Kultura i umjetnost u NOB-u i Socijalističkoj revoluciji u Hrvatskoj [PDF]

Zitiervorschau

IN STITU T

ZA H IS T O R IJU R A D N IČK O G POKRETA HRVATSKE, IZD AVAČ KO PODUZEĆ E »AUGUST CESAREC«, ZAGREB

ZAGREB

KULTURA I UMJETNOST U NOB-u I SOCIJALISTIČKOJ REVOLUCIJI U HRVATSKOJ

Zbornik

Zagreb 1975

U rednici:

IVAN JELIĆ DUNJA RIHTM AN-AUGUŠTIN VICE ZAN INOVIĆ

Predgovor

O v a j zb o r n ik sa d rži priloge sa z n a n stv e n o g sk u p a » K u ltu ra i u m je tn o st u N O B -u i socijalističkoj revoluciji u H r v a ts k o j« , k o ji je o d rža n u Z a g ­ rebu, 4—6. prosinca 1974. P otica j za o d rža va n je sku p a dao je O d b o r za obilje ža v a n je 30-godišnjice P rv o g kongresa k u ltu r n ih ra d n ika H r v a tsk e u T o p u š k o m , k o ji je osnovala R e p u b lič k a ko n fe re n c ija S S R N . S k u p su organizirali: In s titu t za h isto riju ra d n ičko g p o k reta H r v a tsk e , Zagreb, k ao g la v n i o rganizator; I n s titu t za k n již e v n o s t i teatrologiju J A Z U , Z agreb; O O U R -i I n s titu t za h r v a ts k u p o v ije s t i I n s titu t za p o v ije st u m je tn o sti — C e n tra za po v ije sn a istra živ a n ja S veu čilišta u Zagrebu; I n stitu t za naro d n u u m je tn o st, Zagreb; M u zik o lo š k i z a v o d M u zič k e a k a ­ d em ije, Zagreb. P rv e n stv e n a zadaća organizatora sk u p a bila je da se p o ku sa o k u p iti sto veći broj zn a n s tv e n ih i d rugih ra d n ik a , k o ji se ba ve istra živ a n je m ra zli­ č itih p ita n ja k u ltu r e i u m je tn o sti u ra zd o b lju naro d n o o slo b o d ila čke borbe i socijalističke revolucije u H r v a ts k o j i u Ju g o sla viji. Ia k o su k u ltu ra i u m je tn o st bile neobično značajne k o m p o n e n te u to m p re su d n o m ra zd o b lju p o v ije sti naših naroda i n a rodno sti, i im ale v e o m a v a ž n u ulogu u n jih o ­ v o j borbi za oslobođenje, ip a k još u v ije k ne p o b u đ u ju zn a n stv e n o z a n i­ m anje k a k v o za slu žu ju . U to lik o je o d rža va n je toga sku p a im alo svo j p u n i smisao. S jed n e strane, on je u k a za o na b o g a tstv o i širinu pro b lem a , a s druge i na brojne p r a zn in e zb o g n e d o v o ljn o g istra živa n ja . Prem a tom e, u cjelini, sk u p je bio sm otra p o stig n u tih re zu lta ta i u p o zo ren je na n eo p ­ hod n o st daljn jeg su sta vn o g i p o v e za n ijeg rada na istra živ a n ju uloge i z n a ­ čenja k u ltu r e i u m je tn o sti u n a ro d n o o slo b o d ila čko j borbi i revoluciji. O v a j z b o r n ik je sam p o sebi zasigurno p r v i k o n k re tn iji k o r a k u to m pravcu. S a d rži r e la tiv n o v e lik broj p riloga, k o ji o brađuju, ili bar d o d i­ ruju, m noga p ita n ja s p odručja k u ltu r e i u m jetn o sti. D a k a k o , ti p rilo zi zajedno ne m o g u čin iti skla d n u cjelinu, nego sam o o d ra ža va ju k a ra kte r skupa k o ji je bio p o g la v ito r e zu lta t posto jećih o b je k tiv n ih i su b je k tiv n ih 5

m ogućnosti. T a k o se u zb o rn ik u , u z priloge k o ji obraduju p o jedina osnovna pita n ja , po ja vlju je i n iz onih k o ji su usm jereni na an a lizu p ro ­ blem a užeg značenja. T a k o đ e r su pojedina p odručja k u ltu re i u m jetn o sti nasla zn a tn o veći broj z a stu p n ik a , nego n eka druga, k o ja su m o žd a jed va i dodirnuta. I pristu p i autora bili su ra zličiti. D o k je određeni broj radova zn a n stven o g k araktera, drugi donose m anje p o zn a tu građu, a neki im aju zn ačajke m em oarskih i pub licističkih priloga. S ve to samo p o tvrđ u je n eophodnost unapređenja istra živa čko g rada na tim područjim a. O sp o m e n u tim oko ln o stim a m oralo se v o d iti računa i p ri uređ iva n ju z b ornika. R a zu m ije se da je to bilo presudno i za njeg o v k o m p o zicijsk i izgled. P rilozi su svrstani prem a krite riju za k o ji m islim o da je n a jp ri­ k la d n iji za čitaoca. N a p r v o m su m jestu p rilo zi ko ji, p o p ristu p u , cjelo­ v itije i općenitije obuhvaćaju p o jed in a pod ru čja i p ita n ja ku ltu re i u m jetnosti, a z a tim slijede oni k o ji ih obrađuju u u žim o kvirim a . O d rža v a n je skupa i izd a v a n je zb o rn ik a p o tp o m o g li su n o včano R e p u b ­ lički savjet za naučni rad i R e p u b lič k i fo n d za unapređenje k u ltu rn ih djelatnosti.

6

Sadržaj

V IC E Z A N I N O V I Ć U z tridesetogodišnjicu P rv o g kongresa k u ltu rn ih rad n ik a H r v a t s k e .......................................................................................................

11

S T IP E Š U V A R O k o n tin u ite tu k u ltu rn e p o litik e našega k o m u n ističk o g p o k re ta

19

Z O R IC A S T IP E T IĆ Inte lig e n c ija u p rip re m a n ju socijalističke revolucije u H r v a t ­ skoj — njen a uloga i k a ra k te ris tik e (1919—1 9 4 1 ) ...................

29

V L A D O P O P O V IĆ 0 k n již e v n o sti u našoj r e v o l u c i j i .........................

41

V L A D O M A Đ A R E V IĆ R a d i b o rb a m la d ih lijevih k n již e v n ik a H rv a ts k e uoči ra ta 1 r e v o l u c i j e ..................................................................................................

51

S L A V K O B A T U Š IĆ Z a b ra n jiv a n je p re d s ta v a i c en zu ra u H rv a ts k o m n aro d n o m k a z alištu u Z ag reb u izm eđ u d v a r a t a ............................................

77

P R E D R A G M A T V E JE V IĆ N a š a k n již e v n o st pobune i o tp o ra

83

Z L A T A K N E Z O V IĆ U m jetn o st k ao kom u n ik a c ija i k ao nosilac m o raln e p o ru k e u N O B - u ......................................................................................................

93

S M IL JK A M A T E L J A N Teze za po v ije st likovne u m jetn o sti H rv a ts k e n astale u tijeku n a ro d n o o slo b o d ila č k e b o r b e ...............................................................

101 7

T O M O 2A L A C Socijalistička m isao u školi i odgoju u N O B -u i revoluciji

107

M IH A J L O O G R IZ O V IĆ Školstvo i p ro sv jeta na oslobođenom terito riju H rv a ts k e u vrijem e P rv o g kongresa k u ltu rn ih r a d n i k a .............................

119

M A H M U D K O N J H O D Ž IĆ In fo rm a c ija u N O B -u u H r v a t s k o j ................................................

127

D U N J A R IH T M A N -A U G U Š T IN F o lk lo r kao k om unikacija u N O B - u ................................................

151

T V R T K O Č U B E L IĆ P a rtiz a n sk a n a ro d n a pjesm a kao p rim jer an g ažiran e poezije

167

D IV N A Z E Č E V IĆ Pučke književne tvo rev in e izm eđu um jetnosti i revolucije . .

183

SL A V K O Z L A T IC N a ro d n o s tv a ra la štv o i izv o rn a p a rtiz a n s k a pjesm a u N O B -u

213

SIM O T. T ESLA Pjesm a i pjev a n je u N O B - u ..............................................................

217

O L E G M A N D IĆ Z načaj P rv o g kongresa n a ro d n ih p ra v n ik a a n tifašista H r v a t­ ske ...............................................................................................................

227

V IC E Z A N I N O V I Ć N a ro d n o o slo b o d ila č k a bo rb a i V lad im ir N a z o r ..........................

247

N E D J E L J K O M IH A N O V IĆ R evita liz a c ija N a z o ro v a stv a ra n ja

257

Đ O R Đ E R A D IŠ IĆ N e k i aspekti k u ltu rn ih d jelatn o sti u jedinicam a N O V H r v a t­ ske ..............................................................................................................

263

M A JA H R IB A R -O Ž E G O V IĆ O b ilježja p a rtiza n sk o g k a z ališta u jedinicam a N O V u H r v a t­ skoj ..............................................................................................................

277

M A R IJA S E N T IĆ -Ž A K N IĆ K u ltu ra i um jetnost u listovim a A F Ž -a u H rv a tsk o j za v ri­ jem e N O R -a i socijalističke revolucije 1941—1945......................

283

N E V E N K A B O Ž A N IĆ -B E Z IĆ Lik ovni um jetnici pri O blasnom n arodnooslobodilačkom o d ­ boru D a l m a c i j e ......................................................................................

295

8

M ATE Z A N IN O V IĆ K u ltu rn o -p ro s v je tn a d jela tn o st u D a lm a c iji za v rijem e N O B -a (1 9 4 1 -1 9 4 5 )

301

B R A SL A V B O R O Z A N K u ltu rn o -u m je tn ič k a ek ip a IV o p e ra tiv n e zone za D alm aciju , juli 1942 - j u n i 1943..................................................................................

327

P E T A R S T R Č IĆ K u ltu rn o -p ro s v je tn a d jela tn o st N O P - a u Istri, H rv a ts k o m p rim o rju i G orskom k o ta ru 1943—1945............................................

339

V IN K O A N T I Ć Iz d a v a č k a d jela tn o st u H rv a ts k o m p rim o rju , G orskom k o ta ru i Istri za vrijem e N O B - a ...............................................................

357

M IL E K O N J E V IĆ O k u ltu rn o -p ro s v je tn o j djela tn o sti rad n ič k o g p o k re ta u S la­ v o niji 1 9 2 9 - 1 9 4 1 .........................................................................................

367

D U Š A N PL E Ć A Š K u ltu rn o -p ro s v je tn a d jela tn o st O b lasn o g n aro d n o o slo b o d ilačkog o d b o ra za S l a v o n i j u ....................................................................

385

M IL E N K O P A T K O V IC O s v rt na iz d a v a č k u i p ro p a g a n d n u d jela tn o st N O P - a u S la­ v o n iji ( 1 9 4 1 - 1 9 4 5 ) ...................................................................................

3 99

IV O B O G N E R P u č k e pjesm e slavonskih b o raca za v rijem e N O B -a

411

. . . .

D A N IC A N O L A P io n irsk o ka z alište El S h a t t ...............................................................

427

9

Uz tridesetogodišnjicu Prvog kongresa kulturnih radnika Hrvatske

Vice Z an in o vić

U vrijem e k a d a su vršene p rip re m e za o d rž a v a n je P rv o g ko n g resa k u l­ tu rn ih r a d n ik a H rv a ts k e , V la d im ir N a z o r u p u tio je k u ltu rn im rad n icim a na oslobođenom i o k u p ira n o m p o d ru čju p o z iv , u kojem u je, izm eđ u o sta­ loga, naglasio k a k o »klice k u ltu re svake v rste izb ijaju na trn o v ito m p a r­ tizan sk o m tlu [. . .]« . G ovoreći pri tom o n a sto ja n jim a i uspjesim a n a k u ltu rn o -u m je tn ič k o m p lan u , on je ista k a o k a k o je n a ro d n o o slo b o d ilačk i p o k ret p ro b u d io ta k o đ e r k od širo k ih n a ro d n ih slojeva velik o zanim an je z a p ro sv je tu i k u ltu ru , pa ih je i p o k ren u o n a u m jetn ičk o stv aran je. » P a rtiz a n s k a lite ra tu ra « , rek ao je N a z o r tom p rilik o m , »ključa posvuda u p a rtiz a n s k im šum am a, teče u m laz o v im a i u p o to cim a, p o staje rijeka. N e m a o d red a , b a ta ljo n a , b rig a d e itd ., k oja ne ,izd a je ’ svoj .časopis’: k rca t pjesm icam a, k ra tk im p rič a m a , an e g d o ta m a, a goto v o uvijek nakićen o ri­ ginalnim c rte ž im a svake v rste . . -«1 D o b ro je, tak o đ e r, u ovom m om en tu p o d sje titi se n a riječi član a engleske vojne m isije, m ajo ra O w e n a R eeda, koji je, p o z d ra v lja ju ć i K ongres, n a ­ glasio d a je p o ja v a što ju je uočio n a jugoslavenskom p a rtiza n sk o m p o d d ru čju d o ista neobična, rije tk o v iđ en a : u uslo v im a ra tn ih teškoća in te n ­ z iv n o se o č ito v a la tež n ja za a firm acijo m d jela tn o sti k u ltu rn o -u m jetn ič k e p riro d e . O v a j d o b ro n am jern i p ro m a tra č i gost k a z ao je, izm eđu ostaloga, i ovo: »M nogo sam m jeseci s velikim div ljen jem i interesom čitao vaše listove i slušao vaše pjesm e . . . R ečeno m i je d a su p ojedini vaši borci po z v a n i s fro n te d a n a sta v e bo rb u k ao um jetn ici. M islim da nem a nijedne vojske na svijetu ko ja bi p rid a v a la to lik u v a ž n o st k u ltu ri. I vi im ate p ra v o , jer p o b jed a nije p o b jed a , a k o u m je tn o st i lje p o ta ostaju po b ije­ đene . . .«2 Iz ov ih izv o d a se ra z a b ire k a k v a je situ acija, u oblasti k u ltu rn o -p ro sv jetne d jela tn o sti, b ila sredinom 1944. godine. P a ra fra z ira ju ć i ponešto c itira n u N a z o ro v u rečenicu, m ože se s p u n o o p rav d a n o sti istaći: k u ltu rn i je rad izbijao svugdje, i d ok se ra to v a lo i d o k se ginulo. A ko se u k ra tk o osvrnem o na raz d o b lje koje je p reth o d ilo Kongresu, m o ra t ćem o k o n s ta tira ti d a su već tad a , u to k u p reth o d n ih mjeseci, pa 11

i godina, učinjeni z n a tn i nap o ri i po stig n u ti v rijedni uspjesi na k u ltu rn o -prosvjetnom i um jetničkom polju. Već od p rv ih d an a u stan k a osjećala se potre b a da se radi na širenju o b razo v an ja, p a su osnivani an alfab etsk i tečajevi i škole, organizirane glum ačke skupine, p o k reta n a štam pa. S ra z ­ vojem u stanka form e k u ltu rno-p ro sv jetn o g rad a p o stajale su raznolikijc, a kultu rn o -u m jetn ičk a djelatnost bog atija i in ten ziv n ija. K ao što je dobro p oznato, m nogi naši um jetnički i književni stvaraoci, savrem enici sudbonosnih zbivanja, bili su ak tiv n i sudionici u borbi koju su naši n arodi poveli za o branu svoje zem lje, njezine slobode i njezine budućnosti. O ni su djelovali — više p u ta je iznijeto — kao borci u p a rti­ zanskim odredim a, kao politički radnici, kao urednici i saradnici c e n tra l­ nih i p o k rajinskh listova, kao članovi k u ltu rn ih ekipa ili su vršili druge funkcije, a zn a ta n je bio tak o đ e r broj onih koji su im ali velikog ak tiv n o g udjela u antifašističkim akcijam a n a o k u p iran o m p odručju. U toku 1943—44. bilo je na oslobođenom pod ru čju , toliko p o z n atih , a i m anje po zn atih imena iz redov a k n jižev n ik a, lik o v n ih u m jetnika, m u ­ zičara, glum aca, publicista, ljudi od nauke, d a se osjećala već tad a p o ­ treba za održavanjem kongresa k u ltu rn ih rad n ik a ; do toga je došlo, kao što znam o, istom u junu 1944. N o, p otrebno je pri tom napom enuti da je nešto ranije, p ri k raju 1943. godine, o rg an iziran a u H v a ru k u ltu rn a m anifestacija sličnog k a ra k te ra , istina: uža po broju i sastavu sudionika; o va k onferencija »um jetnika, književnika i publicista D alm acije«, k ak o je iznijeto za ovaj skup u jed ­ nom proglasu, o d rža n a je 18. i 19. decem bra. A m alo poslije K ongresa u Topuskom , sredinom augusta 1944. (15—17. V III), došlo je do ko n fe­ rencije k u ltu rn ih rad n ik a Istre, kojoj je prisu stv o v alo »oko 130 delegata« s istarskog p o dručja.3 M eđutim , K ongres u T opuskom o d v ijao se uz m nogo veće učešće k u ltu r­ nih rad n ik a, a uz to raz m a tra o je niz tem a koje su zasijecale u nekoliko k ulturno-um jetničkih područja, p a se doista m ože reći da je p red sta v lja o p rv o šire »sabiralište za k u ltu rn u akciju« i d a je, u presjeku refe rata i diskusije, dao »prvi pregled s tv a ra n ja usred borbe, izm eđu n ep rijate lj­ skih ofenziva i čestih u p ad a« .4 U k ra tk o , to je bio p rv i veći sabor an tifašista H rv a tsk e , koji se bavio u situaciji k a k v a je bila — zadacim a pisca u društvu, i bio usm jeren pretežn o na raz m a tra n je problem a um jet­ nosti, k u lture i nauke. K ad a u svojim uspom enam a pokušam o oživ iti sjećanje na ovaj vrlo z n a ­ čajan događaj — na I kongres k u ltu rn ih rad n ik a — p red nam a se, u širo­ kom spletu dojm ova i zbivanja, jav lja n a jp rije slika m alenog gradića koji je u danim a oslobodilačke borbe, kao djelom ice i O točac u toku 1943, duže vrijem e bio sjedište najviših o rg an a n aro d n e vlasti i bro jn ih k u ltu rno-prosvjctnih tijela. N a tom slobodnom dijelu nare zem lje našli su se na o kupu mnogi um jetnici-partizani, književnici, glumci, m uzičari, publicisti. T u su izvođene razne u m jetničko -k u ltu rn e p riredbe i o d ržan nem ali broj pred& vanja. Svi ti m om enti pridonijeli su izvjesnoj živahnosti i dinam ič­ nosti u krugu ove varošice. N ije, m eđutim , teško zaključiti k ak v a je atm osfera bila u danim a o d rž a ­ v an ja K ongresa. 12

U jed n o m č la n k u , o b jav ljen o m 1951, B ra n k o P riselac — k az u ju ć i svoja sjecanja — p o d sje tio je n a rasp o lo ž en je d u h o v a uoči o tv a r a n ja K o n g resa, p o d sjetio je n a po č e tk e o ve k u ltu rn e m an ifesta cije, p a je, izm eđ u ostalo g a, k a z ao : » T u noc, sve do p re d zo ru , ja rk o su sv ijetlili p ro z o ri k u p ališn e resta u ra c ije i g rad ić je bio b u čan i ž iv k a o d a n itk o n ije sp a v ao . T a k o je već tre ć i p u t u p o slje d n jih m jesec d a n a . Ia k o f ro n ta nije b ila d alek o (svega d esetak k ilo m e ta ra n a sjever b ila su d o b ro u tv rđ e n a n e p rijate ljsk a u p o riš ta o ko G lin e i P e trin je ), u T o p u sk o m , n a z a p a d n o j p e rife riji B anije, a n a o b ro n cim a P e tro v e G o re, ,m ajčice’ p rv ih k o rd u n a š k ih p a rtiz a n a , o d v ija o se ž iv o t b u jan i ra z n o v rs ta n k a o u n ek o m p o litič k o m i k u ltu r ­ nom c e n tru .« 5 K ongres je z apočeo rad o m 25. ju n a 1944. u v ečern jim satim a. D v o ra n a , u kojoj je tre b a lo d a se o d rž i sv ečan i dio o ve b o rb en e k u ltu rn e sm otre, b ila je lijepo u ređ e n a i d o b ro o sv ije tlje n a , a u z to u k raše n a slik a m a ; »jedan č ita v z id bio je p o k riv e n v elik o m slikom k o ja sim b o ličk i p r ik a ­ zuje raz v o j n a ro d n o o slo b o d ila č k e b o rb e. S liku je iz ra d io Z la tk o P rič a uz s u ra d n ju F ra n je M ra z a , Z v o n k a A g b ab e i S tje p a n a R a jk o v ić a « .6 U d v o ­ ran i, n a ista k n u to m jesto, p o s ta v lje n a je m ra m o rn a p lo ča i n a njoj m n o g a im ena k u ltu rn ih i ja v n ih r a d n ik a k o ji su d jelo v a li širom Ju g o sla v ije i k o ji su p o lo žili svoje ž iv o te u bo rb i p ro tiv fašističk ih o sv a ja č a : jed n i od n jih p a li su u fašističkim lo gorim a i z a tv o rim a , a d ru g i u ra tn im o k rša ­ jim a. U z b u đ e n je koje je p ra tilo p rip re m e o k o K o n g resa sve je više raslo. Broj o n ih koji su željeli p ris u s tv o v a ti o tv o re n ju bio je v elik , a p ro sto rije m alene d a p rim e to lik sv ije t: m noge ug led n e goste (stran e i dom aće), lju d e iz m jesta i okolice, p a rtiz a n e iz b liž ih i d a ljih k ra je v a , p a o tu d a izvjesne teškoće koje n ije b ilo la k o o tk lo n iti. S vi oni koji su ta d a bili u T o p u sk o m d o b ro se sjećaju m no g ih p o jed i­ n osti s K ongresa, a n a ro č ito one svečane atm o sfe re k o ja je v la d a la n a o tv o re n ju ; sjećaju se p o z d ra v n ih riječi m n o g ih su d io n ik a , a n a ro č ito suge­ stiv n o g a u v o d n o g izla g a n ja M a rija n a S tilin o v ić a , k o ji je i p red sje d av a o svečanom dije lu K ongresa. » O v a j K ongres — k a z a o je S tilin o v ić — ro đ en je u b o rb i, svetoj i plem e­ n ito j, u b o rb i k a k v u ne p a m ti h isto rija našeg n a ro d a . U ove tri godine o slo b o d ilačk o g ra ta , n a b o jn im p o ljim a naše d o m o v in e, b ran eći našu čast i slobodu, b ra n ili sm o i n ašu k u ltu ru , naše k u ltu rn o n asljeđe. I ne sam o d a sm o u o vom n aro d n o o slo b o d ila č k o m r a tu b ra n ili i o b ran ili našu k u l­ t u ru o d njem a č k ih b a rb a rs k ih h o rd a , nego sm o stv o rili klice n o v e n a ­ ro d n e k u ltu re .« 7 U ovoj d v o ra n i o b a v lje n je iste večeri ta k o đ e r čin ko m em o racije. Već je b ilo g o v o ra o m ra m o rn o j ploči s d ugom listom u m rlih k u ltu rn ih ra d n ik a ; n a njoj su bili n a v e d en i A ugust C esarec, O g n je n P rič a , Iv a n G o ra n K o vačić, V eselin M asleša, P a v le k M ih o v il M išk in a, H a sa n K ik ić, B o žid ar A d ž ija i dru g i. Z a p o d o sta p o jed in a c a o vo saopćenje neće m o žd a d a n a s m nogo zn a čiti, a k o se, naim e, nem a p re d očim a c je lo k u p n a situ acija, p rilik e u k o jim a su se z b iv a n ja o d v ija la , o no će se svesti n a čin jen ičn i p o d a ta k . M eđ u ­ tim , sudionici n a k u ltu rn o j sm o tri u T o p u sk o m n a specifičan su n ačin 13

doživjeli ovo o davanje počasti. P o stav ljen a ploča, počasna straža, čitan je im ena, sve je to ostavilo v rlo jak dojam podstičući snažne, u p rav o d v o ­ jake em ocije: p ijetet prem a onim a koji su pali i borbeni odnos prem a n eprijatelju. O no što je ovdje iznijeto navedeno je s nam jerom da se osvijetli k ako je čitav niz d etalja utjecao na stv aran je, u dan im a K ongresa, svojevrsnog raspoloženja, o kojem je bilo govora. N e bi trebalo — mislim — z a d rž a v a ti se opširnije u ovom m om entu na onom što je ulazilo u tzv. radn i dio K ongresa. Bit će ipak neophodno, bar u kratk o m presjeku, u k a z ati na okosnicu p ro g ram a u toku d a ljn ja d va dana, 26. i 27. juna. U obližnjoj šumi, nešto podalje od varošice — kak o bi se izbjegla o pas­ nost od n a p a d a aviona — od rža v a li su sastanke pisci, publicisti, um jet­ nici. Širok je krug p ita n ja koja su na tom skupu ra z m a tra n a i iznijeta na diskusiju. P e ta r L asta o bradio je tem u iz p o d ru čja književnosti, D o k a P etrovič govorio je o problem im a iz oblasti k azališta, M laden Ivekovič je referirao o publicistici, M iroslav Spiler o glazbi, ing. M iro O strogović o a rh itek tu ri, Iv an Supek o priro d n im n au k am a, V an ja R adauš o lik o v ­ noj um jetnosti, a Iv a n Ćaće i F ran jo M raz o sam onikloj naro d n o j um jet­ nosti. U m jetnički dio p ro g ram a bio je raz n o v rsta n i bogat. K ao p o tv rd u ove tv rd n je b it će up u tn o navesti b a r neke p rired b e iz kazališnog i glazbenog područja. U z sudjelovanje C e n tra ln e kazališne družine, dru žin e »August Cesarec« i nekih d rugih d ru žin a , izvedena su, pored ostaloga, ova djela: kom edija J. P. Sterije »R odoljupci«, Jo sip a G reg o rin a dram a u 2 čina »D osta je čekanja« (zasnovana n a o b rad i ak tuelne po litičk o -d ru štv en e tem e), kom edija Bran. N ušiča »Sum njivo lice« (jedan čin), Iv an a Ć aće scenska slika »Zm ija u procjepu« (u v rlo uspjeloj in terp retaciji M ladena Šerm enta), Josipa C a z ija zb o rn a recitacija » P o žar Like«, itd .8 G lazbeni dio pro g ram a sačinjavali su, u z razn e tzv . m asovne pjesme, v rlo popularne na partizan sk o m tlu, skladbe iz dom aćeg i slavenskog svijeta (Lisinskog, Z ajca, C hopina, D v o rž a k a , Č ajkovskog, k lav irsk a kom p o zi­ cija N a tk a D evčića »Roblje ide«, itd .). U povodu kongresa otv o re n a je izlo žb a fo to g ra fija i likovnih rad o v a (D etoni, R adauš, P riča, M urtić, Šimaga i d r.). P riređ en o je tak o đ e r jedno književno veče na kojem u su čitan i rad o v i a firm ira n ih i m anje a firm ira ­ nih pisaca (V ladim ira N a z o ra , I. G o ra n a K ovačića, Iv an a Dončevića, Ju re K aštelana, V lade Popovića, Z d e n k a Štam buka, Jože H o rv a ta , B ranka Priselca, Iv an a Ćaće, i d r.).9 M ože se p ostaviti pitanje kakvim su se pobu d am a i m islim a vodili oni koji su bili o rganizatori K ongresa? U pozivu koji je sazivački od b o r u p u tio k u ltu rn im radnicim a oslobođe­ nog i okupiranog p odručja H rv a ts k e rečeno je, izm eđu ostaloga, i ovo: »Došao je čas da se a k tiv ira ju sve naše stv aralačk e snage, razm o tri ste­ čeno iskustvo i odrede sm jernice i sad ržin a cjelokupnoj akciji u slobodnoj dom ovini. U sklopu tih p ita n ja Kongres k u ltu rn ih i jav n ih rad n ik a m ora dati jasan odgovor na p itanje: k a k a v je z a d ata k um jetnosti i nauke u sadašnjem zbivanju; koje su se stv aralačk e m ogućnosti očitovale u n a ro d ­ 14

nom u sta n k u , k a k o će se p ro v esti o rg an iz a cija k u ltu rn o g ra d a d a bi, po* p ro sto ru i sa d rž a ju , o b u h v a tio sve m an ifestacije o slo b o d ilačk e bo rb e . . .«. A ko p o k u ša m o sa g le d a ti k a k v a su d o stig n u ća ov e zn a ča jn e sm otre i k a k v o je njezin o značenje, nećem o m oći m im oići ov e m om ente: 1. K ongres je p o k a z a o d a se p rete ž n i dio k u ltu rn ih , p ro sv je tn ih i jav n ih ra d n ik a sv rsta o u red o v e n a ro d n o o slo b o d ila č k o g p o k re ta ; broj s u d io n ik a bio je d o ista im p o z a n ta n . N o p o tre b n o je, tak o đ e r, im ati u v id u d a ovoj k u ltu rn o j m an ifesta ciji nisu p risu stv o v a li m nogi koji se iz raz n ih , n am a s h v a tljiv ih raz lo g a (n ep rija teljsk e o fen z iv n e akcije, p re p re k e terenske p r i­ rode i d r.) nisu m ogli o d a z v a ti (n p r., m nogi d ru g o v i iz D a lm acije, S la v o ­ nije, iz z bjega u El S h a ttu i dr.). 2. K ongres je d a o p o tic a ja za d a ljn je i šire a n g a ž ira n je k u ltu rn ih r a d ­ n ik a s o k u p ira n o g p o d ru čja . O b ra ć a ju ć i im se u jed n o m p o z iv u saziv ačk i o d b o r je k a z a o i ov o : »Vi koji ste z n a li u k am en u , u boji, u to n u , riječi i p o k re tu iz ra z iti sudbine to lik ih lju d i i d ig n u ti glas p ro te s ta sp ram d ru š ­ tv en e n e p ra v d e , z a r d a šu tite da n a s n a d to lik im z lo čin im a, n ad to lik im b e z d an im a, što ih fašistički p ro k le tn ic i n a p u n iše b raćo m n a šo m ? « 1" 3. K ongres je d a o k r a ta k presjek s tv a ra n ja u jek u b o rb e, i to u raz n im o b lastim a , nastojeći p ri tom sag led ati ta k o đ e r pro b lem z a d a tk a u m je t­ nosti i k u ltu re u revoluciji. 4. R a z m a tra ju ć i ra z n a p ita n ja u m je tn ič k o g i k u ltu rn o g stv a ra la š tv a , za su dionike n a o vom sk u p u m ože se reći d a u svojoj o snovi, nisu u p a d a li u d o g m atiza m ili p rec je n jiv a n ja . Z a ilu stra c iju k ritič k o g p rila z a u m jetn ič k o -k n již e v n o j ra d n ji m ože izm eđ u o stalo g a p o slu žiti izlag an je P e tra L aste, u kojem u je sa gledano lice i n aličje tad a šn je k n již e v n e situacije: »Sada sm o u prilic i — rečeno je u re fe ra tu — d a se sva k n již e v n o st n eorg a n iz o v a n a , n e p o v e za n a , u sm jeren a n a što n ep o sred n iji u tic a j, k v a lita ­ tiv n o u z d igne, pro d u b lje n o šć u in te n z iv ira , d a n a d ž iv i ak c en te jednog časa. d a p o sta v i sm jernice novom k n již e v n o m raz d o b lju . . .«.u A i sam je N a z o r u c itira n o m p o z iv u k a z ao i o v o : » P ro d u k c ija je p a rtiz a n s k e k n již e v n o sti to lik o n a b u ja la , d a je v a lja p r o rije d iti: o tk lo n iti k u k o lj i g rm enje, d a se u njoj što bolje istak n e, što je p lem e n ito i k o risn o [. . .] « .‘D o p u n ju ju ć i o v o izlaganje, m ože se p o s ta v iti p ita n je : K a k v e su tek o v in e na p ro sv je tn o m , a posebno na k n již e v n o m i u m je tn ič k o m polju? Č in jen ica je d a je u d a n im a do m o v in sk o g ra ta , uz djela iz k n již e v n o s ti k o ja im aju p rete ž n o d o k u m e n ta rn i, k u ltu rn o h is to rijs k i zn ačaj, stvoreno' ta k o đ e r p o d o sta k n již e v n ih ra d o v a z n a tn e , p a i visoke u m jetn ičk e v r i­ jednosti. M eđutim , p o tre b n o je sta ln o im ati u v id u d a su u raz d o b lju n a ro d n e revolucije o stv a re n i z n a ča jn i dom eti i u nekim d ru g im p o d ru č jim a k u ltu rn o -u m je tn ič k e d jela tn o sti; u ostalo m , već je b ilo g o v o ra o slik arim a, k ip a rim a , m u zič a rim a , glum cim a u raz n im d ru ž in a m a , o u m jetn icim a i n aučnim rad n ic im a koji su u velik o m b ro ju su d jelo v ali u o slo b o d ila č k o j b orbi, i k oji su — radeći u specifičnim p rilik a m a — ispoljili ta k o đ e r z n a tn u s tv a ra la č k u a k tiv n o s t. N o ne m ogu se m im oići ni neki d ru g i v id o v i d jela tn o sti u o blasti k u ltu r e i p rosvjete. N e o p h o d n o je p o d sje titi, n p r., n a p o k re ta n je m nogih listo v a (k ao što su: V je sn ik , N a p r ije d , Žen a danas, O m la d in s k i borac i d ru g i, 15 -

m eđu kojim a je velik broj tzv . regionalnih), p a zatim na povrem eno izlaženje nekih časopisa (npr. šap iro g rafiran i »K u ltu rn i prilozi« u Slavoniji, još 1943, »Slobodna Jugoslavija«, 1944, k oja je donosila i književne osvrte, pa »K njiževnik« na početku 1945), a treb a, tak o đ er, u o v ak v u k ratk o m presjeku, b a r spom enuti ob jav ljiv an je n iza p a rtiza n sk ih bro šu ra i k n ji­ žica različitog sadržaja. Z aslužuje p ažn ju i po jav a o kojoj je V lad im ir N a z o r pisao u n av ed e­ nom Pozivu kultu rn im radnicim a (1944). G ovoreći o d jelatn o sti na p a r­ tizanskom tlu, ukazao je, uz ostalo, i na v id n o ispoljenu težn ju u krugu ]širokih n arodnih slojeva za razm icanjem k u ltu rn ih v id ik a, p a je isticao tak o đ e r sklonost u tim redovim a za o blikovanjem p ojedinih d o živ ljaja i ponekog događaja iz raz d o b lja borbe. O v a tendencija, jače p risu tn a u tim danim a, o č itovala se, npr., u sačin jav an ju raz lič itih pjesam a i drugih sastava, u njihovu prenošenju na p a p ir — često nevjestom rukom , u b ro j­ nim zapisim a o v akve p rirode, u p rire đ iv a n ju zbirčica stih o v a, neke vrste »časopisa«, itd. »Ti se »časopisi’, listovi i listići — k aziv ao je N a z o r — um nožavaju prepisivanjem , pretip k av a n je m , šap iro g rafiran jem , idu od ruke do ruke, uvijek traženi i s veseljem dočekani, da se iz njih što u p o ­ trebi pri kakvoj p r ir e d b i. . . « . — R azum ije se d a se m nogi od tih tekstova svode na pokušaje i da ostaju samo značajnim dokum entom ku ltu rn e znatiželje. N o osim tak v ih nastojanja, pretežn o bez v id n ijih um jetničkih k v a liteta, u kratk o m raz d o b lju oslobodilačke borbe n ik la je i ta k v a narodna p a rti­ zanska k n již e v n o s t u kojoj je naro d n i pjesnik uspio n erijetko um jetnički izraziti niz dram a tič n ih d o življaja, u z b u d ljiv ih situacija i k a ra k te ristič ­ nih raspoloženja. O tom e svjedoče pojedine zb irk e sabranih pjesam a, od kojih je ona što je izašla pod naslovom »D ruže T ito , ljubičice bijela« o bjavljena još u toku 1944. godine. U m inulom razdoblju, a n a ročito u toku zad n jeg decenija, mogli smo k o n sta tira ti, kak o je na kultu rn o m p olju slabilo zan im an je za izvjesne v rlo značajne sadržaje k u ltu rn e ak tiv n o sti izra z ito progresivno usmje­ rene. M ože se reći slobodno da se rad ilo o očitom , p a i smišljenom z anem arivanju, prešućivanju, a i p o tejen jiv an ju jednog k ruga naše p ro ­ gresivne prošlosti. T a k a v odnos nije po tp u n o m im oišao ni k u ltu rn u djelatnost nastalu u godinam a oslobodilačkog rata. S p rav o m je istak n u to u jednom tekstu da je K ongres — s onim što mu je p reth o d ilo — p red stav ljao »jedinstveni događaj u porobljenoj E vropi«. M eđutim , m oram o p riz n a ti da se kod nas nije m nogo u radilo na razm icanju z n an ja o ovoj značajnoj aktivnosti. N e potejenjujući neka n a stojan ja usm jerena n a pro u čav an je p a rtiz a n ­ skog kazališnog živ o ta (M aja O žeg o v ić-H rib ar, n p r.) i likovnog p o d ­ ručja (npr., Sm iljka M ateljan), a p o g otovu ono što je učinjeno u oblasti narodnog stv a ra la štv a (M aja Bošković-Stulli, T. Čubelić i dr.), ne mogu se ipak m im oići neke nepovoljne činjenice. M i do danas nem am o p o tp u ­ nije bibliografije koja bi sa d rž a v a la popis štam pane, šap iro g rafiran e i rukopisne građe.13 N edostaje pregled beletrističkih i k ritič k ih tekstova koji su objavljivani u p a rtizansko j štam pi. N i perio d ik a književna, istina, 16

d o sta s k ro m n a , n ije k a k o tre b a p r ik a z a n a . Sve su rjeđ i zb o rn ic i p a rti­ zan sk e k n již e v n o sti. A ne m ožem o se p o h v a liti ni većim b ro jem ra d o v a u ko jim a bi k n již e v n o -u m je tn ič k o s tv a ra la š tv o bilo šire i a n a litič k i sagledano. J u b ile j k o ji sla v im o nam eće stoga i o v aj z a d a ta k : p rić i in te n z iv n ije sabi­ ra n ju , p ro u č a v a n ju , p a i v a lo riz ira n ju p a rtiz a n s k e k u ltu rn o -u m je tn ič k e d jela tn o sti.

B ilje š k e I V. N a z o r , P o z iv k u ltu rn im ra d n ic im a n a oslobođenom i o k u p ira n o m p o d ru čju , G ovori 1 član ci, Z a g re b 1945, 72—73 ; P rv i k ongres k u ltu rn ih ra d n ik a H rv a ts k e , 1944, 4. 2 P r v i k o n g res k u ltu r n ih ra d n ik a H rv a ts k e , 13. 3 H r v a ts k a 1970, 252.

lije v a

in telig e n c ija ,

k n j.

II

(u

re d a k c iji

M la d en a

Iv ck o v ić a),

Z agreb

4 P. L (a sta ), N a š a a k c ija , K n již e v n ik , 1945, b r. 1, 45. 5 B. P riselac, K o n g re s u T o p u sk o m . . . , Borba, 24. V I 1951. — O v o m e d o g ađ aju p o ­ sv e tio je n e k o lik o č la n a k a i Z d e n k o Š ta m b u k : »T o p u sk o — c e n ta r k u ltu re « , V jesn ik (Z a g re b ), ju n i, 1964. 0 H r v a ts k a lije v a in telig e n c ija , k n j. I I , 259. 7 P r v i k o n g re s k u ltu r n ih r a d n ik a H r v a ts k e , 9. 8 D e ta lja n p ro g ra m iz n ije t u p u b lik a c ija m a : a) P rv i k ongres k u ltu rn ih ra d n ik a H rv a tsk e , 33—3 9 ; b) H r v a ts k a lije v a in telig e n c ija , k n j. II, 275—280. ® H r v a ts k a lije v a in telig e n c ija , k n j. I I , 277. 10 P rv i k o n g res k u ltu r n ih r a d n ik a H r v a ts k e , 5. II P. L a sta , P u t n aše k n již e v n o sti, 24. 18 V. N a z o r , P o z iv k u ltu rn im ra d n ic im a . . . , G o v o ri i članci, 73. 13 P o n e što je. istin a , u ra đ e n o n a sa b ira n ju ove g ra đ e ; v id i, n p r., ra d D u sa n ke B orojević-Š tem b erg , B ib lio g ra fija š ta m p e N O B u H rv a ts k o j, P u to v i revolucije, 1—2, Z agreb 1963, 431— 456; v. ta k o đ e r o b ib lio g ra fiji u k n jiz i: H rv a ts k a lijev a inteligencija, II, 71.

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

17

O kontinuitetu kulturne politike našega komunističkog pokreta

Stipe Šuvar

K a d a raz g o v a ra m o o k u ltu ri i u m je tn o sti u N O B -u i socijalističkoj revoluciji, d u ž n i sm o u k a z a ti n a k o n tin u ite t k u ltu rn e p o litik e našega ko m u n istič k o g p o k re ta k a o id ejn o g nosioca, u sm je ritelja i p o litič k o g o rg a n iz a to ra N O B -a i socijalističk e revolucije. N O B je bio o ru ža n a fa z a socijalističke revolucije, u k o jo j su snage so cijalizm a izv o jev ale p o litič k u p o b jed u . R a d n e m ase sela i g rad a n eo p o ziv o su se o p re d i­ jelile z a ideje socijalizm a i iz g ra d n ju socijalizm a. A , d a k a k o , id ejn a i p o litič k a p rip re m a N O B -a bila je sve on o što je k o m u n ističk i p o k ret, p rip re m a ju ć i se z a o rg a n iz ira n je i v o đ e n je revolucije, p ro lazeći svoje uspone i p a d o v e , u činio u p re th o d n a d v a i više d esetljeća. I u p ra v o zbog toga, ne m ožem o n i k u ltu ru i u m je tn o st u n aro d n o o slo b o d ila č k o j b o rb i, k a o p re k re tn ič k o j sekvenci n a s tu p a n ja i h o d a so cijali­ stičke rev o lu cije u našoj zem lji, ra s v ije tliti v a n sa g le d a n ja k o n tin u ite ta revolucije u n jezinoj s v e u k u p n o sti, u v rem e n u i p ro sto ru , a posebno v an sa g le d a n ja k o n tin u ite ta d u h o v n e k reacije u našem k o m u n ističk o m p o ­ k re tu i p o d njegovim u p liv o m u sv ih 55 g o d in a njeg o v a p o sto ja n ja i d jelo v a n ja . K u ltu rn a p o litik a , b ilo čija, u n ajširem je sm islu, d a se ta k o izra z im , p o litik a u s tv a rim a d uha. I ne bi b ilo ni N O B -a d a nije bilo d u h o v n o g z re n ja z a n j, d a n ije bilo d u h o v n e p rip re m e , d a naš k o m u n ističk i p o k re t nije g rad io p ro g ra m n jeg o v a p ro v o đ e n ja i k a o k u ltu rn o g p re o k re ta , k ao istinske k u ltu rn e revolucije. N O B ne bi p o b ije d io i ne bi p re ra s ta o u soci­ jalistič k u rev o lu c iju , d a n o v a d ru štv e n a svijest nije o v la d a la većinom n a ro d a , d a se većina n a ro d a u p ra v o u N O B -u n ije u z d ig la do te n o v e svi­ jesti, p risv o jila je, učin ila m a te rija ln o m snagom , p rid o n ije la joj svojim p u č k im s tv a ra la štv o m . N e bi p a rtiz a n s k a n a ro d n a v o jsk a b ila ta k o p o b jed o n o sn a i ne bi se s ono lik o m dub in o m i širinom , k a k v e je p o p rim ila m atica revolucije, z a sn o v a o socijalistički p o re d a k d a v a lo v i u p ra v o te no v e — M a rx o v o m i L enjinovom m išlju in sp irira n e, a so cijalističk o m p e rsp e k tiv o m p ro že te 19

— društvene i k u ltu rn e svijesti nisu zap lju sn u li m ilijune nepism enih ljudi na našim prostorim a i da po svim tim našim klan cim a-jad ik o v cim a p a r ­ tizan, sin n a ro d a , nije s puškom nosio i knjigu. S vrem enske distance od tri i više desetljeća svi m i, bez o b zira jesmo li bili sudionici, pro m a tra č i i suputnici ili p rip a d a m o m lađim n araštajim a koji o oslobodilačkoj borbi stječu po sred n a z n an ja, m o žd a i ne m ožem o zorno sebi pred sta v iti koliku je snagu i d uboko prelom no značenje u životu n a ro d a im ao N O B kao k u ltu rn i čin i p reo b ražaj, kao vrelo svih revolucionarnih prom jena u nas, i danas i sutra. Susrećemo danas m udroslovna, esejistički izbrušena stajališta, n aoko nonkonform istička i a n tidogm atska, d a je N O B , kao i svako rato v an je, značio u najm anju ruku b ru ta lan slijed zb iv an ja, u kojem k u ltu ra i um jetnost nisu m ogle doći do riječi. Tobože, k ad oružje govori m uze šute. K ategorički se zastupa teza d a u N O B -u nije stv o ren a n ik ak v a sinteza um jetnosti i revolucije, odnosno da, ako je i bilo k ak v e sinteze, u njoj nije bilo um jetnosti. Riječ je, tobože, o ru d im en tarn im artističkim shem am a, o nekoliko stih o v a -k rik o v a, o nekoliko p atetičk ih tu žaljk i, itd., itd. N e m oram o ni dok a z iv a ti da su tak v e teze stupidne, ni tru d iti se da ih argum entacijom pobijam o. T a su m išljenja utem eljena na tra d icio n a ­ lističkoj svijesti, školnički su su p erio rn a i njihovim izricanjem svakako glava s ram ena pasti neće, kao što je p a d a la sto tin am a h iljad a onih koji su u N O B -u ginuli s nekom proživ ljen o m , p a m a k a r patetičn o m parolom na usnam a, s nekim stihom -krik o m i s nekom shem atski sročenom p o ru ­ kom s p a rtiza n sk ih kursova. N ije li u p rav o narodnooslobod ilačk a bo rb a m ilijune ljudi, jednom za svagda, otrg la od stoljetnih, m ilenijskih taloga k m etsko-rajinske svijesti i idiotizm a i bezizlazja epsko-pastirskog tav o ren ja? D oduše, ona sama nije bila niti je m ogla biti po tp u n rask id s prošlošću i tradicijom , ali u njoj je sve oslobodilačko i progresivno u našoj prošlosti i trad iciji pučkim doprinosom i p roživljavanjem u g rađeno u sam osvijest m asa kao revolu­ cionarnog subjekta, i tim e zadobilo i novo p rek retn ičk o značenje. N ije li ona i m noge predestinirane m alo g rađ an e p reo b razila u revolucionare, a naše seljake i rad n ik e izdigla do sam ostalnog s tv a ra n ja v lastite histo­ rije? I što bi bila k u ltu ra i um jetnost, koja nije u samom historijskom revolucionarnom događanju? Z a r se doista revoluciji, kao k rv av o o p ip lji­ vom činu i neprestanoj m ijeni, m ože sučeliti salonsko estetiziranje, tobože nadm oćno njoj, tj. revoluciji, čistoćom svoje refleksije, antidogm atskom m isaonom slobodom i neukalupljenošću, p ro m a tra č k i nadm oćno svim tim k rv av im p rotuslovljim a i tragičnim sukobim a u samim tok o v im a rev o ­ lucije i z a r se u takvom sučeljavanju na p a p iru m ože d a ti za p rav o tom tobože antidogm atskom estetiziran ju , a revoluciji izricati presuda u tom smislu da je um jetnost bila iz nje izgnana, d a je k u ltu ra u njoj bila najsporednija? N ije li nas baš naro d n o o slo b o d ilačk a b orba sv rstala m eđu one koji sami stv a ra ju svoju h istoriju i nism o li na njezinom tragu najn ap red n iji stvaraoci novoga svijeta — hum anističkog socijalizm a, u kojem će sami neposredno u p rav ljati pro izv o đ ači m aterijaln ih i duhovnih dobara? Z a r ona baš u tom e i po tom e nije bila sinteza revolucije i 20

um jetnosti i u m je tn o st revolucije? I tu ne m ogu n išta p ro m ije n iti, u smislu h isto rijsk e istine, n a k n a d n a šk o ln ičk a m u d ro v a n ja s p ije d e sta la slobodnoga s u p e rio rn o g p ro su đ iv a č a! T reb alo bi jednom već u nas a n a litič k i b esp o šted n o i d o k u m e n tira n o p ro g o v o riti i o tz v . sukobu n a k n již e v n o j ljevici uoči o ru ža n e revolucije, u n jezinom to k u i n a k o n njezin e p objede. Je r, n a n e o p ra v d a n e a p la u z e na ila z e teze, koje p o k u š a v a ju našu rev o lu ciju , p a i n jezin u id ejn u i p o li­ tičk u p rip re m u uoči r a ta i p o s lije ra tn u faz u , o k rstiti k a o d o g m atsk u , po k u ltu ru i u m je tn o st ste riln u i, štoviše, šteto čin sk u . U našem k o m u n istič ­ kom p o k re tu m eđu snagam a rev o lu cije bilo je i ta d a , k a o što im a i danas, s ta ljin istič k o g d o g m atizm a , ali u p ra v o p o rev o lu c io n a rn o m s tv a ­ ra la š tv u jed n o j od n a jp lo d n ijih a p o sv o jev rsn o sti i h u m an iz m u tra ž e n ja nov ih d ru štv e n ih rješenja jednoj o d n a jp riz n a tijih rev o lu c ija našeg v re ­ m ena, k a o što je ju g o slav en sk a so c ijalističk a rev o lu cija, o la k o p rip isiv a ti d o g m atsk u p o litik u u um jetn o sti m o že se sam o s po zicije lib eraln o g a g rađ a n sk o g in te le k tu a lc a koji što šta ne sh v aća, o d n o sn o m nogo to g a ne shvaća u z b iv a n jim a s n a m a i o k o nas. K a k o to d a se ta rev o lu c ija p rv a sukobila sa sta ljin iz m o m i p rv a n a d njim p o stig la m o ra ln u , in te lek tu a ln u i p o litič k u p o b jed u , a k o je n jezin o m biću bio im a n e n ta n i sukob s u m je t­ nošću, o d b a c iv a n je p rin c ip a slobode s tv a ra la š tv a , gušenje in te lek tu a ln o g i sv a k o g a d ru g o g ne m ira i n e m iren ja? K a k o je m ogla p o b ije d iti, a k o je d u h o v n o bila s te riln a i a ko su je p re d v o d ili do g m atici? O č ig le d n o je da već i ta k v e teze, k oje nisu baš n eu k o rijen jen c i n e p ro širene, nego se n a p ro tiv u k la p a ju u tra d ic io n a listič k e k o lo tečin e svijesti u nas i im aju p lo d n o tlo , nam eću ra s p ra v u o k o n tin u ite tu k u ltu rn e p o li­ tik e našega k o m u n istič k o g p o k re ta , i to sve o d n jegove p o jav e, p rije više od p o la stoljeća, k a o in te le k tu a ln o g i p o litič k o g činioca u nas, a po g o to v o o tk a k o se o rije n tira o n a n e p o sre d n o p rip re m a n je revolucije — tam o o d 1935—1937. godine, z a tim u v o đ e n ju N O B -a i u raz d o b lju na k o n o slobođenja, sve do d anas. P o sto ji li tu n e p re k in u ta lin ija d o sljed ­ nosti i, a k o po sto ji, u čem u je? R a z u m ije se, riječ je o k u ltu rn o j p o litic i u fu n d a m e n ta ln o m sm islu. A ko tra ž im o n jez in a o d re đ e n ja na p a p iru , u rezo lu cijam a, p ro g lasim a, d e k la ­ rac ija m a , izja v a m a , a n a te m am a , m o žem o o sta ti, barem z a o d ređ e n a r a z ­ d o b lja , i p ra z n ih ru k u ili m ožem o o la k o z a k lju č iti d a ko m u n ističk i p o k re t u nas nije ni im ao n iti im a svoju izg ra đ e n u k u ltu rn u p o litik u , odnosno, a k o ju je i im ao i im a, d a u njoj n ek o g a d alek o sežn o g k o n ti­ n u ite ta i nem a. A ko, m eđ u tim , o b ra tim o p a ž n ju n a h isto rijsk a fa k ta i na s tv a rn a d o stignuća, naši će z ak lju čci, sv a k ak o , b iti d ru g ačiji, b it će a firm ativ n i. R e k a o b ih d a se k u ltu rn a p o litik a našega k o m u n ističk o g p o k re ta u polusto ljetn o m rasp o n u n e p re k id n o d o k a z iv a la u n a jm a n je d v ije u p orišne tač k e : o b rač u n u s g rađ a n sk o m m ito m a n sk o m sviješću i n a sto ja n jim a k a d e m o k ra tiz a ciji k u ltu re . T o , d a k a k o , ne zn ači d a je naš ko m u n ističk i p o k re t u rea liz a c iji tih d v iju u p o rišn ih ta č a k a svoje k u ltu rn e p o litik e po stiz a o sam o b rilja n tn e re z u lta te i d a n ije im ao i n em a i o z b iljn ih p ro ­ m ašaja, z a sto ja, p a i neuspjeha. A li, n a tim je ta č k a m a istraja v a o . U to lik o 21

su to bile dvije uporišne tačke njegove k u ltu rn e p o litik e i p rije izbijanja revolucije i u N O B -u i dan-danas. D o p u stite da najkraće ukazem na historijski i a k tu a ln i k o n tek st tih o drednica, u koje se i danas sabiru osnovni p ro g ram atsk i ciljevi samog p o k reta u duhovnoj sferi dru štv a , dakle, izv an brige za p o d izan je m ate­ rijalnih snaga. K om unizam je na našem tlu bio d u h o v n o snažan i u sam im svojim počecim a, k ad je još bio političk i rela tiv n o slab, opterećen različitim dječjim bolestim a, nedovoljno p ro že t in telek tu aln o m zrelošću i revolucio­ narnom konkretnošću m arksističko-lenjinističke misli. I ušao je u okršaje s golem im naslagam a provincijaln e, n a c io n aln o -ro m an tičarsk e i m alograđ an sk o -filan tro p sk e svijesti, koje su u nas bile kulise procesa p rv o ­ b itne akum ulacije k a p ita la i ujedno p lo d o v i in telek tu aln o g sluganstva sve brojnije sitnograđanske inteligencije. Id eja kom unizm a im ala je epo­ h alnu snagu, pa je i u nas tu ideju u svajalo i pronosilo sve ono što je bilo duhovno n a jk reativnije, ljudski n ajnem irnije, s nervom za b u n t i s osjećajem za pučke interese. N a tom p lan u bro jčan o slabije, u odnosu na legije m alograđanskih inteligen ata, ali d u h o v n o nadm oćnije grupacije naše tzv. lijeve inteligencije, p o litičk i m anje-više vezane za kom unistički p o k ret i m im o k rite rija form alne učlanjenosti, učinile su v rlo m nogo na duhovnoj priprem i revolucije, na tom e d a su ideje socijalne p rav d e i ljudskog dostojanstva, te p ersp ek tiv a d ru štv a koje ne bi donijelo okam enjenost u p a trija rh aln o j a u ta rk iji seljačkog ž iv o ta — kao što su to iluzorno nudili narodnjačko-seljačk i, p o p ovsko-fiškalski i k ap larsk o -načelnički trib u n i i »pokreti« — već civilizacijski n a p re d a k po d dizginom r ad n ik a seljaka, u N O B -u n a jz a d bile prih v aćen e od m ilijunskih masa. O b raču n s tom našom predsocijalističkom , svetosavskom , dom agojevskom i m ahničevskom , rojalističkom i p astirsk o -fru lašk o m , dom oljubnom i n azd rav ičarsk o m sviješću otpočele su generacije k om unista izm eđu dva ra ta i dovele ga u p rav o do razin e k oja je u u v jetim a, k a d je K P J sve­ strano pro v ela i prak tičn o -p o litič k e priprem e, b ila ta k v a i to lik a da su n a rodne m ase same prisvojile novu d ru štv en u viziju, k oja je u obračunu građena, te su u ratnom p o ž a ru i rev o lucionarnoj sam odjelatnosti same stresle sa sebe, odbacile m noge sp u tavajuće, okivajuće, opijum ske m itove i laži toga nezrelog i stagnantn o g građ an sk o g svijeta sto je na našim prostorim a tav o rio u polukolonijaln o j anonim nosti. I gotovo sve što je u našoj k u ltu ri i um jetnosti u pola i više stoljeća stvoreno kao odista snažno, tra jn o i pro g resiv n o bilo je i jest vezano za n astupanje i djelovanje našega kom unističkog p o k reta , koji je n a poli­ tičkom p lanu rušio b uržoaziju i njezine institucije, m ijenjao proizv o d n e snage i odnose, a na d u h o v n o-ku ltu rn o m p lan u tu k ao se, s više ili m anje uspjeha, p ro tiv cijelog svijeta starih ideja, koji za ro b lja v a svijest n a ro d ­ nih m asa. A u nas se uporno lansiraju teze o gušenju slobode stv aralaštv a, o ždanovizm u i staljinizm u kao im anentnim zn ačajk am a k u ltu rn e politike našega kom unističkog pokreta. A ko pogledam o detalje, i jučer i danas u našem kom unističkom pokretu , u Savezu kom unista, p risu tn i su sin­ drom i dogm atizm a, pa i naprosto p rim itiv n i m en ta lite t apoteoze vlasti 22

i p o re tk a . I im a in c id e n tn ih situ a c ija , koje su iza z v a n e b iro k ra tsk im i d o g m a ts k o -k o n z e rv a tiv n im pritisc im a , im a p o g rešn ih i k o m p ro m itira jućih p o s tu p a k a ko ji se o p ra v d a v a ju id eja m a i p o litik o m S av eza k o m u ­ nista Ju g o sla v ije . A li sve su to p e rife rn a o d s tu p a n ja o d linije P a rtije . N a š ko m u n ističk i p o k re t n ik a d nije bio n iti m o že b iti u sukobu s onim k u l­ tu rn im rad o m i d u h o v n im preg n u ć im a , k o ja a firm ira ju h u m an o i n a p re d n o , ne m ože b iti u sukob u s o slo b o d ilačk o m fu n k cijo m k u ltu re i um jetn o sti. A on jest i m o ra b iti u suk o b u s cijelim sv ijeto m sta rih ideja, koji je još sn a ža n i p ris u ta n u svim p o ra m a našega d ru štv e n o g bića, koji još im a svoj h isto rijsk i raison d ’etre, iak o je u z d rm a n p o četn im ju rišim a socijalizm a. A s ta ra svijest ne o sta v lja im unim ni sam k o m u n istič k i p o k re t. O n a se i u njem u ug n ije z d ila . I iz n u tra ga n a g riz a , n a ru ša v a njeg o v u id ejn u čistoću, slabi n jegovu d u h o v n u o fen z iv n o st. T o je o n a p e rv e rz ija h isto rije, 0 kojoj je M a rx pisao, k a d je u sk lik n u o d a tra d ic ija sv ih m rtv ih g en era­ cija p ritis k u je k a o m o ra m o za k živ ih . A li to je p o seb n a p rič a . P ro b le m n ije u to m e d a naš k o m u n istič k i p o k re t en bloc u g ro ž a v a slo b o d u s tv a ra la š tv a već, n a p ro tiv , u tom e d a njega i n jeg o v u d o sljed n u k u ltu rn u p o litik u i d a n -d a n a s u g ro ž a v a ju n a p la v in e one h isto rijsk i m rtv e svijesti, koje se rep ro d u c ira ju iz p ro tu s lo v lja i ned o rečen o sti p ro cesa i rješenja rane faze sa m o u p ra v n o g so cijalizm a n a našem tlu. D je lu ju p o k re ti p o d z e m n ih genija; p o litik a n s tv o p o d firm o m k u ltu rn o g d je lo v a n ja i s tv a ra la č k o g č ina još je o fe n z iv n o ; fala n g e m alo g rađ a n sk ih p o lu in te lig e n a ta još n a s tu p a ju ; susrećem o se i s iz ra z ito a n tik o m u n i­ stičkim » p o ru k am a « i ro v a re n jim a u lite ra rn o m i d ru g im oblicim a s tv a ra ­ laštv a i » s tv a ra la š tv a « , p a još u v ije k i s p o k u ša jim a d a se d e v a lv ira N O B . I b ila je ilu z ija d a će sve te p o jav e iščezn u ti sam om p o litič k o m pobjedom socijalizm a. A m e d io k rite ti i p o d lac i, u z a sve to , šv ercaju se za sljed b en ik e i p ro v o dioce p a rtijs k e k u ltu rn e p o litik e U n a s tu p a n ju p r o tiv svega to g a m o ra m o b iti nesm iljeni, ali ne u sudsko-z a k o n sk o m sm islu, osim a k o n ije riječ o fla g ra n tn o m p o litič k o m k o m ­ p lo tu , već u sm islu u b ita č n e arg u m e n ta c ije , idejne b o rb e, g rađ e n ja nove svijesti ljudi. O b ra č u n sa svijetom sta rih ideja stoga o staje k o n s ta n ta i p re d s ta v lja z a p ra v o i n a ja k tu a ln iji z a d a ta k naše k u ltu rn e p o litik e . U rev a lo riz a c iji — s m ark sistič k ih po z ic ija — k u ltu rn e b a štin e i rev iziji, o d n o sn o ra z a ra n ju sta rih a p o n e k a d i p ra s ta rih g led a n ja na v la stitu p ro šlo st, n a to tk o smo 1 k a m o to idem o i k a m o to m ožem o ići, m alo smo u z n a p re d o v a li, što šta d o sad p ro p u šta li; neosjetno sm o z a ra s ta li u m ah o v in u g rađ a n sk o g p o z itiv izm a, ko ji je bez d v o jb e re tro g ra d a n . Još u našem p o d n e b lju nisu pob ije đ e n i svijest tra d icio n a ln o g este tiz ira n ja, la ž n a p ro v in c ija ln a tan k o ć u tn o s t, fo lira n ts k a s k riv a n ja sitn ih m alo g ra ­ đ a n sk ih d u h o v a iza z a b rin u to s ti z a k u ltu ru i k u k n ja v e n a d njezinim polo žajem , to b o žn jim s tra d a n je m i ug ro žen o šću , a n a d ru g o j stra n i p o ja ­ vili su se i apo lo g e ti tip ič n o te h n o k ra ts k ih g led a n ja n a k u ltu ru k a o n a su ro g a t sv ije ta stro jev a , k a o n a in d u striju z a b a v e i sn o v a, k a o n a p a rfe m 23

sku izm aglicu koja se širi sve o d an d e gdje m ultin acio n aln e k om panije imaju svoja sjedišta pa do naših još b u đ a v ih b a lk an sk ih z a v je trin a i »m alih m ista«. A i tu je riječ o pro zirn im n a sto jan jim a građ an sk o g d ru štv a d a održi svoje tržište i da i u nam a n ađe k ro tk e konzum ente, p a u našoj tradicionalističkoj senzibilnosti d a p rih v a tim o »m oderno«, a z a p ra v o stare pod vale, doista i nalazi plo d n o uporište. Sve što na p lanu rušenja starih ideja i d anas činim o, d ire k tn i je p ro d u ­ žetak tem eljitog obračuna u N O B -u . N isu u N O B -u k u ltu ra i um jetnost bile n ik ak a v ukras, niti se m ogu svesti na opuse pjesnika, slikara, m u zi­ čara, glum aca, koji su koračali p artiza n sk im stazam a. G la v n a k u ltu rn a dim enzija N O B -a bilo je bezim eno k u ltu rn o stv a ra la štv o n aro d a, nove potrebe, nova svijest m ilijuna nepism enih i polupism enih, oni satovi učenja, sricanja obične i m arksističke abecede zajedno, oni raskidi s Bo­ gom, k a k a v je im ao N ik o letin a Bursać, k a d je p restao v jero v a ti u d ragog Boga jednostavno za to što je vjero v ao svom e kom esaru, a kom esar mu je, d akako, rekao da Boga nema! Posao revolucije u rušenju svijeta starih ideja nije, dakle, ni izdaleka završen, i to je nadasve a k tu a la n z a d a ta k naše k u ltu rn e politike, u slo­ ženom suvrem enom kontekstu, a u duhu k o n tin u ite ta i p rogram ske d o ­ sljednosti našega kom unističkog p o k reta i svih p rogresivnih snaga koje su se oko njega okupljale i o k u p ljaju danas. D rugi je naš b itan z a d a ta k u k u ltu ri — n jezin a d a ljn ja d em o k ratizacija. I tu ono što je pru žio N O B m ože tra jn o služiti kao inspiracija. U d em okratizaciji k u ltu re najviše ćemo postići u p o rn im provođenjem odredbi novog U sta v a o p o veziv an ju k u ltu re s cjelokupnom d ruštvenom p roizvodnjom , posebno m aterijaln o m . M alo g rađ an sk i trad icio n alisti se i na samo spom injanje tak v o g z a d a tk a nakostriješe, sm atrajući koncept ku ltu rn e politike koji tom e teži m alten e nebuloznim i još jednom d ek la­ rativnom »novotarijom « Saveza kom unista. A li, z a r d rugog p u ta im a, ako doista hoćemo da k u ltu ra bu d e vlasništvo n aro d a? K u ltu ra u najši­ rem i najdubljem smislu jest način ž iv o ta , sad ržin a ljudske svakidašnjice. I mi m oram o težiti za tretm ano m k u ltu re koji je ne bi svodio n a niz institucija, na institucionalni m ehanizam , niti na sektor, za koji se po logici nasljeđa klasnog d ru štv a b rine k a k v a elita d u h a i k a k a v bogom ­ dani m ecena koji se oslanja na v last i sredstva. D anas je za nas osnovno postići to d a se za k u ltu ru »brinu« svi rad n i ljudi i da je prisvoje, da je stv araju , bez o b zira rad e li u m aterijalnoj ili duhovnoj p roizvodnji. U tom smislu m oram o naglasiti to ta litet k u l­ ture, nju kao cjelovitost ljudskoga osmišljenog živ ljen ja, da bismo mogli p ro v o d iti načelo novog U sta v a o u g rađ iv an ju duh o v n e sfere d ru štv a u cjelokupni proces društvene repro d u k cije i o tzv . slobodnom p o v ezivanju n eproizvodnih s p roizvodnim djelatn o stim a, uz isključivanje p osred­ ničkih m ehanizam a, m eđu kojim a su do sada d rž a v a i njezin bud žet bili glavni. N aša je k u ltu ra , kao sektor, kao d jelatn o st, još uglavnom s tru k tu rira n a kao naslijeđena k u ltu ra staroga klasnog d ru štv a. Još postoji njezina zazatv o re n o st u tra d icionalne institucije, koje su priličn o nepokretne, koje pokazuju m alo inventivnosti u p rav cu v lastite dem okratizacije. U tom 24

sm islu k u ltu r a je d o s tu p n a sam o u žim d ije lo v im a d ru štv a , često m a lo ­ g rađ a n sk o g i snobovskog p ro fila , p a je u ta k v o j naslijeđ en o j k u ltu ri i ono što sm o do sada p o k u ša v ali ra z v ija ti k a o sa m o u p ra v lja n je isp ad alo p rilič n o sm iješno. T o je o n d a b ilo p o m alo izo p ačen o sa m o u p ra v lja n je , koje je p o g o d o v a lo p riv a tiz a c iji, k la n o v im a , m o n o p o lim a , o d rž a n ju ce h o v ­ skog i staleškog m e n ta lite ta u k u ltu ri i o p ć e n ito z a tv o re n o sti k u ltu re p rem a cjelini d ru štv e n o g bića. D a k a k o , proces d e m o k ra tiz a cije k u ltu re , usprkos svem u, u z n a p re d o v a o je, ali je više bio r e z u lta t p ro m je n a u d ru štv e n o j p o d jeli ra d a i p ro d o ra tz v . in d u strijsk e c iv ilizacije nego sm iš­ ljenog d je lo v a n ja so cijalističk ih snaga u sm islu k u ltu rn e revolucije, o kojoj je sv o je d o b n o L enjin govo rio , u sm islu a firm ira n ja i širenja n ovih lju d sk ih v re d n o ta , v re d n o ta koje o s tv a ru ju h isto rijsk e interese rad n ičk e klase. U p ro te k lo m v rem e n u stekli sm o i v e lik u p o u k u d a raz v o j k u ltu re ne m ožem o p re p u s titi raz m je n i n a trž ištu , p re m d a trž išn e z a k o n ito sti, d a k a k o , tre b a d a utječu i na k u ltu ru . Sto g a i težim o z a »slobodnom « raz m je n o m ra d a , u sm islu d o g o v o ra o n ih koji u k u ltu ri rad e i o n ih koji ra d e u d ru g im d jela tn o stim a , o to m e što, k o lik o i k a k o » razm jen ju ju « , k a k o bi se stih ijn i m eh a n iz m i trž išta , koji s tv a ra ju m aso v n u k u ltu ru u p e jo ra tiv n o m sm islu, što više isk lju čili. Poslije oslo b o đ en ja naslijed ili sm o m re ž u tra d ic io n a ln ih k u ltu rn ih in sti­ tu cija, k o ja je b ila k o n c e n trira n a u g rad sk e c en tre, k a k v e smo im ali, i slu žila ta n k im slojevim a intelig en cije i g rađ a n sk o j klasi k o ja u nas nije bila n a ro č ito ra z v ije n a . T e su se in stitu c ije d a lje raz m n o ž av a le . S o b z iro m n a bro j sta n o v n ik a , naša zem lja u b ra ja se m eđ u one koje im aju najviše p ro fe sio n a ln ih k a z a lišta , o p e ra , filh a rm o n ija , m u zeja, g alerija i sličnih u s ta n o v a . M re ž a se k u ltu rn ih in stitu c ija , d a k le , širila, ali je o stala sta tič n a u svojim klasičnim ulogam a. U nas u to m sm islu p o stoji m e tro p o liz ac ija k u ltu re . V e lik a v ećin a sta n o v ­ n ik a još ž iv i u trid e se ta k tisuća seoskih n aselja, k o ja su d o ju čer bila m ale z a tv o re n e zajednice. I sad a je so cijalizam ta sela p ro b u d io , ljudi su k ren u li p re m a g rad o v im a, p re k id s usm enom seoskom k u ltu ro m je žestok, ali više v a n jsk i i fo rm a la n . A tra d ic io n a ln e k u ltu rn e in stitu cije u g lav n o m se nisu pro m ije n ile , nisu se d e m o k ra tiz ira le , o stale su i d alje n e p o k re tn e i ne d o stu p n e . U v a k u u m u n a jednoj s tra n i iščezav ala je s ta ra seoska k u ltu ra — a na d rugoj n ije d o v o ljn o iz g ra đ iv a n a n o v a civ iliz a c ijsk a k u ltu r a k o ja bi bila p ro ž e ta socijalističkim v re d n o ta m a — p a je došlo d o širen ja »m asovne ku ltu re « k a o u n iv e rz a ln o g su ro g a ta p ra v o g a k u ltu rn o g ž iv o ta ljudi koji je k o re s p o n d e n ta n trž iš tu p ro iz v o đ e n ja u m je tn ih p o tre b a . P ren o sn ici i d istrib u te ri ta k v e m aso v n e k u ltu re i u nas, u ra d io i telev izijsk im stu d i­ jim a, u v e lik o tira ž n im i m a lo tira ž n im n o v in am a , u film sk im i d isk o ­ g rafsk im k u ć a m a , u cijeloj tz v . in d u striji k u ltu re , b ili su d e z o rije n tira n i i p re p u š ta li su se to b o žn je m d ik ta tu trž iš ta k u ltu rn ih usluga, koje su sam i s tv a ra li. Z a p o s ta v ili sm o b itk u z a n o ve, so cijalističk e k u ltu rn e p o ­ treb e i v re d n o te , a nije bilo ni iz g ra đ e n o g a d ru štv e n o g m eh an izm a, kojim bi se suzbijao v u lg a rn i k o m erc ija liz a m , n a k o ji n a k ra ju k ra je v a m o ra ju ići oni ko ji k u ltu ru » p lasiraju«. 25

T o nije bio p u t ni zasn iv an ja nove socijalističke k u ltu re, ni d em o k rati­ zacije kulture. P ra v a, aute n tič n a k u ltu ra i d alje je ostajala u sjajnoj izolaciji, rezerv iran a za m anjinu. A ko nam je do d o k id an ja lažne m asovne k u ltu re, one k u ltu re koja čovjeka tobože čini k u ltu rn im , a osirom ašuje ga — a do toga nam jest i m ora biti — onda je neophodna p o litik a istinske d em o k ratizacije k u ltu re u smislu radnikovog o v lad a v a n ja i k u ltu ro m i reprodukcijom k u ltu re kao svojim svakidašnjim životom . Riječ je o historijskom z a d a tk u da se u u v jetim a socijalizm a i u k u ltu ri dokinu m an ip u lativ n i sistemi u ru k am a m anjine, koja am o rfn o j masi u sferi p ro izvodnog i rutinskog rad a nudi kao tobože njezine au tentične potrebe ono što se želi plasirati rad i o d rža n ja k ap italističk o g tržišta. Socijalizam je tu situaciju m anipulacije naslijedio, i svejedno je d a li iza nje sada stoji b iro k ra t, te h n o k ra t ili tra d icio n a ln i in telek tu alac u ulozi k u ltu rn o g mesije. I u socijalizm u se p ro iz v o d i višak vrijed n o sti, što znači da postoji i tržište i da se prisv a ja višak rad a . I b iv a jasno d a je z a k u l­ tu rn u revoluciju u socijalizm u, za d e m o k ratizaciju k u ltu re presudno m ije­ n janje pro iz v o d n ih odnosa, m ijenjanje odnosa u svijetu i m aterijaln e i duhovne proizvodnje. A u nas je to danas izražen o u lajtm o tiv u da u d ru ­ ženi radnici počinju doista u p rav ljati p rije svega svijetom svoga rad a, u vjetim a svoga svakidašnjeg živ o ta, p lo d o v im a svoga rad a , da svoj svijet pro izv o d n je počinju k o n tro lira ti, što će sam o po sebi iza z iv ati i duboka m ijenjanja k u ltu rn ih potreb a. Jer, o n d a čovjek nije više osam ljeni p rip a d n ik izgubljenih ljudskih gom ila, već subjekt sa svojim ljudskim in d iv idualitetom , koji se ljudski u d ru žu je i u tom e ljudski p o tv rđ u je. U koliko čovjek ne egzistira kao djelom ični rad n ik u M arx o v o m smislu, k ao izolirani proizvođač, izolirani p ro d av a č nečega, izolirani kupac nečega, izolirani konzum ent k u ltu re, već kao d ru štv en o biće koje svoju stv a ra la č k u poziciju u svijetu ra d a izra ž av a u cjelini d ru štv a , on tim e i k u ltu ru koju smo zatekli kao k u ltu ru u građanskom smislu, kao sektor, ukras, tržišnu p otrebu i m a n ip u lativ n u sad ržin u m ijenja u k u ltu ru u d ru ­ ženih rad n ik a , koja sadrži punoću živ ljen ja, d o stu p n o st n ajdragocjenijih tekovina ljudskog duha i m ašte. T o o n d a znači i p risv ajan je k u ltu re od u druženih rad n ik a , a znači i d o k id an je svake elite u k u ltu ri, svakoga posebnog sloja dušebrižnika u k u ltu ri, d o k id an je i o n ak v e k u ltu re koja je kao institucionalna, ukrućen a, od sv ijeta rad a i cjeline društvene reprodukcije odvojena sfera, služila dru štv en o j m anjini. To, dak ak o , ne znači da se »dokidaju« genijalni pjesnici, sk lad atelji ili k ip ari, a ne znači ni to da ćemo svi to moći biti. N a p o ri o rg aniziranih socijalističkih snaga u p rav cu realiziran ja ustavnih načela i na njim a zasnovanih z ak o n sk ih od red b i u oblasti k u ltu re posebno m oraju biti veliki, d ugotrajni i suptilni. R a d n ik i rad n i čovjek u o rg a­ nizacijam a udruženog rad a i ovdje m ora d a uzm e glavnu riječ, ne da bi k ultu rn o g rad n ik a i stv arao ca doveo u najam n i odnos i učinio od njega svoga po d a n ik a i da bi ga ograničav ao u slobodi stv a ra la štv a , već n a p ro ­ tiv da bi sebe ku ltu rn o uzdizao i obogaćivao, a rtik u lira o v lastite k u l­ turne potrebe i sam izgrađivao pro g ram e k u ltu rn o g razv o ja, da bi i sam bio stvaralac i u ku ltu ri, a ne samo p uki h om o faber u p ro izv o d n ji i u 26

ru tin sk o m rad u . O O U R m o ra p o s ta ja ti i p o p rište k u ltu rn e p o litik e i sv a k id a šn je g a k u ltu rn o g ž iv o ta . K u ltu rn o m ra d n ik u i k u ltu rn o m s tv a ­ raocu u p ro fe sio n a ln o m sm islu p ru ž a sc p rv i p u t h isto rijsk a m o gućnost da u slobodnoj raz m je n i ra d a izbjegne m ecen atsk o j k o n tro li i k ru h o b o rač k im p o n iže n jim a i d a se osjeti r a v n o p ra v n im p ro iz v o đ a č em u d u h o v n o j p ro iz v o d n ji d ru štv a . U sa m o u p ra v n im in teresn im za je d n ica m a u o b lasti k u ltu re susreću se p o tre b e jed n ih i k rea c ija d ru g ih , ta k o d a k rea c ija svim a p o sta n e p o tre b a . T im e se p rid o n o si našem id ealu da k u ltu r a ne b u d e ni se k to r, ni u k ras, već n ačin ž iv o ta i d a se ne re p ro ­ d u c ira b ilo k a k v a p o se b n a k u ltu ra , n p r. p ro le tk u ltu ra ili k u ltu ra a ris to ­ k r a ta d u h a i elite snobova. U onom što je N O B h isto rijsk i d e te rm in ira lo k a o p o č e ta k d u b o k o g a k u ltu rn o g p re o b ra ž a ja većine, m o ra m o tra jn o n a la z iti in sp iracije za h isto ­ rijski proces d e m o k ra tiz a c ije k u ltu re , u kojem , u p ra v o d a n a s, m o ram o su d je lo v a ti s no v im d a lekosežnim p ra k tič n im rješenjim a.

Inteligencija u pripremanju socijalističke revolucije u Hrvatskoj — njena uloga i karakteristike (1919— 1941)

Z orica S tip etić

O v a o p sežn a i složena tem a z a h tije v a z n a n stv e n a m o n o g ra fsk a istra ž i­ v a n ja .1 U o k v iru re fe ra ta m ogu p rik a z a ti sam o obris s a d rž a ja i neke, m islim , n a jh itn ije z a k lju č k e, tem eljene n a višegodišnjem istra ž iv a n ju p ro ­ b lem a tik e kojoj p ris tu p a m k a o h isto rič a r. H is to rio g ra fsk o istraž iv a n je ne m ože, d a k a k o , iscrpsti svu ko m p lek sn o st tem e, ali m ože d a ti n u žn a u p o riš ta za c je lo v ito tum ačenje. Štoviše, v jeru jem d a če se o s v je tlja v a ­ njem p o litič k e dim e n z ije u k a z a ti n a najo so b en ije i n a jh itn ije. D a b ih n a z n a č ila p ro sto r u kom e se k rećem , p o n o v it ću n ek e op ćen ito p o z n a te ali tem eljne sudove: rev o lu c io n a rn a teo rija i rev o lu c io n a rn a svijest b itn i su p re d u v je ti re v o lu c io n a rn e akcije. Z b o g to g a rev o lu cio ­ n a rn a teo rija , njeni stv a ra o ci, širitelji, p o p u liz a to ri i a g ita to ri im aju u p rocesu klasnog, odno sn o rev o lu c io n a rn o g d o z rije v a n ja a d e k v a tn o z n a ­ čenje. Stoga nem a kom u n istič k o g p o k re ta , a k o n em a m ark sističk e in te li­ gencije, bez o b z ira na njenu k v a lite tu i m eđ u so b n i o dnos s p a rtijo m , tj. na stu p a n j id e n tific ira n o sti s p a rtijo m .2 N e m a ni so cijalističk e revolucije, a k o o n a n ije p o k re n u ta k a o a u te n tič n o rje ša v an je k riz e od ređ en o g a d ru štv a . D a bi d jelo v a o a u te n tič n o , to jest k a o teo rija revolucije, m ark si­ z am m o ra s tv a ra ti svoju iz v o rn u d ru štv e n u a rg u m e n ta c iju . P rem a tom e, i p a rtija i in te lek tu a lc i — po d efin iciji — u istoj su fu n k ciji: d a u o čavaju, a n a liz ira ju , o sm išljav aju d ru štv e n e p ro b lem e, d a p ro je k tira ju i o rg an iz i­ ra ju n jih o v o rješav an je. T o ih su d b in sk i sp a ja a isto d o b n o s tv a ra m eđ u ­ sobnu n a p e to st i k o n k u re n tsk i o d nos. Ip a k , z n a ča ja n p ro sto r ostaje rela ­ tiv n o lišen te n a p e to sti. T o je p ro sto r u kom e se a p e lira na osjećajne i m o ra ln e k o m p o n en te , d a k le p ro sto r u m jetn o sti. P a iak o ni jed n a filo ­ z o fsk a m isao i ni jed n a so c ija ln o p o litič k a d o k trin a nije sn ažn ije o d m a rk ­ sizm a istic a la z n ačenje u m je tn o sti u o s tv a riv a n ju h u m a n ite ta , u p rak si se ta re la tiv n a sloboda iz ra ž a v a la ta k o d a se a p s o lu tiz ira la sp o z n ajn a fu n k ­ cija um je tn o sti v red n o v a n je m id ejn o g sm isla i u č in k a u m jetn ičk o g a djela. T o više što su ta djela, p o n e k a d , u svojoj osn o v n o j in ten ciji, bila p o li­ tič k a p o ru k a ili č a k p o sre d n o p o litič k o usm jerenje. 29

B itno je da kom unikacija izm eđu inteligencije i p a rtije nije jednosm jerna: koliko god je inteligencija zn ačajn o prid o n o sila radničkom p okretu, jednako je tak o i p o k ret fo rm irao i osm išljavao d jelovanje inteligencije. P a i niz n ajzn ačajn ijih stv a ra la č k ih in d iv id u aln o sti duguje p o k retu idejno uporište p reko kojeg je za njihov o djelo vezan a cjelo v ita v izija mogućega ljudskijeg svijeta i povijesno a k tu a ln a argum en tacija zašto se stari svijet m ora m ijenjati. Isto je tak o b itn o da, usprkos svim navedenim općevažečim činjenicam a, odnos inteligencija — p a rtija ne m ože biti teorijska k o n stru k cija nego uvijek pro izlazi iz određenih povijesnih okolnosti i p o d razu m ijev a uvijek k o n k retn u situaciju i kon k retn e ljude. Povijest K om unističke p a rtije Jug o slav ije obiluje razn o lik im oblicim a tih odnosa koji čine dragocjen i neizd v o jiv dio suvrem ene povijesti. T a je povijest, dosegnutim rez u lta tim a i k o n tin u ira n im djelovanjem , u p ečat­ ljiva i u usporedbi s drugim kom unističkim p a rtija m a u m eđuratnom razdoblju , p a i u usporedbi s onim a koje nisu bile u ilegalnosti. Ti su rezu ltati to značajniji što je m ark sističk a inteligencija u Jugoslaviji i H rv a tsk o j u čitavom m eđuratno m razd o b lju k v a n tita tiv n o zn atn o zao­ s tajala za građanski o rijen tiran o m inteligencijom , a uz to su robije, em igracije, z abrane i oskudice tra jn o sak atile njeno djelovanje. U jugoslavenskim razm jerim a, h rv atsk a in teligencija im a istak n u tu i veom a složenu ulogu u razd o b lju o kom e govorim . T a k v a joj je uloga p rip a la uslijed osobenosti d ru štv a u kom e djeluje i koje je d eterm inira. P onajprije, to je već tra d icio n a ln o zn ačajn a uloga inteligencije u javnom e životu H rv a tsk e — m nogo z n ačajn ija nego što bi joj po njezinoj realnoj snazi p rip a d a la . Jer, u slabo razvijenom e g rađanskom d ru štv u , inteligen­ cija je bila po tp u n o inte g rira n a u g rađanske slojeve te sačinjava i zn atan dio v o d stv a svih p o litičkih stru k tu ra . Inteligencija ne samo što je »zam je­ njivala« buržoaziju, nego je, u p rav o zbog toga, bila određena da u sta­ novitoj m jeri »zam jenjuje« i slabo razv ijen i revolucionarni subjekt. N a ­ dalje, za h rv atsk u je inteligenciju n adasve zn ačajn o da je od svoga k o n ­ stitu ira n ja djelovala u nacionalno neslobodnom e, p erifernom e i sirom aš­ nom društvu. R ealizacija i a firm acija nacionalne sam osvojnosti — bez obzira u k akvom se sadržaju ja v ljala n acionalna ideja, d a li kao jugosla­ venska ili h rv atsk a — osnovna je težn ja stv aralačk e inteligencije. O n a je tim e fu n kcionirala kao nacio n aln a p red v o d iteljica, n acionalna elita, ali bez stvarne m aterijalne i socijalne podloge. Te su činjenice u p rav o gurale inteligenciju da teži ne samo za vodstvom u političkim s tru k tu ­ ram a, nego i da se nastoji n a m etn u ti kao poseban politički fak to r, kao strategijski usm jerivač dru štv a. Sve te k a ra k te ristik e očitovale su se u različitoj m jeri i s različitim uspjehom u pojedinim p olitičkim situacija­ m a o kojim a su, d a kako, redovito izrav n o ovisile. S ocijalistička je ideja m eđu inteligencijom bila do prv o g a svjetskog rata gotovo nepoznata, a onoliko koliko se o njoj čulo, posredstvom uglavnom neprijateljskog in te rp re tira n ja , bilo je dočekivano s odbojnošću.3 M a rk ­ sistička m isao ne samo da je bila o tk lo n jen a kao revolucionarna, dakle d estru k tiv n a , teorija, a uz to i »tuđinska«, nego je bila nep o zn ata i u rastvorenom obliku naučnih disciplina. T rad icio n aln o m interesu h rv a t­ 30

ske inteligencije z a k u ltu rn o p o v ije s n u p ro b le m a tik u p o tp u n o jc izm a k a o fundus d jela te v rste iz k ru g a o k o P rv e i D ru g e in te rn ac io n a le , a ta k o đ e r su bile, u g lav n o m , n e p o z n a te i ideje ru sk ih n a ro d n ja k a . Sam a SD p a rtija u H rv a ts k o j, im aju ći m nogo teže u v jete z a a firm a c iju nego g rađ a n sk e p a rtije , m o ra la je svoj ra d o g ra n ič a v a ti. Lišena su ra d n je in te lek tu a la c a m ogla je r a z v iti v rlo sk ro m n u teo rijsk u d jela tn o st, a o s k u d ije v a la je i tem eljitijim a n a liz a m a d ru štv e n e d a to sti u H rv a ts k o j. SD p a rtija nije ni onim dijelom svoga p ro g ra m a ko ji je tra ž io d e m o k ra tiz a ciju jav n o g ž iv o ta p o b u d ila veće z a n im a n je i sim p a tije g rađ a n sk e inteligencije. S u ra d n ja p o jed in ih g ra đ a n s k ih p o litič a ra (tj. in te lek tu a la c a ) iz u z e tn a je i k r a tk o ­ tra jn a . M e đ u tim , sre d n jo šk o lsk a i s tu d e n tsk a o m la d in a, n e z ad o v o ljn a sterilnošću g ra đ a n s k ih p o litič k ih i id ejn ih p ro g ra m a , p o čin je ip a k p o lak o p o k a z iv a ti interes z a soc ija ld e m o k ra c iju . M a d a je taj interes iz ra ž a v a o m ali b ro j, a p ris u tn o st u p a rtiji b ila još m alo b ro jn ija , ta je p ro m je n a ob o g a tila p a rtijs k i rad . G od. 1904. ušla je u SD p a rtiju p r v a g ru p a z a g re b a č k ih sre d n jo šk o la c a : J u ra j D e m e tro v ić , b r a t E ug en a D e m e tro vića, k oji je n a sličan na č in ušao u p a rtiju 1902, z a tim R u d o lf Z istler, Iv a n N o v a k i S v e to z a r D elić. Već u p ro sin cu 1905. b ili su iz a b ra n i u p a rtijs k o ru k o v o d stv o . O k o 1910. ušla su u p a rtiju tri stu d e n ta : A n te K a rg o tić , M ijo R adošević i Iv o Šporčić. P re m a K o raću , s njim a je »za k lju č en a lista in te le k tu a la c a k o ji su d o svjetskog ra ta ušli u rad n ič k i p o k re t« .4 Ia k o m alo b ro jn i, bili su veo m a a k tiv n i u p o k retu , n a ro č ito u p a rtijs k o j štam p i. O n i su p rid o n ije li d a se interes za so cijalističk u ideju d o nekle p ro širio , n a ro č ito m eđu o m la d in o m , iak o je sve to bilo d alek o od p o z n a v a n ja izv o rn o g z n a če n ja m ark siz m a . S ta n o v iti utjecaj a n a rh i­ zm a ta k o đ e r je bio p ris u ta n . U o či b a lk a n sk ih ra to v a i svjetskog ra ta n a jra d ik a ln iji dio o m la d in e, p a i one k o ja se p rib liž a v a la socijald em o ­ krac iji, k a ra k te riz ir a o je sn a ža n u n ita ris tič k i ju g o slav en sk i n a c io n a liz a m .5 U općeno ocjenjujući, d ržim , k a k o se ip a k m ože z a k lju č iti, d a je p rv a generacija m ark sistič k ih in te le k tu a la c a b ila d ru štv e n o slabo d jelo tv o rn a i a firm ira n a . O n a je n a p o k o n sva ušla u g rađ a n sk u k o n c e n tra ciju k o ja je su d je lo v a la u z a v ršn o m procesu s tv a ra n ja p rv e zaje d n ičk e d rž a v e — K ra lje v in e S H S . U toj se d rž a v i k a sn ije tra jn o p o n a šala refo rm ističk i u klasnom i u n ita ris tič k i u nacio n aln o m p ita n ju . O d b ija n je revolucije p o stu p n o ju je logično do v elo d o pozicije sta b iliz a to ra režim a, doduše, ne n a ro č ito efikasnog, uslijed o b jek tiv n e slabosti socijalista. M e đ u ra tn o ra z d o b lje u J u g o sla v iji — u kojem d a ljn je generacije m a rk ­ sističke inteligencije sudjeluju u b itn o no v o j fu n k ciji — z a p ra v o je k r a tk o raz d o b lje ali s veom a din am ičn im p o litič k im p re s tru k tu rira n je m i iz ra z i­ tim socijalnim k riz a m a . U fa z a m a sn a žn e p o litiz a c ije d ru štv a , s k o n fro n ­ tac ija m a sudjeluje i k u ltu rn a sfera. Z a p ra v o , ta se sfera ta d a p o n ajv iše i iz ra ž a v a la je r je u z a o sta lo m , k riz n o m d ru štv u , p o litik a (u užem sm islu) tem e ljn a m o tiv a cija ja v n o g d jelo v a n ja . U z av isn o sti od p o litič k e situacije — veće ili m anje m ogu ćn o sti o tv o re n o g a p o litič k o g d jelo v a n ja — i p o litič k e su p o ru k e bile m an je-v iše iz ra v n e u z n a tn o m dijelu k u l­ tu rn ih tv o re v in a . S itu a c iju intelig en cije o p ć e n ito d e te rm in ira lo je n a ro ­ čito n e k o lik o z n a č a jn ih č injenica: z a v ršn i proces s tru k tu rira n ja h rv a ts k e n acio n aln e svijesti i p o tp u n o n o v fenom en seljačkog p o k re ta , p ritis a k 31

nacionalnog p ita n ja i težnja građ an sk ih p o litič a ra za ideološkom hom o­ genizacijom h rv atsk o g na ro d a u o k v iru toga p o k reta , jačanje nacionalističko-šovinističkih snaga i org an iziran e k lerik aln e p ro p ag an d e, a sve to uz vrlo visok po sto tak nepism enosti stan o v n ištv a i n e d o sta tak dem o­ k ratskih sloboda. U kontekstu m eđ u n aro d n ih k riz a ti su se elem enti posebno složeno prelam ali u H rv a tsk o j. U tim osnovnim o kvirim a, drug a generacija in telek tu alaca m arksista — a z a p ra v o p rv a kom unistička — um nogom e je m o rala tek zap o čin jati.0 B aštinjeno p rev lad av aju će uvjerenje d a je socijalistička ideja em inentno a n tik u ltu rn a i anacionalna, a n jena realizacija » n eprirodna« i tero ri­ stička, dobilo je nove argum ente i žestinu u vrijem e k a d je »nacionalno pitanje« tem eljna građ an sk a po litik a, a p ro tu k o m u n ističk a i an tiso v jetska p ro p ag a n d a jedna od najh itn ijih ideoloških orijentacija. T a je druga generacija gotovo cjelovito ušla u jav n i ž iv o t H rv a ts k e uoči p rvoga svjetskoga ra ta kao nacio n aln o rev o lu cio n arn a in telek tu aln a om ladina, m ahom iz redova srednjoškolaca. M eđu njim a je bilo nekoliko izuzetno d a ro v itih m ladića povezan ih čvrstim p rijateljstv o m , proizašlim iz zajedničke im jugoslavenske ideje i socijalističko-anarhističke osjećaj­ nosti, te nadasve težnjom da i u k u ltu ri djeluju revolucionarno. O d početka je u njim a prisu tn o uvjerenje d a je k u ltu rn a revolucija n eraz­ dvojiv dio socijalne revolucije. N ešto od ta d a m oderne ideje o »intelek­ tualnoj eliti« i njezinoj ulozi, posebice u zaostaloj zem lji, našlo je odjeka u uvjerenju o njihovoj revolucio n arn o j, av an g ard n o j ulozi. N jih o v o je »akadem sko« fo rm iran je prek in u la ro b ija i rat, i oni, ulazeći u jav n i ž ivot, od početka su izv an građ an sk e in stitu cio n aliziran e k u ltu re na •čemu će istrajati. U toj su generaciji n ajzn ačajn iji: A ugust Cesarac, K a ­ m ilo H o rv a tin , Đ u ro C vijić, F ra n jo L juština, V lad im ir Ćopić, Simo M iljuš, M iroslav K rleža, zatim i O gnjen P riča i drugi. Većina ih je p ri­ s tu p ila Socijaldem okratskoj stranci u vrijem e njezina obn av ljan ja, 1917/1918. godine, djelujući na njezinu lijevom e krilu. Bili su veoma značajan dio one revolucionarne jezgre k o ja je rask in u la sa socijaldem o­ kracijom i osnovala K om unističk u p a rtiju Jugoslavije, u uvjerenju da će p a rtija biti ona org an iz ira n a snaga k oja će i Jug o slav iju uvesti u svjetsku revoluciju. N o v a je d rža v a bila b a štin ik svih slabosti staro g a sistema, pa je uvjerenje da se dru štv en a k riz a m ože riješiti sam o socijalističkom revolucijom tem eljni po k retač njih o v a djelo v an ja. A uključivanje u svjet­ sku revoluciju značilo bi, vjero v ali su, rad ik a la n p rek id s povijesnom zaostalošću, u lazak u zbiljsku suvrem enost, u n ovu civilizaciju koja će o stv a riti istinski hum anitet. O d po četk a 1919. godine kom unisti su d o ­ slovno od d an a do d an a očekivali » izbijanje svjetske revolucije«, p a je situacija zahtije v a la dinam ično i p o tp u n o o p redjeljivanje. N ije bilo vre­ m ena da se — kak o to najčešće b iv a s in telek tu alcim a — n ajp rije o pre­ dijele za teoriju, pa, ako se z a d rž e sam o na toj razin i, d a se d istanciraju •od revolucionarne prakse, a zau zm u sta v njenog legalnog k ritič a ra. Ti m alobrojni intelektualci — koji su i od građanske inteligencije denuncirani kao destru k tiv n i — p rih v a tili su tem eljnu orijen taciju za revoluciju, pa su, unatoč teorijskoj nedograđenosti i p rak tičn o m neiskustvu, p redano djelovali i u intelektualnom i p rak tičn o m rad u , i p o tom e su bili kom u32

ništi. T a k o je d jelo v a o i C csarčev i K rlež in P la m en , koji je, negirajući u k u p n u g ra đ a n s k u s tru k tu ru , zap o čeo o c rta v a ti d ru k čije m ogućnosti. S p a to so m — iskrenom v o k a c ijo m to g a p rijelo m n o g v rem e n a — p o sta v lja li su d ru štv u m n o g a b itn a p ita n ja : a n a h ro n iz m a n a c io n a ln ih m ito v a koji se p o n o v o a k tu a liz ira ju , rep re siv n o sti tra d icije, p ita n je n ove socijalne, p o litič k e i k u ltu rn e o rije n ta c ije d ru štv a , p ita n je o d g o v o rn o sti inteligencije i n a p o k o n p ita n je zb o g kojeg je sav taj n a p o r p o k re n u t, p ita n je stv a ra n ja suvrem ene d ru štv e n e svijesti oslobođene o d tra d ic io n a ln ih sam o o b m an a. P lam en n ije n a d v isio ra z in u p o k re ta u sp o z n aji o sn o v n ih d ru štv e n ih pro b le m a, ali je b itn o p ro širio k ru g p ita n ja , iak o n a sva nije d a o p rim je ­ ren o d g o v o r. U sm je ra v aju ć i k a svjetskoj rev o lu ciji, časopis je isto d o b n o p o k a z iv a o m nogo više se n zib ilite ta za osobenu h rv a ts k u p ro b le m atik u nego sam a o rg an iz a cija. O p tu ž iv a n o d g rađ a n sk e intelig en cije za an acio n a ln o st, P la m e n je d o ista bio » n a jh rv a ts k iji časopis svojeg v rem e n a « .7 T a k o je sa g ra đ e n tem elj n a kojem će, kasnije, ne sam o izra sti k u ltu rn a sam osvijest p o k re ta nego i n a s ta ti k reacije k oje p re d s ta v lja ju najviše na c io n a ln e v rije d n o sti. O s ta li in te lek tu a lc i iz te generacije fu n k cio n ira ju k a o o rg a n iz a to ri i vo đ e p o k re ta , a n g a ž ira n i p rv e n stv e n o u složenoj b o rb i z a id ejn o raščišćav an je u rad n ič k o m p o k retu . S ta v lja n je m K P J v a n z a k o n a 1921. go d in e slom ljen je široki k o m u n i­ stički p o k re t a tim e je »m esijan sk a uznesenost« te generacije p re trp je la o z b ilja n k o re k tiv . U slijedećem raz d o b lju , tz v . oseke revolucije, tre b a lo je tem e ljito a n a liz ira ti d ru štv e n e p ro b le m e i, s tim e u vezi, u z ro k e teškoga p o ra z a p o k re ta te n a osnovi tog a fo rm u lira ti njegove realn e m ogućnosti. N a c io n a ln o p ita n je , seljačko p ita n je, p ro b lem k u ltu rn e o rije n ta c ije , u p o ­ z n a v a n je šire ja v n o sti s klasicim a m ark siz m a i sa suvrem enim svjetskim k re ta n jim a , tra jn o tum a č e n je p o v ijesn o g a sm isla p ro m je n a u Sovjetskom S avezu — sve su to bili golem i z a d ac i što su s ta ja li p red , u g lav n o m , još uv ije k istim po jed in c im a . O n i su ih p re d a n o iz v rša v ali ali, d a k a k o , nisu m ogli p re k o ra č iti o b jek tiv n e gran ice svoga d jelo v a n ja . A n alize n acio ­ naln o g i seljačkog p ita n ja , ra šč lan jiv an je »fen o m en a R ad ić« , »ruske tem e« (1923. i 1924, 1925. godine), višegodišnji p lo d o tv o ra n utjecaj K n již e v n e re p u b lik e n a p o d iz a n je o pće k u ltu rn e razin e, sn a žn a k n již e v n a a firm a c ija K rlež e i C esa rc a na jv iši su d o m eti to g a d jelo v a n ja . P a r tija je, m a d a u ilegalnosti, po sre d stv o m ta k v o g a d jelo v a n ja iznosila u ja v n o st i k o m u n istič k u ko n c e p ciju p o litič k o g a i so cijaln o g rješenja, te njegove e tičk e, m o ra ln e i k u ltu rn e dim en zije.8 T a d a već zre lije usvojen m ark si­ stičk i in stru m e n ta rij bio je z n a ča jn o u p o rište koje b itn o p rid o n o si p ro ­ d u b ljiv a n ju sp o z n aje to ta lite ta n acio n aln e p ro b le m atik e. N o , k a k o je P a r tija u to v rije m e b ila d a le k o o d realn e p o litik e , rev o lu cija je shvaćena i tu m a č e n a k a o b u d u ć n o st kojoj tre b a tež iti tek strategijski. U to m e su sm islu, m eđ u tim , P a r tija i njen i in te lek tu a lc i bili svojom a u to k ritik o m u o d nosu n a p re th o d n o ra z d o b lje i suviše rad ik a ln i. O sa ­ m o staljen je »lijeve fraze« i fra k c ijsk e b o rb e u ru k o v o d stv u K P J — a to će reći p re te ž n o m eđu in te lek tu a lc im a — bile su k a ra k te ris tik e toga raz d o b lja . O d m a h n a k o n u v o đ e n ja šesto jan u arsk e d ik ta tu re , p a rtijsk e su o rg an i­ z acije raz b ije n e i te k se 1931. i 1932. p o č in ju p o lag a n o p rib ira ti i s 3

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

33

m ukom uspostavljati vezu s ruk o v o d stv o m koje više nije u zem lji. U takvoj, još težoj p olitičkoj situaciji m o ra la se i in teligencija nešto d ru k ­ čije ponašati. I dok je nicao niz više-m anje sam ostalnih in telek tu aln ih inicijativa, koje su pokušavale d a posredstvom k u ltu rn ih ob lik a o d rže k o n tin u ite t socijalističke idejnosti, istodobno su čak i C esarec i K rleža sudjelovali u stanovitom e smislu u o k u p ljan ju građ an sk e opozicije. A iz te opozicije, toj se generaciji kom unista p rik lju ču ju logičnim razvojem S. G alogaža, O . K eršovani, još kasnije B. A d žija i niz drugih. M nogi intelektualci-kom unisti, koji djeluju trid esetih godina, doslovno su se duhovno p ro filirali i sazreli na robiji. Postupno se počinje n a z ira ti nova in telek tu aln a generacija, izrasla u s tv a r­ nosti tadašnje Jugoslavije. O n a nije zn a la za ro m an tičn i sjaj i gorčinu iluzije o »svjetskoj revoluciji u koju će se i naš p o k ret uliti kao potočić«, kako je to svojedobno govorila p rv a k o m unistička generacija. Sprem ni za dugo trajn u i nesm iljenu borbu u m nogo čemu raz lik u ju se od genera­ cije koja je d ala tak o m ark a n ta n p e č a t kom unističkom p o k retu d v a d e ­ setih godina. U z to, njihova težn ja d a se p rev la d a ju frak cijsk e borbe — u kojoj je strastveno gotovo č itav a p rv a generacija sudjelovala — i da se rad ik aln ije po rad i na izg rad n ji p a rtije boljševičkog tip a , uzro k o v ali su d a je nastao sta noviti d isk o n tin u itet s nekim in telek tu aln im d jelim a preth o d n e generacije. P rim jerice, visok d om et p artijsk e diskusije o nacio­ nalnom p ita n ju iz 1923. godine nije kasnije do v o ljn o u građen u svijest nove generacije. Istodobno, iz u osnovi istih ili sličnih pob u d a jav lja se fenom en koji je Č olaković označio kao » literariziran je p o k reta« . U v je to ­ van p rvenstveno jugoslavenskih realiteto m , djelom ično sam oinicijativno a p od utjecajem prim jerenih am eričkih i ev ro p sk ih tendencija te u p u ta H a rk o v sk o g kongresa, nastao je i ko d nas p o k ret tzv . socijalne um jet­ nosti. O sn o v n a tendencija »socijalne um jetnosti« bila je d a idejno-politički djeluje, čak i m obilizira. Stoga se u nju ideologija ulijevala u samom ishodištu, iskazujući se često nedovoljno p o sredovana um jetničkim činom. N a tim su po stav k am a ostvarene istinske vrijed n o sti u dom eni likovne um jetnosti, stvaralaštvom grupe »Zem lja«. N astojeći što autentičnije o d raz iti socijalnu i nacionalnu stv arn o st, n ajagilniji »zemljaši« — K. Hcgedušić, O . P ostru žn ik , I. T ab ak o v ić, V. Svečnjak, M. D etoni, A. T iljak i drugi, ostvarili su rijetko sretnu sintezu um jetničkog i političkog d jelo v an ja,9 a zadužili su k u ltu ru i po k retan jem stv a ra la štv a p o dravskih seljaka. N a p ostulatim a »socijalne literatu re« m anje je o stvareno u k n ji­ ževnosti, a ponajm anje u dom eni k ritik e i k njiževne do k trin e. N o , to je ipak bio prv i širi o rganizirani ljevičarski p o k ret i on je polučio z n atan idejno-politički učinak. U situaciji k ad je jačala H S S — negirajući zbiljsku klasnu sadržinu nacionalnoga p ita n ja i težeći da se razv ije u tzv . naro d n i p o k ret — za s tv a r revolucije, za revolucioniranje d ruštvene svijesti bilo je važno tom e se su p ro tstav iti iznošenjem tem a iz zastrašujuće stvarnosti i tak o p o bijati idilične haesesovske p redodžbe. Polem ika izm eđu K rleže — koji je već ta d a afirm ira n kao n a jd o m in an tn iji k njiževni stv aralac — i nekih nosilaca »socijalne literatu re« za P a rtiju nije bila posebno z n a ­ čajna. Polem ika, naim e, nije im ala po litičk e im plikacije osim što je donekle raz d v a jala neke snage na koje se P a rtija željela i m ogla osloniti. 34

O k o p olovice trid e se tih g o dina d ru štv e n a situ a c ija p o staje m nogo slože­ n ija .10 D o laskom H itle r a na v last, b itn o jačaju i k lero fašističk e snage u H rv a ts k o j. O n e p o stu p n o sve ag resiv n ije i zlo k o b n ije d jelu ju u jav n o m e ž iv o tu H rv a ts k e , osobito tim e što p rid o b iv a ju z n a ta n dio in teligencije i k u ltu rn ih u sta n o v a , te što rasp o la žu raz m je rn o golem om izd a v a č k o m djelatnošću. U k a z iv a ti na sm isao tih ten d e n c ija p o sta je jed an o d b itn ih z a d a ta k a č ita v e lijeve inteligencije, d a k le in telig en cije k o ja je v ezan a za P a rtiju i one k o ja m ože s njom e naći za je d n ičk i interes, m a k a r d jelo ­ m ično i k r a tk o tra jn o .11 T a lijeva in telig en cija z a p ra v o je n o v a k v a lite ta što se ja v lja od sredine trid e se tih g o d in a. U z n a tn o j m jeri, o n a je p ro iz ­ vod osobeno h rv a ts k ih p rilik a , je r bi u nekom slo b o d n ijem d ru štv u dio ta k v e inteligencije d jelo v a o s lib e raln o -g ra đ a n sk ih p o zicija. Ali, od 1935. godine d ru štv o se sn ažn o p o litiz ira p a z a to i sv ak a d jela tn o st in te lig e n ­ cije po sta je p o litič k i z n a ča jn a . O tu p lju je i d o ta d a iz ra z iti, a n tiin te le k tu a liz a m H S S , po što je stra n c i, k o ja se sp rem a z a u ze ti v last, p o tre b n a in telig en cija i n jez in a d u h o v n a m oć rad i o rg a n iz ira n ja ideološkog a p a ra ta i p rim je re n o g u sm je ra v a n ja k u ltu rn ih u s ta n o v a . U z to je, d a k a k o , došao do iz ra ž a ja i sve jači g rađ a n sk i sa d rž a j H S S -a, iako se n a »seljačkoj« ideologiji i d a lje n a jtv rd o k o rn ije in z is tira lo .1N a m je rn o m a g lo v ito d e fin ira n je p o jm a » n acio n aln e sam osvojnosti« i » n acio n aln o g oslobođenja« d o p u šta lo je raz lič ite in te rp re tac ije , p a tak o i n ajšire o k u p lja n je, a uz to je H S S d o d o lask a n a v last o b e ć av a la široku de m o k ra tiz a c iju d ru štv a . S toga je bilo v eom a n ep o p u la rn o , osobito za inte lek tu a lc e , sta ja ti iz v a n p o k re ta ili n a s u p ro t njem u. K o m u n istič k a , pa i »lijeva«, in telig en cija nije n ik a d im a la dilem e u o d n o su n a režim , pa i opo z ic io n u desnicu, ali su se p ro b lem i p o ja v ljiv a li su o čavanjem s m a ­ ticom » n acio n aln o g p o k re ta « . P a iak o su desn ičarsk e ideje bile tra jn o n a jo štrije o sp o ra v a n e , za o sv je tlja v a n je c je lo v ito g a g rađ a n sk o g s u p stra ta u » h rv atsk o m n a c io n a ln o m p o k retu « nije u čin jen o d o v o ljn o , n a ro č ito ne do druge p o lovice 1939. godine. N o , iak o se izm ijen ila ta k tik a prem a inteligenciji, o stao je sirom ašan d u h o m sa d rž a j i a n a k ro n ič n o st haesesovske d o k trin e . I, d o k je p ritis a k n a c io n a ln o g a p ita n ja v o d io z n a ta n dio inteligencije u k rilo H S S , ta d a jedinom e legalnom o p u n o m o ćen ik u koji bi ga m ogao riješiti, isto d o b n o je id ejn a skučen o st H S S g u ra la intelig en ciju nekom c o b lik u lje v ič a rs tv a o slo b ađ aju ći je o d »seljačke« ideologije. A li, za m noge ta k v o lje v iča rstv o nije im alo osn o v e u m ark siz m u , tj. nije bilo d e stru k ­ tiv n o sp ra m tem elja g rađ a n sk o g a d ru štv a , nego je p re d sta v lja lo sam o o p o ziciju p re m a n ekim rea k c io n arn im i n e d e m o k ra tsk im o b licim a toga d ru štv a . K ritič n o st p re m a haesesovskom e k o n z e rv a tiv iz m u i o d b o jn o st p rem a k lero fašistim a d o b ila je, u p o č e tk u z n a tn im dijelom sp o n tan e, a p o stu p n o i sve o rg a n iz ira n ije p o tic a je o d K P J . P a r tija je ta d a u d em o ­ k ra ts k o j, širo k o zam išljenoj k o n cep ciji a n tifašistič k e N a ro d n e fro n te našla svoj p ro sto r z a v o đ e n je realn e p o litik e . B ila je to p la tfo rm a koja je m ogla i m o ra la ra č u n a ti i s lijev o m in telig en cijo m . P a rtiji je b ila p o ­ tre b n a in te ligencija r a d i fo rm a ln o g a p o sre d o v a n ja u jav n o sti, u njenom n a p o ru d a se leg a liz ira a bili su joj p o tre b n i, d a k a k o , i raz n o lik i oblici n je­ z in a in te lek tu a ln o g d jelo v a n ja , po n a jv iše u p re z e n tira n ju ko m p lek sn o r a z ­ 35

rađenog nacionalnog p rogram a. D o ista, u drugoj polovici trid esetih godina im presivno je djelovanje lijeve inteligencije. Buja izd av ačk a, publicistička i prijev o d n a djelatn o st te gotovo u svim a duho v n im sferam a m arksistička m isao počinje k rčiti putove. U z to, P a rtija počinje n a la z iti uporište u n a jrazličitijim profesijam a inteligencije. O ta d a se kom unisti intelektualci ne n a laze više gotovo isključivo u ek skluzivnijim k u ltu rn im sferam a, nego se jav ljaju i m eđu ad v o k a tim a , liječnicim a, inženjerim a, teh n ičarim a, uči­ teljim a, profesorim a itd .13 O snov n i obrisi em ancipatorske, racionalističke ideje m arksizm a više nisu n e po zn ati široj in telek tu aln o j jav n o sti, iako je recepcija i dalje uglavnom ovisila o po litičk im m otiv acijam a. O tome je fenom enu K eršovani napisao d a se m ark sizam u jednom e tre n u tk u do m in a n tn o nam etnuo in telektu aln o m e ž iv o tu H rv a ts k e .14 M eđutim , ta k v a široka fro n ta ljevice im ala je i svojih slabosti. P a rtija nije m ogla p rid o b iti svo to savezništvo, pog o to v o ne u situaciji k o ja je p o godovala da p olitički p rag m atizam p rev la d a strategijske ciljeve. T a k o u procesu brojčanoga jačanja lijeve inteligencije istodobno d o lazi i do njezinog raslojavanja. D io se organizacio n o čvrsto veže uz K P H , a drugi se dio ne m ože id en tific ira ti s p olitiko m P a rtije .15 U z to, neki se k reativ n i m arksistički intelektualci distan ciraju od P a rtije , sm atraju ći da mogu donekle nezavisno u tjecati na strateg ijsk o u sm jeravanje d ru štv a. O n i ne vjeruju da P a rtija i rad n ič k i p o k ret m ogu neposredno d jelo v ati kao z n a ­ čajan sam ostalni p olitički fa k to r. N e v jeru ju d a rad n ičk i p o k ret s P a r­ tijom m ože u H rv a tsk o j u doglednoj b udućnosti p o stati subjekt koji bi m ogao rea liz ira ti ideju socijalizm a. Stoga su odlu čn o p ro tiv sam ostalnoga političkog javnog djelovanja P a rtije i slabljenja »nacionalnog p okreta«. U tom e je bio politički smisao K rlež in ih T eza iz 1935. godine, njegova negativnog stav a prem a k a n d id iran ju k o m unista n a izb o rim a 1938. i nekim drugim političkim događajim a iz toga vrem ena, p rem a kojim a je trebalo da P a rtija sam ostalno djeluje. T a d a o snovana K P H , koja je svo­ jim prog ram om danom ice o k u p lja la n ovo članstvo, ip ak je u svojim p rvim rukovodećim stru k tu ra m a bila p od zn atn im utjecajem tih in te­ lek tu a la c a .16 K ak o se ta k v a p o litik a kosila s linijom K P J, m oralo je doći do k ritik e od C K K P J. Sve d ok se nije rad ilo o k rajn je zaoštrenoj političkoj situaciji uoči i na početk u dru g o g a svjetskog ra ta — P a rtija je d o p u štala različite p olitičke i ideološke procjene. Ali, u tim su se tre ­ nucim a ta razm im oilaženja počela p o litičk i isk lju čiv ati. U toj se dilemi velik dio lijeve inteligencije id en tificirao s P a rtijo m u njezinoj d jelatnosti prip re m a n ja a zatim i neposrednog d izan ja revolucije, d o k je dio izrazio nepovjerenje u realnost tak v e zam isli. U tom e političk o m ko n tek stu valja tu m ačiti razlog zašto se P a rtija u p u stila u tzv . sukob n a ljevici 1939/1940. godine i zašto ga je sm atrala važn im dijelom n a p o ra za svoju konsoli­ daciju.17 T a k o je proces konsolidacije, odnosno boljševizacije P a rtije tekao u veom a složenim okolnostim a: u vrijem e sve otv o ren ije agresivnosti m eđunarodnog fašizm a i njegovih p ristalica u nas, u vrijem e p o leta antifašizm a, jačanja »nacionalnog p o k reta« i d o lask a n a v last H S S-a, p raćenog izdajom v lastitog p rogram a, u vrijem e depresivnih vijesti iz Sovjet­ skog Saveza o procesim a i čistkam a u kojim a su stra d a li i m nogi od p rv e generacije k o m unista-intelektualaca; u vrijem e sovjetsko-njem ačkog p a k ta i izbijanja drugoga svjetskog rata . I, n ap okon, ta se konsolidacija 36

s tv a ra la u a tm o sfe ri z n a tn o g n e p o v je re n ja K o m in te rn e p rem a K P J u cje­ lini, a b ila je u glav n im o brisim a z a v rše n a u to k u 1940. godine. D o ta d a je P a r tija iz g ra d ila i sva b itn a s tra te šk a usm jeren ja s k o jim a je ušla u revoluciju, a posebice s jasnom ko n cep cijo m o rješenju n a c io n aln o g a p ita n ja . T om e je in telig en cija zn a ča jn o p rid o n ije la . N e p o sre d n o uoči ra ta , u z a v ršn o m procesu k o n so lid acije, ista k n u tu ulogu im ala je n a jm la đ a g en eracija k o m u n ista -in te le k tu a la c a u sv o jstv u a k tiv n ih re v o lu c io n a ra . T a je n o v a g e neracija ta k o đ e r m o g la d o b iti p rv e in te ­ lek tu a ln e i m o ra ln e p o tic a je posred stv o m K rlež in e u m je tn o sti ali je m ogla p ro n ać i i raz lo g e z a d ista n c ira n je o d n jeg o v a d o m in a n tn o g u tjecaja. O n a je d ru k čije sh v a ća la fu n k ciju in te le k tu a lc a o p red ijeljen o g za rev o lu ciju u vrem e n u uoči i n a p o č e tk u dru g o g a sv jetsk o g r a ta : to više nije m ogao b iti sam o k ritič k i o dnos p rem a g rađ a n sk o m d ru štv u i p o stu p n o i pos­ redno in te le k tu a ln o » strateg ijsk o u sm jerav an je« , d ista n c ira n o o d u k u p n e po litič k e realn o sti. T o je vrije m e z a h tije v a lo o d in te lek tu a la c a d a ne b u d u sam o p ro p a g a to ri p ra v e d n ije g d ru štv a i h u m an istič k ije k u ltu re , nego d a u jedine b o rb u z a n o v u k u ltu ru s b o rb o m z a realizaciju nov o g a d ru štv a — k a k o se i d jelo v a lo u p o č e tk u k o m u n istič k o g p o k re ta . T a k o u sm je ra v a n a ta je g e neracija — m a k a r i ne u svem u d o k ra ja dom išljeno — ip a k z n a la što s b itn im p ro b le m im a m ože, hoće i tre b a d a ra d i u ta d a š ­ njim p o litič k im p rilik a m a . O n a je k a o dio P a rtije zn a ča jn o su d je lo v a la u o rg a n iz ira n ju , o b n a v lja n ju , p ro je k tira n ju i rea liz ira n ju p a rtijs k e p o litik e. T a k o đ e r je u v e lik e p rid o n ije la d a je P a r tija uoči i za v rijem e ra ta i rev o ­ lucije m ogla fu n k c io n ira ti k a o » k o lek tiv n i in te lek tu a la c « . N je z in je z a ­ d a ta k bio to teži što je u srp n ju 1941. s tra d a la v o d eća g ru p a k o m u n ista-in te le k tu a la c a , m eđu n jim a A d ž ija , P rič a , K e ršo v an i i C esarec — gotovo svi p rip a d n ic i sta rije generacije. A li, ta je m la d a g eneracija bila njih o v b a štin ik , od g o jen a n a njih o v im a u te n tič n im a n a liz am a h rv a ts k o g d ru štv a i sugestivnim o b raz lo ž en jim a z a što se ono m o ra ra d ik a ln o p ro m ije n iti. O stv a re n je tih p ro m je n a bilo je p o n ajv iše djelo m lad ih . U revoluciji nije bilo n a p e to sti izm eđu P a rtije i n jezin e inteligencije. T a n o v a, o rg an sk a in teligencija p o tp u n o je id e n tific ira n a s P a rtijo m , i to lik o je sn a žn a da je i onaj dio tra d ic io n a ln e inteligencije, g ra đ a n sk o -lib e ra ln e , što je rev o ­ luciji p riša o p o n a jp rije zbog njezin e n a ro d n o o slo b o d ila č k e sad ržin e, p r i­ v olje la s tv a ra n ju z a revoluciju.

Bilješke 1 F u n k cija i situ acija inteligencije u radničkom po k retu , odnos intelek tu alaca i P artije, tem a je o k ojoj se često ra sp ra v lja u nas, uglavnom ak tu aliziran jem problem atike, pa se povijesne činjenice p rik a z u ju fra g m e n ta rn o , iz van svoga k o nteksta, kao argum entacija p re te ž n o publicističkih ra d o v a . Stoga se još uvijek o toj tem i više pretp o stav lja nego sustav n o istražu je. In teres koji p o k azuju z a pojedine problem e filozofi i literarni h isto rič a ri o d ređ en je njihovim pred m etom . Posebice lite ra rn i historičari o rg aniziraju m a teriju s hijerarh ijo m v rijed n o sti ko ja ne uključuje sve činjenice na kojim a historičar m o ra in zistira ti. Stoga su m nogi p ra z n i pro sto ri i p a rcijaln i sudovi naro čito iz te teme u nas ustaljeni. 2 S h v aćanje po jm a »inteligencija« i »intelektualac«, s obzirom na h rv a tsk o dru štv o m e đ u ra tn o g ra z d o b lja , izn ijela sam u ra d o v im a: P roblem i istra ž iv a n ja inteligencije u H rv a ts k o j izm eđu d v a r a ta , Časopis za su vrem enu p o vijest, (dalje Č SP) 2 -3 /1 9 7 1 ; N e k i m etodološki problem i i sa d rž a j istra ž iv a n ja pon a šan ja inteligencije u H rv atsk o j p rem a bitn im d ru štv en im pro b lem im a u vrijem e Pete zem aljske konferencije K P J, P e ta zem aljska k o n feren cija K P J - zb o rn ik ra d o v a , Z agreb 1972. Stoga sam o napom i­ njem d a za »inteligenciju« u p o tre b lja v a m pre te žn o fo rm alni i statusni k riterij, a za » intelektualce« fu n k cio n aln i. O p ojm u »lijeve« inteligencije govorila sam u diskusiji 0 sintezi p ovijesti k o m unističkog p o k reta , v. Č SP 3/1973. 3 S tu d io zan p rik a z lite ra tu re o rad n ičkom p o k retu do 1914. iz rad io je V. O štrić, R a d n ič k i p o k re t u H rv a ts k o j od p o č e tak a d o god. 1914. u našoj povijesnoj književnosti. 1 dio, Č S P 1/1973. i II d io Č SP 2/1973. Z a ta j problem v id i: B. Pribić, K u ltu rn o -p ro sv je tn a d jelatn o st so c ijald em o k rata u H rv a tsk o j u razd o b lju 1892-1907, ČSP 1 -2 /1 9 6 9 . te n a sta v a k istra ž iv a n ja d o 1914. god. objavljen u H isto rijsko m zb o rniku (dalje H Z ) X X V - X X V I , 1972 -1 9 7 3 . 4 U sp .: V. K orać, P o v ijest ra d n ič k o g p o k re ta u H rv a tsk o j i S lavoniji, knj. III, Zagreb 1933, str. 101. D a k a k o , istra ž iv a n ja toga problem a još nisu »zaključena«, a valja ovoj g ru p i p rib ro jiti i V la d im ira B ornem isu. 5 U sp .: V . Z a n in o v ić , M la d a H rv a ts k a , H Z X I—X I I, 1958—1959; M . Gross, N acionalne ideje stu d en tsk e om ladine u H rv a ts k o j uoči I svjetskog ra ta , H Z X X I—X X II , 1968-1969. 6 U sp .: Z. S tip etić, In telig en cija u H rv a tsk o j i kom unistički p o k re t za vrijem e legalnog d je lo v a n ja K P J , N a še tem e, 12/1970; Ista, U loga A ugusta C csarca i M iroslava K rleže u stv a ra n ju K om u n ističk i p a rtije Jug o slavije, Č SP 3/1973. 7 U sp .: O . K eršo va n i, P o v ijest H r v a ta , R ijeka 1971, str. 144; Z. Stipetić, U loga A ugusta C csarca i M iro slav a K rleže . . . , str. 84. 8 U sp.: Z. S tip etić, Pog led i h rv a tsk ih kn jiže v n ik a kom unista n a osnovna društvena p ita n ja u ra zd o b lju 1 9 18-1927. godine, R evolucionarni ra d n ič k i p o k re t u Zagrebu iz m eđu d v a svjetska ra ta — z b o rn ik rad o v a , Z agreb 1969. 9 U sp.: K a ta lo g izložbe K ritič k a re tro sp e k tiv a Z em lja; s te kstovim a 1. Z idić, M. Šolm an, Z. Ć o ra k, A . M u tn ja k o v ić , I. R eb erski i B. G agro, Z agreb 1971; Z. Stipetić, O jednoj au to h to n o j p o jav i naše k u ltu rn e b aštine, P u to v i revolucije, 3—4/1964, Zagreb. 10 U sp .: /. Jelić, K om u n ističk a p a rtija H rv a tsk e 1937—1941, Z agreb 1972. 11 U sp .: Z. S tip etić, U loga inteligencije u H rv a tsk o j u m o ralno-intclektualnom i p o litič ­ kom p rip re m a n ju socijalističke revolucije, Naše tem e, 2—3/1972. 12 U sp .: Z . S tip e tić -M . M a ticka , O d n os se lo -g ra d u inte rp re ta ciji h rv a tsk ih intelek tu a­ laca u m e đ u ratn o m razd o b lju , Č SP 1/1974. 13 U sp.: M . I v e k o v ić , H rv a ts k a lijev a inteligencija 1918-1945. I i II, Z agreb 1970. Z bog čega im am rezervi prem a org an izaciji obim noga fa k to g ra fsk o g m aterijala, objasnila sam u ra d u : Problem i istra ž iv a n ja inteligencije u H rv a tsk o j izm eđu dv a svjetska rata, Č SP 2 -3 /1 9 7 1 . 38

14 U sp .: O . K e ršo v a n i, n. d j., s tr. 146. V rije d n o je u p o z o riti n a K e ršovanijeve z an im ­ ljive ocjene h rv a ts k e in te lig en cije u to m i d ru g im njegovim ra d o v im a . U sp .: Z . Stip e tić , K eršo v a n ije v e in te rp re ta c ije h rv a ts k e p o v ijesti, N a še tem e, 9/1973. 14 N a k o n , u b iti so cija ld e m o k ra tsk e , »ćelije in telek tu alac a« 1919. godine, P a rtija p o n o v o 1939. u Z a g re b u re o rg a n iz ira i o k u p lja in te lek tu a lce u posebne ćelije, a zatim o sn iv a i » sveučilišne ćelije«. U sp .: I. Jelić, n. dj. 18 T o je v e o m a slo žen p ro b le m o kojem h isto rio g ra fija još nije d o k ra ja o b jasn ila sve o k o ln o sti. N a jis c rp n ije je o to m e p isao /. Jelić, n. dj. Z a n im ljiv e p o d a tk e daje R. Č o la k o v ić u I i II k n jiz i sv o jih » K a z iv a n ja o jednom pok o ljen ju « , S ara je v o 1972. T o je sv je d o č a n stv o u to lik o v re d n ije što je a u to r b io u m ogućnosti d a sjećanja p ro v jeri po svojim iz v ješta jim a koje je slao K o m in tc rn i, a koji su sada a rh iv ira n i u n e k o lik o ju g o ­ slav en sk ih p o v ije sn ih in stitu c ija . V eo m a je in s tru k tiv n o z a tz v . »spor n a ljevici« sjećanje p rv o g a s e k re ta ra K P H , Đ u re Š p o ljarića , I H R P H , Z a greb, M G 48/1. T a k o đ e r o tom e p ro b le m u isc rp n ije v . Z. S tip e tić , U lo g a inteligencije u H rv a ts k o j u m o ra ln o -in te lc k tu a ln o m i p o litič k o m . . . Što se tiče K r le iin ih T ez a p o z n a t mi je sam o tek st p u b lic ira n n a k o n ra ta , z a k o ji p re tp o sta v lja m d a je n a k n a d n o u ponečem u red ig ira n . 0 s a d rž a ju i d isk u siji, k o ju je 1935. godine iz a z v a o ta j ru k o p is »odbijen a lim inc«, v id i se iz r a z lič itih m e m o a ra , a ta k o đ e r o tom e govori i M . I v e k o v ić , n. dj. 17 O d p o č e tk a re v o lu c ije P a r tija je ta j sukob s m a tra la p re v la d a n im . Ž eljela je su ra d n ju 1 n u d ila viso k e fu n k c ije i n a jis ta k n u tijim p ro ta g o n istim a »sukoba n a ljevici«. O tom e v id i, n p r., p ism o C K K P H P o v je re n s tv u C K K P H Z agreb, od 23. X I 1942. (IH R P H , K P 15/520). T a k o đ e r i sv jed o čen je Đ . Š p o ljarića, n. dj.

