly News, Newsweek and Time, New York, Panthéon Books, 1979.

Gitlin, Todd, The Whole World is Watching. Mass Media in the Making and the Un­ making o f the New Lift, Berkeley, University of California Press, 1980. Hall, Stuart ve diğerleri, Policing the Crisis. Mugging, the State and Law and Order, Londra, MacMillan, 1978. Hallin, Dan, “Images de guerre à la télévision américaine. Le Vietnam et le Golfe persique”, Hermès, 13-14,1994, Paris. — “The Uncensored War”. The Media and Vietnam, New York, Oxford University Press, 1986. Le Bohec, Jacques, Les Rapports presse-politique. Mise au point d’une typologie “idéa­ le", L’Harmattan, 1997, Paris. Le Floch, Patrick ve Sonnac, Nathalie, Économie de la presse, La Découverte, 2000, Paris. Lemieux, Cyril, Mauvaise presse. Une sociologie compréhensive du travail journalis­ tique et de ses critiques, Métailié, 2000, Paris. Leroux, Pierre, “Les deux publics des 7 d’or. Principes de célébration et de conséc­ ration du journalisme télévisuel”, Politix, 37,1997, Paris. Marchetti, Dominique, “Les conditions de réussite d’une mobilisation médiatique et ses limites: l’exemple d’Act Up-Paris” CURAPP, La Politique ailleurs, PUF, Pa­ ris, 1998. Martin, Marc (der.), Histoire et médias. Journalisme et journalistes français, 19501990, Albin Michel, 1991, Paris. Mathien, Michel, Les Journalistes et le système médiatique, Hachette, 1992, Paris. McLeod, Jack M. ve Hawley, Searl E., “Professionalization among Newsmen”, Jour­ nalism Quarterly, 41, Sonbahar 1964. McQuail, Denis, McQuail’s Mass Communication Theory (1983), Londra, Sage,

2000. Mercier, Arnaud, Le Journal télévisé. Politique de l’information et information poli­ tique, FNSP, 1996, Paris. Missika, Jean-Louis ve Wolton, Dominique, La Folle du logis, La télévision dans les sociétés démocratiques, Gallimard, 1983, Paris. Molotch, Harvey ve Lester, Marilyn, “Informer: une conduite délibérée. De l’usage stratégique des événements", BEAUD Paul ve diğerleri, Sociologie de la communi­ cation (1974), Réseaux - CNET, 1997, Paris. Neveu, Erik, Sociologie du journalisme, La Découverte, 2001, Paris. — “Médias, mouvements sociaux, espaces publics”, Réseaux, 98, 1999. Padioleau, Jean Gustave, “Système d’interaction et rhétoriques journalistiques”, So­ ciologie du travail, 3,1976, Paris. Palmer, Michael, “Agences de presse: urgence et concurrence”, Mots, 47,1996. — Des petits journaux aux grandes agences. Naissance du journalisme moderne, Au­ bier, 1983, Paris. Pasquier, Dominique, “Le paradoxe du scénariste”, Les Scénaristes et la télévision. Approche sociologique’in girişi, Nathan cinéma, 1995, Paris. Powdermaker, Hortense, Hollywood. The Dream Factory, Boston, Grosset, 1950 (bir bölümünün çevirisi: “Hollywood, l’usine à rêves”, Réseaux, 86, 1997).

Rieffel, Rémy, “Pour une approche sociologique des journalistes de télévision”, So­ ciologie dit Travail, 4,1993. — (der.), Les Journalistes français en 1990. Radiographie d’une profession, La Docu­ mentation française, 1992, Paris. — (der.), Sociologie des journalistes, Réseaux, 51, 1992. — L’Ëlite des journalistes. Les hérauts de l’information, PUF, 1984. Rosten, Léo, The Washington correspondents, New York, Harcourt Brace, 1937. Ruellan, Denis, Le Professionnalisme du flou. Identités et savoirs des journalistes fran­ çais, PUG, 1993, Paris. Schlesinger, Philip, “Repenser la sociologie du journalisme. Les stratégies de la source d’information et les limites du média-centrisme”, Réseaux, 51, 1992. — Putting “Reality” Together. BBC News, Londra, Methuen, 1978 (bir bölümü­ nün çevirisi: “Le chaînon manquant: le professionnalisme et le public”, Résea­ ux, 44-45, 1990). Schudson, Michael, The Power o f News, Harvard University Press, 1995 (bir bölü­ münün çevirisi: Politix, 37,1997). — Discovering the News. A Social History o f American Newspapers, New York, Ba­ sic Books, 1978. Siracusa, Jacques, LeJT , machine à décrire. Sociologie du travail des reporters à la télévision, Brüksel, INA-De Boeck, 2001. Tuchman, Gaye, Making News. A Study in the Construction o f Reality, New York, The Free Press, 1978. — “Objectivity as Strategic Ritual. An Examination of Newsmen’s Notions of Ob­ jectivity", American Journal o f Sociology, 77,1972. Tumber, Howard (der.), Media Power, Professionals and Policies, New York, Routledge, 2000. Tunstall, Jeremy, Journalists at Work. Specialist Correspondents, Their News Orga­ nizations, News Sources and Competitor-Colleagues, Londra, Constable, 1971. — The Westminster Lobby Correspondents. A Sociological Study o f National Political Journalism, Londra, Routledge-Kegan Paul, 1970. Véron, Eliseo, Construire l'événement. Les médias et l’accident de Three Mile Island, Minuit, 1981, Paris. Walter, Jacques, Directeur de communication. Les avatars d’un modèle professionnel, L’Harmattan, 1995, Paris. White, David M., “The Gatekeeper. A Case Study in the Selection of News”, Jour­ nalism Quarterly, 27, 1950. Wolton, Dominique, Penser la communication, Flammarion, 1997, Paris.

ON İKİNCİ BÖLÜM

M e s le k le r d e n Ü retim M a n t ik l a r in a Yaratıcı Endüstrilerde Tektipleşme-Buluş Gerilimi

Medya alanının başka alanlarla, özellikle ticari ve iletişimsel baskı uygulayabilen okuyucularla bütüncül etkileşimleri­ ni göz ardı etmeye eğilimli gazetecilik üzerine araştırma kar­ şısında, eğlence ve kültür programları üretimi profesyonelle­ ri sosyolojisi bir seçenek ya da bir uzantı oluşturur. Kültür en­ düstrileri için çalışan yaratıcının konumunun zorluklarını ve uyumsuzluklarını, başarıya ulaşamamış isteklerini, içine at­ ma ve algılanan başarılan aynntılandıran Edgar Morin’in ön­ cülüğünü yaptığı bu akım, bu endüstrilerin, kültür üretimin­ de temel bir kopuşa neden olan demokratik imgeleme temel­ den bağımlılığını en derin biçimde ortaya çıkanr. Böylece an­ lam üreticilerinin, sanatsal ülkülerle örgütsel zorlamalan bağdaştmp genellikle kamuoyunun gereksinimlerini ve görüşleri­ ni algılamalan ve biçimlendirmeleri gereken bir konuma yer­ leştiklerini göstererek popülerle ilişkiyi aydınlatır. “İzleyiciler­ den” gelen “isteklere” en azından bir ölçüde uyma, umutsuz ve mitik, yine de önceki toplumlardan çok daha eşitlikçi kül­ türlerin ortaya çıkmasıyla sonuçlanan bir izleyici ilgisi arayı­ şı biçimini alabilir.

Edgar Morin: Tektipieşme ve buluş arasındaki gerilim Frankfurt Okulu tarafından ateşli bir biçimde ortaya atılan kül­ tür endüstrisi üzerine tartışma, 1960’lı yıllarda Edgar Morin tarafından, burada Eric Mace’nin gerçekleştirdiği aydınlatıcı okumasını izleyeceğimiz L’Esprit du temps’m -Zamanın Ruhu(1962) sayfalarında derinlemesine yenilenir. Akdeniz diasporasından Yahudi bir aileden gelen solcu, hümanist ve ateist ya­ zar Morin, Marksizme bağlıdır, ancak çocukluğundan başlaya­ rak Paris’in halk sınıfının yaşadığı Menilmontant sokaklarında izlediği Hollywood sinemasıyla ya da çizgi romanla çatışmalı bir ilişkisi olmamıştır. Çabalan Hoggart’ınkilerin çağdaşıdır, top­ lumsal bir kitleye seslenen “toplumun iç yapılannm (sınıf, ai­ le, vb...) ötesinde ve berisinde çok büyük birey topluluklannca kavranan”, öncelikle endüstri üretimi kurallanyla üretilmiş yeni bir kültürün akınıyla kışkırtılan küresel değişimleri kaygılanma­ dan anlamayı amaçlar. Yapıt, yapımcılardan söz ettiğinde Adorno ve Horkheimer’m, üretilen içeriklere ya da düşlere yöneliğin­ de dinsel bir antropolojinin sözcük dağarcığına bir ölçüde baş­ vurur, bu da Morin’i, eleştirel kuramın ya da yeniden büyülen­ me sosyolojisinin izleyicileri sınıfına yerleştirebilir, oysa tezleri bu iki akımı içinden yıkar. Ona göre bir kültürün doğuşu, ku­ rumlar (devlet, kilise vb...) ya da seçkinlerce değil, şirketlerce bir pazarda ve ulusal, dinsel, sanatsal biçimlere eklenerek ger­ çekleşir, Adomo’nun düşündüğü gibi bunların yerini tutmaz, sözün Tocquevilleci anlamıyla öncelikle bir demokratikleşme edimidir. Pazar, tarihsel açıdan yeni bir izleyicinin “büyük izle­ yici kitlesinin” oluşumuna katılarak, boş zaman etkinliklerinin genelleşmiş arayışındaki koşullann eşitlenmesine yardımcı olur. Büyük izleyici kitlesi kavramı, toplumsal sınırlann ortadan kal­ ması değil, kimliklerle farklılıktan ilişkilendirmek anlamına ge­ lir. “Kültür endüstrisi toplumsal sınıflar arasında tek büyük ile­ tişim alanıdır.” Toplumdaki kimlikler ve konumlar ne olursa ol­ sun, ortak referanstan paylaşırız, bu da kültür endüstrisine “in­ sanlık tarihinin ilk evrensel kültürü” konumunu verir.

Kültür endüstrisinin başarısı, akılları uyuttuğu söylenen al­ datma sürecinin bir sonucu değildir, öncelikle yeterli derece­ de zengin, toplumsal açıdan “gerçekçi” yapıtlarla insanların hoşuna gitme, ilgi çekme yetisiyle açıklanır. Morin burada Lazarsfeld’in sosyolojisinin sonuçlarını yeniden ele alır, ancak ör­ gütsel ve kültürel bir boyut ekler. Finansal tektipleşme mantı­ ğı baskın çıktığından, pazar vasatlık ve sıradanlaşma biçimleri­ ne götürse de değişken doğal işleyişi, ürünlerin tümüyle yinelemeci olduğunu düşünmeyi önler. Şirketler yaşamlarını sürdür­ mek ve gelişmek için buluş yapmak, özgün ürünler sunmak, risk almak zorundadırlar. “Kültürel yaratım tümüyle endüs­ triyel üretim sistemine sokulamaz.” Duygusal romanlann aynı kalıp üzerine üretildiği doğrudur (“kalbin konservesi yapılabi­ lir”), ancak başarılan anlatısal yenilik olmadan, toplumsal bek­ lentilerle bağlantılı yeni sorunsallann keşfi, yeni dile getirme biçimleri olmadan sürmez. Kültür endüstrisi işleyen formülleri çalıştırmakla yetinebilmek için, yaratım yetilerini elinde tutma­ ya, yenilik girişimlerini kısıtlamaya iten “endüstriyel-bürokratik- merkeziyetçi-tektipleştirici” bir mantıkla, çabalannm başanyla taçlanacağını umarak, yazarlara özgürlüğünün verilmesi­ ni gerektiren “bireyci-buluşçu-rekabetçi-özerklikçi-yenilikçi” bir karşı-mantık arasında sonsuz bir çekişme alanıdır. Müzikte olduğu gibi sinema yapıtında da görülen bu öz ikilik, bu kuru­ cu gerilim, endüstriyi konformist bir alana indirgemeyi önler. “Kitle kültürü” yerleşmek için, yalnızca yapıtın biçimsel açı­ dan yenilemekle kalmayıp, sürekli evrilen toplumsal ilişkile­ re -üstelik farhlıklanyla- katılmak zorundadır. Dolayısıyla çift yönlü, anlamı belirsiz, bağdaştırmacı ve geri döndürülebilirdir. Birliği ve farklılığı birleştirerek, kendi aralannda (çift yönlü) ve kendilerinde (anlamı belirsizlik) çelişkin metinler biçiminde belirir. Kadın izleyiciler için, görsel-işitsel yapımlarda çoğun­ lukla ataerkil olan içeriklerin yanında feminist içerikler de keş­ fetmek, hatta hem feminist hem de anti-feminist yapıtlan tü­ ketmek (Cultural Studies'in, örneğin Janice Radway’in sık sık gösterdiği gibi) olanaksız değildir. Çokanlamlılık -kasıtlı ol­ sun olmasın-, birçok halk topluluğunca benimsenmesi istenen

çağdaş kültürün apaçık bir bileşenidir. Bağdaştırmacı ve eklek­ tik niteliği en yüksek izleyici oranı arayışıyla, farklı toplulukla­ ra aynı anda konuşabilme dileğiyle buyurulur. Türlerin, anlatısal uzlaşımların, izleklerin (folklorik, kozmopolit, vb...), he­ deflenen izleyici kitlesi sınıflarının (yetişkinlere yönelik medya giderek çocuksulaşır, çocuklara yönelik basın giderek yetişkin evrenine daha açık duruma gelir) ve farklılıkları birbirine bağ­ lama biçimlerinin inanılmaz karışımından doğar. Karmaşık bir toplumda algılanan sorunların çeşitliliğini anıştırır, bu da genç­ ler ve kadınlar için eğlendirici çözümler getirirken özgürleşti­ ren niteliğini açıklar, ancak izleyenler için durmadan yeni so­ runlar ortaya koyar. İçeriklerin geri dönüşlülüğü ya da evrilebilirlikleri toplumsal alanda beliren uzlaşmazlıklara bağımlılıkla­ rım dile getirir: Ne demokratikleşmiş toplumlarda, ne iş evreni ya da ailede verilen ödünlerde, ne de medyatik temsillerde hiç­ bir şey kesin olarak belirlenmemiştir. Morin’in sosyolojisi örgütsel bir yaklaşımla başlar ve çağdaş mitler denilen imgelemlerin bir makrososyolojisine varır. Bu makrososyoloji, varsayılan safdil bütünselciliği, zamanın ruhu­ nun Alman zeitgeist’mm romantik ve toplumcu vurgulan nede­ niyle eleştirilmiştir. Ancak, “ortaya çıkan bireysel gereksinim­ ler doğrultusunda” imgelerin hareketlerini ve “belirli bir praksis ortaya koyan modellerin” oluşumu hareketlerini andığın­ da Weber’in Protestan Etiği ve Kapitalizmin Ruhu’na ve Durkheim’a yakınlaşan Morin’de, bu kavram çok daha fazla karma­ şıklık ve dinamizm içerir. Dominique Mehl’in gözlemlediği gi­ bi (1992), medya hem toplumsalı yansıtan ayna, hem de evre­ ne açılan öğrenmeleri olası kılan pencere işlevi görür. Zamanın ruhu yüreklendirdiği, toplumda en sık görülen, en anlamlı dü­ zenlemelerle ve deneyimlerle yeterince yankılanan ortak çer­ çevelerin üretimine ve yerleşmesine bağlıdır. Herkesçe bilmen, ancak herkesin olmayan bir imgelem söz konusudur, bu imge­ lemden tartışmalar da doğar. Morin 1930-1960’lann imgelemi­ ni betimler, hedonizmin yükselişiyle ve kendini gerçekleştir­ me arayışıyla damgalandığını, geleneksel çilecilik ahlakından koptuğunu düşünür. Bu imgelem daha 1960’lı yıllann sonun­

da, bir “mutluluk krizi” başgösterdiğinde, kurgularda bireysel­ leşme sürecinin olumsuz yönlerini ortaya çıkarınca eleştirilir. Yazar, güncel imgelemlerin incelemesinin yöntembilimsel ev­ relerini yeterince aydınlatmasa da uyum sağlama güçlerini faz­ la önemseme eğiliminde olsa da (en azından aynı anda varo­ lan birçok zamanın ruhundan, hatta çatışmalı kamusal alanlar­ dan söz etmek gerekir), aynı zamanda esnekliğinin altını çiz­ diği medyada, içeriklerin yapılaşmış bütünlerini üreten genel toplumsal etkileşimler üzerine araştırmayı başlatır: Barthes’ın küçük buıjuva sınıfının sınırlılığını eleştirmekten başka bir işe yaramayan, kitle kültüründe diyalog yetisinden yoksun semiyolojik miti gibi, çağdaş mitin ve izleyicilerle çift yönlü ilişkisi­ nin evrilebilirliği, onu kurumsallaştırılmış dinsel söylemle öz­ deşleştirilebilir kılar (gerçekte “kutsalın yapı bozumu” ve kut­ sala dönmemek söz konusudur).

Politik ekonomi: Kültür endüstrilerinden yaratıcı endüstrilere Kitle medyasını etkileyen gerilimlerin gözler önüne serilme­ si, 1960’lı yıllardan başlayarak Herbert Schiller’in Amerikan kültürel emperyalizmini eleştiren çalışmalarıyla, sonra da Av­ rupa’da İngiliz Jeremy Tunstall ve Nicholas Garnham, Fran­ sız Berbard Miege ve Armand Mattelart’m yayınlarıyla kendini gösteren iletişimin politik ekonomisi geleneğinde de elde edi­ len bir sonuçtur. Anlamı belirsiz bir isim taşıyan bu akım -ger­ çek bir medya ekonomisi geliştirmek söz konusu olmadığı gi­ bi, Amerikan üretim araçlarının oligopolleşmesi türünden ki­ mi olaylarla karşıtlaşmak da söz konusu değildir-, daha çok bakış açısı öncelikle kınayıcı örgütsel ve ekonomik bir çalışma­ ya dayanır. Ancak etkileşimleri aynntılandmp, kültür endüs­ trisinin kara kutusuna girerek, 1980’li yıllarda çoğul bir tanımı -kültür endüstrileri- ve bu endüstrilerin elle tutulamaz bir ger­ çekliğin metaforundan çok daha fazlası olduğu görüşünü be­ nimseyerek, farklı bir bakış açısına ulaşır (bkz. Tristan Matte­ lart’m sunumu, 2001). Pazarlar, elbette Amerikan şirketlerinin

egemenliği altındadır, ancak bunun nedeni yetkelerin Makyavelci bir tasarısı ya da yapısal bir başarısı değildir. Atlantik öte­ si televizyon ve sinema şirketlerince sabırla geliştirilen yetenek ve harcamalarının denetimi, öncelikle dış satım yetilerini, son­ ra da fırsatçılıklarını açığa çıkanr: 1980-1990’lı yıllarda televiz­ yon kanallarının liberalleşmesi, dünyada ilk dönemde ancak iyi yerleşmiş şirketlerin yanıt verebileceği, çok büyük ve ani bir program talebi yaratır (bkz. “Kültür emperyalizmi sorunu”). Tunstall, eğer hassas emperyalizm kavramının alıkonması ge­ rekiyorsa, aynı zamanda Fransa’nın ve İngiltere’nin kültür po­ litikasını da nitelemesi gerektiğini açıklar. Günümüzde Mısır’ı, Hindistan’ı, Japonya’yı, Brezilya’yı, Almanya’yı, iddialı televiz­ yon ve sinema şirketlerini yaratmayı bilmiş tüm ülkeleri de bu­ na eklemek gerekir. Dünyada yapımların artan çeşitliliği ve ye­ ni ihracat güçlerinin belirmesi, değişkenliğin, kültür olgusu­ nun merkezinde buluşun ve farklılığın bulunduğunu anımsa­ tarak hegemonya düşüncesini (ama egemenlik düşüncesini de­ ğil) görecelileştirir (Hesmondhalgh, 2002). İletişim ekonomi politiği diye adlandırılabilecek, ancak say­ gınlığı olan yapıtlara ve etkinliklere ilgisi nedeniyle daha çok “kültür ekonomisi” adı verilen öteki akım, başlangıçta sanatla­ rı ve medyayı keşfeden gelenekçi ekonomistlerce oluşturulur. Çok farklı varsayımlardan yola çıkarak, günümüzde bir kül­ tür toplumsal ekonomisince yeniden ele alman, politik eko­ nominin yazarlannkine benzer saptamalara ulaşırlar. Baumol ve Bowen (1966), neoklasik modelde uzun bir çelişki dizisi bi­ çimini alan bir düşünce oluştururlar. Kültür, alışılmış gelişen ve sürekli kazanan bir ekonomi düşüncesine karşıt olarak, risk ve bunlara çözüm bulan stratejilerce derinden biçimlendirilir. Amerikan yapım stüdyolarının tarihi, oligopolleşmelerinin ve düzenli iflaslarının da tarihidir (bu 1980’li yıllarda Japon, son­ ra Fransız alıcıları da etkiler). İşgücü pazarı, en cesaret kinci pazarlandandır. İsteklilerin “klasik” müzik dalında sanatçı ola­ bilmeleri için belki 500’de bir şanslan vardır, “popüler” alan­ lar içinse ancak birkaç binde bir şanslan vardır (Towse, 2001). Bir kez iş bulunduğundaysa, gelir umudu pek yüksek değildir.

Kültür meslekleri sürekli bir öğrenmeyle ve “ancak yüksek dü­ zeydeki işler için çok büyük işlevsel esneklik arayışındaki işgü­ cü pazarına” (Menger, 1997) yanıt vermek için yapılan işlerin çeşitliliğiyle tanımlanır. Dolayısıyla başlangıç eğitimiyle sonra­ dan edinilen yetiler arasında zayıf bir bağıntı vardır. Sanatçılar genellikle çok iyi eğitimli, ancak kendileriyle aynı düzeyde eği­ timli kişilerden daha düşük gelirlere razı olan insanlardır, çok rastlantısal gelirler elde edebilecekleri, ancak birkaç haftada servet de edinebilecekleri bir meslek riskini göze alırlar. Değiş­ mez büyük harcamaların varlığı, pazarların büyüklüğünün el­ verdiği seri üretim ekonomisi ve halkın birkaç film ya da diske kitlesel yönelimi, izleyiciler ve işverenlerce, hayranlık için ol­ duğu kadar, güvence için de aranan (Morin “yıldızın kültür en­ düstrisinde en iyi risk önleyici” olduğunu belirtir) ünlü sanatçılarca, “star”larca (Rosen, 1981) edinilen olağanüstü kazanç­ ların kaynağındadır. Ancak iyi işleyenin birçok kez battığı göz önüne alınırsa, bu kazançlar öngülebilir değildir, çünkü talep arz karşısında son derece esnektir. Yeteneğin ve yaratıcılığın belirimi temeldir, ancak tanımlanamaz, dolayısıyla bunlan en­ düstriyel olarak yeniden üretmek olanaksızdır. Bütünüyle dü­ şünüldüğünde, Pierre-Michel Menger’nin önemli saptamasına göre (1989), belirsizlik “ticari”, “endüstrileşmiş” sayılan sek­ törlerde “sanat ve deneme” sektörlerinden daha sivridir. Örne­ ğin “klasik müziğe” talep, “popüler müzik” talebinden çok da­ ha zayıftır, ancak durağandır, sarsıntılarla, geniş bir topluluğun beklentilerine bağlı yapıtlara özgü çıkış ve iniş süreciyle kar­ şı karşıya kalmaz. Dolayısıyla Adomo’cu görüşün tersine, kit­ le medyası son derece kararsızdır, bunun sonucu olarak da ris­ kin en aza indirilmesi saplantısı vardır, ancak başarmayı uma­ bilmek için yatırım yapmaya, denemeleri ve sunumları çoğalt­ maya yazgılıdır. Bu nedenle de “popüler” yapıtların ticari başa­ rısından söz edildiğinde, nedenselliği tersine çevirmek pahası­ na konformizm kavramından yenilik yapma, hatta yaratıcılık kavramına geçmek gerekir. Kültür endüstrisi kavramı, çoğul da kullanılsa, 20. yüzyılın sonunda yerini direnerek yaratıcı en­ düstriler kavramına bırakır. Akademik söylem, kitle medyası-

nırı ilkesel gayri meşruluğunu ve vasatlığını ortadan kaldırma­ ya çalışırken, gerçekte dinamik haber ve iletişim sektörlerinin yayılımına ve yaratıcılığın işe katılması görüşüne değer kazan­ dıran neo-liberalizmin yaratıcı endüstriler deyimiyle karşılaşır (David Hesmondhalgh, 2002, Richard Caves, 2000).1

Howard Becker: İşbirliği olarak üretim Medya ekonomisinin ana çizgileri, üretimin yapıları ve iş gü­ cü pazarının işleyişi ışığında eğilimleri ortaya çıkarmaya çalı­ şan tarihçiler ve sosyologlarca diyakronik ve sektörel olarak in­ celenir (bkz. Patrice Flichy ve Dominique Pasquier’nin özeti, 1997 ve Paul Hirch’in çalışmaları, 1972): Sabit harcamalann ve seri üretim ekonomilerinin önemi, iş gücü pazarında geçici iş­ lerin artışı, maaşlılıktan zaman zaman çalışma konumuna ge­ çiş, meslekleri hiyerarşilendirmeyi sağlayacak gerçek yaratıcı­ lık eğitim merkezlerinin yokluğu, pazarlamanın yükselişi... Bu sorunları kalıcılaştırmamayı sağlayabilecek çok uzun vadeli bir bakış açısı eksiktir hala, çünkü her medya çevrimsel ve kaotik dönüşümler geçirir. Örneğin yazarların eğretileşmesi ve bağım­ sızlık yitimi, düzenli olarak kendilerine bağımsızlık verilme ge­ reğiyle dengelenir. Sinema zincirleri dünyada sırasıyla yapımcılarca, dağıtımcılarca ve yönetmenlerce egemenlik altına alı­ nır, kimi ülkelerde bağıntıları daha da karmaşıklaştıran (Bonnell, 1989) müdahale mekanizmaları ya da sinemayla televiz­ yon arasında aynntılandınlması gereken karmaşıklaştırma et­ kenleri vardır (Chaniac, 1994, Chaniac ve Jézéquel, 1998). Do­ ğan her müzik hareketi (punk, rap, grunge), denetimin artışı ve daha basmakalıp formüllerin ortaya konulmasından önce, bu­ luşa, endüstrilerce genç yaratıcılara verilen deneme özgürlüğü­ ne dayanır. Bu nedenle belli bir andaki üretimi anlamak, mal sahiplerini, ortakları, yöneticileri, müdürleri, pazarlama so1

Sanatsal çevrelerde esneklik artışı, belirsizliğin daha sık görüldüğü ekonomik sektörlerden önce gelir. Bundan toplumun tümünün sanat mesleklerinin man­ tığını izlediği ve/ya da bunların çok genel olayların ön cephesi olduğu sonucu mu çıkarılmalıdır?

rumlulannı, yaratıcıları, teknisyenleri, dağıtımcıları vb. birbiri­ ne bağlayan zinciri keşfetmek anlamına gelir. Bu keşif Pierre Bourdieu’nünki gibi, önce yazın alanı, son­ ra gazetecilik alanı incelemesinde üretimin iç işleyiş kuralları­ nı ortaya çıkaran, ancak bir yandan halkla etkileşim olasılığını, öte yandan kaçımlamaz sayılan kimi gelişmelerin çalkantılı ni­ teliğini (televizyon alanının aydınlara kapanması, estetik bakı­ şın özerkleşmesi, vb...)2 göz ardı eden bir egemenlik sosyoloji­ sinden yola çıkarak yapılabilir. Bourdieu’yle birlikte üreticilerle alımlayıcılar arasındaki uçurumun varlığını düşünmeden, özne­ lerin bağlama oturtulması düşüncesini paylaşan (dahi ve yalnız yaratıcı romantik düşüne kapılmayı önleyerek) Howard Becker’m savunduğu toplumsal gerçekliğin determinist olmayan görüşüne daha sık uyum gösterir. Chicago Okulu’nun sosyolo­ jik mirasçısı, caz piyanisti Becker, “popüler” müzikallerin olu­ şumunun iç yönünü tanıyıp bunların varolmasını sağlayan ağ­ lan gözlemler ( Outsiders, 1963). Bu yazar, Les Mondes de l’art’da -Sanatın evrenleri (1982)-, işbirliği yapmaya, anlaşmalar ortaya koymaya çağnlan özneleri kapsayan bir toplu eylem olarak ya­ pıtın üretimini kuramsallaştım. Ağlar, yapımcılan ya da mal sa­ hiplerini, malzeme üreticilerini, yaratıcılan, teknisyenleri, memurlan, aracılan içine almakla kalmaz, geçmişin ve günümü­ zün gönderme yapılan yaratıcılannı da kapsar -seslenilen kit­ leleri de içine alır aynı zamanda-. Toplu eylem olarak yapıt, ki­ şisel teknikleri, topluluklan, tekdüze işleri, algılama sınıflannı karşılaştıran genellikle çatışmalı, maddi ve bilişsel öğeleri katış­ tım. Dolayısıyla yapıtta gerçekleşmesini sağladığı uzlaşmalar­ dan kimilerini okumak olasıdır. Her sanat evreni, kendisini bi­ çimlendiren uzlaşmalarla gelişir, ötekilerle ille de aynı yönelim­ 2

Sektörel ve ulusal durumların çeşitliliği, çok genellemeci bir betimlemenin sı­ nırlarını açıkça gösterir: Fransız kamu televizyonu “aydınlara” başvurmadan, küçümsemelerine katlanarak gelişirken, İngiliz kamu televizyonu, özel sektö­ rün şiddetli rekabetini (İtalya’da daha da belirgindir) tanımadan önce, aydın evreninin desteğinden yararlanmıştır ve her zamankinden daha egemen biçim­ de belirir. Yine sanatsal özerklik de Fransız ya da Amerikan çizgi romanının, Avrupa ya da Amerikan sinemasının, plastik sanatların vb. söz konusu olması­ na göre değişir.

leri izlemez. Bir “sanat”ın kültürel saygınlık kazanması ya da bir “zanaatı” ya da bir “alt kültürü” küçümseme, evrenin özünü de­ ğil, bir hareketin başarısını ya da başarısızlığını dile getirir. Deniş McQuail’in anımsattığı gibi (1992) politik ekonomi, üretim yapılarını sanat ya da haber biçimlerini belirlemediğin­ den, örgütsel yapılarla içerik türleri arasında yalın bir denklik varsayamasa bile, yaratıcıların üzerindeki baskılan inceleyerek kültürel biçimleri anlamaya çalışır. Etkileşimsel denen sosyo­ loji de anlaşmalara uyum sağlamayı, bunlarla oynamayı ya da başkalanna benimsetmeyi bilen öznelerin uzlaşma yetilerini ta­ nır. Örneğin telif haklan, Copyright ve trademark hukuksal dü­ zenleri, yaratıcılann yapıtlannı algılama biçimleri üzerine farklı yöntemlerle etkili olur. Ancak yasa, zorlamacı tutumlanna kar­ şın söylem biçimlerini kendiliğinden elverişli kılmaz. Hukuksal çalışmalarla Cultural Studies’i birleştiren araştırmacı Jane Gaines’in yazdığı gibi (1991), bir anlaşma daha geniş anlaşmalann kapsamına girer: Bir metin farklı sektörlerde ve farklı dönem­ lerde, varlığı bilinmezlikten gelinmese de farklı yorumlanabi­ lir. Paralı televizyon kanalı gibi bir buluşun etkisi aynı biçimde gözlemlenebilir. Biçim, içerik üzerinde etkili olduğundan, izle­ yici ilgisine rakiplerinden daha az bağımlı yeni ödemeli televiz­ yon kanallan, genellikle yaratıcılara öteki kanallardan daha faz­ la özgürlük tanır. Bununla birlikte, bedava kanallann kendileri­ ni yenilenmedikleri sonucuna vanlamaz, bunun için 19901ı yıl­ larda çıkan gözüpek dizileri düşünmek yeter (Oz, Friends, Ally McBeal ya da Acil Servis: hangileri kablolu televizyon dizilerdir, hangileri bedava kanal dizileridir?): Büyük zorlamalarla da “ni­ telikli” yapıtlar yaratılabilir. Dolayısıyla sanatsal kimliğin değiş­ kenleri, yaratıcılann yapıtlanyla ilişkilerini tasarlama biçimleri, en azından bu zorlama kadar belirleyicidir.

