Kobiety antyku: Talenty, ambicje, namiętności [PDF]

Zitiervorschau

IZA BIEŻ U Ń SKA-M AŁO W IST

KO BIETY AN TYKU T A LE N T Y

A M B IC J E , N A M IĘ T N O Ś C I

W a rs z a w a 1 9 9 3 W y d a w n ic tw o N a u k o w e P W N

O k ła d k ę

p r o je k t o w a ł a M a r y n a W i ś n i e w sk a

R e d a k t o r W ł o d z i m i e r z B a r b a si e w i c z R e d a k t o r t e c h n i c z n y St a n i sł a w a R z e p k o w sk a

Co p y r ig h t ©

by

W y d a w n i c t w o N a u k o w e P W N Sp . z o . o . W a r sz a w a 1 9 9 3

ISB N 8 3 -0 1 -1 1 0 5 4 -6

W y d a w n ic tw o W y d a n ie

N a u ko w e

A r k u s z y w y d a w n ic z y c h A r k u s z y d r u k a r s k ic h S k ła d

P W N

p ie r w s z e

i ła m a n ie

1 8

1 8 ,2 5 + 1

a r k . w k ł.

F o to ty p e , M ila n ó w e k

D ru k

u k o ń c z o n o w

D ru k

i o p ra w a

g r u d n iu

D r u k a r n ia

Z a m . 3 8 3 2 /1 1 /9 2

1 9 9 2

r.

N a u k o w o - T e c h n ic z n a

ROZDZIAŁ I Sytuacja kobiet antycznych w społeczeń stwie

O st at n ie d zie sią t k i lat p r zy n io sł y o gr o m n y r o zw ó j b ad ań h ist o r ią

k o b ie t

w zm o ż e n ia

w e w szy st k i ch

zain t e r e so w an ia

w sp ó ł c ze sn e

n am

o k r e sa ch

d zie j ó w .

t e m at yk ą

st ał y się

tą

Bo d ź ce m

n ad d la

n ie w ą t p liw ie

r u ch y f e m in ist y czn e , szc ze g ó l n i e w

St a n a ch

Zj e d n o c zo n y c h Am e r y k i Pó ł n o cn e j i w W ie lk ie j Br y t an ii. Po w st ał a n ie o m al ż e o d r ę b n a sp e cj a l iza cj a b a d a w cza „ h ist o r ia k o b ie t " . N ie m ie jsce t u t aj n a k r yt yk ę t ak p o ję t ej sp e cj a l n o ś ci . W zak r e sie h ist o r ii st ar o ż yt n e j zain t e r e so w an ia t e n a szc zę ś c i e sp o t k a ł y gr u n t d o b r ze j u ż p r zy go t o w a n y p r ze z d a w n ie jsze p r ace d o t y czą ce h ist o r ii r o d zin y, p o ł o ż e n ia p r a w n e go k o b ie t it p ., n ie d o szł o w i ę c na w i ę k szą sk alę d o b ad an ia sy t u a cj i k o b ie t a n t y czn y ch w n asze j

w i e d zy

o

sp o ł e cze ń st w a ch

zain t e r e so w an ie t ą

p r o b le m at yk ą

o d e r w an iu o d ca ł o ś ci

a n t y czn y ch .

W zm o ż o n e

zaś

d o p r o w a d zi ł o d o p o n o w n e go ,

w n i k l i w e g o o d czy t a n ia ź r ó d e ł , w sze ch st r o n n ie j sze j ich in t er p r e t acji z u w zglę d n ie n ie m t ak ż e ź r ó d e ł i k o n o g r a f iczn y c h c zy n u m izm a t y cz­ n ych . Te n o w e b ad an ia p o zw o l i ł y r o zw ia ć n ie k t ô ïe u t art e w y o b ­ r aż en ia, ze r w a ć z u t r w alo n y m i w n asze j ś w i a d o m o ś ci sch e m at am i. W

t ej

k sią ż ce ,

p r ze zn a czo n e j

d la

o gó łu

in t e r e su j ą cy ch

się

st ar o ż y t n o ś cią czy t e ln ik ó w , n ie b ę d zie m ie jsca n a d y sk u sje n au k o w e i d o k ł ad n e d o w o d ze n ie n o w y ch u ję ć . Te kilka zd ań w p r o w ad zaj ą cy ch m a t ylk o u p r ze d zić czy t e ln ik a, ż e w ize r u n k i k o b ie t an t yk u i ich syt u acji sp o ł e czn e j, kt ó r e t u b ę d ą p r ze d st aw io n e , m o gą g o czase m zd zi w i ć . O d b ie g a ć b o w ie m m o gą o d u t ar t ych , u t r w alo n y ch w p o d r ę czn ik a ch i w ie lu p r acach p o p u la r n o n au k o w y ch d a w n y ch p r ze d st aw ie ń i in t er ­ p r e t acji. Ba d a n ia n ad d zie j am i k o b ie t , w y c h o d zą ce z o ś r o d k ó w f e m in ist y czn y ch , d o szu k u j ą się p r ze d e w szy st k im ś l a d ó w u p o ś le d ze ­ n ia k o b ie t i ich w y zy sk u , b r aku u zn an ia ich w ar t o ś ci in t e le k t u a ln y ch , d u ch o w y ch , b r ak u p ar t n e r st w a w st o su n k a ch m ę ż czy zn a— k o b ie t a. W y d a w a ł o b y się , ż e w ł a ś n ie sp o ł e cze ń st w a gr e ck o — r zym sk iej st ar o ­ ż y t n o ś ci st a n o w ią ś w i e t n y p r zyk ł ad t ak ich w ł aś n ie zj a w i sk . By ł y o n e p r ze z d ł u gi e

lat a

p r ze d st aw ia n e j a k o

sp o ł e cze ń st w a

m ę ż czy zn ,

w k t ó r ych k o b ie t y n ie o d gr y w ał y w ię k sze j roli, cał k o w icie p o d p o r zą d ­ k o w a n e w o l i m ę ż czy zn , t w o r zo n y m p r ze z n ich p r aw o m i o b yczaj o m . Ta k i

o b r a z w y t w o r zy ł się

p r ze d e w szy st k im

n a p o d st aw ie

k la sy czn e j lit e r at u r y gr e ck ie j i w i ą za ł się ze sp o ł e c zn o ś ci ą g r e ck ich m ia st -p a ń st w

(p o lis).

W d u ż e j j e d n a k m ier ze w i ą za ł się t ak ż e ze

sp o ł e czn o ś c i ą Rzy m u i m iast It alii r zy m sk ie j, szcze g ó l n i e w o k r e sie r e p u b lik i. 6

N i e u le ga w ą t p l i w o ś c i , i n o w sze b ad an ia n ic t u w p o gl ą d a ch

n ie zm ie n ił y , ż e

k o b ie t y w

p a ń st w a ch

n aszy ch

an t yk u

b ył y

p o zb a w io n e p r aw p o li t y czn y ch n ie zale ż n ie o d u st r o ju , k t ó r y w n ich p an o w ał . W ar t o

m o ż e t y lk o

p r zy p o m n ie ć , ż e p r aw a p o li t y czn e

k o b ie t .są zj a w isk ie m w zn a n y ch n am d zie j ach l u d zk o ś ci zu p e ł n ie n o w ym

i b y ł y p ań st w a Eu r o p y , w

k t ó r y ch j e szcze w

p ie r w sze j

p o ł o w ie X X w . k o b ie t y t ak ich p r aw n ie m iał y. Gr e ck ie p a ń st w a m iast a st a n o w ił y , c zy st a n o w ić m iał y, w e d ł u g p o g l ą d ó w g r e ck ich , w sp ó ln o t ę

o b y w at e li. Czy n n y w i ę c u d zia ł w

p o li t y czn y m

ż y ciu

t ak ie go p ań st w a b ył n ie t y lk o p r aw em , ale i o b o w ią zk ie m o b yw at e li. N ie r az w za ch o w a n y ch m o w ach o b r o ń czy ch p r zed są d am i at e ń sk im i c zy w d zie ł a ch h ist o r yk ó w sp o t y k am y się z o ce n ą d a n e go czł o w ie k a, u w zg l ę d n i a j ą cą p r ze d e w szy st k im j e g o a k t y w n y u d ział w sp r a w a ch p o lis.

St ą d t e ż b r ak p r aw p o li t y czn y ch k o b ie t u su w a ł j e w ł a ś ci w i e

p o za n a w ia s o w e j sp o ł e czn o ś ci , c zy n i ą c z n ich j a k b y n iż szą

jej

gr u p ę . B y ł y t e ż o n e u p o ś le d zo n e , je ś li id zie o ich p o zy cj ę w o b e c p r aw a.

N ie m o gł y b o w ie m

sam o d zie ln ie

p o st ę p o w an ia p r a w n e go , w y st ę p o w a ć

p o d e jm o w a ć

ż a d n e go

w o b e c w ł a d z c zy są d ó w .

Po zo st a w a ł y p o d o p ie k ą — o jca, m ę ż a, b r at a, a w b r ak u t a k o w y ch — w y zn a czo n e g o p r ze z w ł a d zę „ o p ie k u n a " . Ta zasa d a o b o w i ą zy ­ w ał a, j a k się w y d a je , w p r a w ach w szy st k i c h m iast gr e ck ich , a t ak ż e w p r a w ie r zym sk im , c h o ć p r ak t yk a w p r o w a d za ł a w r ó ż n y ch o k r e ­ sa ch p e w n e zł a go d ze n ie czy o gr a n i cze n ie t ej zasa d y . Pr zy jr zy jm y się

j e d n a k b liż e j ca ł o ś ci o b y cza j ó w

gr e ck ich i r zy m sk ich k szt a ł ­

t u j ą cy ch p o zy cj ę k o b ie t y w sp o ł e cze ń st w ie , a b y zd a ć so b ie sp r a w ę , c zy

ow a

zn a cze n iu

d o m in u j ą ca

w

d a w n ie jsze j

k o b ie t , szc ze g ó l n i e

w

lit er at u r ze

t eza

Gr e cj i ze w zg l ę d u

o

n ik ł ym

na r o zp o ­

w sze ch n io n ą m ił o ś ć m ię d zy m ę ż czy zn am i, d a się u t r zym ać w ś w ie t le b ad ań o st at n ich d zie si ą t e k .l at . D o p r aw

p o li t y czn y ch

.

c zy n n y c h

i b ie r n y ch k o b ie t y gr e ck ie

p r ze z ca ł y o k r e s k l a sy c zn y d o st ę p u n ie u zy sk a ł y . Zo b a c zy m y j e d n a k w r o zd ziale o m aw ia ją cy m k o b ie t y w p o lit yce , ż e n iekt ó r yr n k o b ie t o m w y b it n y m

i am b it n ym

u d a w ał o się

u zy sk i w a ć

p o w aż n e w p ły w y

p o li t y czn e , c h o ć n ie d r o gą p r zy sł u gu j ą cy ch im u p r aw n ie ń . Po za sp r a w am i zw i ą za n y m i z zar zą d zan ie m p o l i s ist n ia ł y in n e b ar d zo ist o t n e d zi e d zin y ż y cia o o gr o m n y m

d la n iej zn a cze n iu .

Pr ze d e w szy st k im k aż d a p o l i s gr e ck a m iał a sw o j e w ie r ze n ia , sw o j e k u lt y i p r ze w aż n ie b o ga t e ż y c ie k u lt u r aln e . U st ale n ie p o zy cj i k o b ie t 7

w t ej sf e r ze d zi a ł a l n o ś ci w sp ó ln o t y o b y w a t e lsk ie j za r ó w n o w p o l e i s g r e ck ich

i it a lsk ich , j a k i w

im p er iu m

r zy m sk im st a n o w i w a ż n y

e le m e n t d la o ce n y o gó ln e j ich sy t u a cj i w o m aw ian y m t u t aj o kr esie. W lit er at u r ze p r ze d m io t u sp o t y k am y si ę czę st o z o p in ią , ż e k o b ie t y b ył y w y ł ą czo n e z o f icja ln y ch k u lt ó w p o l i s , a t ak ż e z w ie lu o b r zę d ó w , ż e ist n ia ł y o d r ę b n e k u lt y i o b r zę d y , w k t ó r y ch b r ał y u d ział w y ł ą czn i e k o b ie t y . Ta o p in ia j e st t y lk o c zę ś c i o w o sł u szn a , n ie zn a m y b o w ie m w p e ł n i k u lt ó w w szy st k i ch m ia st - p a ń st w Gr e cj i, It alii c zy p ań st w h e lle n ist y czn y ch .

O gó ln y jed n ak

za c h o w a n y c h d o

n a szy ch c za só w

o b r az u zy sk a n y

n a p o d st aw ie

ź r ó d e ł w sk a zu j e , ż e n ie b ył o

k u lt ó w i o b r zę d ó w za st r ze ż o n y ch w y ł ą c zn i e d la m ę ż czy zn , ch o ć b ył y o b r zę d y czy st o k o b ie ce , in n a sp r aw a t o p o d ział zad ań w r am ach w sp ó ln ie o b c h o d zo n y c h ś w i ą t c zy w sp ó l n y c h o b r zę d ó w . Tu t r ze b a zw r ó c i ć

u w agę

na sp e c y f i c zn ą

d la k r ę gu k u lt u r y

gr e ck ie j p o zy cj ę k a p ł a n ó w i k ap ł an e k . O t ó ż w Gr e cj i n ie b ył o st an u k a p ł a ń sk i e go w ś ci sł y m se n si e . Ty l k o w n ie k t ó r y ch k u lt ach ist n iał a d zi e d zi c zn o ś ć p e w n y ch f u n k c j i k a p ł a ń sk i ch w j e d n y m r o d zie (n p . w m ist e r iach e l e u zy ń sk i c h ), n ie k t ó r e f u n k cj e k a p ł a ń sk ie w y m a g a ł y p e w n e go za so b u w i e d zy c zy p r ak t yk i. W za sa d zi e j e d n a k f u n k cj e k ap ł a ń sk ie p e ł n i li o b y w a t e le p o l e i s g r e ck ich t ak sam o , j a k sp r a w o ­ w a li f u n k cj e u r zę d n icze . I w t ym zak r e sie n ie m a r ó ż n ic m ię d zy p o zy cj ą k o b ie t p e ł n i ą cy ch f u n k cj e k ap ł a ń sk ie w n ie k t ó r y ch k u lt ach a o d p o w i e d n ią

p o zy cj ą

m ę ż czy zn -k a p ł a n ó w

w

in n y ch

k u lt ach .

Je ż e l i b ę d zie m y p r zy t ym p am ię t ać , ż e w gr e ck im ś w i e ci e b o g ó w o d b ar d zo w c ze sn y c h o k r e só w p o st a cie k o b ie ce b y ł y liczn e i n ie ­ kt ó r e b o gi n i e o p ie k o w a ł y się b ar d zo ist o t n ym i d zie d zin am i a k t y w ­ n o ś ci lu d zk ie j, t o j u ż t o zj a w i sk o m u si n am u p r zy t o m n ić cał k ie m zn a czn ą r o lę k o b ie t w k u lt ach gr e ck ich . Pr ze cie ż n ie t y lk o o p ie k u n k a p ł o d ó w r o ln y ch De m e t e r b ył a p at r o n k ą n io n e go

k u lt u , p at r o n k ą

At e n

n ie zw y k le r o zp o w sze ch ­

b ył a A t e n a —

b o gi n i w sze lk i ch

w ł a ś ci w i e u m ie j ę t n o ś ci, a w i ę c i r ze m io sł , czase m i szt u k i w o j e n n e j , a p r ze d e w szy st k im m ą d r o ś ci. W A t e n a ch w i ę c k o b ie t y sp e ł n iaj ą ce o b r zę d y zw i ą za n e z je j k u lt e m , w p e w n y m se n sie sł u ż y ł y sw o j e j p o lis,

c h o ć n ie m iał y p r aw i o b o w i ą zk ó w o b y w a t e lsk ich . Po d o b n ie

Ar t e m id a, p o w sze ch n i e czc zo n a w gr e ck im ś w ie cie , c h o ć z r ó ż n ym i at r yb u t am i, w o k r e sie k la sy czn y m zaj m o w ał a w a ż n e m ie jsce w ś r ó d b ó st w gr e ck ich j a k o p at r o n k a w ie lu d zie d zin w a ż n y ch t ak ż e d la m ę ż czy zn — o p ie k u n k a zw i e r zy n y , ale i p at r o n k a ł o w ó w , n ie w ie le 8

w i ę c m iał a ce ch k o b ie cy ch . Ko b ie t y gr e ck ie n ie b ył y t e ż o gr a n iczo n e d o u d ział u w o b r zę d ach w y ł ą czn i e zw i ą za n y c h z b ó st w am i k o b i e ­ cy m i. W d zi e d zin ie k u it u i o b r zę d ó w n ie b ył o ś ci sł e g o o d d zie le n ia m ę ż czy zn i k o b ie t . Ko b ie t y st a n o w ił y g ł ó w n y o r szak D i o n i zo sa — b o ga , k t ó r e go k u lt p o ch o d ził za p e w n e j e szcze z o k r e su I I t y si ą cl e ci a p .n .e.

i k t ó r y zy sk i w a ł co r a z w i ę k szą

p o p u la r n o ś ć

i zn a cze n ie

w Gr e cj i o k r e su k la sy czn e g o i h e l le n ist y czn e go . Ko b ie t y b y ł y t eż d o p u szcza n e d o m ist e r ió w e l e u zy ń sk i ch n a r ó w n i z m ę ż czy zn am i. W sf e r ze w i ę c r e ligijn e j , w sf e r ze k u lt u i o b r zę d ó w n ie za zn a cza ł się t ak w y r aź n ie r o zd zia ł p ł ci i t r ak t o w an ia k o b ie t j a k o m n iej w a r t o ś ­ ci o w e j c zy u p o ś le d zo n e j czę ś c i sp o ł e czn o ś ci g r e ck ich , c h o ć ist n ia ł y ś w ię t a i o b r zę d y w y ł ą czn i e k o b ie ce . Je ż e l i j e d n a k sp o jr zy m y na in n e d zi e d zin y ż y c i a k u lt u r aln e go , t o u d ział w n ich k o b ie t o k azu j e się j u ż zn a czn i e m n ie j szy. W ar t o t u j e d n a k p r zy p o m n ie ć , ż e n asze in f o r m acje d o t y czą p r ze d e w szy st k im n aj b ar d zie j r o zw in ię t y ch p a ń st w ś w iat a g r e ck ie go , t ak ich j a k A t e n y , Sp ar t a, a zn a czn i e m n iej w ie m y o ż y ciu sp o ł e czn y m in n y ch t e r e n ó w , na

k t ó r y ch

p r ze cie ż

p r ze t r w ał y

d łu go

st r u k t u r y

p le m ie n n e

czy

w i ę k sze p ań st w a o ch ar ak t e r ze e t n iczn y m , z w ł a sn y m i p an u ją cy m i. W d a l szy ch r o zd ział a ch t ej k sią ż k i p r ze d st aw im y w p r a w d zie w ie le k o b ie t w y b i t n y ch , o w i e l k i ch za sł u g a ch d la r o zw o ju k u lt u r y gr e ck ie j, ale b ył y t o r aczej w y ją t k i. W y t w o r ze n ie się w sp ó ln o t y o b y w a t e lsk ie j m ę ż czy zn w g r e ck ich m ia st a ch - p a ń st w a ch j u ż w o k r e sie a r c h a i c z­ n ym , a w p eł n i w o k r e sie k la sy czn y m , j a k b y o d su n ę ł o k o b ie t y na p lan d alszy . Są w p r a w d zie p e w n e ś l a d y u t r zy m y w an ia si ę w p r ze ­ szł o ś c i w y ż sze j p o zy cj i k o b ie t : w sp o m n i a n y w cze ś n i e j u d zia ł w k u l ­ t ach i o b r zę d ach , w y st ę p o w a n ie p o st aci k o b ie t w r ze ź b ie o k r e su a r ch a i czn e go r ó w n o r zę d n e z p o st acia m i m ę sk im i (se r ie t zw . k o r ai, w ar t o t u zw r ó c i ć

u w a gę , ż e p o st a cie m ł o d zie ń có w

n agie , p o st a cie k o b ie ce za w sze w

sza t a ch ); są

m ó w ią ce ,

p r ze d st aw ie n iach

że

k o b ie t y

b yw ały

na

są

za w sze

p e w n e p r ze k azy t e at r aln ych

w o k r e sie k la sy czn y m , z c a ł o ś ci j e d n a k ż y cia k u lt u r aln e go g r e ck ich p o le is

k o b ie t y b y ł y w y ł ą czo n e . Ch ł o p c y b yli k szt ał ce n i w g im n a z-

j o n a ch , t w o r zy li j a k o m ł o d zie ń cy zo r g a n i zo w a n e gr u p y , p r zy g o t o ­ w u j ą c się

d o sw o i c h o b o w i ą zk ó w o b y w a t e lsk ich —

m ilit ar n ych

i p o li t y czn y ch . Ja k o d o r o ś li m ę ż czy ź n i b r ali c zy n n y u d zia ł w zg r o ­ m ad ze n iach lu d o w y ch , r ó ż n e go r o d zaju r ad ach i in st y t u cja ch , p eł n ili f u n k cj e u r zę d n icze ( w p a ń st w a ch g r e ck ich u r zę d y sp r a w o w a n o na 9

o g ó ł p r ze z r o k i p r ze w aż n ie n ie w o l n o b ył o ich p o w t ar zać w ię ce j n iż d w a r azy, t ak ż e w i ę k szo ś ć o b y w a t e li p r ę d zej c zy p ó ź n ie j t ak ie o b o w i ą zk i p o d e jm o w a ł a ), b r ali u d zia ł w k o l e gia ch sę d zio w sk ich , p r ze ch o d zil i szk o le n ie w o j sk o w e i u cze st n i czy l i w

czę st y ch w y ­

p r a w ach w o j e n n y ch . Za m o ż n ie j si zar zą d zali sw o im i d o b r am i, in n i p r a co w a li w n ajr o zm ait szy ch za w o d a ch , p r ze d e w szy st k im n a w si. Tw o r zy l i w i ę c r aczej w sp ó ln o t ę m ę ż czy zn , n ie w ie le j u ż m ają c cza su n a ż y c i e r o d zin n e . D o t e go d o szł y z b ie gie m cza su zw i ą zk i p o l i t y cz­ ne, g ł ó w n i e w ś r ó d ar y st o k r at ó w (h e t e r ie ), k szt ał t u ją ce ż y c ie t o w a ­ r zysk i e b e z u d ział u k o b ie t . Szc ze g ó l n i e j a sk r a w o w y st ę p o w a ł t aki u k ł ad st o su n k ó w w p a ń ­ st w a ch d o r y ck ich , j a k Sp ar t a . Sie d m io le t n i c h ł o p c y w y ch o d zi l i t am sp o d o p ie k i m at ki i d o lat t r zy d zie st u m ie szk ali, w y c h o w y w a l i się i k szt ał cili w sp ó ln ie , p o d zie le n i na gr u p y , w k t ó r y ch w y t w a r za ł y się b li sk ie i t r w ał e zw i ą zk i. Te n t y p st r u k t u r y sp o ł e c zn o -p o l i t y czn e j le ż ał t eż zap e w n e u ź r ó d e ł b ar d zo r o zp o w sze ch n io n e j m ił o ś ci h o m o se k su ­ aln e j. W zo r ze c gr e ck i t e g o t yp u p o w ią zań k w a li f ik u j e t o zj a w i sk o d o r o zp a t r y w an ia w ł a ś n ie w sf e r ze k u lt u r y. Pr zy ję t y i u zn a n y t e go t yp u st o su n e k m iał d o t y c zy ć w i ę zó w m ił o ś ci ł ą czą c y ch d o jr zał y ch m ę ż ­ czy zn i m ł o d ych ch ł o p có w , a n ie p ar t n e r ó w r ó w n o r zę d n y ch w ie k ie m . Był a t o j e d n o cze ś n i e p r zy ja ź ń

in t e le k t u aln a, czę st o w i ę ź

i m ist r za. Ta

m o zaik a

sk o m p l ik o w a n a

n aj r o zm ait szy ch

u czn ia in st y t u ­

cj i i o r ga n iza cj i, ł ą c zą c y c h m ę ż czy zn w e w sp ó l n y c h o b o w ią zk a ch i p r a w ach , w y k l u c za ł a w

u f o r m o w a n y ch p a ń st e w k a ch g r e ck ich

k o b ie t y z u d ział u w ż y c iu k u lt u r aln ym i t o w ar zy sk im . Ko b ie t a gr e ck a zo st aj e w p e w n y m se n sie ze sł a n a d o d o m u — ilu st r u je t o d o b r ze h ist o r yj k a p r ze k a za n a p r ze z H e r o d o t a, a d o t y czą ca k r ó lo w e j Cy r e n y Ph e r e t im e, kt ó r a w n ast ę p st w ie w a l k w e w n ę t r zn y ch w t ym m ie ś cie m u siał a się

sc h r o n i ć

u w ł a d c y Sa l a m i n y cy p r y j sk ie j . Pr o si ł a g o

0 p o m o c, a p r ze d e w szy st k im

o d o st a r cze n ie ar m ii, a b y m o gł a

w y w a l c zy ć so b ie p o w r ó t d o Cy r e n y . W ł a d ca Sa l a m i n y o d m a w ia ł w ie lo k r o t n ie , d a j ą c je j in n e p o d a r u n k i, aż w r e szcie zn i e ci e r p li w io n y jej p o w t ar zaj ą cy m i si ę p r o ś b am i o ar m ię , p o sł ał jej w r ze cio n o ze zł o t a 1 k ą d zie l

z w e ł n ą , a n ie za d o w o lo n e j

Ph e r e t im e p o w ie d ział , ż e

k o b ie t o m o f iar o w u je się t ak ie p r ze d m io t y, a n ie ar m ie. Ko b ie t a gr e ck a m ia ł a b y w i ę c, je ś li są d zi ć z t e go t yp u p r ze k azó w ź r ó d ł o w y ch , b y ć o g r a n i czo n a d o ż y cia w r o d zin ie i za j ę ć d o m o w y ch . Je j p o zy cj a w r o d zin ie t e ż j e d n a k b ył a, p r zy n ajm n ie j w k r ę gach r o d zin ar y st o k r a­ 10

t y czn y ch c zy za m o ż n ie j szy ch , d ale k a o d r ó w n o u p r a w n ie n ia. Sa m o za w a r cie m ał ż e ń st w a st a w i a ł o j ą

w

p o zy cj i zale ż n e j. M ę ż czy ź n i

zaw ie r a li zw i ą zk i m ał ż e ń sk ie w w ie k u j u ż d o jr zał ym . W p ań st w ach 0 st r u k t u r ze t akie j j a k w Sp a r cie b y ł o t o w ł a ś c i w i e u r e gu lo w an e u st a w o w o , w

in n y ch d e cy d o w a ł o b y cza j — t r ze b a b ył o p r ze jś ć

k o le jn e st o p n ie w y k szt a ł ce n i a i p r zy go t o w a n i a d o o b o w i ą zk ó w w o j sk o w y c h r o d zin y .

i o b y w a t e lsk ich za n im

Ko b ie t y

k szt a ł cił y

się

w

n ad sze d ł c za s n a zał o ż e n ie dom u,

zak r e s ich

n au k i

b ył

p r a w d o p o d o b n ie b ar d zo o g r a n i czo n y i w c h o d zi ł y d o d o m u m ę ż a j a k o m ł o d ziu t k ie , n ie d o ś w i a d czo n e d zie w czę t a , p o d cza s g d y ich m ę ż o w ie b yli w p r a w d zie m ł o d ym i, ale j u ż d o jr zał y m i lu d ź m i, k t ó r zy m ieli za so b ą lat a w sp ó ln e j n au k i c zy ć w i c ze ń , p r zy go t o w a n i a d o o b o w ią zk ó w m ilit ar n ych i p o li t y czn y ch o b yw at e la. M ieli t e ż u st alo n e g r o n o p r zy ja ció ł , u k szt a ł t o w an e czę st o m ę sk i e zw i ą zk i e r o t y czn e 1 in t e le k t u aln e . Z p u n k t u w i d ze n i a u c zu c i o w e g o k o b ie t a j u ż w m o ­ m e n cie zaw ie r a n ia m ał ż e ń st w a zn a j d o w a ł a si ę w go r sze j sy t u acj i. M iał a za so b ą zw i ą zk o m

zw i ą zk i r o d zin n e i d zi e ci ę ce p r zy jaź n ie , m o cn y m

ś r o d o w isk o w y m

sw e g o

mę ża

p r ze ciw st a w ia ł a

r acze j

sw o j ą sam o t n o ś ć . Tę sy t u a cj ę ilu st r u je d o b it n ie o p o w ie ś ć Isch o m a ch o sa w r o zm o w ie z So k r at e se m w E k o n o m i k u Kse n o f o n t a ( V II, 1 - 4 3 ) o t ym , j a k w y c h o w a ł sw o j ą m ł o d ą ż o n ę : A c ó ż m o g ł a u m i e ć , So k r a t e s i e , s k o r o p r z y s z ł a a

p r ze d t e m

p r ze z

d o m n i e , n i e m a j ą c j e s z c z e la t p ię t n a st u ,

ca le j e j ż y c ie

dbano

u siln ie ,

a b y ja k

n a jm n ie j

w id zia ła , j a k n a j m n ie j sły sza ł a , j a k n a j m n ie j za d a w a ła p y t a ń ? C z y n ie są d zisz, ż e t r ze b a b y ć za d o w o lo n y m , j e ś l i p o t r a f iła , o t r zy m a w szy d o r ą k w e łn ę , za p r e ze n t o w a ć p o t e m g o t o w ą robotę

t k a cką

w y k o n u ją

sp r a w a c h zn a ła się

słu ż ą c e ? B o

zu p e ł n ie d o b r ze

su k n ię , i j e ś l i w ie d zia ła , ż e

co się

t y c zy ja d ła , t o n a t y ch

(t ł u m . S. Sr e b r n y ).

I d alej w y w o d zi Isch o m a ch o s, j a k t o sw o j ą u m iał a zar zą d zać

dom em

ż onę

u czy ł , ab y

i n ab ył a k o n ie czn y ch d la d o b r e j ż o n y

i m at ki u m ie ję t n o ś ci. Ju ż sam sp o só b zaw ie r an i a m ał ż e ń st w a st aw iał p an n ę m ł o d ą w p o zy cj i zale ż n e j. To o j cie c lu b w j e g o b r ak u p r a w n y o p ie k u n

o d d aw ał

d zi e w c zy n ę

p r zy szł e m u

m ę ż o w i.

W

cza sa ch

n a j d a w n i e j szy ch n a r ze czo n y m u siał so b ie ż o n ę w p e w n y m se n sie k u p i ć , o f i a r o w u j ą c je j o j cu su t y o k u p . W p r a w d zie p r zy szł y t e ś ć p o w in ie n t e ż b ył o d w za j e m n ić się d ar am i d la zię cia , ale sam a p an n a m ło d a n ic t u n ie m iał a d o p o w ie d ze n ia. Był a p r ze d m io t em t r a n sak cj i, a n ie a k t y w n y m jej u cze st n ik ie m . W p r a w d zie w o k r e sie k la sy czn y m 11

n ie w sp o m in a się

ju ż

o o k u p ie za ż o n ę , t o r o d zin a ż o n y je st

o b o w ią za n a d a ć je j p o sa g i w y p r a w ę , a m ą ż m a t y lk o o b o w ią ze k ż y w i e n i a ż o n y . N i e m n ie j j e d n a k k o b ie t a p o zo st a je n ad al, p r zy n a j ­ m n iej z p u n k t u w i d ze n i a p r aw a, b ie r n ym p r ze d m io t e m u m o w y . To o j cie c w y b ie r a jej m ę ż a, o n d e cy d u j e o t ym , z k im i k ie d y zaw r ze m ał ż e ń st w o có r k a. On d e cy d u j e o w a r u n k a ch u m o w y m ał ż e ń sk ie j i u k ł a d zie f in a n so w y m , o n t e ż w r azie r o zw o d u zab ie r a có r k ę i jej p o sag, d o k t ó r e go zw r o t u o b o w ią za n y j e st zię ć . Be zb r o n n a w m o m e n cie zaw ie r a n ia m ał ż e ń st w a k o b ie t a o b e j ­ m u je o b o w ią zk i, d o k t ó r y ch , j a k o t ym ś w i a d c zy cy t o w a n y u st ę p Kse n o f o n t a, n a o g ó ł n ie j e st p r zy go t o w a n a . Je s t r ze czą j a sn ą , ż e o jej p o zy cj i w n o w e j r o d zin ie w p r ak t yce d e cy d o w a ł a jej o so b o ­ w o ś ć , u zd o ln ie n ia i u m ie j ę t n o ś ć p o st ę p o w an ia z m ę ż em . Za r ó w n o j e d n a k p r aw o , j a k i o b y cza j zd e cy d o w a n ą p r ze w agę w t ym zw i ą zk u d a w a ł y m ę ż czy ź n ie . N i e zn a j d u je m y w d o k u m e n t ach gr e ck ich czy w lit er at u r ze w zm ia n e k o o b o w ią zk u d o ch o w a n i a w i e r n o ś ci p r ze z m ę ż a. N at o m iast w r azie cu d zo ł ó st w a ze st r o n y k o b ie t y n ie t ylk o cię ż k a

kar a cze k a ł a

je j

w sp ó ln ik a ,

le cz t ak ż e

n ie

b ył o

m ow y

o p r ze b acze n iu ze st r o n y m ę ż a. U t r zy m y w an ie m ał ż e ń st w a w t ak im w y p a d k u gr o zi ł o m u b o w ie m u t r at ą p r aw o b y w a t e lsk ich . Lit er a p r aw a b ył a w i ę c d la k o b ie t su r o w a. N ie m n ie j j e d n a k o b r az za r y so w a n y

p r ze z

lit er at u r ę

at e ń sk ą

o k r e su

k la sy czn e g o

w sk a zu j e na u p o ś le d ze n ie k o b ie t y at e ń sk ie j t ak ż e w sf e r ze u czu ć . W t ej sp o ł e czn o ś ci b l i sk o ze so b ą w sp ó ł ż y j ą c y c h m ę ż czy zn m ał o zo st a w a ł o m ie jsca d la u c zu ć d la ś lu b n e j ż o n y. Za k ł a d a n o r o d zin ę p r ze d e w szy st k im , ż e b y m ie ć d zi e ci i ż e b y d la d o b r a t y ch d zie ci zy sk a ć sp r a w n ą i o d d a n ą za r zą d czy n ię d o m u . I zn ó w o d w o ł u j e m y się d o Kse n o f o n t a. Isch o m a ch o s, p o d e jm u ją c za d a n ie w y c h o w a n i a sw o j e j m ł o d ziu t k ie j ż o n y , o b ja ś n ia je j w p ie r w sze j r o zm o w ie ce le m ał ż e ń st w a. Tł u m a czy , d l a cze g o z w ie lu m o ż li w y ch k an d y d at e k w y b r a ł ją , a je j r o d zice j e go . W y j a ś n ia t eż , d l a cze g o

b o go w i e

sp r zę gli ist o t y m ę sk i e i ż e ń sk ie : a b y j a k n a j w i ę c e j p o ż y t k u p r z y n i o s ł o im

w sp ó ln e ż y cie . P r ze d e w szy st k im

zw ią ze k t en , p ło d zą c p o t o m s­

t w o , s ł u ż y k u t e m u , b y n ie w y g in ę ł y g a t u n k i ist o t ż y w y c h , n a st ę p n ie

—

u

łu d zi

st a r o ś ć .

— p ły n ie ze ń

m oż noś ć

za p e w n ie n ia

so b ie

o p ie k i n a

A w d alszy m ci ą g u t ł u m a czy , ż e lu d zio m p o t r ze b n y je st

d a ch n ad g ł o w ą i k t o ś , k t o b y gr o m a d ził p o t r ze b n e za so b y , a w i ę c p r a co w a ł n a ze w n ą t r z d o m u , i d r u ga o so b a, kt ó r a b y j u ż w d o m u 12

m iał a p ie czę

n ad w szy st k im

p r ze d e w szy st k im

d la d o b r a d zie ci .

W ca ł y m t ym d ł u gi m w y w o d zi e n ie w sp o m in a si ę

o u czu ci a ch

m aj ą cy ch ł ą czy ć m ę ż a i ż o n ę . W p r aw d zie t r akt at Kse n o f o n t a d o t y czy p r ze d e w szy st k im g o sp o d a r st w a , co m o g ł o b y t ł u m a czy ć p r ze m il­ cza n ie in n y ch st r o n ż y c ia d o m o w e g o , ale i w in n y ch za c h o w a n y c h u t w o r a ch li t e r ack ich z o k r e su k l a sy czn e g o n ie w ie le j e st t e k st ó w , kt ó r e b y p o d k r e ś lał y zn a cze n ie u czu ci a w st o su n k a ch m ał ż e ń sk ich . N ie o zn a cza t o , ż e o n o

n ie ist n iał o , ale w a ż n a j e st t u o gó ln a

at m o sf er a o d b ija ją ca się

w

lit er at u r ze t e go

o k r e su . A

p r ze cie ż

w e p o sach H o m e r o w y ch , szc ze g ó l n i e w I l i a d z i e , w y g l ą d a t en t em at in acze j. U k szt ał t o w an ie si ę o b y w a t e lsk ie j p o l i s zm ie n ił o n ie k o r zy st ­ n ie p o zy cj ę k o b ie t y . Pam ię t ać j e d n a k n ale ż y, ż e m at er iał, n a k t ó r ym o p ie r am y n asze w n io sk i , p o ch o d zi g ł ó w n i e z A t e n i ż e w in n e go t yp u p a ń st w a ch g r e ck ich sy t u a cj a m o gł a w y g l ą d a ć n ie co in acze j. Ju ż

np. w

Sp a r cie

k o b ie t y o t r zy m y w a ł y w y c h o w a n i e

n ie o d ­

b ie ga j ą ce t ak d ale ce o d m ę sk ie go , kt ó r e b ył o sk ie r o w a n e r acze j na k szt ał t o w a n ie sp r a w n o ś ci f i zy czn e j , d y sc y p l i n y it p. n iż w a lo r ó w in t e le k t u aln y ch . A

p o n iew aż

m ę ż czy ź n i n ie m ię li za j m o w a ć

się

sp r a w am i za w o d o w y m i i d o m e m , r o la k o b ie t b ył a zn a czn i e w a ż ­ n ie jsza i ich sa m o d zie ln o ś ć

w i ę k sza . Ro d zin ę

za k ł a d a n o j e d n a k

p r ze d e w szy st k im d la p o t o m st w a i w y m a g a ł y t e go w y r aź n ie p r aw a p ań st w o w e . G ł ó w n ą

w i ę c r o lą k o b ie t y w m ał ż e ń st w ie m i a ł o ' b y ć

r o d ze n i e d zie ci i o p ie k a n ad n im i o r az zar zą d zan ie go sp o d ar st w e m d o m o w y m . Tr ze b a w i ę c sp o j r ze ć

n a p r aw a k o b ie t y j a k o m at k i,

zan im p r ze jd zie m y d o o p isu je j sy t u a cj i m ają t k o w e j, c zy r acze j jej p r aw m aj ą t k o w y ch . De m o st e n e s, m ó w ca at e f isk i z IV w . p .n .e., w m o w ie p r ze ciw k o N e air ze , o kt ó r ej sze r ze j b ę d zie w r o zd zia le IV, w y r a ził o p in ię , kt ó r ą czę st o cy t u j e się w d y sk u sj a ch d o t y czą cy ch p o zy cj i k o b ie t w A t e n ach : H e t e r y m a m y d l a p r z y j e m n o ś c i , k o n k u b i n y d la c o d z ie n n y c h p o t r ze b cia ła , ż o n y i za u fa n e st r a ż n ic zk i d o m u

Zn ó w

w ię c

— a b y m ie ć le g a ln e p o t o m st w o

(t ł u m . w ł a sn e ).

p o d k r e ś la się

t e sam e ce le

m ał ż e ń st w a,

kt ó r e

w y m ie n i a ł Isch o m a ch o s Kse n o f o n t a w r o zm o w ie z ż o n ą . W sze lk ie d e cy zje d o t y czą ce d zie ck a n ale ż ał y d o o jca. To o j cie c m ó gł zar zą d zić p o r zu ce n ie d zie ck a , o n t e ż m iał p r aw o o d d a n ia d zi e ck a d o ad o p cj i p r ze z in n ą 0

r o d zin ę

m at ce w

a t e ń sk ich

t ym

i on

t eż

b ył p r a w n y m

k o n t e k ś cie w

o p ie k u n e m

o k r e si e k la sy czn y m

n ie zn a j d u je m y ż a d n y ch

in f o r m acji, c h o ć

w

d zie ck a. ź r ó d ł ach

j e st b ar d zo 13

p r a w d o p o d o b n e , ż e b y ł y r o d zin y , w k t ó r y ch t e go t yp u p o st a n o w ie ­ n ia p o d e j m o w a n o w sp ó ln ie . M ał e d zi e ci p o zo st a w a ł y r ze cz j asn a p o d o p ie k ą

m at ki, d zie w czę t a aż

b ar d zo w c ze ś n i e w y c h o d zi l i sp o d

d o za m ą ż p ó j ś cia , ale ch ł o p cy o p ie k i m at ki i b yli k szt ał ce n i

w gim n a zj o n a ch . W Sp a r cie i za p e w n e t ak ż e w in n y ch m iast ach d o r y ck ich ch ł o p ie c o p u szcza ł m at kę w w ie k u lat si e d m iu . W Sp a r cie o d a lszy ch lo sach n ar o d zo n e go ch ł o p ca d e cy d o w a ł a zr e szt ą p r a w ­ d o p o d o b n ie Rad a St a r szy ch — g e r u z j a . Ty l k o zd r o w e n o w o r o d k i m iał y p r aw o d o w y c h o w a n i a w sp o ł e czn o ś ci Sp ar t i at ó w . Ja k się

w y d aje , t ak ż e w y b ó r o d p o w i e d n ie g o m ę ż a d la có r k i

n ale ż ał w o k r e sie k la sy czn y m d o o jca. Ja k z t e go w y n i k a , z p u n k t u w i d ze n i a p r aw a i o b y c za j ó w d zie ć m i

w

zak r e sie

ich

k o b ie cie p o zo st a w ał a o p ie k a n ad

w y ż y w ie n i a ,

zd r o w ia ,

w

st o su n k u

do

d zi e w czą t t ak ż e p r zy go t o w a n i e ich d o o b o w i ą zk ó w p r o w ad ze n ia w ł a sn e g o d o m u , le cz n ie p r ze w id zia n o d la n iej ż a d n e go u d ział u w w a ż n y ch d e cy zj a ch ż y c i o w y c h d zie ci . N at o m iast zg o d n i e z p b r aze m w E k o n o m i k u r ó w n ie ż w