O književnosti u našoj revoluciji

V lado P o p o v ić

O d u v ije k je č ežn ja za slobodom ž iv je la u n a ro d im a, i ž iv je t će d o k i posljed n ji tra g o v i ro p stv a ne b u d u zb risa n i sa lica zem lje, i o d u v ije k su njih o v i vo đ e i u m jetnici h ra n ili svoje v izije o slobodi p lo d n im d u b in am a n a ro d n o g a genija, p a često, u n a c io n a ln im rev o lu c ija m a , i o stv a riv a li svoje vizije. A li usk o ro , n a k o n po b jed e, n a ro d i vidješe d a su u djelo s tv a rn o sti p re to č ili sam o dio sna o slobodi, a p o tp u n u slobodu, onu slobodu ko ja č o v jek a oslo b ađ a sv ak e e k sp lo atacije, sv ih o k o v a , većina n a ro d a nije ni do da n a s izv o je v a la . I z a to L e n jin o v O k to b a r znači n eu sp o red iv , e p o h a la n d a tu m n a su p ro t svim a p re th o d n im d a tu m im a u h isto riji, d a tu m n a teškom p u tu čo v je­ č a n stv a z a p osvem ašnjom slobodom . A to je bio san L en jin o v , san njeg o v a ž iv o ta : izvesti lju d e iz p rlja v o g p a k la u ob ećan u zem lju hljeb a, rada,, m ira i slobode. I on se, sa svojom P a rtijo m , o d lu čio za n a jte ž u zad ać u : za oslobođenje č ovjeka, z a njegov p re o b ra ž a j. P a već jednom d o stig n u t, p rešavši duh o m sve m erid ija n e, ne p riz n a v a ju ć i n ik a k v ih g ran ica, o p k o ­ račivši sve k o n tin e n te , O k to b a r, sim bol n a d a n ja i p a tn ji m o d ern ih robova,, i našoj zem lji do n io je svjetlo i z la to sna o slobodi. O d k r a ja p rv o g r a ta da k le , u k o n te k stu pov ijesn e zb ilje b rem en ite rev o ­ lu cio n a rn im v ren jim a , pogledom u p rtim u o ž iv o tv o re n u v iziju L e n jin o v a O k to b ra , K o m u n istič k a p a rtija Ju g o slav ije, d jelu ju ći do O b z n a n e legalno, v a ž a n je f a k to r u klasnoj a ritm e tic i d ru štv e n ih k re ta n ja . N je n ugled i utjecaj n e p re stan o ra stu i jačaju , ta k o d a će u o d su d n im tren u cim a za zem lju i njene n a ro d e b iti jed in a p a rtija sp osobna d a poslije slom a staro g p o re tk a o rg a n iz ira i vo d i o slobo d ilačk i r a t do po b jed e. Ideje m od ern o g a rad n ič k o g p o k re ta , rev o lu c io n iraju ć i d ru štv e n u su p e rstru k tu ru , nisu m ogle m im oići ni k n již e v n o st. Z a p ra v o , m ark sistič k a m isao d o b iv a svoj k n již e v n i e k v iv a le n t z a h v alju ju ć i rev o lu c io n a rn o j ulozi o rg aniziranog, p ro le ta rija ta . Svijest o p o tre b i d a se k lasn i p o re d a k izm ijeni u tem eljim a p o staje i d ru štv e n a sa d rž in a i s u b je k tiv n i d o ž iv ljaj. I ta k o sviće u sferi našeg d u h a i naše k u ltu re . A ugu st C esarec i M iro slav K rlež a , stjegonoše 41

kom unističke misli i stvaraoci nove književ n e riječi k a k v u h rv a tsk a lite­ ra tu ra nije poz n a v ala , do m in an tn i su pisci u razd o b lju m eđ u ra tn ih k u l­ tu rnih i političkih zbivanja. V elika b itk a obaju pisaca za nove v rijednosti, p rev red n o v an je starih vrijednosti, za nove k riterije, n o v a shvaćanja, nove poglede, za p reobrazbu svih ob lik a ž iv o ta na p rin cip im a socijalističke revolucije b it će dio sveopće bitk e svih snaga što u svakodnevici klasne borbe vojuju za svoja elem entarn a p rav a , snaga što pronose progres, snaga što gledaju nap rijed . A nije bilo lako biti v o jn ik na tom bojištu. K raljevski kundaci i bajuneti, s blagoslovom O b zn an e, p rate svaki k o rak boraca progresivne misli, dok ih Z ak o n o z aštiti d rža v e »okućuje« u ka zam atim a i tam nicam a. G odine i godine robije u m u čilištim a provode Moša P ijade, Josip Broz T ito, R o d o lju b Č olaković, O to k a r K eršovani, O gnjen P riča, O sk a r D avičo, Đ o rd e Jo v a n o v ić i m noge druge istak n u te ličnosti iz k ruga m arksističkih um jetn ik a, in telek tu alaca i revolucionara. U pro sto ru cijele Jugoslavije stv a ra se jed in stv en a atm o sfera revolta i o tp o ra na p ak ao u zem lji. U tom e igraju zn ačajn u ulogu pisci od kojih kasnije većina svoju sudbinu sjedinjuje sa sudbinom revolucije. U m eđu­ vrem enu hegem onistički sam odršci opog an ju ju i p ro d aju za vlast i novac sve: G a v rila P rin c ip a i drugove, ž rtv e austrijske soldateske u Srbiji (v. p rim jera rad i C esarčeve novele G olgota osmorice i P ra ved n iko va d vo ja ka m jera), solunski proces, albansku K a lv a riju (v. poem u V e lik i drug R astk a P etrovića), hekatom be u p rvom ra tu (v. K rležin H r v a tsk i bog Mars), m uke fa n a tik a ideje jugoslavenstva, k rv o p ro liće na M ark o v u trgu, k rv o ­ proliće u H usini, A liju A lijagića (v. Posljednja A lijin a noć, K a ra kter na vjesalim a i A lija A lijagić A ugusta C esarca i K a ziv a n je o jed n o m p o k o ­ ljenju R o doljuba Č olakovića), ratn e udovice, siročad, obogaljene ratn ik e (v. M em ento Josipa P avičića), Đ u ru Đ a k o v ića, N ik o lu H ećim ovića, Peru P opovića Agu, on d a M iju O reškog, J a n k a M išića (v. Sedam sekretara S K O J -a Slobodana P etrovića) i još legiju zn an ih i nezn an ih burevjesnika revolucije i kom unizm a. Sve u ime bezdušnih raču n a n ovca i vlasti, u ime sebičnih interesa i cinizm a klase, svoje klase. I tak o od p rv o g oslo­ bođenja, rođenog iz k rv i svih n a ro d a ove zem lje, sazdaše sistem beza­ konja, pljačke i ubistava. H absbu ršk i duh, p o d drugim im enom , nastav io je svoja nedjela u »novoj« stv arn o sti. I pjesnik, ta d a , pjesnik iz genera­ cije ro m antičnih zanesenjaka (koji se n ik ad nije p ro b io do klasne spoz­ naje), suočivši se, n akon p rv ih zanosa, s tom d rastičnom javom , ov ak o je jau k a o od bola i gorčine: — D okle će, dokle, o, Zem ljo O tk u p n ih Ž rta v a , da z o r živ o tn i ti pije, vam pireći se s tv o jih ran a k ru p n ih duh H abzburgije? D o k M isli M ajke, crn o zabrađene, što te k ro z veke vodiše k rv av e, gle, k a k o k ao narik a č e žene pognuše glave. 42

A li, ko m ari za p ro šlo st, d o časti kom u je tvoje! . . . Sve n e z n a tn e stv a ri! . . . D a n a s se rad i o p a ri i v lasti. S v u d se š ić a r i! . . . (M irk o K o ro lija : G a v rilu P rin cip u )

Ili ovaj p rim je r: D a n a s se, m esto ro d o lju b lja , tici p o slovnost, k rio m č arstv o ; sve trg u je s p rošlim , sadašn jim , s onim što će nići. N a n a k o v n ju se p re v e ja n stv a kuje čast, im e; nogom lo v o ri se b eru ; lupež i n ezn alica ja v n o štuje. I d o k oci do m o v in e n a bedi pučkoj p iru ju , sve n a v ija cenu, k arieriše, nik o nik o g ne štedi! . . . Č esto k ro z v rev u i g u žv u p a k le n u ja bih te, M a jk o g o rd a, h teo z v a ti, no, p o m eta m se u tv o m e im enu. ( M irk o K o ro lija : Spom en na A lbaniju)

P o ra z n i d o k u m en ti o vučjoj s tv a rn o sti on o g a vrem en a. A n a v o d im ih z a to što taj glas d o laz i iz usta na c io n a lista, i u p red v e č e rje A lek san d ro v e d ik ta tu re . Č ujem o ga iz još n e k ih n jeg o v ih tek sto v a . K a ra k te ris tič a n je i naslov to g a ciklusa koji glasi: N a z a o k u č i (1926, 1927, 1928). M e đ u tim , n e u sp o re d iv o je p o ra z n ija d ija g n o z a s ta n ja u k n již e v n im tek s­ to v im a o n ih pisaca koji p u tu ju jav o m s k lasn im k o m p aso m u ruci. O n i su o štro gledali i d o b ro v id jeli on o b itn o : d a sa tra p i sta ro g klasnog p o ­ re tk a i neki g rađ a n sk i ideolozi i p o litič a ri fašiz ira ju zem lju, i tak o m ijese sm rt i k u ltu ri, a p re v iđ a ju p ri tom jed n u »sitnicu« — naim e d a je b ro d s kojeg to čine m in ira n i d a će za je d n o s b ro d o m p o to n u ti i oni (v. p rim je ra ra d i K rlež in B a n k e t u B litv i). A to se ob istin ilo . F ašistička n a je z d a d o g ra b it će i našu zem lju. N a ši pisci lijeve o rijen tacije, i poneki iz g ra đ a n sk ih k ru g o v a, neće b iti zatečen i tom tra g e d ijo m . O n i su je slutili, p re d v iđ a li, na g o v ije šta li. K P J n e p re stan o sig n a liz ira v o đ a m a opo zicio n ih g ra đ a n sk ih s tra n a k a i sam odršcim a sta ro g p o re tk a n a stih iju p red v r a ­ tim a zem lje i n a rea k c io n arn e snage u zem lji, snage u d osluhu s tom stihijom . U z a lu d ! Svi su d o b ro čuli te glasove, ali slušali ih nisu, i tak o na očigled cijele zem lje još jed n o m p o sv jed o čili d rev n o isk u stv o d a v u k d la k u m ije n ja a ć ud n ik a d a . A u g u st C esarec piše u svojoj k n jizi Š p a n jo l­ ski susreti: [ . . . ] » U Š p aniji je z ap o čeo d ru g i ev ro p sk i, sv jetsk i r a t — ne v a ra jm o se, to m u je p o č e ta k ! — no tam o on m ože d a b u d e v rlo b rzo završen, 43

završen još p rije negoli se raširi i d alje i raz b u k ti z b ilja i u svim drugim zem ljam a. P o tre b n o je jedino: om ogućiti, u sk o riti španjolskoj republici pobjedu, s u p ro tsta v iti svim in te rv en tim a p ro tiv nje, svim p o d žariv ačim a ra ta silnu i m oćnu fro n tu m ira cijele svjetske dem okracije, od M ad rid a do K a n to n a , od A dis A bebe do L ondona, od W ash in g to n a do M oskve. C ijelo p ita n je m ira i ra ta govori u d v a -tri fokusa, i jed an je od njih M a d rid , Španija. Sm ije li biti čovjeka koji se hoće sm a tra ti tak o v im , a da bude sam o još nijem im , pasivnim posm atračem strašne borbe koju vodi taj g rad i ta zem lja? M ože to ako se saglasio sa svojim v lastitim ubijstvom , ubijstvom i svoga na ro d a , ubijstvom svega najboljega što je danas d alo i stv o rilo čovje­ čanstvo.« K ao p reth o d n o u p rav ljač i u evropskim zem ljam a tzv . z a p ad n ih dem o­ k racija koji su, potpisujući sm rt zak o n ito j španjolskoj republici, p o tp i­ sali i svoju sm rt, C esarec je uskoro doživ io da su se i despoti bivše Ju g o ­ slavije suglasili sa svojim v lastitim ubistvom , i ubistvom »svojih« naro d a, i ubistvom glasnika p roročanske riječi koju sam naveo, naim e Augusta Cesarca, i ubistvim a u nedogled: jer o p ak o kolo zaigraše n jih o v a b raća u duhu. Ali n a ro d i ove zem lje, m a ko lik o ub ijan i k riv n jo m tih despota, ubiti se nisu dali; odbacili su pero što im ga izdajice gu rah u u ruku da potpišu svoje v lastito ubistvo. O d tog tre n u tk a k a z aljk a na satu histo­ rije kreće se u z naku o ružane revolucije. I za pisce, n a ra v n o , njene sudio­ nike. O n a je bila i ostala b itn a sp o zn aja n jih o v a p u ta u novu eru ove zemlje. T aj povijesni čin sa čovjekom epohe — T ito m izveo je, d a sliko­ vito kažem , naro d e Slavenskog juga na sunce koje ih prije i poslije dolaska na B alkan nije n ikad ogrijalo, i tak o m ate rijaliz ira o san m nogih naših pokoljenja i naših, kako bi K rleža rekao, najb o ljih glava u toku stoljeća. Z bog tih razloga va lja k o n s ta tira ti d a se o književ n o sti u rev o ­ luciji m ože govoriti sam o u neodvojivoj vezi s književnošću p reth o d n ih dekada k ao o dijelu historije jednog m račnog vrem ena što postajaše sve m račnije, i o dijelu historije o tp o ra na ono vrijem e, ali i s književnošću koja nije u p a la u vrzin o kolo nego sm iono o tv a ra la nove pu to k aze. O ni su bili svjetla m ladim piscim a p ro g resiv n ih o p red jeljen ja, i za to njihov hod u revoluciju bio je p riro d a n i logičan. U z to, g o v o riti o književnosti u revoluciji znači govoriti o njenoj p risu tn o sti u k o lopletu tak v ih zb i­ v an ja u ka k v im a ona i njeni stv arao ci nisu n ik ad ni živjeli ni djelovali. U natoč dakle, da rečem tako, psihičkoj, književ n o j, ideološkoj i ne znam kakvoj »priprem i«, iznenađenja ih čekahu na svakom k o rak u i znaci neviđenih pogleda i događaja. D o p u stite mi za to d a navedem nekoliko riječi što sam ih n edavno napisao kao od g o v o r na neka p ita n ja jednog novinara. O n o što sada m islim , ne bih, u ovom tre n u tk u , um io izraziti drukčije. E to toga pasusa: Sve norm e življenja do tad a , do o d lask a u nep o zn ato , norm e, velim , bez obzira na to kakve one bijahu u živ o tu pojedinca, iščezoše netragom . Č ovjeka je, na prvom korak u , obuzelo kolo zb iv an ja neslućene prirode. K ao da si prestao biti ono što si do juče bio, kao d a si se nanovo rodio, doživljavajući sve oko sebe i u sebi u z n ak u čuđenja. D oista, svaki dan i svaka noć, naprosto, svaki tre n u tak u snu i na javi bio je susret sa 44

čudom . B ar sam ja ta k o ž iv io i v id io biće revolucije, sp o zn aju ći d a ono unosi n o v d u h u sve lju d e i d a zra č i n o v im d u h o m iz svega. Ističem taj fenom en z a to što ne želim sv o ja osjećan ja rev o lu cije p ro jic ira ti u sve njene sudionike. N e k a k o m i se čini d a b ih to čin io i s n e p ra v o m . M o ž d a su oni, ta v iđ en ja , ti d o ž iv lja ji, ta o sjećan ja, isto v e tn i s m o jim a, a m o žd a i nisu. M o ž d a je z v u k i o d z v u k rev o lu cije čuo i slušao čo v jek d o čov jek a, u sk la d u sa svojim u n u ta rn jim ž iv o to m , z a n ijan su d ru k čije. A li tv rd im , a o v d je tv rd n ja im a snagu d o k a z a , d a je d o ž iv ljaj susreta sa ču d o v ištem kao o tje lo v ljen je m z la b io isto v e ta n u svim a, sa ču dovištem što je » p ro iz ­ vodilo« g a rišta , zbjegove, jam e, h a jk e , logore, p o k re tn e p rije k e sudove, m učenja, strije lja n ja i d ru g a b e z b ro jn a d o b ro p o z n a ta n edjela. J e z a s p o ­ klan ih lju d sk ih b ića z a u sta v ila se u očim a p rež iv je lih ; širila se i n a v ira la iz svih p o ja v a i s tv a ri. O n a se osjećala sv u d a k a o m u n jin a n a k o n u d a ra grom a. S v a p o v ije st zu lu m a , z eb n je i sm ak a m in u lih e p o h a k a o d a se v ra tila i sabila u našu zem lju, a z a p ra v o je k re n u la u m noge zem lje sm jerajući n a cio svijet. I tu nije m oglo b iti iz u z e tih u osjećanju o tp o ra : n ik a k v e d iobe m eđu o n im a koji su u rev o lu ciji v id jeli, i sam o m ogli v id je ti, jed in i izla z iz b iblijske A p o k a lip se k o ja je, na očigled sviju, p o ­ sta la n a jg ro z o m o rn ija ja v a . Č in i m i se d a te riječi, k a o neki d a le k o d jek m o jih d o ž iv lja ja s tv a rn o sti 0 kojoj go v o rim , čini m i se d a one u b iti k a ra k te riz ira ju stan je d u h a svih s tv a ra la c a u našoj rev o lu ciji. I to osobeno stan je d u h a , s izv o ro m p o tre s­ n ih n a d a h n u ć a u toj ja v i, stan je ko jim z ra č e m noge po etsk e em anacije, 1 jeste z a p ra v o jed n o od b itn ih o b ilje žja o ve k n již e v n o sti u cjelini. O n o je, to stan je, ra đ a la rev o lu c ija , d a bi p o to m k o m p le m en ta rn o djelo v ali u d ija le k tic i z b iv a n ja , rađ a ju ć i u isto v rijem e n o v p o g led i u prošlost i u sa d ašn jo st i u b u d u ć n o st, i on o nije p re o b ra ž a v a lo sam o n a ro d n e k o le k tiv e .'!J e r, a k o je riječ o k n již e v n o sti što im p lic ira ta k v o stan je — a ono je k a ra k te ris tič n o z a v ećin u rev o lu c io n a rn ih pisaca koji su, bez o b z ira n a n a c io n a ln u p rip a d n o s t i n a p rip a d n o s t n acio n a ln im lite ra tu ­ ram a , z a je d n o i je d in stv e n o su d jelo v ali u k lasn o m suk o b u o d p rv o g do d ru g o g r a ta , i k o ji sa d a nose i o v u k n již e v n o st u k o n tek stu posve d ru k ­ čije p o vijesne z bilje — o n d a je o so b ito uo čljiv b rz proces in d iv id u a ln ih p re o b ra ž a ja u o n ih s tv a ra la c a ko ji nisu p o tje c a li iz d o ra tn o g k ru g a in te ­ lek tu a ln e ljevice. D o v o ljn o je sp o m en u ti N a z o ro v d n e v n ik S p a r tiz a ­ nim a , ili n jegove govore, ili go v o r I v a n a G o ra n a K o v a č ića 3. ja n u a ra 1943. godine u B ihaću n a ak a d em iji u N a z o ro v u čast. G o ra n , istina, u p ra s k o z o rje o ru ž a n e rev o lu cije sve više osjeća i sp o zn aje d a je n a p rag u n o v o g a ro đ en ja . I p a k , iz ra v n i d o ž iv lja ji epopeje, ja v a revolucije, o b a ­ sjali su iz u z e tn im sv e to k ru g o m i njegov ž iv o t i njeg o v o djelo. S v a tk o je, da k le , n a svoj n a č in d o ž iv io svoje uskrsnuće. A li a p s tra h ira jm o izjav e, zapise, pism a, d n e v n ik e , gov o re i slične d o k u m en te . N a jb o lje sv jed o čan ­ stv o o to m e fenom enu p ru ž a ju u m je tn ič k i iskazi p o jed in ih stv a ra la c a . O n i su n a jv je ro d o s to jn iji ž ivop is n jih o v ih p reo b ra ž a ja . A zašto sada fik siram tu p o jav u ? Z a to što nek i m isle i d a n a s d a je rev o lu cija d o gađaj p ro la z n o g o d u šev ljen ja, a u m je tn ik u d im e n z ija p isan ja, ili slik an ja, ili v a ja n ja , ili s k la d a n ja, naim e d a je rev o lu cija tem a tsk a n a z n a k a , ili n e k a ­ k a v m o tiv , ili p o v o d tre n u tn o j in sp iraciji. U su d io b ih se reći d a je on a to 45

najm anje. R evolucija je p e rm anen tn o d u h o v n o stanje, i stanje koje će — da p a ra fra z ira m M arxovu m isao — izm ijeniti svijet što su ga filozofi protum ačili, stanje bez kojega m nogi um jetnici i istinski revolucionari ne mogu živjeti. O n o je stil n jihova živ ljen ja, stv a ra n ja i djelo v an ja. E ven­ tualnim prestankom tog stanja u njim a p restaje i n jihov duho v n i život. U z to, revolucija je raison d ’etre: b itn a egzistencijalna o d red n ica svih oblika egzistencije s p retp o sta v k a m a nedoglednih p reo b ra ž a ja ljudskoga i društvenog bića. D akle, preobraženi revolucijom , i m nogi književnici tak o su živjeli i vidjeli revoluciju u ratu i tak o je živ e i vide u m iru, i u fiksaciji oba lika revolucije stvorili su cikluse ista k n u tih djela svih književ n ih vrsta. Znači da je to d u hovno stanje, rođeno revolucijom i u revoluciji, zajed n ičk a klim a b rojnih stv a ra la c a u p odru čju cijele Jugoslavije. I to bi vrijed ilo ilu strira ti im enim a i prim jerim a, ali svako n ab rajan je, u ovoj prilici, p redaleko bi me odvelo kao i bilo k a k v a in te rp re tac ija tekstova. U slobodnoj službi n a ro d a , bez cenzora n ad glavom i bez ezopskog jezika, književnost p rv i p u t slobodnim glasom o d z iv a se glasu revolucije, ili slika p akao koji su stari k rvnici ove zem lje n an o v o zam etn u li u zemlji. I tu atm osferu, u kojoj je i književ n o sti p alo u dio d a o tv o ren o o tk riv a svoju riječ, baš je Iv a n G o ra n K ovačić n a ja d e k v a tn ije i n aju v jerljiv ije osvijetlio u spom enutom govoru ovim rije čim a ij »O no što su pjesnici čitavog svijeta sanjali, zašto su se um jetnici svih zem alja borili, iako ne s puškom u ruci, jer im ta sreća nije bila uvijek dana, o stvarujete danas vi, svojom , u punom smislu, junačkom borbom za slobodu i n ajosnovnija p ra v a čovjeka. H ero je i junakinje, koje su pjesnici svih vrem ena sam o zam išljali, vidim o ovdje na svakom m jestu, i tak o je heroizam , ju naštvo, p restalo b iti izn im k a, već je ono zak o n i općenita pojava. K a d bi svaki od vas ispričao svoje dog ađ aje iz ove teške, ali najslavnije borbe za n aro d n o oslobođenje, svaki taj događaj im ade u sebi toliko u p rav o čudesnih, n ev jero jatn ih ju n ačk ih djela da dostaju za epopeje. Ali vi ih sam i sm a tra te običnom pojavom , iak o on a nadm ašuje sve podvige ju n ak a ro m an tičn ih , tj. pjesničkih djela. Plem eni­ tost te borbe, postupci prem a k rv n ik u n e p rijatelju , m ad a je on m o žd a najbestijalnije usm rtio vašeg oca, vašu m ajku, vašu sestru, vašeg b ra ta , uzvišeniji su nego u svim djelim a najid ealističk ijih pisaca i pjesnika. S vašom borbom o živ o tv o rila se poezija, pjesništvo je postalo stvarnošću, običnom pojavom , koja se u svim svojim n ajfin ijim nijansam a, riječju i djelom , m anifestira svakog časa. T o sanjano b ratstv o , ta sanjana jed ­ nakost, p ra v d a , do b ro ta , taj najviši smisao ljudskog ž iv o ta postao je ovdje, pred nam a, javom . I vi ćete, drugovi i drugarice, razum jeti da smo mi pjesnici i um jetnici zajed n o sa svojim snim a sam ljeveni, to lik o smeteni, kao onaj, tk o bi se našao u slapu jark e svjetlosti i u v alu m irisa, ne m ogući da otv o ri oči, da se m irno nagleda, i ne m ogući doći do daha, da duboko, s užitkom udahne. M ene osobno h v a ta gotovo strah u želji da um jetnički o buhvatim ovu stv arn o st i sve njene ljepote, h v a ta me strah, kao k ad bi mi tko k azao: skupi sve svijetle, sunčane zra k e i m ahni njim a kao z latnim m ačevim a p rav d e i slobode oko sebe. N a tom e svjetlu mene, drugovi i drugarice, obuzim a još veće nesnalaženje, jer sam izašao 46

iz m ra k a , gd je se sjaj m ogao sam o sa n ja ti i gdje se m oglo sam o plak ati,, gdje se m oglo sam o n a ric a ti, jecati ili k rik n u ti u z n a k p ro te sta ili d u b o k o , u sebi, za b ija ju ć i grče v ito i k rv a v o n o k te u d lan o v e [. ..] .« N a v e o sam o v d je dio tek sta G o ra n o v a g o v o ra i z a to što i d an as, u p o ­ sljednje vrijem e, p o neki pisci gone do ap so lu tn e negacije sve o no u što je i G o ra n ulo žio cijeloga sebe, ono iz čega je o v a zem lja, u p unom sm islu ove riječi, izra sla u zem lju n ajslo b o d n ijih lju d i, iz sna i G o ra n o vih v izija. A to b o že »usvajaju« G o ra n o v a d jela k ao d a su o na u k rasn i p red m e t a ne k rik č ovjeka i u m je tn ik a za slobodom kojoj je G o ra n već tu, u revoluciji, v id io svu bolnu ljep o tu i veličinu ra đ a n ja . M islim d a je p o jav a tih negacija n ajcin ičn ije i najbeščasnije sv eto g rđ e i G o ra n a i n je­ gova djela i njegovih suboraca i svega što je o v a zem lja, i na p lan u k n již e v n ih n a p o ra , č inila i čini d a iziđe iz n e lju d sk ih p ro sto ra. I m islim da je M atej B or n e d a v n o , u jednom in te rv ju u , u o d g o v o ru na p ita n je o sukobu izm eđu sta re i m la d e generacije, fo rm u lira o svoje m išljenje u k o n tek stu koji bez p o g o v o ra k a ra k te riz ira izvjesne p o jav e i v an Slove­ nije. B or je rekao: »N e rad i se tu o sukobu izm eđu m lad e i stare generacije, već je t o sukob izm eđu o nih u m je tn ik a koji su srasli s revolucijom i u toj rev o lu ­ ciji žele s tv a ra ti svoja djela i on ih koji su toj revoluciji tu đ i, koji je ne osjećaju k ao svoju v lastitu , in tim n u stv a r. P o sto je u m jetn ici koji se n a ­ d a h n ju ju na izv o rim a našeg ž iv o ta koji nosi č ita v k o m pleks pro b lem a s kojim a se u m je tn ik m ože, k a d a d aje svoju slik u čo v jek a, p o z a b a v iti, za njega je p red n o st d a im a novi, svjež m ate rijal, n ove odnose, m o g ućnosti i v a rija n te koji iz njih nastaju.« ’ A sad d a se o p e t v ra tim s još nek o lik o riječi n a k n již e v n o st u revoluciji. D a le k o o d s v a k o ja k ih su b je k tiv istič k ih i so lip sističk ih tru d o v a , od sv ak o g herm e tič k o g s k lu p č a v a n ja , o b u z e ta sud b in o m zem lje, n a d a h n u ta id ejam a p rogresa, ponesena vjerom u izla z iz p ro k le to g sta n ja , on a p rv i p u t, k ak o rekoh, m ože bez u v ija n ja i d o v ija n ja o tv o re n o tra n s p o n ira ti sve te čudesne i čudovišne p o jav n o sti, d a bi ta k o , p o svojim n ajb o ljim k rea c i­ jam a, i ne sam o po njim a, iz d rž a la sve kušnje i n a d ž iv je la svoje vrijem e. A im ajući u v id u n jen p u t, n jenu ulogu i n jeno zn ačen je, ne m islim sam o na n a jv re d n ija d o b ra , to jest na k v a lite te i do m ete u n u ta r n jen ih g ran ic a . U zim am je cje lo v ito k a o jed a n o d m ed ija rev o lu cije, n aim e i u d o k u ­ m en ta rn o m sm islu. N a p rim je r, i p o lu p ism en zap is k a k v o g partizan sk o g , »kro n ič a ra « u zid n im n o v in am a , ili n a kom bilo m jestu, zap is s reflek ­ som nekog o p a ž a ja , neke uspom ene, nek o g sjećan ja n a suvrem ene d o g a ­ đaje, ta k o đ e r sudjeluje u o b lik o v a n ju m o ra ln o g p ro fila ljudskog fa k to ra revolucije i ra s ta n jegove svijesti. J e r k n již e v n o st je i ta k v e fu n k cije o b a v lja la , a nije sam o b rin u la ni m o g la u v ijek b rin u ti o a k tu um jetničkog, s tv a ra n ja . T i nas zapisi, crtice i raz n o v rsn i d ru g i sastav i i sad a, s p o ž u tje lih listo v a , što se više u d a lja v a m o o d n jih , sve in te n z iv n ije sjećaju n a v rijem e o d su d n o z a su dbinu zem lje. O n i su, u u v jetim a bo rb e n a sm rt i ž iv o t, nosili u sebi čudesnu m oć d je lo v a n ja k o ju d a n a s nije m oguće v e rb a ln o p red o č iti. Sjećam se ta k o n eke h o rsk e recitacije s m o tiv o m na spepeljenu L iku, recitacije k o ja se izv o d ila n a m aso v n im zb o ro v im a, a 47

v jero jatn o i u vojnim jedinicam a: o na je, tak o reći, i m rtv e d izala na o tp o r. A to je sam o jedan iz niza bezb ro jn ih p rim jera. T ežnje naro d n ih m asa i p a rtiz a n a za k u ltu ro m sve više rastu s razvojem revolucije. T o uvjetuje pojav u n a sta n k a b ro jn ih ša p iro g ra fira n ih i ciklostilira n ih listova što ih o b javlju ju razn e organizacije i vojne jedinice. U skoro, oslobađanjem većih m jesta, osnivaju se i p a rtiza n sk e tiskare. R azum ije se, sami književnici i k n jižev n o st nisu m ogli o d g o v o riti tako velikim potre b a m a i z a h tjev im a vrem ena. V elik broj ljudi, koji nisu bili profesionalni književnici, njeguje pisanu rijeć, a svoje dojm ove i d o ž iv ­ ljaje izra ž av a ju pisanom riječi i oni koji n ik ad nisu pom islili d a će ru k o ­ v a ti tim oruđem . R evolucija m o b ilizira i p o ten cira sav duho v n i živ o t n a ro d n e zajednice. Ip a k , udio kn jižev n o sti i k n jižev n ik a osjeća se svuda. Štaviše, ne bi se bez njih o v a p risu stv a bili m ogli rea liz ira ti m nogi p o t­ h v a ti v a nrednog značenja za revoluciju i povijest revolucije, b a r ne u onim razm jerim a što su ih dobili zah v alju ju ći rad u i ulozi pisaca (na p r i­ m jer, konferencija na H v a ru , P rv i kongres k u ltu rn ih rad n ik a u T o p u s­ kom , sudioništvo u kazališnom živ o tu , p rik u p lja n je n aro d n o g stv a ra ­ laštva, p rv o izdanje ove m aterije u pok u šaju k ritičk o g izbora, uređ iv an je i suuređivanje listova i p ublikacija, do k su neki pisci o b av ljali i o dgo­ vorne političke i vojne dužnosti, itd .). Z asluga je k n již e v n ik a što su d ozvali u revoluciju i m rtv e stvarao ce iz d alje i bliže prošlosti (M arulića, G und u lića, Prešerna, Iv a n a M ažu ran ića, N jegoša, Steriju, A škerca, Z m aja, Đ uru Jakšića, K ranjčevića, P e tra K očića, A leksu Šantića i druge), naim e unijeli u živ o t revolucije njiho v n ep o m irljiv du h s tiran ijo m , njihove slobodarske snove i čežnje da zajed n o s p otom cim a sudjeluju u akcijam a i bojevim a za oslobođenje svojih n a ro d a , osobito one slobodarske vizije koje su nam rli pokoljenjim a s poru k o m d a ih o stv are, d a ostv are ono što je njim a sudbina u sk ratila. K n jižev n o st nije d jelo v ala sam o na em o­ tivni ž iv o t; nije bila sam o m elem n a ran e u tren u cim a z am o ra i p red a h a ; o n a je usm jeravala i revolucionirala svijest n a ro d a i bo raca i p o d rža v a la ih na p o prištim a teških n a p o ra i borbi. S v ak a k n jižev n a riječ o d z v a n ja la je u srcim a i, obogaćena za jedno iskustvo više, v rać a la se nan o v o tv o r­ cim a te riječi. M a lokad bijahu kn jižev n o st i ljudi revolucije u tak o neposrednom k o n tak tu . O n i su vidjeli u njoj ono za što su se borili, što su m islili i osjećali, što su snivali i sanjali, ono za čim su težili; on a im je o tv a ra la i v idike u budućnost. I o d a tle ta p risn o st susreta i ta ž iv a k o re ­ lacija. T a k o su izuzetna zbilja, jed in stv o m isli i akcije i zajed n ičk o strem ­ ljenje k istom cilju rodili svojev rstan fenom en. . N e m ože se zaobići ni još jedna zn a ča jk a te k njiževnosti, zn ačajk a što od lik u je duh i svih ostalih m edija revolucije. O n a se često očito v ala o tk ad k u ltu ra , tak o reći, postoji, odnosno k a d god je o p sta n a k k u ltu re bio u p itanju. A on se nije sam o jednom našao p red ponorom , ali n ik ad pred ponorom k a k a v je iskopao M oloh fašizm a. Z a p rav o , to i nije bio p onor nego bezdan. M eđutim , taj njen p eriod, perio d u revoluciji, v rlo je k ara k te ristič an : dok su m uze šutjele svuda, m uze književnosti u našoj revoluciji pjevaju i, pjevajući, dižu glas u o b ran u k u ltu re, glas koji se visoko izvio nad evropskim m ukom i sjao k ao bak lja u m raku. I taj glas, sav od prkosa i ponosa, prom etejski usam ljen u evropskoj citadeli, 48

op sje d n u to j sa svih stra n a nacizm o m , n e p rijate lj je d o b ro čuo, i o d toga glasa on je isto ta k o d r h ta o k a o i o d n a o ru ž a n a n a ro d a . Z a to je osvajač, od p rv o g d a n a svoje n a jezde, i d e v a stira o k u ltu rn e v rije d n o sti. Z n a o je d a se u n jim a o tje lo v io d u h ov ih n a ro d a što ih je sto ljećim a o d rž a o i oč u v a o o d svih n a jb ru ta ln ijih d o svih n a jra fin ira n ijih m eto d a i o b lik a d en acio n alizacije. R iječju, oč u v a o ih o d pogibije d u h o v n e : ta oni su bili o d u v ije k biološki istreb ljiv a n i, ali n a k o n sv ak e fizičk e i m ate rijaln e p o h a re o sta ja h u n jih o v i d u h o v n i zn a k o v i i p ečati, ili b a r ostaci tih z n a ­ k o v a i p e č ata , što su i iskupili n a ro d n o sn o biće n a ro d a na Slavenskom jugu. T a k v i su bili p u t, uloga i značenje k n již e v n o sti u našoj rev o lu ciji što sam ih o v d je u k r a tk o izložio. D a le k o sam bio o d sv ak e id ealizacije i p reu v e ­ lič a v a n ja . J e r, d o b ro k a ž e jed a n pisac, rev o lu cije se ne p ra v e d a bi pjes­ nici pisali pjesm e o n jim a , ali d a je n aša rev o lu cija p re p o ra đ a la i p re p o ­ ro d ila m noge stv a ra o ce , d a je s tv a rn o st rev o lu cije b ila g lav n i m ovens n jih o v a s tv a ra n ja i glav n i sa d rž a j n jih o v ih djela, d a su svi k n jižev n ici, koji su su d jelo v ali u revoluciji, i v ećina o nih n a k o n ra ta usvojili rev o lu ­ cio n a rn a načela P a rtije , d a su u ra tu ra z v ija li z n a ča jn u k n již e v n u a k tiv ­ nost, d a su o d rž a li d v a sk u p a k o ia sam već spom enuo, d a je 76 pisaca p o lo žilo svoje ž iv o te u tem elje revolucije, sve su to p rim je ri što ih an ali m alo koje revolucije m ogu navesti. P re o b ra ž a j u srcim a i m islim a tak o je tem e ljit d a se riječi V la d im ira B a k a rić a iz p o g reb n o g g o v o ra V la d im iru N a z o ru m ogu p rim ije n iti i na m noge s tv a ra o ce u p o d ru č ju u m jetn o sti: »Istin a, n em a još n iti p u n ih sedam g o d in a d a tra je u ska p o v e z an o st K o m u n istič k e p a rtije i on ih n a ro d n ih snaga koje d an as tv o re N a ro d n i fro n t s V la d im iro m N a z o ro m , ali se tu rad i o tak v im g o d in am a od kojih se sv a k a m ože ra č u n a ti z a desetak g o d in a [. . .].«

4

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

49

Rad i borba mladih lijevih književnika Hrvatske uoči rata i revolucije (P rilo g k u ltu rn o j histo riji S K O J-a )

V lado M a đ a rević

P rijeratne p o litič k e p r ilik e i po v ije sn a ra zd o b lja lijeve p u b lic istik e N a š a n aro d n o o slo b o d ila č k a b o rb a i socijalističk a rev o lu cija nije n a sta la izn e n a d a , n iti se ra z v ija la sp o n ta n o i stih ijsk i, nego je n e izb ježn i h isto ­ rijski re z u lta t d ru štv e n ih o d nosa i k lasn ih s u p ro tn o sti, d ugog ra d a i u p o rn ih p rip re m a K om u n istič k e p a rtije Ju g o sla v ije i S av eza k o m u n ističk e o m lad in e Ju g o sla v ije (S K O J-a ), sa m o p rije g o rn ih i često sam o in ic ija tiv n ih a k tiv n o s ti n a svim p o d ru čjim a ž iv o ta isp rv a m alo b ro jn ih n jih o v ih čla ­ n o v a i sve većeg k ru g a s im p a tiz e ra i rev o lu c io n a rn ih a k tiv ista . R ev o lu c io n a rn i p u t K P J i S K O J -a izm eđ u d v a ra ta , a posebno publicistič k o -p ro p a g a n d n i i k u ltu rn o -k n již e v n i ra d k o m u n ista i ljev ičara, p r o ­ laz io je k ro z ra z lič ite faze, u teškoj i u p o rn o j b o rb i p ro tiv sv ih o b lik a b ru ta ln e ili ra fin ira n e represije b u ržo a sk e v lasti. U toj sv ak o d n ev n o j b orbi i izg ra d n ji rev o lu c io n a rn e k lasn e svijesti n a jširih m asa bili su n e p re ­ s tan o na u d a ru reakcije n a jb o lji k a d ro v i P a rtije i S K O J -a , a n jih o v a p ro p a g a n d n a , p o litič k a i k u ltu rn a glasila n e p re k id n o su p olicijske v lasti plijenile i z a b ra n jiv a le . Sve to u v je to v a lo je k r a ta k ž iv o t isp rv a b ro jn ih lijevih listo v a i časopisa, te često p o ja v ljiv a n je n o v ih p u b lik a c ija ili sta rih glasila p o d n ovim n a z iv im a . O b lici i in te n z ite t p rije ra tn ih p ritis a k a reak cije n a re v o lu c io n a rn u i d e m o k ra tsk u ja v n u riječ i lijev u k n již e v n o st, a s tim e u vezi i opseg i oblici m ogućnosti z a isp o lja v a n je n a p re d n e k u ltu rn o p o litič k e i k n jižev n e lijeve d jela tn o sti v a rira li su u sk la d u s općom p o litičk o m situacijom p o jed in ih ra z d o b lja u našoj zem lji. M ogli bism o, d o n ek le u v jetn o i she­ m atsk i o k v irn o , ra z v r s ta ti ta j lijevi p u b lic istič k o -p ro p a g a n d n i i k u ltu rn o -k n již ev n i ra d , k a o i uopće ra z v ita k K P J do oslo b o đ en ja, u p e t raz v o jn ih h isto rijsk ih e ta p a : P rv o , legalno raz d o b lje — o d z a v rš e tk a p rv o g a svjetskog ra ta do O b z n a n e (1920) i Z a k o n a o z a štiti d rž a v e (2. V I I I 1921), od n o sn o z a b ra n e K P J. U tom su ra z d o b lju još p o sto ja le re la tiv n o šire d e m o k ra tsk e m ogućnosti i za p o litič k u i z a k n již e v n u rev o lu c io n a rn u , o d n o sn o o tv o re n o k o m u ­ nistič k u d jela tn o st. 51

D rugo, pseudodem okratsko razd o b lje — od ko lo v o za 1921. do šestojanuarske m onarhofašističke d ik ta tu re 1929 — koje je otpočelo z a b ra ­ nom svih kom unističkih i n ap re d n ih listo v a (oko 45 legalnih listova K P J ta d a je postepeno ugušeno, a 59 p o slan ik a K P J još 1921. uhapšeno ili istjerano iz Skupštine). U tom e se raz d o b lju sve više p reb aciv ala političk o -p ro p a g a n d n a ak tiv n o st K P J i S K O J-a na izd av an je ilegalnih listova, te se pokušalo raz v ija ti rev o lu cio n arn u svijest rad n ičk e klase i in telek tu alaca legalnim k njiževn im listovim a, pisanim često ezopovskim jezikom . Treće, otvo ren o fašističko razdo b lje — o d m o n arh o fašističk e d ik ta tu re 1929. do godine 1935. i Jeftić e v ih izb o ra, koji su bili m o ra ln a p objeda n aro d n ih m asa i U d ru žen e opozicije i u trli su p u t za p seu d o d em o k ratski »Sporazum « h rv atsk e i srpske bu ržo azije, odnosno M ačeka i C v etkovića. T o je razdoblje na jte ž ih d a n a za K P J i S K O J, koji su ostali gotovo bez legalnih jav n ih glasila i tek se p o vrem eno p o k u šav alo raz v i­ ja ti revolucionarnu svijest m alob ro jn im k am u flira n im lijevim književnim časopisim a. Č e tv rto , razdoblje donekle rasklim an o g d ik ta to rsk o g režim a i p ritisk a — od falsificiranih izbora 1935. i p rip re m a n ja h rv atsk o -srp sk o g »Spora­ zum a« građanske opozicije koji je n asto jao biti v e n til za p ritisa k n aro d n ih snaga i sve šire org an iz ira n e Pu čk e fro n te — do po četk a rata i revolucije 1941. T o je razdoblje d onekle p ro širilo razn o v rsn o st o blika legalne i polulegalne revolucion arn e d jelatn o sti — u p rv o m redu sve intenzivnijim izdavanjem k u ltu rn o p o litič k ih listo v a i lijevih k n jiževnih časopisa. I, konačno, p eto razdoblje — n a ro d n o o slo b o d ilačk a b o rb a i socijalistička revolucija — od 1941. do 1945. godine. T o razd o b lje o slobađa revolucio­ na rn u publicističku i k u ltu rn o -k n jiže v n u a k tiv n o st do neslućenih raz ­ m jera i in te n z ite ta . U toj historijskoj periodizaciji v a ž n a je i godina 1933. k a d H itle r p reu ­ zim a v last u N jem ačkoj i k a d je fašizam n ep osredno zap rije tio svim naro d im a E vrope. O d ta d a se pod utjecajem tih m eđ u n aro d n ih do g ađ aja i p ritisa k a un u trašn je reakcije snažnije p o tiču i čvršće o b n av ljaju p a rtij­ ske i skojevske organizacije, sim patizerski k ružoci, a polulegalni k u ltu rn i i književni rad m arksista i antifašista p o staje sve širi i utjecajniji. T a k o ­ đer je posebno v a ž n a i godina 1937. k ad d ru g T ito dolazi na čelo P artije, prev lad av ši njezinu do tad ašn ju frak cijsk u razjed in jen o st i učvršćujući lenjinističko jedinstvo sta rih i no v ih p a rtijsk ih k a d ro v a — u p riprem i nastupajuće revolucije. U to k u svih tih faz a reakcionarn o g p ritisk a u m eđ u ratn o m razdoblju revolucionarni duh i političk i rad K P J i S K O J-a ip ak nije bio nik ad s a sv im ‘prigušen, a dolazio je posebno do izra ž aja sve in ten ziv n ije u k u l­ tu rnoj oblasti, u um jetničkom i k n jiževnom životu. O so b ito se pojačao i proširio, kak o smo već istakli, od godine 1933 — u n eprekidnom k o n ti­ nuitetu sve do ra ta i okupacije — k a d počinje b ru ta ln a dom inacija nacio­ nalsocijalizm a u N jem ačkoj, i od 1936. godine, k ad je počeo građanski i fašističko-intervencionistički ra t u Španjolskoj — te kad je svim a n a ­ prednim ku ltu rn im radnicim a po stajalo sve jasnije da je fašizam najveća 52

opasnost za h u m an iz a m , da n e p o sred n o p rije ti slobodi k u ltu re i sam o­ sta ln o sti svih n a ro d a . Z a to su o snovni biljeg čita v o m k u ltu rn o m rad u , a oso b ito k n jižev n o m s tv a ra n ju n a p re d n ih u m je tn ik a p o sljed n jih g o d in a p rije ra ta i o k u p acije naše zem lje, uz ra z m a tra n je k a p ita listič k e ek sp lo atacije, d a v a li m o tiv i i s a d rž a ji, tem e i teze koje su raz o b lič a v a le a n tih u m a n u i a n tik u ltu rn u p riro d u k o n z e rv a tiv n ih d ru štv e n ih p o k re ta i rea k c io n arn ih sh v a ća n ja u p o litici i k u ltu ri — u p rv o m red u fašizm a i h itle riz m a , tak o z v a n o g nacio n a lso c ija liz m a i n jih o v ih p rire p a k a k o d nas — s jed n e stra n e v e lik o ­ srpske d ik ta tu re i n jenih e k sp o n en a ta (O rju n a , J e re z a , Ja č, Z b o r itd .), kao z a m e ta k a č e tničkog p o k re ta za v rijem e ra ta , a s d ru g e fra n k o v a c a i k lero fašista k ao z a m e ta k a ustašk o g p o k reta . Sve veći b roj k u ltu rn ih rad n ik a , u m je tn ik a i k n již e v n ik a , ne sam o k o m u ­ nista nego i svih iskrenih d e m o k ra ta , p o sta ja o je ta k o sv jestan v an jsk e i u n u tra š n je op asn o sti, k o ja je p rije tila našoj zem lji, p a je m ogao doče­ k a ti r a t i rev o lu c io n a rn u b o rb u m o ra ln o p rip re m lje n i s izg rađ en o m a n ti­ fašističkom i re v o lu c io n a rn o m sviješću. U tom e je osobito ve lik u ulogu o d ig ra lo , uz sta rije izg rađ en e k o m u n i­ stičke k u ltu rn e k a d ro v e , i ne k o lik o generacija ta d a n a jm lađ ih skojevskih pub lic ista i k n již e v n ik a a n tifa š is ta i m ark sista . T e su se no v e generacije m la d ih in te le k tu a la c a m ark sista sve više fo rm ira le u S K O J -u i P a rtiji, te sim p atizersk im k ru žo c im a , posebno o d g o d in e 1932—1933, p o d s v a k o ­ dn ev n im i n e posrednim u tjecajem p a rtijs k ih ileg aln ih i leg aln ih p u b lik a ­ cija, te b ro jn ih b o rb en ih ekonom sk ih , d ru štv e n ih i k u ltu rn o -p ro p a g a n d n ih a k tiv n o sti. Z a to je i P rv i kongres k u ltu rn ih ra d n ik a H r v a ts k e u T o p u sk o m , od 25. do 27. lip n ja 1944, koji je o d rž a n u jek u o slo b o d ilačk o g ra ta , ali n a dijelu već oslobođenog te rito rija , bio i lo g ičan i n ep o sred an r e z u lta t p reth o d n e p rije ra tn e a n tifašistič k e a k tiv n o s ti i klim e d u h o v a svih p o šten ih i n a p re d ­ nih in te le k tu a la c a u ta d a po ro b lje n o j zem lji, u h itle ro v sk o m p riv jesk u ta k o z v a n e »endehazije«. D a bi se u tv rd ili i o trg li iz z a b o ra v a svi v a ž n iji, veo m a b ro jn i, p re th o d ­ nici i k rč ite lji rev o lu c io n a rn o g p u ta u o k u p lja n ju n a p re d n e inteligencije i u p rip re m i d u h o v a z a ideju i o rg an iz a ciju to g a ra tn o g k u ltu rn o g k o n ­ gresa, v a lja o v d je, b a r u k r a tk o — iak o su od n o sn e k u ltu rn e ak tiv n o sti i k n již e v n o p u b lic istič k i m a te rija li v eo m a o b im n i i z n a ča jn i — sažeti i r e k a p itu lira ti b itn u d je la tn o s t i b o rb u m la d ih sk o jev sk ih k n již e v n ik a i m la d ih p u b lic ista lje v ič a ra uoči v elik o g r a ta i naše revolucije. Z a d rž a ­ v am o se o vom p rilik o m sam o n a legalnim časopisim a i listo v im a, te k n již e v n o p u b lic istič k im a k tiv n o s tim a u p rv o m red u ta d a n a jm lađ ih m ark sista , je r su veći dio te a k tiv n o s ti z a p o sta v ili, p o v ršn o ili n etočno ocijenili, ne k i naši, p re te ž n o m a lo g rađ a n sk o -lib e ra listič k i, k n již e v n i h isto ­ rič a ri, d o k ilegalnu p u b lic istič k u a k tiv n o s t i širi k u ltu rn o p o litič k i rad K P J v a lja o sta v iti z a d ru g u p rilik u .

53

Pregled svih časopisa m eđuratne k n již e v n e ljevice i om ladinske suradnje Po tp u n o i p rav iln o up o zn av an je ne sam o svih d u h o v n ih i idejnih p rip re ­ ma naše oslobodilačke borbe i socijalističke revolucije, nego i čitavog ra z v itk a naše novije književnosti i o snovnih ideja što su p o k reta le taj ra z v ita k , nije m oguće bez p o z n a v an ja , b a r u glavnim crtam a, svih onih brojnih časopisa izm eđu d v a rata , koji su d a v a li živ ah n o st tadašnjem k n ji­ ževnom ž iv o tu i najsvestranije o d raž a v a li njegovu atm o sferu i pro b le­ m atiku. N e z a d rž a v a m o se sada sam o na priličn o p o zn atim , n a jm a rk a n t­ nijim k njiževnim časopisim a i im enim a, jer se oni svakom prilikom , p onekad i jed nostrano ili površno, isključivo ističu, uz često z a p o sta v ­ ljanje ili ignoriranje ostalih b ro jn ih p u blicističkih a k tiv n o sti i časopisa, koje je uglavnom in sp irira la i kojim a je ru k o v o d ila K om u n ističk a p a rtija . Želim o ovdje da ti, više kao p o d sje tn ik i upozorenje, p rv i opširniji pregled svih p o jav a tadašnjeg k njiževno g ž iv o ta u p redvečerje ra ta i u zoru revolucije, nastojeći da istaknem o, z a p ra v o d a o tk rijem o jav n o sti i novim generacijam a naših in telek tu alaca, udio n ap re d n ih stu d en ata i om ladinaca u pojedinim književnim ak tiv n o stim a i časopisim a, koji nije bio ni m ali ni beznačajan. N a početku je po tre b n o jasno navesti i histo rijsk i o b jek tiv n o fik sirati dvije osnovne i velike grupacije lijevih k n jižev n ih časopisa izm eđu dva rata , koje su izd av ale starije generacije m ark sista a imale su velik i k o n ti­ nuirani utjecaj na č itavu našu tad ašn ju d ru štv en u stv arn o st. Poslije toga sažetog pregleda uglavnom p o z n a tih velikih n ap re d n ih časo­ pisa i kn jižev n ih im ena, n a sto ja t ćemo d a šire i svestranije o bradim o dosad gotovo nep o zn atu , ili veom a pov ršn o i ig n o ran tsk i tre tira n u , revo­ lucionarnu k n jiževnu ak tiv n o st i časopise n ajm lađ ih generacija m ark ­ sista p red sam ra t i revoluciju, uglavnom tad a šn jih skojevaca, d a bi se v idjela sva širina skojevskog, i uopće lijevog p o k reta m lad ih i u k u ltu ri i u književnosti. T a nep re k id n a lijeva publicističk a ak tiv n o st na k u ltu rn o j i književnoj fro n ti bila je u ono doba n užno i nerazlu čiv o v ezan a za rev o lu cio n arn u p o litičku b orbu naše K om unističke p a rtije , k ao in teg raln i dio svako­ dnevne klasne borbe za rad ik a ln u izm jenu rep resiv n ih d ru štv en ih odnosa. Bilo je često duljih raz d o b lja k a d je k n již e v n a riječ o stala gotovo jedini m ogući legalni oblik m arksističkog u tjecaja n a idejno osvješćivanje i opće d ruštveno kreta n je na p rijed , i k a d je ak tiv n o st k n jižev n ik a-k o m u n ista pred sta v lja la jedinu p ra v u obran u stv aralačk e slobode i b itn ih p rin cip a književnog rada. P rv ih petnaest godina poslije p rv o g svjetskog ra ta istu p ali su lijevi k n ji­ ževnici, na čelu s M iroslavom K rležo m i Augustom Cesarcem , otv o ren o kao m arksistička grupa, s nizom K rlež in ih rev ija još od godine 1919. To je razdoblje dom inacije i snažnoga revolucionarnog utjecaja K rležine književne riječi u našoj lijevoj publicistici i nap red n im revijam a, koje je K rleža po k reta o uporno, uvijek izn o v a, poslije z a b ran e p reth o d n ih časo­ pisa. T ako je poslije »Plam ena« (1919) K rleža p o k ren u o »K njiževnu republiku«, koja je izlazila nešto duže, od godine 1923. do 1927. T a dva časopisa ostala su n a jznačajniji p rim jeri k o n k retn o an g ažiran e književne 54

riječi i K rlež in e rev o lu c io n a rn e u sm jerenosti. Z a tim je, uz K rlež in u p o ­ m oć, p o d d ire k tn ije m utjecajem P a rtije , go d in e 1933. izla z ila »S avrem ena s tv a rn o st« , u red a k c iji koje su b ili i Vaso B o g d an o v , K rsto H egcdušić i s tu d e n t B oro D ra šk o v ić . G o d in e 1934. izd a je K rle ž a u B eogradu, za je d n o s M ilanom B ogdanovićem , o p e t iz ra z ito svoj časopis — »D anas«, koji je p o opsegu i široj s a d rž a jn o j su ra d n ji o stao do d a n a s jed an od naših n a jz n a č a jn ijih k n již e v n ih časopisa, a p o teh n ičk o j o p rem i n a n a j­ višoj ev ro p sk o j ra z in i, ali se na ž alo st o d rž a o sam o k r a tk o vrijem e, sa svega p e t bro je v a . Poslije z a b ra n e to g a časopisa K rle ž a tek godine 1939. p okreće no v i časopis — » P ečat« , koji izlazi sam o do 1940. godine. U njem u je z n a tn o sužen k ru g s u ra d n ik a , što je sm an jilo i z n ačen je toga časopisa, je r se sve više u č a h u riv a o u o d ređ e n u in te lek tu a listič k u ekskluz iv n o st i k n již e v n o au to n o m n u jed n o stra n o st. U z taj z n a č a ja n K rle ž in bo rb en i k n již e v n i i izd a v a č k i rad , ra z v ila je nešto kasnije v e lik u a k tiv n o s t i p a ra le ln a m ark sistič k a g ru p a k n již e v n ik a , o k u p lje n ih o ko n o v ih časopisa, k oje je n e u m o rn i i p o ž rtv o v n i Stevo G a lo g a ža ta k o đ e r iz d a v a o jed n o g za d ru g im , čim bi n eki časopis bio z a b ra n jen . G a lo g a ža je još godine 1920. p o k ren u o rev iju » K ritik a « , ali je o n a u b rz o p rešla u ru k e g rađ a n sk ih pisaca. O d godine 1923. do 1924. iz d a v a o je svoju d ru g u rev iju » V ed rin a« , u kojoj je još z a stu p a o n ek u la rp u rla rtis tič k u k o n cepciju k n již e v n o sti, d a bi u svojim k asn ijim časo­ pisim a prešao u d ru g u k rajn o st, sim p lific ira ju ći često s tv a ra la č k u i d r u ­ štvenu fu n k ciju k n již e v n o sti. G o d in e 1928. o b n a v lja G a lo g a ža svoju staru » K ritik u « , ov a j p u t k a o iz ra z ito m ark sistič k u o p ć e k u ltu rn u reviju. O ta d a po čin je serija G a lo g a žin ih listo v a, koji su izlazili uz d ire k tn o ru k o ­ v o d stv o i pom oć K om u n istič k e p a rtije , i koji su, u n a to č raz lič itim z a b lu ­ da m a i shem atskom sh v aćan ju k n již e v n ih p ro b le m a, o d ig ra li v rlo z n a ­ čajnu ulogu u p o p u la riz a c iji kn již e v n o sti i u klasn o m o sv ješćivanju n a j­ širih n a ro d n ih slojeva, n e p re k id n o u n ep o sred n o j b o rb i sa svim oblicim a ideološke i k u ltu rn e reakcije. P oslije z a b ra n e » K ritik e « , po k reće G alo g aža » L ite ra tu ru « (1931—1932) i 1933. go d in e rev iju » K u ltu ra « , k o ju u b rzo p reu z im a p o d d ire k tn u k o n tro lu M jesni k o m ite t K P J , a G a lo g a ža ostaje č lan redakcije, uz M la d e n a Iv ek o v ić a , A u g u sta C esarca, Đ u ru T iljk a i D u ša n a G rk o v ić a k a o p re d s ta v n ik a M K i P K K P J . G o d in e 1936—37. izd a je G a lo g a ža » K n jiže v n i sa vrem en ik « , a g o dine 1937—1938. p o n o v o p okreće » K u ltu ru « (25 b ro je v a ), o v aj p u ta u n o v in sk o m fo rm a tu , s o d g o ­ v o rn im u red n ik o m a rh ite k to m Z v o n im iro m Požg ajem . T e d v ije lijeve gru p e k n již e v n ik a i n jih o v i časopisi im ali su n a ro č ito v a ž n u u logu u r a z v itk u naše k n již e v n o sti i k u ltu re u n a to č d o n ek le ap s­ tra k tn o a p so lu tiz ira n im ko n c e p cijam a o a u to n o m iji k n již e v n o sti i ra z li­ čitim teo retsk im n ejasnoćam a u p rv o j g ru p i, te p o n ek im p o jed n o sta v n je n o m ilita ristič k im i v u lg arn o m ate rijalistič k im sh v a ća n jim a k n již e v n ih p ro ­ blem a u d rugoj gru p i. A li su se te g ru p e sve više ra z d v a ja le , zbog sve jačih ek sk lu z iv n ih ten d e n c ija , p re tv a ra ju ć i se u n e z d ra v o g ru p aštv o . T o je d o v o d ilo do z a o štren ih i n e k o n s tru k tiv n ih p o lem ik a izm eđ u p re d s ta v ­ n ik a p rev iše su b je k tiv istič k i shvaćen e a p so lu tn e a u to n o m n o sti u m jetn ik a i n jegova ra d a , te p o b o rn ik a sociološki og ran ičen o g i v u lg ariziran o g m ili­ ta riz m a u k n již e v n o sti, iz čega se p o step en o raz v io , p o ten c ira n p ritiscim a 55

političkih p rilik a i sazrelih rev o lu cio n arn ih nužnosti, i p o z n a ti sukob n a književnoj ljevici. Već od p rv ih razm im oilaženja i sukoba izm eđu ta d v a, donekle o prečna i pogrešna, lijeva shvaćanja d ruštv en e i stv a ra la č k e funkcije književnosti m nožili su se pokušaji uglavnom m lad ih pisaca za p rev lad av an jem tih nesporazum a i sjedinjavanjem svih n a p re d n ih k n jižev n ih snaga. T i p o k u ­ šaji nisu m ogli jače da se raz v iju , zbog isp rv a m alo b ro jn ih snaga, jer se većina starijih lijevih kn již e v n ik a sve zagriženije an g a žirala u tim o p reč­ nim grupacijam a, im ajući u ru k am a sve pozicije u gotovo svim časopi­ sima. A kasnije je za tu m ladu generaciju »prerani« r a t om eo širu a k tiv ­ nost, te k o n k retn ije i k o n tin u ira n ije o k u p ljan je i a firm aciju te srednje grupe najm lađ ih m arksističkih in telek tu alaca i k n jižev n ik a. Izu z e tak u tim grupacijam a bio je donekle časopis » K njiževnik«, iako je više ten d irao prem a drugoj grup i, p o k re n u t godine 1928, koji je n epre­ kidno izlazio do 1939. godine, u g lavnom po d ured n ištv o m publicista M ilana D u rm an a (poginuo odm ah na po četk u ra ta 1941, od b o m b ard i­ ran ja u okolici Sarajeva). K asnije je D u rm an p ostao d isid en t K P J i prešao u S am ostalnodem okratsku stra n k u . Budući d a je bio sociolog i publicist, posvećivao je p ri u ređ iv a n ju »K n jižev n ik a« p retežn u p a ž n ju sociološkim i o p ćekulturnim pita n jim a, m ožd a i više nego što su tad ašn je p rilik e nam etale. U n a to č različitim slabostim a i često lošem u ređ iv an ju , od ig rao je »K njiževnik« z načajnu ulogu i na čisto književ n o m pod ru čju , okupivši u to k u deset godina zna ča ja n broj n a p re d n ih k n jižev n ik a, osobito m lađih, od kojih su neki skojevski pisci nasto jali, ne uv ijek s uspjehom , d a dobiju odlučniji utjecaj u toj reviji. T a k o je uz brojne, često navođene, p o zn ate starije k n jiževnike (m eđu kojim a v a lja spom enuti i V eselina M aslešu i V elibora G ligorića), u »K njiževniku« su rađ iv ao i niz tad a šn jih lijevih m lađih k n jižev n ik a, uglavnom stu d en ata, p retežn o s k u ltu rn im feljto n im a i k ritičkim o svrtim a. T adašnji stu d en t Iv o F rol pisao je p od pseudoni­ m om I. Frelić i pod različitim šifram a u g lavnom k ritič k e o sv rta o k n ji­ gam a; G rgo G am ulin, pod pseudonim om A. G alin i po d šifram a, o sv rtao se na likovne izložbe i problem e; V ilko Iv an u ša objav io je novelu i p ri­ kaze knjiga; R ad o v a n Žilić pisao je p ro testn e a n tira tn e i dru g e pjesm e; S tanko D v o rž a k i V lado M ađarev ić pisali su k ritičk e o sv rte na kazališne predstave i o nekim književnicim a, N ik o la L ang (pod pseudonim om N . L ipnjak) o b javljivao je, uz S ta n k a D v o rž a k a i ran ije Stan islav a Šimića, film ske kritik e i neke putopise itd. Spom injem ov d je sam o te studente, prelazeći ovom p rilikom preko d rugih, p o n ek ad v a ž n ijih su radnika. N a stav ljaju ć i sada sa širim raz m a tra n je m književ n e a k tiv n o sti tad ašn jih n ajm lađih lijevih pisaca, pretežn o skojevaca i specifično n jihovih časo­ pisa, v alja odm ah istaći da je ko rijen tih a k tiv n o sti izrastao kao direk tn i refleks epohalnoga historijskog d o g ađ aja — velike o k to b arsk e socijalističke revolucije u R usiji. T ako je još p red k raj p rv o g a svjetskog rata , godine 1917, n ap red n a srednjoškolska o m lad in a u Z agrebu p o k ren u la svoj list »Iskra«, koji je isprva bio ispunjen uglavnom literarn im rad o v im a. P o ­ slije ra ta postaje taj list glasilo C S O (C e n tra ln e srednjoškolske o rg an iza­ cije), koja je u Zagrebu osnovan a 6. I I I 1919. i k o ja je ujedinila rev o lu ­ cionarna đačka vijeća, što su ih kom unistički om ladinci osnivali tih 56

godina po sred n jim školam a p o d d ire k tn im utjecajem o k to b arsk e rev o ­ lucije. J e d a n od u re d n ik a srednjo šk o lsk e »Iskre« i jed a n od g lav n ih ru k o ­ v o d ila c a C e n tra ln o g đa č k o g vijeća k ao o rg an a C S O -a, bio je tad a šn ji đ a k trg o v a č k e a k a d em ije u Z a g reb u N ik o la H e ćim o v ić, kasnije s e k re tar C rv en e pom oći, kojega je za je d n o s Đ u ro m Đ a k o v ić em , sek retaro m K P J, 1929. godine b ru ta ln o u b ila k ra lje v sk a po licija. Već ta d a su n a p re d n i srednjoškolci v o d ili o štru b o rb u p ro tiv k lerik alizm a i za u k la n ja n je v je ro n a u k a k ao o b a v e zn o g p red m e ta iz sred n jih škola. T a k o je m la d i N ik o la H e ćim ov ić jasno isticao: » N a vašem nebu neka vam v la d a vaš G o sp o d in Bog. N a našoj zem lji će d a v la d a naš G o sp o d in Č ovjek. O n d o laz i sa Isto k a . I mi m u p rip ra v lja m o po d ru čje.« Posebno in fo rm a tiv n o ra z m a tra n je z a h tije v a ju b ro jn i legalni i ilegalni listovi i K P J i S K O J -a — od kojih je p rv o i n a jv a ž n ije skojevsko glasilo (do p o jav e » G lasa O m lad in e « 1935), b ila » C rv e n a z a sta v a « (od 1. X I I 1919. do 15. X I I 1920 — u k u p n o 17 b ro je v a ), p a »M lad i rad n ik « (1922), »B udućnost« (ilu strira n i zab av n o -p o u č n i list djece o rg a n iz ira n ih ra d n ik a — 1922), » O m lad in sk a borb a« (od 1. V 1923. do 15. I 1924 — u k u p n o 17 b ro je v a ), k ao i n o v a »Iskra« (n o v in e m la d ih ra d n ik a i seljak a — od’ 1. I I I 1924. do 15. I X 1924 — u k u p n o 9 b ro je v a ) — i ilegalni listovi »M ladi boljševik« (1925—1930, p a o p e t 1934), »M ladi lenjinist« (1932) i » K om unistički stu d e n tsk i bilten « (1934). N o n jih u ovom specifično k n již e v n o -k u ltu rn o m preg led u ne m ožem o šire z a h v a titi, nego ih o b ra ­ đujem u zasebnom čla n k u za p rip re m a n u k n jig u o štam p i i b o rb i S K O J-a . G o dine 1919. izlazi i p rv a z n a č a jn ija p u b lik a c ija m ark sističk e o m lad in e — »A lm an a h socijalističke o m lad in e« . U v o d n u pjesm u u tom a lm a n a h u — »Č ovjek što puže n a . trg u « , n a p isa o je ta d a m lad i A u g u st C esarec (p o tp isao se sa C . C .). Pjesm e u tom a lm a n a h u o b jav io je ta k o đ e r kasnijep o z n a ti k n již e v n ik , ta d a stu d e n t, L u k a P e rk o v ić . U tom a lm a n a h u su ra ­ đ iv ali su i neki o d k a sn ijih n a jz n a č a jn ijih p a rtijs k ih ru k o v o d ila ca , k ao Sim o M iljuš i R u d o lf H e rc ig o n ja , p a o m la d in ci S tje p k o C rn čić, T o m islav S tanić, A n tu n V u č a k i d rugi, koji su u b rzo p o stali skojevski ru k o v o d io ci. K o n tin u ite t svih tih rev o lu c io n a rn ih p u b lic istič k ih n a sto ja n ja obilježavajuk asnije spom enute revije K rlež in e i G alo g a žin e g ru p e — n e p re stan o izlo ­ žene p ro g a n ja n jim a i b ru ta ln o m p ritis k u cenzure. Đ ačk e i m lad en ačk e skojevske in ic ija tiv e u to k u toga rev o lu c io n a rn o g k o n tin u ite ta do laze ulegalnom o b lik u posebno jače do iz ra ž a ja tek u trid esetim go d in am a, jer su p rv o O b z n a n a , a kasnije šesto jan u a rsk a m o n arh o fašistič k a d ik ta tu ra bile grubo p rek in u le goto v o sve m ogućnosti z a legalni rev o lu cio n arn i k u ltu rn i i k n již e v n i ra d o m ladin e. T o se n a jd ra stič n ije o d raz ilo još god. 1929, k a d je p o d u d a r grube z a b ra n e i sudskog go n jen ja d ospio i a lm a n a h m lade socijalne poezije » K njiga d ru g o v a« , šta m p a n u K ik in d i, a g o tovo č ita v a n a k la d a uništen a, koji je p o d u red n ištv o m J o v a n a P o p o v ić a iz B eograda i N o v a k a Sim ića iz Z a g reb a uspio o k u p iti veliki broj ta d a n a j­ z n a ča jn ijih m la d ih n a p re d n ih p jesn ik a iz čita v e zem lje. U tež n ji z a sam ostalnijom ak tiv n o šć u i z a a firm acijo m skojevskog d u h a i u k n již e v n o sti, te, k a k o smo već ista k li, rad i p re v la d a v a n ja sve većeg rascjepa n a k u ltu rn o j ljevici, p o k u ša v ali su n a p o č e tk u trid e se tih g o dina sve učestalije d a izd a ju svoje listo v e i p u b lik a c ije i m la đ i lijevi k n již e v ­ 5T

nici, pretežn o skojevci, ta d a u većini studenti ili još srednjoškolci. T ak o još prije raz b u k ta n o g sukoba na k njiževnoj ljevici pokreću godine 1932. m ladi studenti Iv o Frol, M ilutin Iv an u šić, Iv o B arbalić i A lek san d ar T urković časopis »Signali«, koji je bio zaista p rv i i p rav i signal nove, pom lađene lijeve ku ltu rn e aktiv n o sti. U njem u su m eđu suradnicim a bili G rgo G am ulin (A. G alin) i V ilko V in terh a lte r, a pom agali su i Z denko H as i neki drugi tadašnji studen ti. Još ranije, godine 1930, izd av ali su u Šibeniku tadašnji srednjoškolci V lad im ir Pop o v ić i V in k o Lalić n a ­ predni om ladinski časopis »K ranjčević«, a godine 1931. štam pao je u Z agrebu Z denko Štam buk om lad in sk i k n jižev n i list »B udućnost«, koji je tek prila zio ljevici. N a p re d n a k n jiževna p ublicistika počela se od godine 1935. naglo i sve "ire raz v ija ti. T a k o je u Slavonskom B rodu Josip B erković izd av ao godine 1935—1936. m jesečnik »Savrem eni pogledi«, koji nije im ao naglašeno lijevi nego više liberalistički k a ra k te r, p a je zbog toga m ogao izlaziti redovitije i nešto duže vrijem e. U to d oba izd av ao je u Z agrebu i L adislav Žim brek svoj časopis »K njiževni h o rizo n ti« (1934—1937), a nešto ranije Stanislav Šimić svoje »Slobodne spise« (1931—1932), te R ik a rd Simeon »K njiževni glas« (1935—1939), koji su im ali tak o đ e r n ap red n o dem okratski a ne ra d ik a ln o ljevičarski k a ra k te r, i p retežn o in d iv id u aln u notu u ređivanja. G odine 1937. pokreću Iv a n D ončević, R a n k o M arin k o v ić, B ran im ir Iv ak ić i drugi lijevu književnu reviju »D ani i ljudi«, od koje je izašlo svega tri broja, i u kojoj su surađ iv ali od tad a šn jih n ajm lađ ih k n jižev n ik a i Iv an G o ra n K ovačić, M ilan Selaković i neki drugi. Iste godine izd aju tad ašn ji studenti i apsolventi historije um jetnosti Z d en k o V ojnović, G rgo G a m u ­ lin, Z den ka M unk i J o v a n K onjo v ić veliki, lijepo uređeni časopis ev ro p ­ skog izgleda za um jetnost i k n jižev n o st »Ars 1937«. U njegova tri b roja objavili su zapažene k ritič a rsk e priloge i tad ašn ji stu d en ti S afet K rupić, R anko M arinković i drugi. G o d in e 1938. štam p ao je u K n in u M arin Franičević d va broja nap red n o g časopisa »N aši dan i« , u kojem surađuju, uz već fo rm iranog pjesnika P eru L jubića, tad ašn ji om ladinci G rg u r K arlovčan, Šime V učetić, P e ta r Šegedin i drugi. U ovom općem pregledu svih n a p re d n ih legalnih časopisa m eđ u ratn o g raz d o b lja v alja spom enuti i naučne i specijalizirane časopise lijeve in teli­ gencije. T o su bili neki stručni fak u ltetsk i i drugi časopisi, koje su p o k u ­ šavale izd a v a ti grupe lijevih stu d e n a ta na pojedinim fak u ltetim a ili u ku ltu rn im institucijam a. O d većih stru čn ih časopisa posebno je v ažna »M uzička revija«, koju je još godine 1932. izd av ao zn ačajni nap red n i m uzikolog P a v a o M arkovac. G odine 1938. izlazi veliki m arksistički naučni časopis »Z nanost i život« , u kojem surađuju, uz O gnjena Priču, tad a m ladi naučni radnici, tek svršeni stu d en ti, P a v a o W ertheim , Safet K rupić, Arsen Škatarić i drugi. T ih godina izlazilo je u B eogradu i Z a ­ grebu i nekoliko n a p rednih ženskih časopisa. G odine 1937—1938. izd av ao je u Zagrebu H a sa n K ikić časopis » P u to k az« , koji je u p rv o m redu bio nam ijenjen m uslim anskoj inteligenciji. Z n ačajn u ulogu u tom časopisu im ali su, uz E šrefa B adnjevića (pod pseudonim om M u stafa O rlan o v ić i E. B., surađivao i u » Izrazu«), Skender K ulenović i S afet K rupić. 58

N a jv a ž n ija m ark sistič k a rev ija po sljed n jeg ra z d o b lja p re d ra t bio je '»Izraz«, časopis za sva k u ltu rn a p ita n ja , k o ji je izla z io o d godine 1939. d o 1941. U red a k c iji su, uz o d g o v o rn o g u re d n ik a Jo sip a P a v ičić a , te p a r ­ tijskog ru k o v o d io c a i p ra v o g u re d n ik a V la d im ira B a k a rić a , bili O to k a r K e ršo v a n i (poslije n jegova p o v r a tk a s dugo g o d išn je ro b ije), p a M a rija n Ju rk o v ić , P a v a o M a rk o v a c i neki d ru g i. Č asopis je iz d a v a la z a d ru g a za iz d a v a n je k n jig a » H r v a ts k a n a k la d a « , o sn o v a n a u Z ag reb u godine 1936, k o ja je o k u p lja la široki k ru g n a p re d n ih pisaca, oso b ito m la đ ih . U p rv o v rijem e, od godine 1936—1937, bio je jed a n o d p a rtijs k ih o d g o v o r­ nih a k tiv ista u » H rv a ts k o j n a k la d i« E šref B ad n jev ić, uz P a v la P a p a , d ra P a v la G re g o rić a , d ra A n tu n a R a m lja k a , d ra A rsen a Š k a tariča , S tje ­ p a n a K ra n jč e v ića i druge, osobito u b o rb i s p re d sta v n ic im a d ru g e fra k c ije u toj z a d ru z i D ra g o m Škorićem , V ilim om Sv ečn jak o m , Z v o n im iro m R ic h tm a n n o m , R ik a rd o m Sim eonom i d ru g im a. K asn ije je, o d godine 1938—1941, za tu k n již e v n u z a d ru g u bio p a rtijs k i o d g o v o ran d r V la d i­ m ir B akarić. U » Izra z u « je, uz n a jz n a č a jn ije m ark sistič k e pu b liciste: O g n je n a P riču , O to k a ra K e ršo v a n ija, B o ž id a ra A d ž iju , V la d im ira B ak a rić a , P a v la W e rtheim a i druge, s u ra đ iv a o sve širi k ru g k n již e v n ik a — o d A u g u sta C esarca, H a s a n a K ik ića, Đ o rđ a Jo v a n o v ić a , S k e n d e ra K u len o v ića, M ih o v ila P a v leka M iškine, M a rija n a J u rk o v ić a , S tje p a n a K ra n jč e v ića , Jo sip a P av ičića, D ra g e Iv an iše v ić a (B. J a k ić ), Jo sip a Ć a z ija , M irjan e M a tić -H a lle , M ate L o v ra k a , V lad e V la isa v lje v ića , A. R . Boglića, p a d o m la đ ih Iv e F ro la, G rge G a m u lin a (A. G a lin ), Z d e n k a Š tam b u k a, G rg u ra K a rlo v č a n a i d rugih. Č asopis » Izra z « p ra tio je po v rem en o i stu d e n tsk u p ro b le m atik u , osobito situ aciju na Z a g reb a č k o m sveučilištu, gdje su p o k re t s tu d e n a ta za m ir i b o rb a lje v iča ra p r o tiv jugoslaven sk ih fašista (tz v . jačev aca) i h rv a tsk ih fašista (fra n k o v a c a i k lerik ala c a), b ili tih g o d in a u ž a rištu k u ltu rn ih i p o litič k ih z b iv a n ja . T a k o je u p ra v o p re d H itle ro v n a p a d n a našu z em lju o b jav ljen godine 1941, u b r. 3. » Izra z a « č la n a k »Sa sveučilišta«, u kojem se u staje u o b ra n u stu d e n tsk ih p r a v a i sloboda, te ističe p o tre b a o k u p lja n ja o m la d in e u b o rb i p ro tiv reak cije i ra ta . Još godine 1939, u br. 5 » Iz ra z a « i u tje d n ik u » N o v a riječ« šta m p a n i su k raći izv ještaji našeg dele g a ta iz P a riz a o P rv o m m e đ u n a ro d n o m kongresu stu d en tsk e štam pe u tra v n ju 1939. u R ennesu , F ra n cu sk a , g dje su naši p red sta v n ic i b ili v rlo a k tiv n i u istic a n ju p o tre b e o d lu čn ije an tifašistič k e borbe. K n již e v n a i p u b lic istič k a a k tiv n o s t m la d ih lijev ih pisaca i sk o jev aca o d v i­ jala se ran ije i u n a p re d n im n o v in am a , o so b ito u »Preg led u « , koji je izla ­ z io godine 1932—1933. i kasnije u n jegovom n a slje d n ik u » O djeku« (1933), što ih je u re đ iv a o M la d e n Iv ek o v ić , ali se nije m ogla jače ra z v iti, jer su ti listo v i b ili često plije n je n i i u b rz o su z a b ra n jen i. O d godine 1935. iz la z ila je sve b ro jn ija o m la d in sk a šta m p a , k o ja je p o ­ sv ećivala m nogo p a ž n je k u ltu rn o m ž iv o tu , ali je u tim listo v im a, zbog njih o v e posebne p riro d e ili zbog k ra tk o ć e izla ž en ja , šira lite ra rn a su ra d n ja b ila d o sta o g ran ičen a. T o su bili listo v i » N o v i stu d en t« (od 24. V 1935. do 13. X I I 1939 — u k u p n o 23 b ro ja ), p a njegov n a s ta v a k » Studentski list« (od 1. I V do 1. I X 1940 — u k u p n o 4 b ro ja ), z ? tim sp litsk i listovi 59

»Glas m ira« (od 18. V III 1936. do 23. I 1937 — u k u p n o 9 brojeva) i » N aprijed« (1939), p a list k a rlo v a č k ih srednjoškolaca »N aš glas« (1935), te đački listovi »P u t u život« (od 1. X I I 1940. do 2. II 1941 — u k u p n o 3 broja) i »Polet« (1940 — ukup n o 7 b rojeva). Izu z e tak u odnosu prem a književ n o sti bio je polum jesečnik za k u ltu rn e i ekonom ske problem e »Glas O m ladine« (za p ra v o glavni legalni organ S K O J-a — od 15. V III 1935. do 15. VI 1937 — u k u p n o 26 brojeva, s nakladom p onekad i do 10.000 p rim je ra k a), koji je d av ao m nogo više p rostora književnoj suradnji, jer je im ao dv ije posebne »K njiževne strane«. Z ato ćemo se na njega kasnije opširnije o sv rn u ti, do k o svim drugim n aprednim om ladinskim listovim a pišem d etaljn ije u drugom članku. R adi p o tpunosti ovog pregleda svih b ro jn ih k n jižev n ih časopisa i a k tiv ­ nosti tzv. pisaca ljevičara va lja spom enuti i tri velik a zb o rn ik a po d naslovom »A lm anah savrem enih pro b lem a« , koji su bili posebno z a n i­ m ljivi i značajni u književnom i filozofskom pogledu. T i zbornici izašli su godine 1932, 1933. i 1936. u red ak ciji Iv e H iih n a, i u njim a je o b jav ­ ljeno nekoliko o pširnijih stu d ija iz naučne, filozofsko-idejne i estetske problem atike, koji su iza z v a li žive usmene i pism ene diskusije. I u tim zbornicim a su rađ iv ali su neki tad ašn ji n a p re d n i studentski ak tiv isti, na p rim je r S afet K ru p ić i drugi. O d n aročitog je značenja z b o rn ik » K njiževne sveske«, koji je izašao u Zagrebu godine 1940. kao odgo v o r na posebni K rležin broj »Pečata« — »D ijalektički a n tib a rb a ru s« . U njem u je n iz tad a šn jih n ajzn ačajn ijih k o ­ m unističkih inte lek tu a la c a i p a rtijsk ih ru k o v o d ilaca, od starijih do m la­ dih — O gnjen P riča, O to k a r K eršo v an i (V. D rag in ), Stefan M itro v ić i E d v a rd K ardelj (zajednički č lan ak p o d pseudonim om Josip Šestak), M ilo­ van Đ ilas, (M. N ikolić), K oča Po p o v ić, P a v le W ertheim (Slavko H o rv a t) uz bugarskog filo z o fa T o d o ra P a v lo v a, p okušao d a polem ički (ponekad prilično dogm atski, ali i na naučno raz ra đ e n i staloženiji način, s više ili m anje uspjeha) raz m o tri idejne, filozofske, p riro d n o n a u čn e i estetske nesu­ glasice na lijevoj k u ltu rn o j fro n ti.

K n jiže v n a grupa m ladih o ko »Glasa P eriferija « i »Glasa O m ladine« Poslije preth o d n o g a sažetog preg led a b ro jn ih k n jižev n ih časopisa i a k tiv ­ nosti nekoliko generacija sta rijih i m lađ ih k n již e v n ik a ljevičara, z a d rž a t ćemo se d etaljnije na p u b likacijam a i akcijam a ta d a najm lađeg p re d ra t­ nog n a p rednoga k njiževnog n a ra štaja , p retežn o skojevaca, koji je n a j­ intenzivn ije djelovao od godine 1932. do po četk a ra ta , jer se o njem u najm anje znade, p a sve više p a d a u z a b o ra v ili ga neki naši m alo g ra­ đanski književni h istoričari p ovršn o i pogrešno prosuđuju. U p ra v o je ta generacija skojevaca i najm lađ ih k o m unističkih sim p atizera im ala v ažnu ulogu i velik utjecaj u posljednjim g o dinam a p rije rata , u om asovljavanju antifašističkog o k u p lja n ja m lad ih in telek tu alaca ljevičara, i bila jedan od b itnih ferm enata u priprem i novoga hum anističkog p o k reta i o rg an i­ zira n ih revolucionarnih akcija, što je kasnije, u to k u rata , m oralo logički i nužno dovesti i do P rvoga kongresa k u ltu rn ih rad n ik a u Topuskom . 60

Je zg ra te isp rv a uske, a kasnije sve šire g ru p e skojevskih pisaca i p u b li­ cista, počela se o k u p lja ti postepen o ok o listo v a »B udućnost«, »G las P e ri­ ferija « , » K n jiže v n a k o v ačn ica« i k o n a č n o ok o tad a šn jeg legalnog g lav ­ nog o rg an a S K O J -a »G lasa O m lad in e « . Z a to o tim listo v im a i o m nogim z a b o ra v lje n im skojevskim ličnostim a, koji su o d g odine 1932. do p o četk a ra ta bili k o n tin u ira n o i sv ak o d n ev n o re v o lu c io n a rn o k n již e v n o p u b lic istič k i a k tiv n i, v a lja k o n a č n o k o n k re tn ije i in fo rm a tiv n o šire p isati, ne ulazeći ovom p rilik o m u o d ređ e n je i ocjenu raz lič itih ra z in a u m je tn ič k ih i id ej­ n ih v rije d n o sti. U to k u godina 1932—1934. niz n ajm lađ ih v iše-m anje a firm ira n ih k n ji­ ž e v n ik a u Z agrebu o rije n tira o se sve više ulijevo, a neki su b ili već izra z iti sim p a tiz e ri P a rtije ili član o v i S K O J-a . P o k a z a la se ta k o p o tre b a d a se ta g ru p ac ija o rg a n iz ira n o veže ok o neke zaje d n ičk e p la tfo rm e i akcije, k a k o bi p o sta la a tr a k tiv n a to čk a za n a jširi k ru g m la d ih k n již e v n ik a , koje je tre b a lo o trg n u ti od utje c a ja tad a šn jih re a k c io n arn ih k n již e v n ih k r u ­ g ova i časopisa. T a k o su užu jezgru g ru p e fo rm ira li m lad i skojevci i p a r ­ tijski sim p a tiz e ri stu d e n ti i sred n jo šk o lci: Ž elim ir G u m h a lte r, S ta n k o D v o rž a k , V la d im ir Ju rčić, V la d o M a đ are v ić i rad n ik P e ta r B ak u la, koja je neko v rijem e n a sto ja la z ajed n o istu p a ti po d im enom » K n jižev n a ak cija« . T o j su se g rupi p ostepeno p rik lju č iv a li Z d e n k o Š tam b u k i Iv o V ejv o d a (k ad nisu bili n a s tu d ija m a u P ra g u , a V ejv o d a kasnije i u šp anjolskom ra tu ), z a tim I v a n D ončević, O to Šolc, R a d o v a n Žilić, M ag d a Bošković, p a B ra n k o Resim ić, Jo sip C azi i J a k o v Sekulić (nešto sta riji rad n ič k i pisci), te seljački pisci Iv e Ćaće, Iv o Sabolić, S lav k o V u rić i V u činović (koji su izd a li uz pom oć P a rtije i ove skojevske gru p e d v a » Z b o rn ik a h rv a ts k ih seljaka« — 1936. 1937), a kasn ije G rg u r K a rlo v č a n , Iv a n G o ra n K ovačić, pjesnici L u k a K o v ačev ić i D ra g o F ilip o v ić, te neko v r i­ jem e Iv o K o z a rč an in , p a R a n k o M a rin k o v ić i V in k o Š onjara, koji su obećali su ra d n ju , z a tim V ilk o Iv a n u ra , J o ž a H o r v a t, M ilan Selaković, F ra n jo O belić, A n te S edm ak Šum ski, Jo sip N esek , pjesnici iz B ijeljine Salih A lić i M u sta fa G ra b č a n o v ić , p a k asn ije O z re n M ileusnić, V jekoslav Z rn e , N ik o la L ang, J o v a n K ev ić (k o ji je p o d p seudonim om J. Basta o b jav io pjesm e u »Savrem enim p ogledim a« 1935—1936) i drugi — k ako se v idi iz p ro n ađ e n o g p la n a a k c ija i d e ta ljn ije g p o p isa im ena p ra v ih i p o ten c ija ln ih s u ra d n ik a grupe. N e što ran ije, u p ra v o godine 1931, šta m p a li su Z d e n k o Štam b u k i M irk o C a jn e r, još k a o srednjoškolci, o m la d in sk i list »B udućnost«, u kojem su poslije p rv e su ra d n je u srednjošk o lsk o j » M lad o sti« , otp o čeli s literarn im rad o m i k a sniji p rip a d n ic i te g ru p e: Iv a n G o ra n K o v ačić (pjesm e i novele), L u k a K o v ačević, V eljk o K u p re ša n in , V lad o M a đ are v ić i drugi. T u po č e tn u za je d n ičk u s u ra d n ju m la d ih n a sto ja lo se p ro širiti i s n a jm la ­ đim k n již e v n ic im a iz B eograda i d ru g ih g rad o v a , p a se ta k o jezg ra grupe skojevaca p o v e z a la s T a n asijem M lad en o v ićem i Č edom irom M inderovićem , pjesnikom Borisom Jo v an čev ićem i nekim dru g im n ajm lađ im s rp ­ skim , bosansko-hercegovačkim i crn o g o rsk im piscim a, k ao i s m lađim k n již e v n ic im a iz N o v o g S ad a: V ik to ro m R osenzw eigom (V ito m ir J o v a nović) i Ž ivanom M ilisavcem . Svi su on i k a sn ije p o stali su rad n ici, p o v je ­ renici i v rlo a k tiv n i p r o p a g a to ri budu ćeg a c e n tra ln o g legalnog glasila 61

S K O J-a — »G lasa O m ladine«, o kojem u ćemo kasnije nešto više reći. U te pokušaje o k u p lja n ja m lad ih n a p re d n ih k n již e v n ik a širom zem lje valja u b ro jiti i časopis »K njiževni krug« koji su u Sm ederevu i Požarevcu, a kasnije u B eogradu i po vrem eno u Z agrebu, godine 1932—1933, izdavali i uređ iv ali T anasije M ladenović i Jo v a n P u tn ik . T aj mjesečnik pokušao je o stv a riti zajedničko izd an je i redakciju s m ladim n aprednim piscim a i iz Z agreba, p a j e tako , poslije rask rin k a v a n ja prijašnjeg u red ­ nika iz Z agreba S. M. Stedim lije, k ao desničarskog o tp ad n ik a , godine 1933. preuzeo ured n ištv o u Z agrebu V lad o M ađ arev ić, koji je već su ra­ đivao u tom časopisu i u beogradskom »Stožeru«. U toj je reviji su rađ i­ vao i Iv a n G o ran K ovačić, te neki drugi n ajm lađ i književnici iz Zagreba. Osim te težnje za okupljanjem tad ašn je najm lađ e k n jiževne generacije, da bi se uključila u široku m aticu rev o lu cio n arn e ljevice, željela je grupa n a jm lađih da djeluje na p rev la d a v an ju sve jačeg raskola m eđu starijim lijevim književnicim a oko shvaćan ja stv a ra la č k e i d ruštvene funkcije književnosti, koji je izrastao iz su k o b ljav an ja d v a ju pogrešnih k rajn jih stavova — vulg arizato rsk o g a sociološkog u tilita riz m a i subjektivistički previše apsolutno shvaćene auto n o m n o sti u m jetn ik a i stv aralačk o g čina. M nogi članovi te tad ašn je n ajm lađ e grupe pisaca otpočeli su književni rad još oko godine 1930. u srednjoškolskoj »M ladosti«, koja je po d n a ­ prednim uredništvom zaslužnog kn jižev n o g h isto ričara d ra A n tu n a Barca im ala zn ačajn u k n jiževno-odgojn u fu nkciju na n ekoliko generacija h rv a t­ skih m ladih k n jižev n ik a. K asnije, od godine 1932, m nogi od njih su više-m anje in te nzivno počeli su ra đ iv a ti, p retežn o kao pjesnici i k ritič a ri, u » H rv a tsk o j R eviji« i »Kolu« M atice h rv atsk e, u lijevom »K njiževniku«, u dem okratski orije n tira n o j »Evoluciji«, u m nogim izra z ito lijevim listo­ vim a, koje smo već naveli. M eđutim , godine 1933. i 1934. u » H rv a tsk o j R eviji« p rev la d a la je sasvim k lerik aln o -fra n k o v a čk a stru ja, usprkos liberalnim shvaćanjim a i dem o­ kratskim n a stojanjim a njezina tad ašn jeg zaslužnog i poštenog u red n ik a d ra B laža Jurišića. T aj je klero-fašistički p ritisa k konačno onem ogućio d aljn ju suradnju u » H rv a tsk o j Reviji« i M iroslavu K rleži i nekim d ru ­ gim izra z ito lijevim piscim a. U z n a k p ro testa p ro tiv tak v o g reak cio n ar­ nog sta v a i stanja p rekinuli su tad ašn ji o d b o rn ik M atice h rv atsk e August C esarec, te H a sa n K ikić i neki drugi stariji ljevičarski književnici, svaku vezu s M aticom h rvatskom i d aljn ju su rad n ju u » H rv atsk o j Reviji«. T om e se b o jkotu prik lju čio i veći dio grupe n a jm lađ ih lijevih književ n ik a, koji su u p rav o bili na p u tu izra z itije afirm acije u tim građanskim p u b li­ kacijam a. Težeći za sam ostalnijom akcijom , a poslije eksodusa iz M atičinih p u b li­ kacija, jezgra grupe m ladih skojevskih pisaca i publicista, isprva o k u p ­ ljena donekle p od nazivom »K njižev n a akcija«, p o d u zim ala je niz p o k u ­ šaja da osnuje vlastiti list ili da se uključi org an iziran o m suradnjom u neku već postojeću publicističku ak tiv n o st, k o ja bi o d g o v arala stavu najm lađih. T ak o se u početku većina te grupe, k o ja se postepeno p ro širiv ala novim im enim a m ladih pisaca i publicista, naju že p o vezala s tjednikom »Glas P eriferija« (isprva »Glas Trešnjevke«), koji je izlazio godine 1932. i 62

1933. T a j je list p o d ire k tiv a m a P a rtije u ređ iv a o Iv a n M rk ša, a o d g o v o rn i u rednici bili su p rv o Iv a n B u tk o v ić i z a tim Jo sip M o rt. P ri p o k re ta n ju i u re đ iv a n ju lista su d jelo v ao je i A u g u st C esarec, do svoga o d lask a u Sovjetski S avez, a z a tim je tu n jeg o v u fu n k ciju p a rtijsk e veze i starijeg red akcijskog s a v je tn ik a preuzeo Stev o G a lo g a ža , M nogi čla n o v i te grupe, od k o jih su neki bili već v rlo a k tiv n i skojevci, p o sta li su g lav n i su rad n ici »G lasa P e rife rija « s k n již e v n im i s p u b lic istič k o -p ro p ag a n d n im č la n ­ cim a, p a su čak pisali i p o litič k e u v o d n ik e i ek o n o m sk e k o m en ta re , koje su često o b ja v ljiv a li bez p o tp isa ili s in icijalim a i raz lič itim p seu d o n i­ m im a. T a k o je V la d o M a đ are v ić o b jav io o p širn iji teo retsk i č la n a k »K arI M a rx i n jegova n au k a« na p un o j stra n ic i tih n o v in a, k ao i an o n im n o neke veće k o m en ta re — o tad a šn jo j svjetskoj ek onom skoj ko n feren ciji i o d ru g im d ru štv e n im i p o litič k im pro b lem im a. N a ro č ito su često su ra ­ điv ali Z d e n k o Š tam b u k (s n o v elam a, č lan cim a i p jesm am a) i Iv o V ejv o d a (koji je pisao z a p až e n e o sv rte o u m jetn o sti i film u ), p a Z elim ir G u m h a lter, S ta n k o D v o rž a k i neki drugi. U »G lasu P e rife rija « su ra đ iv a o je i M i­ lan Slani (p o d pseudonim om F ilip T u rin a ), k asn iji izd a v a č i u red n ik z n a ča jn o g a lm a n a h a »Srednjoško lci govore«. G o d in e 1933. izašao je k n již e v n i a lm a n a h » P e rife rija « , za koji su dali ideju i ured ili ga, te goto v o sasvim isp u n ili svojim p rilo z im a g lav n i čla ­ n ovi te gru p e n a jm lađ ih , osim nov ele A u g u sta C esarca » P alača bijede«. Z a n a slo v n u stra n ic u a lm a n a h a d a o je c rte ž » b esp rizo rn ih « K rsto H egedušić. N a u v o d n o m m jestu a lm a n a h a, poslije re p o rta ž e S ta n k a D v o rž a k a »K uća n a p e riferiji« , o b jav io je V la d o M a đ are v ić p ro g ra m atsk i č la n a k , k ao nek u v rstu k n již e v n e de k la ra cije gru p e — » K n jižev n o st i d ru štv o « , s po d n a slo v o m »U loga k n již e v n o sti u d ru štv e n o m raz v o ju i o d ređ e n je dan ašn je k n již e v n e situacije«. Iz d an a šn je retro sp e k tiv e m noge m isli toga p ro g ra m atsk o g č la n k a d jeluju n a iv n o , siro v o i n ed orečeno, ali je bilo k a ra k te ris tič n o d a se već ta d a zau zeo zaje d n ičk i sta v i p ro tiv reak cio ­ n a rn ih ten d e n c ija u k n již e v n o sti i p ro tiv »u m jetn ičk o g p rim itiv iz m a « m a­ lo g ra đ a n sk ih p o lu in te lig e n a ta i v u lg ariza c ije m ark sističk e d ija lek tik e — i to u p ra v o u a lm a n a h u koji je bio o d ređ e n za n ajširi sloj rad n ih ljudi s p eriferije. U čla n k u se term in za »n o v u p ro g re siv n u k n jižev n o st, k oju su g rađ a n sk i k ritič a ri n a z v a li socijalnom «, n a sto ja o n ad o m jestiti novim pojm om » a k tiv iza m « , k a o o z n a k o m p rv e faze no v e k n jižev n o sti, k o ja n u ž n o m o ra b iti b o rb en o a n g a ž ira n a i d ru štv e n o a k tiv n a . Sve je to, dakle, u tad a šn jim d ru štv e n im u v jetim a i b o rb am a , o d g o v a ra lo d an ašn jim te ž ­ njam a i sm islu p o jm a »a n g a žiran o sti« u k n jižev n o sti. Bilo je to vrije m e k a d se k n již e v n o st n e ra z lu čiv o p o v e z ala s p o litik o m , k a d je k n již e v n o s tv a ra n je , p rete ž n o n a ezo p o v sk i način izra ž av a n ja , p o stalo jed a n o b lik d ire k tn e rev o lu c io n a rn e a k tiv n o sti, što je sn ažn o ista k lo z n ačenje k n již e v n o g a k ta k a o g ra d ite lja n ove d ru štv en e svijesti. A li je ta k a v d ire k tn i d n e v n i a n g a žm a n u jed n o im ao i svojih n e g a tiv n ih posljedica i o d ra z a n a k v a lite tu p isa n ja , n a što se u to m e član k u jasn o u k a z iv a lo . K a d je p o tk ra j godine 1933. »G las P e rife rija « p resta o izla z iti, g ru p a n a j­ m la đ ih p o v e z a la se s ilu s trira n im tje d n ik o m » K ro n ik a« , koji su godine 1933. iz d a v a li V ilim S v ečn jak i V la d o H a b u n e k , a iz a k ojega su ta k o đ e r 63 -

■stajali neki kom unistički ak tiv isti, k ao D rag o Škorić i drugi. T reb alo je •da taj list ustupi jednu do d v ije stranice član o v im a grupe, ali do toga zajedničkog n a stu p a u »K ronici« nije došlo, jer je taj n a p re d n i tjed n ik pod p ritiskom cenzure prestao izlaziti. M eđu m alobrojnim dokum entim a, koji su slučajno ostali sačuvani od uništenja za vrijem e okupacije, p ro n ađ e n a je, uz d etaljan p lan rad a »K nji­ ževne akcije«, i d e klaracija grupe, k oja je im ala biti ob jav ljen a u » K ro­ nici«, s člankom V lade M ađarev iča » A k tiv ističk a k n jiževnost«, te nove­ lam a S tan k a D v o rž a k a i pjesm am a Z eljka G u m h altera, P e tra Bakule i V ladim ira Jurčiča. U toj se dek laraciji, uz ostalo, kaže, donekle ezopovskim jezikom , kako se ta d a m oralo i uobičajilo: »K njiževna grupa ’A k c ija ’ p red sta v lja p o v ezan u k n jižev n u akciju nekoli­ cine najm lađ ih kn jižev n ik a, koji nastoje da razb istre dan ašn ju jalo v u i m utnu književnu situaciju, i da utječu na razv o j naše književ n o sti u n a­ p rednom suvrem enom smislu. Polazeći od svijetlih p u to k az a ’P la m e n a ’ i ’K njiževne republike’, koji ozn aču ju p rv i kam en tem eljac a k tiv iz m a kod nas, k n jiževna će g rupa ’A k c ija ’ p o kušati d a z a h v ati dan ašn ju s tv a r­ nost ispod površine njezinih z a pleten ih i pro b lem atsk ih odnosa, tražeći za k n již e v n o izra ž av a n je novih sa d rž a ja ad e k v atn u um jetničku form u.« Bili su to m ladenački p oletni skojevski koraci, tipični za nastu p e n aj­ m lađih u književnosti, a k a ra k te r tih n a stu p a d ik tira lo je ono burno p rije ra tn o vrijem e, koje je od svakog svjesnog i n a p red n o g k u ltu rn o g rad n ik a tra ž ilo punu an g ažiran o st i ak tiv n o st u borbi za ideale slobode i novog hum anizm a, što ih je na svojim crvenim z astav am a ispisala naša P a rtija . S književ noidejnim i političkim sazrijevanjem p rerasli su članovi te m lade grupe po tre b u zajedničke p latfo rm e i afirm acije, n apustivši strogo o d re ­ đenje i ograničenje nekog n aziv a, te tražeći nove, šire oblike književne i kultu rn o p o litič k e ak tiv n o sti. T a k o je n a p o četk u godine 1934. p o k ren u t, uz pom oć K om unističke pa rtije , časopis » K n jižev n a k ovačnica«, od kojeg je izašao sam o jedan broj, jer ga je policijska cenzura od m ah zab ran ila, a urednici su zbog toga, kao i zbog tu žb e Save M. Štedim lije, i sudski progonjeni. U redakciji su, uz nešto starijeg k n již e v n ik a N o v a k a Simića, bili i članovi te m lade grupe, rad n ik P ero B akula i V lad o M ađarević, kao odgovorni urednik. T a k o su ti k njiževnici, zajed n o s nekim drugim članovim a grupe (Zeljkom G um h altero m , Jak o v o m Sekulićem itd ., dok je novelu S ta n k a D v o rž a k a bio zaplijenio već u pretcen zu ri d rža v n i tu ­ žilac) ispunili pretežn o svojim p rilo zim a taj jedini broj. U tom e broju je su rađivao i Eli Finci, pod pseudonim om F lo rijan Vid. N a početku iste godine, u veljači 1934, izd ali su n ap re d n i srednjoškolci alm anah »Srednjoškolci govore«, u kojem je bilo i k n jižev n ih prilo g a i koji je m nogo značio za naglo jačanje kom unističkog p o k reta p o sred­ njim školam a i na Sveučilištu. N a 96 stran ica knjige objavljeno je 20 "kritičkih p riloga o živ o tu i n a stav i n a tad ašn jo j srednjoj školi. A lm an ah je uredio M ilan Slani, koji je napisao i najveći broj priloga. U in icijativ ­ nom o dboru za izd av an je a lm an ah a bili su M ag d a Bošković, B onka O reščanin, O z re n N ovosel i A n te M ihletić, a svoje priloge objavili su V inko Šonjara, Zeljko G um halter, D rag o Fran k o v ić, Zeljko M ađ arek , Ivo

bi se dalo razum jeti iz sam oga sebe, n iti kao rez u lta t tzv . općeg raz v itk a ljudskog duha, dogm atski; sudstvo u o k v iru d ržav n e vlasti jeste samo jedna njegova grana, sastavni dio koji — ako se od cjeline odvoji — m ože da se izopači. U slijed toga p rav iln u ocjenu daje sudstvu njegovo m jesto u samom sistem u vlasti. O d a tle treb a tra ž iti i o d govor na gornje pitanje. P ra v n ik pom aže izabranim članovim a suda. O n p rip rem a rasp rav e, p ro ­ vodi preth o d n e sudske radnje, ru k o v o d i s tehničkom stran o m sudovanja, p rip re m a cjelokupnu građu za suđenje, te pism eno fo rm u lira rad, a napose odluke suda. T o je posao stručn jak a. I najbolji će p rav o rije k ostati nes­ hvaćen, ako nije p rav iln o obrazložen. U slijed toga n a ro d n i sud čine iza­ b rani naro d n i suci i sekretar suda — p rav n ik . D o b ru odlu k u čine: p ra v o ­ rijek i v a ljano obrazloženje. Jedn o bez drugog ne v alja. E vo tu je m jesto p rav n ik u kao sa radniku novog sudstva [. . .] 27«. U svojem je referatu d r F. Č ulinović n a jp rije naveo osnovna načela o rg a­ nizacije sudstva u novom društvenom sistemu Jugoslavije: »I sudstvo je dio d rža v n e vlasti. N jem u je zad aća, da o stv ari sigurnost g rađ an a i siste­ m a, da ustanovljuje granice p ra v a g rađ a n a povodom n astalih sporova izm eđu njih, kao i s obzirom na zajednicu [ . . . ] . Sudstvo nam uvijek i u svako d oba p o k azu je k a k v o je stanje u zemlji, k akvi su odnosi izm eđu vlasti i n aro d a, izm eđu onih koji v lad aju i onih koji su podređeni. Sudstvo daje sliku stan ja svakog d ru štv a [ . . . ] . Za nas, za dem okratsku, n a ro d n u vlast, sudstvo je od neobične, presudne važnosti. P ra v iln o shvaćeno i ru k o v o đ en o sudstvo najbolje će pom oći nastojanje naro d n e vlasti. O n o će d izati ugled i v rijed n o st n aro d n e vlasti, raz v ija ti prem a njoj povjerenje širokih n aro d n ih m asa i učvršćivati tu naro d n u vlast to više čim više sudstvo bude istinski o d raz općenarodnih tendencija, shvaćanja i potreba. P ro tiv n o od toga, sudstvo n epravilno shvaćeno i loše rukovođeno, m ože biti od kobnog utjecaja za ugled i čvrstoću d rža v n e vlasti. J e r više će zla n a p ra v iti samo jed n a nep rav ed n a presuda, nego li to m ože isp ra v iti sto tin e d o b rih a k a ta n a ro d n e v lasti. To važi n a ročito za naš narod, koji je osobito osjetljiv na n ep ra v d u koja ga je kroz vijekove gonila i rad i koje je on i jučer k ro z vijekove i danas, u ovoj g randioznoj narodnooslobodilačkoj borbi ustao n a o b ran u svojih osnovnih p rav a . Te nam činjenice nam eću dužnost d a naše sudstvo izgradim o tak o da ono posvem a odgovori svojoj zadaći, d a bude pom agač u općem nastojanju raz v ija n ja , izgradnje i učvršćenja naše n aro d n e vlasti. O n o će to b iti i ostati samo on d a ako rad našeg sudstva bude zaista ogledalo n arodnoga shvaćanja, naro d n ih po treb a i raspoloženja. N a ro d je subjekt sve vlasti. O n je osnovni fa k to r u n arodn o j d rža v i, o d atle i dužnost sudstva da naro d bude i za njega glavni i isključivi oslonac. P ra v o n a ro d n o sudstvo treb a da im a svoje izvore sam o u naro d u , da bude za n a ro d i da ostane u narodu. Izv a n naro d a, n ad naro d o m i p ro tiv n a ro d a nem a i ne može b iti sudstva [ . . .] 28«. J. D uboković je u svom referatu o b rad io odnos izm eđu stručnog p ra v ­ nik a i izabranog suca bez prav n ičk e sprem e, im ajući na um u U p u tstv o o organizaciji i rad u sudova: »U našim ’U p u tstv im a ’ stoji da ako je odbor238

n ik N O O - a p r a v n ik ili p r a v u vješta osoba, ta d a će se red o v n o on o d re đ i­ v a ti za p re d sje d n ik a suda. A li to nije d o v o ljn o . N a m jesto se k re ta ra suda, odno sn o uz se k re ta ra sud a, tre b a d a se p o sta v i z a p red sje d n ik a suda stru č n o lice, i to baš iz k ru g o v a su d aca ili a d v o k a ta . J e r T r a v n ič k o lice’ je sv a k i onaj ko ji je svršio p ra v n i fa k u lte t, ali o v d je se tra ž i sudac [. . .] « 29 N a k ra ju je u re fe ra tu d ra G . D iv ja n o v ić a bio p rik a z a n ra z v ita k vo jn o g su d stv a u N O B -u , n jeg o v a o rg an iz a cija i o sn o v n e k a ra k te ris tik e p o s tu p k a .30 T im e je bio z a v rše n dru g i d a n K o ngresa.

V III N a dn e v n o m red u trećeg d a n a K o n g resa b ila je p e ta g ru p a od šest refe­ ra ta . O ra tn im zloč in im a : 1. J. Đ e rđ a , R a tn i zločinci, 2. A. K a lo đ e ra , T e o retsk a p o s ta v k a i r a z r a d a ra tn o g zlo čin a, 3. G . P o lo v in a , K riv ič n a o d g o v o rn o st u staša i č e tn ik a za ra tn e zločine, 4. R . R a d a k o v ić , T e o retsk a p o s ta v k a i ra z r a d a r a tn o g zlo č in a i 6. V. U g a rk o v ić , T e o retsk a p o sta v k a i r a z r a d a r a tn o g zločina. U re fe ra tu J. Đ e rđ e ista k n u to je: » N iti jed a n r a t u h isto riji nije bio p o p r a ­ ćen ta k v im i ta k o b ro jn im o blicim a m aso v n o g te ro ra i nije im ao za cilj to ta ln o istreb ljen je č ita v ih n a ro d a k a o d a n a šn ji velik i r a t izm eđ u fašistič­ kih i d e m o k ra ts k ih z e m alja. Z a to n ije d a n r a t nije u sebi nosio ta k o du b o k o i in stin sk o n a ro d n o obilježje, o b ilježje p rav e d n o g a ra ta , koji vodi ne p o sre d n o sam č ita v i n a ro d z a svoje osn o v n e i, u doslo v n o m sm islu, ž iv o tn e interese: o p s ta n a k i slobo d u . S d ru g e stra n e ni jed a n ra t nije bio ne p ra v e d n iji, g ro zn iji i b a rb a rs k iji u n o v ije v rijem e od ov o g a ra ta koji vode fašističke zem lje z a p o ro b lja v a n je i istreb ljen je o stalih n a ro d a . O d a tle u ovom e r a tu i no v i p r a v n i po jm o v i, n o v a m je rila z a n o v u k a te g o riju zlo č in a ca — r a tn ih z ločinaca, tj. lju d i i slo jev a koji su cijelo tra ja n je ra ta k a o s trv in a ri p ra tili v o jn e o p eracije i ra tn e tru p e i sa p o ro b lje n ih te rito ­ rija , n a ro d a i n a ro d n e im o v in e u k rv i izv la č ili b o g a tstv a , z a d o v o lja v ali svoje n elju d sk e k rv o ž e d n e a p e tite , g rad ili ’s la v u ’ i k a rijeru . Č e tiri osnovne g rupe lju d i o b u hv aćen e su p o jm o m o p ćih ra tn ih zlo čin aca, odnosno n a ro d n ih n e p rija te lja , a n a v e d en i su u čl. 13. i 14. U re d b e o vojnim su d o v im a: 1. P o k re ta č i, o rg a n iz a to ri, n a re d b o d a v c i, po m ag ači i nep o sred n i izv rši­ telji m aso v n ih u b ija n ja, m učenja, p risiln o g ise lja v a n ja, o d v o đ e n ja u logore i n a p risiln i ra d , z a tim p a le ž a , u n išta v a n ja , p lja č k e n a ro d n e i d rž a v n e im ovine [ . . . ] . 2. N e č o v ječ n i e k s p lo a ta to ri n a p risila n ra d o d v e d e n ih lju d i, posjednici v eleposjeda, trg o v a č k ih p red u z e ć a , fa b rik a itd ., u zem lji i izv a n nje [ . . . ] . 3. F u n k c io n eri tero ristič k o g a p a ra ta i tero ristič k ih n a o ru ž a n ih fo rm a cija o k u p a to rs k ih i do m aćih u službi o k u p a to ra [ . . . ] . 4. Svi oni k oji su v ršili m obiliz a c iju n a ro d a za n e p rijate ljsk u v ojsku [ . . . ] . Z a h tje v z a k a ž n ja v a n je m , o dnosn o o d m az d o m n a d ratn im zlo čin cim a iz ­ n ik n u o je iz n a jd u b lje du b in e n a ro d n ih m asa, p ro iz iša o je iz k rik a n ev in ih 239

S rba, 2 id o v a i ostalih u bezdane jam e bačenih ljudi, žena i djece, iz dubokih rijeka ispunjenih nevinim leševima, iz h iljad a h u m ak a pok lan ih , glađu izm orenih i popaljenih u dom ovim a, iz zloglasnih sredovječnih m učilišta Sing-Singa, Jasenovca, G rad išk e i dr. T aj se k rik izvio snažno i visoko da bi postao zakon, da bi postao ratn im ciljem oslobodilačkog p ravednoga rata . Stoga je taj z a h tjev d uboko dem o k ratsk o g k a ra k te ra , o d a tle i ovaj ra t im ade svoje dubo k o d em o k ratsk o obilježje3011.« U svojem je izlaganju A. K alođera od red io pojedine elem ente ratn o g zlo ­ čina: »R atni zločin je svako djelo počinjeno od n ep rijatelja, tj. p rip a d ­ n ik a ili pom agača fašističko-hitlerovske vojske, v lasti ili ustanove nad stanovništvom ili javnom ili p riv a tn o m im ovinom u ok u p iran im zem lja­ m a, koje je djelo upereno p ro tiv ž iv o tn ih interesa p o d jarm ljenog n aro d a ili p ro tiv njegove borbe za oslobođenje«31 — d a bi zaključio: »U pogledu zastare trebalo bi pro p isati da ratn i zločin ne m ože zastarjeti. R atn i zlo­ čin u prav ilu trebalo bi k a ž n ja v a ti sm rtnom kaznom . T ek iznim no prisil­ nim radom ili k akvom drugom kaznom . Prem a zaključcim a M oskovske k onferencije, zločincim a će se za njihove zločine suditi u m jestim a gdje su zločin počinili, a nijedan zločinac ne će moći izbjeći zasluženoj kazni, jer će ih tri velike savezne sile goniti do n a k raj svijeta i p red a ti ih u ruke njihovih tu žitelja, da se uzm ogne izv ršiti pravosuđe. U istim z a ­ ključcim a p o z ivaju se oni koji još nisu o k aljali svoje ruke nevinom krvi d a ne bi došli m eđu zločince32.« G . P o lo v in a a n alizirao je odgov o rn o st četn ik a i ustaša za počinjene zlo ­ čine na tem elju k o n k retn ih p rim jera iz N O B -a 33, a R. R ad ak o v ić i V. U garković u posebnim referatim a istog n aslova p ostavili su teorijsku koncepciju ratn o g zločina i raz ra d ili je s obzirom na specifičnosti ra to ­ v an ja u drugom svjetskom ra tu .34

IX U šestoj i posljednjoj grupi — O problem im a našeg zak o n o d av stv a — bilo je osam refe rata : 1. P ro f. d r I. K rbek, P rilo g p ita n ju naro d n o g p rav a, 2. S. O pačić Ć anica, D uh našeg p rav a , 3. d r F. Č u lin o v ić-d r L. G eršković, Sm jernice našeg zak o n o d av stv a, 4. D. Brlić, Problem našeg bračnog p rav a , 5. d r G . B adovinac, P ra v n o osiguranje danas i sju tra, 6. d r V. K udeljnjak, R ad n o pravo. P rv i referent prof. K rbek a n alizirao je različite moguće p ristupe pojm u p rav a , koje se m ože shvaćati kao skup etičkih pro p isa — p riro d n o p ravo, zatim kao »zakonsko pravo« ili po zitiv ističk o p rav o , koje je p ojava drža v n e vlasti i, konačno, treće gledište »posm atra p rav o k ao sastavni dio n a rodne ku ltu re te uzim a u o b zir samo one p rav n e zasade koje odgo­ v a ra ju narodnom shvaćanju i p o treb am a« .35 Veliko je zanim anje pobudio refe rat S. O p ačića Ćanice koji je iznio kako na ro d gleda na p rav o , koje je u bivšoj Jugoslaviji bilo sredstvo za zaštitu interesa pojedinaca iz e ksploatato rsk ih klasa: »N arodnooslobodilački po­ k ret je rijedak p rim je r u historiji, ali u njem u im a i elem enata, koji su 240

jedinstveni i koje isto rija uopće ne p o z n a . T o k o m bo rb e i u sta n ju stv o ­ renom b orbom , raz b ije n je sta ri a p a ra t n e n a ro d n ih v lasti, u z d rm a n i su ran iji d ru štv e n i oblici i počela su se m ije n ja ti ran ija s h v a ta n ja u č itav o m svijetu. U n o v o stv o re n o m sta n ju n ik le su no v e p ra v n e p o jav e i on e n u žn o p o te n c ira ju izm jen u p ra v n ih odnosa. Isk rslo je n iz n o v ih p ro b le m a, koji tra ž e od z a k o n o d a v c a d a ih reguliše. Ž iv o t je, d ak le, išao dalje, n a p re d o ­ vali smo. P o m om m išljenju svak i z a k o n , a k o ne ide u sto p u sa ž iv o to m i vrem enom , gubi svoju sv rh u , p resta je b iti o no što je tre b a o d a bu d e i postaje d ru štv e n i b a la st, po sta je k o čn ica n a p re tk a i z d ra v ih od n o sa u d ru štv u . Z n a č i tre b a stv o riti no v o z a k o n o d a v stv o u d u h u no v o g v rem ena. O d sta rih z a k o n a , koji će ip a k p o slu ž iti k ao n au č n a b a z a, g o to v o svi m oraće p r e tr p iti v elike reform e. U bivšoj d rž a v i z a k o n i nisu bili sam o k o čn ica ra z v itk a od n o sa u d ru štv u , nego su bili sre d stv o p ro tu n a ro d n ih režim a za u g n jeta v a n je n a ro d a . Iz svega o vo ga jasno izla z i d a naš p ra v n i ž iv o t ne m ože reg u lisati recim o O pći g rađ a n sk i z a k o n ik , čije su o d red b e stare sto tin e go d in a. Polazim s jed n o g s ta n o v išta : d o b ro b it širo k ih n a ro d n ih m asa — č u v an je tek o v in a ove teške ali slavne b o rb e — m o ra b iti c e n tra ln a ta č k a p rem a kojoj m o ra ju b iti usm jerena sva n a sto ja n ja i sva naša d jela tn o st, p a tak o i naša p r a v n a d jela tn o st, a osob ito sudska. P re d naše sudske i u p ra v n e vlasti p o s ta v lja ju se teški za d ac i, koje će one s uspjehom rje ša v ati sam o onda, a k o ni na čas ne z a b o ra v e , d a su n a ro d n e , d a se sve m o ra ra d iti u interesu n a ro d a i d a se z a rješav an je svih z a d ać a m o ra ju o sla n ja ti na široke n a ro d n e m ase koje će im p ru ž iti pom oć. D a k le , sve s n a ro d o m i za na ro d [ . . .] 36 N a jv e ć a p o b je d a N O P - a je, bez sum nje, isk o v an o b o rb en o b ra ts tv o i jed in stv o izm eđu S rb a i H r v a ta , a d a je on o zb ilja stv o ren o , d o k a z u je da se srpske i h rv a ts k e b rig a d e zaje d n ičk i b o re p ro tiv zajed n ičk o g n e p ri­ jate lja . A li m o ra m o b iti na čisto d a će n a ro d n i n e p rijate lji i po sv ršetk u r a ta p o k u ša ti d a č a čk a ju po sta rim ran a m a . N aše u p ra v n e v lasti k ao i sudovi m o ra ju strogo v o d iti rač u n a o tom e. T u će više p u ta d o laz iti i do zam ršen ih procesa, jer će z n a ta n dio sp o ro v a s tv a rn o p o tic a ti iz ran a b ra to u b ila č k e bo rb e p o d v lasti o k u p a to ra . S v a k i o v a k a v slučaj ne m o ra b iti djelo n e p rija te lja , ali je jasno, d a će ga n e p rijate lj n a sto ja ti isk o ristiti. O v e ran e su n aša z a je d n ič k a nesreća, k o ju nam je d o n io o k u p a to r. M i ih m oram o liječiti p a m e tn o i p rom išljen o , d o b ro p ro u č a v a ti slučajeve i o k o l­ nosti, d o n ositi p ra v e d n e presude, ali bez m ilo srđ a u d a riti po p rstim a sv a ­ koga ko p o k u ša s tv a ra ti k a p ita l k o p a ju ć i p o ov im ran a m a . D alje, visoka cijena lju dskog d o sto ja n stv a , k o ja se je u n aro d n o o slo b o d ila č k o j borbi ra z v ila do z a m je rn e visine k o d b o rac a N O P - a , n em in o v n o je p ro b u d ila ko d n jih i osjećaj su p e rio rn o sti. H tje li m i ili ne h tjeli, to će sm etati one, koji nisu su d jelo v ali u N O P - u [ . . .] 37.« M eđu re fe ra tim a te gru p e ističe se zaje d n ičk i re fe ra t d ra Č u lin o v ić a i d ra G e ršk o v ić a , u k ojem u refe ren ti z a g o v a ra ju p o tre b u većeg o sla n ja n ja na običajno p ra v o : » N aše će z a k o n o d a v s tv o po lazeći o d n a ro d n o g o b ičajnog p ra v a , z a p ra v o o d n a ro d n o g s h v a ća n ja izra ž en o g u tom ob ičajn o m p rav u , d o nositi o d red b e koje će u n a p re đ iv a ti n a ro d n i ž iv o t, č u v a ti tek o v in e borbe, a sam im tim e i d alje r a z v ija ti i sam o n a ro d n o o b ičajn o p ra v o . K ao 16

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

241

što naša borba pro iz laz i iz p o tre b a n a ro d a , iz težnje n a ro d a za slobodom , tak o će i naše p ra v o p ro iz laz iti iz tih po treb a. Mi smo p ro tiv tzv . teorije n arod n o g p ra v a [ . . . ] . Mi m eđutim vidim o da se n a rodni živ o t i naro d n e potreb e razv ijaju , te da se s njim a m ijenjaju i običajna p ra v ila koja su ranije im ala svoje o p rav d an je, te da naro d svojim životom stv a ra novo običajno p ra v o m ijenjajući stare, preživjele društvene regulative. T a k o i mi p o lazim o u borbi našeg n a ro d a i u iz­ g radnji novog sistema p ra v a u p rav o i od toga običajnog p rav a , koje n a­ staje u uvjetim a ž iv o ta n a ro d a napose k ro z našu borbu. O d tog običaj­ nog p ra v a koje n astaje u novim vrem enim a [ . . .] mi polazim o k ad stv a ­ ram o naše nove zakone, k a d a donosim o presude, jer ono o d raž a v a shva­ ćanje n a ro d a [. . .].« 38 O stali referati im ali su više-m anje tehnički k a ra k te r, u koliko je bila riječ o prim jeni općih p o sta v a k a novog jugoslavenskog p ra v a i u tv rđ en ih sm jernica njegovog ra z v itk a na b račn o p ra v o 39, p rav o osig u ran ja40 i radno p ra v o 41. D iskusija poslije svake grupe refe rata bila je veom a živ a. U njoj je d o la­ zilo do izra ž aja jedinstvo osnovn ih pogleda svih p risu tn ih s obzirom na rađ a n je novoga jugoslavenskog p rav a . N a k raju je bila donesena R ezolucija P rv o g kongresa p rav n ik a an tifašista H rv a tsk e , u kojoj su sažeti zaključci iz re fe rata i diskusije.42 K ongres je završio rad podvečer 14. ko lo v o za 1944.

X Z načenje K ongresa nije bilo sam o u njegovom m anifestacionom k a ra k ­ teru, što je ista k n u to na sam om p očetku, tj. d a se na oslobođenom teri­ toriju H rv a tsk e , usred ra tn ih operacija, našlo vrem ena za k u ltu rn u a k tiv ­ nost i za bavljenje budućim organizacionim oblicim a novoga d ru štv a koje se rađ a lo u v ihoru rata . N jegovo je značenje bilo m nogo veće. M ožem o, p rv o , u tv rd iti zajedničku usm jerenost svih njegovih sudionika. U njoj se ispoljila riješenost da se na m jesto starih postave novi oblici rev olucionarne vlasti koja će d ovršiti ono što je bilo započeto u N O B -u , i d a su se jugoslavenski, a posebno h rv atsk i prav n ici svojski založili d a joj u teoriji i p rak si u d are temelje. Već godine 1944. bila je riječ o n a ro d u ne samo kao o form alnom nosiocu suverene vlasti, nego što je m nogo v ažn ije — o njem u kao o njezinom izravnom vršitelju. T a k o đ e r je bila riječ o sa m o u p rav ljan ju kao osnovnoj k arak teristici tad ašnjih narodnooslobodilačkih o d b o ra koji su tad a p red ­ stavljali svojevrsnu p olitičku školu u kojoj se učilo u p rav ljati državom . O pće p rav n e postavke utv rđ e n e n a K ongresu p red stav ljale su tem elj na kojem u su organi Z A V N O H -a p rip rem ali nove p rav n e propise koji će se p rim jenjivati poslije oslobođenja. U z to su Z A V N O B iH i Zem aljsko a n ti­ fašističko vijeće Slovenije z a tra žili o d Z A V N O H -a inform acije i objaš­ njenja o ra z v itk u p ra v a na oslobođenom terito riju H rv a tsk e . Kongres p rav n ik a an tifašista H rv a ts k e p o k azao je d a su se p rav n ici na tom teri­ 242

to riju još u d o b a ra tn ih o p e ra c ija u srd n o p rip re m a li d a d o ček aju o slobo­ đenje naše z em lje o d o k u p a to ra . K asniji su d o g a đ a ji p o k a z a li d a su ta k v e p rip re m e bile p reu ra n je n e . S im p to m a tič n o je d a je, ta k o reći, P rv i ko n g res p ra v n ik a trid e se t g o d in a ležao u lad ici, u n a to č o b e ćanju d a će se S p o m en ica K o n g resa o d m a h šta m ­ p a ti43, što se m oglo u ra d iti i nep o sred n o poslije ra ta , n a čem u je n a ro č ito n a sto ja o p o k . p ro f. F. Č ulin o v ić . U v je riv ši se u u z a lu d n o st sv o jih n a p o ra , p ro f. Č u lin o v ić , b a re m djelom ičn o , o teo je z a b o ra v u ko n g resn e rez u lta te , p u b lic ira v ši n a v e d en i svoj ra d o K o n g resu 44 i još tri s njim e p o v e z an a ra d a 45. O č ito je d a je sa d rž a j r a d a P rv o g k o n g resa p ra v n ik a n ek o m e sm etao. A tk o je ta j n e tk o n ije teško p o g o d iti. T re b a ga tra ž iti m eđ u su p ro tn o stim a u tek oslobođenoj zem lji, u ra z v o d n ja v a n ju tek o v in a N O B -a u sred sitn o b u ržo a sk o g a m b ijen ta naših g ra d o v a , u u tje c a ju o sta lih p r e ž ita k a k a p ita li­ stičk ih i p r v o b itn o z a je d n ič k ih d ru štv e n ih od n o sa, u o tp o ru b iro k ra cije, ko ja b iro k ra tiz m o m b ra n i svoj p o v lašte n i p o lo ža j u našem d ru štv u , u p o ja v i teh n o k ra c ije k a o posebne d ru štv e n e klase k a p ita listič k o g tip a u našem d ru štv u itd . Sve su te n e g a tiv n e snage zak o čile i sk ren u le ra z v ita k našeg p r a v a s on ih p u to v a ko ji su bili z a c rta n i n a K ongresu. Ia k o se m nogo izgubilo n a v rem enu, naši sad ašn ji Sav ezn i i rep u b ličk i u sta v i ip ak p re d s ta v lja ju rea liz a c iju o n ih p o n e k a d n eo d ređ en o isp o ljen ih i fo rm u li­ ra n ih te ž n ja z a slobodom , b ra ts tv o m i jed in stv o m , ek o n om skom i p o li­ tič k o m ra v n o p ra v n o š ć u svih g ra đ a n a S F R J, p o v e z an ih u sa m o u p ra v n o m d ru štv e n o m sistem u, koje su ispoljene u re fe ra tim a i u zak lju č cim a P rv o g kongresa p ra v n ik a . U n a to č svim p o slije ra tn im p re v ira n jim a nije bilo rastra ć e n o on o sv jetlo raz u m a o k ojem u piše A . B lok i k o je su n a ro d n i p ra v n ic i u p a lili još god. 1944. k a o p u to k a z i sm jernicu za d r ž a v n o p ra v n i ra z v ita k našega d ru štv a . I u tom e je, gled an o iz trid eseto g o d išn je p e rsp e k tiv e , b itn o zn ačen je P rv o g k o ngresa n a ro d n ih p ra v n ik a a n tifa š is ta H rv a ts k e .

Bilješke

* K o n g res je b io s a z v a n k a o » P rv i kongres p ra v n ik a a n tifa šista H rv a tsk e « (Z A V N O H — O d io z a su d stv o i u p ra v u , S. O . B roj 171/44 od 30. I I I 1944 — spis n a v ed en u Spo m en ici P rv o g k o n g re sa p r a v n ik a a n tifa šista H rv a tsk e , G lin a, 12—14. k o lo v o z a, 1944, Z a g re b 1974, 23, d a lje c itira m S p o m e n ic a . . .) . U za p isn ik u K ongres je n a zv a n » K ongres p r a v n ik a a n tifa šista « (S p o m enica . . . , 35). A u re zoluciji stoji » P rv i kongres n a ro d n ih p r a v n ik a a n tifa š is ta H r v a ts k e o d 12. d o 14. k o lo v o z a 1944. god«. (Spom e­ n ic a . . . , 199). Z a ra z lik u o d p ro f. d r a H . S iro tk o v ić a (Spom enica . . . , 10) sm atram d a je to slu žb en i n a z iv K o n g re sa , je r su ga sam i su dionici ta k o n az v a li. O n i su bili n a jm je ro d a v n iji d a ocijene o ne osobine toga histo rijsk o g časa, z a koje su sm a tra li d a ih tre b a is ta k n u ti u n a z iv u sv ojega sk u p a. A n a z iv » P rv i k o n g res p r a v n ik a a n tifa šista H rv a tsk e « radni je n a slo v budućeg skupa, što m u ga je d a o Z A V N O H . U n je m u su n a v ed en i sam o p ra v n ic i, ko ji su to p o struci,

243

a nisu istaknuti oni koji to nisu, a rade na pravnim poslovima. Kako proizlazi iz preambule kongresne rezolucije, Kongres je izjednačio i jednu i drugu kategoriju (Spo­ menica . . . , 199). ** . . . R azum e, k o liko si plam tio! N e k a i sreća i m uke Svoj gorki ostaviše trag, U strasnoj buri, dugoj p a tn ji J a ne ra stra tih rani dan . . . A . B lok 1 S pom enica . . . , 199. 2 F. Č u lino vić, P rv i kongres p ra v n ik a u N a ro d n o j R epublici H rv a tsk o j, Z b o rn ik H isto rijsko g in stitu ta Ju g oslavenske akadem ije zn a n o sti i um jetnosti, sv. 4, Z agreb 1961, 181 (D alje citira m : P rv i kongres . . . ) . * Spom enica . . . , 25. 4 K ao gore, 31. 5 K ao gore, 32. 0 U zevši u o b zir vrijem e p o tre b n o d a okru žn ica od 10. IV 1944. stigne svim adresantim a na terenu. 7 Spom enica . . . , 27. 9 Č u lin o vić, P rv i kongres . . . , 180. 9 K ao gore,181. 10 K ao gore. 11 Spom enica . . . , 17. 12 K ao gore. 13 K ao gore, 3 7 -3 8 . 14 K a o gore, 6 7 -7 0 . 15 K a o gore, 7 3 -7 6 . 19 K ao gore, 78. 17 K ao gore, 7 9 -8 0 . 18 K ao gore, 84. 19 N ico lb M acchiavelli (1469—1527), talijanski po litiča r i književnik, teoretičar p ro ­ sv ijetljenog apso lu tizm a, sm a tra o je d rža v u , odnosno v lad ara , ap ara to m nasilja koji treb a u p o trijeb iti u interesu n a ro d a. 20 Joh an n es A lthusius (1557—1638), njem ački politički teoretičar, raz v io je teoriju o n a ro d n o j suverenosti, sm atraju ći d a su pojedini vršioci d rža v n ih funkcija, pa i sam v la d a r, odgo v o rn i n a ro d u z a svoj rad . Stoga ih on m ože sm ijeniti bez obzira radi li se o v la d a ru ili kojem d rugom d rž a v n o m funkcionaru. 21 Jean Bodin (lat. B odinus) (1530—1596), francuski politički teoretičar. P rv i je sustavno izg rad io teo riju u suverenosti, ističući d a je ona k o n k re tn a dru štv e n a činjenica s odre­ đenim sadržajem . 22 Spom enica . . . , 88—89. 23 K ao gore, 94. 24 K ao gore, 95. 25 K ao gore, 97. 29 K ao gore, 108. 27 K ao gore, 114. 28 K ao gore, 1 1 6 -117.

244

N K a o g ore, 124. so K a o g ore, 127 i si. D r D iv ja n o v ič b io je spriječen d a prisu stv u je K ongresu p a je njegov re fe ra t p ro č ita o U . N o v a k o v ić , re fe re n t Z A V N O H -a . 3#* S p o m e n i c a ..., 131—132. O v a j je r e fe ra t p ro č ita o d r L. G erškovič, je r je J. Đ e rđ a bio spriječen d a su d jelu je u ra d u K o n g resa. 51 K a o gore, 136. 32 K a o g ore, 138. 53 K a o gore, 139 i si. 34 K a o g ore, 148 i si., 153 i si. 33 K a o gore, 161. 34 K a o g ore, 168. 57 K a o gore, 171. 38 K a o gore, 1 7 9 -1 8 0 . 59 D . B rk ić , R a d n o p r a v o , S p o m en ica . . . , 182 i si. 40 D r G . B a d o v in a c , P r a v o o sig u ra n ja d a n as isju tra , S p om enica . . . , 187 i si. 41 D r V. K u d e ljn ja k , R a d n o p ra v o , S p o m enica . . . , 190

i

si.

42 S p o m en ica . . . , 199 i si. 43 Z A V N O H S. O . B ro j 2 0 1/44 o d 10. IV 1944, Spom enica . . . , 24; v. ta k o đ e r Z A V N O H , S. O . B r. 2 7 7/44 o d 27. IV 1944, Spom enica . . . , 30; Z A V N O H , S. O .: 334/44 o d 11. V 1944, S p o m e n ic a . . . . 31. 44 V. b ilj. 2. 43 U p o v o d u 2 0 -g o d išn jice P rv o g a k on g resa p ra v n ik a a n tifa šista H rv a tsk e , Z b o rn ik P ra v n o g fa k u lte ta u Z a g reb u , 1964; P r v i k ongres p ra v n ik a H rv a ts k e (u p o v o d u njegove d v ad e se to g o d išn jic e ), N a sa z a k o n ito s t, 1964; P rv i kongres p ra v n ik a u N R H rv a ts k o j, Z b o rn ik Sim p o zij o P e tro v o j gori, Z a g reb 1972.

