Lingwistyka a prehistoria [PDF]

Zitiervorschau

BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc. LV, 1999 ISSN 0032-3802

WITOLD MAÑCZAK Kraków

Lingwistyka a prehistoria Gramatyka porównawcza powsta³a z pocz¹tkiem XIX w., ale samo porównywanie jêzyków ma tradycjê znacznie starsz¹. Wystarczy wspomnieæ o tym, ¿e rzymski historyk Tacyt, który u schy³ku I w. napisa³ dzie³o poœwiêcone Germanom, powiada w pewnym miejscu, ¿e Aestiowie, którzy wed³ug wszelkiego prawdopodobieñstwa byli plemieniem ba³tyckim, mówi¹ jêzykiem zbli¿onym do jêzyka mieszkañców Brytanii. Wniosek z tego, ¿e informator Tacyta dokona³ porównania jêzyka przodków dawnych Prusów z jêzykiem pewnej ludnoœci celtyckiej. Pomimo to uda³o mi siê wymyœliæ now¹ metodê porównywania jêzyków, a mianowicie metodê porównywania s³ownictwa w paralelnych tekstach (Mañczak 1990; 1996: 224-230). Metoda ta otwiera nowe perspektywy przed badaniami jêzykoznawczymi i etnogenetycznymi, co zilustrujê paroma przyk³adami. 1. Istota pokrewieñstwa jêzykowego Pierwszym, który siê nad tym problemem zastanawia³, by³ XVII-wieczny orientalista niemiecki Ludolf. Doszed³ on do wniosku, ¿e o pokrewieñstwie jêzykowym decyduje nie s³ownictwo, ale gramatyka. Zaœ w ci¹gu ostatnich 300 lat tak wiele autorytetów zaaprobowa³o ten pogl¹d, ¿e sta³ siê on przez nikogo nie kwestionowanym dogmatem lingwistyki. Ja jednak postanowi³em dogmat ten skonfrontowaæ z faktami i okaza³o siê, ¿e jest on b³êdny. A oto argumenty na poparcie tej tezy. Wed³ug jednomyœlnego pogl¹du slawistów polski jest bli¿ej spokrewniony z ukraiñskim ni¿ z rosyjskim. Ja jednak przeanalizowa³em podobieñstwa fonetyczne miêdzy tymi jêzykami i ustali³em, ¿e jest 10 zgodnoœci fonetycznych miêdzy polskim a rosyjskim i s¹ tylko 2 zgodnoœci fonetyczne miêdzy polskim a ukraiñskim. Tak wiêc rozpatruj¹c cechy g³osowe dochodzi siê do wniosku, ¿e jest wiêcej podobieñstw miêdzy polskim a rosyjskim ni¿ miêdzy polskim a ukraiñskim. Wystarczy jednak zasto-

124

WITOLD MAÑCZAK

sowaæ metodê porównywania s³ownictwa w paralelnych tekstach, by otrzymaæ inny wynik. Porównanie fragmentu powieœci rosyjskiej przet³umaczonej na jêzyk polski i ukraiñski wykaza³o 13 zgodnoœci leksykalnych polsko-ukraiñskich i tylko 1 zgodnoœæ s³ownikow¹ polsko-rosyjsk¹. Tak wiêc porównywanie s³ownictwa w paralelnych tekstach wiedzie do s³usznego wniosku, ¿e polszczyzna bardziej nawi¹zuje do ukraiñskiego ni¿ do rosyjskiego. Inny przyk³ad. Wed³ug jednomyœlnego pogl¹du jêzykoznawców polski jest bli¿ej spokrewniony z bu³garskim ni¿ z litewskim, gocki jest bli¿ej spokrewniony z angielskim ni¿ ze staro-cerkiewno-s³owiañskim, a ³acina jest bli¿ej spokrewniona z francuskim ni¿ z gockim. Ja jednak w paralelnych tekstach policzy³em podobieñstwa fleksyjne i s³ownikowe miêdzy tymi jêzykami i uzyska³em nastêpuj¹ce wyniki: Podobieñstwa fleksyjne Polski a bu³garski Polski a litewski Gocki a angielski Gocki a staro-cerkiewno-s³owiañski £acina a francuski £acina a gocki