Kse n o f o n t a, j a k

n ie k t ó r y ch u t w o r a ch lit e r ack i ch , d o k o b ie t y n ale ż ał o

w ca ł o ś ci za r zą d zan ie d o m e m i j e g o sł u ż b ą . Za m o ż n ie j sze k o b ie t y at t y ck ie p o w in n y b y ł y d b a ć o o d p o w ie d n ie p r ze ch o w y w a n i e i u ż y t ­ k o w a n ie za p a só w

d o m o w y ch , o szk o le n ie

n ie w o ln icze j sł u ż b y ,

o n ale ż yt e w y k o n y w a n i e p r ac d o m o w y ch . Tr ze b a so b ie u p r zyt o m n ić , ż e g o sp o d a r st w o d o m o w e w st ar o ż y t n o ś ci o b e j m o w ał o zn a czn i e sze r szy zak r e s c zy n n o ś c i n iż w cza sa ch n o w o ż y t n y ch . Bar d zo w ie le p r ac

w y k o n y w a n y ch

w

cza sa ch

n am

b l i ż szy ch

p r ze z za k ł a d y

p r ze m y sł o w e c zy r ze m ie ś ln icze p o zo st a w ał o w st ar o ż y t n o ś ci w r a­ m ach g o sp o d a r st w a d o m o w e go . Pr zę d ze n ie , t k an ie , sp o r zą d za n ie o d zie ż y ,

p r an ie,

p r zy go t o w y w a n i e

i k o n se r w o w a n ie

ż y w n o ś ci ,

p ie cze n ie — t o w szy st k o n ale ż ał o d o sł u ż b y d o m o w e j. I p an i d o m u b ył a o c zy w i ś ci e o so b ą d e cy d u j ą cą w t ym b ar d zo sk r o m n y m zak r e sie w y d zie lo n y m d la d zia ł a ln o ś ci ko b iet . W b ar d zo w ie lu o p r aco w an ia ch zn a le ź ć m o ż n a o p in ię , ż e k o b ie t y b y ł y w at e ń sk ich d o m a ch za m ­ kn ię t e w k o b ie ce j czę ś ci d o m u ( g y n a i k o n i t i s ), kt ó r ej n ie w o l n o im b ył o o p u szc za ć i d o kt ó r ej m ę ż czy ź n i p o za n aj b liż szy m i czł o n k am i r o d zin y n ie m ieli d o st ę p u . Ta k i p o gl ą d p r e ze n t o w al i j u ż n ie k t ó r zy r zy m scy p isar ze , j a k Ko r n e liu sz N e p o s, k t ó r y p r ze ciw st a w ia ł sw o ­ b o d ę r zy m sk ich k o b ie t o g r a n i cze n iu k o b ie t gr e ck ich , kt ó r e p r ze b y ­ w ają 1 4

w

w e w n ę t r zn e j c zę ś c i d o m u , d o kt ó r ej d o st ę p m ają

t y lk o

n aj b liż si k r e w n i ( P r a e f a t i o 7 ). N o w sze j e d n a k b ad an ia i d o k ł a d n a an aliza u st ę p ó w m ó w i ą cy ch o o w e j „ k o b i e c e j " czę ś ci d o m u k aż ą r aczej p r zy p u szcza ć , ż e o k r e ś l an o w t en sp o só b t ę

c zę ś ć d o m u ,

w kt ó r ej zn a j d o w a ł a si ę sy p i a l n i a k o b ie t i d zie ci, ż e n ie m iał o t o j e d n a k n ic w sp ó l n e g o z r ze k o m ym „ za m k n ię cie m " k o b ie t y i o g r a ­ n icze n iu jej d o p r ze b y w an ia w k o b ie ce j c zę ś ci d o m u . Sza f a r k a za so b ó w d o m u i o d p o w i e d zia ln a o p ie k u n k a d zie ci n ie m iała — j a k w ie m y — zd o ln o ś ci p r aw n e j an i w sp r a w a ch d zie ci, an i w sp r a w a ch d o t y czą cy ch m ają t ku . Po zo st a w a ł a b o w ie m p o d o p ie k ą m ę ż a i n ie m o gł a w y st ę p o w a ć w sw o i c h sp r a w a ch w o b e c j a k i c h k o l w i e k w ł a d z sam a, le cz j e d y n ie za p o ś r e d n ict w e m o p ie k u n a (k y r io s).

p o t em

D o cza su zaw ar cia m ał ż e ń st w a o p ie k u n e m

mą ż; w

w yp ad ku

b r ak u t y ch o p ie k u n ó w

b ył o j cie c,

n at u r aln y ch —

n a j b l iż szy k r e w n y. W t ej sy t u a cj i t ak ż e p r aw a m ają t k o w e k o b ie t y at e ń sk ie j b y ł y b ar d zo o gr a n iczo n e . N ie m o gł a b o w ie m p r ze p r o w a ­ d za ć ż ad n e j t r a n sa k cji, za w r ze ć ż ad n e j u m o w y czy w zi ą ć n a si e b ie zo b o w ią za n ia m aj ą t k o w e go b e z zg o d y sw e g o p r a w n e go o p ie k u n a. Je ż e l i za ś z j a k i c h ś p o w o d ó w ch cia ł a ze r w a ć m ał ż e ń st w o , t o t e ż m u si ał t u w k r o czy ć jej o j c i e c i t y lk o o n m ó gł w y e g ze k w o w a ć zw r o t p o sa gu p r ze z m ę ż a. Ko b ie t a m o gł a o t r zy m ać j e d n a k d ar y — p r zy ś l u b ie o d m ę ż a, o d k r e w n y ch c zy p r zy j a ció ł , w r e szci e m iał a p r aw o d o sp ad k u . Je d n a k w o p ie k u n . W

im i e n iu k o b ie t y m u siał d zi a ł a ć je j p r a w n y

o k r e sie Gr e cj i

k la sy czn e j

aż

do

IV w . d zi a ł a l n o ś ć

o p ie k u n a n ie b ył a t y lk o f o r m aln a, j a k w y n i k a ze ź r ó d e ł at e ń sk ich . Sy t u a cj a r o d zin n a i m aj ą t k o w a k o b ie t w w i ę k szo ś ci m iast g r e ck ich b ył a p o d o b n a , c h o ć

m o gł y t u za c h o d zi ć

p e w n e r ó ż n ice w

po­

szc ze g ó l n y c h p r ze p isach p r a w n y ch , n a p r zy k ł ad w A t e n a ch p r aw o p r ze w id y w ał o , ż e k o b ie t a b ę d ą ca j e d y n y m d zie ck ie m w r azie ś m ie r ci o j ca w

p r zed

jej

zam ą ż p ó j ś cie m

d y sp o n o w a n iu

m aj ą t k ie m

k o r zyst ał a

z w i ę k sze j

o d zie d ziczo n y m , aż

do

sw o b o d y m o m en t u ,

k ie d y p r ze ch o d ził o n n a jej d zie ci. In acze j u k szt a ł t o w ał a się p o zy cj a k o b ie t sp ar t a ń sk ich . Ro d zin a n ie st a n o w ił a t am p o d st a w o w e j k o m ó r k i, j a k w A t e n a ch , m a ł ż e ń s­ t w o m iał o n a ce lu w y ł ą czn i e za p e w n ie n ie p o t o m st w a, Sp ar t iat a z g r u p y „ r ó w n y c h " ż y ł p o za d o m e m i n ie za j m o w a ł się p r acą an i na r o li, an i w r zem io ś le c zy h an d lu , t o b ył o zad an ie h e lo t ó w i p e r io jk ó w . D zie w czę t a

sp ar t a ń sk ie

b ył y,

o

czy m

w sp o m n iał am

w cze ś n i e j ,

w y c h o w y w a n e p o d o b n ie j a k c h ł o p c y p o t o , a b y zy sk a ć

m o gł y 15

sp r a w n o ś ć f i zy c zn ą i zd r o w ie , ab y ich d zie ci b ył y t e ż f i zy czn i e siln e . Kie d y c h ł o p c y w w ie k u lat sie d m iu o p u szcza l i d o m , a m ę ż o w ie t e ż w n im sp ę d zali n ie w ie le cza su , k o b ie t y p r zy zw y cza j o n e d o ż y cia na ze w n ą t r z

i do

sw o b o d y

n ier az

p r zy st ę p o w ał y

do

d zi a ł a l n o ś ci

go sp o d ar cze j. N ie w ie le w ie m y o szcze g ó ł a ch ich d zi ał an ia i r e gu lu j ą ­ cy ch j e p r ze p i sach p r aw n ych . W ź r ó d ł ach p ó ź n ie j szy ch , z IV w . p .n .e. c zy z k o ń ca I w . n.e. (n a p r zyk ł ad u Plu t a r ch a ), zn a j d u je m y j e d n a k in f o r m acje o b o ga ct w ie k o b ie t sp ar t a ń sk ich , o k o n ce n t r acj i zie m i w ich r ę k ach . N ie w ie m y t e ż n ic o d zi ał an iu p r a w n y ch o p ie k u n ó w k o b ie t w Sp a r cie . M o ż e m y w i ę c za ł o ż y ć , ż e p o sia d ał y o n e j a k ą ś m o ż li w o ś ć sa m o d zie ln y ch d e c y zj i ' w sp r a w a ch m aj ą t k o w y ch . W A t e n a ch , a za p e w n e i w in n y ch p a ń st w a ch g r e ck ich , k o b ie t a n ie m o gł a w y st ę p o w a ć sam o d zie ln ie w o b e c w ł a d z i w o b e c są d u . Je ż e l i t o czy ł się

p r o ce s p r ze ciw k o n iej, t o st aw ia ł a si ę

w r az ze sw o i m

o p ie k u n e m , je ż e li za ś

w są d zie

ch cia ł a w szc zą ć

sp r aw ę ,

m u siał a t o zr o b i ć za j e g o p o ś r e d n ict w e m . N i e m iała w i ę c p r a w ie ż ad n e j m o ż li w o ś ci w y st ą p ie n ia p r ze ciw k o p r aw n e m u o p ie k u n o w i, n ie le t n i

m o gli

zg ł o si ć

sw o j e

ż al e

do

o p ie k u n a

po

u zy sk a n iu

p e ł n o le t n o ś ci, k o b ie t a t e o r e t y czn ie n ig d y , ch y b a ż e u d a ł o je j si ę go zm ie n ić . Te n

ponury w

n aszy ch

o cza ch

o b r az sy t u a cj i k o b ie t y

t r zeb a j e d n a k zł a g o d zi ć w ś w ie t le d y sk u sj i n ad m at er iałe m ź r ó d ł o ­ w y m w o st at n ich k il k u d zi e si ę ci u lat ach . N ie m o ż n a o d n o si ć w n i o s­ k ó w w y c i ą g n i ę t y c h n a p o d st a w ie ź r ó d e ł a t t y ck ich d o t e r e n ó w cał e j Gr e cj i, a p r ze d e w szy st k im

t r zeb a p am ię t ać , ż e m at er iał lit e r ack i

d o t y czy g ł ó w n i e k o b ie t z d o m ó w za m o ż n y ch , p r ze w aż n ie a r y st o ­ k r a t y czn y ch , za ś m o w y są d o w e — w y p a d k ó w szc ze g ó l n y ch . Ko ­ b ie t y

za m o ż n ie j sze

za p e w n e

r ze czy w iś ci e

w y c h o d zi ł y

z dom u

za w sze w t o w ar zy st w ie , n p. n ie w o ln ic, ale b y ł y p r ze cie ż k o b ie t y , kt ó r e n ie m iał y n i e w o l n i k ó w d o k o n u j ą cy ch n p . za k u p ó w , a b ył y i liczn e h an d lar k i n a t ar gach i b azar ach sp r ze d a ją ce ż y w n o ś ć czy w y r o b y r ze m io sł a, n ie r az n aw e t w y r o b y w ł a sn e . N ie b y ł y w i ę c na co d zie ń o d d zie lo n e o d ś w iat a m ę ż czy zn i sw o j e d r o b n e t r an sa k cje h a n d l o w e za ł at w iał y sam e , zar o b io n y m i p ie n ię d zm i g o sp o d a r o w a ł y sam o d zie ln ie , a p r a w n y o p ie k u n b y ł im za p e w n e p o t r ze b y j e d y n ie w ó w c za s, k ie d y p o p a d a ł y w k o l izj ę z p r aw e m c zy w ł a d zam i. M o ż n a b y w i ę c d la o k r e su k l a sy czn e g o Gr e cj i, o k t ó r ym w ie m y zn a czn i e w ię ce j n iż o o k r e sa ch g o p o p r ze d za j ą cy ch , st w ie r d zić , ż e k o b ie t a w ż y ciu sp o ł e czn y m p o l i s , w p r a w ie r o d zin n y m i m aj ą t ­ 16

k o w y m b ył a u p o ś le d zo n a i zale ż n a o d k r e w n y ch p ł ci m ę sk ie j c zy o d m ę ż a. By ł a t e ż n a b o k u ż y c ia t o w a r zy sk ie go i k u lt u r aln e go . M iał a j e d n a k sw o j ą

r o lę

k o m ó r ce gr e ck ie j

w

k u lt ach g r e ck ie g o p ań st w a i w t ak w a ż n e j

sp o ł e czn o ś ci , j a k

r o d zin a. Ty l k o

n ale ż ą ca d o

sp o ł e czn o ś ci o b y w at e lsk ie j k o b ie t a m o gł a za p e w n i ć le galn e p o t o m ­ st w o i o n a t o st ał a na st r aż y o d p o w ie d n ie j o p ie k i n ad d zie ck ie m i u t r zym an ia g r o m a d zo n y ch p r ze z m ę ż a za so b ó w d la r o d zin y. W w ie k u IV i w o k r e sie h e lle n ist y czn y m , g d y sł a b n ą ć zaczę ł o zn a cze n ie p o li t y czn e p o szcze g ó l n y c h m iast a w zr a st a ć r o la r o d zin y , zm ie n i ł a się o b y cza j o w o ś ć , a t ak ż e w p e w n e j m ier ze p r aw n a p o zy cja k o b ie t y. N ie m ie jsce t u na d y sk u sj ę

zł o ż o n y ch c zy n n i k ó w

zm ian , o d e gr a ł o t u r o lę m ię d zy in n ym i p r ze m ie szan ie si ę z cał e j

Gr e cj i o r az w p ł y w

d u ż e g o zn a cze n ia k o b ie t w

t y ch

lu d n o ś ci d y n ast ii

m ace d o ń sk ie j i d o m âch k r ó le w sk ich h e lle n izm u (n i e k t ó r e t e za g a d ­ n ie n ia b ę d ą o m ó w i o n e w d a lszy ch r o zd ział a ch t ej k si ą ż k i ). W t y ch w st ę p n y ch

r o zw aż a n iach

id zie g ł ó w n i e o n ak r e ś le n ie o g ó ln y ch

ram , w k t ó r y ch d ział a ł y k o b ie t y b ę d ą ce b o h at e r kam i p o szcze g ó ln y ch szk i c ó w

p r ze d st aw io n y ch

w

d alszy m

ci ą gu . W ie k

IV

p r zy n ió sł

p e w n e zm ia n y w sy t u a cj i i p o zy cj i k o b ie t , a o k r e s h e l le n ist y czn y zm ia n y t e u t r w alił ; m o ż n a p o w ie d zi e ć , ż e o d III w . p .n .e. p o zy cj a k o b ie t y w ś w i ę ci e gr e ck im st aje się zn a czn i e m o cn ie j sza zar ó w n o w o b y cza j o w o ś ci, j a k r ó w n ie ż w ś w ie t le p r ze p isó w p r a w n y ch . W lit er at u r ze d aw n ie jsze j w i e k IV w A t e n a ch u ch o d ził za o k r e s e m a n cy p a cji k o b ie t , w t en sp o só b in t e r p r e t o w an o p r ze d e w szy st k im ś w i a d e ct w a

d o st a r czan e

p r ze z

t r age d ie

Eu r yp id e sa

i

k o m e d ie

A r y st o f a n e sa. W n i k li w e b ad an ia o st at n ich k il k u n a st u lat n ie co t ę o p in ię i w

zm ie n ił y . Ist o t n ie , zar ó w n o w

d r am at ach

n ie k t ó r y ch szt u k a ch A r y st o f a n e sa k o b ie t y są

p lan ie i ich

u czu cia , p r o b le m y i p o st a w y są

w

Eu r yp id e sa, j a k na p ie r w szy m ce n t r u m

t r e ś ci

u t w o r ó w . N ie m n ie j j e d n a k m o ż n a u o b u au t o r ó w zn a le ź ć o k o b i e ­ t ach t y le ż o p in ii n e ga t y w n y ch , co i p o zy t y w n y ch . Z cy t a t ó w p r ze b ija r aczej u st alo n a o p in ia, ż e m ie jsce m k o b ie t y j e st d o m , o p ie k a n ad d o m e m i d zie ć m i, i n aw e t n ie b ar d zo m o ż n a się w t y ch d zie ł ach d o p a t r y w a ć n e gat y w n e j r e ak cji na d ą ż e n ia e m a n cy p a cy j n e k o b ie t . Po d ł o ż e m n ie co in n ej r o li k o b ie t i ich za ch o w a ń

zar e j e st r o w an y ch

w t y ch d r am at ach b ył y, w e d le n o w szy ch o p r a co w ań , o gó ln e zm ia n y w

sp o ł e cze ń st w a ch

g r e ck ich

od

p r ze ł o m u V / IV w ., p o w o j n ie

p e lo p o n e sk ie j. To c zą c a się p r ze z t r zy d zie ś ci lat w o j n a m ię d zy Sp ar t ą

2 —

K o b ie ty a n t y k u

17

i je j sp r zy m ie r ze ń ca m i a at e ń sk im Zw i ą zk i e m M o r sk im o b ję ł a b ar d zo d u ż e o b sza r y

Gr e cji w ł a ś ci w e j , w y sp

M o r za

Eg e j sk i e g o

aż

po

m iast a gr e ck ie A zj i M n ie jsze j. O d m ie n n o ś ć u st r o jó w o l ig a r ch i czn e j Sp a r t y i d e m o k r at y czn y ch A t e n w p ł y n ę ł a t e ż na w zr o st n ap ię ć sp o ł e czn y ch

i w a lk

w e w n ę t r zn y ch

w

w ie lu

p a ń st w a ch

ś w iat a

gr e ck ie go . U st alo n e t r a d y cy jn ie p o d zia ł y sp o ł e czn e u le ga ł y zm ian ie . Ro zw ó j f ilo zo f ii, d zia ł an ie szk o ł y so f i st ó w w p ł y n ę ł y t e ż na zm ia n y w m e n t a ln o ś ci, w p o gl ą d a ch n a w ie le t r a d y cj ą u st a lo n y ch p o ję ć i w ie r ze ń . St ą d t e ż p o w st a ł y in n e in t e r p r e t acje d a w n y ch m it ó w i le ge n d , in n a o ce n a r o li b o g ó w w ż y c iu lu d zk im . W p o r ó w n an iu z d r am at u r gam i z p ie r w sze j p o ł o w y V w . p .n .e ., A j sch y l o se m

i So f o k l e se m , Eu r y p id e s w sw o i c h t r a ge d iach d u ż o

w ię ce j m ie jsca p o ś w ię ca lu d zk im r eak cjo m i p r ze ż ycio m , o d ch o d zą c n ie r az n aw e t o d p ie r w o t n y ch w e r sj i m it ó w . St ą d t eż i j e g o b o h at e r k i w ię ce j m ó w ią o sw o i c h p r ze ż y ciach i cie r p ie n ia ch . Pr ze d st aw ia ją c w d a lszy ch r o zd ział a ch d zie je p o szc ze g ó l n y ch p o st a ci m it y czn y ch w m yś li gr e ck ie j, b ę d ę m iał a o k azję w sp o só b b ar d zie j szcze g ó ł o w y n ak r e ś lić t e zm ian y . Tu t a j w y st ar czy p o d k r e ś lić w y st ę p u j ą cy zn aczn ie w y r aź n ie j

n iż

w

lit e r at u r ze o k r e su

k la sy czn e g o

m o t yw

m ił o ś ci

k o b ie t y d o m ę ż a i j e j ci e r p ie n ia w w y p a d k u zd r a d y . Szc ze g ó l n i e m o cn o w y st ę p u j e t en m o t y w w M e d e i (2 3 0 - 2 5 1 ): Z e w szy st k ic h st w o r ze ń

ż y w y c h i r o zu m n y ch

K o b i e t y , m y , t o n a j n ę d z n i e j s z e z ist o t . Bo

w p ie r w m u sim y za c ię ż k ie p ie n ią d ze

K u p i ć m a iż o n k a , p a n a s w e g o c ia ia B r a ć . O d t e j k l ę s k i c z y j e s t g o r sz a k lę sk a ? W t e d y n a jc ię ż sza p r ó b a

—

c z y się

w zię ł o

D o b r e g o c z y n ie ? R o z st a n ie n ie sł a w ą Je s t d la k o b ie t y , r z u c i ć g o n ie m o ż n a . Id ą c p o d o b c e zw y c z a je i p r a w a Tr zeb a b y ć

w ie sz c zk ą , n ie p o z n a w s z y w

Ja k t u t r a k t o w a ć

dom u.

t o w a r zy sza lo ż a .

Je ż e l i d o b r e d a n a s z t r u d o w o c e —

M ą ż ż y je z n a m i n ie ja k b y p o d ja r zm e m

To szc zę ś c ie w ż y c iu

—

—

g d y n ie , t r ze b a u m r ze ć !

B o m ą ż , g d y zm ę czy g o ż y cie d o m o w e, Id zie z d o m u , p o zb y w a się p r ze sy t u w se r c u ( C z y d o p r zy ja c ió ł id ą c, c z y r ó w ie ś n y c h ), A

nam

—

n a je d n ą

t r ze b a m i e ć

w z g l ą d d u szę .

( t ł u m . J . Ł a n o w s k ie g o )

18

W in n y ch t r a ge d iach Eu r y p id e sa — w T r a c h i n k a c h , w I f i g e n i i w A u / id zie

— t eż , c h o ć m n iej w y r aź n ie , w y st ę p u j ą ak ce n t y u w zg l ę d ­

n iają ce st o su n e k u c zu c i o w y k o b ie t d o m ał ż e ń st w a, ich p o czu cie k r zy w d y w st o su n k u d o t r a d y cy j n e go p o jm o w a n ia p o zy cj i k o b ie t w sp o ł e cze ń st w ie i w r o d zin ie : ich g ł ó w n e zad an ie t o zap e w n ie n ie r o d zin ie p o t o m st w a i d b a ł o ś ć o d o m . N aw e t

w

k p in y z d ą ż e ń

k o m e d ia ch

A r y st o f a n e sa,

u c h o d zą cy ch

n ię r az za

k o b ie t d o e m a n cy p a cj i ( L i z y s t r a t a , S e j m n i e w i e ś c i ) ,

j a k w y k a zu j e n o w sza lit er at u r a p r ze d m io t u , m am y r aczej d o c zy n i e ­ n ia z szy d e r st w e m p r o w ad zo n y m

w

m et o dą

st o su n k u

do

d e m o k r acji

at e ń sk ie j,

p r ze ­

t w o r ze n ia sy t u a cj i ab su r d a ln y ch , n ie m o ż ­

li w y ch . Ko b ie t y u sił u j ą w zi ą ć w ł a d zę w sw o j e r ę ce, ab y p r ze ci w ­ st a w i ć

się

p r o w ad zą cy m

d o zg u b y r zą d o m m ę ż czy zn . I sł u szn ie

p o d k r e ś la się w lit er at u r ze lat o st at n ich , ż e n ie j e st t o b yn aj m n i e j o d b i cie r ze czy w ist y ch d ą ż e ń k o b ie t , t ym b ar d zie j, ż e m e t o d y d o jś cia d o w ł a d zy st o so w an e p r zez b o h at e r k i A r y st o f a n e sa są ja k n ajb ar d zie j „ d o m o w e" . Je ż e l i w i ę c z d zie ł t y ch w i d a ć p e w n ą zm ian ę w sf e r ze e r o t yki m ał ż e ń sk ie j, a w i ę c i p o zy cj i k o b ie t y w r o d zin ie , t o n ie ś w i a d czą o n e o p o le p sze n i u p o zy cj i k o b ie t y w sp o ł e cze ń st w ie A t t yk i w ś w ie t le p r ze p isó w p r a w n y ch , an i n aw e t w ż y c iu k u lt u r aln ym i t o w ar zy sk im . O b y w a t e lk i At e n zy sk a ł y j e d n a k w ię ce j zn a cze n ia o d cza su , k ie d y 0 o b y w a t e lst w ie d zie ci z le g a ln e g o m ał ż e ń st w a d e cy d o w a ł o t akż e p o ch o d ze n ie m at ki (d r u ga p o ł o w a V w . p .n .e .), a n ie t y lk o o jca. Ca ł y c za s id zie t u o k o b ie t y ze ś r e d n io za m o ż n y ch i za m o ż n y ch d o m ó w at t y ck ich . Ko b ie t y z gr u p u b o ż szy ch lu d n o ś ci , j a k j u ż t o w sp o m n iał am w y ż e j, p o r u szał y się sw o b o d n i e na r yn k u at e ń sk im , sp r ze d a ją c sw o j e w y r o b y , p r o w a d zą c m ał e k r am y z ż y w n o ś ci ą 1 in n ym i t o w ar am i i n ie w ie le się w ich sy t u a cj i zm ie n i ał o . N at o m iast za p o w i e d ź zm ian w u gr u n t o w an e j o p in ii o n at u r aln e j n iż szo ś ci k o b ie t zaw ie r a ją p ism a w i e l k ie g o g r e ck ie g o f ilo zo f a IV w . — Plat o n a. Pr zy jm u je o n b o w ie m , ż e m im o w y n i k a j ą ce j z f i zj o l o g i i p e w n e j n iż szo ś ci k o b ie t , są o n e o b d ar zo n e na r ó w n i z m ę ż czy zn am i u zd o ln ie n ia m i u m o ż l iw i a j ą cy m i im p e ł n ie n ie p o d o b n y ch f u n k cj i j ak m ę ż czy ź n i, d o p u szcza w i ę c w P a ń s t w i e k o b ie t y d o gr u p e lit ar n ych . W P r a w a c h n at o m iast p o st u lu j e p o t r ze b ę w i ę zi u czu ci o w e j m ię d zy m ał ż o n k am i, w i e r n o ś ci ze st r o n y o b o j g a p ar t n e r ó w . Plat o n , co r ó w n ie w a ż n e , p o d k r e ś la p o t r ze b ę k szt ał ce n ia k o b ie t , d o p u szcze n ia 19

ich d o p e ł n ie n ia n ie k t ó r y ch u r zę d ó w i w n ie k t ó r y ch p r zy p a d k a ch sa m o d zie ln e g o w y st ę p o w a n ia p r zed są d am i. Ja k k o l w i e k zm ia n y p r aw n e n a st ę p o w a ł y b ar d zo

p o w o li , t o

j e d n a k p r ak t yk a ż y c i a co d zie n n e g o w d r u gie j p o ł o w ie IV w . p .n .e. i w o k r e sie h e lle n ist y czn y m p r zy n io sł a zn a czn ą e m a n cy p a cję k o b ie t — d u ż ą ich r o lę w w ie lk ie j p o li t y ce d o m ó w k r ó le w sk ich , w i ę k szą sw o b o d ę w d zi a ł a l n o ś ci g o sp o d a r cze j , le p szą p o zy cj ę w r o d zin i e , w i ę k szy u d zia ł w ż y ciu k u lt u r aln ym i k u lt o w y m . W p ł y w k o b ie t z r o d zin k r ó le w sk ich n a p o lit y k ę i ze w n ę t r zn ą

b ył w

o k r e sie h e lle n izm u

w e w n ę t r zn ą

b ar d zo zn a czn y

(b ę d zie

0 k ilk u z t y ch k o b ie t m o w a w n ast ę p n y ch r o zd zi a ł a ch ) i w y p ł y w a ł czę st o z ich zu p e ł n ie o f i cja ln e j p o zy cj i p a n u j ą cy ch . Ku lt w ł a d có w r o zp o w sze ch n i o n y w t ym o k r e sie o b e j m o w a ł t ak ż e p an u j ą ce c zy w sp ó ł p a n u j ą ce

k o b ie t y

szc ze g ó l n i e

zj a w i sk o w y w a r ł o w p ł y w

w

na sy t u a cj ę

Egip ci e .

Za p e w n e

i to

in n y ch k o b ie t , ale p r ze d e

w szy st k im b ył a t o k o n se k w e n cj a u p ad k u p o li t y czn e g o zn a cze n ia p o lis,

w zr o st u zn a cze n ia r o d zin y w zw i ą zk u z r o zp r o sze n ie m się

Gr e k ó w na w i e l k i c h o b szar ach B l i sk i e g o W sch o d u . Ko b ie t y zn a n e

n am

z in sk r y p cj i

i p a p ir u só w

t e go

o k r e su

r o zp o r zą d zają sw o i m n ie r az zn a czn y m m aj ą t k ie m (zo b . r o zd ział V III — N i k ar e t a) b ar d zo sam o d zie ln ie . W p r aw d zie w o b e c w ł a d z w y ­ st ę p u j ą p r ze w aż n ie w t o w a r zy st w ie p r a w n e go o p ie k u n a, ale w i d a ć w y r aź n ie z t y ch d o k u m e n t ó w , ż e b ył a t o t y lk o f o r m aln o ś ć . M ają t ak ż e zn a c zn i e w ię ce j u p r aw n ie ń

w r o d zin ie , r o zp o r zą d zać m o gą

sw o im p o sa gie m i m ają t k ie m w n ie sio n y m w m ał ż e ń st w o , d zi e d ziczą p o d o b n ie j a k sy n o w i e p o r o d zica ch , sp o r zą d za ją

t e ż t e st am en t y.

M ają g ł o s w sp r a w ie n p . m ał ż e ń st w a sw o i c h có r e k , są t r ak t o w an e n a r ó w n i z m ę ż czy zn a m i w k w e st ii w i e r n o ś ci m ał ż e ń sk ie j. Ja k za ś w y n i k a n p . z k o m e d ii M e n a n d r a z III w . p .n .e., z u t w o r ó w Te o k r y t a 1 H e r o n d asa, u zn aje si ę ich p r a w o d o ż y cia u czu c i o w e g o . Czę ś cie j w y st ę p u j ą m ał ż e ń st w a zaw ie r a n e z m ił o ś ci, w ię ce j u w a g i p o ś w ię ca t eż

lit e r at u r a

u czu c i o m

i p r ze ż y ci o m

k o b ie t .

Rza d zi e j

t eż

n iż

w o k r e sach p o p r ze d n ich p o ja w ia się w lit er at u r ze n ie ch ę ć d o k o b ie t (t zw . m i s o g y n i z m ) c e c h u j ą c y k u lt u r ę gr e ck ą (zo b . r o zd z. III i IV ). Br a k p r aw

p o li t y czn y ch

za c h o w a ł y zn a czn ą

au t o n o m ię

k o b ie t w

m iast ach

gr e ck ich , kt ó r e

n a ca ł y m t er en ie o b ję t ym k u lt u r ą

gr e ck ą , n ie b ył j u ż t ak d o t k liw y m w y r aze m u p o ś le d ze n ia k o b ie t , p o n i e w a ż p r aw a o b y w a t e lsk ie m ę ż czy zn b y ł y w m n ie jszym st o p n iu 2 0

t r e ś cią ich ż y cia w o b e c zm n ie j sze n ia się zn a cze n ia m iast w w i e l k ich m o n a r ch iach ś w iat a h e l le n i st y czn e go . Ta k ż e za n ik w o j sk o b y w a t e l­ sk i ch w o b e c r o zw o ju ar m ii za w o d o w y ch , w t ym r ó w n ie ż n aje m n ych , sp o w o d o w a ł zm ia n ę o d gr y w a

t r yb u ż y cia

r o d zin a j a k o

m ę ż czy zn . Co r a z w i ę k szą

r o lę

k o m ó r k a sp o ł e czn a , w zr ast a w i ę c t ak ż e

zn a cze n ie k o b ie t . Za zn a cza się t o szc ze g ó l n i e w d ia sp o r ze gr e ck ie j, g d zi e z j e d n e j st r o n y d ział aj ą w p ł y w y n ie k t ó r y ch l u d ó w t u b y l czy ch , z d r u gie j za ś

r o la r o d zin y j a k o

k o m ó r k i za ch o w u j ą ce j

t r a d y cj e

i o b y cza j e gr e ck ie w m o r zu o b cy ch k u lt u r al n ie lu d ó w . W II i I w . p .n .e. o d d zi a ł y w u j ą

n a sp o ł e c zn o ś ć gr e ck ą t ak ż e

w p ł y w y r zym sk ie . W p r aw d zie na t er en ie Pó ł w y sp u A p e n i ń sk i e g o ze t k n ię cie się Gr e k ó w i Rzy m ia n n ast ą p ił o j u ż w cze ś n i e j , ale w ie k II p r zy n o si e k sp an sj ę r zym sk ą n a ca ł o ś ć o b sza r ó w k u lt u r y gr e ck ie j. D la n a szy ch r o zw aż ań

w d alszy m c i ą g u t ej k sią ż k i r ó w n ie w a ż n e

j e st zap o zn a n ie się z p o ł o ż e n ie m k o b ie t w Rzy m ie (m ie ś cie -p a ń st w ie lu d u

r zy m sk ie go )

(La t y n o w i e ,

o r az w ś r ó d

Et r u sk o w ie ,

lu d ó w

Sa b i n o w i e )

It alii, z b ar d zo

k t ó r y ch

n ie kt ó r e

w c ze ś n i e

w e szł y

w sk ł ad p ań st w a r zy m sk ie go . Po b ie ż n a n aw e t zn a j o m o ś ć lit er at ur y r zym sk ie j p o zw ala u c h w y ­ c i ć o d r azu r ó ż n icę w st o su n k u d o k o b ie t . Je ś l i w k u lt u r ze gr e ck ie j p r ze w aż a n ie ch ę ć d o k o b ie t , t o u Rzy m ia n zn a j d u je m y z r zad k a t y lk o ś l ad t ak ich p o st a w (o b sze r n ie j t o za g a d n i e n ie b ę d zie p r ze d ­ st a w i o n e w r o zd z. III, g d zi e p r ze d st aw io n e b ę d ą w zo r ce p o zy t y w n e i n e ga t y w n e k o b ie t p r ze k aza n e p r ze z o b ie t e k u lt u r y ). Czy j e d n a k b r ak n ie ch ę ci d o k o b ie t o zn a cza , ż e ich sy t u acj a p r aw n a, r o d zin n a, m ają t k o w a b ył a w Rzy m ie le p sza n iż w Gr e cj i? Za czn i j m y , p o d o b n ie j a k w szk i c u d o t y czą cy m p o li t y czn y ch .

Po d o b n ie j a k w

Gr e cj i

Gr e cj i, o d sp r a w

k o b ie t y b y ł y p o zb a w io n e

p r aw a d o u d ział u w ż y ciu p u b li czn y m . N ie m iał y an i c zy n n e g o , an i b ie r n e go

p r aw a w y b o r cze g o , t ak sa m o j a k

czł o n k in i a m i

zgr o m ad ze ń ,

n ie

p ia st o w a ł y

w

Gr e cj i

n ie b ył y

u r zę d ó w . Ja k

t o ju ż

j e d n a k p o d k r e ś l ał am w cze ś n i e j , t ak a sy t u acj a o b o w ią zy w a ł a w n a ­ sze j c y w i l i za c j i aż p o w i e k d w u d zie st y . W sp o ł e czn o ś c i r zym sk ie j n at o m iast sp r a w o w a n i e f u n k cj i k a p ł a ń sk i ch m iał o ch y b a w i ę k sze zn a cze n ie j a k o f u n k cj a

p u b li czn a

n iż

w

Gr e cj i. Sp o t y k a m y zaś

k o b ie t y j a k o k ap ł a n k i w Rzy m ie , n p. w e st a lk i t w o r zy ł y szc ze g ó l n i e sza n o w a n e k o le giu m k a p ł a ń sk ie i b ył y w a ż n y m e le m e n t e m w k u lcie p ań st w o w y m .

Sp o t y k a m y

t eż

i p ó ź n ie j,

w

o k r e sie

ce sar st w a, 21

w zm ia n k i o k o b ie t a ch p ia st u j ą cy ch f u n k cj e k ap ł a ń sk ie w p o szc ze ­ g ó l n y c h m iast a ch . B y ł y t o je d n a k , p o d o b n ie j a k w ś ciś le

k o b ie ce .

W

o k r e sie

p ó ź n ej

r e p u b lik i

Gr e cj i, k u lt y

sp o t y k a m y

k o b ie t y

r ó w n ie ż w k u lt ach d o st ę p n y ch zar ó w n o m ę ż czy zn o m , j a k i k o b i e ­ t o m . Tr ze b a j e d n a k p am ię t ać , ż e k u lt u r a i r e ligia r zym sk a p o d le ga ł y w p ływ o m

in n y ch

lu d ó w , szcze g ó l n i e w p ł y w o m

n ajm n ie j o d VI w . p .n .e ., a j u ż w k o ń cu

gr e ck im

ju ż

co

III w . p .n .e. i m o cn ie j

j e szcze w i l i i w . r o zm ait e k u lt y B l i sk i e g o W sch o d u zaj m u j ą co r az w ię ce j m ie jsca w Pan t e o n ie r zym sk im . Tr u d n o w i ę c czase m r o zr ó ż ­ n ić

w

p ó ź n ie jszy m

o k r e sie o b y cza j e r d ze n n ie

r zym sk ie o d

n a­

p ł y w o w y ch , szc ze g ó l n i e ż e w ie le b ó st w g r e ck ich zo st ał o zi d e n ­ t y f i k o w a n y ch z r zym sk im i ( Ju n o — H e r a, M in e r w a— At e n a, D ian a— Ar t e m id a it d .). W o k r e sie k la sy czn y m

Rzy m u w

każ d ym

r azie k o b ie t y m ają

sw o j ą , p o w aż n ą r o lę w k u lt ach r zym sk ich i w k o le gia ch k ap ł a ń sk ich , szcze g ó ln ie zw i ą za n y c h z b o gin ia m i (W e st a, Bo n a D e a). O d t w o r ze n ie p o zy cj i k o b ie t y w p o czą t k o w y m o k r e sie d zi e j ó w Rzy m u

n asu w a j e szc ze

p o w a ż n ie j sze t r u d n o ś ci

Gr e cji. N ie za c h o w a ł y się

n iż

w

d zie j ach

b o w ie m ż ad n e w i ę k sze t e k st y lit e r ack ie

z w i e k ó w V I I - I V p .n .e ., n ie m am y z t e go o k r e su u t w o r ó w t ak ich , j a k e p o p e j e H o m e r o w e , u t w o r y H e zj o d a c ż y lir yk a gr e ck a. Gr e cy w m o m e n cie sp o t k a n ia z Rzy m ia n a m i m ieli zn a czn i e w y ż szy p o zio m k u lt u r y i d la t e go t e ż w y w a r l i zn a c zn y w p ł y w n a k u lt u r ę

Rzy m u .

St ą d p o w st aj ą t r u d n o ś ci w o d t w o r ze n iu r d ze n n ie r zy m sk ich o b y ­ cza j ó w c za só w n a j d a w n i e j szy ch i o d r ó ż n ie n ia ich o d n ale cia ł o ś ci gr e ck ich . N at o m iast zn a czn i e b ar d zi e j p r e cy zy jn ie n iż w p r zy p ad k u Gr e cj i

m o ż em y

r zym sk im .

Ze

o k r e ś lić ź ródeł

sy t u a cj ę

p ó ź n i e j szy ch

p raw n ą

k o b ie t y

o d t w o r zo n o

w

p ań st w ie

b o w ie m

d o sy ć

d o k ł a d n ie w c ze sn y sy st e m p r a w o b o w ią zu j ą cy j u ż w p o czą t k ach r e p u b lik i.

D la o k r e su

III- I

w . p .n .e ., a szcze g ó l n i e d la c za só w

ce sar st w a, r o zp o r zą d zam y W y j ą t k o w o j a k na st ar o ż y t n o ś ć li czn y m i ź r ó d ł am i p r aw n ym i —

zb io r y p r aw , w y c i ą g i z u st aw , a n aw e t

d y sk u sj e d o t y czą ce in t e r p r e t acji p r ze p isó w p r a w n y ch . Ko b ie t y r zym sk ie , t ak j a k k o b ie t y gr e ck ie , p o zo st a w a ł y r ó w n ie ż p o d o p ie k ą

o j ca, m ę ż a, n a j b l iż sze g o

w y zn a c zo n e g o

p r ze z w ł a d ze

k r e w n e go , a w

o p ie k u n a

(tuto r

—

ich

b r aku

o d p o w i e d n ik

g r e ck ie g o k y r i o s ) . D o p ie r o w o k r e sie ce sar st w a p r a w o p r ze w id y w a ł o zw o ln ie n ie 22

k o b ie t y

z

o b o w ią zk u

d zi ał an ia

p r ze z o p ie k u n a

w

sp e cj a l n y ch

o k o l i c zn o ś c i a c h , je ż e li n p . b ył a m at k ą t r o j ga d zie ci . Ko b ie t a w d o m u o j ca b ył a ca ł k o w i c i e p o d p o r zą d k o w a n a j e g o w o l i, p o d o b n ie zr e szt ą j a k i sy n o w ie . W sp o ł e czn o ś ci r zym sk ie j w p o czą t k a ch r e p u b lik i ist n iał a b o w ie m p eł n a w ł a d za o jca r o d zin y n ad ż o n ą , d zie ć m i, n ie w o ln ik am i. Pań st w o n ie in ge r o w ał o w sp r a w y r o d zin y aż d o p o czą t k ó w ce sar st w a. N aw e t d zi e ck o ze zw i ą zk u le g a ln e g o

m u siał o

b yć

u zn an e

p r ze z o j ca.