245

Narodnooslobodilačka borba i Vladimir Nazor

V ice Z a n in o vić

U re fe ra tu ko ji je, p o d n aslovo m » P u t naše k n jižev n o sti« , o d rž a n na P rv o m kongresu k u ltu rn ih r a d n ik a H rv a ts k e , d an je k r a ta k »pregled k n již e v n o sti k o ja raste iz n a ro d n o g u sta n k a « , sagledane su o sn ovne te n ­ dencije i u k a z a n o n a d a ljn je z a d a tk e .1 U p resjek u toga sažetog izlag an ja a u to r re fe ra ta P e ta r L a sta po sv e tio je, sasvim raz u m ljiv o , d o sta vrem en a i p ro sto ra ličnosti V la d im ira N a z o r a im ajući u tom m om en tu u v idu njegovo d v o ja k o zna če n je i ulogu: p rv o , n jeg o v o k n již e v n o s tv a ra la š tv o na sta lo u jek u b orbe, ne m im oilazeći p ri tom ni k a ra k te ris tič n u d jela tn o st koja je p re th o d ila ovom v rem en u , i, d ru g o , N a z o ro v veliki u d io u p o d sticanju k u ltu rn o -u m je tn ič k ih n a sto ja n ja , a n a ro č ito n jegovu o b ila tu p o ­ d ršk u p ri o rg a n iz ira n ju p a rtiz a n s k e k u ltu rn e m an ifestacije u T op u sk o m . P ita n ja k o ja su o v d je sp o m e n u ta i p o n ešto p re fo rm u lira n o izn ijeta sači­ n ja v a ju ta k o đ e r okosnicu m oga re fe ra ta . Istin a, tem a o kojoj će biti g ovora ra z m a tra n a je poslije o slo b o đ en ja n a široj osnovi, s unošenjem novih, p a i m an je p o z n a tih d e ta lja , a N a z o ro v o p a rtiz a n s k o k n již e v n o djelo u p o n e k im p rilo z im a o sv ijetljen o je n a p o d lo zi iscrp n ijih a n a litič k ih p rila z a . N o iak o se o p re d m e tu d o sta p isalo , n a n jem u je, p o m om e m iš­ ljenju, n e o p h o d n o z a d rž a ti se i u o voj p rilic i, u času k a d se, n a ovom skupu, pren o sim o u z b iv a n ja p rije tri d ecen ija, p a ću, i z širokog s p l e t a p r o b l e m a , n a s to ja ti i z d v o j i t i t r i m o m e n t a i p o d sje titi na njih. U v rijem e k a d je p rešao n a p a rtiz a n s k o tlo , p ri k ra ju 1942, V la d im ir N a z o r je im ao z a sobom više o d č e tiri i p o desetljeća p lo d n e i ra z g ra n a te k n již e v n e d jela tn o sti. O n je bio sav rem en ik m n o g ih d ra m a tič n ih , p re k re tn ih situ a c ija s k o jim a se u n e d a v n o j p ro šlo sti su o čav ao naš n a ro d . Ia k o je ž iv io p o n ešto pov u čen o i p o d o sta u d a lje n o d n aših d ru štv e n o -p o litič k ih z b iv a n ja , N a z o r se nije odnosio n e z ain tere sira n o p rem a svem u onom e što se o ko njega o d ig ra v a lo ; m ože se stoga reći d a su u sk lo p u raz lič itih tem a i m o tiv a , p a i on ih in tim istič k e p riro d e , koji su d o laz ili do iz ra ž a ja u 247

njegovu stv a ra la štv u , v rlo kara k te ristič n u , gotovo d o m in an tn u k om po­ n entu sačinjavali osjećaj sapatnje za stra d a ln ik e u živ o tu i razvijen smisao za razne problem e svijeta oko sebe. D obro je p o z n a to da se N a z o r jav io u k njiževnosti kao p rip a d n ik nove, m lade generacije, koja je bila p o b o rn ik novih o rijen tacija u um jetnosti; jedan književni ideolog pokušao je p red sta v iti ovaj n araštaj ističući, uz ostalo, i to da zazire pogledati stv arn o sti u oči i d a se boji k ru te zbilje.2 Iako blizak ovom krugu pisaca, ne samo vrem enski nego i po načinu ka k o je oblikovao svoja osjećanja, N a z o r se od njih, već na p rv im k o ra ­ cim a u književnost, um nogom e raz lik o v a o u poim anju živ o ta i svijeta. D ok su njegovi savrem enici u svom e s tv a ra la štv u naginjali sum ornim i depresivnm raspoloženjim a, N a z o r se jav ljao pjesm am a u kojim a je p re­ težno d avao m aha dispozicijam a m ladenački bujnim i svježim , brojne slike iz p odručja p riro d e prožeo je ponajčešće kolo rito m svijetlim , sunča­ nim , bio je u osnovi ponijet ljub av lju prem a živ o tu , a uz to je veći dio svojih poetskih zam isli p ro tk a o borbenim slobodarskim akcentim a. N o N a z o r je prošao razne faze i mijene. D jelujući u književnosti preko pedeset godina, on je svoje stv a ra la štv o stalno o b n av ljao i osvježivao ne samo novim m otivim a nego i novim m etričkim i ritm ičkim kom binacija­ m a. Započeo je, m oglo bi se djelom ice reći, pjesm am a iz slavenske m ito­ logije (Slavenske legende, 1900). U jednom m om entu bio je sav ponijet osjećanjim a vedrim i poletnim , težnjom za sunčanom svjetlošću (Lirika, 1910), a uporedo s tim e jače o k ren u t p rem a ž iv o tu svoga n aro d a i njego­ voj nacionalnoj problem atici (H rv a ts k i k raljev i, 1912, N o v e pjesme, 1913). M eđutim , dom alo, još p ri k raju p rv o g decenija, on je z n a ta n dio svoje stv aralačk e a k tiv n o sti usm jerio na izb o r tem a u kojim a je težište na p rik a z u p a tn ja i nevolja našega m alog čovjeka. O v d je m ožem o spo­ m enuti niz p ro zn ih tekstova, m eđu kojim a su Veli Jože (1908), Boška­ rin a (1910) i drugi, a uz to po z n a ti, v an red n o uspio ciklus čakavskih pje­ sama, koji sačinjavaju, uz ostalo, Ž ena zapušćena, In v alid i druge poetske tvorevine. U jednom dijelu ovih rad o v a on je bio slik ar bijede, zaostalosti i p a tn ja istarskog čovjeka, izloženog, uz to, silovitosti tu đ in aca i dom aćih ugnjetača, a u drugim a je iznosio čitave trag ed ije m alih ljudi obrativši n a­ ročitu p ažnju na njihov unu trašn ji svijet. A zatim , naro čito u razdoblju izm eđu d va rata , sve je više pon ira o u poeziji u svoj intim ni svijet i po­ stepeno se doim ao kao izra z iti sub jek tiv ist (In tim a, 1915, N iz a od koralja, 1922, i d r.). N o , ni u tim godinam a nije m u n edostajalo smisla za stv a r­ nost, pa je u nizu p ro za autobio g rafsk o g k a ra k te ra (Priče iz djetin jstv a, 1924, P riče s ostrva, 1927, i d r.), u knjizi Zagrebačke novele (1942) i ponekim drugim djelim a na d isk retan način p rik a z iv a o brojne društvene i ljudske dram e. U n atoč raznim m ijenam a, p a i p riv id n im ko n trad ik cijam a, m ože se reći da je N a z o r kao stv a ra la c p o k aziv ao u naročitoj m jeri ispoljeno zanim anje »za zem lju i ljude«. U sim bolički zasnovanoj pripovijesti Č ovjek koji izgubi dugm e, u kojoj je u p rav o o toj tem i pisao, on je konk retizirao svoju p o ruku o odnosu um jetnosti i u m jetn ik a prem a sudbini onih koji ga okružuju. O d stajališta, koje je u toj p ro zi izrazio, N a z o r je polazio i u m nogim drugim tekstovim a, p a i u razn im člancim a iz knji­ ževnosti. 248

V rijed n o bi bilo o v d je n a vesti, za p o tp u n iju ilu stra c iju , b a r p o n ek i fra g ­ m ent iz n jegovih k ritič k ih sa sta v a — n p r. onaj u kojem je, tam o ok o 1930, reagirao na p je v a n je jed n o g dije la naše pjesn ičk e generacije, što se, u časopisim a i zasebnim izd a n jim a , o g laša v a la p o n ajv iše u dru g o j deceniji ovoga stoljeća. P rig o v o rio je d a se, z a o k u p lje n a p rete ž n o p ro b lem im a form e, isc rp ljiv ala u tom e, a z a tv a r a la oči p red k ru p n im tem am a i u z b u d ­ ljivim sa d rž a jim a, lju d sk im i d ru štv e n im , što ih je u z n em iren o vrijem e donosilo. T k o bi m ogao po m isliti — p isao je N a z o r — d a je »baš u a tm o ­ sferi izm eđu b a lk a n sk o g i svjetsk o g ra ta « , »u n a slu ć iv an ju n o v ih o k rša ja i k a ta s tro fa « , p re v la d a v a lo »u našoj A rk a d iji blejan je m la d ih za lju b lje n ih o v n o v a , č a k i n a gro b o v im a , d o k se č ita v sv ijet lju ljao i rušio sve n a o ­ kolo . . . N ik a d a nisu ž apci tu žn o p o jc i — taj sta ri h rv a ts k i sp e cijalitet — slađe k rek e ta li u našim pjesničk im rito v im a , no u one godine« ( L ir ik a , 1946)3. A n e k o lik o decenija kasn ije, u D n e v n ik u iz kojega je M irk o Zeželj u k n jiz i T ra g o m p jesn ik a V la d im ira N a z o ra (1973) o b jav io m noge dijelove, N a z o r je u decem bru 1941. za p isa o i o v o : »Što nas p rilik e p ra v e tv rđ im , naši lirski pjesnci k ao d a b iv aju m ekši: ne b u d e snagu, k o ja bi se m ogla o p rije ti z lu . . . Što se k o d nas sve ne m ijen ja . . . A oni i n a d a lje p jev a ju m ilo, se n tim e n ta ln o , k ra tk im i fo rm a ln o uspjelim pjesm icam a — kao k a n a rin c i, n atječu ći se s n e k a d an jim fra n c u sk im d e k a d en tim a , kao d a ne žive i ne trp e u H r v a t s k o j . . . « (463). N a onom e p a k k a k o se N a z o r osjećao u m ra č n o d o b a o k u p acije, 1941—42, ne bi se tre b a lo u o vom m o m en tu d e ta ljn ije z a d rž a v a ti. Sp o m en u ti D n e v ­ n ik sa d rž i o b ila tu g ra đ u o tom e što je m islio, d o ž iv lja v a o i što je rad io . 0 njegovu d rž a n ju pisalo se u više p rilik a , ja ću se, m eđ u tim , o g ran ičiti da navedem p o n ešto o d o noga što je iznio K u z m a Tom ašić u član k u O d la z a k d v a ju p jesn ik a (R ije č k a rev ija, 1968). Spo m in ju ći svoj susret s N a z o ro m lje ti 1941, a u to r je zab ilježio i o v o : » Ja k o je loše izgledao. G o v o rio sam m u d a ide n a liječničke p reg led e, jer je o čito bolestan. A on m eni: ’Što će m i liječnici? N iš ta m i nije, nisam b o lestan. D u šev n o trp im , za to tjelesno p ro p a d a m ’ . . .«4 Sve o vo što je izn ijeto o pjesn ik u i č o v jek u rečeno je s n am jero m d a p o d ­ sjeti n a o d n o s i z m e đ u N a z o r o v a k n j i ž e v n o g d j e l a i n j e g o v a č i n a p o t k r a j 1942, s o d lask o m u p a rtiza n e . M isao o kojoj je o v d je riječ M oša P ija d e je u jed n o j m an jo j b ro šu ri, posvećenoj ličnosti V la d im ira N a z o ra , a o b jav ljen o j u d a n im a ra ta (1944), izra z io ovim riječim a: »A ko si p relista o njegove ran ije zb irk e, a n a ro č ito (n je­ govu) Šikaru, nije o sta ja lo n ik a k v e tajn e. Bilo ti je o d m ah jasno k a k o 1 z a što je (N a z o r), u ta k o visokoj do b i, ta k o n ježn a z d ra v lja i k rh k a tije la . . . o d lučio d a k ren e u ’šu m u ’ (n a slo b o d n o p o d r u č je ) . . .«5 P re la z e ći n a tem u o ra z d o b lju N a z o ro v u p ro v ed en o m n a p a r t i z a n ­ s k o m t l u , ne b ih h tio sp o m in ja ti sv a o n a m u k o trp n a i teška p u to v a n ja , isp u n je n ja teg o b am a i ne v o lja m a , osk u d ico m i zim om . O onom e što je d o ž iv io i v id io »na o d m oru« i »u p o k re tu « , poslije d o lask a u Slunj, b o ­ r a v k a u B ihaću i z a m k u O s tro ž a c n a U n i, p a z a tim poslije p rela sk a u Bosnu i C rn u G o ru , u v rijem e Č e tv rte i P ete o fen ziv e, pisao je N a z o r u k n jiz i »S p a rtiz a n im a « , a o b ila tu g ra đ u o to m e izn ijeli su i d ru g i. P red 249

nam a se nižu — kako nas upućuje M oša P ijad e — kraći boravci na b ro j­ nim postajam a: P etrovac, D rv a r, G lam oč, L ivno, R am a, »pa nezab o rav n a noć prelaska prek o N eretv e, [za tim ] p red a h izm eđu d v iju o fen ziv a, sun­ čana G ovza, Sandžak, C rn o jezero po d D u rm ito ro m , a o n d a nagli p rek id o d m o ra i k rv a v a trk a prek o Pive i V učeva, Sutjeske i Zelengore, p ro b i­ janje iz obruča sm rti«, itd., a pri k raju susret s p a rtiza n im a na tlu Like, Banije i drugih k rajev a u H rv a tsk o j. P o d je d n ak o m islim d a nije neophodno z a d rž a v a ti se u ovom m om entu n a tom e ka k o je N a z o r izd rž a v ao i d o živ ljav ao tegobe koje je p artizan sk i živ o t donosio. O d b rojnih svjedo čan stav a i saopćenja c itira t ću samo jedan frag m en t iz »Z apisa . . .« R o dolju b a Č olak o v ića, koji je, ističući N a z o rovu sabranost u najtežim situacijam a, kazao i ovo: »Noćas sam vidio N a z o ra u okršaju. Bio je p rib ra n i spokojan, čak nije h tio ni da padne ničice k ad je oko nas zapucalo. I poslije toga, u koloni, za vrijem e p o v la­ čenja, jahao je m irno, govorio svojim običnim glasom i ne tražeći od mene da požurim o — iako smo to m ogli; h tio je do k ra ja d a dijeli sudbinu sa svojim partiza n sk im drugovim a u kolo n i.« 6 N e m ože se, m eđutim , u ovoj prilici m im oići k a k a v i koliki je bio N az o r o v u d i o u p o d s t i c a n j u k n j i ž e v n e a k t i v n o s t i na partizan sk o m tlu. T o je p o trebno u ovom m om entu jače istaći. D o b ro je po z n a to da je N a z o r svojom p risutnošću i svojim čestim javnim istupanjim a m nogo prid o n io jačanju z a n im an ja za razn e m anifestacije na kulturn o -u m jetn ičk o m plan u , a n a ro čito književnom . N jeg o v ugled u re­ do v im a boraca bio je velik, pa je stoga njegova riječ im ala z n atn o g odjeka. O ulozi N a z o ro v o j u razm icanju književ n e djelatn o sti i p o d izan ju njezina značenja pisalo se u više prilik a , p a ću ov d je — kao dop u n u i p o tv rd u — navesti samo nekoliko frag m en ata iz d v a ju napisa. U refe ratu koji je 1946. po d n ije t na P rv o m kongresu k n jižev n ik a Jugosla­ vije rečeno je i ovo: »V ladim ir N a z o r, pjesnik, koji je učinio najveći p o d ­ vig u ovom e ratu , kao pjesnik i kao čovjek d o p rin io je oslobodilačkoj borbi više nego i jedan drugi naš književ n ik . P o ja v a V lad im ira N a z o ra m eđu ustanicim a tak o đ e je m nogo d o p rin ijela o ž iv ljav an ju književne dje­ latnosti, prije svega — p orastu ugleda, zn ačaja, uloge književnosti u oslo­ bodilačkoj borbi i uopće« (R. Zogović: N a p o p rištu , 1947, str. 193-194). N a ovoj tem i z a d rž a o se i k n jižev n ik V lad im ir P o pović u jednom tekstu koji je objavljen u knjizi » H rv a tsk a lijeva inteligencija« (II knj., str. 104). O n je izm eđu ostaloga k azao : »Spom enutom oživ ljav an ju , porasloj ak tiv n o sti, težnjam a i n a porim a pojedinaca za stvaranjem djela trajn ije vrijednosti (dao je) nov podsticaj i zam ah iznenadni d o lazak V ladim ira N a z o ra i Iv a n a G o ra n a K ovačića u p a rtiza n e . . . , d o lazak koji je bio događaj prv o g a reda i o kom e danas postoji cijela m ala biblioteka d o k u ­ m enata i knjiga . . . Čim je stupio na tlo revolucije, V lad im ir N a z o r obja­ vio je svježu stv a ra la č k u riječ. I odjeku te riječi nije više bilo kraja. S koliko su zanosa i zahvalnosti borci, o m ladina, n a ro d prim ili p rv u N a z o ro v u riječ u Slunju, danas je to gotovo nemoguće verbalno izra ­ ziti . . . « P o trebno je ovdje podsjetiti i na veliki doprinos V lad im ira N a z o ra u o d r­ ž a v an ju P rv o g kongresa k u ltu rn ih rad n ik a. U vrijem e p rip rem a N a z o r je 250

sa sta v io p o z n a ti, sažeto i lijepo p isan i P o z iv k u ltu rn im rad n ic im a H r v a t ­ ske na slo bodnom i o k u p ira n o m p o d ru čju , u kojem je g o v o rio o k u ltu rn o -um je tn ič k im n a sto ja n jim a n a trn o v ito m p a rtiz a n sk o m tlu , o z a n im a n ju z a k u ltu ru i p ro sv je tu koje sve jače izb ija u k ru g u širo k ih n a ro d n ih slo­ jeva, i, n a jz a d , o z a d ac im a k u ltu rn ih ra d n ik a u sudbonosnim d an im a k o jih sm o savrem enici. N a z o r nije p risu stv o v a o svečanom dijelu K ongresa spriječen g o d in am a i z d ra v s tv e n im stan jem , k a k o je k a z ao u pism eno upućenom p o z d ra v u sudionicim a, ali u to k u K o n g resa bio je s n jim a u vezi. I n a jz a d , u k ra tk o , o N a z o r o v o j p a r t i z a n s k o j d j e l a t n o s t i . N o p rije nego što n a sta v im s ovom tem om h tio bih se načas u p u stiti u jed n u p riv id n u digresiju. Č in i m i se na im e d a bi b ilo u p u tn o , b a r s n ek o lik o riječi, ra z m o triti na ovom m jestu o k v ire i sm isao term in a : p a rtiz a n s k a k n již e v n a d jela tn o st ( p a r t i z a n s k a k n j i ž e v n o s t ) . Z n a m o d a p ri u p o tre b i ovo g te r­ m in a više p u ta d o laz e do iz ra ž a ja v id n e raz lik e : p o n e k a d su p rev a g n u li k rite riji v rem enske p riro d e , a p o n e k a d tem atsk o -id ejn e. S m a tra m d a p ri k lasifik a c iji težište tre b a d a bu d e n a vrem en sk o m k rite riju , ali sam o d je­ lom ice. P o z n a to je na im e d a je b ro j tek sto v a u jek u bo rb e o b jav ljen ih , a v je ro ja tn o i o n ih s a ču v a n ih u ru k o p isu , d o n ek le og ran ičen . Isto m p o ra tn e godine om ogućile su d a se p o jav e , i d a b u d u štam p an e, m noge tv o re v in e koje n a ra z n e n a č in e v u k u ko rije n e iz d a n a ra ta . Iz tih , a i n ek ih d ru g ih raz lo g a , p a rtiz a n s k u k u ltu rn o -u m je tn ič k u d jela tn o st nije m oguće strogo ra z g ra n ič iti raz d o b lje m 1941—1945. V ra ć a ju ć i se n a N a z o ro v o k n již e v n o djelo, n a sta lo u ratn im i p rv im p o r a t­ nim god in am a, tre b a istaći d a ono, u sk lo p u d o sta o b ila te naše p a rtiz a n sk e lite ra tu re , z a u zim a v rlo z n a č a jn o m jesto te d a p o j e d i n i p o etsk i tek s­ to v i i p ro z n i fra g m en ti d o stiž u v rije d n e stv a ra la č k e dom ete. N o u to k u za d n je g decenija m ogli sm o o p a z iti s ta n o v it odnos p o tc je n jiv a n ja N a z o ro v a k n již e v n o g opusa, p a se to u p u n o j m jeri odn o silo i n a n jegov p a r ­ tiz a n sk i k n již e v n i rad . A k o bism o p o k u šali sag led ati izv o re ta k v o g stav a, ne bi ih b ilo teško naći. B ib lio g ra fija N a z o r o v a k o ja se, p o sa d rž a ju i p o sta n k u , m ože svesti po d p a rtiz a n s k u , zasijeca u n e k o lik o k n již e v n ih o b lasti i o b u h v a ć a više jed i­ n ica ; iz d v o jit ću o v d je neke o d o n ih , k oje sm a tra m v a ž n ijim te u m n o ­ gom e m ogu d a odole i strožem estetskom k rite riju . O s v rn u t ću se n a jp rije n a d n e v n ik S p a r tiza n im a (1945). U n jem u je N a z o r zab ilježio p o d o sta o d ono g a što je v id io i d o ž iv io u jed n o m n em ir­ nom vrem enu, poslije bijega iz Z ag reb a. M ože se o d m ah p o s ta v iti p ita n je: K a k o je p o stu p io p ri izb o ru građ e? U p o n e k im p o g lav ljim a N a z o r se u p u šta o u iznošenje po jed in o sti o d m an jeg zn a če n ja (za d rž a v aju ć i se, n p r., p o d o sta n a re fe rira n ju o svojoj b o lesti), p a je n a taj način sveo jed a n dio z a p isa u o k v ire suviše p r iv a tn o g k a ra k te ra u p a d a ju ć i p ri tom u r a z ­ v lačen ja. M eđ u tim , p rete ž n i dio kn jig e on je usm jerio um nogom e d ru k čije. N a im e , m noge stra n e N a z o r je p o sv etio p rik a z u z b iv a n ja ok o sebe o sv jet­ ljujući u jed n o svoj odnos p rem a s tv a rn o sti k o ja ga je o k ru ž iv a la . N a p o d lo zi čita v o g n iza u z b u d ljiv ih i d ra m a tič n ih p riz o ra , on je d o ista uspi251

jevao da im presivno i potresno izloži dragocjenu g rađu iz vrem ena oslo­ bodilačkog rata . D ovoljno je po d sjetiti n a neke scene kao što su na p ri­ m jer one u kojim a su opisani bijeg iz Z agreba i susret s p artiza n im a , povlačenje n a ro d a pred nasiljem , sudbina m nogih izbjegličkih udesa, u danim a četvrte, a djelom ice i pete n eprijateljske ofenzive, p rijelaz preko N e re tv e i preko Ljubine planine, stra d a n ja i ž rtv e (kao n p r. u zapisu »Šuma leševa«, 17. V), p o ž rtv o v a n je i sm ionost boraca, itd., a u p rav o poglavlja s tak v im sadržajim a i svojstvim a p rev la d a v aju u djelu. Svoje sastave u stihu N a z o r je sabrao i objelodanio u zb irk am a Pjesme p a rtiza n k e (1944) i Legende o drugu T itu (1946). U k o lik o spom enem o ta ­ kođer neke tekstove koji nisu uvršteni u ove knjige, ta d a m ožem o n a jp rije istaći da je pred n am a relativ n o o b i l a t a d j e l a t n o s t : naim e. V ladim ir N a z o r je u partizan sk o m raz d o b lju i u p rv im p o ratn im godi­ nam a spjevao blizu četrdeset pjesam a. N o k ak o je ovaj rad nastao u v rlo teškim prilik a m a , i, uz to, u v j e t o v a n s p e c i f i č n i m p o ­ t i c a j i m a , to su ostvareni d o m e t i p o d o s t a r a z l i č i t i . R azum ljivo je da je N a z o r i u svojoj poeziji posizao uglavnom za m oti­ vim a iz d a n a borbe. O n je pjevao o n a ro d n im p atn ja m a , o popaljenim i uništenim dom aćim ognjištim a, o d rža n ju stan o v n ištv a pri povlačenju i u po k retu , o tren u tn im klonućim a i jakoj vjeri u pobjedu, o heroizm u boraca, o T itu kao p red v o d n ik u oslobodilačkog rata , o njegovim ko m an ­ d an tim a, itd., a govorio je pri tom , u nekim sastavim a izravnije, i o svojim intim nim raspoloženjim a, kao n p r. o osjećanjim a koja su izv irala iz spoznaje vlastite tjelesne k rhko sti i nađenog d u h ovnog up o rišta (K rutim se, 1943, M oja godišnjica, 1943, i dr.). M oglo bi se stoga reći da krug tem a nije uzak u ovom pjesništvu koje se u svojoj osnovi, u sad ržajn o -idejnom pogledu doim lje kao org an sk a cjelina. N o u isto vrijem e nam eće se pita n je: K ak o je o b likovao ovo gradivo? C ijelim svojim bićem p ro že t težn jam a oslobodilačke borbe, V lad. N a z o r je taj neposredan odnos uspio um jetnički izra z iti u ne m alom b roju pjes­ ničkih tekstova. Iz toga sklopa svojim stv aralačk im k v alitetim a posebnu pa ž n ju pobuđuju Č am ac na K up i, T ito v ’N a p rije d ’ i, naročito, N a Vučevu, a uz njih m ožem o spom enuti još nekoliko pjesam a (N a đ e n a djevoj­ čica, M ajka prav o sla v n a, Časovi klonuća: K asna godišnjica i neke druge). N o m eđu N a z o ro v im tekstovim a iz p a rtiza n sk o g kru g a ima tak o đ e r p o ­ d osta onih koji su prvenstveno zasnovani d a izrav n ije utječu na čitaoca i slušaoca, da vrše određenu političk o -id ejn u funkciju, da budu recitirane ili uglazbljene. Pored toga, treb a im ati u vidu d a za b rižljiv ije i staloženije um jetničko oblikovanje ni p rilik e nisu bile n aro čito p rik lad n e, p a ni N a z o r poneke d oživljaje i dojm ove o ljudim a i d o gađajim a nije iznio p o tp u n o cjelovito i dorečeno, već ih je um nogom e sveo na neku v rstu zapisa i fragm enata u stihu. N o, ne zanem arujući estetski aspekt p ri raz m a tra n ju N a z o ro v ih p a rtiz a n ­ skih pjesam a, n jihova a n aliza ne m ože biti ni isključivo estetska. 252

V raćajući se na p ita n je o na č in u p rila ž e n ja tem i i o p o stu p k u koji je p r i­ m ijenjen, uočit cem o izvjesne raz lik e k oje se m ogu svesti n a tri p o d o sta k a ra k te ris tič n a k ruga. Je d a n k ru g s a čin jav a ju pjesm e u m nogom e p rig o d n o g k a ra k te ra , pisane lakim i g ipkim ritm o m , p r ih v a tljiv e za izv o đ en je n a p o jed in im p rire d b a ­ m a; m eđu njim a tre b a na p rv o m m jestu sp o m en u ti neke od d o b ro p o z n a ­ tih p a rtiz a n s k ih k o rač n ic a (D ru g T ito , Pjesm a o pesti, M itraljez a , C rv e n a z a sta v a ), koje su o d ig ra le z n a ča jn u ulogu u p o d iza n ju m o ra la b o rac a i na ro d a . U d rugu s k u p in u m ogu se sv rs ta ti oni tek sto v i iz k o jih izb ija d a v n a l n j a N a z o ro v a sklo n o st d a se u o b lik o v a n ju p o etsk e m aterije služi sred stv im a sim bolizacije i alegorizacije. N a z o r je v olio d a svoje poetske koncepcije iz ra ž a v a pom oću r a tn ih m itsk ih i fa n ta stič n ih fig u ra, s tv a r a ­ jući često likove n a d lju d sk ih dim e n z ija , p a je tim p u tem do n ek le pošao i u jednom dijelu svoje p o ezije u kojoj je p jev a o o savrem enoj oslo b o d ilačk o j borbi. O d s a sta v a u stihu izv e d e n ih p rete ž n o n a v izio n a rn o j i alegorijskoj p o dlozi iz d v a ja se ta k o đ e r jed a n b ro j tek sto v a ; m eđu njim a se najviše ističe pjesm a T i t o v ’N a p r i j e d \ U njoj je N a z o r im p resiv n o , i s izvjesnim c rta m a p a to sa , izra z io svoj d o ž iv ljaj o slo b o d ilačk o g ra ta i p rik a z a o p a rtiz a n s k u s tv a rn o s t u sp letu n a d lju d sk ih n a p o ra u b o rb i s nep rijate lje m . U svojoj s tv a ra la č k o j m ašti posegnuo je, p ri o b rad i tem e, za fa n ta stič n im fig u ra m a a lego rijsk o -sim b o ličk o g z n ačen ja ispreplećući f a n ta stič n i i z b iljski svijet. I ta k o , nižući slike s av e tim a stu d en i, glad i i p akosne sum nje, on je, u presjek u triju d ije lo v a jed n e c jelo v ite tv o rev in e, sažeto i p lastič n o p red o č io d ra m a tik u p a rtiz a n s k o g čina, neke njegove osnovne sa d rž a jn e slojeve, k a o što su leg e n d a rn a sm ionost, h ra b ro p o d n o ­ šenje osobnih ž rta v a , s v la d a v a n je izu z e tn ih p rep re k a . N a jz a d , N a z o r je u svojim z b irk a m a o b jav io n iz p jesam a u k o jim a se k lo n io d a u p rik a z u p a rtiz a n s k e s tv a rn o s ti posiže za rek v iz itim a sim boličko-alegorijske p o etike. P onajčešće služeći se jed n o sta v n im izra ž ajn im sre d stv im a , on je ne p o sre d n o i to p lo p jev a o o ž iv o tu n a ro d a u jek u k r v a ­ v ih r a tn ih o k rša ja ; e m o tiv n o je p red o č io stra d a n ja lju d i u p o p aljen im srpskim d o m o v im a i selim a (M a jk a p ra v o s la v n a ), sa v a n re d n o m sp o n tanošću izra z io je svoj odnos p rem a oslo b o d ilačk o m d jelo v a n ju , koje p re d ­ s ta v lja »teške ali svete p u tev e — p o šten ja i slobode« (Č am ac n a K u p i), ili je p a k s n a ro č itim izljev im a lju b a v i i do n ek le u v ed ro m to n u k aziv ao o djevojčici ko ja je u k ru g u p a rtiz a n s k e jedinice n ašla o k rilje (N a đ e n a djevojčica). Z a pjesm u N a V u č e v u m ože se reći d a p re d s ta v lja n a jv e ­ će N a z o ro v o p o etsk o dostignuće u o vom raz d o b lju . Pjesn ik je u njoj uspio sažeti svu tež in u i veličinu jed n o g z n a ča jn o g tre n u tk a . Z asn o v ao ju je na n izu u z b u d ljiv ih , u p ra v o jez iv ih p riz o ra iz d a n a p a rtiza n sk o g p o v lačen ja u jeku ne p rijate ljsk e o fenzive. P re d n a m a se n ižu p o tresn e i tra g ik o m nab ite slike p a tn ja , s tra d a n ja i glad i, jav lja ju se, uz to, i tren u ci sum nje, k o leb a n ja u red o v im a izm učenog lju d stv a , i n a jz a d , u zav ršn o m dijelu p redočen je m o m e n t, k a k o je » k rik p rk o sa i vjere« n a d v la d a o tre n u tn e k riz e . — T o su, eto, tem a tsk i o k v iri jed n e c jelo v ite pjesm e, pisan e bez p a te tik e i re to rik e , k o ja se do ista sn ažn o doim lje. 253

Z a knjigu G o v o r i i č l a n c i (1945), k oja je svojim sadržajem tak o đ e r tijesno vezana za zbiv a n ja u godinam a n a ro d n e revolucije, treb a naglasiti da nas većim dijelom uvodi u oblast govorničke p ro ze i tim e k v a litetn o z n a tn o razm iče dosadašnje, dosta skrom ne o k v ire n a k ak v e nailazim o na ovom p odručju u našoj lite ra tu ri; tim e pog o to v u kn jig a do b iv a na z n a ­ čenju. Svoje govorničke tekstove N a z o r nije o p teretio suhom i činjenič­ nom argum entacijom , nije, dakle, zap o stav ljao način izlaganja, već je n astojao određenu m ateriju o k retn o , živ ah n o i d u h o v ito p redočiti slušaocu; stoga ova govornička p ro za m ože p oslužiti i u naše vrijem e kao p rim je r v rijed an sljedovanja. Z a govore, k ao i za m noge članke uvrštene u knjigu (npr., P oziv k u ltu rn im rad n icim a . . . , O d a z iv Istran im a i nekim drugim a) treba reći da doista m ogu p riv u ći vještinom a u to ra koji za v ri­ jednu i a k tu a ln u sadržinu uspijeva naći p rik la d n u form u. M eđu izra ž aj­ nim sredstvim a kojim a se N a z o r češće služi, p a tim e i osvježuje svoje tek ­ stove, jesu upo tre b a poređenja, sim bola, alegorije i d ru g ih kom p o n en ata pjesničkog govora. U to se m ožem o u v jeriti, ako, n p r., citiram o samo p rve retke č lanka »O d aziv Istran im a« : » G v o z d e n e sopile ječe po brdim a istarskih oto k a, i rogovi o d ž e l j e z a tule u dočićim a k ršovite Čičarije . . .« — T ako, eto, N a z o r predočuje p a rtiza n sk u Istru k oja se budi. Z a ilustraciju nekih izra ž ajn ih osobina nav est ću još d v a fragm enta. K a d a , npr., N a z o r u Bihaću (početkom 1943) govori p a rtiza n im a o tome k a k o novo doba nam eće potre b u inten ziv n ijeg rad a n a u k lan jan ju zao sta­ losti, na po d iza n ju našeg društven o g i k u ltu rn o g živ o ta, on svoju misao izlaže ovako: »M i, H r v a ti i Srbi, k ato lici, p rav o slav n i i m uslim ani, izgu­ bili smo u trk u n a ro d a i previše v rem ena: ž u ri nam se: n am a je sada t r č a t i , j u r i t i i p r e s k a k i v a t i , da ne zakasnim o, da budem o n apokon sebi glava, n ik ad više tuđem ko n ju rep, t u đ e m d v o r i š t u p l o t , tuđoj rijeci m o s t . . .« K ao što vidim o, N a z o r svoju p o ru k u nije iznio u obliku u kojem bi prevag n u o racio n aln i p rila z tem i, u kojem bi težište bilo na d id aktičnom m om entu, već je posredstvom p rik lad n ih slika nastojao osvježiti tekst. T o je u citiran o m odlom ku, pored ostalog, postigao u p o trebljavajući cio niz riječi u značenju nekonvencionalnom , prenosnom , proširujući njihov osnovni smisao, dajući im nove sadržajne oznake, a tim e ujedno unoseći u izlaganje elem ente živosti, plastičnosti i duhovitosti. Ili još jedan p rim jer: P rim ajući 1944. od lik o v an je, N a z o r je o d ržao m anji prigodni govor. M eđutim , u tom sastavu prig o d n o g k a ra k te ra on je ispoljio, uz v idan stepen em otivnosti, svojstva slikovitog izražav an ja, kao što se m ože raz a b ra ti i iz ovog frag m en ta: »Taj m ali zn ak je za me velika otv o re n a knjiga, puna šuma, rijeka i b rd a; pu n a i glasova. Čujem u njoj k ako praskaju bom be, i čujem jau k an je, čujem svega i svačega: tak o đ er i pjevanje naših d rugova po gustim planinskim šum am a. D rž a ti je na sebi i im ati je kod sebe, za me je svetost. Z n ak je taj za me neka v rsta Biblije. U njoj je naša vjera. U njoj je naše po u zd an je . . .« T oliko o ovoj knjizi. I n ajzad , kao zaključak, na k raju m ogu podvući. O čito je da se ne mali dio N a z o ro v e partizan sk e književne djelatn o sti nam eće našoj p ažnji ne samo iz tem atsko-idejnih razloga nego i svojim k v alitetam a. 254

Bilješke

1 P eta r L asta, P u t naše k n již e v n o sti, K n již e v n ik , 1945, 1 9 -2 5 . * M iliv o j D e ž m a n - I v a n o v , M la d o st, 1896, br. 1 (tek st je izišao bez p o tp isa a u to ra ). P re šta m p a n o u k n jiz i: H r v a t, m o d e rn a , I, Z a g reb 1951, 85 (re d a k to r: M ilan M arjan o v ič ). > V la d im ir N a z o r , L irik a , 1946, 352—354, 351. * K u z m a T o m a s ii, O d la z a k d v a ju p je sn ik a , R ije tk a revija, 1968, br. 3, 194. 5 U č la n k u : J e d a n n a p is o V la d im iru N a z o ru iz n a ro d n o o slo b o d ilač k e borbe, Č asopis z a s u v re m e n u p o v ije s t, 1972, b r. 2, 7 5 - 8 0 , V o jm ir K lja k o v ić se o sv rn u o n a tri m anje b ro šu re o V la d im iru N a z o r u o b ja v lje n e n a p a rtiz a n sk o m p o d ru čju , m eđu k o jim a je i on a M oše P ija d e . 1 R o d o lju b Č o la k o v it, Z a p isi iz o slo b o d ilač k o g r a ta , Z a g reb 1952, knj. IV , 227.

Revitalizacija Nazorova stvaranja (O d ra z i N a z o ro v e p risu tn o sti u N O B -u n a njeg o v o p jesničko stv a ra n je )

N e d jeljk o M ih a n o vić »Bez s tu p a i sid ra, gn an i a m o -tam o , Zgnječeni, sm rv ljen i, oh, m i jošte z n am o P o p u t šum e o p e t n ik n u ti iz p r a h a .« 1 1.

O d onog d a n a , o tk a k o m u se I v a n G o ra n K o v ačić ta jn o v ito i p o v jerljiv o o b ra tio u njeg o v u zag re b a č k o m s ta n u riječim a »Žele V as. Biste li Vi k n jim a ?« 2, N a z o r a je počela sn a žn o o b u z im a ti m isao i u njegovoj p oeziji to lik o p u ta iz ra ž e n a želja, d a iz svoga usam ljen ičk o g a lirsk o g to rn ja siđe na p o p rište s tv a rn ih z b iv a n ja . T o m e u n u tra šn je m zo v u iz m la d ih d a n a , koji se oglasio sta ro m p jesniku, ne bijaše se u v rijem e posvem ašnjeg z a m ra ­ čenja d u h o v n ih o b z o ra n a e v ro p sk o m n ebu lak o o d a z v a ti. A li pjesnički d u h i zan os p re v la d a li su sve razlo g e stra h a i fizičke slabosti. N a p u š ta svoj k a b in e tsk i »bjelokosni to ra n j« , m ir i n a v ik e u d o b n a g rađ an sk o g ž iv o ta , d a d u h o v n o ja k i s n a ža n siđe m eđ u ljude. Jo š jed n o m o p tim ističk i sag led av a s tv a rn o s t i donosi k o n a č n u o d lu k u : »S G o ra n o m , u . . . g o ru !« 3 Im p u lsi ro d o lju b n ih z an o sa iz m la d e n a čk ih g o d in a, v jera u p rita je n e snage n a ro d a , p ro ro č k o p o u z d a n je u »šiprage i šik are« , p re v la d a li su u N a z o ru i p o sljed n je tra g o v e n e o dlučnosti n a g ran ici izm eđ u n jeg o v ih d o tad a šn jih , uglav n o m n e stv a rn ih , v izio n a rsk ih p u to v a n ja i ru b a no v e stv a rn o sti. P re ­ k o rač u je n a sp la v i v la s titih v izija svoj su d b in sk i R u b ik o n , p rela z i K u p u , i ulazi u posve n o v i svijet z b iv a n ja . I k a d se činilo d a će N a z o ro v a stv a ra la č k a a k tiv n o s t p resa h n u ti i u to n u ti, »čam ac n a K u p i« p rev e z a o je pjesn ik a do jed n o g a no v o g sv ijeta d o ž iv lja ­ v a n ja . D o jm o v i p o k re n u ti d o g a đ a jim a d ra m a tsk o g v o lu m en a, u v jeto v a li su sta n o v ito ra s p a d a n je njegove rcr.ia n tič n e p red o d ž b e sv ijeta. P ro lazeći k ro z z b iv a n ja u k o jim a se o č ito v a la isto v e tn o st m ašte i s tv a rn o sti, on je p rv i p u t bio o z b iljn o izbačen iz ro m a n tič n o g p ro sto ra svoje »bjelokosne« lirske kule. N e s ta ja lo je one lirske im p ro v iz a c ije s isp ra z n im n izan jem teh n ič k ih elem enata, s k o jim a je u n e d o s ta tk u istin sk o g n a d a h n u ć a i s tv a r­ noga d o ž iv lja ja p o k u ša v ao n a d o m je stiti in tim n u v rije d n o st su p tiln o g a lirsk o g gov o ra. O sje tio je u in te n z ite tu s tv a rn ih z b iv a n ja jed in stv o in sp ira ­ cije i ž iv o ta . K n jišk e rem iniscencije p o tisn u te su nepo sred n o m tem atik o m stv a rn o sti, s u p ro tn o m svim p riv id n o s tim a i k o n v en cio n aln o stim a. T u ne­ staje svih on ih ele m e n ata fa n ta stič n o g a i bajo slo v n o g , n a tp riro d n o g a i ok ru tn o g , h ip o te tič n o g a i im p ro v iz ira n o g , te a tra ln o g a i reto ričn o g , a u k a 17

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

257

zuje se ozbiljnost m o tiv a koji nisu više sam o zam isao nego realitet i doživljaj. Pjesnik se p rv i p u t susreo sa stvarn im svijetom »šikare« i upo zn ao buđenje njene uspavane snage, koju je d av n o p rije vizio n arsk i p ro ricao . D av n i snovi p reo b ra ž a v ali su se u stvarn o st. P o n o v o su u tom vrem enu oživjele m noge ranije napisane N a z o ro v e pjesm e. M noge a k tiv ističk e krilatice našle su svoju fak to g rafsk u p o tv rd u i smisao. M isli, izražene u Sla ven skim legendam a, u U tv i zla to k rilo j, u A r k u n u , u S to im en o j, u Legendi o sv. K risto fo ru , da snaga m uževne volje i n epokolebljivost zn ačaja p rev la d a ­ vaju sve z a preke i o stv a ru ju zam isli, doživjele su svoju d jelatn u rek a p itu ­ laciju na sceni stvarnosti. O p je v a n a snaga uskoka, h ajd u k a, gorostasa, div o v a, gusara, galeota, o tp o rn o st d račav e i žilave šikare k oja je stolje­ ćim a prita je n o živjela, bu d ila se p red njim u k o lonam a živih ratn ik a. Sva plem enita tendencioznost i svi nagovještaji sim bolike njegovih h rv atsk ih k raljev a , koji su u atm osferi o pćenacionalnog skepticizm a ostali prije prv o g a svjetskog ra ta neshvaćeni, iskrsavali su kao svijet p ro buđene p roš­ losti. B u ntovna k rv i o tp o rn i du h p re d a k a bu d ili su se u obliku revolu­ cije. O pasnosti i prep rek e se p o k azu ju njegovim novim junacim a i ra tn i­ cim a kao fantom i koji se rasplinju ju po d reflek to ro m smjelosti. » H rv atsk i ponos, h rv atsk i prkos i h rv atsk o ju n aštv o p o k aziv alo se k ro z vjekove djelim a naših o taca i p rad je d o v a « 4 — isticao je on 7. tra v n ja 1943. u svojoj P oruci D alm atincim a. T aj susret sa svijetom svoje m ašte, to p rep o zn av an je d a v n ih vizija u m a­ nifestacijam a stvarnog ž iv o ta , ispunjalo je N a z o ra osjećajem da njegov dotad ašn ji pjesnički glas nije bio p uki od jek d u h o v n ih ap strak cija, već in tu itiv n a spoznaja svijeta k ro z podsvjesne p o riv e lirskog nadahnuća. O tk riv a ju ći u osobam a pro ta g o n ista revolucije svojstva heroja svojih ra ­ nijih pjesničkih legenda, p rep o z n a v a o je i svoje nedorečene lirske zamisli. U poz n a v a ju ć i krajeve u koje je ran ije n astan jiv ao svoje k en tau re, kiklope, satire i legendarne junake, oni m u se učiniše p o zn atim , a ljudi i borci su m u naličili na spodobe iz njegovih m itoloških herojskih spjevova. K n ji­ ževni sim boli su se istinski o d raž a v a li na p o zad in i povijesne stvarnosti. »Č ud n o v ato je, kak o me sudbina, sada, u m oje stare dane, nosi u krajeve, o kojim a sam negda, u m ladosti, m ogao samo slutiti, željeti ih, ili ih se bojati. M oja se prošlost spaja s m ojom sadašnjošću«5 — piše on u dn ev ­ niku S partizanim a. T a k o povijest n ekih N a z o ro v ih m o tiv a m ožem o p ra ­ titi u svim njihovim m utacijam a i osvježenjim a, a m noge nas poetske slike i alegorije iz tog vrem ena v ode na p rv e trag o v e njegova stv aran ja. Stupivši u taj novi svijet stvarn o sti, m nogi d o tad ašn ji njegovi pjesnički elem enti po p rim ali su nov oblik i proporcije. F ilozofija kontem placije po­ staje filozofijom čina. H ero izam , legende, alegorije, sa svim ranijim ko n ­ vencionalnim svijetom m ašte, p restajali su. Bio je to svijet očišćen od nestvarnosti im aginacije i m aštan ja. N o v a je poezija stajala na zemlji i izv irala iz stvarnosti. T u nije bio više p ro ta g o n ist rad n je polubog, gigant, k iklop, k e n ta u r i div, već čovjek koji zb iv a n ja stv ara, i u dram atici obrane golog ž iv o ta i ljudskog do sto jan stv a opire se ili p opušta. N a z o r je, z a p ra v o , tek u tegobam a pa rtiza n sk o g ž iv o ta u p o znao d a živ o t nije igra nekih tam nih i k o v a rn ih sila, nego je o n ak av k ak v im ga, bilo u dobrom ili zlom pogledu, ljudi čine. Susret s revolucijom p red stav ljao je za N a ­ 258

zo ra tre n u ta k u kojem je d ra stič n o u p o z n a o k a k o p a d a ju m aske s lica m u m ificiran e pro šlo sti, ko ju je ran ije po etsk i o ž iv ljav a o . Suočen s ra tn im stra h o ta m a , pjesn ik sp o zn aje k a k o izm eđ u m ašta n ja i iskustvenog p r o m a tra n ja p o jav n o g sv ije ta p o sto ji golem rask o ra k . O p a ž a k a k o s tv a rn a z b iv a n ja p o neobičn o sti tra g ičn ih situ a c ija p rela z e sve g ra ­ nice fa n ta z iie . M o tiv b o rb e i b ita k a nije više im a g in ara n k ao u S la ve n ­ skim legendam a i H r v a ts k im k r a lje v im a , n iti su to sa d rž a ji n a d a h n u ti štivim a v e lik ih pjesn ik a . B itk e na b o jištim a p r o tiv n e p rijate ljsk ih o fen z iv a n ad m ašiv ale su sve hom erske bojeve, k o jim a je njegov ran iji sv ijet m ašte bio o p sje d n u t. I u tim tre n u c im a N a z o r a z a h v a ć a njeg o v o epsko rasp o lo žen je, ali bez one ran ije m ito lo šk e zam a g lje n o sti m o tiv a i alegorijske k o p ren e. U p re ­ dasim a izm eđu m arše v a i o fen z iv a , o d stu p n ic a i b ita k a — » [. . . ] sad uz k a k a v stol, sad uz gorski k am en , sad n a k o ljen im a p o d stab lo m u šum i«0 — piše p o tre sn e do jm o v e u d n e v n ik u S p a r tiza n im a i lirsk u d ra m a tik u z b iv a n ja u stih o v im a P jesm e p a r tiz a n k e 7 i Legende o dru g u T i tu .8 N a z o r je u p oetskoj m ate riji tih pjesam a, p osebno u Pjesm am a p a r tiz a n ­ ka m a , p re te ž n o usre d o to č en n a s tv a rn o s t k o ja se p re o b ra ž a v a la u d u b o k lirski d o ž iv ljaj. S tils k o -iz ra ž a jn a s tru k tu ra o b lik o v a n ja p o etsk ih m o tiv a p o sta ja la je p r iro d n ija , je r su d o ž iv lja ji bili jači o d svih m eh an ičk ih o d ­ nosa p o etik e. S like i p riz o ri su izra ž en i odsječno i tv rd o , ra z lič ito o d n ek ih p a rn a s o v s k ih h la d n ih m o tiv a u H r v a ts k im k r a lje v im a i secesionističke stilizacije S la v e n s k ih legenda. K n jišk e rem iniscencije su djelo m ičn o p o tis­ n u te ne p o sre d n im , suro v im i d ra m a tič n im d o jm o v im a su d b in sk ih d o g a ­ đ a ja . Iz ra ž a v a n je , koje je p ro iz la z ilo iz d isp o zicije op rečn e p o stu p k u m ir­ n oga k a b in e tsk o g ra d a , n a d ila z ilo je p o e tič k e k n jišk e form e. P jesničke m o tiv e ra đ a lo je n e k o n v e n cio n a ln o lirsk o ču v stv o .

2. D a n a s se sa sigurnošću m ože p r e tp o s ta v iti d a bi velik dio N a z o ro v a s tv a ­ ra n ja o tem i n a c io n a ln e h e ro ik e bio z a b o ra v lje n , d a n jih o v a leg e n d a rn o st nije na šla i svoju s tv a rn u ž iv o tn u p o tv rd u . T e su o k o ln o sti o živ jele m noge ran ije izra ž en e lirske tem e. M no g e su pjesm e o č ito v a le svježinu i a k tu a l­ n ost svoje p o ru k e. Č in ilo se, štoviše, d a je za neke epske sa d rž a je tek suvrem eni p o v ijesni k o n te k s t p o sta o s tv a ra n i p o d u d a ra n . M nogi ran iji elem enti fan ta stič n o g , gigantsko g , n a tp riro d n o g , o k u ltn o g , h ip o tetičn o g , s p e k ta k u larn o g , u k a z iv a li su se k a o p o etsk i p re o b ra ž e n a in tu ic ija s tv a r ­ nosti. N e p o s re d n o st o p a ž a n ja r e v ita liz ira la je N a z o ro v u stv a ra la č k e snagu k o ja je s vrem enom m ala k sala . N a d a h n u ć a su k rije p lje n a no v im soko­ v im a s tv a rn o sti, n ovim ne m irim a d u h a . I to je bio jed a n o d razlo g a, što je u N a z o r a p o s ta la još jače uoč ljiv a n jeg o v a s tv a ra la č k a m lad o st, ž iv o t­ nost i nepresušna snaga n a d a h n u ća . U tom e stv a ra la č k o m ra z d o b lju , s tem a m a iz n a ro d n e revolucije, N a z o r je stu p io i u n o v i svijet um je tn ič k o g o p a ž a n ja s tv a rn o sti. Ia k o n o v e m o tiv e o blikuje već u p ro k u ša n o m pjesn ičk o m jezik u , u slik am a i aleg o rijam a 259

koje nas vode na početke njegova stv a ra n ja , ip ak iz njih izbija izrav an lirski doživljaj. R aspon izm eđu stv arn o sti poetske rad n je i legendarno-alegoričkih m eta fo ra sveden je, u odnosu na njegove ranije m otive, na zn a tn o neposredniju m jeru, U svakoj se pjesm i osjeća k o m p en etriran o st k ro n ič a ra i pjesnika na relaciji izm eđu a u ten tičn ih d ram atsk ih situacija ratn e stvarnosti i subjektivnosti lirske Refleksije. N jeg o v osjećaj za form u neće se izgubiti ni u vrevi zaglušne rev olucionarne pjesničke frazeologije. Je d in stv o poezije i stvarnosti, p ro tk a n o rem iniscencijam a povijesti i m ito­ logije, p o p rim alo je u toj njegovoj ratn o j lirici nov u lirsku sintezu. A u tentična d o ž iv ljav a n ja prisilila su pjesnika d a svoj ran iji svijet fan ta s­ tičnih i m itoloških elem enata svede na realističnije dim enzije. Z b iv an ja i pro tag o n isti d ram a tik e p oprim ali su p riro d n ije proporcije. D jelom ično je nestajalo i onoga secesionističkog d im en zio n iran ja u kojem u su o djeki­ vali njegovi p rv i ritm ovi i sm iona m lad en ačk a nad ah n u ća. N i književni izraz nije m ogao izbjeći tom p reo b ražaju poetskog sadržaja, pa je ran ija klasička m etrička povišenost to n a p o p rim a la p riro d n iji izraz, m nogo bliži sirovosti i oporosti, nego izvještačenosti. V ođen velikim iskustvom u tv o rb i stihova, N a z o r se i u toj lirici poslužio nekim retoričkim općenitostim a, izd an cim a svoga staro g p ato sa i izrazim a, uzetim čak iz tak o z v a n o g »nejunačkog vrem ena«. N ek e su pjesm e (R a z ­ govor s m rtv im a , T ito v »N aprijed « ) izražen e povišenim tonom , ali pjes­ nik još uvijek im a snage da taj to n iz stro fe u stro fu sve jače neusiljeno podigne. Z am jećuje se rutin erstv o , ali je ono p ro izlazilo iz prokušane stv a ra la č k e ekspresije. M noge su pjesničke misli napisane kao letak za bodrenje, ali i u toj p ro p ag a n d n o j intenciji osjećam o o ž iv ljav an je starog pjesnikova zanosa iz H r v a tsk ih k ra ljeva i Šikare. N a ć i ćemo u tim stiho­ vim a cksklam acija, p arenetičke retoričnosti, fosilnih alegorija, no i ispod tak v e izražajne stru k tu re zam jećuje se podzem n a tu tn ja v a sudbinskih zb i­ v an ja. U p ra v o iz bujice njegove reto ričn o sti (N a V u c e v u ) znaju izbiti m lazovi žive em ocije njegova lirskog d u ha. »E k sk lam ativ an , p a tetičan ton N a z o ro v e poezije — ističe profeso r Iv o Frangeš — treb a p rije svega objas­ niti njegovim specifičnim nadahnućem , njegovom potrebom i uvjerenjem da ne govori sam o sebi, sam o za sebe, nego da iza njega, čije kose vijore na pram cu vizionarske plovidbe, stoje ljudi, bližnji, željni i p otrebni nje­ gove riječi. O tu d a izra v n o obraćan je, o tu d a u p rav a n govor, o tu d a a p o ­ diktične tv rd n je , otu d a neočekivan a k tiv ite t ovog n aoko isključivo kon­ tem p lativ n o g lirskog subjekta.«9 Iak o je tek m ali broj pjesam a u kojim a se očitov ao jedan novi N a z o r (K ru tim se, N a V u cevu ), i u kojim a ne bism o p repoznali pjesnika L irike i N o v ih pjesam a, ip ak je ta lirika svo­ jim izražajnim artizm om nadm ašila sveukupan prosjek tadašnjega našeg revolucionarnog stihotvorstva. Iz ra v n o doživ ljav an je stvarnosti organski je o ž iv ljav alo u n u trašn ju d in a­ m ičnost N a z o ro v a izraza. Iz ra ž a jn a stru k tu ra oslobodila se stilskog ustroj­ stva starinskoga poetičkog m ehanizm a. Težište o čito v an ja prelazi na sa d r­ žaj, pa form alni efekti ustupaju m jesto p riro d n ijo j izražajn o j stilizaciji. R iječ dobiva svoju vrijednost, jer joj snagu po jačav a ozbiljnost sadržaja. Stilski period postaje brži i dinam ičniji (T ito v » N a p rijed « , N a Vucevu). M etrički su m odeli izm ijenjeni: to nisu više z a tv o ren i m etrički oblici i 260

strogo rim o v a n e s tro fe, već razbijen e, n em irne, odsječne izra ž ajn e cjeline. Iz ra z nije stilski z a p le ten , riječ nije više cere b ra ln o n a p ra h a n a . Slike i p ri­ zori izra z en i su odsječno i tv rd o , raz lič ito o d nek ih b a ro k n o d e k o rira n ih m o tiv a u H r v a ts k im k ra lje vim a . N a z o r ne p a z i više n a fo rm u , već na puls što bije u riječim a. R iječi su nošene sm islom , m o tiv i d o g ađ ajim a. U z b u đ e n je i zanos n a tk rilju ju stil i fo rm u . S tih o v i koji su n a sta jali u izu ­ zetnim situ a c ija m a ra tn e tra g ik e, u p red a sim a i sta n k a m a izm eđu b ita k a , nosili su o b ilje žja neusiljena p o e tsk o g g o v o ra i isk ren a d o ž iv ljav a n ja .

3. Ia k o je d o ž iv lja jn a p o d lo g a i nep o sred n o st o p a ž a n ja u L egendam a o d rugu T itu ista k a o i u P jesm am a p a r tiz a n k a m a , s tr u k tu ra iz ra ž a ja u p jesm am a iz Legenda im a nešto d ru k čije obilježje. U n jim a se p o n o v o o č ito v a la N a z o ro v a d a v n a sk lo n o st d a p ro g o v a ra k ro z m it i legendu. N je g o v a opčin jen o st ep ik o m i njeg o v a p jesn ičk a sad ašn jo st bile su d v ije a n titeze. M učio se d a ih d o v ed e u sk la d . Ia k o ga je o z b iljn o st p ro živ lje n a z b iv a n ja n a v o d ila d a iz sv o jih p o e tsk ih re k v iz ita u k lo n i sve one o k u ltn e snage ko jim a su bila p ro ž e ta njeg o v a m ito lo šk a h e ro jstv a , d a izbaci ono n a tp r i­ rodno, fa n ta s tič n o , gigan tsk o , ta k v i su se elem enti p o n o v o jav ili k ao balast njegove a p s tr a k tn e po e tik e . T a k o još d o ju čerašn ja z b iv a n ja p o p ri­ m aju leg e n d a rn a sv o jstv a , p o sta ju epski d o g a đ a ji k o jim a p rid a je m itsk e i alegorijske form e. T o je z a v o d ilo N a z o r a n a o b n a v lja n je m isli iz svojih ra n ih n a d a h n u ć a , n a re p ro d u c ira n je v la s tite n a z o rija n sk e m an ire, na o p o ­ n ašan je sam a sebe. N e k e su idejn e m ak sim e iz p rv ih S la ve n sk ih legenda i o v ih bile iste, tre b a lo ih je sam o reto rič k i p rim ije n iti na no v e lik o v e i z b iv a n ja . U m jesto d a s tv a ra iz ra v a n iz ra ž a j, on o b n a v lja sta re slike, p o n a v lja istu re to rič k u sta ru d iju k o ju je u g rađ iv a o u svoje ran ije pjesm e, uzim a sta re p ro k u ša n e ritm o v e . P ra v i d ram a tič n e kom b in acije, stv a ra ne­ p o tre b n u p a te tič n u m itsk u h e ro ik u , p ro iz v o d i tea tra ln o s t p riz o ra (D ije te , D u h og n jen i, D i v h ra n ite lj i d r.) i tim e gubi u n u tra šn ju o z b iljn o st sa d rž a ja . Što je p re tje ra n iji, što više p o v e ć av a p ro p o rc ije io n ak o in te n z iv n e s tv a r­ nosti, što više p o d iže glas, to nas jače o sta v lja h lad n im . I što d alje, N a z o r će sve više u g o d in am a n a k o n r a ta z a p a d a ti u disp o ziciju d a op o n aša sam a sebe. N a z o ro v e su Pjesm e p a r tiz a n k e u p ra v o z a to nošene snagom sugestivnosti, jer su sa zd a n e n a osnovi s tv a rn o s ti i nep o sred n e n azo čn o sti o d v ija n ja iskonskih ž iv o tn ih in te n z ite ta . U z a sve izra ž ajn e slabosti nek ih m o tiv a, one p re d s ta v lja ju , uz p o je d in a p je v a n ja iz G o ra n o v e Ja m e i n ek ih p je­ sam a iz ciklusa T ifu sa ri J u re K a štela n a , nesu m n jiv o n a jiz v o rn ije lirsk o sv jed o čan stv o iz to g a rev o lu c io n a rn o g ra z d o b lja h rv a ts k e poezije. S tim pjesm am a ulaz i N a z o r u n o v u i u jed n o po sljed n ju s tv a ra la č k u fazu , k o ja u njegovu pjesničkom opusu im a izu z e tn u v a ž n o st i posebno d o ž iv lja jn o obilježje.

261

Bilješke

1

V la d im ir N a z o r , Mi. P a b irc i (18 9 2 -1917), Z agreb 1917, 16.

2

V la d im ir N a z o r , Bijeg iz Z ag reb a. S p a rtiza n im a, Z agreb 1945, 9.

* V la d im ir N a z o r , V ečernje bilješke, Z., 26. X . 1942, 299. K rista li i K nj. X I I I . Z agreb 1949.

sjemenke, D jela.

4

V la d im ir N a z o r , O d m o r u G o v zi. S p artiza n im a. Z agreb 1945, 95.

J

V la d im ir N a zo r, O d T are d o D u rm ito ra. S partiz an im a . Z agreb 1945, 140.

• V la d im ir N a zo r, H a b e n t sua fa ta . . . N o v e večernje bilješke. (Iz štine).

rukopisne o sta v ­

7 Pjesm e p a rtiza n k e su pro živ ljen e i n apisane od k ra ja prosinca 1942. d o svibnja 1945. P re te ž n i b roj p jesam a je n a sta o u tijeku IV i V neprijateljske ofenzive. K onačna re d ak cija p rv o b itn o g sa d rž a ja iz zb irk e d o v ršena je 1. siječnja 1944. - P rv o , tak o z v an o »šumsko« izdanje s pjesm am a Iv a n a G o ra n a K ovačića i N a z o ra tisk an o je 1943. u iz d a n ju Z A V N O H -a u p a rtiz a n sk o j tiskari u D režnici i nosilo je naslov H rva tske pjesm e p a rtiza n k e . — D ru g o , »londonsko« izdanje pod naslovom Pjesme p a rtizanke izašlo je u n a k la d i U jed in jen o g o d b o ra Ju ž n ih S lavena u L ondonu, u lipnju 1944. — T reće je iz d a o C e n tra ln i o d b o r U S A O J-a u B eogradu 1945. — Č e tv rto izdanje je izašlo u ediciji N a k la d n o g z a v o d a H rv a ts k e u Z agrebu, u lipnju 1945. Z a to je izdanje N a z o r sak u p io sve svoje rukopise p a rtiz an sk ih pjesam a napisanih d o 1945. i uvrstio ih u z b irk u , p a se b ro j pjesam a od 22 popeo n a 39. — P eto izdanje je tiskano neprom i­ jenjeno u iz d a n ju N a k la d n o g z a v o d a H rv a tsk e , u Z agrebu, u listopadu 1945. * Legende o dru g u T itu su nastale dijelom u to k u narodnooslobodilačke borbe, a dijelom g odine 1946. — P rv o iz d an je je izašlo u nak lad i M atice hrv atsk e , Z agreb 1946. — D rugo izd an je izlazi u D jelim a V la d im ira N a z o ra. K njiga I — u svesku M iti i legende, 321—390. N a k la d n i z a v o d H rv a ts k e , Z ag reb 1948. • Iv o Franges, B orbenost N a z o ro v c poezije, V jesnik, X X I I, br. 5182, str. 6, Z agreb 1961.

262

Neki aspekti kulturnih djelatnosti u jedinicama NOV Hrvatske

Đ orđe R adisić

N a p o č e tk u ovo g r a d a n eo p h o d n o je sa g led ati razlo g e zbog k o jih je k o n ­ tro v e rz a izm eđ u g o v o ra m u za i ć u ta n ja o ru ž ja u oslo b o d ilačk o j b o rb i naših n a ro d a izg u b ila svoju p oslo v ičn o st. Je d an o d g lav n ih i o sn o v n ih raz lo g a jest to što je o rg a n iz a to r celo k u p n e oslobodilačke bo rb e b ila K P J , k o ja je o d p rv ih d a n a svoga p o sto ja n ja k u ltu ru i o b ra z o v a n je sh v a tila k a o co n d itio sine q u a no n za sv ak o g a istin ­ skog rev o lu c io n a ra i z a k re ta n je rev o lu cije u v rem en u i p ro sto ru . P o s ta v ­ ljena na širokoj osnovi, s velik im b ro jem ra z n o ro d n ih i elastičnih o rg an i­ z acio n ih o b lik a , k u ltu r n a d e la tn o st, u o k rilju K P J izm eđu d v a ra ta , o m o­ gućila je i u slo v ila b o g a tu i r a z g ra n a tu ta k v u a k tiv n o s t i u n aro d n o o slo bo d ilačkoj b orbi. T o je, z a p ra v o , sam o logičan n a s ta v a k p re d ra tn e d e la tnosti, n a s ta v a k k oji se p rila g o d io n o v im , ra tn im uslovim a, o b o g atio novim oblicim a, p o p u n io no v im sa d rž a jim a i z n a tn o p o rasta o . P a rtiz a n s k i o d red i i, kasnije, jedinice N a ro d n o o slo b o d ila č k e vo jsk e b ili su u d a rn a snaga k oja je u svojim red o v im a n eg o v ala, ra z v ija la i p ren o sila du h i z a d a tk e K P J. U p ra v o je specifičnost vo jn e o rg an iz a cije i p o m o g la d a se k u ltu rn e a k tiv ­ nosti u jed in ica m a N a ro d n o o slo b o d ila č k e vojske ne sam o o d rže već i n e p re k id n o ra z v ija ju .

S a sta v n i deo p o litik e K P O rg a n iz a c iju i sp ro v o đ e n je z a d a ta k a iz o b lasti k u ltu re , u m etnosti, o b ra ­ z o v a n ja i v a s p ita n ja K P J je u p o č e tk u p o v e rila p o litičk o m kom esaru, koji je, po rečim a d ru g a T ita , »delegat P a rtije u vojsci« i čija je d u žn o st »opšte p o litič k a p r o p a g a n d n a d je la tn o s t m eđu svim p a rtiz a n im a u jedinici (tu se u b ra ja ju i p o litič k i i k u ltu r n o -p r o s v je tn i i v a sp itn i ra d ) « 1 (k u rz. Đ . R .) O tim z a d ac im a p o litič k ih kom esara p o sto ji više d o k u m en a ta iz 1941, a p rv i te v rste iz H r v a ts k e (koji sam uspeo d a p ro n ađ e m ) p isan je n a p o ­ 263

četku septem bra 1941. godine. U u p u tstv u delegata C en traln o g k om iteta K P H o organizaciji i zadacim a p a rtiza n sk ih o d red a, izm eđu ostalog, kaže se dužnost je kom esara »da org an iz ira k u ltu rn o -p ro p a g a n d istič k i rad u o d r c d u [ .. . ] nastojeći da svako slobodno vrijem e p a rtiz a n a korisno u po­ trebi u odgojne svrhe«.2 A da je bilo klica k u ltu rn o g rad a već u prvim ustaničkim danim a u H rv a tsk o j, svedoči drugi d o k u m en at od 11. septem ­ bra 1941. godine u kojem se ana liz ira ju rad i zaključci O k ru žn o g kom i­ teta K P H za Liku. T u se, uz ostalo, govori o tom e d a su pojedine p a rtij­ ske organizacije u oslobođenim krajev im a »organizovanjem k u ltu rn o -d ru štvenog rada« uspele izm eniti situaciju i »psihološku učm alost k oja je obu­ zela mase za vrijem e ustaškog režim a«.3 D akle, k u ltu rn i rad u pa rtiza n sk im o d red im a od sam og je p o četk a u stan k a ne sam o briga već i sastavni deo p o litik e K P koji on a podstiče posred­ stvom p o litičkih kom esara, tih »delegata P a rtije u vojsci«. Politički kom esar P rim orsko-goran sk o g N O P o d red a i K om an d a N O P odreda K o rd u n a i Banije, oko sredine o k to b ra 1941. godine, u u p u tstv ima podstiču k u ltu rn i rad i za d u žu ju kom esare d a org an izu ju k olektivno čitanje, da se bore p ro tiv nepism enosti, d a uče borce p ev an ju revolucio­ narnih pesam a i si.4 I, kasnije, k a d a k u ltu rn a delatn o st ne bude b rig a sam o političkih kom e­ sara, već d rugih tela, P a rtija i S K O J će n ep rek id n o te z a d atk e sm atrati jednim od svojih »sektora borbe«. N a p rim er, u 2. ličkoj N O U brigadi 12. o k to b ra 1942. o d rž a v a se p a rtijsk o sav eto v an je n a kom e se govori o k u ltu rno-prosvetnom rad u . S aveto v an je je u k azalo »na naše propuste i greške koje smo činili«, i »poslije sav jeto v an ja p ristu p ilo se je a k tiv n i­ jem rad u , tak o da se već uv iđ a isp rav n iji k u ltu rn o -p ro sv je tn i rad « .5 C K K P H još 20. septem bra 1941, u svojoj d ire k tiv i za org an izo v an je i rad skojevskih grupa u partiza n sk im od red im a, stav lja u z a d a ta k »orga­ nizovanje ku ltu rn o g ž iv o ta člano v a o d red a putem p red a v a n ja, organizov an ja slušanja radio-em isija, a n alfab etsk ih tečajeva za nepism ene borce, z ab av a itd. [. . .]« .G M ladi se sa pun o ž a ra an g ažu ju na tom za d atk u , ispu­ njavajući ono rto O m ladinska borba, org an K om unističke om ladine Ju g o ­ slavije, poručuje u svom prvom b ro ju od 17. n o vem bra 1941: »Z ađite u sela i o k u p lja jte om ladinu, neka selo vidi da vi nosite novi živ o t, znanje, k u ltu ru i pesm e.«7 I, kak o je ostalo zapisano u jednom ratn o m izveštaju, »m ože se reći da im ade v rlo m ali broj om lad in aca koji danas ne učestvuju u kultu rn o -p ro sv jetn o m rad u « .8

K u ltu rn i rad izjednačen sa jurišim a U p ra v o zbog toga što su te delatn o sti bile sastavni deo p olitike K P J, ku l­ tu ri i prosveti se prid a je izuzetn a p ažn ja. N e u jednom ratn o m izveštaju govori se u p rav o o značaju toga rad a . K aže se da k u ltu rn o -p ro sv etn i rad im a »golemu v a ž n o st[. . .] za u n u tarn ju izg rad n ju naše v o js k e [ .. .]9«. Jer »samo svjesna, vojnički obučena, d isciplinovana, v ed ra i uvijek raspolo­ žena vojska moći će da odoli svim n asrtajim a n e p rijatelja i d a mu u svim 264

p rilik a m a z a d a teške udarce« — stoji u u p u tstv u p o litič k o g k o m esara P rv o g slavonskog k o rp u sa 10. K o lik i se zn ačaj p rid a v a o k u ltu rn o m rad u svedoči i u p u tstv o p o litič k o g kom esara 2. b a ta ljo n a 9. b rig ad e 6. u d a rn e d ivizije o d 14. m a r ta 1943. o s p ro v o đ e n ju u ž iv o t o k ru žn ic e p o litičk o g k om esara d iv iz ije o tak m iče n ju . U z , n a p rim e r, p ro p o zic iju »koja jed i­ n ica će v ršiti više ju riša n a n e p rija te lja i iz d rž a ti n e p rijate ljsk ih ju riša« , p o tp u n o r a v n o p ra v n o z a o p šti uspeh jed in ice stoje i p ro p o zicije: »koja četa odn o sn o b a ta ljo n će p rije lik v id ira ti n epism enost«, ili k o ja će četa red o v n o iz d a v a ti d ž e p n e n ovine, čiji će b o rci n a p isa ti više pesam a, čije će d ile tan tsk e g ru p e d a ti više p rire d b i i td .11 N e p re k id n i p o k reti jedinice nisu p rih v a ta n i k a o o p ra v d a n je što k u ltu rn i ra d nije raz v ije n . J e r »da nam ovo ne sm ije b iti raz lo g o tom e nije p o tre b n o ni g o v o riti, jer naša se v ojska k ro z p o k re t stv o rila i s tv a ra se [. . .] « .12 P a čak ni n ajte ž e situ acije u k o jim a se jed in ica n a đ e nisu raz lo g d a k u ltu rn i rad z am re i u izv e štajim a se osu đ u ju d ru g o v i »koji s m a tra ju o v aj rad suvišnim za v rijem e o fa n z iv e « 13. T a j ra d je n e o p h o d a n u v ek i svugde, jer, k a k o to piše 8. ju n a 1943. u svom izv e štaju p a rtijs k i se k re ta r 18. slav o n sk e u d a rn e b rig ad e: » K a d a na m uspije o ž iv iti k u ltu rn o -p ro s v je tn i ra d i d ru štv e n i ž iv o t u b ri­ gadi, ista će d o b iti p r a v u sliku u d a rn e b rig a d e 1-1.« Z n ačaj ko ji je d a t tim d e la tn o s tim a v id i se i u n ep restan o j b riz i d a k u ltu rn o -p ro sv e tn im rad o m ru k o v o d e n ajsp o so b n iji borci u jedinici. P a k a d a se, na p rim e r u p o č e tk u ja n u a ra 1943. u 1. k o rd u n ašk o m o d red u , jav i m išljenje d a je te d e la tn o sti nem oguće d alje ra z v ija ti, jer nem a d ru g o v a za taj ra d , ta d a se, k a o što je u u p u tstv u n a p isao k o m esar to g a o d red a , do b ija o d g o v o r d a » d ru g o v a nem a id ea ln ih ; tre b a ih u z im a ti o n a k v e k a k v i jesu, sa svim n jih o v im n e d o sta c im a « 15. K u ltu rn o -p ro s v e tn e o d b o re, čija je d u ž n o st d a o rg a n iz u ju ce lo k u p n i k u ltu rn i i p ro sv e tn i rad u svojoj jedinici, u p o č e tk u su p o s ta v lja li šta b o v i i k o m an d e. M eđ u tim , k ao što se d o g o d ilo u ja n u a ru 1943. u P a rtiz a n s k o m o d re d u B anije, u v id elo se d a će m nogo bolje o b a v lja ti svoju d u ž n o st o d b o ri koje će sam i borci iz a b ra ti. I »odbori osnovani n a ta k i na č in , odno sn o d ru g o v i k o ji su ta k o iza b ra n i osjećaju se m nogo o d g o v o rn iji z a svoj ra d , a i cijela četa osjeća veće in tereso v an je i p o tre b u to g a r a d a « 16. M nogi k u ltu rn o -p ro s v e tn i o d b o ri im ali su, k ao što je zabeleženo u jed n o m izv e štaju šta b a 2. ličke b rig ad e, ta k a v »m aler« d a su se m o ra li sv a k ih 10—15 d a n a n an o v o fo rm ira ti »zbog n e sta n k a čla ­ no v a, b ilo bolesnih, ra n je n ih ili p o g in u lih [ .. . ] 17«. Jo š teže je bilo sa o n im a koji su bili nosioci to g a ra d a . Z b o g to g a su, k a o u 3. ličkoj b rig ad i, n a ­ stojali »uvući veći dio d ru g o v a u k u ltu rn o -p ro s v je tn i ra d i n a taj n ačin ra d ne presta je , d o k se n e k o lik o d ru g o v a izb aci iz s tro ja « 18.

Borba za opism e n ja v a n je P rv o i najo sn o v n ije, što je u jed in icam a n a p o lju k u ltu rn o g a i o b raz o v n o g ra d a tre b a lo uč in iti, b ilo je — o p ism en iti borce. J e r g o to v o nem a jedinice u kojoj desetine b o ra c a ne z n a ju č ita ti ni p isati. Jo š u decem bru 1941. godine p o litič k i ko m esar P rim o rsk o -g o ran sk o g o d re d a u jednom izv eštaju piše d a se na sto ji »u p rv o m red u d a se lik v id ira n epism enost u o d red u p o d 265

p arolom ,N i jedan a n a lfa b eta m eđu p a rtiz a n im a ’«.19 I kasnije, u toku celog rata , opism enjavanje će biti p rv i z a d a ta k jer, k ak o je zapisano u u p u tstv u političkog kom esara 4. slavonske divizije od 3. feb ru ara 1943: »Zločin je ako u b rigadam a bude jedan borac nepism en«20. Sasvim su identične i reči koje su zapisane u u p u tstv u 13. N O divizije od sredine m aja iste godine: »L ikvidacija nepism enosti, to je najveći k u ltu rn i p reo ­ k ret u živ o tu koga m ože doživeti nepism en b o rac u našim redovim a21.« N epism enost, to teško nasleđe prošlosti, posebno je p o g ađ ala jedinice iz z aostalijih krajeva. N e p re k id n i p riliv n ovih bo raca od k o ji su mnogi, takođe, bili nepism eni iziskivao je da bo rb a za opism enjavanje bude tra ­ jan z a d ata k . Iz nekoliko p o d a ta k a izvučenih iz ratn ih do k u m en ata, m o­ gućno je, b a r p ribližno, sagledati broj nepism enih b oraca u pojedinim jedinicam a. T ab elarn i p rik a z : J ed in ica 2. 17. 15. 12. 18. 21. 1. 1.

b r i g a d a 6. d iv iz ije s la v o n s k a b r ig a d a h r v a t s k a b r ig a d a s la v o n s k a b r i g a d a s la v o n s k a b r ig a d a h r v a ts k a b r i g a d a b r i g a d a 8. d iv iz ije b r i g a d a 6. d iv iz ije

V rem e d e c e m b a r 1942 f e b r u a r 1 943. m a j 1 943. m a j 1 943. ju n 1943. a v g u s t 1943. a v g u s t 1943. s e p te m b a r 1 943.

B roj nepism enih 73 70 59 55 40 54 120 64

O pism enjavanje je z a d a ta k i briga svih pism enih boraca. A nalfabetski tečajevi rade tak o što se »zadužilo pojedine i pism enije borce da uče ne­ pism ene«22. Posebno se na tom e z a d a tk u an g ažu ju skojevci. J a v lja ju se i p a rtiza n sk e početnice. T a k o je u a p rilu 1943. godine a g itp ro p 6. p ro le­ terske divizije izdao »D žepnu početnicu n aro d n o g b o rca 6. divizije« u čijem je drugom delu bila i svojevrsna m ala č ita n k a 23. U isto vrem e a g it­ p ro p 8. divizije izdao je » P a rtiz an sk u početnicu 8. divizije« u 400 prim era k a 24, a p o tk ra j te godine ag itp ro p 2. brigade 13. prim orsko-goranske divizije izdao je sličnu početnicu po d naslovom »Puškom i knjigom k p o ­ b jedi«25. A nalfabetski tečajevi izrastali su u p rav e škole. P o tk ra j 1944. nailazim o u pojedinim jedinicam a n a bataljo n sk e škole »gdje su svi ne­ pism eni bili obavezni svaki d an p o h a đ a ti školu d v a sata«.26 U tak o široko postavljenoj organizaciji, rezu ltati nisu mogli izostati. P rim era radi, za 21 dan u početku 1943. u 15. h rv atsk o j brig ad i opism enjeno je 40 b o raca27, u 21. brigadi u avgustu iste godine 39 b o raca28, a u 9. d alm atinskoj od sredine septem bra do sredine decem bra 1943. više od 70 b oraca29. Šta je opism enjavanje značilo za borca, m ožem o suditi na osnovu m nogih dokum enata. P re svega, jedan od osnovnih uslova da borac postane član K om unističke p a rtije bio je da se opism eni. N p r. p artijsk i rukovodilac 2. brigade 6. divizije piše u izveštaju da su dva druga i jedna drugarica 266

naučili » p o tp u n o d a č ita ju i pišu i sad a su svi p o stali član o v i K o m u n is­ tičke p a rtije 30«. S e k re ta r p a rtijs k e o rg an izacije 16. slavonske b rig ad e piše u izveštaju d a »borci koji k o d nas n auče č ita ti neobično cijene P a rtiju i S K O J, jer su svjesni to g a d a su im te o rg an izacije om ogućile d a p ro g le­ d a ju 31«. M nogi tek opism enjeni b orci v rlo a k tiv n o sa ra đ u ju u d žepnim i z idnim n o v in a m a , a i n a s ta v lja ju d a uče. T a k o je, u jed n o j četi 17. slavonske b rig a d e , bivši a n a lfa b e ta , n a k o n o d ređ e n o g v rem en a, po stao s e k re tar ćelije K P 32. O p ism e n ja v an je je z a m noge b orce bilo sam o u v o d u velik e tajn e z n a n ja koje su, izm eđu d ve b orbe, d v a ju riša, osv ajali.

» N a jm o ć n ije oru žje je znanje« U listu »R iječ P su n ja« o b ja v lje n je č la n a k »I p ro sv je to m k slobodi« u k o ­ jem se, uz ostalo, n a la z e i ove reči: » N isu o ru žje sam o puške i to p o v i, av io n i i ten k o v i. N a jja č e , najm o ć n ije o ru žje je z n a n je [ . . .]. D a p o stig n e­ m o to o ru žje nisu nam p o tre b n e ni tv o rn ic e, ni sirovine, ni n o v ac d a sc plaća, već sam o d o b ra v o lja i t r u d [ . . . ] . N ije d o v o ljn o sam o b iti h ra b a r i b o riti se p r o tiv izvjesnog n e p rija te lja , tre b a b iti pro sv jećen d a p rep o z n a š svog u n u tra š n je g n e p rija te lja i d a ga s a tr e š [ . . ,] 33«. T e reči k a o d a p re d s ta v lja ju svojev rsn i p o s tu la t n a kojem je p o čiv ao celok u p n i k u ltu rn i i p ro sv e tn i ra d u o slo b o d ilačk o j b o rb i naših n a ro d a . J e r z n a n je je b ilo n e o p h o d a n v r h sa k ojeg se lakše i šire m ogla sag led ati p ers­ p e k tiv a slobode, a sam im tim i sm isao borbe. Sticanje i širenje z n a n ja je bila n eo p h o d n o st revolucije i zbog toga se, p rim e ra ra d i, jed a n od z a k lju č a k a s a v e to v a n ja O k ru ž n o g k o m ite ta K P H za K a rlo v a c , p o tk ra j ju la 1942, od n o si i n a to, p a se zak lju ču je d a »u vojsci tre b a p o v e sti k a m p a n ju z a učenjem i sticanjem z n a n ja « .34 Sasvim je sigurno d a je to b ilo lakše u č in iti p o što , k a k o to izv e štav a k o m esar 1. k o rd u n ašk o g o d re d a , »kod n aših d ru g o v a p a rtiz a n a po sto ji velik a želja za zna n je m , za učenjem , i s a zn a v a n jem n o v ih s tv a ri njim a do ta d a n e p o ­ z n a tih [. . .]« 35. B orcim a se o d rž a v a ju p re d a v a n ja , n a p rim e r, »Z em ljin a ku g la i njen iz­ gled«, » P o stan a k zem lje i čovjek a« i si. U jed in ica m a se izd a ju d ž e p n e i z id n e n o v in e a, v rlo često, p rire đ u ju se i usm ene novine. U svojoj d ire k tiv i o d 3. sep tem b ra 1941. godine O p e ra ­ tiv n i k o m ite t K P H z a K a rlo v a c d a je u z a d a ta k d a se u p a rtiza n sk im jed i­ nica m a iz d a ju » zid n e n o v in e (po m o g u ćn o sti)« .36 T e zid n e n o v in e i one koje su n a z v a n e » d žepnim «, v eo m a b rz o su p o sta le p o p u larn e i p re d s ta v ­ ljale su, k a k o se k a ž e u jed n o m izv eštaju , » o d raz ž iv o ta naših b o rac a « 3'. Bilo je č eta (n p r. u 1. u d a rn o j b rig a d i 6. d iv izije) u k o jim a se za p e tn aest d a n a p o jav ilo i p o četiri b ro ja d ž e p n ih n o v in a. T a k o đ e su veom a p o p u ­ larn e bile i z id n e nov in e. P o litič k i k o m esar 13. p ro letersk e b rig ad e piše u svom izv e štaju o d 18. m aja 1943: »u nek im jed in icam a izla z ilo je n edeljno i po tri b ro ja z id n ih n o v in a « .38 267

B crci, najčešće, pišu pesme. T reb a p relista ti bilo koje džepne novine iz rata i uveriti se koliko je poezija bila sastavni deo i osećanja i m išljenja boraca, kolika je bila njihova potre b a d a stihom izraze ono što su nosili u sebi. Najčešće su to pesme u stilu naro d n ih . T a k v a je, n a prim er, pesm a » D v a­ naestoj brigadi« (a objavljena u listu »B rigadir«, k o ja um esto imena a u to ra nosi sam o potpis »M ladi b rig a d ir« )39, n ap isan a u n arodnom dese­ tercu, U istom listu, koji je izd av ao štab 12. slavonske brigade, naći ćemo (u broiu 14—15 od 28. feb ru a ra 1944) i pesmu sa većim um etničkim k v a ­ litetom , a pod naslovom »N e plači, m ajko« čiji je au to r A n đelka T určinović (danas naš p o z n a ti pisac za decu A n đ elk a M artić), U istom broju »B rigadira«40, borac S lavko C icv ara, »koji je prije k ratk o g vrem ena naučio čitati i pisati«, objavio je svoj napis »M oja težn ja za ’šarcem ’«. U istom broju je i č lanak »Jedan od onih koji su ’p ro g led ali’ piše«, što je z a p ra v o ispovest tek opism enjenog b o rca iz brig ad n o g p rev ijališta M ileta R csanovića. U džepnim no v in am a n alazim o i na drugačije sastave. Prim era radi, navešćem o sam o neke napise iz d v a b ro ja već pom enutog »B rigadira«. U v o d n i č lanak u b roju 6, p od naslovom »N ešto iz nastave gađanja«, napisao je D a k o S. Puač. S anitetski referen t Stojan piše »O bolničarskoj službi«, a ratn i dopisnik d r G ab rijel D iv jan o v ić član ak : »Razvoj Zem lje i ž iv o ta na njoj«. U b roju 14—15 »B rigadira« nailazim o na napise »O četnicim a« Pere C a ra , zatim » A k tiv n a i p a siv n a o d b ran a od avijacije«, a sanitetski referent Eugen B akarčić piše o sv rab u i njegovom lečenju. Tu su još k ra tk e rep o rtaž e iz borbi, kraći šaljivi sastavi i si. K oliko su borci voleli d a se njihovo ime objavi u džepnim , zidnim ili b ri­ gadnim n ovinam a svedoče i ove reči iz izv eštaja p o lito d ela 2. brigade 13. divizije u kojem se kaže da je uočeno »i to d a p a rtiza n i, d a bi nešto n ap i­ sali, prosto k ra d u pjesm ice ili članke jedni od d ru g ih [. . .]« 41. Jasn o je da je »dotičnim borcim a sk ren u ta o zb iljn a pažn ja« . U z pesme i članke, im a boraca koji se b ave i pisanjem d ram skih tekstova. N a prim jer, teh n ik a 17. ud a rn e b rig ad e 28. div izije izd ala je brošuru »Borci X V II ud arn e brigade pišu igrokaze« u kojoj su objavljeni skečevi D ušana R ončevića (» P rodavači sjem ena«), V eljka D iv jak a (»Sloga rad ­ nika i seljaka«) i M are Bjelajac (»Seljanin na sudu«)42.

D rugovanje sa k n jigom U već pom enutom članku »S pro sv jeto m k slobodi«, izm eđu ostalog, piše da je z nanje dragoceno oružje, »a knjige najbolji a lat, ne samo da iskoristim o plodove naše borbe, već i d a tu b orbu oplem enim o, u napredim o i što p rije dovedem o do plod n o g zav rše tk a « 43. K njiga je, od sam og početka oru žan e borbe, n erazd v o jn i p ratila c i drug p a rtiza n a . O pisujući prv e ustaničke dane u p a rtizan sk o m logoru u blizini P litv ičk o g Ljeskovca, neki se bo rac seća da »za čitanje je korišćen i posjednji tre n u tak vidnog vrem ena, a po noći smo raz ja riv a li v a tru suvim granam a kak o bi blijedi plam en osvijetlio sitn a slova«44. O knjizi n a la ­ zim o pom ena i u izveštaju broj 1 p olitičkog kom esara Prim orsko-goranskog odreda, od 20. decem bra 1941. godine. U tom se izveštaju kaže da su 268

u jed in icam a o rg a n iz o v a n e kn již n ice u k o jim a je više k n jig a i » n asto jat ćemo d a do đ e d o češće i b rže razm jen e k n jig a m eđu p o jed in im jed in ica ­ m a«45. Slične, k a k o su ih n a z iv a li, » p o k retn e k n již n ice « 40 n alaze se i k as­ nije u m nogim jed in ica m a . K oliko su b o rc i'c e n ili k n jig u , v id i se i p o tom e što su se, na p rim e r, o m la ­ dinci iz p o jed in ih b a ta ljo n a 1. p ro le tersk e b rig a d e 6. ličke p ro letersk e d iv i­ zije u proleće 1944. godine tak m ičili m eđ usobno »za p rela z n i peh ar« — koji je bio — k n jig a D ž e k a L o n d o n a 47. Ilegalne p a rtiz a n s k e š ta m p a rije i » tehnike« n a oslobođenoj te rito riji i u jed in icam a N a ro d n o o s lo b o d ila č k e vo jsk e Ju g o sla v ije izd ale su za vrem e ra ta 5735 n a slo v a ra z lič itih m an jih k n jig a i b ro šu ra. D ru g im rečim a: sv a­ koga d ru g o g r a tn o g d a n a o b jav ljen o je 11 k n jig a ili b ro šu ra .48 K ao svojevrsne k u rio z u m e, spom en u ću sam o d a je, na p rim e r, u ja n u a ru 1943. te h n ik a 2. d a lm a tin sk e b rig a d e o b jav ila o d lo m a k iz ro m a n a »D žim i H igins« A p to n a S in k le ra 49. A d a je, u n ep o z n ato j š ta m p a riji u Slav o n iji, ob jav ljen i o d lo m a k T o lsto je v o g ro m a n a » R a t i m ir« , p o d naslo v o m : »O p a rtiz a n s k o m ra to v a n ju « 50.

N a o tvo r e n o j sceni borbe P o z o rište — to je jed n a od n a jv e ć ih za g o n etk i k u ltu rn o g i u m etn ičk o g ra d a u n a ro d n o o slo b o d ila č k o j b o rb i. P o z o rišn ih g ru p a, sa sta v lje n ih od a m a te ra , bilo je go to v o u svakoj jedinici. N e g d e čak i u četam a. N a p rim e r, u to k u 1942. i 1943. godine sam o n a te rito riji H rv a ts k e , Bosne i H erceg o v in e (a n a osnovu saču v a n ih ra tn ih d o k u m e n a ta ) p o m in je se d e lo v an je 155 ra z n ih a m a te rsk ih p o z o rišn ih g ru p a u v o jn im jed in icam a. M eđ u tim , taj broj je sigurno bio veći, jer se d o k u m e n ta o dnose sam o na trećin u jed in ica koje su se u to vrem e b o rile n a tim p o d ru č jim a .51 Šta je to što borce p riv la č i pozo rišn o j sceni? Šta je to što d o v o d i do toga da kom esar 12. slavonske b rig a d e piše u svom izv e štaju : »U opće vidi se da b o rci n a jb o lje vo le i žele g led a ti p o zo rišn e k o m ad e « 52. O d g o v o r se, m ožda, n a la z i u dru g o m ra tn o m d o k u m en tu , u već po m en u to m u p u tstv u ag ita c io n o -p ro p a g a n d n o g o rg a n a 13. d iv iz ije : » N e p o sre d an i k o n k reta n način p re k o živ e riječi i slike k a k o d jelu je k a z alište n a najšire m ase je danas jed a n o d n a jb o ljih n a č in a m aso v n o g n a ro d n o g o d g o ja« 53. D a bi p o z o rište eg z istira lo p o tre b n a su tri e lem en ta: izv o đ ači, delo i p u b ­ lika. A k o i nije b ilo d o v o ljn o p rv o g a i d ru g o g elem en ta, ta d a je onog tre ­ ćeg, pu b lik e, b ilo n a p re te k . I, n a jv e ro v a tn ije , svoj širo k i razm ah u borbi p a rtiz a n s k i te a ta r duguje p u blici, toj n a jz a h v a ln ijo j pu b lici k o ja je bila željn a »žive riječi i slike«. P osebnu p oteškoću p re d s ta v lja li su tek sto v i. Već o d p o č e tk a bo rb e jasno je iz ra ž e n a ž elja d a se n a p a rtiz a n s k o j sceni ig raju ta k v i tek sto v i koji im aju o d ređ e n u estetsku i id ejn u v red n o st. Jo š 19. d ecem bra 1941. godine O k ru ž n i k o m ite t K P H K a rlo v a c m oli C K K P H d a pošalje više p o zo rišn ih tek sto v a »jer o v d je po sto ji m ogu ćn o st d a se o b raz u je d ile ta n tsk a g ru p a« 54. Posebno se m oli: »ako je ik ak o m oguće, n a đ ite n am d ram u F rie d ric h a 269

W olfa ,D ie M atrosen von C a tta r o ’. M i bism o nju preveli i p rik a z a li« .55 U avgustu 1942. sekretar ćelije Štaba 1. u d arn o g b a ta ljo n a 1. o d red a Pete ope ra tiv n e zone H rv a ts k e m oli O k ru ž n i k o m itet K P H za K arlo v ac da »pošto im am o fo rm ira n u i d iletan tsk u grupu, a nem am o n ik ak v ih p o ­ zorišnih kom ada« pošalju »R odoljupce« Jo v a n a Sterije P opovića, »Slugu Jerneja i njegovo prav o « Iv a n a C a n k a ra i »Jazav ca p red sudom« P e tra K očića56. M eđutim , ti i tak v i tekstovi ne stižu. I d iletan tsk e grupe u v ežb av aju ske­ čeve koji se zovu »Pred p ropast« , »S tara vlast«, »B rat na b rata « , » Pro­ buđene snage«, »Seljakovo june«, » D v a d o m o b ran a« 57 i druge čiji su au to ri sami p a rtiza n i, m eđu kojim a i k n jižev n ik B ran k o Ć opić (»Selja­ kovo june«), V jeko A frić (»D va d o m obrana« i »B rat na b rata « ), M ilan V ujnović (»P robuđene snage«) i drugi. Najčešće »kod d ile tan tsk ih grupa nem a dobre sposobnosti da bi se m oglo izvoditi kom ade u smislu narod n o o slo b o d ilačk e borbe« — kon statu je u svom izveštaju C K K P H zam enik kom esara 2. h rv atsk e b rigade.58 U p ra v o zbog toga, nastoji se iz m anjih d ile tan tsk ih gru p a iza b ra ti n ajtalen to v anije borce i o k u p iti ih u k u ltu rn e ekipe p ri štab o v im a b rig ad a i d ivizija. Ali se ip ak teži d a i one m anje grupe, posebno u b ataljo n im a, nastave svoju delatnost. T a k o se iz izveštaja sek retara k o m iteta 6. divizije vidi »da svaki b a ta ljo n im a dile tan tsk u g rupu k o ja je sposobna p rik a z a ti po nekoliko pozorišnih k o m ad a koji [. . .] većim delom o d g o v araju seljač­ kom stan ovništvu. D o k im am o jednu d ile tan tsk u g rupu p ri Štabu divizije koja je sprem na p rik a z a ti i bolje pozorišne kom ade za g rađansko stan o v ­ ništvo«59. K u ltu rn a ekipa 6. divizije osnovan a je n a p očetku 1943. godine. T a ekipa, koja je nosila n aziv »P astir K ostja«, d a v a la je p rired b e na solidnom profesionalnom nivou i, uz skečeve, izv o d ila je i odlom ke iz dela K. Čapeka, A. Č ehova, M. B ogovića i d ru g ih .60 U spehe koje je naglo postigla K u ltu rn a ekipa 6. divizije v a lja z a h v aliti i tom e što je deo te ekipe bio sastavljen od boraca koji su od k ra ja m aja do sredine jula 1942. bili slušaoci jednom esečnih glum ačkih k urseva u T ito v o j K orenici, odnosno D o ­ njem Lapcu. A te kurseve vodili su iskusni dram ski um etnici V jeko A frić i grupa članova H rv a tsk o g n a ro d n o g k azališta koji su 22. ap rila iste godine stigli na oslobođenu terito riju .01 Prisustvo dram skog um etnika u jedinici m nogo je značilo za o življavanje pozorišne delatnosti. K a d a su se u 13. proleterskoj brigadi našli zagre­ bački dram ski um etnici Šime Šim atović i Jo ž a G regorin, štab brigade o d ­ m ah je došao na zam isao da osnuje glum ačku grupu. Budući glum ci su izabrani audicijom po b ataljo n im a i četam a. A li osnovni uslov da neko bude prim ljen, uz talen t, bio je i taj — d a je d o b ar borac. M eđu p rv im a , u grupu su prim ljeni danas p o z n a ti pozorišni um etnici: Ire n a K olesar, E tta B artolaci, Silva Fulgozi i D rag an K n ap ić.62 P rv i nas­ tu p te grupe bio je u selu P ribiću , u drugoj polovini avgusta 1943. godine. N a rep e rto a ru je bio C a n k a ro v »Sluga Jern ej« , N ušićev »A nalfabeta«, o d ­ lomci iz Bogovićevog »M atije G upca«, recitacije i pesme.63 M eđutim , iako su glumci, oni i dalje ostaju borci. T ak o je ta grupa, u septem bru iste godine (k ad a je b ro ja la 19 članova: 13 dru g o v a i 6 dru g a­ 270

rica) b ila n a o ru ž a n a sa 11 p u ša k a tip a »m au zer« , 3 »m anliherice«, 1 ta li­ janskom pu šk o m , 2 rev o lv e ra , 4 bom be, 300 p u ščan ih i 16 rev o lv ersk ih m eta k a .6* E k ip a se k r e ta la z a je d n o sa b rig a d o m , p a se d o g a đ a lo d a u n e p ri­ jateljskoj o fa n z iv i i o n a bu d e o p k o lje n a . A li i ta d a su p ro b e tekle, o n a k o ka k o to opisuje n e k a d ašn ji č la n te g ru p e Ire n a K o lesar: » N ism o smeli d a se krećem o zb o g a v io n a i ten k o v a koji su nas o k ru žili. M o rali smo g o v o ­ riti ša p ato m , ali sm o p ro b u o d rž a li.« 05 V eom a su često sn ažnije i b o lje p o zo rišn e gru p e iz jed in ica » p rek o m an dovane« n a ra d u p o z a d in u . U sep tem b ru 1942. godine z am cn ik ko m e­ sara 2. h rv a ts k e b rig a d e piše u izv e štaju d a su im ali d ile tan tsk u g ru p u koja je po n a re đ e n ju P r v e o p e ra tiv n e zone » k ren u la u p o z a d in sk i rad u k o ta r k o ren ič k i« 66. N e š to slično bilo je i sa k u ltu rn o m ekipom 13. p ro le ­ terske b rig a d e . K a d a je b rig a d a u n o v e m b ru 1943. k ren u la u B osnu, njena glum ačka g ru p a o sta la je n a tere n u Ž u m b e rk a i P o k u p lja d a bi, kasnije, bila jezgro o d koga je fo rm ira n a K a z a lišn a d ru ž in a p ri Z A V N O H -u .07

N a k r ilim a p esm e Pesm a je b ila s a sta v n i deo b o rb e i o n a se glasila i u rad o sti i u tu zi, na z a sta n k u , n a m aršu, u jurišu. U svoj d n e v n ik p o litič k i d eleg at p a rtiz a n ­ skog o d re d a » M a tija G ubec« u pisu je p o tk ra j o k to b ra 1941. d a b orci, n a ­ k o n uspelog n a p a d a n a K o z a ric e , k reću »sa pjesm om iz sela sve do rječice S ubocke«68. U m nogim d o k u m en tim a se in sistira n a o sn iv an ju p ev ačk ih h o ro v a i učenju » n a ro d n ih i rev o lu c io n a rn ih p jesam a svih n a ro d a « .69 K o n sta tu je se i n e d o s ta ta k » h o ro v o đ e koji bi u v jež b a v a o naše h orske rev o lu ­ c io n arn e pjesm e«.70 K a sn ije se o b jav lju ju i pjesm arice sa n o tam a 71 a, k a o što se k o n s ta tu je u izv e štaju p o lito d e la 3. d alm a tin sk e b rig ad e: » D a lm a ­ tinci lijep o p jev a ju . S v a k a četa je h o r za sebe«72. U nekim jed in icam a, n p r. u a u gustu 1943. u 16. b rig a d i, im a h o ro v a u svim b a ta ljo n im a , »a b rig a d n i h o r p jev a n e k o lik o pjesam a četv ero g lasn o « 73. N e k e jedinice im aju i svoje m u zičk e sastave. P rv a k o m p le tn a m u zičk a g ru p a, k o ja je u jesen 1942. izašla n a oslo b o đ en u te rito riju , Ž rn o v ič k a lim ena g lazb a, p r ip a la je 1. d a lm a tin sk o j b rig a d i i sa njom e p ro šla k ro z m noge b itk e 74. N e k e jedinice, n a p rim e r p a rtiz a n s k i o d red Banije, 18. b rig a d a , 12. sla v o n sk a b rig a d a im a ju u svom sastav u tam b u rašk e g ru p e ili »sekcije«75, a dru g e im a ju p ra v e v o jn e m u zik e o rg an iz o v a n e u »m uzički vod« k a o već p o m e n u ta m u zik a u 1. d a lm a tin sk o j b r ig a d i.'6

P a rtiza n sk e priredbe O n o što nauče u svojoj jedin ici: pesm u, k r a ta k ig ro k az, recitaciju , borci su često p re d a v a li svojim d ru g o v im a i m eštan im a sela k ro z k o ja su p ro ­ lazili. P a rtiz a n s k e p rire d b e bile su sv o jev rsn i o b lik o k u p lja n ja n a ro d a , p o d iz a n ja borb en o g m o ra la i tu m a č e n ja ciljev a o slobodilačke borbe. 271

Već u novem bru 1941. godine grupice bo raca iz p a rtiza n sk ih o d red a K o r­ duna i Banije »odlaze po selima i o d rža v a ju k u ltu rn e p rired b e« 77. U P rim orsko-goranskom odredu p o tk ra j decem bra 1941. p rip rem ljen a je velika p rire d b a »na kojoj će p a rtiz a n i istu p ati sa k u ltu rn im program om , pjes­ m am a, recitacijam a i skečevim a i na kojoj će novi p a rtiz a n i p oložiti z a k ­ letvu pod pa rtiza n sk im za sta v a m a « 78. Šta je zn ačila p a rtiza n sk a p rired b a za n a rod oslobođenog sela svedoči i od lo m ak iz ratn o g izveštaja u kom e se opisuje raspoloženje seljaka oslobođenog K rašića k a d je k u ltu rn a ek ip a 13. proleterske brigade 6. jan u a ra 1943. o d rža la p rired b u , k oja je bila »vrlo dobro posjećena« i posle koje se govorilo o p rilik a m a u zemlji i svetu: »Ljudi su se n aro čito o b rad o v ali k ad smo im saopćili da se na čelu našeg V rhovnog štaba nalazi h rv atsk i sin. T ra žili su d a d rug T ito dođe u K r a š ić [ .. .]« .79 P rire d b a se ne o tk az u je ni o n d a k ad a se pojave neprijateljski avioni kao što se dogodilo n a p ro slav i P rv o g m aja 1943. u selu P a u č ju 80. S adržaj prired b i bio je različit. Zavisio je, p re svega, od jačine snaga koje su je priprem ale. M eđutim , gotovo o bavezno, na svakoj p rired b i m o rala je biti izvedena neka horska pesm a, više recitacija i neki skeč. Iz pro g ram a prired b i koje je k u ltu rn o -p ro sv e tn i o d b o r 14. h rv atsk e b rigade d av ao u jan u a ru 1943. u R a vnoj G ori, Sušici i Starom L azu, a »na kojim a je bilo p risutno dosta m ještana koji su se oduševili našim nastu p o m « 81, m ožem o u k ra tk o a n a liz ira ti sadržaje tih p rired b i. N a p ro g ram u je, najpre, bila »Lijepa naša«. Iz a toga »M atija Gubec u tam nici« — što je, sasvim si­ gurno, o d lom ak iz dram e M irk a Bogovića. N a k o n toga, horska pesma » P a rtiz an k a « , i recitacija »Pjesm a h rv atsk ih d o m obrana« i p onovo horska pesma »O d U ra la do T rig lav a« . Iz a toga je sledio dram ski deo priredbe sa jednočinkom M ilana V ujnovića »Probuđene snage« i d v a skeča: »Tri gluha« i »T uđi sluga«. D od ajm o tom e još h o rsku »Pesmu radu« i dobili smo za tadašnje vrem e i p rilik e više nego solidnu p rired b u k oja je zaista m ogla da oduševi m eštane. K oliko je prired b i bilo, veom a je teško reći. A li da bism o dobili m ak ar p rib ližn u sliku m ože nam poslužiti izveštaj zam enika p olitičkog kom esara 1. d alm atinske brigade u kom e se kaže d a su b ataljo n i ove jedinice od 8. avgusta do 20. decem bra 1943. dali »25 uspješnih prired b i« . D rugim reči­ m a, ba ta ljo n i su prosečno svaki peti d an d a v a li po jednu prired b u . D o d a j­ m o tom e i to da je brig a d a u to vrem e bila u neprekidnom p o k retu i da je v odila vrlo često borbe, pa će nam broj izvedenih p rired b i b iti još zn a­ čajniji.

U m esto za k lju č ka U sagledavanju k u lturno-um etničk o g rad a u jedinicam a N aro d n o o slo b o d i­ lačke vojske do sada su, najčešće, isticani opšti i p o z n a ti zadaci tih delatnosti: podizanje opšte prosvećenosti, p o p u larisan je linije K P J, razvijanje k olektivnog duha, stv aran je raspoloženja i borbenog m o rala i si. M eđu­ tim , iako te z a d atk e i te uticaje n iko ne m ože (a n iti treba) da osporava, n ajm anje se rasp ra v lja lo o k u ltu ri i um etnosti kao »praktičnom i opera272

tivnom , n iad a sv ojevrsnom , o ru žju z a rea ln o o s tv a riv a n je specifičnog v id a h u m an o sti« 8-, veom a se m alo ra z m a tra o sn a ža n h u m an ističk i uticaj k u ltu re i um etnosti n a b o rca , n a č o veka k o ji je pošao u b o rb u ne sam o ra d i slo­ bode, već i d a bi m en jao svet. P odsetim o se još jed n o m na č la n a k »I p ro sv je to m k slobodi« i rečenice d a »treba b iti pro sv je c en d a p rep o z n a š svog un u tra šn jeg nep rija telja i d a ga satreš [ . . .] « 83 (k u rz . Đ . R .). K o lik o je u sv ak o m b o rcu bilo » u n u tra šn jih n e p rijate lja « , k o lik o ga je v reb a lo tu , u njem u sam om , »zaseda«, k a k v e je sve »b arik ad e« u sebi m o ra o srušiti, k o lik o p u ta k ren u ti »na juriš« p ro tiv svojih so p stv en ih sh v a ta n ja i n a v ik a . A k u ltu ra i u m etn o st p o m ag ali su m u da se u p u sti i u tu b o rb u z a m en jan je sam oga sebe, za svoje p rib liž a ­ vanje čoveku. P rim e ra ra d i, k a k v a se sve d ra m a m o ra la o d ig ra ti n a n e v id ljiv o j » u n u ­ trašnjoj« sceni dv o jice b o ra c a 2. b a ta ljo n a 4. b an ijsk e b rig a d e koji su se svakog d a n a ja v lja li na »lekarsku « i zbog to g a pro g lašen i » z ab u šan tim a« . Je dnog d a n a u zid n im n o v in a m a p o ja v ila se k a rik a tu r a sa n jih o v im lik o ­ vim a. I, k a k o je to za p isa n o u izv e štaju zam e n ik a ko m esara te b rig ad e, »odm ah poslije izla sk a n o v in a jed an od z a b u ša n a ta došao je u štab b a ta ­ ljona tra ž iti d a se on izbriše iz n o v in a, jer što će reći njegovi u selu k a d a čuju d a je on u n o v in a m a z a b u ša n t« .84 U izv e štaju se d a lje k o n sta tu je da se ta d v o jic a više ne ja v lja ju n a »lek arsk u « i » p o tp u n o su se p o p rav ili« . A šta se de šav a lo u b o rcim a n a k o n što su v id eli nek u p o z o rišn u p red sta v u , p ro čitali k n jig u , saslušali recitaciju ? K o lik o je sve to m en jalo n jih o v o g »un u trašn jeg n e p rija te lja « , k o lik o je sv ak i od n jih p o stao bolji i čovečniji, nem ogućno je isk a z a ti iz p ro sto g raz lo g a što je te n em erljiv e v red n o sti jedino k a d ra d a izm eri isto rija i to u u k u p n o sti svih p ro m e n a u čoveku i njegovim odnosim a. Specifičnost v o jn e org an iz a cije, sasvim sigurno, im ala je d v o jak i u ticaj na ra z v ita k k u ltu rn ih d e la tn o sti u jed in ica m a N a ro d n o o slo b o d ila č k e vojske. Pre svega, b ilo je lakše i je d n o sta v n ije u već postojećoj o rg an izacio n o j fo r­ mi v o jn ih jed in ica p rim e n iti (i n a o d ređ e n i n ačin njoj p rila g o d iti) i o rg a ­ nizaciju k u ltu rn ih d e la tn o sti. M e đ u tim , s d ru g e stran e, vo jn e jed in ice bile su izložene n e p re k id n o m i najčešće v eo m a sn ažn o m ritm u p ro m e n a : i m esta b o ra v k a i ljudi. Č este b orb e, m aršev i, gubici lju d i — sve je to im alo utic a ja n a r a z v ita k k u ltu rn ih de la tn o sti. A one su se, ip a k ra z v ija le . I, go to v o , n ik a d a nisu p resta ja le, p a ni u n a j­ težim tre n u c im a , u najsu d b o n o sn ijim isto rijsk im b o rb a m a 85. R azloge tom e v a lja tra ž iti u id en tičn o sti c iljev a k u ltu re i revolucije. O b e im aju svoje p o laz ište u čoveku i obe m u se v ra ć a ju d a bi ga učinile boljim i ljudskijim . D e lu ju ć i n a jn e p o sred n ije n a čo v ek a, k u ltu ra i u m etn o st ga revolucionišu i p o k reć u , m en ja ju n jeg o v a sh v a ta n ja , v a sp ita v a ju , prenose do njegove n u trin e p o ru k e revo lu cije i p o m až u m u d a ih p r ih v a ti k ao svoje. O n e o slo b a đ a ju u čoveku snage k oje m en ja ju m ik ro k o sm o s njega sam og, a sam im tim ga osp o so b lja v aju d a m en ja m ak ro k o sm o s koji ga okružuje. U p ra v o zbog to g a k u ltu r a i u m etn o st su u oslo b o d ilačk o j b o rb i n a ro d a Jugoslavije bile s a sta v n i deo re v o lu c io n a rn o g čina. 18

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalistiikoj revoluciji u H rvatskoj

273

B c lc š k e 1 Z b o rn ik d o k u m e n a ta i p o d a ta k a o n arodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih n a ro d a (u daljem te k stu : Z b o rn ik ), tom V II, knj. 1, str. 181. 2 Z b o rn ik , to m V, knj. 1, 74. I Ibidem , 78. 4 Ibidem , 196 i 204. 3 Z b o rn ik , tom IX , k nj. 2, 228. 6 Z b o rn ik , tom V, k nj. 1, 123. 7 O m la d in ska borba, o rg a n K om unističke om ladine Jugoslavije, god. I, br. 1, 17. X I 1941, K om isija za isto riju om lad in sk og p o k re ta C K N a ro d n e om ladine Jugoslavije, Z agreb 1950, 9. 8 Z b o rn ik , tom IX , knj. 3, 891. 9 Ibidem , 630. 19 Ibidem , 694. II Ibidem , 341. 12 A rh iv V ojnoisto rijsk o g in s titu ta (u daljem tek stu : A rh iv V II), reg. br. 4 -7 , k. 796. 1:1 A rh iv C K S K J, reg. br. 5634/V , 2 -9 2 /4 3 . 14 Z b o rn ik , tom IX , k nj. 3, 766. 13 Ibidem , 144. 18 Ibidem , 101. 17 A rh iv In s titu ta za h isto riju rad n ič k o g p o k re ta H rv a tsk e (u daljem tekstu: A rhiv IH R P H ) , reg. b r. 8871. 18 Z b o rn ik , tom IX , k n j. 3, 897. 19 Z b o rn ik , tom V, kn j. 2, 228. 20 Z b o rn ik , tom IX , kn j. 3, 205. 21 Ibidem , 637. 22 Ibidem , 221. 23 Ibidem , 27. 24 A rh iv IH R P H , reg. b r. 8872. 23 Ibidem , reg. br. 8893. 28 Ibidem , reg. br. 8882. 27 Ibidem , reg. br. 9132. 28 Ibidem , reg. br. 9133. 29 Z b o rn ik ,

tom IX , knj. 4, 622.

30 C itira n o prem a čla n k u A le k se Iva n o vića , F ragm enti o p artijskopolitičkom radu, Z b o rn ik : Šesta p ro le te rsk a d iv iz ija , Z agreb 1964, 518. 31 Z b o rn ik ,

tom IX , k nj. 4, 217.

32 Z b o rn ik ,

tom IX , knj. 3, 542.

33 R iječ Psunja, br. 1, 15. V I I I 1943, 5. C itira n o p rem a k n jizi: Iz b o r iz štam pe N O P u Slavoniji 1941 -1 9 4 5 , p rire d io M ilenko P a tk o v ić, H isto rijsk i in stitu t Slavonije, Slav. B rod 1968, 426. 34 Z b o rn ik,

tom IX , knj. 1, 418.

33 Z b o rn ik ,

tom IX , kn j. 3, 144.

38 Z b o rn ik , tom V, knj. 1, 59.

274

17 Z b o rn ik , to ra I X , k n j. 3, 652. 38 Ib id em , 669. 34 A rh iv V I I , d o k . 57, k. 43, fasc. 1, B rigadir iz 1943. 44 O v i b ro je v i B rig a d ira n a la z e se u a rh iv u M u z eja revolucije n a ro d a H r v a ts k e Z agrebu.

u

41 Z b o rn ik , to m IX , k n j. 3, 777. 43 B ib lio g ra fija iz d a n ja u in stitu t, B eo g rad 1964, 5.

n aro d n o o slo b o d ilač k o m

ra tu

194 1 -1 9 4 5 ,

V o jn o isto rijsk i

43 N a v . d e lo iz R ije č i Psunja. 44 J o v o B o g d a n o v ič , Ja b u k e ili k n jig e, iz z b o rn ik a ra d o v a : U sta n a k n a ro d a Ju g o slav ije , k n j. 5, B e o g ra d 1961, 312. 43 Z b o rn ik ,

to m I X , k n j. 2, 228.

44 Z b o rn ik ,

to m I X , k n j. 4, 142.

47 Z b o rn ik ,

to m I X , k n j. 5, 739.

48 P o d a c i iz B ib lio g ra fije N O R . 49 Z b o rn ik ,

to m IV , kn j. 9, 255.

50 B ib lio g ra fija N O R , 572. 31 T a j p o d a ta k sam lire o b ra d io u svom sao p šte n ju : P o z o rišn a d e la tn o st u jed in ic am a N O V i P O J , p o d n e to m n a sim p o ziju »P o zo rište i revolucija«, u Jajcu 28. V I 1971. P o zorište, god. X I I I , b r. 5 - 6 , T u z la 1971, 6 7 4 -6 9 6 . 33 Z b o rn ik , to m I X , k n j. 3, 867. 33 Ib id em , 637. 54 Z b o rn ik , to m V , k n j. 2, 198. 53 Ib id em . s* Z b o rn ik ,

to m IX , k n j. 1, 473.

S7 Z b o rn ik ,

to m I X , k n j. 3, 370 i d ru g i d o k u m en ti.

38 Z b o rn ik ,

to m IX , k n j. 2, 255.

34 Z b o rn ik ,

to m I X , k n j. 4, 589.

40 A le k sa I v a n o v ić , n a v . d elo, 520. 41 V je k o A fr ić , 5 4 3 -5 4 4 .

L ik a

i

te a ta r

bez

k u lisa, Šesta p ro le te rsk a

d iv izija,

Z ag reb

1964,

43 J o ža G reg o rin , C e n tr a ln a k a z a liš n a d ru ž in a p r i Z A V N O H -u , P o zo risn i ž iv o t, god. V I, b r. 16, B eo g ra d 6. X I I 1961, 21. 43 Ib id em . 44 C itira n o iz p rilo g a u k n jiz i: T rin a e sta p ro le te rsk a u N O B -i, Z ag reb 1957, 268. 43 Đ . R ., D iv n a i te šk a ig ra z a č o v e k a (in te rv ju sa Iren o m K olcsar), N a ro d n a a rm ija , god. X X I ,

b r. 1337,

B e o g ra d 26. X I 1965, 9.

44 Z b o rn ik , to m I X , k n j. 2, 255. 47 J. G reg o rin , n a v . delo. 48 Z b o rn ik , to m V , k n j. 2, 101. 44 Ib id em , 228. 70 Z b o rn ik , to m I X , k n j. 2, 255. 71 Z b o rn ik , to m I X , k n j. 3, 83. 73 Ib id em , 210. 73 Z b o rn ik , to m I X , k n j. 4, 217.

275

74 K om u n ističk i p o k re t i socijalistička rev olucija u H rv a tsk o j, rad n ič k o g p o k re ta H rv a tsk e , Z agreb 1969, 247. 73 Z b o rn ik , tom

IX , kn j. 3, 101 i k nj. 4,

78 Z b o rn ik , tom

IX , k nj. 4, 631.

In stitu t za historiju

247.

77 Z b o rn ik , tom V, knj. 2, 61. 78 Ibidem , 325. 79 Z b o rn ik , tom IX , knj. 3, 61. 80 Ibidem , 570. 81 Ibidem , 74. 82 M ila n R a n k o v ić , S v et um etnosti, N a p rije d , Z agreb 1964, 277. 83 N a v . delo iz R ijeci Psunja. 84 Z b o rn ik , tom

IX , k n j. 3, 747.

83 O tom e sam opširn ije pisao u ra d u : K u ltu rn o -p ro sv e tn i rad , zab a v n i ž iv o t i um etn ičk a d e la tn o st jed in ica N O V J koje su učestvovale u č etv rto j ipetoj ofanzivi, N e re tv a - S utjeska 1943, V ojnoistorijski in stitu t, B eograd 1969, 3 59-368.

Obilježja partizanskog kazališta u jedinicama NOV u Hrvatskoj

M aja H r ib a r-O že g o v ić

P ro b le m a tik a ov o g re fe ra ta dio je k n jig e o p a rtiz a n sk o m k a z alištu u v ri­ jem e n a ro d n o o slo b o d ila č k e bo rb e u nas. Stoga je za ov u p rig o d u iznosi­ m o u sažetom o b lik u , sto zn a či sam o u onim k ra jn jim to čk a m a k oje su b itn e z a p a rtiz a n s k o k a z a lište u jed in ica m a N a ro d n o o slo b o d ila č k e vojske i za suvrem eno k a z a lište u nas i u svijetu. P re m a p re d m e tu i in te rp re ta c iji ide, d a k le , u red p o k u ša ja što z a d iru u p o v ijest naše rev o lu c ije i k u ltu re , ali i u p o d ru čje n au č n e d iscipline o k a z a ­ lištu, tea tro lo g ije . T a k o đ e r, p rv i p u t u nas, p re z e n tira g ra đ u o p a rtiz a n sk o m k a z alištu u v o j­ nim jed in ica m a , i to u b ib lio g ra fsk im jed in ica m a izd v o jen im iz d o k u m e­ n a ta i p o d a ta k a o N O R - u ju g o slav en sk ih n a ro d a , koji su k ro n o lo g ijsk i o b ja v ljiv a n i u p e to m to m u istoim en o g Z b o rn ik a , u 38 k n jig a, u izd a n ju V ojn o isto rijsk o g in s titu ta J N A , B eo g rad , o d 1952. do 1969. godine. N a ra v n o , ni ov aj r e fe ra t n i n a v e d en a k n jig a ne o b u h v a ć aju zbog opsega do u d e ta lje svu tu golem u g rađ u , ali n asto je ne izo sta v iti, u z tem eljne, ni m anje u očljive ali v a ž n e p ro b le m e k o ji, sm a tra m o , m ogu p o tać i b o g atu p ro b le m a tik u p a rtiz a n s k o g k a z a lišta u s tv a ra n ju n o v ih p ro g ra m a, u oblasti tzv . d ra m a tu rg ije p u b lik e , d ra m a tu rg ije scenskih o b lik a ili u d ram i. U o b lasti p ra te ć ih d isc ip lin a po v ije sti naše rev o lu cije i n aro d n o o slo b o d i­ lačke bo rb e — o d k o jih osobito iz d v a ja m o m ark sistič k u k ritik u — z a nas je o stalo fu n d a m e n ta ln o p ita n je rev o lu cije i u m jetn o sti. U n a sto ja n ju da se p ro d re do ra z u m ije v a n ja izv o rn e M a rx o v e m isli o o tp o čin jan ju u m je t­ ničkog ž iv ljen ja , om ogućen je r a z v ita k ta k v ih m isli z a v rijem e n a ro d n o ­ oslobodilačke b o rb e u n jenim v o jn im fo rm a cijam a . Z a to smo već u naslov ovog n a p isa u nijeli re la te — p a rtiz a n s k o k a z alište i njeg o v a o b ilježja u vojnim jed in ica m a u H rv a ts k o j. N a š a tem eljn a tez a pro istječe p rem a to m e iz d o v o đ e n ja u v e z u k a z a lišta i p a rtiz a n s k o g k a z ališta , od n o sn o k a z ališta i n e k a za lišta , u vrije m e n a ro d n o o slo b o d ila č k e b o rb e, i to u vojn im jed in cam a. 277

M oram o odm ah reći d a su korijeni tak v e tzv . »m ezalijanse« u trajn o m nesporazum u pri dovođenju u vezu k az ališta uopće i kazališne um jetnosti s kazalištem u revoluciji, pa rtiza n sk im kazalištem . O n i se k riju , dak ak o , u pogrešnom shvaćanju i v red n o v a n ju k az ališta uopće, a zatim u sum nji u m eđuodnose k a z ališta i njegova k o n tek sta, revolucije i n aro dnooslobo­ dilačke borbe. Bila je to predugo p rep re k a svakom iole ozbiljnijem an alitičkom objaš­ n jav a n ju p a rtiza n sk o g k a zališta, tra jn i pseu d o arg u m en t dedukcije p riro d e k a z ališta iz una p rijed spoznate p riro d e um jetnosti, a iz p riro d e k azališta dalje pojedinačnoga dram skog književ n o g djela. M im o principijelne k ri­ tik e i k ritičk o g sta v a spram svega onoga što ne p rih v a ć a tabu-tem e, o sta­ jući na isključivosti jedne sfere ili rezignirajući n ad prebogatom raz n o li­ košću druge sfere — ka za lišta ili revolucije — rastao je broj pseudom arksističkih kazališn ih k ritič a ra , a još više broj k n jižev n ih rad o v a s » vlasti­ tim « m arksističkim p ristupom um jetničkom djelu i um jetničkom stv a ra ­ laštvu. Isto tak o rastao je broj izv ed ab a i činjeničnih izvještaja nakon izvedbi, koji nisu u n a p re đ iv a li k ritik u , n iti su b itn o utjecali na razvoj ka z ališta , a uopće se nisu vodile diskusije o um jetnosti i revoluciji. N a sreću, to ne v rijedi za p a rtiza n sk o k azalište u vrem enu N O B -a, nego više za p ro b le m atik u k a z ališta poslije ra ta , i to nam ukazuje na nužnost d rukčijeg gledanja na kazalište i njegov smisao uopće. Z a to smo m im oišli sve ono što se »riječju i djelom « po ziv alo na tzv . d oju­ čerašnju um jetničku književnost, d ram sk o k azalište, i k n jiževne k riterije (skupinu sličnih stru k tu ra ln ih obilježja i sudova), p a smo odjednom o tk rili u građi o pa rtiza n sk o m kaz alištu u vojnim jedinicam a bog atstv o drukčijih, jasnijih, o štrijih i ko n z e k v en tn ijih koncepcija i o rijen tacija, koje su nas upozorile d a pa rtiza n sko k azalište stoji izv an svega toga, a da p ri tom postaje novom , najm lađom kazališnom um jetnošću. O tk riv a li smo je postupno, z a jed n o s n astajan jem , razvojem i tra n sfo r­ m iranjem vo jn ih jedinica u procesu narodn o o slo b o d ilačk e borbe, u p red ­ rad n ja m a i n jihovu procesu. N e dijeleći nego u jedinjujući obilježja k a z a ­ lišta u tzv . po z a d in i s onim a p ri vojnim jedinicam a, k reta li smo se zajedno s okupljenim borcim a od p o četak a n jih o v a org an iziran o g rad a do »od­ laska« u p a rtiza n e : p ra tili smo vo jn u jedinicu na terito riju H rv a tsk e od njenog z ačetk a do službenog fo rm ira n ja , i to od p rv o g d an a u stan k a, 22. V I 1941, i p rv o g proglasa za ustan ak , 15. IV 1941. godine, do oslobo­ đenja, 15. V 1945. N ašli smo tak o d a etap am a raz v o ja vo jn ih jedinica i e tap am a raz v o ja N O B -a odg o v araju etape raz v o ja p a rtiza n sk ih oblika k a z ališta u vojnim jedinicam a, koje su bile njih o v integralni, neodvojivi dio, T o znači da su kazališne grupe i ekipe sudjelovale i u borbenim zadacim a i u k o n stitu ira n ju vlasti. N ašli smo, u d aljnjoj in terp retaciji d okum enata đ a raznovrsnost i raznolikost p a rtiza n sk o g k a zališta u v ire u cjelovitost p a rtiza n sk o g ka z ališta na terenu vojne jedinice, krećući se s njom u po za­ d in u i m ijenjajući s njom m jesto z b iv an ja, kazujući d a m eđu njim a nem a »čistih« ni č vrstih granica. V ojnu jedinicu, dakle, povezuju zb iv an ja i ljudi koji ispunjaju prostor, m isao i vrijem e zb iv an ja njene kazališne, ku ltu rn e ili slične grupe. G la v n a je raz lik a izm eđu g ru p a u p o zad in i i onih p ri v o j­ nim jedinicam a u njihovoj m obilnosti; to ima svoj estetički izraz u p o ­ 278

kretljiv o sti p a rtiz a n s k e k olone, d o k se u g ru p am a p ri o rg an im a v lasti u p o z adini, u z nešto sm anjen d ija p a z o n k re ta n ja , g estik a kolone tra n sfo rm ira u p o k re t p a rtiz a n s k o g k o ra . U p re lije v a n ju jed n e gru p e u dru g u , »na terenu p o lo ža ja « , s v a k a je g ran ic a iz b risa n a , a a d e k v a tn o tom e njih o v i sad ržaji i oblici u k o jim a p u to v i b o rb e p o sta ju faz a m a p a rtiza n sk o g k a z a ­ lišta z b iv a n ja . Je d n o m riječju, p a rtiz a n s k o g d ram a p o lisa . T ek rasfo rm ira n jem v o jn ih jed in ica, d a k le n e p o sred n o n a k o n oslobođenja, prestaje d je lo v a ti p a rtiz a n s k o k a z a lište u v o jn im jed in icam a N O V u H rv a ts k o j, odalkle će se p rem jestiti u tzv . k u ltu rn o -z a b a v n e d jela tn o sti p ri n o v o fo rm ira n im m irn o d o p sk im fo rm a cijam a , koje d jelu ju i d anas. T o će reći d a se ne r a d i o k ra ju p a rtiz a n s k o g k a z a lišta u v o jn im jed in icam a nego 0 m ogućnostim a k a k v ih ni p rib liž n o nem a u našem p ro fesio n aln o m k a z a ­ lištu, a p re m a o d ređ e n im ob ilje žjim a id u u red su v rem en ih po stig n u ća svjetskog k a z a lišta . P re o sta je na m d a ih u zn asto jim o ra z v ija ti i o tk riv a ti uvođenjem u sv ijet našega i in te rn a c io n a ln o g k a z ališta . M ože se to m n o g im a č in iti n a te g n u tim , ali u v jeren i smo d a je id eja p a rti­ zanskog k a z a lišta p ri v o jn im jed in ica m a N O V u g rađ e n a u tem elje nove u m jetnosti i do stig n u ć a suvrem en o g k a z a lišta m nogo k o n k retn ije i adek v a tn ije, nego što su o tk riv a le sve d o n e d a v n o i n a jp o z itiv n ije izjav e o po jedinim n jegovim »nesavršenim i p ro p ag a n d n im « djelim a. Id eja je to z n a n a sv im a ; s a d rž a n a je u b o rb i za slo b o d u od n e p rija te lja i oslobođenja v lastite ličnosti. Iz d o g a đ a ja u d o g a đ a j, iz klice d jela d o u g o to v o djelo, rev a lo riz ira n e su p a rtiz a n s k e m ogućnosti v la s tite , i, d ru g ih ličnosti, k a o rad ik a ln i a n tip o d svijetu m o n stru o zn o g r a ta i z a ra ć e n o g d ru štv a . G u ra n i ta k o svakog d an a u sam o središte p a k la u m ira n ja i u žasa r a to v a n ja , p a rtiz a n i su zn ali da se kv in te se n cija n jih o v a d ru štv a n a la z i n a dru g o j stra n i i d a iz d a n a u dan, o visno o njim a , p resta je b iti izn im k o m p o staju ći n jih o v im jed in stv e ­ nim p ra v ilo m . U m jesto d e k re ta , n a sta ju ći u procesu b o rbe, krećući sk u p a s njom , i m isleći s k u p a s njom , b o rci su, u ro n je n i u stv a rn o st borbe, ob o ­ gaćivali jed n i d ruge, p ro v je ra v a ju ć i sebe i dru g e k ra j sebe, n ik a d a ne p restajući m isliti, ne p o k a z u ju ć i z n a k o v e m rtv ila nego u svem u su p su m irajući p ita n je »zašto?«, ponoseći se u v ije k nekom rad ik a ln o m slobodom . Z aista su sloboda i o slo b a đ a n je o stali lajtm o tiv o m p a rtiz a n a sve do danas, 1 to ne sam o k a o p o litič k i c redo nego i k a o eg zisten cijaln i stav uključen u sv ak o ž iv o tn o i ž iv o to d a jn o p la n ira n je . B o rb a je sv ak o m e i svim a n u d ila p rilik u do n o šen ja v la s tito g s ta v a i k ritič n o sti. O tu d a smo zak lju čili da je d a ljn je tem eljno o bilježje p a rtiz a n s k o g k a z a lišta u v o jn im jed in icam a sa­ d rž a n o u zn a če n ju k u lta ličnosti u n ajb o ljem sm islu riječi, u smislu širenja ob z o ra v a n jsk o g i u n u ta rn je g sv ijeta, p re d a v a n ja djelu i, ujed n o , d jelo ­ v a n ja n a djelo, k a o što se d jelo v a lo n a b o rb u . N ik a d a d ak le nije stih ijn o st situacije p o tisn u la situ a c iju sam u, te je u p a rtiz a n sk o m k a z alištu u vojnoj jedinici nem oguće b ilo e lim in ira ti isto d o b n i k o n k re tn i iz b o r su d io n ištv a b o rac a i p o jed in a c a. T o zn ači d a su ne sam o b risan e granice m eđ u b o r­ cim a, p u b lik o m i b o rcim a izv o đ a č im a , nego su i jed n i i d ru g i z a d rž a v a li sebi p r a v o d a se s p o n ta n o uk lju če u sm išljeno d jelo v an je. U tom je smislu, d a k le , p ro n a đ e n p u t d a se u rav n o te ž i odnos izm eđ u p u b lik i » stvarno« postojeće i one »idealno« m oguće, k a k v u tek sm ijem o poželjeti: 279

O tv o re n a tim e, prolegom ena za novu v iziju novoga svijeta i čovjeka p o ti­ c ala je u pa rtiza n sk o m kazalištu i u revoluciji nesim ulirana opredjeljenja i u um jetničkoj sferi. I tu je »otčepljena« iduća naša teza o p artizan sk o m kaz alištu , ili nekazalištu tradicio n aln o m , u kojem se počelo naro čito živjeti. P a rtiz an sk i način ž ivljenja otpočeo bi prelaskom iz m irnodopskog ili ok u ­ p ira n o g te rito rija u svijet k rajn jih situacija ra ta u kojem su se borci našli o su pnuti tim e k a k o u stavu sam osvjesnog i sebi svojstvenog bića otpočinju reh a b ilitira n je svojih elem entarnih p ra v a n a d o ž iv ljaj, riječ, izgovorenu u sebi ili naglas, zapisanu ili nenapisanu, što će se o stv a riti u zb iv an ju i iz v rša v an ju određenog z a d a tk a , usprkos v lastito j m uci zbog bližnjega, žene, obitelji, d ezertiraju ći iz v lastitih sum nji i zaslijepljenosti. U šavši u svijet N O B -a i » p artizan ije« najveći broj njih odlučio je i ostati u njem u, dijeleći s njim svako do b ro i zlo, n astav ljaju ći stajati u spravno u vrem enu u kojem u su m nogi p o klekli. M im o v lastitih interesa i osobne k oristi, u d ružujući se i kon c e n trira ju ć i u ideji slobode, u posvudašnjoj istini što je b ila n a d o h v a t ruke tak o d a se činila gotovo b an alnom , ti bi borci, »prije drugih«, p o stajali stv arao cim a u fo rm u liran ju p o treb a i potrebom sam om . / T o je značilo d a se ž iv o t sam z a p ra v o k o n stitu ira o kao djelo u naro d n o oslobodilačkoj borbi, u vojnim jedinicam a i njihovoj pozad in i, na poluoslobođenim i oslobođenim terito rijim a : kažim o — kao um jetničko p a rti­ zan sk o djelo. I to na više p a rtiza n sk ih načina, m eđu kojim a je glavni: k o n tin u ira n o zb iv an je u kojem se ide n ap rijed , a čiji je vanjski ishod s a d rž a n u d v ije -tri to liko prisne riječi: p o k ret, n a p rijed , i borba, ili otp o r. T e su riječi izgovarane ili z a pisiv an e ugovorenim znacim a i znacim a ras­ p o z n a v an ja u d o kum entim a v o jn ih jedinica, u borbenim akcijam a, u n a­ redbam a ili pozivim a na borbu, u p ro d ira n ju i v raćan ju s p o ložaja, u boj­ nim pokličim a pojedinaca i u tri tem eljna p ro zn a ž a n ra vojnih dokum e­ n a ta i p o d a ta k a ra ta i o ra tu : to su o p e ra tiv n i izvještaj, o bavještajni izvje­ štaj i kom esarski izvještaj. T a k o đ e r, odijeljeno ili u sklopu teksta sadržane su u p a rtiza n sk o j poeziji i d ram i kao jedinstveni k o r p a rtizan sk o g k retan ja k olone kojoj srž čine ljudi što govore jedni s drugim a. A to je već arhetipski p a rtiza n sk i d ram ski dijalog i d o g ađ aj: dram a, naim e, nalazi sebe k a d nađe svoj glas. M ožem o k a z a ti da se iz govornog d ijaloga to zb iv an je preselilo u tekstove i p ro dukcije p a rtiza n sk o g rep e rto a ra , bilo kao n ap isan a izvedba ili izveden tekst. Dosega neograničenog, što će reći d a u njem u smiju, m ogu i m oraju istu p a ti svi z a interesirani: otpočinjući tim e p rije izvedbe, razvijajući se u to k u p a rtiza n sk o g kaz ališta u vojnoj jedinici i n astav ljaju ći se poslije toga u procesu što ga u k ra tk o m ožem o d e fin ira ti kao o tv o ren p rijelaz iz jednog z b iv a n ja u drugo, m eđu svim b orcim a, baš svim sudionicim a, o d la­ zeći o d atle u sve no v ija p o dručja stv arn o sti. D o p iru ći sve do nas danas. V italn o st p a rtiza n sk ih tekstova rav n a je stoga v italn o sti njihovih brojnih a u to ra o k upljenih u energiji vojske s kojom se razlijev a i tra ž i točke u k ojim a se od ig ra v a ju velike bitke, odolijevajući p ita n jim a ž iv o ta i sm rti, ne odolijevajući jedino »sili ideje čiji je čas kucnuo«. 280

O b lik u ju ć i se ta k o p ro žim an je m i tra n s fo rm ira n je m , p a rtiz a n s k o k a z alište neće b iti tek o b lik ž iv o ta nego će u u m je tn o st k a z a lišta unositi i nove ž iv o tn e ob lik e — o b lik e rev o lu cije i n aro d n o o slo b o d ila č k e borbe. U njem u će se z a to m nogo to g a ru šiti ali i p o p ra v lja ti već » p o z n a to o d p rije« , više gradeći ip a k n a sp o sobnostim a k o h e re n tn ih cjelin a d a u sebe u p ija ju u z a ­ jam n o p ro tiv rje č n e dije lo v e: p a će se ta k o u p a rtiz a n s k im tek sto v im a i njih o v im p re lije v a n jim a iz ja v n ih z b iv a n ja bo rb e p rek o in te rm e d ija i tra d icio n a ln o g k a z a lišta izm iješati tra g ičn i p riz o ri s on im a što n av o d e n a sm ijeh, p r i čem u će b o ln u n a p e to s t o d m ije n iti o p u štan je, osjećaj v ed rin e i ž iv o tn e ra d o sti. M je šo v iti ž a n ro v i p re v la d a v a t će u tip ič n o p a rtiza n sk o m pred m e tu i p o s tu p k u , u k o jim a će ak c ija » d isati« , svjesna u žasa ra ta , čak i u na č in u sm ija n ja ; o n d je gdje je b ilo o dviše tra g ičn o g a nije im alo smisla stv a ra ti od ijeljen ž a n r tra g e d ije nego se osjećala p o tre b a »za više rad o sti« . O b iln a g ra đ a , s a sta v lje n a od leta k a , p ro g la sa , n a re d a b a p a do p a rtiza n sk e jednočinke, v ješto m o n tira n a u veće cjeline ta k o d a se m ože m ijen jati, k ra titi i po p o tre b i d o p isiv a ti, m a lo k a d u v je ž b a v a n a k ao u k a z alištu , uvijek izlo ž e n a p o g led u ja v n o s ti, p a ž ljiv o je k o n tro lira n a goto v o do idealne sp o n ta n o sti, rad o m i p o v e ć av a n je m zad u že n ja . G led an o iz p a rtiz a n s k o g k a z a lišta z b iv a n ja u svijet revolucije, k aos i nered p r e tv a ra o se u red i sigurn o st, g led an o o b ratn o , iz v a n a u n u tra , n a ­ su p ro tn i s ta v o v i i po g led i išli bi c je lo v ito m p a rtiz a n s k o m d ram a p o lisu u kojem je n e sta jalo laži a isp o sta v lja lo se o no što je u dosegu istine. U m je­ sto stu p n ja sličnosti rev o lu cije i p a rtiz a n s k o g k a z ališta , n jih o v e p ro v je rljivosti i p re p o z n a tljiv o s ti, izb je g n u te su sve op asn o sti o g led an ja ili im itira n ja fa k tic ite ta s tv a rn o sti, što bi z a p ra v o o p terećiv ale sv ak o zb iv a n je i a kciju, a o tv a r a n a su v r a ta in te rp re ta c ija m a i sam o in icijativ am a. Bilo je d o v o ljn o d a sam o jed a n o b je k t b u d e stav ljen u fokus z b iv a n ja p a da iza z o v e rea k c iju b o ra c a i n a ro d a u d ru že n ih u ideji k ra tk e p riče ili p rip o v ije d a n ja o netom m in u lo m d o g a đ a ju , d a se p o k ren u lik o v i — oni izv a n a , iz b orbe, p rem a o n im a iz n u tra , d a se »podbode« d a ljn ji raz v o j i cilj p a rtiz a n s k o g k a z a lišta . »K lap ale« bi ta k o b itk a i n jen a » rek o n stru k ­ cija« z a je d n o , prenoseći se o d b o ra c a p u b lici i o b rn u to , n a tra g . B itk a je m ogla p o s ta ti p red m e to m , idejom ili fab u lo m rad n je , ali je i p u b lik a m ogla p o sta ti ta k o đ e r p red m e to m a kcije p a rtiz a n s k o g k a z ališta , štoviše, o p ti­ m alnom veličinom p a rtiz a n s k e dram e. V a ž n iji, d a k le , o d k o m a d a i iz v o đ a č k e k az ališn e p rak se u novom su p a rti­ zanskom k a z a lištu bili — p a rtiz a n i. Sto g a nism o u o k o lo tra ž ili n a z iv za p a r tiza n sk o k a z alište nego sm o ga sa svim sv o jstv en im m u k a ra k ­ te ristik a m a preu zeli iz zak lju č n o g o d jeljk a — D isc ip lin a i m eđusobni o d ­ nosi u p a rtiz a n s k im o d re d im a — što ga je n a p o č e tk u ru jn a 1941. godine na p isa o n a ro d n i hero j M a rk o O re šk o v ić , negdje u Lici, na p rv o m p a r ti­ zanskom oslobođenom te rito riju b liz u K orenice. — K a k a v tre b a d a je p a rtiz a n ? — u p ita o se i o d g o v o rio : — P a r tiz a n m o ra d a se ra z lik u je u m nogo čem u o d običnog b o rca ili r a t­ n ik a. S am a p a k riječ p a rtiz a n o b ilje ža v a k a ra k te r i cilj njegove b o rb e, tj. u toj se rijeci sam im tim p o d ra z u m ije v a d a je sv jestan svih d u žn o sti k o je se n am eću k a k o n ačn o m cilju, tj. p o tp u n o m o slobođenju sebe i svog n a ­ roda. 281

Z a m ene je to za ista bio do v o lja n arg u m en t d a nao k o nekazališno k a z a ­ lište N O B -a nazovem o i obilježim o au to h to n o našim i to pa rtiza n skim k a za lište m , za koje se isplati b o riti d a uđe u svijet in tern acio n aln o g k a z a ­ lišta, ne sam o da ondje vani postane nov o ime u p ovijesti k azališta, nego da u nas na sta v i živjeti. J e r ne sam o d a je u njem u izb risan a granica izm eđu k a z ališta i nekazališta, nego je usprkos tom e ono n a z v an o od av d e za n ajm lađ u um jetnost, a, što je n ajv ažn ije, u k a z an o je n a one moći ideje po kojim a kazališno p ita n je postaje rev o lu cio n arn im , a dobivena revolu­ cija i N O B ponovo se ulijevaju u k azalište N O B -a , p a rtizan sk o .