Kitle medyası döneminde sanatsal kimliğin meydan okuması Sanat tarihi ve sosyolojisi, günümüzün gözü açılmış yaratıcılannın amentüsünü yeniden ele almakla yetinerek, geçmişin sa­

natsal etkinliklerini ülküselleştiren bir medya sosyolojisinin yardımına yetişmelidir. Fransa’da Dominique Pasquier ve Sabi­ ne Chalvon-Demersay, Amerika Birleşik Devletleri’nde Richard Peterson tarafından gerçekleştirilen, bakış açılarının kusursuz bir uyumunu varsayan bu araştırma akımlarının zor bireşimi, yaratıcı özgürlük üzerine tartışmaları aşmayı sağlar. Pasqui­ er ve Chalvon-Dermersay’in belirttiği gibi büyük zorlamaların varlığı, geçmiş yüzyılların sanatım ve günümüzünkini3 çok iyi açıklar. Tüm rönesans resmi ısmarlama resimdir, paylaşılan ya­ ratıma gelince, yaratıcısı bilinmese de ayrıcalıklı bir durumdan çok kural durumundadır. Büyük kopuş, yaratıcının ve yapıtın romantik bir ideolojisinin gelişimi olmuştur. Bu ideoloji, elbet­ te psikolojik ve toplumsal bir gerçekleştirimi kolaylaştınr, an­ cak bunu yaratımın tüm ortaklaşa, dışarıya bağımlı niteliğini, geleneklere bağlılığın zenginliğini de yıpratarak yapar. Bu bakış açısına göre, çağdaş sanatın şaşırtıcı bir konumu vardır, çün­ kü tarih boyunca ender erişilmiş bir derecede benzersiz, pazar mantıklarına ya da kamu kuruluşlarının ısmarlamasına bağımlı yaratıcıların değer kazandığı alandır (sanat sosyologlan Heinich, Menger ve Moulin’in kendi biçemleriyle gösterdikleri gibi). Buna uygun biçimde, televizyon ve sinema yaratıcıları, öznelli­ ğin doruk noktasına vardığı toplumlarla uyum içinde yaşama­ ya çabalamalarına karşın, geçmişin toplu üretimini canlandı­ rırlar (özellikle Amerika Birleşik Devletleri’nde). Bu gerilimin gelişimi de örgütsel baskılar ya da mesleklerin biçimbilimi ka­ dar incelenmesi gereken konular kapsamındadır. Yönetmenlik düşleriyle zanaat arasında bölünmüş televizyon yönetmenleri3

Italyan yazar Alessandro Baricco, “tam bir yaratıcı olan -eğer öyle bir şey var­ sa- Beethoven’in bir albümünün satın alınması örneğini ele alarak, finansal zorlamayı yapıtların tanımının ölçütü olarak görecelileştirir: “Bildiğim kada­ rıyla Beethoven, para için yazıyordu, ondan günümüzdeki müzik şirketine, si­ zin için çalan piyaniste kadar, satın aldığınız, istedikleri şeyler arasında para da olan insanlar tarafından oluşturulmuştur. (...) Beethoven bir markadır. Fransız izlenimciler de markadır. Kafka bir markadır. Shakespeare bir markadır. Um­ berto Eco da öyledir. La Republica, “Mickey” ya da Juventus da markadır. Bun­ lar evrenlerdir. Ne olduklarından daha fazla anlam içerirler” (Next. Petit livre sur la globalisation et le monde â yenir -Küreselleşme ve geleceğin dünyası üzeri­ ne küçük kitap-, Albin Michel, 2002).

ni, yazarların yaratıcılığa ilişkin istekleriyle yapıtların üretim harcamalarını, “işletme mantığını bozan” kendi sanatsal istek­ lerini bağdaştırması gereken görsel-işitsel yapımcılarını (Chalvon-Demersay, 1997) ya da aileci, Hoggartcı, geniş izleyici kit­ lesi tarafından sevilen, ancak teknisyenlerin ve yönetmenlerin gözünden düşmüş televizyon animatörlerini (Chalvon-Demersay, Pasquier, 1990) etkiler. Dominique Pasquier, Fransız televizyon senaristleri konu­ sunda yürüttüğü, politik ekonomi ve sanat tarihini birlikte et­ kileşimsel biçimde kullanmasıyla büyük bir değer kazanan so­ ruşturmasında (Les scénaristes et la télévision. Approche sociologique, 1995 - Senaristler ve televizyon. Sosyolojik yaklaşım), bu kimlik çatışmasının kimi zaman zararlı olabilecek sonuçla­ rının altını çizer. Tüm öteki meslekler gibi, senaristlik de ince bir “sınır” ve “düzey” oyunuyla (Goblot’un sözleriyle, 1925), bir başka deyişle teknik ve/ya da sanatsal ölçütlerin arayışına dayalı ortak bir kimlik arayışıyla, aynı zamanda onu farklılaş­ tıran ve koruyan mesleğe erişimi denetleme isteğiyle belirgin­ leşir. Öte yandan bu topluluk kendini bütünsel olarak tanım­ lamayı ve güçlü bir örgütlenmeyi başaramamıştır: Senaristler sendika değil, lonca biçiminde örgütlenirler (gazetecilerin ve yönetmenlerin tersine), halkın tanımasından yararlanamazlar (animatörlerin tersine), ancak plastik sanatlarla uğraşan sanat­ çılar gibi -copyright’la yönetilen Amerikalı senaristlerden fark­ lı biçimde- fikri haklar yasasının kendilerine tanıdığı yazar ko­ numuna dayanabilirler. Üç yaratıcı dalgası birbirini izler: İz­ leyici tekelini tanımış ve yapıtın mantığını savunan eski ku­ şak, 1980’li yılların başlarında pazara giren ve genellikle poli­ siye romanla yetişmiş yeni kuşak, son olarak da 1990’lann ba­ şında, Fransız ifade kotalarının benimsenmesiyle pazara giren, çok çeşitli kökenlerden gelen (görsel-işitsel teknisyeni, oyun­ cu, yönetmen) genç yaratıcılardan oluşan üçüncü ve yoğun dalga. İşe alınanların, görüşlerin ve uygulamaların çeşitliliğin­ den, yönetmenlerle yapımcıların farklılaşmış ilişkilerinden bir dizi çatışma ortaya çıkabilir. Genç yaratıcılar, mesleklerine gü­ vence sağlayacak bir örgüt ve Amerika Birleşik Devletleri’nde

gözlemlenene yakın biçimde yazı yöntemlerinin (yazı atölye­ lerinin formülüne göre düzenlenen) akılcılaştınlmasını ister­ ler, oysa eskiler Amerikalıların genellikle özendiği yaratıcı ko­ numuna bağlı kalırlar. Üstelik burada şaşırtıcı bir yer değiştir­ me vardır: “Fransız senaristlerin büyük bir bölümünün Ameri­ kan tarzı bir korunma istedikleri dönemde, Amerikalı senarist­ ler Fransız tarzı bir tüzel hak elde etmeye çalışırlar”. Bununla birlikte yapıtın etiği Fransa’da o denli belirgindir ki endüstri­ yel olarak tasarlanan sitcom’lan ürettiklerinde (“Abartmaya ge­ rek yok, Shakespeare değil bu”, der bir yazar), sanatsal heves­ lerini birimsel kurguya (televizyon filmi) adayan genç senarist­ lerin sıkıntısını da açıklar. Televizyon programlarının hiyerarşilendirilmesi Fransa’da çok güçlüdür, çok sayıda da sakıncası vardır. Hiyerarşilendirmenin kendisi, televizyon kurgusu sena­ ristleri ve yapımcıları için sakıncalıdır, çünkü kurguyu üretir­ ken kendilerini kötü etkileyen bir toplumsal gözden düşmeyle karşılaşırlar. Yine de bu tür, başlı başına bir anlatım biçimidir, çalışma yöntemlerinin akılcılığının ve karşılıklığmın kötü yön­ leri (öznel yoksun kalma) ve iyi yönleriyle (müdahale edenle­ rin sayısının çoğalması, dolayısıyla eleştirel öznel bakışların ar­ tışı) çok daha belirgin olduğu bir bağlamda Amerikan yaratımı bunu çok iyi gösterir.

Bir izleyici ölçümlemesi diktatörlüğü var mıdır? Kitle medyasının kalabalık ve türdeş olmayan topluluklarla et­ kileşim içine gireceği varsayılır, “geniş izleyici kitlesi” için ça­ lışmak, sanatsal tasarımın bireysel olduğu toplumlarda hem halk tarafından benimsenmenin hem de kimlik sıkıntısının eşanlamlısıdır. Bu gerilim, seslenilen kişilerin tepkilerini belir­ lemek için sayısallaştırma araçlarının ortaya çıkmasıyla doruk noktasına ulaşır. İzleyici mantığı yaklaşımı, para kaynağı te­ melde reklam olan özel medya için ve meşruluklarım bir ölçü­ de izleyici sayısıyla elde eden kamu medyası için izleyici ölçü­ mü sonuçlarının belirlediği birleştirici bir programlamanın arayışındadır. İzleyici ölçümünün tarihi, öncelikle reklam yapım-

lannın, reklamverenlerin, ölçümleme kurumlanmn giderek ar­ tan başarısının tarihi gibi görünür, ama aynı zamanda yapım­ cıların ve yazarların zaranna, bir tektipleşme, en küçük ortak payda arayışında genelleşmiş bir harekette kamu güçlerinin ba­ şarısının da tarihidir (Patrick Champagne’m eleştirel bakış açı­ sına göre, 1994). Yine de 1950’li yıllardan başlayan bu geliş­ menin karmaşıklığı, bu saptamayı ayrıntılandırmayı gerekti­ rir (Chalvon-Demersay, 1998, Bourdon, 1992). Amerika Birle­ şik Devletleri’nde izleyici ölçümünün utkusu, başlangıçta izle­ yicilerin temsili olmayınca, programlan kendi beklentileri doğ­ rultusunda belirleyen reklamverenlerin geri çekilişiyle belirir (örneğin deterjan üreticileri “soap opera ”lan öğleden sonranın kadın izleyicileri için ısmarlarlar). Avrupa’da televizyon izleyi­ ci ölçümünün ortaya çıkışı, önceki devlet temsili karşısında bir özgürleşmedir: İzleyici-tüketici artık eğitilecek bir öğrenci de­ ğil, korkutucu olabilecek, başlı başına bir özne gibi görülür. Ni­ cel olana, beklentilerin yalınlaştınlmış büyüsüne kaçış, izleyici ölçümleme aygıtının kısa dönem için uzun dönemi gözden çı­ karacağı ve iyi bir sonucun, bugün ve yann için yapılan seçim­ lere boyun eğebileceği ilkesinden yola çıkarak, televizyon kanallannı gözüpek programlann zararına yönetmeye iten izle­ yici ölçümleme aygıtı diktatörlüğünün yadsınamaz sapmalannı getirir. Büyük kitle ekonomisi mantığı, halkın çok sınırlı bir temsiline dayanır, izleyici ilgisi kavramı programlara, dolayı­ sıyla sunulan bir hizmete verilen kimi tepkileri ölçmeye yarar, niteliği de yoğunluğu da bilinmeyen bir isteği anlamayı sağla­ maz. Bu anlamda izleyici ilgisi diktatörlüğü değil, yalnızca var­ sayılan bir isteğin aşılanması söz konusudur. Amerikan televizyonunun kulislerine gerçek bir etnografik dalış olan Todd Gitlin’in çalışmalan bu saptamalara ampirik bir onaylama getirir. Gitlin, inside Prime Time’da (1983) program­ lama seçimlerinin temelde olumsuz olduğundan ve körü körü­ ne yapıldığından Amerikan televizyonunun bir “fotokopi sana­ tı” gibi işlediğini gösterir. Geniş kitlenin hoşlanmayacağı prog­ ramlan önlemek, kabul edilebilir sayılan türleri ve izlekleri ko­ ruyup sürekli yeniden üretmek söz konusudur. Dolayısıyla te­

levizyonun, yalnızca televizyon izleyicilerinin sert çekirdeği için çalışma ve öteki izleyicileri dışlama eğilimi vardır, değişim­ ler ancak basamak basamak gerçekleşir. Örneğin 1970’li yıllara kadar eşcinselliğe, anılmasının rahatsız edebileceği bahanesiy­ le dizilerde yer verilmez, ancak bir yapımcının gözüpekliği iyi bir izleyici ilgisiyle ödüllendirilip, genelleşmiş bir öykünmecilik yaratabilir (tele-gerçeklik yayınlarının çarpıcı çoğalması da böyledir). Televizyon kanallarının gerçekleştirdiği, tamamla­ yıcı niteliksel bilgiler sağlayabilecek testlerin4 incelenmesi bu saptamayı güçlendirir. Sonuçlar farklı öznelerin görüşlerini en­ der olarak değiştirir ve her şeyden önce yapımcılar ve dağıtımcılarca, kendi bakış açılarını yaratıcılara aşılamak için araçsallaştınlır. Bunlar anlaşmanın ve kararların meşrulaştmlmasımn iç araçlarıdır (bir geçişi değiştirmek, bir izleğin etkisini azalt­ mak vb...), izleyicilerin beklentilerini sezgi yoluyla değerlen­ dirmekten çok, üretim politikalarına hizmet eder. Yine de verilerin kullanımı izleyicilerin tanınmamasıyla açıklanamaz. Gitlin görsel-işitselin yalnızca konformist eğili­ mini betimlemeyi seçer, ancak sonuçlan temelde belirsizdir, çünkü birkaç yenilikçi stratejinin ve iyi izleyici ilgisi sonuçlannın yol açtığı değişimlerin varlığını anıştınr. Sabine ChalvonDemersay (1998) ya da Régine Chaniac (2003) tarafından görsel-işitsel ortam üzerine yapılan başka keşifler, genellikle iz­ leyici arayışının ikili niteliğini ortaya çıkarır. Bu veriler tek­ nik bakış açısından kötü de olsa, profesyoneller ve izleyiciler arasında iletişim araçlan gibi kullanılır. Testler de birçok yan­ lış içerse ve öncelikle yapımın iç çatışmalannm çözümlenmesi mantığına yanıt verse de reklam testleri gibi kimi zaman birkaç tepkinin sızmasına izin verir.5 İzleyici ilgisi ölçümüyle izleyi4

Bu testler, yaş ve eğitim düzeyine bağlı kabaca bir ömeklem oluşturan yüz ka­ dar kişiyi bir salona toplayıp, bir dizinin örnek bölümünün (ya da daha yayın­ lanmamış bir filmin) algılanması üzerine birkaç soru sormaya dayanır.

5

Reklamcılar gibi televizyon profesyonelleri de gerçekte hiçbir zaman, yeni çı­ kacak bir ürünün sonuçlarını ölçmezler ancak bir testten dersler alabilirler. Reklam dünyasının ünlü bir anekdotu bunun altını çizer: Bic şirketi, kullanı­ lıp atılan nesne ilkesinden yola çıkarak, 1980’lerde tütün dükkânlarında satı­ lan ucuz bir parfüm pazara sürer, tesderin bir buluşun etkisini ölçmekte çok yetersiz kalacağı düşüncesiyle ön test de yapmaz. Bu ürünün tümden başan-

ci arayışı, beklentilerin çeşitliliğinin dikkate alınmasına katkı­ da bulunan bir mittir: Kitle medyasındaki gerilim, yıpratıcı ni­ celiksel denizde yok olmaz. Sayısallaşmış izleyici ilgisi belirle­ yici bir gerçeklikten çok, yaratıcıları birbirine bağlayan bir zin­ cirde anlaşma öğesidir Öncelikle yapım yöneticileri tarafından izleyici ölçüm aygıtıyla araçsallaştınlır, ancak halkın beğenisi­ ni dile getirmesine ve yaratıcıların kendilerini savunmalarına olanak vermez. Büyük medya, fotokopi sanatının tamamlayı­ cısı olabilecek bir programlama sanatı yaratmayı denemek için pozitivizmi bırakmadan, göstergeleri (büyük/küçük tüketici­ ler, izlemenin yerleşikliği, vb..), niteliksel çalışmaları ve toplumölçümü çoğaltarak yanılmaz. Michel Souchon’un deyimiyle “tersine oy hakkı”, “yoksulun oyu” olan izleyici ilgisi testleri­ nin önceden haber verme değeri yoktur, ancak artık kapalı ol­ mayan, kimi beklentilere, özelliklere büyük tüketicilerin bek­ lentilerine açık bir televizyon için temel bir araçtır. Bu testlerin ortaya konulması izleyicilerin yaşadığı evrenlerle bütünleşebi­ lecek bir televizyon; gerçek bir “talep televizyon” (Dominique Mehl) isteğine yanıttır. En azından, çok büyük bir izleyici kit­ lesine sahip eğlence programlarının, “reality show”lann ya da futbol maçlarının beğenilere karşılık geldiği ve edilgin kalaba­ lıkların toplanma yeri olmadığı görüşüne katlanamayanlar için olumsuz anlamda bir minik “demokratik diktatörlük” kurar.

Sonuç Yaratıcı endüstriler üzerine tartışma çelişkilerin ortaya çıkarıl­ masıyla sonuçlanır, bu çelişkilerin en küçüğü bile izleyici il­ gisinin dikkate alınmasındaki tutarsızlıkları içermez. Yalnızca üretim ve alımlama arasında değil, üretim edimlerinin ve alımlama edimlerinin kendi aralannda da bir gerilim vardır. Birbir­ leri üzerine kapanmış, kitle iletişiminin ortaya koyduklarından sızlığa uğramasının incelenmesi, tüketicilerin ucuz fiyatı ve satış yerini, lüks kavramıyla birlikte düşünülen bir ürünün simgesel değersizleşmesinin öğele­ ri olarak algıladığını anlamayı sağlar. Bir dizi test kuşkusuz gelecekteki başarı­ yı ya da başarısızlığı ölçmeyi sağlamazdı, ancak büyük bir olasılıkla satın alma çekincelerinden birkaçını ortaya çıkarırdı.

başka bağıntıları olmayan bir özneler sosyolojisiyle sınırlı kalı­ nırsa, bunun kaynağını kavramak güçtür. Tartışma sınırlı kalır, çünkü şimdilik tarihsel bir dinamik değil, yalnızca çapraz bek­ lentiler üzerinedir. Üçüncü bölümün amacı, medyayı yeniden bir toplumsal denize yerleştirmek, kültür konusunu işlevsel ve güven verici biçimde, sibernetiğe dayanarak değil, yorumların çatışmasıyla kapatmaktır.

Kültür Emperyalizmi Sorunu Dallas dosyası Televizyon dizileri kültür emperyalizmi konusu üzerine düşünmek için en el­ verişli araçlardır, çünkü kendi ülkeleri dışında da geniş bir yayıma ulaşmışlar­ dır, çoğu da Amerikan dizisidir. 1980'li yıllardan bu yana, televizyon tarihi­ nin belki de en popüler dizisi Dallas'ın alımlanması üzerine önemli çalışma­ lar vardır. Elihu Katz ve Tamar Liebes tarafından yürütülen uluslararası so­ ruşturma (The Export of Meaning, Transcultural Readings of Dallas, 1990) kültür aşılaması tezinin belirsizlik açısından zenginliğini vurgular. Kullanım­ lar ve doyumlar geleneğinde, Dallas'ın aynı bölümlerinin yeniden gösterimi­ ne izleyicilerin tepkisinin karşılaştırılması üzerine kuruludur (bu izleyiciler el­ verişlilik ve maliyet nedenleriyle daha çok İsrail'de sorgulanmıştır): - Israilli Arap bir topluluk, - Bir kibutzun üyesi, Israilli Yahudi bir topluluk - Sovyet kökenli, İsrail'e yeni gelmiş Israilli Yahudi bir topluluk - Amerika Birleşik Devletleri'nde sorgulanan Amerikalı bir topluluk, - Japonya'da sorgulanan bir Japon topluluk Topluluğun üyeleriyle aynı ulusal ve toplumsal ortamdan bir soruşturma­ cı, bölümlerle ilgili (videoda izlenir) birkaç belirgin soru sorar ve serbestçe tartışmalarına izin verir (yarı yönlendirmeci/katılımcı gözlem görüşme yön­ temiyle). Olası uyumsuzlukları engellemek için, sorgulanan farklı topluluklar yakın toplumsal-demografik özellikler sergiler. Bu görüşmelerden tüm kül­ türel çevrelerde Dallas'ın yapısının aynı anlatışa! öğelerden, "temel" izleklerden (zenginlik, aile içi uzlaşmazlıklar, aşk öyküleri vb... konuları) yola çıkıla­ rak çözümlendiği, dizinin merkez karakteri J.R.'a karşı aynı öfkeli tepkilerin verildiği, kimi kişilerin güzelliği karşısında aynı büyülenme ya da senaristle­ rin anlatı kolaylıkları karşısında aynı alaycılığın söz konusu olduğu ortaya çı­ kar. Bu saptamadan sonra, izleyicilerin farklı izleklere verdikleri önemle ve büyük söylem türlerine az ya da çok başvurmalarıyla farklılaştıklarını göz-

lemlemek ilginçtir (Katz ve Liebes bunun için Jakobson'un dilbiliminden ve Barthes'ın semiyolojisinden esinlenen, söylemi dört büyük sınıfa ayıran bir çözümleme yöntemi kullanırlar).

Liebes ve Katz'a göre birkaç okuma biçimi “Oyunsal" referans: Anlatıların araya mesafe koyarak ve oynanan roller­ le anıştırılması.

"Gerçek" referans: Anlatılar ve günlük yaşam arasında yakınlaştırmalar. Metaiinguistik (üstdilsel) eleştiri: Dizinin üretim açısından incelenmesi. İdeolojik eleştiri: İçeriklerin ideolojik nedenlerle reddi. "Gelenekçi" topluluklar (Araplar ve kibutz Yahudileri) daha çok oyunsal referanslı söylemlere başvururlar, Dallas'da ötekilerden daha çok ataerkil yetke, erkek kardeşler arasında büyük kardeş hakkının tanınması ya da kı­ sırlık çevresinde rekabet sorunu üzerine kurulu bir büyük aile öyküsü gö­ rürler. 20. yüzyılın çağdaş Texas'mda düşlenmiş ve yerleşmiş de olsa, ai­ le topluluğunun merkez konumda olduğu bir evrenin betimlemesini yapı­ yor görünen bu dizide bir ölçüde kendilerini bulurlar. "Sovyet" Yahudiler, öncelikle Amerikan kapitalizminin kötülüklerini (para saplantısı) ve ideolo­ jik çelişkilerini (kişiler mutlu değildir) açığa çıkardığını düşündükleri bu di­ ziyle en çok alay edenlerdir. Amerikalılar özellikle dizinin yaratım koşulları­ nı merak ederler (üstdilsel eleştiri), oyuncularla, dizinin programlanmış ge­ lişimiyle ilgilenirler, rakip Hollywood dizileriyle karşılaştırırlar. "Neden Dal­ las'ta bu kadar çok bebeklerden söz ediliyor?" sorusuna Araplar, öncelik­ le bebeklerin, mirasçılar arasındaki kavganın merkezinde bulunduğu, aile­ nin yeniden üretimi konusu olduğu yanıtını verirler, oysa Amerikalılar be­ beklerin öncelikle senaristler için gerekli olduğunu, çünkü dizinin sürmesi­ ni sağladıklarını ileri sürerler.

Dallas'ın Japonya'da zayıf izleyici ilgisi nedeniyle gösterimden hemen çekilmesinin (Brezilya'da da dizi başarısızlığa uğramıştır, büyük telenovelas üretiminin Amerikan dizilerinin girişini engellediği düşünülebilir) ince­ lenmesi, dizinin ender yanlışlarından birini aydınlatır. Aynı zamanda televiz­ yon başarısının hiçbir gerçek kuralı olmadığını da kanıtlar. Bu ülkede yürü­ tülen görüşmeler, izleyicinin hoşnutsuzluğunun, sürekli çatışma tehlikesi al­ tındaki karışık toplumsal ilişkilerinin betimlenmesinden kaynaklandığını or­ taya koyar. Japonlar, Amerikan dizilerinin büyük tüketicisidirler, büyük ço­ ğunluk bu dizileri onaylar, ekranlarında şiddet sık görülür, ancak toplumlarının Batı toplumlarından daha ataerkil olması, aile bağlarının belirgin uyum­ luluğu üzerine kurulu, yumuşak ilişkiler ülküsüne bağlılıkları, parçalanmış, uygarlıktan yoksun aileler gösterisine engel oluşturur. Dallas, uzlaşımsal bir

Amerika, sorumlu erkeklik imgeleriyle uyuşmaz (Küçük £Vin başarısının ne­ deni de budur). Dolayısıyla sonuç, izleyicilerin yorumlamaktan çok kökenleri, kültürel kaynakları, ayrıca yapıma yakınlıklarıyla kendilerini yorumladıklarıdır. Dal­ las ulusal kültürler üzerine beyaz bir sayfaya Amerikan romanı yazmaz. 1980'lerde başka ülkelerde gerçekleştirilen çalışmalar bu saptamayı açıklar, len Ang mektuplar yoluyla, HollandalIların Dallas için gösterdikleri ilginin, toplumlarının çok liberal doğasına bağlı olduğunu gösterir: Texasli aile, ge­ leneksel bir toplumun yüzünü göstermekten uzaktır, bir dağılmış ilişkiler ev­ reninin örneği ve bu yapıların krizine bir panzehir gibi belirir. Herta Herzog, Almanya'da J.R.'ın öteki Batı ülkelerinde olduğundan, özellikle sınırdaş Hol­ landa'da olduğundan daha az nefret edildiğini belirtir, nedeni de bu ülke­ de, söz konusu karakterde ataerkil gücün dile getirildiğinin düşünülmesidir (J.R. başka yerlerde olduğundan daha fazla sevilmez, ancak aile bağının gü­ vencesi konumu ve mücadeleci kişiliği göz ardı edilmez). Cezayir'de Joelle Stolz, Dallas'ın başarısının nedenlerinden birinin geleneksel aile modeli im­ gesine göndermede bulunması olduğunu, oysa Mağrip toplumlarının gele­ neklerinin derinden değiştiğini belirtir (Dallas hem nostaljik, hem geleceğe yönelik bir düşünsel nesne gibi işler).