Ź r ó d ła,

w p r a w d zie

p ó ź n ie j sze , w sk a zu j ą na ist n ie n ie o b y cza j u p o r zu can ia czę ś ci d zie ci p ł ci ż e ń sk ie j , st ą d m iał a p o c h o d zi ć m n i e j sza l i cze b n o ś ć d zi e w czą t i w cze sn e ich m ał ż e ń st w a. W y d an a p r ze z r o d zi có w za m ą ż d zi e w ­ czy n a p r ze ch o d ził a p o d w ł a d zę

m ę ż a, k t ó r y w jej n o w y m d o m u

p e ł n ił t ak ż e r o lę o jca r o d zin y z p e ł n ią w ł a d zy n ad d o m o w n ik am i. W r o d zin ie m iała j e d n a k k o b ie t a r zym sk a le p szą p o zy cj ę n iż gr e ck a. M ał ż e ń st w o r zym sk ie b ył o m o n o gam iczn e t ak ż e o b y cza j o w o i ź r ó d ł a n ie p o ś w ia d cza j ą u zn aw an ia za sp r a w ę n o r m aln ą p o sia d a n ia k o n ­ k u b in . Ko b ie t a m iał a t e ż w Rzy m ie p r a w o d o sp ad k u p o r o d zicach , jej p r a w o d o u d ział u w m ają t k u r o d zin y b ył o u zn a w a n e na " rów ni z p r aw e m in n y ch czł o n k ó w r o d zin y . Je j m ają t e k w c h o d zi ł w p r a w ­ d zie p o d zar zą d jej m ę ż a j a k o g ł o w y r o d zin y , ale w

w yp ad ku

o k r e ś lo n e go p r aw em r o zw o d u w r a ca ł d o n iej, c h o ć w n ie k t ó r y ch w y p a d k a ch o k r e ś lo n a c zę ś ć t e go m ają t k u o f iar o w y w an a b ył a b o gin i Cer er ze. \ W aż n ie jszy m j e szcze d la p o zy cj i k o b ie t y w Rzy m ie o k aza ł się f ak t , ze z b ie gie m cza su r o zp o w sze ch n i ł a się

f o r m a m ał ż e ń st w a,

kt ó r a n ie p o w o d o w ał a p r ze jś cia k o b ie t y p o d w ł a d zę m ę ż a. Ist n ie ją ca b ar d zo d a w n o f o r m a u zn a w a n ia za p e ł n o p r a w n e m ał ż e ń st w o p ar y, kt ó r a w sp ó ł ż y ł a ze so b ą Ko b ie t a

p r ze ch o d ził a

p r ze z r o k, leż ał a u p o d st a w t ej zm ian y .

pod

w ł a d zę

mę ża

po

r o k u , je ż e li j e d n a k

o p u ś ci ł a d o m m ę ż a c h o ć b y na t r zy d n i p r zed u p ł yw e m t e go o k r e su , t o zn ó w t r zeb a b ył o r o ku w sp ó ł m i e szk a n ia , ż e b y m ą ż u zy sk a ł n ad n ią w ł a d zę o j ca r o d zin y . Z czase m t ak a f o r m a m ał ż e ń st w a r o zp o ­ w sze ch n ił a się i u t r w alił a n aw e t b e z st o so w a n i a o w e j f i k cj i o p u sz­ cze n ia d o m u m ę ż a n a k il k a d n i. Pr zy t e go t yp u m ał ż e ń st w ie k o b ie t a za ch o w y w a ł a zar zą d sw o im m ają t k ie m , c h o ć p r zy p o w a ż n ie j szy ch t r a n sa k cja ch m u siał a w y st ę p o w a ć z p r a w n ym o p ie k u n e m . B y w a ł n im o j cie c lu b b rat , lu b n p . w y zn a c zo n y t e st am en t e m o j ca o p ie k u n , k t ó r e go o b e cn o ś ć

p r zy a k ci e p r aw n ym

b y w ał a czę st o p o p r o st u 23

f o r m aln o ś cią . W

m iar ę

w zr o st u

m aj ą t k ó w

o b y w at e li

r zy m sk ich

n a j w y ż szy c h k la s, r o sł y t e ż m ają t ki w r ę k ach k o b ie t i k o le jn e u st a w y za czę ł y o g r a n i cza ć w y so k o ś ć sp a d k u , k t ó r y m o gł y o b ją ć k o b ie t y. M im o ż e b yły t eż

o gr a n icze n ia p r aw

m ę ż a do

p r zy w ł a szcza n ia

m ają t k u ż o n y , zd a r za ł y si ę w p r ak t y ce i t ak ie w y p a d k i. W ię k szy m u p r aw n ie n io m m aj ą t k o w y m k o b ie t t o w a r zy szy t eż w Rzy m ie le p sza p o zy cj a w r o d zin ie . Ba d a cze p r aw a r zy m sk ie go t e go o k r e su p r zyjm u ją , ż e d o za w a r cia m ał ż e ń st w a p o t r ze b n a b ył a zg o d a k o b ie t y, a n ie t y lk o d e cy zja jej o j ca j a k o p r a w n e go o p ie k u n a. Pr a w o

p r ze w id y w ał o

t eż

m o ż li w o ś ć

o d w o ł a n i a się

k o b ie t y d o

o d p o w i e d n ie go u r zę d n ik a w y so k ie j r an gi w r azie k o n f lik t u z o jce m , jako

jej

o p ie k u n e m

p r aw n ym ,

k ie d y

t en

o d m a w ia ł

zg o d y

na

zd e cy d o w a n e p r ze z n ią m ał ż e ń st w o . W ł a d za m ę ż a n ad ż o n ą b ył a t e ż b ar d ziej o g r a n i czo n a n iż w Gr e cj i, ale p o d o b n ie j a k t am ż o n ę o b o w ią zy w a ł a w i e r n o ś ć , a w

r azie cu d zo ł ó st w a p o d le gał a r o z­

w o d o w i , a n aw e t k ar ze. M ą ż n at o m iast t r a cił w w y p a d k u sw o j e j zd r ad y p r a w o d o w n i e si o n e g o p r ze z ż o n ę k o r zyst n a d la p o zy cj i

k o b ie t y r ó ż n ica w

p r aw am i

Ma

an t y czn y m i.

t eż

k o b ie t a

m ają t k u , i t o j u ż je st p o r ó w n a n iu

r zym sk a

z in n ym i

b ar d zo

w y so k ą

p o zycję ja k o m at ka. To d o n iej p r zed e w szy st k im n ale ż y w y ch o w a n ie d zie ci, d zie ci są

o b o w ią za n e d o sza cu n k u w o b e c n iej, a w r azie

r o zw o d u d zie ci m o gą b y ć p o w ie r zo n e m at ce, a n ie t y lk o o j cu , ch o ć k o b ie t a n ie m o ż e b y ć m ia n o w a n a o p ie k u n k ą

p r aw n ą . W p r a w d zie

n a t er en ie n ie k t ó r y ch p r o w in cj i p o ś w ia d czo n e są w y p a d k i p o w i e ­ r zan ia p r aw n e j o p ie k i n ad d zie ć m i k o b ie cie , ale n ie w ie m y , w jak i m st o p n iu t ak a p r ak t yk a b ył a r o zp o w sze ch n io n a . N ie k ie d y w y st ę p u j ą p r zy w y d a n i u có r k i za m ą ż r o d zice w sp ó ln ie , a t ak ż e sp o t y k am y w zm ia n k i o w y p o sa ż e n iu có r k i p r ze z m at kę . W r e szcie k o b ie t a r zym sk a k o r zyst ał a t eż ze zn a czn i e sze r szy ch u p r aw n ie ń

d o d zi ał an ia sa m o d zie ln e g o w o b e c o r ga n ó w a d m in ist ­

r acji i są d ó w . W

o k r e sie ce sar st w a n ast ą p ił d a lszy ich

M o gł y w i ę c k o b ie t y w y st ę p o w a ć

r o zw ó j.

ze sk ar gą , ś w i a d c zy ć , a t ak ż e

p r ze p r o w ad zać ak t y p r aw n e zw ią za n e z zar zą d zan ie m ich m ają t kiem . Ro la o p ie k u n a st aw ał a się co r a z b ar d zie j f o r m aln a, p r aw a ce sar st w a p r ze w id y w a ł y t e ż w y ją t k i o d k o n ie czn o ś ci w y st ę p o w a n ia z t u t o r em . Zn a czn ie t e ż le p sza n iż w sp o ł e czn o ś cia ch gr e ck ich b ył a p o zycja k o b ie t y w ż y ciu k u lt u r aln ym i t o w ar zy sk im . Pr zed e w szy st k im d zie w czę t a r zym sk ie z w y ż szy ch k la s sp o ł e cz­ 24

n y ch

o t r zy m y w a ł y zn a czn i e st ar an n ie jsze w y k szt a ł ce n i e

n iż

np.

w A t e n a ch w ś r ó d za m o ż n y ch r o d zi n . W p r a w d zie r acze j n ie u c zę sz­ cza ł y d o szk ó ł , ale st ar an o się w d o m u , ab y n ie t y lk o u m ia ł y czy t a ć i p isa ć , j a k t o in t e r e so w ał y się

b ył o z d zie w czę t a m i g r e ck im i, le cz t ak ż e , ż e b y lit er at u r ą , w y m o w ą , m u zy k ą , a n aw e t w

w y p a d k a ch f i lo zo f i ą

w ie lu

i lit er at u r ą . Kszt a ł co n o j e w i ę c w ie lo st r o n n ie

w d o m u , szcze g ó l n i e w t y ch r o d zin a ch , w k t ó r y ch o j co w ie , a czę st o i m at ki r e p r e ze n t o w ali w y so k i p o zio m in t e le k t u aln y i o t aczali się lu d ź m i o p o d o b n y ch zain t e r e so w an ia ch . Ta k w y c h o w a n e k o b ie t y b r ał y u d zia ł w

u czt a ch , ze b r an ia ch t o w a r zy sk ich , k t ó r ym czę st o

t o w a r zy szy ł y r e cyt acje , czy t a n i e n o w y ch u t w o r ó w , d y sk u sje . U c zę ­ szcza ł y na p r ze d st aw ie n i a t e at r aln e , a t ak ż e p ó ź n ie j na w i d o w i sk a cy r k o w e . O ile w g r e ck ich m iast ach t ak ich j a k A t e n y in t e l e k t u aln ym i p ar t n e r k am i m ę ż czy zn b y w a ł y h et er y, z r e gu ł y o b c e g o p o ch o d ze n ia , o t yle w Rzy m ie m ę ż czy ź n i zn a j d o w a li m d ż l iw o ś ć t o w a r zy sk ie go , in t e le k t u aln e go k o n t ak t u z k o b ie t am i sw o j e g o m iast a i sw o j e g o ś r o d o w isk a . W sp o m n ia n o j u ż w y ż e j o w y so k ie j p o zy cj i sp o ł e czn e j k ap ł a n e k w n ie k t ó r y ch k u lt ach — szc ze g ó l n i e w e st ale k . N ie b ył t o j e d n a k j e d y n y k u lt r an gi p ań st w o w e j , w k t ó r ym k ap ł a ń sk ie f u n k cj e p e ł n ił y k o b ie t y, c h o ć w ż ad n y m in n ym n ie zd o b y ł y t a k ie go p o w a ż a n ia j ak w k u lci e W e st y. Je d n a k k u lt Ce r e r y, b o gi n i p lo n ó w , b ar d zo d a w n y , i d e n t y f ik o w a n y w o k r e sie w p ł y w ó w g r e ck ich z k u lt em De m et er , b ył t ak ż e b ar d zo ist o t n ym k u lt em m iast a Rzy m u . A w o k r e sie p ó ź n ie j sze j r e p u b lik i, c h o ć m o ż e p r ze d t e m b ył o t o in acze j, f u n k cj e k ap ł a ń sk ie p e ł n ił y k o b ie t y i t y lk o za p e w n e k o b ie t y m iał y d o st ę p d o m ist e r ió w zw i ą za n y ch z t ym k u lt e m . N ie m o ż n a t e ż za p o m in a ć o zn a cze n iu k o b ie t w k u lt ach b o gi n i Fo r t u n y czy w r e szcie w n a p ł y w o w y m ze W sch o d u k u lcie Izy d y. Po w y ż e j p r ze d st aw io n y w d u ż y m sk r ó cie o b r a z sy t u a cj i k o b ie t y w

ś w i e ci e

k u lt u r y gr e ck ie j

i r zym sk ie j d o t y c zy g ł ó w n i e

k o b ie t

z w a r st w w y ż szy c h sp o ł e czn ie . Z d w ó ch p r zy czy n t ak się st ał o : p o p ie r w sze n ajw ię ce j in f o r m acj i ze ź r ó d e ł d o t y czy t y ch w ł a ś n ie w ar st w sp o ł e czn y ch , b o o d n ich g ł ó w n i e p o ch o d zą , p o d r u gie t e k o b ie t y, k t ó r y ch sy lw e t k i p r ze d st aw im y w

d a lszy ch

r o zd ział a ch , n ale ż ał y

p r ze w aż n ie d o u p r zy w il e j o w a n y ch gr u p sp o ł e cze ń st w a, a w k aż d ym r azie b ył y z n im i zw ią za n e .

Ko b ie t y z r o d zin

u b o g ich

i li czn e

n ie w o ln ice b y ł y p r ze d e w szy st k im zm u szo n e d o p r acy, a b y m ó c ż y ć 25

c zy p o m ó c w u t r zym an iu r o d zin y . M u sia ł y się sw o b o d n i e p o r u szać n a u li ca ch , t ar ga ch , b y k u p o w a ć

ż yw n o ś ć

c zy u p r aw ia ć d r o b n y

h an d e l. Ro d zi n y u b o g ich c h ł o p ó w p r a co w ał y w p o lu o d w cze sn e g o d zi e ci ń st w a , d zie w czę t a p o d o b n ie j a k ch ł o p cy . O c zy w i ś c i e o gó ln e p r ze p isy p r aw n e i ich d o t y czy ł y , r zad k o ch y b a j e d n a k o d czu w a ł y o gr a n icze n ia w ż y c iu t o w ar zy sk im , sw o b o d zi e p o r u szan ia się , b r aku d o st ę p u d o d ó b r k u lt u r aln y ch .

ROZDZIAŁ II Bohaterki mitów i legend

Tr u d n o o p r ze ć się w

ś w i e ci e

gr e ck im

n o w o ż y t n y ch

w r aż e n iu , ż e r o zr ó ż n ia n ie m it u i le ge n d y

i r zym sk im

j e st

p r ze d e w szy st k im

b a d a czy an t yk u . „ M i t "

d zie ł e m

t o w y r a z gr e ck i i p o ję cie

w p r o w a d zo n e p r ze z Gr e k ó w , t er m in u „ l e g e n d a " Gr e cy n ie zn ali. Czy m o ż e m y w i ę c o k r e ś l ić

p r e cy zy jn ie , j a k st ar o ż yt n i p o jm o w a li

r ó ż n icę m ię d zy d w o m a t yp am i o p o w ie ś ci? D la Gr e k ó w

m it b ył a t o p o p r o st u o p o w ie ś ć , o p o w ia d a n i e

0 cza sa ch o d le gł y ch . D o n a szy ch c za só w t ak ie o p o w ie ś ci d o t ar ł y g ł ó w n i e za p o ś r e d n ict w e m 1 p ó ź n ie j sze j .

D la

Gr e k ó w

lit e r at u r y o k r e su za ś

w ie k u

o p o w ie ś ć , kt ó r a m iał a za so b ą

V

k l a sy c zn e g o

Gr e cji

p .n .e . m it t o b ył a j u ż

au t o r yt et t r ad y cj i, n ie m o ż n a b ył o

j e d n a k u d o w o d n ić p r a w d zi w o ś ci zaw ar t y ch w n iej w y d a r ze ń . Zam ie r zch ł e c za sy sw o j e j p r ze szł o ś ci zn a li G r e cy je d y n ie z t e go r o d zaju o p o w ia d a ń -m i t ó w . W p o czą t k i za ś sw o i ch d zi e j ó w w ł ą cza l i o n i t ak ż e b o gó w , o d k t ó r y ch

w y w o d zi l i b o h at e r ó w

p r ze szł o ś ci

h e r o iczn e j. O k r e ś lali t ę p r ze szł o ś ć j a k o h e r o iczn ą , b o ż y li w ó w c za s lu d zie n ie zw y k li, d o k o n u j ą cy w i e l k ich czy n ó w , lu d zie o o gr o m n e j o d w ad ze , a ci b o h at e r o w ie (h e r o si) b yli t e ż zw y k l e p o t o m k am i b o gó w , k t ó r zy czę st o ł ą c zy l i się z k o b ie t am i zie m sk im i. W b ad an ia ch n ad t ą sp u ś c i zn ą m o ż e m y cza sa m i w y r ó ż n i ć t ak ie o p o w ie ś ci, czy li m it y w

w ę ż szy m zn a cze n iu t e go t er m in u , kt ó r e

d o t y czą g ł ó w n i e b ó st w , ich w za j e m n y ch st o su n k ó w , ich ż y cia , ich p o st a w y w o b e c lu d zi i l u d zk ich sp r a w . O p o w ia d a j ą o n e o czy n a ch b o gó w , st ar ają się w y j a ś n i ć za r ó w n o sf er ę ich d ział an ia j a k i n at ur ę ich p an o w an ia n ad ś w iat e m . Są

t o w p e w n ym se n sie o p o w ie ś ci

sak r aln e , w i ą ż ą ce si ę w y ł ą czn i e z r e ligią , z k u lt e m b o g ó w i b o giń . N ie b ę d zie m y się

t u za j m o w a li p o st aciam i t e go t yp u o p o w ie ś ci,

n ale ż ą o n e d o sf e r y r e ligii gr e ck ie j, w k u lt u r ze gr e ck ie j p e ł n ił y o n e in n ą f u n k cj ę n iż o p o w ia d a n i a o czy n a c h lu d zi. W y r ó ż n ij m y j e d n a k , n a n asz u ż yt e k , w ą t e k le ge n d , czy li m it ó w h e r o iczn y ch . O p o w ia d a j ą o n e o p o st a cia ch , kt ó r e b y ł y d la Gr e k ó w h ist o r y czn e

i r ealn e, c h o c i a ż

w w ą t p liw o ś ć

m o ż liw o ś ć

ż yły

d aw n o

i czase m

p o d aw an o

n ie k t ó r y ch ich d o k o n ań . W t e go t yp u

o p o w ie ś cia ch u sił o w a n o d o k ł a d n ie o k r e ś lić cza s ż y cia b o h a t e r ó w , d at o w an o

w y d a r ze n ia w i ą ż ą ce

ł ą czo n o f a n t azję

z m n iej

lu b

się

z n im i

b ar d zi e j

i b yć

m o ż e czase m

p r a w d ziw y m i

p r ze k azam i

o r ze czy w ist y ch w y d a r ze n ia ch . U w a g i t e d o t y czą p r ze d e w szy st k im w o j n y t r o jań sk i e j i jej b o h at e r ó w 28

u w a ż a n y ch

p r ze z Gr e k ó w

za

au t e n t y czn e , o k t ó r y ch o p o w ia d a n o r o zm ait e h ist o r ie , zaw ie r a ją ce w ł a ś n ie gr e ck ie w y o b r a ż e n ia o w ł asn e j h ist o r ii. Ro zm ai t e w ą t k i e p o só w H o m e r o w y ch p o w r acaj ą V w . p .n .e ., ale i w

p r ze d e w szy st k im w d r am at ach

p ó ź n ie jsze j lit er at u r ze, w r az z r o zw in ię cie m ,

a t ak ż e z r ó ż n ią cy m i się u ję ciam i, o d m ie n n ą in t er p r et acją , czase m n aw e t r ó ż n icą w p r ze d st aw ie n iu f a k t ó w . D lat e go n ier az sp o t y k am y r ó ż n o r o d n e o ce n y p o st ę p o w an ia t y ch p o st aci. M o ż e m y t o b ar d zo d o b r ze o b se r w o w a ć t ak ż e w p r ze d st aw ia n iu k o b ie cy ch b o h at e r e k t y ch

o p o w ia d a ń .

Za c zn i j m y

jed n ak

od

b o h at e r k i

m it u

b ar d zo

d a w n e g o , za p e w n e r ó w n ie d a w n e g o , a m o ż e i d a w n ie j sze go n iż t e zw i ą za n e z w o j n ą t r o jań sk ą . Pe w n e w zm ia n k i w I l i a d z i e w sk a zu j ą , ż e m it t en b ył zn a n y j u ż t w ó r co m I l i a d y , c h o ć j e g o b o h at e r o w ie w n iej n ie w y st ę p u j ą . Id zie t u o m it o w y p r a w ie A r g o n a u t ó w i je d n ą z g ł ó w n y c h p o st a ci t e go m it u — M e d e ę . M e d e a m iał a b y ć có r k ą A j e t e sa, sy n a A p o ll in a , m at k ą jej zaś m iała b y ć Id yja. Był a w i ę c M e d e a w n u c zk ą A p o ll in a , si o st r ze n icą Kir k e

i to

p o ch o d ze n ie , w y st ę p u j ą ce j u ż

w

T e o g o n ii

H e zj o d a,

u m i e j sca w ia ją w m icie o d r azu w k r ę gu w r ó ż b i t ó w i cza r o w n ic. Ju ż zr e szt ą

im ię jej m at ki Id y ja („ w i e d zą c a " , „ m aj ą ca w i e d zę " ) i jej

w ł a sn e ( „ p r ze b ie g ł a " , „ ch y t r ze p r ze w id u j ą ca " ) d aj ą

ś w i a d e ct w o

t e go ch ar ak t e r u . Po ch o d ził a M e d e a z k r ai n y A i a , kt ó r ą id e n t yf ik u je si ę z Ko lch id ą . Pie r w sze zr ę b y m it u o A r go n a u t ach i r o li w n im M ed ei zn aj d u je m y w zach o w a n e j d o n aszy ch cza só w lit er at u r ze — w c zw a ­ rt ej o d zie p yt yjsk ie j Pin d ar a ( V I/ V w . p .n .e .). Ro zsze r zy ł i p r ze r o b ił t ę o p o w ie ś ć A p o l l o n i o s Rh o d i o s ( III w . p .n .e .), ale d o k u lt u r y gr e ck ie j, a m o ż n a n aw e t p o w ie d zie ć k u lt u r y e u r o p e jsk ie j, w e szł a M e d e a t aka, j a k ą p r ze d st aw ił Eu r y p id e s w sw e j t r age d ii M e d e a . Ja zo n , p o ch o d zą cy z m ie j sco w o ś ci Jo l k o s w Te sa lii , zo st ał w y c h o w a n y p r ze z ce n t au r a Ch ir o n a. Po p o w r o cie d o Jo l k o s zast ał na t r o n ie sw e g o st r yja Pe liasa, k t ó r y p o zb a w ił w ł a d zy j e g o o jca. Pe lias,

u d ają c, ż e d o b r o w o l n i e

p o w o ł u j ą c się sk ó r ę

u st ą p i z t r o n u , sk ł o n i ł Ja zo n a ,

na w y r o k i w y r o czn i , d o w y p r a w y p o zł o t e r u n o —

c u d o w n e g o b ar an a, k t ó r y p r ze n ió sł d o Ko l c h i d y Fr y k so sa

i j e g o si o st r ę H e llę w cza si e ich u cie czk i p r zed g r o ż ą cą im ze st r o n y o jca ś m ie r cią . Ja zo n w r az z gr o n e m t o w a r zy szy p o d j ą ł t ę w y p r a w ę na st at k u n azw an y m A r g o , p o d o p ie k ą b o gi n i A t e n y . Ro la M e d e i za czy n a się w m o m e n cie d o t ar cia A r g o n a u t ó w d o si e d zi b y Aje t e sa. Kr ó l A j e t e s b o w ie m , n ie c h c ą c w y d a ć

Ja zo n o w i zł o cist e j sk ó r y 29

b ar an a, st a w i a ł m u k o le jn o cię ż k ie w ar u n k i d o sp e ł n ie n ia . I t u t aj p o m o cą sł u ż y ł a za k o ch a n a w Ja zo n i e M e d e a. W e r sje m it u r ó ż n ią się t r o ch ę w t ym p u n k cie , n iekt ó r e p o d ają , ż e p o st ar ał a się w zb u d zić u czu ci e w M e d e i o p ie k u j ą ca się A r go n a u t a m i A f r o d yt a. In n e m ó w ią o d ł u go t r w a ł y ch st ar an iach Ja zo n a o u czu ci a M e d e i, o jej o p o r ze , 0 k o le j n y ch p r ó b ach p r ze ł am an ia t e go o p o r u p r ze z H er ę i At e n ę , kt ó r a

w r e szcie

sk ł o n i ł y d o

d ział an ia

N ie k t ó r e p r ze k azy p o d ają , ż e Ja zo n

b o gi n i ę

w zam ian za o k azan ie m u p o m o cy , w 1 w w

r ó ż n y ch

m ie jsca ch

Ko lch id zie , in n e w

k o r zyst n a d la

w i d zą

m ił o ś ci

Af r o d yt ę .

o b ie ca ł M e d ei m ał ż e ń st w o r ó ż n y ch t eż

m o m e n t ach

zaw ar cie m ał ż e ń st w a. Je d n e j u ż

d r o d ze p o w r o t n e j n a Ko r k yr ze . N ajm n ie j

M e d ei w e r sja p o d aw ał a, ż e t o

M e d e a o gar n ię t a

m ił o ś cią d o Ja zo n a w y m o gł a na n im o b ie t n icę m ał ż e ń st w a i p r zy ­ się gę , ż e jej n ig d y n ie o p u ś ci . A m iało t o się

st ać

n a t aje m n ym

sp o t k an iu za m iast em , w gaj u p o ś w ię co n y m b o gi n i H e k at e , t ak ż e p r ze cie ż b ę d ą ce j p at r o n k ą n ie sam o w it y ch zj a w i sk i zd ar ze ń . W szy s­ t k ie w ię c p o w ią zan ia M e d e i ze ś w iat e m b o g ó w i h e r o só w ł ą czą się w m icie z at m o sf e r ą t a j e m n iczy ch r ze czy , m agii , czar ó w . A je t e s j a k o j e d n ą

z p r ac za d a n y ch Ja zo n o w i d la zd o b y cia

zł o t e go r u n a w y zn a c zy ł na p o zó r ł at w e zad an ie zao r an ia k a w ał k a ziem i p ł u gie m

zap r zę ż o n y m

w

b yk i. A

b y ł y t o b yk i n ie zw y k ł e ,

o sp iż o w y ch r acicach i zie j ą cy ch o gn ie m n o zd r zach . Ja zo n j e d n a k zo st ał u p r ze d zo n y o n ie b e zp ie cze ń st w ie p r ze z M e d e ę , a co w a ż ­ n ie jsze zao p at r zo n y w m ik st u r ę ch r o n ią cą p r zed o gn ie m i ż e laze m . W y k o n a ł w i ę c zad an ie , ale i p o t em

zd o b y cie zł o t e go

r u n a n ie

u d ał o b y się b e z p o m o cy cza r ó w M e d e i. Le ż ał b o w ie m na zł o cist e j sk ó r ze b ar an a g r o ź n y sm o k , k t ó r e go j e d n a k u ś p ił a t aje m n iczy m ś r o d k ie m M e d e a a Ja zo n m ó gł za b i ć sm o k a i zab r ać zł o t e r u n o . Po zo st aw ał a u cie czk a p r zed at ak ie m A je t e sa, k t ó r y zb ie r ał sił y , ab y n ap aś ć na A r g o n a u t ó w i sp a l i ć ich st at ek . M e d e a p r zy ł ą czy ł a się d o u cie czk i, c h o ć n ie k t ó r zy t o w a r zy sze Ja zo n a o p ie r ali się t em u , m aj ą c zł e p r ze czu ci a. W

p r zy go d a ch

d r o gi

p o w ro t n ej

m it

n ie

p r zy p isu j e

M edei

sp e cja ln e j r o li p o za d w o m a zd ar ze n iam i. Je d n o na sam y m p o czą t k u d r o gi za p o w ia d a w ł a ś c i w i e d alsze n ie szczę ś cia , p o d k r e ś laj ą c b e z­ w zg l ę d n o ś ć

M e d e i. Zab ie r a o n a b o w ie m sw e g o m ł o d sze go b r at a

A p sy r t e sa, k t ó r e go k aż e za b ić , p o ć w ia r t o w a ć , a szczą t k i r o zsy p ać n a w o d zie , b y o p ó ź n i ć p r ze z t o p o go ń Aj e t e sa. 30

D r u ga

o p o w ie ś ć

w ią ż e

się

z

w d r o d ze d o Ko l c h i d y m ie li się

w y sp ą

zb l i ż y ć

Le m n o s.

A r g o n a u ci ,

z k o b ie t am i le m n ijsk im i,

t ak ż e Ja zo n z H i p sy p ilą . Kie d y w d r o d ze p o w r o t n e j zat r zym ali się na t ej w y sp i e , M e d e a, zazd r o sn a o Ja zo n a , sp r a w ił a, ż e k o b ie t y le m n ij sk i e za czę ł y w y d a w a ć w st r ę t n ą w o ń

i t o o d st r ę czy ł o o d n ich

A r go n a u t ó w . Lo sy

M ed ei

i Ja zo n a

w

Jo l k o s

po

p o w r o cie

z w yp r aw y

p o zn aj e m y t e ż w d w ó ch w e r sj ach . W e d ł u g j e d n e j w e r sji M e d e a p o p o w r o cie p r zy w r ó cił a m ł o d o ś ć o j cu Ja zo n a i sam e m u Ja zo n o w i i j e szcze k ilk u p o st acio m m it y czn y m . N at o m iast st r yj Ja zo n a w b r e w o b ie t n icy n ie o d d a ł t r o n u p r a w o w it y m w ł a d co m — o j cu Ja zo n a i Ja zo n o w i . I w t e d y n ast ą p ił a o k r u t n a zem st a M e d e i, d o p r o w ad ze n ie do

za b ici a

Pe liasa

p r ze z j e g o

w ł a sn e

có r k i.

Te n

sam

m o t yw

zgł a d ze n ia Pe liasa r ę kam i j e g o có r e k w y st ę p u j e i w d r u gie j w e r sj i, kt ó r a r ó ż n i się

p r ze d st aw ie n ie m sy t u a cj i w Jo l k o s w

m o m e n cie

p o w r o t u Ja zo n a . M ian o w icie Pe lia s m iał w cza sie j e g o n ie o b e cn o ś ci zm u si ć d o sam o b ó jst w a r o d zi c ó w Ja zo n a i za m o r d o w a ć j e g o b r at a. I w t e d y M e d e a p o m o gł a w ze m ś cie Ja zo n o v v i. Sa m o p is ś m ie r ci Pe liasa j e st w

o b u w e r sj ach

p o d o b n y.

Pie r w sza j e d n a k w e r sja

p o d k r e ś la f a ł sz i p o d st ę p n o ś ć M ed ei. M iał a o n a b o w ie m zap r zy j aź n ić się z có r k am i Pe liasa, kt ó r e czę st o b y w a ł y w jej d o m u . W ich w i ę c o b e cn o ś ci, p o ć w ia r t o w a ł a st ar e go b ar an a, u go t o w a ł a g o w sp e c ­ j a l n y ch zio ł a ch , p o czy m w y m ó w ił a o d p o w i e d n ie za k lę cia i z p o ­ ć w i a r t o w a n e g o st ar e go b ar an a p o w st a ł m ł o d y, ż y w y b ar an ek . Za c h w y c o n e t ym có r k i Pe lia sa n am ó w ił a, a b y w p o d o b n y sp o só b o d m ł o d ził y sw e g o

o jca. N i e co o d m ie n n a w e r sja g ł o si , ż e có r k i

Pe liasa b y ł y ś w ia d k a m i, j a k M e d e a w t en sp o só b o d m ł o d ził a o jca Ja zo n a i d la t e go za jej zr e szt ą n am o w ą t ak sam o c h c i a ł y p o st ą p ić z w ł a sn y m o jce m . M e d e a d ał a im j e d n a k in n e zio ł a , n ie w y m ó w ił a o d p o w i e d n ie g o za k lę cia i Pe lia s n ie o ż y ł . Za t ę

zb r o d n ię

Ja zo n

i M e d e a zo st ali w y g n a n i z Jo l k o s p r ze z sy n a Pe liasa i sch r o n il i się w

Ko r y n cie . M it w

t ej czę ś ci p o d l e g a ł zm ian o m

n a n ie k o r zy ś ć

M e d e i w m iar ę cza su , są d zi się b o w ie m , ż e w p ie r w o t n e j w e r sji n ie b ył o w zm ia n k i

o p o d st ę p n y m

zam o r d o w an iu

Pe l iasa, a Ja zo n

i M e d e a p r ze b y w a ć m ie li d ł u ż szy cza s w Jo l k o s. D a lsze lo sy t ej d ziw n e j p ar y t e ż r o zm aicie b ył y p r ze d st aw ian e w

lit er at u r ze. O sie d li w

n a j p ie r w

w

sp o k o j u ,

Ko r y n cie w r a z z d w o j gi e m

ale

Ja zo n

u zy sk a ł

m o ż liw o ś ć

d zie ci, ż y li za w a r cia 31

m ał ż e ń st w a z n aj m ł o d szą có r k ą Kr e o n a, k r ó la Ko r y n t u , Kr e u zą . I o t o M e d e a szale j e z za zd r o ś ci i n ie szczę ś cia i o b m y ś la ze m st ę . U d aj ą c, ż e się p o go d ził a z lo sem , ż e u le gł a ar gu m e n t o m Kr e o n a i Ja zo n a , ż e c h c e r at o w ać sw o j e j

r y w alce

d zie ci p r zed gr o ż ą cy m p ię k n ą

szat ę

im w y gn a n ie m , p o sł ał a

i k o szt o w n o ś ci.

By ły

on e jed n ak

zan u r zo n e p r zed t ym w sp e cj aln e j m ik st u r ze , kt ó r a sp o w o d o w a ł a , ż e k ie d y Kr e u za w ł o ż y ł a na sie b ie u p o m in k i M e d e i, st an ę ł a w p ł o ­ m ie n iach n ie d o u gasze n ia. Zg i n ę ł a w o g n i u , o d k t ó r e go zaj ę ł a się k o m n at a i cał y p ał ac sp ł o n ą ł . N i e b ył t o k o n ie c ze m st y M e d e i, jej ce le m

b ył a ze m st a w o b e c Ja zo n a i zd o ł a ł a u g o d zi ć

g o j e szcze

b o le ś n ie j, zgł a d ził a b o w ie m w ł a sn o r ę czn i e o b u ich sy n ó w . Ta k się p r ze d st aw ia d r am at w

Ko r y n cie w

u ję ciu

Eu r y p id e sa , w

in n y ch

p r ze k azach m it u d zi e ci zo st a ł y zab it e p r ze z Ko r y n t y j czy k ó w z n i e ­ n a w i ś ci d o o b ce j m at k i — cza r o w n i c y alb o , j a k c h c e in n a w e r sj a, j ak o kar a p o ś m ie r ci Kr e u zy i sp ale n iu p ał acu k r ó le w sk ie go . W t r ad y cj i p r ze w agę zd o b y ł a w e r sja Eu r y p id e sa. O t o p ie r w szy zn a n y n am gr e ck i o b r a z n ie szczę ś ć sp r o w a d zo n y ch p r ze z u le gan ie k o b ie t y n ad m ie r n e j n am ię t n o ś ci, o b r az d a w n ie j szy m o ż e n aw e t o d w ize r u n k u w i n o w a j c zy n i w o j n y t r o jań sk i e j , H e le n y . Ko b ie t a, kt ó r a z m ił o ś ci d o Ja zo n a zd o b y ł a się na zam o r d o w a n ie w ł a sn e g o b r at a, ab y u ł a t w ić u cie czk ę A r go n a u t o m , i kt ó r a z k o le i z za zd r o ś ci i d la ze m st y za w i a r o ł o m st w o m ę ż a p o p e ł n ia n aj st r aszn ie j szą

zb r o d n ię

— zab ij a w ł a sn e d zie ci. M e d e a j e st b ar b ar zy n k ą , j e st t o m o t y w w ie lo k r o t n ie p o m y ś le n ia

w u

t r a d y cj i k o b ie t y

p o d k r e ś l an y , jej gr e ck ie j.

Je s t

n ie

c zy n y t yle

n ie

do

czar o d zie j k ą ,

b yłyb y

ile

cza r o w n icą . N a j go r sze je j zb r o d n ie w y n i k ł y z p o d d an ia się zgu b n e j n am ię t n o ś ci. Sp o t k a m y się z u j e m n ą o ce n ą p o d o b n y ch za ch o w a ń t ak ż e in n y ch b o h at e r e k m it ó w h e r o iczn y ch . D a lsze lo sy M e d e i m iał y w m it ach r ó ż n e w e r sje . W e d le je d n e j zb ie gł a z Ko r y n t u d o A t e n d o k r ó la Ege u sza, k t ó r e go za ś l u b ił a , ale i t u t aj n ie p o zo st ał a sp o k o jn a . Kie d y sy n Ege u sza, Te ze u sz, p o zo ­ st a w i o n y j a k o n ie m o w lę

w Tr o e ze n ie na Pe lo p o n e zie p r zy b y ł d o

A t e n , M e d e a za d e n u n cj o w a ł a g o u Ege u sza j a k o r y w ala o k r ó le st w o i m iał zo st a ć o t r u t y. Eg e u sz j e d n a k za u w a ż y ł w p o r ę m ie cz i o b u w ie Te ze u sza, kt ó r e j e g o sy n m iał p r zy b r ać j a k o zn a k i r o zp o zn a w cze , k ie d y d o r o ś n ie , zo r ie n t o w a ł się , ż e t o j e g o d zi e ck o i w y g n a ł M ed eę . W r e szcie p ó ź n e w e r sj e m ó w ią o p o go d ze n iu się M e d e i z Ja zo n e m i w sp ó ln y m w y w ę d r o w a n i u d o A zj i, t ak ż e o p o w r o cie sam e j M e d e i 32

d o Ko l c h i d y i p o go d ze n iu si ę z o jce m . N ie k t ó r e p r ze k azy (p ó ź n e ) ł ą czą j ą

z za b icie m

Per se sa, b rat a jej o j ca A je t e sa i zar aze m j e g o

w r o g a . Za b ó j st w a t e go

m iała d o k o n a ć

z m ał ż e ń st w a z Ege u sze m

z p o m o cą

sw e g o

M e d e a i st ą d m iał a się

w zi ą ć

sy n a n azw a

M e d ii. W szy st k ie t e w e r sj e są j e d n a k p ó ź n ie jsze . O b r az M e d e i, k t ó r y n aj m o cn ie j d zia ł a ł w

t r a d y cj i i k u lt u r ze

gr e ck ie j, t o o b r az k o b ie t y, kt ó r a p o d w p ł y w e m

n am ię t n o ś ci d o

Ja zo n a u ż y ł a d a n y ch je j d ar ó w m a g iczn y ch d o o k r u t n e go zn i sz­ cze n ia n aw e t n a j b liż szy ch . W ś r ó d k o b ie cy ch p o st aci m it u w o j n y t r o jań sk ie j t ak ż e t e, kt ó r e u le gł y n am ię t n o ś ci, st ał y się p r zy czy n ą w ie lu n ie szczę ś ć . N ie k t ó r e z n ich w y st ę p u j ą w I l i a d z i e t y lk o e p i zo d y czn i e , c h o ć ich ist n ie n ie m iał o czase m d e cy d u j ą ce zn a cze n ie d la zd ar ze ń e p o su j a k n p . w p r zy p ad k u H e le n y . W p ó ź n ie j sze j lit er at u r ze sp o t y k a m y je jako

głó w n e

b o h at e r k i

t r a ge d ii

c zy

d ł u ż szy ch ,

szc ze g ó ł o w y c h

o p o w ie ś ci w in n y ch u t w o r a ch . Tr ze b a t u p o d k r e ś lić , ż e w t r ad y cji gr e ck ie j st aj ą się t e k o b ie t y r acze j p o st a cia m i o ce ch a ch n e g a t y w ­ n y ch , c h o ć

w y st ę p u j ą

i w ą t k i, ch y b a st ar sze , w y j a ś n i a j ą ce

ich

p o st ę p o w a n ie w sp o só b d la n ich k o r zy st n ie j szy . Ba r d zo w y r a ź n ie w y st ę p u j e t a d w o i st o ś ć d w ó ch

b o h at e r e k w y w o d zą c y c h się

w

p r ze d st aw ie n iu

z t r e ś ci e p o só w —

i Klit ajm e st r y, w e d le p o d a n ia w y w o d zą c y c h się jajk a. Ze u s, za k o ch a n y w

H e le n y

z t e go sa m e go

Le d zie , ż o n ie Ty n d ar e u sa , k r ó la Sp ar t y ,

p r zy b r ać m iał p o st ać ł a b ę d zia, ab y się z n ią p o ł ą czy ć zm ie n i w szy j ą w ł a b ę d zicę . Ich d zie ci n ar o d zić się m iał y z d w ó ch jaj — z j e d n e go Kast o r i w

i

Po li d e u k e s

Klit ajm e st r a,

b yły

o p o w i e ś ci a ch

( Po l l u k s) , w ię c

g r e ck ich ,

z d r u gi e g o

o b ie ,

jak

w ie le

p o ch o d ze n ia

—

w ł a ś n ie

p o st aci

p ó ł b o sk ie go .

u czo n y ch n o w o ż y t n y ch d o p r o w a d zi ł y d o p o gl ą d u , ż e w H e le n y m am y d o czy n i e n ia z d a w n ą w

zap o m n ie n ie , a o n a sam a

lu d zk ich . W

Bad an ia p o st aci

b o gin ią , kt ó r ej k u lt p o sze d ł

n ab r ał a w

lit er at u r ze gr e ck ie j w y st ę p u j e

kt ó r a k ie d y ś ż y ł a n ap r a w d ę

H e le n a

h e r o iczn y ch

t r a d y cj i

gr e ck ie j

ce ch

H e le n a j a k o k o b ie t a,

i p o d o b n ie j a k Klit ajm e st r a st ał a się

sy m b o le m p e w n y ch k o b ie cy ch w a d czy sł a b o ś ci, kt ó r e w c h a r a k ­ t e r yst y ce o b u t y ch p o st a ci p r ze w aż ają n ad ce ch a m i p o zy t y w n y m i. H e le n ę p o zn aj e m y n ajp ie r w z I l i a d y i z O d y s e i . Ju ż w e p o sach j e st w ł a ś c i w i e p o st a cią zł o ż o n ą . M iał a b y ć n aj p ię k n ie jszą ś w iat a i p o zo st a ł a w

3 —

K o b ie ty

a n ty k u

t r a d y cj i gr e ck ie j sy m b o le m

k o b ie t ą

p ię k n o ś ci , ale 33

j e d n o cze ś n i e b ył a u o so b ie n ie m złej n am ię t n o ś ci i zd r ad y. Pó ź n ie j sze p r ze k azy d r a m at y zu ją j u ż jej d zi e ci ń st w o . Kie d y m iała lat sie d e m zo st ał a p o r w an a p r ze z Te ze u sza. Ró ż n e są w e r sje p r ze b ie gu o w e g o p o r w an ia , n iek t ó r e p r zy p isu j ą j e sam e m u Te ze u szo w i, in n e czy n i ą z n ie go t y lk o o d b io r cę p o r w an e j p r ze z in n y ch d zi e w c zy n k i . Te ze u sz m iał m ie ć

w

m o m e n cie p o r w an ia p ię ć d zi e si ą t

lat , H e le n a b ył a

j e szcze d zie ck ie m . W p r aw d zie w y sł a n o p o ś c i g za p o r y w a cza m i, ale zd o ł a li o n i u jś ć b e zp ie czn ie z Pe l o p o n e zu . Te ze u sz u m ie ś cił d zi e w ­ c zy n k ę p o d o p ie k ą sw o j e j m at k i w A f i d n a i w A t t y ce w o cze k i w a n i u , aż

b ę d zie d o jr zał a d o m ał ż e ń st w a. B li ź n i b r acia H e le n y , Kast o r

i Po ll u k s, zo r ga n i zo w a l i j e d n a k w y p r a w ę d o A t t y k i w ce lu o d zy s­ k an ia sio st r y. Zd o b y l i A f i d n a i w p o d n ie o b e cn o ś ć Te ze u sza , w zię li d o n ie w o li j e g o m at k ę i zab r ali j ą d o Sp a r t y w r a z z H e le n ą j a k o jej n ie w o ln icę . Ty n d a r e u s, k t ó r y u ch o d ził za o j ca H e le n y , p o st a n o w ił w k ilk a lat p ó ź n ie j w y d a ć j ą

za m ą ż . Pi ę k n o ś ć

H e le n y ś ci ą gn ę ł a

j e d n a k t ylu p r e t e n d e n t ó w d o je j r ę ki, ż e k r ó l Ty n d a r e u s n ie w i e d zia ł zu p e ł n ie , j a k w y b r n ą ć z sy t u a cj i i k o g o w y b r a ć . O b a w ia ł się zr eszt ą , że —

jak ą k o lw ie k

b y d e cy zj ę

p o d ją ł —

zy sk a

w r o gó w

w ś ród

o d r zu co n y ch i d o j d zie t e ż d o w zaje m n e j w r o g o ś c i w ś r ó d p r e t e n ­ d e n t ó w , a ze b r ał

się

na

d w o r ze

sp ar t a ń sk im

k w ia t

m ł o d zie ż y

z n aj le p szy ch r o d ó w cał e j H e llad y . W ś r ó d k a n d y d a t ó w b y ł t ak ż e O d y se u sz, sł y n ą cy p ó ź n ie j z m ą d ­ r o ś ci, je d e n z b o h a t e r ó w I l i a d y . I o n t o w ł a ś n ie m iał p o d su n ą ć Ty n d a r e u so w i m yś l, a b y w szy sc y t am o b e cn i m ł o d zi zw i ą za l i się p r zy się gą , ż e p o zo st a n ą p r zy ja ció ł m i w y b r a ń ca i w r azie , g d y b y k t o ś o b cy n ar u szy ł j e g o m a ł ż e ń st w o z H e le n ą , st an ą p r ze ciw k o

w in n e m u .