52 62 31 83 18 103

Podobieñstwa s³ownikowe 291 51 93 74 222 47

Wniosek z tych danych statystycznych jest taki, ¿e bli¿sze pokrewieñstwo polskiego z bu³garskim ni¿ z litewskim, bli¿sze pokrewieñstwo gockiego z angielskim ni¿ ze staro-cerkiewno-s³owiañskim oraz bli¿sze pokrewieñstwo ³aciny z francuskim ni¿ z gockim da siê uzasadniæ tylko podobieñstwami leksykalnymi, a nie fleksyjnymi. 2. Zwi¹zek miêdzy pokrewieñstwem jêzyków a ich rozmieszczeniem na kuli ziemskiej Ju¿ Johannes Schmidt, twórca tzw. teorii falowej, zwraca³ uwagê na zwi¹zek miêdzy pokrewieñstwem jêzyków a ich rozmieszczeniem na ziemi. Doszed³szy do wniosku, ¿e o pokrewieñstwie jêzykowym decyduje nie budowa gramatyczna, ale s³ownictwo, przeprowadzi³em szereg badañ statystycznych, które utwierdzi³y mnie w przekonaniu, ¿e wœród jêzyków pokrewnych jêzyki s¹siaduj¹ce z sob¹ s¹ bardziej do siebie podobne ni¿ jêzyki z sob¹ nie s¹siaduj¹ce, np. polski jest spokrewniony bli¿ej z czeskim ni¿ ze s³oweñskim, bli¿ej z bia³oruskim ni¿ z rosyjskim albo bli¿ej z ukraiñskim ni¿ z bu³garskim. 3. Stabilnoœæ stosunków pokrewieñstwa jêzykowego Jest oczywiste, ¿e ze wzglêdów geograficznych ³acina u¿ywana w Dacji oko³o r. 270 (tzn. w momencie, gdy legiony rzymskie opuszcza³y Dacjê) nawi¹zywa³a bardziej do ³aciny u¿ywanej w Italii ni¿ do ³aciny u¿ywanej w Galii czy Hiszpanii. Od

LINGWISTYKA A PREHISTORIA

125

ewakuacji wojsk rzymskich z Dacji minê³o 1700 lat, w czasie których nie by³o kontaktów jêzykowych miêdzy Dacj¹ a Itali¹, a pomimo to przeprowadzone przeze mnie badania nad s³ownictwem w paralelnych tekstach wykaza³y, ¿e rumuñski nawi¹zuje bardziej do w³oskiego ni¿ do pozosta³ych jêzyków romañskich. Inny przyk³ad. Badaj¹c podobieñstwa leksykalne w paralelnych tekstach ustali³em, ¿e 1) gocki jest bardziej podobny do staro-cerkiewno-s³owiañskiego, mniej do XVIIwiecznej litewszczyzny, a najmniej do ³aciny; 2) niemiecki nawi¹zuje najbardziej do polskiego, mniej do litewskiego, a najmniej do w³oskiego. Z tego wniosek, ¿e stosunki pokrewieñstwa miêdzy jêzykami germañskimi, s³owiañskimi, ba³tyckimi i romañskimi w ci¹gu pó³tora tysi¹ca lat nie uleg³y zmianie. Znaczy to, ¿e stosunki pokrewieñstwa miêdzy jêzykami wykazuj¹ zdumiewaj¹c¹ stabilnoœæ, a dziêki temu metoda porównywania s³ownictwa w paralelnych tekstach pozwala rozwi¹zywaæ ró¿ne problemy etnogenetyczne. 4. Praojczyzna Gotów Od czasów Jordanesa, tzn. od 1400 lat, panuje pogl¹d, ¿e praojczyzna Gotów le¿a³a w Skandynawii. By sprawdziæ, czy pogl¹d ten jest s³uszny, postanowi³em siê pos³u¿yæ metod¹ porównywania s³ownictwa w paralelnych tekstach. W tym celu ustali³em najpierw, ¿e pod wzglêdem leksykalnym szwedzki nawi¹zuje najbardziej do duñskiego, mniej do dolnoniemieckiego, jeszcze mniej do œrodkowoniemieckiego, a najmniej do górnoniemieckiego. Bior¹c pod uwagê, ¿e stosunki pokrewieñstwa s¹ nader stabilne, nale¿a³oby wnosiæ, ¿e jeœli praojczyzna Gotów istotnie le¿a³a w Skandynawii, to gocki powinien byæ najbardziej podobny do szwedzkiego, mniej do duñskiego, jeszcze mniej do dolnoniemieckiego, jeszcze mniej do œrodkowoniemieckiego, a najmniej do górnoniemieckiego. Tymczasem przeprowadzone przeze mnie sonda¿e wykaza³y, ¿e gocki wykazuje najwiêcej podobieñstw s³ownikowych do górnoniemieckiego, mniej do œrodkowoniemieckiego, jeszcze mniej do dolnoniemieckiego, jeszcze mniej do duñskiego, a najmniej do szwedzkiego. Z tego wniosek, ¿e twierdzenie Jordanesa, jakoby Goci wywêdrowali ze Skandynawii, nie jest niczym innym jak zmyœleniem. W rzeczywistoœci pierwotne siedziby Gotów znajdowa³y siê w najbardziej po³udniowej czêœci staro¿ytnej Germanii. 5. Praojczyzna S³owian Aby rozstrzygn¹æ kwestiê praojczyzny S³owian, przeprowadzi³em szereg badañ nad s³ownictwem w paralelnych tekstach, które wykaza³y, co nastêpuje: 1) Gocki nawi¹zuje bardziej do staro-cerkiewno-s³owiañskiego ni¿ do litewskiego z XVII w., z czego wniosek, ¿e w epoce przedhistorycznej S³owianie musieli przebywaæ – podobnie jak w okresie historycznym – miêdzy Germanami a Ba³tami. 2) Niemiecki jest bardziej podobny do polskiego ni¿ do litewskiego, z czego wniosek, ¿e S³owianie musieli pierwotnie siedzieæ miêdzy Germanami a Ba³tami.