Kimi televizyon dizilerinin evrensel başarısını nasıl açıklamalı? Bu soruşturmalara yöntembilimsel eleştiriler yöneltilebilir (len Ang'ın üzeri­ ne çalıştığı mektup örneklemi çok kısıtlıdır; Katz ve Liebes'in geniş soruştur­ masında toplulukların toplumsal yapısı her zaman aynı değildir, Japon top­ lulukta yüksek düşünsel düzeyden çevreler ağırlıktadır), ancak kültürel em­ peryalizm tartışmasına katkıları yadsınamaz. Amerikan dizi filmlerinin başa­ rısı, yalnızca bir endüstrinin vuruş gücüne, bir kültürün kendini aşılatma et­ kisine değil, birçok etkene bağlıdır. Amerikan görsel-işitsel üretimi ticari ya­ pılarla olduğu kadar, dizilerin tüm dünyaya ihracatının örgütsel yapılarıyla da özellikle uyumlu görünür. Televizyon 1980'lerde başlayarak. Amerikan şirketlerinin kusursuz bir biçimde uyum sağladığı bir talep mantığına yanıt verir: Kamu tekellerinin sonu ve Avrupa'ya (ve dünyanın birçok başka böl­ gesine) arz, yapım harcamalarını karşılamış, ucuz Amerikan dizilerinin ihra­ catını gerekli kılmıştır, bu da Dallas gibi bir dizinin bu dönemden başlayarak dünyanın tüm ekranlarında yer almasını açıklar (sonra 1990'lı yıllarda Beverley Hills ya da Baywatch gibi diziler gelir). Öte yandan Amerikan dizile­ ri Hollywood sinemasının ilkelerinden yola çıkarak hazırlanır: Uzmanlaşmış senaristlere başvurma, bir deneme-dizi (pilot) yardımıyla denenen diziler, iz­ leyici ölçümleri, göreceli basit entrikalar, akılcı bir televizyon mantığına kar­

şılık gelen anahtar karakterler (öncü bir televizyonun tersine). Ulusal alımlamaların genellikle farklılaştığı yarı evrensel içerikleriyle halkın hoşuna gider­ ler. Büyük Amerikan dizileri bilinen şemalara dayanır (aşk ilişkileri, aile ilişki­ leri, iyiyle kötünün karşıtlığı vb...), bunlar da dizilerin ütopik gücünü azalt­ madan televizyon izleyicilerinin kişisel katılımını olası kılan, belirsiz bağlam­ larda yer alır (ayrıca Amerikan nitelikleriyle değer kazanırlar, bir çevre değiş­ tirme beklentisinin taşıyıcısıdırlar: gökdelenler, çöller, materyel zenginik...). Kimi dizilerin sıradışı başarısı, özel ulusal alımlamaların bileşimi olmadan kendini üretemez ve bir moda etkisiyle bütünleşir. Dizilerin başarısının ne­ denleri ülkeye, modaya, meraka göre değişir, bilinen bir dizi görme isteğini vurgular. Bir dizinin her zaman ikincil bir alımlaması bulunur: Bir "evrensel topluluk" vardır (daha alçakgönüllü bir düzeyde Hélène et les garçons'un -Hélène ve oğlanlar- bu sevilen ya da nefret edilen, ancak izlenen Fran­ sız sitcom'unun başarısı incelenebilir). Dolayısıyla kültür emperyalizmi tezi­ nin sınırlarını farklılaşmış alımlamaların artık iyi bilinen varlığını anımsaya­ rak çizmek ve Amerikan dizilerinin niteliklerini övmek olasıdır. Aynı zaman­ da televizyon dizilerinin ihracatında tekelci ya da oligopolcü etkilerin varlı­ ğından yakınmak ve televizyon izleyicilerinin yalnızca yabancı dizileri değil, ulusal yapımları ve başka türde programları da istediklerini anımsamak da olasıdır. Ayrıca birçok soruşturma, izleyicilerin ulusal yapımı (Amerika Birle­ şik Devletleri dışındaki bu yapım 1990-2000 yıllarından bu yana artmakta­ dır) Amerikan yapımlarına yeğleme eğilimi olduğunu gösterir. Tele-gerçeklik programlarının 1990'lardaki başarısı bunu doğrular, Big Brother(Biri Bizi Gözetliyor) gibi bir programın ilk ihraç edildiği çok farklılaşmış ulusal uyarla­ maları vardır. Son olarak, Amerikan kültürünün ve ihraç ettiği değerlerin ta­ nımı yoğun biçimde ortaya çıkar. Bir toplumu birkaç öğeye indirgemek zor­ dur, küreselleşmiş bir görünümde ona ait olanı ayırt etmek daha da zordur: Buffy'rim başansı bir ölçüde ergen konumunun küreselleşmesine dayanır, bu da bir Amerikanlaşma etkisi değildir. Eğer kültürel yığınlar rekabet için­ de karşıtlaştırılmak istenirse, değerler üzerine büyük soruşturmaların (Inglehart, 1998), ulusal kültürlerin bir Amerikan modeline doğru değil -öyle bir model varsa-, görsel-işitsel ihracatları çok zayıf olan Kuzey Avrupa ülkeleri modeline doğru yöneldiğini saptadığını belirtmek gerekir.

KAYNAKÇA Ang, Ien, V/atching Dallas (1985), Londra, Routledge, 1989. Baumol, William; Bowen, William, Performing Arts. The Economie Dilemma, New York, The Twentieth Century Fund, 1966. Becker, Howard, Les Mondes de l’art (1982), Flammarion, 1987, Paris. — Outsiders. Études de sociologie de la déviance (1963), Métailié, 1985. Bonnell, René, La Vingt-cinquième image. Une économie de l’audiovisuel (1989), Gallimard-FEMIS, 1996, Paris. Bourdieu, Pierre, Les Règles de l’art. Genèse et structure du champ littéraire, Seu­ il, 1992, Paris. — “Le marché des biens symboliques”, L’Année sociologique, cilt XXII, 1971. Bourdon, Jérôme, “Les réalisateurs de télévision. Le déclin d’un groupe profession­ nel”, Sociologie du travail, 4,1993. — “À la recherche du public ou vers l’indice exterminateur. Une histoire de la me­ sure d’audience à la télévision française”, Culture technique, 1992. Chalvon-Demersay, Sabine (der.), “Les Publics: généalogie de l’audience télévisu­ elle”, Quademi, 35,1998. — (der.), “Modèles et acteurs de la production audiovisuelle”, Réseaux, 86, 1997. Chalvon-Demersay, Sabine; Pasquier, Dominique, Drôles de stars. La télévision des animateurs, Aubier, 1990, Paris. Champagne, Patrick, “La loi des grands nombres. Mesure de l’audience et repré­ sentation politique du public”, Actes de la Recherche en Sciences Sociales, 101102,1994. Chaniac, Régine (der), “Bilan critique sur la mesure d’audience”, Hermès, 37, 2003. — “La télévision de 1983 à 1993”, Chronique des programmes et de leurs publics, INA-SJTI, 1994. Chaniac, Régine ve Jézéquel, Jean-Pierre, Télévision et cinéma. Le désenchantement, Nathan-INA, 1998. Corset, Pierre, “La sociologie d’un corps professionnel. Les réalisateurs de télévisi­ on”, Réseaux, 9,1984. Fiske, John, Télévision Culture (1978), New York, Routledge, 1994. Flichy, Patrice ve Pasquier, Dominique, “Programmes et professionnels. Introduc­ tion”, Beaud ve diğerleri (der.), Sociologie de la communication, Réseaux - CNET, 1997. Gaines, Jane, Contested Culture. The Image, the Voice, and the Law, Chapell Hill, The University of North Carolina Press, 1991. Gidin, Todd, inside Prime Time, New York, Panthéon Books, 1983 (bir bölümünün çevirisi:“Prévoir l’imprévisible”, Réseaux, 39,1990). Goblot, Edmond, La Barrière et le niveau (1925), PUF, 1967, Paris. Heinich, Nathalie, Le Triple jeu de l’art contemporain, Minuit, 1998, Paris. HerzogMassing, Herta, “Decoding Dallas”, Society, 24/1, 1986. Hesmondhalgh, David, The Cultural Industries, Londra, Sage, 2002. Hirsch, Paul, “Processing Fads and Fashions. An Organization-Set Analysis of Cul­ tural Industry Systems”, American Journal o f Sociology, 77/4, 1972.

Inglehart, Ronald, “Choc des civilisations ou modernisation culturelle du mon­ de?”, Le Débat, 105,1999. Liebes, Tamar ve Katz, Elihu, “L’exportation du sens: lectures transculturelles de la télévision américaine”, Études et documents d’information, UNESCO, 104,1992. — The Export o f Meaning, Cross-Cultural Readings o f Dallas, New York, Oxford, Oxford University Press, 1990 (bir bölümünün çevirisi: “Six interprétations de la série “Dallas”, Hermès, 11-12,1993). Macé, Éric, “Éléments d’une sociologie contemporaine de la culture de masse. À partir d’une relecture de L’Esprit du temps d’Edgar Morin (1962)”, Hermès, 31, 2001, Paris. Mattelard, Armand ve Delcourt, Xavier, La Culture contre la démocratie? L’audiovi­ suel à l’heure transnationale, La Découverte, 1984, Paris. Mattelart, Tristan, “L’internationalisation de la télévision entre déterritorialisation et reterritorialisation”, Pagès, Dominique ve Pélissier, Nicolas (der.), Territoires sous influence 2, L’Harmattan, 2001, Paris. McQuail, Denis, Media performance. Mass Communication and the Public Interest, Londra, Sage, 1992. Mehl, Dominique, La Fenêtre et le miroir. La télévision et ses programmes, Payot, 1992. Menger, Pierre-Michel, La Profession de comédien. Formations, activités et carrières dans la démultiplication de soi, Kültür ve İletişim Bakanlığı, 1997. — “Rationalité et incertitude de la vie d’artiste”, L'Année sociologique, 39,1989. — Les Laboratoires de la création musicale. Acteurs, organisations et politique de la re­ cherche musicale. La Documentation française, 1989, Paris. — Le Paradoxe du musicien, Flammarion, 1983, Paris. Miège, Bernard ve diğerleri, Capitalisme et industries culturelles, Grenoble, PUG, 1978. Morin, Edgar, L’Esprit du temps, 1 - Névrose, Grasset, 1962, Paris. Moulin, Raymonde, L’Artiste, l’institution et le marché, Flammarion, 1992, Paris. Pasquier, Dominique, “La télévision comme expérience collective: retour sur les Mondes de l’art”, Pessin, Alain ve Blanc, Alain (der.), “Mélanges pour Howard Becker”, L’Harmattan, 2004, Paris. — Les Scénaristes et la télévision. Approche sociologique, Nathan, 1995. Pasquier, Dominique, “Une télévision sur mesure. Les données d’audience dans le système américain”. Réseaux, 39, 1990. Pasquier, Dominique ve Chalvon-Demersay, Sabine, “Les mines de sel: auteurs et scénaristes de télévision”, Sociologie du travail, 4,1993. Peterson, Richard, “Mais pourquoi donc en 1955? Comment expliquer la naissan­ ce du rock”, Mignon, Patrick ve Hennion, Antoine (der.), Rock, de l'histoire au mythe (1990), Anthropos, 1991, Paris. — “La sociologie de l’art et de la culture aux États Unis”, L’Année sociologique, 39, 1989. Rosen, Sherwin, “The Economies of Superstars”, American Economie Review, 75, 1981.

Schiller, Herbert, Mass Communications and American Empire (1969), Boulder, Westview Press, 1992. Souchon, Michel, “L’apport des méthodes quantitativés à la connaissance du pub­ lic de la télévision”, Hermès, 11-12, 1993. — “Les programmateurs et leurs représentations du public”, Réseaux, 39, 1990. Petit tcran, grand public, La documentation Française, 1980, Paris. Stolz, Joelle, “Les Algériens regardent Dallas”, Les Nouvelles chaînes, PUF, 1983, Paris. Towse, Ruth, Creativity, Incentive and Reward. An Economic Analysis o f Copyright and Culture in the Information Age, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2001. Tunstall, Jeremy, The Media are American. Anglo-American Media in the World, Londra, Constable, 1977. Tunstall, Jeremy ve Palmer, Michael, Media Moguls, Londra, Routledge, 1991 Williams, Raymond, Culture and Society, 1780-1950, Londra, Chatto & Windus, 1958.

ÜÇÜNCÜ KISIM

İletişimi Çoğulculaştırmak Demokrasi, Yaratıcılık ve Düşünsellik

ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

K a m u o y u n u n P o l It İk K u r a m la r i Güçlü Etkilere Geri Dönülebilir mi?

ikinci Kısım’da görüldüğü gibi iletişimi sosyolojileştirmek, in­ san eylemlerinin oluşumu mantığını saf bir işlevsel aktarım mantığıyla karşıtlaştırmak anlamına gelir. Medya pratiklerin ve inançların bütününün oluşumunun, yeniden üretimin ve anlaşmazlığın söz konusu olduğu, erkin ve kültürün bölün­ mez bir biçimde işin içine karıştığı, tüm bu öğelerin birbirinde okunduğu alandır. Böyle bir yöntemin tehlikesi birçok kez vur­ gulanmıştır. Çünkü bu yönteme göre, toplumsal edimler veri­ li ve kendi içlerine kapalı ya kültürcülüğe ya da simgesel ege­ menliğe odaklanmış yapısalcılığa yönelen bir sistemin içinde tasarlanır. Bu durumda, örneğin medyada ortaya çıkan birçok gerilim ve çelişki tersini gösterse de doğalcığın yerini sosyolojicilik dolduracaktır. Bu tehlikeye karşı, sosyoloji hiçbir za­ man tekanlamlı olmayan ürünlere indirgemediği insan edim­ leri betimlemesinin ek bir katmanını geliştirir. Yorum ve deği­ şim, etkinliklerin merkezindedir, demokratik toplumlarda ça­ tışma, öz deneyim ve ötekilik biçiminde ortaya çıkar. Bir ileti­ şim sosyolojisinin sonraki evresi, üretim ve alımlama arasın­ daki dinamiği İletişimcilerle, içeriklerle ve izleyicilerle gerçek bir ilişki içinde kavramaya dayanır -alımlama ve üretim üzeri­ ne bölümlerde mikrososyolojik düzeyde özetlendiği gibi-, an­

cak bunu sürekli bir demokratikleşme sürecinde, medyayı da­ ha geniş bir çatışmalı toplumsal ilişkiler bütününe yeniden yer­ leştirerek yapar. Kitle iletişimini demokrasinin belirdiği alanlardan biri gibi düşünmek, öncelikle 1970’lerden başlayarak “gündem belirle­ me” ve “sessizlik sarmalı” modelleriyle etki kavramına dönme­ yi öneren haberin işlevi üzerine anlayışları yenileyen kamuo­ yu politik kuramlarından yola çıkarak yapılmalıdır. Bu bulgulayıcı geri dönüş, gizli kalmış sorulan sormayı sağlar: Medya­ nın toplumun kuruluşunda ve toplu yaşantıda, toplumu oluş­ turan kültürlerin ötesinde işlevi nedir? Medyanın politik ko­ nuları ve çelişkileri geçirgenlik derecesi ölçülebilir mi? Pozitivist saplantısı ya da sürükleyebileceği gerileme eğilimi nede­ niyle çok karşı çıkılan etkilere dönüş formülü, gerçekte politik temsilin bilişsel ve yapıcı bir görüşüne doğru anlamlı bir atılı­ mı gizler. Bu bakış açısına göre, kamuoyu kuramlan sosyolo­ jik düşüncenin gelişimini, olgulann etkisinden toplumsal olu­ şumuna dek özetler. Ancak bunu, düşünceyi makro-toplumsal bir düzeye, medyanın bütünüyle toplumun karşılaşması düze­ yine çekerek yapar. İşlevsel ya da kuralcı anlayışlar arasında ve demokratikleşme düşüncesinde yerleşmiş anlayışlar arasında bir kavşak işlevi görür.

Gündem belirleme ve sessizlik sarmalı etkileri Siyasal bilimler araştırması, Lippmann ve Tchakhotine’in kit­ lelerin akıl dışılığına katkıda bulunmakla suçladığı ya da Lasswell’in kitleleri eğittiğini ileri sürdüğü medyadan önce büyü­ lenir, ancak sınırlı etkiler kuramıyla erken ve kuşkusuz kısırlaştmcı bir eğilimi benimser. Düşüncelerin yenilenmesi, sonuç olarak 1970’lerde kısa döneme ve yalnızca bireysel ya da kişilerarası savunma düzeneklerine (seçicilik) odaklanmış Lazarsfeldci paradigmadan bir kopuş isteğinden geçer. Medyanın et­ kileri toplum düzeyinde ve uzun dönemde etkili olur, aynca aşılamayla değil, seçiciliği etkisizleştirerek ya da kısıtlı bir ter­ cih bütününe taşıyarak etki eder. Maxwell McCombs ve Do-

nald Shaw (1972) gündem belirleme kavramıyla, bağıntıları belirlemek amacıyla medya ve yurttaşlar tarafından iletilen gö­ rüşleri tanımlamak ve karşılaştırmak için özgün bir araç oluş­ tururlar. Gündem belirleme, önceliklerin bir hiyerarşisidir, ar­ tan bir öneme göre sıralanmış konular listesidir, örneğin belli bir anda basında ele alman konuların ve televizyonda bu konu­ ların kapladığı yayın zamanının sayımını yaparak ya da yurt­ taşlar için, kamuoyu araştırmaları ve görüşmeler gerçekleşti­ rilerek belirlenebilir. Yazarlarca istatistiksel olarak doğrulanan gündemler arasındaki bağıntı, hatta gazetecilerin kaygılarının önceliği yapının etkisini sorgulamaya yönlendirir. Bernard Cohen’in ünlü sözüne göre, medya bize ne düşünmemiz gerektiği­ ni söylemez, neyi düşünmemiz gerektiğini söyler. Bir olay karşı­ sında olumlu, olumsuz ya da kayıtsız görüşleri hiçbir şey belir­ lemese de her şey bu olay üzerine görüş üretmeye, dolayısıyla olasılıkları elemeye yönlendirir. Buna yakın bir biçimde, Elisa­ beth Noelle-Neumann’m sessizlik sarmalı kuramı (1974), med­ yanın toplumsal alana, görüşlerin çeşitliliğini baskılayarak mü­ dahale ettiğini savunur. Yazar, bireylerce oluşturulan görüşler­ le başkalarının önünde dile getirilmeleri arasındaki farkı (kimi durumlarda istatistiksel olarak belirlenebilir bu) gözlemler ve 1965’te Almanya federal seçimlerindeki oy eğilimleri inceleme­ sine dayanır: Seçmenin başlangıçta kararsız olduğu bu seçimle­ ri, Hıristiyan demokatlar yararına tahminler yayımlanınca, Hı­ ristiyan demokratlar kazanmıştır, bu da kartopu etkisinin varlı­ ğını, kazanacağı bildirilen cephede bir toplanma olduğunu dü­ şündürür. Siyasal bilimlerin ölümsüz ejderleri “band-wagon” (yürüyen trene binme*) ve geri çekilme (ayrı görüşte olan bi­ reyler tartışmayı ya da oyu terk ederler) diye adlandırılan öykünmeciliğin etkilerinin bu yeni yorumunun özgünlüğü, var­ sayımlarından kaynaklanır: Çağdaş toplumlann bireylerini yal­ nızlık korkusu yönlendirir; başkalarıyla ilişki yokluğu görüş­ lerin çeşitliliğinden habersizliğe ve egemen olarak algılanana güçlü bir bağımlılığa götürür; bireyler çevrelerinde istatistik­ (*) Türkçe’ye “gözde taraf etkisi” olarak çevrilebilir - ç.n.

sel açıdan egemen görüşleri, onları yalnızlaştırmayacak tutum­ ları benimsemek için durmadan değerlendirirler; halkın ideo­ lojik bağlılıklarının yoğunluğu, başannın algılanan olasılıkla­ rına bağlıdır. Çoğunluğu oluşturan bir topluluk, genellikle üs­ tünlüğünü güvenceye alan bir dinamik üretir, ancak görüşler­ den emin olamazsa bu topluluk, gücüne inanan ve görüşlerini halk önünde savunan bir topluluğun yararına liderliğini yitirir. İkinci bir metinde (1984) medya, gündem belirleme düzeneği­ ne yaklaşan bir düzeneğin merkezindedir. Egemen görüşlerin algılanması, artık yalnızca çevrede değil, televizyon ya da rad­ yoda “kamuoyu liderlerinin”, gazetecilerin ve göz önündeki ki­ şiliklerinin söylemlerini dikkate alarak gerçekleşir. Küçük bir topluluk tartışmalardan çekilen bireylerin eleştirel düşüncesi­ ni, bir sessizlik sarmalına girerek, egemen görüş oluşturarak sı­ nırlayabilir: Medya bize neyi düşünmememiz gerektiğini söyler.

Seçimleri gerçekten medya mı yapar? Bu iki sorunsal seçimlerin yönlendirilmesi kuşkusunu, gerçek­ liğin medyatik tanımının, özellikle kararsızlar üzerine baskı­ sını düşündürerek geçerli kılar. Bunlara yöneltilen eleştiriler ve yazarların gerçekleştirdikleri düzeltmeler, en azından kap­ samlarını görecelileştirmeyi sağlar. Gündem belirleme kuramı, medyanmkinden ve yurttaşlannkinden, özellikle politikacılannkinden farklı gündemleri de dikkate almazsa, bu topluluk­ ların arasındaki etkileşimi ve bu topluluklar içindeki etkileşim­ leri incelemezse çok sınırlı kalır. Daha sonra McCombs, Shaw ve izleyicileri (bkz. Bregman, 1989, McCombs ve Shaw, 1993, Weaver’la birlikte, 1997) tarafından yürütülen çalışmalar, ayrı­ ca Cohen’in (1963), Cobb ve Elder’in (1972) politik karar veri­ cilerin gündemi (agenda setting'e karşı agenda building, kamu­ oyu yaratımının gündemi), ilişkilerin oldukça karışık bir res­ mini ortaya koyar. Yurttaş ve medya gündemlerinin politikacı­ lar üzerindeki bileşik etkisi, ünlü Watergate örneğiyle (Lang ve Lang, 1983) sıklıkla ortaya konmuştur, ancak egemen olan da­ ha çok sürekli bir gelgit etkisi, hatta bir karmaşadır (Waterga-

te örneğinde hükümetin takındığı tutumlar da belirleyicidir). Yurttaşlar üzerinde medya gündeminin etkisi kimi zaman ter­ sine döner, daha genel olarak her şey için her an geçerli değil­ dir, çünkü yurttaşların kendi bilgi ve değerleriyle gazetelerinkini karşıtlaştırabilirler, dikkat de medyaya duyulan güvene bağ­ lıdır. Gündemler arasındaki anlamlı çarpıtmaların varlığını ya da yalm nedensellik yokluğunu gösteren yakın tarihten örnek­ ler verilebilir. Fransa’da 1988 cumhurbaşkanlığı seçimini gaze­ teciler sağ ve solun birlikte yönetmesi açısından okur, oysa iş­ sizlik sorunu yurttaşların değişmez öncelikli kaygısıdır; bası­ nın beklentilerine karşı Maastrich referandumunun sonucu bı­ çak sırtındadır; 1995 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Edouard Balladur tüm büyük medyanın favorisidir ve en çok izlenen te­ levizyon kanalının, TFl ’in desteğinden yararlanır, ancak seçi­ min ikinci turuna bile erişemez. Fransa’da 2002 seçimlerinin ikinci turunda, aşın sağın varlığı -medyatik öykünmecilik göz önünde ve üzücü de olsa- güvensizlik sorununa odaklanmış bir kampanyada bir gündem etkisiyle pek açıklanamaz. Gü­ vensizlik sorunu, daha 2002 cumhurbaşkanlığı seçimleri baş­ lamadan önce yurttaş gündeminin başında yer alır ve gelece­ ğin galibi Jacques Chirac, kampanyasını bu izlek üzerine dü­ zenlemeye karar verir. Sosyalist rakibi bu izleği daha 1997’de gündeminin ikinci sırasına yerleştirmiş, ancak sorunun aşın sağın elinden alamayacağı bir tanımında uzlaşamamıştır (Ma­ cé, 2002). İtalya’da Silvio Berlusconi’nin her yerde görünmesi, 1994 seçimlerinden sonra hızlı düşüşünü önlemez; 2001’de ye­ niden seçilmesi bir medya yönlendirmesiyle değil, tüm yurttaş­ tan etkilemeyen ancak kararlı iki seçmen kitlesi arasında bece­ rikli bir bireşim gerçekleştirmeyi bilen bir politik kampanyay­ la açıklanabilir. Sessizlik sarmalı Serge Moscovici’nin çalışmalanyla (Psycho­ logie des minorités actives, 1979 - Etkin azmlıklann psikoloji­ si) çelişir: Moscovici azmlıklann Noelle-Neumann’ın varsaydı­ ğından çok daha fazla anlatım ve toplumsal değişime katkı ola­ nağına sahip olduğunu anımsatır. Öte yandan yalnızca sapma yönüyle kendini algılama tezi de büyük ölçüde geçersizleştiril-

miştir; sapma kavramının kendisi bir toplumdan ötekine, bir yurttaştan ötekine değişir, yalın bir baskı düzeneğini ve bu dü­ zeneğin varsayılan sonu sessizlik sarmalını evrenselleştirmek olası değildir. Kimi azınlık partileri için, oy eğilimleriyle gerçek sonuçlan arasında anlamlı bir istatistiksel fark olsa da -genel­ likle aşın uçtaki partilerin seçmenlerinin, öteki seçmenlerden daha fazla tercihlerini saklama eğilimleri vardır- kamu yaşa­ mından çekilme üzerine hiçbir genel kural üretilemez. Medya­ nın neden olduğu sessizleşme anıştırmasına birçok karşı örnek gösterilebilir. Solun kampanyanın ilk aylannda eridiği 1995 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde (Edouard Balladour yararına kamuoyu yoklamalanna ve doğacak büyük çoğunluk duygu­ suna karşı) sonuçta birinci turda sosyalist aday Lionel Jospin birinci gelir. Kimileri, “underdog” (çoğunluğun başansını dile­ yen azınlık başkaldırısı) denen etkili olabilecek bir karşı-etkinin varlığını anıştınr -Balladur’ün seçmenleri, sevimli bir loo­ ser gibi gösterilen kaybeden aday Jacques Chirac’ın yardımı­ na koşmuş olabilirler-, ancak bu etkinin de “band-wagon" gibi kesin biçimde kanıtlanamaz olduğunu unuturlar. Seçime yak­ laşıldıkça, partiler ve adaylar gerçekte çok bilinen yollan kul­ lanırlar, bu nedenle politika dinamiği yalnızca haber dolaşı­ mından çok, toplumsal farklılıklara bağlıdır. Noelle-Neumann sonraki araştırmalannda (1999) medyaya daha az önem verir ve bir seçimin sonucunun, oy eğilimlerini önceden öykünmeci topluluklara açıklayacak kamuoyu liderleri topluluğunu (ön­ cülerin varlığının yan doğal olduğunu varsayan People’s Cho­ ice yazarlan gibi) saptayarak bilinebileceği ilkesinden yola çı­ kar. Kuramının tarihi, agenda-setting'in tarihi gibi, giderek Lazarsfeldci modele ve toplumsal etkileşimlerin karmaşıklığına katılımının tarihidir. Bu modellerin çekiciliği pozitivizminden, medya etkisinin sayısallaştmlabileceği düşüncesinden ya da eleştirel köklerin­ den kaynaklanır. McCombs ve Shaw araçcı olduklarını ileri sürerler, zayıf sosyolojik doğruluk taşıyan ancak ampirik açı­ dan doğrulanabilen orta kapsamlı bir kuram geliştirmeyi di­ lerler. Bununla birlikte, ortaya koydukları araç öylesine ka­

bataslaktır ki ender olarak tutarlı bir bilgi oluşturur. Yalın et­ kilerin kavramsallaştırılmasına bağlılıkları, insan edimlerinin tümüyle mekanik bir biliminin oluşturulması düşüne benzer. Öte yandan değişkenler bağımsız değildir ve kendileri de sa­ yısız değişkene bölünür, çünkü medya toplumsalın bir alt-kümesidir.1 Bu başarısızlık karşısında, gündem belirleme etkisi­ nin öncüleri bu alanda elde edilen bilgiyi daha da soyut kılan laboratuar deneyleriyle yön değiştirirler ve deneysel bir psiko­ lojik semiyolojiye yaklaşarak, düşüncelerini haber çerçevele­ rinin daha niceliksel bir düzeyine (Goffman’a göre bir agenda fram ing den söz ederek) taşırlar. Noelle-Neumann’la birlikte bir geriye dönüş gibi görülebilecek, Tocqueville’in toplumsal konformizmin zorbalığını izleyen antropolojik bir heves orta­ ya konur. Medyanın görüşü üretme gücü olduğu kadar, sus­ turma gücü de vardır, çünkü kamuoyu ilişkisel değil, tümüyle nesnelleştirilebilir bir gerçekliktir. Görüşler toplumsal alanın dışında doğar, ölçülebilirler, sonra da toplum baskısıyla karşı karşıya kalıp yeniden ölçülebilirler. Medya, bireyleri ön-sosyolojik bir çerçevede, hazırlanan görüşleri dile getirmeye ya da bastırmaya zorlar. İronik olarak sağ eğilimli bu yabancılaşmış kamuoyu görüşü, Todd Gitlin’in Marksist bakış açısıyla ilişkisiz değildir (1978), ancak daha İnceliklidir, Lazarsfeldcilerin dayanak gösterdi­ ği “görüşlerin güçlendirilmesi etkisinde”, medyanın uzun dö­ nemli etkilerinin kökünü bulgular: Erk doğrudan etkinin bü­ yülü alt üst oluşu değil, öncelikle egemenlerin yaranna kuru­ lu düzenin korunmasıdır. Güçlendirme etkisi bize ne düşünme­ memiz gerektiğini ya da neyi düşünmememiz gerektiğini söyleyen medyanın güçlü etkisidir, bunu da bize birbirine denk nesne­ ler arasında, Pepsi ya da Coca Cola arasında, Carter ya da Reagan arasında seçme olanağı verdiği izlenimi uyandırarak, yapı­ sal olarak yerleşik erklerin yaranna gerçekleştirir.