Kultura i umjetnost u listovima AFŽ-a u Hrvatskoj za vrijeme NOR-a i socijalističke revolucije 1941— 1945.

M arija Sen tić-Ž akn ić

L istovi koje iz d a ju o d b o ri A n tifa šistič k e fro n te žena u H rv a ts k o j u periodu n a ro d n o o slo b o d ila č k o g r a ta i so cijalističk e revolucije u H rv a ts k o j 1941— 1945. s v o je v rsta n su d o p rin o s k u ltu rn o j p o litic i to g a p o vijesnog raz d o b lja naših n a ro d a , ne sam o p o b ro ju n a slo v a i stra n ic a već i po sa d rž a ju i p o g rafičk o j o p rem i. D v a d e se ta k ta k v ih listo v a, koji izlaze n a te rito riju H r v a ts k e z a v rije m e n a ro d n o o slo b o d ila č k e borbe, iz ra z su po tre b a ž e n a -a n tifa šis tk in ja z a sv estran o m in fo rm a c ijo m : o ak tu a ln o j političk o j situ aciji u z em lji i sv ijetu , o c iljev im a b o rbe, o širenju N O P -a , o n a ro d n o j v lasti, o oslobođenom te rito riju i ž iv o tu n a njem u, o n e p ri­ jatelju i njegovim z lo d je lim a , o že n am a -b o rc im a , njih o v im ju n aštv im a , 0 a k tiv istk in ja m a »iza žice« o k u p ira n ih g rad o v a , o A n tifa šistič k o j fro n ti žena, njenom ra z v o ju i r a d u , o p o litič k o m ra d u žen a i rad u sa žen am a na oslobođenom i neoslobođenom te rito riju , o k o n fere n c ija m a žena itd . Isto d o b n o p o ja v a svih tih listo v a iz ra ž a v a tra jn u b rig u K o m u n ističk e p a rtije z a p o litič k i r a d i p o litič k o d jelo v a n je m eđu ž en am a i n jih o v o p o v e z iv a n je u N O P . T a n e p re s ta n a b rig a K o m u n ističk e p a rtije očituje se u p o ja v i m n o g o b ro jn ih č la n a k a n a jv iših p a rtijs k ih i v o jn ih ru k o v o ­ d ilaca n a s tra n ic a m a tih d v a d e se ta k listo v a, u n a p isim a u red n ik a p o je­ d in ih listo v a gdje se g o vori o v a ž n o sti šta m p e uopće, a posebno o v ažn o sti tzv . »ženskih listo v a« u k u ltu rn o m , p o litič k o m i d ru štv e n o m u z d iz a n ju žena. Svi ti »ženski listovi« n a sta li su n a tra d ic ija m a tz v . n a p re d n e ženske štam pe k o ju su iz d a v a le i u re đ iv a le a n tifa šistk in je H rv a ts k e još u p erio d u p rije d ru g o g a sv jetskog r a ta , a bili su n a m ijen jen i isto d o b n o i in fo rm aciji 1 k u ltu rn o m , d ru štv e n o m i p o litič k o m u z d iz a n ju ž e n a .1 P rv i »ženski list« z a v rijem e n a ro d n o o slo b o d ila č k e bo rb e n a p o d ­ ručju H r v a ts k e bio je »Ž ena u b o rb i« .2 Počeo je iz la z iti n a oslobođenom te rito riju u Lici 1942. godine (p rv i broj izašao uoči O sm og m a rta ). I z d a ­ v ao ga je O k ru ž n i o d b o r A F Ž -a z a L iku, a u red ak ciji lista bile su: K a ta P ejnović, J e la B ićanić, S to ja n k a A ralica i J e la Ć u k -B o jan ic. Š tam ­ 283

pa n je listova u ratn im u vjetim a bilo je v rlo teško. V rlo često je već o dštam pane m atrice treb alo z a k o p av a ti i sa k riv a ti p red p ro v ala m a n e p ri­ jatelja, a tek on d a um n o ža v a ti i list rasp ačav ati. Teškoće su bile i u o siguravanju p a p ira , p a su p rv i b ro jev i »Žene u borbi« tiskani u svega 120 prim je ra k a. M eđutim , sve poteškoće an tifašistk in je su b rzo svladavale, pa je tira ž a iz b ro ja u broj rasla d a bi n ak o n nekoliko bro jev a dostigla i do tisuću prim je ra k a. List izlazi u 20 b ro jev a do studenoga 1943. godine.2* Sve te teškoće pro la z ili su i drugi »ženski listovi« koji o dm ah n akon »Zene u borbi« počinju izlaziti n a p o d ru čju H rv a tsk e . U lip n ju 1942. godine, sam o d v a mjeseca poslije izlažen ja »Zene u borbi«, izlazi list »D rugarica«, koji izdaje A ntifašističk i o d b o r žena za G orski k o tar, a uređuje ga A na K o n jo v ić-H o fm an . (Izašla su svega 4 broja. P restaje izlaziti u kolovozu 1942.) N a k o n p resta n k a izlažen ja »D rugarice«, a n ti­ fašistkinje G orskog k o ta ra pokreću n ovi list »R o d o lju p k u « , G lasilo A n ti­ fašističke fro n te žena z a G orski k o ta r, koju uređ u je Je la Jančić (izlazi od srpnja 1943. do srp n ja 1944) a kasnije »G o ran k u « , G lasilo A n tifaši­ stičke fro n te žena za G orski k o ta r. L ist je izišao u svega jednom broju u čast P rv o g kongresa žena H rv a ts k e u tra v n ju 1945. godine. U kolovozu 1942. godine izlazi n a K o rd u n u »Riječ žene«, glasilo O d b o ra A ntifašističke fro n te žena za K o rd u n , čije su urednice bile B ark a Benić i N e d a D ra k u lić , a kasnije A nica R ak ar-M ag ašić. List izlazi do kolovoza 1943. Iste godine, u prosincu 1942, u H rv a tsk o m p rim o rju izlazi list »P rim orka«, G lasilo A ntifašističk e fro n te žena H rv a tsk o g p rim o rja, koji gotovo redo v ito izlazi sve do oslobođenja, a u ređ u ju ga R užica T u rk o v ić i N a d a N ovosel-B rnčić. I žene Slavonije izd av ale su svoj list. U siječnju 1943. In ic ija tiv n i A n tifašistički o d b o r žena za Slavoniju i Srijem izdaje list »U darnica« koji izlazi do veljače 1944. godine. U ređ iv ale su ga Bosiljka K rajačić i E va D om anji-G rlić. U D alm aciji izlazi 15. tra v n ja 1943. godine » D a lm a tin k a u borbi«, izdanje O d b o ra A F Ž -a za D alm aciju , i izlazi sve do oslobođenja. U re d ­ nici su bili: M ilka Lasić, B laženka M im ica, M iloš Ž anko, M arija N o v a k i V anja Žanko. U D alm aciji su izlazila još tri lo k aln a lista. N a p očetku 1943. godine K o ta rsk i od b o r A F Ž -a H v a r počeo je izd a v a ti list » H v a rk a « , a k o tarsk i od b o r A F Ž -a K orčule list »Žena K orčule« koju su u ređ iv ali V inka M ilat-C etinić, Ja k ic a M ila t-P o p o v ić i C elestin Sardelić. O k o sredine 1943. In ic ija tiv n i k o tarsk i od b o r A F Ž -a P elješac-M ljet izd av ao je list »Pelješ­ čanku« koji prem a sačuvanim pod acim a izlazi do ru jn a 1943, a u ređ iv ala ga je E lodija A k ra p . O k ru ž n i od b o r A ntifašističke fro n te žena za Baniju počinje izd a v a ti u kolovozu i ru jn u 1943. godine list »Banovku«, koji u ređuju M ilka V ranešević i V era K ru n ić. (Izišla su svega dv a broja.) N a podru čju sjeverozapadne H rv a ts k e počela su 1943. godine izlaziti d v a »ženska lista«: »Glas žene«, koji izd aje A n tifašističk a fro n ta žena — Č azm a (urednici su bili: Iv o D ončević i L au ra Sabol) i »A ntifašistkinja«, G lasilo A ntifašističke fro n te žena za o k ru g B jelovar. O b a lista izlazila su do p o četka 1944. godine. U k o lovozu 1943. godine In icijativ n i ok ru žn i od b o r A ntifašističke fro n te žena za P o k u p lje izdaje list » A ntifa284

šistkinja«, ko ji je izišao u d v a b ro ja (d ru g i b ro j izišao je u studenom iste godine). U siječnju 1944. godine O k ru ž n i o d b o r A n tifa šistič k e fro n te žena za P o k u p lje iz d a o je list » P u tem slobode«. Žene Istre iz d a v a le su list » Istra n k a « a u re d n ik je b ila D in a Z la tić . L ist je izišao sam o u s rp n ju 1944. godine. T aj list, u nešto izm ijenjenom iz d a ­ nju, izišao je isto d o b n o n a talija n sk o m jezik u , a u re đ iv a la ga je ta k o đ e r D in a Z la tic . T re b a sp o m en u ti i list »Ž ena zbjega«, G lasilo A F Z Zbjega iz Ju goslavije, ko ji su zene H r v a ts k e iz d a v a le u A frici, a ured n ice su bile M a rija L u ja k i K a tic a B a tin ić. L ist je počeo iz la z iti u lip n ju 1944. godine i izla z io je do sv ib n ja 1945. godine. C e n tra ln o m je sto u »ženskim listo v im a« s v a k ak o , z a u zim a »Žena u b orbi«, G lasilo A n tifa šistič k e fro n te žena H rv a ts k e . P rv i broj to g a lista izišao je u v rije m e o d rž a v a n ja P rv e k o n feren cije A F Ž -a H rv a ts k e u lipnju 1943. godine, u vrije m e k a d su jedinice N a ro d n o o slo b o d ila č k e vojske oslobodile veći dio H rv a ts k e , u v rijem e o sn iv a n ja Z A V N O H -a , u v rijem e k a d je o rg a n iz a c ija A F Ž -a u H rv a ts k o j učv ršćen a i p ro širen a. R azvoj i ra d to g a lista usko su p o v e z an i sa svim e ta p a m a ra d a i raz v o ja o rg anizacije A F Z -a . »Ž ena u b o rb i« izlazi n e p re k id n o sve do oslo b o đ en ja, z atim i n a k o n oslo b o đ en ja sve d o d an as te je ta k o ženski list s n ajd u ljo m trad icijo m iz la ž en ja . U re d n ic e 17 r a tn ih b ro je v a »Zene u b orbi« 1943. do 1945. bile su O lg a K o v a č ić-Z o g a , V a le rija K re a č ić -P a p (M arija), B osiljka K ra ja č ić , V e d a Z a g o ra c i N a d a Srem ec. Svi ti listo v i, n a k la d a k o jih je p o n e k a d b ila i do 3000 p rim je ra k a, o dig rali su z n a č a jn u ulogu u p o litič k o m i općem p ro sv je ć iv a n ju žena. 0 njim a je u d iskusiji o re fe ra tim a n a P rv o m kon g resu k u ltu rn ih ra d n ik a H rv a ts k e , 25. d o 27. lip n ja 1944. go d in e u T o p u sk o m , N a d a Sremec rekla: » [ . . . ] Sve što je ž e n a d o ž iv je la v elik o u N a ro d n o o slo b o d ila č k o j borbi, n a s to ja la je iz ra z iti u žen sk o j šta m p i [ . . . ] . T i ženski listo v i su veliki p rilo g našoj pub lic istic i i z n a č a ja n d o p rin o s našoj k u ltu ri. K ro z stranice tih listo v a izla z i p re d nas n o v i lik naše n ove žene — žene b o rca za n a ro d n u slobodu, žene č u v a ra n a ro d n ih sv etin ja, ali i žene g rad iteljk e nove i b o lje b u d u ć n o sti, žene p a rtiz a n k e .« 3 O toj ž e n i-p a rtiz a n sk i govori 1 p jesnik V la d im ir N a z o r u svom p re d a v a n ju » O d A m azo n k e do p a rti­ zanke« koje je p jesn ik o d rž a o 1. siječnja 1943. godine u O to čcu . G o voreći o n ovom tip u žene N a z o r je o v aj g o v o r p o sv etio » [ .. .] o n im a koje objesiše p u šk u o ram e ili uzeše p e ro u ru k e d a se n jim a bore ili p o k azaše v olju i sposobnost d a u tje č u u p o litik u i o rg an iz a ciju našeg u sta n k a [ . . . ] . Iz n a d sv iju o v ih ž e n a o k o jim a g o v o ri p o v ijest naših n a ro d a i p jev a ju naše n a ro d n e pjesm e n a jsv je tliji je lik ž e n e-p a rtiz an k e . V id io sam je p rv i p u t po četk o m pro šle godine n a p u tu iz S lu n ja z a B ihać [ . . . ] . U tisa k je bio baš ta k a v . U sk rsn u o je lik d a v n e A m azo n k e, ali ljepši i visi, jer p a rtiz a n k a ne r a d i sam o snagom sv o jih m išića nego i svojim k ro z vjek o v e od svih ž e n a stečenim no v im zn a n je m , obogaćenim no v im p ro d u h o v lje ­ nim b iv stv o m . ’D ru g a ric e ’ to n ije riječ k o n v e n c io n a ln a — to je riječ kojom p a rtiz a n i p riz n a ju p a rtiz a n k i d a je u svem u n jim a ra v n a [ . . . ] . M i se m ožem o p o n o siti što sm o u o ve teške ali v elik e d an e d a li sv ijetu novi tip žene — p a rtiz a n k u .« 4 285

Taj novi lik žene pojavljuje se n a stran icam a svih d v ad esetak ženskih listova, bilo da o njoj pišu p o z n a ti k njiževnici (N a z o r, Ć opić, Franičević, D ončević), d ru štv eno-politički rad n ici, n o v in ari, bilo d a same žene, v rlo često one koje su tek naučile pisati, pišu o sebi, o svom ž iv o tu , velikoj želji za prosvjećivanjem , o org an iz ira n ju tečajeva (an alfab etsk ih , p ro ­ svjetnih i d r.), o rez u lta tim a tih tečajeva, o p ro slav am a O sm og m a rta i P rv o g m aja, o izložbam a, o o d rža v a n ju p rire d ab a i si. K ao suradnici svih »ženskih listova« jav ljaju se d ru štv en o -p o litičk i ra d ­ nici, dopisnici, novin ari, publicisti, k n jiževnici, pjesnici, likovni um jetnici, najviši p redstavnici vlasti, društv en o -p o litičk ih o rg an izacija, kao i stru č­ njaci, p rosvjetni radnici, liječnici, ekonom isti, agronom i, fiskulturnici, socijalni radnici. S v akako su n ajv red n ije one stranice »ženskih listova« na kojim a su objavljeni dopisi žena s teren a koje, do jučer nepism ene, pišu 0 sebi, o svom živ o tu i svom rad u . Ti dopisi,5 p a ž ljiv o pisani rukom koja do jučer nije zn a la za pero, posebno pism a0 u rubrici » N aša seljačka žena piše«7, priče8 an tifašistk in ja i različiti k n jižev n i prilozi,® koje n a la ­ zim o na stranicam a »ženskih listova«, im aju i o d ređenu lite ra rn u v rije d ­ nost, te su bez sum nje velik d o prinos našoj k u ltu ri uopće, a naročito našoj publicistici. Poseban prilog našoj publicistici sigurno je i poezija koja u p rav o buja iza svake bitke, iza svake pobjede. N em a lista koji nije donio pjesm e koje pišu seljanke, om lad in k e, borci a u kojim a su o pjevane p a rtiza n k e , a n tifašistk in je, pobjede N O V -e , općenito u njim a je n a svoje­ v rsta n način d an duh toga v rem en a.10 P o z n a ti naši književnici i publicisti: V lad im ir N a z o r, B ranko Ć opić, Ju re Franičević, M arin Franičević, Iv an D ončević, Ju re K aštelan, Z denk o Štam buk, Iv a n G o ra n K ovačić, Josip B arković, V jekoslav K aleb, K a rlo D esto v n ik , Iv a n C a n k a r, R ad o v an Zogović, N a d a Srem ec i dr. svojim p rilo zim a, pro zo m i poezijom , ne samo da su obogatili našu p a rtiza n sk u kn jižev n o st, već su u »ženskoj štam pi« svi ti p rilozi dolazili i do najširih slojeva i do onih koji su ned av n o naučili č ita ti.11 I o tom e k ak o je n a sta jala p a rtiza n sk a kn jižev ­ nost pisalo se već u tim ratn im listo v im a.12 S v ak ak o treb a spom enuti i nekoliko p riloga iz strane lite ra tu re prev ed en ih n a naš jezik ,13 objavljenih u listovim a A F Ž -a, i nekoliko k n jižev n ih p rilo g a o C rvenoj a rm iji,14 herojstvu an tifašistk in ja dru g ih zem alja, posebno Sovjetskog Saveza,15 V elike B rita n ije ,16 Ita lije ,17 o našim ženam a iz Sjedinjenih A m eričkih D rž a v a ,18 poljskim k n jižev n icam a,19, kineskim ženam a u bo rb i,20 kao i o slavnim ženam a prošlosti,21 kak o bism o dobili cjelovitiju sliku o kn jižev ­ nosti uopće u »ženskoj štam pi« za vrijem e narodnooslobodilačke borbe. Poseban p rilog našoj k u ltu ri čine rad o v i p o z n a tih um jetn ik a Franje M raza, M a rija n a D e tonija, O to n a P o stru ž n ik a, M irk a O stoje, V ojke Ružić, Đ u re T iljk a i d rugih koji su svojim crtežim a (žene s djetetom 1 puškom , likovi djece, žetve, sjetve, borci, ranjenici, prijenos ranjenika, seljanke prenose oružje, h ran u itd .) v rlo često unosili optim izam i n adu u skoru pobjedu, a sam im listovim a dali o d ređenu u m jetničku vrijednost. L istovi su zabilježili i d o lazak k n jižev n ik a i u m jetn ik a u redove p a rti­ zana. » P rim orka«, br. 3 od 1943. godine piše: »Cijelom oslobođenom H rv a tsk o m klicalo se V ladim iru N a z o ru — najvećem hrv atsk o m pjesniku k a d je došao m eđu nas u p a rtiz a n e [ .. .]«.22 286

Lenjinove23 riječi, godišnjice o k to b a rsk e rev o lu cije,24 n aro d n o o slo b o d i­ lačkog r a ta ,25 p a i seljačke bune M a tije G u p c a 20 i K osovske b itk e ,27 p r o ­ slave P rv o g m a ja 28 i O sm og m a r ta 29 našle su m jesta na stra n ic a m a tih listova. P osebno m jesto u »ženskoj šta m p i« d a to je tečajev im a, u p rv o m red u a n a lfa b etsk im i p ro sv je tn im , z a tim z d ra v s tv e n im , dom aćin sk im i d ru g im , koje su u g lav n o m p o h a đ a le žen e.30 V ažnost a n a lfa b e ts k ih i p ro sv je tn ih tečajev a n ajb o lje je izra ž en a u p rilo g u A nice R a k a r-M a g a šić : » P ro sv je ta je tem elj sv ak o g n a p re tk a . [ .. .] M aso v ­ ni u la z a k ž en a u p o k re t, n jeno a k tiv n o učešće u b o rb i, o jačalo je njenu svijest i tra ž e n je z a pro sv je ć iv a n jem . B rzo se u v id je lo d a n a ro d , koji uzim a p u šk u u ru k e z a svoju o b ra n u , tre b a d a u zm e i pero. N ije z a to ni čudo, d a A n tifa š is tič k a f ro n ta žen a u p o red o sa akcijom z a pom oć fro n ti, o rg a n iz ira i p rv e a n a lfa b e tsk e tečajev e [. . .]«.31 In fo rm a c ije o izlo ž b a m a u m je tn ik a p a rtiz a n a ,32 o izlo žb am a ž e n a,33 o p ri­ red b a m a 34 i p r ik a z e film o v a 35 donosili su »ženski listovi« što p o tv rđ u je da su red a k c ije tih listo v a n a sto ja le što bolje in fo rm ira ti u p rv o m redu one k o jim a su b ili nam ijen je n i ti listovi. O tv a ra n je d ječjih d o m o v a ,36 šk o la ,37 d o m o v a k u ltu re 38 i v a ž n o st tih u sta n o v a istic a n a je n a s tra n ic a m a o v ih listo v a. O n i u n ek o lik o n ap isa u k azu ju n a v a ž n o st šta m p e uopće, posebno p a rtiz a n s k e štam p e, v rlo često a n a liz ira ju ć i ra z v o j p a rtiz a n s k e štam p e, u p rv o m red u p o jav u i raz v o j listova A n tifa šistič k e fro n te ž e n a i n jih o v u ulogu u k u ltu rn o m , d ru štv e ­ nom i p o litič k o m u z d iz a n ju ž e n a.39 N a slo v n e stra n ic e većine »žensk ih listo v a« uređ en e su ta k o k a o d a nas n jihovi a u to ri već tom stra n ic o m n a sto je uvesti u sad rž a j sam og lista. N a m nogim listo v im a izo sta je p la k a tn i k a ra k te r naslo v n e stran e, jed in o iz te k stu a ln ih p o d a ta k a v id im o d a je o njoj riječ. C rtež i, koji se jav ljaju na po jed in im n aslo v n im stra n ic a m a, n em aju ista k n u to g sim boličnog značenja, n em aju ulogu »svečanog« u v o d a u list, oni k a o d a su istrg n u ti iz bilo koje u n u tra š n je stra n ic e lista. J e d n o sta v n o st i sažeta p o ru k a , o stv a ­ reni m ak sim a ln o red u c ira n im p o tezo m , sigurno su n ajv iše došli d o iz ra ž a ja na naslo v n o j s tra n ic i p rv o g b ro ja »Žene u b o rb i« , glasila A F Ž -a H rv a ts k e . O n a i d a n a s p riv la č i p a ž n ju sa d rž a je m i čistoćom fo rm e: žena s d jeteto m u n a ru č ju i pu šk o m u ru ci.40 S tih n e k o lik o šk rtih ali sn ažn ih p o tez a p o sta la je sim bolom su d je lo v a n ja ž en a u b o rb i u H rv a ts k o j.

287

B il j e i k e

1 G odine 1936. izišao je u Z ag reb u p rv i an tifašistički ženski list M lada žena, ali samo u jednom bro ju . G o d . 1938. izlazi i drugi list Žen ski svijet, a uređivale su ga d r S lav a O č k o i O lg a M ilčinović. Iste godine u Beogradu počinje izla ziti Žena danas, list koji se d o sta čita o na p o d ru č ju H rv atsk e. 2 N a k o n p o četk a iz lažen ja lista po d im enom Žena u borbi, glasila A ntifašističke fro n te H rv a ts k e , u lip n ju 1943, list m ijenja na ziv u L ička žena u borbi. 3 P rv i kongres k u ltu rn ih

ra d n ik a H rv a tsk e . Ž ena u borbi, 9/1944, 24.

4 N a z o r o p a rtiz a n k a m a , Žen a u borbi, 7/1944, 17. s D ru g a ric a Soka piše, Ž ena u borbi, 6/1942, 1 5 -1 6 ; V ukm irović M ara, J a sam bila n epism ena, L ička žen a u borbi, 18/1943, 20; G ostovac Sofija, P rv o pismo . . . , R odoIju p ka , 2/1943, 14; [Je d n o pism o]. U darnica, 9—10/1944, 14; Begović A nđa, P rv o pism o, B a n o v k a 2/1943, 16; K um ić D in k a, S ada i ja m ogu d a p ratim događaje, Žena zbjega, 1/1944, 30. 8 U listu Ž ena u borbi o b jav ljen o je: N e d o zv o lite d a nam o pljačkaju našu m uku, da nam o tje ra ju naše n ajm ilije, 1/1943, 18; D ru g aric e - borci V III. divizije, 2/1943, 32. M itro v ić M itra : S rp k in ja m a u H rv a tsk o j, 5—6/1943, 8—9; Ju h ović M ara : Pism o iz z a tv o ra , 10/1944, 1 6 -1 7 ; N ašem dragom d ru žetu T itu ki se bori za nas osloboditi, 10/1944, 19; Zene nam pišu, 12—13/1944, 31—32. U Ž eni u borbi (L ika): Pism o om la­ d in e sela P o d h u m a A F Z -a z a L iku, 2/1942, 12; B anjeglavić M ika, H ra b ro st naših d ru g a ric a , 3/1942, 17; Pisac Je lk a , J e d n a p redsjednica mjesnog o d b o ra piše . . . , 9/1942, 1 7 -1 8 ; Poču ča M ilica, J a rad im n a neoslobođenom terito riju , 9/1942, 22. Pism o m ajke p alo g h rv a tsk o g p a rtiz a n a , 9/1942, 28; Lukić M ara, Pom ažem o svestrano naše b orce, 1 0 -1 1 /1 9 4 3 , 14. G ra o v a c Ja n ja , Piše nam m a jk a palog p a rtiz a n a , 10-11/1943, 15; H ra b rim borcim a b a ta ljo n a »O gnjen P riča«, 1 0 -11/1943, 17; Pism o M arije K orčegove, 12—13/1943, 15—16; P o ču ča M ilica, Sa o k u p ira n o g te rito rija , 18/1943, 21; K oka, I m oj je sin p a rtiz a n , 18/1943, 21. P op o v ić Sm ilja, Z a što četnički »knezovi« zovu n a ro d kući, 18/1943, 22; P ism o iz V rila, 20/1943, 20. U listu D rugarica: T rbović N a d a , D ru g a ric a nam piše. 1/1942, 2 - 3 ; T rb o v ić N eđ a , H o ć u d a opišem svoj život, 1/1942, 3—4; Pism o d ru g arice iz logora, 2/1942, 11—12; Z d ra v o drugarice i drugovi, 3—4/1942, 1 5 -1 6 . L ist R o d o lju p k a d onosi: Pism o ranjene p a rtiza n k e, 1/1943, 19; Ivošević M ara, O našoj p rv o j ko n feren ciji žena H rv a tsk e , 1/1943, 23; D v a pism a, 2/1943, 13, S am o p rijeg o r jedne m ajke, bb/1944, 20; Ja u k M icika, G lasale smo po svojoj želji, G o ra n k a , bb/1944, 11. L ist R ije č žene: P erić M arija, Pism o jedne drugarice, 1/1942, 15; R ašić S., Ž iv o t u k o n centracionom logoru, 2/1942, 1 7 -1 9 ; D om obran, 2/1942, 1 9 -2 0 ; K a ra n D rag ica, N a p o v ra tk u iz logora, 3/1942, 21; Stojić M ilica, O fe n z iv a n a Perjasicu , 3/1942, 21—22; M ačešić S tan k a , Štedim o h ranu, 3/1942, 2 2 -2 3 ; Bakiš S tan a, U čim o se č ita ti i pisati, 3/1942, 23; P etro v ić A nđelija, Bila sam n a k ursu, 3/1943, 23—24; Đ jelivuk K a ta , M ati, idem u partiza n e, 3/1942, 24; R a d u lo v ić R a n k a , Im am d ru g a p a rtiz a n a , 3/1942, 25; F u šta r D raga, D rage d ru ­ garice, 3/1942, 25; D ru g arice pišu, 4 -5 /1 9 4 2 , 25—31; Slava D anici Ljepović, 6 -7 /1 9 4 3 , 16; N e m a više D anice G ledić, 6—7/1943, 16—17; R a tn a slava p a r ti­ zan k e V alje, 6 -7 /1 9 4 3 , 1 7 -1 8 ; D rugarice pišu, 6—7/1943, 24—30; A nđela, Pism o d ru g a ric e iz Slovenije, 10/1943, 1 5 -1 6 ; A. P., M oj p rv i susret s partiz an im a, 10/1943, 2 0 ; M oji utisci s K o rd u n a , 10/1943, 22; U listu P rim orka: P a rtiz a n i pišu kući, 1/1942, 1 0 -1 1 ; N aši dopisi, 1/1942, 1 6 -2 0 ; N aše članice nam pišu, 3/1943, 18; D rugarice pišu i rišu, 4/1943, 2 3 - 2 5 ; K a d i su one ruže B ribira, 5 -6 /1 9 4 3 , 29; Piše nam prim orska m ajk a, 7/1943, 14; P re d n am a je pism o goranske m ajke k oja se v ra tila iz kon ce n tra ­ cionog logora, 7/1943, 14; Iz G orskog k o ta ra , 7/1943, 20; P a v ic a: N a ša am bulanta, 7/1943, 22—23; Iz oslobođenog P rim o rja , 7/1943, 2 7 -2 8 ; P ro v iza cija, 7/1943, 28; D opis iz tv o rn ice, 7/1943, 29; »V aša c rn in a za sinovim a fašistim a više nas ne boli«, 7/1943,

288

30; D opisi, 8 /1943, 2 7 - 3 1 ; Iz neo slo bođenog k ra ja , 8/1943, 3 1 -3 2 ; G la d n i razbojnici un išta v a ju naše voće, 8/1943, 32. D ru g a ric e n am pišu o k o ta rsk o j k o n ferenciji, 9/1943; 4 - 5 ; G e n o v e v a : N a p re g n im o snage d a sprem im o ž ito , 9/1943, 1 0 -1 1 ; O našoj djeci, 9/1943, 27 ; O k u p a to r i m i, 9 /1943, 28; P rim je r h ra b ro sti, 9/1943, 29; P rim o rk a iz Škrljeva piše svom sinu, 12/1943, 9 ; N e šaljim o djecu u ustaške škole, bb/1944, 2 1 - 2 2 ; Zene nam p išu, bb /1 9 4 4 , 2 2 - 2 4 ; Iz d o p isa naših žena, bb/1945, 2 3 - 2 5 ; U listu U darnica: Ž e g a ra c A n a , M oj d o ž iv lja j, 2/1943, 2 2 -2 3 ; P o d ra v a c D ik a -Ilo n k a , K ro z naša sela, 3 /1943, 1 5 - 1 6 ; Iz d o p isa, 4/1943, 1 2 -1 4 ; D ru g a ric e nam pišu, 5/1943, 1 6 -2 0 ; D ru g a ric e n a m p išu , 6 /1943, 1 6 - 1 9 ; Pišu nam , 8/1943, 2 1 -2 3 ; [M itro v ić, M itra ] S rp k in ja m a u H r v a ts k o j, 9 -1 0 /1 9 4 4 , 2 - 3 ; Je d n a m a jk a , 9 -1 0 /1 9 4 4 , 13; O psenica D rag ica, S a slu šajte d ru g o v i i d ru g a ric e što ra d e . . . , 9 -1 0 /1 9 4 4 , 14; K o n jo v ić A ., Pism o B ro đ a n k e , 9—10/1944, 13—14; D a lm a tin k a u b orbi d onosi: Č ek a m o vas da rasteg n ete žicu . . . , 2 -3 /1 9 4 3 , 13; Iz pism a jedne dru g arice , 2—3/1943, 1 4 -1 5 ; N a sto ja ti ću što više m o g u z a d a ti n e p rija te lju ja d a i o sv e tit naše ro d o lju b e . . . , 2 -3 /1 9 4 3 , 37; M o ram o o p re m iti svoje m u ž e v e u p a rtiz a n e , 2 -3 /1 9 4 3 , 3 7 -3 8 ; D ru g arice iz oslobo­ đenog L a s to v a pišu , 4 - 5 /1 9 4 3 , 3 6 - 3 7 ; D ru g a ric e nam pišu, 6/1944, 6 - 7 ; D opisi, 6/1944, 19; K r o z D a lm a c iju , 7 /1944, 2 1 - 2 2 ; D opisi, 8/1944, 1 2 -1 3 ; N a ši dopisi, 8/1944, 1 9 - 2 1 ; Z a svo je bo rce, 1 -2 /1 9 4 5 , 14; Spirić A n tic a, U b u n k e ru , 1 -2 /1 9 4 5 , 18; F inske a n tifa š is tk in je K o m ite tu so v jetskih žen a, 1 -2 /1 9 4 5 , 24; Iz naših dopisa, 1—2/1945, 27—2 8 ; B o ro z a n M a jk a , P re g o rje la sam ih onog m om enta k a d sam sh v a tila što č ita ju , 1—2/1 9 4 5 , 2 8 ; Ž iv o t p o d fašističkim tero ro m , P elješčanka, bb/1943, 7, a u listu B a n o v k a d v a su č la n k a : S a m itin g a u K o m ogovini, 1/1943, 1 2 -1 3 ; D ru g arice nam p išu, 2 /1943, 1 6 - 1 9 ; G las že n e d o n o si: T re b a o sv ijestiti z avedene, 1/1943, 2 3 -2 4 ; P lja č k a n je o k u p a to r a , 1/1943, 2 5 ; F a šističk a z v je rstv a , 1/1943, 2 5 - 2 6 ; T ebi m ajk o pišem , 2 /1943, 16; D ru g a ric e n a m pišu, 2/1943, 21—23; Pism o 16-godišnje Sm ilje T om ić ocu, 4/1 9 4 3 , 2 5 ; I v a n k a , N a š i bo rci ž rtv u ju svoje živ o te, a mi? 5/1943, 1 5 -1 6 ; D ru g a ric e n a m pišu , 5 /1943, 20—2 6 ; A n ica, N eć em o k lo n u ti, 6/1944, 20; A n tifa šistk in ja (B jelo v ar) d o n o si: O k o n fe re n c iji u S lav o n iji, 1/1943, 1 1 - 1 2 ; E v o što nam piše je d n a d ru g a ric a iz k o ta r a K riž e v c i, 1/1943, 2 5 ; D ra g e dru g arice ! 1/1943, 25; N aše pale ju n a k in je , 1/1943, 27—2 8 ; T o n a m pišu žene, 2 -3 /1 9 4 3 , 16; D ra g e d ru garice, 2 - 3 /1 9 4 3 , 18—2 0 ; D ru g a ric e n a m p išu, 4/1944, 2 5 -2 7 ; a A n tifa šistk in ja (P o k u p lje ): D opis iz D o n je K u p č in e , 1/1943, 21—22; D rag e dru g arice , 2/1943, 6; Pism o srpskim sestram a, P u te m slo b o d e: 1/1944, 8 - 9 ; Istra n k a do n o si: N ik a k a v te r o r ne m ože skršiti b o rb e n i d u h is ta rs k ih ž e n a , 1/1944, 5, 7, 20 i 22; V a lerija piše, 1/1944, 13; a Z en a zb je g a : G ilje v ić M oša, M i žene sm o bile m nogo žalosne, što sm o m orale n a p u stiti p o lo ž a je n a ših b o ra c a , 1/1944, 23. 7 U Ž e n i u b o rb i (L ik a) o b ja v lje n o je: O p ač ić A n k a , Č etnici, srpski ustaše, 2/1942, 10; Sken d žić J u lik a , F Ioću d a op išem svoj ž iv o t . . . , 2/1942, 10; O sjetila sam n o v i živ o t, 2/1942, 11; L u k ić S a v a , S e lja č k a ž en a piše, 3/1942, 17; R ubčić E v a , D oček I. ličke b rig ad e, 1 4 -1 5 /1 9 4 3 , 1 8 - 1 9 ; K o so v ić A n k a , Ž ene ruše p ru g u , 1 4 -1 5 /1 9 4 3 , 19; R u ž ić M a rija , M o j n e sre tn i d o ž iv lja j, 14—15/1943, 19—20; P e jn o v ić P e ra , N a š ra d n i b a taljo n , 1 4 -1 5 /1 9 4 3 , 2 0 - 2 1 ; H e ć im o v ić L u ca, K a k o sm o ž ivjele p rije, 1 4 -1 5 /1 9 4 3 , 2 1 ; Iz dječjeg d o m a , 14—15/1943, 2 1 - 2 2 ; G rija k S ava, R a z g o v o r sa četnikom , 14-1 5 /1 9 4 3 , 22; L ukić M a ra , J e d v a sm o d o č e k a le svoj svečani d an , 18/1943, 18; L ist R o d o lju p k a d o n o si: P ro m je n e ž iv o ta ž e n a u b o rb i, 1/1943, 2 1; Č v rste sm o k a o čelik, 1/1943, 22; M rz im o ih , 1/1943, 2 2 - 2 3 ; H e ro jsk o d rž a n je jedne m ajke, 1/1943, 2 4; M a ro v ić D . K rv a v i zlo č in č e tn ik a n a K a p e li, 2/1943, 16; S tip a n o v ić M ilka, T e ro r č etn ik a u G o m irju , 2 /1943, 16; D o k m a n o v ić D e sa n k a , U S rpskim M orav icam a, 2/1943, 16; L ist G o ra n k a : 6 0 -g o d išn ja d r u g a r ic a M a r ta piše, bb/1944, 24; »A ko se to glasa p ro tiv k r a lja o n d a ć u d o ći i ja « , bb /1 9 4 4 , 2 4; U darnica o b ja v lju je : D ru g a ric e seljanke n a m pišu, 1/1943, 8—9 ; D ru g a ric e p išu . . . , 2/1943, 2 1 -2 2 . D ru g a ric e n a m pišu, 3/1943. 19—22. » I m i v id im o š to je la ž , a što istin a « , 9—10/1944, 13; P ejn o v ic L juba, O n a je z n a la što tre b a čin iti, 9 -1 0 /1 9 4 4 , 14; M ilić A jk u n a, u D a lm a tin k a u borbi: M i sve k o 19

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

289

je d n a p o m ažem o p a rtiz a n e , 2—3/1943, 28—30; Lasić M arija, Č ujete li pjesmu — ulaze naši u G olubić, 2 -3 /1 9 4 3 , 36; Zene o tk id a ju od u sta i daju partiza n im a, 2 -3/1943, 4 1 -4 2 . 8 U Ž e n i u b orbi o b jav ljen o je: O to k sm rti, 1/1943, 2 8 -2 9 ; Glas žene, 3/1943, 1 1 -1 3 ; Lance i o k o v e k id am o u b orbi, 2/1943, 30; D odrinić-Š agi Ljubica, Sedm ero ih je im ala, 3 -4 /1 9 4 3 , 17; Ju rić V era, S rela sam je u Stubici, 3 -4 /1 9 4 3 , 2 0 -2 1 ; U službi svete b orbe, 5—6/1943, 16—17; Z iv k o v ić Z ., L ičanka p riča. T ak o smo počeli prije tri g odine, 8/1944, 15; B ark o v ić Josip, D ivoselo, 11/1944, 8. K onjović A na, U kavezu, 1 2 -1 3 /1 9 4 4 , 1 8 -1 9 . Ju rić V era, F o ršpan, 1 2 -13/1944, 23; Stern G re ta, U z pokret, 16—17/1945, 3 8 -3 9 . K a k o sam otišla u partiz an e . U Ž en i u borbi (Lika) objavljeno je: K a k o sam stigla u p a rtiz a n e , 7 -8 /1 9 4 2 , 21—22; List D rugarice donosi: O jednoj izdaji. 1/1942, 8 - 1 0 ; Z cn a iz sela N ik o lić a p riča . . . , 3 -4 /1 9 4 2 , 14; a R o d o lju p k a članak Jo v ičcv ić Ilije, Iz bolnice, 1/1943, 7; P rim orka donosi prilo g : Šimić D ragica, U doba k a d puške govore, 4/1943, 22; M arija. P rič a 17-godišnja djevojka. D a lm atinka u borbi, I - 2 /1 9 4 5 , 18; S tan k o v ić Ljubica, M oj d o življaj. Pelješčanka, bb/1943, 9; List B anovka o b ja v lju je : C rtic e iz ra d a i ž iv o ta naših a n tifa šistk in ja, 1/1943, 13—15, 2/1943, 19-20 I Iz jasenovačkog logora, 2/1943, 6 - 8 ; a A n tifa šistk in ja , B jelovar: Rupee K ata, »Ne m ože on to m eni zab ra n iti« 4/1944, 17; U spom ene iz logora, 4/1944, 18; Sinovi ste H rv a ts k o g n a ro d a - p o đ ite u b o rb u za nj! 1/1944, 2 0 -2 1 ; A n tifa šistkin ja (Pokuplje): K a k o sam o tišla u p a rtiz a n e , 1/1943, 23; B adovincc D ra g a, V ra tila sam se u dom ovinu, 2 /1943, 10; List Istra n ka : Pale su spašavajući ranjene borbe, 1/1944, 15; Luca i M ara, 1/1944, 19—20; a Ž ena zbjega: Z iv k ović Josipa, Što sam d o živjela pod okupacijom , 1/1944, 23—24; V uković N ., U jam i sam ro d ila dijete, koje je um rlo od gladi i leda, 1/1944, 25; G rb e lja N e đ a , Sve sam njihove riječi b acila pod noge, a ono što sam n a u m ila to sam učinila, 1/1944, 26; B c zdvarica Jek a , Išli smo plazim ice 2 kilom etra, 1/1944, 2 7 - 2 8 ; N c v c n k a , D a sam m la đ a b ila bih s puškom pored m og jedinca, 1/1944, 2 9 ; K uničić L ina, Iz m oje bilježnice, 2—3/1944, 25—26; D ru g a ric a Pere, 2—3/1944, 32; D onesi mi sliku T ita , 2 -3 /1 9 4 4 , 33; T. S., Im am ih još troje, 2 -3 /1 9 4 4 , 34; E. B., Z am ijen ile sm o im m ajke . . . , 5/1945, 34—38. 9 U listu Ž ena u borbi o b jav ljen o je: Jelić D ra g a, M ati, 1/1943, 13—14; M. K., N aše pale ju n ak in je A n k a B utorac, 1/1943, 19; Pale ju nakinje - Sm ilja Pokrajac, 2/1943, 31; S la v o n k a , O n e su dale svoje živote, 3 -4 /1 9 4 3 , 23; D a mi ostanete živi, 3 -4 /1 9 4 3 , 24; P ale ju n ak in je — V jera H y n k o v a , 5-6 /1 9 4 3 , 18; B. K ., Mi se ne bojim o sm rti, 7/1943, 2 2 - 2 3 ; K ajfeš D ra g a , V idjeli smo sovjetsku delegaciju, 8/1944, 11; D ra g a K ajfeš, P ale d ru g arice, 10/1944, 13; Z agorac V cda, N a prav i p u t sam ti, m ajko, izišao, 10/1944, 14; M ajsto ro v ić M aca, K a rlo v ač k a b rig ad a - to je naš ponos, 10/1944, 17; R itig S v cto zar, V iteštvo, posestrim stvo i idealizam narodne borbene žene, 1 2 -1 3 /1 9 4 4 , 4 - 6 ; K aleb V., D rag ica, 14-15/1945, 1 3 -1 5 ; J. J., V a lerija-P ap M arija. P a le dru g arice, 14—15/1945, 26—27; M iljenović D esa, Zene junakinje, 16—17/1945, 10—12; D ijete. I z v a d a k iz novele G abrilović, 16-17/1945, 19—20; Jan eković D ., L ju b a v i b rig a naša neka im zam ijeni roditeljsku ljubav i brigu, 16-17/1945, 29 -3 2 . U Ž e n i u b o rb i (L ika) n alaze se ov i članci: S m rt drugarice Ljubice G erovac, 2/1942, 4—5; J u n a č k a sm rt naših d ru g a ric a , 2/1942, 8; S lava n arodnom heroju, članu C en­ tra ln o g k o m ite ta K om unističke p a rtije H rv a tsk e d rugarici A nki Butorac, 13/1942, 13—15; S., N a jb o lja an tifa šistk in ja Like, 9/1942, 12—13; A ralica M a rta, Ju lik a Skendžić, 9/1942, 26; V u jan o v ić A n k a, M ilena M ilojcvić, 9/1942, 29. N aše pale junakinje. S m ilja P o k rajac-R ad o šev ić, 1 2 -1 3 /1 9 4 3, 1 2 -1 3 , N a p rta Lj., N ajveći dar, 14-15/1943, 1 7 -1 8 . U spom en Ljubici G cro v ac. D rugarica, 2/1942, 13 -1 5 . L ist R od o lju p k a donosi d v a č la n k a : G ašp a ra c Z o ra. Još jed na ju n ak in ja je p ala, 2/1943, 9; i Ljubo, M arija G a šp a ra c -Z o ra , bb/1944, 34; a R iječ žene slijedeće: S lava drugu R ad i K ončaru, 2/1944, 8—10; N a g ro b o v im a B lagajskih ž rta v a , 3/1942, 1 5 -1 7 ; Pale drugarice borci, 10/1943, I I —12. U P rim o rki se n a la z i: Zene heroji, 2/1943, 13—14; Pale drugarice, 3/1943, 1 3 -1 4 ; P a rtiz a n k e ; 4/1943, 16. N aše žene borci, 5 -6 /1 9 4 3 , 1 4 -1 5 ; R. Z., K ći sovjetskog n a ro d a , 5 -6 /1 9 4 3 , 1 7 -1 8 ; Je lk a , P reni se Senju grade, 5-6 /1 9 4 3 , 21—22; R., Poljska

290

k n jižev n ica V a n d a V a siljev sk a, 7 /1943, 6 - 7 ; Č ik o v ić E d ita , B ran im o dom i živ o t, S/1943, 1 8 - 1 9 ; T u rk o v ić R u ž ic a , N a v rh u , bb/1944, 1 3 -1 4 ; U darnica: R. Z ., K ći sovjetskog n a ro d a , 4/1 9 4 3 , 1 7 - 1 8 ; N aše d ru g a ric e heroji, 5/1943, 16; Z. S., O n e su dale svoje ž iv o te , 7 /1943, 1 7 - 1 9 ; Ž en sk a ćelija, 9 -1 0 /1 9 4 4 , 5 - 6 ; S la v a im, 9 -1 0 /1 9 4 4 , 15. D a lm a tin k a u b o rb i d o n o si: S ekulić M ilka, O Bosi, 1/1943, 3 3 -3 5 ; M. L., N ašo j K atji, 4 -5 /1 9 4 3 , 2 1 - 2 3 ; M a ru šić V jera, N a vješalim a, 6/1944, 8; D rag a , 6/1944, 9; D ru g o v i iz v o jsk e n a m p išu o d ru g a ric a m a u b o rb i, 6/1944, 10; M ilka, M ajk a M ilk anuša, 6 /1944, 13; Z a n k o V ., D a lm a tin sk o ž ito , 7/1944, 12; N e u stra šiv e i p o ž rtv o v n e žene Ju g o sla v ije u b o rb i i ra d u , 7/1944, 1 9 -2 0 ; Z iv k a, S o lin k a M are, 8/1944, 7 - 8 ; V. M ., N e boj se, m a jk o , to sam o g ru v aju to p o v i, 8/1944, 10; M im ica B [la ž c n k a ], O n a b ra n i d o m o v in u , 8 /1944, 1 5 - 1 6 ; B a n o v k a piše: O p alom borcu, 1/1943, 1 5 -1 6 ; A n đ elk a, N o v a ž r tv a , 2 /1943, 14; M a ra S labinjac, 2/1943, 15; a G las žene: Jelić D ra g a , M ati, 1/1943, 1 3 - 1 7 ; M . K ., N a še pale ju n ak in je , A n k a B u torac, 1/1943, 2 7 - 2 8 ; » D ru g o v i o sv e tite m e«, 2/1 9 4 3 , 2 5 ; D c d ijc r V lad im ir, T ri m ajke, 4/1944, 1 0 -1 1 ; i A n tifa š is tk in ja (B je lo v a r): U z o r m a jk a, 4/1944, 2 1; te Istra n k a : B rest A nica, N e ćem o n ik a d a z a b o ra v iti d ru g a ric u Z o ru , č la n a k o t. N O O -a , 1/1944, 12; S la v a m ajci N a d a liji M arećić, 1/1944, 2 3 ; F u m ic a M ilić, č lan ica K o ta rsk o g o d b o ra A F Z -a K a stav , 1/1944, 23; i Ž en a zb je g a ; M a rija , N a šo j D ra g i, 1/1944, 35; N aše p io n irk e, 2 -3 /1 9 4 4 , 31; Z ene h e ro ji, 5 /1945, 13—14; R . B., K ra jišk in ja M a rija B ursać - N a ro d n i heroj, 5/1945, 1 4 -1 5 . 10 Ž ena h b o rb i: J e lić S ta ša , I z a žice, 16—17/1945, 9; Ž ena u borbi (L ika) d onosi: J o v a n o v ić A n đ e lk a , M la d im d ru g a ric a m a , 2/1942, 6; M ilojević Jek a, Pjesm a o M ark u O rešk o v iću , 2/1 9 4 2 , 9 ; K ra jn o v ić D u ša n k a , N a jv e ć i rob, 2/1942, 11; Lukić M ara, Je d n a p jesm a, 3 /1942, 18—19; D ru g a ric i L jubici, 3/1942, 19—20; V ra č a r Š tak a , B orbene grupe, 5/1942, 17—18; M . B., P je sm a palo m d ru g u M ići, 9/1942, 2 8 - 2 9 ; D im ić M ilk a, P o z iv o d b o rn ic a m a , 12—13/1943, 11—12; Z ašto sam p a rtiz a n k a , 15/1943, 6; K u p rcša n in Jag a, Širom cijeloga sv ije ta , 1 4 -1 5 /1 9 4 3 , 10; L ju štin a Đ u ro , M aček i H SS, 14-1 5 /1 9 4 3 , 16; J. B., N a š e ju n a k in je , 18/1943, 17; M . L., N ašim junacim a, 18/1943, 19; P o pović V lad im ir, P a r tiz a n k a , 20/1 9 4 3 , 15; Z iv k o v ić Z o ra, B orac, 20/1943, 21, a U darnica: D ru g a ric a m a . . . , 1/1943, 5 ; D v o g o d išn jica , 7/1943, 3; R ašk o v ić Je la , P o z d ra v H r v a ­ ticam a . . . , 3 /1943, 12. S m rt fa šiz m u ! 4/1943, 9 - 1 0 ; D ru g a ric a m a sa sela, 5/1943, 2 0 ; Iv a n č e v ić A n a , Ž e tv a , 6/1 9 4 3 , 9 ; P . J., D iž i se ženo! 8/1943, 10; Jakšić P a v k a , N o v a žen a, 9 -1 0 /1 9 4 4 , 6 ; B ilo g o rk e, 9 -1 0 /1 9 4 4 , 7 - 8 ; Šipek R u žica, Sncg beli curi . . . , 9 -1 0 /1 9 4 4 , 15, D a lm a tin k a u b o rb i: V u jin o v ić M ilica, Šum o m ila, 1/1943, 22; J u r k a , U S igetu - n a v iso k o j s tra n i, 2 - 3 /1 9 4 3 , 2 7; U stan i se b ra n iti J a d ra n a , 4 -5 /1 9 4 3 , 2 7 ; M iličić Sibe, N a d m rtv im sinom , 7 /1944, 14; U jević M ila, M a jk a sinu, 8/1944, 11, R a d a lj M a rija , S pasi m e, m a jk o ! 1 -2 /1 9 4 5 , 18; M [im ic a] B fla ž e n k a ], S va će d ila doći n a v id ilo , 1 -2 /1 9 4 5 , 19; D rn d ić A n te , N a p r id sokoli m ili, 3 -4 /1 9 4 5 , 14; D rugarica: T o ta lo v ić M a ra i M ilen a, P jesm a o našim p alim ju n ac im a. 1/1942, 7; T rb o v ić M a ra , P jesm a o M a rk u T rb o v ić u , 1/1942, 7 ; Ž iv o t žene, 3—4/1942, 12; Ženo, 3 -4 /1 9 4 2 , 16; R o d o lju p k a : T rb o v ić Sirnica, Z ene u iz b o rim a , 1/1943, 22; Pcrišić Jo zo , M ajci, bb/1944, 21. G o ra n k a : P io n iri - d ru g a ric a m a , bb/1945, 20; P rim o rk a : O fašističkim o k u p a ­ to rim a , 5 -6 /1 9 4 3 , 2 0 - 2 1 ; J . J., K o n a c n ep ra v d e , 7/1943, 30; V lado, S košom je h o dila, b b/1945, 16; B alen K a tic a , I. k o n g res ž ena H rv a tsk e , bb/1945, 23; P olić N ik o la , B a lad a o m a jk a m a , o ž e n a m a i o se stram a, bb/1945, 5; R ije č zene: C ek in o v ic-T rzic D ra g a , P jesm a o B lag aju , 3 /1942, 17; Božić M ileva, Pjesm a jedne m ajke, 4—5/1942, 27; Izb jeg ličk i p u t, 6 -7 /1 9 4 3 , 1 3 - 1 4 ; Ju rišić A n k a, S p o lo ža ja , 6 -7 /1 9 4 3 , 29; Sekulić D a n ic a , P a r tiz a n i to je v o jsk a n aša, 8 -9 /1 9 4 3 , 3 0 -3 1 ; M ilk o v ić M a ra, B ježanje, 10/1943, 2 3 - 2 4 ; G las že n e : S. M a rica , D iž ite se! . . . 1/1943, 24; Sm olčić M a ric a, P alo m h e ro ju , 2/1943, 15; D a rin k a , Jesen 1943. godine! 3/1943, 10; G olob Z o rislav , V i ste se d ig le . . . 4 /1943, 8 - 1 0 ; P o p o v ić V la d im ir, P a rtiz a n k a , 6/1944, 7; A n tifa s istk in ja (B je lo v a r): B a rk o v ić J., M ati, 1/1943, 2 2; P o z d ra v o d d ru g a S ta ljin a , 2 -3 /1 9 4 3 , 9 - 1 0 ; D o lje P a v e lić , 2 -3 /1 9 4 3 , 17; C v etušić D u ša n k a, D ru g arice m oje m ile, 4/1944, 9 ; D ru g a ric e u b o rb u , 4 /1944, 14; D ru g a ric e p re k o p a v a ju cestu, 4/1944, 2 0 - 2 1 ;

291

A n tifa šistk in ja (P o k u p lje): V ukošavić M a rta , N a izbore, 2/1943, 7; U borbu za slobodu, 2/1943, 11; L ist P u tem slobode: Sošičanka, Sve o A F 2 ! 1/1944, 7; Istranka: D rn d ić A nte, Istarsk o j ženi, 1/1944, 18; l e n a zbjega: Ć určija D ., Bosni natopljenoj k rv lju , 1/1944, 8; Ć u rčija D ., B rigada, 2—3/1944, 7—8; V učetić Š., Izm uči me miso, 2 -3 /1 9 4 4 , 15; M artin is K atica, N o v a Z ora, 4/1945, 22; Sloboda k a o kiša, 1/1944, 13. 11 V lad im ir N a z o r, R ad o st, Žena u borbi, 3 -4 /1 9 4 3 , 16; i Žena zbjega, 5/1945, 39; M ajk a p ra v o sla v n a , Ž en a u borbi, 5—6/1943, 7; N a z o r o p artiza n k a m a , Ž ena u borbi, 7/1944, 17 i P rim orka, bb/1944, 17; N a đ e n a djevojčica, že n a u borbi, 9/1944, 15. D ru g T ito . P rim orka, 4/1943, 17; Bijeg, Prim orka, 3/1943, 15; Pjesm a o pesti, A n ti­ fa šistkin ja (B jelovar), 2 -3 /1 9 4 3 , 4. B aka spasa, Žena zbjega, 4/1945, 3 - 7 ; B ranko Ć opić, B alad a o Z d ra v k u p ro leteru , Žena u borbi, 11/1944, 11; G rob u žitu, Žena u borbi, 7/1944, 9; Ivanišcvić Iv a n , S ta ro šibensko kolo, Žena u borbi, 14-15/1945, 28; Iv o D ončević, R om an N e p o k o ren i, Žena u borbi, 12—13/1945, 29; Pism o majci u Z agorje, Žena u borbi, 9/1944, 20—21. K a štelan Ju re piše u D a lm a tin ki u borbi: P ro ­ c v jetala stabla, 4 -5 /1 9 4 3 , 20; Iz pjesme »D vadeset i trojica«, 1/1943, 26, G ata, 1/1943, 31—32; L egenda o T itu i C rv en o j zvijezdi, 2—3/1943, 11—12; Pjevam , 1 -2/1945, 4; J u re F raničević, Pism o Ju ric i u E1 S h attu . D a lm a tin k a u borbi, 5/1945, 5; Ivan C a n k a r, L ijepa naša d o m o v in a; D a lm a tin ka u borbi, 1-2 /1 9 4 5 , 2 9 -3 0 ; M arin F ra n i­ čević, K olone žena, Žena u borbi, 14 -15/1945, 12, Srce m ajke. Žena zbjega, 1/1944, 21; Iv a n G o ra n K ovačić, N a ša sloboda. G oranka, bb/1945, 16; Josip B arković, D ivoselo, Ž ena u borbi, 11/1944, 8; V jekoslav K aleb, D ragica. Žena u borbi, 14-15/1945, 14. V ečera, Žena zbjega, 2—3/1944, 16—18; K arlo D estovnik, K je si m ati, Žena zbjega, 4/1945, 31; Z d en k o Štam buk, N a š p u t, Istranka, 1/1944, 2—3; D alm aciji, La D onna Istriana, 1/1944, 34; D alm aciji, D a lm a tin k a u borbi, 3 -4 /1 9 4 5 , 14; R ado v a n Zogović, Sestra, Žena zbjega, 4/1945, 3 2 -3 6 ; Pjesm a o b iografiji d ru g a T ita. Pjesm a č etv rta, Žen a zbjega, 5/1945, 1; P jesm a Jo sipu Brozu T itu, P rim orka, bb/1945, 2. V ujičić L aszow ski Iv a n a , O k u p ira n a H rv a ts k a 1944, Žena u borbi, 16-17/1945, 15; N a d a Srem ec, P o litik a k ažu nije za žene, P rim orka, bb/1944, 10; Udarnica, 8/1943, 18—21; A n tifa šistk in ja (P ok u p lje), 2/1943, 1—2. 12 V učetić Šime, N aša književ n o st, Ž ena zbjega, 1/1944, 37—39. 13 U D a lm a tin k i u borbi n alaze se p rilo z i: K u rb a to v V., D jevojčica iz Iv a nova, 5/1945, 17; V asiljevska V an d a, N ep o k o leb iv i u borbi, 1-2 /1 9 4 5 , 1 5 -1 6 ; O sim D ., M ajka p a rtiz a n k a , 6/1945, 15; T ih o n o v N ., O bitelj, 3 -4 /1 9 4 5 , 27; G o rb a to v Boris, N ep o ­ koreni, Žena u borbi, 12—13/1945, 28—29. M am a M oskuito, Žena u borbi, 3—4/1943, 22 i R o d o lju p k a , 1/1943, 17—18; i Istra n ka, 1/1944, 16 i La don n a 'Istria n a , 1/1944, 17—18; a u listu Žena zbjega, Tes T a tja n a , K onec samoće, 5/1945, 4 0 -4 3 ; Sim onov K onstantin, N o ći, 2 -3 /1 9 4 4 , 3 5 -3 6 . 14 23. veljače ro đ e n d a n C rvene arm ije, Žena u borbi, 14-15/1945, 4; 25-godišnjica C rv en e arm ije, Žena u borbi (L ika), 10-11/1943, 3 - 5 ; C rv en a arm ija, P rim orka, 3/1943, 3 - 5 ; C rv e n a a rm ija kroči na Z ap ad , P rim orka, 4/1943, 2 6 -2 7 ; [Đ ilas M ilovan], K od C rv en e arm ije, D a lm a tin k a u borbi, 7/1944, 1 0 -1 1 ; Pobjedonosni hod C rvene arm ije p rem a srcu N jem ačke, D a lm a tin k a u borbi, 1—2/1945, 5. 15 Škopskaja M. S ibirka, Ž ena u borbi, 2/1943, 2 7 -2 8 + Istranka, 1/1944, 2 1 -2 2 + La d o nna istriana, 1/1944, 2 1 -2 2 ; R uske žene, Žena u borbi, 14-15/1945, 2 2 -2 3 ; S lavne žene, P rim orka, 4/1943, 6 - 7 ; Sovjetske žene u borbi za slobodu, Udarnica, 8/1943, 1—3; R. Z ., M arin a R ask o v a, D a lm atinka u borbi, 6/1944, 14; L cnčka M rseljeva, D a lm a tin k a u borbi, 1—2/1945, 30—31. 18 C o u rtn id g c H a n n a h : B ritanske žene u ra tu , Žena u borbi, 9/1944, 18; E ngleskinje z a m o rn aričk u službu, D a lm a tin k a u borbi, 1—2/1945, 25. 17 S avclli M ario, T a lijan sk a žen a u oslobodilačkoj borbi, ž e n a u borbi, 9/1944, 19. H u tin Jean , Zene u F rancuskoj n a savjetodavnoj skupštini, že n a u borbi, 4/1945, 2 8 -2 9 . 18 P o z d ra v naših zem ljak in ja iz K an ade, D a lm a tin ka u borbi, 8/1944, 18.

292

19 R ., P o ljsk a k n již e v n ic a V a n d a V asiljevska. P rim o rk a , 7/1943, 6—7. 10 K in e sk a ž e n a u b o rb i, D ru g a rica , 3 -4 /1 9 4 2 , 7 - 8 . 81 S lav n e žene p ro šlo sti: R o z a L u k sem burg, ž e n a

u borbi,

1 2 -1 3 /1 9 4 3 , 2 1 -2 2 .

88 V la d im ir N a z o r , P rim o rk a , 3 /1943, 15; R iječi ra d o sti, ž e n a u borbi, 3 -4 /1 9 4 3 , 16. 88 U listu D a lm a tin k a u b o rb i n a la z e se p rilo z i: V la d im ir Iljič Lenjin, 1 -2 /1 9 4 5 , 17; T ri ruske p rič e o L cn jin u , 1 -2 /1 9 4 5 , 17; B. B., L enjin i k u ltu ra , 5/1945, 19; L enjin, P rim o rk a , 3 /1943, 6 ; V la d im ir Iljič L enjin, ž e n a u borbi, 14—15/1945, 6. 84 Ž e n a u b o rb i d o n o si: S la v a v e lik o m O k to b ru , 5 -6 /1 9 4 3 , 1 - 2 i L. J., V eliki o k to b a r, 11/1944, 1—2 ; L ic k a že n a u b o rb i: D u ša n k a , P o v o d o m pro slav e 26-godišnjicc v elik o g o k to b ra , 2 0 /1943, 12—14. R ije č že n e : 2 5 -g o dišnjica o k to b a rsk e revolucije, 3/1942, 1—3; U z n a k u p ro sla v e o k to b ra , 3 /1942, 4 - 5 ; Iz d o b a ve lik e o k to b a rsk e revolucije, 3/1942, 6 - 8 ; C v ija n o v ič M a ra , I m i sm o p ro slav ile o k to b a r, 4 -5 /1 9 4 2 , 26; P rim o rk a : P ro sla v it ćem o v e lik i o k to b a r, 11/1943, 1; G las že n e: 26-godišnjica O k to b a rsk e revolucije, 4/1943, 1 - 4 ; L ., P ro sla v a o k to b a rs k e rev olucije, 5/1943, 1 7 - 1 9 ; te A n tifa š is tk in ja (B je lo v a r): K riješ d ru g a ric a n a k u rsu uoči 7. n o v em b ra, 2 -3 /1 9 4 3 , 8 -9 . 88 P ro s la v a g odišnjice u sta n k a , D ru g a rica, 3 -4 /1 9 4 2 , 9 - 1 2 ; P ro sla v im o d v o g o dišnjicu u sta n k a , R o d o lju p k a , 1/1943, 2 4 ; R ., D v o g o d išn jica n a ro d n o o slo b o d ilač k o g ra ta ! P rim o rk a , 7 /1943, 1 - 4 . !# S la v a seljačk o m p u n ta r u , P rim o rk a , 3/1943, 9 - 1 0 . 87 M . L., B u k o v ic a sla v i K o so v o . D a lm a tin k a u borbi, 6/1944,

18.

88 Ž en a u b o rb i (L ik a ), d o n o si d v a p rilo g a : P rv i m aj i žene, 2/1942, 1 - 3 ; K a k o su žene L ik e p ro sla v ile 1. m aj, 3 /1942, 9—11; L ist P rim o rka : P ro sla v a P rv o g m a ja u H r v a ts k o m p rim o rju , 7 /1943, 1 7 - 1 8 ; P rv i m aj — p ra z n ik ra d a i d a n borbe, 5 -6 /1 9 4 3 , 1 - 2 ; D a lm a tin k a u b o rb i: K a k o su žene p ro slav ile 1. m aj, 2 -3 /1 9 4 3 , 4 0 -4 1 ; i R iječ že n e: K a k o sm o p ro sla v ile P r v i m aj, 8 -9 /1 9 4 3 , 9 -1 2 . 89 Ž en a u b o rb i (L ik a) don o si o v e p rilo g e : K a k o sm o pro sla v ile osm i m a rt, 12—13/1943, 19; 8. m a rt, 10—11/1943, 6 i 12; M i sla v im o osm i m a rt, 1 0 -1 1 /1 9 4 2 , 2 - 3 ; 8 m a rt — d a n žen a , 1/1942, 5—8; Ž en a u b o rb i: O sm i m a rt, 7/1944, 1—2 ; P ro sla v ile smo 8. m a rt, 8/1944, 18; 8. m a rt, 14—15/1945, 5 ; P rim o rk a : N a ša p ro sla v a 8. m a rta , 5—6/1943, 1 2 -1 3 ; Ž e n a zb jeg a : M a ric a , 8. m a rt, 4/1945, 2 3 - 2 4 ; 8. m a rt 1945. godine u Ju g o ­ slav iji, 4 /1945, 24—26 ; D a lm a tin k a u b orbi: D a lm a tin k e slave m e đ u n a ro d n i d a n žena, 4—5 /1945, 7 ; U d a rn ica : K a k o sm o p ro sla v ile 8. m a r t — d a n že n a u S lav o n iji, 3/1943, 6 - 8 ; 8. m a rt, 9 -1 0 /1 9 4 4 , 12; i R ije č žen e : K a k o sm o pro sla v ile 8. m a rt, 6 -7 /1 9 4 3 , 1 2 -1 3 . 80 A ra lic a S to ja n k a , U č iti, u č iti i o p e t u čiti. Ž en a u borbi, 16—17/1945, 24—26; Ž en a u bo rb i (L ik a) d o n o si: Ia k o je ž e tv a u čim o p isati, 6/1942, 15; M arija, P rv i d a n škole, 7—8 /1942, 23—2 4 ; D u š a n k a , I ž e n a kreće p ro sv jeto m slobodi, 18/1943, 6—9. U darnica: T re b a u čiti, 9—10/1944, 4 ; D a lm a tin k a u borbi: I z org a n iz ac ije , 2 -3 /1 9 4 3 , 44; Ž a n k o V a n ja , N a k u rse v im a , 7/1944, 16; N a u čiteljsk o m ku rsu , 1 -2 /1 9 4 5 , 28; P rim o rk a : Iz našega k ra ja , 3 /1943, 2 5 ; V ., B o rim o se p ro tiv nepism enosti, 7/1943, 21—22; R ije č žen e: Z n a n je je m oć, 2 /1942, 13; a Ž en a zb jeg a : D o m a z e t M arija , N a ši novi d o m a ćin sk o -g o sp o d a rsk i teč a je v i, 5 /1945, 2 2 - 2 3 ; K . A ., N a u č ile sm o p isati . . . , 2/1945, 15; S to isa v lje v ić Z . . . , ali u čim o i d alje, 2/1945, 16. 81 R a k a r-M a g a šić A n ica, P ro s v je ta je tem elj sv a k o g n a p re tk a , ž e n a u borbi, 10/1944, 12. 88 Ž a n k o V a n ja , B ilješke u z p r v u iz lo žb u u m je tn ik a p a r tiz a n a , D a lm a tin k a u borbi, 1 -2 /1 9 4 5 , 2 0 ; Z . V ., Iz lo ž b a šta m p e i u m jetn ičk ih slik a i fo to g ra fija , P rim o rk a , 8/1943, 2 2 -2 4 . 88 K . K ., I z lo ž b a ru č n ih r a d o v a u Č a z m i, Ž en a u borbi, 1 2 -1 3 /1 9 4 5 , 3 0; Š. V ., U tisc i sa izlo žb e, D a lm a tin k a u bo rb i, 3—4 /1945, 13; Iz lo ž b a ž e n a a n tifa šistk in ja u M o slav in i, G o ra n k a , bb /1 9 4 4 , 2 5 ; J a k ic a , S a iz lo ž b e u K a iru , Ž en a zb jega, 4/1945, 16—17.

293

34 P rire d b e splitsk ih žen a u zn a k u I. kongresa, D a lm a tin ka u borbi, 5/1945, 7; Plcćaš M ilica, O ra d u d iletan tsk e kazališne grupe u D ivoselu, Žena u borbi, 18/1943, 19; N o la D an ica, Sa p rired b e p io n ira logora T o lu m b at, ž e n a zbjega, 4/1945, 1 8 -2 0 i N ., P rv a sm o tra žena zbjega, 1/1944, 33—34. 35 I. F., Sovjetski film »D uga«, Ž ena zbjega, 11/1944, 11. 39 O sn o v ale smo dječji dom , R iječ žene, 6 -7 /1 9 4 3 , 1 8 -1 9 ; i d v a p riloga u ž e n i u borbi: M arin ić T a tja n a , Dječji d om ovi, 11/1944, 1 2 -1 3 ; O tv a ra ju se dječji dom ovi i obdaništa, 16 -1 7 /1 9 4 5 , 47. 37 N aše škole, R iječ žene, 3/1942, 18—20; O tv a ra ju se škole, Žena u borbi, 16-17/1945, 47. 38 S., N e što o dom o v im a k u ltu re , G las žene, 6/1944, 22. 39 List Žena u borbi im a d v a p rilo g a : V. Z., Ženski listovi, 11/1944, 20; i Sremec N a d a , N a š a ženska štam p a, 16—17/1945, 42—43; list U darnica: N aša štam pa . . . , 4/1943, 5—6 ; P rim o rka donosi d v a p rilo g a: »Žena u borbi«, 8/1943, 2 6 -2 7 ; i N aša štam p a, 9/1943, 1 9 -2 1 ; te Žena zbjega jedan prilo g : Š tam pa u zbijegu, 2-3 /1 9 4 4 , 3 7 -4 0 . 40 N a slo v n u stran icu tog b ro ja u red io je s lik a r-p a rtiz a n F ra n jo M raz.

Likovni umjetnici pri Oblasnom narodnooslobodilačkom odboru Dalmacije

N e v e n k a B ožan ic-B ezić

I u ovom našem stoljeću v je k o v n u lik o v n u tra d ic iju D a lm a c ije n a s ta v ila je b ro jn a g e neracija lik o v n ih u m je tn ik a , k o ja je n e p re k id n o d jelo v a la u S p litu .1 Iz m jeseca u m jesec n iza le su se u g o d in am a izm eđ u d v a ra ta b ro jn e lik o v n e m an ifesta cije d o m ać ih slik a ra , p a i o n ih sa stra n e , koji su p o d to p lim m ed itera n sk im suncem u v ije k n a la z ili in sp irac iju z a svoja djela i lju d e što su ih o tv o re n o p rim a li. U to j sred in i n ašao je svoj n ovi dom njem ački s lik a r R u d o lf B u n k bježeći p re d H itle ro v im tero ro m iz svoje d om ovine, tu su još 1937. g o d in e n a p re d n i sred n jo šk o lci, d an as naši ista k n u ti um je tn ic i: N e v e n Šegvić, M irk o O sto ja , R ao u l G o ld o n i i dru g i p rire d ili svoju p rv u z a je d n ičk u izlo ž b u ,2 k o ja je b ila p rih v a ć e n a s n eskrivenim s im p a tija m a ; A n tu n Z u p p a n a svojim slik a m a p rik a z u je bijedu g rad sk e siro tin je i u k a z u je n a n e g a tiv n e stra n e o n d ašn jeg d r u ­ š tv a .3 U ta k v o j sredini lik o v n i u m jetn ici d o ček ali su o k u p a c iju ta lija n sk ih fašista 1941. godine. U m jetn ici se p o v lač e u svoje ate lije re i začas je p o tp u n o z a m ro ta j lik o v n i ž iv o t, koji je d o ta d a b u jao i ra z v ija o se pun o m snagom . N o K o m u n istič k a p a rtija Ju g o sla v ije već p rv ih d a n a u s ta n k a rač u n a i n a pom oć lik o v n ih u m je tn ik a . Stog a se već u s rp n ju 1941. go d in e o k u p ila g ru p a m la d ih lik o v n ih u m je tn ik a i stu d e n a ta A k ad em ije lik o v n ih u m je t­ n osti, u kojoj su bili M irk o O sto ja , A n te Šitić, R ao u l G o ld o n i, N ik o la Ig n ja to v ić i Iv a n L o v re n čić ,4 ta d a scen o g raf sp litsk o g k a z ališta , k o ji su o d m ah počeli ra d iti lik o v n a rješen ja z a ileg aln i tisak , rezali lin o reze za p la k a te , šablone z a p a ro le i iz v rša v a li sve z a d a tk e koje im je P a r tija p o sta v lja la . M eđu njim a bili su i c rte ž i za p la k a te sa sad rž a je m » D ižite n a ro d n a u sta n a k « , » B ra tstv o i jed in stv o « , »B orim o se p ro tiv o k u p a to ra « i d rugi, a svi su, n a žalo st, nestali u ra tn o m v ih o ru i d o naših d a n a nije se n ije d a n sa ču v a o .5 O k o p olovice ru jn a iste godine o sn o v a n je P o d o d b o r u m je tn ik a u kojem je b ila i g ru p a lik o v n ih u m je tn ik a . G ru p a tih p e t u m je tn ik a b ila je iz d a n a , ta k o d a je sav k o m p ro m itira ju ć i m a te rija l m o ra o b iti sp aljen 295

u kući R aoula G oldonija, a M irk o O sto ja je na p očetku 1942. godine dospio u za v o r, pa je odm ah nak o n izlaska, slijedeće godine, otišao u p a rtiza n e u M osorski, a zatim u M osećko-svilajski odred. Već p o tk ra j 1941. godine, k ad je talija n sk a v last o rg an iz ira la svoj b o ra ­ vak u gradu i uspostavila svoju u p rav u , p refe k t Paolo Zerbino pozvao je splitske likovne um jetnike na su rad n ju , nudio stu d ijsk a p u to v an ja u Italiju i predlagao im da izrad e n eka djela za javne zgrade tad ašn jih okupacionih vlasti, no svi su odbili tak v u su radnju. Slijedeći pokušaj bio bio je u toku 1942. godine k ad je C e n ta r za k u ltu ru o k upacionih vlasti o rganizirao izložbu likovnih u m jetn ik a na kojoj je želio uz neke svoje um jetnike ok u p iti i sve splitske, p a su im čak i pozivi bili lično uručivani uz potpis prijem a. U n ato č tom e o d aziv a nije bilo. U toj grupi um jetnika rodila se u to vrijem e sm iona ideja. N aim e, na jednom sastanku Po d o d b o ra um jetnika, na prijedlog slikara A n tu n a Z u p p e i k o m p o zito ra Iv a T ijardovića, p rihvaćeno je da se org an iz ira Ileg aln a izložba likovnih um jet­ nika, koji su ta d a bili nastanjen i u S p litu i vezani uz p o k ret. N a k o n svestranih ra z m a tra n ja i dogovora s članovim a M jesnog ko m iteta izložba je otv o re n a 6. tra v n ja 1943. godine u stan u k ip a ra M a rin a S tudina, a izlagali su V jekoslav P arać, A n tu n Z u p p a , N ik o la Ig njatović, Ljubom ir N ak ić, Iv o T ija rd o v ić , R u d o lf Sablić, M arin S tu d in i posm rtno Ivo Lozica. Izložba je ostala otv o re n a sve do prv o g oslobođenja Splita, u jesen iste godine, a zatim su se um jetnici p rije d olaska N ijem aca povukli na oslobođeni te rito rij.6 U m eđuvrem enu, već u proljeće 1942. godine, C v ije ta Job, iako srednjo­ školka, odlazi u p a rtiza n e i odm ah rad i u A g itp ro p u Po k rajin sk o g kom i­ teta za D alm aciju," koji ta d a izdaje listove N a š izvješta j, D a lm a tin ski partizan i D nevne vijesti s iscrtanim z ag lav ljim a i ponekim crtežom iz živ o ta p a rtiz a n a , borbe, popaljen ih sela, te ponekom k arik atu ro m . Iste godine u p a rtiza n e na područje M osora odlazi i slik ar Jo k o K nežević, pa se iz toga vrem ena sačuvala i njegova p o z n a ta k a rik a tu ra »M osorska pa rtiza n sk a četa«8. R adio je i niz c rteža za list N a š glasnik, koji je izdavao A gitp ro p O k ru ž n o g k o m iteta srednje D alm acije, u jesen 1942. godine.9 Te godine uz p o k ret je već p o v ezan a i V ojka Ružić, studentica A kadem ije likovnih um jetnosti,10 k oja na početku 1943. godine odlazi kao borac u jedinicu, a zatim je prebačena na područje Biokova, gdje radi na oprem i štam pe. K ip a r A n te K ostović rad io je u to vrijem e na području T rogira, a zatim je, tak o đ e r 1943. godine, otišao u M osorski odred. O n i V ojka R užić p o tk ra j godine povučeni su iz jedinice i zatim po službenoj dužnosti upućeni u zbjeg u El S h att, kam o su otišli i A nte Šitić, R u d o lf B unk i d ru g i.11 P o tk ra j siječnja 1943. godine o d rža n a je u oslobođenom Livnu K o n feren ­ cija N arodnooslobodilačkog odb o ra D alm acije, pa je tom prilikom bila od rža n a izložba pa rtiza n sk e štam pe, rijetk a, ali neobično vrijed n a i zn a­ čajna k u ltu rn a m anifestacija.12 Sjećanja su pom alo izblijedjela, djela su ostala u anonim nosti tam nih planinskih p o jata, gdje su se pojedini listovi tiskali pod gotovo nezam islivim uvjetim a, ali ostaje nepobitno da je uvijek i svugdje pa i na najskrom nijem listu bilo likovnih elem enata: ukusno ispisano zaglavlje, poneki veći inicijal, tekst oživljen crtežom , 2916

k a rik a tu ro m , a to je, s v a k a k o , b ilo najčešće d jelo s lik a ra , s tu d e n ta ili ta le n tira n o g sred n jo šk o lca, ko ji će se tek u slo b o d i d om oći lik o v n o g o b ra z o v a n ja . U prosincu 1943. godine u oslobo đ en o m H v a r u o d rž a n a je P rv a k o n fe re n ­ cija k u ltu rn ih ra d n ik a D a lm a c ije kojoj su, uz k u ltu rn e i jav n e rad n ik e, prisu stv o v a li i lik o v n i u m je tn ic i: R u d o lf B u n k , N ik o la Ig n ja to v ić , A n te K o sto v ić, J o k o K n ežević, Ž iv k o K ljak o v ić , L ju b o m ir N a k ić , B a rtu l P e trić , V o jk a R u žić, M a rin S tu d in , A d e lin a B a k o tić -V la jn ić i 2 ik a V la jn ić .13 Je d a n od z n a č a jn ijih z a k lju č a k a k o n fere n c ije b ila je p rep o ru k a svim n a ro d n o o slo b o d ila č k im o d b o rim a d a u sp rk o s ra tn im ra z a ra n jim a na stoje sa ču v a ti naše k u ltu rn o nasljeđe. S to g a je o d m ah n a k o n k o n fe re n ­ cije, zbog op a sn o sti od n a p a d a N ije m a c a n a o to k H v a r , o tp re m lje n a v e lik a renesansna slik a » P o slje d n ja v ečera« iz h v a rsk o g F ra n je v a č k o g sam o stan a i o stale d rag o c je n o sti b ro d o m p rek o V isa za Ita liju , gdje su bile p o h ra n je n e sve d o k o n a č n o g o slo b o đ e n ja D a lm a c ije .14 P ro p o d jc l O b la sn o g n a ro d n o o slo b o d ila č k o g o d b o ra D a lm a c ije bio je z a d u žio slik a ra V je k o sla v a P a ra ć a z a n jeno p a k o v a n je i ču v an je. P o tk ra j te godine O b la sn i k o m ite t d o n io je o d lu k u o p o v lač e n ju na o to k Vis, p a se ta k o u to vrije m e n ašao n a o to k u veći b ro j lik o v n ih u m je t­ n ik a, k o ji su p ris tiz a li iz ra z n ih k ra je v a naše zem lje. P re k o V isa je g ru p a lik o v n ih u m je tn ik a o tišla u E l S h a tt d a bi tam o pom o g la oko o rg a n iz ira n ja ž iv o ta u zbjegu, a n ek o lik o ih je p o slan o u Ita liju da na k o n p ro ž iv lje n ih teškoća srede svoje d o jm o v e i z a p o čn u d a v n o p re k i­ n u ti ra d u z a tišju a te lije ra .15 N o lik o v n i um je tn ic i bili su p o tre b n i i n a o to k u V isu, n a toj oazi m ira usred Ja d ra n s k o g m o ra , k a d je u p ra v o u n o v o g o d išn jo j noći 1944. godine odlučeno d a ga se b ra n i p o d s v a k u cijenu o d n e p rija te lja . N a z a sjed an ju O b la sn o g n a ro d n o o slo b o d ila č k o g o d b o ra D alm a c ije , u proljeće 1944. godine, bili su im e n o v a n i refe ren ti z a p o jed in e o djele, m edu k o jim a je bio i p ro p a g a n d n i odjel z a čijeg je re fe re n ta im en o v an N e v e n Šegvić, a za kom esara M irk o O s to ja .10 O d je l je im ao p o jed in e odsjeke, a odsjeci ra z lič ite službe. U jednoj ta k v o j službi rad ili su i lik o v n i um jetn ici i to : k ip a ri M irk o O s to ja i D u šan S ta n o je v ić, slik a ri V jek o slav P a rać , M ilan T olić, B a rtu l P e trić i B ra n k o K o v a č e v ić , stu d e n ti N ik o la Ig n ja to v ić , D a lib o r P a ra ć i L jubo Iv an č ić , d o k je C v ije ta Jo b ra d ila u listu O m la ­ din sk a isk ra , u kom e su ta k o đ e r s u ra đ iv a li D a lib o r P a ra ć i L jubo Iv a n č ić .17 T a g ru p a lik o v n ih u m je tn ik a ra d ila je ra z lič ite poslove, a najviše su d je lo v a la u o p rem i n o v in a, listo v a i b ro šu ra koji su se u velikom bro ju u to k u č ita v e godine tisk a li u tisk a ri S lo b o d n e D alm acije u selu Z e n a -G la v i na o to k u V isu. Baš ta p o tre b a d a se p o jed in i tek sto v i oplem ene raz lič itim o b licim a slova, v in je ta m a i c rte ž im a , d a p a ro le ne p riv la če sam o svojim sad rž a je m već i estetskim o b lik o v a n jem , d aje posebni p ečat da n a s m alo d o stu p n im i sačuvan im p la k a tim a i ostalo m tisk an o m m ate ­ rija lu u n aro d n o o slo b o d ila č k o j b o rb i.18 I on o što se uspjelo saču v ati u k a z u je n a to k o lik o se u n a to č p o tešk o ć a m a , teškim p rilik a m a , bilo u ilegalnosti, bilo n a ra tištu , i u oskudici n a jn u ž n ije g p rib o ra s m nogo ukusa o p rem a lo sva iz d a n ja i p r o p a g a n d n i m ate rijal. T i su u m jetn ici izreziv ali šablone z a p a ro le i c rte ž e koji se još i d a n a s p o n o sn o ističu n a starim 297

viškim kam enim kućam a, ispisani već pom alo izblijedjelom crvenom bojom , radili p lak a te za prigod n e proslave (na prim jer, O stojin p lak a t za p rvom ajsku proslavu na Visu, izv an red n o slobodno ko n cip iran a p rik a ­ z ivao je pušku okićenu cvijećem ),19 u k rašav ali d v o ran e za različite sku­ pove i neuglednim seoskim školam a d av ali likovni sadržaj i oprem u dostojnu čina koji se u njim a zbivao. N o u to vrijem e nastao je i naok o skrom ni, ali za našu povijest značajan spom enik. N aim e prem a ideji a rh ite k ta N ev en a Šegvića, k ip a r M irko O stoja dobio je z a d a ta k da u kam enu iskleše jugoslavenski grb, koji je zatim bio ugrađen na pročelje kuće u viškom predjelu K u t gdje je bilo sjedište O blasnog narodnooslobo d ilačk o g o d b o ra.20 Sjećanje i doživljaj um jetnika, koji se s velikim oduševljenjem p rih v a tio tog z a d atk a , naju p e­ čatljiv ije o tom e govore: »Sami kam eni blok pronašao sam u m oru, uz p o d zid obale iz koje je o tpao. U z pom oć nekolicine boraca izv ad ili smo kam en iz prilične dubine (kam en, m ore D alm acija — kao d a naslućujem sim boliku). R adio sam plastično rješenje grba d ire k tn o u kam en. G rb sam prenosio s jednog prilično nejasnog n a c rta , i više s naslućivanjem sam ga uspio uklesati [ .. .] . Bio sam ponosan, jer sam bio p rv i koji je simbol nove Jugoslavije ugradio u m aterijal vječnosti — k ak o naziv am o kam en. [. . .] P a tin ira o sam ga kuhanom borovom korom i tak o usklađen s bojom stoljetnog kam ena — djelovao je kao d a je tam o oduvijek bio ug rađ en .« 21 Slikar M ilan T olić bavio se na Visu scenografskim poslom i oprem ao im p rovizirane pozornice za prired b e, no ta d a je dobio još jedan značajan z a d a ta k .22 N a oslobođenim p odru čjim a počele su p onovo djelo v ati škole, ali nikak v ih u d žbenika nije bilo, p a je n a Visu bilo odlučeno d a se p ristupi izradi početnice, tekst koje su im ali nap isati profesori R avlić i Lasta. T olića su z adužili da tekstove ilu strira crtežim a, kojih je učinio više od trideset, a m ahom su bili in sp iriran i d o g ađ ajim a iz rata. Počet­ n ica se zatim tiskala u B ariju, ali, n a žalost, do naših d an a nije p ronađen ni jedan prim jerak. Je d an od n ajzn ačajn ijih p o th v a ta grupe u m jetn ik a p ri A g itp ro p u O blas­ nog narodnooslobodilačkog o dbo ra bila je, svakako, oprem a d v o ran e za P rv u konferenciju Jedinstvene n arodnooslobodilačke fro n te D alm acije, 10. listopada 1944. godine u H v a ru .23 O d staroga renesansnog arsenala, koji je d o tad a služio kao skladište, treb alo je u red iti p rik la d n u d v o ran u , što će moći prim iti velik broj delegata iz svih k raje v a D alm acije, koji su p ristizali s oslobođenih i neoslobođenih p o d ru čja, p red stav n ik e N a c io ­ nalnog kom iteta, A V N O J-a , Z A V N O H -a , V III k orpusa, Štaba m ornarice N O V J i m noge istaknute ličnosti. Idejno rješenje d ao je a rh itek t N even Šegvić, a M irko O stoja otišao je zajed n o s A ntom Lozicom , članom O blasnog k om iteta S K O J-a, brodom »Bakar« u Bari, p a zatim u Rim i N a p u lj da nabave sve potrebn e m aterijale p a i glinu za m odeliranje.24 D v o ra n a je bila ukrašena izvanred n o ukusno i doista je stv arala svečanu atm osferu. Z idovi su bili ukrašeni velikim p o rtre tim a druga T ita, V lad i­ m ira N a z o ra i svih predsjednika savezničkih sila. Paro le su bile ispisane vještim rukam a um jetnika, ukusno su bile postavljene d ek o rativ n e tkanine, zastave i dugi crveni sag, koji su sami um jetnici obojili n a hvarskom trgu 293

crv en o m bojom . N a u laz u u a rsen al bio je sa sv ak e stra n e po jed an d e k o ra tiv n i re lje f o d liv e n u sa d ri sa sa d rž a je m iz n a ro d n o o slo b o d ila č k e b orbe, a iz ra d ili su ih k ip a ri M irk o O s to ja i D u ša n Stan o jev ić. O sto jin reljef bio je kasnije, u p rosincu , izlo žen n a P rv o j izlo žb i u m je tn ik a p a rtiz a n a u oslobođenom S p litu ,25 ali je n a ža lo st kasn ije u ništen. Sve­ čano uređ en u laz u arse n a l slik o v ito p rik a z u je c rte ž u tušu n a c rta n tih d a n a u H v a r u , sa d a u M uzeju rev o lu cije n a ro d a H r v a ts k e u Z a g reb u .20 U isto vrije m e um je tn ic i su u k rasili i č ita v o m jesto p a ro la m a i z a sta v a m a , a p o sta v ili su i lik o v n o o p rem ili izlo ž b u fo to g ra fija ra tn ih re p o rte ra u sta ro j h v a rsk o j loži, koje je iz la g a la F o to sek cija A g itp ro p a O b lasn o g n aro d n o o slo b o d ila č k o g o d b o ra D a lm a c ije .27 P o tk ra j lis to p a d a oslobođen je S p lit i O b la sn i n aro d n o o slo b o d ila č k i o d b o r do lazi u svoje p r a v o sjedište. L ik o v n i u m jetn ici više ne d jelu ju k ao g ru p a, već su bili p rem a p o tre b i rasp o re đ e n i n a ra z lič ite d u ž n o sti u g rad u . U oslobođeni S p lit stigli su i oni u m je tn ic i k o ji su d o ta d a rad ili u Ita liji i tu su n a sta v ili svoje djelo v a n je . T u je i n ik la i p r v a id eja o z a jed n ičk o j izložbi u m je tn ik a p a rtiz a n a , k o ja je k o n a č n o i d o g o v o ren a n a užoj k o n fe ­ renciji lik o v n ih u m je tn ik a 29. stu d en o g , p a je izlo ž b a o tv o re n a 23. p r o ­ sinca, a p o sta v io ju je a rh ite k t N e v e n Šegvić.28 Iz lo ž b a je k asn ije s m anjim p ro m je n am a pren esen a u D u b ro v n ik , a n a p o č e tk u 1945. godine o d rža n e su još izložbe u m je tn ik a p a rtiz a n a u Š ibeniku i Z a d ru . T a sv e stran a te ž n ja d a se o plem en i sv ak i ispisani list p a p ira , letak , n o v in a, u k rasi sk ro m n a p ro sto rija z a sastan k e, sa g ra d i g o v o rn ic a na koju su se p e n ja li go v o rn ic i d a obilježe z n a ča jn e p o litič k e d o g a đ a je ili objasne n a sta lu situ aciju , im p ro v iz ira p o z o rn ic a u z ab ačen o m selu ili p o d stab lim a u šum i s tv a ra la je v jeru u b u d u ć n o st, v e d rin u , tre n u ta č n i z a b o ra v u gruboj i teškoj stv a rn o s ti r a ta .29 G o n je n i v rem en o m , b rzin o m k re ta n ja , ta k o reći u h o d u , s tv a ra li su, d o v ija li se i sn a la z ili bez p o tre b n o g m a te rija la i a la ta , ali d u b o k o svjesni k o lik o je n jih o v p rilo g z n a č a ja n za op ću stv a r, za bu d u ć n o st, z a s v e o b u h v a tn u p o b je d u ideje, snage i um a. B riga za k u ltu rn u b aštin u , o m o g u ća v a n je um je tn ic im a d a se u z ra z lič ita z a d u že n ja b av e i s tv a ra n je m v la s tita lik o v n o g iz ra z a b ila je z a je d n ič k a m isao svih v o đ a js ta n k a , svih r a tn ik a iz ra z lič itih sre d in a , o d te ž a k a i rib a ra do ra d n ik a i in te le k tu a lc a . S toga i tu v rstu za je d n ičk o g i često an o n im n o g ra d a lik o v n ih u m je tn ik a , ko ji n ije u v ije k m o g ao b iti sa ču v a n za p o k o lje n ja i najčešće je bio sam o p riv re m e n , tre b a u tk a ti u p o v ije st k u ltu re naših n a ro d a , je r baš u o k v iru te naše p o v ije sti o n d o b iv a svoju p ra v u v rije d ­ nost i značenje.

Bilješke 1 N . B ezić, L ik o v n e iz lo ž b e S p lita , S p lit 1962. * O m la d in s k a iz lo ž b a u salo n u G alić, N o v o d oba, 15. I I I 1937. * A n tu n Z u p p a , Z la tn i v ije k , m a p a d rv o re z a , S p lit 1968. 4 V. C v r lje , O d o g a đ a jim a u S p litu 1941. godine, Z b o rn ik I n s titu ta z a histo riju r a d ­ n ičk o g p o k re ta D a lm a c ije , sv. 2, S p lit 1972, 738.

299

5 U toj p rv o j okupljen o j gru p i lik o v n ih um jetn ik a u S plitu 1941. godine djelovalo je sam o spom enutih pet u m jetn ik a d ok su se ostali uključili u ra d kasnije. S. Kvesić, D alm acija u narod n o o slo b o d ilačk o j b orbi, Z agreb 1960, 178. 8 N . B ožanić-B ezić, Ilegalna izlo žb a likovnih u m jetnika u Splitu Z b o rn ik In s titu ta za histo riju ra d n ičk og p o k re ta D alm acije, sv. 3.

1943.

godine,

7 D. G izd ić, D alm acija 1942, Z agreb 1959, 3 5 8 -364. 8 J. K n e že v ić , M ali ra zg o v o ri, S p lit 1964, si. 14. 9 O . M a rusevski, L ikovni elem enti u oprem i periodičke štam pe N O B -c u D alm aciji 1943. s osobitim o bzirom na hek to g rafske listove, Z b o rn ik In stitu ta za historiju rad n ičk o g p o k re ta D alm acije, sv. 3. 10 V ojka R užić ra d ila je i u A g itp ropu p ri P o k rajinskom N O O -u za D alm aciju i zajedno s C v ijeto m J o b iz ra d ila crteže za Slobodnu D alm aciju, br. 5 i 6. N a k o n toga ra d ila je u A g itp ro p u O k ru ž n o g N O O -a za M akarsku, a zatim u A gitpropu O blasnog k o m iteta S K O J-a d o o d lask a u zbjeg. " A. Palavrsić, P ro sv jetn i ra d u Ju g oslavenskom zbjegu u E giptu, Izd., H istorijskog arh iv a u S plitu, sv. 7, Split 1969, 114. 12 S. K vesić, n. dj., 502; N a s izvještaj, br. 1. od 15. II 1943; D. G izdić, D alm acija 1943, Z agreb 1962. 1:1 M. S tu d in , N a H v a ru 1943. godine, V jesnik, 1. V II 1951. 14 C. F isković, D a lm atin sk i spom enici u ra tu , Z b ornik In stitu ta p o k reta D alm acije, sv. 3.

za historiju radničkog

'•> Đ uro T ilja k , R etro sp e k tiv n a izložba, pre d g o v o r napisala S m iljka M atcljan, Z agreb 1972, 13. 18 D . G izdić, D alm acija 1944 -1 9 4 5 , Z agreb 1964, 316. 17 N e d a v n o je p ro n ađ en jedan gvaš, v jero jatn o iz tog vrem ena, još neobjavljen, slikara D a lib o ra P ara ć a , a p rik azu je n jegova ratn o g d ru g a slikara L jubu Ivančica. D. Parać, K ao d a čovjek sretne svoju m lad o st, V jesnik, 8. i 9. X I I 1974. 18 D an i slave. B ošura tisk an a na o toku Visu u m aju 1944. godine, naslovna strana M irk a O stojc. 19 P rem a usm enoj izjav i a u to ra , jer se nijedan prim je rak nije sačuvao. 20 N . B o žanić-B ezić, N ajn o v iji spom enici oto k a Visa, u k n jizi: Viški spomenici, Split 1968, 279. 21 M. O stoja, G rb u kam enu, S lo bodna D alm acija, 31. V III 1974. 22 I. M livončić, O a z a spasa. Sjećanja M ilana T olića na »Viškv dane«, Slobodna D alm a­ cija, 28. V III 1974. 2:1 D. G izd ić, n. dj., 650. 24 Iz usm enog ra zg o v o ra sa sudionicim a događaja. 25 Izlo žb a um jetn ik a reljef - sadra.

p a rtiz a n a ,

Split

1944.

K atalog,

br.

55.

u

borbi

d ek o rativ n i

28 L ik o v n a um jetnost u N O B -u H rv a tsk e . K atalog, Z agreb 1974, 53. 27 M. K -r, Izlo žb a fo to g ra fija u H v a ru . Slobodna D alm acija, 21. X 1944. 28 N . B ožanić-B ezić, (u tisku).

Izložbe

u m jetn ika

p a rtiz a n a

29 C. F isković, P artiz a n sk i spom enici, Split 1945.

300

u

D alm aciji,

M ogućnosti,

Split

Kulturno-prosvjetna djelatnost u Dalmaciji za vrijeme NOB-a (1941— 1945)

M ate Z a n in o vić

N a k o n slom a Ju g o sla v ije , u tra v n ju 1941, D a lm a c ija jc p o d ije lje n a izm eđu Ita lije i N D H , p a je U g o v o ro m u R im u , 18. sv ib n ja 1941, Ita lija a n e k ti­ ra la dio D a lm a c ije ju ž n o o d rijek e Z rm a n je , z a p a d n i dio p ru g e K n in — S p lit, s g ra d o v im a Šibenikom i S p lito m , o to k e isp red te obale, i o toke M ljet, K o rč u lu , Vis i Šoltu. T a lija n sk a v o jsk a z a d rž a la se i u dijelu D alm a c ije (tz v . D ru g a zo n a ) k o ji je p rip a o N D H , p a su ta k o cijeli te rito rij D alm a c ije , od sje v e ro z a p a d a do N e re tv e , zap o sjele tru p e 6. arm ijsk o g k o rp u sa : T ru p p e di Z a ra , d ije lo v i d iv iz ije S assari, B ergam o, P e ru g ia i dru g e m an je jedinice, a o d N e re tv e d ijelo v i d iv iz ije M archc. N a a n e k tira n o m dijelu u sp o sta v lje n je C iv iln i k o m esa rija t, koji je o d m ah p re ra s ta o u p o k ra jin sk u u p ra v u — U p r a v a D a lm a c ije (G o v e rn o d ella D a lm a z ia ), a sjedište je b ilo u Z a d ru . U p r a v a je u z p om oć vojske počela p ro v o d iti p o litik u sistem atske talija n iz a c ije u svim p o d ru čjim a živ o ta. O sn o v n o školstvo, n a ro d n o p ro sv je ć iv a n je i o stale g ran e k u ltu re i d r u ­ štvenog ž iv o ta p ro ž iv lja v a li su teške d a n e o k u p acije. N a k o n u p a d a u D a lm a c iju , ta lija n s k a v o jsk a use lja v a u školske zg ra d e , a v last p o stepeno d o v o d i svoje u čitelje i p ro fe so re p re te ž n o iz u n u tra šn jo sti Ita lije , od k o jih su g o to v o svi b ili o rg a n iz ira n i i n a o ru ž a n i fašisti, m nogi nisu ni bili po z a n im a n ju uč ite lji i p ro fe so ri nego fašističk i fu n k cio n a ri. H rv a ts k i jezik nisu uopće p o z n a v a li n iti su se tru d ili d a ga nauče. U p ra v a D a lm a c ije , što je z a p ra v o b ila d a lm a tin s k a v la d a , već je 30. k o lo v o z a 1941. d o n ije la n a re d b u o o b a v e zn o j n a sta v i, a p rem a njoj su sva djeca k o ja su 31. X I I 1941. g o d in e im a la šest g o d in a, a nisu n a v ršila č e trn a est, b ila o b a v e z n a p o h a đ a ti šk o lu . T a n a re d b a doslovce glasi: »D jeca k o ja d o 31. p ro sin c a 1941—X I X n a v rš a v a ju šest g o d in a, a nisu prešla č e trn a est g o d in a o b a v e z n a su d a se u p išu i d a p o h a đ a ju osnovne škole koje po sto je u m jestim a n jih o v a p re b iv a liš ta ili b o ra v k a .« 1 P re m a spom enutoj n a re d b i uč ite lji su m o ra li o d g a ja ti p rem a » P ovelji šk o lstv a « ,2 a to je z n a čilo n a talija n sk o m jez ik u i u fašističk o m d u h u , što se z a k lju č u je iz p ro g la sa : » P ri sk o rašn jem o tv a ra n ju škola u D a lm a c iji, 301

dok se u svakom sektoru o rg an iz ira ju i p o jačav aju m nogostruke d jelat­ nosti, shodno je da svi nastavnici u p o zn aju ’Povelju šk o lstv a’, originalni, o b navljajući i k o n stru k tiv n i instru m en t, koji sad rž a v a u sebi prem ise potrebne za revolucionarnu obnovu škole d a bi se o b razo v ala nova pokoljenja, za najviše ciljeve Fašističke d ržav e.« 3 Tim e započinje u dalm atinskom školstvu teško razd o b lje za naše učitelje i druge p rosvjetne radnike, za djecu i cijeli naš n aro d . U početku školske godine 1941/42. m nogi naši učitelji i profesori n a p u štaju dužnost, neki od njih su bili uhapšeni (npr., p ro f. K lo n im ir Škalko d e p o rtira n je na Lipare, pa u C oropoli kod San Benedeto del T ro n to i na k raju u San Angelo kod Pescare), ili su radili na p rip rem an ju naro d n o g ustan k a i u njem u a k tiv n o sudjelovali: S tan k o P arm ač (D ugi o tok, m jesto Luka), Jo v o M artić (B ukovica, m jesto K istanje), u okolici D rn iša V jekoslav Širinić, u Šibeniku V inko M aglica; M arin F raničević i Z denko Štam buk u S plitu, M iljenko G rubelić na oto k u P rv iću i m nogi drugi. D io učitelja i profesora, koji su ostali u talijan sk o j službi pod fašističkom okupacijom , često su samo na spisku učitelji i profesori, a o d g ajati i rad iti u školi nisu m ogli jer nisu znali talijan sk i jezik. H rv a ts k i učitelji i profesori m orali su p olagati ispite iz talijan sk o g jezika, uko lik o su htjeli rad iti u školi. N e z n a tn i broj tih učitelja i p rofesora odlazi na tečajeve talija n ­ skog jezika u Veneciju i druge grad o v e Italije. M eđutim , to je bila n e z n atn a m anjina, i to onih koji nisu bili dovo ljn o politički zreli i o b ra ­ zovani ili su bili poko rn i i nenaro d n im režim im a p red ra tn e Jugoslavije.

O d početka narodnog ustanka do fo rm ira n ja O blasnog N O O -a za D alm aciju i Z A V N O H - a , tj. do p o četka 1943. godine N a uspostavljanje fašističkog tero ra na otocim a i ko p n u širom an ek tiran e D alm acije, R avnim k o tarim a , Bukovici, D alm atin sk o j zagori, Splitskom polju, B iokovskom p rim orju, u Splitu i Šibeniku, n a ro d p od rukovodstvom K P J i S K O J-a odg o v a ra dizanjem ustan k a. P rv i p a rtiza n sk i odredi i grupe fo rm irali su se već oko sredine kolo v o za 1941, p a su p o tk ra j te godine pred sta v lja li u d a rn u snagu n a ro d a D alm acije, koji je kao jedan čovjek ustao u borbu p ro tiv o k u p a to ra . P a rtiz an sk i odredi u n e ra v n o p ra v ­ nim uvjetim a vode u p ornu borbu s o k u p ato ro m i dom aćim izdajicam a, rade na pod izan ju revolucionarnog d u h a u n a ro d u i u n ištav aju o k u p a to r­ ska uporišta. O k u p a to r o d g ovara nečuvenim terorom n ad narodom , stri­ jelja4 i odvodi u internaciju tisuće rod o lju b a na koje se i najm anje sum ­ njalo da im aju veze s ustanicim a ili d a ne o d o b rav aju fašističku vlast. T alijanski fašizam rad i n a denacionalizaciji i bezobzirno un ištav a sve što je naro d n o i u n arodnom duhu, a jedini cilj je izbrisati sve tragove naše nacionalne kulture. Iz tadašnje ilegalne štam pe, koja je tisk an a u n ajdubljoj konspiraciji, čitam o o o tp o ru om ladine u školam a. D nevni list N a s izvještaj, koji je izlazio u Splitu, pisao je o akcijam a om ladine u više brojeva. Pod naslo­ vom »Fašisti hoće da škola postane sredstvo o d n a ro đ iv a n ja i fašiziranja om ladine«5 ra sk rin k a v a n a je n a red b a talijan sk ih v lasti o uvođenju tali­ 302

janskog jez ik a z a n a s ta v n i jez ik u šk o la m a i lik v id ira n je učen ja po v ijesti n a ro d a Ju g o slav ije. U tom n a p isu iz N a šeg izv je šta ja čita m o : »Đ aci, p ro fe so ri, d ire k to ri, g o v o rite , pišite i u čite sam o n a h rv atsk o m jeziku! V an s tu đ in o m .« N a š izv je šta j o b a v je š ta v a ja v n o s t o uspješnom o tp o ru đ a k a i p ro fe so ra u v o đ e n ju talija n sk o g jez ik a za n a s ta v n i,0 p a p o z iv a : » [ . . . ] R o d ite lji, ne d o p u s tite d a v am p o ta lija n č e d jecu u p u čk im ško­ lam a .« 7 O m la d in a u S p litu nije h tje la p rim iti sv jed o d žb e n a talijan sk o m jeziku. P o tk ra j 1941. i n a p o č e tk u godine 1942. p a rtiz a n s k i o d red i u D a lm aciji usp o sta v ili su veze s p a rtiz a n im a u B osanskoj k ra jin i, a posebno s L iv a n j­ skim o d red o m n a C in c a ru i s b a ta ljo n o m » S ta ra c V u ja d in « u kojem je p o litič k i k o m esa r bio M iro sla v V išić, n eu strašiv i b o rac i o rg a n iz a to r S K O J -a u Šibeniku, s tu d e n t ge rm a n istik e F ilo zo fsk o g fa k u lte ta u Z a g re ­ bu. T im v e z am a su d a lm a tin s k i i k rajišk i p a rtiz a n i još više o jačali, pa su m ogli u g ro ž a v a ti o p s ta n a k o k u p a to ra u D a lm a c iji, p o sebno u M a k a r­ skom p rim o rju , n a D in a ri, S v ila ji, M o so ru i B io k o v u . O d m a h n a k o n fo rm ira n ja , p a rtiz a n s k e jed in ice u D a lm a c iji d jeluju na p o litič k o m i p ro sv je tn o m p la n u . P ro la z e ć i k ro z sela, p a rtiz a n s k e jedinice o d rž a v a ju z b o ro v e , k o n fere n c ije i sastan k e, n a k o jim a se n a ro d u o b ja ­ šn ja v a z n ačenje N O B -a p r o tiv o k u p a to ra . U k a z u je se n a ro d u na p o ro b ljiv a č k u p o litik u o k u p a to r a i ra s k rin k a v a ju se izd ajice. N a te z a d a tk e vo jn ih jed in ica u k a z iv a o je i V rh o v n i štab , p a u pism u u pućenom G la v ­ nom šta b u H r v a ts k e sto ji: »7. V ršiti ja k u p ro p a g a n d u i p o litič k i rad n a ro č ito u za o sta lijim k ra je v im a . U to m cilju ići s če ta m a i v o d o v im a na ko n feren cije. S p a rtiz a n s k im o d re d im a p ro la z iti k ro z n aselja, n a ro č ito o na, k o ja su re a k c io n a rn a . D a v a ti p rire d b e .« 8 U z v o jn e jedinice, o d p o č e tk a N O B -a , u k u ltu rn o m i p ro sv je tn o m rad u v a ž n u ulogu im ala je o m la d in a. O sn iv a n je m S av eza m lad e generacije p o tk ra j 1941. o m la d in sk a o rg a n iz a c ija n a oslo b o đ en im te rito rijim a H r v a t ­ ske i D a lm a c ije o rg a n iz ira o m la d in sk e do m o v e, k o ji p o sta ju sred išta p o litič k o g a , p ro sv je tn o g i k u ltu rn o g d jelo v a n ja . U o m lad in sk im d o m o ­ v im a, a k a snije d o m o v im a k u ltu re , o d rž a v a ju se sastan ci, ko n feren cije, p re d a v a n ja , č ita n je štam pe, usm ene n o v in e i k u ltu rn e p rired b e. U njim a su djelo v a le d ile ta n tsk e g rupe, p jev a č k i z b o ro v i, tečajev i za nepism ene k oje p o h a đ a ju o m la d in a i od rasli. O d sredine 1942. o ru ž a n a b o rb a u D a lm a c iji i N O P još su in te n z iv n iji p a, iak o u to vrije m e n ije p o sto ja o veći oslo b o đ en i te rito rij, sve više se o rg a n iz ira ju p a rtiz a n s k e jedinice i n aro d n o o slo b o d ila č k i o d b o ri (N O O ) n a č ita v o m p o d ru č ju D a lm a c ije , u selim a, m jestim a i g rad o v im a, u S p litu i Šibeniku, m a d a su još bili p o d o k u p a to ro m . Z a d a ta k N O O - a bio je d a zam ijene sta re o rg an e v lasti, d a o rg a n iz ira ju o p sk rb u v o jn ih jed in ica h ran o m i odjećom , p re h ra n u sta n o v n iš tv a a posebno sirom ašnog, o b ra d u z em lje b o ra c a N O V i P O J , d a o d rž a v a ju vezu izm eđ u fro n te i p o z a d in o i d a ta k o pom o g n u uspješnijem v o đ e n ju o ru ž a n e b o rb e p ro tiv o k u p a to ra i k o n tra re v o lu c io n a rn ih snaga ko je su se sta v ile u slu žb u o k u p a to ra . T e su z a d a tk e N O O - i u D a lm a c iji uspješno o b a v lja li, a to su bili i osn o v n i za d ac i n a ro d n e v la s ti u vrije m e N O R - a . 303-

N O O -i u D alm aciji odigrali su v id n u ulogu i n a p o d ru čju n arodnog p rosvjećivanja i ku ltu rn o g djelov an ja, jer su preuzeli i p o k reta li različite oblike kultu rn o g i prosvjetnog rad a. Toj ak tiv n o sti N O O -a - podršku su d avali učitelji i drugi p rosvjetn i i k u ltu rn i radnici. O rganizacije žena tak o đ e r su slično djelovale, pa su i one o rg an izirale rad an alfab etsk ih tečajeva, konferencija, čitalačkih gru p a i druge oblike naro d n o g p ro ­ svjećivanja. P o tk ra j 1942. taj je rad p ostao inten ziv n iji, p a je u to vrijem e o držan tečaj A F Ž -a u P odgori s 18 p olaznica. T o je bio ujedno i p rv i politički tečaj za a k tiv istk in je A F Ž -a u D alm aciji. Tečajem je ruk o v o d ila R an k a S tefanović-M arović. I u oslobođenom Livnu 1942. o d rža n a su d va tečaja na kojim a su pred a v a li d r M iloš Ž an k o i Eli Finci. S tim tečajevim a se n astav lja, p a se u o žu jk u 1943. o d rža v a ju d v a tečaja na Biokovu, jedan na H v a ru , a jedan n a K orčuli. N a M osoru su iste godine u svibnju i lipnju o d rža n a tak o đ e r d v a tečaja, a d v a u B rštanovu podno K ozjaka. T ečajeve je u prosjeku po lazilo oko 40 p olaznica, a na njim a su na ja k tiv n ije v o diteljke tečajeva bile M arija N o v a k , M ilka Lasić, B laženka M im ica i Juga Kesić.9 N a narodnom prosvjećivanju u p rv o j godini ra to v a n ja rad ilo se vrlo uporno, uz v rlo velike teškoće i velik a o d rican ja p ro sv jetn ih rad n ik a, koji su u to vrijem e bili pretežno iz red o v a om ladine. T alijan i su već od početka 1943. p o vukli svoje učitelje iz seoskih škola, nak o n što su p a rti­ zani odveli d va talija n sk a učitelja iz Ž drelca na o to k u Pašm anu i učite­ ljicu iz D a z lin e ,10 pa su talijansk e škole rad ile samo u grad o v im a i većim m jestim a u kojim a su bili talijan sk i v o jn i garnizoni. Z načajan događaj za d a ljnji ra z v ita k n aro d n o g u stan k a u D alm aciji bio je na početku lipnja 1942, k a d je n a Vještića G ori, na D in ari, od ržan o tro d n e v n o savjetovanje političk ih i v o jn ih p red stav n ik a, na čelu sa sekretarom P K K P H za D alm aciju i k o m an d an to m Č etv rte o p erativ n e zone V ickom K rstulovićem . N a sa v jeto v an ju je, uz ostalo, donesena od luka o boljoj organizaciji i tješnjem m eđusobnom pov eziv an ju svih krajev a D alm acije. T a d a je prip rem ljen o i osnivanje O blasnog N O O -a za D alm aciju. Savjetovanje na V ještića G ori ujedno je značilo i afirm aciju N O O -a i širenje njihove organizacione m reže po cijeloj D alm aciji. P re k re tn ic a u oružanoj borbi n a ro d a D alm acije nastaje i p o tk ra j kolovoza 1942, kad je u blizinu D alm acije došao V rh o v n i štab N O V i P O J na čijem je čelu bio drug T ito. P a rtiz an sk e o ru žan e snage, u to vrijem e, p re­ rastaju u brigade i divizije, p a se i oslobođeni terito rij u D alm aciji p ro ­ širio, povećao i povezao s Likom , K o rd u n o m i Bosanskom krajinom . N o v o n a stala situacija p o tk ra j 1942. i na početku 1943. stv ara i pov o lj­ nije uvjete i veće m ogućnosti da se u selima oslobođenog i poluoslobođenog te rito rija počne i šire i o rg an iziran ije rad iti na o tv ara n ju osnovnih škola i po k reta n ju različitih oblik a n a ro d n o g prosvjećivanja i k u ltu rn o -um jetničkog djelovanja. U studenom 1942. o d rža n a je sjednica K o tarsk o g N O O -a za H v a r, pa se u zaključcim a pod toč. 2 govori: »Budući d a je n a ro d n a pro sv jeta jedan od v ažn ih z a d a ta k a N O O -a kao p riv rem en e v lasti, potreb n o je, da se kroz zim u osigura školam a ogrjev i čišćenje. T o će učiniti mjesni odbor ondje gdje god je potre b n o .« 11 304

V ećina šk o la n a poluoslo b o đ en o m p o d ru č ju H v a r a ra d ila je već o d 1942. i 1943. u G d in ju , P o ljic im a , B ogom olju, V rb a n ju , B rusju, V rsn ik u , P itv a m a, P ito v sk o j P la ž i i d r. U šk o la m a se ra d ilo p o n a sta v n o m p lan u i p ro g ra m u koji je iz ra d io p ro sv je tn i o d jel P o k ra jin sk o g N O O - a D a lm a ­ cije, o d m a h n a k o n svoga fo rm ira n ja . P r v a k o n fere n c ija u čitelja o d rž a n a je u p rosincu 1942, a o k u p ila je učitelje H v a r a , Jelse i S ta ro g a G ra d a , p a su n a toj k o n fere n c iji učite ljim a d a te u p u te i sm jernice za ra d u šk o lam a i n a n a ro d n o m p ro sv je ć iv a n ju . N a p o d ru č ju M a k a rsk o g p rim o rja u to p rv o v rije m e rad ile su o snovne škole p o d iz ra v n im ru k o v o d stv o m N O O - a , a u z ag o rsk im d ijelo v im a D alm acije, gdje su p a rtiz a n i im ali sve više u tje c a ja u n a ro d u , o tv a ra ju se osnovne škole koje su najčešće bile n a m ijen jen e i o m la d in i i o d raslim a , p a su p o p rim a le sve osobine a n a lfa b e ts k ih tečajev a, a sam o p o n eg d je se o tv a ra ju škole i z a djecu, k o ja se o d to g a v rem e n a sve više n a z iv a ju p io n irim a .12 N a p o d ru č ju k o ta rs k o g N O O - a M a k a rs k a u to v rijem e »[. . .] ra d ilo je 18 p u č k ih škola koje je p o h a đ a lo 650 d jece« .13 I n a o stalim p o d ru č jim a D a lm a c ije , u k o ta ru Sinj, u B u k o v ici, u selim a n a p a d in a m a D in a re , S vilaje, M oseća i M o so ra ra d ilo se p o v rem en o p od k o n tro lo m i sugestijam a p a rtiz a n s k ih jed in ica. D io uč ite lja iz D a lm a c ije ra d io je n a p o d ru č ju liv a n jsk o g k o ta ra i su d je­ lo vao u iz ra d i »L iv an jsk o g b u k v a ra « u p rv im m jesecim a 1943. N a tom e b u k v a ru r a d ila je učite ljic a C ecilija G ru b išić -Ć a b o z a je d n o s N ijaz o m A likadićem . U to k u 1942. i u p rv o j p o lo v ic i 1943. g o dine, p rem a n e p o tp u n im p o d a c i­ m a, rad ile su n a oslobođenom p o d ru č ju D a lm a c ije 43 o sn o v n e škole, p a n am taj bro j k a z u je d a su u to v rije m e m o ra li u lo žiti m nogo n a p o ra o rg an i n a ro d n e v lasti i n jih o v i K P O ( k u ltu rn o -p ro sv je tn i o d b o ri ili sekcije), koji se p o č in ju o sn iv a ti i d je lo v a ti više-m an je n a cijelom p o d ru č ju D alm a c ije . U p o č e tk u svoga d je lo v a n ja osn o v n e škole rad ile su p rem a usm enim u p u ta m a i sa v je tim a p o litič k ih ru k o v o d ila c a i d o g o ­ v o rim a n a z a je d n ičk im k o n fere n c ija m a i sa v je to v a n jim a koji se počin ju n a z iv a ti ra d n e za je d n ice u čitelja. R a d n e zaje d n ice u č ite lja u d aljn jem r a z v itk u o sn o v n ih škola i o b lik a n a ro d n o g p ro sv je ć iv a n ja o d ig ra t će z n a ­ čajnu ulogu i n a tim sasta n c im a u č ite lja p o m a g a t će se m la đ im a i on im a s m an je r a d n o g isk u stv a . O d m a h o d p o č e tk a r a d a o sn o v n ih šk o la tež ilo se d a ra d u školi b ude p lan sk i i o rg a n iz ira n , iak o to u v ije k nije u sp ije v a lo iz raz lič itih razlo g a, a posebno tam o gdje nisu ra d ili stru č n i u čitelji. U p rv o v rijem e ra d a o sn ovnih škola tež ilo se školu sn a b d je ti n a jn u ž n ijim nam ještajem i n a s ta v ­ nim sred stv im a, iak o se po n eg d je i u to m e o sk u d ijev alo . R a d u n a sta v i izv o d io se p o p re d m e tim a ; u č itelji su se p rip re m a li z a ra d , pisali sad rž a j r a d a koji su im ali iz la g a ti ili p o n a v lja ti, a v o d ili su i školske knjige. U z ra d u n a sta v i učenici su bili o b u h v a ć en i i raz lič itim v an šk o lsk im a k tiv n o stim a , s a sta v lja li su pism ene izv ještaje, opise i d ru g e ob lik e pism enog iz ra ž a v a n ja z a ra z re d n e i školske z id n e n o v in e. U m jesto č ita n k i i d ru g ih školskih k n jig a u n a s ta v i u č ite lji i d jeca služe se i k o riste p a r ti­ z anskom šta m p o m , n p r. P io n iro m , V je sn ik o m , S lo b o d n o m D a lm a cijo m 20

K ultura i um jetnost u N O B -u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

305

i dr. O m ladinska organizacija, A n tifašističk a fro n ta žena i N O O -i vode brigu o redovitom p o h a đ a n ju n astav e, p a su p o ziv ali n a o d govornost roditelje koji nisu redo v ito slali djecu u školu. Iak o je n a ro d živio u veom a teškim uvjetim a, većinom u neim aštini i bijedi, školu je p rih v a tio rado i zainteresirao se za ra d škola. Školska god. 1941/42. bila je izgub­ ljena, p a su djeca sve više z ao stajala u ra z v itk u i ob razo v an ju . U čitelji i om ladinci koji su rad ili u školi nisu bili zau zeti samo tim radom , već su vrlo a k tiv n o sudjelovali u rad u m asovnih organizacija, o rganizirali različite oblike naro d n o g pro sv jećiv an ja s om ladinom i o d ra ­ slim a. T ak o su učitelji, uz rad u školi, djelovali u različitim org an izaci­ jam a N O P -a i sekcijam a K P O . Česti n a p a d i n ep rijate lja i ofenzive na oslobođeno i poluoslobođeno p o d ru čje D alm acije p o tk ra j 1942. i na početku 1943. nisu m ogli zau sta v iti ra z v ita k n a ro d n e vlasti, koja je p reuzim ala i o b av ljala različite du žn o sti i obaveze. U siječnju 1943. osnovan je P o k rajin sk i N O O za D alm aciju ,14 pa se u njegovu sastavu fo rm ira i P rosv jetn i odjel. T o je bio k o rak dalje u izgradnji i afirm aciji naro d n e v lasti u D alm aciji, boljoj i p otpunijoj organizaciji k u ltu rn o -p ro sv je tn e djelatn o sti i rad a osnovne škole. D a bi se rad osnovnih škola što bolje i p o tp u n ije o rg an izirao , idejno, odgojno i ob raz o v n o što više razv io , P ro sv jetn i odjel N O O -a za D alm a­ ciju u svibnju 1943. izra d io je » Privrem eni n astav n i p lan i p ro g ram « ,15 uz suradnju M a rin a F raničevića, g rupe učitelja i sugestiju član o v a P o k ra ­ jinskog N O O - a za D alm aciju. T aj n astav n i p lan i pro g ram izrađeni su na osnovi u p u ta Prosvjetnog odsjeka A V N O J -a , a s obzirom na prilike u oslobođenom i poluoslobođenom p o d ru čju D aalm acije. N a stav n i plan i program p red v iđ a li su ra d u osnovnoj školi po odsjecim a i stupnjevim a kojih je ukup n o bilo tri, tak o da je 1. odsjek ili stu p an j o buhvaćao I i II razred , a propisivao je naro d n i jezik, račun, početnu stv a rn u nastavu, p jevanje i crta n je ; 2. odsjek je obu h v aćao I I I i IV r. a uz n aro d n i jezik i račun propisivao je još povijest, zem ljopis i p riro d n e nauke; 3. odsjek o buhvaćao je V i V I raz re d osnovne škole, p a je uz spom enute predm ete drugog stu p n ja još p ropisivao gospodarstvo, crtan je i pjevanje. » P riv re­ m eni n astavni p lan i program « im ali su cilj d a se djeca i o m ladina odga­ jaju u antifašističkom duhu, da prošire z n an ja, vještine i n avike iz p ri­ rodnih i d ruštvenih predm eta, koji su d o stupni djeci i om ladini prem a njihovu sh v aćan ju 16, a prem a uv jetim a N O B -a. U »Privrem enom planu i program u« predviđen je i rad s o d raslim a »[. ..] 2 ili 3 p u ta sedmično ondje gdje se m ože provesti svak o d n ev n o p o h ađ an je« .17 D a bi se u naprijedio rad učitelja, sve redovitije se o d rža v a ju konferencije učitelja, p a osim spom enute konferencije u Starom G ra d u na otoku H v a ru , o d rža v a ju se konferencije učitelja u M akarskom p rim orju i u drugim krajevim a. N a tim k onferen cijam a prenose se p o zitiv n a iskustva u čitelja u nastavi i odgoju, a tim e se koriste om ladinci sa završenim tečajevim a. U z organiziranje osnovnih škola, sve in ten ziv n ije se raz v ija rad na n a ro d ­ nom prosvjećivanju, čemu m nogo pridonose osim N O O -a i p artizan sk e jedinice, koje su bile u neprekidnoj vezi s n arodom , što nam p o tv rđ u je štam pa toga vrem ena. O tom e ra d u p a rtiza n sk ih jedinica gov o rit će i 306

M oša P ija d e n a P rv o m k o ngresu k u ltu rn ih r a d n ik a H r v a ts k e u T o p u sk o m , u lip n ju 1944. O n je, uz o stalo , k a z a o : » N aši b a ta ljo n i, oso b ito P rv a p ro le te rsk a b rig a d a , idući k ro z B osnu još 1942. nosili su iz sela u selo ne sam o slav u svog o ru ž ja , ne sam o p o b jed u n a d n e p rijate lje m , ne sam o sp a ša v a n je m u slim a n a o d četn ičk o g k la n ja i ne sam o sp a ša v a n je srp sk o g seljaka od ustašk o g k la n ja i ne sam o p o litič k e zb o ro v e, gdje su o b ja v ­ ljiv ali usred te b o rb e i k la n ja n u ž n o st b r a ts tv a i lju b a v i i z a je d ­ n ičku b o rb u nego su im č ita li, d e k la m ira li, p jev a li i ig rali. T a k o je počeo naš k u ltu rn i ra d [ . . . ] . I d a n a s n em a te jedinice, nem a te čete p a rtiz a n a ili naše N O V k o ja ne ž iv i svojim in te n z iv n im k u ltu rn im živ o to m [ . . .] « .18 P o tv rd u tih riječi n a la z im o i u N a še m izv je šta ju , gdje čita m o : » N em a sela u kojem p a rtiz a n i ne o d rž a v a ju sa seljacim a z b o ro v e [ .. .]« .19 T a j ra d na n a ro d n o m p ro sv je ć iv a n ju p rih v a tile su a n tifašistič k e o rg an iz a cije (Savez m la d e generacije, U S A O H ) i S K O J -a , o rg an iz a cije ž en a (A F Ž ), p a su p o d n jih o v im v o d stv o m o rg a n iz ira n i m nogi i ra z lič iti tečajev i z a nepism ene žene i o m la d in u , poseb n o u D a lm a tin sk o j z a g o ri20, gdje ra n ije n ije b ilo d o v o ljn o o sn o v n ih škola. O sim a n a lfa b e ts k ih teč a jev a te o rg a ­ nizacije u sv rh u Širenja n a ro d n o g p ro sv je ć iv a n ja o rg a n iz ira ju k o n fere n c ije i z b o ro v e s p rig o d n im p re d a v a n jim a , č ita la č k e g ru p e i d ru g e o b lik e k u ltu rn o -p ro s v je tn o g r a d a k oji su o d g o v a ra li u v jetim a sv e n aro d n e b o rb e.21 P ro p a g a n d n i o d sjek O b la sn o g N O O - a z a D a lm a c iju i P ro p a g a n d n i o d ­ sjek P o k ra jin s k o g k o m ite ta K P H z a D a lm a c iju d jelo v a li su v rlo usp ješn o na širenju n a ro d n o g p ro sv je ć iv a n ja i k u ltu rn o g u z d iz a n ja . S v ak i N O O bio je d u ž a n o rg a n iz ira ti K P O u sa sta v k o jeg a je u v ije k u lazio po jed a n č lan N O O - a , p re d s ta v n ik U S A O H -a i A F Ž -a . K a k a v je bio z a d a ta k K P O -a , sazn ajem o iz O k ru ž n ic e , k o ju je N O O - im a u p u tio P ro p a g a n d n i o d jel N O O - a z a D a lm a c iju . U O k ru ž n ic i se, uz o stalo , k aže: » D u ž n o st je k u ltu rn o -p ro p a g a n d n ih o d b o ra d a se p o b rin u , d a p rim ljen e listove, bro šu re itd . p ro č ita što veći bro j lju d i. N e sm ije b iti čo v jek a, koji neće b iti u p o z n a t sa svim što u listo v im a piše. P ro s v je ta je ja k a snaga u ru k a m a n a ro d a .« 22 U to k u N O B -a b ilo je p o tre b n o o sp o so b lja v ati i u č itelje za p ro sv je tn i ra d i ra d u školam a. K a k o je b ilo m alo s tru č n ih u čitelja, po step en o se re g ru tira ju » p a rtiz a n s k i učitelji« iz red o v a o m la d in e, o rg an iz a cije žena i v o jn ih jedinica. Svi učite lji, p a rtiz a n s k i i oni k o ji su z a v ršili u č iteljsk u školu, o sp o so b lja v ali su se n a p osebnim k rać im tečajev im a. P rv i ta k a v tečaj u D a lm a c iji o d rž a n je n a liv a n jsk o m p o d ru čju p o tk ra j 1942. i n a p o č e tk u 1943. T ra ja o je 10 d a n a , a p re d a v a č i su b ili C ecilija G ru b išić-Ć a b o i N ija z A lik ad ić . U č ite ljsk i tečaj im ao je z a d a ta k d a s p o laz n ic im a ra z ra d i n a s ta v n i p ro g ra m , p re d v iđ e n o g ra d iv o z a o sn o v n u školu i d a m la d e učitelje u p o z n a s o b licim a n a ro d n o g p ro sv je ć iv a n ja. U z g ra d iv o iz po v ije sti, zem ljo p isa i p riro d o p is a , k a n d id a ti su se u p o z n a li i s o b ra đ i­ v a n je m štiv a i njegovom odg o jn o m v rijed n o šću , s n a jv a ž n ijim p ro b le m im a m eto d ik e p o jed in ih p re d m e ta , po seb n o s m eto d ik o m p o č etn o g č ita n ja i p isa n ja , o b ra d o m glasa i slo v a p o g laso v n o a n a litič k o -sin te tič k o j m eto d i, p rv im v jež b a m a u č ita n ju i teh n ic i slu žen ja slo v arico m . U rač u n sk o j n a s ta v i k a n d id a ti su u v je ž b a v a li č e tiri osn o v n e rač u n sk e o p eracije, a u 307

m etodici te nastave u poznaju se s n ajv ažn ijim problem im a, kao što su računske operacije s prijelazom p rek o desetice i stotice. Polaznici učitelj­ skog tečaja u p o znaju se i s najosnovnijim z n an jim a iz psihologije, s n aj­ važnijim pedagoškim z a h tjev im a u rad u s djecom i o d raslim a: problem discipline i njeno od rža v a n je, raz v ija n je interesa učenika u procesu n a ­ stave, a k tiv ira n je učenika u nastav i, odnos izm eđu učenika i n astav n ik a, odnos učitelja i na ro d a , org an a n aro d n e v lasti i d r. Te up u te u odgoju i m etodičke napom ene koje su k a n d id a ti n a tečaju dob iv ali poslužile su sam o kao osnovna o rijen tacija za rad . T a k v i tečajevi u to k u N O B -a će se sa držajno proširiti i vrem enski p ro d u žiti. P rosvjetni i k u ltu rn i rad u D alm aciji do ljeta 1943. bio je relativno m alih razm jera, jer ni oslobođeni terito rij nije bio velik, a nedostajalo je i k a d ro v a koji bi na široj p latfo rm i o rg an izirali ta k a v rad. O m lad in a, borci i pozadinski radnici djelovali su na rješavanju problem a prosvje­ ćivanja i ku ltu rn o g rada. U p rv o vrijem e N O B -a rješavanje k u ltu r­ nih i p rosvjetnih problem a nije do v o ljn o široko, a i n eprijateljske ofenzive o tež a v a ju započeti ra d škola i prosvjećivanje. M eđutim , usprkos raz li­ čitim teškoćam a, do ljeta 1943. n a oslobođenom i poluoslobođenom području počeli su rad iti a n a lfab etsk i tečajevi, učiteljski tečaj, veći broj političkih, zd ra v stv en ih , skojevskih i p a rtijsk ih tečajeva, osnovan je veći broj diletan tsk ih g rupa, pjevačk ih zb o ro v a, o tv o ren o je više dom ova ku ltu re , osnovano više čitalačkih g ru p a, a p ri svakom N O O -u djeluje K P O . Posebnu ulogu u p rvom razd o b lju N O B -a o d ig rala je p artizan sk a štam pa, koja se jav lja u različitim oblicim a i u velikom broju.