H e le n a w y b r a ł a

p o j e g o st r o n ie

M e n e lau sa,

b r at a sw e g o

szw agr a Agam e m n o n a. W e d ł u g n iekt ó r ych w e r sji m it u Klit ajm est r a nie b ył a w t e d y zam ę ż n a. Te n w y b ó r H e le n y m iał w zb u d zić n ie ch ę ć b o gin i m ił o ś ci i p ię k n o ś ci Af r o d yt y. N ie b y ł t o b o w ie m w y b ó r z m ił o ś ci. I t ut aj m iał a t k w i ć p ie r w sza p r zy czy n a n ie ch ę ci A f r o d y t y d o H e le n y. N a j w a ż n i e j sze j e d n a k zd ar ze n ie , kt ó r e d o p r o w a d zi ł o d o n ie ­ szczę ś ci a w szy st k i c h Gr e k ó w , d o w o j n y t r o ja ń sk i e j, r o ze gr a ł o się d ale k o o d Sp ar t y , w o k o l ica ch azj at y ck ie j Tr o i. Sy n k r ó la Tr o i Pr iam a, p ię k n y Par ys, sp o t k ał t r zy b o gin ie — Her ę , A t e n ę i A f r o d y t ę w t r akcie sp o r u

o t o , k t ó r a z n ich j e st

n aj p ię k n ie jsza .

N i e m o gą c sam e

r o zst r zy gn ą ć w e zw a ł y n a sę d zi e g o Par ysa i t en w sk a za ł Af r o d yt ę . B o g i n i o b ie cał a m u w n agr o d ę m ił o ś ć n ajp ię k n ie jsze j k o b ie t y zie m s­ 3 4

k ie j i sk ie r o w ał a g o d o Sp ar t y . N ie k t ó r zy in t e r p r e t at o r zy t e go m it u u w a ż a li, ż e n ie t y lk o szł o o n agr o d ę d la Par ysa, le cz t ak ż e o kar ę d la H e le n y za w y b ó r m ę ż a b e z m ił o ś ci. Par ys p r zy b y ł d o Sp ar t y , za k o ch a ł si ę w H e le n ie , p o r w ał j ą i za w i ó zł d o Tr o i, g d zi e si ę z n ią o ż e n ił . H e le n a n ie d o ch o w a ł a w i e r n o ś ci m ę ż o w i, Par y s p o g w a ł c i ł p r aw a o b o w ią zu j ą ce o b c e g o p r zy ję t e go g o ś c i n n i e w d o m u M e n e lau sa. O b o j e za sł u ż y li n a kar ę i j ą p o n ie ś li; ale t o n am ię t n o ś ć H e le n y st ał a się

p r zy czy n ą w ie lk ie j w o j n y G r e k ó w p r ze ciw k o Tr o i. W zię li

w n iej u d zia ł w szy sc y b o h a t e r o w ie , k t ó r zy k ie d y ś p r e t e n d o w ali d o r ę ki H e le n y i zw i ą za l i się

p r zy się gą

u d zie le n ia w

p o m o cy w y b r an e m u na m ę ż a. U cze st n i c zy ł o w w ie lu

in n y ch

b o h at e r ó w g r e ck ich . W

Ilia d zie ,

r azie p o t r ze b y w y p r a w ie t ak ż e

o p isu j ą ce j w o j n ę

t r o jań sk ą , H e le n a w y st ę p u j e j a k o ż o n a Par ysa, m ie szk aj ą ca z n im w

Tr o i,

k o ch a n a

p r ze z k r ó le w sk ą

r o d zin ę

t r o jań sk ą ,

a p r ze d e

w szy st k im p r ze z sw e g o t e ś cia — Pr iam a, k t ó r e m u i o n a o k azu j e se r d e czn e p r zy w ią zan ie . I l i a d a

k ł a d zie j e d n a k

n a cisk

na t e, ż e

H e le n a zo st ał a z d o m u M e n e lau sa p o r w an a. Tę sk n i o n a d o Sp ar t y , d o sw o i c h r o d zi có w , a t ak ż e d o sw e g o p o p r ze d n ie go m ę ż a. Kie d y ją

b o w ie m

ż eb y

b o gi n i , p r zy b r a w szy p o st a ć

p o szł a

na

m u r y zo b a c zy ć

sio st r y Par ysa, w e zw ał a,

w o j sk a

t r o j a ń sk i e

i a c h a j sk i e

(g r e c k i e ) , czy t a m y ( I l i a d a III, w . 1 3 0 - 1 4 0 , t ł u m . K. Je ż e w sk a ) : T y m i st ó w a m i b o g i n i w j e j se r c u t ę sk n o t ę Sł o d k ą

—

za p ie r w szy m

zb u d ziła .

m a ł ż o n k i e m , z a m i a s t e m i za r o d z i c a m i .

A Pr iam zo b a c zy w szy H e le n ę p o w ie d zi a ł (w . 1 6 2 - 1 6 5 ) : P o d e j d ź t u , c ó r k o k o c h a n a , b l i ż e j i u sią d ź k o ł o m n ie . Sw e g o p ie r w sz e g o m a ł ż o n k a st ą d u j r zy sz, p r z y j a c i ó ł i k r e w n y c h , W t o b ie ja w in y n ie w id zę O n i tę

w o jn ę A c h a jó w

—

o b f it ą

g d y w i n n i są

t y lk o b o g o w ie .

w ł z y n a m ze sł a li.

A k ie d y A f r o d y t a w zy w a j ą d o Par ysa, k t ó r e go u r at o w ał a o d ś m ie r ci z r ą k M e n e lau sa , u n o szą c g o z p o la b it w y , H e le n a w zd r a ga się i b u n t u je p r ze ciw k o A f r o d y c i e i m ó w i (w . 3 9 9 -^ 4 0 5 ): C h c e s z m n ie o k r u t n a n a n o w o ja k im ś p o d st ę p e m G d zie , d o ja k ie g o

o m a m ić !

w p i e r w m ia st a b o g a t o za lu d n io n e g o

M n ie za p r o w a d zisz? D o F r y g ii c z y d o p o w a b n e j M e o n ii, Je ś l i i t a m u lu b ie ń c a p o sia d a sz z r o d u ś m ie r t e ln y c h ? G d y M e n e la o s z w y c ię ż y ł b o sk ie g o d ziś A le k sa n d r a

3 5

c h o ć n ie g o d n ą

/

—

Ty p o ja w iia ś się

d o d o m u za m ie r za w p r o w a d zić ,

t u t a j, z n ó w j a k ą ś k n u ją ca zd r a d ę !

A k ie d y zm u szo n a gn ie w e m A f r o d y t y w r aca d o d o m u m ó w i d o Par ysa (w . 4 2 8 - 4 3 0 ) : Z b it w y p o w r a c a sz! B o d a j b y ś zg in ą ! t a m r a c ze j zm o ż o n y Rę k ą

d zie ln e g o c zło w ie k a , c o b y ! m y m p ie r w szy m m a łż o n k ie m .

Po gar d za Par yse m za b r ak o d w a g i i w a l e czn o ś ci . Po w t ar za się to w

p ie ś n i szó st e j, b o k ie d y

H e k t o r w zy w a

b r at a d o

u d ział u

w w a lce , H e le n a m ó w i (w . 3 1 4 - 3 5 8 ) : B r a c ie , j a k su k a n ie g o d n a , n io są c a zł o , zn ie sł a w io n a , B o d a jb y m

w

d n iu t y m zg in ę ł a , k ie d y m n ie m a t k a zr o d ziła .

B o d a j z ł y w ic h e r m n ie u n ió s ł p o r y w ist y m i sk r zy d ła m i W g r ó b c zy w p r ze st r ze ń

b u r zliw ą

Ta m b y za la ł a m n ie f a ła , n im

h u czą cy m o r sk ie j o t ch ła n i

d o k o n a ło się

—

d zie ło .

Je ś l i t o zł o , c o n a s d r ę c zy , p o s t a n o w i l i b o g o w ie , N ie ch b y m

c h o ć m o g ł a n a le ż e ć d o m ę ż a szla c h e t n ie jsze g o ,

K t ó r y b y o d c z u ł za r zu t y i n ie c h ę ć lu d z i t a k lic zn y c h . A l e o n n ie m a r o zw a g i d ziś , i p o t e m

n ie b ę d zie

N ig d y r o zw a ż n y i m y ś lę , ż e sk u t k i t e g o p o c zu je . Tera z p ó jd ź b liż e j i sp o c z n ij n a t y m sie d zisk u w y g o d n ie B r a c ie , b o t o b ie n a jb a r d zie j t r u d w o j n y se r c e u c i sk a P r ze ze m n ie su k ę

n ie g o d n ą , i st r a sz n y b ! ą d A le k sa n d r a ,

Sk a z a ł n a s D z e u s n a n ie d o lę Bę dą

o g r o m n ą , b o lu d zie w p r z y sz ł o ś c i

n a sz lo s w sm u t n y c h p ie ś n ia c h p r ze k a zy w a li p o t o m n y m .

H e le n a u zn aje w i ę c sw o j ą

w in ę , ale zar aze m

cał e jej

po­

st ę p o w an ie j e st p r ze d st aw io n e j a k o n ast ę p st w o w o l i A f r o d y t y i, j a k t o n a o g ó ł u jm u je I l i a d a , t o b o g o w i e k ie r u ją lo sam i lu d zi. W O d y s e i sp o t y k am y j u ż

H e le n ę

z

M e n e lau sa, p r zy k ł a d n ą

po w rot em

p an ią

w

Sp a r cie j a k o

dom u, ż onę

m ał ż o n k ę

i m at kę . H e le n a sam a

o p o w ia d a Te le m a ch o w i, sy n o w i O d y se u sza , k t ó r y p r zy b y ł na d w ó r sp ar t a ń sk i w

p o szu k i w a n iu

w i a d o m o ś ci

o

lo sach

sw e g o

o j ca,

o sp o t k a n iu z O d y se u sze m , a t ak ż e o so b ie . Z t ej o p o w ie ś ci w y n i k a , ż e k ie d y O d y se u sz w p r ze b r an iu d o st a ł się p o t r ze b n y ch A ch a j o m

in f o r m acji,

d o Tr o i d la zd o b y cia

H e le n a p o zn ał a go , u go ś ci ł a ,

n akar m ił a i p r zy się gł a m u d y sk r e cj ę . I w t e d y O d y se u sz w y j a w i ł jej zam iar y A ch a j ó w . I d ale j: W i e l u T r o j a n ż a b i ! d ł u g i m s p i ż e m i w r ó c i ł do

A r g iw ó w

la m e n t ,

3 6

a le

z

duż ym

m o je

za p a se m

se r ce

się

w ie ś c i.

r a d o w a ło ,

T r o ja n k i p o d n io sł y bo

ju ż

się

w ie lk i

sk ła n ia ło

do

p ow rotu,

do

dom u

i ju ż

o d p a d ło

za ś le p ie n ie ,

którym

w y w io d ł a m n ie p r e c z z z ie m i o j c z y s t e j i k a za ła p o r z u c i ć i m a łż o n k a , k t ó r y

n ik o m u

n ie

u st ę p u je

r o zu m e m

i

A fro d yta có rk ę , ło ż e

urodą .

(t ł u m .

J. Pa r a n d o w sk i). Tu t aj j u ż H e le n a m ó w i w y r aź n ie o sw o im zaś l e p ie n iu , c h o ć n ad al o d p o w i e d zia ln ą za n ie c zy n i A f r o d yt ę . W r e lacji d alsze j M e n e lau sa, j a k t o H e le n a w y w o ł y w a ł a j e g o t o w a r zy szy k o le j n o p o im ie n iu , ab y ich sk ł o n i ć d o o p u szcze n ia d r e w n ia n e go k o n ia, w kt ó r ym p o d st ę p e m d o st a li się

d o Tr o i, jej st o su n e k d o A c h a j ó w

w yp ad a ju ż

m n iej

p r zy jaź n ie — ale i t u k o m e n t ar z M e n e lau sa b r zm i: W t e d y t y ś p r z y s z ł a : j a k ie ś b ó st w o c ię

sp r o w a d ziło , b y Tr o ja n o k r y ć ch w a łą .

Pię k n o ś ć H e le n y st ał a się p r zy czy n ą w o j n y t r o jań sk ie j, w o b u e p o sa ch j e st H e le n a sy m b o le m k o b ie ce j u r o d y i n ie szczę ś ć , kt ó r e t ak a u r o d a m o ż e sp o w o d o w a ć . O so b ist a jej o d p o w i e d zia ln o ś ć za w y r zą d zo n e Gr e k o m i Tr o j an o m zł o n ie j e st j e d n a k w e p o sach p r ze d st aw io n a j a sn o , b o d ział a o n a p o d w p ł y w e m A f r o d y t y . Le g e n ­ d a t a st ał a się

w aż n ym

u le ga j ą c r ó ż n ym z r o zw o j u

e lem en t e m

p ó ź n ie j sze j k u lt u r y gr e ck ie j,

p r ze m ian o m , kt ó r e j e d n a k w y n i k a ł y p r ze w aż n ie

i in t e r p r e t acji w ą t k ó w

czase m

le d w o

za r y so w a n y ch

w e p o sach . Ta d w o i st o ś ć za ch o w a n i a H e le n y — ż y c zl i w a sw o i m r o d ak o m , za k t ó r ym i t ę sk n i, c zy sp r zy ja ją ca Tr o i, d o kt ó r ej j ą Par ys p r zy w ió d ł , p o r w an a sił ą p r ze z Par ysa, c zy u le gł a m ił o ś ci d o n ie go — le ż y u p o d st a w y r ó ż n y ch u ję ć p ó ź n i e j szy ch . N a o g ó ł H e le n a w y st ę p u j e w

p ó ź n ie j sze j lit er at u r ze i szt u ce

j a k o u p o st a ci o w a n i e n ie w ie r n e j ż o n y , zgu b n e j n am ię t n o ś ci, u r o d y, k t ó r a sp r o w a d za n ie szczę ś cie . H e le n ę

p r ze k lin a w

n ie w o li ż o n a

Pr iam a, H e k ab e , j ak o p r zy czy n ę zg u b y Tr o i w t r a ge d ii Eu r y p id e sa H ekabe.

W T r o j a n k a c h t e g o ż t r agik a, a szcze g ó l n i e w sce n i e m ię d zy

H e k ab e ,

M e n e lau se m

i

H e le n ą ,

t r o jań sk ie j n ie o m al p e r so n if ik acj ą

st aje się

w i n o w a j c zy n i

w o jn y

k o b ie ce g o zła. Po u p ad k u Tr o i

H e le n a zo st ał a t ak j a k in n e Tr o j a n k i b r an k ą

zw y c i ę zc ó w . Gr e cy

p o st a n o w il i za b i ć A st i a n a k sa , sy n a H e k t o r a, ku r o zp a czy j e g o m at ki A n d r o m a ch y i b ab k i — w

o cza ch

ch ó r u

je st

H e k ab e . I t e go

H e le n a. W

n ie szc zę ś cia p r zy czy n ą

o b e cn o ś ci

H e k ab e

M e n e lau s

w y r aż a r ad o ś ć , ż e zd o b y w c y Tr o i H e le n ę w y d a j ą w j e g o r ę ce, b y m ó gł j ą za b ić , ale o n p o st a n a w ia j ą zab r ać d o A r g o l i d y i t am w y d a ć n a ś m ie r ć t ym , k t ó r zy st r a cili p o d Tr o j ą sw y c h b li sk ich . H e k ab e go o st r ze ga (w . 8 9 0 - 8 9 4 ) : 37

M e n e la o sie , p ię k n ie , ż e za b i je sz Ż o n ę , l e c z n ie p a t r z n a n ią , b y ś n ie u le g ł Ż ą d zy . B o b ie r ze o c z y m ę ż c zy zn , n isz c z y M ia st a , p o d p a la d o m y Ja ją

t a k i c za r je j...

—

zn a m , t y t eż , in n i

—

j e j o fia r y.

H e le n a u sił u j e się b r o n ić . Zb i e g ł a z d o m u , b o Par y s p r zy sze d ł z A f r o d y t ą — b o gi n i ą

m ił o ś ci. B o g i n i ę

t r ze b a u k ar ać — b o gin ię ,

kt ó r a r zą d zi n aw e t D ze u se m . Po ś m ie r ci Par ysa u sił o w ał a H e le n a d o st a ć

się

d o A r g i w ó w , ale j ą

Tr o j an ie zat r zym al i, a D e jf o b o s

gw ał t e m p o ją ł j ą za ż o n ę w b r e w w o l i in n y ch . H e k ab e o d p o w i a d a H e le n ie — t o o n a b ył a w i n n a , a n ie b o gi n i . Par y s b ył p ię k n y (w . 9 8 8 -9 8 9 ): Tw o ją

m y ś l o n im

zr o b ił a ś K y p r id ą !

W sz e l k i s z a ł j e s t d la l u d z i A f r o d y t ą .

Co w ię ce j, w e d ł u g

H e k ab e H e le n ę

u r ze k ł a n ie t y lk o

uroda

Par ysa, ale i j e g o d o m n ie m an e b o ga ct w a , b o g o u jr zał a w b a r ­ b a r zy ń sk im

st r o ju i w

W zią ł g w a łt e m

cię

b la sk u zło t a ,

a w Sp a r c i e ż y ł a sk r o m n ie .

m ó j sy n , p o w ia d a sz

K t ó ż w Sp a r c i e s p o st r ze g ł , c z y t y c h o ć k r zy k n ę ł a ś

— m ó w i d ale j H e k ab e (w . 9 9 8 - 9 9 9 ) . A M e n e la u s o d p o w i a d a (w . 1 0 3 6 - 1 0 4 1 ) : Z g a d za m się

z To b ą . je st e m p r ze k o n a n y ,

Ż e o n a c h ę t n ie p o szł a z m e g o d o m u W ło ż e o b ce g o , a Ky p r id ę

w in i

Ty lk o z p r ze c h w a ł e k . Id ź p o d g r a d k a m ie n i! Zm a ż kró t ką U m r zy j

—

c h w ilą

byś

d łu g i t r u d A ch a jó w ,

w ię c e j n ie m o g ł a m n ie zh a ń b ić !

W k o ń cu j e d n a k k aż e za p r o w a d zić

H e le n ę

na st at e k , b y ją

st r a cić d o p ie r o w A r g o l i d zi e , c zy n i t o w b r e w o st r ze ż e n io m H e k ab e , ż e u le gn ie u r o k o w i H e le n y i sw o j e j d la n iej m ił o ś ci. W id z w t eat r ze at t y ck im w ie d zia ł , ż e H e le n a w r ó cił a d o ł a sk m ę ż a i d o r zą d ó w n a d w o r ze sp ar t ań sk i m . I t ak i o b r az H e le n y —

u o so b ie n ia n ie b e zp ie cze ń st w a , ja k ie

n ie sie p ię k n o k o b ie ce , n ie p o h am o w a n a n am ię t n o ś ć k o b ie t i i f a ł sz — zaj ą ł t r w ał e m ie jsce w k u lt u r ze gr e ck ie j. N ie b ył a t o j e d n a k j e d y n a w e r sj a lo só w H e le n y . Po w st a ł o in n e 3 8

w y t ł u m a cze n ie j e j b ył a m o w a o dom u

w

n ie k o n se k w e n t n e j

p o b y cie

Sp a r cie

M e n e lau sa

p o st a w y .

Ju ż

i H e le n y w

w

O d y se i

Eg ip ci e , w

b ył o w ie le d ar ó w , kt ó r e z Egip t u

ich

p r zy w ie ź li.

0 p o b y cie H e le n y w

Eg ip ci e w sp o m n i a ł t ak ż e H e r o d o t . H ist o r y k

g r e ck i, p o w o ł u j ą c si ę

n a in f o r m acje o t r zym an e w

in acze j

p r ze d st aw ił d zie j e

M e n e la u sa

i H e le n y .

Eg ip ci e , t r o ch ę St at e k , kt ó r ym

Par y s u w o ził p o r w an ą H e le n ę , w n ast ę p st w ie b u r zy i p r ze ciw n y ch prą dów

za b ł ą k a ł si ę

z odnóg

N ilu ,

do

Egip t u . Tam

Par y s b ył g o t ó w

t y lk o m ó gł u d a ć

się

si ę

e g i p sk i m

jed n ak

Par ysa

jego

d o b r ym

w

d a lszą

o b y cza j o m

go

o d d ać

zat r zy m an o w

jed n ej

u w o ż o n e sk ar b y ,

b yle

p o d r ó ż z H e le n ą . N i e sp o d o b a ł o

g o sp o d a r zo m

sp r ze n i e w ie r ze n i e

o b o w ią zu j ą cy m

p r zy ję t e go

w

się dom

g o ś c i a , w i ę c u d ali się d o st ar ca m o r sk ie go Pr o t e u sa w ł a d a j ą ce g o w o d am i

p r zy b r ze ż n y m i

Egip t u

z zap y t an ie m ,

N a j e g o p o le ce n ie zat r zy m al i H e le n ę sam

p o w r ó cił d o Tr o i.

o d e b r ać A

H e le n ę ,

n ie

Kie d y Gr e cy

u w ie r zy li

M e n e la u s o d zy sk a ł

H e le n ę

po

co

m ają

zr o b ić .

i sk ar b y M e n e lau sa, a Par ys p r zy b y li

p o d Tr o j ę , c h c ą c

p r o st u , ż e jej

d o p ie r o

t am

n ie

m a.

p o w r a ca j ą c z w y p r a w y

p r ze ciw k o Tr o i. W t r a d y cj i lit e r ack ie j t e n w ą t e k e g i p sk i zo st ał j e szcze in acze j p r ze d st aw io n y . Ja k o j e d e n z p ie r w szy ch zn a n y ch n am p o e t ó w o p isa ł g o St e si ch o r o s (V I w . p .n .e .). O t ó ż d o Tr o i Par y s p o r w ał n ie p r a w d zi w ą H e le n ę , le cz je j st w o r zo n y p r ze z He r ę so b o w t ó r . Pr a w ­ d zi w ą

H e le n ę

u w ió zł H e r m e s i u m ie ś cił b e zp ie czn ie w

Eg ip ci e ,

g d zi e b ył a p o d o p ie k ą Pr o t e u sa, w ł a d c y Far o s. Pr a w d zi w a H e le n a w

d r a m acie

Eu r y p id e sa

n azw a n y m

je j

im ie n ie m , j e st cn o t l iw ą ,

w ie r n ą m ę ż o w i k o b ie t ą p e ł n ą d o b r o ci i ł a g o d n o ś c i . W k o ń cu u d aje si ę j e j p r ze k o n a ć o d zy sk a n e g o m ę ż a, ż e t o o n a j e st t ą p r a w d ziw ą H e le n ą , a t am t a b ył a t y l k o w id ziad ł e m . W t r a d y cj i gr e ck ie j zw y c i ę ż y ł j e d n a k o b r az H e le n y zd r ad zie ck ie j 1t ak i p r ze t r w ał aż d o n a szy ch c za só w w w ie lu u t w o r a ch r o zm ait e go t yp u . Za p e w n e d o p o d k r e ś lan ia n e g a t y w n y ch ce ch H e le n y p r zy ­ czy n i ł a si ę

w y t w o r zo n a w o k r e sie k la sy czn y m

Gr e cj i n ie ch ę ć d o

k o b ie t , o kt ó r ej p isał am w r o zd zia le I. D r u gą p o st a cią ze ś w iat a h e r o iczn e go e p o su , kt ó r ej lo sy st ał y się

t r w ał ym t em at em lit e r at u r y i szt u k i gr e ck ie j b ył a Klit ajm e st r a,

w e d le p o d an ia si o st r a H e le n y , ż o n a A ga m e m n o n a , k r ó la A r g o li d y . W I l i a d z i e Klit ajm e st r a j e st p o st a cią e p i zo d y czn ą , w sp o m in a j ą t ylk o 3 9

r az A ga m n e m n o n t ł u m a czą c, ż e b r an k i Ch r y ze id y n ie o d d a ł jej o j cu za o k u p , g d y ż c h c i a ł j ą w zi ą ć d o d o m u (I 1 1 3 - 1 1 4 ) : b o w ie m ją Pra w ą

n a w e t n a d K iit a jm e st r ę p r ze n o szę

m a łż o n k ę . B o n ie j e s t p r z y p o r ó w n a n iu z n ią

W zr o st e m , p ię k n o ś c i ą

i se r c e m

g o r sza

a n i r ą k s w y c h p r a c a m i.

Zn a c zn i e w ię ce j d o w ia d u j e m y si ę o Kl it ajm e st r ze i je j d r a m at y ­ c zn y c h

lo sach z O d y s e i , a g ł ó w n ą

b o h at erką

st aj e się

w

w ie lu

d r am at ach A j sch y l o sa , So f o k l e sa i Eu r y p id e sa. W y st ę p u je o n a j a k o p o st ać

c a ł k o w i cie

t r a ge d ia ch

n e gat y w n a,

zb r o d n i cza ,

Eu r y p id e sa p o j a w ia j ą

si ę

ch o ć

w

n ie k t ó r y ch

a k ce n t y u sp r a w ie d l iw i a j ą ce

w p e w n ym se n sie jej zb r o d n ię , czy m o ż e r aczej w sk a zu j ą ce ge n e zę t ej zb r o d n i. Ju ż j e d n a k w O d y s e i m o ż n a za u w a ż y ć ist n ie n ie d w ó ch w e r sji m it u . Za c zn i j m y j e d n a k o d sk r e ś l e n ia n a j w a ż n ie j szy ch m o ­ m e n t ó w d zi e j ó w Klit aj m e st r y, a t ak ż e je j m ę ż a A ga m e m n o n a . Po d n ie o b e cn o ś ć A ga m e m n o n a , k t ó r y w y r u szy ł p o d Tr o ję , Klit ajm e st r a zo st ał a k o ch a n k ą

A j g i st o sa

i r azem

z n im

p an o w ał a w

A r go s.

W p ie r w szy ch p ie ś n ia ch O d y s e i zw a n y ch T e i e m a c h i ą , o p o w i a d a j ą ­ cy ch o p o d r ó ż y Te le m a ch a d o Py l o s i Sp a r t y p o w i e ś c i o o j cu , w in a za zd r ad ę

Klit ajm e st r y i d alsze je j k o n se k w e n cj e j e st p r zy p isan a

r aczej A j g i st o so w i . Ki e d y b o w ie m A ga m e m n o n w r ó ci ł d o A r g o s zo st ał p o d st ę p n ie za m o r d o w a n y w r a z ze w szy st k im i sw o im i t o w a ­ r zyszam i, j a k z p ie r w szy ch p ie ś n i O d y s e i w y n i k a , p r ze z A j gi st o sa . W ł a d ca Py l o s —

N e st o r n a p yt an ie Te le m a ch a , j a k t o się

st ał o ,

o d p o w i e d zia ł ( O d y s e j a III) : B a r d zo Tr o ją

w ie lk ie j d o p u ś c iI się

i w a lc zy li, o n

w

u w o d ził A g a m e m n o n o w ą sr o m o t ą

b o sk a

zb r o d n i.

ż onę .

K lit a jm e st r a , b o

Z p o czą t k u d u szę

i p ie ś n ia r z, k t ó r e m u A t r y d a id ą c n a ż o n ą . A l e g d y w o la b o ż a zm u sił a ją n a w y sp ę p o w o ln ą

A

b e zlu d n ą

K ie d y m y st a liś m y p o d

g łę b i A r g o s k o n io r o d n e g o

w p r o w a d ził d o sw e g o

w zb r a n ia ła

się

p r ze d

m ia ła za c n ą , a b y ł p r z y n ie j

Tr o ję

u siln ie za le c ił c zu w a ć n a d

u le c , w t e d y t e g o a o jd a w y sł a ł a

i zo st a w iła p t a k o m

M e n e lau s o p o w ia d a w

sp o k o jn ie so b ie

n a łu p i ż er. I j u ż sw e j w o li

dom u.

IV p ie ś n i

O d y se i,

jak m u

o p isa ł

za b ó j st w o A ga m e m n o n a m o r sk i st ar ze c Pr o t e u s u w y b r ze ż y Egip t u . A g a m e m n o n o w i p o w i e l k i c h t r u d ach u d ał o się w r e szci e d o b i ć d o A r g o li d y . Kie d y j e d n a k p eł en szczę ś c i a w y sze d ł n a lą d w r az ze sw o j ą 4 0

d r u ż yn ą , d o st r ze gł g o

z cza t o w n i

u st a w io n y t am

p r ze z

A j g i st o sa c zł o w ie k , k t ó r y p r ze z ca ł y r o k czu w a ł , ż e b y A ga m e m n o n n ie m ó gł g o za sk o czy ć . U p r ze d zo n y A j g i st o s sc h o w a ł w sw o im d o m u d w u d zie st u si l n y ch

lu d zi, a w

d r u gie j czę ś ci d o m u k azał

p r zy go t o w a ć u czt ę . Po

c zy m

z k o ń m i i w o za m i p o g n a ł za p r a sza ć

Agam em nona,

zd r a jca , ł n ie w ie d zą c e g o , c o m u g r o zi, z a b i ł p o d c z a s w ie c ze r zy , j a k b y k t o za b ił w o ła n a d ż ło b e m . I n ie zo st a ł a n i je d e n A t r y d y , k t ó r zy z n im w

tym

dom u

z t o w a r zy szy

p r zy szli, a n i j e d e n z ł u d z i A j g ist o sa

— w szy scy

W t ym o p isie A ga m e m n o n g in ie w

zg in ę li.

dom u

A j g i st o sa p o d cza s u czt y , zu p e ł n ie n ie w sp o m n i a n a j e st Klit ajm est r a. In acze j j u ż t o w y g l ą d a w o p o w ie ś ci d u szy A ga m e m n o n a , k ie d y O d y se u sz d o st a w szy się sp o t y k a. W

XI

p ie ś n i

d o H ad e su , d o ś w iat a zm ar ł y ch t am go p o ś w ię co n e j

O d y se i,

w i zy c i e

O d y se u sza

w H ad e sie , d o k ą d się d o st a ł d zię k i p o m o cy cza r o w n i c y Kir k e , ab y p o p r o sić o w r ó ż b ę d u szę w r ó ż b i t y Te r e zjasza, sp o t k a ł t am O d y se u sz d u sze w ie lu

in n y ch

zm ar ł y ch , a t ak ż e A ga m e m n o n a , k t ó r a m u

p o w ie d ział a: A j g i s t o s z g o t o w a ł m i ś m i e r ć i k r e s . Z a b i ł m n i e d o s p ó ł k i z

m o ją

okrutną

żoną .

Tu

ju ż

w ię c

Klit ajm e st r a

b ier ze

u d zia ł

w zb r o d n i, kt ó r a n ast ą p ił a zap e w n e w e w sp ó ln y m d o m u Klit ajm e st r y i A j g i st o sa , b o — j a k z d a lsze g o ci ą g u o p o w ie ś ci w y n i k a — b ył a t am t e ż p r zy w ie zio n a j a k o b r an k a — Ka san d r a — có r k a Pr iam a. N i e w o l ­ n ica zd o b y t a b ył ab y p r zy w ie zio n a d o d a w n e g o d o m u A gam e m n o n a , a n ie zab r an a

n a u czt ę

do

dom u

A j g i st o sa .

Kasan d r ę

w ed łu g

d a lsze g o ci ą g u o p o w ie ś ci A ga m e m n o n a zab ił a sam a Klit ajm e st r a. L e c z n a jb a r d zie j ż a ł o sn y , j a k i p o sł y sza ł e m b y ł g ł o s c ó r k i Pr ia m a , K a sa n d r y ,

którą

p r zy

m n ie

za b ił a

zd r a d zie c k a

w y c ią g a łe m , a/ e o p a d ł y i r u n ą łe m su k a p o szł a so b ie , n ie r a c zą c sw ą m ia łe m

o d e jś ć

do

H a d e su .

N ie

n a zie m ię rę ką

Klit a jm e st r a :

g in ą c

rę ce

o d noża. A

ta

za m k n ą ć m i o c z u n i u st , g d y

m a sz

n ic

b a r d zie j

szk a r a d n e g o

i p sie g o n a d k o b ie t ę , k t ó r a t a ką r ze c z w sw y c h m y ś la c h u k n u je . O t o ja k ą

szk a r a d ę

w y m y ś liła

ona

g o t u ją c

ś m ie r ć

m a łż o n k o w i

sw e j

m ło d o ś ci.

I d r u gi r az w p ie ś n i X X I V zn ó w d u sza A ga m e m n o n a , sp o t k a w szy d u sze za b it y ch p r ze z O d y se u sza za l o t n i k ó w j e g o ż o n y Pe n e lo p y , p r ze ciw st a w ia j ą c cn o t l iw ą

i w ie r n ą

Pe n e lo p ę

sw o j e j w iar o ł o m n e j

ż o n ie , m ó w i: N i e t a k j a k c ó r k a T y n d a r e o s a , z b r o d n i a r k a , k t ó r a z a b i ł a m ę ż a sw e j m ło d o ś ci n ie sła w ą

— p o sę p n a p i e ś ń p ó j d z ie za n ią w ś w ia t i sw ą

ś c ig a ć b ę d zie k o b ie t y , n a w e t c n o t liw e .

41

Pr o r o cze b y ł y t e sł o w a , kt ó r e au t o r O d y s e i w ł o ż y ł w

u st a

A ga m e m n o n a . Klit ajm e st r a st ał a się sy m b o le m zb r o d n i t ak d ale ce , ż e w lit e r at u r ze ł a ciń sk ie j jej im ię o zn a cza ł o p o p r o st u m o r d e r czy n ię c zy cu d zo ł o ż n i cę . Ja k k o l w i e k , j a k j u ż w sp o m n iał am , w n ie k t ó r y ch t e k st ach p ó ź n ie jsze j lit e r at u r y gr e ck ie j p o j a w ia j ą się in n e e le m e n t y m it u w p e w n y m se n sie w y j a ś n i a j ą ce p o d ł o ż e zb r o d n i Kl it ajm e st r y, t o p r zyję t a j e st j e d n a k w e r sj a je j w i n y i o d p o w i e d zi a l n o ś ci za zb r o d n ię , co w ię ce j — p o d k r e ś l a się je j o k r u ci e ń st w o w o b e c jej i A gam e m n o n a d zi e ci —

Ele k t r y i Or e st e sa. Ele kt r ę

zm u sza d o

m ał ż e ń st w a z b ie d n ym w y r o b n ik ie m i d o ż y c i a w n ę d zy. Or e st e s r at u je się p r zed g r o ż ą cą m u ś m ie r cią u cie czk ą . Dzi e j e

Klit ajm e st r y

po

d o ko n an ej

b e zp ie czn a o b ję ł a w r a z z A j gi st o se m

zb r o d n i,

ch o ć

p a n o w a n ie w

z

p o zo r u

A r g o s, n ie

t o czy ł y się t ak gł a d k o , j a k d zie je H e le n y p o p o w r o cie d o Sp a r t y i d o m u M e n e lau sa. Z d zi e ci A ga m e m n o n a p o zo st ał a p r zy ż y c iu , p o za Elekt r ą , Ch r y so t e m is, r zad zi e j w y st ę p u j ą ca w le ge n d zie , u le gł a có r k a w d o m u m at ki. Tr ze ci a có r k a If ig e n ia zo st ał a zł o ż o n a p r ze z o jca w o f ie r ze p r zed w y r u sze n ie m w y p r a w y d o Tr o i. Te n t r a gi czn y e p izo d w

d zie j a ch

r o d zi n y A ga m e m n o n a p r ze d st aw ił

Eu r y p id e s

w . d r a m acie I f i g e n i a w A u l i d z i e p o w st ał y m p r a w d o p o d o b n ie p o d k o n ie c ż y c i a Eu r y p id e sa , zn a czn i e p ó ź n ie j n iż O r e s t e s c zy E l e k t r a . W t ym d zie le Klit ajm e st r a j e st in n a n iż w O d y s e i i w in n y ch z t ej t e m at yk i w y r o sł y ch u t w o r a ch . Pr zy p o m n ij m y k r ó t k o t r e ś ć — A gam e m n o n j a k o w ó d z w szy st k i c h A c h a j ó w m a w y p ł y n ą ć z c a ł o ­ ś cią

flo t y

pod

Tr o ję .

Ś cią gn ą ł jed n ak

Ar t e m id y, p r ze k azy a n t y czn e p o d a ją A b y p r ze b ł a ga ć A r t e m id ę sw o j ą

n a sie b ie

gn ie w

b o gin i

k il k a p r zy czy n t e go gn i e w u .

p o w in ie n jej b y ł zł o ż y ć w o f ie r ze có r k ę

If ige n ię . Za sp r a w ą A r t e m id y f lo t a gr e ck a n ie m o ż e r u szy ć

z A u l i s, w iat r y są p r ze ciw n e . W r e szcie Ka lch a s o zn aj m ił A g a m e m n o n o w i, ż e t y lk o t a o f iar a u m o ż l iw i w y p r a w ę . Po w a h a n i a ch , p o d n acisk ie m

M e n e lau sa A ga m e m n o n d e cy d u j e się

Klit ajm e st r y, ab y p r zy sł a ł a If ig e n ię , p o n ie w a ż

i w y sy ł a list d o

m u si j ą

w yd ać

za

A ch il le sa . W in n ym w y p a d k u A c h i l l e s n ie w e ź m ie u d ział u w w y ­ p r aw ie . Po t e m A ga m e m n o n c h c e co f n ą ć t ę d e cy zję , zr e zy g n o w a ć z w y p r a w y , ale w

k o ń cu , k ie d y n aw e t

M e n e la u s w y c o f u j e się

z ż ą d an ia t akie j o f iar y, A ga m e m n o n u st ę p u je p r ze d o p in ią w o j sk a. Ty m cza se m

z có r k ą

p r zy b y w a

Klit ajm e st r a

p r ze k o n an a, ż e

j e d zie n a ś l u b có r k i, p r zy w o zi t e ż m a lu t k ie go Or e st e sa i j e st czu ł ą , 4 2

se r d e czn ą

m at k ą

i k o ch a j ą cą

A r g o s p r ze d ś lu b e m

ż o n ą . N ie c h c e j e d n a k w r ó c i ć

If ig e n ii , d o c ze g o j ą

A ga m e m n o n

do

r ó ż n ym i

sp o so b a m i n am aw ia. Ch c e sam a w y d a ć có r k ę zg o d n i e z o b y c za ­ ja m i, w y p y t u j e d o k ł a d n ie

k im

j e st

n ar ze czo n y , c zy g o d n y j e st

If ige n ii . Pr a w d a

w y c h o d zi

na jaw ,

bo

p r zy b y w a

A ch ille s

n ic

n ie

w i e d zą c y o r ze k o m ym m ał ż e ń st w ie . Klit ajm e st r a b ł a ga o r at u n ek d la có r k i n aj p ie r w A ch i l l e sa , p o t em A ga m e m n o n a . Kie d y jej p r o ś b y n ie d ział aj ą , n ast ę p u je m o n o lo g za p o w i a d a j ą cy w r o g o ś ć Klit ajm e st r y (1 1 4 6 -1 1 6 3 ) W ię c t er a z słu c h a j. B ę d ę

m ó w ić ja sn o

I n ie p o t r ze b a n a w st ę p ie za g a d e k . P o p ie r w sz e , p i e r w s z y t o b ę d z ie m ó j za r zu t . W b r e w w o ł i w z i ą ł e ś m n i e , p o j ą ł e ś si ł ą . M ę ż a p ie r w sze g o , Ta n t a ła , za b iw szy , A

d zie c k o m o je zm ia ż d ż y łe ś o zie m ię

g w a łt o w n ie o d m y ch p ie r si o d erw a n e. Sy n o w i e D ze u sa , o b a j m o i b r a cia . N a ś w ie t n y c h k o n ia c h n a c ie b ie r u szy li. L e c z st a r y o j c ie c , T y n d a r , c i ę B o ś g o u b ła g a ł

—

o ca lił.

i w zią łe ś m n ie w ło ż e .

P o t e m , p o ś w i a d c z y s z , p o g o d z o n a z l o se m , W d o m u d la c ie b ie b y ła m W ier n a w

b e z za r zu t u .

t y m zw ią z k u i o t o t r o sk liw a .