1

Gündem belirleme ve sessizlik sarmalı kuramları, medyada haberin boğulma­ sının bir uzlaşma üretiminin yaranna çalışması anlamında, toplumun başka haber ağı olmaması koşuluyla gerçektir.

Kamuoyu var mıdır? Kamuoyu kavramı kuşkusuz derin tartışmaların konusudur. Yönlendirilmesi tezinin arkasında, yokluğu ya da en azından kararsızlığı gizlenir. Kimi bilimsel akımların bu kavrama kar­ şı olumsuz tutumları iki yüzyıldan bu yana, dile getirilmesinin yan tekelini kendilerine mal eden politikacılarda, sonra da ka­ muoyu endüstrisiyle uğraşanlarda uyandırabileceği umutlann düzeyindedir. Çünkü kamuoyu araştırmasının, genel iradeyi, gizli uzlaşmayı ya da seçilmişlere devredilen çoğunluk görüşü­ nü dile getiren temsiî demokrasiyle halkın halk için yönetme­ si arasındaki çelişkileri çözümleyeceği varsayılır. Şimdi de gün­ demde olan bu düşsel bakış açısı (“Fransızlar şöyle düşünüyor­ lar...”) karşısında, Piene Bourdieu’nün güçlü eleştirileri (1970, Herbert Blumer’den [1948] esinlenerek) referans niteliğinde­ dir. Toplum güç ilişkilerinden oluşur, bu ilişkiler de toplumun karşılıklı bir anlaşmaya dayalı uyumlu bir bütün olarak düşü­ nülmesini engeller. Doğal “politik” bir konu da, tam “kişisel” bir görüş de yoktur, ortak görüş anlamında “kamusal” görüş hiç yoktur: İnsanların çoğunluğu, önceden belirlenmiş konu­ lar üzerinde konuşmayı beceremezler ya da egemen tanımlara boyun eğerler. Politik alan buıjuva sınıfının tarihsel bir ürünü­ dür, bir görüş sahibi olma düşüncesi de en eğitimlerin yaranna paylaşılan, eğitimli olmayanlan ya da sesi duyulmayanlan dış­ lama sonucunu veren bir toplumsal buluştur. Kamuoyu araştırmalan, araştırmacılara “verilmeyen yanıtlar”, değişken yanıt­ lar ve meşru olma çabasındaki zorunlu yanıtlar (sorunsalın aşı­ lanması etkisi), oyunuyla yapay bir durumu ölçer. Kendiliğin­ den bir gerçekliği değil bir oluşumu kavrar: Kamuoyu düşün­ cesi, soruşturmaları yönetenlerin, düzenleyenlerin ya da yorumlayanlann yansımasıdır.2 Yalnızca aydmlann güçlü bir top­ lumsal devinime katılmalan bir halk özgürleşmesine olanak ta2

Bu eleştiriler Daniel Gaxie (1978) ve Patrick Champagne (1990) tarafından derinleştirilmiştir. Yazarlar önce kamuoyunun oluşumunda egemen sınıfların aşılama etkisini, sonra da kamuoyunun “17. yüzyıl boyunca aydm seçkinler ve saygın buıjuva sınıfı tarafından, kendi isteklerini meşrulaştırmak amacıyla üretilen ideolojik savaş makinesi” olarak tarihsel niteliğinin altını çizerler.

mr. Militancılık aracılığıyla bir demokrasiyi savunanların varlı­ ğını sorguladığı kamuoyu, aynı zamanda mantığını kavramaya çalışan siyasal bilimler kuramlarınca da -McCombs, Shaw ve Noelle-Neumann’la gördüğümüz gibi- yıpratılır. Philip Converse’in (1964), bireysel görüşlerin çelişkili ve benimsenmele­ rinin kuşkulu olduğu saptaması uzun süre kendini kabul etti­ rir. Bu kuşkuculuk kimi zaman, görüşleri yurttaşlara daha az, uzmanlara daha çok sorulsa ya da seçim sürecinden çok mili­ tan hareketlere güvenilse demokrasinin daha iyi işleyeceği dü­ şüncesini bile uyandırmıştır. Bu saptamayı ancak kamuoyu sorunsalının belirgin bir yok­ sullaşması olası kılar. Egemenlik sosyolojisi, her yerde oldu­ ğu gibi burada da egemen tanımlarının türdeşliğini ve ağırlığı­ nı fazla önemser, halkın düşünce ve eylem yetilerini de küçüm­ ser. Bunu açıklamak için bir iletişim çatışması anlayışına yak­ laşır: Erk boyun eğmedir ve ancak kökten bir edimle devrilebilir. Siyasal bilimciler kendi köşelerinde yoksul bir “yazı mı tura mı” (anlaştık ya anlaşmadık) akılcılığı çerçevesinde kasıtlı du­ rumlar anlamında bir yaklaşımda takılıp kalırlar. 20. yüzyılın sonundan bu yana birçok araştırmacının belirttiği gibi, eğer bu konu üzerine ilk düşüncelere, toplum bilimlerinin kurulduğu zamana dönülürse, kamuoyu incelemesi daha verimli olacak­ tır. John Dewey, demokrasinin “kamudan” gelen gerçek bir et­ kinliğe ve yaratıcılığa dayandığını gözlemleyerek, ona kuram­ ların denetiminden daha geniş bir alan açar. Politika önceden oluşturulmuş bakış açılarının benimsenmesinden değil, ba­ kış açılarının bir öz-kanşmasmı üreten, birçok yol izleyen so­ nu gelmez bir tartışmadan oluşur. Aynı biçimde, Tarde’a göre görüş, herkesin kendisini sahip olduğunun bilincine varmadığı bir düşünceyi savunurken bulduğu Moliere’e özgü şaşırtılı bir konuşmadaki gibi alışverişle biçimlenir. Louis Quere’yle birlik­ te, bunu etkileşimsel dilde anlatmak için (1990), akim içerik­ lerinin, ruhsal durumların, duygu ve düşüncelerin yerlerini dil oyunlarının, kullanımların, simgelerin, ortak pratiklerin kura­ mına bırakması gerektiğini savunur. Özel, kişisel anlatım ortak çevreyi de kapsayan kendi kendiyle bir diyalogdur. Kamusal et­

kileşim özerk bir olgu değil, bireysel görüşleri ve paylaşılan gö­ rüşleri yaşatan, karşılaşmalarım, görüşlerin açıklığa kavuşma­ sını ve sürekli sorgulanmasını sağlayan bir dinamiktir. Siyasal bilimlerde uygulayımsal ya da yöntemsel dönemeç, pragmatik ilkeleri yeniden saptamak için Converse’in kamuoyunun de­ ğişkenliği üzerine çalışmalarının, buna karşı çıkışların, Lazarsfeldci sosyolojinin bireşimini ortaya koyan John Zallerca ger­ çekleştirilir (1992, Loïc Blondiaux Fransızca basımına bir su­ nuş yazısı yazmıştır). Bireyler seçici bir tutumla politik haber­ lerle karşı karşıya kalırlar ve seçkinlerin söylemine politik ye­ terlilikleri derecesinde eleştirel tepki gösterirler. Görüşleri yer­ leşik de bütünleşmiş de değildir, ancak aynı konu üzerine bir­ çok bakış açısına bölünmüş, potansiyel biçimde çelişkin ve ev­ rimseldir. Tutumların zayıf uyumu, kamuoyu araştırmalarının yalın bir tutum benimsemeye iten soruların sorulma biçimiyle ya da araştırmanın düzenleme bağlamıyla yanıtlan bir ölçüde yönlendirebileceğini gösterir. Yine de tutumlann zayıf uyumu bir akılcılık eksikliğine değil, kamuoyu oluşum sürecinin top­ lu, paylaşılmış niteliğine bağlıdır (görüşler biraraya getirilin­ ce durumlar uyumludur). Tutumlann çok esnek olması ve çift yönlülüğü, demokratik etkileşimin sürekliliğini gösterir, bakış açılanmn tümden kapanışını ve zamansal dinamiğin durmasını olanaksız kılar. Kamuoyu araştırmalannm gerçekleştirdiği gö­ rüşlerin benimsenmesi, seçkinlerin etkili olduğu bir çerçevele­ me çalışmasıdır, ancak “birinin konulan yalmlaştınp açıklığa kavuşturma görevini üstlenmesi gerekir”. Kamuoyu araştırmalan ne kadar kusurlu ve etkileyici olur­ sa olsun, karalanmayı da övgüyü de hak etmez, çünkü amaçlan verili bir anda bile düşsel olarak saf bir görüşü yansıtıp yal­ nızca bir akılcılaştırma ya da sayının disiplini makamı gibi işle­ yerek yöneticilerin çıkarlanna hizmet etmek değil (Dominique Reynié, 1998), görüşün sürekli ve çelişkin bir biçimde orta­ ya çıkmasına yardımcı olmaktır. Loïc Blondiaux’a göre (1998), politika tarihi asıl ilginç konunun kamuoyu araştırmalannm politika oyunu üzerindeki etkisini sorgulamak değil, kamuo­ yu araştırmalannm ortaya çıkışım demokratikleşmenin sonu­

cu gibi görmek olduğunu gösterir. Kamuoyu, araştırmalar yo­ luyla oluşturulan kurgulardan biridir (örneğin toplumsal de­ vinimlerden konuşturan bir kurgu), demokrasilerin bir başka büyük kurgusu olan genel oyla aynı ilkelere dayanma üstünlü­ ğü vardır: Herkes düşüncesini dile getirebilir, her oyun ağırlı­ ğı da aynıdır. Kamuoyu araştırmalarının demokrasiyi “üretme­ sinden” çok, demokrasinin kamuoyu araştırmalarını üretme­ si, sonra da kamuoyu araştırmaları yoluyla egemen halkın3 so­ mutlaşması sorununu halkın desteğiyle çözerek kendini üret­ mesi söz konusudur: Mühendisler, araştırmacılar ve politikacılarca başarıya ulaştırılan bu tekniği benimseyerek, “halk kamu­ oyunun üretimine, kendinin bu yeni tanımına katkıda bulu­ nur”. Bu buluşa, beceriksizliğin eleştirisinin ve endüstricilerin büyüklenmesinin ötesinde, yalnızca oy ve kamuoyu araştırma­ sı gibi halkın iyi ve kötü belirimlerinin arasında bir ayrım gerçekleştirenlerce ve sınırlanmaların artan algılanmasıyla temel­ den karşı çıkılır (yanıtların giderek artan değişkenliği ve tutar­ sızlığı, aşın çoğalma...).

Etkileşim olarak siyasal iletişim Medya ve kamuoyu araştırmalannm politika üzerinde güçlü bir etkisi vardır, ama bu politika özde, politikacılann seçilme süreciyle ilgili değildir. Politik rekabetin, baştan çıkarma, hız, sınırlı bir sözcük dağarcığı üzerine kurulu politik pazarlama­ nın gelişimiyle derinden değiştiği doğrudur. Ancak kolaylık gi­ bi görünen, aynı zamanda yurttaşlar için bilişsel kısa yol işlevi­ ni de görebilir, televizyon da başlangıçta adaylan görünüşlerine göre seçse de politikacılann çoğu buna uyum sağlamayı, ileti­ şim aracını evcilleştirmeyi bilmiştir (Bourdon, 1994). Öte yan­ dan kamuoyu araştırmalannm seçim sonucuna etkisine karar verilemez, çünkü seçim sonuçlan halkın düşünsellik öğelerin­ den yalnızca biridir. Dolayısıyla kitle medyasının olanak tam3

Kamuoyu araştırmaları, halk temsilinin biçimlerini genişletme aracı ya da Pierre Rosanvallon’un sözleriyle (bu yazann ilk tepkisi televizyondan sakınmak­ tır) “demokrasiye can vermek”tir.

dığı başlıca değişim, genellikle eleştirilenin tersidir. Savların ve tutkuların karşılaştığı bir sahne önererek, kamuoyunun sürek­ li bir temsil biçiminin yerleştiği geçici ve zorunlu olarak eşitsiz bir olasılıkta bannir. Temeli Tocqueville’in koşullann eşitlen­ mesi sosyolojisinde, Claude Lefort’un demokratik çatışma fel­ sefesinde, aynı zamanda Alain Tourain’in sosyolojisinde bulu­ nan bu saptama, Dominique Wolton’un iletişimin demokratik oyuna desteği üzerine açıklamalannı (1989) yönlendirir. Siya­ sal iletişim bireysel haklar ve düşünce özgürlüğü için ikiyüz yıllık bir savaşın sonucunda üç temel özneyi, politikacılan, ga­ zetecileri, “kamuoyu araştırmalan yoluyla elde edilen görüşle­ ri” ilişkilendirerek, alışveriş yoluyla büyülü bir biçimde uzlaş­ mış, demokrasiye özgü genel iradeyi doğuracak anlaşımsal bir toplum üretmez, demokrasiye özgü çatışmalı, çalışma gereken bir oluşturma alanı kurar. Siyasal iletişim kamuoyu kendiliğinden doğmadığı için var­ dır, onu üç kutuptan doğan, birbiriyle çarpışan tanımlar yaşa­ tır. Dışlama ve sorunsallann aşılanma etkisi olaylan, demokra­ tik sürecin hiçbir anında kaybolmaz, buna karşılık süreç artan bir katılımı destekler: Seçilenlerin, basın gibi, halkın görüşleri­ nin algılamalanna bağımlı olduklanna kuşku yoktur, bununla oynamaya ya da buna uyum sağlamaya çalışırlar. Siyasal ileti­ şim kusurlanna karşın, siyasal işleyişin koşuludur, bozulması­ nın tersidir, “iletişimsel bir çerçevede, politik akıldışılığın dü­ zenlenme etkenidir”. Öte yandan Wolton, demokrasiyi kamu­ sal alanda yalnızca üç oyuncuya indirgemeyi engelleyerek po­ litikayı iletişimin daha geniş bir alanına, Morin’in anladığı an­ lamda, kitle medyasının “geniş kamu” referansı üzerine kurulu bir alana yerleştirir. Kamusal alan kavramı üzerine bir düşünce oluşturan da bu ilişkidir.

Kamusal alan kavramına doğru Gündem belirleme ve sessizlik sarmalı modelleri davranışçı­ lıktan kurtanlıp niceselleştirilerek, politikanın bu oluşumuna yaklaştınlabilirler. Anlatım çerçevelerini betimleyerek ve kul-

lamlabilirlik etkeni üzerinde durarak (düşünülecek izlekler önerme olgusu), politik etkileşimleri ve ideolojilerin açılımı­ nı incelemek için bir araç sağlarlar. Elemelerle yapılanmalar ve anlamlayımlann kodlanması görüşleri bir bakıma etkiler, çün­ kü var olmalanna olanak tanır - bir ideoloji, yorumların zor­ layıcı dizgesi değilse nedir? Gerçekliğin niceliksel ve niteliksel çerçevelenmesi bir bilgi ve egemenlik aracıdır. Toplulukça sü­ rekli üretilen, çelişkilerden geçen, hiçbir zaman kendi içine ka­ palı kalmayan politik yaşam, bir toplumsal imgeleme, bir söz­ cükler, imgeler, takvimler, hiyerarşiler üretimine dayanır, bun­ lar aracılığıyla “halk” kendini dile getirir, harekete geçer, kar­ şıtlaşan ve etkileşen birçok bölümlenmeyle kendini tasarlar. Yine de gündem belirleme incelemelerince ölçülenlerin dı­ şında da bireylerce harekete geçirilebilecek düşünsel kaynaklar bulunduğunu ve diyalog ilkesinin tüm temsillere uygulandığı­ nı da unutmamak gerekir. David Morley ve Peter Dahlgren ya da William Gamson gibi yazarlar, haberlerin yorumunun kurgulannki kadar çeşitlilik gösterdiğini ve politik alandan taşan sorgulamaların içinde yer aldığını açıkça göstermişlerdir. Ka­ muoyu incelemesi bir toplumsal semiyolojiye yaklaşsa da ye­ terince toplumsal değildir daha, dile getirilen bir toplumsal ça­ tışmanın ve öznelerin varlığını dikkate almaz. Böylece genişle­ miş, tümüyle politik olmayan bir kamusal alanda temsil soru­ nu ortaya konur.

KAYNAKÇA Achache, Gilles, “Le marketing politique", Hermiş, 4,1989. Blondiaux, Loïc, La Fabrique de l’opinion. Une histoire sociale des sondages. Seu­ il, 1998, Paris. Blondiaux, Loïc ve Reynié, Dominique (der.), “L’opinion publique. Perspectives anglo-saxonnes”, Hermès, 31, 2001, Paris. Blumer, Herbert, “L’opinion publique d’après les enquêtes par sondages”, Padioleau, Jean (der.), L’Opinion publique, examen critique, nouvelles directions (1948), Mouton, 1981, Paris. Blumler, Jay; Cayrol, Roland ve Thoveron, Gabriel, La Télévision fait-elle l’électi­ on?, FNSP, 1978, Paris. Bon, Frédéric, Les Sondages peuvent-ils se tromper? Calmann-Lévy, 1974, Paris.

Bourdieu, Pierre, “L’opinion publique n’existe pas”, Questions de sociologie (1973), Minuit, 1980, Paris. Bourdon, Jérôme, Haute fidélité. Pouvoir et télévision 1935-1994, Seuil, 1994, Paris. Bregman, Dorme, “La fonction d’agenda: une problématique en devenir”, Hermès, 4,1989, Paris. Bregman, Dorine ve Missika, Jean-Louis, “La campagne. La sélection des contro­ verses politiques”, Grunberg, Gérard ve Dupoirier, Elisabeth (der.), Mart 1986. La drôle de défaite de la gauche, PUF, 1987, Paris. Champagne, Patrick, Faire l’opinion. Le nouveau jeu politique, Minuit, 1990, Paris. Charron, Jean, “Les médias et les sources. Les limites du modèle de l’agendasetting", Hermès, 17-18, 1995, Paris. Cobb, Roger ve Elder, Charles, Participation in American Politics. The Dynamics of Agenda-Building, Baltimore, John Hopkins University Press, 1972. Cohen, Bernard, The Press and Foreign Policy, Princeton, Princeton University Press, 1963. Converse, Philip, “The Nature of Belief Systems in Mass Publics”, Apter, David (der.), Ideology and Discontent, New York, Free Press, 1964. Dahlgren, Peter, “Les actualités télévisées: à chacun son interprétation” (1988), Ré­ seaux, 44-45, 1990, Paris. Gaxie, Daniel, Le Cens caché. Inégalités culturelles et ségrégation politique, Seuil, 1978, Paris. Gerstlé, Jacques (der.), Les Effets d’information en politique, L’Harmattan, 2001, Paris. Gitlin, Todd, “Media Sociology: the Dominant Paradigm”, Theory and Society, 6, 1978. Katz, Elihu, “La recherche en communication depuis Lazarsfeld" (1987), Hermès, 4, 1989. Lang, Kurt ve Lang, Gladys, The Battle fo r Public Opinion. The President, the Press and the Polls during Watergate, New York, Columbia University Press, 1983. Lazar, Marc, “Faut-il avoir peur de l’Italie de Berlusconi?”, Esprit, Mart-Nisan,

2002. Lefort, Claude, L’Invention démocratique, Fayard, 1981, Paris. Macé, Éric, “L’exigence de sécurité, une question politique”, Cahiers français, 308, La Documentation française, 2002. McCombs, Maxwell; Shaw, Donald ve Weaver, David (der.), Communication and Democracy. Exploring the Intellectual Frontiers in Agenda-Setting Theory, Londra, Lawrence Erlbaum Associates, 1997. McCombs, Maxwell ve Shaw, Donald, “The evolution of agenda-setting resear­ ch: twenty-five years in the marketplace of ideas”, Journal o f Communication, 43/2,1993. — “The agenda-setting function of mass-media”. Public Opinion Quarterly, 36,1972. Moscovici, Serge, Psychologie des minorités actives, PUF, 1979, Paris. Noelle-Neumann, Elisabeth, “Seeing the Future through Opinions Leaders: A Methodology to Define Opinion Leaders”, Wapor 52nd Conférence, Paris, Eylül 1999.

— “The Theory of Public Opinion. The Concept of the Spiral of Silence’’, Commu­ nication Yearbook, 14, 1991. — The Spiral o f Silence. Public Opinion - Our Social Skin, Chicago, University of Chicago Press, 1984 (1974’te yayınlanan ve “La spirale du silence” tarafından çevirilen metni yeniden ele alır, Hermès, 4,1989), Paris. Quéré, Louis, “Opinion: l’économie du vraisemblable. Introduction à une approc­ he praxéologique de l’opinion publique”, Réseaux, 43, 1990, Paris. Reynié, Dominique, Le Triomphe de l’opinion publique. L’espace public français du XVle au XXe siècle, Odile Jacob, 1998, Paris. Rosanvallon, Pierre, Le Peuple introuvable, Gallimard, 1998, Paris. Wolton, Dominique, “La communication politique: construction d’un modèle”, Hermès, 4, 1989, Paris. Zaller, John R., The Nature and Origins o f Mass Opinion, Cambridge, Cambridge University Press, 1992 (tradbir bölümünün çevirisi: “Repenser l’opinion”, Her­ mès, 31, 2001), Paris. Zask, Joëlle, L’Opinion publique et son double. John Dewey philosophe du public, 2 cilt, L’Harmattan, 1999, Paris.

ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Ka m u s a l

a la n

K u r a m la r i

Kant’tan Tele-Gerçekliğe

İletişim sosyolojisinin ilk yaptığı, nesnelerin (iletiler, medya, kodlanan ve çözümlenen yorumlar) yapısını kültürleştirmek, İkincisi de anlamın üretimi ve alımlanması arasındaki etkile­ şimlerin oyunu çerçevesinde nesneleri toplumsal alana yeni­ den sokmaktır. Ampirik olarak verimli bu ikili hareket, mantık ve teknik, idealizm ve sofizm arasındaki Socrates’e özgü karşıt­ lığa, gerçekliğin yapıcı boyutunu, dolayısıyla teknikleri vurgu­ layarak bir son verir: Tarihi insanlar yapar, Marx’m dediği gi­ bi yaptıkları tarihi bilmeseler bile. Açık olma savındaki bu yön­ temin sorunu, evreni tümüyle güç ve anlam toplumsal ilişkile­ rinden oluşuyor gibi göstererek, giderek yeni bir kapanışa var­ masıdır: Toplumsal alan yerini tekniğe ya da son açıklayıcı et­ ken olarak mantığa bırakır. İnsan eyleminin maddi boyutu, bir kaçış noktası saptanmışsa bile, insan eyleminin bir alt-kümesi sayılır: İnsanlarca sürekli icad edilen fiziksel gerçeklik, pozitif bilimlerin de aşılmayan sınırıdır. Toplum bilimlerinde, bütün­ leşme ve/ya da egemenlik üzerine odaklanmış işlevsel kuram­ la, anlatımcılık ve/ya da kimliklere odaklanmış kültürcü kuram arasında yeni bir aşılmaz çelişki ortaya çıkarak, politik alan­ da cumhuriyetçilikle toplulukçuluk arasındaki iyi bilinen uz­ laşmazlıkla kendini gösterir. Kişilerarası alışverişler açısından

medya, ancak organik bir kaynaşmaya (seçkinlerce araçsallaştınlmış ya da araçsallaştınlmamış) ya da özerklikçi geri çekilme­ ye -eğilim olarak- götürebilir. Önceki bölümlerde incelenen sosyolojik paradigmanın öncüsü araştırmacılar dikkatle oku­ nursa, bu şema karşısında bir tatminsizlik çok açık bir biçimde kendini gösterir. Hepsi için sistemde kaçışlar, çelişkiler ya da üstesinden gelinemeyen durumlar vardır. Bu bütünleşme kav­ ramına son derece bağlı işlevselcilik, başlı başına bir ulam yara­ tarak işlev bozukluklarından söz eder. Marksist cephede, Adorno’da, bir ölçüde Bourdieu’de toplumsal evren amansız yasala­ ra boyun eğer, ancak kökten bir değişim, devrim ya da aydın eylemi olasıdır. Habitus sosyolojisi alanların ve sermayelerin tüm araçlarını ortaya koyar, aynı zamanda da sermayeler ara­ sındaki değiş-tokuş bedellerinin saptanması sorununun hassas olduğunu ve simgesel sermayenin tehlikeli bir karmaşıklığı bu­ lunduğunu da açıklar.1 Cultural Studies yazarları Hail, Morley, hatta Fiske, kimliksel kapanmadan çok, diyalog üzerinde du­ rurlar. Siyasal bilimler kamuoyunun değişkenliğine ve karar­ sızlığına katkıda bulunurken, örgütler ve meslekler sosyolojisi, üretken “gerilimlerin” var olduğu kanısına vanr. Buna karşın değişim metaforlanmn kullanımı ya da çelişkilerin varlığı yal­ nızca birkaç yazarca üstlenilir. Michel de Certeau da yapma sa­ natları için (bkz. şema) üç gerçeklik düzeyi sezinler. Temel ye­ tiler olarak kurnazlıklar, doğanın varlığını anımsatır ve ilk dü­ zeye gönderir. Kültürel benimsemelerle sosyo-politik direniş­ ler arasındaki gerilim, toplumsal işleyişin ikiliğini, erk ve kül­ tür arasındaki salımmı dile getirir. Yeniliğin öğrenme ve başka­ larıyla görüşmeyle gerçekleştiği görüşü, ilk ikisini kapsayan bir gerçekliği ortaya koyar. Bu sorun olmasaydı, toplumsal evren gerçekten bir dizge olurdu (işlevler ve değerler dizgesi): Başka­ larıyla ilişkiye geçmek bu evreni bozuyor gibi görünür. Top­ lumsal alanın bu çok yalın çift kutupluluğu, ek bir düzeye, ye­ 1

Pierre-Michel Menger (1997) habitus sosyolojisinin, gerçeğin farkına varma araçları olmayan bir bütünü umutsuzca korumakla görevli bir karşıtların bir­ leşmesi dizisine (“bilinçsiz strateji”, “amaçsız amaçlılık”) ne ölçüde dayandığı­ nı gösterir.

ninin ve ötekiliğin belirmesi düzeyine yer bırakır. Bunun en dizgesel aydınlatıcısı olmak da Jürgen Habermas’a düşer. Ka­ musal alan kavramıyla iletişim sosyolojisi, bu belirimin özgür­ leştirici niteliğinden emin biçimde insan eylemlerinin o zama­ na dek sınırlı kalmış ufkunu genişletip, demokrasi kuramında önemli bir aşama gerçekleştirir. Michel de Certeau'ya Göre Yapma Sanatları