WITOLD MAÑCZAK

126

3) Polski jest bardziej podobny do staropruskiego ni¿ do litewskiego, z czego wniosek, ¿e S³owianie pierwotnie mieszkali bli¿ej siedzib dawnych Prusów ni¿ Litwy. Z tych i innych jeszcze danych statystycznych, których dla oszczêdnoœci miejsca nie przytaczam, wynika, ¿e praojczyzna S³owian nie mog³a le¿eæ gdzie indziej ni¿ w dorzeczu Odry i Wis³y. 6. K l a s y f i k a c j a j ê z y k ó w r o m a ñ s k i c h Uœwiadomiwszy sobie, ¿e o pokrewieñstwie jêzykowym decyduje wy³¹cznie s³ownictwo, postanowi³em opracowaæ racjonaln¹ klasyfikacjê jêzyków romañskich opart¹ wy³¹cznie na kryterium leksykalnym. Okaza³o siê, ¿e z grubsza bior¹c zachodzi zwi¹zek miêdzy chronologi¹ podbojów rzymskich a iloœci¹ podobieñstw leksykalnych, jakie poszczególne jêzyki wykazuj¹ w stosunku do pozosta³ych jêzyków romañskich. Innymi s³owy, im wczeœniej jakaœ prowincja zosta³a podbita, tym bardziej zromanizowany zosta³ jêzyk lub jêzyki w niej u¿ywane: W³oski Portugalski Hiszpañski Kataloñski Francuski Prowansalski Romanche Sardyñski Rumuñski

7498 Italia 396 r. przed Chr. 7159  7114  Hiszpania 226 r. przed Chr. 6985  6851   Galia (125) 58 r. przed Chr. 6560  6318 Recja 15 r. przed Chr. 5333 Sardynia 237 r. przed Chr. 3564 Dacja 101 r. po Chr.