A b y p o m n a ż a ć t w e m ie n ie

g d y ś w c h o d ził

—

g d y ś w y c h o d ził , c ie szy ł e ś się

/

Rza d k i to p o łó w

sz c zę ś c ie m .

d la m ę ż c z y z n y t a k a

ż o n a , o lic h e b y w a ł a t w ie j

i k o ń c zy t o d ł u g i e w e zw a n ie za p o w i e d zią , co b ę d zie , k ie d y A g a m e ­ m n o n w r ó ci (w . 1 1 8 0 - 1 1 8 4 ) : P r ze c ie ż st a r czy ło b y p a r u sł ó w Aż ebym

Ta k c ię p r zy ję ły , j a k się A

t w o ich

i ja , i d w ie m ło d sze c ó r k i p r zy ją ć g o d zi.

w ię c , n a b o g ó w , t y m n ie n ie p r zy m u sza j.

Bym

b y ła t w o im

w r o g ie m , a t y m o im . (tłu m . J . Ł a n o w s k a )

W t ej t r a ge d ii, n ap isan e j j e d n a k p o E l e k t r z e i p o O r e s t e s i e , Klit aj m e st r a w y st ę p u j e j a k o k o ch a j ą ca m at ka i p o p r aw n a, w ie r n a ż o n a.

Eu r y p id e s w r ó c i ł w i ę c d o

t ej

b o h at e r k i

in n y ch

t r a ge d ii. 4 3

p r ze d st aw ia j ą c ją in acze j, j a k b y d o p ie r o p o d w p ł y w e m st r at y If ige n ii st ał a się ż ą d n ą ze m st y k o b ie t ą . Te n w ą t e k m it u o A g a m e m n o n i e i o f ie r ze If ig e n ii w p o j a w ił się

zn a czn i e w cze ś n ie j , p r zed d zi e ł e m

A u lis

Eu r yp id e sa. Ch o ć

m o ż e in acze j b ył u ję t y, z t r a k t u j ą cy ch t en m o t y w d zie ł za c h o w a ł y się t y lk o f r agm e n t y. Za p e w n e b o h at e r k ą b ył a If ig e n ia , k t ó r ą zr e szt ą Ar t e m id a u r at o w ał a i p r ze n io sł a d o k r aju Ta u r ó w . Ja k o j e szc ze d r u gi m o t y w d ział an ia Klit ajm e st r y w y st ę p u j e u A j sc h y l o sa za zd r o ś ć 0 Kasan d r ę , kt ó r ą A ga m e m n o n p r zy w i ó zł so b ie z Tr o i. Pr ze w aż a j e d n a k w t r a d y cj i lit e r ack ie j zł o w r o ga p o st a ć Kl it ajm e st r y, k o b ie t y siln e j, zd e cy d o w an e j, b e z sk r u p u ł ó w p r ze p r o w ad zaj ą ce j sw o j ą w o lę . Za sw o j ą zb r o d n ię zo st ał a i o n a u k ar an a. W p ie r w sze j czę ś ci t r y lo gii A j sc h y l o sa , A g a m e m n o n , st r aż n ik p o st a w io n y na cza t a ch , a b y u p r ze d zić

o sy g n a l e zw i a st u j ą cy m

u p a d e k Tr o i, o d Klit ajm e st r y m iał t o p o le ce n ie , n ie o d A j g i st a , j ak p o d ał a w e r sj a w O d y s e i (w . 9 - 1 0 ) : Ta k a w o la p a n i, m ę sk i e g o d u c h a , m ę sk ic h p r ze m y ś le ń

n ie w ia st y .

Ch ó r j e d n a k p r zy p o m in a o f iar ę

If ige n ii i p eł en j e st o b aw , j a k

się d alej p o t o czą sp r a w y p o p o w r o cie A ga m e m n o n a . Klit ajm e st r a ci e szy się w o b e c h er o ld a, k t ó r y p r zyn o si w i e ś ć o p o w r o cie A g a m e m ­ n o n a, w y r aż a r ad o ś ć i p r a gn ie n ie j a k n a j szy b sze g o p o w r o t u m ę ż a. W it a g o t e ż r ad o ś n ie , p o d st ę p n ie w r aca d o d o m u i t am g o zab ij a, 1 je st p r ze k o n a n a o sw o j e j r acji, m ś ci o f iar ę If ig e n ii i liczn e zd r a d y A gam e m n o n a . A j g i st o s n ie b ie r ze u d zi ał u w

m o r d e r st w ie , ch ó r

w y r zu ca m u t ch ó r zo st w o , ale k o r zyst a z czy n u Klit ajm e st r y i w r az z n ią r zą d zi w A r go s. Pam ię ci o j ca p o zo st a ją j e d n a k w ie r n i Elekt r a i Or e st e s, ch o w ą n y na o b czy ź n ie . O r e st e s w r aca, sp o t y k a Elekt r ę sk ł a d a j ą cą o f i ar y na gr o b ie o jca i n a m aw iaj ą cą g o d o p o m szcze n ia ś m ie r ci o jca. N ie p o zn an y d o st aje się d o d o m u Klit ajm est r y j ak o o b cy g o ś ć , zab ij a A j gist a, a p o t em m at kę m im o je j p r ó ś b . So f o k l e s m o cn ie j ch y b a p o d k r e ś la n ie szczę sn ą sy t u a cj ę Klit ajm e st r y p o ś m ie r ci A ga m e m n o n a . Elekt r a za p r zy się gł a ze m st ę i w y r zu ca je j st ale ś m ie r ć o jca. Klit ajm e st r a ż y j e w st r ach u p r zed p o w r o t e m Or e st e sa. I t u w y st ę p u j e ś m ie r ć If ig e n ii j a k o u sp r a w ie d liw ie n ie czy n u

Kl it ajm e st r y, ale Elek t r a t e go j ak o

u sp r a w ie d liw ie n ia n ie p r zyjm u je i Klit ajm e st r a g i n i e z r ą k Or e st e sa. 4 4

M o t y w w y t ł u m a cze n ia p o st ę p k u Klit aj m e st r y ż ale m d o m ę ż a za zł o ż e n ie w

o f ie r ze If ig e n ii , p o d j ę t y p r ze z Eu r yp id e sa w

If ig e n ii

n ie b y ł p o d k r e ś lo n y w e w cze ś n i e j szy ch j e g o d r am at ach O r e s t e s i E l e k t r a , c h o ć i w n ich Klit ajm e st r a j e st n ie co ł a go d n ie jsza . w A u / id zie

Eu r y p id e s t e ż

w p r o w a d ził d o

m it u e le m e n t m ał ż e ń st w a

Elek t r y

z b ie d n ym r o ln ik ie m a r giw sk im , ale b o h at e r k ą szt u k i Eu r y p id e sa je st Elekt r a, a n ie Klit ajm est r a. U n ie go j e d n a k t ak ż e t o Klit ajm e st r a j e st w i n n a ś m ie r ci A ga m e m n o n a i n ie szczę ś cia sw y c h d zie ci. I t u t aj ż yj e ona w

st r a ch u

d r ę czo n a zł y m i sn am i za p o w i a d a j ą cy m i

pow rót

Or e st e sa i ś m ie r ć z j e g o rę ki. Tł u m a c zy się p r zed Elekt r ą zgł ad ze n ie m p r ze z A g a m e m n o n a If ig e n ii i w p r o w ad ze n ie m d o d o m u Kasan d r y jako

n a ł o ż n icy .

N ie p r zy jm u je i t u t aj

Elek t r a t e go t ł u m acze n ia ,

d o w o d zą c, ż e m at k a o d p o czą t k u b ył a zł ą , szu k a j ą cą

k o ch a n k a

ż o n ą , a k r zy w d y , kt ó r e w r az z A j gi st e m w y r zą d zi ł a sw o i m d zi e cio m , b y ł y go r sze o d ś m ie r ci. Klit ajm e st r a g in ie , a ch ó r p r zy zn aje r ację Ele k t r ze (w . 1 1 8 5 - 1 1 8 9 ) : /

j a ! O l o sie t w ó j, lo sie .

M atko

—

r o d zic ie lk o !

St r a s z n y c h n a d w y r a z b o l e ś c i D o zn a ła ś z rą k t w y ch d zie ci /

sł u s z n ie sp ł a c ił a ś m o r d e r st w o n a i c h o jc u .

W

sk r e ś l o n y ch

w y ż e j sy lw e t k a ch t r ze ch

le ge n d g r e ck ich , p o m in ię t o z

n a j d a w n i e j szą

„ f at aln y ch "

p o w ią za n ie p e w n y ch

r e ligią , t ak ż e

z ca ł o ś cią

m it u

k o b ie t

ich m o t y w ó w o

A t r y d a ch , ze

zm ia n am i w r e l ig ij n o ś ci gr e ck ie j c zy ż y c ia sp o ł e czn e go , p o m in ię t o t ak ż e

r ó ż n ice

w y n i k a j ą ce

z

o d m ie n n o ś ci

p o d e jś cia

do

t em at u

lit e r ack ie go p o szcze g ó ln y ch au t o r ó w . Tu szł o o w y d o b y cie sy lw e t e k b o h at e r e k m it y czn y ch i li t e r ack ich , kt ó r e p o zo st a ł y ż y w e w k u lt u r ze Gr e cj i k la sy czn e j i c za só w p ó ź n i e j szy ch i są t ak ż e p e w n ym ś w i a d e c ­ t w e m st o su n k u Gr e k ó w d o n am ię t n o ś ci k o b ie cy ch — st r e szcza g o ch y b a d w u w i e r sz p r zo d o w n icy ch ó r u w Eu r y p id e so w y m O r e s t e s i e (w . 6 0 5 - 6 0 6 ) : K o b i e t y za w sz e b y w a ł y p r ze sz k o d ą D ła m ę ż c zy zn , lo s ic h w ik ła ją c i n iszc zą c.

N ie in acze j b r zm i za k o ń cze n ie zn a n e j S a t y r y n a k o b i e t y Se m o n id e sa (V II w . p .n .e .): 45

Ż e lo s je d n a k i n a s łą czy , n ie w ie m y . B o Z e u s k o b ie t ę g łó w n y m

zie m

u czy n ił,

N ie st a r g a ln y m i n a s sp ę t a ł w ię za m i. St ą d t e ż i H a d e s p r zy ją ł t y ch , c o w b o ju O d d a li k ie d y ś ż y c i e za k o b ie t ę ( tłu m . J .

D a n ie ie w ic z )

A l e w t ym sam y m u t w o r ze (w . 8 3 - 9 3 ) sp o t y k a m y t e ż o p is j e d y n e g o w e d ł u g p o e t y p o zy t y w n e g o t y p u k o b ie t y: O st a t n ia z p s z c z o ł y p o w st a ł a . Sz c z ę ś l i w y Kt o taką p o ją ł

—

je d y n ą

b e z sk a zy .

P r z y n ie j r o zk w it a i r o ś n ie m a ją t ek . Ko ch a n a , z m ę ż e m k o ch a n y m , st a r o ś ci D o ż y w a w g r o n ie p ię k n y c h , sł a w n y c h d zie ci. W ś r ó d w szy st k ic h k o b ie t o n a się /

w y r ó ż n ia

w d zię k r o zle w a w o k ó ł sie b ie b o sk i.

N ie lu b i sie d zie ć Za czn ą

w ś r ó d k o b ie t , g d y o n e

o sp r a w a ch A f r o d y t y g a d a ć .

To n a jm ą d r ze jsze i n a jle p sze ż o n y . Ja k i c h m ę ż c z y z n o m Z e u s w

d a r ze u ż y c za .

(tłu m . J .

D a n ie ie w ic z )

I je d e n t ak i id e ał k o b ie cy ch cn ó t w p o ję ciu G r e k ó w sp o t y k a m y w ś r ó d b o h at e r e k cy k lu t r o j ań sk ie go . By ł a n ią ż o n a O d y se u sza — Pe n e lo p a, w ci e l e n ie k o b ie ce j w i e r n o ś ci, w zó r , k t ó r y u t r w alił się w

lit er at u r ze

i szt u ce

an t y czn e j

w ie k ó w

n ast ę p n y ch ,

d aje t e ż

ś w i a d e ct w o ist o cie st o su n k u G r e k ó w d o k o b ie t . O d y se u sz, kr ó l w y sp y

It aki, w y r u sza j ą c w r a z z in n ym i A ch a j a m i

na w yp r aw ę

p r ze ciw k o Tr o i, zo st a w i ł w d o m u ż o n ę Pe n e lo p ę z m alu t k im syn e m Te le m ach e m . W o jn a t r o j ań sk a w e d ł u g le ge n d y t r w ał a d zi e si ę ć lat i ci z w o d zó w a ch a j sk i ch , k t ó r zy j ą p r ze ż yli, w r ó cil i d o o p u szczo n y ch d o m ó w , j e d n i w cze ś n i e j , in n i p ó ź n ie j, zale ż n ie o d p o m y ś ln o ś ci w i at r ó w , p r zy ch y ln o ś ci b o g ó w i p r zy gó d w p o d r ó ż y p o w r o t n e j . W k aż d ym r azie b y ł y t o p o w r o t y w st o su n k o w o n ie d ł u gim cza sie p o p r ze d zo n e zw y k l e w i e ś c i ą

o

ich

lo sach

i d r o g a ch

pow rotu.

To w a r zy sze w y p r a w y , a n ie r az p r zy ch y ln i b o g o w i e d b a li o t o , ab y r o d zin y d o w ia d y w a ł y się j a k n ajp r ę d ze j c o się d zie je z ich n a j b l i ż ­ szy m i w d r o d ze p o w r o t n e j p o ci ę ż k i ch t r u d ach w o j n y t r o jań sk i e j. Ty l k o O d y se u sz n ie w r a ca ł d ł u go , Pe n e lo p a i j e g o o j cie c Lae r t e s w ie d zie li j e d y n ie , ż e p r ze ż y ł w o j n ę , ale p r ze z d zi e si ę ć d ł u g i ch lat 4 6

p r zy ch o d ził y r ó ż n e d zi w n e w i e ś c i o j e g o d a l szy c h p r zy go d a ch i n ie w i a d o m o b y ł o c zy i k ie d y w r ó ci, c zy ż y j e c zy t e ż zg i n ą ł w p o w r o t n e j w ę d r ó w ce . D r u gi e p o s H o m e r o w y ,

p o ś w i ę co n y j e st o p iso w i

O d y se ja ,

p r zy gó d O d y se u sza , p e w n ą j e d n a k r o lę w t ym u t w o r ze o d gr y w a j ą t ak ż e d zie j e o cze k u j ą ce j g o w d o m u Pe n e lo p y . O d r azu w p ie r w ­ szy c h w i e r sza ch O d y s e i o cię ż k ie j sy t u a cj i w o p u szczo n y m p r ze z O d y se u sza d o m u m ó w i j e g o sy n Te le m ach : Z n i k ł b e z ś la d u , b e z w ie ś c i, a m n ie z o st a w ił zg r y zo t ę

i p ła cz.

/ n i e t y lk o za n im p ł a c z ę i j ę c z ę , b o g o w i e s p r a w i l i m i i n n e z ł e t r o sk i. Ja c y b o w i e m są

n a jzn a k o m it si p a n o w ie n a w y sp a c h , w D u lic h io n ie ,

n a Sa m e , w l e s i s t y m D z a k y n c i e , i l u i c h t e ż p a n u j e w g ó r z y s t e j I t a c e , t yłu

o

m o ją

m atkę

się

st a r a

i

m ój

dom

o d p y ch a zło w r o g ic h ś lu b ó w , a n i sp e łn ić

o b ja d a .

ona

a n i n ie

n ie m o ż e. ł t a k m ó j d o m

(t ł u m . J. Pa r a n d o w sk i).

n iszc ze je . P r ę d k o i m n ie sa m e g o r o zsza r p ią

W o b e c b o w ie m

A

p r ze d ł u ż ają ce j się

n ie o b e cn o ś ci

O d y se u sza

i p r ze k o n an iu o j e g o ś m ie r ci m o ż n i z o k o l iczn y ch w y sp u b ie ga li się 0 r ę kę Pe n e lo p y , b y w t en sp o só b o si ą g n ą ć w ł a d zę n a It ace i w e j ś ć w p o sia d a n ie zn a c zn e g o m ają t k u O d y se u sza . Z ca ł o ś ci w zm ia n e k 1 alu zj i d o sy t u a cj i

na

It ace r o zsia n y ch

d o m y ś la ć , ż e w o b e c m ał o le t n o ś ci sy n a

w

u t w o r ze m o ż n a się

Pe n e lo p a p r zy p o m o cy

p o zo st a w io n y ch p r ze z O d y se u sza d o r a d có w zar zą d zał a m ają t k ie m , c o o d b ie ga ł o o d p r zy ję t ych o b y cza j ó w . A l e n ikt n ie o b ją ł p ie r w sze go m ie jsca n a It ace, b o o j ci e c O d y se u sza — Laer t es, j u ż b ar d zo st ar y, ż y ł n a u b o czu w sw o i m d o m u , a sy n O d y se u sza le d w o d o r ast ał . Ty m cza se m

Pe n e lo p a m am ił a za l o t n i k ó w

n ad zie ją , ż e k t ó r e go ś

z n ich w y b ie r ze , ale ci ą g l e o d w le k ał a. W r e szcie Te le m a ch

za

r ad ą

b o g i n i A t e n y zw o ł a ł lu d

It aki

i p r o sił o p o m o c, a b y za l o t n i cy p r ze st ali o g a ł a ca ć j e g o d o m st al e w n im p r ze b y w a j ą c i u czt u ją c, n i szczą c w t en sp o só b j e g o za so b y . N a t o j e d n a k j e d e n z za l o t n i k ó w w y st ą p ił z o sk ar ż e n ie m Pe n e lo p y : Ju ż

m in ą ł t r ze ci r o k

a

n ie b a w e m

u p ły n ie

i

czw a r t y ,

odką d

t u m a n i se r c a A c h a j ó w . W szy st k im r o b i n a d zie ję , k a ż d e m u o b ie c u je , o r ę d zia p o sy ł a , a u k n u ła

w

sw y m

n i c h w ie lk ą

w

d u ch u

d e lik a t n ą

in n e g o

sk o ń czy ć

za m ie r za .

O t o ja k i p o d st ę p

p o k o ju k r o sn a i za c zę ła t k a ć n a

t k a n in ę , a n a m p o w ia d a : „ C h ł o p c y za lo t n ic y ,

u m a r ł b o s k i O d y s, a le c h o ć n a jp ie r w

co

ł o n ie : u st a w ił a w

t a k w a m sp ie szn o d o ś lu b u , p o zw ó lc ie

t ę sza t ę , b y m i się

p r zę d za n ie zm a r n o w a ła ; m a

Al

to b y ć

g i e z ł o g r o b o w e d la h e r o sa

o kru tn a

p o w a liła

m ę sk ie se r c e .

drę tw ą

O d t ą d za

La e r t e sa , g d y b y g o

ś m ie r c ią d n ia

Ta k

tka na

w ie lk ich

p r u je p r z y ł u c zy w ie . P r ze z t r zy ła t a się

m ó w iła

k t ó r a ś z k o b ie t , zn a ją c a

p ię k n ą

t k a n in ę

i m u sia ła

i

z tym

d o la

u słu ch a ło

k r o sn a c h , a

w

n o cy

u k ry w a ła i zw o d ziła

A c h a jó w . L e c z g d y n a d sze d ł c zw a r t y r o k a z n im się

k ie d y ś

w io sn a , w y g a d a ła

t a je m n ic ę . Z a s k o c z y liś m y ją , j a k p r u ła

d o k o ń czy ć

w brew

w o li

(t ł u m . J. Par an -

d o w sk i ). Ta k w i ę c o d r azu w zo st a ł y m o m e n t y d zi e j ó w t r ad y cj i

gr e ck ie j

sy m b o le m

p ie r w sze j p ie ś n i O d y s e i p r ze d st aw io n e Pe n e lo p y , k t ó r e w e szł y n a t r w ał e d o

i za d e c y d o w a ł y

id e aln e j,

w iern ej

o t ym , ż e

m ę ż ow i

ż o n y,

Pe n e lo p a st ał a się st r a ż n iczk i

o g n i sk a

d o m o w e go . Za r ó w n o j e szcze w n ie k t ó r y ch u st ę p ach O d y s e i , w t r a­ d y cj i an t yczn e j , j a k i w p ó ź n ie j sze j k u lt u r ze e u r o p e jsk ie j Pe n e lo p a w y st ę p u j e j a k o p r ze ciw st a w ie n i e zb r o d n i cze j , w ia r o ł o m n e j Kl i t a j ­ m est r y. A je j ch y t r y p o m y sł t k an ia t k a n in y w d zie ń , a p r u cia w n o cy , ab y o szu k a ć za l o t n i k ó w i zy sk a ć na cza si e st ał się

p r zy sł o w io w y

i w sze d ł na t r w ał e d o lit e r at u r y ś w iat o w e j. Te n w ize r u n e k id e aln e j ż o n y i m at ki r o b ił t ym p o d k r e ś la jej zu p e ł n ie

w i ę k sze w r aż e n ie , ż e le ge n d a Pe n e lo p y sam o t n ą

w a lk ę

o

u t r zym an ie w

ca ł o ś ci

d zie d zict w a O d y se u sza i w y t r w a n ie w o p o r ze w o b e c za lo t n ik ó w . O j ci e c i b r acia

Pe n e l o p y ż y j ą

zm ar ła z r o zp a czy , w

g d zi e ś

d ale k o , m at k a O d y se u sza

p ie ś n i X V o p o w ia d a o n iej O d y se u szo w i ,

k r yją ce m u się w p r ze b r an iu st ar e go ż e b r ak a, w ie r n y p am ię ci sw e g o p an a p ast e r z Eu m aj o s: A sy n e m ż y ją

ś m ie r c ią

ona

zg in ę ła

z ż a łu

za

sw o im

sła w n y m

t a k ż a ło sn ą , ż e o b y n ik t t a k n ie u m a r ł z t y ch , c o

tu

— p r z y j a c i ó ł m o i c h i d o b r o c z y ń c ó w . O j ci e c O d y se u sza Lae r t e s

ż yj e na w si w sw o j e j w i n n i c y , ale je j w o gó le n ie o p u szcza . M ó w i ą , ż e n ie z a c h o d z i o n w c a le d o m ia st a , s i e d z i g d z i e ś n a w s i ze sw o j ą zg r y zo t ą .

Te le m a ch aż d o p o czą t k u o p o w ie ś ci zaw ar t e j w O d y s e i

b y ł zb y t m ł o d y, b y w e sp r ze ć m at kę . Ta k w i ę c sam o t n a k o b ie t a, na w y sp i e

o d d alo n e j

od

in n y ch

oś ro dkó w

A ch ajó w

ch r o n i

dom

r o d zin n y m im o b r ak u w i e ś ci o d m ę ż a. W t ej sam e j j e d n a k O d y s e i b ad acze w sp ó ł cze ś n i t r o p ią ś l a d y zd a j ą ce się w sk a zy w a ć , ż e w p ie r w o t n e j f o r m je t e go m it u Pe n e lo p a n ie b ył a m o ż e aż t ak n ie sk azit e ln ą p o st a cią , j a k ch cia ł a j ą w i d zi e ć n a p o d st aw ie w y ż e j p r zy t o czo n y ch f a k t ó w t r a d y cj a gr e ck a. Ju ż w cy t o w an e j w y ż e j o p o w ie ś ci Te le m a ch a j e st w zm ia n k a o t ym , ż e 4 8

Pe n e lo p a an i n ie o d p y ch a p r o p o zy cj i p o n o w n e g o m ał ż e ń st w a, an i je j p r zy ją ć

n ie m o ż e.

N ie zu p e ł n ie t e ż j e d n o zn a czn e j e st d alsze

za ch o w a n i e się Pe n e lo p y w o b e c zalo t n ik ó w . O t ó ż Pe n e lo p a p o jaw ia si ę o so b iś ci e p o ś r ó d u czt u j ą cy ch za l o t n i k ó w a ż czt e r y r azy. W o b e c n ie o b e cn o ś ci w

ś w ie cie

je j

m ę ż a j e st

H o m e r o w y ch

to

p o st ę p o w an ie

dw orów

ż ony

n ie zw y k ł e ,

w ład có w

b io r ą

ch o ć u d zia ł

w u czt a ch p r ze z n ich w y d a w a n y c h d ia ich g o ś ci. Pie r w szy r az p o ja w ia się Pe n e lo p a w ś r ó d za l o t n i k ó w w p ie ś n i I (1 , 3 3 0 n .n .), g d y p r zy b y w a w t o w a r zy st w ie d w ó ch sł u ż ą cy ch , o p u ś c i w szy n a t w ar z zasł o n ę , ś ci ą g n i ę t a p ie ś n ią

o sm u t n ym p o ­

w r o cie b o h at e r ó w sp o d Tr o i, w y k o n y w a n ą p r ze z ao jd ę . Pe n e lo p a w y szł a ze sw o j e j k o m n a t y na d ź w ię k t ej p ie ś n i p o r u szają ce j jej sm u t e k , a b y p r o sić

o jej p r ze r w an ie . Pr zy w o ł a ł j ą

d o p o r zą d k u

Te le m ach : W r a c a j d o s i e b i e i p i l n u j s w o j e j r o b o t y , k r o s i e n i k ą d z i e ł i , i sł u ż b ę za p ę d za j d o p r a cy . Sł o w o d o m ę ż ó w n a le ż y , a ze w szy st k ic h do

m n ie

n a jb a r d zie j,

bo

m o ja

w ł a d za

w

tym

dom u.

Pe n e lo p a

p o sł u ch a ł a . A na t o z a l o t n i c y p o d n i e ś l i w r z a s k w c i e n i s t y m m e g a ­ r o n ie

— w s z y s c y c h c i e li z n ią i ś ć d o ł o ż n ic y .

D r u gi r az w y ch o d zi d o za l o t n i k ó w (p ie ś ń X V I) , d o w i e d zi a w szy si ę , ż e k n u j ą sp ise k p r ze ciw k o p o w r acaj ą ce m u z p o d r ó ż y Te le m a ch o w i. Po t em w p ie ś n i X V I I I, t ym r azem za sp r a w ą b o g i n i A t e n y , kt ó r a j ą d o t e go sk ł o n ił a , ze sł a w szy jej o d p o w i e d n i se n . I t ym r azem c zy n i t o w t o w a r zy st w ie sł u ż ą c y c h z za sł o n ą n a t w ar zy . A t ak sam o p o ja w i się

na o st at n iej u czcie za l o t n i k ó w , zn ó w za sp r a w ą

n a­

t ch n ie n ia ze st r o n y A t e n y , a b y za p r o p o n o w a ć zalo t n ik o m za w o d y : kt ó r y z n ich zd o ł a n ap ią ć ł u k O d y se u sza i p r ze szy ć st r zał ą d w a n a ś ci e u st a w io n y ch

ró w no

toporów

t en

—

p o jm ie

ją

za

ż onę .

Ja k

w i a d o m o , ł u k zd o ł a ł n ap ią ć d o p ie r o sam O d y se u sz p r ze b y w a j ą cy n a d w o r ze w

p r ze b r an iu ż e b r ak a i n ie p o zn a n y p r ze z Pe n e lo p ę .

Po sł u ż y ł się n im p o t em , a b y p o za b i j a ć zalo t n ik ó w . Pie r w sze t y lk o o d b yło

si ę

p o ja w ie n ie się

z jej w ł asn e j

za ch o w a n i e m się

Pe n e lo p y w ś r ó d

w o l i , a n ie za sp r a w ą

za l o t n i k ó w

b o ga .

I b yło

n ie w ł a ś ciw y m , j a k w y n i k a z r e ak cji Te le m ach a.

Pe n e lo p a c a ł y c za s p o zw ala zalo t n ik o m m ie ć n ad zie ję , c h o ć p o d ­ st ę p am i o d w le k a sw ą o d p o w ie d ź . Kil k a k r o t n ie j e st m o w a o t ym , ż e Te le m a ch p o w in ie n j ą o d e sł a ć d o o jca, i t am n ie ch zd e cy d u j e w r az z o jce m , k t ó r e go z za l o t n i k ó w zaś lu b i. W X V p ie ś n i A t e n a p o ja w ia się

4 —

K o b ie ty a n t y k u

p r zy Te le m a ch u g o szc zą cy m 49

j e szcze u M e n e lau sa, ab y g o n a m ó w ić d o szy b k i e g o p o w r o t u na It ak ę . I t ak o t o p r ze m aw i a d o n ie go : Te le m a ch u

n ie

g o d zi

zo st a w iłe ś

sw o je

m ie n ie ,

t y lk o

zje d li,

n ie

n ie

a

się

d łu ż e j

w

dom u

r o zg r a b iłi

p r ze b y w a ć

tę

zg r a ję

p o za

dom em :

zu ch w a łą .

w szy st k ie g o ,

gd y

Ż eby

b ę d zie sz

ci tak

w ę d r o w a ł n a p r ó ż n o ! P r o ś j a k n a j p r ę d ze j g r o m k i e g o M e n e la o sa , b y c ię Ju ż

o d e sła ł, j e ś l i c h c e sz za st a ć b o w ie m

sw o im i w c ią ż n ie

o jcie c

i

b r a c ia

d a ra m i p r ze w y ż sza

w

dom u

n a le g a ją , on

tw ą

aby

n ie sk a zit e ln ą p o ś lu b iła

w szy st k ic h

m atkę .

Eu r y m a c h a :

za lo t n ik ó w ,

a je szc ze

w ia n o p o w ię k sza . Ż e b y c i b e z t w e j w ie d z y m a ją t k u z d o m u

w y n io sł a !

W ie sz p r z e c ie ż

ja k ie je st

se r ce

k o b ie t y :

w o li d b a ć

0 d o m t e g o , k o g o p o ś lu b i, o d a w n ie j sz y c h z a ś d z ie c ia c h i o zm a r ły m m a ł ż o n k u s w e j m ł o d o ś c i j u ż n ie p a m ię t a , n ie f r a so b liw a .

Je st t o w p r a w d zie se n t e n cja o g ó ln a o k o b ie t a ch , ale w y p o ­ w ie d zia n a w p e w n y m p o w ią za n iu z Pe n e lo p ą . Z t e go t yp u w zm i a ­ n ek o d w u zn a czn y m za c h o w a n i u się Pe n e lo p y p o w st a j e n ie co in n y o b r az w zo r o w e j

Pe n e lo p y , m ą d r ej k o b ie t y

(t e k st

O d y se i

n ie r az

p o d k r e ś la je j m ą d r o ś ć i sp r y t ), kt ó r a u m ie ję t n ie gr a na zw ł o k ę , n ie p o d e jm u ją c o st at e czn e j d e cy zj i , k r y j ą c się p o d p o zo r n ą b ie r n o ś cią 1 n ie za r ad n o ś ci ą . W p ie ś n i XV I Te le m a ch p o p o w r o cie ze sw e j w y p r a w y zap y t u je w ie r n e go sł u g ę Eu m ajo sa, c o się d zie je w d o m u , c zy m at k i w czasie j e g o n ie o b e cn o ś ci n ie p o ś lu b i ł k t ó r y ś z za l o t n i k ó w . I o t r zy m u j e o d p o w ie d ź : T r w a o n a m ę ż n i e w t r a w ią c n o c e i d n ie .

sw y m

dom u,

w

sm u t k u

i łza ch

Sa m j e d n a k Te le m a ch k il k a n a ś ci e w i e r szy d alej

m ó w i o sw o j e j m at ce: a u m o j e j m a t k i s e r c e n a d w o j e s i ę w a ż y : c z y m a t u p r zy m n ie p o zo st a ć i m ie ć

o d o m st a r a n ie p r z e z s z a c u n e k d la

m ę ż o w sk ie j ł o ż n ic y i z lę k u p r ze d g ło se m z A ch a jó w , k t ó r y je st w ś r ó d za lo t n ik ó w

lu d u , c z y t e ż p ó j ś ć za t y m n a jle p szy i d a je n a jw ię ce j.

W p ie ś n i X I X Pe n e lo p a r az j e szcze o p o w ia d a sw o j ą O d y se u szo w i k r yj ą ce m u się k t ó r e go

n ik t

z je go

p o d p o st a cią

b l i sk i ch

n ie

h ist o r ię

ż e b r ak a, O d y se u szo w i ,

p o zn ał w

p r ze b r an iu .

I t u t aj

p o d k r e ś la sw ó j sm u t e k p o o p u szcze n i u jej p r ze z m ę ż a, n a t a r czy w o ś ć zalo t n ik ó w , sw ó j p o d st ę p z t k an ie m i p r u cie m t k an in y . O d y se u sz n ie p o zn a n y zm y ś l a ż y c i o r y s i o p o w ia d a , ż e g o ś c i ł w sw o im d o m u jej m ę ż a w r a ca j ą c e g o sp o d Tr o i i za p o w i a d a r y ch ł y jego pow rót . O d y se u sza r o zp o zn ał a j e g o d a w n a p ia st u n k a Eu r yk le ja, ale na 5 0

je go proś b ę

p r ze m ilczał a sw o j e o d k r y cie , a t y m czase m

Pe n e lo p a

p o st a n o w ił a w y p r ó b o w a ć za l o t n i k ó w , k aż ą c im n ap ią ć ł u k O d y sa, i p r ze st r ze lić d w a n a ś ci e t o p o r ó w , o b ie cu j ą c w y j ś ć za t e go , k t ó r y p o t r af i t e go d o k o n a ć . N i e p r ze szli p r ze z t ę ukryt y w

ż e b r a czy ch

sza t a ch

próbę

O d y se u sz p r zy

zal o t n i cy , ale

p o m o cy w t a j e m ­

n iczo n y ch Te le m a ch a , Eu m aj o sa i Eu r y k l e i za w ł a d n ą ł ł u k i e m i z ł a t ­ w o ś cią

w y k o n a ł zad an ie .

Kie d y zw y c i ę zc a

p o k o n a ł w szy st k ich

za l o t n i k ó w , n ie u f n a Pe n e lo p a p o d d ał a g o p o d st ę p n e m u e g za m i n o ­ w i , ab y sp r a w d zi ć , c zy t o j e st n ap r a w d ę jej m ą ż . Kazał a p r ze n ie ś ć j e g o ł o ż e , b o t y l k o O d y se u sz m ó gł w i e d zie ć , ż e w y k o n a ł sam t o ł o ż e n a p o d st a w ie z p n ia o l iw k i g ł ę b o k o w r o sł e g o w zie m ię , i ż e n ie m o ż n a w i ę c b y ł o g o p r ze n ie ś ć . Kie d y w i ę c ó w n ie zn an y p r zy b y sz o p o w ie d zi a ł , j a k t o ł o ż e b u d o w ał , n ast ą p ił o w r e szcie p e ł n e r o zp o ­ zn an ie . W t r a d y cj i gr e ck ie j p o zo st a ł a n ie Pe n e lo p a w a h a j ą ca się m ię d zy w i e r n o ś cią p am ię ci m ę ż a a p o n o w n y m zam ą ż p ó j ś cie m , le cz j e d y n ie cn o t l iw a , w ie r n a m ę ż o w i, p il n u j ą ca d o m u k o b ie t a, t ak j a k t o w X X I V p ie ś n i p r ze p o w ie d zia ł d u ch A gam e m n o n a : Ja k ż e tak

c zy st e se r ce b y ło

w ie r n ie

za g in ie

p a m ię t a ła

sła w a

w d zię czn ą

je j

m ę ża

p o d a d zą

sw e j

m ło d o ś c i!

n ie ś m ie r t e ln i

N ig d y

zie m ia n o m

n ie

p ie ś ń

k u c z c i m ą d r e j P e n e lo p y .

Po zy t y w n a w szy st k im

cn ó t ,

u m ą d r e j P e n e lo p y , c ó r y łk a r io sa , ż e

O d y ssa ,

b o h at e r k a

m it u

h e r o iczn e go

b ył a

w ię c

p r ze d e

id eałe m w i e r n o ś ci i d b a ł o ś ci o d o m . Tr a d y cj a gr e ck a

zn ał a j e d n a k i in n e p o zy t y w n e w o d c zu ci u Gr e k ó w p o st a ci m it u , p r ze d st aw ia n e w d r am at ach V w ie k u j a k o b ar d zo siln e i n d y w i d u a l ­ n o ś ci. W g r u n ci e r ze czy j e d n a k ich g ł ó w n y m t yt u ł e m d o c h w a ł y b ył o o d w a ż n e sp e ł n ian ie o b o w ią zk u w o b e c r o d zi n y. W ar t o t u m o ż e p r ze d st a w ić d w ie b o h at e r k i d r a m at ó w g r e ck ich , k t ó r e t ak ż e w e szł y n a t r w ał e d o k u lt u r y c za só w p ó ź n i e j szy ch j a k o sy m b o le p e w n y ch za ch o w a ń . Je d n ą z n ich b ył a Elek t r a, có r k a A g a m e m n o n a i Klit ajm e st r y. W p r ze ciw i e ń st w ie d o b o h at e r e k d o t ą d w t ym r o zd ziale o p isa n y ch Elek t r a n ie p o ja w ia ł a się an i w e p o sie an i w t r a d y cj i m ają ce j sw e k o r ze n ie w n ajd aw n ie j sze j t r ad ycji r e ligijn e j gr e ck ie j. Lo sy jej są ś ciś le zw i ą za n e z m it em o lo sa ch r o d u A t r y d ó w , a szc ze g ó l n i e ze zb r o d n ią Klit ajm e st r y, w y d a je się j e d n a k p o st a cią st w o r zo n ą p r ze d e w szy st k im p r ze z t r ó jcę w ie l k ich t r a gik ó w gr e ck ich : A j sch y l o sa , So f o k l e sa i Eu r y ­ p id e sa. Po czą t k i t ej w e r sj i m it u , k t ó r ą sp o t y k a m y u a t t y ck ich d r a m a ­ 51

t u r gó w , się ga j ą p r ze ło m u w ie k u V II i V I i w y st ę p o w a ł y w t w ó r czo ś ci p o e t y sy c y l i j sk i e g o St e si ch o r o sa , kt ó r ej t r e ś ć o d t w ar zam y j e d y n ie n a p o d st a w ie za c h o w a n y c h u p ó ź n i e j szy ch p isar zy w zm ia n e k , cy t a t ó w , f r agm e n t ó w . O t ó ż zg o d n i e z w ie r ze n ia m i za b ó j st w o w y ­ m agał o ze m st y ze st r o n y r o d zin y za m o r d o w a n e go . D u sza b o w ie m zm ar ł e go ś m ie r cią

gw ałt o w n ą

m ę k i sp o w o d o w a n e n agł ą

z r ę ki za b ó j c y cie r p iał a w

i n ie za sł u ż o n ą

H ad e sie

ś m ie r cią . Je j ż al m o gł o

u k o ić t y lk o u k ar an ie w i n n e g o , o b o w ią ze k w y k o n a n i a k ar y sp o c zy ­ w ał p r zed e w szy st k im na sy n u zm ar ł e go . W p r zy p a d k u A gam e m n o n a t ym m ś cicie le m

p o w in ie n b y ł b y ć

Or e st e s. Te d a w n e w ie r ze n ia

u le gał y o c zy w i ś c i e zm ia n o m w r az z o gr a n icza n ie m ze m st y r o d o w e j p r ze z u k szt a ł t o w an e j u ż p ań st w o gr e ck ie — p o l i s i za ch o d zą cy m i zm ian am i n ie t y lk o w sy st e m ie p r aw n ym , ale i w

p r ze k o n a n iach

r e ligij n y ch . N as t u j e d n a k in t e r e su je n ie d r am at O r e st e sa b ę d ą cy t r zo n e m t r age d ii zw i ą za n y c h z t ym t em at em , le cz p o st a ć sio st r y Or e st e sa — Elekt r y.

Po j a w ia

się

ona

w

d r u gie j

c zę ś c i

t r y lo gi i

A j sc h y l o sa ,

w d r a m acie pt . O f i a r n i c e . Pr zy n o si o f iar ę n a gr ó b o j ca z p o le ce n ia m at ki, k t ó r ą

n a w i e d ził st r a szn y sen

p r ze p o w ia d a j ą cy ze m st ę

sił

p o d zie m n y ch n a za b ó j cy . Elek t r a w y p e ł n ić ch ce w o l ę m at k i, ale je st zu p e ł n ie za g u b i o n a , b o p r ze cie ż w ie , ż e o j cie c zg i n ą ł z r ą k m at ki i p r o si o r ad ę ch ó r sł u ż e b n ic, b o p r ze cie ż W o jco w y m

d w o r ze , j e d n a ł ą c z y n a s w szy st k ie ,

P o sp ó ln a n ie n a w iś ć ! (w .

1 1 1 - 1 1 2 , tłu m . S . S re b r n y )

Za r ad ą ch ó r u Elekt r a m o d l i się o p o w r ó t Or e st e sa w y g n a n e g o z o jco w izn y .

i p o zn aje w się się

W t r a k cie o f i ar y zn a j d u j e n a gr o b ie p asm o w ł o só w n ich

w ł o sy

Or e st e sa. W t e d y

Or e st e s, k t ó r y

u k r ył

p o zł o ż e n iu w ł o só w n a gr o b ie o jca, k ie d y zo b a c zy ł zb l iż a j ą cą Elekt r ę , w y c h o d zi

z u k r y cia.

N ast ę p u je

sce n a

r o d ze ń st w a. Elekt r a w p r a w d zie w y r aż a n ie n a w iś ć gist o sa , sk ar ż y się p o m st y za o jca

r o zp o zn an ia

d o m at ki i A j ­

n a k r zy w d y sw o j e i b r at a, ale d o w y k o n a n i a

n am aw ia

Or e st e sa g ł ó w n i e ch ó r .

Elek t r a w r az

z Or est e se m , p r o szą c o p o m o c zm ar ł e go o jca, m ó w i, ż e m at ki „ sp r a w i e d l i w o ś ć k aż e n ie n a w id zie ć " . W zy w a b o g ó w , b y p o k ar ali za b ó j có w :

52

K ie d y ż n a d e jd zie ó w

d zie ń ?

K ie d y ż d o się ż e ic h Ze u s? Ś p ie sz, ś p ie sz ! Zb r o d n ia r zy z n isz c z ! D a j lu d o w i ś w ia d e c t w o p r a w d y ! Są d u c h c ę ! N a b e z b o ż n y c h s ą d u ! U s ł y sz m n ie . Zie m io , i w y Po d zie m n i. (w . 3 9 5 -4 0 0 )

Je st Elekt r a u A j sch y l o sa r aczej p ł a czk ą -ż a ł o b n icą . Pr ze p e ł n io n a ż ale m i n ie n a w iś ci ą n ie o d gr y w a j e d n a k ak t y w n e j r o li w p la n o w a n iu i

w y k o n an iu

ze m st y.