O d I do I I I zasjedanja Z A V N O H - a u T o p u sk o m O k o sredine 1943. u D alm aciji, n ak o n IV i V neprijateljske ofenzive, n astaje novi uspon u ra z v itk u n a ro d n o g ustan k a. I u d an im a tih ofenziva i neposredno nakon borbi, na velikim p o d ru čjim a D alm acije N O O -i djeluju v rlo in tenzivno kao vlast, o d rža v a ju zborove, redovne sastanke, izbore z a organe n a rodne vlasti, usp o stav ljaju rad škola, tečajeva za nepism ene i bolničare uz druge ak tiv n o sti koje su nam etali uvjeti vođenja oslobodilačkog rata . U tom razdoblju narodnooslobodilačke borbe postepeno su n astajali uvjeti za osnivanje najvišega političkog o rg an a v lasti u H rv a tsk o j. Još 2. ožujka 1943, u ličkom selu P onoru, osnovan je In icijativ n i o d b o r Z A V N O H -a , koji je p riprem io I zasjedanje Z A V N O H -a u O točcu i Plitv icam a 13. i 14. srp n ja 1943. Z A V N O H je nak o n spom enutih ofen ziv a posredstvom organa naro d n e vlasti, od oblasnih do općinskih i m jesnih, p o kretao ku ltu rn o -p ro sv je tn i rad na oslobođenim po d ru čjim a H rv a tsk e . U tu svrhu Z A V N O H je izrad io i prv e up u te za rad n a k u ltu rn o m i prosvjetnom polju. Z alaganjem članova Z A V N O H -a , a u sporazum u s vojnim ru k o ­ vodstvom , povučeni su neki učitelji iz p a rtiza n sk ih jedinica da bi djelovali na prosvjetnom polju i poboljšali k u ltu rn o -p ro sv jetn i rad. U org an izi­ ran ju prosvjetnoga i ku ltu rn o g ž iv o ta u D alm aciji bilo je i teškoća, jer 308

usprkos to m u Sto se fašistič k a Ita lija n a la z ila p re d neizb ježn im slom om , o k u p a to rs k e v ojne jedinice n e p re k id n o su k rsta rile p o d ru čjim a D a lm a c ije i v rlo često u p a d a le u sela u ko jim a su se z a d rž a v a li p a rtiz a n i. U ru jn u je I ta lija k a p itu lir a la (8. I X 1943), p a je o slo b o đ en a č ita v a ja d ra n s k a o b a la , n e p rijate ljsk e fo rm a cije su ra z o ru ž a n e , a snage N O V i P O J p o p u n ja v a ju se n o v im lju d stv o m i n a o ru ž a v a ju se. O rg a n i n a ro d n e vlasti i o d b o ri a n tifa š is tič k ih o rg a n iz a c ija n a la z ili su se p red složenim zad acim a. N o v i u v je ti ž iv o ta u D a lm a c iji in te n z iv ira li su m aso v n i k u l­ tu rn o -p ro s v je tn i ra d , p a se širi m re ž a o sn o v n ih šk o la, a n a lfa b e ts k ih teč a ­ jeva, o sn iv a ju se do m o v i k u ltu re u k o jim a se o d v ija i ra z v ija sav k u ltu rn o -p ro sv je tn i ž iv o t m jesta u kojem d jelu ju . U D a lm a c iji je ru ja n 1943. p o č e ta k m aso v n o g ra d a n a o rg an iz a ciji osn o v n ih škola. N O O - i se, uz p o d ršk u u č ite lja i n a s ta v n ik a , u tim d a n im a za la ž u z a što uspješniju o rg a n iz a c iju o sn o v n ih škola, p o k re ta n je k u ltu rn o -p ro sv jetn e a k tiv n o s ti i o k u p lja n je u č e n ik a u škole. U tom ra z d o b lju i k o ta rs k i N O O - i ra d e n a o rg a n iz ira n ju šk o lstv a i p ro sv je te , p a u m jesti­ m a gdje n ije b ilo u v je ta z a o sno v n e škole o rg a n iz ira ju tečajev e z a n e p i­ smene, djecu, o m la d in u i o drasle. Sam o n a p o d ru č ju K o ta rs k o g N O O P re k o , k o d Z a d r a , ko ji o b u h v a ć a o to k e sjev ern e D alm a c ije , o d m ah n a k o n k a p itu la c ije Ita lije , o tv o re n e su škole u P re m u d i, Silbi, Istu , M o la tu , Z a p u n te lu , B rg u lja m a, V elom R a tu , S o lin am a, B o žav i, D ra g o v a m a , B rb inju, S a v ru , Luci, Z m a n u , Z a g la v u , S alim a, R a v i, Iž u V elom i Ižu M alom i S estrunju. Škole je p o sjećivalo 1226 o d u k u p n o 1360 djece, k o ja su b ila o b v e z an a p o h a đ a ti školu. U šk o la m a su ra d ila 34 u čitelja, 12 stru č n ih i 22 p o m o ćn a .23 N a oslobođeno m p o d ru č ju D a lm a c ije u jesen 1943. u g rad o v im a, o to cim a i selim a ra d ile su 203 o sn o v n e škole sa 243 u č ite lja i 8980 p o la z n ik a .24 V e lik i bro j šk o la ra d io je n a o slobođenim o to cim a: K o rč u li, H v a r u , M lje tu , L a sto v u , p o lu o to k u Pelješcu, B raču , Visu, M u rte ru, V rg a d i, P a šm a n u i U g lja n u , osim već sp o m e n u tih m jesta i o to k a n a z a d arsk o m p o d ru čju . U šk o lam a i teč a jev im a ra d i se p o » P riv re m e n o m n a sta v n o m p ro g ra m u « O b la sn o g N O O - a z a D a lm a c iju . P o k re n u ta je širo k a a k c ija z a o k u p lja n je uč ite lja i uč ite ljsk ih p rip r a v n ik a U čite ljsk e škole u Šib en ik u ,25 koji bi preu zeli ra d n a o rg an iz a ciji šk o la i teč a jev a z a nepism ene. N o v a situacija, v e lik o oslobođen o p o d ru čje i ra z g ra n a t ra d n a k u ltu rn o -p ro sv jetn o m p o lju s ta v io je N O O p re d v rlo složene z a d a tk e . P rišlo se reo rg a n iz a c iji k u ltu rn o -p ro s v je tn ih o d b o ra (K P O ), u n u ta r N O O - a fo rm i­ raju se o d v o jen i odsjeci z a p ro sv je tu i p ro p a g a n d u . P ro sv je tn i odsjeci m jesnih, op ć in sk ih , k o ta rs k ih i O b la sn o g N O O - a z a D a lm a c iju , svaki n a svom p o d ru č ju , p re u z im a ju b rig u o o rg an iz a ciji o sn o v n ih šk o la i p ro ­ sv je tn o g ra d a . M nogi p ro sv je tn i odsjeci p o p u n ja v a ju se no v im u č ite ljim a i p ro sv je tn im ra d n ic im a , k o ji su ran ije ra d ili u osn o v n im i d ru g im školam a, p a su s više z n a n ja i isk u stv a p rila z ili ra d u u o sn o v n im šk o lam a i tečajev im a i ta k o uspješno p o m ag a li K P O . N a ro d n o o duševljenje zbog k a p itu la c ije Ita lije p re k id a se teškim b o rb am a p ro tiv N ijem a c a, ko ji ulaz e u Šibenik, a z a tim i u S p lit,20 p a n o v i o k u p a ­ to r za je d n o s dom aćim izd a jic a m a u v o d i te ro r, a z a v rije m e V I n e p rija ­ teljske ofen z iv e , u lis to p a d u 1943, v o d e se o gorčene b o rb e u z d u ž ja d r a n ­ 309

ske obale. N ijem ci su z lo stavljali n a ro d , palili dom ove, ubijali žene i djecu, pa je dio n a ro d a uz pom oć p a rtiz a n a i saveznika od lazio u zbjeg.27 N a ro d n a vlast, usprkos velikim teškoćam a za vrijem e novih n e p rija­ teljskih ofenziva, p restro ja v a svoje redove; rad i se na reorganizaciji d o tad a šn jih m jesnih, općinskih i k o tarsk ih N O O -a , osnivaju se i viši terito rija ln i organi naro d n e vlasti, p a je p o tk ra j 1943. osnovan O k ru žn i N O O Šibenik u čijem Prosvjetn o m odsjeku, kao p rv i pročelnik, djeluje N e v a Ju rk o v ić i p rosvjetni referen ti p ro f. D in k o Foretić, A nte Blaženčić i Vica B atinica. U to vrijem e osnovan je i O k ru ž n i N O O Z a d a r, u čijem P rosvjetnom odsjeku djeluje M ilk a Lasić, kao pročelnik, i referenti A nte Šundov i Frane M ilković, a od 4. siječnja 1945. i p ro f. P e ta r Lisičar. O rg a n iz a c io n o je ojačao i P rosvjetn i odjel O blasnog N O O -a za D alm aciju u kojem su u to vrijem e djelov ali d r C v ito Fisković, kao pročelnik, i referenti T iho C vrlje, p ro f. Ja k ša R avlić, M iljenko G rubelić i dr. In te n z iv n o se n a sta v lja organizacija i o tv ara n je osnovnih škola, ali nedo­ vo ljn a izgrađenost pojedinih org an a v lasti o tež a v a taj rad , p a je P ro ­ svjetni odjel O blasnog N O O - a za D alm aciju bio p rin u đ en um nožiti »U pute za organizaciju prosvjetn o g rad a« , koje je izrad io Prosvjetni odjel Z A V N O H -a . N a k o n tih u p u ta pono v o se rad i n a sređivanju p ro ­ svjetnih p rilik a , uz a k tiv n o zalag an je i d jelovanje nižih o rg an a vlasti, m jesnih i općinskih N O O -a , koji su bili o rg an iz ira n i u svakom m jestu, selu i gradu D alm acije. P re d N O O -im a n a lazili su se veliki zadaci, počevši od o b n a v lja n ja školskih zg rad a, koje je n ep rijatelj u većini m jesta uništio, spalio ili bom b ard irao , do n a b a v lja n ja p rib o ra za rad škola i m aterijalnog iz d rž a v a n ja k u ltu rn ih i pro sv jetn ih rad n ik a . Bilo je m jesta bez školskih zg rad a, p a se n a sta v a o d rža v a la u p riv atn im kućam a, konobam a većih z g ra d a ili za n a sta v u posebno priprem ljenim pro sto rijam a, a ponegdje se na sta v a za lijepih d a n a o d rža v a la i pod vedrim nebom. U sprkos teškim uvjetim ra d a i neprestanoj borbi s o k u p ato ro m i dom aćim izdajicam a, ustašam a i četnicim a, o rgani n a ro d n e vlasti u D alm aciji uspjeli su u školskoj godini 1943/44. o b n o v iti rad , p a je bilo org an iziran o 175 osnovnih škola s 15.530 obv ezn ik a i 7769 po lazn ik a, a što je 5 0 % p o h a đ a n ja osnovne škole. U školam a je rad ilo 229 učitelja, od toga 139 stručnih.28 N a ro d n o prosvjećivanje bilo je v rlo razv ijen o i im alo različite oblike. U većini oslobođenih grad o v a i m jesta i na otocim a o rg an iziraju se an a lfabetski tečajevi, općeobrazovni tečajevi, o tv a ra ju dom ovi kulture, a počinje se raz v ija ti i k u ltu rno -u m jetn ičk i rad . U to vrijem e n astav ila su s radom ili počinju d jelovati n a ro d n a sveučilišta, a osnivaju se i k aza­ lišne grupe. V elik broj kazališnih d ru žin a, sastavljenih od om ladine i o d raslih , počinje d jelovati gotovo po svim m jestim a i selima oslobođenog područja. Z načajnu ulogu u n aro d n o m prosvjećivanju o digrala je i šta m p a koja se u to vrijem e tiskala u više m jesta. O rg an iziran i su i kraći učiteljski tečajevi koje p o h a đ a o m lad in a k a k o bi se osposobila za rad u školi i p oučavanju odraslih n a analfab etsk im i općeobrazovnim teča­ jevim a. 310

K o n fe ren c ija k u ltu rn ih r a d n ik a D a lm a c ije o d rž a n a je 18. i 19. p ro sin ca 1943. u oslobođenom g ra d u H v a r u n a istoim enom o to k u . K o n fe ren c iji je p ris u s tv o v a lo više od četrd e se t k n již e v n ik a , lik o v n ih u m je tn ik a , m u zi­ ča ra , a rh ite k a ta , p u b lic ista i ja v n ih i k u ltu rn ih ra d n ik a .20 » D v o d n e v n i p lo d n i ra d te jed in stv e n e K o n fe ren c ije , p rv o g su sreta k u l­ tu rn ih r a d n ik a u slobodi, s lo b o d a rsk a riječ n jez in a m an ifesta — sigurno su re z u lta t k oji i d a n a s, n a k o n p ro te k lih trid e se t g o d in a, isp u n ja v a p o n o ­ som ne sam o n jezine učesnike već i sve k u ltu rn e ra d n ik e ov e d rev n e k ra jin e k o ja n ik a d nije š k rta rila ni ž iv o tim a sv o jih n a jd a ro v itijih sin o v a k a d je riječ o slo b o d i.« 30 N a čelu r a d n o g o d b o ra k o n fere n c ije bio je k o m p o z ito r J o sip H a tz e , a u im e ra d n o g p red sje d n ištv a n a stu p io je d r C v ito F isković, koji je k a z a o : » Z n a č a jn o je d a sm o se sastali baš n a H v a r u . U o vom g ra d u Iv an ić e v a pu č k o g u s ta n k a u m je tn o st i b o rb a našeg n a ro d a došle su d o iz ra z a i m eđusobno se po v ezale. O v d je su naši sta ri k n již e v n ic i c rp ili g rađ u iz n a ro d n o g ju n a š tv a (L učić), iz ž iv o ta p u k a rib a ra i te ž a k a (H e k to ro v ić ).« 31 J u re K a štela n p o d n io je r e fe ra t o u lo zi u m je tn o sti u o slo b o d ilačk o j b o rb i n a ro d a , p a je, izm eđ u o stalog, n ag lasio : » D a n a s u m je tn o st tre b a d a se p osve p rib liž i n a ro d u . I s ta k n u ti d a n a s i u k ru g u u m je tn ik a p o litič k a p ita n ja , zn a či b r a n iti i u m je tn o st.« 32 K n již e v n ik Ž iv k o Je ličić u p o v o d u trid e se te godišnjice H v a rs k e k o n fe re n ­ cije k u ltu rn ih ra d n ik a D a lm a c ije piše: » U d isk u siji, k o ja se ra z v ila n a k o n u v o d n ih riječi C v ita F isk o v ić a i re fe ra ta J u re K a štela n a , izneseni su m nogi p ro b le m i k u ltu re [ . . . ] . P o k lo n je n a je p o seb n a p a ž n ja o b n o v i Lucićeva lje tn ik o v c a i p red lo ž e n o je p o s ta v lja n je sp o m e n -n a tp isa V ick u P rib o jeviću: o zn ačen je u lo m a k iz P rib o je v ić e v a g o v o ra z a tek st n a tp isa : ’tk o o d s m rtn ik a m ože d a d o sto jn o p o d iči S lavene, koji su svojom v rlin o m n a d v isili su ro v o st G e rm a n a , p o n izili u z n o sito st i u n ištili lu k av o st R im ­ lja n a ’.«33 N a k o n fere n c iji je donesen p ro g la s što su ga jed n o g la sn o usv o jili i o b jav ili sudionici H v a rs k e k o n fere n c ije k u ltu rn ih r a d n ik a D alm acije. P o č e tn e riječi to g a p o tre sn o g d o k u m e n ta glase: » Isk rv a v lje n a , izm učena i p o p a lje n a D a lm a c ija , ta k o lije v k a p ra s ta ro g a o tp o ra i naše u m jetn o sti b ila je o d u v ije k ze m lja h e ro ja i s tv a ra la c a « ,34 p a d a lje Ž iv k o Jeličić k o m e n tira : » Č v rsta p o v e z a n o st s k u ltu ro m i slo b o d n o m tra d icijo m , im ena b o rac a o d M a tije Iv a n ić a d o N a t k a N o d ila , o d P e tra K ru ž ić a d o F ran e Š u p ila , isp re p le te n a s lik o v im a stv a ra la c a počevši o d R a d o v a n a i J u rja D a lm a tin c a , d o strije lja n o g Iv e Lozice, o d L u čića i K a č ića d o p jesn ik a ’G aleota* [ . . . ] sta ri z n a n ci koji su se v jek o v im a sretali p o tam n ica m a i raz b o jištim a , po g a lijam a i besp u ćim a m o rla k ije , još su se jed n o m , u p ra v o tih h v a rs k ih d a n a , z b ra tim ili z a v o je v a č u u p rk o s.« 35 N a k ra ju se n a v o d e riječi b ra tim lje n ja iz sp o m en u to g p ro g la sa : » [ . . . ] O su ­ đu jem o izd a jn ič k o sp le tk a re n je i ra d izb jeg ličk e v lad e , k o ja u z a lu d p o k u š a v a d a nam o p e t skuči k rv lju izv o je v a n u slobodu, k o ja će se d o sk o ra h e ro jstv o m C rv e n e arm ije, sav ezn ičk e v o jsk e i naše n a ro d n o ­ o slo b o d ila č k e v ojske o s tv a riti, je r z n a m o d a bi ta v la d a p o d o k riljem m o n a rh ije i k r a lja raširila u našoj zem lji m ra č n ja štv o i tira n iju p ro tiv k oje se i m i u m jetn ici i ja v n i rad n ic i b o rim o .« 30 311

»Još se tin ta na proglasu nije ni posušila — k aže Z ivko Jeličić u spom e­ nutom napisu — a N ijem ci su se već p reb aciv ali na istočnu stran u H v a ra , p red potpisnicim a se jav ljalo povlačenje prem a Visu, d o laz a k u borbene jedinice, praćenje n a ro d a u afričk i zbjeg, o tv ara le su se nove m ogućnosti za doka z iv a n je kako reci tog p roglasa nisu bili d ek la ra tiv n o slovo, već slobodna riječ stv a ra la c a koji nisu m ogli zam isliti d ru k čiji ž iv o t osim u slobodi [. . .].«37 N a početku 1944. pod p ritiskom N ijem aca snage N O V i P O J se povlače na oto k Vis, pa od ta d a Vis postaje ne sam o vojno uporište već i cen tar političkoga i k u ltu rn o -p ro sy je tn o g živ o ta D alm acije. N a Visu je radilo više osnovnih škola i tečajeva za om lad in u i odrasle. O m lad in ci i odrasli se na Visu p rip rem aju za o b av ljan je različitih dužnosti koje su bile potrebne za vođenje oslobodilačke borbe, p a se o rg an iziraju radiotelegrafski tečajevi, z d ra v stv en i i dr. N a Visu je d jelovao i P ro sv jetn i odjel O blasnog N O O -a za D alm aciju. D rugo razdoblje k u ltu rn o -p ro sv je tn o g ra d a u D alm aciji vid n o se razlik u je od p rv ih početaka prosvjetnog djelo v an ja. Šire oslobođeno područje D alm acije om ogućuje slobodnije djelo v an je i u m jetničkog stv aran ja. O rg a ­ n izira se veći broj osnovnih škola koje p o h ađ a sve više djece. R a d u školi bolje je org an iz ira n i p lan iran . N a oslobođeni terito rij dolazi veći broj stručnih učitelja, n a sta v n ik a i p ro feso ra. In te n z iv n ije i u različitijim form am a org an iz ira se k u ltu rn o -p ro sv je tn i i um jetnički rad u narodu. O d I I I zasjedanja Z A V N O H - a u T o p u sk o m do konačnog oslobođenja zem lje O rg an izacija školstva, k u ltu rn o -p ro sv je tn i i um jetnički rad u Federalnoj D rž a v i H rv a tsk o j P o tk ra j 1943. savezničke arm ije n ap re d u ju na svim fro n ta m a p ro tiv N jem ačke i njezinih saveznika, p a uspjesi naše N O V i P O J utječu na d aljn ji ra z v ita k naro d n e vlasti. N a k o n II zasjedanja A V N O J-a najviši organi n a rodne vlasti u H rv a tsk o j ru k o v o d e N O O -im a , p a je to ozak o ­ njeno na I I I zasjedanju Z A V N O H -a u Topuskom 9. svibnja 1944. N a tom e zasjedanju Z A V N O H je proglašen v rh o v n im zak o n o d av n im i izvrš­ nim tijelom u H rv a tsk o j. T a k o je n a ro d u H rv a tsk o j dobio svoj najviši organ d rža v n e vlasti. P rosvjetn i odjel Z A V N O H -a p reuzim a ru k o v o ­ đenje cjelokupnim radom u školam a i k u ltu rn o -p ro sv jetn o j d jelatnosti, pa se nalazi pred složenim zadacim a, jer je treb alo realizirati smjernice i z a d atk e donesene n a prosvjetnom plan u , o kojim a je bilo govora i na I II zasjedanju Z A V N O H -a . U razd o b lju p red konačno oslobođenje zem lje P o vjereništvo za prosvjetu Z A V N O H -a ulaže n apore kako bi se pro sv jetn i rad što bolje o rg an iza­ cijski sredio, objedinio i ujednačio, p a Po v jeren ištv o daje još veću pom oć prosvjetnim odsjecim a nižih org an a n a ro d n e v lasti, donosi up u te za rad oblasnih, o k ru žn ih i k o tarsk ih N O O -a .38 R ad i se n a izrad i novoga nastavnog plan a i p ro g ram a,39 po kojem osnovna škola d o biva jedinstveniji i sad ržajniji oblik, određuje se tra jan je školske godine n a šest mjeseci, 312

a o sn o v n a Škola tra je 4 godine (ra z re d a ), u v o d e se pom o ćn i ra z re d i z a učenike k oji su izgubili m o g u ćn o st re d o v n o g Š k olovanja, teži se p o d iza n ju k v a lite te r a d a u osn o v n im Školam a, p a se tisk a ju u p u te za ra d , izra đ u ju u džbenici i p riru č n ic i,40 o rg a n iz ira ju se ra z lič ite sekcije za o b n o v u i iz­ g rad n ju p o jed in ih Školskih z g ra d a k o je su bile poruSene ili sp aljen e za vrijem e ra ta , iz ra đ u je se Školski nam jeStaj i d r. U D a lm a c iji je p o tk ra j 1944. ra d ilo 205 o sn o v n ih Škola, a n a k o n uspješnih b orbi N O V i P O J na p o č e tk u 1945. o slo b o đ en a je cijela d a lm a tin sk a o b ala. P o tk ra j 1944. oslobođeni su g o to v o svi veći d a lm a tin s k i g rad o v i: Z a d a r, Šibenik, S p lit, M a k a rs k a , D u b ro v n ik i d r., p a o d to g v rem en a počinje in te n z iv n iji ra d n a o b n a v lja n ju o sn o v n ih Škola, ta k o d a je p red kon a č n o oslobođenje zem lje sam o n a p o d ru čju D a lm a c ije ra d ilo više od 600 o sn o v n ih škola s više o d 1000 u č ite lja i više o d 58.000 p o la z n ik a od u k u p n o 90.500 o b v e z n ik a . Još in te n z iv n ije je p o k re n u t k u ltu rn o -p ro s v je tn i i u m je tn ič k i ra d u ra z li­ čitim o b licim a, a o d p o č e tk a 1945, k a d N O V i P O J o slo b a đ a ju v elik a p ro stra n s tv a o k u p ira n o g te rito rija , n a ro d n a v la s t u n o v im u v je tim a je m o ra la sre d iti i o z a k o n iti p o stig n u to . U k a z a la se p o tre b a za fo rm ira n je izv ršn o g o rg a n a d rž a v n e v la s ti, p a d o laz i d o iz v a n re d n o g z a sje d a n ja Z A V N O H - a u S p litu 14. tra v n ja 1945. T a d a je fo rm ira n a N a r o d n a v la d a H r v a ts k e kojoj je p red sje d n ik d r V la d im ir B ak arić, a m in ista r p ro sv je te A n te V rk lja n . N o v o fo rm ira n o m in ista rstv o p ro sv je te n a sta v lja s p rip re m a m a z a k o n a č n o oslobo đ en je zem lje i o b n a v lja n je škola u m je­ stim a u k o jim a d o ta d a škole nisu rad ile. P re m a n e p o tp u n im p o d a c im a , k o jim a rasp o la že m o sam o z a dio o sn o v n ih škola u D a lm a c iji, sta n je u siječnju 1945. b ilo je o v a k v o :41 O k ru g

B ro j šk o la

P r e d v i­ đ e n ih

K n in Š ib e n ik Z adar

29 61 147

11 20 32

S tru č n ih u č ite lja

B ro j p o la z n ik a

B roj o b v e z n ik a

52

11

122 291

72 61

5000 5337

12 .2 2 1 1 0 .8 9 8 1 5 .6 8 0

U čite lja

8122

N a k o n ko n a č n o g oslo b o đ e n ja D a lm a c ije n a p o č e tk u 1945. n a sta o je još veći p o le t u iz g ra d n ji n a ro d n e v lasti, k o ja ra d i n a o b n o v i p o stra d a lih k ra je v a i rje ša v a a k u tn e pro b le m e šk o lstv a . P o sebno se p o s ta v lja p ro b lem ishrane sta n o v n iš tv a , z b rin ja v a n je ž rta v a fašističk o g te ro ra , a u z to se n am eću pro b le m i o b n a v lja n ja šk o la i p o tp u n ija o rg an iz a cija p ro sv je tn e p o litik e . O b la sn i N O O z a D a lm a c iju u to v rije m e iz S p lita ru k o v o d i djelo v a n je m n a ro d n e v lasti. P re d P ro s v je tn i o d jel O b la sn o g N O O - a p o ­ s ta v lja ju se d v a n a jv a ž n ija p ro b le m a, a to su iz g ra d n ja i o b n o v a školskih z g ra d a i pro b le m u čiteljskog k a d ra . P ro b le m u č iteljskog k a d ra rje ša v an je o rg an iz ira n je m u č iteljsk ih tečajev a, koji su u p o č e tk u tra ja li k rać e vrijem e, o d p e tn a e st d o m jesec d a n a , a o d k r a ja 1944. o rg a n iz ira ju se trom jesečn i i šestom jesečni tečajev i. U čiteljsk i tečaj z a k n in sk i o k ru g počeo je s rad o m 27. lis to p a d a 1944, ra d io je u E rv e n ik u , a z a v ršio je 10. o ž u jk a 1945. U D rn išu je u čiteljsk i tečaj rad io 313-

s 27 k a n d id a ta . U čiteljski tečajevi rad ili su u v rlo teškim uv jetim a; sam o je sam oprijegor om ladine, k o ja je došla iz p a rtiza n sk ih jedinica, m ogao iz d rž a ti napore. Često se rad ilo u blizini ra tn ih po lo žaja na kojim a su se vodile žestoke borbe. U čiteljski tečaj u M alom R a tu počeo je 9. prosinca 1944. s 41 polaznikom , a n a tečaju su n a stav u o d rža v a li: Ivo K ovačić, M arij M rđen i R ado sav a M užinić. N a zad arsk o m pod ru čju radio je tečaj u Žegaru s 20 po laz n ik a , tra ja o je mjesec d ana, a u F ilip-Ja k o v u učiteljski tečaj je počeo rad iti 2. siječnja 1945. s 45 po lazn ik a. K ak o je nedostajalo n a stavničko g k a d ra za učiteljske tečajeve, a potrebe za učiteljim a bile su velike, odlukom P ro sv jetn o g odjela O blasnog N O O -a za D alm aciju od 8. o žu jk a 1945. fu zio n iran i su tečajevi iz M alog R a ta i F ilip -Ja k o v a , a povećao se i broj p o laz n ik a tak o d a je oblasni tečaj za učitelje brojio 233 k a n d id a ta , a rad io je u sam ostanu n a otočiću G alovcu (Školjiću), u blizini P re k a na o to k u U g ljan u . P olaznici su bili podijeljeni u tri grupe, a svaku je g rupu vod io jed an n a sta v n ik kao razred n ik . R u k o ­ vodilac tečaja bio je profesor Iv o C arić, a p red av ači su bili: M ilan Bujaš, Svetka B araba, F abijan G rubišić, V lade K ocijan, R oko K ršinić, Em a K ukolj, P e ta r K ukolj, A n k a M atić, Iv o O rtik a , V ik to r O stojić, N ik o la P upovac, A nte Stipčević i Iv o Tom ašević. Tečaj je im ao vježbaonicu u kojoj su radile učiteljice: M arija G regov, M a rija K raljev ić i Z o rk a M anola. O sim iz pedagoške grupe pred m e ta o d rža v a la se n a sta v a iz općeobrazo v n ih predm eta, tečajci su rad ili i u školskom v rtu , uzgajali su pčele, ka k o bi se prip rem ili i u gospodarskom pogledu. Tečaj su posjetili Stanko Škare, d r M a rijan K oletić i N ik o la Pavić. Pojedine grupe tečaja završile su u različito vrijem e, a tečajci su na k raju tečaja polagali završne ispite koji su obuhvaćali cjelokupno g rad iv o tečaja.42 N eposredno pred konačno oslobođenje zem lje broj osnovnih škola je značajno porastao, a uz to se ra d u školam a sve više organizacijski sre­ đivao, jer se u školam a od listopad a 1944. rad ilo po m aksim alnom p lanu i p rogram u P rosvjetnog odjela Z A V N O H -a . O S N O V N E Š K O L E U D A L M A C IJI U O Ž U JK U 1945. G O D IN E 43

O k ru g

P re d v i­ đen o

N a sta v ­ n ika

S tru č n ih P olaznika

O b v e z­ nika

Zadar Š ib e n ik K n in B io k o v o N e re tv a D u b ro v n ik S p lit

147 72 39

35 25 30

291 137 52

61 73 43

8.1 2 2 7 .8 5 0 4 .6 4 9

15.618 11.105 11.056

87 105 8

35 15 —

114 166 60

84 151 60

8.561 5.2 9 3 2 .3 8 4

11.939 5 .863 2.9 2 3

Svega

651

186

108 0

6 42

4 9 .4 5 3

74 .1 3 3

12

—

185

40

6 .2 7 9

6 .2 7 9

663

186

1265

68 2

5 5 .7 3 2

80 .4 1 2

E l S h a tt U kupno

314

Broj škola

Sre d n je škole u D a lm a c iji počele su s rad o m p o tk ra j 1944. i na po četk u 1945. R a d ilo je 9 p o tp u n ih i 13 n ižih g im n a z ija s 275 n a s ta v n ik a , a p o h a ­ đ a lo ih je 7500 učenika. S re d n je škole rad ile su u D u b ro v n ik u , S p litu , Šibeniku, Z a d ru , K o rč u li, B la tu , G ru d i, Im o tsk o m , M a k arsk o j, V rgorcu, S ta ro m G ra d u , S inju, T ro g iru , S u p e tru , D rn išu , K n in u i d ru g im m jestim a, a uz srednje škole o sn iv a ju se i đ a č k i d o m o v i.44 U Šibeniku je počela s rad o m U č ite ljsk a šk o la 21. listo p a d a 1944, b ila su o tv o re n a 4 o d jeljen ja I i I I ra z re d a i p rip r a v n o A i B o d jeljen je s 89 p o la z n ik a , ali se taj bro j k a snije po v ećao , ta k o d a je u tra v n ju 1945. bilo 113 p o la z n ik a . N a U č iteljsk o j školi u Šibeniku u to v rijem e rad ilo je 13 n a s ta v n ik a .45 U p ra v ite lj škole b ila je p ro f. D ra g a K u ra jic a , a p ro fe ­ sori: d r P a v le B la z n ik , D u n k o Č a tla k , M eri D e lfin , M ilje n k o Ja n k o v ić , E gon K u n e j, N a d a K u ša r i D o b rila B ošković. U Šibeniku je počela s rad o m i T rg o v a č k a a k a d em ija , ali se broj u čen ik a sveo n a svega 6 » [ . . . ] jer je o g ro m n a v ećin a u čen ik a o tišla u p a rtiz a n e « .4'1 U S p litu je u tra v n ju 1945. o tv o re n a V iša p ed ag o šk a škola — p a je to b ila p r v a viša škola n a oslobođ en o m te rito riju H r v a ts k e i Ju g o slav ije. O d lu k u o o tv a r a n ju V PŠ u S p litu d o n ijelo je P o v je re n ištv o p ro sv je te P re d sje d n ištv a Z A V N O H - a ,47 a sv ečan o o tv a ra n je škole bilo je o d ređ e n o za 1. tra v n ja , z a tim o d lo že n o z a 11. tra v n ja 1945, s tim da se upis o b av i od 4. do 15. tra v n ja . N a s ta v n ič k o vijeće V PŠ u S p litu s a čin jav a lo je 13 n a s ta v n ik a , p ro sv je tn ih ra d n ik a , ko ji su su d je lo v a li u N O B , i to : d r C v ito Fisković, p ro f. Ja k ša R a v lić , p ro f. A n te P e ru zo v ić , p ro f. A n tu n H ru š , inž. N ik o la Ju rišić, d r M iro sla v Z ei, d r M ilje n k o B u ljan , d r M ih o v il A b ram ić, p ro f. P a v le R ogić, d r I v o S upek, p ro f. D ra g o G rd e n ić , d r M a rija n K o letić i p ro f. M iro sla v K r a v a r. P r v i re k to r bio je p ro f. J a k ša R a v lić .48 P ro sto rije u k o jim a je počela s rad o m V PŠ bile su u z g ra d i n o v e g im n azije n a S p in u tu , I I I k a t, a tu se i d a n a s n alaze.

K u ltu r n o -p r o s v je tn i ra d a)

N a r o d n o p ro sv je ć iv a n je

P o v je re n ištv o n a ro d n e p ro sv je te Z A V N O H - a u p u tilo je 11. stu d en o g a 1944. svim p ro sv je tn im odsjecim a o b lasn ih i o k ru ž n ih N O O - a » U p u te z a o rg an iz a ciju a n a lfa b e ts k ih teč a jev a « , a k to m e je d o d a n » P ra v iln ik o n a tje c an ju « . N a tje c a n je je tra ja lo o d 1. stu d en o g a 1944. do 1. veljače 1945, p a su n a svim p o d ru č jim a oslo b o đ en e D a lm a c ije izvršene o rg a n i­ zacione p rip re m e z a n a tje c an je u k ojem su d jelu ju o rg an izacije om lad in e, žena, N O O - a . O toj ak ciji su p isale i n o v in e. A n a lfa b e tsk i tečajev i rad ili su p o n a sta v n o m p la n u i p ro g ra m u k o ji je iz ra d io O d je l z a n a ro d n u p ro sv je tu Z A V N O H - a . T ečajevi z a nepism ene u D a lm a c iji b ili su v rlo p o p u la rn i, p a je z a n jih n a ro d p o k a z iv a o interes. T a k o je sam o n a p o d ru č ju M a k a rsk e na u č ilo č ita ti i p isa ti više o d 1200 p o la z n ik a .49 T e čajevi z a nepism ene ra d ili su n a svim o to cim a: B raču, H v a r u , K o rču li, L a sto v u , V isu, z a d a rs k im o to cim a i d r. N a p o d ru č ju O k ru ž n o g N O O - a 315

Split rad ilo je petnaest, a na p o d ru čju O k ru g a Šibenik 25 tečajeva. I u drugim k rajevim a radili su a n a lfab etsk i tečajevi tak o d a su u prosincu 1944. rad ila 92 tečaja s 1450 p o laz n ik a .50 Tečajevi za nepism ene nastavili su rad iti i nak o n 1. veljače 1945. p a je u ožujku bilo 162 tečaja s uk u p n o 3657 p o lazn ik a, što se vidi iz priložene tabele po o k ru zim a:51 O k ru g Š ib e n ik K n in S r e d n ja D a lm a c ija B io k o v o - N e r e t v a D u b ro v n ik G r a d S p lit

Tečajeva 38 39 75 7 8 5

Polaznika 356 1218 1850 70 84 89

N a suzbijanju nepism enosti n a stav ilo se ra d iti do konačnog oslobođenja zemlje, pa se u pojedinim k rajev im a broj tečajeva zn a tn o povećao.52 R ad s nepism enim a, uz opism enjavanje, im ao je i šire z ad atk e. Tečajci su se up o zn av ali s ak tu a ln im problem im a ž iv o ta n a ro d a , s organizacijom narodne vlasti, m asovnih organizacija, a k tu a ln im dog ađ ajim a u zem lji i svijetu, up o z n a v ali su najv a ž n ije d o gađaje iz povijesti, geografije, p ri­ ro d n ih n au k a itd. M nogi tečajevi na k raju ra d a zav ršav ali su p rired b am a na kojim a tečajci na stu p a ju s k raćim d ram skim kom adim a, pjevačkim zborovim a, a za vrijem e tra ja n ja tečaja o rg an iz ira ju se zidne novine, usmene novine itd. R adi što p ravilnijeg ruko v o đ en ja tečajevim a za nepism ene bili su o rg a­ nizirani tečajevi za rukovodioce a n a lfab etsk ih tečajeva, p a je p o tk ra j 1944. bilo org an iziran o 6 tečajeva: n a Visu sa 31 p o laznikom , u O k ru g u Šibenik sa 24 p olaznika, u O k ru g u S p lit sa 14 p o lazn ik a, u O k ru g u K nin sa 24 p o laznika, u O k ru g u Z a d a r sa 25 i M akarskoj sa 17 polaznika. N a k o n završenog tečaja k a n d id a tim a su se dijelile svjedodžbe i rasp o ređ i­ vani su u pojedine k o tare gdje bi počeli o rg an iz ira ti analfabetske tečajeve. O p ćeobrazovni tečajevi im ali su z a d a ta k d a polaznici prošire znanje, da steknu osnovna opća z n an ja na naučnim tem eljim a, a sve u duhu N O B -a. U z književnost, m atem atik u i povijest, polaznici tih tečajeva slušali su još p red a v a n ja iz geografije, biologije, fizike, kem ije i higijene. I za te tečajeve bili su izrađeni na sta v n i p lan o v i i p rogram i, a pred av ači na općeobrazovnim tečajevim a bili su učitelji, n astavnici i profesori. N jih o v a su p red a v a n ja m o rala biti naučna, p o v ezan a s problem im a ž iv o ta, idejna i politička, a jasna i p ristu p ačn a svim k a n d id a tim a koji su im ali različito predznanje. Osim tečajeva za nepism ene i o p ćeobrazovnih tečajeva o d rža ­ vali su se i drugi: veterinarski, šum arski, zd rav stv en i, p artijsk i i skojevski. Osim tih oblika odgojno-obrazovnog rad a s odraslim a i djecom u osnov­ nim školam a, na oslobođenom p o d ru čju od 1942. o rg an iziraju se dom ovi 316

k u ltu re , k oji im a ju šire značenje u n a ro d n o m p ro sv je ć iv a n ju . U d o m o ­ v im a k u ltu re su se o rg a n iz ira le č ita la č k e g ru p e i p re d a v a n ja n aro d n ih sveučilišta. Č ita la č k e grupe n a oslobođenom p o d ru č ju D alm a c ije , a isto ta k o ilegalne č ita la č k e g ru p e n a neoslobođeno m , bile su m n o g o b ro jn e. U n e d o sta tk u n o v in a i d ru g o g a tisk a n o g m a te rija la , ta k a v n ačin ra d a s o d raslim a bio je v rlo p o g o d a n . T a j o b lik o k u p lja n ja o d raslih ra d i širen ja p ro sv je te bio je v rlo uspješan, je r su u č ita la č k im g ru p am a bili o d rasli koji nisu d o v o lj­ no d o b ro č ita li i pojed in ci ko ji su z a v rš a v a li tečajev e za nepism ene. N a k o n č ita n ja ra z lič ito g a tisk a n o g m a te rija la v o d ile su se diskusije, a n a li­ z ira li ra z lič iti p ro b le m i s fro n to v a , sjetve, že tv e i d r. U d o m o v im a k u l­ tu re , osim č ita la č k ih g ru p a, o d rž a v a li su se d ru g i sk u p o v i, p re d a v a n ja m aso v n ih o rg a n iz a c ija U S A O H -a , A F Ž -a i J N O F -a . O b ič n o su se iz d a ­ v ale zid n e no v in e u k o jim a se p isalo o raz lič itim p ro b lem im a, ta k o da su u v ije k bile v rlo a k tu a ln e . U D a lm a c iji je u veljači 1945. b ilo 96 d o m o ­ v a k u ltu re , a u n jim a su d jelo v a le sekcije g lazbe, b a le ta i ša h a.53 P o tk ra j 1944. P o v je re n ištv o n a ro d n e p ro sv je te Z A V N O H - a iz ra d ilo je U p u te z a ra d n a ro d n ih sveučilišta . N a r o d n a sv eu čilišta u D a lm a c iji im ala su ra z g ra n a tu m re ž u o d b o ra k o ji su v o d ili b rig u o n jih o v u ra d u i d je lo v a n ju . N a r o d n a sv eu čilišta d jelo v a la su u sv im v ećim m je stim a D a lm a c ije : D u b r o v n ik u , M a k a rs k o j, S p litu , Š ib e n ik u i Z a d ru , a isto ta k o i u m a n jim m je s tim a : B io g ra d u n /m , B e n k o v c u , T ije sn o m , V o d ic a m a , S k ra d in u , K ista n ja m a , K n in u , D rn išu , O m išu i d r., p a n a o to cim a K o r­ čuli, H v a r u , L a sto v u , V isu i d r. P re d a v a n ja n a n a ro d n im sv eu čilištim a o d rž a v a li su ista k n u ti p o litič k i ra d n ic i, k n již e v n ic i, liječnici, p ro sv je tn i ra d n ic i, č la n o v i J N O F -a , K P J, S K O J-a i d ru g i č la n o v i a n tifašistič k ih o rg an iz a cija za v rije m e N O B -a . N p r ., u Š ib en ik u , p re d a v a n ja na n a ro d ­ n o m sv e u čilištu p o čela su 25. siječn ja 1945. i p rv o p re d a v a n je o d rž a o je L eo G e rš k o v ić s te m o m »O iz g ra d n ji n a ro d n e v lasti« , a 30. siječnja M ilan Ž ugelj »P o v ijest m e đ u n a ro d n o g ra d n ič k o g p o k re ta « . N a r o d n im sv eu čilištem u Š ib e n ik u r u k o v o d ila je u p ra v a , k o ja je p la n i­ rala m jesečna p re d a v a n ja . U veljači je N a r o d n o sv eu čilište u Šib en ik u b ilo v rlo a k tiv n o , o d r ž a n o je više z a p a ž e n ih p re d a v a n ja is ta k n u tih b o rac a N O B -a i v rs n ih p re d a v a č a : 6. v eljače A n te C e ro v a c » R a z v ita k N O B -e u Istri« ; 13. v eljače D ra g o G rd e n ić » B o g a tstv o D alm a c ije , alu m in ij« ; 15. veljače J a k o v B lažević » R a z v ita k N O B -e u L ici«; 20. veljače inž. Z la tk o S elinger »O su v re m e n o j iz g ra d n ji sela i g rad a « ; 22. veljače S ta n k o Ć an ic a O p a č ić » R a z v ita k N O B -e u B aniji i K o rd u n u « ; 27. veljače S tjep an K o re n B e n đ o o » R a z v itk u N O B -e u Ž u m b e rk u i P o k u p lju « . Sve do o slo b o đ e n ja N a r o d n o sveučilište u Š ib e n ik u o rg a n iz ira lo je p red a v a n ja, o sim s p o m e n u tih p re d a v a č a , još i V la d im ira N a z o ra (o P e tru P re ra d o viću), S ta n k a Š kare, Ive F ro la i d r u g ih is ta k n u tih s u d io n ik a N O B -a u H r v a ts k o j. N a r e d n o sveučilište u Š ib e n ik u d jelo v a lo je i u S k ra d in u i T ijesn o m , pa su p red a v a č i od laz ili u ta m je sta i o d rž a v a li p re d a v a n ja . N a r o d u Š ibeniku, S k ra d in u i T ije sn o m b io je v e o m a z a in te re s ira n za p re d a v a n ja n a ro d n o g sveučilišta, p a su i po sje te bile m aso v n e , a n a k o n p red a v a n ja č esto se v o d ila p lo d n a diskusija. P re d av a č e bi n a k ra ju p ris u tn i ap la u z o m p o z d ra v ili.54 317

LJsmene n ovine za vrijem e N O B -a bile su v rlo p o p u larn e u n a ro d u ; o d rž a ­ vale su se u svim oslobođenim k rajev im a H rv a tsk e , p a tak o i u D alm aciji, svakih 8 ili 15 dana, p rem a p rilik a m a i m o g u ćn o stim a m jesta u kojim a su se organizirale. T im o b lik o m rad a o b ičn o bi ru k o v o d ile redakcije usm enih n o v in a, u koje su ulazili član o v i a n tifašističk ih organizacija i pred sta v n ic i p ro sv je tn ih vlasti. N a p ro g ra m u usm en ih n o v in a bila su pred a v a n ja o v o jn o -p o litič k o j situaciji u zem lji i svijetu, a u z to je sadržaj usm enih no v in a o b u h v a ć ao o b raz o v n i i zab av n i dio. U sm ene n o vine je isto kao i p red a v a n ja N a ro d n o g sveučilišta u Šibeniku posjećivalo m n o štv o g rađana, v o jn ik a i om lad in e, što se vidi iz izvještaja O k ru ž n o g N O O - a Šibenik, u kojem stoji: »V elika d v o ran a ’D o m a k u l­ tu re ’ je bila puna g rađ a n stv a i v o jn ik a .« 55 O bično bi u info rm ativ n o m dijelu usm enih n o vina nastu p ali politički i vojni rukovodioci, om ladinci i g rađ an i, a u zab av n o m dijelu fo lk lo rn a grupa ili članovi dram ske ili glazbene sekcije s recitacijam a, pjevačkim zborom , itd. U Šibeniku su nastu p ali članovi N a ro d n o g k azališta ili P je­ vačko R K U D »K olo«.5(i U sm enim n o v in am a težilo se stan o v n ištv o in fo r­ m irati o ak tu a ln im političkim do gađajim a, a ujedno i z a b av iti. G radske kn jižn ic e od jeseni 1944. o b n av ljaju svoj rad u svim gradovim a i m jestim a D alm acije, gdje su i ran ije djelovale: u Z ad ru , Šibeniku, Splitu, D ubro v n ik u , a u m anjim m jestim a se n an o v o osnivaju. K njigam a iz g rad ­ ske knjižnice služile su se i vojne bolnice za ranjenike, p a je tak o G rad sk a knjižnica u Šibeniku odv o jila 211 knjiga za V ojnu bolnicu u Šibeniku.57 K njižnice su o rg an izirale p rik u p lja n je knjiga, p a je tak o spašeno od p ro p ad a n ja i ratn o g u n išta v a n ja m nogo k njiga. Isto je tak o , još za vrijem e N O B -a, počela akcija p rik u p lja n ja k n jig a za Istru ,58 k ak o bi se n ad o ­ kn ad io ne d o sta tak knjiga na m aterinskom jeziku, jer su knjige na h r v a t­ skom jeziku za vrijem e talijansk e okupacije Istre bile uništavane. Štam pa za vrijem e N O B -a u D alm aciji o d ig rala je zn ačajn u ulogu u širenju istine o N O B -u, narodno m pro sv jećiv an ju i širenju naro d n e misli. U D alm aciji je izlazilo oko 28 listova, p a se m ože tv rd iti d a n ik ad a ranije nije bilo toliko štam pe u ru k am a n aro d a. M eđu prvim listovim a u Splitu, već u lip n ju 1941, izlazi N a š izvještaj, koji od srp n ja 1942. postaje glasilo N O P -a za D alm aciju, a od siječnja 1943. P o krajinskog N O O - a za D alm aciju, p a se širio po čitavoj D alm a­ ciji. U Splitu je N O O im ao glasila: L u ka Botić, S v i u borbu i Glas Splita, a u širem podru čju D alm acije, već od druge polovice 1941, svaki k otarski i kasnije o k ru žn i N O O im a svoje glasilo. R a d io v ijesti tiskaju K orčula, H v a r i B rač od druge polovice 1941; N a š tje d n ik k o ta r Pelješac; N o v i izvješta j i R iječ p u k a k o ta r H v a r; N a šu borbu i B io k o vsk i vje sn ik k o tar M akarska, N a š izv je šta j i V is u borbi k o ta r Vis; N aša obavještenja k o tar K orčula, V ijesti k o ta r D rniš, N a š Zadar, G lasnik bra tstva i B ilten okrug Z a d a r, P artizansku borbu, P artiza n i i N a ro d n i vje sn ik o k ru g Šibenik, O toci u borbi, o krug Srednjodalm atin sk o g otočja, Glas borbe o krug Sred­ nja D alm acija, Riječ i N ed je ljn i bilten, ok ru g K nin, Glas Slobode D u b ro v ­ nik. U z to izlaze D ne v n e vijesti, Slobodna D alm acija, R a tn a kro n ik a kao organi O blasnog N O O -a i J N O F za D alm aciju, zatim D a lm a tin ka u borbi, organ O blasnog odbora A F 2 i O m la d in ska iskra, org an O blasnog 318

o d b o ra U S A O H -a za D a lm a c iju . O sim to g a sv a k o veće m jesto, g rad i k o ta r iz d a v a li su svoje R a d io v ijesti. T i listo v i i d ru g i tisk a n i m ate rija li koji su d o laz ili sa šireg p o d ru čja H rv a ts k e i d ru g ih k ra je v a Ju g o sla v ije , z a je d n o s d ru g im o b licim a p ro ­ s vjetnog i k u ltu rn o g d je lo v a n ja z a v rijem e N O B -a , p o m ag ali su ra z v i­ jan ju svijesti, p ro sv je te i k u ltu re u širo k im slo jev im a n a ro d a , koji je stoljećim a čam io u n e z n an ju i nep ro sv ijećen o sti. b)

K u ltu rn o -u m je tn ič k i ra d u D a lm a c iji

U m nogim m jestim a i g ra d o v im a oslo b o đ en e D a lm a c ije p o tk ra j 1944. i na p o č e tk u 1945. o sn iv a ju se d ile ta n ts k e g ru p e koje p o step en o p re ra s ta ju u n a ro d n a k a z a lišta , glazbene, ba le tsk e i d ru g e sekcije k u ltu rn o -u m je tn ič k o g rad a . N a r o d je bio že lja n k u ltu rn o -u m je tn ič k o g ra d a , p a je s interesom p ra tio p rire d b e k u ltu rn o -u m je tn ič k ih g ru p a. O b la sn a k a z a lišn a d ru ž in a D a lm a ­ cije, o sn o v a n a 1943. n a k o n k a p itu la c ije Ita lije , o d rž a v a la je p rire d b e po o tocim a i širom o slobođenog p o d rh u č ja D alm acije. U p o v o d u D ru g o g za sje d a n ja A V N O J -a i o sn iv a n ja N a c io n a ln o g k o m ite ta oslo b o đ en ja Ju g o slav ije, O b la s n a k a z a lišn a d ru ž in a z a D a lm a c iju o d rž a la je p rire d b u n a o to k u H v a r u , gdje se u to v rije m e n a la z ila . U g ra d u H v a r u bilo je o b n o v lje n o k a z a lište iz 1612. go d in e u kojem je ta k a z ališn a g ru p a d a la s večanu p rire d b u . » Ista d ru ž in a d a la je 22 p rire d b e u M a k arsk o m p r i­ m orju, n a K o rč u li, L a sto v u i V isu .« 59 O sim O b la sn e k a z ališn e d ru ž in e z a D a lm a c iju , o rg a n iz ira ju se i o k ru žn e ka z ališn e d ru žin e . U S p litu , Z a d ru , Šibeniku i D u b ro v n ik u te k az ališn e d ru žin e , n a k o n oslo b o đ e n ja tih g ra d o v a , tj. o d stu d e n o g a 1944, p re ra s ta ju u sta ln e d ru ž in e n a ro d n ih k azališta. K azališn e d ru ž in e d jelo v a le su i u T ro g iru , K n in u , M a k a rs k o j, V isu, V rg o rc u , M e tk o v ić u i d ru g im većim c e n trim a . K azališne d ru ž in e o k u p lja le su m n o g e u m je tn ik e , g lu m ce, p le­ sače, re c ita to re , g laz b e n ik e i d r. N a p a rtiz a n s k o j p o z o rn ic i d a v a o se n iz d jela d o m ać e i s tra n e k n již e v n o ­ sti, a, iz m e đ u o stalo g , » R e v iz o r« , » R o d o lju p c i« , » S u m n jiv o lice«, » N a ro ­ d n i p o sla n ik « , »Ž en id b a« , o d lo m c i iz » M atije G u p ca« o d M . B ogovića i d ru g a d ra m s k a djela, p r e te ž n o p rig o d n o g i p ro p a g a n d n o g k a ra k te ra , na p isa n a u to k u N O B -a . » N a ro č itu je a k tiv n o s t ra z v ila k a z ališn a d ru ž in a O k r u ž n o g N O O - a za D u b r o v n ik . O s n o v a n a je 11. sv ib n ja 1944. n a L a sto v u , a k asn ije je poslije o slo b o đ e n ja K o rč u le p rešla n a o v a j o to k . Im a la je p jev a č k u i d ra m s k u sekciju. N a s tu p a la je je u selim a i m je stim a o to k a H v a ra , K o rč u le , M lje ta i p o lu o to k a P elješca.«60 Isto b ism o m o g li k a z a ti i za k a z ališn u d r u ž in u O k r u ž n o g N O O - a za Šibenik, k o ja 8. siječnja 1944. iz D u b ra v e o d laz i u B u k o v ic u , pa već 13. siječnja te g o d in e u selu B jelini p o č in je d jelo v a ti. U p o v o d u L en jin o v a d a n a o d rž a v a p r ir e d b u u K ista n ja m a , a k asn ije ta d ru ž in a o b ilazi osim B u k o v ic e i o to k e M o la t, O lib , Silbu, Iž i R a v u .61 N a p o d ru č ju sje v e rn e D a lm a c ije d jelo v a la je još k az ališn a d ru ž in a z a d a r­ skog N O O - a i d ru ž in a X I X d iv iz ije . K azališn a d ru ž in a X I X d iv iz ije 319

I šibenska kazališna d ru ž in a b ro jile su 80 ljudi, pjevača i glum ačkog osoblja, a n astupile su više od s to tin u p u ta ; p rire d b e su davali p red više tisuća lju d i.02 U šibenskoj kazališnoj d ru žin i počeli su d jelo v ati M ate R elja, L jubo N alis, K rešo Z o rić, Jo sip V ik ario , A lb e rt D ru te r i dr. N a ro d n o kazalište u Šibeniku im alo je tri sekcije, i to d ram sk u , b a letn u i glazbenu. T e su sekcije nastup ale više p u ta p re d g rađ a n stv o m , a o d la­ zile su i u o bližnja m jesta. N a p o d ru čju D alm acije ne k o v rijem e djelovala je i C e n tra ln a kazališna d ru ž in a Z A V N O H -a , pa je u Šibeniku dala više kazališnih prired ab a, a glum ac te d ru žin e E m il K u tija ro s tru č n o je po m ag ao šibenskoj kaza­ lišnoj d ru žin i, koja je u to vrijem e već djelovala kao staln o N a ro d n o kazalište Šibenik.63 P rip re m a la je G o g o ljev u k o m ed iju »Ženidba« i druge dram sk e k om ade. Širom oslob o đ en e D alm acije, p o tk ra j 1944. i na p o č e tk u 1945, o rg an iz ira n je veći b ro j d ile tan tsk ih g ru p a i po selima. T a k o su sam o na o to k u B raču djelovale 23 d ile tan tsk e g rupe, na p o d ­ ručju O k ru ž n o g N O O -a za S red n ju D a lm aciju 56 d ile tan tsk ih grupa, d o k su pjevački zb o ro v i djelovali u svim g rad o v im a, k o tarsk im ce n trim a i većem b ro ju sela.04 » N jih o v se p ro g ra m sastojao u g lav n o m od m anjih igrokaza, recitacija, te n a ro d n ih i b o rb en ih pjesam a.«05 N a k o n oslobođenja D alm acije razv ija se glazbeni ž iv o t pa je glazbena sekcija K azališta n a ro d n o g oslo b o đ en ja o rg an izirala više sim fonijskih k o n c e ra ta u S plitu, Šibeniku, Z a d ru i D u b ro v n ik u . O b n o v ljen o je u Šibeniku R a d n ič k o pjevačko k u ltu rn o -u m je tn ič k o d ru štv o »Kolo«, na Braču K U D »Sloboda«, u Splitu »Jedinstvo« i dr. N O B -u u D alm aciji p riključili su se i n ajista k n u tiji glazbenici Josip H a tz e, Iv o T ija rd o v ić , Silvije B o m b ard elli i d r. Za v rijem e N O B -a i u D alm aciji, u z b o rb e i različite tegobe za vrijem e ra to v a n ja , rađala se n a ro d n a i u m je tn ič k a pjesm a. N a jp o p u la rn ije pjesme u D alm aciji bile su n a ro d n e o ju n aštv u naših b o raca, posebno o d ru g u T itu , zatim pjesm e »M arjane, M arjane«, »Oj M osore«, »Po šum am a i goram a«, »B ilećanka«, » N a b ru sim o kose«, » B u đ o novka«, »Čapajevka«, »V anjka« i m noge druge. Pjesm a je bila p risu tn a i u n a jtežim i u n a jrad o sn ijim danim a. O b ičn o se u tu žn im p rilik am a pjevao »L enjinov m arš«, a u veselim »M arjane, M arjane«, »C rveni se istok i zapad« i pjesm a talijan sk ih p a rtiza n a »A vanti popolo« i dr. K n jiže v n o svaralastvo isto je tak o bilo zastupljeno za vrijem e N O B -a u D alm aciji, jer su m nogi afirm ira n i književ n ici p ristu p ili b o rb i naših n a ro d a već 1941. god. O d p o č e tk a su u N O B -u M arin Franičević, Ju re F raničević P ločar, V lad im ir P op o v ić i Z d e n k o Štam b u k , njim a se kasnije p rik lju č u ju J u re K aštelan, V jekoslav K aleb, Šime V učetić, R a n k o M a rin ­ ković, Iv an Ćaće, a m nogi m ladi kn jižev n ici a firm irali su se u p rav o za vrijem e N O B -a kao M irk o Božić, Ž iv k o Jeličić, V ojin Jelić i d r. u vrem en u kad se pisalo na koljen im a, k ad su se tre n u tn e slike spašavale o d zaborava, kad običn o nije bilo v rem en a za epsku Širinu, pa z ato p re ­ vladava poezija. Stih koji je nastajao za v rijem e N O B -a često je uprošćen, š k r t i bez m e ta fo ra , s m nogo ned o v ršen o sti, ali ip ak u razd o b lju N O B -a nastaju i djela ko ja će o stati ne sam o d o k u m e n t v rem en a već i značajna 320

k n již e v n a o s tv a re n ja . S p o m e n u t ć e m o sam o n a jv a ž n ija o stv a re n ja knji-r ž e v n ik a u D a lm a c iji. J u re K a štela n u p jesm i »T ifusari« su g e stiv n o slika k o lo n e iz n e m o g lih b o ra c a su o č en ih sa s m rć u , a s p re m n ih da služe slo b o d i d o k raja . N je g o v a b o rb e n a pjesm a »O j M o so re, M osore« za v rije m ć N O B -a bila je p rih v a ć e n a k a o n a ro d n a p jesm a. J u re F ra n ič e v ić P lo č ar o b jav io je z b irk u p jesam a » P re k o ro v o v a « ; n a p o č e tk u 1943, um n o žen a na c ik lo stilu , b ila je u je d n o p rv a p a rtiz a n s k a z b irk a u H r v a ts k o j. M a rin Fra n ič e v ić o b ja v io je z b ir k u pjesam a » Z v ijezd a n ad p lan in o m « (1945), S ta n k o Š kare »Pjesm e o k r v a v o m ra tu « (1944), V la d im ir P o p o v ić p o e m u »O či«, Ž iv k o Je lič ić »Bijeli k u m « , a stv a ra la š tv o V la d im ira N a z o ra n ećem o n a v o d iti, je r se n jeg o v ra d n e o d n o si sam o na D a lm a c iju već na šire p o d ru č je H r v a ts k e i Ju g o slav ije. O d ljeta 1943. g ru p a k n již e v n ik a -p a rtiz a n a počela je p rip re m a ti iz d a ­ vanje k n již e v n e rev ije n a p o d r u č ju H r v a ts k e , p a je p o d n a z iv o m » K n jij ž e v n ik « b r. 1 tis k a n te k u o ž u jk u 1945. u Š ib en ik u . U re d ili su ga V jekoslav K aleb, Iv o F ro l, P e ta r L asta, M a rin F ra n ič e v ić , V la d im ir P o p o v ić i Đ u r o T ilja k . U » K n jiže v n ik u « n a la z im o b ilje šk u k a k o je tih d a n a p o sto ja la o zb iljn a n a m je ra d a se u Š ib e n ik u o d rž i o sn iv a č k a s k u p š tin a D r u š tv a k n již e v n ik a H rv a ts k e . O s n o v a n je a k c io n i o d b o r , a i r e fe ra t je b io već nap isan . Ip a k d o to g a nije došlo. Pisci su d o č e k ali d a sk u p š tin u o d rž e u o slo b o đ e ­ n o m Z a g reb u . U Š ib e n ik u su u to v rije m e , osim č la n o v a red a k c ije » K n jiže v n ik a « , bili još i V la d im ir N a z o r , Iv o Ć aće, N ik o la P av ić i G rig o r V itez. K n jiže v n o s tv a ra n je za v rije m e N O B -a o d r a z je b o rb e n aših n a ro d a p r o tiv o k u p a -1 to ra , pa se u tim o s tv a re n jim a re fle k tira ju s tra d a n ja i ju n aštv a naših n a ro d a u te š k o m ra z d o b lju naše p o v ije sti. c)

Z n a n stv e n i ra d

Z ačeci z n a n stv e n o g ra d a u D a lm a c iji im aju isto ta k o k o rijen e u N O B -u . N a k o n o s lo b o đ e n ja Šibenika, na in ic ija tiv u P re d sje d n ištv a Z A V N O H -a k o ji se u to v rije m e n a la z io u Š ib e n ik u , o sn iv a se H r v a ts k o p r iro d o s lo v n o d ru štv o , p a je o n o o b n o v ilo z n a n s tv e n o -p o p u la rn i časopis » P riro d a « . In ic ija tiv a za o b n a v lja n je H P D i izd a v a n je » P riro d e « i »M ale z n a n stv e n e kn již n ice « d a n a je n a P rv o m k o n g re s u k u ltu r n ih i ja v n ih ra d n ik a H r v a t ­ ske u T o p u s k o m , ali u v je ti za o b n a v lja n je H P D i p o k re ta n je » P riro d e« n a sta ju te k p o tk ra j 1944. i na p e č e tk u 1945. U in ic ija tiv n i o d b o r za o sn iv a n je H P D i p o n o v n o tisk a n je » P riro d e « iza b ra n i su ista k n u ti z n a n ­ stveni, k u ltu rn i i p o litič k i rad n ic i, a k tiv n i sudionici N O B -a : d r G; D iv jan o v ić , T . G a m u lin , Z. G olo b , D . G rd e n ić , S. Ib le r, M . K reačić, Di. M e d ak o v ić , S. R a p a jić , A . S ta re i I. S u p ek . T aj je o d b o r o sn o v a o H P D i o d m a h p r is tu p io o rg a n iz a c io n im ra d o v im a o k o tisk a n ja i u re đ iv a n ja d ru š tv e n o g glasila » P riro d e « i »M ale n a u č n e k n jižn ice« . U v e ljači 1945. iz tisk a je izašao d v o b ro j (1—2 » P riro d e« za siječanj i v e ljaču te g o d in e s p o d n a s lo v o m » P o p u la rn o ilu s trira n i časopis p r ir o ­ d o slo v n o g d r u štv a « , a tis k a n je u tis k a ri O b la sn o g N O O - a za D a lm a c iju u S p litu , » [ . . . ] tisk a n je je o b a v lje n o u tešk im ra tn im o k o ln o stim a , k ad a 21

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

321

je o b je k tiv n o n e d ostajalo g o to v o sve za tak a v k ru p n i k u ltu rn o -te h n ič k i p o th v a t« .60 U tra v n ju je iz tisk a izašao i d v o b ro j 3— 4 »P riro d e« , a ured n ic i su: Iv o Supek, D ra g o G rd en ić, M ilan B u to rac, Leo R en d ić i D ra g u tin M ayer. U Splitu su tiskane i četiri sveske »M ale n au čn e k n jižn ice« : d r G abrijel D iv jan o v ić »Zem lja i svem ir«; d r Iv an Supek »O p o sta n k u čovjeka«; d r Ivan Supek » E le k tric ite t — d iv m o d ern e teh n ik e« i d r B ra n k o Božić »N aše tijelo«. O v o raz m a tra n je o djelo v an ju H P D i p o k re ta n ju časopisa »Priroda« z a v ršit ćem o riječim a inž. P e tra M a tk o v ić a: »O duševljenje za n au k u , ljubav prem a d o m o v in i, p rip a d n o st n a p re d n o j socijalističkoj misli — sve je to dalo snage tim ljudim a da se b o re i p ro n ala z e p u to v e, k a k o bi naši n a ro d i izašli iz v jek o v n o g m ra k a i n e z n an ja .« 67 Z a vrijem e N O B -a u D alm aciji vo d ila se briga i o našoj narodnoj baštini i spom enicim a k u ltu re , pa ćemo navesti riječi d ra C v ita Fiskovića, u to vrijem e p ročelnika P rosvjetnog odjela O b lasnog N O O -a za D alm aciju: »Briga za našu k u ltu rn u baštinu ugroženu u ratn im raz a ra n jim a istak n u ta je i na K onferenciji d alm atin sk ih rad n ik a u H v a ru [. . .]. P o d u zet je u to v rijem e i zna ča ja n p o th v a t. U v iđ aju ći d a bi izloženi fran jev ačk i sam o­ stan u H v a ru m ogao biti bo m b ard ira n , sk in u ta je i stručno om o tan a u p risutnosti stru č n ja k a ’Z adnja v ečera’, velik o djelo m letačk e slikarske škole druge polo v in e 16. stoljeća. Slika je b ro d o m u z o d ređ e n u p ratn ju i stra ž u prevezena u Italiju, a n a k o n rata neoštećena v raćena na svoje iz v o rn o m jesto. T a briga n ad spom eničkom baštinom isp o ljav ala se p rek o prosvjetnog odjela O blasnog N O O -a D alm acije u više n a v ra ta i to pism enim u p u tam a i u o sobnom d o d iru s k u ltu rn im rad n icim a, ču v a rim a crk v e n ih spom e­ nik a i riznica, te u obilasku o k u p ira n ih i o slo b o đ en ih k rajev a [ .. .] uoči povlačenja o k u p a to ra iz D alm acije, u kojoj je služba zaštite n a jstarija u našoj zem lji, sk u p in a k u ltu r n ih rad n ik a p a rtiza n a objavila je u br. 62. Slobodne D alm acije, tak o đ e r na Visu 1945, proglas n arodu i njegovim odborim a da u tim odlučnim i nem irnim dan im a paze i bdiju n ad svojom um jetničkom im ovinom [ .. .] . N acio n aln i ko m itet oslobođenja Jugoslavije shvatio je, unatoč svim poteškoćam a i zaokupljenosti s razn o ­ vrsnim i prepletenim pita n jim a oslobođenja i izgradnje zemlje, potrebu o brane spom enika, pa je, dok je još tra ja la oslobodilačka borba, 20. veljače 1945. donio O d lu k u o z aštiti i čuv an ju k u ltu rn ih spom enika i sta rin a [ .. .] . T a je od lu k a u D alm aciji, po k rajin i b ezbrojnih, zn ačajn ih , ali i zapuštenih spom enika, osobito dobro p rim ljen a [ .. .].«68 U m nogim m jestim a na osnovi te odluke osnovani su odbori za spašavanje k u ltu rn e baštine.69 U narodnooslobodilačkoj borbi i n a tak o org an iziran o m rad u , na p o d ­ ručju D alm acije p od izuzetno teškim uvjetim a, poginulo je više od 50 p ro ­ sv je tn ih rad n ik a : L ju d e v it Bačić (1910—1943), Ivan Balabanić (1883— 1944), A n te B atistić (1922—1943), Josip B oko (1891—1943), Edicio Bongva rd io (1916—1943), M ate Bujaš (1920—1941), A n te C arić Pinjac (1923— 1943), Jelica Č ović ro đ . G o to v a c , P e tar Đ ak o v ić (1908—1943), T atjan a 322

E rceg o v ić, Ju g o sla v F ilip p i (1918—1944), Ć iro G a m u lin (1903—1942), M ira Ju ra g a (1908—1944), P a v a o J u rin o v ić (1911—1944), B ozo K olega (1909—1943), Iv ica K rešić (1914—1943), Sava L ežaić (1907—1944), M o m ­ čilo M a cu ra (1917—1944), V in k o M aglica (1920—1945), R o m a n M a rin o v ić (1909—1944), J o v o M a rtić (1 9 1 1 —1942), Ć iro M a štro v ić (1901— 1945), J u ra j M ile tič (1909—1944), Z d eslav N o v a k (1922—1943), Iv o P a u n o v ić (1900—1945), J a n k o P o k ra ja c (1894—1941), Ik a P o p o v ić , D a ­ nica P o p o v ić , N e n a d S in o b a d (1906—1942), A n tu n Soljačić (1924—1944), Stipe Š e stanović (1914—1943), V je k o sla v Š irin ić (1913—1945), A n te Vežić (1911—1944), B ož e n a V ra n je š (1918—1944), A n te Z a n in o v ić , L u k a D ep o lo (1906—1945), D e sim ir F ra n e to v ić , Iv o G lib o ta (1912—1944), Đ u r o Jelić, M ile n k o K a rd u n , G o jk o Pecelj, D a n ilo P o lo m b ito (1922—1943), A n te P re b a n d a (1923—1944), P e ta r K ro n ja , Iv o Soljačić (1921—1944), A n te V a ta v u k (1923—1943), A n te V id a n , s trije lja n u S p litu 28. s tu d e n o g 1942, S tje p a n V o jk o v ić (1921—1942), M a rtin Ž u p a n (1894—1941), G o jk o Ž u v ić (1919—1943).70 O ru ž a n a p o b je d a n a d o k u p a to r o m i d o m a ć im izd ajicam a i u lo že n t ru d n a šk o lsk o m i k u ltu r n o -p r o s v je tn o m p o lju v elik i su d o p rin o s , pa se o d m a h n a k o n o slo b o đ e n ja ze m lje m o g lo b ez v ećih tešk o ća p ro d u ž iti d jelo v a n je i o b n a v lja n je ra d a n a sv im šk o la m a i d ru g im p ro sv je tn im i k u ltu r n im u s ta n o v a m a , a u d u h u so c ija lističk ih stre m ljen ja . P o v e z iv a ­ n je m o d g o ja s o d re đ e n im z a d ac im a N O B -a u to k u n a ro d n e rev o lu c ije fo rm ir a se n o v i lik m la d o g n a ra š ta ja isp u n je n o g m o ra ln im sv o jstv im a p rim je re n im p o v ije sn o j e p o h i ju n a č k e b o rb e n a ro d a D alm a c ije za o slo b o ­ đe n je i slo b o d u .

Bilješke

1 I fa n c iu lli che e n tro ii 31 d icem b re 1941—X I X a b b ia n o c o m p iu to gli a nni sci e n o n a b b ia n o s u p e ra to gli a n n i q u a tto rd ic i h a n n o l’o bbligo d c ll’iscrizionc e d c lla frc q u e n z a d e lla scu o la e le m e n ta re esisten ti nel luogo del p ro p rio d om icilio o d clla p r o p ria re sid en za. » G io rn a lc u ffic ia le del G o v e rn o d c lla D alm a z ia « , Z a ra , 4. IX 1941, str. 1. * » P o v e lja šk o lstv a « b ila je u sv o je n a 15. veljače 1939—X V II n a P a la z z o V e n ezia, p o d p re d sje d a n je m d u cea V elikog fašističkog vijeća.

zasjed a n ju

u

3 » N e ll’im in e n z a d e ll’a p e r tu r a d elle scuolc in D a lm a z ia , m en tre vi si stan n o tcn a cc m en te o rg a n iz z a n d o e in te n sific a n d o in ogni sctto re le m oltip lic i a ttiv iti, e o p p o rtu n o che tu tti gli in se g n a n ti p re n d a n o conoscenza d clla » C a rta d e lla Scuola«, stru m en to o rig in a le , n o v a to re e c o s tru tto re , che in se con tien e le prcm esse necessario ad una rin n o g e n e ra z io n i, ai fin i su p rem i d ello S ta to F ascista.« - »G io rn a le ufficiale« N o 4 - 5 i-15 se ttem b re, 1 9 4 1 - X I X , str. 6. 4 Z b o g u b ijen o g a ta lija n s k o g šp iju n a A n te Š k o to n a u Šibeniku je 13. listo p a d a 1941. b io strije lja n m la d i u č ite lj M a te B ujaš s još šestoricom o m la d in a ca , a stu d e n t p e d agogije Ju g o sla v B u la t b io je o su đ en n a višegodišnji z a tv o r. 5 N a š iz v je š ta j, b r. 97 o d 11. lis to p a d a 1941.

323

• Isto, b r. 108 o d 26. X 1941. 7 Isto, br. 111 o d 1. X I 1941. 8 Josip B ro z T ito , S tv a ra n je i ra z v o j JA . B eograd 1949, 103. Isto, M ihajlo O grizović, P ro sv je tn i i k u ltu rn i ra d s o d raslim a u H rv a tsk o j z a N O B -e, Z agreb 1960, 8. • P o d a c i: Žene H rv a ts k e u N O R -u , Z agreb 1955, 151-153. 10 P a rtiz a n i P rim o rsk e čete su iz D azlinc odveli učiteljicu D inu P eru tti, rodom iz U d in a . P a rtiz a n i su učiteljicu p re d a li Štabu od red a , kasnije je odvedena u G lavni š ta b H rv a ts k e i zam ijen jen a — p rem a izjavi V ito m ira G radiške, piscu ovoga rada. V . V ito m ir G radiška, P rim o rsk a četa, Šibenik 1969. 11 T o m o Žalac, Š kola i odgoj u revoluciji, P edagoški rad, br. 3—4, 1951; isto, »Škola i odgoj u rev oluciji«, P K Z , Z a g reb 1965, 28. 12 N a I kongresu U S A O J-a , o d rž a n o m u Bihaću u prosincu 1942, dječja organizacija n a z iv a se pio n irsk o m , o k u p lja djecu i v o d i brigu o odgoju, p a ta k o ola k ša v a rad N O O -a . 13 B io k o v sk i v je sn ik , b r. 28, o d ru jn a 1944, 4. 14 P o k ra jin sk i N O O z a D alm aciju osnovan je n a konferenciji više d alm atinskih k o tara, 28. i 29. siječnja 1943. u oslobođenom L ivnu. U drugoj polovici 1943. Pokrajinski N O O n a z iv a se O blasn i N O O za D alm aciju. 15 D r M ih a jlo O g rizo v ić , » S ad ržaj nastave P K Z , Z ag reb 1962, 2 7 -3 0 .

u partiza n sk im

školam a u

H rvatskoi«,

16 Isto. 17 Isto. 18 P re m a n a v o d im a Z d c n k a Štam b u k a, o b javljeno u 5. n a stav k u c e n ta r k u ltu re.

Vjesnika, Topusko

19 N a š izv je šta j, b r. 4 - 5 - 6 , S p lit 1942. 20 Žene H rv a ts k e u N O R , Z ag reb 1955. 21 P rem a statistici o d 1931. n a p o d ru č ju današnje SR H rv a tsk e (bez Istre i Z adra) b ilo je 782.738 nepism enih ili prosječno 31,8% od ukupnog sta novništva iznad 10 g o d in a. O d to g a je bilo 268.738 nepism enih m uškaraca i 513.357 nepism enih žena, a nepism ene djece d o 10 go d in a u k u p n o 898.163. 22 O k ru ž n ic a br. 1 od 23. veljače 1943, str. 1. P redsjedništvo N O O -a D alm acije, P ro ­ p a g a n d n i odsjek, M uzej n a ro d n e revolucije, Zagreb. 23 Po d aci iz a rh iv a K o ta rsk o g N O O -a Z a d ar. 24 Školstvo D alm acije u N O B . P edagoški a rh iv P K Z , br. 2587, 3. Isto u knjizi Povijest šk o lstv a i pedagogije u H rv a ts k o j, P K Z , Z agreb 1958, 387 i 388. 25 N a o k u p lja n ju u čitelja i učiteljskih p rip ra v n ik a u Šibeniku radili su A nte Blaženčić i pisac ovog rad a. 28 S p lit su N ijem ci osvojili n ak o n teške borbe p od K lisom 27. ru jn a 1943. godine. 27 R a d škola i k u ltu rn o -p ro sv je tn a djelatn o st u zbjegu posebna je tem a o kojoj postoje ra d o v i: D anica N o la , Školovanje djece zbjega u E1 S h a ttu , Pedagoški rad, 1951, b r. 7 - 8 . Isto u kn jizi Š kola i odgoj u naro d n o j revoluciji, P K Z , Z agreb 1965, 7 8 -8 6 . 28 P rem a p o d acim a P ro sv jetn o g o djela Z A V N O H -a : N aro d n a prosvjeta, br. 1 od listo­ p a d a 1944. 29 N e d je ljn a D alm acija, S p lit 1973. N e d je ljn a D alm acija.

»Riječ prkosa i b u nta«, isto C v ito Fisković,

39 N e d je ljn a D alm acija, S p lit 1973, 13. Ž iv k o Jeličić, »Riječ prk o sa i bunta«. 31 Isto. 32 Isto.

324

33 44 35 33 57

Isto. Isto. Isto. Isto. Isto.

38 O k ru ž n i N O O Š ibenik, b r. 220 o d 5. pro sin c a 1944. 39 O b la sn i N O O

z a D a lm a c iju , Iz v je šta j Z A V N O H -u o d 3. o žu jk a

1945.

40 Isto. 41 O b la sn i N O O

z a D a lm a c iju , b r. 1037 od 3. I I I

1945. Izv ještaj Z A V N O H -u .

4i A rh iv sp o m e n u to g te č a ja n a la z i se k o d p isca o v o g a rad a . 43 O b la sn i N O O z a D a lm a c iju , I z v je šta j Z A V N O H -u o d 3. o ž u jk a 1945. 44 Isto. 45 Isto. 43 P o d b r. 729 o d 24. I I I 1945 47 S p o m en ica o b lje tn ic e v iso k o šk o lsk e u stan o v e u S p litu , S p lit 1970. 48 Isto. 49 B lo k o v s k i v je sn ik , b r. 28, 1944. 59 S lo b o d n a D a lm a c ija , b r. 100, 1944, str. 2. 31 O b la sn i N O O z a D a lm a c iju , b r. 1057, S p lit, 3. o ž u jk a 1945. 33 O k ru ž n i N O O Š ibenik, P r o s v je tn i

odsjek, br. 961/45. o d 19. tra v n ja 1945. godine.

33 D r M ih a jlo O g r iz o v ić , P ro s v je ta i Z ag reb 1960, 98.

k u ltu rn i ra d s o d ra slim a u H rv a tsk o j za N O B -e ,

54 O k ru ž n ic a N O O - a Š ibenik -

P ro s v je tn i o djel, br. 434 od 28. II 1945.

33 Isto . 59 Isto . 37 Iz v je šta j O k ru ž n o g N O O Š ibenik, br. 228 o d 30. I 1945. 38 O k ru ž n ic a O b la sn o g N O O - a z a D a lm a ciju , bez b ro ja , 1945. 39 D r M ih a jlo O g r iz o v ić , P r o s v je tn i i k u ltu rn i ra d s o d raslim a u H rv a ts k o j za N O B -c , Z a g re b 1960, 112. Isto , D r M ilo š Ž a n k o , R a z v ita k n a ro d n e v la sti u D a lm a ciji u r a z ­ do b lju o d 1941—1945. S o c ija listič k i fr o n t, b r. 2, Z ag reb 1950. 60 P o d a c i: R u d im ir R o ta r: P o v o d o m 10-godišnjice o sn u tk a jedne k a zališn e d ru ž in e . K u ltu r n i r a d n ik , b r. 5—6, Z a g re b 1954, 242. Isto , D r M ihajlo O g rizo v ić , n. dj., 31 N a r o d n o k a z a lište Š ibenik, Š ibenik 1955, 28. 33 Isto . 33 Isto . 34 Isto. 33 D r M ih a jlo O g r iz o v ić , n. d j., 113. Is to : S lo b o d n a D alm acija, 1944, br. 51, 3. 33 In ž . P e ta r M a tk o v ić , » P riro d a « u N O B b r. 84, 13.

N e d je ljn a D alm acija, S plit, 17. X II 1972,

37 Isto. 38 D r C v ito F isk o v ić , D a lm a tin s k i spom enici u to k u r a ta , N e d je ljn a D alm acija, S p lit 1973, 9. 39 O k r u ž n i N O O Šib en ik — P r o s v je tn i o djel, br. 221/44. od 3. pro sin c a, z a p re g le d a ­ v a n je a rh iv a , b ib lio te k a i o sta lih k u ltu rn ih u sta n o v a u g ra d u b ila je o d re đ e n a kom isija u k o ju su u šli: p r o f. F ra n e D u jm o v ić , d o n R u d o lf P ia n i d r Jo sip P asini. 70 Z a slo b o d u , u čite lji, n a s ta v n ic i i p ro fe so ri H rv a ts k e p o g in u li u N O R -u , T o m o Ž alac, Iz d a lo U d ru ž e n je u č ite lja , n a s ta v n ik a i p ro fe so ra H rv a tsk e , Z ag re b 1955.

325

Kulturno-umjetnička ekipa IV operativne zone za Dalmaciju, juli 1942 — juni 1943.

B raslav B orozan

U s p lits k o m časopisu M o g u ćn o sti, b r. 8, k o lo v o z 1974, o b jav io sam n ap is s istim n a slo v o m k o ji sam b io p r ip r e m io za p rig o d n i su sre t u p o v o d u p ro sla v e 30-g o d išn jice K o n fe re n c ije k u l tu r n ih r a d n ik a n a H v a r u za v r i­ jem e N O B -a . U č in io sam to s d o s ta lič n ih sjećan ja i osjećanja. T a k a v z n a n stv e n i s k u p z a h tije v a , s v a k a k o , d ru g ač iji p r is tu p za koji n e m a m s p re m n o s ti i v ještin e. Z a to ću se p o slu ž iti izv acim a iz to g a napisa za k o je d rž im da m o g u im a ti sn ag u d o k u m e n ta . N a o sn o v i n jih , m islim , m o g u o p s ta ti ta m o n a v e d e n e a n alize i ocjen e, k a o i nek e n o v e op serv acije d o k o jih sam u m e đ u v re m e n u d ošao. K u ltu rn o - u m je tn ič k a e k ip a IV o p e ra tiv n e z o n e o sn o v a n a je u o d jelu A g itp ro p a Štaba IV o p e ra tiv n e zone. K a k o k a ž u učesnici, u U n ištu , na p o č e tk u lje ta 1942. M e đ u tim , čin i se d a je n je n o o b im n ije d jelo v an je i p o uč e sta lo sti p rire d b i, većem b r o ju u česn ik a i p o raz ra đ e n ije m k a ra k ­ te r u z a p až e n o n e što k a snije u o slo b o đ e n o m L iv n u , u s rp n ju , k o lo v o zu , rujnu i dalje. T o je raz u m ljiv o k a d se z n a d a su u to v rijem e po d u tje ­ cajem v e lik ih u sp je h a N O V i P O J n a o s lo b o đ e n u te r ito r iju prispjeli deseci h ilja d a no v ih b o rac a , iz svih slo jev a d ru štv a i n a jra z lič itijih z a n i­ m an ja. Z a te k a o sam u to v rije m e u L iv n u , n a to m ra d u o v e d ru g arice i d ru g o v e čiji je d o p rin o s b io z n a č a ja n : A n te V esan o v ić, C v ije ta Jo b , A ljoša Ž a n k o , V olja P e trić , R u ž ic a P rim o ra c , B ra n k o R ad e lić , K olja . . . G ru p o m su ru k o v o d ili M iloš Ž a n k o i Leo G e ršk o v ić . V je ro v a tn o sam neke izo stav io ili n jih o v a im ena z a b o ra v io p a je p rilik a d a spom enuti do p u n e taj spisak. T o j sam se g ru p i i ja p rid r u ž io u srp n ju ili k o lo v o z u 1942. u L iv n u . T a g ru p a a g ita to ra djelo v a la je n a ra z lič ite n ačin e: — u č e stv o v a la je n a U s m e n im n o v in a m a u D o m u k u ltu r e h o rsk im p je­ v a n je m , rec ita c ija m a, ig ra ju ći sk ečev e i si. — ispisivala je p a ro le i p la k a te p o g ra d u 327

— p rip re m a la je horske recitacije i pjesm e sa borcim a u b ataljo n im a p a rti­ z anskih brigada radila je na teh n ič k o j o b rad i i lik o v n o m u o b ličav an ju svih publikacija pisala tek sto v e -a g itk e za skup o v e učestvovala u stra ž arsk im p a tro lam a za z a štitu grada razum ije se i u m n o g im dru g im p o slovim a k oje nije m oguće sve navesti.

— — — —

U sk o ro , p o što su se p o tre b e i m o g u ćn o sti z n a tn o razvile, po ideji Lea G erškovića, gru p a se org an iz ira la sa p o sebnim z a d atk o m da stv o ri p ro ­ g ram i p rik a z u je p rire d b e svugdje gdje je to p o tre b n o sa razrađ en o m id e jn o -p o litič k o m sv rh o m i višim u m je tn ič k im d o m eto m . N ačin i stil ne tre b a da se p o v in u ju p o z n a tim o blicim a nego m o ra ju izrastati iz p o tre b a i m o g u ćn o sti p a rtiza n sk o g živ o ta. G ru p a će se o rg an iz ira ti kao p a rtiza n sk a jedinica, što je više m o g u će p o k retljiv a i osposobljena za priredbe na svakom m jestu. U tu sv rh u dobijena su sredstva i o dre­ đena kuća za rad u nekom selu u Livanjskom polju. T a k o je začeta orig in a ln a tea ta rsk a d jela tn o st k u ltu rn o -u m je tn ič k e ekipe IV. op. z. Sastavljena je bila sam o o d a m atera, za raz lik u od tad a već proslavljenog K azališta n a ro d n o g oslo b o đ en ja k oje su osnovali V jeko A frić i d ru g o v i, k ao profesionalci. N o ekipa je bila sačinjena o d pom en u tih d ru g o v a i o d gru p e k o ju su u m eđ u v re m e n u u V rlici o k u p ili Silvije B om bardelli, M ira B anjanin, Feđa Č atip o v ić. Spajanjem tih g ru p a, m islim , da je po u sm enom n a re đ e n ju A g itp ro p a IV op. z., k o n stitu isan a. Saopćili su to Leo G eršk o v ić i M iloš Z an k o . K o lik o zn am pism eni d o k u m e n t o to m e ne postoji. M ožem o u o č iti n e k o lik o e tap a u ra z v itk u k u ltu rn o -u m je tn ič k e ekipe IV op. z. od njenog n astajan ja, s p o četk a ljeta 1942. u U ništu, pa do ra sfo rm ira n ja u Suhoj gori p re d p relazak Sutjeske u lip n ju 1943: 1. djelovanje, organizacija i sastav do o slobođenja Livna (tad a je u njoj bio još i Eli Finci), 2. djelovanje, organizacija i sastav u L iv n u 1942, 3. kraći b o rav a k u G lam oču i selu K ovači za v rijem e okup acije Livna, 4. p o n o v n o djelovanje u L ivnu u širem sastavu, 5. fo rm ira n je E kipe kao zasebne i sam ostalne jedinice u V rlici, u zim u 1942, o d dv iju g rupa, vraćan je u L ivno, d jelovanje u Im o tsk o m , na p o č e tk u 1943, 6. dijeljenje E kipe u dva dijela: a) grupa koja se p rid ru ž u je jedinicam a IX d alm atin sk e divizije koja se kreće s glav n in o m N O V J u IV i V n e p rijateljsk o j ofanzivi. Ta grupa, vršeći svoj o snovni za d ata k , preu z im a p raćen je i nošenje ran jen ik a od D u v n a do sela Id b a r u proljeće 1943. G ru p a se rasfo rm ira p red prelazak Sutjeske u lipnju 1943, jer njeni članovi postaju članovi K azališta n a ro d ­ nog oslobođenja pri VŠ N O V i P O J. T o su Silvije B om bardelli, M ira Banjanin, J e rk o G unjača i Braslav B o ro zan . 328

F e d o r Č a tip o v ić p o g in u o je izm e đ u Z lo p o lja i sela Id b a r (za v rije m e IV o fan z iv e ), a J e rk o G u n ja č a je p o g in u o n a Z e len g o ri (za v rije m e V ofanzive); b) g ru p a k o ja se p r id r u ž u je B io k o v sk im o d re d im a sa A g itp ro p o m . Iz te će se g ru p e p o n o v o f o rm ir a ti k u ltu r n o -u m je tn ič k a ek ip a za D a lm a c iju . D je lo v a t će d o k ra ja ra ta . N je n sastav i d jelo v a n je nisu m i p o z n a ti.

Smisao N a s ta v lja m izla g a n je o slan jaju ći se na »sjećanja« o K u ltu rn o -u m jc tn ič k o j ekipi IV o p e ra tiv n e zone. O d re đ iv a ti, d a n a s, sm isao d je lo v a n ja p o m en u te E k ip e m oglo bi se, na p rv i pogled, u č in iti suvišnim , a k o bism o im ali u v id u sam o učesnike N O B -a . M eđutim , a k o p o đ e m o od p re tp o s ta v k e d a ta k v a ra z m a tra n ja tre b a d a posluže i o n im a koji nisu bili učesnici N O B -a , k ao što je m la d a g en era­ cija, tru d će nam se u o b jašn ja v a n ju tih p o ja v a u č in iti nu žan . Sm isao svakom d je lo v a n ju d a ju p rilik e i lju d i koji su u d o g a đ a jim a ak tiv n i. U »sjećanjim a« sam sk ic ira o šta se d o g a đ a lo i p o d kojim o k o ln o stim a s K u ltu rn o -u m je tn ič k o m ek ip o m IV o p e ra tiv n e zone. Isp riča o sam , ta k o ­ đer, skicozno, šta sm o p ro g ra m sk i izv o d ili. S ad a ću p o k u ša ti o b jasn iti zašto sm o to i ta k o ra d ili. U česnici koje sam sp o m in jao : A n te V esanović, Silvije B om b a rd e lli, M ira B a n ja n in , F e d o r Č a tip o v ić i J e rk o G u n ja č a, m eđu n jim a i ja, nisu otišli u p a rtiz a n e s u n a p rije d sm išljenom n am jerom d a na oslo bođenom te rito riju d jelu ju k a o u m jetn ici, m ad a su bili početnici. Svi su bili m ark sistič k i o rije n tira n i o m la d in ci, iak o još nisu bili član o v i K P ili S K O J -a . T re b a u s tv rd iti d a su se o d m ah n a k o n o k u p a c ije zem lje n e d v o jb en o stav ili na rasp o lo ž en je K P J i sam o od nje o ček iv ali d a će o rg a n iz ira ti opći fro n t p ro tiv n e p rija te lja . T o nije bio sam o v e rb a ln i m o ra ln i sta v nego p ra k tič n i ž iv o tn i p o s tu p a k koji su djelom p o k a z ali. T o je nesu m n jiv o tem eljni izv o r koji je o d re đ iv a o sm isao k u ltu rn o -u m je tn ič k o g d jelo v a n ja u N O B -u . B itn a je b ila k lasn a o p red ijeljen o st uz o rg an sk o p a trio ts k o osjećanje. K a d su stigli m eđu p a rtiz a n e , n jih o v se z a d a ta k m o d ific ira o p rem a z a h tje ­ vim a v eom a k o m p lic ira n e ta k tik e i stra te g ije N O B -a . P ro p a g a n d a i ag i­ tac ija cilja i n a č in a N O B -a , k a k o ju je o rg a n iz ira la i v o d ila K P J , z a h tije ­ vale su um ješnost i k re a tiv n o s t k u ltu rn ih rad n ik a . N a tom m o tiv u tre b a lo je naći posebnost osm išljenja d jelo v a n ja , što nije bilo n im alo jed n o stav n o . P ro g ra m i sre d stv a iz ra ž a v a n ja p o d e šav a n a su m jestu i o d n o sim a u njem u. G o to v o d a je to u svakom selu ili g rad ić u bilo d ru k čije. A li sm isao je uv ije k bio isti p o d p a ro lo m » B ra tstv o -je d in stv o « . D a k le , svim sred stv im a pa i k u ltu r n o -u m je tn ič k im o k u p lja ti n ajšire slojeve n a ro d a p o d n a c io ­ na ln e zasta v e s c rv e n o m z v ije z d o m . T aj o sjetljiv i sm isao tre b a lo je u v je r­ ljiv o i v ješto isp o v ije d a ti. S v a k im g esto m ili rije čju m o g lo se n ed o raslo šću , politič k o m neobaviještenošću, slabim v lad a n je m u m jetn ičk im z a n ato m 329

p očin iti n e o p ro stiv a greška. P o g o to v o k ad se ne bi to čn o analizirao teren i ljudi ko jim a se p rv i p u t nešto tak v o p rik a z u je . Je r, tre b a im ati u v idu da su pojedine regione p rv i p u t oslobodile p a rtiza n sk e jedinice koje su po sastavu bile iz d ru g ih krajev a, gdje je n ep rijateljsk a p ro p a ­ ganda bila veom a jak a i od izd a jn ik a rasp iriv a n a b rato u b ilačk a borba. Z ato je bilo p o tre b n o im ati od ređ e n i stu p an j ideološkog o b razo v an ja, fu n d a m e n tira n o g m ark sističk im po g led o m na svijet i p o tp u n im racio n al­ nim sh v atan jem linije K PJ u N O B -u . T o znači da je osim nep rijateljsk e p ro p ag a n d e m oglo biti i n erazu m ijev an ja koje bi u z ro k o v a lo n e o p ro stiv e posljedice. U u m je tn ič k o m tre tira n ju n e p rijate ljsk ih lik o v a kreacijo m se m o ra lo tač n o ra z lik o v a ti ustašu o d d o m o b ra n a , četn ičk o g v elikosrpskog oficira od m obiliz ira n o g seljaka, talijan sk o g crn o k o šu ljaša od m o b iliz ira ­ noga talijanskog rad n ik a . Sve je to o d ređ iv a lo sm isao toga p artizan sk o g te a tra kao p reciznog tum ača naše b o rb e. N alazeći i n ep re stan o k o n tro ­ lirajući tu liniju ponašanja, a bez m o g u ćn o sti, u o n im p rilik am a, ob av je­ štavanja i p ro v je rav a n ja , m o ra lo se u širo k im slojevim a n a ro d a p rid o b ijati nove p rip a d n ik e N O P -a . R azv ijala se i tak v im d jelovanjem široka i d u b o k a m reža ra tn ik a koji će u svim o k o ln o stim a , na o slobođenom i okupiranom terito riju , biti ona snaga koja u n ištav a neprijateljska u porišta. Sm isao je bio u to m e da se za so b o m ostav i nab u jala akcija N O B -a, a ne sam o lijep estetski utisak. Sm isao je d avao cilj N O B -a.

K arakter D a bism o m ogli o k a ra k te riz ira ti K u ltu rn o -u m je tn ič k u ek ip u IV op. z. kao tea ta rsk u organizaciju, m o ra t ćem o se po slu žiti uspo ređ iv an jem s p o z n a tim kazališnim ansam blim a. U m irn o d o b a p o zn ajem o p u tu ju ća kazališta s p ro fesio n aln im i a m atersk im glum cim a, k oja daju predstave od m jesta do m jesta. N jih o v o član stv o često p u tu je s p o ro d icam a, jer nem a stalno m jesto b o rav k a . N a p u to v a n jim a služila su se svim sred ­ stv im a za p u to v an je u v rem e n u u k o jem su djelovala. Ali, često i pješke. Z a rađ iv a li su novac i dijelili ga po usmenom dogovoru članstva. Iak o su radili u zajednici, ipak su živjeli p o jed in ačn o ili u k ru g u svojih porodica. U svako doba m ogli su rask in u ti u g o v o r i p rik lju č iti se d ru g o j tru p i. P u tu ju ć a po z o rišta , po prav ilu , sastavljala su se u sv rh u izd ržav an ja svojih članova i n jih o v ih obitelji. M o ram se z a d rž a ti na tak v o m sh em at­ skom p rik a z u jednog u m je tn ič k o g fen o m en a, b u d u ći da sm o svjesni njegove kom p lek sn o sti. R iječ je, naim e, o p o tre b n o m usp o ređ en ju k a ra k ­ tera s jednim drugim fenom enom . R e p e rto a r tih kazališta određen je prije svega njihovom zabavljačkom p riro d o m , bez n a ro č ito g id eo lo šk o -p o litičk o g o p redjeljenja. A ako se ta k o pojavljivao, bio je zab ran jiv an od policijskih vlasti. U spoređivanje s K u ltu rn o -u m je tn ič k o m ek ip o m p o k a z a t će da im je zajed n ičk o n e p re ­ stan o k re ta n je od m jesta do m jesta, o d sela d o sela, s tim da je k retan je Ekipe, d a n o n o ć n o , po p u tev im a ali i p o bespuću. I, to je k reta n je isklju­ 330

čivo u v o jn im fo rm a c ija m a , p o n a re đ e n ju viših v o jn ih k o m a n d i, s n a ro č i­ tim zad ac im a . Č la n s tv o u E k ip i zasn iv a se na o p ćem d o b ro v o ljn o m p ris tu p u u p a rtiz a n s k e re d o v e i u p u ć iv a n ju u an sam b l p o n a re đ e n ju s ta r ­ ješina. Iz E k ip e se ne m o ž e o tić i p o sv o jo j vo lji. N ik a k v a n a k n a d a u n o v c u se ne m o že p r im a ti n i n a p la ć iv a ti u laz n ic a o d gledalaca. Č la n stv o je in d iv id u a ln o i ne o m o g u ć a v a v o đ e n je o b ite lji sa so b o m . Zivi se n e p re ­ sta n o u z ajed n ici, p o v o jn ič k o j p a rtiz a n s k o j discip lin i. K re ta n je je isk lju ­ čivo pješke, osim u iz u z e tn im m o m e n tim a k a d to ra tn e p rilik e o m o g u ­ ćavaju z a p lje n o m sa o b ra ć a jn ih s re d stav a a k o nisu p o tre b n a za prešnijc p o tre b e . K a ra k te r E k ip e je o d re đ e n i tim e što sv ak i p o jed in a c su ra đ u je sa svim svojim s p o s o b n o stim a i p r i to m e se n ičim n e izd v aja u p o g led u m a te ri­ jaln ih d o b a ra i op ć e g sta tu s a b o rc a . Sam o je n jeg o v u m je tn ič k i i o rg an iz a to rs k i u g led z n a ča jn iji. P o tre b n o je još je d n o u sp o re đ e n je. Sve vojske u m iru , a n a ro č ito u ra tu , im aju sv o ja k a z ališta . Č la n o v i tih k a zališta su p ro fe sio n a lc i, k a o v o jn i slu žb en ici, ili n o rm a ln o m o b iliz ira n i g ra d a n i-u m je tn ic i. O n i im a ju v o jn e č in o v e i p rim a ju p laću . O n i, do d u še, odlaze ta m o k a m o ih se šalje, ali o b ič n o su to m jesta u d u b o k o j p o z a d in i, re k re a c io n i c e n tri ili a rm a d n i sta c io n a ri. K re ć u se n o rm a ln o svim a rm ij­ skim s a o b ra ć a jn im sre d stv im a . N jih o v r e p e r to a r o b ič n o je sastav ljen o d in d iv id u a ln ih rez e rv i k o je su s tv o rili u m ir n o d o b a . N a m ije n je n je p rije svega vojsci a m alo k a d sta n o v n iš tv u . K a d se na ša E k ip a usp o re d i s o sn o v n im elem en tim a tak v o g vojnog kaz ališta , o p e t je o č ito da je o n a , iak o ta k o đ e r v o jn a o rg an iz a cija, ipak p o k a ra k te ru p a rtiz a n s k a , i da je n a sta la o rig in a ln o iz red o v a sam ih p a rtiz a n a . O d a m a te ra su p o sta ja li p ro fe sio n a lc i. P ro fesio n alci su se po d iz v a n re d n im p rilik a m a služili a m a te rs k im s re d stv im a . K u ltu rn o - u m je t­ n ičk a e k ip a u p a rtiz a n im a u z to bila je i šk o la, u m je tn ič k a šk o la k a d ro v a za k a z ališn u u m je tn o s t n a k o n o slo b o đ e n ja zem lje, u izg ra d n ji socijalizm a. K u ltu rn o - u m je tn ič k a e k ip a IV o p . z., k a o n a ro č iti u m je tn ič k i o b lik , im ala je k a r a k te r b r z o p o k re tljiv o g la p id a rn o -d id a k tič k o g k az iv a č k o g a nsam bla z a sn o v a n o g n a sm islu N O B -a k o jo j su prišli svjesni b o rci pod r u k o v o d s tv o m K P J.

S til Stil E k ip e p ro iz ila z io je iz n jeno g sm isla i k a ra k te ra , k a k o smo pokušali da ih a n a liz ira m o . D a b ism o ip a k p o b liž e o zn ačili taj stil, p ro slije d it ćem o da se s lu ž im o p r e th o d n o m m e to d o m u sp o re đ iv a n ja . Je r, p o sta v lja se p ita n je, k a k a v je to stil bio? D e d u k c ijo m ć e m o la k o u s tv r d iti d a to nije m o g ao b iti stil salo n sk o -fe u d a ln o g o b lik a , g r a đ a n s k o -d ra m s k o g u o k v ire n ja , m alo g rađ a n sk a v o d v iljsk a ig ra rija , ni v e liki te a ta r a n tič k o -a m fite a tra ln ih p rete n z ija . N ije se to m oglo n iti se h tje lo biti. T o nije bio te a ta r z a sn o v a n n a d a tim , klasič­ 331

nim , tekstovim a tragedije, kom edije, dram e. N ije bio ono što zovem o epskim teatrom . T a k o đ e r ni opera ili balet. N ije bio blizu stilu » p rik a z a ­ nja« na osnovu legendi, pošto su se nove legende tek stvarale. Za sve to nije bilo ideoloških, m ate rijaln ih i p ro sto rn ih p retp o sta v k i. Z ahtjevi su bili novi, p u tevi nep o zn ati, a sredstva o n a k v a k a k v a je p ru ža o p a rtiza n sk i živ o t. Bio je to istraživački u m je tn ič k i stil koji je p o p rim a o od lik e a v an g ard n o g tea tra . T o je bio te a ta r n a ro d n i i za n a ro d koji je igrao na zad an u tem u , m o tiv ira n idejnim z a d atk o m , stv araju ći tek st, p o k re t, p red sta v u ad hoc, ovdje i sad. K ad se služio te k sto m p o z n a tih pjesam a i a u to ra , ad a p tira o ga je i k o m p o n ira o za n eposred n e p o tre b e d in am ičn o g p o litič k o -v o jn o g tre n u tk a . T a k o je m ogao i m o ra o sam o te a ta r koji d an o n o ć n o živi i radi u zajednici. I sad, ne u p ućuje li ta k o o c rta n i stil to g a kazališta na p o z n a te odlike »Com m edie del arte«. N a ra v n o , ne na njene vanjske od lik e p o k reta, već na suštinske odlike, na p rim je r na u n a p rijed zad an e i stalne likove. Je r, tu su stalni likovi p a rtiza n a , m ajk e i sina, rad n ik a ili seljaka, likovi neprijatelja. Sličnost je i u z a k o n ito sti p ro m je n e m jesta, ob av ještav an ja o lo k aln im podacim a, p odešavanju uz o sn o v n i d ik ta t koji p ro izilazi iz smisla i k a ra k te ra . Igra se za osrednji k ru g gledalaca, u g lav n o m na o tv o re n o m p ro sto ru , na k a k v o m z a ra v a n k u , u blizini sela. N e m a izg rađ en ih kam en ih a m fite a ta ra , b a ro k n ih sala, m o d ern ih hala, sred stav a za g ran d io zn e sceno­ grafije, rasv je tn ih stro jev a, e le k tro n sk ih zv u č n ih pojačala. Sve je svedeno na ljudsk u m jeru , k o lik o m ože da se vidi i čuje p riro d n im o k o m i uh o m . Sve razlike i sličnosti u k a z u ju na to da je stil k u ltu rn o -u m je tn ič k e ekipe izrastao iz o rig in a ln ih p a rtiza n sk ih p rilik a i običaja. T ra n sp o n iran je m tea ta rsk ih z a k o n ito sti u ran ja o je u p a rtiza n sk u ž iv o tn u stv arn o st. T ako d olazim o do n u ž n o sti da d e fin ira m o org an izacijsk u s tru k tu ru Ekipe.

O rganizacija K ao što smo vidjeli iz m ojih (a i dru g ih ) sjećanja, K u ltu rn o -u m jetn ičk a ekipa IV op. z. u b rz o se od kazališnog o rg an izm a p retv o rila u v o jn u p a rtiza n sk u jedinicu, koja je dob ila z a d ata k da prevede, prenosi i b ran i ran je n ik e i n a ro d n i zbjeg. O n a je zbog ra tn ih p rilik a prošla k ao i bo račk e jedinice. N je n i članovi su ran jav an i i ginuli o d n ep rijateljsk ih ku ršu m a, za ro bljavani kao bo rci N O V i P O J. V eom a bi bilo teško p o vući granicu u p a rtiza n sk im ličnostim a gdje je čov jek po čin jao ili završavao svoju profesio n aln u d u ž n o s t a postajao sam o b o rac s p u šk o m , koji puca na ne p rijatelja u n a p a d u ili obran i. T a k a v p a rtiz a n je n e p re stan o bio jedno i d ru g o , a o k o ln o sti su iz m in u ta u m in u t m ogle d av ati d o m in a n tn u fu n k ciju jednoj ili dru g o j sposobnosti. P a rtiz an je m ogao b iti glum ac, slikar, k n již e v n ik , liječnik, e k o n o m , b o ln ičark a, p o litičar, pa i svećenik, 332

a u v ije k je b io i n e p re s ta n o — p a rtiz a n . T o je velik a raz lik a sp ram fu n k cija u re g u la rn o j vojsci. K u ltu rn o -u m je tn ič k a e k ip a bila je p a rtiz a n s k a jed in ica sp o so b n a da se tre n u tn o p r e tv o r i iz b e z o p asn e g ru p e ig rača u d e setin e i č e tu b o rac a koji su bili sp o so b n i da se o b ra n e i n an esu g u b itk e n e p rija te lju . Z a to je bilo obavezno v jež b a n je o ru žje m i o d rž a v a n je vo jn e discipline. Č la n o v i su s tra z arili i od laz ili u p a tr o le ne sam o za o b e z b je đ e n je svoje o k o lice nego su bili n a r a s p o re d u m je sn ih v o jn ih k o m a n d i u L iv n u , V rlici, Im o ts k o m , a k a snije u b a ta ljo n im a p o ra s p o re d u k o m a n d ira p rate ć ih četa. Svi su se h ra n ili je d n a k o na v o jn ič k o m k a z an u . O d je ć u i o b u ć u d o b iv ali su na o sn o v i tre b o v a n ja i p o n a re đ e n ju šta b o v a , a k o je to g a bilo. U z n a ro č ito gajeno r a tn o d r u g a rs tv o , u p a rtiz a n s k im red o v im a bilo je stro g o z a b ra n je n o isp o lja v a n je ličn o g p rija te ljs tv a ili in tim n ih od n o sa. Te o d lik e su iz u z e tn o p o d iza le e tič k i u g led p a rtiz a n s k o g b o rca. D akle, i p o form acijsk o j s tru k tu ri i p o m o ra ln o -d u h o v n o j u z d ig n u to sti K u ltu rn o - u m je tn ič k a e k ip a IV o p e ra tiv n e z o n e bila je b o ra č k a jedinica. K osti p o g in u lih č la n o v a leže i u z a je d n ič k o j g ro b n ic i na Sutjesci.

P u b lika u p a rtiz a n im a T aj p o jam bi se m ogao o b jasn iti ili k a o te rito rija ln i, što bi zn ačilo d a je riječ o p u b lic i k o ja je p ris u s tv o v a la k a z ališn im p rire d b a m a u o slo b o đ e n im oblastim a, ili p re m a n jegovom sa sta v u , p a bi m o g la b iti riječ o p a rtiz a n ­ skoj p u b lic i. A li, n i jed a n o d ta d v a p o jm a n e m o že p o tp u n o d e fin ira ti z na če n je o n ih s k u p in a gledalaca k o ji su se o k u p lja li n a p rire d b a m a b r o j­ n ih p a rtiz a n s k ih k a z ališta . J e r, k o d p r v o g p o jm a tešk o je raz lu č iti o slo ­ b o đ e n i o d n e o slo b o đ e n o g te r ito r ija , b u d u ć i su se p red sta v e dav ale i u p o z a d in i o s lo b o đ e n ih o b lasti i n a p r o s to r im a tr e n u tn o p o s je d n u tim od p a rtiz a n s k ih jed in ica , a u d r u g o m p o jm u ra z u m je lo bi se da je riječ o p u b lic i k o ju su sa činjavali sam o p rip a d n ic i o ru ž a n ih p a rtiz a n s k ih je­ dinica. T a k o će b iti n a jb o lje da ta j p o ja m d e fin ira m o o n a k o k a k o bi z a h v a tio je d n u i d r u g u sa d rž in u . P u b lik a za v rije m e N O B -a . N a jš ire shv aćen o tre b a lo bi im a ti u vidu rasp o n k a z ališn o g d jelo v a n ja , o d p a rtiz a n s k ih jed in ica d o o k u p a to ro v ih ta m n ic a i lo g o ra u fašistič k im ze m lja m a . T a ta k o ra s p ro s tra n je n a d je la t­ nost, idejn o m sa d rž in o m i o rg an iz ira n o šću gov o ri na svoj način o n e p o k o le b ljiv o s ti n a ro d n o g d u h a u tim s m r tn o o p a sn im d a n im a po o p s ta n a k . T re b a im a ti n a u m u d a je u sv im tim slu čajev im a K P J bila idejni p o d stre k a č i o rg a n iz a to r. R a z m a tra n je to g a u k a z a lo bi na dru g u jed n u č in je n ic u . N a im e , u N O P - u je b io v elik b ro j n a jis ta k n u tijih u m je tn ik a o ve ze m lje k a o i o n ih n a jm la đ e g en eracije k o ji će se a firm ira ti u p ra v o za v rije m e ra ta , u b o rb e n im sastav im a. T i k a d ro v i će u d a ljn jem t o k u rev o lu c ije , poslije o s lo b o đ e n ja , n e p re s ta n o b iti izv o rište n e sam o za k az ališta neg o i za n o v e m ed ije k o je naše d ru štv o b rz o s tv a ra , k ao što su film , tele v iz ija i ra d io . 3 33

N o, z a d a ta k mi je da a n aliziram pojam p u b lik a, u nenorm alnim u vjetim a sveopćeg rata . I to posebno pita n jim a: 1. T k o je i k a k v a je bila p a rtiza n sk a p u blika? 2. Što je i k a k v a p u b lik a bila u p artiza n im a ? U p o v o d u proslave trid e setogod išn jice H v a rsk e k o n feren cije iznio sam skicozno sjećanja i a n alizu za povijesnu g rađ u o K ultu rn o -u m jetn ičk o j ekipi IV o p e ra tiv n e zone (za D alm aciju) k oja je djelovala od ljeta 1942. do ljeta 1943. U to m rad u vidi se da su p rire d b e izv o đ en e za bataljo n e, brigade i divizije u n u ta r sam ih jedinica N O V J , u z a tv o re n im i na o tv o re n im p ro sto rim a ; u d ru g o m slučaju p rire đ iv a n e su za n a ro d , za one skupine stan o v n ištv a koje su pom agale N O V J , ali se to nije uvijek po k lap alo s p rip a d n ištv o m v o jn im form acijam a. Štoviše, m eđ u njim a je bilo grupa i pojedinaca koje je te k tre b a lo p rid o b iti za ciljeve N O B -a u p rav o uticajem naše k u ltu rn o -p o litič k e pro p ag an d e. Z bog toga što su se pred stav e igrale d u b o k o u šum am a, u zabačenim selim a, ali i u gradićim a gdje je bilo sk u p in a g rađ an stv a s višim u k usom , m ože se zak lju čiti p red k a k v im sp e k tro m gledalaca su izvođene te p redstave. K ad se im a u vidu da u to j publici nisu bili sam o m ještani tere n a k ojim je p rolazila N a ro d n o o slo b o d ila č k a vojska već hiljade lica koja su izbjegla iz naših k u ltu rn ih c e n ta ra, m o žem o d o d a tn o u vidjeti d u b in u p r o d o ra k u ltu rn o g djelo v an ja u p o z n a tim o k o ln o stim a. Z a n im ljiv je, d a k a k o , p o d a ta k k a k o je ta p u b lik a bila sastavljena od svih u zrasta, od djece do staraca; bila je to p u b lik a uv ijek sastavljena od m uškaraca i žena. Bio je tu p a rtiz a n k o ji je d jev o jk u ostav io daleko u nekom selu, i p a rtiz a n k a čiji je d ru g borac p roleterske brigade; ali, bilo je i čita v ih obitelji, ro d ite lja s djecom . N aša pu b lik a bila je sastavljena o d n ep ism enog i k u ltu rn o neobaviještenog čovjeka do ista k n u tih inte lek tu a la c a koji su h isto rijsk e ličnosti naše k u ltu re . Bili su to ljudi raz lič itih m e n ta lite ta koji su se razvijali u razn im regionim a i slojevim a našeg p red re v o lu c io n a rn o g d ru štv a , p rip ad n ici više n a ro d a i n a ro d n o sti što žive na našem tlu . E to grube slike te pa rtiza n sk e pu b lik e k oja se javlja na našim teatarsk im svečanostim a za vrijem e N O B -a. V rlo rijetk o je tu p ubliku činila samo neka od navedenih skupina, n a p ro tiv najčešće su bile na svakoj p riredbi sve te spom enute grupe zajedno. T a k o širo k u po p rip a d n ištv u a različitu p o o b raz o v a n ju p u b lik u teško danas m o žem o naći u m irn o d o b sk im k azalištim a. Ip ak je ta p u b lik a u v rlo k ra tk o m ro k u o d svega n e k o lik o mjeseci u to k u u sta n k a izgradila jedinstven kazališni i k u ltu rn i m en ta lite t, k rite rij ukusa i idejnog stru jan ja. T e k v a litete nastajale su iz p rijek e p o treb e zajedništva koje je izviralo iz gesla b ratstv a -je d in stv a u klasnoj suštini N O B -a. P red p rije tn jo m nacion aln o g istrebljenja, p red opasnošću faši­ stičkog zaustavljanja socijalnog n a p re tk a , to zajed n ištv o je izražen o p a ro ­ lom »S m rt fašizm u — Sloboda n a ro d u « k o jo m je počinjala i završavala svaka p rired b a. 334

Taj d u h ^zajedništva s tv o r io je n a g lo o rig in a ln u p u b lik u u p a rtiz a n im a k o ju m o ž e m o n a z v a ti p u b lik o m N O B -a . N o , taj se p o ja m ne isc rp lju je s ta tič k im p o im a n jem . N u ž n o je da je u n je m u m o g u će o tk r iti d in a m ič k u sv o jstv e n o st a u d ito rija sm o već ra z a z n a li m n o g e raz lik e . N a taj a u d ito rij n esu m n jiv o u tjecaja p ro g ra m i izv o đ e n je k a z ališn ih tru p a , ali je još zn a ča jn ije djelo v a n je — te p u b lik e na to kazalište.

u tv rd iti u kom e je im ao o b r n u to

P a rtiz a n sk i a u d ito rij im a o je svoj v lastiti ra z v ita k u to k u č c tv o ro g o d išnjeg tra ja n ja . U je d n a č a v a o se m e n ta lite t, n e p re k id n o se raz v ija o uk u s, a idejni z a h tje v je rasta o o d ru še n ja s ta ro g d ru štv a ka k o n s titu ira n ju no v o g a so c ija lističk o g u s tro jstv a . L a k o se m o že a n a liz o m re p e rto a ra u tv rd iti da su n a p o č e tk u b o rb e d o m in ira li te k s to v i s tra g ičn im a k c e n ­ tim a , d o k su, k a k o se b o rb a p rib liž a v a la triju m f u p o b jed e, izv o đ en i tek s to v i s v e d rim k o m ič n im a tm o sfe ra m a , n a ra v n o sa tirič n o g ža n ra . Jer, ta je p u b lik a u p r v o m d ije lu N O B -a raz a ra la s ta ru s tr u k tu r u vlasti, a u d ru g o m g rad ila n o v u . R a s p o n rasp o lo ž en ja bio je v elik . Bijes f o sv e to lju b iv o s t z a m ije n ila su osjećan ja p o n o sa i lju d sk o g d o sto ja n stv a . I d e jn o -p o litič k o sa zrije v a n je p u b lik e n e p re s ta n o je u o b lič a v a lo d u h o v n u k lim u i n e rv n u n a p e to s t. N a r a z v ita k p a rtiz a n s k e p u b lik e d o m in a n ta n u tic a j im ala je K P J sv o jo m k u ltu r n o m p o litik o m u svim e ta p a m a N O B -a , n a ro č ito m eđ ašim a v o jn o - p o litič k ih d o g a đ a ja , k a o š to su P rv o i D ru g o zasjedanje A V N O J -a , K ongres o m la d in e Ju g o sla v ije u D rv a r u , V iška e ta p a , oslobođenje g lav ­ n ih g ra d o v a r e p u b lik a . P a rtiz a n s k a je p u b lik a u to k u č e tv o ro g o d išn je g tra ja n ja n a ro d n o o s lo b o d ila č k e b o rb e i rev o lu c ije n e p re s ta n o rasla ne sam o p o b r o ju gledalaca n e g o i p o k u ltu r n im z a h tje v im a , za h v alju ju ć i in te n ­ z iv n o m p o litič k o m ra d u u p a rtiz a n im a i to m e što se o slo b o đ e n i te r ito r ij sve više širio p re m a i o k o v e lik ih c e n ta ra . O slo b o đ e n je m cijele zem lje m o že se reći d a je d u h p a rtiz a n s k e p u b lik e p ro s tru ja o k ro z sva naša kazališta. I iz ta k o letim ič n e a n alize kaz ališn e p u b lik e u p a rtiz a n im a vidi se s k o jih razloga, p o d k a k v im u v je tim a , u s m je ru k o jih ciljeva se stv a ra o i ra z ­ vijao p a rtiz a n s k i d u h jed n e jed in s tv e n e a p ri to m e to lik o h e te ro g e n e p u b lik e . Z a n im ljiv o je da je iz ra ž a jn o s t p a rtiz a n s k ih k a zališta bila to lik o sn ažn a da je im ala e fe k ta i n a p u b lik u k o ja nije raz u m ije v a la jezik, na p u b lik u u k o jo j su bili sa v ez n ič k i v o jn ic i: E n g lezi, A m e rik a n c i, R u si, ili kasnije T alijani. U v ije k k a d se g o v o ri o kaz ališn o j p u b lic i o b rać a se p a ž n ja i na o d jeću , pa neće b iti n a o d m e t o s m o tr iti i taj fe n o m e n . U p a rtiz a n s k e kaz ališn e p u b lik e o d jeća je o rig in a ln a . P a rtiz a n s k o ka z alište n e ra z lik u je p re m ije ru o d rep rize . T o ne u o č a v a ni p a rtiz a n s k a p u b lik a . O d je v e n a je o n a k o k a k o m o že i k a k o m o ra b iti. A li, ne za k a z ališn u s v e ča n o st već za b itk e u ra tu . K ad b ih rek a o da je n jen v o jn ič k i d io bio u u n ifo rm a m a , ne bih o sv ijetlio p ra v u sliku; k a d b ih rek a o d a se p a rtiz a n p o odjeći nije p rep o z n a v a o , bio bi to ta k o đ e r n e p o tp u n p o d a ta k . U z a svu, d ak le, šaro lik o st odjeće ip ak je 335

p a rtiza n sk a p u b lik a bila odjeven a sp e cifičn o -p artizan sk i. T o znači da ie nam jena njene odjeće bila očigledna, sp rem n a da izd rž i sva godišnja doba i sva nevrem ena. Svaki pojedinac bio je odjeven i obuven različito, u d etalju i u k u p n o . K ape su bile: tro ro g e , tito v k e , k ačk eti, k o žn e ko zaračk e s naušnjacim a, šubare, pa i o b ičn i šeširi. Č akšire ili p a n talo n e, ž a k eti ili k a p u ti, bluze, bili su n ajrazličitijeg p o rijek la. Po k ro ju i m a te ­ rijalu nisu ni izdaleka o tk riv a li p o rije k lo ili d ru štv e n i statu s tre n u tn o g nosioca. Bilo je tu o sta ta k a gradskoga civilnog odijela, sp o rtsk ih kom ­ pleta, ili o d jev n ih p re d m e ta o te tih o d n ep rijate ljsk ih v o jn ik a (N ijem aca, T alijana, ustaša, če tn ik a , d o m o b ra n a ) ali i čarap a, đ em p era, ru k av ica, šalova što su ih seljanke plele za n a ro d n e borce. Svem u tom e treb a d o d ati o ru žje : n a jrazličitije puške, m ašinke, rev o lv e ri, b o m b e. I evo o d m ah k a ra k te ristič n e činjenice. N ik a d se n a p a rtiz a n u nije vidjelo noža, kam e pa ni b ajonete. A li z a to n em a p a rtiz a n a bez to rb ic e, bilo da je seljačka ili k o ž n a v o jnička. Bio k o m a n d ir ili b o rac, o n će u njoj im ati koji zalogaj, k n již ic u -b ro šu ru , o lo v k u i ličn u stv a rč ic u čiju n a m jen u sam o on razum ije. V rlo rije tk o na leđim a nosi ru k sa k ili o n o što bi sm etalo b rzo m h o d u i nošenju o ru žja . A k o što nosi, o n d a su to p red m e ti zajed­ nice k ao što su kazani, v reće s m ate rijalo m , sanduci m unicije, pisaće m ašine i dru g o . P a rtiz an sk a p u b lik a dolazila je na p red sta v u , u tea ta r, sa bojišta, da bi se odm ah po z a v rše tk u v rać a la na nj. D ru g i njen dio, n a ro d u selima i g rad i­ ćim a, bio je u svojim n a ro d n im n o šn jam a k oje su v arirale p rem a k raju u kojem se p rire d b a davala. Ž iv o p isn o b o g ate i siro tin jsk i jed n o stav n e, u čizm am a i u o pancim a, m iješane poluseoske i po lu g rad sk e, p o n ek a upadljiva željezničarska i šum arsk a, sve te odjeće ukaziv ale su na p o t­ puno sudjelovanje u N O P -u svih slojeva d ru štv a. T reb a u tu sliku u tk ati p o n e k u halju p rav o sla v n o g ili odijelo k a to ličk o g svećenika pa i h o d ž u s njegovim turb an o m i taj je b iza ra n opis p o tp u n . U šarolikosti odjeće u vijek se m o g ao p re p o z n a ti p a rtiza n . N e sam o po crv e n o j zvijezdi na kap i već p o još nečem što je zračilo iz njegovog načina odijevanja. P a rtiz a n je nosio na svoj poseban n ačin opasač, rev o lv e r i b om be. K apa je uv ije k m alo n a k riv o . N ik a d p a rtiz a n nije nosio u k ršte n e redenike. T o je bilo k a ra k te ris tič n o za četn ik e. P a rtiz an i su bili o b rijan i, d o k su četnici im ali b rade i bili zarasli u kosu. P a rtiz an je najrad ije njegovao k ra tk i p u n b rk . A li i to rije tk o . P o z d rav ljao je stisn u to m pesnicom u visini sljepoočice, a kasnije se v eom a teško n a v ik av ao na p o z d ra v kao u reg u la rn o j vojsci. U k ra tk o , p a rtiz a n je p re p o z n a v a o p a rtiza n a u on im d etaljim a ponašanja koji su se ispoljavali u na č in u o d ijevanja. Z a to je p a rtiza n sk a sredina brzo o tk riv a la ako se u njoj našao p ro v o k a to r, kao što je p a rtizan od m ah u v id io da se našao m eđu m ask iran im nep rijateljem k ad su u b a­ civani » tru p o v i« . K ao idejni b o rac d ab o m e da je sagledavao to jos jasnije. N o ta k o o k a ra k te riz ira n a odjeća nije ostala čitav o g rata. U to k u vrem ena i v o jno-političkih događ aja p a rtiza n sk a odjeća razv ijala se sve više u u n ifo rm u koja je dobila kon ačn i o blik u n ifo rm e JN A . 336

V anjski o p ć i opis p a rtiz a n s k e p u b lik e o v lad a o je svim s k u p in a m a — o d n e o b ra z o v a n o g a n e p o z n a to g ju n a k a d o a k a d em sk i o b ra z o v a n o g b o rca . P a rtiz a n s k a p u b lik a d o laz ila je n a te a ta rs k e sv ečan o sti ne p rip re m a ju ć i se p o v a n jš tin i, ali je z a to bila p o tp u n o d u h o v n o p rip re m lje n a da vidi i čuje u z ro k e i raz lo g e n a ro d n e p ro p a s ti i sm isao svoje b o rb e n e s tv a r ­ n o sti i p o s to ja n o s ti, o n o š to je ta d a te a ta r p rik a z iv a o . Z b o g tih u n u tra š n jih k v a lite ta , id e jn o -p o litič k o g d u h a , z a h v ać e n o g jed in ­ stv e n im m e n ta lite to m k o ji se sažim ao iz m n o g ih k a ra k te ris tik a p u b lik e u p a rtiz a n im a — n a z iv a se p a rtiz a n s k o m p u b lik o m . P o d p o jm o m p u b lik e , inače, ra z u m ije v a m o z b ir in te reso v a n ja, p o b u d a , o b ra z o v a n ja , sta le ža , raz lo g a z a p o sjetu — posjetioce koji se p o n a šaju na jed in stv e n n a č in u t r e n u t k u p re d s ta v e i čije su rea k c ije zaje d n ičk e . M o ž em o reći da su se ti f a k to r i u p a rtiz a n s k o j p u b lici stek li u iz u z e tn o j m jeri, o rig in a ln o m o b lik u i na jv iše m s tu p n ju z a je d n ištv a . Još p o ne č em je to p u b lik a . M ada su sva p a rtiz a n s k a k a z ališta p re s ta la p o s to ja ti o d m a h n a k o n o slo b o ­ đenja, a n jih o v a se p u b lik a ra z a s u la p o č ita v o j zem lji, i d an as se svi sjećaju n jih o v o g d je lo v a n ja i g lu m a c a -p ro ta g o n ista . T ra g koji su o sta v ili dublji je no što se m isli. J e r, fen o m en p u b lik e je i u tom e što o n a p a m ti i prenosi svoje d o jm ove. P a r tiz a n s k a p u b lik a je, d o ž iv ljav a ju ć i svoju stv a rn o st, č ula i v id je la njen u u m je tn ič k u tra n s fo rm a c iju već ta d a . Z a to danas im a ista n č an o čulo z a sve m ed ije k o ji p rila z e o b rad i njen ih tem a.