7. Dalszy argument za praojczyzn¹ S³owian w dorzeczu Odry i Wis³y Wy¿ej by³a mowa o tym, ¿e jêzyk w³oski, który jest u¿ywany w kolebce ludów romañskich, wykazuje najwiêcej wyrazów maj¹cych odpowiedniki etymologiczne w pozosta³ych jêzykach romañskich, innymi s³owy zachowa³ s³ownictwo najbardziej archaiczne. Fakt ten stanowi potwierdzenie tezy ju¿ dawno wysuwanej przez ró¿nych badaczy zajmuj¹cych siê kwestiami etnogenetycznymi, którzy utrzymywali, ¿e jêzyk, który siê rozwija³ w praojczyŸnie, jest bardziej archaiczny od jêzyków, które powsta³y na obcych substratach. Innymi s³owy, badacze ci wysuwali postulat, ¿e praojczyzny nale¿y szukaæ tam, gdzie jest najbardziej archaiczny jêzyk. Otó¿ sedno rzeczy tkwi w tym, ¿e wœród jêzyków indoeuropejskich jêzyki romañskie zajmuj¹ wyj¹tkowe stanowisko w tym sensie, ¿e jest to jedyna ga³¹Ÿ jêzyków indoeuropejskich, której prajêzyk, tzn. ³acinê, znamy, podczas gdy prajêzyk s³owiañski, germañski, celtycki itd. jest tylko rekonstruowany. A w³aœnie dziêki metodzie porównywania s³ownictwa w paralelnych tekstach wiemy, ¿e w³oski, który powsta³ w kolebce ludów romañskich, jest najbardziej archaicznym jêzykiem romañskim. W tym momencie nasuwa siê pytanie, czy bylibyœmy w stanie dociec, gdzie siê znajdowa³a praojczy-

LINGWISTYKA A PREHISTORIA

127

zna ludów romañskich, gdybyœmy jêzyki romañskie znali tylko w ich dzisiejszej postaci. OdpowiedŸ na to pytanie jest pozytywna. Jêzyk w³oski, który zachowa³ najbardziej archaiczne s³ownictwo, ma zarazem s³ownictwo, które do leksyku pozosta³ych jêzyków romañskich nawi¹zuje bardziej ani¿eli s³ownictwo jakiegokolwiek innego jêzyka romañskiego. Oczywiœcie ten stan rzeczy rodzi nastêpne pytanie: jeœli s³ownictwo jêzyka w³oskiego, który powsta³ w kolebce jêzyków romañskich, ma najwiêcej odpowiedników etymologicznych w pozosta³ych jêzykach romañskich, to który jêzyk s³owiañski ma s³ownictwo charakteryzuj¹ce siê t¹ sam¹ w³aœciwoœci¹? Przeprowadzone przeze mnie badania wykaza³y, ¿e polszczyzna jest tym jêzykiem, którego s³ownictwo wykazuje najwiêcej nawi¹zañ do leksyku pozosta³ych jêzyków s³owiañskich. I to jest dodatkowy argument przemawiaj¹cy za praojczyzn¹ S³owian w dorzeczu Odry i Wis³y. 8. Praojczyzna indoeuropejska Ustaliwszy, ¿e jêzyk w³oski, który powsta³ w kolebce ludów romañskich, wykazuje najwiêcej podobieñstw leksykalnych do pozosta³ych jêzyków romañskich, a jêzyk polski, który powsta³ w praojczyŸnie S³owian, wykazuje najwiêcej podobieñstw leksykalnych do pozosta³ych jêzyków s³owiañskich, postanowi³em zbadaæ, który z dzisiejszych jêzyków indoeuropejskich wykazuje najwiêcej podobieñstw s³ownikowych do pozosta³ych jêzyków indoeuropejskich. W tym celu postanowi³em uwzglêdniæ po jednym jêzyku z ka¿dej ga³êzi dzisiejszych jêzyków indoeuropejskich. Porównanie fragmentów ewangelii w jêzyku albañskim, hindi, irlandzkim, litewskim, niemieckim, nowogreckim, ormiañskim, polskim i w³oskim wykaza³o, ¿e najwiêcej nawi¹zañ etymologicznych do pozosta³ych jêzyków indoeuropejskich wykazuje s³ownictwo polskie, z czego wniosek, ¿e praojczyznê indoeuropejsk¹ nale¿y uto¿samiaæ z praojczyzn¹ S³owian, a wiêc dorzeczem Odry i Wis³y. Innymi s³owy S³owianie s¹ potomkami tej czêœci ludnoœci praindoeuropejskiej, która w praojczyŸnie pozosta³a, podczas gdy Ba³towie, Germanie, Celtowie itd. s¹ potomkami tej czêœci ludnoœci praindoeuropejskiej, która praojczyznê opuœci³a, osiedli³a siê na obszarach zamieszkanych przez ludnoœæ nieindoeuropejsk¹ i dlatego s³ownictwo ba³tyckie, germañskie, celtyckie itd. jest mniej archaiczne od s³owiañskiego (Mañczak 1992). Na zakoñczenie warto wspomnieæ o tym, ¿e aktualnie niemal wszyscy polscy archeolodzy i jêzykoznawcy aprobuj¹ pogl¹d archeologa God³owskiego, który praojczyznê S³owian lokalizowa³ w ró¿nych po³aciach dorzecza Dniepru, a migracjê S³owian na obszar dorzecza Wis³y i Odry datowa³ na po³owê pierwszego tysi¹clecia po Chr. Poniewa¿ zwolennicy God³owskiego twierdz¹, ¿e przed S³owianami w dorzeczu Odry i Wis³y przebywali Germanie, warto zwróciæ uwagê na to, ¿e w jêzyku pragermañskim zasz³o zjawisko zwane germañsk¹ przesuwk¹ spó³g³oskow¹, które polega³o na tym, ¿e pie. *d, które w jêzykach s³owiañskich przetrwa³o bez zmian, w pragermañskim zmieni³o siê w t (por. pol. dwa, ale ang. two), pie. *t, które w jêzykach s³owiañskich nie uleg³o zmianie, w pragermañskim zmieni³o siê w th (por. pol. trzy, ale ang. three), pie. *p, które siê w jêzykach s³owiañskich zachowa³o bez zmian,