Pr a w d zi w ą

b o h at e r k ą

d r am at u

st aje

się

w t r age d ii So f o k l e sa pt . E l e k t r a i w t ej w ł a ś n ie w e r sji, z p e w n y m i n iu an sam i w y st ę p u j ą ce j t ak ż e w d r a m acie Eu r yp id e sa p o d t ak im sam ym t yt u ł e m , p r ze szł a Elekt r a d o t r ad y cj i. W

d r a m acie

n ie n a w iś ci ą

So f o k l e sa

Elek t r a j e st

o w ł a d n ię t a

ca ł k o w i c i e

d o m at k i, c zc i ą d la p am ię ci o j ca i ż ą d zą ze m st y. Ju ż

z p ie r w szy ch st r o f d o w ia d u j e m y się , ż e t o Elekt r a u r a t o w ał a o d ś m ie r ci m ał e go Or e st e sa i w t a j e m n icy o d d a ł a go na w y c h o w a n i e zau f a n e m u

czł o w ie k o w i.

U

So f o k l e sa

Or e st e s,

p o d o b n ie

jak

w szt u ce A j sc h y l o sa , w r aca p o t aje m n ie z o b czy zn y w t o w a r zy st ­ w i e sw e g o jed n ak

p r zy ja cie la

p r o w a d zo n y

Py la d e sa

w y r o c zn i ą

i sw e g o A p o ll o n a ,

w y c h o w a w cy . W r aca ab y d o k o n a ć

ze m st y

i sce n a r i u sz d zi ał an ia j e st t u b ar d zie j sk o m p l ik o w a n y . Pr zy b y ci e Or e st e sa je st p o p r ze d zo n e w i e ś c i ą

o j e g o ś m ie r ci n a o b czy ź n ie ,

a j e g o w y c h o w a w c a , p r ze d st a w ia j ą c się j a k o m ie szk an ie c Fo k id y , d o k ł a d n ie o p o w ia d a Klit aj m e st r ze o o k o l i c zn o ś ci a c h ś m ie r ci O r e s­ t e sa. W ia d o m o ś ć r ad o ś cią , cze k a ł a

p r ze z na

t a zo st aj e p r zyję t a p r ze z Klit ajm e st r ę Elekt r ę

pow rót

w y b u ch e m

d o r o sł e go

ju ż

r o zp aczy. Or e st esa

Elek t r a

n ie t y l k o

z t aj o n ą b o w ie m jako

na

u k o ch a n e go , j e d y n e g o b r at a, ale p r ze d e w szy st k im j a k o n a m ś c i ­ ci e la o jca: Ja

za ś

O r e st e sa c ze k a j ą c j a k zb a w c y ,

W n ie szc zę ś c ia c h m o ic h i n ę d zy m a r n ieję . B o c z y n zw ia st u ją c c ią g ł e , j u ż z n i w e c z y ł O n w sz y st k ie , k t ó r e ż y w i ł a m /

n a d zie je .

w o b e c t e g o ja , d zie w k i, n i m ia r y

N i f o l g i zd o ln a , a w zł e g o za le w ie W k r ó t ce zł o in n e zg o t u ję

w m y m g n ie w ie .

( w . 3 0 5 - 3 0 9 , tłu m .

K . M o r a w s k i)

53

A k ie d y si o st r a je j, Ch r y so t e m is, u sił u je ją sk ł o n i ć d o u k r y w an ia sw y ch m yś li i p o zo r n e go c h o ć b y p o d d an ia się w o l i m at ki i A j g i st o sa Elek t r a o d r zu ca t e p e r sw azje z gł ę b o k ą p o ga r d ą d la p o st a w y sio st r y . Ch r y so t e m i s o st r ze ga Elekt r ę , ż e Klit ajm e st r a i A j g i st o s szy k u j ą d la n iej ci ę ż k ą kar ę , ż e ch c ą j ą za m k n ą ć g d zi e ś za m iast e m w j a k i e j ś cie m n icy , g d z i e n i g d y j u ż

sło ń c a

p r o m ie n i n ie

u jr zy .

Ele k t r y t o

j e d n a k n ie p r ze st r asza, n ie d b a o sw e ż y c ie , ch ci a ł a b y t y lk o b y ć j a k n ajd ale j o d n ie go d n e j r o d zin y : p a d n ę , g d y t r z e b a , n a s ł u ż b i e r o d z i c a — o d p o w iad a sio st r ze. Ch r y so t e m is p o ja w ia się na sce n ie So f o k le sa , ab y zł o ż y ć na gr o b ie o j ca d ar y o d m at ki, k t ó r ą d o t ej o f iar y sk ł o n i ł zł y se n . W d r a m acie A j sc h y l o sa t o w ł a ś n ie Elek t r a p r zy n io sł a o f iar y na p o le ce n ie m at ki. Tu t a j j e d n a k n am aw ia sio st r ę , ab y d ar ó w Klit aj m e st r y n ie sk ł a d a ł a n a gr o b ie A ga m e m n o n a : C z y ż m n ie m a sz, ż e c h ę t n y D a r z o w e j r ę k i p r zy ją łb y u m a rt y. N a d którym ł w je g o

n ie g d y ś p a st w ił a się

w ło sa c h , a ż b y się

ona,

za t a r ł y .

K r w a w e t e j zb r o d n i ś c ie r a ła zn a m io n a ? (w . 4 4 2 -4 4 6 )

N ie ch

zł o ż y o f i ar y sk r o m n ie j sze , ale o d

có r e k p o ch o d zą ce

i n ie ch w zy w a p o m o cy o jca: A p a d łszy , b ła g a j, b y o n sp o za g r o b u 1 p o m o cą

p r zy sze d ł ż y czliw ą

d ia d zie ci.

Ż e b y O r e st e s z w y c i ę s k i m p o c h o d e m St a n ą ) , p o d e p t a ł n a s z y c h w r o g ó w B y ś m y sk r ze p io n e za p r zy szł y m

k a r k i.

za w o d e m

N a g r ó b o b f it sze m o g ł y n ie ś ć p o d a r k i. (w . 4 5 3 -4 5 8 )

Po d o b n ie w sce n i e z Klit ajm e st r ą

p eł n a n ie n a w iś ci m ó w i d o

m at ki: Sk a r ż y s z się

cią g le , ż e z ł o ś ć m o ja j u d z i

W b r a cie m ś c ic ie la : w ie d z, ż e b y m Ta k , g d y b y m

c zy n ił a

m o g ła .

Je st w i ę c t u Elekt r a p r ze ję t a j e d n ą t y lk o m y ś lą — p r agn ie n ie m p o m szcze n ia ś m ie r ci o jca. O b o w ią ze k w y k o n a n i a t e go sp o c zy w a ł n a j e d y n y m sy n u , p ó k i w i ę c Elek t r a li c zy n a p o w r ó t Or e st e sa m o d li 5 4

si ę t y lk o , ab y p r zy b y ł j a k n ajp r ę d ze j i p o sy ł a m u w e zw a n ia . Kie d y j e d n a k d o w ia d u j e si ę

o d f a ł szy w e g o

p o sł a o ś m ie r ci b r at a n ie

p o gr ą ż a się w b e zn ad zie j n e j r o zp a czy . Po st a n a w i a sam a d o k o n a ć ze m st y i u sił u j e n a k ł o n i ć sio st r ę d o p o m o cy i w zi ę ci a u d ział u w jej p lan ie: W ie d z, ż e ś m y t u t a j sa m o t n e zo st a ł y . p ó k im j e s z c z e sł y sza ł a o b r a cie .

/

Ze zd r ó w

i ż y je , cze k a ła m n a n ie g o .

A ż p r zy jd zie , p o m ś c i zb r o d n ic zy m o r d o jc a ; D z iś , ż e g o za b r a k ł o , sp o g lą d a m

w ię c n a cię .

A b y p o p a r ł y m n ie sio st r za n e d ł o n ie . G d y g o d zić b ę d ę

w m o rd er cę

B o ju ż n ic ze g o p r ze d To b ą

r o d zica .

n ie k r y ję . (w . 9 5 0 -9 5 8 )

W o d p o w i e d zi n a o d m o w ę Ch r y so t e m is Ele kt r a o ś w i a d cza : R ze k ł a ś t o , c ze g o m p o t o b ie czek a ła . W ie d zia ł a m d o b r ze , ż e m y ś l m ą A

w ię c j a sa m a p r z y st ą p i ę

o d t r ą c isz.

d o d zie ł a .

B o n ie d o p u szc zę , b y p o sz ł o n a m a r n e. (w .1 0 1 7 -1 0 1 9 )

N i e p r zy jm u je d o w i a d o m o ś c i p e r sw azj i, ż e k o b ie t y n ie m ają d o ś ć sił y , b y d o k o n y w a ć t ak o d w a ż n y ch czy n ó w . Kie d y za ś a

Ele k t r a

p o ja w ia się

d o w iad u je

Or e st e s i d o ch o d zi d o r o zp o zn an ia ,

się , ż e

w iad o m o ś ć

o je go

ś m ie r ci

b ył a

p o d st ę p e m m aj ą cy m m u u ł a t w i ć d o k o n a n ie ze m st y, n at y ch m ia st w ł ą cza si ę

d o sp isk u . N i e cze k a , ż e b y Or e st e s i j e g o p r zy ja cie l

w y k o r zy st u j ą c n ie o b e cn o ś ć

A j g i st o sa , sam i d o k o n a li ze m st y na

Kl it ajm e st r ze , o n a t ak ż e w c h o d zi d o d o k o n a n ie m

za b ó j st w a t y lk o

d o m u , a w y c h o d zi

p o t o , ż e b y o st r ze c brat a w

n ad e j ś cia A j gist o sa . N a d o c h o d zą cy za ś Lit o ś ć

d la m a t k i

p r zed r azie

z d o m u k r zy k m at ki —

— o d p o w iad a:

N i o n t e j lit o ś c i, A n i t e ż r o d zic n ie d o zn a I o d cie b ie .

Po p ie r w szy m u d e r ze n iu Or e st e sa w y k r zy k n ę ł a: T n i j z n ó w , j e ś l i m o ż e sz.

O n a t e ż b ier ze n a sie b ie w c i ą g n i ę c i e w za sa d zk ę o j czy m a, k t ó r y 55

u f n ie ch ce w e j ś ć d o p ał acu , g d zi e j u ż le ż y t r u p Klit ajm e st r y. I o n a t e ż p o n a gl a O r e st e sa, k ie d y p r ze r a ż o n y A j g i st o s u sił u je się

u sp r a ­

w i e d li w i ć : N ie ze zw ó l m u m ó w ić : P r ze b ó g , o b r a cie , n i m o w y p r ze d łu ż a ć . C ó ż b y człe k zy sk a ł d o b r e g o n a zw ło ce , K i e d y m a zg in ą ć p r ze st ę p c a sk a l a n y ? Za r a z g o za b ij i r zu ć g o za b iw szy . Ta k im , n a j a k i c h za sł u ż y ł , g r a b a r zo m . B y z n ik ł n a m z o c zu , ż e b ę d zie ic h łu p e m . To m i je d y n y m

za k lę s k i o k u p e m . (w .

I

1 4 8 3 -1 4 9 0 )

t ak a j u ż Elekt r a p r ze szł a d o t r ad y cji g r e ck ie j, zd e cy d o w a n a ,

d ą ż ą ca d o

p o m szcze n ia ś m ie r ci o jca, za w sze l k ą

ce n ę

ch cą ca

d o p e ł n ić o b o w ią zk u có r k i w o b e c d u szy o jca, cie r p ią ce j w H ad e sie . Dr am at Eu r y p id e sa E l e k t r a , w y st a w i o n y za p e w n e k ilk a lat p o t r aged ii So f o k le sa , p r ze d st aw ia n ie co in acze j lo sy i ch ar ak t e r Elekt r y, ale g ł ó w n y t r zo n o p o w ie ś ci p o zo st aje n ie zm ie n io n y . W d r a m acie Eu r y p id e sa

Elekt r a zo st aj e

zm u szo n a

r o ln ik a z o k o l ic A r g o s, p o n i e w a ż m ał ż e ń st w ie ze zn a czą cy m

do

p o ś lu b ie n ia

u b o g ie g o

A j g i st o s o b a w i a ł się , ż e p r zy

czł o w ie k ie m

d zi e ci

Ele k t r y m o gł y b y

za g r o zi ć j e g o p an o w a n iu . Za b i ć za ś Ele k t r y n ie p o zw o li ł a Klit ajm e st ra z o b a w y , ż e t ej zb r o d n i j u ż b y jej lu d n ie d ar o w ał . Te n n a r zu co n y m ą ż u zn ał je d n a k , z sza cu n k u d la w i e l k ie go r o d u , z k t ó r e go p o ch o d ził a Elek t r a i w zr o zu m ie n iu sw o j e j w ł asn e j n iskiej k o n d y cji , m ał ż e ń st w o za czy st o f o r m aln e . Elekt r a o d w d zi ę cza m u si ę za t o, b io r ą c n a si e b ie w sze lk i e p r ace k o b ie ce w g o sp o d a r ­ st w ie ,

p r zy b ie r ają c ze w n ę t r zn ie

n ę d zn y st r ó j

i w y glą d

b ie d n e j

w i e ś n ia czk i, o d m a w ia ją c w sze lk i e j p o m o cy ze st r o n y k o b ie t z A r g o s i u d ział u w

ich ś w ię t a ch . I t ak ą

ją

zast aj ą

p r zy b y li p o t aje m n ie

Or e st e s i Py lad e s. Có r k a Klit ajm e st r y ż yje , p o d o b n ie j a k w d r a m acie So f o k le sa , p r a gn ie n ie m p o m szcze n i a ś m ie r ci o jca, c h o ć w p sy c h o ­ lo g i czn i e p o gł ę b io n e j t u p o st a ci ł ą c zy się z t ym p o czu c i e k r zy w d y w y r zą d zo n e j je j

sam e j

i je j

b r at u .

Br at t u ł a się

na

o b czy ź n ie

p o zb a w io n y d zi e d zict w a p o w sp a n ia ł y m o j cu , a o n a, p o ch o d zą ca z k r ó le w sk ie go d o m u , ż y j e w m ar n ej ch a ci e j a k o st at n ia n ę d zar k a. Elekt r a sk ar ż y się w o b e c r ze k o m e go w y sł a n n ik a Or e st e sa:

56

W p ó łn a g a je st e m , b ie d n a , za n ie d b a n a . Sa m a d o d o m u n o s z ę

w odę

z r ze k i.

N ie w ie m , c o ś w ię t a , k o r o w ó d t a n e czn y . W st y d zę się

k o b ie t , b o je st e m

W st y d m i K a st o r a , c o n im Ch cia ł, b o m

d zie w ic ą .

zo st a i b o g ie m .

szla c h e t n a , p o j ą ć m n ie za ż o n ę . (w . 3 0 8 -3 1 3 )

A t y m czase m A j g i st o s d r w i z p am ię ci A ga m e m n o n a i z j e g o d zie ci: G d z i e ż t w ó j s y n , O r e s t ? Ja k ż e p i ę k n i e b r o n i T w o je j m o g iły . K p i z n ie o b e c n e g o ! B ła g a m g o ś ciu , b y ś m u o t y m d o n ió sł

—

W ie lu t u p r o si, j e d n a za n ic h m ó w ię . M ó w ią

m e r ę c e , j ę z y k , b ie d n e se r c e .

St r z y ż o n a g ł o w a , j e g o w ł a s n y o j c i e c . T o szp e t n e , ż e g d y o j c i e c z n i s z c z y ł Fr y g ó w , O n je d e n m ę ż a je d n e g o n ie m o ż e Za b ić , o n , m ło d y , sy n le p sze g o o jca . (w . 3 3 0 -3 3 8 )

A g d y n ast ę p u j e sce n a r o zp o zn an ia Or e st e sa p r ze z st ar e go sł u g ę , k t ó r y g o k ie d y ś u r a t o w ał o d ś m ie r ci z r ą k A j g i st o sa , r o d ze ń s­ t w o p r zy p o m o cy o w e g o st ar ca p r zy st ę p u j e d o p la n o w a n ia za b ó j s­ t w a Klit ajm e st r y i je j o b e cn e g o m ę ż a. O r e st e s u d aje si ę d o o j czy m a p r ze b y w a j ą ce g o na p a st w isk a ch , g d zi e szy k u j e za p a sy na ś w ię t o n im f , a

Elekt r a b ie r ze n a sie b ie zw a b i e n ie

Za b ó jst w o m a t k i p r zy g o t u ję

sa m a !

m at k i i za b ici e jej:

— m ó w i w w ie r szu 6 4 7 .

Po sy ł a d o m at ki o w e g o za u f a n e g o st ar ca z w i e ś ci ą , ż e u r o d ził a sy n k a

i p r o si

m at k ę

p r zy jd zie , t o zg in ie

o

pom oc

i u p e w n ia : Ja s n e , ż e

k ie d y

tu

(w . 6 6 1 ).

O r e st e s t r o ch ę zw le k a , m o d li się d o b o gó w , Ele kt r a n ie w a h a się an i ch w il i: /

to c i m ó w ię

B o je ś li w

—

A j g is t m u si zg in ą ć !

w a l c e t y le g n i e s z o d c io su .

B ę d z ie i p o m n ie i ż y ć j u ż n ie b ę d ę . G d y ż się

t y m m ie c ze m

d w u sie c zn y m p r ze b iję . (w . 6 8 5 -6 8 8 )

Elek t r a p o zo st a je w

d o m u , b y cze k a ć

na w ie ś ć

o ś m ie r ci

A j g i st a i na sw o j ą m at kę . Ra d o ś n i e w it a Or e st e sa, za kt ó r ym sł u d zy w n o szą

ci a ł o A j g i st o sa . N ad t r u p em o j czy m a w y p o w i a d a sw o j e

ż al e d o n ie go . 57

G d y za ś zb l iż a się Klit ajm e st r a, Or e st e sa o gar n ia st r ach n a m yś l o za b ici u w ł asn e j m at ki, ale Elekt r a n ie p r ze jaw ia an i cie n ia w ah an ia: T y t k o n ie p o d d a j się , n ie t r a ć o d w a g i, L e c z m a t c e z g o t u j t ę sa m ą

za sa d zk ę .

C o o n a , g d y j e j m ę ż a z a b ii A jg ist . (w . 3 8 5 -3 8 7 )

Or e st e s u k r y w a się , a Elek t r a z k o l e i w y p o w i a d a w szy st k ie sw e ż ale w o b e c m at ki.

N i e p r zy jm u je j e j t ł u m a cze ń , i k ie d y m at ka

w c h o d zi d o ch at y , b y zł o ż y ć

o f iar ę

d zie ck a ,

o zn ajm ia

Elekt r a

r az j e szc ze

zw i ą za n ą

z n ar o d ze n ie m się

w obec

ch ó r u

a r ge j sk ich

d zi e w czą t sw o j e zam iar y: K o sz ju ż g o t o w y i n ó ż K t ó r y m za r ż n ię t o b y k a

w y o st r zo n y .

O d c io su . B ę d z ie sz i w Te g o , z k im Dam

p r z y n im

—

le g n ie sz

H a d e sie ż o n ą

t u za ż y c i a sp a ł a ś . T y le

t o b ie , t y m i za p ł a c isz za o jca . (w .

1 1 4 2 -1 1 4 6 )

W d r a m acie Eu r y p id e sa Elek t r a n ie t y l k o p la n u je za b ó j st w o A j g i st o sa i m at k i, n ie t y l k o

n am aw ia Or e st e sa d o czy n u , sam a

b ie r ze u d ział w za b ici u m at k i, d o p y ch a j ą c m ie cz w b it y p r ze z b rat a. Do p ie r o

po

d o ko n an iu

c zy n u

b u d zą

się

w ą t p liw o ś ci

n ie t y lk o

u Or e st e sa, le cz i u Elek t r y. M a t k o b ó jst w o t o gr ze ch st r a szn y . Je st t o j u ż j e d n a k in n a h ist o r ia, zw i ą za n a z za ga d n ie n ie m w i n y i kar y, z w ie r ze n ia m i

Gr ekó w

zm ie n ia j ą cy m i

a p o ll iń sk ą . Gr ze ch t en o b cią ż a zr e szt ą d o t y czą

się

w

zw i ą zk u

z

r e ligią

g ł ó w n i e O r e st e sa i j e g o

i u A j sc h y l o sa , i u Eu r y p id e sa d a lsze w ą t k i lo su d o m u

At ryd ó w . W t r a d y cj i gr e ck ie j, Elek t r a p o zo st a ł a p o zy t y w n ą m im o ż e —

j a k t o n aw e t w

t e k ś cie

b o h at e r k ą ,

Eu r y p id e sa k il k a r azy j e st

p o d k r e ś l o n e — w zię ł a n a si e b ie zad an ia n ale ż ą ce d o m ę ż czy zn y , a n ie d o sł ab e j k o b ie t y . Z d o t y c h c za s p r ze d st a w io n y ch t u p o st aci k o b ie cy ch

w ł a ś n ie t e r e p r e ze n t u ją ce m o cn y ch ar ak t e r

n am ię t n o ś ci, j a k M e d e a c zy Klit ajm e st r a, st ał y si ę b o lam i

za ch o w a ń

n e g a t y w n y ch ,

a t y m czase m

i m o cn e

w Gr e cj i sy m ­ Elek t r a

t w ar d a,

zd e cy d o w a n a i g o t o w a n aw e t d o w ł a sn o r ę czn e g o za b ici a m at ki zo st ał a o ce n io n a in acze j. D la zr o zu m ie n ia t ak ie j r ó ż n i cy o ce n , kt ó r a 5 8

j e st w a ż n a , b o c o ś n am m o ż e p o w ie d zi e ć o st o su n k u d o k o b ie t , 0 ich p o zy cj i w sp o ł e czn o ś c i gr e ck ie j w a r t o się

p r zy jr ze ć j e szcze

j e d n e j b o h a t e r ce t r a ge d ii, kt ó r ej h e r o izm b y ł p o d zi w ia n y w Gr e cji 1 kt ó r ej lo s st ał si ę t em at em w ie lu d zie ł li t e r ack ich aż p o X X w . Był a n ią A n t y g o n a . Po d o b n i e j a k p o st a ć Ele kt r y, r ó w n ie ż p o st a ć A n t y g o n y je st , j a k si ę w y d a je , t w o r e m lit er at u r y at t yck ie j n aw ią zu ją ce j d o p r ze k azan ych p r ze z t r a d y cj ę

m it ó w i u zu p e ł n iaj ą ce j j e n o w y m i p o st a cia m i, c zy

n ie zn an ą p r ze d t em d zi a ł a l n o ś ci ą t y ch p o st aci. D zie j e

A n t ygo n y,

zn a n e

n am

p r ze d e

w szy st k im

z d w ó ch

d r a m at ó w So f o k l e sa A n t y g o n a i E d y p w K o l o n o s , są ś c i ś l e zw ią za n e z cy k le m le ge n d t e b a ń sk ich o k r ó lu La j o sie , j e g o ż o n ie Jo k a ś c i e i ich sy n u Ed y p ie . W d a w n ie j szy ch w zm ia n k a ch o t ym m icie , w XI p ie ś n i O d y s e i n a p r zy k ł ad , n ie w y st ę p u j e p o st a ć A n t y g o n y , zajm u j e o n a n at o m iast m ie jsce g ł ó w n e w p o ś w ię co n e j je j lo so m t r age d ii i w a ż n e t ak ż e w E d y p i e w K o l o n o s . Ed y p sy n La j o sa i Jo k a st y — p o r zu co n y j a k o w

n ie m o w lę

n a ś m ie r ć , zn a le zio n y

i w y ch o w an y

Ko r y n ci e — n ic n ie w i e d zia ł o sw o im p o ch o d ze n iu . Zw i ą za n e

z t ą n ie w ie d zą n ie zr o zu m ie n ie p r ze p o w ie d n i d e lf ick ie j (d o k ł ad n ie j d o w ia d u j e m y się o t ym z d r am at u So f o k l e sa K r ó l E d y p ) sp r a w ił o , ż e w ę d r u j ą c d o Te b za b ił p r zy p a d k o w o sw e g o

w ł a sn e g o

o jca

La j o sa. Ki e d y d o t ar ł d o Te b i u w o ln ił j e o d p o t w o r a Sf i n k sa — w

n agr o d ę

za t o

o t r zy m ał

r ę kę

o w d o w ia ł e j

k r ó lo w e j

Jo k a st y

i p a n o w a n ie w Te b a ch . Z t e go k a zi r o d cze g o m ał ż e ń st w a u r o d ził o się czw o r o d zi e ci — d w ó ch sy n ó w , Et e o k le s i Po li n i k , i d w ie có r k i, A n t y g o n a i Ism e n a. Kie d y w y szł a n a j a w p r a w d a i o k aza ł o się , ż e Ed y p o ż e n ił się z w ł a sn ą

m at ką , Jo k a st a p o p e ł n ił a sa m o b ó jst w o ,

a Ed y p o ś le p ił się . I t u za czy n a się

r o la A n t y g o n y . Kie d y Ed y p

w y g n a n y o p u ś c i ł Te b y , A n t y g o n a st ał a si ę

je go

p r ze w o d n i czk ą

w t u ł a czce p o Gr e cj i, w kt ó r ej d o t ar li w r e szci e d o Ko l o n o s w Ą t t yce . A n t y g o n a w E d y p i e w K o l o n o s j e st w zo r e m p o ś w ię ca j ą ce j się d la o j ca có r k i. Ta k m ó w i o n iej Ed y p , zw r a ca j ą c się d o o b u có r ek : B o j e d n a z w a s, s k o r o Z d zie c k a n a k r ze p k ą N ie szc zę sn a , b y ia w

w y r o sia d zie w o ję . t u ia c zc e p o d p o r ą

M o j e j st a r o ś c i, p r z e z g ę s t w in w y b o je Sz i a b o so , b ł ą d zą c w ś r ó d g ł o d u i sr o m u . N a d ż d ż e n ie b a c zą c , n a sł o ń c a sp ie k o t y .

5 9

N ie p o m n ą c w n ę d zy n i w cza só w , n i d o m u . B y o j c u st r a w y d o d a ć i o ch o t y . (w . 3 4 5 -3 5 3 )

I

p o d o b n ie w y r aż a się o p o ś w ię ce n iu A n t y g o n y b r at jej m at ki

Kr e o n p r zy b y ł y d o

Ko lo n o s, ab y ś c i ą g n ą ć

z p o w ro t em

d o Te b

Ed y p a w zw i ą zk u z p r ze p o w ie d n ią k lę sk i Te b a ń czy k ó w . Je ś l i Ed y p u m r ze n a o b czy ź n ie : ...n ie b y ł b y m ja m n ie m a ! , Ż e ktoś w podobną Ja k o

m o ż e p a ś ć sr o m o t ę .

t a b ie d n a p r z y t o b ie p o p a d ła .

O n a , c o r a c zy c ie b ie i t w e ż y c ie Ż e b r a czą

st r a w ą , m ł o d a , n i e z a m ę ż n a .

K t ó r e j m ia st s z c z ę ś c ia

—

g w a ł t za d a d r a b ja k i. (w . 7 4 7 -7 5 2 )

Sio st r a A n t y g o n y Ism e n a p r zy n io sł a d o Ko l o n o s w i e ś ci o w a lce 0 w ł a d zę w Te b a ch m ię d zy d w o m a sy n a m i Ed y p a — Et e o k le se m 1 Po li n ik ie m .

Et e o k le s p o zb a w i ł t r o n u

sw e g o

st a r sze g o

b r at a

Po li n ik a, k t ó r y w zb u r zo n y t ą k r zy w d ą zm o b i l i zo w a ł p r zy p o m o cy sw e g o t e ś cia A d r ast a n aj d zi e l n i e j szy ch m ę ż ó w z Pe lo p o n e zu na w y p r a w ę p r ze ciw k o Te b o m . Pr zy b y ł t e ż d o Ko l o n o s Po li n i k p r o si ć o p o m o c o jca. w a lk i

i

Ed y p

pow rot u

z

o d m ó w ił j e d n a k Kr e o n e m

do

Te b ,

i w sp a r cia

b r at o b ó jcze j

o b ie

p o st a n o w ił y

có r k i

zo st a ć z n im . Kie d y j e d n a k Ed y p zm ar ł , A n t y g o n a p o st a n o w ił a p o sp i e szy ć d o Te b , a b y p o w st r zy m a ć Po li n i k a o d w o j n y p r ze ciw k o o jczy st e m u m iast u . So f o k l e s n ap isał E d y p a w K o l o n o s p ó ź n ie j n iż A n t y g o n ę , b o t eż i n ie w ą t e k A n t y g o n y j e st w t ym d r a m acie n a j w a ż n ie jszy . A k c j a Ed y p a

w

Antygony.

K o lo n o s

k o ń czy się

w cze ś n i e j , n iż

za czy n a się

ak cja

Zn a j d u j e m y się w Te b a c h j u ż p o w a l c e st o czo n e j p r ze z

Et e o k le sa i Po li n i k a p o d m u r am i Te b . Ob aj b r acia zg i n ę li w t ej w a lce , w ł a d zę w Te b a ch o b ją ł Kr e o n , b r at Jo k a st y . W ie lk i p r o b lem A n t y g o n y p r ze d st a w io n y j e st j u ż w p o czą t k u d r am at u , o t o Kr eo n k azał p o gr ze b ać zg o d n i e z o b y cza j e m Et e o k le sa, a Po li n i k o w i, j a k o t e m u , k t ó r y sp r o w a d zi ł w r o g ó w

p r ze ciw k o

o d m ó w ił n ale ż y t e go

Co

p o ch ó w k u .

o j czy st e m u

w ię ce j, za g r o zi ł

m iast u ,

k am ie n io -

w an ie m k aż d e m u , k t o n ar u szy za k a z p o gr ze b u d la Po li n ik a . Te n 6 0

za k a z o b e j m u je t ak ż e A n t y g o n ę

i Ism e n ę . A n t y g o n a p o st a n a w ia

j e d n a k za j ą ć si ę zw ł o k a m i b r at a i w zy w a Ism e n ę d o p o m o cy : Ta k się

m a sp r a w a , t e r a z w r a z u k a ż e sz.

Czy ś g o d n ą

ro d u , czy w yro d n ą

có r ą .

(w . 3 6 -3 7 )

Ze m ną

m a s z z w ł o k i o p a t r z y ć b r a t e r sk ie .

(W.

4 2 )

Ism e n a o d p o m o cy się u ch y li ł a , n ie c h c ą c ł a m ać d e cy zj i w ł a d cy Te b . A n t y g o n a sam o t n ie i p o t aje m n ie ci a ł o b r at a zasy p ał a . Kie d y j e d n a k st r a ż n icy zn ó w j e o d k r y li, p r zy p o w t ó r n e j p r ó b ie p o gr ze b an ia cia ł a A n t y g o n a zo st ał a sch w y t a n a i p r zy p r o w a d zo n a p r ze d o b li cze Kr e o n a. D o czy n u o d w a ż n ie si ę p r zy zn ał a, p r zy zn a ł a t ak ż e , ż e zn ał a za k a z Kr e o n a. Te n za k a z j e d n a k u zn ał a za n ie zg o d n y z p r aw am i u st a n o w io n y m i p r ze z b o gó w . A

n ie m n ie m a ia m , b y za k a z t w ó j o st r y

Ty le m ia I w a g i i sił y w

c zł o w ie k u .

A b y m ó g ł ła m a ć ś w ię t e p r a w a b o ż e . K t ó r e są

w ie c zn e i t r w a ją

o d w ie k u ,

Ż e ic h p o c zą t k u n ik t zb a d a ć n ie m o ż e . Ja

w ię c n ie ch c ia ła m

I za zła m a n ie p r a w Zd a w a ć

u lę k n ą ć się

czł e k a

t y ch k ie d y ś b o g o m

t a m sp r a w ę . (w . 4 5 2 -4 5 9 )

Za A n t y g o n ą w st a w ia się je j sio st r a Ism e n a, kt ó r a ch ce w r az z n ią p o n i e ś ć o d p o w i e d zia ln o ś ć . A n t y g o n a o d r zu ca zr e szt ą w sp ó ł ­ o d p o w i e d zi a l n o ś ć Ism e n y: W y b r a ła ś ż y c ie

—

j a ż y c ia o fia rę . (w . 5 5 5 )

W sł o w a c h t y r a d y , j a szu k a ł a m

w c zy n ie . (w . 5 5 7 )

Kie d y Kr eo n w y r zu ca ł A n t y g o n i e , ż e t ak sam o ch cia ł a p o t r ak ­ t o w ać

b r at a, k t ó r y w y st ą p ił p r ze ciw Te b o m , j a k t e go , k t ó r y ich

b r o n ił i ż e p r ze z t o k r zy w d zi Et e o k le sa o d p o w ie d zia ł a : W sp ó lk o c h a ć p r zy szł a m , n ie w sp ó łn ie n a w id zie ć (w . 5 2 1 )

61

Za A n t y g o n ą

w st a w ia się

n a j m ł o d szy sy n Kr e o n a, a n ar ze czo n y

A n t y g o n y — H aj m o n . W sk a zu j e o j cu , ż e lu d zie g a n ią p o ci ch u j e g o su r o w o ś ć : Ż e ze w sze c h n ie w ia st n a jm n ie j o n a w in n a . P o n a jza c n ie jszy m

c zy n ie m a m ie k o ń c zy .

C z y ż o n a , k t ó r a n ie zn io sła w sw y m

se r c u .

B y b r a t j e j le ż a ł m a r t w y b e z p o g r ze b u . Pso m

n a p o ż a r c ie i p t a c t w u d zik ie m u .

R a c z e j n a g r o d y n ie w a r t a j e s t zło t e j? (w . 6 9 4 -6 9 9 )

Ś cie r a j ą w

jego

kt ó ry

się

w i ę c d w ie r acje. Kr eo n

p o ję ciu

n ie

n ie zy sk a

p o t r af i

r zą d zić

sza cu n k u we

broni

p o w a g i w ł a d cy ,

i p o sł u ch u

w ł a sn y m

dom u.

lu d zi

w ł ad ca,

An t ygo n a

broni

o b o w ią zk ó w w o b e c r o d zin y i p r aw b o sk ich . N ie p o p ie r ał a c zy n ó w b rat a, ale

n ie

m o gł a

go

zo st a w i ć

b ez

p o gr ze b u

i sk a za ć

na

w i e czn e cie r p ie n ie . Szy k u j e się w i ę c n a zn ie sie n ie k ar y n ak azan e j p r zez Kr e o n a — za m k n ię cie w j a sk i n i z p e w n ą

i l o ś ci ą

ż y w n o ś ci .

O d p r o w ad zaj ą j ą st r a ż n i cy p r zy n ie u gię t e j p o st a w ie Kr e o n a. Je g o u p ó r ł am ie w k o ń cu p r ze p o w ie d n ia w r ó ż b i t y i o st r ze ż e n ia ch ó r u na p o d st aw ie t ej w r ó ż b y . Sa m

Kr eo n b ie r ze u d zi a ł w

gr ze b an iu

Po li n ik a, ale za p ó ź n o — A n t y g o n a p o p e ł n ił a sa m o b ó j st w o , a w r az z n ią zab ij a się H aj m o n . Elekt r a i A n t y g o n a — d w ie p o zy t y w n e b o h at e r k i w t r a d y cj i gr e ck ie j

—

są , j a k

si ę

w y d a je ,

t w o rem

m yś li

gr e ck ie j

o k r esu

k la sy czn e g o , u zu p e ł n iaj ą ce j d aw n e m it y r o d o w e p r ze z n o w e p o ­ st aci e zg o d n e z w y o b r a ż e n ia m i t e go czasu . O b ie są

k o b ie t am i

o zd e cy d o w a n e j p o st a w ie , si ln e j w o l i i w ie lk ie j o d w ad ze . Po si a d a ­ j ą ca

podobne

ce ch y

M ed ea

j e st

w

t r a d y cj i

gr e ck ie j

p o st a cią

n e gat y w n ą — t r o ch ę m o ż e d la t e go , ż e j e st o b ca, j e st z b ar b a r zy ń ­ có w , ale p r ze d e w szy st k im d la t e go , ż e p o w o d u j e n ią n am ię t n o ś ć , m ił o ś ć d o Ja zo n a i zazd r o ś ć . Elekt r a i A n t y g o n a p o w o d u j ą się o b o w ią zk ie m w o b e c r o d zin y , w y p e ł n ia n ie m Elekt r a

d la

p r aw b o sk ich st a n o w i ą c y c h o t y ch o b o w ią zk a ch .

p o m szcze n ia

ś m ie r ci

o j ca

p o su w a

się

do

zb r o d n i

m at k o b ó jst w a. Po w o d u j e n ią n ie n a w iś ć i ch ę ć ze m st y. A n t y g o n a k ie r u je się

m ił o ś cią , sk ł ad a sw o j e ż y c i e w

o f ier ze, b y d o p e ł n ić

o b o w ią zk u w o b e c b r at a. O st a t e czn y m m o t y w e m ich d ział ań 62

j e st

m ił o ś ć d o o j ca i m ił o ś ć d o b r at a. M o ż n a w i ę c b y ł o za a k ce p t o w a ć ich n ie k o b i e cą e n e r gię i o d w a g ę , b o w y w o ł a n a b ył a n ie n am ię t n o ś ­ cią , ale p o czu ci e m o b o w ią zk u w o b e c p r a w r o d zin y . Pr ze d st aw io n e d o t ą d p o st a cie k o b ie ce zw i ą za n e są z t r a d y cj ą i k u lt u r ą

gr e ck ą . W

d r u gim

w ie lk im

k r ę gu

k u lt u r o w y m

an t y k u ,

w r zym sk ie j, ł a ciń sk ie j It alii n ie sp o t y k am y w ie lu sy lw e t e k k o b ie cy ch , o k t ó r y ch o p o w i e ś ć si ę g a ł a b y n a j d a w n i e j szy ch c za só w t y ch sp o ł e ­ c zn o ś c i . W ar t o t u ch y b a p r ze d st a w ić j e d n ą

z p o st a ci k o b ie cy ch ,

kt ó r ej sy lw e t k a p o ja w ia się n aw e t w lit er at u r ze p o lsk ie j — l e g e n ­ d ar n ą

za ł o ż y c i e l k ę

i k r ó lo w ą

p u n ick i e j

Ka r t a g in y —

Ja k k o l w i e k p o czą t k i jej le ge n d y w y w o d zą z p o d ań

się

Dyd o n ę .

p r a w d o p o d o b n ie

f e n i ck ich , t o j e d n a k t a w e r sja je j d zie j ó w , kt ó r a u t r w alił a

si ę w p ó ź n ie j sze j t r ad y cji, j e st t w o r e m p o e t ó w r zy m sk ich , p o d o b n ie j a k h ist o r ie Ele k t r y i A n t y g o n y b y ł y t w o r e m at e ń sk ich t r a gik ó w . Pie r w sze w zm ia n k i o D y d o n ie w za ch o w a n y ch t e k st ach zn a j d u je m y w e f r agm e n t a ch t e k st ó w Ti m a j o sa z Ta u r o m e n io n ( IV / III w . p .n .e .), b ar d zie j r o zw in ię t ą

w e r sj ę

je j d zi e j ó w

u n ie k t ó r y ch p ó ź n i e j szy ch

p isar zy , d o t r a d y cj i w e szł a j e d n a k h ist o r ia o p o w ie d zi a n a w E n e i d z i e p r ze z W e r gi li u sza , k t ó r y p o m y sł za cze r p n ą ł za p e w n e o d p o e t ó w n ie co w cze ś n i e j szy c h , j a k N e w i u sz i En n iu sz. D y d o n a m iał a b y ć có r k ą

k r ó la f e n i ck ie g o m iast a Ty r i m iał a

p ie r w o t n ie im ię f e n ick ie . Ki e d y p a n o w a n ie w Ty r ze o b ją ł jej br at Pig m a li o n , za m o r d o w a ł o n je j m ę ż a i w t e d y D y d o n a u cie k ł a z Ty r u , zab ie r aj ą c ze so b ą

n a o k r ę t gr u p ę

w e r sj a w y p a d k ó w

d o d a w a ł a d o t e go p r ze k azu o p i s p o d st ę p ó w

m ie szk a ń có w Ty r u . Pó ź n ie j sza

D y d o n y , kt ó r e p o zw o l i ł y u r a t o w ać p r ze d Pig m a li o n e m i w y w i e ź ć sk a r b y j e j m ę ż a. Im ię D y d o n a m iała u zy sk a ć — zam iast f e n i ck ie g o — p o d o t a r ciu p o w ie lu p e r yp e t iach na w y b r ze ż a Lib ii . O zn a cza o n o b o w ie m w ę d r o w n iczk ę . Ta m t e ż D y d o n a zał o ż y ł a Kar t agin ę . Pó ź n i e j sza p o d st ę p u

za p e w n e Dyd o n y.

w e r sj a

i t u t aj

Po zw o l o n o jej

r o zsze r za b o w ie m

o p o w ie ś ć

za j ą ć

o

o p is

t yle zie m i, ile

o b e j m ie sk ó r a w o ł u . W t e d y D y d o n a k azał a p o cią ć sk ó r ę w o ł u na w ą sk ie p ask i i o b j ą ć n im i t ak w i e l k i t er en , j a k si ę t y lk o d ał o . I w t en sp o só b w zn i e ś ć

zd o b y ł a

o b szar zie m i

Ka r t agin ę ,

potę ż ne

d o st a t e czn ie w i e l k i, a b y

m iast o ,

kt óre w

na

p r zy szł o ś ci

n im

m iał o

za g r o zi ć p ań st w u r zym sk ie m u . Kszt ał t le ge n d y , k t ó r y w sze d ł n a t r w ał e d o p ó ź n ie j sze j t r ad y cj i, st w o r zy ł j e d n a k ,

jak

ju ż

w sp o m n i a ł a m ,

w ie lk i

poet a

r zy m sk i 6 3

W e r gi li u sz w k o ń cu I w . p .n .e. w e p o sie pt . E n e i d a . O t o j e g o w e r sj a d zi e j ó w D y d o n y . Pig m a li o n zam o r d o w ał sw e g o zn i e n a w id zo n e g o szw a gr a w t a ­ j e m n i cy p r zed sio st r ą i p r ze z d ł u ż szy c za s u d a w ał o m u się o szu k iw a ć st ę sk n io n ą

Dyd o n ę

zł u d n y m i n ad zie j am i na r y ch ł y p o w r ó t m ę ż a.