22

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

337

Kulturno-prosvjetna djelatnost NOP-a u Istri, Hrvatskom primorju i Gorskom kotaru 1943— 1945.

Petar Strčic

K u ltu rn o -p ro s v je tn a d je la tn o s t n aro d n o o slo b o d ila č k o g p o k re ta u z a p a d n o j H rv a ts k o j — n a p o d ru č jim a Istre, G o rsk o g k o ta ra i H rv a ts k o g p rim o rja (p o d p o sljed n jim n a z iv o m m islim n a p o d ru č je o d R ije k e d o o to k a Paga, a ne n a p rim o rje SR H r v a ts k e ) 1 — zap o čela je g o to v o s p rv im d a n im a u sta n k a , d a k a k o ne u isto vrijem e, ni s istim in te n z ite to m , ni u istim u v je tim a . R a z lo z i za to ra z lič iti su. N p r ., iak o je z a p ad n a H rv a ts k a u g o s p o d a rs k o m p o g le d u c je lo v ito p o d ru č je , te c je lo v ito sti n em a u g eo­ g ra fsk o m sm islu, a ni u p o v ije s n o m ; sve d o N O R - a na to m te r ito r iju nije bilo čvršće m eđusobne p o litič k e p o v e z an o sti. P o je d in a p o d ru čja z a p a ­ dne H r v a ts k e z a p o č in ja la su rev o lu ciju n a ra z lič ite načine, rev o lu cija se od v ija la p o n e što ra z lič itim p u to v im a , ali s o d lu čn im h tije n jim a i jed in ­ stvenim ciljev im a N O P - a k oji su taj te rito rij č v rsto p o v eziv ali u zasebnu cjelinu, a z a tim i s o stalim d ije lo v im a H r v a ts k e i Ju g o slav ije u o pće.2 Z bog o b je k tiv n ih , specifičnih o k o ln o sti p o sto je osjetne raz lik e i u k u ltu rn o -p ro sv jetn o j d jela tn o s ti N O P - a u Istri, G o rsk o m k o ta ru i H rv a ts k o m prim o rju . N e m ože se g o v o riti ni o jačem jed in stv en o m ili posebno o rg an i­ z ira n o m ra d u u sva ta tri p o d ru č ja g o to v o d o u 1943. g odinu, do ra z ­ d o b lja o sn iv a n ja je d in stv e n o g O k ru ž n o g N O O - a z a H r v a ts k o p rim o rje i G o rsk i k o ta r, točn ije — o sn iv a n ja p o sebnog O N O O -a za H rv a ts k o p ri­ m orje i posebnog z a G o rsk i k o ta r ,3 te O k ru ž n o g , p a P o k ra jin sk o g , od n o s­ no O b la sn o g N O O - a z a Is tru .4 D o ta d a su o rg an izacije N O P - a im ale druge, p reče z a d a tk e , a tek k a d su on i o stv a re n i, m oglo se s većom sig u r­ nošću p rić i i širem ra z v o ju k u ltu rn o g ž iv o ta . D a k a k o , k ao i u dru g im k ra je v im a H r v a ts k e i Ju g o sla v ije , k u ltu rn o -p ro s v je tn i ra d N O P - a u I s tr u G o rsk o m k o ta r u i H rv a ts k o m p rim o rju u cjelini je p o d ređ e n p o litič k o j, a u m nogo čem u i v o jnoj i v a n jsk o p o litič k o j k o m p o n en ti N O P -a . Je d in o ta k o je ta a k tiv n o s t i m o g la postići re z u lta te tra jn e pov ijesn e v rijed n o sti. 339

1. U ov o m saopćenju nije m oguće d a ti p o d ro b n u sliku i p o tp u n u ocjenu k u ltu rn o -p ro s v je tn e djela tn o sti N O P -a u Istri, H rv a ts k o m p rim o rju i G o rsk o m k o ta ru u svoj n jenoj ko m p le k sn o sti, u svom n jen o m bo g atstv u . U z ro k tom e nije sam o nam jena ovog p rilo g a5, ni to što je ovo p rv i p okušaj c je lovitog o sv rta na k u ltu rn o -p ro s v je tn i ž iv o t sva ta tri p o d ­ ručja, već više u ne d o v o ljn o j istražen o sti i p ro u če n o sti te a k tiv n o sti, o d n o sn o u z a p o stavljenosti istraž iv a n ja povijesti te d jelatn o sti p o jed in ih k raje v a u o d nosu na druge, ili p o jed in ih p o d ru čja k u ltu re u o d n o su na d ruga. N p r., k u ltu rn o -p ro s v je tn a d jela tn o st N O P -a u Istri o d 1943. do 1945. god. g o to v o je n a jp o tp u n ije o b rađ e n a , o njoj g o to v o da postoji i najviše objav ljen ih tek sto v a . N a jm a n je je istraživ ače u nas privlačila slična a k tiv n o s t na p o d ru č ju G o rsk o g k o ta ra . Isto tak o , po jed in e oblasti u k u ltu ri m n o g o su p e d a n tn ije i p o d ro b n ije o b rađ iv a n e o d d ru g ih . N p r., izdavačka d je la tn o st najviše je o b rađ iv a n a , štoviše, m islim da se ne da m n o g o više no v o g a ni reći o štam p i u Istri ili o o n o j k o ja je za Istru p ri­ ređ iv an a na te rito riju van nje; s m n o g o je pažn je o b rađ iv a n p ro sv jetn i ž iv o t Istre. N o , tre b a reći i to da te o b rad e u g lav n o m n em aju zn an stv en i k a ra k te r, da se p ro u č a v a n ju te m ate rije p ristu p a većin o m publicistički. Izd av ačk o j a k tiv n o sti H rv a ts k o g p rim o rja ta k o đ e r je p o svećivano dosta p ažnje, a m anje onoj G orskog k o tara . M eđutim , kazališnoj je djelatnosti u sva tri p o d ru č ja posvećivana o tp rilik e p o d jed n a k a , m ala p ažn ja.0 U našoj se h isto rio g ra fiji i o p ć e n ito p rid aje G o rsk o m k o ta ru najm anje p ažnje, a o n o što je do u novije v rijem e o b jav ljen o , odnosi se uglav n o m na v ojni asp ek t N O R - a i socijalističke rev o lu cije7. U z to , relativ n o velika p ažn ja ko ja se, ug lav n o m p u b licističk i, posvećuje Istri — rez u ltira i iz o p ć e p o zn a to g interesa koji ta naša p o k rajin a još uv ijek izaziva u m eđ u n a ro d n im ra z m je rim a 8. M islim da ovdje ne tre b a m n o g o g o v o riti o k u ltu rn o -p ro s v je tn o m ž iv o tu u Istri i dijelu H rv a ts k o g p rim o rja s k o jim je d o ček an p o četak N O R -a , s o b z iro m da je d osta d o b ro p o z n a to što su ta p o d ru čja desetljećim a p reživ ljav ala u o k v iru fašističke K raljev in e Italije.9 N o , p risjetiti se tre b a da je, n p r., h rv a ts k o o sn o v n o šk o lstv o u Istri i na K v a rn e rsk im o to cim a sve do dolaska talijanskog o k u p a to ra 1918. god. bilo na m n o g o višem niv o u o d onoga u G o rsk o m k o ta ru i u o stalim dijelovim a H rv a tsk o g p rim o rja , pa i d ru g ih te rito rija H rv a ts k e 10. N o , sve je u n išten o u k ra tk o vrijem e, i to p o tp u n o . T a k o je n e k o lik o generacija o d n ajranijeg d jetin j­ stva, već o d dječjih v rtić a, p risiln o o d g ajan o sam o n a talijan sk o m jezi­ k u ,11 pa je, i u z o č u v a n u v isoku n a c io n aln u svijest, bilo p riro d n o da se n o v o j školi u tije k u N O R -a posv eti izu z e tn a p a ž n ja 12, k a k v u nije treb alo p rid a v a ti ško lstv u u G o rsk o m k o ta ru i d ru g im dijelovim a H rv a tsk o g p rim o rja . O d m a h poslije p rv o g a svjetskog rata , još prije fašizm a, o rg an i vlasti K raljevine Italije z a branjivali su i p ro g o n ili sve što je disalo našim nac io n a ln im d u h o m , sve o n o što je bilo n a p re d n o u Istri, Rijeci i na on im K v a rn e rsk im oto cim a k o ji su p rip ali Italiji. K asnije je fašistički rež im sam o do v ršio zap o četo u n ištav an je d o tad a širo k o razg ran ato g a 340

k u ltu rn o g a i p r o s v je tn o g ž iv o ta H r v a ta 13, d a k le p re te ž n e većin e s ta n o v ­ ništva. K ao š to je p o z n a to , n jih o v a je m a te rin s k a riječ z a tv o re n a u k u će. Z bog to g a je sasvim d ru k č ije taj p u k d o ž iv io p o č e ta k N O R - a nego g o ran sk i i osta li p r im o rs k i ž iv a lj.14 N o , p ro šire n je v lad a v in e d rža v e koja je bila z a sn o v a n a n a to ta lita r n im , n a jre a k c io n a rn ijim načelim a, p o d v rg ­ n u tim fašistič k o m re ž im u , d rž a v i s v lad a ju ć im k ru g o v im a k o ji su se d e cenijim a p rip re m a li za r a t, iza z v a lo je slične osjećaje k o d s ta n o v n ištv a cijele z a p a d n e H r v a ts k e — zelju za o tp o ro m , b o rb o m , za istje riv an je m n e p rijate lja . S istim osjećajim a d o č e k ali su p o č e tk e N O R - a i svi n a p re d n i, an tifašistič k i o r ije n tira n i T a lija n i.15 Ip a k , z b o g n a ro č itih v o jn ih , p o li­ cijskih i d r u g ih m je ra , k o je je fašističk a Ita lija p ro v o d ila u sv o m p o g ra ­ n ič n o m p o d r u č ju — da k le , u Istri, R ijeci, C re su , L o šin ju i su sjed n im o to c im a 16 — o v d je se k u ltu r n o -p r o s v je tn a d je la tn o s t N O P - a nije m o g la r a z v iti o d m a h o n a k o k a o u G o rs k o m k o ta r u i u o stalim d ijelo v im a H r v a ts k o g p rim o rja . J e r, s p o m e n u o sam da se o k u ltu r n o -p r o s v je tn o j a k tiv n o s ti u z a p a d n o j H r v a ts k o j m o že g o v o riti g o to v o o d p rv ih d a n a u sta n k a .

2. S tjecajem p o v ije sn ih o k o ln o sti, n a jp rije se p o čelo s izd a v a č k o m d je la t­ nošću, p a o n a o staje n a ju o č ljiv ija k u ltu rn o -p ro s v je tn a d jela tn o st i u to k u cijelog N O R - a . T a k o su se m e đ u p rv e n o v in e N O P - a u Ju g o slav iji uo p ć e sv rsta le R a d io -v ije s ti koje su u riječkom p o d ru čju u m n o ža v a n e na više m jesta već u srp n ju 1941. godine. N o , n a p o četk u k o lo v o za počinju iz la z iti i h e k to g ra fira n e n o v in e uo b ičajen o g o b lik a — C rv e n i v je sn ik , k o ji je od tre ć e g do p osljednjeg, če trn a esto g b ro ja u p ro sin cu 1941. nosio im e P rim o rski v je s n ik . S tjecajem po v ijesn ih o k o ln o sti te R a d io -v ije sti i n o vine bile su i p rv o glasilo N O P - a , i z a H r v a ts k o p rim o rje i za Istru i G o rsk i k o ta r .17 N a p o č e tk u lis to p a d a , m eđ u tim , već su n a oslobođenom p o d ru čju izašle i p rv e g o ran sk e n o v in e — D r e ž n ič k i borac (doduše, sam o je d a n p u t)18. O d ta d a je k re n u la lav in a izd a n ja , k o ju , n a žalo st, ni jed a n naš istraživ ač još n ije u sp io fa k to g ra fs k i r e g is trira ti, ni u cjelini z n a n stv e n o o b r a d iti19. N p r ., n a p o č e tk u 1942. god. p o čele su izla z iti i P a rtiza n sk e n o v in e Štaba p rim o rsk o -g o ra n sk o g n aro d n o o slo b o d ila č k o g o d re d a ; u svib n ju p o staju »G lasilo Š taba p a rtiz a n s k e vojsk e za H rv a ts k o p rim o rje , G o rsk i k o ta r i Istru « , a p resta le su iz la z iti n a p o č e tk u 1943. god. k a o glasilo Štaba V o p e ra tiv n e zo n e N O V H rv a ts k e . O k ru ž n i k o m ite t K P H za H rv a ts k o p rim o rje izd a je z a je d n o s k a snijim Štabom V o p e ra tiv n e zo n e d v o jez ič n i list S lo b o d a -L ib e rta , ta d a još n a m ijen jen u g lav n o m talija n sk im v o jn ic i­ m a20. P re m a p o slje d n jo j p ro c je n i, sam o su u Istri o d srp n ja 1943. d o sv ib n ja 1945. god. iz la z ila 133 lista, b ilte n a i d že p n e n o v in e!21 U d v ije ista rsk e teh n ik e , sam o o d p ro sin c a 1943. d o ru jn a 1944. god., u m n o žen o je — i to o p e t sam o n a talija n sk o m jez ik u — više o d 372.000 stra n ic a teksta! U isto m ra z d o b lju o b jav ljen o je n a h rv a ts k o m jez ik u b lizu 650 .0 0 0 stra n ic a tek sta , što je u k u p n o više o d 1,022.000 stra n ic a !22 A to su sam o šta m p a n a iz d a n ja , k o ja su k a k o -ta k o o sta la reg istrira n a — gdje su još 341

leci, proglasi, p lak a ti. Sam o u veljači 1944. god. izd ao je Pro p -o d jel O k ru ž n o g a N O O -a za H rv a ts k o prim o rje sedam b ro jev a P rim orskog v jesnika u više od 13.000 p rim je ra k a, jed an broj G lasa Istre u 1200 p ri­ m jeraka, četiri tisuće posebno tisk an ih k a rik a tu ra , blizu 16.000 letak a na h rvatskom , slovenskom , talijansk o m , ruskom , češkom i njem ačkom jeziku, te više od 3000 proglasa. U z to, pojedini p rim orski k o tarsk i N O O -i izd av ali su i vlastite radio-vijesti.23 M islim d a je dovoljno iznijeti samo ovo nekoliko p o d a ta k a koji m oraju im presionirati već i, na p rv i pogled, običnom , tehničkom sposobnošću i sprem nošću organizacija N O P -a na tim p o d ru čjim a d a u uvjetim a, kad Istra i H rv a ts k o prim orje gotovo i nisu im ali slobodnog terito rija, o b jav ­ ljuju tekstove u ukupnoj m ilijunskoj tira ži. U sprkos tome, u p rav o ovo područje — zahvaljujući velikim dijelom i T v o rn ici p a p ira u Rijeci, koja je bila u cjelini u ru k am a N O P -a — uspješno je p o k riv alo potrebe za papirom ne sam o sva ta tri po d ru čja za p ad n e H rv a tsk e , već, u pojedinim periodim a, čak i centralne štam pe N O P -a H rv a ts k e 24. U razdoblju od 1943. god. dalje n a izd av ačk o m polju treb a naročito upozo riti na o b javljivanje triju cen traln ih glasila za ta tri područja z ap ad n e H rv a tsk e . T o su G oranski vje sn ik, P rim orski vje sn ik i Glas Istre, koji gotovo k o n tin u ira n o izlaze od 1943. do 1945. godine, a i kasnije. Sva tri su m ijenjala izdavača, ali to je im alo uglavnom fo rm alan k a ra k te r, jer su bili i ostali glasila N O P -a . T i su se listovi postepeno razv ijali u p rav e novine, s uobičajenim uvodnicim a, k o m en tarim a, podliscim a, itd .25 U nas je najviše p o z n a t Glas Istre, iako taj list nije od ig rao o nako v ažnu ulogu u samoj Istri kao oba V jesn ika u G orskom k o taru i H rv a tsk o m p rim orju. P o rez u lta tim a novijih istraž iv a n ja čini se d a je m nogo važn iju ulogu 1944. i 1945. god. odigrao puljski H r v a tsk i list, koji je i stv aran i rasp ačav an u samoj Istri.26. U z te, izlazilo je u sva tri p o d ru čja na desetke drugih listova, pa i onih koji su bili štam p an i sa sasvim specijalnim nam jenam a, np r., V o jn ičke n ovin e u G orskom k o taru u drugoj polovici 1944. godine (bile su izd av an e za nep rijateljsk u 392. legionarsku diviziju i ubacivane u njezine garnizone)27, p a glasila nam ijenjena m ladim a (npr., O m ladina G orskog kotara u borbi i radu2s), ženam a (n p r., R o d o lju p ka u G orskom k o ta ru 29), itd. Izlazilo je i više lok aln ih i m jesnih glasila, n pr., Glas o toka Paga, List om ladine Bribira, Sloboda K o tarsk o g N O O -a Su­ šak30, okru žn ih izdanja, npr., P a zin ski vjesn ik, Porečki v je sn ik 31, itd., te niz glasila jedinica N O V 32. Posebno m jesto zauzim a talijan sk a štam p a N O P -a — od spom enute Slohoda-L iberta, koja je počela izlaziti p o tk ra j 1942, prek o Lottare od prosinca 1943. i La N ostra L o tta (od tra v n ja 1944), do La D onna Istriana i N o i G iovanni (od srpnja 1944. god.) itd .33 O d listova za T alijan e n a ro ­ č ito treba istak n u ti značenje lista II N o stro Giornale koji je izlazio od prosinca 1943, a im ao je ulogu oblasnog glasila34. N e treba posebno ni spom injati d a je u sva tri p o d ru čja štam pan i vrlo velik broj raznovrsnih brošura, letak a, proglasa, oglasa, k a rik a tu ra itd .35 N e treb a m nogo govoriti ni o idejnoj usm jerenosti te štam pe, jer to je već p o z n a to 30. N o , treba reći da su glasila Istran a , P rim o raca i G o ran a vrlo lijep p rim jer rad a iz kojeg se vidi k ako se smišljeno i zn alački v alo rizirao 342

ud io sv a k o g n a ro d a n a tom e p o d ru čju , k a k o se u p rak si s k o v a n o b ra ts tv o i je d in stv o H r v a ta i S rb a u G orsk o m k o ta ru a firm ira lo u široj jav n o sti u tre n u c im a k a d su d ru g i još u v ije k bili u g ro žen i o d u stašk e tz v . N D H , ili k a k o se u k a z iv a lo n a a n tifa š is tič k a o p red je lje n ja T a lija n a u nas, na zn a ča j i zna če n je n jih o v a o p red je lje n ja z a n o v u so cijalističk u H rv a ts k u i z a je d n icu ju g o sla v e n sk ih n a ro d a i n a ro d n o sti. Bio je to o d ra z rev o lu ­ cio n a rn e m eto d e rje ša v a n ja m eđ u n a c io n aln ih o d n o sa koji je bio u v jeto v a n u p ra v o so c ijalističkim k a ra k te ro m N O P - a . J e r, ne tre b a z a b o ra v iti d a se u ra z d o b lju o d 1943. do 1945. god. u p ra v o u Istri i na riječk o m p o d ru čju p o č in ju stje c ati b ro jn i kv islin šk i elem enti — o d m ih a ilo v iće v a c a i ljo tićevaca, k a to lič k ih č e tn ik a , ustaša, ta lija n sk ih fašista, d o b a d o g lijev a c a i, čak, rije čk ih a u to n o m a ša, a d a se i ne g o v o ri o N ijem c im a 37. U r a z o tk ri­ v a n ju p rik riv e n ih in te resa tih i d ru g ih , n e n a b ro je n ih , stra n ih i d o m aćih n e p rija te ljs k ih g ru p a c ija , u m obiliz a c iji n a ro d a za n e p re k id n u b o rb u z a slobodu, ali i sve više z a n o v i d ru štv e n i p o re d a k , p rim o rsk o -ista rsk o -g o ra n sk a š ta m p a o d ig ra la je u u v je tim a složenim k ao m alo gdje u J u g o ­ slav iji u opće iz v a n re d n u po v ije sn u ulogu. Z a to tre b a z a h v a liti ne sam o p iscim a i k re a to rim a lis to v a — k o ji su p o z n a ti — već i m n o štv u o n ih još uv ije k , n a ža lo st, go to v o a n o n im n ih d a k tilo g ra fa , ste n o g ra fa , n osača m a te ­ rija la i stro jev a , c rta č a , k u rira , s tra ž a ra koji su o sig u ra v a li teh n ik e ili tra n s p o rt p a p ir a i šta m p e , itd .

3. U m eđ u v re m e n u su p a rtijs k e o rg an iz a cije, N O O - i — doduše, u po četk u su nosili ra z lič ite n a z iv e i ra z lič iti su im b ili z a d a c i38 — i vo jn e jedinice n a sto ja li što b rž e ra z g ra n a ti i d ru g e o b lik e k u ltu rn o -p ro s v je tn e d je la t­ nosti. U tu a k tiv n o s t u laz i d jelo v a n je više k a z ališn ih g ru p a, o rg an iz ira n je r a d a šk o la i p ro sv je tn ih teč a jev a , te d jelo v a n je d ru g ih k u ltu rn ih in stitu cija. F o rm iran je m o d v o jen ih O k ru ž n ih N O O - a z a H r v a ts k o p rim o rje i G o rsk i k o ta r u tra v n ju 1943. god. počeo je i sistem atsk iji i sv estran iji rad na k u ltu rn o -p ro s v je tn o m p o lju . T a d je la tn o s t d a tir a od d ru g e p o lovice 1943. godine, k a d , n e k a k o , po čin je i slična d je la tn o s t z a Istru i u Istri. Ti N O O - i d o b iv a ju i posebne p ro p a g a n d n e i p ro sv je tn e odjele. A k tiv n o st je b ila o d ta d a u sm jerena u g lav n o m u školskom i k u ltu rn o -u m jetn ič k o m p ra v c u . Školstvo je n a ro č ito p riv la č ilo p a ž n ju d ru štv e n o -p o litič k ih o rg an iz a cija N O P - a , ali i s tra n o g i dom aćeg n e p rija te lja . N a im e , o d p o č e tk a je bilo jasno d a fašističk i o k u p a to r n a a n e k tira n o m , p a i n a o k u p ira n o m p o d ­ ru čju H r v a ts k o g p rim o rja i G o rsk o g k o ta ra p ro v o d i p ro sv je tn u p o litik u sličnu onoj k o ja je desetljećim a b ila n a sn azi u o stalim o k u p ira n im p o d ­ ru čjim a z a p a d n e H r v a ts k e 39; doduše, ra z lik a je b ila sam o u v rem en u — o k u p a to r m o m e n taln o m ta lija n iz a c ijo m šk o lstv a n a sto ji iz v ršiti d e n a cio n a ­ liz a c iju u n a jk ra ć em ro k u , sa željom d a fašističk i d u h k o d m la d ih n a ra ­ š ta ja silom z a h v a ti što jači k o rije n . T a k o se iz Ita lije m aso v n o d o v o d e p ro v je re n i fašistički p ro sv je tn i ra d n ic i, k o ji su, u z to , i više m a te rijaln o s tim u lira n i z a svoj ra d , o b ja v lju ju se sp ecijaln a školska izd a n ja , o d m ah 343

se progone nastavnici i učenici koji su se usudili su p ro tsta v iti nasilju, itd .40. M eđutim , re z u lta ta nije bilo; n a jp rije se p o raz p rizn aje samo in ter­ no. E vo prim je ra iz D o b rin ja , na o to k u K rk u , spočetka 1942. godine: »Stalež in telektualaca u ovoj općini je rijed ak . To, m eđutim , ne priječi da duh uobičajene odsutnosti bude k o d njih još jače ista k n u t nego kod m noštva, k a d je riječ o izbjegav an ju d o ticaja s vlašću i s talijanskim elem entim a koji ovdje borave rad i službe. Jedini koji samo donekle o d rža v a ju vezu, i to samo za to što su obvezani službom , to su nastavnici prijašnjeg režim a, s kojim a smo u neizravnom po z n a n stv u i koji su u neprestanom d o ticaju s ostalim kolegam a susjednih općina oko p rogram a d jelovanja što ga raz v ija ju talijan sk i učitelji na školskom i izvanškolskom polju, te k a tk a d a pok u šav aju om esti i rad talijanskog učitelja. Po tom e se m ože zak lju čiti d a zlim okom gledaju ta li­ jansko zaposjednuće ove zem lje. Po njim a se m ože izvesti z a k lju čak kakvi m ogu biti osjećaji ostalih in telek tu alaca koje nism o u stan ju p rib ližiti [. ..]. T alijanski učitelji, upućeni ovam o, izvršili su dosada d e lik a ta n i težak program . Svi veom a m ladi, p un i ž a ra i visokih dom ovinskih osjećaja, nastojali su na sve načine, zadiru ći i u obiteljski ž iv o t svojih učenika, d a udah n u i ujedno utisnu u duše o d g ajan ik a, a i n jihovih ro d itelja, duh talija n stv a , savjesti i dužnosti, dajući im istodobno do z n an ja da im Fašizam ide n a ru k u o nako kao što ide i sinovim a Italije. M eđutim , ova živ a p ro p ag a n d a nije uro d ila željenim plodovim a. P ro šla su već više od četiri mjeseca škole, a talijanski se jezik ne uči o n ak o svojski, n iti se čuje da bi učenici pro zb o rili m a i jednu talijan sk u riječ. Č ak i u školskoj dvo ran i, usprkos z a b ra n i da govore h rv atsk i, oni se tv rd o k o rn o služe svojim jezikom . T o je jasna činjenica d a je talijan sk i jezik za njih m alo p rih v a tljiv . D ru g a jed n a činjenica, koja je raz o č a rala n asto jan ja učitelja, bila je potp u n o negativni ispad upisa učenika u G. I. L. (fašistička dječja organizacija, op. I. J.) i žena u M assaie R u ra li (seoske dom aćice, op. I. J.). U z ro k je tom e što pučanstvo, usprkos tom e što r a t kreće u našu korist, i što T rojni savez reda pobjedu za pobjedom , sum nja u našu pobjedu i očekuje z a v rše ta k r a ta 41.« T a k v o in terno priz n a v a n je p o raz a uskoro se i jav n o p o tv rđ u je — u škol­ skoj godini 1942/43. d o p u šta se u školi čak i u p o treb a h rv atsk o g g ovora42. Istodobno, i srednjoškolci i nastav n ici m asovno sudjeluju u ilegalnom radu ili postaju a k tiv n i borci.43 N a k o n k a p itulacije K raljevine Italije, N ijem ci su od p o d ru čja H rv a tsk o g prim o rja u p rav i tzv. N D H prep u stili R ab, a u ostalim su dijelovim a nastojali d a se n astav a u školam a o d rža v a uz pom oć udžb en ik a koji su stigli iz tzv . N D H 44 — d a k a k o u onim školam a čije zgrad e nisu p retv o ­ rene u k asarne45. N astav n ici, uz široku p odršku ro d itelja i učenika, otezali su s početkom ra d a sve do p rv ih mjeseci 1944. godine. Tek ta d a je započeo rad u nekim školam a na o k upiran o m pod ru čju , ali u dogovoru s d ruštveno-političkim organizacijam a N O P -a i po n astavnom p rogram u koji je bio uglavnom na liniji N O P - a 40. O d lu k a O k ru žn o g N O O -a za H rv a ts k o p rim orje od 21—22. tra v n ja d a se na neoslobođenom području sasvim prekine školski ra d 47 p a la je n a plo d n o tlo — n p r., krčki su gim nazijalci već desetak d a n a p rije donošenja te odluke započeli s boj­ 344

k o to m n a s ta v e 48. U sp rk o s svim n jem ačk im n a p o rim a , šk o lsk a g o d in a 1944/45. nije o d r ž a n a u užem riječk o m p o d ru čju . Ip a k , m nogi su učenici stekli o d ređ e n o z n a n je , je r su ih n a sta v n ici p o ž rtv o v n o p riv a tn o p o d u ­ č a v a li49. K a k o spom enuh, p rilik e u sv a tri p o d ru č ja z a p a d n e H rv a ts k e nisu bile jed n a k e ni uoči ni u to k u N O R - a . Z b o g to g a ni raz v o j no v o g šk o lstv a nije s v u d a je d n a k o tek a o . N o , b ilo je jasn o d a se šk o lstv o N O P - a o b n a v lja ne sam o ra d i to g a d a djeca i o m la d in a ne bi izgubili n a sta v n u g odinu — je r to se m o ra lo d o g a đ a ti u izu z e tn im ra tn im p rilik a m a u k o jim a se N O R u nas o p ć e n ito o d v ija o — već i z a to d a n o v i n a ra š ta ji d o b iju širi, tem e ljitiji pog led n a sv ijet, n a ra z v o j d ru štv a o p ć e n ito , a u sk lad u s c iljevim a N O P - a . T a k v a k o m p o n e n ta n o v e škole p o d v rg n u ta je već 1943. god. k ritic i, n p r. d r a Jo s ip a S re b rn ić a, k rčk o g b isk u p a 50. D a k a k o , d em o ­ k ra tiz a c ija školskog sistem a n ije se z a u sta v lja la . Sve o rg a n iz ira n ije usm jeru je se n a s ta v a i n a oslobođeno m i n eo slobođenom p o d ru čju . T a k o je O k ru ž n i N O O z a H r v a ts k o p rim o rje već u lip n ju 1943. god. v o d io posebnu b rig u o p ro sv je tn o m se k to ru ; n jeg o v je o slobođeni te rito rij bio v rlo m ali, a n a n jem u su ra d ile d v ije škole, još d v ije su bile u o sn iv an ju , a p e ta je p rip re m a n a z a r a d 51. U stu d e n o m su škole rad ile u g o to v o svim m jestim a, osim u z g ran ic u o slobo đ en o g te rito rija , k o ji je ta d a bio v elik, te u C rik v en ic i, zb o g n e p rija te lje v e a k tiv n o s ti. T re b a ista k n u ti d a je u m jestu K rk u b ila o tv o re n a ta lija n s k a šk o la s učiteljico m T a lija n k o m , a bila je n a m je ra d a se isto ta k v a o tv o ri i u Lošinju. K a k o bi se p ro sv je tn i rad što bolje u n a p rije d io , 19. p ro sin c a o d rž a lo je o k o 60 d eleg ata p rim o rsk ih p ro sv je tn ih r a d n ik a p osebnu k o n fere n c iju . U K rk u je ta d a ra d ila g im n a ­ zija , a p re d v iđ a lo se d a se sličn a šk o la o tv o ri u siječnju i u Senju52. U o ž u jk u 1944. god. p o d k o n tro lo m P ro sv je tn o g o d jela O k ru ž n o g N O O - a z a H r v a ts k o p rim o rje b ilo je 76 o sn o v n ih i 8 sre d n jih škola. T a d a je ra d ilo b liz u 80 p ro sv je tn ih r a d n ik a , a p o tre b n o ih je bilo još deset — ali bez k o ta r a C res—L ošinj, Sušak i S enj53. K a k o se v id i, p ita n je škole u većem d ijelu H r v a ts k o g p rim o rja bilo je velik , g o to v o re d o v a n p ro b le m d ru štv e n o -p o litič k ih o rg an iz a cija; tak o je b ilo i u G o rsk o m k o ta ru . U m an jem dijelu tih p o d ru čja , n a ro č ito u Istri, R ijeci, n a C resu, L ošinju , S usku i d ru g im oto čićim a, m eđ u tim , p ita n je škole je b ilo ne sam o o d p rv o ra z re d n o g z n a če n ja već i o d d a le k o ­ sežnih p o litič k ih posljedica. I u čab arsk o m p o d ru čju — koje je b ila a n e k tira la I ta lija 1941. g o dine54 — o k u p a to r je u veo talija n sk i jezik u n a s ta v u , u n ištiv ši u v e lik e u d ž b e n ik e i k n jig e n a h rv a ts k o m jezik u ; z a p ra v o je u č inio o no što je već b ila s tv a rn o s t d v a desetljeća u susjednim p o d ru ­ čjim a. I p a k , d v o g o d išn ja ta lija n s k a šk o la u dijelu H rv a ts k o g p rim o rja i u on ih n ek o lik o m jeseci u G o rsk o m k o ta ru b ila je p re k r a ta k in te rm e z z o d a bi im a la n e k ih tež ih po slje d ic a .55 A li, u Istri, R ijeci i n a većem dijelu K v a rn e rs k ih o to k a situ a c ija je b ila sasvim d ru k č ija . Z b o g to g a ne izn e­ n a đ u je što se o d d e v e t to č a k a z a k lju č a k a P o k ra jin sk o g N O O - a , koje su donesene u P a z in u 26. ru jn a 1943. godine, u većini n jih n e p o sred n o ili p o sre d n o spom inje k u ltu rn o -p ro s v je tn i ž iv o t; n p r., u to čk i 5 nag laše­ no je d a će jez ik u c rk v i b iti o p e t h rv a ts k i, a posebno to čk a 6 glasi o v a k o : » O tv a ra n ju h rv a ts k ih šk o la p r is tu p it će se u n a jsk o rije v rijem e« ; u točki 34S

3 d an a je garancija k u lturnom razv o ju m anjine stan o v n ištv a: »T alijanska m anjina u Istri u ž iv a t će sva nacio n aln a p ra v a (slobodu jezika, škole, štam pe i slobodu ku ltu rn o g razv ića)« ,50 dak le sve ono što većina stan o v ­ ništva, H rv a ti, nisu nik ak o im ali u p ro te k la d v a i više decenija. D ak ak o , zbog toga je obnova h rv atsk o g a k u ltu rn o g i p ro sv jetn o g ž iv o ta u Istri tekla općenito dosta teško, za raz lik u od one u G orskom k o taru i H r v a t­ skom p rim orju, a u Rijeci, Cresu i Lošinju n ik ak o zbog jak ih n ep rijate lj­ skih snaga.57 M eđutim , P ro p o d jel K o tarsk o g N O O -a Č ab ar, koji je na p očetku 1944. god. im ao 5 škola s oko 600 učenika, relativ n o je lako uspio riješiti, np r., problem n ed o statk a kn jig a i udžb en ik a na h rvatskom jeziku — opsežnom , m asovnom akcijom p rik u p io ih je od sta n o v n ik a koji su ih uspjeli sakriti pred pogrom om talijan sk ih fašista. Osim toga, O k ru žn i N O O za G orski k o ta r pobrinuo se d a n a svom terito riju riješi b a r dio problem a oko nabave pisaćeg m ate rijala — o rg an izirao je radionicu za izra d u đačkih tablica i pisaljki od škriljevca; ta je rad io n ica uskoro postala jedna od najboljih na oslobođenom p o d ru čju cijele H rv a tsk e . N a području G orskog k o ta ra već je od tra v n ja 1944. god. rad ilo 40 osnovnih i jedna srednja škola s blizu 3300 učenika; u školskoj godini 1944/45. radilo je još više osnovnih škola, zatim tri srednje — viša i niža gim nazija, te učiteljska škola, koje su u školskoj godini 1944/45. imale blizu 300 učenika; učenici su im ali i in te rn at. D oduše, p o lazn ik a je bilo m anje u zim skim m jesecim a, osobito 1943/44, k ad je v lad ala izuzetno jak a zim a, praćena velikom glađu, nestašicom obuće i odjeće, te jakim neprijateljskim akcijam a. Ip ak , osim ra d a s djecom , u G orskom k o taru je 36 škola radilo i s odraslim a; tak v e tečajeve prošlo je više od 700 p o la­ z n ik a .58 Osim te a k tiv n o sti, tre b a spom enuti i rad n ič k a sveučilišta, koja su na početku 1945. god. ob raz o v a la rad n ik e u rad io n icam a O k ru žn o g N O O -a i K om ande goranskog po d ru čja. T ak o đ er, ta d a je djelovao i a d m in istrativ n i kurs za zaposlene u N O O -im a 59. U Istri je bila ponešto dru k čija situacija zbog spom enutog desetljećim a dugog nepostojanja hrv atsk e školske nastave. N o , ovdje je p rosvjetna tra d icija i snaga N O P -a bila tolik o jak a d a je već 1943. god. u Brgudcu otv o re n a p rv a osnovna škola na in icijativ u seoskog N O O -a , a uz pomoć n a p rednoga i svjesnog seljaka Iv a n a B rajkovića. Bilo je više slučajeva da su seoski N O O -i sam oinicijativno o tv a ra li škole, te d a su nastavnici bili nap re d n i po ljo p riv re d n ic i00. In te n z iv n iji, o rg an iziran iji rad na obnovi školstva, ali na novim tem eljim a, u Istri je započeo n a početku 1944. godine. P rosvjetni odjel O blasnog N O O -a im a ta d a osobitih uspjeha u buzetskom okrugu, koji je obuh v aćao dio sjeverne, cen traln e i sjevero­ istočne Istre 61. U buzetskoj M edveji o d rža n a je k onferencija rad n ik a zaduženih u N O O -im a za pro sv jetu ,02 a p rv a je škola o rg anizirano p ro ra d ila 16. veljače 1944. god. u Sv. D o n a tu .03 D o k raja tra v n ja 1944. u Istri je već rad ilo oko 30 osnovnih škola, koje je polazilo oko 1000 učenika, u kolovozu je sam o u južnoj Istri rad ilo više od 70 škola; od toga su u R ovinju 4 talijanske. T reba spom enuti i školske odbore i roditeljske savjete koji su radili uz škole u Istri04. Već je ranije i u Istri započelo od ržav an je tečajeva koje su polazili odrasli — nepism eni i oni koji su htjeli bolje u p o z n a ti h rv atsk i književni jezik; 346

tečajevi su o d rž a v a n i i z a buduće p ro sv je tn e ra d n ik e .05 Z n a tn u pom oć u o rg a n iz ira n ju i ra z v o ju nove škole u Istri p ru žili su p ro sv je tn i i drugi rad n ic i — p o rije k lo m I s tra n i ili ne — koje su u m eđ u v rem en u u Istru u p u ć iv a li O k ru ž n i N O O z a H r v a ts k o p rim o rje, Z A V N O H i d ruge d ru štv e n o -p o litič k e i vo jn e o rg an iz a cije.00 V a ž a n je bio i u d ž b e n ič k i m a te rija l koji ie im ao po slu žiti novoj rkoli u Istri. Z b o g to g a je D a n ic a Š v alb a p rire d ila p o z n a tu , p rv u n aro d n u poč e tn ic u N O P - a z a o snovne škole u I stri; š ta m p a n a je u više od 2000 p rim je ra k a .67 D o ta d a su u u p o tre b i bili ra z lič iti u d žb en ici i knjige, koje je n a ro d uspio sa ču v a ti z a d v a i više d esetljeća fašizm a. N a jp o p u la rn ija je bila N a z o r o v a č ita n k a još iz v rem e n a A u stro -U g a rs k e 08.

4. S pom enuo sam k u ltu rn o -u m je tn ič k u d je la tn o s t k a o treći osn o v n i o b lik k u ltu rn o -p ro s v je tn e a k tiv n o s ti n a to m p o d ru čju . N a im e , usm ena riječ lakše se i b rž e širila, b ila je p rije m ljiv ija o d p isan e riječi, nju je m ogao o djed n o m slušati v rlo ve lik bro j lju d i. T o je ra n o uočeno, p a su p o d rža n e i in ic ija tiv e o o sn iv a n ju i d jelo v a n ju p o v rem e n ih i s ta ln ih d ile tan tsk ih ili go to v o p r a v ih k a z a lišn ih d ru ž in a i g ru p a. D ra m s k a a k tiv n o s t s rev o lu c io n a rn im s a d rž a jim a ileg aln a je po riječkim k u ć a m a već 1941. g o d in e;69 ja v n o d o laz i d o iz ra ž a ja n a oslobođenom te rito riju , n p r., u D re ž n ic i.70 S n a ž a n im puls d je la tn o sti m alih d ile tan tsk ih g ru p a d a li su glum ci z a g re b a č k o g k a z a lišta koji su 1942. god. stigli u p a rtiz a n e , p a su n a s tu p a li, n p r., u M rk o p lju i R a v n o j G o ri.71 N o , p rav i r a z m a h k a z ališn e d jela tn o s ti d a tir a o d k r a ja 1943. godine. U to do b a p o stoje već tri g ru p e: g o ran sk a u Lici, p rim o rs k a g ru p a i d ru ž in a pri 43. d iv iz iji.72 D r u ž in a iz L ik e u p ro sin c u se p reb a c ila u G o rsk i k o ta r, p a je n a k o n p rire d b e u L u k o v d o lu d o b ila im e P rim o rsk o -g o ran sk a k a z a ­ lišna d ru ž in a » Iv a n G o ra n K o v a č ić« .73 N a p o č e tk u 1944. god. O k ru ž n i N O O z a H r v a ts k o p rim o rje p o m išlja n a o sn iv a n je v lastite k azališn e d ru ž in e 74, a u tra v n ju se ta m isao k o n k re tiz ira — s » K o v ačićevcim a« su se in te g rira le sp o m e n u ta p rim o rs k a g ru p a i v o jn a k a z ališn a d ru ž in a 75; tu je d ru ž in u O k r u ž n i N O O z a H r v a ts k o p rim o rje u stu d en o m 1944. god. s m a tra o sv o jo m 76. N o v o o s n o v a n a k a z a lišn a g ru p a b ila je ja k a i izv a n re d n o a k tiv n a — u to k u sam o sedam m jeseci d a la je o k o 120 p rire d b i k o jim a je p risu stv o v a lo o ko 2 5.00 0 lju d i77 (k o lik o je to p o sje tila c a p rire d b i, u o č a v a se tek k a d se spom ene d a je G o rsk i k o ta r ta d a im ao svega o k o 6 4 .000 s ta n o v n ik a )78. D eset p rire d b i d a la je ta d ru ž in a i u susjednom slovenskom p o d ru čju . D ru ž in a je im a la d v a d e se ta k č la n o v a , p a p o tre b n e kulise i d ru g i m a te rijal, te d o sta širo k re p e rto a r — osim u o b ičajen ih rec ita c ija i rec ita la , z b o rn ih i d ru g ih p o p ije v k i, d a v a la je, n p r., i d ra m u »Teški časovi« M a teja B ora, N u šić ev e k om edije »V last« , » A n a lfa b e ta« i »Sum n jiv o lice«, itd . P o tk ra j 1944. god. P rim o rsk o -g o ra n sk a d ru ž in a » Iv a n G o ra n K ovačić« o tišla je n a d u ž u tu rn e ju p o D a lm a c iji.79 U m atičn o p o d ru čje v ra tila se 347

tek poslije oslobođenja; ta d a je p ro m ijen ila ime u P rim o rsk o -g o ran sk a d ru žin a »N ik o la C a r« .80 U G orskom k o taru djeluju i dalje, kao i za b o rav k a d ru žin e » Iv an G o ran K ovačić«, m anje d iletantske grupe. P ro p o d jel O k ru ž n o g N O O -a za G o r­ ski k o ta r p obrinuo se za m aterijal — izdao je » G rađ u za k u ltu rn o -u m jet­ nički rad « .81 G o tovo istodobno s odlaskom »K ovačićevaca« stižu (u stude­ nom 1944. god.) u G orski k o ta r Istran i koji su tak o đ e r bili v rlo a k tiv n i.82 Z a razlik u od G orskog k o ta ra i H rv a tsk o g p rim o rja, gdje je k azališna d jelatnost na h rvatskom jeziku im ala trad iciju , ne sam o u um jetničkom već i u am aterskom pogledu, a p rek id je nastao samo z a k ra tk o , p rv ih d an a okupacije,83 u Istri je p o jav a p rv ih d iletan tsk ih gru p a dočekana drukčije, eksplozivnije — n a ro d je s velikim oduševljenjem dočekao svoju m aterinsku riječ na javnom m jestu, iz usta svojih glum aca. Sve do p red kraj 1943. god. nem a o rg an iziran e kazališne d jelatn o sti, rad se uglavnom svodi na povrem ene recitale, pjev an je m an jih gru p a i si.84 N o , odjeci su tak v i da na početku 1944. god. već djeluje p rv a veća d ru žin a, a zatim je odlučeno da počne djelo v ati više g ru p a. T a k o je osnovana kazališn a d ru žin a » O to k a r K eršovani«, k o ja je p rv u p red sta v u im ala 1. svibnja 1944; osnovane su još i pazinska i b uzetska, te posebna talijan sk a k a z a ­ lišna d ru žin a .85 K ra tk o je vrijem e o vdje djelo v ala i c e n traln a k azališn a d ru žin a »A ugust Cesarec« N O P -a H rv a ts k e ,86 u kojoj je bilo i rad n ik a iz p o dručja za p ad n e H rv a ts k e .87 T reba spom enuti i sastanak kultu rn o -u m jetn ičk ih rad n ik a Istre, koji je od rža n od 15. do 17. kolovoza 1944. u K o zljak u . K onferencija je, z a p rav o , im ala biti susret dru žin a, da bi se dao veći po d strek kazališnom životu Istre, ali je dobila širi opseg. P risu tn o st oko 130 ljudi om ogućila je da se raz m o tre uvjeti i šire k u ltu rn e obnove Istre, n p r., o živ ljav an je d jelatnosti čitaonica, knjižnica, dom ova, i si., dak le in stitu cija koje su n ek ad a im ale v rlo jaku ulogu u Istri. M ora se ista k n u ti d a već sam o ok u p ljan je tak o velikog b ro ja k u ltu rn ih rad n ik a n a jednom m jestu po k azu je snagu kojom je N O P u to doba raspolagao u Istri.88 U tim trenucim a pom išlja se na još širu d jelatn o st, p a se od h rv atsk ih d ru žin a fo rm iraju P uljsko i R iječko p a rtiza n sk o kazalište. N o , čini se da želje nisu bile u skladu s realnim snagam a i općom situacijom u Istri. D olazi do novih reorganizacija — o d rža v a se samo d ru žin a » O to k a r K eršovani«, no ni ona ne djeluje u Istri — po d teškim udarcim a n ep ri­ jatelja, zajedno s nekim vojnim jedinicam a i dijelom dru štv en o -p o litičk ih rad n ik a , jedan se njen dio prebacuje u G orski k o tar, a drugi u D alm aciju. O naj dio koji je stigao u G orski k o ta r s dosta je uspjeha zam ijenio »K ovačićevce«. N p r., sam o od p o četk a studenoga 1944. do veljače 1945. god. im ao je 42 n a stu p a p red oko 15.000 gledalaca.89 T a je dru žin a, n p r., na pred stav i u L okvam a, u nedjelju 19. ru jn a 1944. godine, izvela, izm eđu ostalog, i ove točke: »M i smo Istran i« — o tp jev ao je zb o r družine, dijalog izm eđu p o p u larn ih Ju rin e i F ranine, »L iparski otoci« — recitacija, » K ra­ sna zem lja, Istro m ila« — zborska pjesm a, te »Ženam a Istre« — recita­ cija.90 »K eršovanijevci« su djelovali u G orskom k o taru sve do oslobo­ đenja, a onda su se prebacili n a tra g u Istru gdje su odigrali važnu ulogu i u teškom vrem enu anglo-am eričke okupacije.91 348

5. N e tre b a posebno n a g la š a v a ti v rlo v a ž n u ulogu k u ltu rn ih i p ro sv je tn ih ra d n ik a k a o a k tiv n ih su d io n ik a N O P - a . D o v o ljn o je sam o sp o m en u ti da je pjesnik Z v a n e Č rn ja iz Z m in ja u Istri već 1941. i 1942. god. u sp o ­ s ta v lja o veze s T rsto m , P o rečo m i B u zeto m — k a k o M oša A lb a h a ri izv je ­ š ta v a O k ru ž n i k o m ite t K P H z a H r v a ts k o p rim o rje u lip n ju 194292, da je u čiteljica V la tk a B abić iz C rik v en ic e b ila č la n In ic ija tiv n o g o d b o ra Z A V N O H - a 1943. god in e93, d a je o d p o č e tk a 1944. d o svoje sm rti p o tk ra j 1944. god. p re d sje d n ik G N O O Su šak bio p ro f. B laž P o lić 94, itd ., itd . N e tre b a suviše istic a ti ni n a b ra ja ti sve teškoće s k o jim a su se suočavali a k tiv isti N O P - a i bo rci N O V i P O H — to je već p o z n a to : za štam p an je je bilo teško p rib a v iti pisaći m a te rija l k o ji je, u g lav n o m , stizao iz većih o k u p ira n ih g ra d o v a ,95 p rim a n i su i m n o g i u d a rc i, n p r. k a d je n ep rijate ljsk a a v ija c ija srušila, n a p o č e tk u tra v n ja 1944, z g ra d u g im n azije u D eln icam a,96 ili k a d je, 22. sv ib n ja 1944, o k u p a to r u h a p sio i o d v eo u logor desetoricu uč e n ik a , jed n o g n a s ta v n ik a i d ire k to ra g im n azije u K rk u .97 Bilo je i teških u d a ra c a , g u b ita k a , ne sam o m a te rija ln e p riro d e ; n p r., 31. o ž u jk a 1944. god. p o g in u o je p rv i učitelj Istre, m la d i V a zm o slav G rž a lja , koji je stigao u pom oć m alim I stra n im a iz H rv a ts k o g p rim o rja 98; u logoru »R iž a rn a « u T rs tu s tra d a la je p ro če ln ic a P ro sv je tn o g o d jela O b lasn o g N O O - a z a I stru p ro f. Š te fa n ija R a v n ić " , p o g in u o je p o z n a ti k u ltu rn i i p ro sv je tn i r a d n ik V la d im ir Š valb a V id 100 itd ., itd .

6. S va tr i o p isa n a o b lik a k u ltu rn o -p ro s v je tn o g ž iv o ta N O P - a Istre, H r v a t ­ skog p rim o rja i G o rsk o g k o ta r a o d 1943. d o 1945. god. b itn a su i za ra z u m ije v a n je r a z v o ja N O R - a i so cijalističk e rev o lu cije uopće u tim p o d ru č jim a z a p a d n e H r v a ts k e ; ta tri o b lik a k u ltu rn o -p ro s v je tn e d je la t­ n o sti su i n a jv a ž n ija , ali to ne z n a či d a su i jed in a , jer je k u ltu rn i ž iv o t u n a p re đ iv a n i d ru g im d je la tn o stim a . U P rim o rju i u Istri čita o n ič k a tra d ic ija d a tir a još iz 6 0 -ih g o d in a 19. sto lje ć a 101, p a je bilo p riro d n o d a se r a d i i n a o b n o v i te o b lasti k u ltu rn e d jela tn o sti. K n jig e su se o rg an i­ zira n o p rik u p lja le , k n již n ice ču v a le i sp a ša v a le — ta k o su, n p r., V rb n iča n i n a o to k u K rk u z a je d n ičk i 1945. god. raz n ije li k n jig e čuvene »V itezovićeve bib lio te k e « , s n izo m v rije d n ih ra r ite ta , d a bi ih — k a d je o p asn o st p ro šla — o d m a h n a k o n oslo b o đ en ja go to v o d o jed n e v r a tili i ta k o ob n o v ili taj v rije d n i h isto rijsk i s p o m e n ik 102. U p o jed in im p o d ru čjim a osn iv an e su foto-sekcije, p je v a č k i z b o ro v i, itd . O k ru ž n i N O O z a H rv a ts k o p rim o rje im ao je z a svoje lik o v n e u m je tn ik e č a k i sv o jev rsn i a te lje 103; rad o v i B ožene V ilh a r, B e liz a ra B a h o rić a i d ru g ih , n a sta li u tom e vrem en u , i d a n a s su i u m je tn ič k o i d o k u m e n ta rn o b o g a ts tv o 104. N e tre b a z a b o ra v iti ni m u zič k o ,105 ni k n již e v n o s tv a ra la š tv o ; ta k o su već a firm ira n i k n již e v ­ n ici d a li no v e d o k a z e svoga u m je tn ič k o g stv a ra n ja , d ru g i su se u p ra v o u N O R - u a firm ira li n a to m p o d ru č ju 106. J e d n o m riječju : k u ltu rn o -p ro ­ sv je tn i ž iv o t N O P - a Istre, H r v a ts k o g p rim o rja i G o rsk o g k o ta ra p u n je 349

v rijednih povijesnih sa d rž a ja ne sam o za tad ašn ji tre n u ta k ; ti su sad ržaji ostali tra jn a svojina osnovnih, rad n ih slojeva koji su ih razv ili, o d ržali, širili, obogaćivali, isto o nako kak o su u p o tp u n ja v a li i ostale kom ponente N O R -a i socijalističke revolucije toga k raja.

Bilješke

1 U sp. R a tim ir K a lm eta , O zem ljopisnom naz iv u za P rim orje SR H rv atsk e, Z bornik E konom skog fa k u lte ta u Rijeci, 1, 1971, 101—108. i O N O R -u u H rv a tsk o m p rim o rju , G orskom k o taru i Istri usp., npr., Istra i Slovensko prim o rje. B orba za slobodu k ro z v ijekove. B eograd 1952; O slobodilački pohod na T rst Č e tv rte jugoslovenske arm ije, B eograd 1952; R ijeka. Z bornik, Z agreb 1953; Z av ršn e o p eracije za oslobođenje Ju goslavije 1944-1945, Beograd 1957; P u n a t u borbi. D vad eset i pet g odina ra d a organ izacije Saveza kom unista. P u n a t 1960; P riključenje Istre Federaln o j D rž a v i H rv a tsk o j u D em okratskoj F ed era tiv n o j Jugoslaviji. 1943—1968. R ijek a 1968; K o m unistički p o k re t i socijalistička revolucija u H rv a tsk o j, Z agreb 1969; časopis K a m o v , II, 15, R ijek a 1971; P rv a istarska p a rtiz a n sk a četa. O 30-godišnjici o sn u tk a, 1 9 4 2 -1 9 7 2 ; G orski k o ta r u radničkom po k retu i N O B . Z b ornik radova. R ijek a 1974; Z em aljsko a n tifašističk o vijeće naro d n o g oslobođenja H rv a tsk e. Z bornik d o k u m en ata 1943, Z agreb 1964, i Z b ornik dok u m en a ta 1944. (O d 1. siječnja do 9. svibnja), 1970; II N o stro G iornale, diccm brc 1943 — m aggio 1945. Docum ents 2, R o v in j 1973; P rv a g odina naro d n o o slobodilačkog ra ta na p o dručju K arlovca, K orduna, G line, Like, G orsk o g k o ta ra , P o k u p lja i Žum berka. K a rlo v a c 1971; časopis D om eti, V, 9 -1 0 , R ijeka 1973; časopis Ista rski m o za ik , X II, 1—2, P u la 1974; časopis Istra, X II, 4, P u la 1974; V in k o A n tić , »G las Istre«, 1943—1945. G ra đ a za povijest narodnooslo­ b o dilačke borbe u Istri. V jesn ik H istorijskog arhiva u Rijeci V I - V I I , 1964, 5-1 6 0 , V III—IX , 1963—1964, 291—386, i V jesnik H istorijskog arhiva u Rijeci i P azinu, X I - X I I I , R ijek a 1966 -1 9 6 7 , 3 9 1 -5 2 7, K ara k te rističn i m om enti narodnooslobodilačke borbe u Istri. H isto rijsk i zb o rn ik 1 -4 , Z agreb 1954, Š tam pa narodnooslobodilačkog p o k re ta u H rv a tsk o m p rim o rju , G orskom k o ta ru i Istri. P rilog o rad u tehnika, šta m p a rija i izd a v a n ju listova. Ja d ra n sk i zb o rn ik I, R ijc k a -P u la 1956, 9 -3 9 , P a rtiz a n ­ ske tehnike i tisk are u H rv a tsk o m p rim orju, G orskom k o ta ru i Istri 1941-1945, V jesn ik b ibliotekara H rv a tsk e , V II, 1—2, Z agreb 1961. i P rilog historiji političke borbe za Istru od 1943. d o 1945. Istarski m o za ik 1, P u la 1966, 1—10; A ld o Bressan, Luciano G iuricin i d r., F ra te lli nel sangue. C o n trib u ti p er un a sto ria della partecipazione degli Ita lia n i alia G u e rra P o p o larc d i L iberazionc della Jugoslavia. R ijeka 1964; V in k o B raniča, G orski k o ta r i H rv a ts k o prim orje u na rodnooslobodilačkom ratu. Vojna encik lo p ed ija 3, B eograd 1960, 3 9 1 -3 9 4 ; Iv a n B rozina-Slovan, P u t P rve istarske b rigade »V ladim ir G o rtan « . P u la 1960; V ik to r C ar E m in, U desni dani. D nevnici, članci, feljtoni. Z agreb 1951; T o n e C rnobori, B orbena Pula. P rilog građi za povijest radničkog p o k re ta i N O B do ru jn a 1943. R ijek a 1972, i P rep o ro d h rv atskog školstva u Istri za v rijem e narodno o slo b o d ilačk e borbe, Z agreb 1963; N ik o la C rn k o vić, N ek i problem i n arod n o o slo b o d ilačk o g p o k re ta u Istri 1941—1943. Časopis za suvrem enu povijest, III, 2 - 3 , Z agreb 1971, 3 7 -5 2 , P a rtiz a n sk i tisak u Istri. P azinski m em orijal 1, P azin 1971, 1 9 1 -2 1 0 , i P olitičk e p rilik e u Rijeci 1943. godine do kapitulacije Italije. Z bornik Pedagoške akadem ije R ijek a 1970, 1 3 3 -1 4 9 ; Z va n e Črnja, U k rv i rođeno, Zapisi iz Istre, Z agreb 1948; A ria ld o D em a rtin i, M ancano a ll’appello, R ovinj 1971; Tone Ferenc, K a p itu la c ija Ita lije in n a ro d n o o sv o d ilna b orba v Sloveniji jeseni 1943. M aribor 1967;

350

G a lia n o Fogar, S o tto l’o c c u p a z io n e n a z ista nellc p ro v in ce o ric n ta li. V idem 1961; A n tu n H e r lje v ić , R eg esti i o b a v je šte n ja o z n ač a jn ijo j a rh iv sk o j g rad i za p ovijest R ijek e u fo n d u R iječk e p r e fe k tu re (1924—1945). V je sn ik h isto rijsk ih a rh iv a u R ijeci i P a zin u , X I —X I I , R ije k a 1966—67, 299—363; V o jm ir K lja k o v ić , T ito v a p o litik a pre m a sa v e z n ic im a u p ita n ju Istre i S lo v en skog p rim o rja 1 9 4 1 -1 9 4 4 . Č asopis za suvrem e n u p o v ije s t, IV , 2, Z a g re b 1972, 4 7 - 6 2 , i N a ro d n o o slo b o d ila č k i p o k re t i p ita n je ju g o sla­ v en sk e z a p a d n e g ra n ic e 1 9 4 1 -1 9 4 3 . go dine. Ju g o slo v e n sk i isto rijsk i časopis, 4, B eograd 1969, 1 9 1 -1 9 8 ; M a h m u d K o n jh o d z ić , O d K u p e d o m o ra. Z a g reb 1963, i Z apisi sa sedam o to k a . O to č k i lje to p is 1, C rc s -L o šin j 1973, 2 8 - 5 1 ; L ju b o K arabaić, O to k K rk 1941. K rč k i z b o rn ik 5, K r k 1972, 8 5 -1 0 1 , i N e k o lik o p o d a ta k a o N O B -i n a o to k u K r k u 1942. ( I z v a d a k iz ru k o p isa » V eza o to k a K rk a s k o p n o m i oto cim a za vrijem e N O R - a 1941—1945. g o d in e« ), isto, 103—108; V e ljk o K o v a č e v ić , N e k a isk u stv a iz borbi u H rv a ts k o m p rim o rju i G o rsk o m k o ta ru 19 4 1 -1 9 4 5 . B eograd 1955; V la d im ir D u ša n M a te tić , 14. p r im o rs k o -g o ra n s k a b rig a d a . B eograd 1973; M e to d M ik u z , Boji K o m u ­ n istič k e p a rtije J u g o sla v ije z a z a h o d n e m eje (od 1941. d o 1945), Z g o d o v in s k i časopis, X I I —X I I I , L ju b lja n a 1958—59, 7 - 5 0 ; M ario M ik o lić , Is tra 1943. godine. Č asopis za su v re m e n u p o v ije s t, V , 3, Z a g re b 1973, 5 2 - 6 9 ; D ušan P lenča, M e đ u n a ro d n i odnosi Ju g o sla v ije u to k u d ru g o g sv je tsk o g ra ta . B eograd 1962; D a n ilo R ibarić, B orbeni p u t 43. ista rsk e d iv iz ije . Z a g re b 1969; M ih a el S o b o le v sk i, D re ž n ic a 1941. O g u lin 1970; P e ta r S trčić, L ib u rn ija u rev o lu c iji. P rilo g za n a c rt p o v ije sti socijalističke revolucije 1941. g o d in e u rije č k o m i o p a tijsk o m p o d ru č ju . D o m e ti, IV , 1 1 -1 2 , R ije k a 1971, 7 0 - 7 7 ; P o v ije sn a lite r a tu r a o Is tri u n a ro d n o o slo b o d ila č k o j b o rb i. Č asopis za suvrem e n u p o v ije st, V , 3, Z a g re b 1973, 1 6 1 -1 7 3 , i » P rim o rsk i vjesnik« 1941. Iz b o r č la n a k a o H rv a ts k o m p rim o rju , Is tri i G o rsk o m k o ta ru . R ijek a 1972; D ra g o va n Šepić, Saveznici, n a r o d n o o s lo b o d ila č k a b o rb a i p ita n je ju g o slav en sk o -talijan sk e granice. P a zin sk i m em orija l 3, P a z in 1972, 65—7 5 ; V in k o Š v o b — M a h m u d K o n jh o d zić , D ru g i o d re d P rim o ra ca, G o ra n a i Is tr a n a 1942. Z a g re b 1969; S v e to z a r T in to r, T rin a e sta p rim o rsk o -g o ra n sk a u d a r n a d iv iz ija . Z a g re b 1968; F a b ijan T rg o , Is tr a u N a ro d n o o slo b o d ila č k o j b o rb i. Isto risk i g la sn ik, 1—2, B e o g rad 1957, 3—17, Is tra u N a ro d n o o slo b o d ila č k o j b orbi. E n c ik lo p e d ija J u g o sla v ije 4, Z a g re b 1960, 397—399, i Istra . N a ro d n o o slo b o d ila č k i ra t. V o jn a e n c ik lo p e d ija 4, B eo g ra d 1961, 8—10; J o v a n V a siljević, M o rn a ric a n a ro d n o ­ o slo b o d ila č k e v o jsk e Ju g o sla v ije , B e o g rad 1972; D ušan Z iv k o v ić , P o sta n a k i ra z v ita k n a ro d n e v la s ti u J u g o s la v iji 1941—1942, B e ograd 1969. 3 U sp . P e ta r S trč ić , O s n iv a n je p rv o g za jed n ič k o g o rg a n a n a ro d n e v la sti z a H r v a ts k o p rim o rje i G o rsk i k o ta r u to k u N O B -a . J u r in a i F ra n in a . K a le n d a r za 1969, R ijek a 1968, 55—59, i R e v o lu c io n a rn i čin. U p o v o d u 30-godišnjicc o sn iv a n ja O k ru ž n o g N O O z a H rv a ts k o p rim o rje i G o rsk i k o ta r. N o v i list, X X V II , 124, R ije k a, 30. V 1973, 3; Iv ic a C u c u lić , G o rs k i k o ta r u n a ro d n o o slo b o d ila č k o j b o rb i 1942—1943. U : G o rsk i k o ta r u r a d n ič k o m p o k r e tu i N O B . Z b o rn ik ra d o v a . R ije k a 1974, 3 7 4 -3 7 5 . — P riv re m e n i O N O O z a P rim o rje i G o rsk i k o ta r o sn o v an je u D re ž n ic i 5. ili 6. tr a v n ja 1943. g o d in e ; d e se ta k d a n a k a sn ije, m e đ u tim , već su d je lo v a li In ic ija tiv n i o d b o ri za osn iv an je O k ru ž n ih N O O - a z a H r v a ts k o p rim o rje i G o rsk i k o ta r. 4 U sp. M . M ik o lić , I s tr a 1943, n. d j., 6 6; V in k o A n tić i d r., Is tra u n a ro d n o slo b o d ila čk o j b o rb i. U : Is tr a i S lo v e n sk o p rim o rje , n. dj., 326. — O k ru ž n i N O O z a Istru o sn o v a n je p o tk r a j k o lo v o z a , a P o k ra jin sk i N O O je iz a b ra n n a z a sjed a n ju Istarsk o g sa b o ra u P a z in u 25—26. r u jn a 1943; P o k ra jin sk i N O O re o rg a n iz ira n je u O b lasn i N O O u siječnju 1944. g odine. 3 O v a j je p rilo g p ro šire n i re fe ra t, d o p u n jen b ilješkam a, što sam ga p ro č ita o 5. p ro ­ sin ca 1974. u Z a g re b u n a z n a n stv e n o m sk u p u » K u ltu ra i u m je tn o st u N O B -u i socija­ lističk o j rev o lu c iji u H r v a ts k o j« . S im pozij je p rip re m io O d b o r z a o b ilježa v an je 30-god išn jice P rv o g a k o n g re sa k u ltu rn ih ra d n ik a H rv a ts k e , a u o rg a n iz a c iji In s titu ta za h isto riju r a d n ič k o g p o k re ta H r v a ts k e , I n s titu ta z a k n již e v n o st i te a tro lo g iju JA Z U , O O U R z a h r v a ts k u p o v ije s t C e n tr a z a p o v ije sn a is tra ž iv a n ja S v eu č ilišta u Z a g re b u ,

351

I n s titu ta za po v ijest um jetnosti F ilozofskog fak u lteta, In stitu ta za naro d n u um jetnost i M uzikološkog z a v o d a M uzičke akadem ije — svi iz Z agreba. 8 U sp. lite ra tu ru u bilj. 2, te u slijedećim bilješkam a. 7 U sp. bilj. 2. N e što je bolja situacija nastala objavljivanjem spom enutog zbornika G o rsk i k o ta r u rad n ičk o m p o k re tu i N O B -i, R ijeka 1974; u njem u su radovi koji nastoje p rik a z a ti N O R i socijalističku revoluciju u cjelini: Iv o K ovačić, G orski k otar u u stan k u 1941, 17 5 -2 7 8 , Iv ic a C uculić, G orski k o ta r u narodnooslobodilačkoj borbi 194 2 -1 9 4 3 , 2 7 9 -3 8 2 , i A n tu n G iron, O k ru g G orski k o ta r u narodnooslobodilačkoj borb i 1943—1945, 383—438. Usp. i navedeni ra d M ihaela Sobolevskog u bilj. 2. 8 T a d o v o ljn o je po d sjetiti na n ed avne događaje. U sp. Iv e M ih o v ilo v ić , N em a više Z one B. P o litičk i i p ra v n i arg u m enti p ro tiv p resizanja Italije na sjevernu Istru (1 9 5 4 -1 9 7 4 . god.), Beograd 1974. 8 U sp. ra d o v e u zborn icim a Is tra i Slovensko prim orje, n. dj., i L abinska republika 1921. P roblem i sjevernog J a d r a n a 2, R ijeka 1972; M iroslav Bertosa, P roština 1921. A n tifašističk i p o k re t seljaka jugoistočne Istre. P u la 1972; V jeko sla v Bratulić, D o k u ­ m enti o o b ra n i i istrebljcnju h rv a tsk ih škola u Istri po d Italijom . Z agreb 1955; M ate D em a rin , H rv a ts k o ško lstv o u Istri izm eđu d v a svjetska ra ta . Sisak 1972; Lavo Č erm elj, L a m in o rite Slave en Italic. (Les Slovenes ct C roates de la M arche Julienne), 2. izd., L ju b ljan a 1946, i Slovenci in H rv a tje pod Italijo. L ju b ljan a 1965; Bozo M ilan o v ić , H rv a ts k i n a ro d n i p re p o ro d u Istri, II, 1883-1947, P azin 1973, 486 i dalje; Paolo Sem a, La lo tta in Istria 1890—1945. II m ovim ento socialista e ii P a rtito comunista Ita lia n o , La sezione di P ira n o . T rst 1971; Ernest R adetić, Istra pod Italijom 1918 -1 9 4 3 , Z agreb 1944; Fran Barbalić, V jerska sloboda H r v a ta i Slovenaca u Istri, T rs tu i G orici. Z agreb 1931. 10 T one P eruško, Istra u »P ovijesti školstva zb o rn ik I II, R ijc k a - P u la 1958, 437.

i pedagogije u H rv a tsk o j« , Jad ran sk i

11 V. lit. u bilj. 9. 12 P avle G regorić, U loga Z A V N O H -a u oslobodilačkoj borbi Istre. U : P riključenje Istre, n. dj., 435. 13 O p ro g a n ja n ju svega što je h rv a tsk o i slovensko ra z g ra n a to m k u ltu rn o -p ro sv je tn o m ž iv o tu do talijanske Fran Barbalić, Pučke škole u Istri. S tatistički p rik a z po č e ta k svjetskog ra ta . P u la 1918, i N a ro d n a b orba u (P rem a bilješkam a iz »N aše Sloge«), Z agreb 1952.

u Istri, usp. lit. u bilj. 9. O okupacije 1918. god. usp., npr., p rem a stanju neposredno pred Istri od 1870. do 1915. godine.

14 U sp. Z. Č rnja, U k rv i rođeno, n. dj., 16 i n a dr. mj. 15 U sp. A . Bressan i d r., F ra tc lli ncl sangue, n. dj. 19 N p r. vojnici »di o riginc e fam iglia slava« podijeljeni su u »alloglotte« i »non allo g lo tte« (p rv a g ru p a je u p u ć iv a n a u »specijalne bataljone«), izvršen je popis »inorodaca«, itd . (V. A n tić i d r., Is tra u narodnooslobodilačkoj borbi, n. dj., 231 i n a dr. mj.). 17 P. S trčić, »Prim o rsk i vjesnik«, n. dj. 18 M . S o b o levski, D rc ž n ic a 1941, n. dj., 50—52. 18 U sp. rad o v e V. A n tić a i N . C rn k o v ića u bilj. 2. 20 V. A n tić , Š tam pa, n. dj., 17—18. 12 N . C r n k o v ić , P a rtiz a n sk i tisak, n. dj., 199-200. 22 Isto, 2 0 1 -2 0 2 . 23 H isto rijsk i arh iv R ijeke, 12 i 13 J U , O k ružni N O . Prim orsko-goranski Sušak, kut. 22, T a jn ištv o , fsc. Zapisnici p lenum a 1941—1945. 24 P etar S trčić, Zapisnici sjednica O k ru ž n o g N O O -a za H rv a tsk o prim orje od 1943. d o 1945. godine. U rukopisu. 25 U sp. rad o v e V. A n tić a i N . C rn k o v ića u bilj. 2, te A . G irona u bilj. 7.

352

88 V. p rilo g e A n đ e lk e T u r č in o v ić -D o d ić i R a d e Pelesa u Ista rsk o m m o za ik u , X II , 1 -2 , 4 2 - 4 6 i 5 0 -5 1 . 87 A . G iro n ,

O k ru g G o rsk i k o ta r , n. dj., 425.

88 V. A n tić , Š ta m p a , n. dj., 25. *• Isto , 21. 50 Isto , 24. 81 Isto , 28. 83 P re m a N . C r n k o v ić u , P a rtiz a n s k i tisa k , n. dj., 200, jedinice N O V i P O H iz d a le su o d 1943. d o 1945. g o d . 17 listo v a i b ilte n a i 78 d ž e p n ih no v in a.

Istre

58 G ia c o m o S c o tti, Is ta rs k a p a r tiz a n s k a Štam pa n a ta lija n sk o m jez ik u . Ista rsk i m o za ik , X II, 1 -2 , 2 0 -2 2 . 84 II N o s tr o G io m a le , d icem b rc 1943—m aggio 1945. D o c u m e n ti II, R o v in j 1973. 88 N p r ., u te h n ic i A g itp ro p a O K K P H za G o rsk i k o ta r Š tam pane su 1944. god. ove b ro šu re : » G o d išn jic a C rv e n e A rm ije« u 489 p rim je ra k a , » Iz d a jn ič k a k lik a u n a ru č ju D ra ž e M ih a ilo v ić a « u 130 p rim je ra k a , » N jih o v i p o sljed n ji k o raci« u 220 p rim je ra k a , » N a c io n a ln o p ita n je « u 138 p rim je ra k a , » Č lanci iz N o v e Jug o slav ije« br. 1 i br. 2 u 1000 p rim je ra k a , K a lin jin , » O m aso v nom p a rtijsk o m ra d u « u 481 p rim je rk u , »U čenje 0 p a rtiji« u 400 p rim je ra k a , » Č lan ci iz naše štam pe« u 500 p rim je ra k a , itd . Isti A g it-p ro p i P ro p -o d je l O k ru ž n o g N O O - a u 1944. god. izd ali su letk e »L egionarim a« u 650 p rim je ra k a , » H rv a ts k o m n a ro d u O g u lin a , O š ta rija i Z agona« u 300 prim jeraka,, » V am a k o ji ste n a p u s tili re d o v e N O V « u 800 p rim je ra k a , » L egionari P la v e divizije« u 600 p rim je ra k a , »S rp sk o m n a ro d u O to k a i P o d v e lju n a « u 100 p rim je ra k a , itd . K a k o se v id i iz n a slo v a tih b ro š u ra i le ta k a , d ru š tv e n o -p o litič k e o rg an izac ije z n a tn u s.u p a ž n ju u to m ra z d o b lju p o sv e tile p ro p a g a n d n o m ra d u , to č n ije — suzb ija n ju n e p rija te lj­ ske p ro p a g a n d e . 86 O to m e su u sv o jim ra d o v im a pisali svi a u to ri te k sto v a n a v ed en ih u p reth o d n im b ilješk am a. 87 V. A n tić , P rilo g h isto riji, n. dj. 88 O ra z v o ju n a ro d n e v la s ti n a o v im ra d o v e u bilj. 2, 3 i 7.

p o d ru č jim a

zapadne

H r v a ts k e

usp. n avedene

88 U sp. ra d o v e V. B ra tu lića , M . D e m a rin a i d r. u bilj. 9. 40 V in k o B u ja n , Š k o lstv o u S u ša k u —R ijeci i oko lic i z a v rijem e o k u p ac ije 1 9 4 1-1945. U : R ije k a . Z b o rn ik , Z a g re b 1953, 532 i d alje, i R a d ta lija n sk ih učite lja u S ušaku i o k o lic i z a v rije m e o k u p a c ije . ( J e d a n p rilo g za izu č av a n je k u ltu rn e pov ije sti fašizm a.) G r a đ a z a h is to riju šk o lstv a iz v re m e n a N O B -a n a o slobođenom i neoslobođenom te r i­ to riju . N a ro d n a p ro sv je ta , 3—4, Z a g re b 1947. 41 I v e J e le n o v ić , T a lija n s k i o k u p a to r 1942. godine o D o b rin jcim a . (Je d n a stra n ic a k rčk e p o v ije sti.) K rč k i z b o rn ik 1, 1970, 4 4 0 -4 4 1 . 48 V. B u ja n , Š k o lstv o u S u ša k u -R ijc c i, n. dj., 539, piše: » Z a osnovne škole bila je za tu šk o lsk u g o d in u u u p o tre b i u I I I . i IV . ra z re d u ’V ita Ita lia n a ’, k n jig a pisan a d v o ­ jezičn o , k o ju je u b o g a to j o p re m i iz d a o ’U ffic io spccialc p e r le scuolc dci te rr ito r i an n essi’. Č u d n a s tv a r! P rv e ško lsk e g odine im ali su svi ra z re d i osn o v n ih škola t o d I. d o IV . — sam o je d n u k n jig u ’P rim e le ttu r c ’, k o ja je b ila p isa n a sam o n a ta li­ ja n sk o m je z ik u . S a d a p a k , k a d se režim ta lija n s tv a p o o štrio , k a d a je u čitelj H r v a t bio u šk o li sam o je d a n sa t n a d a n , i to ne u svim šk o lam a, nego sam o u ce n tru S ušaka 1 b liž o j p e rife riji, i k a d a već d je c a d o n ek le v la d a ju ta lija n sk im jezikom , sad a su djeca v iših r a z r e d a d o b ila k n jig u p isa n u d v o je zičn o . R a z lo g što se ta k o p o stu p ilo ta lijan sk i u č ite lji nisu ta jili r d a m ogu i ro d ite lji k o d kuće č ita ti on o , što n jih o v a d jeca uče u školi. T o je b io o s n o v n i cilj! P re k o školske djece d je lo v a ti n a ro d itelje , a bu d u ći d a ro d ite lji ne z n a ju ta lija n s k i, m o ra lo se stv o riti ne što d v ojezično.« 23

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

353

V. Bujan v rlo d o b ro p o zn aje tu p ro b lem atiku — bio je učitelj u to teško doba, svoja je sjećanja napisao od m ah poslije svršetka ra ta , d akle bila su još svježa, a i na tem elju nekih d o k u m en ata. P re m a tom e, sigurno je d a su talijanski učitelji tum ačili uvođenje d vojezičnog u d žb en ik a onim razlogom koji je B ujan naveo. M eđutim , iz osobnog sjećanja zn am d a su re z u lta ti nastav e isključivo n a talijanskom jeziku u O snovnoj školi u S ušaku u p rv o m polug o d ištu šk. g. 1942/43. bili gotovo ništavni. U čiteljica je bila T a lija n k a ko ja nije z n a la ni riječ h rv a tsk o g jezika, a od nas, prvoškolaca, gotovo da n i jed an nije zn ao ni riječ ta lijan sk o g jezika. U drugom polugodištu dobili smo učite­ ljicu koja je z n a la i h rv a tsk i i talijanski. D o ta d a sam na ziv a n Strcich P ietro, a na k ra ju školske godine dobio sam svjed odžbu kao »Strčić P ie tro (P etar)«. M islim da je to bilo p rila g o đ iv an je situaciji i p o četak d rukčijeg, isto ta k o nasilnog ra d a na dena­ cionalizaciji, ali ne i ta k v o g k oji je treb a o d a ti tren u tač n e rezultate. 4:1 U sp., n p r., V. B ujan, Školstvo u S u ša k u -R ijcc i, n. dj., na više mjesta. 44 Isto, 541. 45 N p r., zg ra d a Pom orske škole u B akru (125. o bljetnica pom orskog školstva u Bakru. 1 8 4 9 -1 9 7 4 . B ak ar 1974, 47). 40 V. B ujan, Školstvo u Sušaku—R ijeci, n. dj., 541. 47 H isto rijsk i a rh iv R ijeke, O k ru ž n i N O . P rim o rsko-goranski Sušak, Zapisnici plenum a O k ru ž . O N O O - a iz god. 1943, 1944, 1945. 48 Franjo M atejćić, R azv o j k rčke g im nazije od 1921. do 1971. godine. K rčki zbornik 3, 1971, 6 5 -6 6 . 49 V . B ujan, Školstvo u Sušaku—R ijeci, n. dj., 541 50 Z em aljsko an tifa šistič k o vijeće Z ag reb 1964, 519.

n aro d n o g

oslobođenja. Z b o rn ik

d o kum enata

1943.

51 A rh iv H rv a ts k e Z agreb, Z A V N O H (O N G ) - 14/32-1944, 12, 17. 54 H isto rijsk i a rh iv R ijeke, 12. i 13. JU , O k ru ž n i N O . Prim orsko-goranski k u t. 22, fsc. Z apisnici Plen u m a O k ru ž . O N O O iz god. 1943, 1944, 1945.

Sušak,

50 Isti fo n d građe. 54 N a tem elju »sporazum a« K raljev in e Ita lije i tzv . N D H (usp. H o d im ir Sirotković, R im ski »ugovori« M ussolini—Pav elić od 18. svibnja 1941. god. K a m o v , II, 15, R ijeka 1971, 8). 55 U sp. rad o v e V . Bujana, F. M atejčića, I. C uculića i A . G irona u p rethodnim bi­ lješkam a. 50 Prik lju čen je Istre, n. dj., 194. 57 I p rije i poslije k a p itu lacije K raljevine Italije n a p o dručjim a zapadne H rv a tsk e nalazile su se jake nep rijateljsk e snage. U sp. radove S. T intora, D . R ibarica, I. Cuculića, i A . G irona u bilj. 2. 58 A . G iron, O k ru g G orski k o ta r, n. dj., 4 18-419. 59 Isto, 434. 60 T. C rnobori, P re p o ro d h rv a tsk o g šk olstva, n. dj., 24—25. 01 Istra i Slovensko prim o rje, n. dj., 327. - O k ru g su sačinjavali k o ta ri Buzet, K astav, L o v ran , M oto v u n , Buje i K ras. 04 T. C rnobori, P re p o ro d h rv a tsk o g šk olstva, n dj., 3 1 -3 2 . 04 Isto, 31. 04 Isto, na više m jesta: Is tra i Slovensko prim orje, n. dj., 357—358 i n a dr. mj. 05 T. C rnobori, P re p o ro d h rv a tsk o g školstva, n. dj.» str. 46 i dalje. 00 Isto, 41—45 i n a d r . mj. 07 B o io Ja k o v lje v ić , Ista rsk a p a rtiz a n sk a početnica iz 1944. D om eti, V I, 7—8, R ijeka 1974, 1 4 3-148.

354

88 7 . C rn o b o ri, P re p o ro d h rv a ts k o g Š kolstva, n. dj., 41. 89 K re šim ir T o p ija k , D je lo v a n je kazaliS nih d ru ž in a n a p o d ru č ju G o rsk o g k o ta ra . H r v a ts k o g p rim o rja i Is tre u to k u n aro d n o o slo b o d ilač k e borbe. R ije čk a revija, X I I , 1 - 2 , 1964, 77.

70 Isto, 77-78. 71 Isto , 7 8 -7 9 . 74 Isto , 7 9 -8 0 .

78 Isto, 80. 74 P eta r S trč ić , Z a p isn ic i sje d n ic a O k ru ž n o g N O O - a za H rv a ts k o p rim o rje 1 9 4 3 -1 9 4 5 . U ru k o p isu . 75 K . T o p ija k , D je lo v a n je k azaliS n ih d ru ž in a , n. dj., 80. 7® H is to rijs k i a rh iv R ijek e, 12. i 13. J U , k u t. 22, T ajniS tvo, fsc. Zapisnici plenum a 1943, 1944, 1945. 77 A . G iro n , O k ru g G o rsk i k o ta r , n. dj., str. 419.

78 Isto, 413. 79 Isto , 419; K . T o p ija k , D je lo v a n je k azaliS nih d ru ž in a , n. dj., 80—81. 80 K . T o p ija k , n. dj., 81. 81 A . G iro n , n. dj., 419. 82 K . T o p ija k , n. d j., 83. 83 Isto , 76—7 7 ; I v a n P lo d , H r v a ts k o glumiSte n a riječkom p o d ru č ju u sv jetlu iz g ra d n je p ro s to ra 1 8 7 3 -1 9 1 4 , K a m o v , I I , 12, R ije k a 1971. 84 7 . C rn o b o ri, P re p o ro d h rv a ts k o g Š kolstva, n. dj., 9 3 -9 4 . 85 Isto , 94 i d a lje ; K . T o p ija k , n. d j., 82. 88 K . T o p ija k , n. dj., 83. 87 L ju d e v it B ra z za d u r o , » P o n o sa n sam d a sam u d ru ž in i, ali bi h tio d a sam u n ekoj o p e ra tiv n o j je d in ic i . . . « Iz d n e v n ik a -p a rtiz a n a bo rca , č lan a K azaliSnc d ru žin e Z A V N O H - a » A u g u st C esarec« . N o v i list, X X V I I I , 150, R ijek a , 28. V I 1974, K u ltu rn i p rilo g 5. 88 7 . C rn o b o ri, n . d j., 9 7 ; I s tr a i S lo v e n sk o p rim o rje, n. d j., 360. 88 K . T o p ija k , n. d j., 83. 90 G o ra n sk i v je s n ik , 26. s tu d e n o g 1944. 91 K . T o p ija k , n. dj., 8 3 -8 5 . 92 I v o K o v a č ić , G r a đ a z a h isto riju N O P - a u Is tri u d ru g o j polo v ici 1942. godine. U : P r v a ista rsk a p a r tiz a n s k a če ta , O 30-godiSnjici o sn u tk a . 1 9 4 2 -1 9 7 2 . R ijek a 1972, 1 1 3 -1 1 4 . 98 Z e m a ljsk o a n tifa S istič k o vijeće n a ro d n o g oslo b o đ en ja H rv a ts k e . n a ta 1943, Z a g re b 1964, 50.

Z b o rn ik

dokum e­

94 V. B u ja n , Š k o lstv o u SuSaku—R ijeci, n. d j., 541. 95 N p r ., G o rsk i k o ta r je n a b a v lja o p a p ir i (A . G iro n , O k ru g G o rsk i k o ta r , n. d j., 418).

pisaći p rib o r

u SuSaku ili u L ju b lja n i

98 Isto . 97 F. M a tejčić, R a z v o j k rč k e g im n azije, n. dj., 66. 98 7 . C rn o b o ri, P re p o ro d h rv a ts k o g Školstva, n. d j., 3 4 -3 6 . 99 Isto , 1 3 8 -1 4 0 . . 100 S tip e (A n te D rn d ić ), V id Š v alb a. Ista rsk i m o z a ik , X I , 3, P u la 1973, 77—78; L u ccian o G iu ric in , V la d im ir Š v a lb a -V id . Q u a d e rn i II , R o v in j 1972, 3 7 7 -3 8 2 .

355

101 U P rim o rju je p rv a č itao n ica o sn ovana 1839. god. u B akru (Č itaonice H rv atsk e. E n c ik lo p ed ija Ju goslavije 2, Z ag reb 1966, 606), a u Istri 1866. god. u K a stv u (V in k o Rubesa, Spom enica d v adcsetpctogodišnjicc hrv a tsk e čitaonice u K astvu. P rv e h rvatske čitaonice u Istri, T rst 1892). 102 P etar S trčić, Ž iv o t i ra d d ra D in k a V itezica (1822—1904). U rukopisu. 103 P etar S trčić, Z apisnici sjednica O k ru žn o g N O O -a za H rv a ts k o prim orje 1943-1945. U rukopisu. 104 U sp. neko lik o rep ro d u k c ija u časopisu K a m o v, II, 15, R ijeka 1971. 105 S la v k o Z la tić, N a ro d n o s tv a ra la štv o i izv o rn a p a rtiz a n sk a pjesm a u N O B -u. R e fe ra t na sim poziju » K u ltu ra i um jetnost u N O B -u i socijalističkoj revoluciji u H rv a ts k o j« , Z agreb, 4. X I I 1974. 106 V. neke priloge, nastale u d o b a N O R -a , u časopisu Istarski m o za ik , X I, 3, P ula 1973.

Izdavačka djelatnost u Hrvatskom primorju, Gorskom kotaru i Istri za vrijeme NOB-a

Vinko Antić

U p ro u č a v a n ju i r a z m a tra n ju k u ltu re i u m jetn o sti u N O B -u i so cijali­ stičkoj revoluciji u H rv a ts k o j iz d a v a n je listo v a , b ro šu ra i k n jig a z a u zim a o d ređ e n o i v a ž n o m jesto. Z a vrije m e o k u p a c ije Ju g o sla v ije , k a d je istin a 0 b orbi jugo slav en sk ih n a ro d a p ro tiv o k u p a to ra i n jeg o v ih slugu b ila p o tis k iv a n a , k a d je se nije sm jelo ču ti, k a d su u k v islin šk im listo v im a i šta m p i fašistič k ih ze m a lja širene laži o N O P - u i N O B -u , p ro iz v o d i iz d a ­ v ačk e d je la tn o sti N O P - a bili su ta k o đ e r u b o jito o ru žje. Riječi istine, k u ltu rn i n a p o ri i u m je tn ič k a n a s to ja n ja — sve to u u v jetim a r a ta — došli su na v id je lo u p ra v o u listo v im a, b ro šu ra m a i k n jig a m a i u tjecali n a jač a n je N O P - a i ra z m a h borbe. S a č u v a n i do d a n a s, s v je d o č a n stv a su o k u ltu rn o m i um je tn ič k o m ž iv o tu n a ro d a koji se s p u šk o m u ruci b o re z a slobodu i n ezav isn o st svoje zem lje i u toj se b o rb i k o riste k u ltu rn im i u m je tn ič k im sre d stv im a d a ra z b iju fašističk i m ra k rad i p o b jed e sv jetlo sti, čovječnosti, h u m a n iz m a i lju b av i. O sim op ćih , da n a s, recim o, rep u b ličk ih listo v a, k a o što su u H rv a ts k o j b ili N a p r ije d i V je s n ik , i tz v . c e n tra ln ih , k a o što je b ila B o rb a , izlazili su 1 reg io n a ln i listo v i u p o jed in im reg io n im a. U o vom p rilo g u riječ je o tak v o j d jela tn o sti sam o u H rv a ts k o m p rim o rju , G o rsk o m k o ta ru i i Istri. O v a su tri p o d ru č ja o b u h v a ć en a u jed n o iz o v ih raz lo g a : a) p rv i p rim o rs k i listo v i N O P - a šire se ne sam o u H rv a ts k o m p rim o rju nego i u Istri i G orsk o m k o ta ru ; b) sva tri p o d ru č ja s a čin jav a ju o d p o č e tk a 1942. jed n u o p e ra tiv n u zonu, P e tu zo n u , i im aju neke z a je d n ičk e listo v e; c) vojne jedinice su im zaje d n ičk e , čak se i z o v u p rim o rsk o -g o ra n sk i o d red i, odno sn o p rim o rsk o -g o ra n sk a d iv iz ija , a u nju u laze i borci iz Istre ; d) i poslije osa m o staljen ja i fo rm ira n ja p o sebnog O k ru ž n o g k o m ite ta i O k ru ž n o g N O O - a z a G o rsk i k o ta r, p o red ran ijeg O K K P H za H rv a ts k o p rim o rje i G o rsk i k o ta r te n o v o g O k ru ž n o g N O O - a z a H rv a ts k o p r i­ 357

m orje, i dalje postoje stalne veze izm eđu ta d v a p o d ru čja, a vojničke jedinice su im i dalje zajedničke; e) Istra je do ka p itu lac ije Ita lije um nogom e u pućena n a H rv a tsk o p ri­ m orje i G orski k o tar, u prim orskim listovim a piše se o Istri i p rv i list N O P - a u Istri Glas Istre štam pa se u prim orskoj tehnici; a poslije k a p itu ­ lacije Italije i osam ostaljenja Istre, osnutkom posebnog O p e ra tiv n o g štaba za Istru, posebnih vojnih jedinica u Istri, posebnog O blasnog k om iteta K P H za Istru i O blasnog N O O -a za Istru , veze Istre s H rv a tsk im prim orjem i s G orskim kotaro m i dalje su čvrste, pa se jedinice 43. istar­ ske divizije poslije povlačenja iz Istre p o tk ra j 1944. bore na tlu H r v a t­ skog p rim o rja i G orskog k o ta ra ; i f) poslije o snutka štam parije P rim orskog vjesn ika , koja je p ro ra d ila oko polovice 1944. na oslobođenom p o d ru čju H rv a tsk o g p rim o rja, u njoj se tiskaju i brošure koje se šalju u Istru , a posljednja 3 b ro ja Glasa Istre prije oslobođenja štam paju se u prim o rsk o j tiskari. Izd a v a č k a d jelatnost jav lja se p rv o u H rv a tsk o m prim o rju . Paraleln o s p riprem am a za borbu p ro tiv o k u p a to ra , k ad su sam o usmeno tum ačeni novi događaji, k ad se poslije raz b ija n ja Jugoslavije do n a p a d aja N jem ačke na SSSR p rik u p lja lo i sk rivalo o ru žje za o ru žan i o tp o r koji se pred v iđ ao , prip re m a n o je i pojav ljiv a n je pisane riječi. N e p riz n a v a n je podjele Ju g o ­ slavije i tim e osnivanja kvislinške tv o rev in e N D H , od b aciv an je Rim skog u govora od 18. svibnja 1941, a tim e i p risv a ja n ja n ovih h rv atsk ih k rajev a, uz ranije dire k tiv e P a rtije , bili su elem enti koji su usm jerivali rad p a rtij­ skih o rganizacija u H rv a tsk o m p rim o rju u u v jetim a okupacije. Z ap rav o , d o b a r i plo d an rad tih organizacija u Sušaku i okolnim m jestim a, u V inodolu, na otoku K rk u u vrijem e p o sto jan ja stare Jugoslavije, naročito u četv rto m desetljeću, bilo je ono s čime se ušlo u p rv e mjesece 1941. poslije okupacije jugoslavenskih zem alja. T ak o se i m ože p ro tu m ačiti što je O k ru ž n i k om itet K P H za H rv a ts k o p rim o rje istoga d an a k ad je n a p a d ­ n u t SSSR (22. V I 1941) o d rža o sastan ak n a T rsatu i p rip rem io članove K P H za o tp o r i borbu, a p red stav n ici p a rtijsk ih o rg an izacija V inodola o d rž a li sastanak p o tk ra j lipnja ili n a p očetku srp n ja 1941. N a njem u su, prem a u p u tam a ondašnjeg sek retara O K R ade Šupića i svojoj ocjeni događaja, donijeli odluku o daljn jim neposrednim p rip rem am a za oru žan u b orbu, za podizanje usta n k a p ro tiv o k u p a to ra . N a početku tih p rip re m a prid a je se v ažn o st pisanoj riječi. Početkom srpnja 1941. »prim orski O k ru ž n i ko m itet« , k ak o je po tp isan , izdaje prvi letak pod naslovom U borbu. Još se nije ni znalo za odlu k u i poziv C K K P J od 4. srpnja 1941, kad je taj letak izdan i raspačan. Bio je to prvi glas P a rtije u tom području, p rv a pisana riječ koja je b o d rila i pozivala da se o k u p a to ru pru ži o tp o r, d a se polazi u borbu. G las slobodarskog H rv a tsk o g p rim orja i njegovih o rg an izacija K P H došao je dolično do iz ra ž aja već u prv im rečenicam a toga letk a: »M jesecima već gledam o ka k o se o k u p a to r širi u našoj zemlji. Fašizam nam o tk id a kom ad po kom ad naše dom ovine. N jegove poživinčene sluge, a naro d n i izdajice-ustaše sram ote nam h rv atsk o ime. T alijan sk a fašistička v last nije se z a d ovoljila tim e, što već p rek o 20 godina p o ro b ljav a slaven­ sku Istru i G oričku. T rebalo je strv in are n a g ra d iti z ato što su ovaj naro d 358

sta v ili u službu n jem ačk o m fašizm u . Z a to su d o b ili D a lm a c iju , Sušak i o stala naša p o d ru č ja . I več se talija n s k i fašističk i raz b o jn ic i v la d a ju o n a k o k a k o oni jed in o i z n a d u . P o g le d ajte što se d o g o d ilo sa h rv atsk o m Istro m : nem a tam o više h rv a ts k ih škola, n em a h rv a ts k ih k n jig a. T a k o v u su d b in u sp re m a ju fašisti i n a m a . I k o d nas je ta lija n sk i jezik p o stao službenim jezikom . S v a k i h rv a ts k i tra g hoče d a u nište. N jih o v e su tam n ice pu n e naših lju d i, i več su digli svoje zlo č in a čk e ru k e i n a g o lo ru k e rad n ice, p o k a z u ju ć i tim e što je to ’fašističk a so cijaln a p r a v d a ’. N a š je k ra j p o r o ­ bljen. O d u z im a ju n a m i p o slje d n ji k o m a d k r u h a . G la d već h a ra m eđ u n a m a . T a lija n sk i su v la sto d ršc i u č in ili već talija n sk i n a ro d ro b lje m H itle ro v o g a režim a. T o isto oni žele u č in iti i s n a m a . Č ita v a E v ro p a stenje p o d tira n s k o m v la d a v in o m n je m a č k o g a fašizm a. F ašizam z n a či: u n ište n je svake n a c io n a ln e k u ltu r e , so c ija ln u b e s p ra v n o s t, m e đ u s o b n o k lan je. Faši­ za m zn a č i r o p s tv o , gla d i ra t! Z a to p o đ im o u bo rb u p r o tiv ro p stv a , p r o tiv glada i p r o tiv r a ta « ( p o te rta n o u letk u ). U tom letk u » P rim o rsk i o k ru ž n i k o m ite t« n a ja v lju je d a je » b o rb a istom počela«, d a »nism o sam i«, d a su s n a m a »svi u g n jeten i i slo b o d o lju b iv i n a ro d i« , d a je s n a m a SSSR k a o » n ajv eća slav en sk a z em lja, z em lja rad n o g n a ro d a , z em lja s lo b o d n ih ljudi« i d a je b o rb a SSSR-a p r o tiv fašističk ih n a p a d ač a » b o rb a svih n a ro d a k o ji su u g n je te n i i u g ro ž e n i o d fašističk ih o sv ajača« . Z a to se u letk u p o z iv a d a se »i m i svi m o ra m o o k u p iti u borbi p r o tiv fašistič k ih tla č ite lja « , d a će n a m SSSR p o m o ć i »da p ro tje ra m o o k u p a to re « iz »svih naših k ra je v a « , z a tim » da u k lo n im o sve fašističke sluge« i »da m i, ra d n ic i, seljaci i svi p o šte n i in te le k tu a lc i u p ra v lja m o sam i s u d b in o m svoje d o m o v in e « . U to m cilju p o z iv a se da se s tv o ri »je­ d in stv e n u n a ro d n u f r o n tu u b o rb i za n a c io n a ln o o slo b o đ e n je o d o k u p a ­ to r a i n je g o v ih slugu«. P o z iv a se ta k o đ e r na š tra jk i s a b o ta ž u , z a tim da se n itk o ne o d a z iv a u sta šk o j m o b iliz a c iji i na rad u N je m a č k u , jer sve to zn a či » p o m ag a n je fašista«. L e ta k se z a v rša v a rije čim a: » P ro tje ra jm o o k u p a to re !« T aj p rim o rsk i le ta k iz Sušaka o z n a č a v a p o č e ta k izd a v a č k e d jela tn o sti i g ovori o p o sto ja n ju p a rtijs k e teh n ik e u tom g rad u . S a sta v io ga je o n d ašn ji č lan O K K P H z a H r v a ts k o p rim o rje D u šan D im in ić. L e tak zaslu žu je p a ž n ju iz o v ih raz lo g a : p rv o , to je p r v a b o rb en a riječ iz a n e k tira n o g S ušaka, dru g o , u letk u se u k a z u je n a to što je fašizam učin io u p o ro b ljen o j Istri, treće, što je fašizam već u čin io u n o v o p o ro b lje n im h rv a ts k im k ra je ­ v im a i što d a lje p rip re m a , č e tv rto , p o z iv a n a sa b o ta ž u , p e to , p o z iv a na o k u p lja n je ro d o lju b a ra d i b o rb e p o d p a ro lo m » p ro tje ra jm o o k u p a to ra « , i šesto, što se ja v lja n a p o č e tk u s rp n ja 1941, n a p o č e tk u in te n z iv n ih i z a v r ­ šnih p rip re m a z a o k u p lja n je p rv o b o ra c a i fo rm ira n je p a rtiz a n s k ih logora n a V iševici i T uh o b iću . T aj le ta k z n a č a ja n je i po tom e što on o što je u n jem u rečeno za ista nisu bile p ra z n e riječi. O n p o tv rđ u je d a je o tp o r p ro tiv o k u p a to ra b liz a k , da slijedi b o rb a z a » p ro tje riv a n je o k u p a to ra « . Ja sn o je b ilo d a se njega ne m ože p ro tje ra ti n ik a k v im riječim a nego o tp o ro m , o ru ža n o m b o rbom . U tom sm islu le ta k p re d s ta v lja jasa n p o z iv n a o ru ž a n u b o rb u , za koju se već p rip re m a o O K K P H z a H r v a ts k o p rim o rje sa svojim o rg an iz a ci­ jam a. T o jasn o p o tv rđ u je i o d rž a v a n je sa sta n k a v in o d o lsk ih k o m u n ista u 359

isto vrijem e prem a u p u tam a istog O K . Stoga poslije p o ziv a C K K P J od 4. srpnja 1941. na u stanak u cijeloj zem lji, u H rv a tsk o m p rim o rju o k u p ­ ljaju se p rvoborci i oni iz B ribira, pod v o dstvom tam ošnje p a rtijsk e o rg a­ nizacije, osnivaju 28. srp n ja 1941. svoj logor na Viševici. N jim a se potom priključuju i ostali borci V inodola. P rv o b o rci Sušaka i o kolnih m jesta oku p ljaju se oko polovice kolov o za 1941. i osnivaju logor na Tuhobiću. O sn u ta k p rv ih p rim orskih logora i p rv ih p a rtiza n sk ih četa na Viševici, ni mjesec d a n a poslije ob jav ljiv a n ja letk a »U borbu«, a na Tuhobiću nešto kasnije, p o tv rđ u je da su bile ozbiljne riječi o »borbi p ro tiv fašističkih tlačitelja« i » protjerajm o o k upato re« . U svjetlu p o četk a o ru žan e borbe, p o d izan ja u stanka p ro tiv o k u p a to ra , Viševica i Tuhobić su očita p o tv rd a prip re m a n ja O K K P H za H rv a ts k o p rim o rje baš za o ru žan u borbu, koja je i nagoviještena u njegovom letku riječju bo rb a radi » p ro tjeriv an ja o k u p a to ra « . P rem a tome, pisana riječ »Prim orskog ok ru žn o g kom iteta« objavljena na početku srpnja 1941. u letku »U borbu« u svjetlosti povijesnih događaja: prvo, n a jav lju je b orbu p ro tiv o k u p a to ra do koje doista i dolazi, i drugo, p okazuje d a će i pisan a riječ poslužiti kao oružje u toj borbi i da s tim letkom počinje izd av ačk a d jelatn o st N O P -a u H rv a tsk o m prim orju. L etak »U borbu« bio je, dakle, p rv i p a rtijsk i istup u Sušaku pro tiv ok u p a to ra , nagovještaj da će P a rtija i pisanom riječju o b av ještav ati naro d o nedjelim a o k u p a to ra , o borbi k oja p ro tiv njega u p rav o počinje. N o sistem atska izdavačka d jelatnost na tom pod ru čju , u p rilik am a k akve su bile i prem a danim m ogućnostim a, počinje p o tk ra j ljeta i na početku jeseni, k ad i borci s Viševice i s T u hobića počinju akcije p ro tiv o k u p ato ra. U zev u cjelini, izd a v a č k a djelatn o st u H rv a tsk o m p rim o rju , G orskom k o taru i Istri ima d va izra z ita razd o b lja. P rv o počinje podizanjem ustan ­ ka i tra je do kap itu lacije Italije, d ak le od ljeta 1941. do k raja ljeta 1943. D rugo razdoblje počinje k a pitulacijo m Italije i traje do oslobođenja cijele zemlje. U prvom su prim orsko i goransko p o dručje pod talijanskom o k u ­ pacijom , a Istra je još u sastavu Ita lije kao »njena« p o k rajin a, u drugom su sva tri pod ru čja pod njem ačkom okupacijom . U god. 1941. jav ljaju se pa rtiza n sk i listovi samo u H rv a tsk o m prim orju. T a d a postoje dvije tehnike na o k u p iran o m p o d ru čju , u Sušaku, odnosno u njegovu p red g ra đ u D ragi, i u C rik v en ici, odnosno u N o v o m V inodol­ skom. P rv i list koji se pojavljuje na prim orskom tlu je C rven i vjesnik, izrađen u sušačkoj tehnici. Izašla su d v a b ro ja u kolovozu. O d 3. broja, koji se pojavio 24. kolovoza 1941, list izlazi pod imenom Prim orski v je sn ik sve do 9. prosinca 1941. Izašlo je u k u p n o 14 bro jev a lista. N a p u ­ stivši poslije drugog b ro ja svoje, u onim p rilik am a, rad ik a ln o ime, izvan linije P a rtije o vođenju narodnooslobodilačke borbe p ro tiv o k u p ato ra, P rim orski v jesnik prv i je krčio p u to v e do slobode, p rv i ra z o tk riv a o faši­ stičke zločine i obavještavao o jačanju N O P -a i uspjesima p artizan sk e borbe. D io č lanaka o H rv a tsk o m p rim o rju , G orskom k o taru i Istri iz P rim orskog v jesnika objavio je M uzej n a ro d n e revolucije u izboru P etra Strčića (Prim orski vjesnik, R ijeka, 1972). Tom e se listu ub rzo p rid ru žio drugi prim orski list, onaj u V inodolu, pod naslovom Glas naroda^ ili, prem a drugim a, Glas naroda H rv a tsk o g prim orja, tiskan u crikveničkoj 360

tehnici u red a k c iji č la n a o rg an iz a cije K P H u C rik v en ic i V ik to ra B ubnja. T a je te h n ik a u b rz o p reseljena u N o v i V in o d o lsk i i list tam o izlazi do k ra ja 1941. U k u p n o su izašla tri b ro ja . O b je teh n ik e , sušačka i c rik v e n ič k o -n o v lja n sk a , izd ale su osim tih listo v a i n e k o lik o leta k a , o k ru ž n ic a i bro šu ra. U to d o b a , u jesen 1941, o sn o v a n e su još tri teh n ik e : u D e ln ic a m a, u D re ž n ic i i u R ijeci. D e ln ič k a je te h n ik a 3. lis to p a d a 1941. u m n o žila p roglas K o ta rsk o g k o m ite ta K P H za D eln ice p o d naslo v o m » R ad n o m n a ro d u , svoj poštenoj inteligenciji i svim ro d o lju b im a G o rsk o g k o ta ra bez o b z ira na p o litič k u p rip a d n o s t« . T o je bio p o z iv za u k lju č iv an je u redove N O P - a . U D re ž n ič k o j teh n ici, p o što je m jesto 9. listo p a d a oslo b o ­ đen o od ta lija n sk e o k u p a c ije i bilo slo b o d n o d o 20. listo p a d a 1941, izašao je jed a n b roj D re žn ič k o g borca, lista Je d in stv en e n a ro d n o o slo b o d i­ lačke fro n te , a na p o tic a j M jesnog k o m ite ta K P H za D re ž n ic u . U re d io ga je Iv o V ejv o d a . U tehnici u Rijeci u m n o ža v a n i su leci. U n jim a su p o z iv a n i talija n sk i vojnici d a se o d u p iru fašizm u , d a ne idu na Istočni f ro n t i o b ja šn ja v a n i su im ciljevi N O P - a . T e h n ik a je ra d ila do k ra ja 1942, k a d je iz ra d ila letk e z a p rv o m a jsk u p ro sla v u . O p e t je, da k le , p isa n a riječ d o b ila svoje zn ačen je u H rv a ts k o m p rim o rju , G o rsk o m k o ta ru i Istri. T a k o je n a tlu p rim o rsk ih g lag o ljašk ih š ta m p a rija , one u Senju i one u R ijeci, talija n s k i o k u p a to r m ogao već na p o četk u u s ta n k a u v id je ti d a n a ro d to g a p o d ru č ja nije p o k o ren i d a se ne d a lak o p o k o riti. P isan a riječ iz p a rtiz a n s k ih te h n ik a u S u šaku, C rik v en ic i i N o v o m e, D e ln ic a m a, D re ž n ic i i R ijeci god. 1941. b ila je z n a k o tp o ra i b o rb e p o d v o d stv o m K P J. Istin a, p o b jed a N O P - a bila je još d a le k o , ali se z a to p isan a riječ ilegalnoga k u ltu rn o g ž iv o ta p o d ta lija n sk o m o k u p a c ijo m i d a lje ja v lja la , i 1942. i 1943, sve do slom a Ita lije . N ik a k a v tero r, ni sve o fen z iv e nisu m ogle slom iti djelo r a d n ik a u izd a v a č k o j d je la tn o sti k o ja je slu žila ciljev im a N O P - a . N o p a rtiz a n s k e teh n ik e sad a više ne rad e n a o k u p ira n o m p o d ­ ručju, k a o one do k r a ja 1941. O n e sad a rad e na oslo b o đ en o m p o d ru čju , u šum am a, k a m o n e p rija te lj m ože p ro d rije ti sam o o fen z iv n im n astu p o m , a to m u nije ni lak o n iti ta k o p o stiže tra ja n uspjeh. P r v a je o d tih te h n ik a o n a O k ru ž n o g k o m ite ta K P H z a H r v a ts k o p r i­ m orje. U njoj se tisk a novi list, P rim o rski borac, k a o g lasilo z a cijelo H r v a ts k o p rim o rje , a širi se i u Istri i u G o rsk o m k o ta ru . G o d in e 1942. u toj se teh n ici tisk a i K o m u n is t, glasilo O K K P H z a H r v a ts k o p rim o rje. Izašao je u 2 b ro ja , z a o ž u ja k i tra v a n j. Iz la z i ta k o đ e r G las om la d in e, u lip n ju , a poslije njega G las p rim o rsk e o m la d in e, u p ro sin cu . T isk an e su ta k o đ e r R a d io v ije sti, a u p rosin cu je izašao p rv i b ro j P rim o rk e, glasila A F 2 -a z a H r v a ts k o p rim o rje . D ru g a tis k a ra p r ip a d a la je Štab u P rim o rsk o -g o ran sk o g o d re d a o d n osno Š tabu V o p e ra tiv n e zone poslije n jen o g fo rm ira n ja u o ž u jk u 1942. O n a je, d a k le , z a je d n ič k a z a cijelo p o d ru čje te zone, tj. z a G o rsk i k o ta r, H r v a ts k o p rim o rje i Istru . T o je n o v o st. O n a je u tom e d a se u p o d ru čje V o p e ra tiv n e zo n e uklju č u je i Istra . T o d alje zn ači d a se o d ta d a za p o d ­ 361

ručje Istre ne brine sam o O K K P H za H rv a ts k o p rim o rje i Istru (kako se pon ek ad zvao) nego i Štab V o p e ra tiv n e zone. O n im a zadaću da proširi vojnu djelatn o st i preko rap allsk e granice n a h rv atsk u Istru , tad a još u sastavu Italije. A to se i dogodilo u drugoj polovici 1942. osnutkom P rve istarske pa rtiza n sk e čete »V ladim ir G o rtan « i njenim djelovanjem u Istri od početka ru jn a do početk a prosinca. Stoga su i listovi koje izra ­ đuje i širi Stab V ope ra tiv n e zone glasila cijele zone. T ak v e su na prvom m jestu P artizanske n o v in e , koje počinju izlaziti već u veljači 1942, a podnaslov im je: »G lasilo Štaba p a rtiza n sk e vojske za H rv a ts k o prim orje, G orski k o ta r i Istru«. Spom injanje Istre sv ak ak o je po litičk i i vojno vrlo značajno i jasno govori o u k ljučiv an ju Istre u N O P H rv a tsk e rad i oslo­ bođenja te h rv atsk e po k rajin e zajed n o s G orskim k o taro m i H rv a tsk im prim orjem . T a je tehnika počela 1942. izd a v a ti i list Prim orsko-goranski p artizan i R adio vijesti. Posebno je zn ačajn o i izlaženje dvojezičnog polum iesečnika na h rvatskom i talijanskom jeziku pod naslovom Sloboda — La libertd. P isan i talijanskim jezikom , nam ijenjen je bio i talijanskim vojnicim a. Poslije p rvog b ro ja toga lista od 1. lip n ja 1942. izašao je 30. lipnja još dvobroj i nakon toga p restao izlaziti u toj tehnici. Izd a v a č k u djelatn o st u H rv a tsk o m p rim o rju i G orskom k o taru u toku 1942. odlikuje prem a tom e: izlaženje P rim orskog borca i p o jav a zajed ­ ničkih glasila za cijelu V o p e ra tiv n u zonu, p a i jednog lista na talijanskom jeziku. Poslije toga, naim e u p rv ih osam mjeseci 1943, stanje izd av ačk e d jelatnosti u V operativ n o j zoni zn a tn o se m ijenja. T a d a je osnovana 13. prim orsko-goranska d ivizija (u tra v n ju ), a sastavni dijelovi zone se osam ostaljuju. O snovani su, naim e, zasebni ok ru žn i N O O -i, prim orski, goranski i istar­ ski, pa se stoga raz v ija i posebna izd a v a č k a d jelatn o st. Stvoreni su tak o đ er posebni pa rtijsk i forum i. U z O k ru ž n i k o m itet K P H za H rv a ts k o prim orje osnovan je O k ru ž n i k om itet K P H za G orski k o tar, a za Istru je fo rm i­ rano pa rtijsk o rukovodstvo. O d ta d a samo 13. prim o rsk o -g o ran sk a d iv i­ zija izdaje zajedničko glasilo za cijelu zonu, naim e P rim orsko-goranske d ivizijsk e n o v in e , a ostala izd a v a č k a d jelatn o st je tro stru k a : prim orska, goranska i istarska. P rim orska tehnika na sta v lja izd a v a ti Prim orskog borca i R a d io vijesti, koje se ponekad zovu i R adio vjesn ik. K ao njegov nasljednik 2. svibnja 1943. izlazi P rim orski vje sn ik, istoim enjak onom sušačkom iz 1941, ali je on glasilo O k ru ž n o g N O O -a za H rv a ts k o prim orje. I dalje se štam pa P rim orka, glasilo A F 2 -a , izlazi m jesečno sve do kolovoza 1943. T ehnika je tiskala i nekoliko b rošura (3), m eđu kojim a i onu G eorgi D im itro v a »O k a drovim a« (iz re fe rata na V II kongresu K o m interne 1935). Izra sla iz m anjih teh n ik a god. 1941, ta je teh n ik a n a jsta rija na tlu H r v a t­ skog p rim orja, pa i na tlu cijele V o p e ra tiv n e zone. D o k ap itu lacije Italije izdala je najviše listova, letak a i brošura. K a k v u je ulogu od ig rala potv rđ e n o je već 28. listopada 1942. u jednom izvještaju O k ru žn o g k om iteta K P H za H rv a ts k o prim orje, u kom e se k aže i ovo: »U svim krajevim a H rv a tsk o g p rim o rja naša štam p a dočekuje se sa velikim interesovanjem , pažnjom i nestrpljenjem . N a ro č ito je to bio slučaj s posljednjim brojem Prim orskog borca u k o tarim a Sušak i K astav , gdje 362

je iza o fen z iv e n e p rija te ljs k a p ro p a g a n d a širila vijesti d a su p a rtiz a n i u n išteni, a list je došao m nogo b o lje o p rem lje n i u ređ en nego što su bili naši listo v i p rije o fen z iv e , ta k o d a je n a ro d s listom u ruci odu šev ljen o su zb ijao m alo d u šje i ne v je ric u k o d o n ih k o ji su pod leg li fašističkoj p ro ­ p a g a n d i.« U z p rim o rsk u te h n ik u o sn o v a n a je 1943. i g o ra n ska teh n ik a . I o n a je p re d s ta v lja la jač a n je N O P - a n a to m p o d ru č ju i širen je izd a v a č k e d je la t­ nosti. Već 1. lip n ja 1943. po č in je iz la z iti G o ra n sk i v je s n ik u izd an ju A g itp ro p a O K K P H z a G o rsk i k o ta r, a o d šestog b ro ja izd a v a č m u je O k ru ž n i N O O z a G o rsk i k o ta r. D o slom a fašističk e Ita lije , d a k le za tri m jeseca, izašlo je 10 b ro je v a . Jo š su izla z ile R a d io v ije sti (od 14. V I 1943), R o d o lju p k a , k a o glasilo A F 2 -a z a G o rsk i k o ta r (od 1. V II 1943) i S lo ­ b o d n i G o ra n in , m jesečnik u iz d a n ju O k ru ž n o g N O O - a z a G o rsk i k o ta r (od 1. V I I I 1943). O sim tih listo v a te h n ik a je tis k a la i tri b ro šu re: »Iz naše štam pe. Č lanci iz B orbe, » S rpsko ro d o lju b lje i v elik o srp stv o « od Sim e M iloševića i »Lisice u gvo ž đ im a « o d S k e n d e ra K u len o v ića. T re ća iz d a v a č k a d je la tn o st, k a ra k te ris tič n a z a 1943. g o d in u d o k a p itu la ­ cije Ita lije , jest ista rska , iak o ta d a još nije b ila o sn o v a n a i ista rsk a teh n ik a . N a im e , poslije o s n u tk a p a rtijs k o g r u k o v o d stv a za Istru (10. I I I 1943), a p a ra le ln o s o sn u tk o m O k ru ž n o g N O O - a z a Istru (u k o lo v o zu 1943) izlazi i z aseban list z a Istru , G las Istre. D o slom a I ta lije tisk a n a su d v a b ro ja , i to u p rim o rsk o j teh n ici, je r u v je ta z a o sn iv a n je veće teh n ik e u I stri još n ije bilo. U sp rk o s tom e, p o ja v a G lasa Istre ip a k je p re d sta v lja la v e lik u spjeh iz d a v a č k e d je la tn o sti u p ra v o u Istri, bez o b z ira gdje je list tisk a n . T a k v a je, eto, b ila iz d a v a č k a d je la tn o s t u H rv a ts k o m p rim o rju , G orskom k o ta r u i Istri o d p o č e tk a u s ta n k a d o k a p itu la c ije Ita lije . O n a je pisanoj riječi iz b o rila z n a č a jn o m jesto i sv je d o k je k u ltu rn o g i u m je tn ič k o g d jelo ­ v a n ja u inače v rlo teškim u v je tim a u p rv e d v ije g o dine oslo b o d ilačk e b o rb e p r o tiv o k u p a to ra . I a k o je z n a č a jn o sve o n o što je u činjeno n a đ u H r v a ts k o g p rim o rja i G o rsk o g k o ta r a , o d posebnog je zn a če n ja bila p isa n a riječ z a Istru k o ja je d o slom a fašiz m a b ila n a p ro s to o k o v a n a u g ran ic a m a fašističke Ita lije . N o od njene k a p itu la c ije u ru jn u 1943. iz d a v a č k a d je la tn o st na tom se p o d ru č ju n a s ta v lja . P o č in je n jeno d ru g o raz d o b lje . P r v ih trid e se ta k d a n a leci i listo v i š ta m p a ju se u š ta m p a rija m a n e k ih g ra d o v a (C rik v e n ica , P a ­ z in, Senj), ali poslije p ro d o ra n jem ačk e vojske i p o n o v n e o k u p a c ije tih p o d ru č ja , p a rtiz a n s k e teh n ik e p o v lač e se u šum ske p red jele, n a slobodno p o d ru čje , i o p e t u teškim u v je tim a iz ra đ u ju letk e i listo v e n a p rija šn ji način. N a jv e ć e uspjehe u tom e ra z d o b lju p o stiže šta m p a N O P - a u Istri. P rije slom a fašističke I ta lije u Istri se, d oduše, sp o m in je jed n a teh n ik a s c ik lo ­ stilom (u K a ro jb i), ali je iz d a la sam o n eke letk e i d a lje se o njenoj d je la t­ nosti i ne govori. A li poslije p ro d o ra N ijem a c a i n jih o v ih zlo čin a u Istri, n a p o č e tk u lis to p a d a osn o v an e su p rv e veće teh n ik e. D v ije od njih im ale su opći ista rsk i, oblasni z n a ča j, jed n a se z v a la P o b jed a , d ru g a Sloboda. S voju te h n ik u osn o v a o jc i O p e ra tiv n i šta b z a Istru , im ale su ih i tri ista r­ ske b rig a d e , a u z n jih i 43. ista rs k a d iv iz ija . K a k o je I s tr a b ila p o d ijeljen a 363

na okruge, svaki je im ao svoju o k ru žn u teh n ik u , pa su tak o osnovane buzetska, pulska, pazinska, porečka i riječka tehnika. Već sam broj teh n i­ ka u Istri daje naslutiti bogatu izd av ačk u d jelatn o st od jeseni 1943. do proljeća 1945. Te su tehnike tiskale radio-vijesti i listove, a tak o đ e r i brošure, i to na h rvatskom i talijanskom jeziku. K ao opći istarski listovi tiskani su: Glas Istre, Ista rski vjesn ik, P a rtiza n ski v jesn ik, Istarski p a rtiza n , R adio vijesti, Je d in stvo m ladih, Istranka. Po okruzim a izašli su ovi listovi: V ijesti (Buzet), H r v a tsk i list, V ijesti (Pula), R a dio-vijesti, N o v e vijesti, P azin ski vje sn ik (P azin ), Porečki vjesn ik, R adio-vijesti (Poreč), V ijesti (R ijeka). B rigadne teh n ik e 43. istarske d iv i­ zije im ale su svoje listove: Sloboda i M i pišem o (I brig ad a), Juris (II brigada), Borci govore (II I b rigad a), a štab te divizije izd av ao je novine »43. d ivizija« s podnaslovom »N o v in e 43. divizije X I korpusa N O V Jugoslavije«, a od početka 1945. još »Pregled v ijesti i p o litič k ih događaja« i povrem eno »Bilten takm ičen ja « . N a talijanskom jeziku izlazili su ovi listovi: I i nostro giornale (od 6. X II 1943), p rv i list N O P -a u Istri na talijanskom jeziku, zatim Lottare, N o tizia rio del Popolo, N o i giovani, La d o nna istriana i La voce del Popolo (u listopadu 1944), kao oblasni list nam ijenjen prv en stv en o Rijeci. Po ok ru zim a su izlazili: N o tiz ie (B uzet), Le n o tizie, La nostra lotta, N o tizia rio (P ula), N o tizia rio di P arenzo, R a d io n o tizie (Poreč). Tim istarskim periodicim a treb a p rid o d a ti i velik broj izd an ih brošura. T ehnika O p e ra tiv n o g štaba za Istru izd ala je 5 b rošura, teh n ik a »Pobje­ da« 6 brošura (m eđu njim a i V ik to ra C a ra E m ina po d pseudonim om Glas iz dubine i naslovom »D a su živi — kojoj bi se stran i priklonili?«), tehnika »Sloboda« 8 brošura, a 9 bro šu ra je izašlo bez oznake jedne od tih tehnika. O d o k ru žn ih teh n ik a p o rečk a je izd ala jednu (Pjesm e borbe i slobode) i riječka 5. T ehnika 43. divizije izd ala je tri brošure, a pulska o k ru žn a tehnika dvije. U tehnik am a »Pobjeda« i »Sloboda« tiskano je, koliko sam dosad u tv rd io , 12 bro šu ra na talijanskom jeziku, dok je pulska ok ru žn a tehnika tisk a la 3 brošure. U k u p n o je izašlo 39 b rošura na h rv atsk o m jeziku, a 15 na talijanskom ili zajedno 54 brošure. N a b ro je n a su 23 lista na h rvatsk o m i 12 na talijanskom jeziku, te 39 brošura na hrvatskom i 15 na talijanskom jeziku. Sve to p red stav lja, svakako, opsežnu i bogatu izdavačk u djelatn o st u Istri poslije oslobođenja od talijanskog fašizm a, i to u u v jetim a njem ačke okupacije. T ak o i pisana riječ u Istri, uz brojne akcije p a rtiza n sk ih jedinica p ro tiv o k u p a ­ to ra , nedvoum no govori da je Istra uspješno b ran ila svoje tekovine, oslo­ bođenje i sjedinjenje s H rv a tsk o m u sastavu nove Jugoslavije. To je ona objavila 13. rujna 1943, a zatim je to p o tv rd io i Istarsk i sabor (25. IX 1943), a već 20. ru jn a 1943. p o tv rd io i Z A V N O H i konačno 30. stude­ noga 1943. i A V N O J. Poseban je uspjeh izdavačke djelatnosti u Istri izd av an je »Početnice« za obnovljene h rv atsk e osnovne škole. Iz ra d ila ju je u listo p ad u 1944. tehnika »Pobjeda«, a izdao P rosv jetn i odjel O blasnog N O O -a za Istru. U p rvom dijelu knjige o b rađena su slova, a drugi dio sadrži štiva (Č ita n ­ 364

ka ). P o č e tn ic a je ilu s trira n a . S a sta v ila ju je p ro f. D a n ju ša Š valba, a crteže su iz ra d ili c rta č i teh n ik e A n d rija Lušičić i F rancesco D essanti. T o izd an je p re d s ta v lja v elik k u ltu rn o -p ro s v je tn i i p o litič k i uspjeh N O P - a u Istri. U isto v rijem e u H rv a ts k o m p rim o rju i G o rsk o m k o ta ru n a sta v lje n a je iz d a v a č k a d je la tn o s t k a k o je b ila z a c rta n a već p o d talija n sk o m o k u p a c i­ jom . T e h n ik e su bile sm ještene na oslo b o đ en o m p o d ru čju . T isk an i su leci, listovi i brošure. P rim o rsk a te h n ik a n a s ta v ila je iz d a v a ti P rim o rsko g borca, P rim o rku , P rim o rski v je s n ik i R a d io -v ije s ti. O sim n jih sa d a izlazi i N o v a m la d o st, k a o glasilo U S A O H -a z a H r v a ts k o p rim o rje , a tisk a n je i jed an broj » K n jiže v n o g p rilo g a P rim o rsk o g vjesn ik a« . Iz d a n o je ta k o đ e r 18 b ro šu ra. G o ra n sk a te h n ik a tisk a i d a lje G o ra n sk i v je s n ik , R o d o lju p k a , k ao glasilo A F 2 -a z a G o rsk i k o ta r, V ije sti, a p o k re n u ta je i e d icija »7 d a n a p o litik e i ra ta « i » O m la d in a G o rsk o g k o ta r a u b o rb i i rad u « . T e h n ik a je tisk ala i 4 b rošure. U H rv a ts k o m p rim o rju je u tom e ra z d o b lju izla z ilo šest listo v a, u G o r­ skom k o ta ru 4 lista, ili za je d n o 10 listo v a. N a p rim o rsk o m i g oranskom p o d ru č ju izašle su u k u p n o 22 b ro šu re. P rib ro jiv ši tom e i Istru , n a p o d ru č ju V o p e ra tiv n e zo n e iz la z ila su u tom e ra z d o b lju n a h rv a ts k o m jez ik u 34 lista (ne rač u n a ju ći neke m an je, p o v re ­ m ene listo v e lo k aln o g z n a če n ja ), a tis k a n a je i 61 b ro šu ra , d o k je na talija n sk o m jezik u izla z ilo 12 listo v a i tisk a n o je 15 b ro šu ra . T o iznosi u k u p n o 46 listo v a i 76 b ro šu ra . D o d a ju li se to m e i tri lista k o ja su izla z ila p rije k a p itu la c ije Ita lije (G las naroda H r v a ts k o g p rim o rja , D r e z n ic k i borac i S lo b o d n i G o ra n in ), za tim tri b ro šu re tisk a n e u p rim o rsk o j teh n ici i tri u g o ran sk o j tehnici, ta k o đ e r p rije k a p itu la c ije Ita lije , o n d a je u to k u N O B -a izla z ilo na p rim o rsk o -g o ra n sk o -istarsk o m p o d ru č ju 49 listo v a a tisk a n e su 82 brošure. M e đutim , to n ije bio k ra j iz d a v a č k e d je la tn o sti u H rv a ts k o m p rim o rju , G orskom k o ta ru i Istri. T o je sam o p reg le d izd a v a č k e d jela tn o sti u p a rti­ zan sk im te h n ik a m a . H r v a ts k o p rim o rje je, k ao što se zn a, io n ak o p o d ­ ručje glag o ljašk ih š ta m p a rija , a bilo je d o sta šta m p a rija i u 19. stoljeću i u n o v ije do b a. Poslije k a p itu la c ije I ta lije dijelo v i šta m p a rija p ren ijeti su o d m ah iz Sušaka i C rik v en ic e n a o slobođen o p o d ru čje , a ta k o đ e r iz Senja p o tk ra j pro sin c a 1943. O d n jih je o sn o v a n a Š ta m p a rija P rim o rsk o g v jesn ik a, a našlo se s tro je v a i z a o s n u ta k g o ran sk e tisk a re . P rim o rsk a je tis k a ra počela s rad o m u lip n ju 1944. a g o ran sk a je tis k a ra p ro ra d ila n a p o č e tk u 1945. P rim o rsk a tis k a ra , n a z v a n a inače Š ta m p a rija P rim o rsk o g v jesn ik a, počela je tis k a ti P rim o rski v je s n ik 21. lip n ja 1944, z a tim je tisk a la V ije sti i P ri­ m o rk u . O d š ta m p a la je i d o sad u tv rđ e n ih d e v e t b ro šu ra i m n o štv o letak a. N o n a jz n a č a jn ije je tisk a rsk o d ostig n u će te tisk a re k n jig a » D ru g i kongres an tifašistič k e o m la d in e Ju g o slav ije« . K n jig u je izd a o C e n tra ln i o d b o r U S A O J -a , a Š ta m p a rija P rim o rsk o g v ze sn ik a p re tisk a la ju je kao izd an je O k ru ž n o g o d b o ra U S A O H -a z a H r v a ts k o p rim o rje , u d v ije boje na 157 s tra n ic a . Iz a š la je 1944, a z a nju je n a p o č e tk u 1945. n a p isa n o : » N i u M oskvi, ni u L o n d o n u , ni u B ariju nije šta m p a n TI k o n g res U S A O J -a ’ 365

[. ..] već u njoj, našoj štam pariji.« Tim se riječim a s p rav o m ponose izdavač i tisk ara, jer štam p ati tak v u k njigu u teškim ratn im uvjetim a zaista je velik uspjeh izdavačke djelatn o sti N O P -a u H rv a tsk o m p ri­ m orju. U toj tiskari tiskana su i posljednja tri b ro ja Glasa Istre prije oslobo­ đenja. G oranska tiskara, n a z v an a Š tam p arija G o ran sk i vjesnik, rad ila je od početka 1945. do oslobođenja. Štam p ala je G oranski vje sn ik od b roja 88—95, dakle uk u p n o devet bro jev a, zatim časopis G oranku. Š tam parija P rim orski vjesnik rad ila je od 11. lip n ja 1944. (ta d a je o b ja­ v ila jedno »Saopćenje«) do 30. tra v n ja 1945, d ak le više od 10 mjeseci, a Š tam parija G oranski vjesnik oko 4 mjeseca. R adom tih tisk a ra postignut je najviši dom et izdavačke i tiskarske d jelatn o sti n a p o d ru čju H rv a tsk o g prim o rja , G orskog k o ta ra i Istre u to k u N O B -a i socijalističke revolucije. Već sam a k v a n tite ta izražen a im presivno u b ro jk am a — a u ovom slučaju i one nešto znače — d o k az je uspješne izd av ačk e d jelatn o sti u H rv atsk o m p rim orju, G orskom k o taru i Istri. K v a lite ta te d jelatn o sti je sv ak ak o raz lič ita i u tehničkom pogledu i po v rsta m a sastav a (od vijesti do član a­ ka, u v o dnika, pjesam a, c rtica i re p o rtaž a ), ali, za vrijem e i p rilik e u kojim a su ti sastavi pisani i tiskopisi izrađ en i, to su dostignuća v rijed n a pažnje i pro u čav an ja. O v o m p rilikom to nije učinjeno i nije bilo m oguće učiniti i jedno i drugo, tj. d a ti pregled k v a n tite te i uz to kv alitete. M eđutim , ako je razdoblje N O B -a i socijalističke revolucije veliko po uspjesim a na bojnom polju, u politici i diplom aciji — a ono to jest — on d a je i izd a ­ v ačka djelatn o st toga raz d o b lja o d raz veličine n a ro d a koji se borio za svoju slobodu i pobijedio. Izd av ačk o j djelatn o sti H rv a ts k e dali su zajedno, p rem a svem u što je navedeno, z n a ta n d o prinos H rv a ts k o prim orje, G orski k o ta r i Istra.