Jürgen Habermas'ın kamusal alan kuramı Jürgen Habermas’ın izlediği yol da yapıtı gibi tüm bir Marksist yazarlar kuşağının, büyük düşlerinin karabasana dönüşmesiy­ le uğradıkları düş kırıklığından sonra, yadsımalarla ve özlem­ le yön değiştirmelerinin örneğidir. Nazi belasını reddedip aşı­ rı sola yönelen, Adomo’nun asistanı, Horkheimer’ın izleyicisi, sonra da Frankfurt Sosyal Bilimler Enstitüsü müdürü, kökten­ ci öğrenci hareketinin simge düşünürü Habermas, demokra­ sinin sürekli başarı sağlayacak -savaş sonrası Almanya’da çok gereklidir bu - felsefi bir temeli arayışına girmek için ilk bağla­ rından uzaklaşır, bunun yanı sıra ekonomik tansığın teknokratik tanımının fazla ağır bastığını düşündüğü somut belirimlerin bir eleştirisini gerçekleştirir. Aydınlanma düşünürleri­ nin, özellikle ilk dayanağını oluşturan (Kamusal Alan. Burju-

va toplumunun oluşturucu boyutu olarak kamusalllığın arkeolo­ jisi, 1962) Kant’ın tasansma bir dönüştür bu. Mantığın kamu­ sal kullanımını demokrasinin gerçekleştirilme koşulu kamu­ oyunun varolmasının olanağı gibi gören 18. yüzyılın eleştirel modelini ve burjuva demokrasisini eski saygınlığına kavuştur­ mak gerekir. Düşünce şudur: Kendi kendine konuşma, bireyi kendiyle ve kimlikleriyle başbaşa bırakır, oysa kamu işleri üze­ rine tartışma onu kendine özgü niteliklerinden kurtarır, “ka­ balığından” uzaklaştım (Kant). Kamusal olmayan kişiler ara­ sındaki bu verimli alışveriş, bir arenanın, toplumla devlet ara­ sında, bireysel mantığa odaklanmış meşrulaştırma makamı gi­ bi konumlanan kamu alanının yerini tutar. Kamusallık, ba­ kış açılarının bilinmesinin genelleştiğinin, artık keyfiliğin gizi saltanatının sona erdiği güvencesini verir.2 Bireyler arasında­ ki karşılıklı ilişkileri ve evrenselliği amaçlayan diyalogun pra­ tik rasyonelliği, gerçeği ve etkililiği arayan teknikçi mantığın tersine, özel evrenlerinden gelen ama evrensele hizmet etmek için giderek kendi çıkarlarından vazgeçen iyi niyetli insanların anlaşması olanağı sağlayabilir. Habermas kamusal alanın ger­ çekten başta gelen araçlarını ve uzamlarını (gazeteler, önem­ li davetler, kahveler, kulüpler) anarak kuramsal incelemesini derinleştirir, aynı zamanda kitle medyasının gelişiminin eşlik ettiğini düşündüğü sürekli bir bozulmadan yakınır. Kamusal­ lık ticaret durumuna gelir, diyalog aracı olacak yerde özel ya­ şamı ele geçirir, benmerkezci ve teşhirci bireycilik kamuya eri­ şimi bozar, medya tüketimden ve özsever uçarılıktan başka bir şey değildir artık. Medya üzerine ampirik çalışmalar konusundaki bilgi eksik­ liği ve geçmiş zaman hayranlığı ilk bakışta göze çarpar. Savu­ nulan liberal ve ütopik yurttaşlık düşüncesi, Marksizme bağlı­ lık adına, medya karşısında sıradan “Frankfurtçu” eleştirel re­ toriğe eşlik eder. Habermas, bir yandan araçsal mantığın (ka­ pitalizmin) şiddetiyle ve özel alanın doğrultusundaki tüm top­ lumsal güçlerle (topluluklar, dinler, özel itkiler) karşıt, Platon2

Kamusallık kavramının dönüşümleri ve demokratik bir iletişimin gelişimiyle bağı, André Akoun tarafından incelenmiştir (1984).

cu felsefeyi dil mantığıyla yeniden ele alır: İletişim sorunu, us sorununun yeni giysisidir. Öte yandan tarihsel bir olgunun, medyada öznelliğin yükselişini saptar ve mahremiyet üzerine öncü çalışmaları aynı ölçüde eleştirel olan Richard Sennett gibi (bkz. Richard Sennett ve Mahremiyetin Despotlukları) bunu kı­ nar: Medyadan nefrette, “ben”in efsaneleri, aptallaştırıcı kurgu­ nun yerini alır. Birçok yazann karşı çıktığı bu ikili konum sor­ gulanmaz, çünkü aldatmaca tezini mekanik biçimde yeniden üretir, bireylerin toplumsal oluşumunu göz ardı eder, gerçek­ te uzlaşmış olan özel ve kamusal arasında kesin sınırlar çizer (Eley, 1992), parlamenter arenaya hayranlık duyar ve demok­ rasi modeli saydığı devrim öncesi kamusal alanı daha değerli kılar. Oysa bu alan, insanlığın çok önemli bölümünün, kadın­ lan, gençleri, yoksul çevreleri dışlamış, ille de “akılcı” savlar alışverişinde bulunmayan, oy sistemiyle ayncalıklı kılman er­ kek seçkinleri evrensel oruna yükseltmiştir (Fraser, 1992, Dahlgren, 1991)! Bununla birlikte kamusal alan tezlerinin iki temel noktada yenilik getirdiğine kuşku yoktur. Habermas kamusal alanın si­ yasal iletişimle, kamuoyu-medya-insanlar oyunuyla özdeş ol­ madığını, bunlan fazla fazla aştığını açıklar. Özel alanda dile getirildiğinde, kamu düzeyine, bu düzeyi bozmadan (düşün­ cesinin temeli bu fiildedir) ulaşan tüm izlekleri, tüm görüşleri içerir. Sorun artık kendi içine kapalı bir medya düzeninin kuramcılannm ya da kimi siyasal görüş uzmanlannın pintice yap­ tığı gibi halk, medya ve kurumlar arasında alışverişin gerçekle­ şeceği birkaç kanalı belirlemek değildir. Bugün, genelleşmiş bir bağlantıya geçiş dinamiğinin güçlü etkisini kavramak gerekir. Toplum bütün olarak iletişimin merkezindedir, iletişim de top­ lumun özünü dile getirir. Aynca bu kuram, iletişime sınırsız ve bozguncu bir diyalog gücü tanıyarak, demokrasiyi zorunlu kı­ larak, insan evrenini maddi ve toplumsal kararlanna indirge­ meyi reddeder.

İletişimse! eylem Alman araştırmacının güçlü yönlerinden biri, eleştirilere çok açık olmasıdır. Ünlü yapıtının yeni bir basımının önsözün­ de (1990) Habermas, Adorno’dan etkilenerek benimsediği­ ni söylediği “hüzünlü bakış açısmı”ndan vazgeçer, daha ön­ ce kullanımlar ve doyumları, politik ekonominin sonuçları­ nı en önemli yapıtı lletişimsel Eylem Kuramı’nda (1981) dik­ kate aldığı gibi, tarihsel ve feminist eleştirilerin, Stuart Hall’m incelediği alımlama sorununun karmaşıklığının farkına varır. lletişimsel Eylem Kuramı’yla halkın sersemletilmesi ve burju­ va kamusal alanının üstünlüğü tezi, yalnızca iletişim edimle­ rinin kuramının derinleştirilmesi yararına bir yana bırakılır. Habermas, klasikleri yeniden ele alarak hedefine ulaşırken, pragmatik çalışmalarla (özellikle Mead), sonra dil edimleri kuramıyla (Austin, Searle) karşılaşır ve ona kendi modelini sunma olanağı veren Weber’in toplumsal eylem kuramını tar­ tışır. Weber’in dört modeli çok sınırlı yorumlanmıştır, eyle­ min yalnızca erekbilimsel eğilimi, tüm boyutlarında bir ama­ ca ulaşma olanağı üzerinde durulur. Örtük sınıflandırmaları, giderek yükselen bir akılcılık sırasıyla, alışkanlığın çok zayıf akılcılaştınlmış düzeyinden (neden bir alışkanlığa uyulduğunu bilmesek de kendimize bunun için gerekli araçlan veririz), duygulanım düzeyine (bir eyleme, araçlann dışında bir erek saptar), sonra da değerler düzeyine (eylem anlamla yönlen­ dirilir, ancak edimlerin sonuçlarını dikkate almaz), sonunda da ereklilikte akılcı eylem düzeyine ulaşır (araçlar-erekler-değerler-sonuçlar eylem dizisi tamamlanmıştır). Akılcılığın ge­ lişimi insanların, tüm evrenle dayanışma içindeki bir gelenek ve duygu dünyasından kurtulup, önce dinsel değerlerle, son­ ra bürokratik akılcılıkla yönetilen çağdaş toplumları yarat­ malarını sağlamıştır. Koşullar ne olursa olsun insanların an­ lam üretebileceklerini göremediği için, kötümser yazılarında anlam yitimine uğrayan, ortak bir evren üretemeyen, iletişim kuramayan etkinlik alanlanna teslim olmuş bir dünya betim­ leyen Weber tarafından bu gelişme kimi zaman zararlı bulu­

nur.3 Habermas tersine karşılıklı anlamaya yönelmiş ve ilke­ lerle düzenlenmiş bu eylemin üzerinde durmak ister. İncelikli bir çözümlemede, yapısalcı işlevselliği model alarak ve -karşı koymak istemesine karşın- tipoloji düşkünlüğüyle araçsal ey­ lemi erekbilimsel ve teknik amacı ortaya koyan bir eylem gi­ bi (etkili ancak anlamdan yoksun), stratejik eylemi (başkaları üzerinde etkili söylem edimleriyle özdeşleştirilen) erekbilim­ sel eylem gibi, bir çıkar tarafından yönlendirilen, ancak akıl­ cı bir ilgilinin kararlarıyla bağıntılı ve iletişimsel eylemi (ken­ di üzerinde etkili söylem edimleriyle özdeş) durumların ortak bir tanımının erekbilimsel olmayan araştırması olarak tanım­ lar. “Araçsal eylemler toplumsal etkileşimlerle birleştirilebi­ lir, (bununla birlikte) stratejik eylemlerin kendileri toplumsal eylemlerdir. Ancak, katılımcı öznelerin tasarıları, benmerkezci başarı hesaplarıyla değil, karşılıklı anlama edimleriyle yö­ netildiğinde, iletişimsel eylemlerden söz ediyorum.” Habermas, Marx’tan da Weber’den de modernlik eleştirilerin bir bölümünü alarak uzaklaşır. İnsan edimleri, aralarında ay­ rılık olmadan tüm düzeylere girer. Aynı anda tüm dünyalarda yaşarız, bunun anlamı da endüstriyel çalışmanın, politikanın, öznelliğin ve insanlar arasında karşılıklı ilişkilerin birbirlerini dışlamadığıdır. Bireyler acı çekiyorsa bunun nedeni, erekbilim­ sel akılcılık ve anlam arasında, bürokrasi ve etik arasında, ka­ pitalizm ve toplumsal yaşam arasında bir uyumsuzluğun varlı­ ğı değil, bir eşiğin aşılmasıdır. Araçsalın yararına bir dengesiz­ lik, sistem (ekonomik ve teknokratik güçle yönetilen) ve yaşa­ nan dünya (toplumsal etkileşimlerin ve karşılıklı anlayışın ye­ ri) arasında bir ayrılma olacaktır. Yaşanan dünyanın iç sömür­ geleştirmesine bir toplumsal devletin ve tartışma etiğinin yayıl­ ması yanıt vermelidir. Artık kamusal alan yalnızca kurumsal ve aydınlanmış öznelerin değildir, demeklerin ve toplumsal hare­ ketlerin belirdiği, sürekli beslenmesi gereken bir arenanın te­ mel katkı sağlayıcıları sivil toplum ve kitle medyasından (Hak ve Demokrasi, 1992) yola çıkarak değerlendirilmelidir. 3

Weber’in bu okuması kuşkusuz olası birçok okumadan biridir, gelecek bölüm­ de Hans Joas’ın yorumuna da başvuracağız.

--------------------------------- »Artan akılcılık Habermas'a Göre Eylem

(

Araçsal (teknik)

) ^

(Sistem)

M ---------

Stratejik (toplumsal etkileşimler)

►

^

\ )

lletişimsel (karşılıklı anlayış)

\ j

J

J

(Yaşanan dünya) ----------- ►

---------------------------------

p*

Anlayışsızlık olarak akılcılık

Richard Sennett ve Mahremiyetin Despotlukları (1974) Richard Sennett'in tezleri de ülküselleştirdiği bir kamusal alanın çöküşün­ den söz eder, kamu sahnesinde rol oyunlarına karşılık gelen üç tarihsel bi­ çimi ortaya çıkarır. Yazara göre eski rejim, kamu işlerinde nesnelliğin değer kazanmasıyla bir referans modeli oluşturur. Tüm kamusal görünümler adsızlığın korunmasıyla ve tiyatrodaki gibi, oyunların kullanımıyla (maskeler) koşullandırılır. "Kamu" sınıf ayrımlarını anlık olarak ortadan kaldırıp, alçak­ gönüllülüğü ve özel yaşamda hilesizliği yeniden bularak tanınmayan etkin­ leri biraraya getirir. 18. yüzyılın ortasından 19. yüzyılın sonuna kadar kent-

leşmeden kaynaklanan toplumsal bağlantının kopuşu ve kentsel tiyatronun öğesi olan pazarlığın sonu gibi ekonomik ve toplumsal olaylar işi bozar. Bi­ rey isteklerini ve edilginliğini de birlikte getirdiğinden bir öznelleşme süre­ ci kamuya sızacaktır. "Maske yüz olur", röntgencilik "gözün gastronomisi" olarak genelleşir. Çağdaş dönem, eğlenceye politika gibi yatırım yapan ve kitle medyasında uygun bir destek bulan mahremci toplumun kesinlenmesiyle kamusal alanın idam kararını imzalar. Hem doyum hem de biçim­ sel bir zorunluluk olarak acı kaynağı özseverliklerin ortaya çıkışı, "ben'in giy­ silerinden arınması", tek amaç durumuna gelir. Pratiklerin psikolojileştirilmesi öncü saptamasıyla parlayan bu kötümser bakış açısı (Christopher Lasch'da ya da daha erken olarak Hannah Arendt'de olduğu gibi), mahremci deneyimin toplumsal alanın dışında konumlandığı, iletişim bağıntılarını ge­ tirmediği inanışına dayanır. Dominique Mehl'inki gibi, mahremci toplumun zenginleştirici niteliğini dikkate alan, söz kurallarına saygı gösterilen kapalı alan parlamentodan farklı düşünülen kamusal alanın daha bütüncül bir ba­ kış açısıyla karşıtlaştırılabilir bu. Sennett'in tiyatrosallığı ve Habermas'ın so­ yut kişiliği kamusal alanın model tasarımlarından başka bir şey değildir, gü­ nümüzde bir başka büyük betiyle yakınlaşır: "Televizyon bu süreçlerin hiçbi­ rini bozmaz. Bunlara "kamuda olma" üçüncü biçimini ekler. Nesnelliğin for­ mülüne, kişilik modeline artık kişilerarasılığın saltanatı da eklenir. Bu farklı senaryolar farklı dönemlerde belirir, ancak birbirini izlemez. Birlikte varolur, birbirlerine geçer, eklemlenir."

Güncel kamusal alan ve mikro-politik istekleri Yaptığı değişikliklere karşın, Habermas’ın bakış açısı her za­ man aklın Platoncu tanımını ve demokratik özneleri hiyerarşilendirme isteğini (sırayla önce aydınlanmış yüksek sosyete, sonra da toplumsal hareketler ağır basar) izler. Bir demokrasi uygulaması çerçevesi sağlasa da özneler ve mantıklar açısından fazla tutumludur. Gerçekten de neden demokrasi tüm kadınla­ rın ve erkeklerin işi olamaz? idealist ve sınırlayıcı tanısına kar­ şın, son iki yüzyılın tarihi, genellikle daha önce birkaç kişi ta­ rafından ele geçirilmiş kamusal alanın halk açısından zengin­ leşmesinden ve bu alanı canlandıran alışveriş türlerinden yo­ la çıkılarak okunur. Hukuk ve sözleşmeler, bireylerin temsili­ ni arttırmayı sağladıysa da savaşımla temel ilerlemeler gerçek­

leştirilmiş ve anlatım olanaktan genişlemiştir. Buıjuva kamusal alanında kadmlann yokluğu (bu da saltık değildir, çünkü kimi kadınlar yüksek sosyete salonlannda erkek temsilini çökertme­ ye başlamıştır) feminizmin güncel biçimlerine ulaşan düşünsel, politik (seçme ve seçilme hakkı isteyen kadınlar), cinsel hak is­ temelerin yükselişiyle dile gelir. İşçi çevrelerinin toplum dışına itilmesi, 19. yüzyıl sonunun grev, gösteri, harekete geçme çığlıklanyla, aynı zamanda da hükümetlerle işbirliği yoluyla orta­ ya çıkan sendika savaşımının devindirici gücüdür. Bu bakış açı­ sından, Albert Hirschman’m halkın hoşnutsuzluğunu dile ge­ tirmek için kullandığı araçlan betimleyen kurulu düzene bağlılık-kopma-söz alma genel modeli (1970) çok yerinde görünür. Dışlanan topluluklann çıkarlannın, kimliklerinin ve mantıklannın dikkate alınmamasının bedeli, onlann söz alması (olgulan içinden değiştirme çabası) ya da kopmalan, sistemden çık­ malarıdır (genel sorgulama). Özel alandan, ekonomik evren­ den, inançlardan doğan hak istemeler bir kamusal alana katı­ lır ve gerçekleşmek için en dolaylı yollan kullanabilir. 17. yüz­ yıl, demokratik açılımdan önceki boşluk dönemine indirgen­ mekten uzak, politikada çıkış noktalaman yokluğundan ötürü yazınsal alanda dile gelen çelişkin alışverişlerle kaynar (Hélène Merlin, 1994). Hıristiyanlıktan kurtulmanın sosyologlan ve ta­ rihçileri, özellikle Michel de Certeau (1975), dinlerin hem gö­ rüşlerin çeşitliliğini bastırdığını, hem de kavgaların durmayan oyunuyla ve önce iç, sonra da dış sapmalarla bu çeşitliliğin öz­ gürleşmesini sağladığım açıkça belirtirler. 20. yüzyılda Katolik kiliseler, komünizm altındaki kimi Doğu ülkelerinde muhale­ fetin sığmağı olmuştur, İslam da birlikçi politik gasp tasarısının ardında, bu tasanyı tehdit eden bir kamusal alanın (kadmlann kamusal alanı da dahil) çeşitliliğini ve gerilimlerini gizler (Ni­ lüfer Göle, 1997 ve 2000). Feminist araştırmacılar, özellikle Nancy Fraser, Foucault’nun “ikinci döneminden” esinlenerek (Volonté du savoir -B il­ me İradesi- ile erkin kmlganlığı ve karşı çıkılabilirliği düşün­ cesinin bir yön değiştirmesini başlatarak) bunun altım ısrarla çizmişlerdir: Günümüzde demokrasi, genellikle Habermas’ın

tasarladıklarına seçenek olabilecek biçimlerde kendisini oluş­ turan büyük ya da küçük, tüm alanlar yoluyla işler. Politika­ dan olduğu gibi eğlenceden de geçer, parlamentodaki savaş­ lar, çok göreceli gizlerini bildiğimiz yataktaki savaşlar gibi belli bir alanla sınırlıdır. Bir politik ve toplumsal haklar toplumunu biçimlendiren büyük toplu hareketlerden sonra, hak istekleri mikro-politik durumuna gelmiştir ve törelere, kimlik­ lere bağlı sorunlar üzerinedir. Açıkça dile getirilmemesi gere­ ken ailelerin işleyişi (ayrılıklar, yeniden oluşumlar, vb.) annebaba/çocuk, eş/eş, tür, üreme, engeller, aşk, özel tutkular Do­ minique Mehl’in savunduğu gibi (Mahremiyetin Televizyonu, 1996) iletişim uzamının genişlemesinin yeni kavşağıdır. Özel yaşam kamusallaşır, kamusal yaşam da özelleşir, bu durum bir sorun yaratmaz, çünkü iki bütün (özel/kamusal) bileşik kaplar değil, her şeyden önce “değişken ve akışkan” tarihsel tasarımlardır ve birbirini izlemez, iç içe geçerler (bir politika­ cı temsil işleviyle bir ölçüde nesneldir, onay verdiği zaman bir ölçüde, kendi “ben”ini teşhir eder: Televizyon pedagojik bi­ çimde bilgilendirir, eğlendirir, ikisini karıştırır vb.). Bu deği­ şim “eski”den “yeni televizyona” geçişle -bilgileri aktarma is­ teğinden izleyicilerle ve günlük yaşamlarıyla bağlantılandırma isteğine- açığa çıkar.4 İlk evrede aktanmcı, bir başka de­ yişle sunumla belirlenen televizyon, ikinci evrede talebin al­ gılanmasıyla yönlendirilerek etkileşimsel olur, üçüncü evre­ de de başkalarının duygularına önem verir: Arz ve talep ara­ sında daha eşitlikçi olacağı varsayılan bir alışverişle, dayanı­ şan duygusal topluluklar ortaya koyarak bireylerin yaşanmış­ lıklarına bağlanır.

4

Eco’nun saptamalarının ardından (“Yeni-TV’nin özelliği, dış dünyadan giderek daha az söz etmesidir -Eski TV bunu yapar ya da yapıyormuş gibi görünür-). Kendinden ve izleyiciyle kurmakta olduğu ilişkiden söz eder”, Eco, 1983) Cassetti ve Odin’in tanımına göre (1990). Ayrıca Lochard ve Boyer de bundan söz eder (1995). Bu aynm kamusal alan türlerinin aynmı gibi anlaşılmalıdır: Mo­ deller birbirinin yerini tutmaz, birlikte varolurlar. Televizyon program türleri arasında karmaşa, örneğin infotainmetıt, hem güncelin ilerlemesini hem de eğ­ lencede bile habere ilginin korunmasını ortaya koyar.

"Reality Show"lar: Bozulma mı zenginleşme mi? Sosyoloji, ruhbilimselleşme sürecinde, Schudson’un yaptı­ ğı gibi (“Why Conversation is Not the Soul of Democracy”, 1997), Habermascı anlamıyla (ve nostaljik Dewey’nin küçük toplulukları anlamında) yüz yüze konuşmanın saltık üstünlü­ ğü mitini reddederek kitle medyası için merkez bir yer ister. Bu konuşma gerçekte küçük bir eylem alanıyla ve çekingenlik ya da kişilerarası şiddet korkusu yaratan kişilerin güçlü katı­ lımıyla sınırlıdır. Uzaktan iletişim, kişiler arasındaki ilişkile­ ri bağlamından çıkarır, ötekilerin gizlerine erişim sağlayarak (Meyrowitz, 1985), mesafeli, koruyucu bir katılım da üretir, bağların kopmamasını sağlar, uzlaşmazlıkların, aynı zaman­ da mahremiyet uzlaşmazlıklarının da kurala bağlanmış anlatı­ mına büyük ölçüde katkıda bulunur. Özellikle bu konulan iş­ leyen “reality-show”lar ve “talk show”lar, -1 9 8 0 ’li yıllarda soap’lann, Dallas ve Hanedan gibi büyük aile öykülerinin izleyi­ cilerin karmaşıklığının savunulmasının aracı olmasından son­ ra- 1990’lı yıllarda Habermas karşıtı itirazın ayrıcalıklı alanı­ dırlar. Gözetlemeciliği ve “tele-çöp” teşhirciliği nedeniyle kı­ nanan bu televizyon programları dalgası, beğeni ve özgün­ lük eksikliğinden (yapım sahneleri yönetir), ticari istekler­ den, çağnlılann karikatürleştirilmesinden, toplumsal kuram­ ların zayıflığının araçsallaştırılmasından (yapımcılar, yararcı­ lıkla bir yurttaşlık söylemi geliştirirler) yakınan bir eleştirel dille betimlenir. Bu programların algılanan kusurlarının ötesinde, önemli katkılan da vardır. Dominique Mehl’in savunduğu gibi, kamu­ sal itirafın ve deneyim paylaşımının Batı toplumlannda (psika­ nalizi bulan) çok eski bir eğilim olduğu ve 1950-1960 yıllannda medyada, örneğin radyo yayınında (Cardon, 1995), televiz­ yon magazin programlannda (Jeanneney, Sauvage, 1982), hat­ ta ilişki oyunlannda (Macé, 1992) ya da şaşırtıcı biçimde süper-kahraman çizgi romanlannda (Maigret, 1995) varlığı çok belirgin bir gerçeklik olduğunu gözlemleyerek kamusal alanın

mahrem tanıklığa doğru genişlediği söylenebilir. Fraser’m mo­ delini yeniden ele alan Sonia Livingstone ve Peter Hunt (“Ka­ musal alanda sesini duyurmak. Kadınlar, televizyon ve yurttaş-izleyici”, 1994) bu programlar konusundaki şiddetli redlerini azınlıkların, özellikle kadın azınlıkların bir kurtuluş biçi­ miyle derin bir yansılamaya girmesiyle açıklarlar. Talk show’lann konulan genellikle, daha önce kamu işleri alanına girmeye değer bulunmayan, sonra da uzmanlık kaygısı güdülmeden su­ nulan “halktan kadınlann sorunlan”dır. Akılcılığın ataerkil an­ layışından uzaklaşan konuşma biçimleriyle - “öyküsel değil so­ yut, uzlaşımsal değil bilimsel, duygusal değil mantıksal, özel değil genel”- yalnızlıktan, çocuklar arasındaki anlaşmazlıklar­ dan, cinsel yetersizlikten söz edilir. Geleneksel olarak kamu­ sal alandan dışlanmış cinsel, etnik, yaşsal azınlıkları da içine alarak, tanıklık yoluyla, tartışmalan yoksullaştırmaktan uzak, karmaşıklığını güçlendiren, küçük öykü özetleriyle gerçekle­ şir. “Bundan doğan tartışmalar, kişisel deneyime, doğrudan gözleme ve öyküsel bir anlatım biçimine dayalı, sıradan insanlann bilgisi yaranna, özellikle erkeklerin sahiplendiği alan olan uzmanlığı ve seçkinci bilginin bilimsel biçimlerini ayncalıklı kılan söylemden bir uzaklaşma anlamında, medyatik tartışma­ nın kurallarının yeniden düzenlenmesini sezinletir. Kamusal alanın ve kişilere verilen işlevlerin bir yeniden biçimlenmesidir bu. Karşıt bakış açılannın açıklanarak dikkate alınması üzeri­ ne, toplumsal anlaşma üzerine ve eleştirel akılcı tartışma üzeri­ ne kurulu Habermascı kamusal alana, farklı kesimlerden oluş­ muş, anlaşmalı bir uzlaşmayı amaçlayan çatışmalı bir kamusal alan eklenir. “Tüm taraflar önceden hazırladıktan, çözümleyici akılcılıktan çok, retorik açısından ağır basan savlannı, en inandıncı tarafın en iyi uzlaşma gibi belirlediğine ulaşmak amacıyla öne sürer: Taraflardan hiçbirinin ötekilerin savlanna katılma­ ya gereksinimi yoktur, yalnızca tam ortada buluşmak söz ko­ nusudur (...) Çatışmalı kamusal alan, açıkça yalnızca farklılık­ tan dengelemeyi, daha az güçlülerin temsilini kolaylaştırmayı ve en güçlülerin söylemini dürüst ve uygulanabilir bir uzlaşma­ ya ulaşmak için dengelemeyi amaçlar.”