Pe w n e j j e d n a k n o cy o b j a w ił się

za m o r d o w a n y sw o j e j ż o n ie w e

ś n ie . Po k azał jej o ł t ar z, p r ze d k t ó r ym Pig m a li o n p o p e ł n ił ś w i ę t o ­ k r ad cze

m o r d e r st w o

(w e d ł u g

w ie r ze ń

st a r o ż y t n y ch

za b ó j st w o

w ś w ią t y n i lu b p r zy o ł t ar zu st a n o w ił o j e d n o z n a j cię ż szy ch w y ­ k r o cze ń ), p o k azał sw o j ą za k o p a ł sw o j e w i e l k ie

r an ę , a t ak ż e w sk a za ł m ie jsce , w kt ó r ym b o ga ct w a .

Kazał je j w y d o b y ć

t e sk a r b y

i n at ych m iast u cie c z Ty r u . T y m p o r u sz o n a , D y d o s i ę

sp o so b i

D o d r o g i, zb ie r a d r u ż y n ę . P r zy c h o d zą ci, c o t y r a n a a lb o n ie n a w id zą N ie u b ł a g a n ie , a lb o się Ch w y t a ją Ła d u ją

g o b o ją .

n a w y , ja k ie się

t r a fiły .

n a n ie z ł o t o : P ig m a / io n a

C h c i w e g o sk a r b ie c w y p ł y w a n a m o r ze , A

w o d ze m

c z y n u j e s t k o b ie t a . (I w . 4 9 0 - 4 9 8 , tłu m

Z.

K u b ia k )

N ast ę p u je o p o w i e ś ć o p r zy b y ciu zb i e g ó w d o Li b ii i zał o ż e n iu Ka r t agin y . Po m in ię t y j e st n at o m iast m o t yw , w y st ę p u j ą cy w d a w ­ n ie jszej w

w e r sji, m ó w i ą c y

D yd o n ie i ch cia ł ją

u d ają c, ż e c h c e zł o ż y ć

o t ym , j a k w ł a d ca

Li b ii za k o ch a ł się

zm u si ć d o m ał ż e ń st w a. A w t e d y D y d o n a , o f iar ę , k azał a w zn i e ś ć

st o s o b o k sw e g o

d o m u i za p a l ić . Sa m a r zu cił a się w p ł o m ie n ie z o k n a sw e g o d o m u . Te n m o t y w W e r gi li u sz w y k o r zy st a ł , ale w in n ym k o n t e k ś cie . D o w y b r ze ż y Li b ii d o t ar ł z t o w ar zy sza m i p o d ł u gi e j w ę d r ó w ce sy n t r o j ań sk ie go b o h at e r a A n c h i ze sa —

En e asz, kt ó r e m u d zię k i

p o m o cy b o g i n i W e n u s, kt ó r a b ył a j e g o m at ką , u d a ł o się w y r a t o w a ć z p ad ają ce j j u ż Tr o i. B y ł z n im t e ż j e g o m ał y sy n — A sk a n i u sz. N ie o b y ł o się w w ę d r ó w ce En e asza b e z in t e r w e n cj i b o g ó w . O n sam b ył p o d o p ie k ą W e n u s, ale Kar t agin a i D y d o n a b y ł y u m ił o w an ie m in n ej p o t ę ż n e j b o gi n i — Ju n o n y . O t ó ż , p o n i e w a ż ist n iał a p r ze p o w ie d n ia , ż e zb i e g o w i e z Tr o i, je ż e li d o t r ą d o It alii, t o st w o r zą t am p ań st w o , kt ó r e k ie d y ś zn i szc zy Ka r t agin ę , Ju n o n a u ż y ł a w sze l k i ch sp o so b ó w , a b y n ie d o p u ś c i ć d o w y lą d o w a n ia En e asza z t o w ar zy sza m i w It alii 6 4

— u d ał o je j się d o p r o w a d zi ć d o lą d o w an ia w Lib ii . N i e p o zo st ał a j e d n a k b e zczy n n a o p ie k u n k a En e asza — W e n u s, o n a t o u d zie lił a m u in f o r m acji o D y d o n i e i p o st ar ał a się , b y t a g o ś c i n n i e p r zyję ł a r o zb it k ó w t r o jań sk ich . Co w ię ce j — W e n u s, b o gin i m ił o ś ci, sp r aw ił a, że

Dydona

n a sw o j e

n ie szczę ś cie

za k o ch a ł a

się

b e zgr a n iczn ie

w En e aszu . N i e ch cia ł a j e d n a k u le c t ej m ił o ś ci, ch cia ł a za c h o w a ć w ie r n o ś ć

p am ię ci sw e g o m ę ż a, t ak p o d st ę p n ie zam o r d o w an e go .

Zł o ż y ł a b o w ie m p r zy r ze cze n ie , ż e n ie w y j d zie p o w t ó r n ie za m ą ż . W

d r am at y czn e j o p o w ie ś ci W e r gi li u sza ś cie r aj ą

się

k o szt e m

D y d o n y w o l a Ju n o n y i w o l a W e n u s. Ta p ie r w sza, w i d zą c m ił o ś ć D y d o n y d o En e asza i je j za c h w y t d la j e g o b o h at e r sk ich p r zy gó d , p r a gn ie d o p r o w a d zi ć d o m ał ż e ń st w a, b y w t en sp o só b zat r zy m ać En e asza w Ka r t agin ie , u n i e m o ż li w i ć m u p o d r ó ż d o It alii i u ch r o n ić Kar t agin ę

o d zn i szcze n ia p r ze z p ań st w o zał o ż o n e p r ze z En e asza.

W e n u s p o zo r n ie t y lk o zga d za się na t en p lan Ju n o n y , n ie r e zy gn u j ą c z u r ze czy w i st n i e n ia p ie r w o t n e j p r ze p o w ie d n i. D y d o n a i En e asz, zł ą c zy w szy si ę za sp r a w ą b o gi n i , zap o m in aj ą 0 w szy st k im

in n ym . Ty m cza se m j e d n a k zł o ś l iw a w i e ś ć

(u W e r ­

g i l i u sza w y st ę p u j e je j p e r so n if ik acj a — b o gin k a Fam a) r o zch o d zi si ę

p o cał e j Li b ii i d o cie r a d o je j w ł a d cy , o d r zu co n e go d aw n ie j

p r e t e n d e n t a d o r ę ki D y d o n y . Te n , p o w o d o w a n y za zd r o ś cią , a t ak ż e o b aw ą

p r ze d

w zr o st e m

p o t ę gi

Ka r t agin y

w sp ar t e j

d zi e l n o ś cią

En e asza i j e g o t o w a r zy szy , w zn o si m o d ł y o p o m o c d o Jo w i sza , k t ó r em u zb u d o w a ł liczn e ś w i ą t y n i e w sw y m k r ó le st w ie . I zn o w u n ast ę p u j ą sk o m p l ik o w a n e in t e r w e n cj e b o gó w , kt ó r e p o w o d u j ą , ż e En e a sz p r zy p o m in a so b ie o w sk a za n y m m u p r ze z b o g ó w ce lu — d o t a r cie d o It alii i d an ie t am p o czą t k u p r zyszł e j p o t ę d ze Rzy m u . Za czy n a p o t aje m n ie szy k o w a ć o d p ł y n ię cie , cze k a j ą c na o d p o w i e d n i m o m e n t , b y p o w ie d zi e ć

o t ym

D y d o n ie . A l e k r ó lo w a

(k t ó ż

by

za k o ch a n ą o szu k a ł ?) p o d st ę p p r ze czu ł a i p ie r w sza Po g ło sk ę

o t ym , c o się

st a n i e zn a ł a .

Lę k l iw ie c zu jn a n a w e t w

b e zp ie c ze ń st w ie . (IV

w . 4 0 2 -4 0 4 )

G w a ł t o w n a sce n a z En e asze m n ie zm ie n ia sy t u a cj i, p o sł u szn y w o li b o gó w

En e a sz n ie d aje się

o d w ie ś ć

o d zam iar u

o d ja zd u

1 m im o ch ę ci u t u le n ia ż alu D y d o n y w y sł u c h u j e p o zo r n ie o b o ję t n ie jej sk ar g, p o d j ę t ą p r ze z n ie go o b r o n ę p r ze r yw a o m d le n ie D y d o n y . 5 —

K o b ie ty a n t y k u

6 5

En e a s z

id zie je d n a k sp e in ić

Cię ż k o

w zd y c h a ją c , a z d u szą

W ielk ą

m iło ś c ią

—

— targaną

p o le c e n ia b o g ó w .

W r a ca d o f lo t y . (IV

w . 5 3 7 -5 3 9 )

D y d o n a z o k ie n sw e g o zam k u w i d zi t e p r zy go t o w a n i a i czu j e n ie o d w r a ca ln o ś ć r o zst an ia. Po d e jm u je j e d n a k o st at n ią p r ó b ę . Pr o si sw ą sio st r ę A u n ę o p o ś r e d n ict w o : c h c e j u ż t y lk o j e d n e g o — n ie j a k p r zed t em p o zo st an i a En e a sza na zaw sze , le cz t ylk o zw ł o k i, o d ł o ż e n ia o p u szcze n ia p r ze z j e g o f lo t ę Kar t agin y , b y m o gł a si ę p r zy zw y cza ić , a ż m n ie n a u c z y d o la , p o k o n a n ą , j a k t r ze b a c ie r p ie ć .

n ie w zr u szo n y . I w t e d y D y d o n a m o d li się

En e a sz p o zo st a je

o ś m ie r ć . G d y j e d n a k

sk ł ad a o f iar y n a o ł t a r za ch , w szy st k o się zam ie n ia w k r e w , a z k a p li cy p o ś w ię co n e j p am ię ci m ę ż a d o ch o d zi j ą w o ł an ie . Po st a n a w ia sam a w y b r a ć so b ie c za s i r o d zaj ś m ie r ci. O p a n o w a w szy się m ó w i sio st r ze , ż e zn a la zł a sp o só b zat r zy m an ia

En e a sza, d zię k i r ad o m

k ap ł a n k i

sp r o w ad zo n e j d o n iej aż z k r a ń có w ś w iat a. M u si t y lk o d o k o n a ć p e w n y ch o b r zę d ó w . Pr o si w i ę c sio st r ę o p o t aje m n e p r zy go t o w a n i a st o su n a d zi e d ziń cu p ał a cu i u m ie szcze n ie n a j e g o szc zy c i e o r ę ż a p o zo st a w io n e g o p r ze z En e a sza. Ty le t y lk o r ze k ła D y d o .

/

st a ł a m i l c z ą c , a t w a r z j e j p o b l a d ł a .

A u n a się j e d n a k w c a le n ie d o m y ś la , Ż e o n a d ziw n y m W ł a sn ą

o b r zę d e m

o sł a n ia

ś m ie r ć . N ie zn a m ia r y j e j o b łę d u ,

I n ie p r ze czu w a n ic ze g o g o r sze g o n i ż t o c o b y ł o , g d y u m a r ł Sy c h e u s , Sp e ł n i a w ię c r o zk a z. ( IV

w . 6 8 2 -6 8 9 )

D y d o n a w o t o cze n iu k a p ł a n ó w sk ł ad a o f iar y. N ast ę p u je n o c, kt ó r a sn u D y d o n i e n ie p r zy n o si. Sza r p ie si ę w ś r ó d r ó ż n y ch m yś li i zam iar ó w , c zy m o ż e w y r u szy ć w ś l ad za f l o t ą

En e asza i z n im

r azem o si e d li ć się w It alii? Pr ze cie ż i j e g o t o w a r zy sze w i n n i są jej w d zi ę czn o ś ć za t o , c o d la n ich zr o b ił a? N ie w i e r zy j e d n a k w t o , ż e j ą p r zy jm ą n a sw o j e o k r ę t y, i ż e w o g ó le b ę d ą zd o ln i d o d o t r zym an ia o b ie t n ic. A

m o ż e w e zw a ć

sw o i c h

t o w a r zy szy

i r u szy ć w p o go ń , b y sił ą zat r zy m ać f lo t ę sam a p o n i e ś ć sk u t k i sw e g o p o st ę p o w an ia . 6 6

u cie czk i

z Ty r u

En e a sza? I t o n ie. M u si

C ze m u ż n ie m o g ł a o b y ć się

bez m ę ża

ł ż y ć n ie w in n ie , j a k n ie je d n o zw ie r zę . W o ln e o d b ó lu t a k ie g o ? W ie r n o ś c i N ie d o ch o w a ła m p o p io ło m ( IV

Sy c h e j a . w . 7 5 3 -7 5 8 )

Ty m cza se m zn ó w , p r zy n a g l a n y p r ze z b o g ó w En e a sz, ze r w a n y ze sn u , d a ł sy g n a ł f l o cie i o d p ł y n ą ł . O

ś w i c i e sp o st r ze gł a t o D y d o n a i w p a d ł a w szał , w zy w a j ą c d o

ze m st y i w y r zu caj ą c so b ie , ż e jej n ie d o k o n ał a p r zed ś m ier cią . Pr zeklin a w i ę c r ó d En e asza i w zy w a p o m st y b o gó w , w zy w a t ak ż e lu d Kar t agin y d o t r w ał e j n ie n a w iś ci i w r o g o ś c i d o p o t o m k ó w En e a sza. Ca ł y t en e p izo d j e st n ie w ą t p liw ie lit e r ack im w y t ł u m a cze n ie m an t a go n izm u p o m ię d zy Kar t agin ą a Rzy m e m . N ie zale ż n ie j e d n a k o d t e go sy m p at i a d la n ie szczę ś cia D y d o n y j e st w E n e i d z i e w y r aź n a. O st a t n ie sł o w a D y d o n y , g d y k ł a d zie się na sza t a ch t r o j ań sk ich na st o sie , b r zm ią : Pa m ią t k i, b ło g ie m i n ie g d y ś , d o p ó k i B ó g b y ł ł a sk a w i lo sy ! P r zy jm ij c ie T o ż y c i e , z m o ic h t r o sk m n ie r o zp ę t a jc ie ! Ż y ła m , p r ze b ie g ła m

d ro g ę , któ rą

d a ła

Fo r t u n a . T e r a z m ó j w ie lk i p o d zie m ię P ó j d z i e c ie ń . M ia st o d ź w ig n ę ł a m

w sp a n ia ł e .

N a m u r y w ł a sn e p a t r za ł a m . M s z c z ą c m ę ż a Ka rę

w r o g ie m u b r a t u w y m ie r zy ła m .

Sz c z ę ś l i w a p o n a d m ia r ę

—

g d y b y ż t y lk o

N ig d y n a sze g o b r ze g u n ie d o t k n ę ły N a w y d a r d a ń sk ie . (IV

w . 8 8 7 -8 9 7 )

Rzu cił a si ę na m ie cz i w c h w i l ę p o t ym u m ar ł a. W e r gi li a ń sk a w i zj a D y d o n y p o zo st ał a w t r a d y cj i p ó ź n ie j sze j i w ą t e k m ił o ś ci d o En e asza p r ze sł o n ił p ie r w o t n ą w e r sję . Po zo st a ł t e ż w g r u n ci e r ze czy p o zy t y w n y st o su n e k d o t ej p o st a ci, c h o ć b ył a o b ca ,

p o d o b n ie jak

M edea

w

t r a d y cj i

gr e ck ie j,

i w

d o d at k u

p r ze d st a w icie lk a lu d u f e n i ck ie g o i t ak gr o ź n e j p o t em d la Rzy m u Kar t agin y . W i d a ć t u o d r azu o d m ie n n y st o su n e k d o k o b ie t w r zym sk ie j i gr e ck ie j. G w a ł t o w n o ś ć

u c zu ć

M e d e i j e st

k u lt u r ze

p o t ę p ian a

w t r a d y cj i gr e ck ie j, m o ż li w a t y lk o u b ar b ar zy n k i . Ko b ie t y czy n u w y st ę p u j ą ce w lit er at u r ze gr e ck ie j IV / V w . p .n .e . sp e ł n ia j ą sw ó j ą 67

m isj ę

w

im ię

o b o w i ą zk ó w

r o d zin n y ch

i r e l ig ij n y ch —

czcze n ia

p am ię ci o j ca c zy b rat a. Dydona

d ział a

in acze j.

Tw o r zy

w ł a sn e

p ań st w o ,

a

k ie d y

w I p ie ś n i E n e i d y n ie ch c e u le c m ił o ś ci d o En e asza, jej sio st r a A u n a n am aw ia j ą

d o t e go ar gu m e n t am i „ p o l i t y czn y m i " , Kar t agin a j e st

o t o czo n a w r o gam i, p o ł ą cze n ie z En e asze m w zm o cn i t ak ż e Kar t agin ę p r ze z so j u sz z b o h at e r sk im i i u m ie ją cy m i w a l c zy ć Dar d an am i. M am y t u w i ę c o d m ie n n y o b r az k o b ie t y , w kt ó r ej t r a d y cj a u zn a i d zi e l n o ś ć za ł o ż y ci e l k i p ań st w a i si ł ę n am ię t n o ś ci. Zo b a czy m y w ch ar ak t e r ze w y b i t n y ch k o b ie t t y ch d w ó c h k r ę ­ g ó w k u lt u r y p r ze d st a w ia n y ch w cf àlszych r o zd zia ł a ch p e w n e p o d o ­ b ie ń st w a, ale i d u ż e r ó ż n ice w y p ł y w a j ą ce z in n ej p o zy cj i r o d zin y i k o b ie t y w Gr e cj i i w Rzy m ie .

ROZDZIAŁ III K o b ie t y

wzory cnót

W p o p r ze d n im r o zd zia le zw r ó cił am u w a g ę na p r ze w a gę u je m ­ n y ch p o st a ci w ś r ó d b o h at e r e k gr e ck ich m it ó w h e r o iczn y ch i na in n y t o n n ie li czn y ch le ge n d r zy m sk ich o k o b ie t a ch . W o b u j e d n a k k r ę gach k u lt u r o w y ch w y st ę p u j e za in t e r e so w an ie „ k o b ie t ą id e aln ą " , r o zp at r y w an ie cn ó t , j a k im i k o b ie t y w i n n y się o d zn a cza ć . I ch o ci a ż w m it ach h e r o iczn y ch gr e ę k ich r zad k o t y lk o sp o t y k a m y t ak ie w zo r y , k t ó r e b y m iał y d ł u ż szy ż y w o t w t r a d y cj i gr e ck ie j, t o j e d n a k w i d a ć , ż e st o su n e k d o k o b ie t , p o zy cj a k o b ie t zm ie n ia ł a się w r az ze zm ia n ą st r u k t u r sp o ł e c zn o -p o l i t y c zn y c h ś w ia t a gr e ck ie go . W e p o sach H o m e r o w y ch k o b ie t y , o c zy w i ś c i e k o b ie t y z d o m ó w b o h at eró w p o w aż n ą r o d zin a w

w o jn y p o zy cj ę

t r o ja ń sk ie j, w

ż y ciu

są

o t o czo n e

r o d zin y

sza cu n k ie m

i m iast a.

i m ają

Pr ze d e w szy st k im

e p o sach j e st m o n o ga m iczn a . W p r a w d zi e w ie lk i sp ó r

m ię d zy A ga m e m n o n e m a A ch il le se m w I l i a d z i e t o c zy się o b r an kę , O d y se u sz p o d cza s sw o i c h w ę d r ó w e k z n ie je d n ą zb liż a się k o b ie t ą , n p. z Kir k e c zy z Ka ly p so , ale w p r o w a d ze n ie d r u gie j k o b ie t y (p o za b r an k am i) d o d o m u

n ie n ale ż y w

sp o ł e czn o ś c i h o m e r yck ie j d o

d o b r y ch o b y cza j ó w . Ko b ie t a j a k o ż o n a i m at ka j e st w

e p o sach

sza n o w a n a i m a d e cy d u j ą ce sł o w o w sp r a w a ch d o m o w y ch , ale n ie p o w in n a m ie szać się d o sp r a w m ę sk i ch . D o je j zal e t w i ę c n ale ż y sp r a w n e zar zą d za n ie d o m e m i sł u ż b ą , u m if eję t n o ś ć t k an ia. Ko b ie t y Ilia d y

i O d y s e i , A n d r o m a ch a — ż o n a H e k t o r a, H e k ab e —

ż ona

Pr iam a, c zy Ar e t e — k r ó lu ją ca n a w y sp i e Fe ak ó w , d o kt ó r ej d o ć ie r a w ę d r u ją cy O d y se u sz, ci e szą się n ie t y lk o sza cu n k ie m , ale i m ił o ś cią ze st r o n y m ę ż ó w i d zie ci. Są

t e ż au t o r yt et am i w w ie lu sp r a w ach

d o t y czą cy ch n ie t y lk o d o m u i r o d zin y . To Ar e t e d e cy d u j e o p r zyję ciu O d y se u sza i u d zie le n iu m u g o ś ci n y . Pr iam za si ę ga rad H e k ab e . Ko b ie t y t e st r ze gą

t e ż m ają t k u i m ają

sw ó j u d zia ł w

o b r zę d a ch

i m o d ł ach . Ja k j u ż w sp o m in a ł a m w r o zd zia le p ie r w szy m , r o zw ó j st r u k t u r y p o l i s gr e ck ie j p r zy n o si zm ia n ę w p o zy cj i k o b ie t i czę ś cie j w y st ę p u j ą

one w

lit er at u r ze j a k o m n iej w a r t o ś ci o w i c zł o n k o w i e

sp o ł e czn o ś ci , a czase m O d b ie ga

od

t e go

n aw e t t r a k t o w an e są z p e w n ą

sch e m at u

t w ó r czo ś ć

n ie ch ę cią .

Eu r y p id e sa , w

k t ó r e go

d r am at ach p o st a cie k o b ie ce gr a ją b ar d zo d u ż ą r olę . Pr ze d st aw ił am w cze ś n i e j M e d e ę , Klit ajm e st r ę , H e le n ę i Elek t r ę w j e g o u ję ciu . O t ó ż sp o só b p r ze d st aw ie n ia p o st a ci k o b ie cy ch

p r ze z Eu r y p id e sa je st

zw y k l e w ie lo st r o n n y , zd r a d za j ą cy zain t e r e so w an ie t ak ż e p o zy t y w ­ n ym i ce ch am i k o b ie t . N aw e t Klit ajm e st r a w I f i g e n i i w A u l i d z i e j e st 7 0

k o ch a j ą cą m at k ą , kt ó r ej m ą ż w y r zą d za k r zy w d ę n ie d o w y b a cze n ia , sk ł a d a j ą c có r k ę w o f ie r ze b o gin i. W ie le d o b r e go o k o b ie t a ch m o ż n a zn ale ź ć w d zie ł ach Eu r yp id esa, ale n ad al p r zed e w szy st k im ce n io n a jest ich p o st a w a w o b e c r o d zin y i u m iar w p o st ę p o w a n iu i w u czu ci a ch . N ie w A t e n a ch w i ę c b ę d zie m y szu k a ć sy lw e t e k k o b ie t — w zo r u cn ó t .

In n e

p a ń st w o

gr e ck ie

m oż e

n am

ich

d o st a r czy ć ,

ch o ć

p o zn aj e m y j e z p ó ź n i e j szy ch i o b cy ch p r ze k azó w . Ty m p ań st w e m j e st Sp ar t a . Ja k j u ż

w sp o m in ał am , Sp ar t al m iał a in n y u st r ó j n iż

A t e n y . O b y w a t e le p e ł n o p r a w n i — Sp a r t i a ci — zak ł ad ali w p r a w d zie r o d zin y ,

ale

ż y c ie

sp ę d zali

w

sł u ż b ie

w o j sk o w e j ,

w

g r u p a ch

ze sp o lo n y ch n ajp i e r w w sp ó ln ą n au k ą , p o t em sł u ż b ą ; r azem m ie szk ali i ż y li. N ie za j m o w a li si ę

t e ż d zi a ł a l n o ś ci ą

go sp o d a r czą . St ą d t e ż

w i ę k sza sa m o d zie ln o ś ć i w i ę k sza r o la k o b ie t . N ie o w ie lu sp o ś r ó d n ich w ie m y , p o n i e w a ż b r ak n am ź r ó d e ł b e zp o ś r e d n io ze Sp a r t y , ale k ilk a

w y b it n y ch

k o b ie t

zn a m y

z

b io gr a f ii

m ę ż ów

st an u

Plu t a r ch a, Gr e k a z Ch e r o n e i, k t ó r y d ział ał w II w . n.e. W szy st k ie , kt ó r e t u zam ie r zam p r ze d st aw ić , są

p ió r a

p o st a cia m i

h ist o r y czn y m i i t o ze st o su n k o w o p ó ź n e go o k r e su d zi e j ó w Sp ar t y , z o k r e su k r y zy su je j u st r o ju , w szy st k ie t e ż p o w ią zan e b y ł y z t ym i w ł a d ca m i Sp ar t y , k t ó r zy p r a gn ę li p r ze p r o w a d zić w Sp a r cie r ef o r m ę m ają cą jej p r zy w r ó cić d a w n ą ś w i e t n o ś ć . Pie r w szy m z n ich b y ł A g i s IV, k t ó r y

o b ją ł sw ą

f u n k cj ę

w

245/ 244

r. p .n .e. j a k o

b ar d zo

m ł o d ziu t k i m ę ż czy zn a. D r u gim k r ó le m ( w Sp a r cie b ył y d w ie r ó ż n e d y n a st ie i d w ó ch k r ó ló w j e d n o cze ś n i e z t y ch d y n a st ii ) b ył Le o n id a s II, t w ar d y p r ze ciw n i k r ef o r m . W Sp a r cie j u ż o d d aw n a zm n ie j szy ł a się

zn a czn i e li czb a p e ł n o p r a w n y ch Sp ar t iat ó w , a zam iast d aw n e j

r ó w n o ś ci m aj ą t k o w e j w

t ej gr u p i e d o szł o d o o g r o m n e g o zr ó ż ­

n ico w a n i a m aj ą t k o w e go , p r zy czy m zn a czn a czę ś ć m aj ą t k ó w b ył a w

r ę k ach

k o b ie t . D o t y ch

b ar d zo b o ga t y ch

k o b ie t

n ale ż ał y t e ż

b ab k a A g i sa A r ch id a m ia i j e g o m at k a A ge zy st r a t a . A g i s zy sk a ł so b ie w ie lu st r o n n ik ó w , w sp ó ł d zia ł a ł t e ż z n im j e g o st r yj A g e zy l a o s. Ja k

p o d aje

Plu t a r ch , za czę li

oni

p r ze k o n y w a ć

o k o n ie czn o ś ci p o d j ę cia r ef o r m A ge zy st r a t ę , p o n i e w a ż m i a ł a o n a b a r d zo

w ie lk ie

zn a c ze n ie

lu d zi, p o zo st a ją c y c h r ó w n ie ż w p ływ

d zię k i je j na

d e cy d u ją cy

w

Sp a r c i e ,

p o d j e j o p ie k ą

w ie lk ie j lic zb ie p r ze b ie g

sp r a w

z pow odu

i g o to w ych

p r zy ja ció ł i

p o k a ź n e j lic zb y d o j e j u słu g , ja k

d łu ż n ik ó w .

p a ń st w o w y ch

P o za

tym

b y ł n ie je d n o k r o t n ie

(Pl u t a r ch , A g i s 6 , t łu m . M . Br o ż e k ). 71

M at k ę

j e d n a k A g i sa

p r ze st r aszy ł y zam ia r y sy n a. St ar ał a się

p o w st r zy m a ć g o o d d zi ał an ia w t ym k ie r u n k u , u w aż ał a b o w ie m , ż e n ie m ają t ak i e d ą ż e n ia ż ad n e j sza n sy p o w o d ze n i a , ż e są t o n ie o sią ­ g a ln e m ar ze n ia. W k o ń cu j e d n a k A g e zy l a o s p r ze k o n ał j ą , ż e są t o zam iar y

n ie

t ylk o

szla ch e t n e ,

ale

p o m y ś ln ie i z w ie lk im p o ż y t k ie m

że

d a d zą

d l a Sp a r t y .

się

d o m at k i z p r o ś b ą , a b y u d z i e l i ł a s w y c h b o g a c t w o d p o w ie d n ie j p o p u la r n o ś ci

sła w y

w ś ró d

d la

o sią g n ię cia

(Plu t a r ch ,

o b y w a t e li

7 ). Kie d y za ś w y t ł u m a czy ł m at ce i b ab ce za si ę g sw y ch p la n ó w

A g is

i

i

p r ze p r o w a d zić

W t e d y A g i s zw r ó cił się

m o ż li w o ś ć

o si ą g n i ę ci a

p r zy

ich

r e aliza cji

sł a w y

p r a w d ziw ie

w i e l k ie go kr ó la, o b ie k o b ie t y za czę ł y m u p o m a ga ć i n aw e t p o n a gl a ć d o p o d j ę cia d ział ań . O n e sam e r ó w n ie ż za c zę ł y p r o w a d zi ć a git a cję w ś r ó d zn a j o m y ch i n a m a w i a ć d o w sp ó ł d zia ł a n i a z m ł o d ym kr ó lem . Pr o je k t y

r ef o r m

b o w ie m , j a k c h ę t n ie m ie sza ć

p r o p ago w ały

d ale j

słu c h a ją się

rady

do

tym

g ł ó w n ie

Plu t a r ch , ż e

sw y ch

sp r a w

d o m o w y ch . P o za czę ś ć

p isze

ż on

i p o zw a la ją

p u b lic zn y c h w

w ś ród

n iż

im

so b ie

r ę k a ch k o b ie t b y ła

w sze lk ie j w ła sn o ś c i w

k o b ie t , w i e d zia ł y

La ce d e m o ń czy cy

też

o

za w sze

w ie le

sa m y m

do

w ię ce j sp r a w

w ó w c za s w ię k sza

Sp a r c i e .

Ty m cza se m j e d n a k w r o g o w i e r ef o r m y — p r zy p o m o cy k r ó la Le o n id a sa — p o t aje m n ie , ale b ar d zo e n e r giczn ie d zi ał ali p r ze ciw k o r ef o r m at o r skim zam y sł o m A g i sa . Szc ze g ó l n i e za ś w zb u r zy ł Le o n i ­ d asa i in n y ch

b o g a c zy Sp a r t y p r o je k t n o w e g o

p o d ział u

zie m i,

k asat y d ł u g ó w i d e k lar acj a A g i sa , ż e n ie t y lk o o n , le cz t ak ż e j e g o m at ka i b ab k a zr ze k n ą si ę sw o j e g o m ają t ku . M i m o j e d n a k u si ł o w ań Le o n id a sa sch r o n ił się

zw y ci ę ż y ł o

st r o n n ict w o

A g i sa

i

Le o n id a s

n aj p ie r w

p r ze d w r o ga m i w ś w i ą t y n i , a w k o ń cu m u siał n aw e t

u ch o d zić ze Sp ar t y . Kie d y j e d n a k A g i s m u siał o b j ą ć d o w ó d zt w o w o j sk sp a r t a ń sk ich w e zw a n y c h p r ze z sp r zy m ie r zo n y ch ze Sp ar t ą A c h a j ó w na p o m o c p r ze ciw k o Et o lo m , kar t a w Sp a r cie o d w r ó cił a się . Le o n id a s w r ó cił i z k o l e i A g i s m u siał się sch r o n i ć w ś w ią t y n i, p o d o b n ie j a k i d r u gi k r ó l, zię ć Le o n id a sa Kle o m b r o t o s, k t ó r y o b ją ł t r o n p o u cie czc e t e ś ci a. A g i s n ie o p u szc za ł ś w i ą t y n i , k r yjo m u d o k ą p ie li. W t a k ie go

t aje m n e go

w y c h o d zą c t y lk o

czase m

po

k o ń cu j e d n a k u ję t o g o w ł a ś n ie p o d cza s

w y jś cia,

a zd r a d zili

go

r ze k o m i

p r zyjacie le ,

z k t ó r y ch n ie jak i A m f a r e s u zy sk a ł n ie d ł u g o p r zed t em j a k ą ś p o ż y czk ę o d A g e zy st r a t y i za p e w n e c h c i a ł u n i k n ą ć 72

zw r o t u d ł u gu . On t o

w ł a ś n ie za ci ą g n ą ł A g i sa d o w ię zie n ia . Zw o ł a n o są d i sk a za n o A g i sa n a ś m ie r ć . W ie ś ć

o p o jm an iu A g i sa

g r o m a d zą ce go się

p r zed w ię zie n ie m

r o ze szł a się p o j a w ił y się

i w ś ród

lu d u

b ab k a i m at ka

A g i sa , w o ł a j ą c, b y są d n ad k r ó le m o d d a ć w r ę ce lu d u i ż e b y p r zed lu d e m się b r o n ił . To t y lk o p r zy sp ie szy ł o w y k o n a n i e w y r o k u . T y m ­ czase m 0

Am fares

pom oc

p o d sze d ł

A g e zy st r a cie

do

b r am

w ię zi e n ia

p o w ie d zia ł ,

że

i b ł a gaj ą ce j

A g i so w i

n ic

n ie

go

gr o zi.

A A r ch id a m ii p o w ie d zia ł , ż e b y , je ż e li c h c e zo b a c zy ć w n u k a , w e szł a z n im d o w ię zie n ia . A r ch id a m ia p r o sił a, ż e b y w o l n o b y ł o w e j ś ć 1 m at ce A g i sa . Am f ar e s, ci ą g l e u d a ją c p r zy jacie la, w p u ś c i ł o b ie i k azał za m k n ą ć

b r am y. I t am

n aj p ie r w za p r o w a d ził d o m ie jsca

st r ace ń st ar u szk ę A r ch id am ię , a p o t e m k a zał t am w p u ś c i ć A g e zy st rat ę . Ta zo b a c zy w szy zw ł o k i sy n a n a zie m i i m at k ę

w i szą c ą

na

st r y czk u p o m o g ł a n a j p i e r w s t r a ż n i k o m z d j ą ć j ą s t a m t ą d , u ł o ż y ł a j e j c ia ł o

o b o k sy n a

i n a k ryła je .

Po t e m d o p ie r o p r zyp ad ł a d o zw ł o k

sy n a , u cał o w ał a g o i p o w ie d ział a, ż e t o j e g o ł a g o d n o ś ć i ł a sk a w o ś ć d la lu d zi zg u b i ł a go , a z n im i j e g o m at k ę , i b ab k ę . W t e d y A m f a r e s, sł y szą c t o , k r zy k n ą ł z gn ie w e m : s k o r o i t y ś t a k sa m o m y ś la ła j a k

t w ó j sy n , t e n

sa m

też

sp o t k a

c ię

— A gd y

lo s.

A ge zy st r a t ę p o st a w io n o p o d st r y cze k , t ak ie w y r ze k ł a sł o w a: O b y t o t y lk o

w y s z ł o n a s z c z ę ś c i e Sp a r t y

O t o w i ę c p o st a ć

(Pl u t a r ch , A g i s 2 0 ).

k o b ie t y , kt ó r ej zale t y w y ch o d zą

p o za k r ą g

r o d zin y . Po d e jm u je r y zy k o w sp ó ł d zia ł a n i a z sy n e m , b o j ą p r ze k o n ał 0 zn a cze n iu sw o i ch p r ze d się w zię ć n ie t y lk o d la n ie go , ale i d la Sp ar t y . 1 g o d n ie p o t r af i zn i e ś ć p r ze gr an ą i i u m r ze ć b e z p r o ś b y o ł ask ę . Je szc ze d w ie k o b ie t y p o n o szą k lę sk ę w b u r zli w y ch d la Sp a r t y c za sa c h

i r ó w n ie

g o d n ie j ą

zn o szą . Je d n ą

z n ich

b ył a

Le o n id a sa , Ch il o n i d a , t ak ż e o p isa n a p r ze z Plu t a r ch a w

có r k a

ż y w o cie

A g i sa ( 1 7 , 1 8 ) . Ch il o n id a b ył a ż o n ą Kleo m b r o t o sa, kt ó r y n am ó w io n y p r zez st r o n n ik ó w A g i sa IV zaj ą ł t r o n Le o n id asa, k ie d y t e go zm u szo n o d o o p u szcze n i a Sp ar t y . Ch i l o n i d a o p u ś ci ł a w t e d y m ę ż a i p o szł a z o jce m n a w y gn a n ie . Kie d y j e d n a k Le o n id a s p o w r ó cił d o Sp a r t y i Kle o m b r o t o s w

st r a ch u

p r ze d

kar ą

sch r o n ił się

d o ś w ią t y n i,

w r ó cił a d o n ie go Ch il o n i d a . N a w y g n a n iu ż y ł a w sm u t k u , p o r ó ż ­ n io n a z Kle o m b r o t o se m . A l e g d y l o s j e d n e g o i d r u g i e g o s i ę o d m i e n i ł , o d m ie n ił a się

i ona.

Tera z w ię c zn ó w

sie d zą c ą

o b o k m ę ż a i t u lą cą

z d r u g ie j

— d r u g ie .

w id zia n o ją

ja k o

b ła g a łn ic ę ,

d o sie b ie z j e d n e j st r o n y je d n o d zie ck o ,

73

W o p o w ie ś ci Plu t ar ch a Ch i l o n i d a w y g ł a sza p r ze jm u ją ce p r ze ­ m ó w ie n ie d o o j ca. W sk a zu je m u , ż e n aj p ie r w

p r o w ad ził a ż y cie

w sm u t k u i o p u szcze n i u , k ie d y o n b ył n a w y g n a n i u . A t er az k ie d y j e st zn o w u k r ó lem m a d alej cie r p ie ć w o p u szcze n i u ? Pr ze cie ż n ie m o ż e w r ó c i ć d o d o m u o j ca i sp o k o j n ie p at r ze ć Je ż e l i o n

t era z n ie m o ż e p r ze b ła g a ć

t w o je g o g n ie w u i sk ło n ić

d o lit o ś c i p r ze z łzy sw e j ż o n y i sw y c h złą

w o lę ,

karę

naw et

c ię ż szą ,

n a ś m ie r ć m ę ż a.

d zie ci, p o n ie sie k a rę

n iż b y ś

ty

pra gn ą !:

c ię

za sw ą

b ę d zie

m u sia ł

p a t r ze ć , j a k j e g o n a ju k o c h a ń sza ż o n a u m ie r a p r z e d n im ! B o j a k ja , ż y ją c p o t em

m o g ła b ym

sp o jr ze ć

w

o czy

in n y m

k o b ie t o m , j e ś lib y

m n ie ja k o b ła g a in ic y n ie w y sł u c h a ł a n i m ą ż a n i o jcie c.

Le o n id a s u st ą p ił , k azał Kle o m b r o t o so w i p ó j ś ć

na w y gn a n ie ,

za c h o w a ł g o p r zy ż y ciu . Có r k ę j e d n a k p r o sił , ż e b y zo st ał a z n im , sk o r o j ą t ak k o ch a, ż e d la n iej d ał m o ż n o ś ć r at u n k u Kle o m b r o t o so w i. Ch il o n i d a j e d n a k p o szł a n a w y g n a n i e w r az z m ę ż em I k o ń czy t ę

o p o w ie ś ć

Kle o m b r o t o s

n ie

w y g n a n ie z t a ką

b ył żoną

Plu t a r ch za ś le p io n y uw aż ać

za

n a j w y ż szą ż ą d zą

i d zie ć m i.

p o ch w a ł ą :

p u st e j

sła w y ,

/ gdyby m u sia łb y

w ię k sze sw e sz c z ę ś c ie n iż

sa m o

k r ó lo w a n ie .

O

t r ze cie j z b o h at e r e k , k t ó r y ch lo sy w i ą ż ą się z w a lk ą m ię d zy

Le o n id ase m

II i A g i se m

IV, n ie w ie m y w i e le . W sp o m i n a o n iej

Plu t ar ch w ż y w o c i e Kle o m e n e sa. Był a t o ż o n a A g i sa IV A g ia t i s. W m o m e n cie ś m ie r ci m ę ż a b ył a m ł o d ziu t k ą k o b ie t ą z n o w o u r o d zo ­ n ym d zie ck ie m . By ł a có r k ą

b ar d zo b o ga t e go Sp ar t iat y , G y l ip p o sa

i j a k p o d aje Plu t a r ch m o gł a l i c zy ć

na o d zie d zicze n i e w i e l k ie g o

m ają t k u . Za p e w n e i t en w zg l ą d k ie r o w ał Le o n id ase m II, k ie d y ją zm u si ł d o m ał ż e ń st w a ze sw o im syn e m Kleo m e n e se m , c h o ć Plu t ar ch j ak o m o t y w p o d aje o b aw ę k r ó la, ab y n ie o ż e n ił się z n ią k t o in n y. Kle o m e n e s w e d ł u g Plu t a r ch a b y ł j e szcze za m ł o d y n a m ę ż a. A g i a t i s o d zn acza ł a się w sze lk im i cn o t a m i i z o p isu Plu t a r ch a m o ż n a w n o sić , co w t e d y b ył o szc ze g ó l n i e w p ię k n o ś c ią

w y r ó ż n ia ła się

a

b y ła

do

teg o

k o b ie t ą

k o b ie cie ce n io n e . O t ó ż k w i t n ą c ą

w ś r ó d w szy st k ic h ó w c ze sn y c h G r e czy n e k , b a r d zo

u czciw y ch

i c zy st y ch

o b y cza jó w .

Br o n ił a się t e ż b ar d zo p r zed p r zym u se m m ał ż e ń st w a z Kle o m e n e sem . N ie m n ie j je d n a k , c h o c i a ż n a za w sze zn i e n a w id ził a Le o n id a sa , d la Kl e o m e n e sa b ył a w e d ł u g Plu t a r ch a w ie r n ą

i k o ch a j ą cą

ż o n ą . Co

w i ę ce j zd o ł ał a g o sk ł o n i ć d o d zi e le n ia z n ią w sp o m n ie ń o A g i si e IV i o j e g o p lan ach . Z o p o w ia d a n i a Plu t a r ch a zd aj e si ę w y n i k a ć , ż e t o 7 4

o n a w ł a ś n ie za szcze p i ł a w n im ch ę ć d o p o d j ę cia p la n ó w A g i sa IV i p r zy czy n ił a się d o t e go , ż e sy n Le o n id a sa Kle o m e n e s III st ał się za go r za ł y m k r ó le m -r e f o r m at o r e m . A g i a t i s u m ar ł a ś m ie r cią n at u r aln ą , p o w o d u j ą c o gr o m n ą r o zp a cz m ę ż a. D zie j e t y ch k o b ie t zn a m y z r e lacj i Plu t a r ch a, n a p e w n o w i ę c j e st w

o p isa ch

ich

p o st a ci w ie le e le m e n t ó w

sp o so b u

m yś le n ia

i f r a ze o lo gii II w . n.e. Plu t a r ch j e d n a k cze r p ał ze ź r ó d e ł w sp ó ł c ze s­ n y ch t ym w y p a d k o m , z p isar zy III w ie k u p .n .e ., za sa d n i c zy w i ę c zr ą b f a k t ó w o d p o w i a d a p r aw d zie . W ar t o m o ż e w sp o m n i e ć t u j e szc ze o je d n e j b o h a t e r ce t y ch cza só w , zw ią za n e j

z Kle o m e n e se m

III, a r zad zie j w y st ę p u j ą ce j

w lit er at u r ze p ó ź n ie jsze j. By ł a t o Kr at e zyk le ja, m at ka Kl e o m e n e sa. W ł ą czy ł a się

ona do

d zi a ł a l n o ś ci

r e f o r m at o r skiej sy n a , w e d ł u g

o k r e ś le n ia Plu t a r ch a, p o p ie r aj ą c j e g o am b icj e i n ie szc zę d zą c na t o sw o i c h

za so b ó w .

w y ch o d zić

za m ą ż

Co

sa m a

n ie

m ia ła

ju ż

za m ia r u

, zr o b iła t o j e d n a k d ła sy n a i w e szła w zw ią ze k

m a łż e ń sk i z je d n y m c ie szą c y c h się

w ię ce j c h o ć

z n a j w p ł y w o w s z y c h ł u d z i w Sp a r c i e i n a j le p sz ą

sła w ą

(Plu t a r ch , K l e o m e n e s 6, t łu m . M . Br o ż e k ).