366

O kulturno-prosvjetnoj djelatnosti radničkog pokreta u Slavoniji 1929— 1941.

M ile K o n je v ić

U ra z d o b lju še sto jan u a rsk o g rež im a v ećin a ra d n ič k ih u sta n o v a d o laz i u izu z e tn o te ž a k p o lo ža j. T o se o d nosi i n a one u k u ltu rn o j sferi — na ra d n ič k a k u ltu rn o -p ro s v je tn a d ru štv a , o sn o v n i o rg an iz a cio n i o b lik k u l­ tu rn e d je la tn o sti ra d n ič k e klase — i n a d ru g e in stitu cije. N jih o v je rad p o d sta ln im n a d z o ro m rež im a što p ra k tič k i o n em o g u ć a v a s v a k u o z b iljn iju a k tiv n o s t, zbog z a b ra n jiv a n ja ja v n ih g lasila, p rire d b i, p re d a v a n ja , izleta, sijela, teč a jev a , biblio te č k e d jela tn o s ti i svih d ru g ih o b lik a k u ltu rn o g živ o ta n a k lasn im osn o v a m a . U O sijek u je m eđ u p rv im došlo p o d u d a r R a d n ič k o p jev a č k o d ru štv o » S lo b o d a « .1 Z a p lije n je n je i osječki » S portski list«, zbog k r itiz ira n ja sreskog n a č eln ik a u V a lp o v u k o ji je z a b ra n io o d r ­ ž a v a n je godišnje sk u p štin e n o g o m etn o g k lu b a » Jo v a lija « .2 U isto v rije m e d jelu ju i d a lje nek e ra d n ič k e in stitu c ije z a h v alju ju ć i to m e što u n jih o v im u p ra v a m a sjede refo rm istič k i sin d ik a ln i fu n k cio n a ri s p o ­ m oću k o jih režim n a sto ji o tu p iti o štricu k lasn e b o rb e. S toga režim i p o m až e osn iv a n je ta k v ih r a d n ič k ih k u ltu rn o -p ro s v je tn ih i s p o rtsk ih d r u ­ šta v a , o d o b ra v a im p r a v ila i d o z v o lja v a im rad . T a d a se o sn iv aju : Z a je d n ic a ra d n ič k ih k u ltu rn o -p ro s v je tn ih i sp o rtsk ih d ru š ta v a ,3 Ju g o sla ­ venski savez tre z v e n o sti i R a d n ič k a p la n in a rs k a o rg an iz a cija » P rija te lj p riro d e « .4 Ju g o sla v e n sk i savez tre z v e n o sti p o k reće list R a d n ič k i a n tia lko h o ln i p o k r e t k oji im a z n a č a jn u m isiju u su z b ija n ju alk o h o lizm a r a d n ik a . U sk o ro su osn o v an e p o d ru žn ic e Ju g o slav en sk o g sav eza tre z v e ­ nosti u S lavonskom B ro d u , O sijek u i V in k o v c im a .5 N e što k asn ije o sn o v an o je u Đ u rđ e n o v c u D ru š tv o tre z v e n o sti » R a d n ik « , a z a tim i o g ra n a k K o la tre z v e n e m la d e ž i »B udućnost«.6 D ru š tv o » T rezv en o st« k asn ije je d jelo v a lo i n a v in k o v a č k o j gim n aziji s ciljem d a bi se tim legalnim ob lik o m ra d a m oglo ilegalno d je lo v a ti.7 M eđu p rv im p o d ru ž n ic a m a o rg an izacije » P ri­ jatelj p riro d e « o sn o v a n e su one u D a r u v a ru , O sijek u i Slav o n sk o j P o žeg i.8 U O sijek u se o sn iv a i p o d ru ž n ic a R a d n ič k o g k u ltu rn o g i tje lo v ježb o v n o g sav eza Ju g o sla v ije »Sloboda« sa središnjicom u L ju b lja n i. R a č u n a se i s o sn ivanjem sekcija: tu ristič k e, no g o m etn e, p liv a č k e , glum ačke, glazbene i d ru g ih .9 O sn iv a čk o j sk u p štin i osječke p o d ru žn ic e p risu stv o v a o je i Ž iv k o 367

T opalović i tom p rilikom izjavio : »M i se danas p olitikom ne b av im o .« 10 Širenje m reže rad n ičk ih k u ltu rn o -p ro sv je tn ih i dru g ih d ru šta v a p o zitiv n o se o d razilo na obnovu i na in te n z iv iran je n jih o v a rad a. D ru štv en a a k tiv ­ nost, bez ob z ira na utjecaj refo rm ista, nije se m ogla o d v ija ti bez šireg sudjelovanja rad n ik a. Tim e se, istodobno, stv a ra ju u v jeti za u lazak klasnosvjesnih ra d n ik a i kom unista u u p rav e pojedinih d ru šta v a i njihovih p o družnica. T aj proces u početk u teče sporije zbog toga što su članovi N ezavisnih sindikata, kom unisti i njihovi sim patizeri u većini bili p o zn ati režim skim organim a koji su stalno p ratili njih o v o k retan je i ak tiv n o st. M eđutim , treba im ati u vidu da su m jere za gušenje radničke k u ltu rn e djelatnosti bile n e p opularne i teško ih je bilo o p ra v d a ti, p a se nastojalo u d o voljiti radnicim a u pogledu n jihovih k u ltu rn ih strem ljenja, ali uz nastojanje da se osujete sva idejna usm jerenja koja bi vo d ila jačanju klasne svijesti i revolucionarnog zanosa rad n ičk e klase. U sprkos tome, sve više jača o rijen tacija na klasni p ristu p rad n ičk o m k u ltu rn o m s tv a ra ­ laštvu. U radničkim redovim a sagledava se i klasni k a ra k te r odgoja i o b raz o v a n ja, pri čemu se nastoji postići d a » radničke generacije« postanu svjesne »svoje historijske uloge«. T a k o đ e r se ističe d a je rad n ičk i sport »korisna tekovina radničke klase« i d a je p o treb an ne samo za održanje z d ra v lja već i iz » k u lturno-borb en ih razloga« jer se tim e jača pouzdanje i vjera u »zajedničku snagu« rad n iš tv a .11 U isto vrijem e u svim slavonskim gradskim cen trim a djeluju g rađanska k u ltu rn o -p ro sv je tn a , spo rtsk a i d ru g a d ru štv a. P rv ih godina šestojanuar­ skog režim a n a ročito se širi m reža org an izacija J a d ra n sk e straže. U O sije­ ku se fo rm ira oblasni, a zatim m jesni od b o ri u svim većim m jestim a. Sokol­ ska d ru štv a tak o đ e r dož iv ljav a ju ek sp an z iju .12 A li i u građanskim organizacijam a i dru štv im a pon ek ad su se našli p rip ad n ici sirom ašnijih socijalnih skupina što je u nekim a od njih om ogućavalo napred n ija strem ljenja.12 R adničko k u ltu rn o s tv a ra la štv o raz v ija se na p o tp u n o am aterskoj osnovi i ta činjenica više pridonosi zb ližav an ju rad n ik a i jačanju solidarnosti m eđu njim a nego što p red sta v lja poteškoću u radu. Sredstva neophodna za rad radnici o stv a ru ju iz prilo g a, član arin a, p rired b i i različitih oblika sam opom oći. Z a rad radničkih d ru šta v a i o k u p ljan je rad n ik a rad i zad o v o ljen ja k u ltu r­ nih po treb a značajnu funkciju im aju rad n ičk i dom ovi. O n i su postojali u većini slavonskih radničkih cen tara. T am o gdje nije bilo rad n ičk ih d o ­ m ova radnici su se o k u pljali u sjedištim a svojih sin d ik aln ih organizacija. M eđutim , u tak v im slučajevim a idejno usm jeravanje radničke kulture bilo je otežano pošto su reform istički sin d ik aln i fun k cio n ari im ali veći utjecaj na rad dru štav a. U rad n ičk im dom ovim a radnici im aju mnogo veće m ogućnosti za k u ltu rn u d jelatn o st koju povezuju ne samo s borbom z a svoje ku ltu rn e potrebe već i za svoje ekonom ske i klasne pozicije u društvu. T a k v a je bila i funkcija R adničkog dom a u Slavonskom Brodu. T o se osjeća naročito u razdoblju djelom ične d em okratizacije društvenih odnosa, nakon petosvibanjskih p a rla m e n ta rn ih izb o ra 1935. godine, kad on postaje žarište ku ltu rn e djelatn o sti cjelokupnog brodskog rad n ištv a. T a d a je postao, piše Slobodna riječ, »centar radničkog k u ltu rn o g i sindi­ 368

kaln o g p o k r e ta ne sam o u S lav o n sk o m B ro d u nego cijele b ro d sk e okolice«. U sk o ro o tv a r a trib in u z a p o p u la rn a p re d a v a n ja p a je, izm eđ u o stalih , o d rž a n o i p re d a v a n je » S av rem en a Š p an ija« . U to k u 1937. godine a k tiv ­ n o st m u je p o v e z a n a s p ro sla v o m 2 5 -godišnjice p o sto ja n ja . P rip re m e za p ro sla v u počele su o k o sredine g o d in e, a p re d v iđ a le su b o g a t k u ltu rn o p ro sv je tn i p ro g ra m . Z a v ršn e svečan o sti o d rž a n e su 6. i 7. stu d en o g 1937. godine n a g odišnjicu o k to b a rs k e rev o lu cije. M eđu g o stim a bio je i Jo sip K ra š, k a o d e le g a t O b la sn e u p ra v e U je d in je n o g rad n ič k o g sin d ik aln o g sav eza Ju g o sla v ije . N je g o v d o la z a k m eđ u b ro d sk e ra d n ik e p red sta v lja o je z n a č a ja n d o g a đ a j, p o tv rđ u ju ć i a firm a c iju k lasn ih p rin c ip a u rad n ičk o m p o k re tu g ra d a . T i p rin c ip i m a n ife s tira li su se i u ra d u ra d n ič k ih k u ltu rn o p ro sv je tn ih i s p o rtsk ih d ru šta v a . N a z a v ršn im p rire d b a m a su d jelo v alo je i R a d n ič k o p je v a č k o d ru štv o » Je d n ak o st« iz Z a g reb a i p red sta v n ic i v in k o v a č k ih r a d n ik a . T a k v u fu n k ciju R a d n ič k i dom je z a d rž a o i do p o č e tk a d ru g o g a svjetskog ra ta . N a to n ije u tje c a la ni čin jen ica d a je p reim en o v a n u S o cijalističk i r a d n ič k i dom . O s ta o je ne sam o sjedište s in d ik a ln ih o rg a n iz a c ija i r a d n ič k ih u s ta n o v a već i k u ltu rn o -p ro sv je tn o g ž iv o ta b ro d sk o g p ro le ta r ija ta . U v rije m e štra jk a š k ih i ta rifn ih p o k re ta b io je sjedište ra d n ič k ih a k c ija i štra jk a š k ih o d b o ra . Š tra jk a šk a k u h in ja često je r a d ila u njegovom d v o riš tu .14 V u k o v a rs k i p ro le ta rija t, slijedeći b o g a te tra d ic ije , n a s ta v lja k u ltu rn o -p ro s v je tn u d je la tn o s t u R ad n ič k o m do m u k o ji i d a lje o staje središte n jeg o v e cje lo k u p n e a k tiv n o s ti.15 Sličnu ulogu im a ju i osta li ra d n ič k i d o m o v i o d k o jih tre b a sp o m en u ti one u O sije k u i Đ u rđ e n o v c u . P o n e k a d je ta u lo g a d o la z ila u p ita n je zbog p re v la s ti so cijalista u p o jed in im s re d in a m a , ili zb o g su k o b a izm eđu sin d i­ k a ln ih p o d ru ž n ic a . R a d n ič k e k n již n ice i č itao n ice ta k o đ e r su jed a n o d nosilaca k u ltu rn e m isije ra d n iš tv a . N ajčešće su sm ještene u rad n ič k im d o m o v im a, ali i u p ro sto rija m a sin d ik a ln ih p o d ru ž n ic a . P o je d in e p o d ru žn ic e , n a ro č ito one koje su bile o rg an iz a cio n o i k a d ro v s k i jače, im aju i svoje bib lio tek e. N p r. p o d ru ž n ic a S av e z a m e ta lsk ih ra d n ik a J u g o sla v ije u O sijek u im a b ib lio tek u s 358 k n jig a .16 K n jižn ic e su često o rg a n iz ira n e i u o k v iru k u ltu rn o -p ro s v je tn ih d ru šta v a , k a o u Đ u rđ e n o v c u , O sijek u , N o v o j G ra d išk i, S la­ vonskom B ro d u , S la vonskoj Požeg i, V in k o v c im a i V u k o v a ru . S tru k tu ra bib lio te č n o g fo n d a b ila je ra z lič ita , ali je u njem u d o m in ira la stru č n a i so cijaln a lite ra tu ra . N e k e k n již n ice im ale su i veći b ro j djela k lasik a m ark siz m a . R ežim ski o rg an i su, m eđ u tim , češće k o n tro lira li bibliotečni fo n d , p a je i to u tje c a lo n a a so rtim a n lite ra tu re . U z to, rad n ič k e kn jižn ice i č itao n ice bile su u izu z e tn o teškom m ate rijaln o m p o lo žaju . U z d rž a v a li su ih rad n ic i osobnim p rilo z im a i uz pom oć sv o jih sin d ik a ln ih p o d ru ž n i­ c a .17 R a d n ič k a š ta m p a reg istrira ra d n e k ih ra d n ič k ih čitao n ica, ističući p ro b lem e s k o jim a se susreću. O sn iv a n je R a d n ič k e čitao n ice u P a k rac u p o k re n u to je p o tk ra j 1934. ali je ra z v ila d je la tn o s t tek n ared n e g o d in e.,H O n a n a s ta v lja ra d i n a re d n ih g o d in a .19 R a d n ič k a č itao n ica spom inje se i u Đ a k o v u .20 T a k v a č ita o n ic a djelu je i u V in k o v c im a , a u njezinoj u p rav i va ž n ije p o zicije p reu z im a ju k o m u n isti.21 U v ezi s rad n ič k im k n jižn icam a i č ita o n ic a m a . tre b a sp om enuti i seoske. N a im e , nicale su u selim a p o d ra z lič itim im enim a i m noge su bile jed in a ž a riš ta k u ltu rn o -p ro sv je tn e d jela tn o sti. N e k e o d n jih im ale su d u ž u tra d ic iju i ugled u svojoj sredini. 24

K ultura i um jetnost u N O B -u i socijalističkoj revoluciji u H rv atsk o j

369

N jim a rukovode na p re d n iji seljaci, ali usprkos tom e često su bile n e p ri­ stupačne p ro le tariziran im i sirom ašnim seljacim a. M eđutim , tam o gdje je odnos snaga u socijalnom smislu bio pov o ljn iji, seoski p ro le ta rija t je im ao utjecaj na rad tih k njižnica i čitaonica. T o je ovisilo i o socijalnoj orijentaciji seoske inteligencije. Ponegdje se jav ljaju p o ljo p riv red n e k n již ­ nice i čitaonice s orijentacijom n a un ap ređ en je go sp o d arstv a i seoske p roizvodnje. T a k v e knjižnice i čitaonice djelovale su u Č epinu i D o b ro viću.22 O rg an izacija p red a v a n ja na različitim trib in a m a bila je d osta raširen oblik pro svjećivanja rad n ik a . O rg a n iz ira n a su u o k v iru tečajeva, pučkih sveučilišta, škola za radničke fu n k cio n are i dru g ih akcija. Škole, odnosno tečajevi za sindikalne fu nkcionare o rg an iz ira n i su u V u k o v aru i Slavon­ skom B rodu. V ukovarski M jesni m eđ u stru k o v n i o d b o r U jedinjenog ra d ­ ničkog sindikalnog saveza Jugoslavije n a jav io je o d rža v a n je tečaja dv a p u t tjedno iz p redm eta: H isto rija , H isto rija sin d ik aln o g p o k reta, A dm ini­ stracija i knjigovodstvo, R ad n ičk o z a k o n o d av stv o i B iografije (K arla M arxa i M aksim a G orkog). Z a p red av ače su p red v iđ en i N ik o la V laški, Josip M udri, Josip Bauer i d rugi.23 M eđutim , P red sto jn ištv o gradske poli­ cije u V u k o v aru iz ra ž a v a bojazan d a se sin d ik aln a škola ne bi » p retv o rila u kom unističku p ro p ag a n d u i osposobljavanje ostalih rad n ik a za ciljeve kom unističke akcije« s obzirom d a su p red av ači »n o to rn i kom unisti«.24 R azum ije se da u tak v im uvjetim a nije bilo m oguće o rg an iz ira ti tečaj. D vije godine kasnije, brodski M jesni m eđ u stru k o v n i o d b o r U jedinjenog radničkog sindikalnog saveza Jugoslavije tak o đ e r je pokušao o d rža ti tečaj za sindik alne funkcionare.25 Policijski o rg an i su i ov d je p redlagali da se to ne d o zvoli.20 N a jz a d je M in istarstv o u n u trašn jih poslova predložilo K raljevskoj banskoj u p rav i Savske b an o v in e d a to p ita n je riješi »u krugu svoje n adležnosti«.27 P ro g ra m tečaja, odnosno škole za rad n ičk e funkcionere bio je o rije n tira n na ekonom sko prosvjećivanje ali je p ri tom e om o­ gućavao i p ro d ira n je m arksističke misli. Stoga je ta akcija policijski spriječena. P učko sveučilište u N o v o j G rad išk i rad ilo je na p o pularizaciji nauke i pri tom je bilo d ostup n o širim slojevim a stan o v n ištv a m eđu kojim a su i radnici zauzim ali zn ačajn o m jesto. P o p u la rn a p red a v a n ja org an iz ira n a su i na drugim trib in a m a .28 R a d n ič k a a kadem ija u O sijeku b ila je svojevrsna o b raz o v n a institucija i sistem atski je rad ila na p o dizan ju o b razo v n o g niv o a rad n ištv a i njegove klasne svijesti. U tu svrhu o rg an iz ira la je niz p red a v a n ja iz različitih oblasti. Z a raz lik u od N a ro d n e akadem ije29 ta in stitu cija postaje tipično rad n ič k a ustanova. L avoslav K rau s u svojim sjećanjim a navodi d a ga je za rad u R adničkoj akadem iji p rid o b io Iv a n Anišić već 1933. godine. M eđutim , počela je s radom dvije godine kasnije, a p rv o p red av an je o d rža n o je tek 10. o žu jk a 1935. godine. U rad u te in stitucije isticali su se, uz K rausa, Josip G a rv a n i D im itrije Verić. P re d av a n ja su d rža n a svakih 14 d a n a .30 U zevši općenito, z a d a ta k R ad n ičk e akadem ije je rad »na općem ob raz o v a n ju rad n ik a , a napose rad n ičk o g p o d m la tk a, kako bi tu vrlo v ažn u d ruštvenu klasu, što više osposobila za izvršenje njenog istorijskog z a d a tk a , nam jenjenog joj njezinim položajem u društvu«. U 1935. i 1936. godini R ad n ič k a ak ad em ija raz v ija zap ažen u d jelatnost. 370

N a n jez in p o tic a j H r v a ts k o n a ro d n o k a z alište u O sijek u d a v a lo je »ka z ališn e p re d s ta v e socijalne ten d en ce« . U tim p rilik a m a o tk u p ljiv a n o je 50 u laz n ic a i u s tu p a n o ra d n ic im a .31 In ače, n a p re d a v a n jim a je tre tira n a so c ija ln a p ro b le m a tik a ,32 n e k a p r iv re d n a p ita n ja (n a ro č ito u vezi s poslje­ dica m a svjetske ekonom ske k riz e ),33 p ita n ja v e z a n a uz a k tu a ln e p o litič k e do g a đ a je (g ra đ a n sk i r a t u Š p a n jo lsk o j)34 i d ru g a .35 Z b o g ta k v e svoje o rije n ­ tacije R a d n ič k a a k a d e m ija je b ila u b rz o z a b ra n je n a .30 O rije n ta c ija osječkog H r v a ts k o g n a ro d n o g k a z a lišta p rem a so cijaln o m re p e rto a ru d o la z ila je d o iz ra ž a ja i u d ru g im p rilik a m a . N a p o č e tk u 1937. g odine p rip re m a lo je p rem ije ru K rlež in e d ra m e »U log o ru « . T o je b io p o v o d d a se o rg a n iz ira d o la z a k M iro sla v a K rlež e u O sijek gdje se sastao s in te le k tu a lc im a ra z lič itih p o litič k ih o p re d je lje n ja .37 Iste go d in e u H r v a t ­ skom n a ro d n o m k a z a lištu z a b ra n je n o je izv o đ e n je d ra m e I v a n a C a n k a ra »Sluga Je rn e j i n jegovo p ra v o « . O sim to g a, č la n o v i k u ltu rn o -p ro s v je tn e sekcije osječke p o d ru ž n ic e U je d in je n o g rad n ič k o g sin d ik a ln o g sav eza Ju g o ­ s lavije izv o d ili su n a njegovoj sceni L ouis M a rtin o v e » R u d are« i N u šić ev o » S um njivo lice«. S tim p re d s ta v a m a ra d n ic i-a m a te ri g o sto v ali su u V in k o v c im a i Đ u rđ e n o v c u .38 U to k u 1940. go d in e k a z a lište je im alo na re p e rto a ru » N o v i dom « B u lg a k o v a , a z a v rije m e re p riz e čuli su se p ovici »Ž ivjeli kom som olci«. S to g a P re d sto jn iš tv o g rad sk e po licije u O sijek u z a k lju č u je d a je to »čista k o m u n istič k a p r o p a g a n d a n a sceni« i z a h tije v a sk id a n je p re d s ta v e s r e p e rto a ra .39 R a d n ič k a k u ltu rn o -p ro s v je tn a i s p o rtsk a d ru štv a o sta ju jed a n od n a j­ rašire n ijih o b lik a o k u p lja n ja ra d n ik a u sferi k u ltu rn e d jela tn o sti. O n a uje­ d n o u svojim o rg an iz a cio n im o k v irim a o k u p lja ju i n a jv eći broj ra d n ik a , a djelu ju u g o to v o svim slav o n sk im ra d n ič k im c e n trim a . U ra z d o b lju še sto jan u a rsk o g rež im a ra d n ič k a k u ltu rn o -p ro s v je tn a i sp o rtsk a d ru štv a p ro ž iv lja v a la su teške d an e. T a k o se u jed n o m izv je šta ju in sp e k to ra ra d a ističe: » U k u ltu rn o m pog led u nije se n išta veće ili v a ž n ije m oglo stv o riti, o b z iro m n a teško m a te rija ln o sta n je ra d n iš tv a .« 40 N o , u v rijem e p o leta ra d n ič k o g p o k re ta to sta n je se z n a tn o p o p ra v lja d a bi se o p e t, u v rijem e p o č e tk a d ru g o g a sv jetskog ra ta , ra d n ič k a d ru štv a n a šla u teškom p o lo ža ju . U ra z d o b lju d ik ta tu re u S lav o n sk o m B ro d u d jelu je R a d n ič k o k u ltu rn o -p ro s v je tn o i s p o rtsk o d ru štv o » Je d in stv o « . Z a h v a lju ju ć i tom e što su u njegovoj u p ra v i bili refo rm istič k i sin d ik a ln i fu n k cio n a ri, s jedne, te n a sto ja n ju r a d n ik a d a ož iv e k u ltu rn o -p ro s o je tn i i sp o rtsk i rad , s dru g e stra n e , a k tiv n o s t d ru š tv a po sta je in te n z iv n ija . T im e se s tv a ra ju u v jeti i z a u la z a k k o m u n ista u p o jed in e n jegove sekcije. » Jed in stv o « se u ra d n i­ čkoj šta m p i o z n a č a v a k a o k u ltu rn o -p ro s v je tn o , a k a tk a d a i k ao sp o rtsk o d ru štv o iz čega bi se m oglo z a k lju č iti d a p o sto je d v a d ru štv a . M eđ u tim , ono je re g is trira n o k a o R a d n ič k o k u ltu rn o -p ro s v je tn o i sp o rtsk o d r u ­ štv o .41 Širenjem d ru štv e n e d je la tn o sti o n o se ip a k ra z v ija u d v a osn o v n a p ra v c a p a se g o v o ri o R a d n ič k o m k u ltu rn o -p ro s v je tn o m d ru štv u » Je d in ­ stvo« i R a d n ič k o m sp o rtsk o m k lu b u » Jed in stv o « .42 N a k o n stag n acije u 1931. g odini, ra d d ru š tv a p o n o v o o ž iv lja v a . Z a p a ž e n u a k tiv n o s t r a z v i­ ja ju sekcije: e sp era n tsk a , d ile ta n ts k a , ta m b u ra š k a i tre z v e n ja č k a . N osioci r a d a su p re te ž n o m la đ i rad n ic i. O n i o rg a n iz ira ju izlete n a ušće U k rin e, Č a rd a k k o d B u k o v ja i B ro d sk o b rd o n a k o jim a su se rad n ic i m eđusobno 371

zbliž a v ali, raz v ija la se dru štv en a svijest i izv o d ili k rać i pro g ram i, uz recitira n je i pjevanje radničkih pjesam a. V ažan je i rad n a po p u larizaciji i čita n ju nap red n e beletristike koju su izd a v a li »N o lit« i »M inerva«. R a d ­ nici su rad o čitali djela C a n k a ra, G orkog, G alogaže, L o n d o n a i Zole. U la z a k kom unista i njihovih sim p atizera u u p rav u i sekcije »Jedinstva« nije sam o bio z n a k slabljenja u tjecaja refo rm ista već i nove orijentacije u rad u .43 T ak o u vrijem e jak ih m arksističkih stru jan ja p ro sv jetn a sekcija »Jedinstv a« org an iz ira tečaj za u p o z n a v an je ekonom ske teorije K a rla M arxa. Č ini to s nam jerom »kako bi se naša o m lad in a u p o zn ala s osnov­ nim znanjem naučnog socijalizm a«. Pojedine sekcije d ru štv a sve češće gostuju izv a n R adničkog dom a p a je g rađ an sk a štam p a počela n a p a d ati njihov ra d i cjelokupnu djelatnost. T a d a b ro d sk a Istin a donosi član ak pod naslovom »C rven je istok i z a p ad « , s p odnaslovom » N o v i ’k u ltu rtre g e ri’ u brodskoj okolici«, u kojem s o m alo v ažav an jem govori o k u ltu rn o -prosv jetn o j m isiji rad n ik a .44 I n ared n ih godina »Jedinstvo« uspješno ra d i.45 Ali, p o tk ra j 1938. godine P red sto jn ištv o gradske policije u Slavon­ skom B rodu izvještava da se dru štv o ne » p rid rž av a svojih p rav ila i da m u je d elokrug veći, nego li m u je od v lasti odobren«. N a to K raljevska banska u p ra v a Savske b anovine donosi o d lu k u d a se »Jedinstvo« raspusti, a to je na početku 1939. godine p o tv rd ilo i M in istarstv o unu trašn jih poslova.46 O sim »Jedinstva« u Slavonskom B rodu djeluje i R ad n ičk i sp o rt­ ski klub »Borac« koji se kraće vrijem e raz v ija po d utjecajem Općeg rad n ič k o g saveza, a bilo je nasto ja n ja d a ga se i prorežim ski orijen tira. U laskom n a p re d n ijih rad n ik a i kom u n ista u njegove redove to je osuje­ ćeno.47 Veću a k tiv n o st raz v ija u vrijem e o ž iv ljav a n ja rad n ičk o g p o k reta p a i kasnije.48 U P o d v in ju još djeluje K u ltu rn o -p ro sv je tn o d ru štv o »Slo­ b oda«, a u B udainki B udainski am atersk i sportski k lub (BASK). N a podru čju Slavonskog B roda još treb a spom enuti Brodski sportski klub (BSK), te K u ltu rn o -p ro sv je tn o d ru štv o »Sloga« u Bečicu.49 U vrijem e šestojanuarskog režim a u V in k o v cim a d jeluju R ad n ičk o pje­ vačko dru štv o » N a p re d a k « 50 i R a d n ičk i sportski k lu b »Sloga«.51 K asnije n jihov rad još više o ž ivljava. P rv o p rera sta u R a d n ičk o k u ltu rn o -p ro ­ svjetno d ru štv o » N a p re d a k « ,52 do k d rugo osniva sekcije: nogom etnu, lak o atletsku, p livačku i biciklističku.53 S portski klub »Sparta« djeluje u V u k o v aru , ali ne raspolažem o pobližim inform acijam a o njegovoj djelatn o sti.54 N ešto kasnije o ž iv ljav a rad i R adničkog k u ltu rn o -p ro sv je tn o g d ru štv a »Sloga«.55 N aim e, to društvo osnovano je 5. lipnja 1938. godine, a p ra v ila su m u o d o brena d v a mjeseca kasnije. U proljeće 1941. godine p redloženo je njegovo raspuštanje jer postoji »tem eljita sum nja« da će članovi d ru štv a » rad iti na širenju m ark si­ stičke ideologije«.56 O k o sredine 1930. godine u N o v o j G rad išk i osniva se R adnički sportski klub »Borac«,57 koji se k a tk a d o zn ačav a i kao G rad išk i rad n ičk i sportski klub »Borac«.58 K asnije se na z iv a i R a d n ičk i nogom etni sportski klub »Borac«.59 P od p o k roviteljstvom po d ru žn ice Saveza p riv a tn ih nam ješte­ n ik a Jugoslavije osniva se i S portski klub »Sloga«.60 K o n stitu iraju ca sjed­ nica o d rža n a je 1. k olovoza 1931. godine,61 a uskoro su m u odobrena 372

i d ru štv e n a p r a v ila .62 K asnije se u N o v o j G ra d iš k i sp o m in je i R a d n ič k o k u ltu rn o -p ro s v je tn o d ru štv o .63 U N o v sk o j djelu je S p o rtsk o d ru štv o » Je d in stv o « u kojem p re v la d a v a nogom et. R a z d o b lje o d 1925. d o 1935. go d in e o z n a č a v a se k a o » n aj­ sla v n iji p e rio d « n o g o m eta u N o v s k o j.64 O sječka r a d n ič k a k u ltu rn o -p ro s v je tn a i s p o rtsk a d ru štv a b ila su izlo žen a p ritisc im a rež im a p a su n e k a p re sta la s ra d o m . D ru g a su se, ip ak , o d rž a la do k r a ja desetlječa, k a d su p o n o v o d o šla p o d u d a r. T a k o o sječka p o lic ija u p roljeće 1940. godine plije n i im o v in u P je v ač k o g d ru š tv a » Jed n ak o st« i (»k o m u n istič k o g « ) P je v ač k o g d ru štv a » B udućnost«. A k c iju policije p o ­ d r ž a v a H r v a ts k i ra d n ič k i savez i z a h tije v a d a se z a p lije n je n a im o v in a p re d a H rv a ts k o m ra d n ič k o m p jev a č k o m d ru štv u » M a tija G u b ec« .65 P rv ih d a n a 1941. godine z a b ra n je n je ra d i R a d n ič k o m sp o rtsk o m k lu b u .66 N a p o č e tk u 1930. godine u S lav o n sk o j P o žeg i se sp o m in je R a d n ič k i sp o rtsk i k lu b » P ro le te r« ,67 a o d 1934. g o dine rad i se n a o sn iv a n ju R a d n ič k o g k u ltu rn o -p ro s v je tn o g d ru štv a . O njeg o v o j d jela tn o sti p o sto je a rh iv s k i izv o ri što o m o g u ća v a d a se bo lje sag led aju u v jeti ra d a ra d n ič k ih d r u šta v a uopće. N je g o v o o sn iv a n je i ra z v o jn i p u t u k a z u ju n a p o d v o je ­ n o st u rad n ič k o m p o k re tu , ali i n a p o d v o jen o st k o ja se ja v lja k a o poslje­ dica socijalne slo je v ito sti u ra d n ič k o m p o k retu . U k asn ijo j faz i č lan o v i d ru š tv a su p re te ž n o n e k v a lific ira n i ra d n ic i, o d n o sn o rad n ic e k o je čine većinu u u k u p n o m b ro ju č la n o v a . Sto g a žen sk a sekcija i p o k a z u je n ajv eću a k tiv n o s t. Iz sa ču v a n e d o k u m en ta c ije v id i se d a je p r v a red o v n a g o d išn ja s k u p štin a D ru š tv a o d r ž a n a 31. sv ib n ja 1936. godine. Iz a to g a u slijed ila je iz v a n re d n a s k u p š tin a 27. stu d e n o g iste i d ru g a red o v n a g o d išn ja sk u p ­ štin a 7. sv ib n ja n a re d n e godine. M a te rija li te p o sljed n je p ru ž a ju nešto više p o d a ta k a o r a d u i p ro b le m im a D ru š tv a . U p o č e tk u su u n jem u g lav n u riječ im ali p r iv a tn i čin o v n ici i n am ješten ici, ali se k a sn ije situ a c ija p o tp u n o p ro m ije n ila u k o ris t n e k v a lific ira n ih r a d n ik a . O sn o v a n e su žen sk a, p je­ v a č k a i k a z a lišn a sekcija. U o č a v a ju se, m eđ u tim , p o tešk o će koje čine p o licijski o rg an i. T a k o se n a v o d i d a je p jev a č k u sekciju »zagušila ista ru k a kao i k a z a lišn u « .68 V id i se, z a tim , d a su o d rž a v a n e veze s istoim enim d ru štv o m u N o v o j G ra d išk i. T a k o je 22. k o lo v o z a 1937. o rg a n iz ira n z a je d n ičk i izle t u šum u M a k sim o v h ra s t.69 A li, u sk o ro d o laz i i d o p o te ­ škoća koje su im ale ishodište u sam om D ru š tv u . N a p o č e tk u stu d en o g 1938. godine ra s p ra v lja se o » u zro cim a z a sto ja ra d a d ru štv a « .70 U sk o ro do laz i n a jte ž e ra z d o b lje u kojem se ra č u n a s lik v id a cijo m ,71 ali po to m slijede n a p o ri d a se D ru š tv o spasi.72 U sk lo p u tih n a s to ja n ja d o laz i d o godišnje sk u p štin e 17. sv ib n ja 1939. go d in e što je b ilo p o tv rd a d a je k riz a p re b ro đ e n a .73 N a r e d n a s k u p štin a o d rž a n a je 18. v eljače iduće go­ d in e.74 I ta k o se D ru š tv o o d r ž a v a sve d o o k u p a c ije zem lje. T im e, v je ro ja tn o , nisu o b u h v a ć en a sva ra d n ič k a k u ltu rn o -p ro s v je tn a i s p o rtsk a d ru štv a . N a im e , tre b a p re tp o s ta v iti d a ih je b ilo još i u n av e d e ­ nim i u d ru g im sre d in a m a . M n o g a o d n jih d jelo v a la su k rać e v rijem e p a je i to jed a n o d raz lo g a što se o n jim a nisu saču v ali tra g o v i.75 I u p o jedinim po d u z e ćim a o sn iv a ju se ra d n ič k a d ru š tv a i k lu b o v i. T a k o su u V in k o v c im a d jelo v a li: F erolim sk i k u g lašk i k lu b »M etalac« , Ž eljezn i­ č arsk i k u g lašk i k lu b » P o b e d n ik « , K u g la šk i k lu b s tro jo v o đ a i Ž eljezn i­ 373

čarski a tletski klub.76 Osječki kožarci pokušali su o snovati K o žarsk i sp o rt­ ski klub »A dm ira«, ali je M in istarstv o fizičkog v a sp ita n ja o dm ah z a b ra ­ nilo njegovu djela tn o st.77 Osim rad n ič k ih k u ltu rn o -p ro sv je tn ih i sp o rtsk ih d ru šta v a i pojedine sin­ dikalne p o d ružnice raz v ija ju k u ltu rn u d jelatn o st. T o se n aro čito odnosi na p odru žnice U jedinjenog radn ičk o g sin d ik aln o g saveza Jugoslavije, ali i na p o družnice drugih sindikaln ih saveza, p rv en stv en o O pćeg radničkog saveza i H rv a ts k o g radničkog saveza. K u ltu rn o -p ro sv je tn i rad u p o d ru ­ žnicam a U jedinjenog radničkog sin d ik aln o g saveza Jugoslavije u to lik o je z n ačajniji što su one evoluirale u smislu klasnog sazrijev an ja tak o d a su u m nogim a kom unisti im ali odlučujući utjecaj. T a d a k u ltu rn o -p ro sv jetn i ra d postaje jedan od jav n ih ob lik a d jelo v an ja kom unista. T o se naročito odnosi na k u ltu rn o -p ro sv je tn e sekcije, sp ortske a k tiv n o sti, izlete, sijela, sindikalno povezivanje, jačanje rad n ičk e solidarnosti, klasno sazrijevanje, po p u lariza c iju radničke štam pe, k orištenje m arksističke literatu re, u k azi­ v an je na klasni k a ra k te r ku ltu re , odgoja, o b raz o v a n ja itd . T a k v o usmje­ rav a n je rad a režim nije m ogao to le rira ti p a su neke po d ru žn ice došle pod policijski ud a r. T a k a v ra d sin d ik aln ih p o d ru žn ic a k a ra k te ristič an je za većinu slavonskih grad o v a, a n aro čito z a O sijek, Slavonski Brod, V in ­ kovce i V ukovar. R a d »Slobodne rad n ičk e pozornice« u O sijeku zam ire po d u d arcim a šestojanuarskog režim a. M eđutim , već 1934. godine o ž iv ljav a rad k u ltu rn o -pro sv jetn e sekcije p o družnice U jed in jen o g rad n ičk o g sindikalnog saveza Jugoslavije u kojoj uz »stare rad n ik e« (M ato D ilberović, M iroslav Bauer, F ra n jo Som ođi) djeluju i »m lađe sile« (Iv a n R adonić, Bogum il Šedina, O tm a r K reačić, M a tija B unjevac, R u d i Šimić, M a rtin Šimić, Z d en k o H as i drugi). Svi zajedno »rade s oduševljenjem i nižu jednu socijalnu dram u z a drugom «.78 K raus u svojim sjećanjim a pobliže govori o k u ltu rn o -p ro svjetnom rad u u o k v iru sin d ik ata. Spom inje izlete i p rired b e u Čepinu, A di, Petrijevcim a, Belišću, Bijelom B rdu, Đ a k o v u , O rah o v ici, N ašicam a, K neževim V inogradim a i drugim m jestim a. U vezi s tim spom inje i natjecanje rad n ič k ih sportskih d ru šta v a u V in k o v cim a 1936. godine.79 T u ak tiv n o st p ra ti i osječka policija p a je O tm a r K reačić zbog »kom uni­ stičkog d e lovanja i pro p ag a n d e m eđu član o v im a d iletan tsk e sekcije U R S -a« osuđen na 14 d a n a z a tv o ra i izgon iz O sijeka na 5 godina.80 K u ltu rn o -p ro sv je tn a akcija osječkih ra d n ik a n a sta v lja se i tra je sve do z a b ra n e U jedinjenog radničkog sin d ik aln o g saveza Jugoslavije, a vrh u n ac postiže u to k u 1940. godine. T e godine, 21. srp n ja, upriličen je izlet na d rav sk i pješčanik na ušću K arašice, i to uz sudjelovanje član o v a isto­ im ene sekcije iz V inkovaca. Tom p rilik o m »bile su izvješene neke crvene m aram e kao barjaci« uz pjevanje rad n ič k ih pjesam a i k u ltu rn o -p ro sv jetn i program . Izle t su org an izirali M a tija B unjevac i Stjep an Ja n e koji je tom p rilikom i govorio prisutnim . V inkovačke rad n ik e p red v o d ili su K arlo D in e r i Slavko K nežević.81 U isto vrijem e tak v e akcije o rg an iziran e su i u drugim m jestim a. T ako je 11. kolovoza org an iz ira n izlet n a Bosut, ko d R a k o v ačk ih zidina, uz sudjelovanje članova ku ltu rn o -p ro sv je tn e sekcije U jedinjenog radničkog sindikalnog saveza Jugoslavije i K u ltu rn o -p ro sv jetn o g d ru štv a » N a p re ­ 374

da k « . T o j m an ifesta ciji p ris u s tv o v a li su i deleg ati iz O sijek a, Slav o n sk o g B ro d a i Šida. N a im p ro v iz ira n o j p o z o rn ic i i u z crv e n u z a sta v u o d rž a n a je p rire d b a u k o joj su d o m in ira le pjesm e iz sov jetsk o g film a » P a stir K o stja« . K a sn ije su u a rh iv i » N a p re tk a « p ro n a đ e n i k az ališn i k o m ad i » R a d n ik sk itn ic a « i » K o v a č n o v o g a ž iv o ta « .82 T a k v e a kcije o rg a n iz ira n e su i u o k o lici S lav o n sk o g B ro d a, a n jih o v p ro g ra m je » k o m u n istič k o g sm jera« . P r v a je o rg a n iz ira n a u ru jn u , a d ru g a 13. lis to p a d a 1940. godine. P rv o m p rilik o m su stu d e n ti o d ig ra li nog o ­ m etn u u ta k m ic u s č la n o v im a k u ltu rn o -p ro s v je tn e sekcije p o d ru žn ic e U je ­ d in je n o g ra d n ič k o g s in d ik a ln o g sa v ez a Ju g o sla v ije , a p o to m je bilo go v o ra »o o d nosu ra d n ik a i đ a k a « . In ače, obje m an ifesta cije bile su k o d sela Sv. P e tk e .83 O p ć i ra d n ič k i savez ta k o đ e r je n a sto ja o o rg a n iz ira ti k u ltu rn o -p ro s v je tn u d jela tn o st, a z a to je im ao na jv iše m o g u ćn o sti u Belišću i Đ u rđ e n o v c u .84 A ko se im a u v id u v a ž n o st k u ltu rn e d je la tn o sti ra d n iš tv a za jačan je n je­ gove k lasn e svijesti, jasn o je z a što je g ra đ a n s k a k lasa s o m alo v a ž av a n je m g led a la n a tu d je la tn o st. U sk la d u s tim je i n a sto ja n je režim a d a o nem o­ gući ta k v u d je la tn o st. T o se odn o si n a o n u u o k v iru rad n ič k ih k u ltu rn o -p ro s v je tn ih i sp o rts k ih d ru š ta v a i n a o n u u sin d ik a ln im o rg an iz a cijam a . U o č a v a ju ć i utje c a j k lasn o o rije n tira n ih r a d n ik a , o d n o sn o k o m u n ista na u sm je riv a n je k u ltu rn o -p ro s v je tn o g ra d a , o rg an i v lasti rasp u štaju sva ra d ­ n ičk a d ru š tv a u k o jim a su uočene ta k v e ten d en cije. T a p ra k s a n a ro č ito d o la z i do iz ra ž a ja n a k o n sk la p a n ja sp o ra z u m a C v e tk o v ić -M ač e k , k a d v la d a u z a o štren im n a c io n a ln im i so cijaln im s u p ro tn o stim a donosi niz a n tira d n ič k ih m je ra. N a k o n z a b ra n e ra d a rad n ič k im d ru štv im a , uslijedila je z a p lje n a a rh iv a i im ovine, a z a tim pečaćenje p ro sto rija i p re sta n a k ra d a . U nekim slu čajev im a nije se p rib je g a v a lo ra sp u šta n ju d ru štv a , ali se u p u ć iv a lo p o licijske o rg an e d a z a b ra n ju ju izlete, p rire d b e, sastanke i dru g e o b lik e o k u p lja n ja i d je la tn o sti što je b ilo je d n a k o rasp u štan ju . U p o v e z iv a n ju ra d n ič k e , srednjo šk o lsk e, stu d e n tsk e i seoske om ladine z n a č a jn o m jesto p r ip a d a d je la tn o sti sk o jev sk ih o rg a n iz a c ija u srednjim šk o la m a koje su bile c e n tri z a re g ru tira n je rev o lu c io n a rn ih om lad in sk ih k a d ro v a . L egalni izd a n c i skojevsk o g r a d a u p ra v o su đ a č k a d ru štv a koja su o m o g u ća v a la bo lji k o n ta k t s rad n ič k o m i seoskom o m la d in o m . R azloge ta k v o j o rije n ta c iji tre b a tra ž iti i u socijalnoj s tru k tu ri u č en ik a u kojoj z n a č a jn o m jesto z a u z im a o m la d in a sa sela. Štoviše, ti o m lad in ci donijeli su »no v i svjež d a h « u škole.85 N jih o v o d jelo v a n je p rela z ilo je o k v ire škole što se n a ro č ito m ože reći z a ra d sred n jo šk o lsk e o m la d in e u O sijeku, S lav o n sk o m B ro d u , V in k o v c im a i P a k ra c u . T a » n o v a s tru ja n ja « u R ealnoj gim n a z iji u O sije k u osjećaju se o d 1935. godine, a z a h v a tila su i Đ ačk o lite ra rn o d ru štv o » P ro sv je ta« . Svoje lite ra rn e p o k u ša je gim nazijalci su o b ja v ili 1937. godine u a lm a n a h u » U n iv e rz u m « . D v ije godine kasnije D ru š tv o p re sta je s ra d o m .86 R a d n ič k i e sp era n tsk i p o k re t ta k o đ e r je z n a č a jn o p o d ru čje rad n ičk e k u l­ tu rn e d jela tn o s ti i o b lik e m a ncip acije n a k lasn o j osnovi. N a im e , p o red g ra đ a n sk ih esp era n tsk ih d r u šta v a u većim slav o n sk im in d u strijsk im cen­ trim a o sn o v a n a su i ra d n ič k a d ru š tv a ili sekcije u o k v iru k u ltu rn o -p ro ­ s v je tn ih d ru šta v a . E sp e ra n tsk i p o k re t m eđ u rad n ic im a bio je n a jra z v ije n iji 375

u O sijeku i Slavonskom B rodu. Ponegdje su rad n ici u lazili i u g rađ an sk a esperantska d ru štv a , utječući n a n jih o v u o rijen taciju . T ak o se esperantska ra d n ič k a d ru štv a ili tak v e sekcije a firm ira ju k ao o b lik o k u p lja n ja ra d ­ n ištva te uz k u ltu rn u i ob raz o v n u m isiju im aju zn ačajn u ulogu u m arksi­ stičkoj o rijentaciji svojih članova. Isto d o b n o p ridonose p o v eziv an ju i zb li­ ža v an ju ra d n ik a , razvijajući p ro letersk i in tern acio n alizam i m eđusobnu solidarnost. Z bog tak v e njegove orijen tacije o rg an i v lasti sprečavali su esperantski radnički p o k re t.87 E sperantski p o k ret m eđu rad n icim a teško je p ra titi izv a n to k o v a njegova cjelokupnog razvoja. U tom pogledu slavonski g rad o v i, u p ro m atran o m raz d o b lju , igraju v a ž n u ulogu. K ongres esp eran tista u Slavonskom Brodu 1932. godine im ao je a n u lirati nesuglasice »u p ita n ju jed in stv a« , pošto su postojala d v a saveza. M eđutim , bro d sk i kongres to nije uspio riješiti. N a re d n i, šesti kongres o d rža n je u K o p riv n ici 1934. godine, a od ta d a je i redakcija lista La suda Stelo preselila u Slavonski B rod. O v d je je list tiskan u tisk a ri V ilim a Buka. Sedm i kongres o d rža n je 1935. godine u O sijeku.88 E sperantski klub »Espero« u Slavonskom B rodu po stao je jedan od oblika jav n o g d jelo v an ja kom unista. V last je u b rzo uočila d a njegov rad »nije u skladu odobrenih dru štv e n ih p rav ila« , što je u tv rđ e n o p retresom od 11. tra v n ja 1938. godine, kojom p rilik o m su p ro n ađ en e zab ran jen e knjige, novine, brošure i drugi kom p ro m itira ju ć i m ate rijal k o d nekih njegovih članova. N a jv iše je terećen S tjep an K irh o fe r, glavni fu n k cio n ar, a rh iv a r i a d m in istrato r lista La suda Stelo. B rodska po licija je 17. svibnja 1938. godine z a tra ž ila od M in ista rstv a u n u tra šn jih p oslova d a donese odluku 0 zab ran i lista La suda Stelo. M in istarstv o je zatim n ared ilo d a sama policija »nađe m ogućnosti i n ačin a d a sv ak i broj ovog časopisa zaplijeni«. Već 21. svibnja iste godine K raljev sk a ban sk a u p ra v a Savske b anovine donosi odlu k u o rasp u štan ju klu b a »Espero«, a 28. svibnja policija je preuzela njegovu cjelokupnu im ovinu. U isto vrijem e širio se esperantski p o k ret m eđu radnicim a. Počelo se s esperantskom sekcijom »Jedinstva« ko ja je kasnije p rera sla u R ad n ičk i k lub e sp eran tista.89 U O sijeku se esperanto u to k u 1933. godine o zn ačav a kao »vrlo m lad« p o k ret u kojem se ističu L avoslav K rau s i D ra g u tin W ra n k a .90 Kasnije se osniva R a dničko esperantsko dru štv o i pokreće list A n ta u e n .9i M eđutim , 1 u O sijeku je z apažen »uticaj ov d ašn jih kom unista« n a R ad n ičk o espe­ ran tsk o d ru štv o p a ga je n a p rijed lo g osječke policije K raljev sk a banska u p ra v a Savske banovine » rasturila« .92 Isto d o b n o je u redakciji lista A n tauen p ronađeno p etnaest tisuća esperantskih dopisnica »u sv rh u a n tim ili­ tarističke pro p ag an d e« .93 D a n a 8. svibnja 1938. godine o rg an iziralo je v in k o v ačk o R ad n ičk o k u l­ tu rn o -p ro sv je tn o d ru štv o » N a p re d a k « k o n ferenciju esp eran tista kojoj su prisustvovali delegati iz O sijeka, V u k o v ara, Đ u rđ en o v ca i Belog M an a­ stira. N a v o d i se d a je ta k v a ko n feren cija o d rža n a u O sijeku u veljači iste godine, te d a je u V inkovcim a u p rav o završen rad n ičk i esperantski tečaj.94 Z a pisanu rad n ič k u riječ postojali su veom a teški uvjeti, a n aro čito za pojavu glasila koja bi se z alag ala z a k lasnu bo rb u i akciono jedinstvo 376

r a d n ik a . U ta k v im u v je tim a rad n ic i iz g o to v o svih slav o n sk ih g ra d o v a s u ra đ u ju u legalnoj ra d n ič k o j i sin d ik a ln o j šta m p i, jav ljaju ć i se nap isim a u k o jim a go v o re o ra d u svojih s in d ik a ln ih p o d ru žn ic a , ta rifn im a k cijam a, e konom skom i socijalnom p o lo ža ju r a d n ik a , od n o su v lasn ik a p o d u zeća i tv o rn ič k e u p ra v e p re m a rad n ic im a , živ o tn im i rad n im u v jetim a , d jelo ­ v a n ju ra d n ič k ih d ru š ta v a , ra d n ič k o j k u ltu ri i svim d ru g im ob licim a d r u ­ štvene d je la tn o sti ra d n ik a . Svim tim n a p isim a za je d n ičk o je sh v aćan je r a d n iš tv a k a o posebne d ru štv e n e klase p a i u onim slu čajev im a k a d ih nisu p isali k lasn o o rije n tira n i rad n ic i. O sn o v n a fu n k cija ta k v o g p ris tu p a je a firm a c ija r a d n ik a i ra d n ič k e klase u cjelini. O d sla v o n sk ih listo v a ko ji su bili p o d utjecajem n a p re d n ije g d ije la ra d n i­ čke klase i k o m u n is ta tre b a sp o m en u ti osječku S lo b o d n u riječ.05 P o ja v ila se 1936. g o dine k a o list ko ji » z a stu p a interese: n a ja m n ih ra d n ik a , n a m je ­ štenika, č in o v n ik a , p r ip a d n ik a slo b o d n ih z v a n ja , m alih o b rtn ik a i trg o ­ v aca i n a jb ro jn ije g s ta le ža u zem lji — se lja k a« .90 S lo b o d n a riječ je u k a z i­ v a la n a p o k u ša je p re b a c iv a n ja p o sljed ica ek onom ske k riz e n a leđ a r a d ­ n ik a i seljak a, u p o z o ra v a la n a te ž a k ek o n o m sk i p o lo ža j n a ja m n ih ra d n ik a i šegrta. N a d a lje je u k a z iv a la n a p o lo ža j p o ljo p riv re d n ih ra d n ik a i p o jav e u procesu p ro le ta riz a c ije sela. Z b o g n jez in a z a la g a n ja za k lasn u o rije n ­ tac iju u sin d ik a ln o m p o k re tu b ila je p o d p rism o tro m p olicije. Izašlo je svega o sam n aest b ro je v a o d k o jih se p o sljed n ji p o jav io 24. srp n ja 1936. g odine.97 Z n a č a jn o m jesto p r ip a d a i p o ja v i sla v o n sk o b ro d sk o g časopisa »Savrem eni pogledi« 1935. godine, n a ro č ito u k o n tek stu ra z v o ja n a p re d n o g o m la d in ­ skog p o k re ta i d e m o k ra ts k ih ten d e n c ija u o p će.98 Ia k o nije rad n ič k i o rg an , časopis svojom socijalnom o rije n ta c ijo m d o d iru je ten d en cije bliske ra d n i­ čkoj klasi i se ljaštvu. P o ja v io se k a o o rg an n a p re d n e o m lad in e, o tv a ra ju ć i svoje stra n ic e m la đ im k n již e v n ic im a , u m je tn ic im a i z n a n stv e n im ra d n ic i­ m a. U z ostale, u njem u su s u ra đ iv a li: Iv a n G o ra n K o v ačić, A lfre d K u re lec, M a to L o v ra k , M ijo M irk o v ić, J o v a n P o p o v ić , G rig o r V itez, R a d o v a n Z ogović, J o sip B e rk o v ić i d ru g i. N is u ga n a p a d a li sam o haesesovci o k o Istin e, već i k ru g o v i o k o listo v a k o ji su z a stu p a li ideje jugo slav en sk o g a d rž a v n o g i n a c io n a ln o g u n ita riz m a .99 K a d je časopis naglasio p o tre b u rje ša v a n ja n a c io n a ln o g p ita n ja u d ru g ačijem k o n tek stu nego što su to za m išlja li n a c io n a listi i k lerik alc i, došao je p o d još žešći u d a r k o n z e rv a ­ tiv n ih snaga. A k a d je još i svoje stra n ic e u stu p io S rb im a koji pišu e k a v š tinom , čaša je b ila p rev rše n a . M e đ u tim , red a k c ija je m irn o o d g o v o rila d a »istine i k n již e v n o sti im a i iz v a n h r v a ts tv a « .100 Z a tim se n a s tra n ic a m a časopisa p o ja v lju ju tek s to v i B u h a rin a , E ngelsa, G id ea, E re n b u rg a , T o lsto ja, G o rk o g i S ta ljin a . O njegovoj n a p re d n o j o rije n ta c iji svjedoče i neke m isli izn ijete u p o v o d u k o n g resa k n již e v n ik a u P a riz u . N a im e , p ren ijeta je G id e o v a m isao d a » tek u socijalističk o m d ru štv u m ože p o tp u n o d a se ra z ­ v ija osobenost s v a k o g p o jed in c a « , E re n b u rg o v a d a u g rađ an sk o m d ru štv u »um je tn o st i č o v je k živ e od v o jen o « i G o rk o g d a se fašizam » p o k azu je sve drsk ije k a o neg acija svega što p o sto ji p o d im enom e v ro p sk e k u ltu re « .101 K a d je još i B e rk o v ić u s tv rd io d a m ark siz a m nije više sam o filo z o fija već širo k i p o k re t, o rije n ta c ija časopisa b ila je sasvim jasno o d re đ e n a .10N a im e , B erk o v ić piše: »M a rk siza m nije sam o filo z o fija , nije sam o n aj377

ra z ra đ e n iji sistem gledanja na svijet, on je i p o k ret. Čim za tim pokretom stu p aju m ilioni, za te m ilione njegovo nau čn o o b razlo žen je i fu n d iran o st svjetovnog n a z o ra postaje sekun d arn a, a p rim a ra n njegov borbeni zov. O n postaje v jera u bolji ž iv o t na ovoj zem lji i k o d njega se p o n a v lja ona z n a ča jn a p o jav a koja se dogodila s k ršćan stv o m : njega p rim a du h o v n a elita i najšire m ase — oni koje m uči d u ševna b o rb a i oni koje m uči p raz a n ž elu d ac.« 103 Č asopis »Savrem eni pogledi« bio je zap až e n i izv an granica Jugoslavije i izraženo je m išljenje da on »najbolje p red sta v lja [ . . . ] m lad u generaciju Jugoslavije«.104 T reb a još istaći njegovu an tifašističk u i a n tim ilitarističk u o rije n ta c iju .105 Socijalna o rijen tacija časopisa m ože se p r a titi već od p rv ih brojeva. O n registrira izložbu grupe »Zem lja« u B eogradu što je » p rv i p u t, o tk ak o postoji U m etnički pa v iljo n , bila p rv a i jed in a izložba k o ja je značila stv a rn i k u ltu rn i događaj«. K od nas, n a v o d i se, » izrasta m lad a socijalna um etnost iz sve z aoštrenijih klasnih su p ro tn o sti« .106 U vezi s tak v o m o rijentacijom časopisa tre b a spom enuti i rad o v e M ije M irkovića. »Im a velike srodnosti — ističe on — u psihologiji izm eđu b o g atih seljaka i ra d ­ ničke socijalne elite«, a n a su p ro t tom e »postoji srodnost, psihološka i socijalno-ekonom ska, sirom ašnih seljaka i sirom ašnih rad n ik a . O be ove grupe su bliske n aro čito u a grarn im zem ljam a, koje tek ulaze u k a p ita ­ lizam .« O svrćući se na ideologiju h rv atsk o g a seljačkog p o k reta, M irković ističe d a je on »prim ao elem ente kršćan sk o -k ato ličk o g gledanja na svijet i prav a šk e koncepcije o historijskom p rav u h rv atsk e d ržav e. O n je isko­ ristio in stin k t sam o o d ržan ja socijalne grupe, kojoj se obraćao, a ta socijal­ n a grupa jav lja la se u dvostru k o m v id u : kao seljaštvo i kao h rv atsk i n arod. U ugroženom p oložaju o v a socijalna g ru p a se zb ila na ob ran u ž ivota«. Osim toga, jasno je uočio heterogenost seljaštva i njegovo n aivno gledanje na ekonom ska zbiv a n ja , ističući k ao slabost h rv atsk o g a seljačkog p o k reta što njegovi nosioci nisu m ogli stv o riti » ad ek v atn e ekonom ske organizacije kao što su stvorili p o litičk e« .107 U cjelini gledano, »Savrem eni pogledi« nisu se slučajno p o jav ili u slavonskobrodskoj sredini. O n i na svoj način o d raž a v a ju d em o k ratsk a strem ­ ljenja u gradu, a donekle i rev o lu cio n arn e pozicije m lade generacije. Z asluga »Savrem enih pogleda« i jest u tom e što su p rid o b ili m ladu gene­ raciju z a dru štv en a p ita n ja, ukazujući joj n a p u t n a p re tk a i društvenog progresa. N e k o lik o godina kasnije (1940) u O sijeku se jav lja »Put«, časopis za književnost i k u ltu ru , slične idejne orijentacije, a u ređ iv ao ga je M. Streitenberger. Već u prvom b ro ju , a izašla su svega d v a, časopis se o b rač u n a v a s k ritič a rim a m aterijalističk o g sh v aćan ja svijeta koji, v u lg ari­ zirajući m aterijalizam , navode d a m aterijalisti »m ateriju i v rag a uzim aju za boga«.108 M . A. u članku »Filozofski i p rak tičn i m aterijalizam « ističe da se m aterijalisti bore »za najviše ciljeve u zem lji, za bolju budućnost n a ro d a [ . . . ] . T reba b iti na čistu d a se filozofski m aterijalisti — navodi se dalje — ne bore sam o za bolji ž iv o t rad n ičk e klase, sa kojom čine avan g ard u , nego za bolji ž iv o t n a ro d a « .109 »Put« po k azu je interes i za socijalna p ita n ja sela ističući d a o n a u B anovini H rv a tsk o j nisu riješena. 378

U ru b rik a m a » P regled« i » P u b lik a c ije o S o v jetsk o m Savezu« p re v la d a ­ v a ju in fo rm a c ije i p rik a z i o sovjetsk im iz d a n jim a i k u ltu rn o m s tv a ra la š tv u so v jetsk ih n a ro d a . R e z im ira ju ć i izlo ž e n o , m ože se istaći d a je ra d n ič k a k lasa u S lav o n iji, u ra z d o b lju o d 1929. do 1941. go dine, p o k a z a la v elik i in teres za klasno u s m je ra v a n je k u ltu rn ih v rije d n o sti. P ri tom d o laz i d o iz ra ž a ja socijalna svijest i s tre m ljen ja k a ra z v o ju i u n a p re đ e n ju rad n ič k o g k u ltu rn o g s tv a ra ­ la š tv a u svim njegovim oblicim a. U vezi s tim tre b a istaći rad n ič k u soli­ d a rn o s t n a to m p la n u i viso k s tu p a n j o d g o v o rn o sti z a o č u v a n je k u ltu rn ih tek o v in a . T a k v u p o litik u m ogli su v o d iti sam o k lasn o o rije n tira n i i k u ltu rn o u z d ig n u ti rad n ic i. R a d n ič k a k lasa je i tim e p o k a z a la d a se ne b o ri sam o z a svoje e konom ske i p o litič k e ciljev e već i z a slo b o d u k u ltu r ­ n og s tv a ra la š tv a . I z to g a p ro iz la z i d a je c je lo v ito p ris tu p a la oslo b o đ en ju sebe k a o klase dotič u ć i sve sfere egzistencije i p o d u p iru ć i i s te stra n e svoju d ru štv e n u i h isto rijsk u m isiju.

Bilješke

1 Historijski arhiv u Osijeku (dalje: H A O ), Ostavština Stjepana Hcfcra, zapisnik u Redarstvenom povjerenstvu Osijek od 23. I 1929. i tužba Kr. državnom nadodvjetništvu od 25. I 1929; R adničko pjevačko društvo »Sloboda« imalo je sjedište u Gornjem, a R adničko pjevačko društvo »Jednakost« u Donjem Gradu (H AO, R/adničko A/m atersko/ Kazalište — repertoar za 1954/55, neregistrirano). 2 H r v a ts k a ob ra n a , 26. I 1929. 3 N a početku 1938. godine obnavlja se Zajednica radničkih kulturno-prosvjetnih dru­ štava (R a d n ik , 28. 1. 1938). Cilj Zajednice je »da poveže sav kulturni rad među radništvom , da ga postavi na čvrste temelje i omogući sistematske kulturne akcije većih razmjera« (R a d n ik , 4. II 1938). 4 Radničko turističko društvo sa središnjicom u Sarajevu osnovano je 1932. godine. Kraljevska banska uprava Drinske banovine odobrila mu je pravila 30. srpnja 1932, ali je raspustila D ruštvo već 12. siječnja 1937. godine (Institut za historiju radničkog pokreta H rvatske u Zagrebu (dalje: IH R P H ), grupa: Sindikati, K 5, raspis Kraljevske banske uprave Drinske banovine od 12. I 1937). s R a d n ič k e n o v in e , 17. I 1930. * Isto, 10. VI 1932. 7 Arhiv za radnički pokret Beograd (dalje: ARP), H rvatska 1919-1945, 1/98. 8 R a d n ič k e n o v in e , 17. I 1930. 9 Historijski institut Slavonije i Baranje Slavonski Brod (dalje: HISB), Sindikati, f. 1/94—96, izvještaj Predstojništva gradske policije Osijek od 11. V II 1932. 10 Isto, H r v a ts k a ob ra n a , 9. V II 1932. 11 L eo n Š ta jn ič , K ulturna funkcija radničkog sportskog pokreta, R a d n ič k e novin e, 1. I 1934. 12 N a r o d i d r ž a v a , 8. VI 1929. 13 Tako se kovalo bratstvo i jedinstvo, Trnjani 1972, 15.

379

14 M ile K o n je v ić , Kulturno-prosvjetna i sportska djelatnost radničke klase u Slavon­ skom Brodu od 1929. do 1941. godine, B rodski list, 26. listopad te 2, 9, 16. i 23. studeni 1973. (dalje: Kulturno-prosvjetna i sportska djelatnost ...) . 15 Đ o rđ e R adisić, Prosvetna i kulturna aktivnost vukovarskog proletarijata 1919. i 1920. godine, Drugi kongres Komunističke partije Jugoslavije — Vukovar 1920, zbornik radova, Slavonski Brod 1972, 331—349. 16 R a d n ič k e n o vin e, 31. I 1930. 17 Usp.: Radnički i narodnooslobodilačkipokret u Pakracu i okolini, Slavonski Brod 1970, 119. 18 R a d n ič k e n o v in e , 1. X II 1935. 19 IH R PH , Sindikati, K 5, izvještajSreskognačelstva Pakrac od 10. V 1937. 20 R a d n ič k e n o v in e , 5. IV 1935. 21 IH R PH , Sindikati, K 6 , izvještaj Predstojništva gradske policije Vinkovci od 20. II 1938. 22 Arhiv Hrvatske Zagreb (dalje: AHZ), Kraljevska banska uprava Savske banovine (dalje: KBUSB), K 90, Pravila poljoprivredne knjižnice i čitaonice i omladinske družine u Dobroviću. 23 IH R PH , Sindikati, K 4, predstavka Mjesnog međustrukog odbora Ujedinjenog rad­ ničkog sindikalnog saveza Jugoslavije od 7. II 1936. 24 Isto, izvještaj Predstojništva gradske policije Vukovar od 7. II 1936. 25 Isto, K 6, izvještaj Predstojništva gradske policije Slavonski Brod od 5. I 1938. 26 Isto, izvještaj KBUSB od 15. I 1938. 27 Isto, izvještaj Ministarstva unutrašnjih poslova od 24. I 1938. 28 Tako Maksimilijan Fischer u Virovitici drži predavanje: »Pračovjek — njegov život i njegova kultura« ( R a d n ič k e n o v in e , 13. I I I 1936). 29 H r v a ts k i list, 6. I 1932. 30 O tome opširnije: L a v o sla v Kratiš, Susreti i sudbine, Osijek 1973, 262—263; Glas Sla vo n ije, 6. IV 1952. 31 Slo b o d n a riječ, 12. IV 1936. 32 Isto, 5. IV 1936. 33 Isto, 12. IV 1936. 34 Isto, 22. V 1936. 35 O tome govore naslovi nekih predavanja: »Uzroci svjetske ekonomske krize« (Slo­ bodna riječ, 19. IV 1936), »Savremena Španija« (Slobodna riječ, 1. V 1936), »Prostitu­ cija kao socijalna bolest (S lo b o d n a riječ, 5. IV 1936), »Đerđ Doža — mažarski Matija Gubec«, »Katode i rendgen zrake«, »Ljubav kod biljaka«, »T. G. Masaryk«, »Einsteinova teorija«, »Zemlja-Mjesec-Sunce«, »Osnovni pojmovi kemije«, »Matija Gubec«, »Dijalektički materijalizam«, »O postanku čovjeka«, »Spolne bolesti« itd. ( L . K raus, n. dj., 262-263). 38 L. K raus, n. dj., 263. 37 Isto, 290-295. 38 HAO, R/adničko/ A/matersko/ Kazalište - repertoar za 1954/55, Iv a n Flod, Jedan oživotvorcni san, neregistrirano. 39 HISB, Teror vladajućeg režima, f. 6/135—136, izvještaj Predstojništva gradske policije Osijek od 13. X II 1940. 40 HAO, Oblasna inspekcija rada (dalje: OIR), K 7, izvještaj za 1932. godinu od 20. III 1933. 41 R a d n ič k e n o vin e, 10. X 1930.

380

« Isto, 17. II 1933. 43 M . K o n je v ič , Kulturno-prosvjetna i sportska djelatnost 44 Isto. 45 R a d n ik , 18. II 1938. 44 HISB, Teror vladajućeg režima, f. 4/128, izvještaj P re d sto jn ištv a gradske policije Slavonski Brod od 29. I 1939. 47 M . K o n je v ić , Kulturno-prosvjetna i sportska djelatnost . . . 48 R a d n ik , 18. II 1938. 49 D ragisa J o v ić , M ile K o n je v ić , Radnički pokret u Slavonskom Brodu između dva svjetska rata, Slavonski Brod 1974, 375. 50 R a d n ič k e n o v in e , 20. II 1930. 51 Isto, 21. III 1930. 32 R a d n ik , 11. III 1938. 53 AHZ, KBUSB, K 90, Sportski pregled za 1938. godinu. 54 R a d n ič k e n o v in e , 31. I K 90, Sportski pregled za 34 IH R P H , Sindikati, K 9, 1941. 37 R a d n ič k e n o v in e , 1. VI

1930; »Sparta« se spominje i kasnije. Usp.: AHZ, KBUSB, 1938. godinu 5SA H Z, KBUSB, K 89, 1074. izvještaj Predstojništva gradske policije Vukovar od 22. III 1930.

38 Isto, 13. VI 1930. 39 A H Z , KBUSB, K 9 0 , Sportski pregled za 1938. godinu. 40 IH R P H , Sindikati, K 4 , izvještaj Sreskog načelstva N ova Gradiška od 24. XI 1931. 41 Isto, zapisnik konstituirajuće sjednice. 42 Isto, rješenje Kraljevske banske uprave Savske banovine od 28. X II 1931. 43 HISB, Sindikati, f. 15/125—130, spominje se u vezi s radom Radničkog kulturno-prosvjetnog društva u Slavonskoj Požegi. 41 P a k r a č k i v je s n ik , listopad 1971. 43 HISB, Banska vlast Banovine H rvatske (dalje: BVBH), f. 6/16, pismo Hrvatskog radničkog saveza Zagreb od 17. IV 1940. i izvještaj Predstojništva gradske policije Osijek od 8. IV 1940. 44 IH R P H , Sindikati, K 9 , izvještaj Predstojništva gradske policije Osijek od 12. I 1941. 47 R a d n ič k e n o v in e , 28. III 1930. 48 IH R P H , Sidikati, K 8, zapisnik od 7. V 1937. 49 R a d n ik , 3. IX 1937. 70 IH R P H , Sindikati, K 8 , zapisnik od 9. X I 1938. 71 Isto, zapisnik Likvidacionog odbora od 4. I 1939. 72 Isto, O kružnica svim prijateljim a i članovima Radničkog kulturnog i prosvjetnog društva. 78 Isto, zapisnik od 17. V 1939. 74 Isto, zapisnik od 18. II 1940. 73 Tako se spominju D aruvarski radnički sportski klub (AHZ, KBUSB, K 91, 3187), Nogom etni klub »Borac« u Čepinu i Sportski nogometni klub »Borac« u Kneževim Vinogradim a (H A O , O stavština Lavoslava Krausa /dalje: OLK/, L a vo sla v K raus, R adnički pokret u Osijeku 1870-1945, 12-24). 74 AHZ, KBUSB, K 90, Sportski pregled za 1938. godinu.

77 Isto. 381

78 H A O , R /a d n ič k o / A /m a te rsk o / K azalište o ž iv o tv o rc n i san, nereg istriran o .

re p e rto a r z a 1954/55, Iv a n F lod, Je d an

79 H A O , O L K , L . K raus, R a d n ič k i p o k re t u O sijeku 1870—1945, 12—25. 80 IH R P H , Š panjolski O sijek od 21. X 1937.

d o b ro v o ljci,

K 41,

81 Isto, P erio d sk i izvještaji o k re ta n ju g radske policije O sijek od 1. V III 1940.

izvještaj

P red sto jn ištv a

kom unizm a,

K 13,

gradske

izvještaj

policije

P red sto jn ištv a

82 H IS B , T e ro r v lad aju ćeg režim a, f. 4 /1 4 5 -1 4 7 , izvještaj P red sto jn ištv a gradske po li­ cije V inkovci od 21. IX 1940. 83 A H Z , B V B H , K 18, iz v ještaj Sreskog načelstva Slavonski B rod od 26. X

1940.

84 U tim m jestim a p o d ru žn ice O p ćeg rad n ičk o g saveza pre d stav lja le su njegova glavna u p o rišta u Slavoniji. P o d ru ž n ic a u Bclišću ra z v ija razn o lik u ku ltu rn o -p ro sv jetn u i sp o rtsk u ak tiv n o st. O n a im a » na našem p o dručju p rv i rad n ičk i ton-kino« (R a d n ič ki glasnik, 7. V 1932), čitao n icu s ra d io ap a rato m , b iblioteku s pre k o 1000 knjiga, tam b u ­ rašk i zbor, pjevački zb o r, trib in u z a p o p u la rn a p re d a v a n ja i sportski klub (R a d n ič ki glasnik, 8. I I I 1930). Slične a k tiv n o sti raz v ija i pod ru žn ica u Đ urđ en o v cu (R a d n ičk i glasnik, 7. V 1932). I u nekim dru g im m jestim a O p ći ra d n ičk i savez nastoji o rg a n iz ira ti k u ltu rn o -p ro sv jetn i i sportski ž iv o t ra d n ik a . T a k o p o d ru ž n ic a u K neževu im a »radničku um jetničku grupu ’S lo b o d a’« (R a d n ič k i g lasnik, 2. V I I I 1930). P o d utjecajem njegovih p o družnica su i R a d n ič k i sportsk i k lu b »Pro leter« u S lavonskoj Požegi (R a d n ič k i glasnik, 22. I I I 1930) te » R a d n ičk o k u ltu rn o - šp o rtsk o d ruštvo« u O sijeku (R a d n ič k i glasnik, 15. X 1930). 85 M ilo v a n L azić, R e v o lu cio n arn i ra d u osječkoj U čiteljskoj školi uoči dru g o g svjetskog r a ta , U čiteljsk a škola B o žid ara M aslarića u O sijeku 1893-1953, O sijek 1953, 102. 88 Iv e M a iu ra n , R e aln a gim n azija u O sijeku 1870—1941, Z b o rn ik z a historiju školstva i pro sv jete 7, Z ag reb 1973, 8 5 -8 6 . 87 M . K o n je v ič , E sp eran tsk i p o k re t u S lavonskom B rodu o d 1929. do 1941. godine, B ro d ski list. 12. i 19. X 1973. 88 Glas Sla vo n ije, 14. X I 1950; U sp .: L. K raus, n. dj., 283. 89 D . J o v ić , M . K o n jevič, n. dj., 3 5 6 -357. 90 H r v a ts k a obrana, 15. IV 1933. 91 Glas o m ladine, 15. V I 1937. 92 IH R P H , P erio d sk i izv ještaji o k re ta n ju kom unizm a, gradske policije O sijek od 2. I I I 1938.

K l l , izvještaj P red stojništva

93 Isto, izv ještaj P re d sto jn ištv a g radske policije O sijek od 1. V 1938. 94 A H Z , KBUSB, K 824, izv ještaj P red sto jn ištv a gradske policije V inkovci od 9. V 1938. 95 P re m a K rau su »je ideja o listu n ik la u glavi Z d en k a H asa, koji je uopće i preuzeo glav n u brigu i sav re d a k to rsk i i a d m in istrativ n i ra d o ko budućeg lista«. P reth o d n o je tre b a lo p ro n aći »zajed n ičk u p la tfo rm u « sa socijalistim a ta k o d a su u »kom binirani redak cio n i odbor« ušli: M irk o P ctrin ec, Josip K reačić, F ra n jo Som ođi, L avoslav K raus, Z d e n k o H a s, Jo sip G a rv a n i R u d i Šimić (L . K raus, n. dj., 2 69-270). 96 Slo b o d n a riječ, 28. I I I 1936. 97 Isto, 24. V II 1936. 98 Sa vrem en i pog led i — m jesečnik z a književnost, n a uku i um jetnost. I godina br. 1—12 (br. 6—7 p o d naslo v o m : N o v i pogledi, urednik, v lasnik i iz d avač Josip Berković), b r. 3 bez ozn ak e u re d n ik a , br. 1 i 4 - 5 izd a v ač i odgovorni ured n ik M ato C viić, II go d in a br. 1 -1 0 , iz d av ač i o d g o v o rni ured n ik M a to C viić, u re dnik V atroslav Repić.

382

'• Ju g o sla v e n sk a sloga, 28. X I I 1935; S a v re m e n i p o g le d i su najčešće » re v iju p ra v o v je rn ih m ark sista « (U sp .: S a v rem en i p o g le d i, 2/15. I I 1935).

sv rsta v a n i

u

100 S a v r e m e n i p o g le d i, 5/1. IV 1936. 101 Isto , 8 -9 /1 9 3 5 , 2 0 0 -2 1 5 . 102 Isto , 1 1 -1 2 /1 9 3 5 , 284. l0J Isto . lw Isto , 1/1936, 75. 105 Isto , 8—9/1 9 3 6 , 236—2 3 7 ; B e rk o v ić n a jednom m jestu ističe d a su se H r v a ti » o tv o re n o iz jasn ili u p rilo g šp a n jo lsk ih b u n to v n ik a !« Z a tim n a s ta v lja : » S v eta h rv a tsk a tr a d ic ija lo ja ln o s ti je p r e k in u ta . P r v i p u t u svojoj h isto riji H r v a ti n a v ija ju z a p o b u ­ n jen ik e [ . . . ] « (Isto , 236). 1M Isto , 4 /1935, 1 2 1 -1 2 2 . 107 Isto , 2 -3 /1 9 3 6 , 3 8 - 3 9 ; 1 0/1936, 2 4 4 -2 4 5 . 108 P u t, 1/1940, 2. ,M Isto , 11/1940, 49.

Kulturno-prosvjetna djelatnost Oblasnog narodnooslobodilačkog odbora za Slavoniju

D ušan Plećaš

I N a oslobođenom te rito riju S la v o n ije o d v ija la se n a p o č e tk u god. 1943. o rg a n iz ira n a p ro s v je tn o -k u ltu rn a d je la tn o s t.1 P ri Štabu I I I o p e ra tiv n e z one o sn o v a n je 1. I I 1943. C e n tra ln i p ro sv je tn i o d b o r za S lav o n iju i S rijem . Z a d a ta k o d b o ra b io je d a o tv a r a o sn ovne škole i an a lfa b etsk e tečajeve, iz ra d i n a s ta v n i p la n z a škole i fo rm ira p ro sv je tn e o d b o re p ri k o ta rs k im N O O - im a .2 O d b o r je n a o slobođenom te rito riju u vrem en u od 7. I I do 14. I I I 1943. p ro v e o p ro sv je tn u k a m p a n ju u to k u k oje je sve p rip re m lje n o z a o sn iv a n je o sn o v n ih škola. O k ru ž n i k o m ite t K P H N o v a G ra d iš k a u p u tio je 6. I I 1943. d o p is svim k o tarsk im k o m ite tim a u kom e ih o b a v je š ta v a d a je o sn o v a n C e n tra ln i p ro sv je tn i o d b o r. »R ad i toga, k a ž e se u dop isu , tre b a u č in iti sve d a se o rg a n iz ira što veći b ro j u čitelja, u čiteljsk ih k a n d id a ta i o sta lih sre d n jo šk o la c a k a o i p ro fe so ra, te ih u p u ć i­ v a ti n a rasp o lo ž en je C e n tra ln o m p ro sv je tn o m o d b o ru . P o re d to g a treb a sa svoje s tra n e d a sve učin ite u p o g led u p o m ag a n ja C e n tra ln o g p ro sv je t­ nog o d b o ra u ra z n o m teh n ič k o m školskom p rib o ru . T a k o , šaljite na p o m en u ti o d b o r p a p ir , k red e , o lo v k e, tin te , sp u žv e, šestare, p a k p a p ire i o stalo. P o što n a našem oslobođen o m i n eoslobođenom te rito riju im a p u n o škola to g led a jte d a p o k u p ite sav ta j m a te rija l i šaljite ga g ornjim o d b o ­ rim a .« 3 O k u ltu rn o j d jela tn o s ti n a oslob o đ en o m te rito riju v o d io je n a p o četk u 1943. b rig u A g itp ro p P o v je re n s tv a C K K P H z a S lav o n iju . U svom iz v je šta ju C e n tra ln o m k o m ite tu K P H o d 9. I I 1943. P o v je re n stv o C K K P H z a S la v o n iju n a v o d i d a u S lav o n iji d jeluje P rv o slav o n sk o k azalište k o je b ro ji 14 č la n o v a i red o v n o o d rž a v a p rire d b e. P r i k a z alištu je osno­ v a n a i glaz b e n a sekcija. A g itp ro p je u svojoj teh n ici iz d a v a o list S la vo n sk i p a r tiz a n , ra d io -v ije sti i ra z lič ite b ro šu re. U teh n ici je ra d io slik a r F ra n jo M ra z i s još d v a slik a ra -a m a te ra osim p la k a ta iz ra đ iv a o i slike d ru g a T ita .4 T i p o č e tn i r e z u lta ti k u ltu rn o -p ro s v je tn e a k tiv n o s ti N O P - a S lavonije p re ­ k in u ti su u p roljeće 1943. z a vrije m e o fen z iv n ih a k c ija i teških borbi u S lavoniji. 25

K ultura i um jetnost u N O B-u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

385

II U svibnju 1943. fo rm ira n je P riv rem en i oblasni N O O za Slavoniju, najviši organ n a rodne v lasti u Slav o n iji.5 U svom p rv o m izvještaju In icija­ tivnom odboru Z A V N O H -a od 24. V 1943. Priv rem en i oblasni N O O nav o d i ove p o d a tk e o p rosvjetn im p rilik a m a u S lavoniji: »Prosvjetne p rilik e na našem oslobođenom p o d ru čju slabe su. Istin a, d a je p red duže vrem ena pri Štabu I I I O p er. Z one bio fo rm ira n P ro sv jetn i o d b o r za Slavoniju, ali njegov dosadašnji rad nije z a d o v o ljav aju ći. T aj P rosvjetni od b o r org an iz ira o je m eđutim jed an tečaj za nastav n ik e, koji bi ru k o v o ­ dili prosvjetnim školskim radom u našim selima. K ak o stv ari sada stoje, izgleda da će nam uspjeti o rg an iz ira ti tečajeve za odrasle i djecu, dok s p itanjem o tv a ra n ja škola za djecu s tv a r stoji teže s razloga, što nem am o dovoljno učitelja, školskih z g ra d a , a n ajv eća teškoća oko o tv a ra n ja škola sastoji se u tom e, što se ro d itelji boje d a im djeca u školam a ne bi bila od nep rijate lja b o m b ard o v an a. P o red toga treb aju djecu za čuvanje blaga i lakše radove, jer je m nogo sta n o v n ištv a uslijed tero ra p o strad alo , a drugi dio je p ristu p io u našu vojsku, tak o d a im am o na selim a m alo radne snage. F unkciju postojećeg P rosv jetn o g O d b o ra preuzeće jedan član našeg Izv ršn o g N O O -a .« ° In ic ija tiv n i od b o r Z A V N O H -a d o stav io je 31. V 1943. ok ru žn im N O O -im a up u te za u n a p ređenje k u ltu rn o -p ro sv je tn o g rad a na oslobođenom terito riju . U u p u tam a se kaže d a p ri svakom N O O -u treb a fo rm irati k u ltu rn o -p ro sv je tn i o d b o r koji će sa čin jav ati » [ .. .] jed an član N O O -a kao pročelnik, jedan p red sta v n ik A F Ž -a i U S A O H -a, te jedno stručno lice: učitelj, ruk o v o d ilac tečaja, đ ak , bivši čin o v n ik — uopće svako pism eno lice od an o narodnooslob o d ilačk o j bo rb i« .7 U u p u tam a se navode i funkcije k u ltu rn o -p ro sv je tn ih o d b o ra: »U d jelo k ru g ra d a K P O -a spada o rg an iz ira n je ruk o v o đ en ja i snašanja o d g ovornosti za cjelokupni školski i vanškolski k u ltu rn o -p ro sv je tn i rad . T aj ob u h v aća školsku obuku, p ro rađiv an je štam pe u dom u, tečajeve z a nepism ene, k u ltu rn o -p ro sv je tn a p re­ d a v a n ja i priredbe, zidne novine, pjevačke, horske i recitacione zborove, glum ačke grupe itd .« 8 U lipnju 1943. P rosvjetni odjel Z A V N O H -a izra d io je privrem eni n a ­ stavni program za osnovne škole. P ri izrad i toga p ro g ram a korišten je i privrem eni na sta v n i p lan i pro g ram što ga je izrad io P rosvjetni odbor Slavonije.9 N a I zasjedanju Z A V N O H -a (13. i 14. V I 1943) u izvještaju o rad u In icijativ n o g od b o ra Z A V N O H -a o k u ltu rn o -p ro sv jetn o m rad u rečeno je: »K ultu rn o -p ro sv jetn i ra d n a oslobođenom terito riju H rv a ts k e nije se m ogao o d v ija ti, uza sva n asto jan ja In icijativ n o g o d b o ra, n ap ro sto zbog toga što su fašistički b a n d iti najveći dio školskih z g ra d a p o p alili i uništili, i, drugo, zbog po m an jk a n ja stručnog učiteljskog osoblja. U n ato č toga n a ­ rodnooslobodilački odbori p od ruko v o d stv o m In icijativ n o g od b o ra p o d u ­ zim ali su sve d a podignu k u ltu rn o -p ro sv je tn i ž iv o t pozadine. U Lici, Baniji i G orskom K o ta ru , K o rd u n u , H rv a tsk o m P rim o rju i Žum berku org anizirani su m nogi tečajevi z a nepism ene, a gdje god se m oglo o d rža ­ vao se i školski rad . U Slavoniji je pro sv jetn i rad bio još življi. Tam o 386

je p o re d školske o b u k e i teč a jev a z a nepism ene o d rž a n o n e k o lik o tečajev a za učite ljsk o oso b lje.« 10 P o slo v n ik o m Z A V N O H - a o ra d u N O O - a u H rv a ts k o j d e fin ira n a je o rg an iz a cio n a s tr u k tu ra N O O - a . P re d v iđ e n o je d a p ri N O O -im a po sto je ovi odsjeci: u p ra v n o -a d m in istra tiv n i, g o sp o d arsk i, p ro m e tn i, z d ra v s tv e n i, socijalni, p ro p a g a n d n i i p ro sv je tn i. P o slo v n ik o m su o d ređ e n i od sje k a bili su:

z a d ac i sv ak o g o d sjek a. Z ad a c i

p ro sv je tn o g

» P ro sv je tn i odsjek v o d i b rig u o cijelom k u ltu rn o -p ro sv je tn o m rad u . O n p re k o k u ltu rn o -p ro s v je tn ih o d b o ra (K P O ) koji se o b ra z u ju p ri svakom N O O - u o rg a n iz ira i ru k o v o d i k u ltu rn o -p ro s v je tn im rad o m , koji se dijeli na d v o je i to : a) školski ra d , b) v a n šk o lsk i rad . U školskom r a d u p o m až e o tv a ra n je šk o la, n am ještan je stru č n ih lica, o tv a ­ ra n je k r a tk ih k u rse v a z a osp o so b lja v an je n estru čn ih lica za p ro sv je tn i i školski ra d u našim selim a, s tv a ra školski p la n i p ro g ram . U v an šk o lsk o m ra d u koji se o d v ija p rek o ’D o m a k u ltu r e ’ rad i p o o d ređ e ­ nom p ro g ra m u : 1. O d rž a v a n je a n a lfa b e ts k ih teč a jev a z a o d rasle nepism ene. 2. R a s tu ra n je šta m p e o d koje u v ije k jed a n p rim je ra k tre b a d a stoji u D o m u k u ltu re n a rasp o la g a n ju cijelom n a ro d u . 3. O d rž a v a n je k u ltu rn o -p ro s v je tn ih p re d a v a n ja u z p rire d b u ili bez nje. 4. Z id n e novine. 5. P je v ač k i, h o rsk i i rec ita c io n i z b o ro v i te g lum ačke grupe. 6. Sastanci. 7. R a z v ija n je istin sk ih d ru g a rs k ih od n o sa. 8. P o m a že o tv a ra n je n a ro d n ih u n iv e rz ite ta .« 11 U srp n ju 1943. Z A V N O H je iz d a o » N o v e u p u te o o rg an izaciji p ro p a ­ g a n d n e službe«, k o jim se, izm eđu ostalo g , iz p ro sv je tn o g odsjeka N O O - a iz d v a ja k u ltu rn o -u m je tn ič k i ra d i p ren o si u n a d le ž n o st p ro p ag a n d n o g odsjeka. T im u p u ta m a o d ređ e n o je d a p ro p a g a n d n i o djeli o b lasnih i o k ru ž n ih N O O o d b o ra im aju p o litič k i i k u ltu rn o -u m je tn ič k i sektor. K u l­ tu rn o -u m je tn ič k i s e k to r o rg a n iz ira t će k a z ališn e grupe, foto-sekcije, d o ­ m ove k u ltu re i z id n e n o v in e, n jim a n ep o sred n o u p ra v lja ti, odnosno v o d iti b rig u o njih o v o m r a d u .12 O b la sn i N O O n a sjednici o d rž a n o j 3. V I I 1943. fo rm ira o je sek to re p rem a P o slo v n ik u Z A V N O H - a . F o rm ira n je i K u ltu rn o -p ro sv je tn i o d b o r. U izv je šta ju o ra d u P riv re m e n o g o b lasn o g N O O - a n av ed en o je d a n a oslobođen om p o d ru č ju S lav o n ije ra d e 32 škole, a d a 20 sela z a h tije v a o tv a ra n je škola. O rg a n iz ira n je u čiteljsk i k u rs k o ji p o h a đ a 6 p o laz n ik a . V a n školski k u ltu rn o -p ro s v je tn i ra d o d v ija o se u g lav n o m u o m lad in sk o j o rg a n iz a c iji.13 N a čelu K u ltu rn o -p ro s v je tn o g o d b o ra P riv re m e n o g oblasnog N O O b io je B ogdan C rn o b rn ja , a u jesen 1943. tu je d u ž n o st preu zeo Jo sip C azi. Isto d o b n o s osnivanjem O b la sn o g K P O fo rm ira n i su i o k ru žn i k u ltu rn o 387

-pro sv jetn i o dbori i im enovani p ro sv jetn i referen ti. P ro sv jetn i referen t za O k ru ž n i K P O Psunj bio je P ero D rag ila, za P o d ra v sk i o k ru žn i K P O N e d a Jelovica i za O k ru ž n i K P O D ilj D m ita r D a k ić .14 U jesen 1943. K u ltu rn o -p ro sv je tn i odjel Priv rem en o g a oblasnog N O O -a ru k o v o d io je širokom m režom osnovnih škola n a oslobođenom pod ru čju Slavonije. Iz izvještaja toga odjela Z A V N O H -u od 21. X 1943. v id i se d a su u svim m jestim a gdje su z a to po sto jale m ogućnosti otv o ren e škole i fo rm iran i k u ltu rn o -p ro sv je tn i o d bori. N a p o d ru čju k o ta ra Požega rad ilo je 10 osnovnih škola, u k o ta ru D a ru v a r 3, u k o taru N o v sk a 4, u k o taru P o d ra v sk a S latina 6, u k o ta ru G ru b išn o Polje 6, na pod ru čju okru g a O sijek 2 i na po d ru čju o k ru g a D ilj 2 osnovne škole. U izvještaju se nav o d i da je u k o ta ru P ožega osnovano 6 k u ltu rn o -p ro sv je tn ih od b o ra u o pćinam a i 34 k u ltu rn o -p ro sv je tn a o d b o ra po selim a.15 P ro sv je tn i odjel Z A V N O H -a o d g o v o rio je n a taj izvještaj dopisom u kom e se napom inje d a ubuduće um jesto n a z iv a k u ltu rn o -p ro sv je tn i odjel i k u ltu rn o -p ro sv je tn i od b o r tre b a u p o tre b lja v a ti naziv e pro sv jetn i odjel i pro sv jetn i odbor. O djelokrugu ra d a o d jela i o d b o ra k aže se: »O snovni posao našeg odjela je p o dizanje opće o b razo v an o sti n aro d a. N a njega d ak le o tp a d a org an izacija ana lfa b etsk ih tečajeva, osnovnih i srednjih škola, te k urseva z a sticanje općeg o b raz o v a n ja. T im e je u jedno i o d re­ đeno djelovanje P ro sv je tn ih od b o ra. R a d kojeg ste vi do sada vršili osnivajući D om ove k u ltu re , dječje dom ove i ra d s p io n irim a ne p rip a d a našem odjelu. D om ove k u ltu re osn iv a P ro p a g an d n i odjel, dječje dom ove O d jel z a socijalnu skrb, a ra d s p io n irim a vrši U S A O H [ .. .] . Pro sv jetn i odjel (odnosno referen ti) je in icijato r, o rg a n iz a to r i izvršilac rad a , a odbori su sam o pom oćna tijela, koja m u p o m ažu u rad u i om ogućuju koo rd in aciju r a d a s našim m asovnim organizacijam a, koje u svojem p ro g ram u im aju i pro sv jetn i r a d .« 16

III N a d aljn ji razvoj k u ltu rn o -p ro sv je tn e d jelatn o sti u Slavoniji z n a tn o je utjecala P rv a k onferencija p rosv jetn ih i k u ltu rn ih rad n ik a Slavonije, o d rža n a u V oćinu 7. i 8. X I 1943. K o n feren ciju je sazvao i priprem io P rivrem eni oblasni N O O . U rad u konferencije sudjelovalo je oko 150 učitelja, p rofesora i k u ltu rn ih rad n ik a iz svih k raje v a Slavonije. U svečanom dijelu konferencije p risu tn e je u ime O blasnog N O O -a p o ­ z d ra v io Josip C azi. Ista k a o je značenje te konferencije i naglasio d a će prosvjetni radnici svojim radom n a p rav iln o m ra z v itk u m lade generacije p rid o n ije ti svoj udio i obol oslobođenju naših n aro d a. K onferenciju su p o z d ra v ili i p redstavnici oblasnih ru k o v o d sta v a K P , A F Ž -a, U S A O H -a i p red sta v n ik V I korpusa, a zatim su upućeni p o z d ra v n i telegram i drugu T itu , Iv a n u R ib a ru i V ladim iru N a z o ru . U radnom dijelu konferencije po d n ijeta su tri refe rata . Bogdan C rn o b rn ja podnio je refe rat o v o jno-političk o j situaciji u zem lji i svijetu. Ivo Sarajčić je u refe ratu »Inteligencija i naro d « , osim o sv rta na h isto rija t inteligen­ cije, posebno govorio o sudjelovanju inteligencije u N O B -u . Ističući zn a­ 388

čenje s u d je lo v a n ja in teligencije u b o rb i, S arajčić je n aglasio d a će n a ro d d a ti p o d ršk u sam o » [ . . . ] onoj in telig en ciji k o ja se n a la z i u z njega, tj. p ra v o j n a ro d n o j in te lig e n c iji« .17 U v rlo živ o j d iskusiji o re fe ra tu Iv e S a rajčića posebno je p o z d ra v lje n o izla g a n je p ro f. P e tra L aste, ko ji je, izm eđ u ostalog, rek a o : »U čitelji i p ro fe so ri ne sm iju se r u k o v o d iti ličnim m o tiv im a , nego tre b a ju usm jeriti sve svoje z n a n je u k o ris t ljudsk e zajed n ice. P u t n a ro d n e inteligencije je sam o k ro z p a rtiz a n s k e red o v e. P a rtiz a n s k i red o v i to su n ajv e ć a i n a jb o lja šk o la z a n a ro d n u in te ligenciju. N e k a se u d ru ž i um i šak a i iz ra s t će p lo d , ko ji se zo v e — č o v je k .« 18 S lo b o d a n Ilić Č iča p o d n io je re f e r a t o u lo zi u č itelja i p ro fe so ra, n av o d eći svijetle p rim je re p ro sv je tn ih ra d n ik a k o ji su p a li u bo rb i. D ru g o g d a n a r a d a p rih v a ć e n a je rezo lu cija u kojoj se, u z o stalo , k a ž e: »M i učesnici o ve k o n fere n c ije z a v je tu je m o se, d a ćem o u s tra ja ti u n a ro ­ dn o o slo b o d ila č k o j b o rb i do njez in e k o n a č n e p objede. Č u v a t ćem o i r a z ­ v ija ti stv o re n o je d in stv o n a ših n a ro d a i tim e on em o g u ćiti p rlja v i ra d svih n a ro d n ih iz d a jic a u zem lji, k a o i k ra lja P e tra i njegove v lad e. U je d n o se ob a v e zu je m o , d a ćem o p o v jere n u n am ž iv o tn u snagu n a ro d a , njeg o v u o m la d in u o d g a ja ti ta k o , d a b u d e sposobna i d o sto jn a p reu zeti tek o v in e stečene k rv lju njen ih o taca.« D a lje se u rezoluciji up u ću je p o z iv svim p ro sv je tn im ra d n ic im a d a stu p e u N O V i p o ru ču je »[. ..] svim izro d im a , k o ji su svojim k rv a v im d jelim a o k a lja li č astn i p o ziv n aro d n ih p ro sv je tite lja , d a će svojim ž iv o tim a p la titi p ro liv e n u n ev in u n a ro d n u k r v « .19 Z a učesnike k o n fere n c ije p rire đ e n je i k u ltu rn o -u m je tn ič k i p ro g ra m koji su izveli č la n o v i K a z a liš ta n a ro d n o g o slo b o đ en ja Slavonije. K o n feren cija je im a la sn a ža n o d jek , n a ro č ito n a n eoslobođenom terito riju . Č in jen ica d a se n a jed n o m m jestu našlo o k u p lje n o o k o 150 p ro sv je tn ih i k u ltu rn ih ra d n ik a , d a su u re fe ra tim a , disku siji i rezo lu ciji ra z m o tre n a b ro jn a p ita n ja p r o sv je tn o -k u ltu rn o g r a d a u S la v o n iji i d a su k o n feren ciji p risu stv o v a li p re d s ta v n ic i n a jv iših p o litič k ih i v o jn ih o rg an a N O P - a S lavonije, daje tom e sk u p u posebno obilježje. N e d u g o iz a te k o n fere n c ije G las S la vo n ije piše o o ž iv lja v a n ju k u ltu rn o -u m je tn ič k o g ra d a : » N a ša k a z a lišn a g ru p a d a la je p rv u p rire d b u . N a ši slik a ri, g lazbenici, k n již e v n i rad n ic i, k oje ra đ a b o rb a — stv a ra ju za svoj n a ro d , u la ž u n a p o re d a bi u b rz a li p u t p o b jed i. K o d nas su učinjeni vec p r v i k o ra c i n a tom . N e u m o rn o ra d e m nogi d ru g o v i — tu su Jo sip C a z i, Đ o rđ e P e tro v ić , a k a d em sk i slik a r, red itelj i scen o g raf osječkog k a z ališta , N ik o la K e č a n in , ak a d em sk i k ip a r, S la v k o M arić, ak ad em sk i slik ar, H in k o S inger, m u zič a r, I v a n R a in , a k a d em sk i slik a r. T o m u m jetn ičk o m rad u već se v id e p rv i r e z u lta ti.« 20

IV N a P rv o j oblasnoj k o n fere n c iji, o d rž a n o j 21. i 22. X I 1943. u V ocinu, k o n s titu ira n je O b la sn i N O O z a S la v o n iju . U izv je šta ju o ra d u P r iv r e ­ m enog oblasnog N O O - a n a v o d e se p o d aci i o p ro sv je tn o -k u ltu rn o j d je la t­ 389

nosti. Ista k n u to je da je u to k u 1943. bila o rg an iz ira n a m reža k u ltu rn o p rosvjetnih o dbora pri svim okru žn im , k o tarsk im i općinskim N O O -im a . P rivrem eni oblasni N O O o tv o rio je 65 škola, od k ojih je 10 p rivrem eno ob u stav ilo ra d zbog čestih neprijateljsk ih u p a d a . U školam a rad i 78 uči­ telja i učiteljica. N a p odručju Slavonije rad i 21 a n alfab etsk i tečaj koji p o h a đ a 427 nepism enih. U izvještaju se n a v o d i p o d a ta k o osnivanju K a z a lišta naro d n o g oslobođenja.21 N a k o n izb o ra O blasnog N O O k o n stitu ira n je n a sjednici 8. X I I 1943. i K u ltu rn o -p ro sv je tn i od b o r O blasn o g N O O -a . Č lan o v i K P O -a bili su: U roš V icković (član O blasnog N O O , referen t z a p ro sv jetu ), E do V a jn a h t (k ao član P ro p a g an d n o g odjela), Soka K rajačić (u ime O blasnog A F Z -a), Ž o rk a Đ erm anović (u ime O blasnog U S A O H -a) i A n tu n Brkić (p re d sta v ­ n ik »K u ltu rn ih prilo g a« ).22 N a sastanku je izneseno da je n ak o n O b lasn e konferencije o d rža n o savje­ to v an je p red sta v n ik a K P O iz svih k raje v a Slavonije na kojem je razm o ­ tre n rad osnovnih škola. O blasni K P O zak lju čio je d a se p rovede široka p ro p ag a n d n a akcija z a o tv a ra n je an a lfa b etsk ih tečaja. U tu svrhu O blasni K P O je um nožio refe rat »Borba p ro tiv nepism enosti« i d o stavio ga svim K P O -im a u selim a. N a istom sastan k u k o n sta tira n o je d a je prestao s radom učiteljski kurs čiji je u p rav itelj P ero D ra g ila o tp u to v a o za B aniju.23 O b la sn i K P O u sm jeravao je rad o k ru žn ih k u ltu rn o -p ro sv je tn ih odbora. Č la n o v i o k ru žn ih k u ltu rn o -p ro sv je tn ih o d b o ra b ili su zad u žen i po sekto­ rim a djelatn o sti: a) k u ltu rn o -p ro sv je tn a p red a v a n ja i škole, b) analfabetski tečajevi, c) knjižnice i čitaonice, d) zid n e novine i p rired b e.24 P o tk ra j 1943. ra d k u ltu rn o -p ro sv je tn ih o d b o ra je zbog u p a d a n e p rijatelja na istočni dio oslobođenog te rito rija bio gotovo zam ro. K u ltu rn o -p ro sv je t­ ni odbori su ponovo fo rm ira n i u Osječkom i D iljskom ok ru žn o m N O O . N a sjednici O blasnog K P O -a 29. X I I 1943. zaključeno je d a treb a svim silam a na sto ja ti da se i usprkos velikim teškoćam a o d rži k o n tin u ite t rad a osnovnih škola.25 U siječnju 1944. P rosvjetni odjel Z A V N O H -a do stav io je svim N O O -im a u p u te z a organizaciju p rosvjetn o g ra d a n a oslobođenom i privrem eno neoslobođenom terito riju . U u p u tam a se ističe d a brigu oko prosvjete tre b a u cijelosti d a preuzm u N O O -i. »D a bi N O O -i taj posao mogli uspješno v ršiti, treb aju osnivati pro sv jetn e odjele ko d k o tarsk ih , o k ru žn ih i oblasnih (pokrajinskih) kao posebne organizacije u n u tar N O O . N a čelu od jela stoji pročelnik, kojega izabire plneum izm eđu svojih odb o rn ik a u P R O S -o d b o ru .« 26 D onekle je izm ijenjena i fu n k cija oblasnog N O O . » O kružni odnosno oblasni (pok rajin sk i) p ro sv jetn i odio osniva srednje škole, općeobrazovne i učiteljske tečajeve, te ih snabdjeva i vrši ^ nad njim a stručni na d z o r. O d rž a v a d v a p u ta godišnje n astav n ičk a vijeća, a svaki mjesec sa vjetovanja sa članovim a nižih p ro sv jetn ih odjela. Prem ješta v a n a stavnike srednjih škola i tečajeva. Preg led av a svaki mjesec rad nižih p rosvjetnih odjela, a najm an je sv ak a tri mjeseca ra d škola. N a d z ire ra d stručnih škola obzirom na m etode ra d a i o p ćeobrazovnu stran u n a ­ stave.«27 390

n ? st.?ja.n iem O b la sn o g N O O o b n o v ljen i su svi o k ru žn i K P O -i. U p e t o k ru ž n ih i p e t k o ta rs k ih K P O - a p o sta v lje n i su bili p r o ­ s v je tn i re fe re n ti. U siječnju 1944. o tv o re n o je 85 škola a z a o tv a ra n je n o v ih 26 šk o la s tv o re n i su n eo p h o d n i u v jeti. O b la sn i K P O o tv o rio je jed a n d ječji d o m u kom je bilo sm ješteno d eseto ro djece. U siječnju 1944. r a d io je 101 a n a lfa b e ts k i tečaj. O b la sn i K P O je i sve p rip re m io za poče­ ta k u čiteljsk o g k u rsa .28 N a sjednici Iz v rš n o g o d b o ra O b la sn o g N O O - a 26. I I 1944. im en o v an je E d o V a jn a h t z a p ro č e ln ik a P ro sv je tn o g o d jela, a n a čelo P ro p a g an d n o g o d jela p o sta v lje n je G a b rije l V id o v ić. U P ro sv je tn o m odjelu O b lasn o g N O O ra d ila su i d v a s tru č n a re fe re n ta .29 P ro sv je tn i o d jel O b la sn o g N O O o rg a n iz ira o je 12. I I I 1944. k o n feren ciju u čitelja s p o d ru č ja o k ru ž n ih N O O - a B ro d i O sijek. N a k o n feren ciji je a n a liz ira n a p o litič k a situ a c ija , g o v o ren o je o d o p rin o su u č ite lja N O B -u i ra z m o tre n i su a k tu a ln i p ro b le m i o rg a n iz ira n ja osn o v n o g šk o lstv a i a n a lfab e tsk ih teč a jev a .30 O sim o k ru ž n ih k o n fere n c ija u č itelja, k oje je u p r a ­ vilu tre b a lo o d r ž a v a ti s v a k a tri m jeseca, o d rž a v a n i su je d a n p u t m jesečno sastanci u selim a, o p ć in a m a i k o ta rim a . O blasn i N O O o d rž a o je 15. I I I 1944. k o n fere n c iju n a kojoj je a n a liz ira n ra d o d b o ra i njeg o v ih o d jela o d P rv e ob lasn e k o n fere n c ije o d rža n e 20—21. X I 1943.31 U izv je šta ju o ra d u p ro sv je tn o g o d jela n a v o d i se d a u Slavoniji rad e 123 p ro sv je tn a ra d n ik a ; 3 im aju z a v rše n filo zo fsk i fa k u lte t, 1 višu ped ag o šk u školu, 63 učite ljsk u školu, a o stali d ru g e sred n je škole, o dnosno za v rše n učiteljsk i kurs. O d p rv e d o d ru g e o b lasn e k o n feren cije o d rž a n a su če tiri učite ljsk a k u rsa koje je z a v ršilo 48 p o laz n ik a . U vrijem e o d rž a ­ v a n ja D ru g e oblasne k o n fere n c ije u S lav o n iji je rad ilo 95 škola sa 2570 u čen ik a (od 3974 o b v e z n ik a ) i 159 a n a lfa b e tsk ih tečajev a koje p o h ađ a 1968 nepism enih p o la z n ik a . O b u k a se o d v ija po n a sta v n o m p lan u i p ro ­ gram u Z A V N O H - a . Škole su p o d ijeljen e na razred e, uvedeno je ocjenji­ v a n je i p rela ž en je iz n ižih u više raz re d e . K o n fe ren c ija je zak lju č ila d a u na jsk o rije vrije m e tre b a o tv o riti g im n aziju jer p ostoji stru čn o osoblje a n a b a v lje n je i n a jn e o p h o d n iji m a te rija l.32 U o sv rtu n a p ro sv je tn e p rilik e n a k o n o d rž a n e o blasne ko n feren cije Glas S la vo n ije piše d a je p o tre b n o su zb iti nepism enost i osposobiti o m lad in u z a k ritič k i odnos p rem a svim stv a rim a i p o jav a m a , izg ra d iti nau čn u sliku sv ije ta i osposobiti o m la d in u » [ . . . ] ne sam o za tum ačen je p o jav a u p ri­ ro d i, d ru štv u i ž iv o tu , već i k a k o se m ože u tic a ti n a pro m jen u p riro d e, d ru štv a , ž iv o ta « . D a bi se to po stig lo , tre b a o sig u rati red o v a n p o laz a k škole. » Z a d a ta k je p ro sv je tn ih o d b o ra, a ta k o i N O O d a p o laz a k škole učine o b v e z atn im z a svu djecu od 7 do 14 g o d in a [ . . . ] . Svoju školu, koja se ra z v ija u k rilu N a ro d n o o slo b o d ila č k o g p o k re ta i k o ja već sada p re ­ uz im a n a sebe ta k o za m a ša n z a d a ta k , d a p rip re m i tem elje, na koje ćemo p o s ta v iti te k o v in e naše N O B -e , — m o ra m o p rig rliti k ao svog najm oćnijeg s a v ez n ik a u b o rb i i najvećeg g ra d ite lja b u d u ćih v rem en a.« 33 M jesec d a n a n a k o n o d rž a n e oblasn e k o n feren cije b ro j osno v n ih škola se po v ećao o d "95 n a 108. P ro sv je tn i refe ren ti rad ili su u 9 k o tarsk ih i 4 o k ru ž n a N O O - a . N a ra d p ro sv je tn ih refe ren a ta i u č itelja k ritič k i su se o sv rn u li član o v i Izv ršn o g o d b o ra O b lasn o g N O O n a sjednici 15. IV 391

1944. N a istoj sjednici saopćeno je d a g im n azija neće početi s radom jer je z g ra d a pred v iđ e n a z a gim naziju s tra d a la o d b o m b ard ira n ja. D a bi se poboljšao ra d učitelja, P ro sv jetn i odjel O b lasn o g N O O izdao je » P riru č­ n ik za učitelje osnovnih škola«.34 U proljeće 1944. P ro sv jetn i odjel O b la ­ snog N O O - a um nožio je i P očetnicu u 500 p rim je ra k a. T u Početnicu izd ao je P ro sv jetn i odjel Z A V N O H -a . U slavonskom izd a n ju ispravljene su neke greške u tekstu i crtežim a.35 U oči I I I z asjedanja Z A V N O H -a O b lasn i N O O u p u tio je Prosvjetnom odjelu Z A V N O H -a iscrpne p o d a tk e o b ro ju osn o v n ih škola i an a lfa b etskih tečajeva.

O S N O V N E ŠK O LE I A N A L F A B E T SK I T E Č A JE V I N A O S L O B O Đ E N O M P O D R U Č J U S L A V O N I J E — 2 3 . I V 1 9 4 4 .» #

B roj u č enika B roj B roj ško la učitelja obvcz p o la z ­ n ik a n ik a O k ru g N o v a G r a d i š k a K o ta r N o v a G ra d iš k a K o ta r P a k ra c K o ta r P o žeg a K o ta r N o v sk a

O k ru g K o ta r K o ta r K o ta r

V iro v itic a V i r o v i ti c a G r u b iš n o P o lje D a ru v a r

O k ru g N a š i c e K o t a r N a š ic e K o t a r S l a ti n a

O k ru g B r o d K o ta r B ro d K o ta r Đ a k o v o

O k ru g O s i j e k K o t a r O s ije k

392

4 16 26 9

5 17 27 10

55

59

11 19 8

12 20 9

38

41

6 21

9 22

27

31

355 710 797 321

B roj analfab e tsk ih tečajeva

ob v e zn ik a polaznika

75 460 598 171

7 14 52 15

271 646 768 196

93 337 511 105

2 .1 8 3 1 .3 0 4

88

1.881

1.0 4 6

338 462 316

10 22 4

108 277 167

69 169 69

1.4 7 0 1 .1 1 6

36

55 2

307

527 89 4

44 4 4 83

7 18

90 291

74 253

1.421

927

25

381

3 27

2 .8 1 4

1.670

3 77 607 486

5 8

5 8

3 3

13

13

6

2

2

135

146

B roj nepism enih gdje radi an alfabetski tečaj

104

2

5 .1 8 8 3.441

157

114

P ro s v je tn i o d jel o b lasn o g N O O p o sv etio je u p ro ljeće 1944. p a ž n ju d o p u n ­ skom o b ra z o v a n ju o n ih osoba koje su za v ršile o sn o v n u školu. O d je l je iz ra d io n a s ta v n i p la n i p ro g ra m z a tečajev e o p e to v n ic a . N a s ta v a je t r a ­ ja la 10 tje d a n a (4 s a ta sv a k o g tje d n a ) a z a tim su o d rž a n i isp iti.37

V N a tem elju u p u ta P ro p a g a n d n o g o d jela Z A V N O H - a o d 23. V I I 1943. 0 reo rg a n iz a c iji p ro p a g a n d n e službe (p o d je la n a p o litič k i i k u ltu rn o -u m je tn ič k i se k to r) re o rg a n iz ira n je P ro p a g a n d n i odjel O b lasn o g N O O -a . T a j o d jel bio je sa sta v lje n o d p e t čla n o v a o d k o jih je sv ak i bio za d u že n z a o d re đ e n u d je la tn o st. P ro p a g a n d n i odjeli b ili su o rg an iz ira n i i p ri o k ru ž n im N O O - im a .38 P o litič k i o dsjek O b la sn o g p ro p o d je la uspješno je o s tv a riv a o svoj osnovni cilj »[. . .] d a svim sre d stv im a usm ene i pism ene p ro p a g a n d e rad i n a o s tv a riv a n ju ciljev a N a ro d n o o s lo b o d ila č k e b o rb e« .39 O sim Glasa S la v o n ije , glasila Je d in stv en e n aro d n o o slo b o d ila č k e fro n te S lavonije, ko ji je iz d a v a o A g itp ro p O b la sn o g k o m ite ta K P H o d lip n ja 1943, u teh n ic i O b la sn o g N O O - a šta m p a n i su V je sn ik , N a p rije d , S rp ska riječ i S lo b o d n i D o m . U iz v je šta ju z a D ru g u ob lasn u k o n feren ciju (15. I I I 1944) n a v e d en o je d a G las S la vo n ije izlazi d v a p u t m jesečno u tira ž i od 4000 p rim je ra k a . P ro p o d je l o b lasnog N O O - a iz d a v a o je V ije sti u tira ž i od 8000 p rim je ­ r a k a . V ije s ti su izla z ile d v a p u t tje d n o — o d P rv e do D ru g e k o n feren cije izašlo je trid e se t b ro je v a . P ro p o d je l je 1943. iz d a v a o i In fo rm a c ije i obja­ šnjenja ( tri b ro ja ), a 1944. U sm en e n o v in e (22 b ro ja). N a in ic ija tiv u i u red a k c iji Jo s ip a C a z ija O b la sn i N O O p o k ren u o je u ru jn u 1943. k n již e v n i časopis K u ltu r n i p rilo zi. Iza šla su tri red o v n a i jed a n iz v a n re d n i b ro j. P ro p o d je l je izm eđ u d v ije k o n feren cije o b jav io 16 ra z lič itih le ta k a , 4 9.000 p rim je ra k a p a ro la i 6 p la k a ta o o d lu k am a D ru g o g z a sje d a n ja A V N O J -a . Z a 1944. g o d in u šta m p a n je zid n i k a le n d a r u 6000 p rim je ra k a .40 P ro p o d je l O b la sn o g N O O - a o b jav io je 1943—1944. u k u p n o 11 b ro šu ra, od k o jih su posebno z načenje im ale b ro šu re u k o jim a su štam p an e o d lu k e D ru g o g z a sje d a n ja A V N O J -a n a m ađ a rsk o m , n jem ačkom i češkom jeziku 1 pjesm e Jo s ip a C a z ija » Iz slavo n sk e že tv e 1944«.41 O sn o v n i z a d a ta k K u ltu rn o -u m je tn ič k o g o d sjek a P ro p o d je la O b lasn o g N O O bio je d a o rg a n iz ira ra d K a z a liš ta n a ro d n o g oslobođenja. P rv a k a z a lišn a d ru ž in a u S la v o n iji o sn o v a n a je p o tk ra j 1942. i d jelo v a la je d o o ž u jk a 1943. k a d se zb o g n e p rijate ljsk e o fen ziv e ra sfo rm ira la. P ro p o d je l je 15. V I I I 1943. u p u tio p o z iv svim o n im a k o ji im aju sm isla z a glum u d a se ja v e O b lasn o m N O O - u je r p red sto ji o sn iv an je K a z a lišta n a ro d n o g oslo b o đ e n ja .42 O rg a n iz a c io n e p rip re m e z a osn iv a n je k a z a lišta p o v jeren e su L u k i A p arcu . N je g o v im p o sre d o v a n jem o tišao je u ru jn u 1943. u p a rtiz a n e red a te lj i scenograf osječkog k a z a lišta Đ o rđ e P e tro v ić . K a z a lište n a ro d n o g oslobo­ 393

đ e n ja Slavonije fo rm ira n o je 25. X 1943. O blasni N O O je za u p rav itelja K a z a lišta n a ro d n o g oslobođenja Slavonije (K N O S -a) p o stavio Đ o rđ a P e trovića, a za kom esara L uku A p a rc a .43 P rv i n astu p k azalište je im alo u vrijem e o d rž a v a n ja P rv e oblasne konferencije 21—22. X I 1943. Tom p rilikom izveden je ovaj pro g ram : »S tara p riča«, »C estar M ujo«, »Seljakovo june«, » R adna bojna« te zbo rn e recitacije i pjesme uz nastu p m alog o rk e s tra koji je vodio H in k o Singer.44 P ro g ram K N O S -a nep rek id n o se up o tp u n ja v a o novim igrokazim a, skečevim a i recitacijam a. A u to ri su često bili članovi kaz ališta (A parac, M ilaković i drugi), jer je zbog idejno-p olitičke funkcije ka z ališta treb alo b rzo rea g ira ti n a ak tu a ln e d o g ađaje.45 K N O S je od svog fo rm ira n ja p a do oslobođenja obišao m noge krajeve Slavonije i dao uk u p n o oko 400 p red sta v a.46 U vrijem e o d rž a v a n ja D ruge oblasne konferencije u Slavoniji, osim K N O S -a djeluju i kazališne d ru žin e P sunjskog i V iro v itičk o g o kružnog N O O -a , dok je p ri seoskim N O O -im a rad ilo oko 50 d iletan tsk ih grupi. D iletantske grupe d av ale su ku ltu rn o -u m jetn ičk e p rired b e u dom ovim a k u ltu re (u o žujku 1944. bilo ih je oko 60, » [ .. .] no do d anas — k aže se u izvještaju D ruge oblasne konferencije — nije se još uspjelo postići da ti D om ovi k u ltu re stv a rn o budu k u ltu rn a i p o litičk a središta pojedinih sela već im a slučajeva, d a se pojedini D o m o v i k u ltu re samo n azivaju D om ovi k u ltu re « .47 U Slavoniji je u zim i 1943—1944. b o rav ila i k azališn a g ru p a »August Cesarec«. G lum ci te grupe dali su od prosinca 1943. do o žu jk a 1944. oko pedeset p rire d b i.48 P ri P ro p o d jelu O blasnog N O O d jelo v ala je i foto-sekcija. Č lanovi foto-sekcije izdali su d v a fo to -p la k a ta , um nožili slike d ru g a T ita i p rik u p ljali snim ke za fo to-izložbu.49 T i podaci o org an izato rsk im n a sto jan jim a i postignutim rezu ltatim a u jednogodišnjem d jelovanju O blasnog N O O u k azu ju na to d a je taj najviši org an naro d n e v lasti u Slavoniji uspješno ru k o v o d io k u ltu rn o -p ro sv jetn im ak tiv n o stim a i sa značajn im rez u lta tim a dočekao Treće zasjedanje Z A V N O H -a .

Bilješke

1 U re fe ra tu je o b ra đ e n a k u ltu rn o -p ro sv jetn a djela tn o st O blasnog N O O -a od njegovog o sn iv an ja u svibnju 1943. d o I I I z asjedanja Z A V N O H -a u svibnju 1944. 2 G ra đ a za histo riju N aro d n o o slo b o d ilačk o g p o k reta u S lavoniji, knjiga IV, Slavonski B ro d 1965, 172, 268 (d alje: G ra đ a ). 3 Isto, 268. 4 Isto, 172. 5 Č lan o v i Priv rem en o g oblasnog N O O -a bili su: Jo v o Delibašić, d r G rujica Zarković, d r Josip H rn čcv ić, Sim o L ukić, M išo T adijanović, Josip Vojaček i F ranjo Banak. G ra đ a , knj. V, Slavonski B rod 1966, 369.

394

6 G ra đ a , k n j. V , 370.

• Zemaljsko antifašističko viječe narodnog oslobođenja H rvatske, Zbornik dokumenata 1943, knj. I, Zagreb 1964, 136 (dalje: Z A V N O H , knj. I). 8 Isto. * Isto , 258. 10 Isto , 195. “ Isto , 228. 12 Isto , 2 8 0 -2 8 5 . 13 G ra đ a , k n j. V I, S la v o n sk i B ro d 1968, 4 5 7 -4 5 8 . ' 4 M . O g r izo v ić , O b ra z o v a n je i o d g o j m la d e generacije i o d raslih u S lav o n iji za vrijem e N O B , R a d o v i In s titu ta z a h r v a ts k u p ov ije st, I, Z ag reb 1971, 289. 13 Isto , 2 9 4 -2 9 5 . 14 Z A V N O H , 1, 514. 17 G ra đ a , k n j. V I I I , S la v o n sk i B ro d 1973, 3 7 4 -3 7 5 . 18 Isto , 375. 14 Isto , 377. 20 G las S la v o n ije , b r. 16, 21.

X I 1943.

21 G las S la v o n ije , b r. 17, 2.X I I

1943.

22 In s titu t z a h is to riju ra d n ič k o g p o k r e ta H r v a ts k e (d a lje : IH R P H ), N V -6 8 /3 6 , O blasni N O O z a S la v o n iju , Z a p isn ik sjed n ice K P O -a 8. X I I 1943. 23 Isto . 24 A rh iv s k a z b ir k a H r v a ts k o g P o d ra v s k o g o k ru ž n o g K P O -a . 25 I H R P H , N V 29. X I I 1943.

68 /3 7 ,

šk o lsk og m u ze ja

O b la s n i

NOO

za

Z a greb, k. 2607.

S la v o n iju ,

Z a p isn ik

Z apisnici sjednica sjednice

K P O -a

28 Z A V N O H , k n j. I I , Z a g re b 1970, 42. 27 Isto , 44. 28 I H R P H , N V —6 8 /55, Z a p is n ik sjednice Iz v ršn o g o blasnog N O O -a 28. I 1944 (n a sjed n ici je o r a d u P ro sv je tn o g o d jela O b la sn o g N O O C a z i). 24 I H R P H , N V —68 /5 6 , T a jn iš tv o O b lasn o g N O O - a I O O b la sn o g N O O - a 26. I I 1944.

za S lavoniju, govorio Josip

za S lav o n iju , Z ap isn ik sjednice

30 I H R P H , N V —7 0/277, P ro sv je tn i o d jel O b lasn o g N O O -a , zap isn ik učiteljske k o n fe­ ren cije 12. I I I 1944. 15. I I I 1944. o d rž a n o je sav je to v a n je o p ć inskog N O O -a O rah o v ica . N a p o d ru č ju o p ć in sk o g N O O - a ra d ilo je ta d a 5 škola. P ri općinskom N O O -u postojao je k u ltu rn o -p ro s v je tn i o d sjek i k u ltu rn o -p ro sv je tn i o d b o r. K u ltu rn o -p ro sv je tn i od b o ri p o sto ja li su u sv im selim a. ( H is to rijsk i in s titu t S lavonije, S lavonski B rod, C K -II/2 , M N O -8 4 .) 31 U v rije m e o d r ž a v a n ja D ru g e o b la sn e konfere n cije o rg an iza cio n o stanje N O O -a u S la v o n iji b ilo je o v a k v o : 1. o b lasn i, 5 o k ru ž n ih , 16 k o ta rsk ih , 63 općinska i 656 seoskih N O O - a . S a sta v Iz v rš n o g o d b o ra O b la sn o g N O O - a o d P r v e se k o n ferencije z n a tn o izm ijen io . Z b o g o d la s k a n a n o v e d u ž n o sti u o d b o ru više nisu bili Jo sip C az i, J e fto Šašić, B o g d an C rn o b rn ja , d o k je p o tp re d sje d n ik o d b o ra M ijo P ešu t poginuo. U vrijem e o d rž a v a n ja D ru g e k o n fe re n c ije o d b o r je b ro jio 10 član o v a. A rh iv H rv a tsk e , Z A V N O H , 12/32. 32 Isto . N a sjednici Iz v rš n o g o d b o ra O b lasn o g N O O -a 18. I I I 1944. za oblasnog re fe re n ta z a sred n je škole p o s ta v lje n a je M a rija G o d la r. T a d a je p ri P rv o m ekonom ­ skom se k to ru P su n jsk o g p o d ru č ja d je lo v a la n a u čn ičk a šk o la ko ju je p o h a đ a o 31 učenik.

395

I H R P H , N V -6 8 /5 8 , T a jn ištv o oblasnog N O O - a ; Glas Slavonije, br. 26, 8. IV 1944. U jesen 1944. p očelo je s rad o m sedam nižera zre d n ih i dvije osm orazredne gim nazije. M . O g rizo v ić , n. dj., 319. 3:1 G las Sla vo n ije, br. 25, 19. I I I 1944. 34 IH R P H , N V —68/61, T a jn ištv o O b lasnog N O O -a . »T aj p riru č n ik z auzim a v idno m jesto m eđu izrađ en im p riru čn icim a za N O B -e, jei je po opsegu i problem atici koju o b rađ u je p re d sta v lja o z n a tn u pom oć učiteljim a za rad u školi. U njem u je građa o b ra đ e n a prem a n a stav n o m p la n u i pro g ra m u za osnovne škole. Z a d a ta k je tog p ri­ ru č n ik a bio d a učiteljim a n a k n a d i p o m anjkanje n a stav n ih p redm eta, a u p oredo s tim e i n a jv ažn ije m etodičke u p u te za njenu obradu.« M . O g rizo v ić, n. d j.; 313. 35 Isto. 3C IH R P H , N V -7 0 /2 7 9 , Iz v ještaj P ro sv jetn o g od je la O blasnog N O O -a Z A V N O H -u , 23. IV 1944. (u izv ještaju nem a p o d a ta k a za k o ta re : V inkovci, V uk o v ar, V alpovo, D . M iholjac, Ž u p an ja). 37 M . O g rizo v ić , n. dj., 309. 38 U siječnju 1944. P ro p o d je l Z A V N O H -a u p u tio je ok ru ž n im N O O -im a upute o re o rg an izaciji p ro p o d je la i p ro p a g a n d n e službe n a terenu. U u p u tam a su d etaljno i p recizn o n av ed en i zad a c i i o rg a n iz a c ija po litičk o -p ro p ag an d n o g i k u ltu rn o-um jetničkog odsjeka koji se fo rm ira ju u p ro p o d jelim a po k rajin sk ih , oblasnih i o k ru žn ih N O O . (Z A V N O H , II, 99—114.) U izv ještaju D ruge oblasne konferencije (15. I I I 1944) navodi se d a z a d o v o lja v a ra d p ro p a g a n d n ih o djela P sunjskog i V iro vitičkog okru žn o g N O O -a , d a odjeli N a šičk o g i B rodskog o k ru ž n o g N O O -a nisu popunjeni i ne z ad o voljavaju u ra d u , d o k je k o d O sječkog o k ru žn o g N O O - a pro p a g an d n i odjel u form iranju. A rh iv H rv a tsk e , Z A V N O H , 12/32. 39 Z A V N O H , II, 101. 40 A rh iv H rv a ts k e , Z A V N O H , 12/32. Sam o u to k u siječnja i veljače 1944. Propodjel O b lasn o g N O O izd ao je 224.220 p r im ^ r a k a raz ličitog m a te rijala na 426.530 stranica. Z A V N O H , II, 565. 41 C e n ta r z a k u ltu ru i u m jetn o st N a ro d n o g sveučilišta »B ožidar M aslarić« u Osijeku o b jav io je 1974. ru k o p isn o izd an je pjesam a Jo sip a C az ija »Iz slavonske žetve 1944.« i sito g rafik c s tem am a iz N O B -a slik a ra F ranje M raz a. K njiga je tisk an a u 200 nu­ m e riran ih i od a u to ra p o tp isa n ih p rim je rak a . U re d n ic i: D ejan Rebić i P re d ra g G ol. T eh n ičk a o b ra d a D ra g o Šefer. O pjesm am a Jo sip a C a z ija u zbirci » Iz slavonske žetve 1944« usp. I. Bogner, S lav o n sk a ž e tv a 1944. godine, R ev ija , 5 - 6 , O sijek 1961, 6 3 -6 5 . 43 G las Sla vo n ije, br. 6, 15. V I I I 1943. 43 E. Spaić, N a ro d n o k a z a lište O sječki zb o rn ik , IV , 1954, 70.

na

oslobođenom

te rito riju

S lavonije

(1942-1945),

44 G las Sla vo n ije, b r. 17, 2. X I I 1943. L. A parac, M isija pa rtiz an sk o g k azališta u S lav o n iji, R e v ija , b r. 5 - 6 , O sijek 1961, 74. 45 N a p rim je r, p o tk ra j 1943. god. A g itp ro p O blasnog k o m ite ta K P H za Slavoniju o b ra ć a se P ro p o d je lu O blasn o g N O O - a : »Bilo bi d o b ro d a C azi ili A p arac napišu jed an ig ro k a z u d v ije ili tr i slike o Janjićevim četnicim a i to iz m aterijala koji je n ađ en p rilik o m lik v id acije Ja n jićev o g štab a i to : n a p r. iz njegovih pisam a B undali i m išljenja d e leg ata njih o v e v rh o v n e k om ande o po treb i d olaska u Slavoniju načiniti jed n u sliku, za tim m ate rija l k o ji go v o ri o N jem cim a - d ru g a slika a treća R adojičin p o h o d i Jan jić e v o bjek stv o u gaćam a« IH R P H , N V -6 8 /2 8 . 40 Č la n o v i K N O S -a b ili su: L u k a A p arac, Đ o rđ e P e tro v ić, Iv a n Flec (kom esar k a za­ lišta o d pro sin ca 1943), Đ o k ic a M ilaković, M ilan V učinić, R a tk o 2 u r a , S lavko P av lović, N ik o la Jak šić, H in k o Singer, L jubo O jd an ić, Jo ž a Bunjevac (kom esar k azališta o d lje ta 1944), S a v e ta K ečanin, M a rk o M ijatović, M iro K lobas, B ranko F oder, M itar

396

P o lja k , L u k a T rb o je v ić , D ra g o D ra g ič ev ić, V ik to r, b a r-O ze g o v ić , K a z a liš te n a ro d n o g o slo b o đ en ja z a N a ro d n o g k a z a liš ta , 7. X I I 1967. U sp . i sjećanja bro j 5, K a z a liš te u N a r o d n o o s lo b o d ila č k o j b o rb i,

L a u ra , P e tk o L cvi i d rugi. M . H riS lav o n iju , K a za lište - list osječkog g lum aca K N O S -a , K a za lišn i bilten, O sijek 1952.

•7 A rh iv H rv a ts k e , Z A V N O H , 12/32. 48 Z A V N O H , I, 5 5 1 ; I I , 1 2 7 -1 2 8 . U v rijem e svoga go sto v a n ja u S lavoniji k azališna g ru p a » A u g u st C esarec« d a la je 28. I 1944. ju b ila rn u , d v je sto tu p rired b u od o sn iv an ja g ru p e . O in te n z iv n o s ti d je lo v a n ja k z a z a lišn ih d ru ž in a u S lav o n iji govori i p o d a ta k d a je u v re m e n u o d 20. I I d o 15. I I I 1944. o d rž a n o 30 ka za lišn ih p rired b i (IH R P H , N V —70 /2 4 2 ). 48 A rh iv H r v a ts k e , Z A V N O H , 12/32.