Kamusal deneyim biçimleri Kamusal alan tezi en azından iki tartışmayı özetler. Öncelikle öznelerin akılcılık biçimleri üzerine tartışma vardır: Habermascı anlamda mantıksal nedenlerle mi yoksa stratejinin içerdikleriyle, çıkarlar ve tutkularla mı yönlendirilirler? Bu ilk gerilim, farklı­ lıklarını algıladığımız anlatım biçimlerinin varlığı üzerine kuru­ lu olduğundan aydınlatıcıdır, elbette ancak “sofistlere karşı ide­ alistler” şemasına gönderme yaparak varolur: Mantık ve iknayı tümüyle özerk iki bütün olarak somutlaştıramayacağmı unut­ mamak gerekir, akılcı ya da daha çok akılcılaştınlmış hukuk, bir erk ediminden başka bir şey değildir böylece, bir başka deyiş­ le başarılı olan bir dil etkisidir -bir dil etkisinin kendi nedenleri, kendi akılcılığı vardır- (bu anlamda Georges Vignaux’nun, ka­ nıt getirmeyi tüm bilgi biçimlerinin ortak çerçevesi olarak tanıt­ tığı kanıt getirmenin genelleştirilmiş kuramım izlemek gerekir, 1976). Sonra kamusal alan tezi, politik olanın tanımına bağlı­ dır: Kamu, politik denen tek kurumsal alan olarak mı, yoksa da­ ha geniş, güç ilişkileri ve bireylerle toplumsal gruplar arasındaki ilişkilerin alanı olarak mı düşünülmelidir? Bu iki karşıtlık siste­ mini birleştirerek, kimi yaklaşımları konumlandırma olanağı ve­ ren dört bölmeli bir tablo elde ederiz. Kamusal Alanlar ve Özneleri

Resmî kamusal alan: politika alanı, kurumlar

"Akıl/soyutlama"

"Strateji/öyküleme"

1 Habermascı kamusal alan Akılcı uzlaşma olarak politika Politikacılar, devlet memurları

2 Çatışmalı kamusal alan Öznelerin çıkarı olarak politika Politikacılar, devlet memurları Sendikalar, Baskı gruplan "Kamuoyu"

Resmî olmayan, kurumsal olmayan kamusal alan: politika, güç ve kimlik oluşumu ilişkileri

3 Habermascı genişletilmiş kamusal alan Akılcı uzlaşma olarak politika Sendikalar, Baskı grupları, "Kamuoyu" Medyatik haber

4 Çatışmalı kamusal alan Kimlik talepleri ve anlatıları Toplumsal hareketler "Halk" Medya

Bu tabloda tüm özneler temelde bölmelerden her birine yazı­ labilir. Seçilmiş bir birey, sivil topluma varlığının tüm duyarlılı­ ğıyla bağlıdır, günlük anlaşmalar alanıyla bu bağ, politika çalış­ masını değiştirir. Reality 5fıow’lann izleyicisi bir birey hem seç­ men bir yurttaş, hem de kimi zaman bir demek üyesidir. Bu­ nunla birlikte modeller ortaya konulabilir. Politikacılar ve dev­ let memurları, eğer onları hukukun akılcılığının taşıyıcısı sa­ yarsak (Habermas’ın ilk dönemi) birinci bölmede yer alırlar, eğer çıkarları için kaygılanan (güç ilişkilerinin sosyolojik ve ekonomik çözümlemeleri) özneler sayarsak ikinci bölmededir­ ler. Aracı gruplar (sendikalar, baskı gruplan, demekler...) bu adı hak ederler çünkü iki sınıflandırma sistemine bağlıdırlar: Stratejik ve akılcı düzenlemeyi kullanmalanna (ikinci dönem Habermas), sivil topluma ya da politik sürece bağlı olmalanna göre ikinci ve üçüncü bölmelerde yer alırlar. Uygulamada bas­ kı gruplannın işleyişinde onlara bir yer aynlmış olsa da tam an­ lamıyla politikanın, kurumlann alanını kaplamazlar. Birbirine yakın topluluklann ve bireylerin düşleri, istekleri, karşı çıkışlan aracılığıyla beliren halk, kurgu ve tartışma yoluyla özellikle medyadan destek aldığında kamusal alana (dördüncü bölme) katılır. Aynca “kamuoyu” adını, onu oluşturan tüm düzenler­ le (kamuoyu araştırmalan) alıp, yasal-akılcı oluşumla üçüncü bölmeye (yasalar “kamuoyunun” dikkate alınmasına da bağlı­ dır) ya da ikinci bölmeye girebilir. Akıl ve strateji arasındaki bu sınırlı karşıtlık, kamusal an­ latım biçimlerinden temelde farklılaşmayan bir bakış açısı yaranna ortadan kalkabilir. Aristo’nun anladığı anlamıyla “reto­ rik” alışverişi bir tiyatro oyunu, aynı zamanda da uslamlama biçiminde düşünmeye yönelten bir bireşim gerçekleştirir. Us­ lamlama, açılımda bulunmak için kendini yaratan ve simgele­ yen duyarlı çerçevelere gereksinim duyar. Anlatı, kendine an­ lam veren iyi nedenlerce eyleme geçmek için zorlanır. Dola­ yısıyla arabulucu retorik, olasılığın ve genelliğin evreninde konumlanır, oysa daha katı olan akıl, doğruluk ve evrensel­ lik üzerine, daha gevşek olan iknaysa çıkarlann ve yerelin bi­ leşimi üzerine oynar. Kant’m Pratik Us’una kendini yakın gö­

ren bu bakış açısında Louis Quere (1992) kamusal alanı ayrıl­ maz iki yüzeyli bir nesneye benzetir: Bir tartışma alanı (tartışıcı), bir belirim alanı (tiyatroya özgü). İlki Haberbas’ın konu­ muna, İkincisi de politikanın kitle medyasının sağladığı görü­ nürlükten yararlanması gerektiği görüşüne yakındır. Bu tez, iyice bölünmüş iki evren arasındaki bir karşıtlığın ayrılmaz iki aşaması arasındaki ayrımı geçersizleştirmeye götürmemelidir: Medya tartışma alanına girmez, sahneye koymadan baş­ ka bir şey değildir (tabloda resmî ve resmî olmayan kamusal alanlar arasındaki karşıtlık yer almaktadır). Örneğin, “deli da­ na” olayı tiyatrovari uslamlama yönünü, medyanın, kamuo­ yunun ve politikacıların işlevlerini birbirinden ayırmanın zor­ luğunu gösterir. Quere’nin aynmı kamusal izlencelerin oluş­ ma biçiminin, Dewey, Goffman ya da Schütz gibi pragmatik ya da etkileşimci düşünürlerin benimsediği olaybilimsel bir in­ celeme çerçevesinde saptanmasını sağlar (Cefaı, 1998, 2002). Bir sorunun belirmesi, kendini halkın önünde gösterime su­ nan rekabet durumundaki toplulukların çevresinde toplandı­ ğı bakış açılarının uzlaşmazlığından doğar. Özneler -baş roller ve izleyiciler- öyküleme, tanıklık, bilimsel tanıtlama, hukuk­ sal yorum gibi yöntemlerle birbirine bağlanır, bu da kamusal alan adı verilen, sınırlan son derece esnek bir arena gibi tasar­ lanan bir sözcükler, kişiler, bağlamlar yapısı oluşturarak, keş­ fedilmesi gerekli birçok kamusal deneyim biçimi ortaya ko­ yar: Yeni katılımcılar, yeni olgular, yeni kavgalar ve henüz ka­ tılımcı durumuna gelmemişler üzerine tartışmalann sonucun­ da, Dewey’nin sürekli genişleyen bir etkileşim yapısı gibi gör­ düğü bu kamuoyu, sürekli yeniden yapılanır. Böyle bir yakla­ şım, bir kamusal sürece katılan özneleri, bağlanım biçimleri­ ni ve yorum çerçevelerini adlandırmaya çalışan bir meslekler ve örgütler sosyolojisiyle (Tuchman, Moloch ve Lester...) birleşebilir. Bu sosyolojiyle birlikte, artık anlam savaşımlarının ve toplumsal konumların dağıtımının etkilerini ortaya çıkar­ mak değil, kamusal alanı biçimlendiren kavga edimlerini kav­ ramak söz konusudur.

Çoğulculaşma sürecinin sonuna gitmek Habermascı modelde, demokratik süreci meşrulaştıran sözle­ rin ve olguların kamusallaştırılması düşüncesi ve dokunulamaz toplumsal yapılan yansıtmayan bu alanın esnekliği vardır. Platon’un maddeden kopmaya çalıştığı gibi araçsal süreçten kop­ mak kaygısındaki bir yazarın idealizmi de büyük ölçüde red­ dedilir. İnsanlann ortaklaşa evrenler üretmek için yaptıkları­ nı sona erdirmeyi yasaklayan kamusal alan kavramıyla, sosyo­ logun sözü ve dilekleri de görecelileştirilir. Toplumsal gruplar ve iletişim mantıklan temelde durağan değildir. Geriye sosyo­ lojik çözümlemenin uygulanması için dersler çıkarmak kalır.

Tele-Gerçeklik ve Bireyselleşmenin Çelişkileri "Gerçeklik" televizyonu ya da tele-gerçeklik, izleyici ilgisi başarısı ve yerkü­ re kanallarında sersemletici yayımı oranında sert yorumlara ve ahlaksal açı­ dan eleştirilere neden olur. Programların bileşenlerinin başarının ve esnekli­ ğin hüküm sürdüğü bir iş evrenini yansıttığı göz önüne alındığında (katılım­ cılar yalnızca kişiliklerinin yardımıyla düşsel ya da gerçek bir medyatik kari­ yeri başarmaya kendilerini adarlar), senaryo kurgusunu ve katılımcıların do­ ğallığını birleştiren oyunun işleyişi şaşırtabilir (Reality Show'\arda sezinlen­ miş gerçeklik-aldatmaların ya da "gerçek hile"nin kuralları için bkz. Charaudeau ve Ghiglione, 1997). Özellikleri ezip geçen buldozer imgesine kar­ şı, bu programların dünyada ve her toplumun içinde aynı biçimde oluşturul­ madıklarını ve aynı biçimde alımlanmadıklarını belirtelim (Lochard ve Soulez, 2003). Kimi izleyicilere göre oyunsal, anlatımcı ya da dinçleştirici olan, ötekilere göre estetiğe aykırı, psikolojik açıdan başa çıkılamaz bulunabilir, çok ataerkil ve ırkçı görünümleri (beyaz ırktan olmayan adayların elenme­ si, saldırgan "erkeksi" stratejilere değer verilmesi) ya da kurtuluş güçlerini (kadınsı ya da çocuksu mantıklar, azınlıkların temsili) içerebilir. Gerçek or­ tak paydaları bireylerin yetilerine bakış açısında ve değerlendirmelerindedir, burada seçimlerin artık aşılanan ortak ölçütlere göre yapılmadığı toplumlardaki başlıca beklentilerle bağıntıya geçerler. Tele-gerçeklik, bağıntısal tele­ vizyonun özünü ortaya koyar, gelişimi genellikle reality show'\ar ya da talk s/ıoıVlar kadar gözüpek değilse de daha eşitlikçi bir imgelemin ve artan bir bireyselleşmenin yükselişine karşılık gelir. Artık seçime bağlı ilintilerin oluş-

turulması sorunu beğeniler, umutlar ve romantizmden bu yana iyi bilinen bir sarkaç devinimi uyarınca yazgılarını yönlendirmek, utku kazanmak duy­ gusuyla, kararsızlık, yolunu şaşırma, depresyon sıkıntıları arasında bölünen bireylerin yakınlıkları ve çatışmaları (birey toplumumuzun en yetkin örneği) aracılığıyla ele alınır, Alain Ehrenberg bu durumu 1990'lı yıllar için, uyuştu­ rucu ve psikolojik acı konularından yola çıkarak incelikle betimler. Gelenek­ sel kurumların ve dayanışmaların yok oluşuna eşlik eden bağıntısal televiz­ yon, Ehrenberg'in eleştirel bir bakış açısıyla yorumladığı gibi, iletişimin işlevci bir geçici önlemidir. Eskiden sanatçı ve burjuva kesimlerine özgü olan yaşam biçimlerini daha kalabalık topluluklara keşfettiren, ahlaksal ve duy­ gusal evrenler bulmaları, kendi niteliklerini dışarıdan gözlemlemek yoluyla kendini yetiştirmeleri salık verilen (Kaufman, 2001) "bilinçli" bireylere öne­ rilen (Beck, 1986) bir meydan okumalar dizisi gibi daha yansız bir biçimde ele almak da olasıdır.

Politik Yaşamın Kişileşmesi: Demokrasinin Bozulması mı? Eğlence ve tartışma medyasında kamusal alanla özel yaşam arasındaki sınırı belirsizleştiren bireyselleşme hareketi, aynı zamanda bireyin sahneye konuluşunu, kişisel söylemi, hatta itirafı arayan özneleriyle siyasal iletişimi de et­ kiler. Fransa'da bu kişiselleşme, temsile ve kurumsal süreçlere değer kazan­ dıran bir politik gelenek nedeniyle genellikle çok olumsuz bulunur. Bu ge­ lenek, kendine mal edilemez res publica diye tanımladığı erkin nesnelleşti­ rilmesini amaçlar. Politik eylemde kişinin her öne çıkarılışı, özgün bir kamu­ sal alanın (akılcılık, kamusallık ve nesnellik zayıflaması ilkelerinden yola çıka­ rak örtük biçimde tanımlanır) gerilemesi ya da bozulması gibi görülür. Ken­ di kişiliklerini öne çıkaran politikacılar, halk dalkavukluğu ya da karizmatik sapmayla, demagoji, halk oylaması merakıyla suçlanır. Devletin ilerleme ül­ külerinin taşıyıcısı olacağı ve adı pek bilinmeyen hizmetkarları yoluyla usun tarihinin açılımını gerçekleştireceği düşünülür. Politikacıların kişileşmeyi kö­ tüye kullandıklarını, kişiliklerini medya oyununa bile bile sunduklarını, kimi zaman bu oyunun alevinde yandıklarını ya da bu oyunun kurbanı oldukları­ nı kabul etmek gerekir: Medya tarafından yaratılan, medya tarafından hü­ küm giydirilen Bernard Tapie; özel yaşamındaki davranışı nedeniyle, günde­ mi Senato'nun bir kesimince (Cumhuriyetçi), bir yargıçça ve bir Hıristiyanlık akımınca yönlendirilen medyanın saldırısına uğrayan Bili Clinton. Fransa'nın politikası her şeye karşın, başka yerlerde gözlemlenen gelişmelere katılır

(Chambat, 1997). De Gaulle'un gerçekleştirdiği başkanlık rejimine yöne­ lim, kişisel güç algısını ve halkla medya aracılığıyla doğrudan bağıntı arayı­ şını arttırır (bu mahremin sergilenmesi değildir daha). Bir birey kültürünün ve siyasal pazarlamanın koşut yayılımı, politikacının bir ürün gibi satılması­ na yöneltir, yeni televizyon kanalları. Questions à docimile (Evde sorular) ya da Les absents ont toujours tort (Burada olmayanlar her zaman hep yanlış yapıyor) gibi programlar ya da kitaplar (Valéry Giscard d'Estaing'in Le Pou­ voir et la vie [Güç ve yaşam]) çerçevesinde, dizginsizce bir ün arayışına ve mahremin sergilenmesine götürür. Birçok bireycilik biçimi olduğundan, ola­ yın da birçok yönü vardır. Politik kişileşmenin şöyle özellikleri olabilir: - karizmaya, duygulara seslenmeye ve tansık çözümlere (Le Pen) ya dà geleneğe (kişiye feodalizmle bağlılık, kabile adamına, Mitterand ya da Chrirac'a güven) bağlı olabilir; - bir temsil ilkesi ya da ortak bir tasarıya sahip olma aracı gibi belirebilir (bir güç, bir insanda beden bulabilir, Mitterand=Sosyalist Parti); - look ve ün arayışıyla özdeşleşebilir; - kamusal-özel karmaşası, politikacıyı öz denetimi gevşetmeye yönel­ ten bir gün ışığına çıkarma (Sennett) ve özgünlük ideolojisinin izlenmesi ve yurttaşların özelci kapanmasına eşlik edebilir (Le Grignou ve Neveu, 1993, Neveu, 1992); - ya da yönetilen-yöneten ilişkisinin derinden dönüşümüne karşılık ve­ rebilir. Bu son noktayla olayın yorumu eleştirellikten kopar. Krizdeki cumhuri­ yetçi modelin, demokrasinin yalnızca kurumlarda değil, aynı zamanda ka­ muoyu ve kamu kavramlarıyla oluşturulduğu düşüncesiyle, toplumsal ala­ nın baskısı altında geliştiği görülür. Büyük ideolojilerin çöküşü ve bireyle­ rin kurumlardan beklentilerinin artması karşısında, politikacılar daha insan­ cıl bir yüz önermek, seçmenlerle yakınlık göstergelerini arttırmak, gerçek egemenliklerini, kimi zaman da tümüyle kişisel kararların keyfiliğini gizleyen nesnel bir yüzden, soğuk, teknokratik bir kimlikten vazgeçmek zorundadır­ lar. Kamunun baskısıyla ve hem sorunları çözmekle, hem de farklı çıkarla­ rı olan türdeş olmayan toplulukları temsil etmekle görevli seçilmişlerin işle­ rinin karmaşıklığıyla damgalanan bir toplumsal kişileşme halk için, temsilci­ leri bir takdir etme ve yargılama aracı gibi belirebilir. Hangi ilkelerden yola çıkarak? Öngörülemez olanlara karşılık verebilmek, karmaşıklığı yönetmek ve gerçek bir özerklik ortaya koymak yetisi belirgin biçimde ortaya çıkar, im­ ge de Bernard Manin'e göre (1995), "pahalı haber arayışında bir kestirme yol"dur. Bu "yeni-Aristocu" bakış açısı -bireyler "baştan çıkarıcı" ve "akılcı" savlardan yola çıkarak karar alırlar- demokraside meşruluk ilkesine bir top­

lumsal katman ekler, halklar ve temsilcilerini seçme yetileri üzerine çalışma­ ya yöneltir: İyi bir seçilmiş gibi, iyi bir yurttaş da durmadan edimlerinin ve bağlanımlarının sonuçları üzerine kafa yormalıdır. Ancak bir sınır vardır: Po­ litikacıların büyük bir bölümü, herhangi bir zorlamanın varlığına karşın duy­ gularını gizleyebilirler, bu da mahremci politik işleyişin daha "klasik" anlayı­ şı da dışlamadığı anlamına gelir.

KAYNAKÇA Akoun, André, La Communication démocratique et son destin, PUF, 1984, Paris. Arendt, Hannah, Condition de l’homme moderne (1961), Calmann-Lévy, 1993, Paris. Bastien, François ve Neveu, Erik (der.), Espaces publics mosaïques. Acteurs, arè­ nes et rhétoriques des débats publics contemporains, Rennes, Presses Universitai­ res de Rennes, 1999. Beck, Ulrich, La Société du risque. Sur la voie d’une autre modernité (1986), Aubi­ er, 2001, Paris. Boyer, Alain ve Vignaux, Georges (der.), “Argumentation et rhétorique”, Hermès, 15 ve 16,1995, Paris. Cardon, Dominique, ““Chère Menie...” Émotions et engagements de l’auditeur de Menie Grégoire”, Réseaux, 70, 1995, Paris. Casetti, Francesco ve Odin, Roger, “De la paléo à la néo-télévision”, Communica­ tions, 51,1990. Cefai, Daniel, “Qu’est-ce qu’une arène publique? Quelques pistes pour une appro­ che pragmatiste”, Cefai, Daniel ve Joseph, Isaac (der.), L’Héritage du pragmatis­ me. Conflits d’urbanité et épreuves de civisme, Aube Yayınlan, 2002. Cefai, Daniel, Phénoménologie et sciences sociales. Alfred Schùtz, naissance d'une an­ thropologie philosophique, Droz, 1998. — “La construction des problèmes publics. Définitions de situation dans des arè­ nes publiques”, Réseaux, 75, 1996. Certeau, Michel de, L’Écriture de l’histoire, Gallimard, 1975, Paris. Chambat, Piene, “Représentation politique et exposition de la personne à la télévi­ sion”, Ion, Jaques ve Peroni, Michel (der.), Engagement public et exposition de la personne, Aube Yayınlan, 1997, Paris. Chambat, Pierre ve Ehrenberg, Alain, “Les reality shows, nouvel âge télévisuel?”, Esprit, 1993, Paris. Charaudeau, Patrick ve Ghiglione, Rodolphe, La Parole confisquée. Un genre télévi­ suel: le talk show, Dunod, 1997, Paris. Curran, James, “Rethinking the media as a public sphere”, Dahlgren, Peter ve Sparks, Colin (der.), Communication and Citizenship. Joumalism and the Public Sphere, Londra, Roudedge, 1991. Dahlgren, Peter, Télévision and the Public Sphere, Londra, Sage, 1995. — “L’espace public et les médias. Une nouvelle ère” (1991), Hermès, 13-14,1994.

Eco, Umberto, “TV: la transparence perdue”, La Guerre du/aux (1983), Grasset, 1985. Ehrenberg, Alain, La Fatigue d’être soi. Dépression et société, Odile Jacob, 1998. — L’Individu incertain, Calmann-Lévy, 1995, Paris. — Le Culte de la performance, Calmann-Lévy, 1991. Eley, Geoff, “Nations, Publics, and Political Cultures. Placing Habermas in the Nineteenth Century”, Calhoun, Craig (der.), Habermas and the Public Sphere, Cambridge, MIT Press, 1992. Ferry, Jean-Marc, “Les transformations de la publicité politique", Hermès, 4, 1989. Fraser, Nancy, “Repenser la sphère publique: une contribution à la critique de la démocratie telle qu’elle existe réellement” (1992), Hermès, 31,2001. Göle, Nilüfer, “Snapshots of Islamic Modemities”, Daedalus, 129/1,2000. — “The gendered nature of the public sphere”, Public Culture, 10/1, 1997. Haber­ mas, Jürgen, Droit et Démocratie (1992), Gallimard, 1997, Paris. — Théorie de Vagir communicationnel, 2 cilt (1981), Fayard, 1987, Paris. — L’Espace public. Archéologie de la publicité comme dimension constitutive de la so­ ciété bourgeoise (1962 sonra 1990), Payot, 1993, Paris. Hirschman, Albert, Défection et prise de parole. Théorie et application (1970), Fa­ yard, 1995, Paris. Kant, Emmanuel, “Idée d’une histoire universelle au point de vue cosmopolitique” ve “Réponse à la question qu’est-ce que les Lumières”, Œuvres philosophiques, (Gallimard) “La Pléiade”, 2 cilt, 1985. Jeanneney, Jean-Noël ve Sauvage, Monique, Télévision, nouvelle mémoire. Les maga­ zines de grand reportage, Seuil, 1982, Paris. Kaufmann, Jean-Claude, Ego. Pour une sociologie de l’individu, Nathan, 2001. — “Voyeurisme ou mutation anthropologique?”, Le Monde, 11 Mayıs 2001. Lasch, Christopher, Le Complexe de Narcisse. La nouvelle sensibilité américaine (1979), Robert Laffont, 1981, Paris. Le Grignou, Brigitte ve Neveu, Erik, “Intimités publiques. Les dynamiques de la politique à la télévision”, Revuefrançaise de science politique, 43/6, 1993. Livingstone, Sonia ve Lunt, Peter, “Se faire entendre dans l’espace public. Les fem­ mes, la télévision et le citoyen-téléspectateur”, Réseaux, 63, 1994. — Talh on télévision. Audience participation and public debate, Londra, Routledge, 1994. Lochard, Guy ve Boyer, Henri, Notre écran quotidien, Dunod, 1995, Paris. Lochard, Guy ve Soulez, Guillaume (der.), Numéro spécial sur les métamorphoses du Big Brother, Médiàmorphoses, Hors série, 2003. Macé, Éric, “La télévision du pauvre. Sociologie du “public participant”: une rela­ tion “enchantée” à la télévision”, Hermès, 11-12, 1992. Maigret, Éric, “Strange grandit avec moi. Sentimentalité et masculinité chez les lec­ teurs de bandes dessinées de super-héros”, Réseaux, 7 0 ,1995. Manin, Bernard, Principes du gouvernement représentatif, Calmann-Lévy, 1995. Mehl, Dominique, “La télévision relationnelle”, Cahiers internationaux de sociolo­ gie, CXII, 2002.

— “Loft Story. La fracture culturelle”, SOFRES-L’état de l’opinion. Seuil, 2002. — La Télévision de l’intimité, Seuil, 1996, Paris. Menger, Pierre-Michel, “Temporalité et différences inter-individuelles. L’analyse de l’action en sociologie et en économie”, Revue française de sociologie, XXX/ VIII, 1997. Merlin, Hélène, Public et littérature au XVlle siècle, Les Belles Lettres, 1994. Meyrowitz, Joshua, No sense o f place. The Impact o f electronic media on social beha­ viour, New York, Oxford University Press, 1985. Neveu, Érik, “Le spectre, les masques et la plume”, Mots, 32,1992. Pasquier, Dominique (der.), “Télévision et débat social”, Réseaux, 63,1994. Quéré, Louis, “L’espace public: de la théorie politique à la métathéorie sociolo­ gique”, Quademi, 1 8 ,1992. Schudson, Michael, “Why Conversation is Not the Soul of Democracy”, Critical Studies in Mass Communication, 14,1997. Sennett, Richard, Les Tyrannies de l'intimité (1974), Seuil, 1979, Paris. Vignaux, Georges, L’Argumentation. Essai d'une logique discursive, Genève, Droz, 1976.

ON BEŞİNCİ BÖLÜM

Y en i M e d y a S o s y o l o jis i Düşünsellik, Deneyim ve Aracılık

Bu kitap, temel iletişim kuramlarının, eleştirilerinin ve bağın­ tıların incelenmesi yoluyla, bir iletişim sosyolojisinin nasıl or­ taya çıktığını göstermeyi ve bunun kavramsal ve uygulayımsal aşamalarım açıklamayı deniyor. Bu bölüm yöntemi sistem­ leştirerek, kendi tasarılarınca tehdit edilen toplum bilimlerinin sorgulanmasının gerçekleştiği bir dönemde özetliyor. Gerçek­ ten de bu yöntem, teknolojik, biyolojik ve dilbilimsel determi­ nizmleri aşarak, bir nesneyi -toplumsal olguyu- ve egemen bir konumu, araştırmacının konumunu çok katı bir biçimde ta­ nımlayan araştırmalara meydan okuyan kamusal alan gibi bir kavramın gelişiminden kaçamaz. Bu gerçekleştirimin, etkile­ şimler alanını ortaya çıkarma, anlamı insan ilişkilerine bağım­ lı kılma üstünlüğü vardır, ancak bunu bilimsel etkinliğin dış­ sallığını araştırmacının rahatsız edici, sıklıkla da şiddetli öz­ nelliğinin izleriyle -seçkincilik, halk dalkavukluğu, sefaletçilik, toplumsal mühendislik isteği, vb.—ödeterek yapar. Kamu­ sal alan kuramı, yavaşça oluşturulmuş zor bir anlam demokra­ sisini, dolayısıyla toplumsal alanın sürekli şaşkınlığını herkesin katılımı gibi göstererek, söylemlerin ve hak isteklerinin yukarı­ dan olduğu kadar aşağıdan da yayıldığını, en ciddi programlar kadar en kaygısız programlar aracılığıyla da sızdığını saptaya­

rak, sosyolojinin çerçevesini kırar. Bu yöntemin köktenleşmesi postmodemistlerinki gibi bir gerilemeyi değil, kökleriyle ba­ rışan yeni bir medya sosyolojisini doğurur.

Bir iletişim sosyolojisinin üç aşaması “Doğal durumdan kültür durumuna geçirmek, kültürleştirmek, çoğullaştırmak.” Sosyolojik girişimi bir formülle özetle­ mek gerekseydi, büyük bir olasılıkla bu formül çok yerinde olurdu. Sosyoloji doğal ve kutsal düzenin reddi üzerine kurul­ muş bir tasarıdır. İlk edimi evrenin apaçıklığını, sözde doğallı­ ğını ikinci bir gerçekliğin varlığını göstererek yıkmaktır, insan evrenini üreten teknikler de determinist bir biyoloji de dil ku­ ralları da değildir. Maddeci evrenlerin saf olduğu varsayılan bir insan evrenini kutsallıktan çıkararak ele geçirme eğilimleri de söz konusu değildir. İnsan evreni, doğa sorunuyla aynı tözden değildir, ondan kurtulmuş da değildir, yalnızca bunun ötesin­ dedir, kendi kurallarını belirler ve uygular. İletişim edimleri­ ni teknik düzeyde okumak, insan evrenini çiğnemek, yalın ne­ denselliğe götürmek (uyartıların, dilin nedenselliğine), karma­ şık zihinsel yollar için sınırlı boyutta bir düzlemle sınırlı kal­ maktır. Sosyolojinin ikinci dönemi, işlevsel bir topluluktan ya da topluluğa götüren bireysel eylemlerin (ve toplulukla bütün­ leşebilecek) kaynaşmasından yola çıkarak betimlenen bir nes­ nenin -toplum un- oluşturulması aracılığıyla gerçekleşir. Böylece toplumsal olgular, güçlerin ve kültürlerin, bir başka deyiş­ le birbirlerinde okunabilecek egemenlik ilişkileri düzenekleri­ nin ve paylaşılan anlam dizgelerinin ürünü olarak belirir. Med­ ya, toplumlan oluşturan simgesel savaşlann ve paylaşımların uzantısıdır. Temeli doğada bulunan, nesnelerin varsayılan ya­ vaşlığını ve apaçıklığını temel alan bir bakış açısından, bir kül­ türün, yerleşik olanı sürekli sorgulayan insan ilişkileri dinami­ ğinin bakış açısına geçiş, kuramları örtük biçimde yönlendiren iki iletişim modelini aydınlatır, ilki, önce dinin, sonra ekono­ minin ve tekniğin kalıtıdır, aktarım düşüncesiyle ve alışverişin uzamsal boyutlarının değer kazanmasıyla tanımlanır, ikinci­

si James Carey’nin “iletişimin alışkanlıklara dayalı anlayışı” di­ ye adlandırmayı önerdiği şekliyle (1989) tanımlanır, bu da di­ nin kalıtıdır, ama tiyatro yazarlığı kavramlarıyla yakınlaşır ve zamansallıkla bütünleşir. İnsanlar bu etkiye göre tasarlanmış alanlarda iletişim kurduklarında, öncelikle kendilerini sayma­ ya, bir topluluğun üyesi olduklarını ya da olmadıklarını ken­ dilerine kanıtlamaya, anlam üretmeye, göstergelerle oluşturul­ muş bağlılık ve farklılık ağlarını hazırlamaya çalışırlar. Bu iki model tüm toplumlarda her zaman vardır, ancak İkincisi bir toplumun ne olduğu sorusuna yanıt verir. Dünyanın vatanlardan arınması girişimi olarak sosyoloji, kültürel olarak oluşturulmuş bir evrenin varlığını, bir sınırla karşılaşarak düşündürür: Bu yeni dünyanın kurallarından na­ sıl onu katılaştırmadan söz etmeli, nasıl ona kendiliğinden ege­ menlik tanımalı? Kimilerine göre böyle bir zorluk karşısında görev biter. Sosyoloji de toplumsalın doğallaştırılmasında, ek­ siksiz bir kapalı evren, sosyolojizm denilen kimlikler, farklılık­ lar üretimi ve yeniden üretimi makinesi düşüncesinde tükenir. Bu eğilim, cinsiyet sorunundan yola çıkan feministlerce, ulus ve küreselleşme (bkz. “iletişimin dönüm noktalan olarak uluslarötesi ve cinsiyet-sonrası” başlığı) üzerine çalışan araştırmacılarca en çok karşı konulandır. Bu iki akım sosyolojiyi, ulu­ sal ve ataerkil çerçevelerin etkilerinin doruk noktasına ulaştığı bir dönemde oluştuğunu ve bu dönemde düşünülmeyeni kavramlannda belirginleştirdiğini ileri sürerek eleştirir. Toplumsal alan büyük bir kutu olarak görülür, ulus da matruşka bebek­ ler gibi hepsi sımsıkı kapalı birçok küçük kutuyu, etnik topluluklan ya da toplumsal ve mesleksel kümeleri içerir. Toplum­ sal kimlik, ait olalım olmayalım, durağanlığı ve pozitivizmi so­ mutlaştıran kendinden emin bir erkeksiliğin ve referansı son derece doğal olan ulusun ufkunda, her şeyin farklılaşma ve bü­ tünleşme sürecinde çözümlendiği düşüncesine dayanır. Ingiliz Cultural Studies yazarlan bu eleştirileri, özellikle anglosakson işlevselcilik konusunda derinleştirerek, pratikleri katılaştıran, keyfince sıkıdüzen altına alan bir disiplinin ortadan kalkması gerektiği sonucuna vanrlar (bkz. özellikle Stuart Hall’un sapta­

malarını izleyen Morley’nin metinleri, 1996, Morley ve Robins, 1995, Stratton ve Ang, 1996). Sosyolojinin üçüncü dönemi yitiş dönemidir, varlıklara karşı daha dikkatli, daha yücegönüllü olan Cultural Studies de onun cenaze törenidir.