128

WITOLD MAÑCZAK

w pragermañskim zmieni³o siê w f (por. pol. piêæ, ale ang. five). I tak dalej. Poza tym w jêzyku pragermañskim zasz³o zjawisko okreœlane tzw. regu³¹ Vernera, a polegaj¹ce na tym, ¿e spó³g³oski szczelinowe w pewnych warunkach ulega³y udŸwiêcznieniu, np. odpowiednikiem pol. bosy jest w angielskim bare, w którym r powsta³o z wczeœniejszego *z. Tak wiêc gdyby by³o prawd¹, ¿e S³owianie, którzy zaczêli zajmowaæ dorzecze Odry i Wis³y na prze³omie V i VI w., poznawali nazwy rzek polskich z ust Germanów, to w nazwach polskich rzek musia³yby byæ œlady germañskiej przesuwki spó³g³oskowej oraz dzia³ania regu³y Vernera, tymczasem œladów takich zupe³nie brak. Inni zwolennicy koncepcji God³owskiego utrzymuj¹, ¿e zanim siê S³owianie pojawili w dorzeczu Odry i Wis³y, Germanie to terytorium opuœcili; innymi s³owy, S³owianie wkroczyli do bezludnego kraju. W zwi¹zku z tym nale¿y zwróciæ uwagê na to, ¿e nazwy rzek polskich rozpadaj¹ siê na dwie kategorie: 1) nazwy znaczeniowo przejrzyste, takie jak Bystrzyca, Rudawa czy Pr¹dnik, które s¹ stosunkowo œwie¿ej daty, oraz 2) nazwy znaczeniowo nieprzejrzyste, takie jak Wis³a, Odra, Raba, So³a, San, Nysa, Bug, Drwêca, Gwda, Skrwa itd., które powsta³y w zamierzch³ej przesz³oœci, na pewno na setki lub tysi¹ce lat przed V w. po Chr. Otó¿ w V w. nie by³o jeszcze atlasów geograficznych, nie mówi¹c ju¿ o tym, ¿e ówczeœni S³owianie byli analfabetami. W tym stanie rzeczy nasuwa siê pytanie, w jaki sposób S³owianie, którzy siê pojawili w bezludnej krainie, poznali nazwy rzek u¿ywane w dorzeczu Odry i Wis³y przed ich przybyciem. Aby móc zaakceptowaæ tezê God³owskiego, ¿e siê S³owianie pojawili w dorzeczu Odry i Wis³y dopiero na prze³omie V i VI w., trzeba by przyj¹æ, ¿e wœród owych S³owian by³ geniusz, który na 1400 lat przed XIX-wiecznymi uczonymi odkry³ germañsk¹ przesuwkê spó³g³oskow¹ oraz zjawisko, którego dotyczy regu³a Vernera, i , ma³o tego, zdo³a³ nak³oniæ swych rodaków do tego, ¿eby z przejêtych z ust Germanów nazw polskich rzek wyrugowali wszelkie nalecia³oœci germañskie. Albo te¿ trzeba by przypuœciæ, ¿e wœród S³owian osiedlaj¹cych siê w bezludnym kraju znalaz³ siê genialny jasnowidz, który odgad³ nazwy wielu rzek polskich, jakie powsta³y przed V w., i , ma³o tego, zdo³a³ przekonaæ swoich ziomków do tego, ¿eby tych w³aœnie nazw u¿ywali. Oczywiœcie ani jedno, ani drugie nie mog³o siê zdarzyæ i dlatego nie jestem w stanie zrozumieæ, jak to jest mo¿liwe, ¿e b³êdny pogl¹d God³owskiego jest akceptowany przez niemal wszystkich polskich archeologów i jêzykoznawców1.