Osvrt na izdavačku i propagandnu djelatnost NOP-a u Slavoniji (1941— 1945)

M ilen ko P a tk o v ić

1 I z d a v a č k a i p ro p a g a n d n a d je la tn o s t im ale su u to k u oslo b o d ilačk o g rata. p rec iz n e i stro g o d e c id ira n e z a d a tk e u c jelo k u p n o m id ejn o -p o litičk o m ra d u ; sv a su iz d a n ja bila , stog a, u sre d o to č en a n a p ro v o đ en je u živ o t o sn o v n ih ciljev a n a ro d n o o slo b o d ila č k o g r a ta i n a ro d n e revolucije: borbe p r o tiv o k u p a to r a i kv islin g a , bo rb e z a p o litič k o jed in stv o n a ro d a — b r a t­ s tv o i je d in stv o — i b o rb e z a n o v u rev o lu c io n a rn u v last ra d n ik a , seljaka i n a ro d n e inteligencije. O sim m an jih teo re tsk ih ra d o v a o p artijsk o j iz g ra d n ji, v e ć in a iz d a n ja b ila je u sm jeren a i p o d v rg n u ta o s tv a riv a n ju o s n o v n ih ciljev a N O B -a .2 Iz d a v a č k a d je la tn o s t N O P - a S lav o n ije b ila je sa stav n i dio agitacije i p ro p a g a n d e , p r a k tič k i je o s tv a riv a la o sn o v n a n ačela rev o lu cio n arn e a g ita ­ cije i p r o p a g a n d e ; n a č ela te izu z e tn o z n a ča jn e a k tiv n o s ti jesu: k o n k re t­ nost, a k tu a ln o s t, p la n s k a o rg a n iz ira n o s t, m aso v n i p o litič k i rad , jed n o ­ sta v n o st, n e p re k id n o s t, d ife ren c ira n je i ste p e n o v a n je p ro p a g a n d n ih akcija u sk la d u s o d g o v a ra ju ć im licim a i g ru p am a , n e p re stan o p ro v je rav a n je itd .3 V a lja istaći d a su u p ra v o zbog to g a sva iz d a n ja , a posebno periodike, bila što je d n o sta v n ije p isa n a , a je d n o sta v n o st se o d r a ž a v a la i u sažetim tek sto v im a , po slo v ic a m a , izre k a m a , lak o raz u m ljiv im slik am a i sim bo­ lim a .4 R a z u m ije se d a su to izisk iv a li v eo m a k o m p le k sn a i d e lik a tn a r a tn a situ a c ija , hete ro g e n o st b o rač k o g sa sta v a i n jegov o b raz o v n i nivo. O p o p u la rn o m n a č in u p isa n ja i usm enog iz ra ž a v a n ja u širenju rev o lu ci­ o n a rn ih id eja g o vori V . I L enjin u m nogim svojim teo retsk im ra s p ra ­ v a m a ; isticao je d a rev o lu c io n a ri m o ra ju g o v o riti i p isati jed n o stav n o i jasno, jezik o m ra z u m ljiv im širokim n a ro d n im m asam a i o d lu čn o izb aciv ati iz ra ž a v a n je »m u d rim « i s tra n im riječim a n e ra z u m ljiv im m asam a.^ Pri tom e L en jin su gerira o d b a c iv a n je p a ro la , d efin icija i teorem a. »V ještina sv a k o g p ro p a g a n d is ta i sv a k o g a g ita to ra jeste u to m e d a n a najp o g o d n iji n a č in utiče n a slušaoce, p o k a z u ju ć i im nek u istin u što ubjed ljiv ijo m , sto up e č atljiv ijo m , što je m oguće očig led n ije i u p e č atljiv ije .« 5 399-

U o stv a riv a n ju osnovnih cilieva revolucije n ep rek id n o st p ro p ag an d e n a ­ čelo je ope ra tiv n o sti i ak tu aln o sti. »O bezbeđeni k o n tin u ite t u p ro p ag an d i osigurava njen uspeh i im a veliki m o raln i efek at u revolucionarnom ratu , jer stalno svedoči o prisutnosti oslobodilačkih snaga i p o treb i stalne m obiliziranosti n a ro d a .« 6 T o se n eprek id n o , kao c rv en a n it, p ro v lačilo k roz raz lič ite oblike p ro p ag a n d n o g ra d a u kom e je štam p an a riječ im ala posebnu ulogu zbog svoga d jelo v an ja n a m o ra ln o -p o litičk i lik čovjeka. Sa psihološkog stanovišta to je v ažn o istaći, jer je p a rtiza n sk a štam pa S lavonije, u to k u oslobodilačkog ra ta , d jelo v ala k ao b ita n kohezioni fa k to r na m oraln u čistoću pojedinaca i k o lek tiv a i nep restan o p o ticala borbeni rev o lucionarni duh. N a p rip a d n ik e o k u p a to rsk ih i kvislinških snaga djelo v a la je razorno, stv araju ći p a n ik u i nesigurnost u njihovim red o ­ vim a, s jedne strane, a s druge, u n a ro d u i slavonskim borcim a atm osferu borbenosti, vjere u pobjedu N O B -a i saveznika, p o litičk o jed in stv o n aro d a i n e p rekidno raz v ija n je svijesti o p o sto jan ju o rg an iz ira n e cjeline. V elika uloga p a rtiza n sk e pisane riječi i p ro p ag a n d e bila je i u borbi p ro tiv n e p rijateljske p ro p ag a n d e i neprijateljsk e reak cio n arn e štam pe o k u p a to ra i kvislinga, koji su, kao i u ostalim k raje v im a Jugoslavije, i u Slavoniji n astav ili tzv . »psihološki rat« , k ao sastav n i dio tzv . »specijalnog ra ta « .7 T a k v u v rstu ra ta vodile su fašističke zem lje i do 1941. godine oslanjajući se na eksponente »pete kolone« u zem lji.8

II Već od p rv ih zn a ča jn ih d o g ađ aja u Slav o n iji 1941. godine p a rtiza n sk a š tam pa reagira na sva z b iv a n ja i s tim u vezi izv rša v a svoje osnovne z a d atk e . T adašnje ru k o v o d stv o u sta n k a u Slavoniji, Po v jeren stv o C K K P H za Slavoniju, o rg an iz ira p ro p ag a n d u i p a rtiza n sk e teh n ik e — štam ­ pu. T a k o dolazi i do iz d a v a n ja p rv o g letk a u Slavoniji 1941. godine p rilik o m spa ljiv a n ja u staničkih sela G o rn jih V rh o v aca i K an tro v aca, a leta k je sastavio K a rlo M razo v ić G ašp ar. L etak je izašao u decem bru 1941. N a p o četku 1942. godine jav lja se i p o tre b a izd a v a n ja lista. Stoga p a rtij­ sko ruko v o d stv o Slavonije 21. I 1942. godine izd aje p rv i broj lista Sla­ v o n s k i narodnooslobodilački pa rtiza n , koji od b ro ja četiri nosi n aziv S la vo n sk i partizan. U uvod n ik u p rv o g b ro ja ističe se svrha i z a d ata k lista u borbi p ro tiv fašističke reak cio n arn e štam pe.9 Izašlo je deset brojeva toga glasila. Što se N O P više širio u Slavoniji b iv ala je sve veća p o treb a za izd a ­ vačkom i prop ag an d n o m djelatnošću. Z a to ru k o v o d stv o N O P -a Slavonije k o n sta n tn o rad i n a jačanju te ak tiv n o sti. U tu svrhu p o red postojećih tehnika, pri političkim i vojnim o rganizacijam a, O blasni k o m itet K P H z a S lavoniju u to k u 1943. godine rad i n a osnivanju štam parije i u novem bru 1943. godine dolazi do fo rm ira n ja p rv e p artizan sk e štam parije sa suvrem enom tiskarskom tehnikom . U toj štam p ariji, na R avnoj^gori, o d petnaestog b roja dalje štam pan je Glas Slavonije; do tad a um nožavan ciklostilskom tehnikom na istom m jestu.10 400

K o lik u je v a ž n o st ru k o v o d stv o S lav o n ije p rid a v a lo štam p i i p ro p ag a n d i v id i se već p o tk ra j 1942. godine. N a im e , u d ecem bru 1942. P o v je re n stv o C K K P H z a S la v o n iju o d rž a lo je sa v je to v an je n a kom e je naglašena p o tre b a in te n z iv n ije agitacije, p ro p a g a n d e i izd a v a č k e d jelatn o sti. Z v a nični d o k u m e n a t s to g a s a v je to v a n ja k aže: » D a bi se n aša šta m p a što bolje č ita la i širila i d a bi m a te rija l č itali i širi slojevi n a ro d a , d a bi se k o d n a ro d a p o b u d io sto veći interes z a našu štam p u , k ao i za pisanje, tre b a u svim o p ć in a m a , p ri do m o v im a, gdje će se č ita ti naša šta m p a fo rm ira ti O d b o re za š ta m p u k o ji će o svem u o v om e v o d iti raču n a. T i tre b a d a b u d u sa sta v lje n i o d p re d s ta v n ik a svih p o litič k ih o rg an izacija. T re b a sto b rz e d a n au čim o o d g o v a ra ti n a n e p rijate ljsk u p ro p ag a n d u i izv je š ta v a ti o n a č in im a i sre d stv im a k o jim a se n e p rijate lj služi u a g itaciji i p ro p a g a n d i. Svi o k ru ž n i k o m ite ti d u ž n i su o rg a n iz ira ti svoje teh n ike, da bi m ogli z a d o v o ljiti svoje p o tre b e n a svom teren u i iz d a v a ti letk e i drugi m a te rija l z a svoj o k ru g .« 11 D a k a k o , ta je rez o lu c ija n ajvišeg a p a rtijsk o g ru k o v o d stv a o d m ah p ro v o ­ đena u djelo i, k a k o sm o vid je li, u to k u 1943. to je i došlo d o izra ž aja . N osioci iz d a v a č k e i p ro p a g a n d n e d jela tn o sti u S lav o n iji za v rijem e N O B -a bili su: A g itp ro p P o v je re n s tv a C K K P H z a S lav o n iju , Štab I I I o p e ra tiv n e zone, a o d m a r ta 1943. A g itp ro p O b la sn o g k o m ite ta K P H za Slav o n iju , te od m aja iste godine Š tab V I slav o n sk o g k o rp u sa i d ruge p o litičk e org an iz a cije, om la d in sk e , J N O F - a i A F Ž -a. T e ret i težin u to g a posla nosile su a g itp ro p -k o m isije koje su im ale svoje teh n ik e i p o v jeren ik e za šta m p u p ri sv akoj p a rtijs k o j i d ru g im p o litičk im o rg an izacijam a, a jed an od o sn o v n ih z a d a ta k a b ilo je ra sp a č a v a n je šta m p e .12 P o tre b n o je istaći d a su sve v ojn e jed in ice u Slav o n iji im ale d o b ro o rg an i­ z ira n e teh n ik e , koje su iz d a v a le d že p n e n o vine i d ru g a izd an ja, ali da je n a jveću ulogu o d ig ra la p o k re tn a šta m p a rija IV k o rp u sa .13 D a k a k o , svi su v o jni listovi, n ovine, d ž e p n e n o v in e, b ro šu re, proglasi i časopisi bili ra sp a č a v a n i ne sam o m eđu borce, nego i m eđu n a ro d . S obzirom na v elik b o rb en i i m an e v a rsk i d jelo k ru g slav o n sk ih p a rtiz a n sk ih snaga, koje su djelo v a le i v a n S lavonije u H rv a ts k o m z a g o rju , B aniji, Lici, Ž u m b erk u , Bosni, S rbiji i u z a v ršn im a k c ija m a z a o slobođenje zem lje, uloga tih iz d a ­ n ja b ila je m nogo veća i p re la z ila je reg io n aln i k a ra k te r.14 T a izd a n ja bila su sv o jev rsn a fo to g ra fija p o litič k ih i ra tn ih p rilik a . » O v a izd a n ja su in fo rm ira la o d o g a đ a jim a u svijetu i k o d nas, o ak tu a ln im po litičk im p ro ­ b lem im a, ideološkim p ita n jim a , uspjesim a naše borbe i gubicim a n e p ri­ jate lja , te o fo rm ira n ju i ra d u p o jed in ih v o jn ih jed in ica ili n a sta n k u p o litič k ih o rg an iz a cija. U šta m p i, u to ra tn o vrijem e, što je bilo u skladu s općom situacijom , p re v la d a v a li su p o litič k i članci. O n i su pisani p o p u ­ larn o , je r su b ili p rv e n stv e n o n a m ijen jen i b o rcim a od k o jih je velik broj bio sa slabim o b raz o v a n jem , a m nogi su n au čili č ita ti i pisati tek stupivši u n aro d n o o slo b o d ila č k u b o rb u .« 15 O b ičn i borci p o stepeno se o sposoblja­ v a ju z a dop isn ik e p o jed in ih listo v a, p a se ta k o stv a ra lo i p a rtiza n sk o n o v in arstv o . P osebna uloga u k u ltu rn o j i p ro p a g a n d n o j a k tiv n o sti p rip a d a C en tra ln o j šta m p a riji O b la sn o g k o m ite ta K P H za S lav o n iju kojom je ru k o v o d io A g itp ro p O K K P H . P očela je d jelo v a ti k a o teh n ik a , a b ila je sm ještena 26

K ultura i um jetnost u N OB-u i socijalist'tfkoj revoluciji u H rvatskoj

401

u jark u Zvečevo—V učjak. U početku, sve do ljeta 1943. godine, djelo v ala je pom oću ciklostilske tehnike.10 M eđutim , u julu 1943. godine n a P a p u k su doneseni p rv i regali slova iz V irja, no k ak o nije bilo o d g ovarajućih strojeva, slova su slagana u obične form e, n a kojim a su o tisk iv an i prvi leci, p la k a ti i brošure; u o k to b ru je donesen p rv i tig l17, nekoliko regala slova i ostalog štam parskog m aterijala. T o je bio v id an n a p red ak . U novem bru te godine šta m p a rija d o b iv a i stru čn u rad n u snagu, dolaskom g rafiča ra iz K oprivnice. N o v a ek ip a počela je rad iti na m jestu stare štam parije na R avnoj gori. T a šta m p a rija izd a v a la je: Glas Slavonije, V ijesti, M ladi borac, U darnicu, a od p o četk a 1944. godine p reštam p av ala organ C K K P H N a p rije d u tira ži od 2000—10.000 p rim jerak a, te V jesn ik, S rpsku riječ, Slobodni d o m , Žen u u borbi, Pionir, različite letke, p lak ate i brošure. Prem a nepotpunim podacim a sam o u toj štam p ariji do oslobo­ đenja o d štam pano je oko 7,000.000 raz lič itih otisaka. Po jed in a izd an ja štam pana su na jezicim a na ro d n o sti: češkom , njem ačkom i m ađ arsk o m .18 U Slavoniji se p o k lan ja la velika p a ž n ja ne sam o izd av ačk o j djelatnosti, što je bitn o za k u ltu rn u ak tiv n o st N O P -a , nego se v o d ila i briga o čuvanju štam p an ih izd a n ja i m aterijala. T a k o u ljeto 1943. godine, uoči dvogodišnjice u sta n k a u Slavoniji, A g itp ro p O blasnog k o m iteta K P H za Slavoniju izdaje o k ružnicu o ču v an ju i p rik u p lja n ju štam pe i d o k u ­ m enata revolucije. U okružnici se ističe d a d o kum ente revolucije i sva šta m p a n a izd a n ja treb a č uvati u interesu histo rije i budućih pokoljenja, što je nesum njivo veom a zn ačajan p o k azatelj dalek o v id n o sti i an g a žira ­ nosti političkog ru k o v o d stv a N O P Slavonije na k u ltu rn o m p la n u .19

III Izd a v a č k a i p ro p ag a n d n a djelatn o st d obila je posebnu dim enziju u p a rti­ zanskoj knjizi, brošuri i periodik am a. U p ra v o su se k u ltu rn a a k tiv n o st i rev olucionarna su p e rstru k tu ra posebno izra ž av a le u toj djelatnosti. P rem a dosadašnjim istraž iv a n jim a , koja nisu d efin itiv n a, u Slavoniji je u toku N O P -a 1941—1945 izdan 191 naslov bro šu ra i k njiga; od toga su trideset d v a naslova p riručnici i u p u tstv a , šest naslova odnosi se na literarn e radove, a jedanaest n aslova n a izb o r iz p artizan sk e štam pe. Svi ostali naslovi, dakle većina, odnose se na m arksističku lite ra tu ru , rezo­ lucije i druge dokum ente revolucije.20 O bja v lje n a m arksistička lite ra tu ra p red sta v lja la je neophodne p riručnike p a rtijskim i uopće rukovodećim k a d ro v im a N O P -a Slavonije; bila je neophodna za idejno obrazovanje, što se vidi iz n aslova k njiga i brošura m arksističkog sadržaja. N a v e st ćemo te naslove: K arl M arks, B. A d ž ija 21, A gitacija i propaganda22, Fašizam i radnička klasa, G. D im itro v 23, O k a d ro vim a 24, I storija S K P (b )23, K o m u n istički m a n ifest26, K P u narodnooslobodilačkoj borbi21, O im p erija lizm u , V. I. L enjin28, Šta da se radi, V. I. L enjin29, Uloga proleterske om ladine, V. I. Lenjin30, R evolucionarna v o jska i revolucionarna vla d a , V. I. Lenjin31, M a rk siza m 32, M aterijal sa kursa33, N a cio n a ln o p itanje u Jugoslaviji34, Linija p artije33, T em e sa višeg pa rtijsko g kursa33, R a d p o litič k ih ko m e­ 402

sara3‘, S K O J i U S A O J 38, R a z v ita k d ru štv a , Segal3!), O nacio n a ln o m p ita ­ n ju, J. B. T ito 40, T r i razd o b lja opće k r iz e k a p ita liz m a 4‘, Uloga, rad i zadaci p o litk o m e s a ra 42, Teorija revolucije. Stra teg ija i ta k tik a . D ik ta tu ra p ro le ta rija ta 43. O sim to g a izašlo je više na slo v a o o k to b arsk o j revoluciji i o rad u P a rtije u ra tn im uslovim a. A ko se osv rn em o sam o na neke p u b lik acije, na n jih o v teo retsk i z n a ča j i d o p rin o s o b ra z o v a n ju k a d ro v a , p a rtijs k ih i ru k o v o d ećih , nesum njivo d o laz im o do z a k lju č k a o n jih o v o j v elikoj ulo zi u rev o lu c io n iran ju ljudske m isli i p rak se . N a im e , n ije d a n p a rtijs k i ra d n ik nije m ogao d jelo v a ti na o s tv a riv a n ju osn o v n ih ciljev a su v rem en o g p ro le ta rija ta bez p o z n a v an ja K o m u n istič k o g m a n ifesta i p rim je n e njeg o v ih p o sta v k i n a specifične uslove oslo b o d ila č k o g r a ta ; to se p osebno odnosi na p o z n a v an je p rv ih dv iju g lav a M a n ife sta u k o jim a se gov o ri o n a sta n k u b u ržo azije i p ro le ­ ta rija ta , njih o v im ulo g am a u klasn o j b o rb i, o h isto rijsk o j ulozi p ro le ta ri­ jata , o ko m u n istič k o j p a rtiji k a o a v a n g a rd i rad n ič k e klase, o o rg an iz ira n ju socijalističke p ro le tersk e d rž a v e , o sig u ra v a n ju tek o v in a revolucije, k ao i na dru g e glav e gdje se g o vori o ta k tic i i strateg iji pro letersk e p artije. Ili, n a p rim je r, nije m ogao p o sto ja ti n ijed an p a rtijsk i i drugi ru k o v o d ilac, a d a nije z n a o tu m a č iti sa d rž a j b ro šu re D im itro v a F ašizam i ra d n ič k a klasa, jer je to bio njegov r e fe ra t na V II kongresu K o m in tern c u kom e su d a n e osnovne p o s ta v k e k o m u n ističk e k o ncepcije o stv a ra n ju n a ro d n o g fro n ta k a o o p ć e n aro d n o g p o k re ta u b o rb i p ro tiv fašizm a.44 O v o je to va ž n ije što je K P J isto d o b n o v o d ila n a teren u n a ro d n o fro n to v sk u p o li­ tik u u ta n a č e n u n a IV plen u m u u S p litu , n a kom e je Blagoje P a ro v ić p o d n io r e fe ra t O fro n tu n a c io n a ln e slobode.45 Iz n a v e d en ih n a slo v a k n jig a i b ro šu ra v id i se d a su p red sta v lja le abecedu p o z n a v a n ja m ark sistič k e m isli, d a su se p u tem n jih k om unisti S lav o n ije u p o z n a v a li s osnovnim p rin c ip im a m ark siz m a -le n jin iz m a , s d ijalek tičk im m ate rijaliz m o m — o snovnim filo zo fsk im p o sta v k a m a pro letersk e ideolo­ gije u o b lasti p riro d e , ljudskog d ru štv a i ljudskog m išljenja. Z načenje te lite ra tu re je to veće što je N O R u Ju g o sla v iji, prem a tom e i u Slavoniji, bio i n a ro d n a rev o lu c ija čiju su b a z u činile široke m ase sirom ašnoga i srednjeg se lja štv a i p ro le ta r ija ta iz čijih su se red o v a reg ru tira li i p a rtijsk i k a d ro v i o d k o jih su se m nogi p rv i p u t susreli s m ark sizm o m . S o b zirom d a je s tv a ra n je m n o v ih o rg a n a v lasti N O R d o b iv ao k a ra k te r revolucije, p riru č n a m ark sistič k a lite ra tu ra d a la je teo retsk i d o p rin o s osnovnom p ita n ju i suštini socijalističke rev o lu cije kojoj su težili ugnjeteni slojevi seljaštva, ra d n iš tv a i n a ro d n e inteligencije. U o s tv a riv a n ju o sn o v n ih p rin c ip a p ro p a g a n d e posebno m jesto im ale su p e rio d ik e koje su, k a o izu z e tn o z n a č a jn a sred stv a in fo rm acija, vo d ile sv a k o d n ev n u b itk u z a o s tv a riv a n je o sn o v n ih ciljev a N O R - a uz istodobnu b o rb u p r o tiv n e p rijate ljsk e šta m p e i p ro p a g a n d e uopće. Što se tiče p erio d i­ k a, u S lavoniji je, u p e rio d u 1941—1945, izašlo 266 n aslo v a; od toga je na jezicim a n a ro d n o sti o b jav ljen o 14 naslova^ n a češkom jeziku. V ećina iz d a n ja im a fo rm a t d ž e p n ih n o v in a, i izd a v a č i su m ahom vojne teh n ik e, dru g e teh n ik e i š ta m p a rije . O d u k u p n o g b ro ja p e rio d ik a 75 nose naslov dže p n e novine, ali su raz lič ite n a k la d n e p ro v en ijen cije; 6 n a slo v a su 403

bilteni takm ičenja, a ostali naslovi nose različite borbene, lokalne, regi­ onalne naslove ili naslove vojnih jedinica, n a p rim je r: Borac, Bomba's, T e lefo n ist, D ilj, C rven a z v ije zd a , Brigadir, D va d e se tp rv a brigada, Se­ dam naesta brigada, D vanaesta d ivizija i dr. Posebno m oram o istaći n a jz n a č a jn ija glasila k o ja su o d ig rala veliku ulogu, s obzirom na nam jenu, a to su: M ladi borac46, V I k o rp u s47, U darnica46, K u ltu rn i p rilo zi49, Sla vo n ski p a rtiza n 56, Glas S lavonije51 V ije sti52.

IV S va ta izd a n ja pred sta v lja ju specifičnu k u ltu rn u i idejnu m anifestaciju N O P - a Slavonije; služila su kao p riru čn ici za o b razo v an je k a d ro v a i n a ro d a i kao vjern a sredstva info rm acija. Posebno su p eriodike pune fa k ­ tog ra fsk ih p o d a ta k a , danas n eo p h o d n ih za naučni p ristu p p ro u čav an ju narodnoo slobodilačkog p o k re ta Slavonije i B aranje; d o gađaji su n aprosto foto g rafsk i snim ljeni od p a rtiza n sk ih ratn ih d o p isn ik a koji su često p u ta napisali p rv i č lan ak u životu. N o , to ne um anjuje n jih o v u vrijednost. N a p ro tiv , govori nam o brem enitosti revolucije i rađ a n ju partizan sk o g n o v in arstv a . O sim toga, periodik e im aju značaj histo rijsk ih izv o ra prvog reda, n aro čito tam o gdje su ostali pisani izv o ri uništeni, p a se pri pisanju h istorije narodnooslobodilačke b orbe o b ilato k o riste; često su ta glasila osnovne arh iv a lije bez ko jih se ne bi m ogao rek o n stru irati neki događaj. N a ra v n o , šta m p a n a riječ im a izu zetn o značenje za k u ltu rn u h istoriju i ta je ak tiv n o st u Slavoniji, za vrijem e N O P -a , bila specifična m an ifesta­ c ija revolucionarne su p e rstru k tu re ; razum ije se d a se bilo k a k a v k u ltu rn i i o b raz o v n i ra d ne m ože o d v ija ti bez knjiga, b ro šu ra i glasila. U tom k o n tek stu su se i široke m ase sta n o v n ištv a Slavonije i B aranje p rv i put srele s revolucionarnom radničk o m k u ltu ro m , u p rav o p rek o knjiga i d ru g ih šta m p a n ih izd a n ja ; ona su o d ig rala rev o lu cio n arn u ulogu m ijenja­ n ja čovjekovog m išljenja, o stv a riv a n ja ciljeva revolucije: borbe pro tiv o k u p a to ra , borbe za b ra tstv o i jed in stv o i za socijalističku vlast. T a izd a ­ n ja bila su snažno p ro p ag a n d n o sredstvo koje je utjecalo na m obilizaciju p a trio ts k ih snaga, na razb ijan je nep rijateljsk e pro p ag an d e, »specijalnog rata« na terenu Slavonije i B aranje, koji je n ep rijatelj prim jen jiv ao kao s talan način borbe p ro tiv N O P - a u Slavoniji. T aj je sukob bio veom a žestok zbog velikog vojno-stratešk o g z n ačaja Slavonije i njezinih k o m uni­ k acija potre b n ih oku p ato rsk im snagam a za njihovo snabdijevanje u Ju g o ­ slaviji, G rčkoj, Sjevernoj A frici i n a Istočnom fro n tu .53

404

B ilješk e

! ° sy t ..iSe ° d " OSi Sam° n a n a i v a ž n ii i d io iz d a v a č k e d jelatn o sti - n a i p e rio d ik e — i n a d io p ro p a g a n d e v e za n z a tu ak tiv n o st. Inače, v a lja bi ta p ro b le m a tik a N O P - a S la v o n ije za slu ž ila m ono g rafsk u o b ra d u , to m ože g o v o riti o k u ltu r i u n aro d n o o slo b o d ila čk o j b o rb i bez uloge k n jig a

knjige, bro šu re n a p o m e n u ti d a više što se nc i glasila.

T e o re tsk i ra d o v i p re d s ta v lja li su b a z u z a s tv a ra n je osn o v n ih p re tp o sta v k i o slo bodilač­ k o g r a ta i u la z ili su u id e jn u sfe ru p a rtijsk ih org a n iz ac ija. M ahom su ti rad o v i bili p riru č n ic i z a p r a k tič n o v o đ e n je revo lucije. s J o s ip C a z i, je d a n o d o rg a n iz a to ra iz d a v a č k e d je la tn o sti i p ro p a g an d e u S lavoniji, k a ž e d a a g ita c ija i p ro p a g a n d a im aju d v a v id a : socijalističku odn o sn o k o m unističku a g ita c iju i p ro p a g a n d u i o slo b o d ila č k u bo rb u . P rv i v id p ro p a g a n d e sa stojao se u isti­ c a n ju i p o p u la riz ira n ju K P J k o ja se k o n sta n tn o b o rila za interese n a ro d a Ju g oslavije ra sk rin k a v a ju ć i r e a k c io n a rn e režim e i fašizam , k a o i d a je jed in o o na, n a k o n ap rilskog slo m a, sta la n a čelo n a ro d n ih m asa (str. 8). » D ru g i v id a g ita c ije i p ro p a g a n d e o d n o sio se n a ciljeve i z a d a tk e N O B -a . U ta j v id a k tiv n o s ti b ili su u k lju č e n i ne sam o k o m u n isti, nego i svi učesnici naro d n o o slo b o d ila čk e b o rb e i n jene o rg a n iz a c ije : J N O F , A F 2 , U S A O J, N O O i druge« (str. 9). » T a k o su, n a p rim je r, i o b ič n i p a rtiz a n i-v o jn ic i, bili a g ita to ri, koji su iza ziv ali u n a ro d u m ržnju p re m a n e p rija te lju , u z d iz a li p o n o s i p a trio tiz a m ljudi, u z b u đ iv a li n jih o v a osjećanja s o lid a rn o sti i p o k re ta li m ase n a ro d a , om lad in e, ž ena n a akcije za ideje z a koje su se i sam i b o rili« (str. 10). N a jv a ž n ije je bilo, kaže J . C az i, d a a g itac ija i p ro p a g a n d a u sv a k o m u č esn ik u N O B - a r a z v iju u bjeđenje u o p ra v d a n o st ciljeva naro d n o o slo b o d i­ la č k o g ra ta , d a su ti c ilje v i u sk la d u s in te resim a ra d n ič k e klase, seljaštv a i naro d n e in telig en cije i d a n a ja d e k v a tn ije o d g o v a ra ju bu d u ć n o j slobodnoj d o m o v in i i slobodnom n a ro d u . » V iso k a p o litič k a sv ijest b ila je n e p re k id n o p risu tn a u m a sam a b o raca k a o n eu g asiv i p o ž a r i n a jja č i f a k to r k o ji je u n jim a iz a z iv a o v a tre n i e n tu zijaz am i gotovost n a s a m o p o ž rtv o v a n je d o sm rti« (str. 11). O m eh an izm u ag itacije i p ro p ag a n d e C az i k a ž e : » A g ita c ija i p r o p a g a n d a bile su sa stav n i d io p o litič k o g i organ iza cio n o g ra d a K P J , sv a k o d n e v n e p ra k se n je n ih k o m iteta, o rg an iza cija i član stv a . Propaganda je d je lo v a la m a h o m p r e k o šta m p e , a g ita c ijo m žive riječi. P o što su se ag ita cija i p ro p a ­ g a n d a , ta p a r tijs k a d je la tn o s t, sk ra ć e n o n az iv a le A g itp ro p , tije la k o ja su se zan im a la a g ita c ijo m i p ro p a g a n d o m n a z ir a la su se ag itp ro p -k o m isije (o d b o ri ili grupe). P o red njih p ri m n o g im o k ru ž n im , k o ta rs k im i m jesnim k o m ite tim a p o sto ja le su p artijsk e teh n ik e z a u m n o ž a v a n je p ro p a g a n d n o g m a te rija la , a p ri cen tra ln im k o m itetim a i m ale šta m ­ p arije« (str. 6). O o v o m e v. M . P a tk o v ić , Iz b o r iz šta m p e u N O P S lavonije (1941 — -1 9 4 5 ) iz d . H I S S la v o n sk i B ro d ; str. su označene z a p o jedine pasuse u z a g rad a m a, a te k s to v i su u z e ti iz p re d g o v o ra Iz b o ru k o ji je na p isa o J . C az i. 4 Z a to je iz a šla p o seb n a b ro š u ra p o d naz iv o m »D o p isn ičk a služba«. 5 »4. ju l« , b r. 3 7 8/16. I X 1969, 6, M ih a jlo Stanisić, N a č e la naše p ro p a g an d e u N O P -u . O to j p ro b le m a tic i v . d je la V . I. L e n jin a, J. B. T ita i d ru g ih te o re tič a ra i v o đ a rev o ­ lu c io n a rn o g a ra d n ič k o g p o k re ta . * O to m e g o v o re i n a z iv i p o je d in ih iz d a n ja : »B orim o se i učim o«, » N ajosnovnije stv a ri ko je tre b a d a z n a sv ak i sko jev ac. A g itacija i p ro p a g a n d a « . O sim toga v. Iz b o r iz šta m p e u N O P S la v o n ije (1 9 4 1 -1 9 4 5 ), izd. H IS , S lavonski B ro d 1968; B ib liografija iz d a n ja o n aro d n o o slo b o d ila č k o m ra tu 1941—1945, iz d an je V ojnoistorijskog in stitu ta , B eo g ra d 1964. 7 V. Z b irk u č la n a k a iz v o jn e psih o lo gije, sv. I, izd . V o jn o izd av a čk o g z a v o d a B eograd 1965, 2 5 - 4 3 , p rilo g T . K o n d ra k o v a , Id e o lo g ija, d ru štv e n a psih o lo g ija i m o raln i fa k to r. 0 »S pecijaln i ra t« , k a o m e to d a b o rb e o sv ajač k ih zem alja p re m a slabijim d rž a v a m a , sta r je k o lik o i lju d sk a h is to rija , s tim d a su se njegove m eto d e n e p re sta n o u sa v ršav a le ; on je d o b io posebne d im en zije p o ja v o m fa šizm a, k a d su fašističke, zem lje p rije nego što su

405

vojnički napale određenu zemlju, razbile je metodama »specijalnog rata« iznutra, uba­ cujući svoje Špijune u najvitalnije punktove privrede, administracije i vojske, a pomoću sredstava javnih i masovnih komunikacija vršili psihološki pritisak na stanovništvo i radi demoralizacije izvodili sabotaže, diverzije i državne udare. Posljednji su pred­ stavljali završnicu takvog »rata«. P o jam »psihološki ra t« ja v lja se uoči d ru g o g a svjetskog ra ta u vojnoj i političkoj term in o lo g iji fašističke N jem ačk e i o n a m u je d a la definiciju. P re m a toj definiciji, taj r a t p re d sta v lja b o rb u »k o ju d rž a v a vo d i in telek tu aln im oružjem u cilju p o sti­ z a n ja svog, a slab ljen ja n ep rijateljsk o g ugleda u svjetskoj javnosti, o d rž a n ja i jačanja svo jih o b ram b en ih n a p o ra i slab ljen ja neprijateljske volje za borbom « (a). Ia k o se sam p o ja m »psihološki ra t« ja v lja p rv o k o d N ijem aca, k od n jih nije n ik a d a postigao punu a firm aciju , jer je njegove funkcije o b a v ljala nacistička p ro p a g an d n a služba u sklopu sv ih vo jn ih , p o litičk ih , ekonom skih i d rugih akcija. O d re đ e n ije je po jam »psihološkog ra ta « d e fin iran te k u drugom svjetskom ra tu , i to od am eričke i n ekih d ru g ih za p a d n ih arm ija . R azum ije se d a je u sebi sadržavao širo k u o b last d jelo v an ja, što se m ože zak lju čiti i iz definicije koju je dao p oznati te o re tič a r za tu o b la st P a u l L ineberger: »Psihološki ra t u širem smislu sastoji se o d djelom ične prim jen e nau k e k o ja se zove psihologija n a vođenje ra ta ; u užem smislu p sihološki r a t sa d rž i u p o tre b u p ro p a g an d e p ro tiv n e p rija te lja sa v o jnopolitičkim m je­ ra m a koje tre b a d a do p u n e p ro p a g a n d u « (b). D a k ak o , im a i d rugih definicija o tome r a tu ; neki ističu d a u njem u p rim a rn u ulogu, bazu i nerv, čini p ro paganda. U današn jem suvrem enom svijetu, s obzirom n a tehnološka i d ru g a dostignuća, on se v o d i m nogo p erfid n ije i efikasnije. »O n je prev a sh o d n o po d ređ en određenoj politici i s njom najtješnje p o v e z a n n a svim p o d ru čjim a i ne m ože se o dvojeno v oditi. Isto ­ vrem en o d o d an as je to lik o ’u n a p re đ e n ’ — većim korišćenjem nauke (psihologije, socio­ logije, isto rije i d ru g ih ), i p o v eziv anjem sa obavještajnom , in form ativnom i drugim službam a, teh n ičk im usav ršav an jem , korišćenjem iskustava i dostignuća iz razv o ja ratne p ro p a g a n d e svih zem alja — d a p o svom k v a lite tu p re d sta v lja savrem eno oružje svake agresiv n e politik e« (c). D a k a k o , naši stru čn jaci ne m ogu p rih v a titi ta j term in za našu pro p ag a n d u u vrijem e n aro d n o o slo b o d ila č k e borbe, jer je o n a im ala oslobodilačke ciljeve, dok su ciljevi psi­ h ološkog r a ta ratn o h u šk a č k o g k a ra k te ra u m irnom periodu, a u ra tu ta k v a je p ro ­ p a g a n d a p ra ć e n a b orbenim i ra tn im akcijam a. D a k ak o , svaki agresor koji vodi tzv. » p sihološki ra t« ra č u n a s »petom kolonom « u određenoj zem lji; kao i H itle r u Ju g o ­ sla v iji o d 1933. godine (d). S u štin a »psihološkog ra ta « , od n o sn o pro p ag an d e , sastoji se u ostv a riv a n ju određenog cilja, a sred stv a se b ira ju p re m a situaciji. U p raksi se p ro v o d i m akijavelizam do k ra jn jih gran ica. »Iznoseći zv an ičn e stavove o vođenju ’psihološkog ra ta ’, buržoaski tv o rc i po d v lače k a k o u p ro p a g a n d i ap so lu tn a istina nije b itn a, ali treb a paz iti da se p ro iz v o ljn a laž b rz o ne o tk rije ; a laž se m ora p rim je n jiv ati jer p onekad istina može m anje k o ristiti o d k a k v e poluistine. Iz tog razloga u svojim teoretskim raz rad a m a v rsta p ro p a g a n d e i njihove prim jene obično ističu već p o zn atu podjelu na ’Bijelu’, ’Sivu’ i ’C rn u ’ p ro p a g a n d u (c). ’B ijela’ p ro p a g a n d a k o risti se p re te ž n o podacim a iz zvaničnih izvora, dok ’siva’ p ro ­ p a g a n d a n astoji d a izv o re za svoje p o d atk e prik rije , d a ih d rži neizvjesnim , a vijesti obično p r o tu ra p osrednim pu tem i n ik ad a , p o p ra v ilu , ne govori tk o iza njih stoji, n a sto ji d a se p rik a ž e k ao o b je k tiv n a i n eu tra ln a d a bi ta k o postigla određene efekte. Z a to se n e k a d a p o jav lju je k a o p ro tiv u rječn a ’bijeloj’ p ro p a g an d i ili se nadopunjuje sa ’crn o m ’, a obično ostaje izm eđu ove dvije. To je u stv ari m askirana p ro p a g an d a koja se služi n ajrazn o v rsn ijim sredstvim a, polazeći od toga d a u ’psihološkom ra tu ’ sve m ože b iti d o zvoljeno« (f). a) A le k sa n d a r V u k o tić , S uština i zn ačaj psihološkog ra ta , V ojno delo 2/1965, 3.

406

) to , s*r: L in c b e rg c r je je d a n od n a jista k n u tijih pisaca iz oblasti ra ta « u S A D , a njeg o v e sta v o v e p r ih v a tili su m nogi pisci n a Z a p ad u . c) Isto , 5.

»psihološkog

d ) Isto , 6. c) A le k s a d a r V u k o tič , S re d stv a d e lo 6/1 9 6 5 , 38.

i m etode p ro p a g a n d e r b

u

»psihološkom f

ra tu « , V ojno ,

f) Isto , 38. 0

to j p ro b le m a tic i v id i još o v a d je la :

G ru p a a u to ra , O rg a n iz a c ija o b a v je šta jn e službe i službe bezbednosti u N O R -u 1941. 1 1942. g o d in e, Ško lsk i c e n ta r b e z b ednosti, B eograd 1961; B ra n k o B orojević, D ru g a s tr a n a ra ta , V o jn o d e lo , B e o g ra d 1960; V. P. P o tjem k in , tom III . • S la v o n ija 1 9 4 5 -1 9 6 5 , izd . N I P »Š tam pa« O sijek, 1965, 57 (G ra đ a za h isto riju N O P u S la v o n iji, k n j. I, izd . H I S S lav . B rod, 3 4 5 -3 5 0 , O k ru ž n ic a br. 4). U S la v o n iji 1941. g o d in e p o sto je tr i te h n ik e p ri ok ru žn im kom itetim a B rod, O sijek i N o v a G ra d iš k a , p a je u te h n ic i O K N o v a G ra d išk a izašla O k ru ž n ic a br. 4 C K K P H , k a o u p u ts tv o z a d a ljn ji to k u s ta n k a u H rv a tsk o j. O tom e v id i u n a vedenom djelu. In a č e o s ta n ju te h n ik a v id i Iz v je š ta j d ra P a v la G re g o rića od 23. X I I 1941. godine, u p u ć e n C K K P H u k o jem se ističe d a je te h n ik a ko n ač n o sređena (misli se n a teh n ik u p ri P o v je re n s tv u C K K P H z a S la v o n iju , M . P .), d o k u izv ještaju G S H N O V , od 22. IV 1942. g o d in e, d r P . G re g o rić ističe d a je o r g a n iz ira n a d o sta d o b ra te h n ik a p ri Š ta b u z o n e, d a p o sto ji d o b ra te h n ik a p ri P o v je re n stv u i d a jc iz ašao p rv i broj S la v o n s k o g p a r tiz a n a . O to m e v id i: S lav o n ija 1945—1965, 57. O sim toga v id i S la vo n sk i n a r o d n o o slo b o d ila č k i p a r tiz a n , b r. 1, p o h ra n je n u In stitu tu za h istoriju rad n ič k o g p o ­ k r e ta H r v a ts k e , Z a g re b , reg. b r. U -I/3 6 , i Iz b o r iz štam pe N O P u S lavoniji 1 941-1945, iz d a n je H I S S la v o n sk i B ro d , 423. 10 V id i: B ib lio g ra fija iz d a n ja u n a ro d n o o slo b o d ilač k o m ra tu , iz d an je V ojnoistorijskog in s titu ta , B e o g rad 1964, 244, reg. b r. S lavonskog p a rtiz a n a 3866. M ile n k o P a tk o v ić , K u ltu rn o -p ro s v je tn a d je la tn o st za vrijem e N O B , O sječki zb ornik, b r. V I I I , 1962, 175. S la v o n ija 1945—1965, O sijek , 58. 11 O to m e p o sto je sa č u v a n i d o k u m e n ti p o h ra n je n i u M uzeju S lavonije O sijek : »Svim p a rtijs k im o rg a n iz a c ija m a i p a rtijc im a Slavonije«, inv. br. 1789, k a o i » U pute za v ršen je d o p isn ič k e službe«, in v . b r. 341. 11 A g ita c ija i p r o p a g a n d a bile su o d lič n o o rg an iziran e i m nogovrsno a k tiv n e. U njihov je d je lo k ru g u la z ila : šta m p a , usm en a p ro p a g a n d a , p ro sv jetn i i k u ltu rn i ra d , usmene i z id n e n o v in e , p isan je p a ro la , p o litič k i k u rsevi, do p isn ič k a služba i sp rečavanje n e­ p rija te ljsk e p ro p a g a n d e . O to m e v id i bro šu ru » A gitacija i p ro p ag a n d a « , 9—23. B rošura je p o h ra n je n a u M u z e ju S la v o n ije , O sijek, inv. b r. 3944, i M . P a tk o v ic , Iz b o r iz štam pe u N O P S la v o n ije 1 9 4 1 -1 9 4 5 . H I S S lavonski B rod, 434. ,s S la v o n ija 1 9 4 5 -1 9 6 5 , 58. 14 V I k o rp u s je z b o g iz u z e tn ih za slu g a u d v a n a v ra ta m a n d o m GŠ N O V H rv a ts k e . O to m e v id i G las S la vo n ije M ile n k a P a tk o v ić a , B o rb en i p u t V I k o rp u sa.

bio n ajbolji ko rp u s p o d k o ­ o d 7. i 9. IV 1968, 2, član a k

15 V id i O sječk i z b o rn ik , V I I I , 1 7 1 -1 9 9 N a ša štam p a u b o rbi z a slobodu i izg ra d n ju so c ijalizm a, p o h ra n je n o u M u zeju S lavonije, inv. br. 494, 90—97. B orbena riječ o m la d in e , p o h ra n je n o u M u zeju S lav onije, inv. br. 495, k a o i nav ed en o djelo p od b i­ lješk o m b r. 13 i 10. G r a đ a z a h isto riju N O P u S lavoniji, k n jig a I, I I i II I, te Z b o rn ik sv. 1 i 2 H I S S la v o n sk i B rod. u C ik lo stil je š ta m p a rsk i stro j z a u m n o ža v an je tek sto v a s pom oću m atrica. 17 Š ta m p a rsk i stro j.

407

18 V in k o Cecić, H isto rija org an izacije i p o litičk ih borbi g rafičkih ra d n ik a H rv atsk e (1 8 7 0 -1 9 5 5), 2 9 2 -2 9 8 , Z ag reb 1955. S lavonija u N O B , izdanje H IS , Slavonski Brod, 1966, 140. 18 B orcim a iz p rv ih d a n a u s ta n k a u Slavoniji, po h ra n je n o u M uzeju Slavonije O sijek, inv. br. 5358. 20 V idi n av ed en o djelo p o d bilješkom br. 10. 21 B rošuru um n o žila T e h n ik a O K K P H N o v a G rad išk a, 1942, um noženo na šapirog rafu , B ib lio g rafija iz d a n ja u n a ro d nooslobodilačkom ra tu , izdanje V ojnoistorijskog in stitu ta , B eograd 1964, 312. 22 Iz d a o O blasn i k o m ite t K P H z a Slavoniju, a bro šu ra je sa d rža v ala 1) A gitaciono-p ro p a g a n d n i ra d i 2) M eto d i proces ra d a A g itp ro p a. O v i podaci uzeti su s korica. V idi B iblio g rafiju iz d a n ja u n a ro d n ooslobodilačkom ra tu , Izd a n je V ojnoistorijskog in stitu ta , B eograd 1964, 312. 23 Iz d a o A g itp ro p O b lasn o g k o m ite ta K P H z a S lavoniju. U m noženo ciklostilom . V idi B iblio g rafiju iz d a n ja u n a ro d n o o slo b o dilačkom ra tu , izdanje V ojnoistorijskog in stitu ta, B eograd 1964, 345. 24 G . D im itro v , O k a d ro v im a ; u m n ožila T eh n ik a A g itp ro p a O K K P H šap iro g ra fu . V idi n av ed en o djelo p o d bilješkom 23, 348.

B jelovar na

25 U m n o ž a v a le ra zličite te h n ik e ; u m n o ža v an o ciklostilom i šapirografom . V idi nave­ deno djelo p o d bilješkom 23, 3 7 3 -3 8 0 . 29 N e m a p o d a ta k a o izd a v a č u , a um noženo je pisaćom m ašinom . V idi navedeno djelo p od bilješkom 23, 4 3 2 -4 3 4 . 27 P rem a m a rg in a lija m a na bro šu ri a u to r je Josip C az i, a izd a v ač O blasni k om itet K P H z a S lav o n iju . U tom e p riru č n ik u govori se o ciljevim a i zadacim a K P , o a v a n ­ g a rd n o j ulozi, a vezam a P a rtije s m asam a, o načelim a d em okratskog centralizm a, o p ra v im a i d u ž n o stim a čla n o v a P a rtije i ličnoj o dgovornosti i sam okritici. — U m noženo je na pisaćem stroju. V idi n av e d e n o djelo p o d bilješkom 23. 28 Iz d a o O k ru ž n i k o m itet N ašice, djelo po d bilješkom 23, 4 1 6 -4 1 9 .

a

um noženo

29 Iz d a o A g itp ro p O b lasn o g k o m ite ta K P H bilješkom 23, 4 1 6 -4 1 9 .

n a pisaćem

stroju.

V idi navedeno

za Slavoniju. V idi navedeno djelo pod

30 I z d a la T e h n ik a O k ru ž n o g k o m ite ta V iro v itica . — U m noženo n a ciklostilu. V idi nave­ deno djelo p o d bilješkom 23, 4 1 6 -4 1 9 . 31 N e m a p o d a ta k a o iz d av aču , a u m noženo je ciklostilom . V idi n avedeno djelo pod bilješkom 23, 4 1 6 -4 1 9 . 32 U m n o žila T e h n ik a O k ru ž n o g k o m ite ta n av ed en o d jelo p o d bilješkom 23, 432.

KPH

N ova

G ra d išk a

ciklostilom .

V idi

33 I z d a la T e h n ik a O k ru ž n o g k o m ite ta K P H N o v a gradiška, a sa drži pojedina po­ gla v lja S K P(b). — U m n o žen o n a ša p iro g ra fu . V idi navedeno djelo pod bilješkom 23, 434. 34 Iz d a la T e h n ik a A g itp ro p a P o žeškog p o dručja, a um noženo na ciklostilu. V idi n a ­ v edeno djelo p o d bilješkom 23, 532. 35 Iz d a n je O K K P H N o v a G ra d išk a , um noženo ciklostilom . V idi n a vedeno djelo pod bilješkom 23, 428. 36 Iz d a n je O b lasn o g k o m ite ta K P H z a S lavoniju. V idi navedeno djelo p o d bilješkom 23, 554. 37 I z d a la T e h n ik a P ap u č k o -k rn d ijsk o g pod ru č ja , a um noženo šapirografom . V idi nave­ den o djelo p o d bilješkom 23, 79. 38 Iz d a la T e h n ik a O K K P H N o v a G ra d išk a , a um noženo ciklostilom . V idi navedeno d jelo p o d bilješkom 23, 506.

408

j . ! Zda° . ^ r0 P ° ^ 1° H IaSn° 8 N O ° - a 2 a S la v o n iju , 1944, a u m noženo ciklostilom . Isto 23 508 JC * O K K P H N o v a G ra d išk a . V idi n a v ed e n o djelo p o d bilješkom

40 N acionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlosti narodnooslobodilačke borbe. Izdala Teh^ 5 O K K P H Bjelovar, a umnoženo šapirografom. Vidi navedeno djelo pod bilješkom 41 Iz d a la T e h n ik a O K K P H N o v a G ra d išk a , a u m noženo ciklostilom . V idi n a v e d en o d jelo p o d b ilješk o m 23, 574. 41 I z d a o Š ta b V I k o rp u sa , u m n o ž e n o ciklostilom . V idi n a v ed e n o dje lo p od bilješkom 23, 104. 43 U m n o ž ila T e h n ik a A g itp ro p a N o v a G ra d išk a ciklostilom . V idi nav ed en o djelo po d bilješkom 23, 555. 44 P re g le d isto rije S a v e z a k o m u n ista Ju g o sla v ije, izd. In s titu ta za iz u čavanje ra d n ič k o g p o k re ta , B eo g ra d 1963, 201. 43 P. D a m ja n o v ić , M e đ u n a ro d n i ra d n ič k i p o k re t izm eđu d v a svetska ra ta , iz z b o rn ik a isto rije J u g o sla v ije (1 9 1 8 -1 9 4 5 ).

1 3 0 -1 3 5 ,

48 L ist A n tifa šistič k e o m la d in e S la v o nije. O d 1 - 3 b ro ja L ist slavonske om ladine, od tre ć e g b ro ja list A n tifa šistič k e o m la d in e , a od br. 4 glasilo U S A O H -a za S lavoniju. T o je b io m jesečnik, a iz d a v a la ga je T e h n ik a A g itp ro p a O K K P H za N o v u G radišku. Z a g la v lje šta m p a , a te k s t cik lo stil. Iz a šlo je sedam bro jev a . V idi nav e d en o djelo p od bilješkom 23, 630. 47 T o je b io B ilte n n a tje c a n ja V I k o rp u sa N aro d n o o slo b o d ila č k e vojske Ju g o sla v ije; u m n o ž a v a n je m o d e rn im tisk o m , a iz la z io je o d o k to b ra 1944. d o fe b ru a ra 1945. go d in e, u k u p n o 27 b ro je v a . I z v a n r e d n a je d o k u m e n ta c ija o ak tiv n o sti toga k o rpusa. V idi n a v e d e n o d je lo p o d b ilješk o m 23, 283. 48 G la silo A F Ž -a z a S la v o n iju . P r v i b ro j iza ša o je u ja n u a ru 1943. godine. U 1943. iz la z io je m jesečno, a p rv e b ro je v e u re đ iv a li su: B osiljka K ra ja čić i E v a D o m an ji-G rlić, a o d m a ja 1944. M a ja J a n k e z . G la silo je u m n o ž a v a la T e h n ik a O blasnog k o m iteta K P H z a S la v o n iju i T e h n ik a O K K P H N o v a G ra d iš k a ; izašlo je 10 b ro jev a, a štam pani su c ik lo stilo m o d 1 - 8 , a 9 - 1 0 m o d e rn im tiskom . V id i n av e d en o djelo pod bilješkom 23, 678. 48 T o je b io časopis z a k n již e v n a i d ru š tv e n a p ita n ja , a iz d a v a o ga je O blasni k om itet K P H z a S la v o n iju . B r. 1 iz a ša o je u sep tem b ru 1943. godine, um nožen ciklostilom , a b r. 3 u n o v e m b ru 1943. g o d in e, ali šta m p a n m o d e rn im tiskom . Iz ašao je i ju b ila rn i b ro j u o k to b ru 1943. g o d in e, k o ji je b io posvećen dvo g o d išn jic i usta n k a. Z ag lav lja su š ta m p a n a m o d e rn im tisk o m , a te k st ciklostilom . O tom e v id i nav ed en o djelo p o d bilješk o m 23, 624. 50 S la v o n s k i n a ro d n o o slo b o d ila č k i p a r tiza n b io je glasilo N a ro d n o o slo b o d ilač k e vojske i p a rtiz a n s k ih o d re d a S la v o n ije i S rem a. T o je b io n aslo v o d 1 - 4 b ro ja, a o d 4 - 1 0 S la v o n sk i p a r tiz a n . U re d n ic i su b ili: P a v le G re g o rić , K a rlo M razo v ić, Jo sip C azi, Z v o n k o G o lu b i Z d e n k o H a s . U m n o ž a v a la ga je T e h n ik a P o v jere n stv a C K K P H z a S la v o n iju i S rem . V id i n a v e d e n o d je lo p o d bilješkom 23, 274. 51 B io je glasilo N O F - a S la v o n ije , iz d a v a o ga je A g itp ro p O b lasn o g k o m ite ta K P H z a S la v o n iju , a o d 1945. g o d in e P ro p a g a n d n o o d jeljen je O b lasn o g N O O za S lavoniju. I z la z io je sedm ično, p e tn a e s to d n e v n o i m jesečno, a u m aju 1945. dv o d n ev n o . U re d n ic i su b ili: Iv o S a rajčić, Z v o n k o G o lu b , Z d e n k o H a s i N a d a V a le n tić . Iz a ša o je 41 broj. I n a č e je b io v r lo p o p u la ra n u S la v o n iji, i im a v e lik ih z aslu g a z a uspješan u sta n ak , a p o seb n o z a n je g o v an je b r a ts tv a i je d in stv a n a ro d a i n a ro d n o sti Slavonije, napose S rba i H r v a ta . O to m e v id i n a v e d e n o d je lo b ilješku 23, 617.

409

52 Iz d a v a o ih je P ro p a g a n d n i odjel O blasnog N O O -a z a Slavoniju 1943-1945. godine. Iz d a v a č je o d 1—28 b ro ja G las S la vonije, a z atim Jed in stv en a narodnooslobodilačka f ro n ta z a S lav o n iju , o d 1944. godine, od b r. 116 N O F z a S lavoniju, od br. 136 R ed a k c ija G lasa S la vo n ije; o d m a rta 1945. godine, od br. 6 izdaje ga O blasna JN O F z a S lavoniju. Izlazile su d n e v n o i u razm acim a o d 3 - 5 dan a. V idi navedeno djelo p o d bilješkom 23, 682. 53 V idi B eograd V csnik, B osni i

o tom e o v a d je la : V la d im ir D edijer, 1947, 1 5 2 -1 5 4 . D ušan Plenča, R azv o j b r. 4, izd . V ojnog m uzeja, Beograd, H e rceg o v in i za v rijem e N O B , V esnik,

P artiz an sk e štam parije, izd. K u ltu ra, štam pe u H rv a tsk o j za vrijem e N O B , 276 -2 9 1 i o d istog a u to ra Štam pa u br. 5, izd. V ojnog m uzeja, 258.

Pučke pjesme slavonskih boraca za vrijeme NOB-a

I v o Bogner

U č ita v o j p o v ije sti č o v je č a n stv a nije bilo n ijed n o g a velikog p o k re ta koji ne bi bio iz ra ž e n u u m je tn o sti: po eziji, slik a rstv u i glazbi. G rč k i n a ro d op jev a o je svoje he ro jsk o d o b a u Ilija d i i O diseji. Z a vrijem e fran cu sk e revolucije po b u n jen ic i su ju rišali n a B astilju p jev aju ći M arseljezu. I naš je n a ro d o d u v ije k n jegov ao pjesm u. U svojim pjesm am a op jev ao je svoje borbe, svoje p o ra z e i svoje pobjede. B o rb a za slobodu d a v a la je našim n a ro d im a g ra đ u z a stv a ra n je pjesam a o herojskim p o d v izim a ju n a ­ k a p r o tiv z a v o je v a č a . U v jek o v n o m ro p stv u pjesm a je o d rž a la naše na ro d e d a ne k lo n u duh o m . N i u n a jte ž im tren u cim a nisu k lo n u li čv rsto u v jere n i d a će doći d a n velik o g oslo b o đ en ja. I k a d je G ubec 1573. p odigao na u s ta n a k h rv a ts k e i slovenske k m eto v e, n jih o v a je b o rb a n ašla o d raz a u pjesm i. P a i o n d a k a d je seljački u sta n a k bio ugušen a G ubec m učenički u m o ren , p jesn ik je p jev a o : » V jekovi će p ro ći A li k ra lj M a tija š će ip a k doći.« I u n a ro d n o o slo b o d ila č k o j b o rb i, k a d je n a ro d počeo isp isiv ati n ajslav n ije stra n ic e svoje p o v ije sti i k a d a se b o rio z a k o n ačn o o stv aren je o nih ideala z a koje su g inuli n a ra š ta ji to lik o stoljeća, dao je o d u šk a svojim osjećajim a u pjesm i. O n a je o s ta la sv jedok velik e n a ro d n e epopeje, ž iv a i tra jn a u spom ena n a slavne dane. I n s p irira n a jed in stv o m i jed in stv en o m idejom n a ro d n e i k lasne slobode, n a ro d n o o slo b o d ila č k a se b o rb a in te n z iv n o raz v ih o rila n a velikom k o m ­ pleksu i n a ra z lič ite načine, što je do v elo do to g a d a je e p o h a od četiri g o dine (1 9 4 1 -1 9 4 5 ) b rem e n ita razn o lik o šću d o g a đ a ja i situ acija kao n ije d n o ta k o k r a tk o raz d o b lje u našoj novijoj po v ijesti. M noge legende i m ito v i p ro iz a šli iz sto lje tn ih b o rb i n aših n a ro d a n a la z e p o n o v o ž iv o tn u m ogućnost u s tv a rn o s ti narod n o o slo b o d ila č k o g ra ta . K o m u n ističk a p a rtija J u g o sla v ije i silni v a l n a ro d n o g p rk o sa i gn jev a oličen u u stan k u širokih 411

dim enzija i prera sta n je gerile u o rg an iz ira n u arm iju — sve je to p o tv rd a starih m o tiv a i nepresušni izv o r g rađ e za nove, istinite legende. N ije b itno da se ovdje odm ah z a p ita m o : Što će od svega toga ostati? O s ta t će u cirkulaciji, k ao i uvijek u sličnim zgodam a, nekoliko d jela: d n ev n ik a, m em oara, rom ana, pjesam a i d ram a, ali i pregršt knjiga u kojim a je ko n z e rv ira n a dragocjena g rađ a i niz po tresn ih sv jedočanstava bez kojih ni sadašnji ni budući p ovjesničar ne bi m ogao d o p rije ti do sintetičke ocjene razd o b lja, k ra tk o tra jn o g po vrem enu o d v ija n ja d o g ađaja, ali veli­ kog i dalekosežnog po njihovim reperkusijam a. 0 svim tak v im djelim a rekla je ili će reći svoju riječ k ritik a i n ajo b jek tiv niji sudac — Vrijem e. Želio bih u svojem u p rik a z u reći nešto o onim djelim a — stihovim a — koji nep ra v e d n o z a b o rav ljen i leže u m uzejim a, zaprašeni, izblijedjelih, jed v a č itljiv ih stran ica, p rek o kojih prelazim o om alovažavajućom ravnodušnošću ljudi — estetskih sladokusaca. A te brošure, listovi, džepne novine, p rem d a pisani bez ik ak v ih literarn ih prete n z ija , govore krajn je jednostav n o o bitn im m om entim a partizan sk o g živ o ta , odnosno narodnooslobodilačk e borbe. I djeluju potresno. S n jih o ­ vih stran ica ponovo d opire do nas veličina jednoga vrem ena tragedije, užasa i m uka a istodobno vrem ena ispunjenog uzvišenom hum anošću, beskrajnom nesebičnošću, dru g arstv o m , solidarnošću i duhovnom čistoćom. P re d nam a se tim jednostavnim i neposrednim riječim a u stihovim a o tv a ­ raju velika p ro stra n stv a u kojim a će se n a jz a d o stv a riti vrijed n o st ljudske ličnosti. B udući n a ra štaji potreseni će slušati o trag ici i veličini epohe k oja je u sebi s a d rž a v a la k o liko m ah n itan ja to lik o i uzvišenosti u isti m ah; k o lik o izopačenosti to lik o i heroizm a u k rv av o m i bestijalnom sum raku prošloga 1 p rask o z o rja budućega. S grozom će slušati o pobješnjelom vrem enu raz u la re n ih nagona i o čudesnom usponu čovjeka iz n e p o zn atih dubina n a ro d a ; o vrem enu k a d a je u strašnom rv an ju nečovjek srušen u bezdan n e p o vratnosti. U tom e četvorogodišnjem ob rač u n a v a n ju izm eđu čovječnosti i užasa ostavio je nep rijatelj duboke trag o v e svojega p o stojanja. Č etiri godine satirali su naši n a ro d i stra v u i k o n ačno je plam enom svojega srca spalili. P o ž a r revolucije z a h v atio je sve k rajev e naše dom ovine. Štafetu b orbe K om unistička p a rtija Jugoslavije prenosila je s jednoga k raja zem lje na drugi. C ijelu H rv a ts k u p a i p itom u Slavoniju z a h v atio je 1941. ratn i vrtlog. Široku slavonsku ra v a n z a strla je p rašin a, gusti oblaci dim a, plam eni jezici p ro p in ja li se u oblake. U m jesto m irisa sijena i šljivika u n o zd rv e je p lazio sm rad lješina. N e p rija te lj je zaig rao svoj dijabolični ples širom slavonske zem lje. P lo d n o tlo, n a to p ljen o suzam a — opustjelo je. Z am rla je pjesm a n a djevojačkim usnam a, nestalo zapeškirenih m om aka. Vesela i raskošna S lavonija u tih n u la je i uozb iljila se k ao tru d n a žena. Bila je to tra g e d ija budućnosti bez proljeća, bez m irn ih p a tu ljastih o b lak a; pom rčina sunca i živ o ta jedne izranjene zem lje, v risa k zap aljen ih greda, sm rtn a igra bom bi. A li uz tu p ra tn ju potm ule podzem ne tu tn ja v e rađ a o se u Slavoniji u k rv i i sm rti novi ž iv o t i novi čovjek — a rh ite k t novoga svijeta. 412

P rije više o d tri decenija k ren u li su slav o n sk i p a rtiz a n i n e p ro h o d n im sta z a m a , nošeni snagom neslom ljiv e v o lje d a iskrče d ž u n g lu lju d sk ih n a s tra n o sti i z ločina. O s ta v lja ju ć i »sveti kućni p rag « , tra ž ili su p u to v e v'L v° U n iet7 im a slav o n sk ih p lan in a i m eđu zelenim kosam a naših šum a. S v jetlo m svojega sa zn a n ja o sv je tlja v a li su sebi staze k a v rh u n ­ cu i n e z a u s ta v ljiv o išli n a p rije d . S a p ira la ih kiša, b olno b ockale snježne iglice, šibao su ro v i v je ta r, znoj izjed ao p u t, iz izg rižen ih sto p a la zem lju n a ta p a la lju d sk a k rv . P u t ih je v o d io u b ezb ro jn e juriše. R u k a m a su o tim a li puške, golim ša k am a m itra lje z e , p rsim a u n išta v a li b u n k ere, um i­ ra li i p o b je đ iv a li s m rt »jer se sm rti sm iju i ru g aju « . U sv ire p im u v je tim a p a rtiz a n s k o g ž iv o ta ni n a oslobođenom terito riju n ije bilo p re d a h a ni o d m a ra n ja . R a d ilo se m nogo i o rg an iz ira n o na svim p o d ru č jim a ra d i p o d iz a n ja poru šen o g ili p o k re ta n ja nov o g a rad a . Iak o se ratište lju lja lo n a p rije d i n a tra g , ip a k se nije o d u sta ja lo od m nogo­ bro jn ih ak c ija . K a k o n a bo jištu , ta k o se rad ilo i u p o z a d in i — u p o rn o , sm jelo, n e sav la d iv o . U sre d g rm lja v in e to p o v a i ratn o g p ustošenja rad ilo se n a ro č ito m nogo n a k u ltu rn o -p ro s v je tn o m p olju. T o polje, stoljećim a o b raslo k o ro v o m , tre b a lo je rask rč iti i zasijati z d ra v im sjem enom . Po svim slav o n sk im k ra je v im a i p o svim vojnim jed in icam a n ik n u le su k u ltu rn e ekipe, p je v a č k i z b o ro v i i k az ališn e dru žin e. O sn iv an i su a n a lfa ­ be tsk i tečajevi, o tv a ra n e osnovn e škole, o m la d in a i borci o k u p ljali su se ra d i p isa n ja z id n ih i o sta lih n o v in a, isp isiv an ja p a ro la u d u h u n a ro d n o ­ oslo b o d ilačk e b orbe, o tv a ra n i su d o m o v i k u ltu re itd . N a ro č ito zn ačajn u ulogu o d ig ra la je šta m p a u r a z v itk u bo rb e i d jelo v an ju na svijest n a ro d a i b o rac a . Š ta m p a je b ila ogled alo jed in ica. K a k o se raz v ija la n eka Četa ili b a ta ljo n , ta k o su se ra z v ija le i n o v in e te čete i b a ta ljo n a k ao sredstvo k u ltu rn o -p ro s v je tn o g i p o litič k o g ra z v o ja čovjeka. P ri tom e tre b a n a g la ­ siti d a su se o b ra z o v a n a u re d n iš tv a b rin u la z a teh n ičk u i estetsku stra n u n o v in a. S a d rž a v a le su z n a n stv e n e , vo jn e i b e letrističk e članke, rep o rtaž e i pjesm e, a n e g d o te i šale. T a k o je n a p o d ru čju Slav o n ije 21. siječnja 1942. p rv i p u t izišao S la v o n s k i p a r tiz a n h P a rtiz a n s k a štam p a, k o ja je izlazila u velik o m b ro ju p rim je ra k a , p r o d ira la je u do ta d a n a ju d aljen ije k rajev e, sela i zaseoke oslobođene, poluo slo b o đ en e i o k u p ira n e terito rije Slavonije o b a v je šta v a ju ć i n a ro d o d o g a đ a jim a u zem lji i u svijetu, o raz v o ju oslobo­ d ila č k e b o rb e itd . M a so v n o st i raz n o v rsn o st p a rtiz a n sk e štam p e bilo bi teško o v d je p rik a z a ti. D o v o ljn o je sp o m en u ti d a je sam o u S lavoniji za d v a m jeseca 1944. godine šta m p a n o 224.000 p rim je ra k a, odnosno 425.000 s tra n ic a ra z lič ito g a m a te rija la . L isto v i su n icali u o d red im a, b a ta ljo n im a i b rig ad am a. Ti su listovi, listići i d ž e p n e n o v in e u m n o ž a v a n i p rep isiv an jem , p retip k av a n je m , sap iro g ra fira n je m , c iklostilom , išli od ru k e d o ru k e, s veseljem do ček iv an i i ra d o čita n i. S ta ra tv rd n ja , d o k o ru žje zveči šu te m uze, nije se u p a rtiza n sk o j s tv a rn o s ti n a ro d n o o slo b o d ila č k o g r a ta o b istin ila. U z m a k n u te pjesnike ko ji su u red o v im a n a ro d n e arm ije n a sta v ili svoj pjesnički rad , ili bas u d a n im a revolucije počeli iz g ra đ iv a ti svoju pjesničku fizio n o m iju , jav ilo se n a tisuće b o rac a koji su sv lad av ši osn o v n u pismenost^ o sta v lja li načas p u šk u d a bi je za m ije n ili perom . U p o z a d in i ili n a p o lo žajim a (obično u 413

k akvu šum arku, na ledini, u porušenoj školi) pisali su pjesme koje nisu p red stav ljale neku k v a litetu , ali su u tim d an im a značile v rlo m nogo. Zašum jela je bujica stihova na tem u šume i puške, borbe i u m iran ja, k a d su veliki ratnici koračali prem a slavi i u čudnu sm rt. Sve to nije m oglo ostati bez zapisa, bez pisane uspom ene k o ja je p red sta v lja la čaro b n u i strašnu stranicu stvarnosti narod n o o slo b o d ilačk e čitanke. N a ro d n a pjesm a koja je p ra tila običnog čovjeka pučan in a k ro z cijeli život, bila je i njegovo um jetničko d o živ ljav an je zb iv an ja u kojem u se m anifestiralo i njegovo društv en o reagiranje. B orbena c rta i dub o k a hum ana no ta u pjesm am a n e p o zn atih ili p o tp isan ih pučkih pjesnika — boraca — na terenu Slavonije za to ne treb a izn en ad iti. T o je, zap rav o , slijed onih n a ro d n ih pjesam a u kojim a se već stoljećim a p ro v lačila borbena nit, sve tam o od pojave epsko-herojskih pjesam a p rek o bu d n ica i d av o rija iz hrv atsk o g a naro d n o g prep o ro d a , od kojih su neke p ro d rle u n aro d i postale na ro d n im a, pa sve do naših d ana. U pornost, vjera i svijest naših n a ro d a bili su rav n i njih o v u trp ljen ju a hrab ro st u p otpunom skladu s veličinom cilja kojem u su kročili. Jed n o ­ stavno su bili svjesni da m ijenjaju svijet. Z a to se pučki pjesnici-borci jav ljaju kao logička p o jav a , kao izra z ne sam o »borbenog duha« nego u p rvom redu svijesti i vjere u nu žn o st povijesne zadaće. Riječ je o shvaćanju i tum ačenju borbe koja je p red v iđ en a, o rg an iz ira n a i ru k o v o ­ đena da bi dovela do pobjede naro d n o o slo b o d ilačk o g ra ta i društvene revolucije. Z bog toga i pjesm e pu čk ih pjesnika nose p ečat odluke i svijesti, k a ra k te r veom a izrazite, u vjerljiv e volje. P ro žete su i p ro duhovljene višim idealom slobode i ro doljub lja, noseći u sebi elem ente n ajrevolucio­ narnijeg shvaćanja. Z a p rav o , one su d o k az d a je n astala n o v a epoha u načinu ž iv o ta koji naši naro d i razu m iju ; to su vjero d o sto jn i svjedoci da su stvoreni, preodgojeni i form iran i novi ljudi i n ara štaji zaslugom P a rtije i rukovodstva. Sudjelujući u n ajn ap etijo j sekvenci o istinskoj, p rev ra tn ič k o j b iti svijeta, pučki pjesnici-borci željeli su d a posvjedoče, m a k a r i naivno, m ucavo i nevjcšto, d irljiv u i d rh ta v u groznicu du žn o sti, k a k o bi se to kao svjedo­ čanstvo tra jn o okam enilo na stran icam a listova, bro šu ra i džepnih novina. N jih o v e su pjesm e pou zd an i seizm ograf ratn e situacije i ljudskih sudbina; one su bile burevjesnici i rasadnici v izije budućnosti, p rav e rapsodije ljubavi, borbe i m ržnje. U riječim a su se oslobađali em otivne napetosti u težnji da razgale srce i dušu, d a osude alkem ičare zločina, da se n aru gaju, d a n a p a d aju i d a se brane. U tim su pjesm am a spašena sjećanja n a to surovo vrijem e koje se splelo i um iješalo u živ o te ljudi. Bez in te­ lek tualne prod o rn o sti, bez refleksivnosti — u njim a pučk a slikovitost i m uzik aln o st n a d v la d a v a ju pojm ovnost — ostaju one potresni o rnam ent boli, prkosa i h rabrosti. U tom porem ećenom vrem enu ti pučki pjesnici-borci su ne sam o vjerni vojnici revolucije već i ljudi graditelji. To znači d a je dotad ašn ju statičku sliku o ž iv o tu zam ijenilo dinam ičko spoznajno stanje s k o n stan tn im m ijenam a. P učki pjesnici-borci u svojim su tv o rev i­ nam a n e p rekidno o d g ovarali n a izazove stv arn o sti, a d a bi to mogli činiti, m orali su se bo riti bez ik ak v e skepse. P o n av ljam , bez skepse, jer ne nazivam o skepticim a one ljude koji d ovode u sum nju vječne v rijed ­ 414

nosti p o stig n u tih r e z u lta ta , već one koji ne v jeru ju u m ogućnost n a p re ­ d o v a n ja . A ti su pjesnici borci v jero v a li, p o sta ja li su ak tiv n im k ro n ič a rim a u p o z o ra v a ju ć i u svojim pu č k im pjesm am a n a povijesnu za d ać u koju m o ra ju s v r š i t i . A tim e su stjecali živ u vezu, u sp o stav ljali stru jn i k ru g lju d sk ih o dnosa, svoju sam o sp o zn aju i č ita v svoj ljudski id en tite t. Bili su to, z a ista, sm ioni ko rac i p rem a a k tiv n o m h u m an izm u . N jih o v e su pučke pjesm e bile iza z o v b ru ta ln o j pov ije sti; one su u svojoj s tru k tu ra ln o j i je­ zičnoj je d n o sta v n o sti nepogrešivim etičkim in stin k to m o tk riv a le p ro to p laz m u ž iv o ta . Z a tu je p u č k u p o etsk u a k tiv n o s t k a ra k te ristič n o d a se zad o v o lja v a o d raz o m v a n jsk ih m an ifesta cija i o d ređ en im zau zim an jem stav a. P učki pjesnici-borci b ro jn ih djela d e k la ra tiv n o g k a ra k te ra im ali su p red očim a p rije svega p r a k tič n e ciljeve borb e za ideju, p a su u pjesm am a n astojali a g itira ti s p om oću lite ra rn ih sre d stav a . T a je p u čk a p o ezija u o k v iru te n am jen e v e z a n a z a v a n jsk e o z n a k e s tv a rn o sti tem eljeći se n erijetk o i na a k tu a ln im d e v iz a m a: »Je 1’ fašisti, z a r vas još stra h nije O d te silne n a ro d n e A rm ije? Što p o b jed i kreće k a o v o d a S m rt fašizm u — n a ro d u sloboda!« Ili: »Slušaj, A n te, još k rv nije v o d a, S m rt fašizm u — n a ro d u sloboda!«2 N o , ne tre b a p u č k im p jesn icim a-b o rcim a z a m je ra v a ti što su, um jesto d a stv o re sugestivni a d e k v a t m ob ilizacio n o j k oheziji p a ro la i d eviza, p reu z im a li gotove p a ro le ilu strira ju ć i ih i p ro širu ju ći razv ed en im to k o ­ v im a rev o lu c io n a rn e p u b licističk e reto rik e. T o je z a h tije v a o i im p e rativ tre n u tk a . Z a to je p u č k o s tv a ra la š tv o isključivo d c k la ra tiv n o -a g ita c ijsk o g k a ra k te ra . N a jh itn ija je o d red n ic a to g a stv a ra la š tv a : d a ne od ređ u je, nego raz o b lič u je ; d a opisuje p rv en stv e n o v an jsk e m an ifestacije živ o ta i d o g a đ a ja u g ran ic a m a — logično — realn ih od n o sa i z n ačen ja; o d su tn o st sim boličkih p ro je k c ija lik o v a i p o ja v a koji se p rik a z u ju . T om e se u stil­ skom p o gledu p rid ru ž u je i v rlo je d n o sta v n a teh n ik a k o m p o n ira n ja slika, fabule, rad n je ; k o n v e n c io n a ln i jezik bez tro p ič n o sti ili s uobičajenom m e ta fo rik o m , bez ik a k v e ten d en cije k a sim bolizaciji. P rem a tom e, to je s tv a ra la š tv o z a v isn o od re a lite ta , on o je k o n v en cio n aln o -lo g ičn o i o b jek tivistič k i v jern o ž iv o tu . D a k le , jed a n p o stu p a k k a d se ti p učki stv arao ci o rije n tira ju k a ta k v im fo rm a m a k n již e v n o g iz ra ž a v a n ja koje znače im ­ preg n a c iju ž iv o tn o g m a te rija la , tj. k a d se d o g ađ aji i p o jav e p ro m a tra ju k a o slike stv a rn o sti. P u č k i pjesnici-borci — p o n ik li u v rem en u n em ira i ru šen ja jednoga svijeta, k a d su iz P a n d o rin e k u tije izle tje la n a jg o ra zla našega stoljeća — s velikom su se strašću suočili s pro b le m im a ž iv o ta i njegova^ to k a : čovjekove sudbine. U n jim a je gorio nespokoj zbog v elik ih , neriješenih p ita n ja zem ­ lje, č ovjeka, egzistencije, slobode. S m a tra li su d a su k ao ro d o lju b i p o zv an i d a o sv je tlja v a ju tam n e p u to v e n a koje je p o v ijest b acila n jih o v n aro d . G o rk i p rem a p a tn ja m a svojim i tu đ im , oni će h ra n u z a svoje pjesm e naci 415

u bliskim događajim a, u to k o v im a onoga vrem ena k ad su se ljudi — ne svojom voljom — činili sami sebi nem ilosrdno a k tiv n im . O krećući se tekućoj tra c i živ o ta, o tk riv a li su istinu živih, ob razac nepro lazn o g a u prolaznom e, duboku istinu egzistencije svoga n a ro d a koja je sm jerala na rad ik a ln u izm jenu nehum anog postojećeg. U bici za revoluciju, za slobodu, tra ž ili su tra jn o produžen je ljudi jer u njoj je bila zasnovana po stojano st ljudska: »Stupa, kroči v ojska . . . T a k v u n a ro d jednom u živ o tu rodi — I trese se zem lja, drhće vasiona, To širokim putem kreće se slobodi!«3 P učke pjesm e slavonskih p a rtiz a n a ne p o n iru u d u binu složenih uzroka, već se nastoje izjednačiti s visinom v id ljiv ih posljedica; ne o tk riv a ju nepo­ zn a to , nego se prem a poznatom e o d ređ u ju , d e k la rira ju . Pojedine v rijed ­ nosti izrijekom p o stiraju po sustavu šahovskih crno-bijelih ploča, s tim d a posljednji k v a d ra t bude bijel i o p tim ističk i svijetao: » P ro p a d aju kule u tv rđ e n e silom S tra h ih h v a ta grobni i steže ih jeza K ad z a p je v a pjesm a teškog m itraljeza. T o povi i puške ratn i plijen su nam a, P od udarcem naših čeličnih brig ad a, R a đ a se nov ž iv o t bez k rv i i sram a, P re p u n ljudske sreće, lju b av i i rad a .« 4 N a jv e ći broj djela p učkih pjesnika, slavonskih bo raca nem a neku značajnu um jetničku vrijed n o st jer se njih o v a d jelo tv o rn o st sva iscrpla u tren u tk u neponovljive zbilje na koju su jedino i prije svega željeli utjecati. O pće­ nito, njih o v a ostv a re n ja m ožem o sm a tra ti m anje-više d e k larativ n o m , borbe n o -aktivističkom , agitacijskom (u p o zitiv n o m smislu te riječi) poezijom , bez ob z ira što su gotovo sva n astala ne sam o iz iskrenih nego i iz istinskih osjećaja. M r ž n ja

Stojim u za k lo n u i gledam k a k o se n ep rijateljsk i rovovi crne i m islim : i moj o tac borio se nek ad , d a l’k riv o ili p rav o , ne zn am . Z n am sam o jed n o : danas k o lju m oj n a ro d i sestre naše b late i skv rn e. M oj o tac se b o rio nekad , a za ko g a je pao? M lad sam p a rtiz a n i m n o g o m i toga nije još jasno, te k jedno zn a d em : za slo b o d u n a ro d a svoga ž iv o t bih lako dao. Sada p red jurišem to p lin a n eka srce mi hv ata, u m eni budi se č u v stv o k rasn o — m rž n ja. 416

I o n a ra s te sv ak e m in u te i sata ulaz i u s v a k u p o r u m o jeg a tijela, o b u z im a m e cijela, o n a je, d ru g o v i, silna k o v ih o r k a d ruži sto lje tn e h raste . S to jim p r e d ju rišem , a m rž n ja u m en i raste. D ru g o v i, k a k o ja m rz im sv a k o m k a p ljo m u z a v re le k rv i, sv ak im n a p e tim n ervom svoga m lad o g tijela. M oj d jed i m a jk a , d v a b r a ta i sestre bili su zak lan i p rv i, p o b ije n a m i je ro d b in a cijela, o stale su m i sam o d v ije n a jd ra ž e d ru g e: osv eta i m rž n ja. M rz iti, m rz iti i m rz iti, to je z a k o n najveći i sveti n ištiti g a m a d — fašiste n a s v a k o m k o r a k u svom e. U s k o ro će p o č e ti juriš. Č e k a m k o m a n d u i m irn o sto jim . I ona padne. K o v je ta r ju rn e m , m rž n ja m e nosi i ja se n e b o jim m in e z a tu tn je , m itra lje z tu č e i kosi, d ru g o v i, ja p o b ije đ e n n e m o g u b iti, je r m e n e m rž n ja , k a o n a jd ra ž eg sina m ajk a u n a ru č ju n o si.5 U sp rk o s to m e što to s tv a ra la š tv o sad rži ra d ik a ln o d e k la ra tiv n o -a g ita cijski to n i kliŠ irano tre tir a n je n e p rija te lja k a o e tičk e i psih o lo šk e k o n ­ sta n te , o sta v lja lo je d u b o k i d o ja m n a svoje čita te lje , b u d u ć i da je nosilo n a sebi p e č a t k o le k tiv n o g osjećaja. P rije svega, o n o je bilo u s m je re n o na do g ađ aje, n a stv a rn e , v re m e n sk i o d re đ e n e situacije i ličn o sti p o dvlačeći sasvim p re c iz n u d e sk rip c iju i o stale ele m e n te realističk e fiksacije.

O s v e t n ik

P ro šli d a n i iskušenja n o v a n a d a dušu zg rev a. Id e če ta p a rtiz a n a i pjesm u z a pjesm om p jev a. Sam o jed a n d ru g a r m lad i m u tn a o k a , b lije d a lica, ću ti tu ž a n , neveseo sred pjesam a pošalica. Sa svih stra n a z a p itk u ju i sa n jim se sv ak o šali, p ita ju ga što je tu ž a n — p ita ju z a ga čim žali. 27

K ultura i um jetnost u N O B -u i socijalističkoj revoluciji u H rvatskoj

417

»De, olakšaj srcu svom e p ovjeri nam tajn u tv o ju to će lijepa p rič a biti, pričaj d ru že R adivoju!«

I ono se nevinašce već rastalo s ovim svijetom ; v idio sam d a je bilo p ro b o d en o bajonetom .

T a d R adivoj m ahnu ruko m : » Isp u n it ću vašu želju a l’ u tom će i k raj doći ovoj priči i veselju.

K ad pogledah u k raj sobe, m oje srce steže ran a — kao d a su u gostim a pije vino šest G erm ana.

K rv a v a je p riča ova i žalosna ta jn a m oja — to je bilo poslije onog na K ozari strašnog boja.

T a d mi k rv ca zali oči i ja rik n u h pu n ih grudi: » O p ro stite m ile duše, u p ak ao , vi neljudi!«

N e p rija te lj bješe jači, m i m oram o dalje ići i ja riješih na rasta n k u časkom svom e dom u poći.

Te ubacih jednu bom bu posred one rulje klete, i n ijed an o d G erm an a ne um ače o d osvete.

K uća m i je u k raj p u ta, stegoh pušku m alo bolje, i još uzeh d ve tri bom be, m ože doći do nevolje.

Iz m og d om a porušena dim se v in u u visinu, i k a d p lam en sve pro g u ta, ja u m ak o h u plan in u .

Stigoh kući — ali kasno! T am o bjehu već ba rb a ri. E vo p rv e strašne slike: obješen m i sta ri babo.

N e d a sklonim p ustu glavu nisam sam o ja n a svijetu, već i d alje d a pro d u žim strašn u k a z n u i osvetu.«

A na p ragu, jaoh Bože, sva u k rv i n a n a leži i slabačkim glasom reče: »R adivoje, sine, bježi!«

K a d R ad iv o j svrši priču a u četi tajac nasta, n iko n išta ne govori i disanje ko d a zasta.

A u sobu k a d a stupih, izlu d iti ta d a htje d o h — p o red m oje m rtv e ljube leži naše m rtv o čedo.

A li poslije jednog tren a zagrm iše svi iz glasa: »I m i ćemo s tobom , druže, u osvetu svakog časa.

U osvetu z a sve ž rtv e što su pale za slobodu, u osvetu z a čast dom a junačkom e svom e ro d u !« 0 T a epska o b rad a — pisana jezikom i stilskim sredstvim a naše starije ro m antičarske poezije s naslonom n a n aro d n o s tv a ra la štv o — zahvaća sasvim k o n k reta n događaj neprijateljsk o g d iv lja n ja n a p o d ru čju Slavonije. N e k a m jesta u pjesm i djeluju sugestivno, n aro čito o na u kojim a se poku418

šav a uci u psihološka p re ž iv lja v a n ja č o v jek a kojem u su z a trli poro d icu . J e d n o sta v n im p oetskim sred stv im a d o č a ra n a je u pjesm i a tm o sfera strav e, gluhoća išček iv an ja nesreće, jez o v ito st d o g a đ a ja i o b a v e zn a osv etn ičk a m isao. Z b o g to g a što su rea g ira le n a sasvim k o n k retn e dog ađ aje, p učke pjesm e sla v o n sk ih b o rac a odig ra le su sn ažn u ulogu u širenju id ejn ih sh v aćan ja i n a p re d n ih strem ljenja. U n jim a se p jev a o K o m u n ističk o j p a rtiji kao o rg a n iz a to ru na ro d n o o slo b o d ila č k e borbe, o b ra ts tv u i jed in stv u naših n a ro d a , o uspjesim a u b orbi, o trag ici g u b itk a b liskih ra tn ih d ru g o v a, 0 m u k o trp n o j lju b a v i, o p roljeću , žitim a , v in o g ra d im a , suncu, o p o b u n jenim^ ro b o v im a , rad n ic im a i seljacim a. Im a u n jim a m nogo stih o v a p ro že tih gorčinom zbog viđ en o g i doživljen o g . U z a svu rela tiv n u šaro lik o st tem a 1 m o tiv a , te pjesm e k a ra k te riz ira jed in stv o poetsk o g v iđ en ja svijeta, p ris u tn o st a k tiv n o g odnosa n jih o v ih tv o ra c a p rem a z b iv an jim a.

O m l a d in c i

N a b ra n ik u d om ovine O m la d in c i v r li stoje, B ra n e bo rb e tek o v in e I slobodu zem lje svoje.

Svjesni b orbe i z a d a tk a O n i svetu b o rb u vode, V o d it će je bez p resta n k a D o k ne d o đ e d a n slobode.

N e plaši ih grom pu ša k a N i to p o v a g ro m k a rik a . T o je v o jsk a d iv -ju n a k a I n a ro d n ih osv e tn ik a .

A k a d d ođe d a n a k željni I slobodi kucn e čas, S ponosom će oni reći: D o n ijeli sm o ro d u spas!7

U to j jed n o sta v n o j osm erački s tr u k tu rira n o j pjesm i s cezurom iza če tv rto g sloga ne osjeća se b ilo k a k a v d u h m o n ta ž e , sva je sp o n ta n a u ponosu i rad o sn o m o če k iv a n ju tre n u tk a m ira i ra d a . N a iv n o j m u zik aln o sti palete tih p u č k ih p jesn ik a nisu svojstv en i p o lu to n o v i. N jih o v o je s tv a ra la štv o upućeno č ita te lju ko ji je z a in te re sira n z a vječne ljudske pro b lem e slobode i ro p stv a i k o ji p rih v a ć a slobo d n o ž iv ljen je ali i tra g iza m p o sto jan ja. U z slav ljen je slobode ev o c ira ju se u p u čk im p jesm am a slav o n sk ih b o raca sla v n i tre n u c i m arše v a i o fen z iv a , m a k a r se u n jim a više podsjeća na d o ž iv ljaje nego što ih se iz ra ž a v a . U n a to č to m e što su u najvećem dijelu z a d rž a le v rije d n o st ilu stra c ije isječka naše po v ijesti, je r su lišene d a le k o ­ sežnijih p o e tsk ih v iz ija i p ro n ik n u ć a , one su ip a k u z b u d ljiv i a k o rd u v e ličanstvenoj d ru štv e n o j oluji, d rag o cjen i kam enčić u m o zaik u n a ro d n e epopeje. M a d a p u č k o stv a ra la š tv o slav o n sk ih b o rac a — osim m alo b ro jn ih iz u z e ta k a — ne m ože p o d n ije ti ni b laž i k n již ev n o -estetsk i k rite rij, ono im a i d a n a s posebnu d ra ž i čita la c se ne m ože o teti p onosnom ganuću. A k o n ije p o in te n z ite tu svoje em ocio n aln e in te rp re tac ije p o n o rn o , to s tv a ra ­ laštv o djeluje tem a tik o m i tre tm a n o m doživ ljen o g a. T aj stih o v an i ljetopis za slu ž u je d a se o njem u piše k a o o a lb u m u stih o v a koji su s a d rž a jn o zasjekli u n a jz n a č a jn iju e pohu našega n a ro d n o g ž iv o ta , i baš tom svojom sad ržajn o šću , b rzim reag iran jem n a a k tu a ln a p ita n ja , dosljednim i p ra v il­ 419

nim ocjenjivanjem revolucije i vojne p ro tiv n ep rijate lja d o b iv a značenje povijesnog dokum enta. P o d žuljevitim ru k am a slavonskih bo raca n a sta ­ jali su stihovi koji su djelovali k ao p u to k az svojom borbenom , aktiv n o m sadržajnosti. U njim a im a p oleta, sam oodricanja, po litičk e bistrine i klasne svijesti, neke posebne vjere d a se u pojedincu nalazi snaga čitavoga n aroda.

P a r t iz a n

K iša p ada, v jeta r d u v a M lad p a rtiz a n stražu čuva.

Sunce sije, h lad a nem a U akciju on se sprem a.

B lato gazi, pušku nosi I uz to se on ponosi.

V edro čelo, srce z d ra v o O n u b orbu ide rado!

O n u šum i k olo vodi D a svoj n a ro d oslobodi!8 K oliko tu im a i tihe postojano sti i čudesnog spokojstva, sam ouvjerene snage i m irne odlučnosti u m lad en ačk i svježim distisim a ubranim na p oljim a n a ro d n e osm eračke poezije! S vaka revolucija p o sta v lja b ritk o p ita n je p red čovjeka — p itan je njegova odnosa prem a sm rti. U m om entim a k a d se čo v jekova egzistencija nalazi na ivici po sto ja n ja i n estajanja, to p ita n je iskrsava u n a ro čito oštrom svjetlu. A tak v ih je tre n u ta k a bilo i previše u ratn im danim a. O sobna h rab ro st d o b iv ala je p ra v i smisao u trag ičn o m fin alu i posm rtnom tra jan ju u svijesti boraca i čitavog na ro d a . Borci su se zak lin ja li i z av jeto v ali da će n a sta v iti borbu, srljajući u nove opasnosti sa svečanim i uzvišenim osjećanjem , sprem ni d a se ž rtv u ju , pom ireni u n a p rijed sa sm rću koja je na neki način po sta la glavni d o živ ljaj n jih o v a živ o ta. Pučki su pjesnici-borci u m nogim p rim jerim a p o stav ljali tezu d a je živ o t v rijed an ž iv ljenja sam o k a d m u je g lavni i osnovni sad ržaj sloboda u njenoj sveobuhvatnoj vrijednosti. A k o je ž iv o t grub, neizvjestan, p o n i­ ž avajući — što ga m ože o d rža ti? Što m ože čovjeka p ro n ije ti k ro z to lik a stra d a n ja , n a p o re i patnje? Sam o žu d n ja z a p o tp u n o m slobodom k oja će živjeti u svakom času k ao u v ijek n ovi p o ticaj, kao u vijek novo svjetlo, k ao uvijek ž iv a utjeha. P učke pjesm e slavonskih boraca pu n e su p rk o sa koji čovjek pokazuje p rem a sm rti. S m rt im a u sebi snagu p rim jera i p o d strek a za one koji ostaju u živ o tu i koji će na sta v iti što su m rtv i započeli. Pučki stvaraoci-borci žele d a paloga otm u zab o ra v u i sm rti, htjeli bi da ga smjeste u živ o t, m eđu žive. N a jz a d , ip ak p rev la d a v a racio n aln a spoznaja da je sm rt o k ru tn a i neum oljiva činjenica, i d a se onaj koji je um ro ničim ne m ože v ra titi u fizički živ o t. O n m ože b iti sam o duh o v n o živ, u pjesmi i sjećanju. Z a to sm rt i grobovi ne donose narican je i žalost pom iješanu s očajanjem . N a p ro tiv , tuga za izgubljenim životom oplem enjena je spoznajom d a su ž rtv e svjesno podnesene d a bi se dom ovina oslobodila. 420

T o su bili n u ž n i z a h tje v i oslobo d ilačk e bo rb e koji su se n a m etn u li tim p jesm am a k a k o bi se n a ro d n e snage p o k ren u le. N jim a su u času n a sta n k a po d ređ e n i m nogi n a p isa n i stih o v i. P u č k i stv a ra o ci-b o rc i su u isp u n jav an ju toga im p e ra tiv a iscrpli i on o m alo p o etsk o g a što je ostalo u njih o v im tek sto v im a . N o tra jn o st te poezije u cjelini je u tom e što je uspjela da h u m an iz ira , očovjeČi te za h tje v e. T em e sm rti su z a pučke pjesnik e-b o rce iz n u tra vezan e s p o treb o m d a š tite rev o lu c io n a rn e ideale, d a se b o re z a lju b a v , čovječnost, slobodu. T u se r a đ a la svijest d a će se ž iv o t n a s ta v iti u sreći k o ju donosi sloboda i d jelim a k o ja b u d u s tv a ra li slobodni lju d i. P u č k e pjesm e slav o n sk ih b o raca vršile su iz ra z ito d ru štv e n u , id eo lo šk o -p o litičk u fu n k ciju i u njihovoj p o k reta č k o j snazi s a d rž a ja n jih o v a je a k tu a ln o s t i ja k a p o litič k a obojenost. V izije ž iv o ta i sm rti p o svom e k a ra k te ru su jed n o stav n e, n alaze se u to k o v im a su v rem en ih z b iv a n ja , lo k aliziran e su i sv rstan e u vrem enski o d ređ en e situacije. N a iv n e i p ro sto d u šn e p učke pjesm e slavonskih bo raca u osnovi su plem en ite i ljudske, p ro že te duh o m n a ro d n e pjesm e. U njim a se, naim e, osjeća strem ljen je sa d rž a jn o m tk iv u i ritm u bliskom trad iciji n a ro d n e pjesm e. T o je odnos p rip ro sto g , iskrenog čovjeka kojem u je s tra n a sv a k a m istik a , tra n sc en d e n ta ln o st, čo v jek a koji je razu m io zak o n e ra z v o ja d ru štv a a isto d o b n o i z a k o n e m ate rije i p riro d e. Iz pjesam a s m o tiv im a sm rti zra č i nježni i blagi lirizam isprepleten s boli k o ja n a v ire iz potresene duše jer p ao je čovjek. Bol je o štra, ali se ne iskazuje n a p lač ljiv način. P o n o sn i p lač i bol za svim a po g in u lim a za slobodu izlijev a se u v ije k u ap el n a o tp o r koji je ro đ en k rik o m gnjeva i v jerom pu n o m n ade. Bol je u v ije k p re v la d a n a m išlju o svetom cilju zbog kojega je ugasnuo jed a n lju d sk i ž iv o t. Bol se ukoči ili u to p i u vrelom osjećaju po n o sa što o v a z em lja im a ta k v ih sin o v a koji trp e i ginu bez u z d a h a . P alom

D ru ž e , p a o si z a slobodu n a ro d a svog, z a zem lju sv o ju i m ili dom . D ru ž e , d a bez s loboda D ru ž e ,

drugu

D ru ž e , p a o si! J u n a čk u k rv svoju dao si z a spas n a ro d a svog, svog n a ro d a porobljenog. z n a o si k rv i ne m ože doći. h v a la ti i slav a!9

T u se jav lja ju obn o v ljen i glasovi naše ju n ačk e n aro d n e pjesm e, nase sto lje tn e p a tn je i sto lje tn i snovi. D irljiv a u svojoj skrom nosti i jed n o ­ sta v n o sti iz ra z a nosi o n a u sebi d u b o k u povijesnu istin u : nesebično ž rtv o ­ v a n je z a b u d u ć n o st, p ostaje esencijom u stv a ra n ju te iste budućnosti. T v o ra c bu d u ć n o sti p a li je borac, a n o n im n i čovjek iz n a ro d a koji sinovski vrši svoju ro d o lju b n u z a d ać u d o k r a ja i p rek o k raja . P rip ro s ta u jezičnom izra z u , a v e lik a po sa d rž a jn o j poruci! 421

M otiv sm rti znao je iz a z v a ti i jaču zata lasa n o st em ocija, p ro d rije ti u sferu dublje osjećajnosti i o stv a riti snažniji jezični izraz. T a k v e pjesme djeluju neposredno jer z a d iru u jezg ru čovjekove duševnosti. O n e i m e­ trič k i uspjelo p red o čav aju tra g ik u tre n u tk a uz pom oć akustičk o -v izu eln ih efekata.

U m r o je b o r a c

U m ro je borac. N e gori svijeća p o d p o k ro v o m bijelim , N e plače m ajk a , ne rid a seka, ne cvili dijete. N e pletu se vijenci, ni k o ro te nem a, Pob o žn ih žena m o litv e ne lete. U m ro je borac. N e m a jau k a , n iti se opijelo služi, N e m a grobnica tam n ih , p o sm rtn o g m arša nem a. N e m a sp ro v o d a dugog, ni tu ž n a ne zvone zv o n a, P a ip a k se b orca s bolom n a p osljednji p o čin ak sprem a. M i nem am o m nogo d a ti dam o. Srce u g ru d im a samo! N aše su boli nijem e, a naše suhe su oči, T ek duša nam tih o jeca, o d b o la stišću se ruke, I svaki o d nas n a p rijed o sv etiti tebe kroči. U m ro je borac. U tam n u zem lju spuštam o tijelo, A m isli osvete u pobjedonosnom vode nas hodu, Plačem o dušom svojom , a ru k o m stežem o pušku: N e k a je slava drugu, što p ad e z a čast i slobodu!10 M eđu pjesm am a slavonskih b o rac a naći ćemo m ali b ro j lirsk ih kom p o ­ zicija u kojim a je p o stig n u ta gotovo b e sp rijek o rn a cjelovitost i zaokruženost, od o tv a ra n ja pjesm e do n jezin a z a tv a ra n ja u d o b ro pogođenoj osjećajnoj po a n ti. T o su s tru k tu rn e cjeline u kojim a postoje dijalektičke veze izm eđu pojedinosti i cjeline te im d a ju zrelost i p unoću m ale um jet­ nine. T a k o d o ž ivljaj susreta sa cik lam am a u šumi postaje inspiracija za poetsko oblikovanje. C r v e n e c ik l a m e

O k a k o se crvene kro z šume ko jim a borci kreću. K a k o m iris n jihov i n a njih pogledi gode. U ruke ih p rim am o svoje, udišem o m iris vreli, A m isli nas naše n a tra g u to p lo d jetin jstv o vode. N e k a d smo trč a li šumom , crvene b rali ciklam e, Pjesm a je naša p u n ila p u to v e šumske i staze, A danas su šume postale grobnice d ru g o v a p alih, P o k rv i, po kostim a ljudskim u m orne noge gaze. 422

S v u d se crv en e ciklam e. K ’o c rv en i zn aci niču, N a g ro b lju d ru g o v a p a lih , sin o v a zem lje svoje, S v u d a se siri m iris, slobode n am donosi dane, G ro b o v i ov i svijetli k ’o sim bol p o b jed e stoje! C rv e n e se s v u d a ciklam e. U dišem o m iris vreli, S lob o d u s tv a ra m o sebi, sred k rv i, pjesm e i boja. N a g ro b lju b o rac a p a lih šum sko cvijeće je n ik n u lo , N a g ro b lju b o rac a naših cik la m a m a ne z n a se b ro ja !11 K o n a č n o , u n ek o lik o p jesam a sla v o n sk ih b o rac a m ože se g o v o riti i o lirskoj tra n s p o z ic iji d o ž iv lja ja i lirsk o j ekspresivnoj poetskoj s tru k tu ri.

N arodni borac

N o g e su m oje k rv a v e i b olne A l’ o p e t stu p a m p o d ru m u , d rač u i stazi. D o k k r v m i šiba, o p e t n o g a gazi. P e n ja h se sv u d a . . . N a g o rd o stijenje, p o v rh c rn ih p ro v a lija I strm ih v rle ti, S pjesm om n a u sn a m a z a b o lji ž iv o t se b o rih . V o jn ik sam n a ro d n i k o g a k iša bije, T eški m arševi, snijeg, p ek u z ra k e sunca . . . Ž e d a n sam , A sv u d k lju č a ju i biju zem aljsk a v rela, A l’ o p e t n e m a ju slasti — V o jn ik sam n a ro d n i, m o ra m vječn o n a p rijed S tu p a ti. . . K rv a v ih , r a n ja v ih nogu. N o g e su m oje k rv a v e i b olne A l’ o p e t stu p a m po d ru m u , d rač u i s ta z i.12 S tih o v i sug e rira ju asocijacije um o ra, teških m aršev a, neim aštine, k rio m ičnog p r o k ra d a n ja k ro z p o d ru čje n e p rijate ljsk e k o n tro le , želje za o d m orom i v o lje d a se u n a to č svem u u v ije k izn o v a d iže i id e n a p rijed . Spo m in ju se i p ro v a lije , i stijenje, i v rela , i k rv , a z a tim pjesm a z a v rša v a p o četn im , sasvim id en tičn im distih o m , čim e je d o ž iv ljajn o z a tv o re n a i p o a n tira n a u sm islu asocijacija n a sasvim lju d sk i u z d a h i p o tre b u d a se načas p re d a h ­ ne zb o g k r v a v ih nogu. U ritm u , u slik am a, u m eta fo ra m a , koje n e k o n v en ­ cio n a ln o z a h v a ć a ju stv a rn o s t, tre p e ri p rig u šen a em ocija ta k o jed n o sta v n o k a z a n a , a ta k o složena! M eđu p u č k im stih o v im a sla von sk ih b o raca jav lja ju se i pjesm e pisane češkim jezik o m ili k a jk a v sk im n arječjem . N a v e s t ću sam o jed n u pjesm u n a p isa n u k a jk a v sk im n arječjem k o ja izn en ađ u je svojim Jeksičkim b o g a t­ stv o m , o rk estra c ijo m m u zik a ln e i zv u čn e k ajk a v sk e riječi i g radacionom linijom k o ja teče o d blage m elo d ije d o o p o re satiričk e n o te: sugestivni o pis zim skog p e jz a ž a u ko jem u d o m in ira bijela b o ja isprepleće se s reto rskim p ita n je m d a bi pjesm a z a v ršila k o m ičn o -sark astičk o m p o an to m . 423

SNEG BELI CURI .

E to p a k z n o v a sneg beli curi, Bila je steza, ali v id e t ju ni. A l’ naše noge zn aju gde trček je ii breg M a k a r nacurel je ta k debeli sneg. Se je od snega, b reza i b o r Breg, p o to k , šum a, d o lin a i dv o r. A l’ p a rtiza n sk e noge ne boje se toga O ne h rab ro gaze p rek o brega, dola. M nogi se p ita : »Čem u to t h o d iti, Je l’ne bi nam m oglo d om aj lepše biti? D rugač nam je bilo d o k ne došel tu đ in Se nam je p o b ral ta j lopov, fakin. A l’ dosta je tega, ti lopove, zn aj, I tvojoj hara č i d o lazi ve k raj! B aćuška dragi bu ti p o k a z al Bude te z rih ta l i skoro zm azal! A naš drug, naš m aršal T ito Bude J a n to n a za raču n p ito : »Z akaj si služil sem i sakom u Sam o ne svojem potlačenom n aro d u . »Se si vužigal, k lal i razb ijal, Z a to si Ju d in e p a re d o b iv ah « 13 T ekst je b ogat dija lek ta ln o m k o lo ristik o m i m elodikom riječi koja je fu n k cionalan elem ent u stv a ra n ju p ejzaža i satire p ri k raju pjesm e i v ri­ jednosti toga teksta. M o tiv ik a pučkih pjesam a slavonskih b o raca, p o ta k n u ta spoznajom ž iv o t­ ne zbilje i razgaranjem plam ena revolucije, p ulsira dinam ikom događaja, tragičnošću i heroizm om onih epskih dan a. S tv a ra n e bez literarn ih pretenzija, u najsudbonosnijem povijesnom tre n u tk u za naše narode, te su pjesm e bile p o tre b a vrem ena, jer su m ogle, nabijene v a rn icam a stv a r­ nosti i njezine fiksacije, odig ra ti — a i od ig rale su — pionirsku ulogu u raz m a h iv a n ju revolucije u kraje v im a Slavonije. P učke pjesm e slavonskih bo rac a n astajale su u usijanoj želji da ne samo fizičkim snagam a nego i duhovnim potencijalom pripom ognu izg rađ iv an ju drugačijeg d ru štv a , tj. d a raznovrsn im akcijam a d ad u svoj obol revoluciji, onoj ko ja je u punom smislu usp o stav ljan je b itn o drukčijeg d ru štv a, doista ljudskoga d ru štv a u kojem u će nestati sam ootuđenje čovjeka i odnosi m eđu ljudim a p o stati istinski ljudski; onoj k o ja je ujedno i b itn a prom jena čovjeka i b itn a prom jen a b itk a . A revolucije nem a tam o gdje nem a povijesti, gdje čovjek k ao b o rac i stv a ra la c nije n a djelu. A li revo­ lucija nije u povijesti p o p u t svega ostaloga, nije sam o p rijelaz iz jednoga povijesnoga sta n ja u drugo, već je o d laz a k i k o rak u bezvrem enost, k o rak izn a d povijesti. A ko to i nisu pu čk i pjesnici sh v atili racionalno, sigurno su to osjetili svojim srcem i pokušali sricati u stihovim a svoj vijek. 424

I a k o u najvećem b ro ju neizbrušene, nevješte, n aiv n e u p rim itiv n o sti, n e d o tje ra n e u iz ra z u , a lucidne i v id o v ite u idejnom smislu, m ogle su te pjesm e d je lo v a ti im p re siv n o jer su bile u pućene lju d im a koji su se p rv i p u t susretali s lite ra rn im p ro iz v o d im a . J e d n o sta v n e , govorile su jed n o sta v ­ nim lju d im a , o d srca srcu. N a s ta le u r e to rti rev o lu c io n a rn o g v ren ja , o d g o v o rile su zad ac im a svojega v rem e n a p o litič k i odlu čn o , d ija lek tič k i m u d ro , k lasn o svjesno. P u č k i pjesnici - slav o n sk i borci - sm a tra li su d a je čovjeku d u žn o st č u v a ti svoje lju d sk o d o sto ja n stv o u sp rk o s svim nev o ljam a koje ga pritišću. A k o su k a tk a d p o s rta li, d iza li su se i n a sta v lja li p u t d o sto jan čovjeka i nisu h o d a li baš sasvim m aleni isp o d z v ijezd a. K ro z ta j ra k u rs v a lja i gled a ti n a pjesničke pokušaje slavonskih b o raca. O n i se nisu bo rili sam o duhom o ru ž ja nego i oružjem d u h a, snagom — m a k a r i m alene — pjesničke riječi. A k o nisu po stali um jetnici riječi, po sta li su ne im a ri no v o g a o b z o rja b u d u ćn o sti. A o tom e u p ra v o i svjedoče njih o v e pjesm e, n jih o v o d e šifriran je v lastite sudbine k oju uzeše u svoje ruke. N jih o v o s tv a ra la š tv o je d o p rin o s izg ra d n ji n ovoga svijeta, a to je ujed n o i n a jviši d o m et pjesn ičk ih p o k u ša ja slav o n sk ih boraca.

Bilješke I S la v o n s k i p a r tiz a n d o n o sio je r e p o rta ž e iz borbe, izvještaje o ra d u u S la v o n iji i lite ra rn e p rilo g e b o ra c a . N je g o v p rv i u red n ik bio je P o č e tn a tir a ž a b ila je 200 p rim je ra k a , a za tim je ub rzo rasla i već u je 3 000 p rim je ra k a . S la v o n s k i p a r tiz a n je 1943. god. p rom ijenio ime

naro d n ih od b o ra K a rlo M razović. to k u ra ta dosegla u Glas Slavonije.

* O d lo m a k iz pjesm e » S m rt fašizm u« k o ju je nap isala P a v k a , seljanka iz O o k ru g a . P jesm a je iz a šla u U d a rn ici, glasilu A F 2 -a za S lavoniju, b roj 4, lip an j 1943. 8 P jesm a je šta m p a n a u S la v o n s k o m p a rtiza n u , u b ro ju 7 od 20. prosinca 1942, pod n aslo v o m » Č eličn a b rig a d a « . A u to r G olub. * Isti a u to r, u isto m b ro ju . 5 P jesm a je iz išla u S la v o n s k o m p a rtiza n u , u b ro ju 10od 15. slovom » M rž n ja « . A u to r G o lu b . * P jesm a nosi n a slo v » O sv e tn ik « . S p jev a la ju je D a n ic a Z ubković, seljanka. O d šta m ­ p a n a je u »X V I I u d a rn o j b rig a d i*, u b ro ju 1 6 -1 7 od 23. lip n ja 1944. 7 B rig a d ir, list 18. b rig a d e , b r. 8 o d 21. lip n ja 1943. A u to r je Srećko S tankovic. 8 B rig a d ir, isti b ro j. A u to r je M a tija D rlje iz bolničke čete. » X V I I u d a rn a brig a d a , b r. 1 6 -1 7 o d 23. lip n ja 1944. Ispjevao ju je T oševac S lavko iz I b a ta ljo n a . 10 P jesm u je isp je v a la A n đ e lk a T u rč in o v ić , a izišla je u K u ltu rn im p rilo zim a , u b roju 3, z a listo p a d 1943. B roj je b io p o svećen dvogodišnjici naro d n o g u stan k a u S lavoniji. II A u to r pjesm e je A n đ e lk a T u rč in o v ić. Iz išla je u K u ltu rn im p rilo zim a , u broju 3, za lis to p a d 1943. 13 P je sm a je izišla u listu M la d i borac, god. I, br. 4 - 5 , s rp a n j-k o lo v o z 1943. A u to r D ž o d a n , o m la d in a c -m itra lje z a c . 18 P jesm a je izišla u U da rn ici, g lasilu A F 2 -a za S lavoniju, br. 8 - 9 , sije ča n j-v eljač a, god. I I . A u to r šip e k R u ž ic a , selja n k a iz K o privnice.

425

lipnja 1943,p o

Pionirsko kazalište El Shatt

Danica N o la

K a d se g o v o ri o djeci u N O B - u , tada se, što je i r a zu m ljiv o , p a žn ja usm jeruje na stra d a n ja djece u to m e ra tu , na n jih o v u za štitu , ško lo va n je, pa se ta p ita n ja i obrađuju. M n o g o je m a n je p rik u p lje n o grade o djeci sud io n icim a revolucije. P o zn a ta su i često se sp o m in ju djeca ku riri, djeca borci, sa k u p lja č i hrane, n jih o v a p o m o ć ranjenicim a, djeca sudionici u k u ltu r n im p ro g ra m im a itd . Z a to o v a j prilo g o n a stojanju i d jelo va n ju jed n o g dječjeg k a z a liš ta u re vo lu c iji želi da b ude p o tica j za obradu tem e: D jeca — su d io n ici naše revolucije. G o d in e 1943, n a k o n k a p itu la c ije Ita lije , još se jače ra z b u k ta la n a ro d n o ­ o slo b o d ila č k a b o rb a u D a lm a c iji. Šesta n e p rijate ljsk a o fen ziv a k re ta la je p re m a J a d ra n u . D a bi izbjegao z lo sta v lja n je , n a ro d je n a p u štao svoje do m o v e i s k u p a s v ojskom k re n u o u zbjegove. S d a lm atin sk e o bale na s re d n jo d a lm a tin sk e o to k e, p a n a Vis, k ro z ra tn u zo n u Italije, k o n v o jim a k ro z o p a sn o S redozem lje k re ta li su i isk rcali se n a a fričk u o balu u P o rt-S aid u . P u t dug, te ž a k , h la d a n , n e p o z n a t izbjeglički p u t. D jeca P o d b io k o v sk o g z bjega u g led a la su 2. veljače 1944. Sueski k a n a l, obrise Sin ajske gore, z a tim p u stu , n e p reg led n u ara p sk u pu stin ju . E l S h a tt se z v a la . L e lu ja v i š a to r za m ije n io je k am en u kuću, a ž u ti pijesak zelenilo ro d n e grude. D jece je b ilo m nogo. O d m a h je započeo rad n a o rg an iz ira n ju škola. M o ra lo se m nogo izgubljen o g n a d o k n a d iti. U jednoj školskoj godini tre b a lo je s v la d a ti g ra đ u i d v a ju raz re d a , m nogo ra d iti i učiti. U z rad n a o rg an iz a ciji šk o lstv a u E l S h a ttu jav ilo se o d m ah i n a sto jan je d a se djeci p ru ž e i d ru g ač iji oblici ž iv ljen ja , ra d a , učenja, rad o v a n ja . T a k o je n a sta o i b o g a t v a n šk o lsk i rad . S hvaćeno je d a je z a k u ltu ru jed n o g n a ro d a v ažn o , često presu d n o , i ono što se n a p o lju k u ltu re ra d i z a m la d e i on o što m lad i s tv a ra ju n a tom po lju . O jednom ta k v o m o b lik u ra d a b it će o v d je riječi: o P io n irsko m k a z a liš tu E l S h a tt. 427

K a k o je nastalo i djelovalo P ionirsko ka za lište N e p regledna p u stin ja p ru ž a la je djeci p ro stran u p o zornicu ili golemo igralište; tu je i n ik la zam isao o k azalištu . Bosi m ališani, zaneseni igrom , v lastitom , nedirigiranom , stv a ra li su u pustinjskom pijesku p rv e plesne pokrete, tra ž ili i na la z ili odgovaraju će ritm o v e i pjevali v lastite m elodije. Iz tog ig rališta tisuća djece pom alo su se o d v ajale pojedine grupe tražeći neki zak lo n i in tim niji k u tak . N ašle su ga u pješčanim dinam a. T u su djeca s tv a ra la prv e dram ske igre, im provizacije, izg o v arala p rv u dram sku riječ i k re ta la k v lastitom kazalištu . U očavajući tu dječju potre b u za kazališnim m edijem d o živ ljav an ja i izra ž av a n ja svijeta, jedna gru p a p ro sv jetn ih rad n ik a (T o n k a i D anica N o la , A nte Vulić, M a rija A dum , Sosten Č op, a nešto kasnije Jo zo Botica) p rih v a tila je izazov djece i počela s njim a rad iti. I ondje u dalekoj pustinjskoj zem lji, bez zgrade, rek v iz ita , literatu re, k azališnih ljudi, bez ičega, stvoreno je u I logoru P io n irsk o kazalište El S h att. M nogo znoja p ro te k lo je dječjim licim a, a u zav reli pijesak palio je njihove bose noge dok su u m alim lim en k am a prenosili v odu d a bi n a to ­ pili svoje »kazališne pješčane daske« i učinili pijesak u p o treb ljiv im za rad. P jevali su, plesali, recitirali svi o d red a. Svi su d o lazili i svi su se o kuša­ vali. S v a tk o je izvodio u početku ono što je zn ao i ono što je želio. R ad ili su i stv a ra li kazalište sami za sebe, z a svoje d rugove, a kasnije za svoje na sta v n ik e i za svoje roditelje. Čim bi zav ršio ra d u školi, h itali su radosno na svoju »pješčanu pozornicu«. Poslije mjesec d a n a ta k v a ra d a »svi za sve« n a in icijativ u nekih n a sta v ­ nika odlučeno je da se d ad e p rv a ja v n a p rire d b a. N ičeg a ta d a još nism o im ali, nik ak v e knjige, jed v a koju o lo v k u i nešto p a p ira od cem entnih vrećica. I zajednički sa svojim n astav n icim a počeli su pioniri p rip rem ati program . Sam i su pisali pjesm e, sastave, z b o rn e recitacije. Svi pišu, stv a ­ raju, natječu se. N a stav n ic i im po m ažu, stv a ra ju za njih i pišu igrokaze iz dječjeg ž iv o ta : »M ala pio n irk a « , »M ilan postaje p a rtiza n « , »Slijepa djevojčica«, »Č arobni nožić«. O d p rv o g d a n a n a fo lk lo rn im elem entim a stv a ra ju se plesovi s najm anjim p io n irim a, onim a od 6. do 9. godine ž iv o ta. N a stav n ic i su stv a ra li djela z a njih. N a s ta o je splet kola, im pre­ sivni »B iranj«, nježni »Bijeli valcer«. N a u č ili su ih i tem peram entni »K azačok«. N ije bilo lako rec itirati, p jev ati i plesati bez h lad n ih pića, pri tem p e ra tu ri od + 5 0 °. L akše je bilo k a d je p latn en i k ro v n a tk rio p ro sto r za rad. P ro n a šla se na k raju u logoru vio lin a (m aestro D ukes), pa h a rm o n ik a (N e d a F orenpoher). T o je bio velik d o b ita k za bolji rad. R a d ila je dram sk a i plesna sekcija, lite ra rn a i n o v in arsk a grupa. N ijed an rukovodilac sekcije nije bio stru čn jak , sve su to b ili am ateri-n astav n ici. K asnije se iz II logora prik lju čio i m aestro N ik o M artines. P red p rv u prire d b u dječja je gard ero b a bila najb o ln ije pitanje. Jed v a su im ali n a jp o treb n iju d n evnu odjeću. Ip a k je p obijedila snažna volja i snalažljivost. Zene I I logora uključile su se u rad i prip rem ale garderobu. Jedini ručnici ž rtv o v a n i su za suknjice n aro d n ih nošnji. Bojile su se vreće i od njih p rav ile n a ro d n e nošnje, od v o jničkih h lača i od gunjeva čizme, 428

o d š a to rsk ih k o n o p a c a plele se č arap e. D esetog sv ib n ja 1944. o d rž a n a ic p r v a p io n irs k a p r ire d b a u I logo ru E l S h a tta . U sp je h i o d jek te p rire d b e bio je neo ček iv an o v elik. Č ita v logor bio je iz n e n a đ e n sp o n ta n o m igrom m alih izv o đ a č a . N a tk r ita d v o ra n a vojne k a n tin e » N .A .F .F .A .« , u kojoj su se d a v a le logorske p rired b e, bila je p retije sn a z a p io n irsk e p rire d b e, i z a to se prešlo u p u stin ju , n a o tv o ren u p ješčanu ra v a n . O k o deset tisuća g led alaca p risu stv o v a lo je drugoj p ri­ redbi p io n ira . P o p isa n ju N ašeg lista iz El S h a tta , to je bila jedna od naju sp jelijih p rire d a b a u logoru. S av ezn ičk i o ficiri bili su iznenađeni onim što su vid jeli. K o m a n d a n t lo g o ra E d w ard s, čestitajući ru k o v o d io cim a logora, rek a o je: »B udućnost Ju g o slav ije je o sigurana, k a d im a o v ak o ta le n tira n u djecu.« K n již e v n ik R a n k o M a rin k o v ić nap isao je ta d a u N a še m listu d a su p io n iri izveli »B iranj«, fo lk lo rn u igru, kao p rav i v e liki um je tn ic i i d a je to n a jb o lje k az ališn o djelo o stv aren o u zbjegu. N a osnovi usp je h a p rv ih p io n irsk ih p rire d a b a fo rm ira se u I logoru P io n irsk o k a z alište . S vojim rad o m , disciplinom , org an izacijo m i u m jet­ ničk im u spjesim a p o sta ju p rim je ro m i d a ju in ic ija tiv u i p o d stre k za stv a ra n je p io n irs k ih k a z a lišn ih g ru p a p o o stalim logorim a u El S h a ttu i T o lu m b a tu . Z bog svoga od g o jn o g usp je h a i u m jetn ičk o g n iv o a P io n irsk o k azalište iz E l S h a tta bilo je cijelu jesen i zim u 1944/1945. p o z iv a n o u savezničke v ojne logore, bolnice i g ra d o v e E g ip ta . T a d a po čin je i n jih o va v e lik a m isija, d a sa v ezničkoj vojsci i m n o g o b ro jn im p red sta v n ic im a ra z n ih n a ­ ro d a go v o re o n a ro d n o o slo b o d ila č k o j borbi, o tk r iv a ju istin u o našoj borbi, o p a rtiz a n im a i dru g u T itu , i d a im p o k a ž u k u ltu rn e v rijed n o sti jugosla­ v enskih n a ro d a . P re d sta v n iš tv o F ra n cu sk o g n a c io n a ln o g k o m ite ta snaga o tp o ra u K a iru p rire d ilo je u stu d en o m 1944. u p ala č i K raljev sk o g p o ljo p riv re d n o g d ru ­ š tv a v e lič a n stv e n u p rire d b u u k o rist fran cu sk e ra tn e siročadi. N a toj p rire d b i jed in o je gosto v alo , i to s v elik im uspjehom , P io n irsk o k a zalište iz E l S h a tta . D ip lo m a tsk i p red sta v n ic i d rž a v a , članovi egipatske k r a ­ ljevske kuće, svi viši sa veznički o ficiri i m n o g o b ro jn a p u b lik a p rv i p u t su se sreli s lju d im a i djecom iz d alek e Jug o slav ije, T ito v e zem lje. N aša p a rtiz a n s k a i n a ro d n a pjesm a sn ažn o je o d jek iv a la k ro z m egafone n eb ro ­ jen ih d v o ra n a golem e p alače. J e d a n o d p risu tn ih egip atsk ih m in ista ra z a p ita o je: »T o je sigurno b a le tn a g ru p a iz Jugoslavije?« K a d m u je rečeno d a su to djeca seljak a i r a d n ik a , k o ja n ik a d p rije nisu p lesala, n iti p o z n a ­ v a la m u zik u ni k a z alište , n ije m ogao v jero v a ti. Svi p risu tn i in teresirali su se z a našu b o rb u u do m o v in i, za d ru g a T ita i p a rtiz a n e , izbjeglički ž iv o t djece i z a cijeli naš n a ro d . P io n iri su b ili svjesni svoje uloge u tom času. D o sto jn i su bili p red sta v n ic i svoje dom ovine, svojih očeva b oraca, d ru g a T ita . Ia k o je z a n jih to b ila u golem oj raskošnoj palači večer iz »tisuću i jedne noći«, oni su svojim po n ašan jem i o d g o v o rim a im p resio n i­ rali sve p risu tn e. P io n irsk o k a z alište iz El S h a tta d alo je su tra d a n p rire d ­ bu z a djecu iz K a ira , i to o p e t u k o rist fran cu sk e ra tn e siročadi. P red m alim E g ip ć an im a i F ra n cu z im a plesali su i p jev ali jugoslavenski p io n iri, djeca n a ro d a k o ji je najviše s tra d a o u ovom ra tu , a u k o rist ra tn e siročadi p rija te ljsk e Francuske. N a k ra ju su T ito v i p io n iri p jev ali s francuskom 429

i egipatskom djecom M arseljezu. N a jč ita n iji egipatski listovi Le Progress E g yp tien n e i La Bours E g yp tien n e donijeli su članke i slike sa nastu p a naših pio n ira . Široka jav n o st m ilijunskoga g rad a K a ira , u kojem je ta d a djelovala izd a jn ič k a k lik a k ra lja P e tra šireći laž n u p ro p ag a n d u , sazn av ala je istinu o borbi u Jugoslaviji zah v alju ju ć i n a stu p im a tih m alih p io n ira, p rip a d n ik a narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije. P ionirsko kazalište iz El S h a tta bilo je 25. p rosinca 1944. gost u logoru am eričkih a v ija tič a ra blizu K a ira . U spjelu pio n irsk u p rire d b u oduševljeno je p rim io veliki broj a v ija tič k ih oficira, v o jn ik a i p red sta v n ik a am eričkog C rv en o g križ a . T u su p rv i p u t am erički a v ija tič a ri došli u d ire k tn i k o n ta k t s T itovim pred stav n icim a, i to s djecom . M nogo su p ita li, a najviše su se rasp itiv a li o m aršalu T itu . Sve što su taj d a n am erički av ija tič a ri čuli od djece bilo je za njih, k a k o su sam i p riz n a li, n o v o i nep o zn ato . U z svoje sam ostalne prire d b e P ionirsko je k azalište n a stu p a lo n a svim logorskim prire d b am a , p a ta k o i s K azalištem C e n tra ln o g o d b o ra zbjega. S velikim uspjehom gostovali su i u P o r t T ju fik u , luci g rad a Sueza. D o k su p ro lazili k a m ionim a k ro z egipatske grado v e, A ra p i su ih p o z d ra v lja li s velikim sim patijam a kao dobre znance vičući: »T ito — Jugoslavija!« Č lan o v i pionirskog k a z ališta sud jelo v ali su i u snim anju film a iz živ o ta našeg zbjega u p u stinji. J e d n o am eričko film sko d ru štv o snim ilo je to n film sk i »B iranj«, fo lk lo rn i ples s pjesm om . Č ita v taj snim ljeni m ate ri­ jal odnesen je u A m eriku i ondje p rik a z iv a n . P ionirsko kazalište, u zajednici s K azališn o m grupom C O Z -a, p rired ilo je 14. veljače 1945. godine veliko k o n certn o veče u p rep u n o j d v o ran i k airskog sveučilišta. U spjeh naše p a rtiza n sk e i n a ro d n e pjesm e i n aro d n ih k ola bio je velik. U z ostale ličnosti k o n certu su p risu stv o v ali k o m an d a n t savezničke vojske n a Srednjem isto k u general P ag et s višim oficirim a, b rita n sk i a m basador u K a iru lo rd K illeam i cijela naša kolonija. N ajv eći a p la u z po b rale su n a jm anje p ion irk e, k oje su izv o d ile »Biranj«. G eneral P aget i lo rd K illeam čestitali su v o d iteljim a k a z ališta i dugo razg o v arali s pionirim a. K a d je n o v in a r lista Le Progress E g yp tien n e J . B attin o z a p ita o djecu ko ja im je sada najv eća želja, o d g o v o rili su m u: »Pjevati i plesati p red drugom T itom .« T a ih želja nije o sta v lja la n ik ad , a ispunila im se n a k o n p o v ra tk a u dom ovinu. U A le ksandriji je P io n irsk o kazalište s K azališnom grupom C O Z -a dalo prire d b u u svečanoj d v o ran i Fran cu sk o g liceja 16. veljače 1945. godine. P ionirsko kaz alište El S h a tt već ta d a u E g ip tu d o b ro pozn aju . List Le Journal d ’A le xa n d rie piše da je p ra v a rad o st i um jetnički u ž ita k gledati ka k o radosno, sk ladno i tem peram en tn o , u izv an red n o m ritm u , plešu te m ale djevojčice, i s pu n o um jetničkog smisla i ta le n ta izv o d e plesove svoga k raja . Ilu strira n i list Im ages, koji je izlazio u K airu , piše uz ostalo: »G ledajući ples te djece, n itk o ne bi v jero v ao d a su p reživ jela sve stra h o te ovog ra ta . J e d n a od tih m alih djevojčica, u p rav o p red nastu p te večeri, do z n a la je d a joj je i treći b r a t poginuo u borbi p ro tiv fašista.« U to vrijem e r a t se p rib liž a v a k ra ju i pom alo se m isli n a p o v ra ta k u d o ­ m ovinu. C e n tra ln i o d b o r zbjega donosi o d lu k u d a Pio n irsk o kazalište ne raspusti, nego d a ga org an iziran o g pošalje u zem lju. P o tk ra j tra v n ja 1945. K azalište se iskrcalo u S p litu i već 1. svibnja sudjeluje u svečanosti 430

p roslave. N a o tv o re n o j poz o rn ic i sp litsk e obale, p red tisućam a gledalaca, da lo je ja v n u p re d s ta v u . I ta d a se n a s ta v lja p u t i ra d P io n irsk o g k a z a lišta E l S h a tt velikom tu rn e ­ jom p o oslobođenoj z em lji i iz v a n nje, ali to iziskuje poseban p rik a z . O v d je ću ga izn ijeti sam o u k ra tk o . O d O b lasn o g o d b o ra za D alm aciju K a z a lište d o b iv a p ro g ra m p u ta . P u tu je i o d rž a v a p rire d b e po D alm aciji, a z a tim o d la z i u tek oslobođeni Z ag reb . N a I kongresu U S A O H -a n a stu p a u H rv a ts k o m n a ro d n o m k a z alištu , z a tim u k a z alištim a u F ran k o p an sk o j ulici i n a K a p to lu , u R a d n ič k o m do m u i n a o tv o ren o j p o zo rn ici na T rg u R e p ublike. Z a tim ga šalju u posebnu m isiju u p o d ru čja V a ra ž d in a i Č a k o v c a , a o n d a u B eograd n a B a lk an sk i o m lad in sk i kongres. U Beogradu gostuje d u že od p e tn a e st d a n a (n a K o la rč e v u u n iv erz ite tu , u D o m u arm ije, D o m u in v a lid a itd .). N a k o n to g a K a z a lište je p o z v a n o u sve veće centre širom Ju g o slav ije. Svim p o z iv im a ne m o že u d o v o ljiti. P u tu je u L ju b ljan u gdje da je p re d s ta v e u z g ra d i k a z ališta . U v ijek m o ra p re k id a ti gostovanje, je r ga p o z iv a ju n o v a m jesta. H itn o je p o z v a n o u ZonU B i daje p red stav e u te k oslobođenoj R ijeci, u O p a tiji i, za ru d are , u L abinu. N a jv e ć i u spjeh i ra d o s t z a p io n ire bio je p o z iv d ru g a T ita d a n jih o v o k a z alište o d rž i p re d s ta v u u B eo g rad u z a njega i njegove n a jb liže s u ra d ­ nike. D je c a su ta d a p je v a la i p lesala k a o n ik a d a d o ta d a , a T ito je bio ra z d ra g a n i re k a o d a sad a v id i k a k o se d o b ro rad ilo i k a k o su do b ro o d g a ja n a d jeca u zbjegu E l S h a tta . N a k o n to g a, 1. p ro sin ca 1945, P io n ir­ sko k a z a lište o d la z i u Č e hoslov ačk u , gdje sudjeluje n a velikoj p rire d b i svih sla v e n sk ih n a ro d a k a o p r e d s ta v n ik Ju g o slav ije. O staje on d je d v a m jeseca n a tu rn e ji i n a s tu p a u N a ro d n o m d iv a d lu i drugim k azalištim a u P ra g u , z a tim u P lz e n u , L ib e re tzu itd . Svugdje gdje gostuje stv a ra ju se o d b o ri d r u š ta v a » P rija te lji T ito v e Jug o slav ije« . P ri p o v ra tk u k ro z A u striju , ra d i p o litič k o g p ritis k a n a n ašu zem lju, u veljači 1946. » zaro b lje­ no« je P io n irsk o k a z a lište i sta v lje n o u logor K ap ferb erg . T ek n a k o n d ip lo m a tsk e in te rv en c ije i osobnog z a la g a n ja d ru g a T ita pušteno je iz logora. T e k ta d a , n a k o n ve lik e tu rn e je i o b av ljen o g z a d a tk a , djeca su se m ogla v r a titi u r o d n a m jesta. Ž elja z a d om om , z a ro d n im m jestom iz kojega izb iv a ju g o to v o p u n e tri godine b ila je n eizm jern a. Z a č ita v e ve lik e tu rn e je šta m p a je, i naša i čehoslovacka, n e p restan o isti­ ca la v iso k u m je tn ič k i d o m et P io n irsk o g k a z ališta E l S h a tt. N e tre b a p o ­ sebno istic a ti — uz u m je tn ič k i n iv o i ped ag o šk o d jelo v an je — v eom a z n a ­ ča jn u p o litič k u m isiju P io n irsk o g k a z a lišta u E g ip tu , u Č ehoslovackoj i u našoj te k oslobođenoj zem lji. N a tra d ic iji P io n irsk o g k a z a lišta E l S h a tt osn o v an o je k az alište T ito v i m o rn a ri u S p litu i ta k o d jelo v a lo u svojoj p rv o j fazi.

431

IZDAVAČI:

IN S T IT U T Z A H IS T O R I J U R A D N IČ K O G P O K R E T A H R V A T S K E , Z A G R E B , O P A T IČ K A 10 IZ D A V A Č K O P O D U Z E Ć E » A U G U S T C E S A R E C «, Z A G R E B , U L. B R A Ć E O R E Š K I 18 ZA IZDAVAČE:

ZLATKO CEPO M IR K O A N D R IĆ O PREM IO :

M A R IJ A N JE V Š O V A R TEH NIČK I URED N IK :

M IL E N A M IH A L IN E C I.EKTOR I KOREKTOR:

D R A G O D U J M IĆ TISAK I UVEZ:

G R A F IČ K I Z A V O D H R V A T S K E , Z A G R E B