İletişimin Dönüm Noktaları Olarak Uluslarötesi ve Toplumsal Cinsiyet-Sonrası Ulus ve toplumsal cinsiyet kavramlarının eleştirisi, daha değişken, daha dü­ şünsel yeni kamusal alanların doğuşunun farkına pek varmayan ve kapan­ ma düşüncesi üzerine kurulu "klasik" toplum bilimlerine karşı çıkmanın te­ mel eksenidir. Kimliksel ulamların sınırları ve bunları aşma isteği, alışverişi iki durağan bütün arasında bir aktarım değil, ortak bir alanda farklılıkların üretimi gibi tasarlayan toplumsal disiplinler için iletişimsel bir dönüm nok­ tasının göstergesidir. Hint kökenli Amerikalı antropolog Arjun Appadurai tarafından çok er­ ken incelenen küreselleşme, bir politik düzene ve yalın, ayrıcalıklı bir imge­ leme bağlılığa dayalı çağdaş kimliklerin karmaşıklığını gösterir. Uluslar ara­ sındaki akışların çoğalması -ister insanlardan (Appadurai'nin sözüyle eth-

noscapes), ister teknolojilerden (technoscapes), ister mal ve hizmetlerden ( financescapes), ister haberlerden (mediascapes) ya da ideolojilerden (ideoscapes) oluşsun- Amerikan egemenliğini bahane edip özdeşleşme ya da direniş modeli üzerine düşünmeyi yasaklar. Gerçekte Amerika Birleşik Dev­ letleri artık küreselleşmenin nedeni değil, etnik azınlıkların, yoksul ya da sö­ mürge sonrası toplulukların dünyanın değişimine güçlü bir biçimde katkıda bulunduğuna tanık olan bu hareket tarafından içinden çalışılan bir özne­ dir yalnızca - 11 Eylül saldırıları, Appadurai'nin küresel kültürel etkileşim ve farklı yönlerdeki akışlar düşüncesi üzerine kurulu tezlerini doğrular. Sömür­ gecilik sonrası ve ulusal kimliklerin değişken niteliği üzerine çalışmaları, kü­ reselleşmiş bir bağlamda medya üzerine çalışmaları, küreselleşmiş bir bağ­ lamda medyayı ele alan araştırmalar, özellikle Kevin Robins'in ailelerde ulu­ sal ve uluslararası medyatik akışların birlikte varoluşu üzerine araştırmaları izler (Robins, 2001; Morley ve Robins, 1995). Ulusal kimliklerin sindirilme­ si değil, birlikte varolması gibi görülen bir Avrupa kimliğinin oluşturulması sorunsalı da değişmeyen referanslar üzerine kapanmış bir düşüncenin ge­ çerliliğinin kalmadığını anımsatır. Avrupa, Edgar Morin'in saptamalarına gö­ re (1997) bir nesne değil bir tasarıdır, determinist olmayan açık bir sistem­ dir, yaşanmış farklılıkların birlikte varolmasının öğrenilmesine dayanır (Mer­ cier, Dacheux, Wolton, Dacheux, 1999), Belçikalı ve İsviçreli ortamlarda sı­

nanmış ve Latin melezlemelerce onaylanmış bir ilkeyi izler (Lochard, Schle­ singer, 2000). Sosyolojinin ilk zamanlarında dokunulamaz olduğu düşünülen cinsel kimlikler de doğalcı konumların yıkılmasına bağlı feminist ve eşcinsel ça­ lışmaların darbesiyle sallanır. Doğanın kalıtı açık bir erkeklik ya da kadınlık yoktur, yalnızca yapay yönünün kanıtlanabileceği "toplumsal cinsiyetler" di­ ye adlandırılabilecek tarihsel oluşumlar vardır - bu da erkeksilik üzerine ku­ rulu egemen erkek modeline karşı çıkılması gerektiği anlamına gelir. Med­ ya alanında eşcinsel bakışın dikkate alınmasını isteyen Richard Dyer'in ça­ lışmaları en anlamlı araştırmalar arasındadır. Feminizm sonrası queer akı­ mı (Judith Butler'ın Foucault'nun ağlar ve mikro-erkler üzerine gerçekleş­ tirdiği okumadan (1990) yola çıkarak Marie-Helene Bourcier tarafından su­ nulan, 2001) toplumsal cinsiyetlerin ötesinde düşünerek kökten bir inşacılık anlamında daha da ileri gider, bu da yalnızca erkek egemenliğinin eleş­ tirisine bağlı 1960-1980'li yılların feminizminin de eşcinsel bir kimliği geçer­ li kılmak için heteroseksüel kuralı eleştiren eşcinsel hareketin de yapmadı­ ğı bir şeydir: Toplumsal cinsiyet kavramı, cinsel pratikleri, tüm sınıflandırma­ ları aşan bireylerin özgürlüğüne bir engeldir. Pratikler artık sapma anlamıy­ la düşünülmese de çoğalırlar ve durağanlıklarıyla güven veren kimliklere in­ dirgenemezler.

Postmodernlik çıkmazı “Postmodemist” denen, Cultural Studies üyelerini esinlediği ka­ dar da bölen eleştiri, daha da yıkıcıdır. Bu karışık düşünürler topluluğuna göre -1 9 3 0 ’larda yaratılan, ancak daha sonra Frederic Jameson tarafından yaygınlaştırılan bir sözcüğün kulla­ nımıyla1 birleştirilen Derrida ve Lyotard gibi yapıbozum düşü­ nürleri, Baudrillard gibi bir eski Marksist ve eski sosyolog- sos­ yoloji, teknik ve ilerlemeye saf ve saplantılı bir inançla bağlı bir modernliğin aşılmış bileşenleri bütününce kapsanabilir. Söyle­ mi düzenin, kimliklerin, toplulukların ve tarihsel amacın, erek­ liliğin söylemidir. Öte yandan, birçok ve çelişkili kişisel içgüdü­ sel isteğe odaklanmış çağdaş dünyamızda her şey, aklı evrensel rehber kılan emperyalist bir bakış açısının yetkesini çökertmek için elbirliği eder gibidir: Kimliklerin yoğunluğu azalır, tarih ge­ 1

Kavramın tarihi için bkz. Peny Anderson (1998).

çersiz kılınır, son metafizik temel yokluğu gün ışığına çıkar, yal­ nızca referanssız dalgalanan söylemler kalır. Varsayımlarını ve düşlerini kucakladıktan sonra yadsınan metafiziğin ve Marksist geleneğin ötesinde bu ileriye kaçış da yıkılır ve karşı çıkılabilirin de ötesinde önvarsayımlara indirgenir (burada Zygmunt Bauman’ın (1997) çalışmalarına gönderme yapılmaktadır). Mo­ dernliğin ve anlatılarının eleştirilmesi de modernliğin değerinin düşmesine, ortak akim taşıyıcısı, kamu yaşamının merkezi sa­ yılmamasına katlanamayan, evrenle kendi deneyimlerini evre­ nin kendisiyle (ya da yokluğuyla) karıştıran kimi aydınlarca 20. yüzyılın sonunda güncelleştirilen “eski” bir modem anlatıdır. Birbirlerine idealizmle karşıtlaşan, sonra da ikisi birden nihilist­ liğine karşın modem olan bir harekete atılan teknik korkusu­ nu ve akıl karşısında düş kırıklığını köktenleştirir. Üniversiteli züppe, her şeyi görmüş geçirmiş olduğuna inanmanın, herhan­ gi bir şey söylemenin olanaksızlığını savunarak medyada parla­ manın coşkusuyla, maddeci bir tarihsel birliğin verdiği anlam­ dan yoksun karabasan gibi bir dünya görüşü arasında gidip ge­ lir: Bir “postmodemliğe” girdiğimiz söylenir. 19. yüzyılın dirimselci ve kötümser felsefelerini birleştiren bu söylem birçok açı­ dan yeni değildir, ancak içerdiği karmakarışık ve keyfî duruma gelen bir inşacılığın ötesinde, içerdiği bilimsel sakınım ciddi­ ye alınmalı, sosyoloji için itici güç işlevi görmelidir. Bireysel ve toplu itkilerle yönelimleri birleştirme savlarıyla alay ederek, öz­ ne mitinin yıkılışını esinler, toplum bilimlerinde genellikle çok türdeş kalan öznenin katılığını kırar.

Öncülere dönüş: Düşünsellik dönemeci Sosyolojiye bu meydan okuma postmodemlerce, çok ayrışık olan öncülere dönüşte ve eleştirinin bu disiplini parçalamadığı, tersine beslediği saptamasında bir yanıt bulur. İkinci bölümde gördüğümüz gibi, toplum bilimlerinin ilerlemesi tek bir düşün­ ce çekirdeği çevresinde gerçekleşmez ve Avrupa’yla Amerika Bir­ leşik Devletleri arasındaki bölünme, kitle iletişiminin katkısının değerlendirilmesini etkileyerek toplumsal deneyim ve modernlik

tanımı sorununda bile ortaya çıkar. Toplum bilimlerinin kurum­ sallaşması daha sonra Atlantik’in iki kıyısında genellikle akılcı bir çizgi izleyerek gerçekleşir, bilgiler kullanılan pratikler kavramla­ rıyla kemikleşir. İşlevselcilik, Eleştirel Kuram, alan sosyolojisi ve kültürelcilik, doğanın toplumdan aynştmlmasım kendi biçemleriyle, doğayı bir kenara atarak anlatırlar. Bununla birlikte pratik­ lerin uçuculuğunun dikkate alınması ve toplumsal buluş düşün­ cesi başlangıçtan bu yana vardır ve 20. yüzyılın düşüncelerini et­ kilemeyi sürdürür. Hans Joas’m gerçekleştirdiği klasiklerin de­ rin yemden okunması (La Créativité de l’agir -Eylem yaratıcılığı-, 1992), determinist görüşlere en çok bağlı yazarların, modelleri­ ni kendi üzerine kapamamak için ne ölçüde durmadan yaratıcı­ lık metaforlannı (Marx’ta devrim) ve kuşkulu sorgulamaları kul­ landıklarını (Durkheim’da ahlaksal buluş) gösterir. Joas'a Göre VVeber'de Toplumsal Eylem: Kapsayıcı Üretken Öğe Olarak Karizma

Yaratıcılığın yayılımı

Joas, Weber’in Habermascı okumasından uzaklaşır, bunu ya­ parken de giderek daha çok ilerletilen bir akılcılaştırmanın aşa­ malarını betimler, karizma üzerine metinlerden, bu ulama akıl­ cılık şemasına girmeyen ve topluluk yaşamını dirilttiğini dü­ şündüğü her şeyi koyan bir yazarın kuşkularını ortaya çıka­ rır. Weber toplumsal alanın değerlere de nesnelleşmeyi teh­ dit eden bir harekete de indirgenemeyeceğini açıklar, tam öl­ çüyü bulmayı da başaramaz, çünkü karizmayı kişisel ışığın gi­

zemli gücüyle özdeşleştirir. Medya üzerine araştırmalar, sayısız çelişkileri, programcılarla izleyicilerin okuma ve eylem düzey­ lerinin çokluğunu gösterirken, bu yöntemi kendi biçemleriyle derinleştirirler, tartışma ilk başta Habermas’la birlikte akılcı te­ rimlerle ortaya konur, sonra da çokseslilik mantığı kavramıyla zenginleştirerek doruk noktasına ulaşır. Uzun süre değeri yeterince bilinmeyen kimi yazarlar, eylemin karmaşıklıklarını düşüncelerinin çıkış noktası yaparlar. İlk ola­ rak George Simmel, doğal dünyadan kopuşta, hiçbir diyalekti­ ğin çözemeyeceği çelişkin bir dinamiğin ilkesini görür. İnsanın soyutlama yetisi nesnelleştirilmiş bir dünya, bir çevre ve ruhsal gerçeklik arasında bir bölünmeye, düşünen bireyin parçalanma­ sına neden olur, bu da tarihsel bir süreci bitiren yüce bir bireşi­ me de özerkleşmiş iki karşıt eğilim arasında (materyalizme kar­ şı idealizm, yaşanan evrene karşı akılcılaşma) çözümsüz ve teh­ likeli bir ayrılmaya da götürmez. Varoluşsal çatlak ve yarattığı oyun her an hazırdır. Paranın yayılımıyla uzaklaşma olanakla­ rını çoğaltmayı seçerek, kentsel yoğunlaşma ve varlığın mate­ matiksel düşünselleşmesiyle nesnel ve öznel durumların çeşit­ liliğini artıran bir modernlikte doruk noktasına ulaşır. İnsanlar kimi zaman dışsal nesneler gibi, kimi zaman anlam kaynaklan gibi, ama aynı belirimle kendilerini sınarlar. Sınırsızca parçala­ ra aynlma yetilerini, tümüyle özdeşleşemeden üstlendikleri iş­ levler aracılığıyla kendileri geliştirmek için kullanırlar. Avrupalı yazarlann çoğunun tersine, Simmel çağdaş yaşamı, birçok sayı­ sız ve kesintisiz istek nedeniyle yorucu bulsa da modernlik kay­ naması karşısında hiçbir varlıkbilimsel zayıflık sonucu çıkar­ maz, kötümserliğe kapılmaz. Bir kültür tragedyası varsa, ken­ di kendiyle hiçbir zaman karşılaşmamanın, nesne olmayla öz­ ne olma olgusu arasındaki gerilimin hiçbir zaman çözümlenmemesinin tragedyasıdır, özgündür, süreklidir, insan yaşamı­ nın kaynağıdır. Sonrasında gelişecek eleştirel paradigmayla kar­ şıtlık açıktır. Adomo’nun medya kültüründe saptadığı yabancı­ laşma ya yoktur ya da tüm sanatsal ve insansal boyutlarda var­ dır: Kültürle bağıntının özel koşullannı, daha geniş anlamda sü­ rekli bir benimseme üzerine kurulmamış bağıntıyı betimler. Ya­

şam acılı olabildiği kadar neşeli de olabileceğinden Simmel, ku­ ralcı yükü azaltmak için yabancılaşma deyiminin yerine nesnel­ leşme deyimini kullanmayı yeğler. Sanat üzerine birçok çalışma­ sında bu eğilimleri ve öznelleştirici karşı-eğilimleri açıklaması bu yazarda, sosyolojinin estetikleşmesine eğilimini ele verir, yi­ ne de Simmel buna indirgenemez. Bu düşünce temelde bölünmüş bir konuyu sunarak, dışsallaştırmalarla, Ben’e kendinden çıkıp kendine geri dönme, başkala­ rıyla yüzleşme olanağı veren nesnelleştirmelerle kendini ürete­ rek, giderek artan katılaşmalarla hazırlanan toplumsal alan onu kesin biçimde tutsak etmeden büyük ölçüde yayılan, düşünsel­ lik, deneyim ve aracılık kavramları çevresinde birçok araştırma­ cının eklemlediği bir paradigma kurar. Düşünsellik üstlenilen işlevlere uzaklıktan doğar. Deneyim, gidiş gelişlerden oluşan toplumsallaşma sürecini tanımlar. Aracılık, toplumsal biçimlerin durağanlaşması yoluyla nesneler ve özneler arasında gerekli sü­ rekli bağıntıya geçirme çabasının altını çizer. Bireyler önceden yapılandığını keşfettikleri etkileşime girerler, ancak boyun eğ­ dikleri biçimler gerçekte etkileşimin her zaman yapılanabilecek ve bozulabilecek belirginleşmiş ürünleridir. Bu öğeler Danilo Martuccelli’nin yorumuna göre (1999), yalnızca etkileşim duru­ munun değişmezlerini arayan yapısalcı bir antropolog değil, ay­ nı zamanda “eşidikçi toplumlarda etkileşim güçlüğü” konusuy­ la uğraşan düşünsel modernliğin düşünürü Goffman’da vardır. Günümüzde bireyler toplumsal işlevlerine özellikle mesafelidir­ ler, ötekilerle varsayılan eşitliğin gereklerine boyun eğerler. Ge­ lenekler zayıfladıkça sayısı artan ve kırılganlaşan etkileşimlerin uyumunu korumak için kimliklerini düzene koymalı ve kendi tanımlarım düzenlemelidirler. Herkes toplu eylemin ( toplum­ sal biçimlerin en sevdiği deyim) çerçevelerine girmeye çabalar, bunların en önemlisi de bireysel kimliğin sürekliliğidir, düzenli olarak kulislerde, kendinin ve ötekilerin kavranmasının daha az gergin olduğu yerlerde varolur. Onlarca yıldan bu yana yapısalcı ve sistemci kuramlar ey­ lem yaratıcılığı dönemecini belirler. Alain Touraine’in 1970’li yıllarda tasarlanan toplumun öz-üretimi kuramı, tüm toplum­

sal kapanmaya karşıt bir özne sosyolojisinin biçimini alan ev­ rimci bakış açısında temellenir. Öznenin olumlanmasında, öz­ nel ben ile nesnel kendilik arasındaki bireylerin acısı ya da kibiriyle, aynı zamanda topluluklar düzeyinde sürekli bir sava­ şımın varlığıyla kendini gösteren gerilimde bağdaşmaz bir şey vardır. Çağdaş toplumlar kendi ulamlarını üretilmiş durum­ da keşfetmekten çok, bunları yarattıklarını, sürekli bir yeni­ den oluşumda, kuralların beliriminin, karşılaşmasının, hak­ lı ve haksızın alanında politika yaptıklarını anlarlar. Ortak ça­ tışma, varoluşsal açılımın dile getirilmesidir, demokratik edi­ min koşulu ve sonucudur, uzlaşmaya götüren zorunlu bir ge­ çiş yolu değildir. Mikropolitikalardan çok toplumsal harekedere bağlanarak, (burada da bkz. Danilo Martuccelli) başvurdu­ ğu varoluşçuluğun ve işlevselciliğin karşıt, geçerliliği kalmamış kayıtlarına, bunları aşmaya yöneltmekle birlikte başvuran Ala­ in Touraine, yapıtının kapsamını sınırlama eğilimindedir, an­ cak iletişimin, sürekli değişen varlıklar karmaşasına götürme­ den ortak bir dünya yarattığı düşüncesini öne süren yazarlar­ dandır: Çatışma değiş-tokuşun sevimsiz bir önkoşulu ya da so­ nucu değil, gerçekleşmesinin koşuludur. İngiliz Anthony Giddens (Toplumun Oluşumu, 1984, Modernity and Self-Identity, 1991) toplumsal alanın oluşumunun kuramım hazırlar. Bu ku­ ram mikro ve makro sosyolojik düzeyleri ayrıştırmama isteğiy­ le Bourdieu’nün oluşsal yapısalcılığına yaklaşır, yapı hem ey­ lemlerin kaynağı ya da olanaklar paleti, hem de bunların sonu­ cudur. Bununla birlikte kuram, düşünselliğin bozucu gizil gü­ cü üzerinde durur. Bireyler bilinçli bir biçimde olmasa bile her zaman izlerine geri dönebilirler. Bu yeti toplumsal olgu dışında bir varlığı göstermez (toplumsallaşma dışı bir egoyu daha kök­ tenci biçimde tasarlayan Simmel’in tersine), ancak toplumsal alanın sürekli kendini üretme çabası, kimi zaman yeniden üre­ timin başarısızlığına götürür: Yapılar dışsal değil, içsel biçim­ de oluşurlar. Giddens düşünsellik sorununu, yüz yüze iletişim alışkanlıklarının ve bireyler arasında uzaklık yokluğunun içine işlediği, zamanı kendinden yola çıkarak ölçen, uzamı öne çıka­ ran geleneksel toplumlarla uzaktan iletişim yollarını bulmuş ve

zamanı uzamdan bağımsızlaştırarak yer değiştirmeyi ve soyutlaştırmayı genelleştirmiş modem toplumlar arasında bir karşıt­ lık yönüne kaydırır. Postmodemistlerin düşündüğü gibi çağı­ mız, önceki çağların tersine, özünde düşünsel değildir, ancak düşünsellik olgusal olarak daha belirgin ve daha belirleyicidir. Çağdaş ilişkiler giderek daha iletişimsel duruma gelmiştir, doğ­ rusal ve dünya ölçeğinde paylaşılan bir zamana, dolayısıyla yerelliğin ortadan kalkmasına, küreselleşmeye dayanır. Bireyler Simmelci ya da Goffmancı, yapının düşünselliğine uygulanmış bir şemada güven ilişkilerinin kurulmasından geçerek, eylem­ lerin uzaktan eşgüdümünün ardından koşarlar. Ters yönde kü­ çük gelenekler uydurarak eylemlerini yeniden yerelleştirirler ve psikolojik deneyimin dolambaçlarına girerek kendileri üze­ rine düşünmeye girişirler. Hans Joas’m isim babası olduğu düşünsel ya da yaratıcı ey­ lem paradigması, oluşumundan başlayarak Avrupa sosyolojisi­ ni etkiler ve Amerikan pragmatizminde güçlü bir biçimde ken­ dini gösterir. Peirce’in üçlü şeması bilgi üretiminin (üçüncüllüğe doğm genişleme) temelinde ortaklaşa ve önermeyle sonu­ ca varan deneyiminin altını çizer - bilginin birincilliğe dönme­ sinin söz konusu olduğunu sezdirse bile.2 Mead eyleme bu ile­ tişimsel bakış açısını, bireyin başlangıçta çoğul, kendisini et­ kileyen ve roller benimsemesine neden olan -bu roller kendi­ ne dönme ve kendini ötekilerle birlikte durağan bir nesne gibi oluşturma olanağı verir- birçok beklentinin bireşimini gerçek­ leştirerek geliştirir. Böylece yaratıcılığın merkezi yalın bir araç değil, ilksel bir toplumsallığın “her tür kasıtlılığın öncesindeki toplumsal ilişkinin” (Joas) alanı beden olacaktır. Dewey’e gö­ re, İncelenenler oyun kurallarının sürekli aşılmasının genel so­ nuçlandır. Düşünüre göre, insan mantığı kuralların üretimi­ ni ve araçlarla amaçlar arasındaki bağıntıyı aşar, ufku, araçlarla amaçlann karmaşasının yer aldığı belirsiz tasanlann ve durumlann karşılaşmasıdır. Dewey’nin savunduğu “yaratıcı demokra­ si” kavramı, her bireyin içindeki bireylerin ve boyutlann çoklu­ 2

İletişimde pragmatizmin yeniden keşfi, Jensen’in yaptığı gibi “toplumsal semiyoloji”den söz etmeye yönlendirebilir.

ğunun, bu çokluğu sona erdirecek bir anlaşmayı amaçlamadan dile geldiği bir genelleşmiş karşılıklı bağımlılık kuramına doğ­ ru yönelimi dikkate alır. Peirce'e Göre Bilimsel Gerçeklik ve Mantık

Yaratıcı Deneyim Sosyolojisinde Üç Eylem Biçimi (Dewy, Joas)

Yaratıcı mantığın kapsayıcı niteliği

Sosyolojiden Cultural Studies'e... ve geri dönüş Kültürelci şokun kurtarıcı sonucu sosyolojinin, sosyolojicilik durumuna gelmiş, kendi gerçekliğine ve katı kavramlarına gömülmüş bölümünü uyandırmak olduysa da devindirici gü­ cü kuşkuludur, bu nedenle de bireyleri yapı etkenlerine ya da atomlara indirgemek yerine, bakışını giderek bireylere ve on­ ları yaşatan akılcılık bileşimlerine odaklayan bir araçsallaştır-

mayla çelişkin değildir. Artık bu bilim akımının sonuçlarını kesin, tarihini de saydam saymayan bir “sosyolojinin sosyoloji­ si” ortaya konur. Ana noktalarından biri olan Ulrick Beck’in La Société de risque’i (Risk Toplumu) (1986), sosyolojinin modern­ likle birlikte, endüstrileşme, uluslar, erkeklik, toplumsal sınıf­ ların oluşumu, özelleşmiş alanlar arasındaki ayrım, uzmanlar ve acemiler arasındaki karşıtlıkla kendini gösteren, 20. yüz­ yılda utku kazanan bu özel modernlik biçimiyle büyük ölçüde özdeşleştiğini saptar. Oysa bu biçim -silinmeyen bir biçimdirgiderek görecelileşerek belirir. Boş zaman ve iş, özel ve kamu, cinsiyetler, politik olan ve olmayan arasındaki bölünmeler si­ likleşir, bilimlerin şaşmazlığı bir mit olarak eleştirilir, toplum­ sal ayrimlar azalmaz, ancak toplumsal sınıflar bireyciliğin ge­ rekleri karşısında anlamlarını yitirir, uluslann düzenine uluslarötesi boyutuyla karşı çıkılır. Bu değişimlerin Beck tarafından derinlemesine betimlenmesi, gelenek kavramıyla gerçekleştiri­ len doğa ve toplum arasındaki kimlik mitini reddeden ve ken­ di geleneklerini yaratan (toplumsal sınıflar, uluslar, cinsiyetler) modem endüstriyel bir toplumdan, ölü olmalarına karşın varo­ lan gerçek “zombi” sınıflan durumuna gelmiş3 yerleşik ulamlan reddederek endüstriyel modernliği gelenekten anndıran mo­ dem düşünsel topluma geçişi gösterir. Risk algılaması alanı­ nı keşfetmeyi seçen Beck’in düşüncesine göre, bireyler eskiden Tann’mn ya da doğanın yolladığı yazgı darbeleriyle, sonra da toplumsal düzenin adaletsizlikleriyle vurulurken, günümüz­ de kişisel başansızlıklarla (kendi algılamalannda) karşı karşı­ ya kalırlar. Artık eylemlerin dışsallığı yoktur, dış yetkelere de­ ğil, öncelikle kendi kendilerine ve ortak bileşimlerine gönder­ mede bulunurlar. Bu anlamda, düşünsel bir bireyciliğin gelişi­ miyle, yalnızca kurumlardan yola çıkarak düşünmeyen bir de­ mokrasinin gelişimi arasında yakınlık vardır. Bir eylem sosyo­ lojisinin sonraki evresi, metaforlar ve çelişkiler aşamasını ge­ çip, çoğul eylem yollannm dizgesel incelemesine ulaşmak (Lahire, 1998) ve bunu bir demokrasi kuramına yerleştirmektir (Dubet, 1994). 3

Deyim Beck ve Back-Gemsheim’den alınmıştır (2002, bölüm 14).