1

Por. nastêpuj¹c¹ wypowiedŸ Popowskiej-Taborskiej (1997: 93): “I feel convinced by the theory of ... God³owski ... continued in the works of ... Parczewski ... that negate early Slavic settlement in the area of the Oder and Vistula basin ... it seems more reasonable to look for the initial homelands [sic] of the Slavs in the Eastern ends of Europe”. Podobna jest wypowiedŸ Rzetelskiej-Feleszko (1998a: 192), która powo³uj¹c siê na „najnowsze badania archeologiczne” twierdzi, ¿e na obszarze dzisiejszej Polski S³owianie nie s¹ ludnoœci¹ autochtoniczn¹: „najwczeœniej, bo w V w., zajêli tereny Ma³opolski, nastêpnie Œl¹ska, Wielkopolski i Mazowsza”.

LINGWISTYKA A PREHISTORIA

129

Summary The author presents a new method for solving problems in linguistics, which consists in comparing vocabulary in parallel texts. The use of the method allows the author to show that, contrary to the prevailing views of Ludolf, it is vocabulary rather than grammar than decides upon the affinity between languages. For instance, the correct view that Polish is more closely related to Ukrainian than to Russian cannot be justified by recourse to phonetic convergences, but can be proved right if lexical convergences are taken into account. The correct view that Polish is more closely related to Bulgarian rather than Lithuanian, cannot be justified on inflectional grounds, but it is possible to do so on lexical grounds. Using the method of comparing vocabulary in parallel texts the author has concluded that: (i) contrary to the view of Jordanes, which has prevailed for over 1400 years, the homeland of the Goths lay not in Scandinavia, but in the southernmost part of Germania, (ii) the original homeland of the Slavs lay in the basins of the Odra (Oder) and Vistula Rivers, (iii) the Indo-European homeland is identical with that of the Slavs. To conclude, the author challenges the widely held view of God³owski purporting that the Slavs did not appear in the basins of the Odra (Oder) and Vistula rivers until the 5th century A.D., when they settled in a territory inhabited or deserted by Germanic tribes. Arguments against that view include (i) the fact that the names of Polish rivers show no sign of the Germanic consonant shift or the operation of Verner’s rule; (ii) the fact that Poland abounds in names of rivers that emerged long before the 5th century.

Bibliografia M a ñ c z a k W. 1990. Nouvelle méthode de recherches linguistiques et etnogénétiques: comparaison du vocabulaire dans des textes parallèles. A„èn 12, 243-256. M a ñ c z a k W. 1992. De la préhistoire des peuples indo-européens. Kraków: Uniwersytet Jagielloñski. M a ñ c z a k W. 1996. Problemy jêzykoznawstwa ogólnego. Wroc³aw: Ossolineum. P o p o w s k a - Ta b o r s k a H. 1997. The Slavs in the early middle ages from the viewpoint of contemporary linguistics. W: P. Urbañczyk (red.), Origins of Central Europe. Wroc³aw: Scientific Society of Polish Archaeologists (ss. 91-96). R z e t e l s k a - F e l e s z k o E. 1998. Nazwy miejscowe. W: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy w³asne. Encyklopedia. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Jêzyka Polskiego PAN (ss. 191-230).

130

WITOLD MAÑCZAK