Dolayısıyla sosyolojik etkinliğin üçüncü dönemi bir yitme dönemi değil, daha yalın bir biçimde çoğulluk dönemidir. Eleş­ tirel kültürleştirme hareketi kendi kendisi üzerinde uygulanır. “Toplum” açıklama makamı gibi belirdiğinde, dışanda kalan­ lara söz verebilmek için kültürü doğallıktan çıkarmak gerekir. Bu hareket Éric Macé’nin “çatışmacı inşacılık” diye adlandığı, herkesin son sözü söylemekten vazgeçtiği, ancak sözünü de sa­ kınmadığı (dolayısıyla bağlanım düşünsel girişimin koşulların­ dan biridir) bir düzene dayanır. Üretici bir tartışmaya girmek, herkesin tutumunun önceden var olduğunu, ancak deneyimle­ rin ve durumların yeniden tanımlanmasının baskısı altında evrilebileceği anlamına gelir. Görecelikten uzak bu tutum, bile­ şimlerinin etkileri verili olmayan, ancak yöntemlerin güvence altına aldığı sıradan ve bilimsel bilgilerin bulunduğunu varsa­ yar. Bu yeni kamusal alanın işleyiş kurallarının tanımlanması için ilk denemeleri Bruno Latour, bilimsel ve politik etkinlikler arasındaki bağıntılar üzerine -ya da bilimsel politik etkinlikler, çünkü mutlak ayrım bir mittir yalnızca- metinlerde gerçekleş­ tirir (L’Espoir de Pandore -Pandora’nın Umudu- ve Politiques de la Nature ~Doğanın Politikaları-, 1999). Latour doğa ve kültür arasındaki karşıtlığın yerine “topluluk” adı verilen, bir dene­ yim alanında “insanlar” ve “insan olmayanlar” arasındaki etki­ leşimi gösteren yeni bir bütün koyar.4 Bu topluluk yeni özne4

Bruno Latour, doğa ve kültür arasında hiçbir zaman gerçek bir karşıtlık yaşa­ madığımız için “hiçbir zaman modem olmadık” der, bu karşıtlığın tümüyle te-

lerin, pratiklerin ve sonuçların tartışmayı beslemek için kendi­ lerini gösterdiği ölçüde genişler. “Tartışmalar”, olası evrenlerin keşfiyle topluluğun oluşumu arasında gidip gelen, ortak bir ev­ ren arayışına götüren toplumsal alanın yayılım biçimlerini gös­ terir. Bu şemada, iletişimin artık yalnızca bir işlev ya da ulaşı­ lacak bir ülkü değil, çoğulculuğu oluşturacak bir süreç gibi be­ lirdiği söylenebilir. Latour'un Topluluk Kuramı

Aydın da düşünsel olmuştur, eleştirel değil, cömerttir,5 mu­ hataplarına önem verir, artık onları katıksız nesneler olarak görmez. Bu hareket, onu yanlışlan fazla düşünsellik, dolayısıy­ la gözü açılmışlık değil, yetersiz düşünsellik olan postmodernistlerden uzaklaştınr: Postmodemistler aklın ortak boyutunu gönüllü olarak unuturlar ve kendilerini sorgulamaktan, yargıladıklan dünyanın bir parçası olduklannı görmekten kaçınır­ lar. Bununla birlikte artık kendini aklın tek odağı olarak dü­ şünmemekte temelde hoşa gitmeyecek ya da tehdit edici bir şey yoktur. Bu dönemeç, kitle iletişim araçlan ve popüler kültür melsiz olduğunu sezdirir. Ancak bu yazarın, bir aracılık düşüncesiyle “insan” ve “insan olmayan" arasında yaptığı ayrım (bir “dış gerçeklik” vardır, diye ya­ zar Doğanın Po/itifealan’nda), belli bir modernliğin, 19. ve 20. yüzyılların mo­ dernliğinin ulamlarım -bu ulamları temel alarak- aşmaya çalıştığını gösterir. Bu anlamda yan-modemliği modem olmayan bir evren kurmak ya da derin­ leştirmek için değil, Beck’in saptadığı gibi düşünsel bir modernlik için terk et­ mekteyiz. 5

Bruno Latour’un Ulrich Beck için La Société du ris*.S c Eh"u»

.£ >cn-2 * s* -S~ c

U-2 f£ "O a> a. t

5 2 İS

W 5

3

•c — a> .£ >6>_2

^ e< ?

E E - !^

a>£} o n 5T-S 5.5

.* E re jy

sİ

■ ii

-S? c «n E c

~c

« B c =E I § i B’ S ?E v ■j>3* âr < o>

£3 c

2

Is

K.

E

< «

E

.c E »o O ) -a c^

E E E -g

E

.y .*

ila» ^n> ^ “O

■§

E _

^o eE s

o

:l

> a/-= i E S

8 i

E 2

Ü is £

i

AccardoA.221,223 Achache G. 265 Adorno T. 22, 23, 25, 37, 85-87, 8995, 151,164, 165, 194, 217, 228, 233, 270, 271, 274, 298 Akoun A. 81,272, 288 Akrich M. 310, 321, 337, 349 Alasuutari P. 313,321 Allard L. 176,184,236,321 Allen R. 203 Allport F. 78 Althusser L. 159 AltschullJ. H. 215 Ampère A.M. 116 Anderson B. 138, 139, 321, 344 Anderson P. 295,321 Angl. 2 0 2,245,247,294 Appadurai A. 294,321 Apter D. 266 Arendt H. 87, 95, 277, 288 Ariès P. 77, 81 Aristote 159 Armengaud F. 159 Aron R. 159 Arterton C .345,349 Austin J. 156,159,274,319 Axford B. 346 Bakhtine M .158,159,160,190, 203 Balle F. 111 Barber B. 345,347,349

Bardini T. 335,339,349 Baricco A. 237 Barker M. 77, 81, 203, 313, 322 Barthes R. 122, 149-151, 159,178, 189, 190, 196, 201, 231, 244, 318, 322 Bastelaer B. van 346, 353 Bastien F. 288 Bateson G. 1 2 3 ,124,127,128,155 Baudelot C. 169, 170,184 BaudrillardJ. 38, 94, 95, 200, 295, 330 Bauman Z. 296, 322 Baumol W. 232, 247 Baxandall M. 183,184 Beaud P. 94, 106,110, 247, 323 Beaudouin V. 336,349 Beck U. 28,94, 286,288,303-305, 3 1 0 ,3 2 2 ,3 2 7 ,3 4 6 ,3 4 9 Beck-Gernsheim E. 322 Becker H. 234, 235, 247, 248, 308, 314 Becker J.-J. 73, 81, 322 Bekhterev M. 78 Benjamin W. 5 6 ,9 2 ,9 3 ,9 5 ,3 4 5 ,3 4 9 Benson R. 219 Berelson B. 99,109-111 Berger P. 47, 63 Bernstein B. 155,159, 162, 184,192 Besnier J.-M. 38, 352 Bettetini G. 211 Birdwhistell R. 124

Blanc A. 248 Blondiaux L. 63, 262, 265 BloorD. 310 Blumer H. 17,98,110, 260, 265 Blumler J. 110, 111, 265 Boltanski L. 184, 216, 221, 223, 317, * 320-322,349 Bon F. 265 Bonnafous S. 159,223 BonnellR. 234,237 BonvilleJ. de 110 Borchers H. 203 Boudon R. 127 Boullier D. 184, 333-335, 349 Bourcier M.-H. 295,322 Bourdieu P. 2 5 ,4 4 ,1 5 5 ,1 5 9 ,1 6 2 167,182,1 8 4 ,1 8 5 ,1 9 2 ,1 9 6 , 202, 216-220, 223, 235, 247, 260, 266, 270, 300 Bourdon J. 221, 223, 240, 247, 263, 266 Bovill M. 172, 185 Bowen W. 232, 247 Boy D. 317,322 Boyer A. 279,288, 289 Boyer H. 279,288,289 Bransford J. 351 Brantlinger P. 203 Brants K. 222, 223 Braudel F. 135, 139 Bregman D. 256,266 Brémond C. 148 Breton P. 44,1 1 8 ,1 2 7 Brooks K. 313, 322 BrownJ.R. I l l , 123 Brundson C. 194,195, 204 Bryan C. 353 Buckingham D. 39, 44, 77, 81 Bülher K. 147 Burgos M. 185 Bums T. 125,127 Butler J. 295, 322 Calhoun C. 289 Callón M. 310, 318, 322, 336 CantrilH. 70,81 Cardón D. 202,280, 288,308,317,322

Carey J. 61, 63,130, 138, 139,194, 203, 204, 293, 306, 322, 331, 347, 349 Camap R. 155 Cartier M. 184 Casetti F. 221,288 Cassel J. 336,349 Cassin B. 44 Castel R. 184 Castells M. 330, 331, 349, 353 CaweltiJ. 194 Cayrol R. 265 Cefai D. 63, 284, 288, 317, 353 Certeau M. de 25,162,167,177-180, 18 4 ,185,192,195,196, 200,202, 270, 271, 2 7 8 ,2 8 8,306,313,335, 350 Chabrol C. 79, 82 Chalvon-Demersay S. 13, 202, 237, 238, 240, 241, 247, 248, 314-316, 322 Chambat P. 188, 203, 287, 334, 350 ChamboredonJ.-C. 184 Champagne P. 240, 247, 260,266 ChangeuxJ.-P. 126,127 Chaniac R. 234, 241, 247 Charaudeau P. 221, 223, 285, 288 Charlier C. 333, 349 Chamey L. 56, 63 Charon J.-M. 213, 221-223 CharronJ. 266 Chartier A.-M. 81 Chartier R. 170,174,184 Cheveigni S. De 317, 322 Chiaro M. 333, 350 Chomsky N. 126,128,148, 149, 215, 319 Cicourel A. 320, 322 Clark T.N. 52 Cobb R. 256, 266 Cohen B. 255,256,266 Coleman S. 347,350 Colombo F. 202, 203 Comte A. 131 Conein B. 350, 353 Converse P. 261, 262, 266 Cooley C. 59, 60, 63,101

Comer J. I l l Corset P. 247 Couldry N. 306, 322 Coulter J. 320,322 Coudée G. I l l Curran J. 192, 203, 204,212, 288, 306,324 Currie M. 154,159, 349 Dacheux É. 294,322, 325, 346, 350 Dahlgren P. 265, 266, 273, 288, 350 DamishH. 152 Darbel A. 163,184 Davies I. 203 Dayan D. 182,200,202, 203,306, 313,322,323 Debray R. 139 Delcourt X. 248 Demerson G. 159 Denney R. 111 Derrida J. 200, 295 Detrez C. 184 Devillard V. 223 DeweyJ. 18, 21, 56, 57, 60-63, 261, 2 6 7 ,2 8 4 ,3 0 1 ,3 1 1 ,3 2 3 ,3 5 6 Donnât O. 168,169, 171, 185,350 Dorfman A. 94,95 Dreyfus H. 127 Drotner K. 82 Dubar C. 208,223 DubetF. 303, 323 Ducrot O. 155 Dumazedier J. 182,185 Dupoirier É. 266 Dupont F. 182,183, 185 Durand P. 139 Durkheim É. 21,46-48, 50, 52-57, 63, 123, 144, 145, 147,162, 167, 230, 297, 306, 350 Dyer R. 194,203, 295,323 Easthope A. 194,203 Eco U. 24, 63,118, 119, 127,132, 139,149-151,153,154, 157, 159, 1 7 5 ,177,183,185,189, 190, 202, 237, 279, 289 Ehrenberg A. 189,203, 286, 288, 289

Einstein A. 99,118 Eisenstein E. 134,139 Elder C. 256, 266 Eley G. 273, 289 Elias N. 76, 82 Eliot T.S. 86 Elliot P. 209 Escarpit R. 122,127 Establet R. 169,171,184,185 Ethis E. 186 Fabbri P. 221 Faludi S. 318,323 Felouzis G. 171, 185 Ferguson M. 323 FerrandJ. 82 Ferry J.-M. 289 Fishman J. 209 Fiske J. 183,185, 195-197, 200, 203, 247, 270 Fiske M. 105, 107,110 Flichy P. 139, 234,247, 332,348,350 FodorJ. 126 Fortunati L. 333, 350 Foucault M. 9 4 ,9 5 ,1 5 3 ,1 8 0 ,2 0 0 , 278, 295,323 Fradin B. 350 Fraser N. 273, 278, 281, 289, 318, 323 Frege G. 155 Frenkel-Brunswick E. 95 Freud S. 7 8 ,8 6 ,1 2 3 ,1 5 2 Friedmann G. 201 Frisby D. 93,95 Frow J. 203, 306 Fromm E. 93 Fuller K. 82, 98, 111 Furet C. 222, 223 Gaines J. 236, 247,349 GallouxJ.-C. 317, 322 Gallup G. 37 Gans H. 194,203, 209, 212, 215,216, 223 Garfinkel H. 319 Gamham N. 231, 330, 350 GaudetH. 81, 111 Gautier C. 321,323

Gaxie D. 260, 266 Genette G. 151 Gensollen M. 343, 351 Georget P. 79, 82 Gerbner G. 74, 82, 109 GerstleJ. 266 Ghiglione R. 285,288 Gibson J. 339,351 Giddens A. 177, 192, 300, 322, 323, 346 Gilbert J. 82 Gilroy P. 195, 203 Gitlin T. 108,110, 218, 224, 240, 241, 247, 259, 266 Glasser T. 349 Glazer N. 111 Goblot E. 238, 247 Goffman E. 124,125,127, 177, 210, 259, 284, 299,301, 338, 351 Golding P. 209, 323 Gombrich E. 160 Gonnet J. 77, 82 Goody J. 133,134,139,148 Gorman P. 93,95 Götze J. 347 Göle N. 278, 289 Gramsci A. 189, 190, 203, 204 Granjon F. 346, 351 Greimas A.J. 148, 154, 160, 310 Grignon C. 167,168, 185, 306 GripsrudJ. 203 Grossberg L. 194, 200, 203, 204 Grunberg G. 266 Gurevitch M. 110, 203, 204 Habermas J. 17, 27, 5 9 ,6 3 ,9 4 , 95, 271-278, 280-283, 285, 289, 297, 298,311,355 Hacker K. 346,351 Haddon L. 333,351 Hagtvet B. 72,82 Hague B. 346,351 Halbwachs, M. 56, 64 Hall E. 124 Hall S. 26,189-192,195,196, 200, 201, 204, 205, 216-220, 224, 270, 274, 293, 324, 325

Hallin D. 217, 224 Haraway D. 196 Hardt H. 23, 60, 63, 108,110 Harris D. 204 Harrison T. 204 Hartley J. 183, 185, 313, 323 Hauser P. 110 Hawley S. E. 208,224 Hebdige D. 195, 204 HebrardJ. 81 Heims S. 128 Heinich N. 237, 247 Helmick-BeavinJ. 128 Henin L. 346,353 Hennion A. 93,95, 248,308,323 Herman E. 215 HertP. 333,351 Herzog H. 81,105,110, 245, 247 Hesmondhalgh D. 232, 234, 247 Heurtin J.-P. 308,317, 322 Hirsch P. 204, 247, 353 Hirsh E. 200 Hirschman A. 278, 289 Hofctadter R. 60,63 Hoggart R. 25, 26,188-190,195,204, 228, 238,306 Hooks B. 196 Horkheimer M. 22, 85-87, 95, 151, 228, 271 Hovland C. 79, 8 2 ,9 8 ,1 0 2 Huggins R. 346 Hughes E. 212 Hutchins E. 338,351 Inglehart R. 246, 248 InnisH. 130,330 lo n j. 288 IserW. 175,185 Jackson D. 128 Jacquinot G. 336,351 Jakobson R. 122,145,146,147,151, 160,244 James W. 57,61 Jameson F. 295, 323 Janowitz M. 74, 83 Jarvie 1. 82, 98, 111

Jauss H.R. 90 ,9 5 ,1 7 5 , 176, 185 Jay M. 95 JeanneneyJ.-N. 280, 289 Jeanneret Y. 139,140 Jefferson T. 195, 204 Jenkins H. 195,204,205,336,349,351 Jensen K. B. 176,185,301,323 Jgz6quelJ.-P. 234, 247 Joas H. 17, 275, 297, 301, 302, 321, 323 Jones P. 204, 336, 351 Jones S. 204, 336, 351 Joseph I. 56, 63, 288, 338, 339, 353 Jost F. 154,159,160 Jouet J. 186,333-335,351 Jowett G. 82,98, 111 Jozsa P. 185 Julia D. 184 Kant E. 17, 159,179, 269, 272, 283, 289 Katz E.23, 52, 63, 101-111,132, 140, 196,243-245,248, 266,306,323 Katz R. 138,140 Kaufmann J.-C. 289 Kellner D. 323 Kendall P. 102,105, 111 Klapper J. 105, 111 Kracauer S. 92,95 Krakovitch O. 318, 323 Kreutzner G. 203 Kuan-Hsing C. 189, 204, 324, 325 Lacan J. 147 Lafosse M.-F. 223 Lahire B. 303, 323 Lang G. 256, 266 LangK. 256,266 Larsen S. 72,82 Lasch C. 277,289 Lascoumes P. 318 Lash S. 322,323 Lasswell H. 62, 72, 78, 82, 98,102, 122, 207, 254 Latour B. 28, 93 ,9 5 ,1 3 7 , 140, 304, 305, 310, 311, 314, 323, 336, 337, 352

LautmanJ. I l l LaveJ. 338 LawJ. 325 Lazar M. 266 Lazarsfeld P. 23, 24, 43, 44, 52, 54, 63, 67, 73, 79, 97-111,113, 119, 122, 125,1 4 3 ,1 6 4 ,1 7 6 ,1 9 2 ,1 9 6 ,2 0 7 , 208, 229, 254, 258, 259, 262, 266 Le Bohec J. 220, 224 Le Bon G. 7 0 ,8 1 ,8 2 ,8 6 Le Floch P. 214, 224 Le Grignou B. 287, 289 Le Guem P. 306, 324, 351 LécuyerB.-P. I l l Leenhardt J. 176,185 Lefort C. 264, 266 Lemieux C. 220, 224, 317 Leroux P. 222, 224 Lester M. 210, 213, 224, 284 Leteinturier C. 223 Levine L. 9 5,174,185 Levinson D. 95 Lévi-Strauss C. 147, 151,160, 162, 167 Lévy P. 38 Lewin K. 78, 101, 106, 111, 119, 209, 213 Licoppe C. 336, 352 Liebes T. 243-245, 248, 306,324 Lippmann W. 60, 63, 70, 82, 254 Livingstone S. 79,82, 111, 172, 185, 281, 289 Loader B. 346,351 Lobet-Maris C. 346, 353 Lochard G. 279, 285, 289, 295, 314, 324 LongE. 324 Luckmann T. 47, 63 Lukács G. 89, 9 0 ,9 2 ,9 5 Lulle R. 115 Lunt P. 289 LyleJ. I l l Lyotard J.-F. 200, 295 Macé É. 13, 202, 228, 248, 257, 266, 280, 289, 304, 314, 316, 324 Mach E. 98,128

Maigret É. 167,177, 185, 202, 280, 289, 312, 317, 324, 346, 352 Malinowski B. 147 Mallein P. 334, 352 Manin B. 287,289 Marcel J.-C. 56,64 Marchand P. 140 Marchetti D. 224 Marcus G. 318, 324 Marcuse H. 93, 95 Martin M. 81 Martin O. 352 Martin-Barbero J. 324 Martuccelli D. 299, 300, 324 Marx K. 2 1 ,4 6 ,4 7 , 53,54, 57 ,6 0 ,6 4 , 8 8 ,8 9 ,1 3 0 ,1 4 0 ,1 5 1 ,1 5 2 ,1 6 2 , 166,189, 269, 275, 297, 330 Mathien M. 218, 224 Mattelard A. 248 Mattelard T. 248 Mauger G. 185 Mauss M. 6 3 ,1 2 4 ,1 2 8 ,1 4 7 Mayo E. 101 M cPheeW. 110 McCombs M. 254,256, 258, 261, 266 Mcdonald D. 86 McLeod J. 208, 224 McLuhan M. 35, 37, 75, 94, 129-134, 137-140, 194, 330, 331, 337, 339 McQuail D. 105,111, 183, 209, 224, 236,248 McRobbie A. 194 Mead G. 17,21, 57, 5 8 ,6 4 ,2 7 4 ,3 0 1 , 356 Meadel C. 308, 323 Mehl D. 13, 183,186, 202, 230, 242, 248, 277, 279, 280, 289, 317, 324 Mellecamp P. 204 MelucciA. 347, 352 Mendias H. 83 Menger P.-M. 174,186,233,237, 248, 270,290 Mercier A. 213, 221, 223, 224, 294, 324 Merlin H. 278, 290 Merton R. 111, 208 Metz C. 149,152,154,160, 202

Meyrowitz J. 138,140,280, 290 Michaels E. 197 Miège B. 231, 248 Mignon P. 202, 248, 318, 324 Milgram S. 78 Miller D. 336, 352 Mills C.W. 107,111,194,204 Missika J.-L. 186, 202,224, 266,352 Moles A. 118-120,122,128 Moloch H. 210, 213, 284 Monnoyer L. 336, 346, 351, 352 Moreno J. 101 Morin E. 26, 120,183, 201, 202, 227230, 233, 248,264, 294,324 Morley D. 26,189,191-193, 200,204, 265, 270, 294, 306,324,335,336, 352,353 Morris M. 201, 204 Moscovici S. 82, 257, 266 Moulin R. 182, 186, 237, 248 Myklebust J.P. 72 Nelson C. 204 Neumann J. von 115,128 Neveu É. 44,219,224,287-290 Nevitt S. 95 Newcomb H. 186, 200, 204 Nietzsche F. 17,48 Noelle-Neumann E. 255, 257-259, 261, 266 Norman D. 338, 352 Obershall A. 72 Odin R. 160, 279,288 Ortega y Gasset J. 70,82, 86 Padioleau J. 111, 224, 265 Pagès D. 248 Palmer M. 224,249 Park R. 2 1 ,5 2 ,6 1 ,6 2 ,6 4 ,1 2 4 ,3 4 4 , 356 Parker E. 111 Parkin F. 192 Parsons T. 106,124 Pasquier D. 13,173, 186, 202, 207, 224, 234, 237, 238, 247, 248, 290, 312, 324

Passeron J.-C. 44, 162,167,168,175, 184-188,204,306 Pavlov I. 22, 75, 78 Pedler E. 54,175, 186 Peirce C. S. 17,18, 21, 57-61, 64, 152, 1 55,1 5 8 ,1 6 0 ,3 0 1 ,3 0 2 ,3 1 0 Pilissier N. 248 Penley C. 196 Piquignot B. 199, 204 Perelman C. 155 Peroni M. 288 Perriault J. 335, 353 Pessin A. 248 Peterson R. 237, 248 PetleyJ. 77,81 Pharabod A.-S. 322 Piatelli-Palmarini M. 128 Piaget J. 78,128 Picard M. 176, 186 Platon 38, 44, 70, 91, 116, 272, 277, 285 Poincare H. 99 Poliak C. 185 Postman N. 37 Poulain M. 186 Powdermaker H. 207, 224 ProppV. 148,151,160 Proulx S. 44, 118, 127, 335, 353 Pudal B. 185 Putnam H. 127, 128 Quere L. 261,267, 284,290,339, 350,353 Radcliffe-Brown A. 123 Radway J. 197-199, 204, 229, 317 Relieu M. 336, 352 ReuelD. I l l Revel J. 184 Reynie D. 63, 262, 265, 267 Rieffel R .221,225 Riesman D. I l l Robins K. 294, 324 Rogers E. 105, 111, 334 Rosanvallon P. 263, 267 Rosen S. 233, 248 Rosengren K.E. 105, 111, 176, 185

Roshco B. 209 Ross A. 93, 95, 194, 196 Rosten L. 207, 212, 225 Rowland W. 77, 82 Rozier S. 322 Ruellan D. 221, 225, 342 RueshJ. 128 Rüssel B. 155 Sacks H. 319, 320, 350 Sapir E. 144 Saussure F. de 48, 59, 144,145,152, 158, 160 Sauvage M. 280, 289 Schaffer S. 135,140 Schiller H. 231,249 Schlesinger P. 111, 211, 219, 222, 225, 295, 324 Schramm W. 105,111 Schröder K.C. 82 Schudson M. 79, 80, 82, 225, 280, 290 Schütz A. 284,288 Schwartz O. 188, 205 Schwanz V. R. 56,63 Searle J. 127, 128, 156, 160, 274 SeguiJ. 81,82 Seibel B. 176,186 Sellier G. 318, 323, 325 SemelinJ. 73, 83 Sennett R. 273, 276, 277, 287, 290 Sfez L. 44, 111 Shannon C. 113-116, 120, 128,146 Shaw D. 255,256,258,261, 266 Shils E. 74,83 Shusterman R. 61, 64, 183, 186 Sicard M.-N. 38, 352 Silverstone R. 111, 205, 313, 325, 335,353 Simmel G. 48, 56, 61, 62, 64, 92, 95, 124, 298-301,325 SiracusaJ. 221, 225 Slater D. 336, 352 Socrates 38,39, 70, 269 Sonnac N. 214, 224 Souchon M. 32, 183, 186, 242, 249 Soulages J.-C. 314, 324 Soulez G. 154,160, 285, 289, 352

Sparks C. 288 Spengler O. 86 Sperber D. 126, 128 Spinoza B. 127 Stanton F. 110, 111 StoetzelJ. 56 Stolz J. 245, 249 Stratton J. 294,325 Stryker M. 204 Tambini D. 353 Tarde G. 48, 52, 53, 63, 64, 108,196, 261,311 Tchakhotine S. 72,83, 254 Terranova T. 334,354 Thfivenot L. 320-322,338,350,353 Thomas G. 334,354 Thomas W. 47, 62-64 Thompson E. 190, 325 Thorbum D. 183 Thoveron G. 265 Tocqueville A. de 21, 48, 50, 51,61, 64,214, 228,259, 264, 343 Todorov T. 151, 160 Tönnies F. 48, 53,64 Touraine A. 140, 299, 300, 325, 330 Toussaint Y. 334, 335, 352, 353 Towse R. 232, 249 Tsagarousianou R. 346, 353 Treichler P. 204 Tuchman G. 209,210, 218,225, 284 TullochJ. 205 Tumber H. 212, 225 Tunstall J. 212, 216, 218, 219, 225, 231, 232, 249 Turing A. 115 Turkle S. 336,353 Turner S. 319, 325

VedelT. 335 VelkovskaJ. 336, 349 Veron E. 157, 160, 221,225 Viala A. 181, 186 Vignaux G. 126, 128, 282, 288, 290 Vitalis A. 335,350, 354 Walion H. 78 Walter J. 221, 225 Walzer M. 321,325 Warth E.-M. 203 Watson J. 78 Watzlawick P. 124,128,155 Weaver D. 256, 266 Weaver W. 114,118-120,128 Weber M. 17, 2 1 ,4 7 ,4 8 , 51 ,5 2 ,5 4 , 57, 61, 64, 89,162, 230, 274, 275, 297 Wellman B. 343,354 White D. 225 WhorfB. 144 Widmer J. 350 Wiener N. 36,115-118,120,121,123, 128,138 Williams R. 44,189, 205, 249 Wilson D. 126, 128 Winkin Y. 40, 44,124, 127,128 Wittgenstein L. 155,156, 158, 160, 177 Wolf K. 102,105,107,110, 111 Wolton D. 183,186, 202, 213, 224, 225, 264,267,294,325, 343,354 Woolgar S. 310, 325,354 Woollacott J. 203, 204 Wrong D. 106,111 WyattS. 334, 354 YoungJ. 209

UrryJ. 323, 325 UtardJ.-M. 342, 353 Van Dijk J. 330, 351, 353 Veblen T. 89

Zaller J. 262,267 ZaskJ. 267 Znaniecki F. 62, 64

ağdaş dünyada gençlerin sosyalleşmesine, siyasete, hatta toplum inşasına etkisi bakımından kitle medyasının ve iletişimin rolü, gücü tartışılmaz. Ancak tam da bu sebeplerle, kitle medyası ve iletişim ciddi bir şekilde tartışılıyor. Bu alanda Fransa'nın önde gelen isimlerinden biri olan sosyolog Eric Maigret bu tartışmaya, kökleri Amerikan ampirik ekolüyle Frankfurt Okulu'nun kimi zaman kesişen tezlerine, Habermas ve Habermas sonrası kamusal alan kuramlarına, etkileşimciliğe, yapısalcı kuramlara, kültürel çalışmalara uzanan iletişim sosyolojisi açısından yaklaşıyor. İfadenin, egemenliğin ve demokratikleşen bir dünyaya katılmanın aynı anda ve bir arada mümkün olabileceğini gösteren medya ve iletişimin bu büyük atılım sürecini Amerikan pragmatist vizyonunu da ele alarak inceliyor.

Medya ve iletişim Sosyolojisi öğrenciler için bir başvuru kaynağı olduğu kadar, medya ve iletişim alanında çalışan, düşünen, ayrıca iletişim alanında olan biten hakkındaki bilgisini genişletmek isteyen herkes için faydalı bir kitap.