N ie t en j e d n a k u czy n e k st ał się

p o d st aw ą

jej ch w a ł y . Ot o ,

k ie d y Kle o m e n e s p o n i ó sł d r u zg o c ą c ą k lę sk ę w w o j n ie z A ch a j a m i i w o j sk a m i A n t y g o n o sa k r ó la M ace d o n ii, kr ó l Egip t u Pt o le m e u sz III zg o d zi ł si ę sw o j ą zd o b y ć

u d zi e l ić m u p o m o cy , j e ż e li o d d a m u j a k o za k ł a d n i k ó w

m at k ę się

i sw o j e d zie ci. Kle o m e n e s b ar d zo d ł u g o

n ie m ó gł

n a o d w a gę , ż e b y t o m at ce p o w ie d zie ć . W ie lo k r o t n ie

za c zy n a ł i p r ze r y w ał t ak , ż e Kr at e zy k l e j a zaczę ł a n aw e t za p y t y w a ć w sp ó l n y c h p r zy jació ł , c o t e ż d r ę czy je j sy n a. Kie d y w r e szci e zw i e r zy ł si ę

m at ce z k ł o p o t u , zg o d ził a si ę

b e z w a h a n ia. W e d ł u g r e lacji

Plu t a r ch a r o ze ś m iał a się i p o w ie d ział a: W i ę c t o z t a k ą w i a d o m o ś c i ą p r zy ch o d ziłe ś D la cze g ó ż

t y le

n ie

w y ś le sz w e d łu g

r a zy

do

m n ie

w sa d zisz m n ie w ła sn e g o

i

za

każ dym

r a cze j czy m

r a ze m

p r ę d ze j n a

t ch ó r zy łe ś ? okrę t

u zn a n ia , w szę d zie , g d z ie t y lk o

i n ie

t o c ia ło

m o j e m o ż e o d d a ć j e s z c z e j a k n a j w i ę k s z e u s ł u g i Sp a r c i e , z a n i m t u t a j n ie r o zp a d n ie w t e j st a r c ze j b e z c z y n n o ś c i

się

(Plu t a r ch , K l e o m e n e s

2 2 ). Ta k ż e w c h w i i i p o ż e gn an ia p r zed w e jś cie m n a o kr ę t za ch o w a ł a się

n ie zm ie r n ie go d n ie . Po ż e gn a ł a się

z n im w zn a j d u ją ce j się

z sy n e m

sch r o n i w szy się

b li sk o p o r t u ś w i ą t y n i Po se j d o n a, ab y j u ż

p u b li czn i e o b o je m o gli za ch o w a ć się w sp o só b g o d n y Sp a r t y i n ie o k a za ć sw e g o sm u t k u . 75

Kie d y

p r zy b y ł a

do

Egip t u

d o w ie d zia ł a

się ,

że

Pt o le m e u sz

p r o w a d zi j a k i e ś p e r t r akt acje z A n t y g o n o se m , a t ak ż e ż e A c h a j o w i e za p r o p o n o w a l i Kle o m e n e so w i r o zejm . Kle o m e n e s j e d n a k o b a w i a ł si ę p r zy ję cia t ej p r o p o zy cj i b e z zg o d y Pt o le m e u sza ze w zg lę d u na lo s m at k i i sy n k a , za k ł a d n i k ó w k r ó la Egip t u . I w t e d y Kr at e zyk le ja w y sł a ł a d o n ie go list z p ię k n y m i sł o w a m i, b y sw o ic h Sp a r c i e , je d n e j

k ie r o w a ł a

n ie

się

t y lk o

U czy ł się

st a r u szk i

i

tym ,

cią g le

je d n e g o

co t y lk o

d zie ck a

p r zy n o si z

w

p o c zy n a n ia ch

za szczy t

P t o le m a jo se m

(Pl u t a r ch ,

W szy st k ie t e j e d n a k u sił o w a n ia sk o ń c zy ł y si ę

k o r zy ś ć pow odu

K le o m e n e s

k lę sk ą

k t ó r y z w ie r n ym i m u t o w ar zy sza m i sch r o n ił się

i z

2 2 ).

Kl e o m e n e sa,

t ak ż e w

Egip cie .

Pr ze z p e w ie n cza s sp o d zi e w a ł się p o m o cy Pt o le m e u sza w o d zy s­ k an iu w ł a d zy w

Sp a r cie , ale p o j e g o ś m ie r ci i zm ia n ie w ł a d c y

Egip t u p ad ł o f iar ą in t r y g n a d w o r ze p t o le m e jsk im . Po j e g o ś m ie r ci t ak ż e Kr at e zyk le ja o gar n ię t a r o zp a czą n a w i e ś ć o ś m ie r ci sy n a i j e g o t o w a r zy szy zo st ał a sk a za n a n a ś m ie r ć . Kie d y ż o ł n ie r ze p r zy szli p o n ią , p r o sił a t y lk o o t o , b y w y r o k na n iej w y k o n a li p r zed zab icie m jej w n u k ó w . Lo s j e d n a k n ie o szc zę d zi ł jej i t ej p r ó b y, d zi e ci zab it o na jej o cza ch , a d o p ie r o p o t e m j ą st r aco n o . W szy st k ie

w ię c

p o zy t y w n e

p r ze d st aw io n e p o ch o d zą k o b ie t y w i ą ż ą ce

się

b o h at e r k i

gr e ck ich

d zi e j ó w

tu

ze Sp ar t y . Pr ze k o n am y się , ż e w y b it n e

z d zie j am i A t e n , o

k t ó r y ch

b ę d zie

m ow a

w n ast ę p n y ch r o zd zia ł a ch b y ł y cu d zo zie m k am i. Ko b ie t y at e ń sk i e w y ł ą czo n e ze w sp ó l n o t y m ę ż czy zn , j a k ą

b ył a st r u k t u r a gr e ck ie j

p ę d ził y ż y c i e w r am ach r o d zin y i d o m u . O c zy w i ś c i e m o w a t u o k o b ie t a ch z p r zo d u j ą cy ch r o d ó w at e ń sk ich , ale t y lk o o n e m ia ł y b y

p o lis,

j a k ą ś sza n sę o d e gr a n ia r o li w ż y c iu p o li t y czn y m . W le ge n d a ch r zy m sk ich p o j a w ia j ą się

k o b ie t y p o p r o st u j a k o

w zo r y cn ó t . Te g o t y p u le ge n d w t r a d y cj i gr e ck ie j p r a w ie n ie m a. N aw e t o p isa n e w cze ś n i e j k o b ie t y sp ar t ań sk i e , o p r ó cz Ch il o n i d y , b ył y k o b ie t am i w y n i e si o n y m i d o sł a w y p r ze z u d ział w d zi a ł a l n o ś ci p o li t y czn e j m ę ż ó w lu b sy n ó w . W t r a d y cj i r zym sk ie j p o zy t y w n y ch p o st a ci k o b ie cy ch w y st ę p u j e zn a czn i e w ię ce j,

h ist o r y cy

i p isar ze

r zy m scy w ię ce j t e ż

u w a gi

p o ś w ię caj ą k o b ie t o m . D o m in u ją ca w k u lt u r ze gr e ck ie j j u ż o d cza só w He zjo d a n ie ch ę ć d o k o b ie t n ie m a o d p o w ie d n ik a w ku lt u r ze r zym skiej. W yst ę p u je t o j u ż w cy t o w a n y ch w y ż e j ż y w o t a ch Plu t ar ch a — p isar za w p r aw d zie gr e ck ie go , ale ze ś r o d o w isk a p o d le gaj ą ce go j u ż w p ł y w o m 7 6

r zym sk im , p isar za w ie k u il n .e., a w k r ę gach k u lt u r y gr e ck ie j o k r e s h e lle n ist y czn y t akż e p r zy n ió sł p o w aż n e zm ian y w st o su n k u d o ko b iet . H ist o r y cy r zym scy , t a cy j a k Li w i u sz i Ta cy t , z k t ó r y ch d zie ł p o ch o d zą w i a d o m o ś ci o k o b ie t a ch , kt ó r e t u p r ze d st aw ię , b ar d zo w ie le m ie jsca i u w agi p o ś w ię cali roli k o b ie t w o p isy w an y ch p r zez sie b ie w y p a d k ach . N ie b r ak w t ej t r a d y cj i i k o b ie t zb r o d n i czy ch , są j e d n a k t ak ż e w zo r y cn o t y. Za czn ie m y o d d w ó ch p o st aci n a p ó ł le ge n d ar n ych z w c ze sn e ­ g o o k r esu d zi e j ó w Rzy m u , o k t ó r ych Li w i u sz ż y j ą cy w I w . p .n .e./ l w . n.e. w ie d zia ł t y lk o z t r ad y cj i za ch o w a n e j u d a w n ie j szy ch h ist o r yk ó w . Ju ż z p o czą t k am i r e p u b lik i r zym sk ie j w ią ż e się le ge n d a o n ie ­ sk azit e ln e j Lu k r e cj i. By ł a o n a có r k ą Sp u r iu sza Lu k r e cj u sza , w e d ł u g t r a d y cj i k o n su l a za st ę p cze g o (t zn . za st ę p u j ą ce g o na u r zę d zie zm a r ­ ł e go lu b ch o r e go n o r m aln ie w y b r a n e g o ) z 5 0 9 r., a ż o n ą

Ta r k -

w i n i u sza Ko lla t in u sa , b l i sk ie go k r e w n e go o st at n ie go k r ó la r zy m s­ k ie go Ta r k w in iu sza Py szn e g o . W e d ł u g le ge n d y p o d cza s o b lę ż e n ia p r ze z w o j sk a r zym sk ie m iast a A r d e i ze b r ali się

na u czcie m ł o d zi

d o w ó d c y z r o d u k r ó le w sk ie g o i in n y ch b li sk ich m u r o d ó w . Po d cza s zw i ą za n e j z t ym p ij at yk i za czę li się i mą ż

p r ze ch w a la ć sw o i m i ż o n am i

Lu k r e cj i zap r o p o n o w a ł , ż e b y zam iast się

p o je ch a li zo b a czy ć , co r o b i ą

t u p r ze ch w a la ć

ich ż o n y p o d cza s ich n ie o b e cn o ś ci

i w t e d y p r ze k o n ają się , n a ile Lu k r e cj a j e st w ię ce j w ar t a o d in n y ch . Po j e ch a li i zast ali Lu k r e cj ę si e d zą cą p ó ź n ą n o cą w o t o cze n iu sł u ż b y i zaj ę t ą

p r zę d ze n i e m

w ełn y.

A

t y m czase m

sy n o w e

k r ó le w sk ie

zo b a czy l i p r zy u czcie m a r n u j ą c e c z a s z r ó w i e ś n i c z k a m i ( Li w i u sz I 5 7 , t łu m . M . Br o ż e k ). Pie r w sze m ie jsce w ś r ó d k o b ie t p r zy p ad ł o w i ę c Lu k r e cj i, kt ó r a go ś cin n ie

p r zyję ł a

mę ża

w r az z t o w ar zy szam i,

a

p eł en

dum y

Ta r k w i n i u sz Ko l la t i n u s za p r o sił w szy st k i c h na u czt ę . Je d e n j e d n a k z g o ś c i , Se k st u s Ta r k w in iu sz, sy n k r ó la Ta r k w in iu sza

Py szn e g o ,

zap ał ał n am ię t n o ś cią d o Lu k r e cj i i p o st a n o w ił j ą zg w a ł c i ć . Po k ilk u d n i a ch w t aj e m n icy p o je ch a ł d o Ko lla cji , zo st ał p r zy ję t y g o ś ci n n i e i u m i e szczo n y w p o k o ju d la g o ś c i . Kie d y w szy sc y j u ż w d o m u u sn ę li, z w y cią gn ię t y m m ie cze m u d a ł się d o sy p i a l n i Lu k r e cj i, o b u d ził j ą i za g r o zi ł ś m ie r cią , je ż e li się o d e zw ie . Pr ze r aż o n e j k o b ie cie w y zn a ł sw o j e d o n iej u czu ci e i u sił o w a ł sk ł o n i ć d o u le gł o ś ci. Kie d y jed n ak

n aw e t

pod

gr o ź b ą

ś m ie r ci

n ie ch cia ł a

m u się

p o d d ać ,

w y m y ś l i ł d o d a t k o w y sp o só b . Za g r o zi ł jej h ań b ą , p o w ie d zia ł , ż e ją zab ij e , a p r zy n iej p o ł o ż y za b it e go n a g ie g o n ie w o ln ik a . I w t e d y 77

w szy sc y p o m y ś lą , ż e zab it o j ą

p o d cza s h a n ie b n e go cu d zo ł ó st w a .

Pr ze r a ż o n a t ym Lu k r e cj a u st ą p ił a. Kie d y j e d n a k d u m n y ze sw e g o zw y c i ę st w a

n ad

k o b ie cą

cn o t ą

Ta r k w i n i u sz

o d sze d ł .

Lu k r e cj a

w y sł a ł a d o Rzy m u p o o j ca i d o o b o zu p o d A r d e ą p o m ę ż a, p r o szą c, b y p r zy je ch a ł n at y ch m iast k a ż d y z j e d n y m zau f an y m p r zy jacie le m , b o st ał o si ę

c o ś st r a szn e go . Pr zy je ch ali n at y ch m ia st , a m ę ż o w i

t o w a r zy szy ł Ju n i u sz Br u t u s. Za p ł a k a n a Lu k r e cj a o p o w ie d zia ł a im , co si ę st ał o , i c h o c i a ż st ał o si ę t o w b r e w jej w o l i i t y lk o ci a ł o je j j e st zh a ń b io n e , a d u sza czy st a ,

p o st a n o w ił a

n a j b l iż szy ch , ab y p o m ś ci li się

n a g w a ł c i c i e l u . Po cie sza li j ą t ł u m a ­

si ę

za b ić .

Pr o si t y lk o

czą c, ż e t o n ie b ył a je j w i n a , n ie p o w in n a w i ę c p o n i e ś ć kar y, kt ó r ej p o d le ga t y lk o w ł a ś c i w y w i n o w a j ca .

Lu k r e cj a j e d n a k k azał a im

m y ś le ć o u k ar an iu zb r o d n iar za: J a c h o ć d o w i n y s i ę n i e p o c z u w a m , n ie zw a ln ia m

się

p o w o łu ją c się

n a p r zy k ła d Lu k r e c ji

o d k a r y , n ie b ę d zie b e zw st y d n ic y , k t ó r a

b y ż yła

( Li w i u sz I 5 8 ) . Z t ym i sł o w am i

p r ze b ił a się sch o w a n y m p o d su k n i ą n o ż e m i zm ar ł a. Te n w y p a d e k t ak

w zb u r zy ł

lu d

r zy m sk i,

że

st ał

si ę

p r zy c zy n ą

w y p ę d ze n i a

Ta r k w i n i u szy i p o czą t k ie m r e p u b lik i r zym sk ie j. Lu k r e cj a za ś p r ze ­ szł a d o t r a d y cj i j a k o sy m b o l u m ił o w an ia k o b ie ce j cn o t y p o n ad ż y cie . D r u gi p o d o b n y w y p a d e k o p isu je Li w i u sz w zw i ą zk u z p r ze jś ­ ci o w ą

w ł a d zą

d e ce m w ir ó w

(d zi e si ę ci u

m ę ż ó w ),

k t ó r zy

o b j ę li

w Rzy m ie w ł a d zę n a m ie jsce d w ó ch k o n su l ó w w 4 5 2 / 4 5 r. p .n .e. Je d n y m z d e ce m w ir ó w zo st a ł A p p i u sz Kl a u d i u sz i o n t e ż w sze d ł p o r az d r u gi w sk ł ad t e go k o le giu m , k ie d y lu d p o st a n o w ił p r ze d ł u ż y ć j e g o d ział an ie , ab y u k o ń czy li sp isy w a n ie p r aw , co b ył o ich zad an ie m . Te n p o w t ó r n y w y b ó r zo st ał p r ze z A p p i u sza Klau d iu sza w y k o r zy st an y d la st w o r ze n ia n ie o m al a b so l u t n y ch r zą d ó w t e go gr e m iu m i p o w o ­ ł an ia a ż st u d w u d zie st u zb r o j n y ch

lik t o r ó w zam iast n o r m aln y ch

d w u n ast u . D e ce m w i r o w ie o t aczali si ę n ad t o p a t r y cj u szo w sk ą m ł o ­ d zi e ż ą le k ce w a ż ą c p le b e ju szy . D o k r y zy su d o szł o , k ie d y A p p i u sz Kl a u d i u sz zap ał ał n am ię t ­ n o ś cią d o có r k i p le b e ju sza Lu c j u sza W e r gi n iu sza zar ę czo n e j z j e d ­ n ym z b y ł y ch t r y b u n ó w l u d o w y c h Lu cj u sze m Icy liu sze m . Li w i u sz p o r ó w n u je t o zd ar ze n ie ze zgw a ł ce n ie m

Lu k r e cj i i w y p ę d ze n ie m

Ta r k w in iu szy , b o u sił o w a n ie p o p e ł n ie n ia g w a ł t u n a W e r gin ii m iało t e ż p o w aż n e sk u t k i o gó ln e . A p p i u sz p r ó b o w a ł n ajp ie r w zj e d n a ć so b ie 78

p ię k n ą

W e r gin ię

p o d ar u n k am i

i o b ie t n icam i.

D zi e w c zy n a

j e d n a k w zo r o w o w y ch o w a n a p r ze z b ar d zo p r zy zw o it y ch r o d zi có w n ie d ał a się sk u si ć . I w t e d y A p p i u sz w y m y ś l i ł ch y t r y p lan . O j ci e c W e r gin ii

b ył

w

Sa b i n ó w

k r aju

d o w ó d cą

o d d zia ł u

w o j sk o w e g o

t o czą c e g o

w a lk i

(n a gó r ze A l g i d u s) , a w i ę c za p o w i a d a ł a się

d ł u ż sza j e g o n ie o b e cn o ś ć w Rzy m ie . A p p i u sz p o le cił zale ż n e m u o d sie b ie M ar k o w i Kl a u d i u szo w i (n a le ż a ł o n d o k lie n t e li A p p i u sza ) , a b y zg ł o si ł p r aw a d o W e r gin ii j a k o sw o j e j n i e w o l n i c y i n ie d a ł jej w y r w a ć so b ie lu d zio m , k t ó r zy b ę d ą t w ie r d zili , ż e j e st w o ln a . M ar e k Kl a u d i u sz sk o r zy st a ł z p r zy jś cia d zi e w c zy n y w j a k i c h ś sp r a w a ch n a f o r u m , p o ł o ż y ł n a n iej r ę kę są d o w y m )

i o zn aj m ił , ż e j e st

ona

(zg o d n i e ze zw y cza j e m

n ie w o ln icą

u r o d zo n ą

p r ze z

j e g o n ie w o ln icę , a w i ę c n ale ż y d o n ie go . Za p o w i e d zia ł , ż e j e ś li si ę

n ie p o d d a, u p r o w a d zi j ą sił ą . Pr ze r aż o n a W e r gin ia n ie b ar d zo

w ie d zia ł a , c o zr o b ić , ale o b e cn a t am je j p iast u n k a za czę ł a w zy w a ć p o m o cy i ze b r ał o si ę zb i e g o w i sk o . Zn a j o m i w y k r zy k i w a l i im ię je j o j ca W e r gi n iu sza i n a r ze czo n e g o

Icy l iu sza , w zb u r zo n y t łu m

st an ą ł p o st r o n ie d zi e w czy n y . W t e d y M ar e k Kl a u d i u sz o zn aj m ił , że

p r ze cie ż

on

są d o w i , ch c e j ą

n ie

ch ce

t y lk o

u ż yć

si ł y

d o p r o w a d zi ć

i zo st aw ia

r o zst r zy gn ię cie

d o są d u . I p o szli w szy sc y

p o r o zst r zy gn ię cie sp r a w y d o u r zę d u ją ce go d e ce m w ir a A p p i u sza . O sk a r ż y cie l p r ze d st aw ił sp r a w ę : d zi e w czy n a u r o d ził a si ę w o ln icy

w

je go

dom u,

W e r gin iu sza , g d zi e j ą

kt o ś

ją

w ykr ad ł

i p o d r zu cił

z n ie ­

w

dom u

w y c h o w a n o . O sk ar ż y cie l m a n a t o ś w i a ­

d e ct w a i w y k a ż e t o n aw e t w o b e c W e r gin iu sza, k t ó r y w g r u n ci e r ze czy j e st t u p o szk o d o w a n y . A t y m czase m w o b e c n ie o b e cn o ś ci W e r gi n iu sza j e st sp r a w ie d liw e , ż e b y n ie w o ln ica p o szł a ze sw o im p an e m . Pr zy ja cie le W e r gi n iu sza p r o t e st o w ali, ż e m o ż n a g o w c i ą g u d w ó c h d n i ś c i ą g n ą ć i n ie n ale ż y zab ie r ać d zie ci p o d n ie o b e cn o ś ć r o d zi có w . Ż ą d a n o , a b y sp r a w ę o d ł o ż y ć d o p r zy b y cia W e r gi n iu sza , i u zn an o , ż e zg o d n i e z p r aw e m w y d a n y m p r ze z sa m e go A p p i u sza n ale ż y d zi e w c zy n ę

t y m czase m

w yd ać

t ym , k t ó r zy

u w a ż a ją , ż e

j e st w o l n a i n ie n ar aż ać je j n a u t r at ę czci. A p p i u sz t ak j e d n a k zin t e r p r e t o w ał w p r o w a d zo n ą

p r ze z sie b ie

u st aw ę , j a k b y o d n o sił a si ę d o lu d zi w y st ę p u j ą cy ch d o są d u o u zn a ­ n ie ich za w o l n y ch . Tu t a j n at o m iast id zie o o so b ę o p ie k ą o jca, je j p o sia d a c z m o ż e j ą za ś

b ę d ą cą

pod

o d st ą p ić t y l k o o j cu . Po n i e w a ż

o j cie c j e st n ie o b e cn y , n ale ż y g o w e zw a ć , a p r z e z t e n c z a s

zg ła sza ją c y p r e t e n sję

do

w ła sn o ś c i,

ż eby

n ie

p o n ió sł u szcze r b k u

79

w

sw y m

p r a w ie , m a

za b r a ć

d zie w czy n ę

g d y p r zy b ę d zie r ze k o m y o jcie c

i p r zy r ze c, ż e

d o st a w i ją

( Li w i u sz III 4 5 , t ł u m . A . Ko ś ci ó ł e k ) .

Ty m cza se m j e d n a k n ad e szli d zi a d e k W e r gin ii i je j n ar ze czo n y , t łu m

ich

p r ze p u ś cił , w ie r zą c, ż e A p p i u sz u gn ie się

w o b e c t ej

in t e r w e n cj i. Lik t o r j e d n a k o g ł o si ł , ż e o r ze cze n ie j u ż j e st w y d a n e i u sił o w a ł

u su n ą ć

Icy l iu sza .

za r zu c a j ą c A p p i u szo w i

Te n

jed n ak

p o w o d o w a n ie

się

w y b u ch n ą ł w ł a sn ą

o t w ar ci e ,

n am ię t n o ś cią

i d ą ż e n ie d o zh ań b ie n ia W e r gin ii. Gr o ził m u sk ie r o w an ie m p r ze ciw k o n ie m u lu d u i w e zw an ie m d o b u n t u ż o ł n ie r zy W e r gin iu sza . W o b e c w zb u r ze n ia lu d u A p p i u sz u st ą p ił , g o d zą c się

za cze k a ć

d o d n ia

n ast ę p n e go i p o p r o sił M ar k a Kl a u d i u sza , ż e b y d o t e go t er m in u zo st aw ił d zi e w czy n ę n a w o l n o ś ci . Je ż e l i j e d n a k W e r gin iu sz n azaju t r z się n ie st aw i t o d zi e w czy n ę zab io r ą i o n j a k o d e ce m w ir n ie u gię cie b ę d zie b r o n ił w y d a n e g o p r ze z sie b ie p r aw a. D w aj m ł o d zi lu d zie z o t o cze n ia Icy l iu sza w y r u szy li n at y ch m iast p o W e r gin iu sza, a Ic y l i u sz zw l e k a ł t y m czase m z d an ie m p o r ę czy cie li za zw r o t d zi e w czy n y , c h c ą c zy sk a ć

na czasie . I sł u szn ie , b o g d y

t y lk o A p p i u sz m ó gł z za ch o w a n i e m p r zy zw o it o ś ci o p u ś c i ć t r yb u n ał , w y sł a ł sw e g o g o ń c a d o o b o zu w o j sk a n a A e g i d u s, d o d o w ó d có w , ab y n ie d ali W e r g i n i u szo w i u r lo p u na u d an ie si ę

d o Rzy m u . Te n

j e d n a k p r zy b y ł d o o b o zu zb y t p ó ź n o , W e r g i n iu sz b ył j u ż w d r o d ze d o Rzy m u . N azaju t r z r o ze gr ał się d r am at . A p p i u sz Kl a u d i u sz n ie w y ­ sł u c h a w szy n aw e t W e r gi n iu sza p o t w ie r d ził sw ó j p o p r ze d n i w y r o k i p r zy zn ał M ar k o w i Kl a u d i u szo w i p r aw o zat r zy m an ia d zi e w czy n y j a k o sw o j e j n ie w o ln icy . Zw a r t y t łu m b r o n ił d zi e w c zy n y , ale k ie d y d e ce m w ir r o zk azał li k t o r o w i u su n ą ć lu d zi i u t o r o w a ć d r o gę w ł a ś ­ ci cie l o w i , lu d zie się zd o b y ł si ę

zlę k li i o p u ś ci li W e r gin ię . W t e d y jej o j cie c

na p o d st ę p .

Pr ze p r o sił A p p i u sza za sw e g w a ł t o w n e

w y st ą p ie n ie i p o p r o sił , a b y m ó gł za p y t a ć p ia st u n k i w

o b e cn o ś ci

có r k i, j a k m o gł o si ę t o st ać , a b y m ó gł o d e j ś ć sp o k o j n ie , j e ś l i d o w ie się , ż e r ze czy w iś ci e n ie j e st o jce m W e r gin ii . A p p i u sz p o zw o li ł na t o. W t e d y W e r g i n iu sz o d sze d ł z có r k ą

i jej p ia st u n k ą n a b o k , a p r ze ­

c h o d zą c k o ł o k r am ó w sc h w y c i ł n ó ż o d r ze ź n ik a i zaw o ł a ł : W t e n t y lk o j e d y n y sp o só b , có r k o , m o g ę

ci dać

w o ln o ś ć .

Tu p r ze b ił p ier ś

d zi e w czy n y , a o d w r ó ci w szy si ę d o t r y b u n ał u r zekł : N a c i e b i e i n a t w o ją

g ło w ę , A p p iu szu , n ie c h sp a d n ie ta k r ew .

W y p ad e k t en st ał się p o czą t k ie m zam ie sze k , kt ó r e d o p r o w a d zi ł y 8 0

d o u p ad k u d e ce m w ir ó w . W e r gi n iu sz w o b o zie , d o k t ó r e go w r ó cił na cze le czt e r yst u lu d zi, a b y p o d b u r zy ć w o j sk o zaw o ł a ł : Ż y c i e c ó r k i d r o ż sze m i b y ło i n ie zh a ń b io n a n ie w o ln ic ę hań bę .

na

o d ż y cia

w ła sn e g o , g d y b y m o g ła ż y ć ja k o

o b y w a t e lk a . A l e g d y n ie r zą d ,

w o la łe m

ją

w id zia łe m , ż e j ą

st r a cić

w o ln a

p o ry w a ja k

p r ze z ś m ie r ć

n iż

p r ze z

0 sam e j W e r gin ii n ie w ie le si ę z t e go o p o w ia d a n i a d o w i a ­

d u j e m y.

Je st

jed n ak

r ze czą

in t e r e su ją cą , ż e

p r zy czy n y

d w ó ch

w i e l k ich p r ze w r o t ó w w n a j d a w n i e j szy ch d zie j ach Rzy m u — u p ad e k k r ó le st w a i u p ad e k d e ce m w ir ó w — t r a d y cj a p r zy p isu j e za m a ch o w i na cze ś ć k o b ie cą o ce n i a j ą c t e w y st ę p k i j a k o n a j cię ż sze w ś r ó d w ie lu p o p e ł n io n y ch p r ze z gr u p ę r zą d zą cą . Ko b ie t y t ak ż e u r a t o w ał y Rzy m p r zed n ajazd e m W o l sk ó w p r o ­ w a d zo n y ch

p r ze z r zy m sk ie go o b y w a t e la

Ko r io lan a, k t ó r y w

t en

sp o só b m ś cił się na w sp ó ł o b y w a t e l a ch za d o zn a n e o d n ich k r zy w d y o r az za w y gn a n ie . Kie d y p o n i o sł y f i a sk o p r ó b y zat r zym an ia n a j e ź ­ d ź có w , a t ak ż e p o se lst w a d o Ko r io lan a, a b y o d st ą p ił o d n iszcze n ia o j czy st e g o m iast a, j e g o m at k a i có r k a o t o czo n e in n ym i k o b ie t am i u d ał y się d o o b o zu W o l sk ó w i zd o ł a ł y u b ł a g a ć Ko r io lan a, b y c o f n ą ł si ę o d b ram Rzy m u . Kie d y ze ś w iat a le ge n d

p r ze jd zie m y d o cza só w , o k t ó r y ch

za c h o w a ł y si ę ź r ó d ł a w i a r y g o d n e i b li sk ie o k r e so m w n ich o p i sy ­ w a n y m , a czase m n aw e t im w sp ó ł cze sn e , zn a j d zie m y w r zym sk ie j h ist o r ii w ie le k o b ie t , k t ó r y ch p o st a w y b u d ził y p o d ziw w sp ó ł c ze s­ n y ch , a t ak ż e i p ó ź n i e j szy ch p o k o le ń . Za c zn i j m y o d h ist o r ii b o h at e r sk ie j, a n ie szczę ś li w e j m at k i, kt ó rej im ię st ał o się sy m b o le m m ę st w a, w i e l k o d u szn o ś c i i p o ś w ię ce n ia . By ł a t o Ko r n e lia, có r k a Sc y p i o n a A f r y k a ń sk ie go , b ar d zie j zn an a j a k o m at k a Gr a k ch ó w . Po ch o d ził a ze zn a k o m it e go r o d u r zym sk ie j ar y st o k r acji. By ł a m ł o d szą có r k ą Pu b li u sza Sc y p i o n a A f r y k a ń sk ie g o , zw y c i ę zc y H a n n ib a la i A e m il ii Te r t ii. Ju ż je j n ar o d zin y b ył y, w e d ł u g t r a d y cj i r zym sk ie j, p o p r ze d zo n e zł ą w r ó ż b ą . Bar d zo m ł o d o w y szł a za m ą ż

za d u ż o

Gr a k ch a .

st ar sze go

M ał ż e ń st w o

od

sie b ie Ty b e r iu sza

b ył o zap e w n e , j a k t o się

Se m p r o n iu sza zw y k l e w

t ym

ś r o d o w isk u w ó w c za s d ział o , u ł o ż o n e p r ze z o j ca Ko r n e lii, p o n ie w a ż Ty b e r iu sz G r a k ch u s m iał za so b ą ś w i e t n ą k ar ier ę i o p in ię czł o w ie k a o n ie p o sp o li t y ch zale t ach . Sc y p i o n w y p o sa ż y ł h o jn ie o b ie sw o j e có r k i, k aż d a o t r zym ał a p o p ię ć d zie sią t t ale n t ó w , p o ł o w ę

w d n iu

ś l u b u , d r u gą p o ł o w ę zar zą d zan ą p r ze z m at k ę m iał y o t r zy m ać p o jej 6 —

K o b ie ty

a n ty k u

81

ś m ie r ci. M ał ż e ń st w o b ył o szczę ś l iw e . Ko r n e lia m ł o d o o w d o w i a ł a , a ś m ie r ć je j m ę ż a p o p r ze d ził a w r ó ż b a. Pe w n e g o d n ia Ty b e r iu sz u jr zał na sw o im ł o ż u p ar ę w ę ż y , b ył y t o w ci e l o n e w w ę ż e d u ch y (w e d ł u g r zym sk ie j n a zw y g e n i u s z e ) p an a i p an i d o m u . Ty b e r iu sz p r o sił o w y j a ś n i e n i e zn a k u w r ó ż b iar zy . D o w i e d zi a ł się , ż e m u si za b ić j e d r ie go w ę ż a z t ej p ar y, je ż e li zab ij e sa m icę — u m r ze j e g o ż o n a, j e ż e li sam ca —

o n sam . Ty b e r iu sz za b ił sa m ca, p o n ie w a ż

k o ch a ł b ar d zo ż o n ę , a p o za t ym u w aż ał , ż e j e st d u ż o m ł o d sza o d n ie go , w i ę c p o w in n a zo st a ć

p r zy ż y c iu . N i e d ł u go p o t em u m ar ł ,

a Ko r n e lia zo st ał a z d zie ć m i. M iała ich d w a n a ś ci o r o , na p r ze m ian c h ł o p c ó w i d zi e w czy n k i. Je d n a k t y lk o t r o je p r ze ż ył o o k r e s d zi e c i ń s­ t w a — có r k a i d w ó ch sy n ó w , Ty b e r iu sz i Ga j u sz. Po

ś m ie r ci

mę ża

Ko r n e lia zaj ę ł a się

w y ch o w a n ie m

d zie ci,

o d m aw ia ją c zaw ar cia d r u gi e go m ał ż e ń st w a. By ł a ł ad n a, o ś w ie t n y ch k o l ig a cj a ch , st ar an n ie w y k szt a ł co n a i zam o ż n a. Ka n d y d a t ó w

do

m ał ż e ń st w a n ie b r ak ło , o jej r ę kę u b i e ga ł się n aw e t j e d e n z Pt o l e ­ m e u szy (p r a w d o p o d o b n ie p ó ź n ie j szy kr ó l Pt o le m e u sz V III Eu e r ge t e s II o p r zy d o m k u Fy sk o n ) . Ko r n e lia p o zo st a ł a j e d n a k p r zy sw e j p ie r w o t n ej d e cy zji. Plu t ar ch w ż y cio r y sie jej sy n a Ty b e r iu sza Gr ak ch a p o d k r e ś la zn ak o m it e w y ch o w a n i e , j a k ie o t r zy m ali jej sy n o w ie : c h o ć p o w sze c h n ie w

u zn a w a n o

Rzy m ie , w id a ć

w n io sło

to

ic h

b y ło , ż e

w

w y ch o w a n ie n iż

za

n a jb a r d zie j

za le t y ic h sa m e

u zd o ln io n y ch

ch a ra k t eró w

w r o d zo n e ic h

lu d zi

le p szy w k ła d

sk ło n n o ś ci

(Plu ­

t ar ch , T y b e r i u s z G r a k c h u s 4 3 ) . N aw e t szt u k ę w y m o w y za w d zi ę c za ć m ieli sy n o w i e sw e j w y k szt a ł co n e j m at ce. N i e zu p e ł n ie p e w n e a n e g ­ d o t y zw i ą za n e z o so b ą

Ko r n e lii p o d k r e ś lają

je j p r zy w i ą za n ie d o

d zie ci i m acie r zy ń sk ą d u m ę . Je d e n z au t o r ó w st ar o ż y t n y ch p r zy p i­ su je jej p o w ie d ze n ie , w o b e c o b w ie szo n e j k le jn o t am i i ch w a l ą ce j się n im i k o b ie t y , ż e jej k le jn o t am i są jej d zie ci i in n y ch n ie p o t r ze b u je . Có r k ę w y d a ł a za m ą ż zn a k o m ici e za Pu b li u sza Sc y p i o n a Em ilian a, sy n a zw y c i ę zc y sp o d Py d n y , a d o p t o w a n e go p r ze z sy n a Sc y p i o n a A f r y k a ń sk ie go . N ie k t ó r zy t w ie r d zą , ż e p o d sy ca ł a a m b icj e sy n ó w , ż a lą c się , ż e Rzy m ia n ie zn a j ą j ą j a k o t e ś ci o w ą Sc y p i o n a Em ilian a, a n ie j a k o m at k ę Gr a k ch ó w . O b a j je j sy n o w i e , n aj p ie r w Ty b e r iu sz ( 1 3 4 / 1 3 3 r. p .n .e .), a d zi e si ę ć lat p o ś m ie r ci Ty b e r iu sza — Ga j u sz, j a k o t r y b u n o w ie w p r o w a d zić

lu d o w i u sił o w a l i p r ze p r o w a d zić

m ają cą

b ar d zo

d ale k o

id ą ce

zm ia n y

r ef o r m ę w

r o ln ą ,

st r u k t u r ze

w ł a sn o ś ci zie m sk ie j n a t e r e n ie It alii. D ą ż y li d o p r zy w r ó ce n ia g o s­ 82

p o d ar st w c h ł o p sk i c h p r ze z w y w ł a szcze n i e czę ś ci zie m i zn a j d u ją ce j się w p o sia d an iu w i e l k i ch w ł a ś ci cie li . B y ł t o o k r e s b ar d zo b u r zli w y w

d zie j ach

Rzy m u , p o n ie w a ż

p r o je k t y G r a k ch ó w ś c i ą g n ę ł y n a n ich w r o g o ś ć ze st r o n y ar y st o k r acj i r zym sk ie j

i n ie k t ó r y ch

in n y ch

gr u p

sp o ł e czn y ch

It alii.

Ko r n e lia

n ie w ą t p liw ie sp r zy ja ł a zam y sł o m sy n ó w , c h o ć n ie j e st p e w n e , ż e p o m agał a czy n n ie . D w ie in f o r m acje — j e d n a o t ym , ż e b r ał a u d zia ł w zam o r d o w an iu sw e g o zię cia , k t ó r y p o u p ad k u Ty b e r iu sza c h ci a ł zn i e ś ć j e g o u st a w ę agr ar n ą , a d r u ga , ż e p o sł ał a na p o m o c Ga j u szo w i ż o ł n ie r zy p r ze b r an y ch za ż n i w i a r zy , p o ch o d zą za p e w n e o d w r o g ó w Gr a k ch ó w , c h c ą cy c h zn i e sł a w ić Ko r n e lię . Ró w n i e ż t o j e d n a k ś w i a d ­ c zy o p o zy t y w n y m st o su n k u Ko r n e lii d o zam ie r ze ń w r o go ś ć

ich

p r ze ciw n i k ó w

o gar n ę ł a

sy n ó w , sk o r o

i ją . Z in n y ch

ś w i a d e ct w

w y n ik a , ż e Ko r n e lia, sp r zy ja ją c ce lo m sy n ó w , n ie p o ch w a la ł a d ział ań g w a ł t o w n y c h . M o ż e zr e szt ą o b a w i a ł a się , ż e p o t ę gu j ą o n e w r o g o ś ć i

zw i ę k sza j ą

n ie b e zp ie cze ń st w o .

Kie d y

G a j u sz

o b ją ł

t r yb u n at ,

w p r o w a d ził p r o jekt d w ó ch u st a w sk ie r o w a n y ch w y r aź n ie p r ze ciw k o dw óm

lu d zio m ,

k t ó r zy

b ar d zo

za szk o d zi l i Ty b e r iu szo w i.

Je d n a

z u st a w m iał a w p r o w a d zić za k a z p ia st o w a n ia j a k i e g o k o lw i e k u r zę d u d la lu d zi, k t ó r zy p e ł n ią c u r zą d zo st ali z n ie go u su n ię ci p r ze z lu d . Ta k im b y ł t r yb u n l u d o w y z c za só w Ty b e r iu sza M ar e k O k t a w iu sz. O st a t e czn ie G a j u sz sam w y c o f a ł p r o je k t t ej u st aw y , o ś w i a d c z a j ą c p r z y t y m , ż e O k t a w i u sz z a w d z i ę c z a t o p r o ś b o m j e g o m a t k i, K o r n e li i. Lu d

by!

z

teg o

b a r d zo

za d o w o lo n y

G a ju sza o k a za ł p r ze z t o sw ą

i

p r zy jm u ją c

ten

w n io se k

c z e ś ć d la K o r n e lii, za r ó w n o ze w zg lę d u

n a j e j s y n ó w j a k i n a o jc a Sc y p io n a .

Pó ź n ie j za ś p o st a w ił jej n aw e t

p o m n ik sp i ż o w y z n ap ise m : K o r n e l i a , m a t k a G r a k c h ó w . (Plu t a r ch , G a ju sz G r a k c h u s

4 , 2 ) . Zg o d n e z t ym p r ze k aze m o Ko r n e lii są t ak ż e

f r agm e n t y jej li st ó w d o sy n a, o k t ó r y ch w sp o m in a Cy ce r o . Po ś m ie r ci Ty b e r iu sza , k t ó r y zg i n ą ł z r ą k p r ze ciw n i k ó w p o l i ­ t y czn y ch , Ko r n e lia o p u ś ci ł a Rzy m i p r ze n io sł a się d o M ise n u m . Tam t eż

d o t ar ła d o

n iej w i a d o m o ś ć

o ś m ie r ci Ga j u sza , k t ó r y zg i n ą ł

p o d o b n ie j a k j e g o brat . Zn io sł a t o n o w e n ie szczę ś cie z o gr o m n ą g o d n o ś cią i m iała p o w ie d zie ć — j a k p isze Plu t ar ch ( G a j u s z G r a k c h u s 1 9, 1 ) — o t y c h ś w i ę t y c h m i e j s c a c h , g d z i e j e j s y n o w i e p o l e g l i , ż e są

to

godne

ic h

za słu g

g ro b o w ce.

Ko r n e lia p o zo st a ł a w

p o b liż u

M i se n u m , n ie zm ie n iaj ą c t r yb u ż y cia . M iał a w ie lu p r zy ja ció ł , g o ś ­ ci n n ie ich u si e b ie p r zy jm o w ał a. Był a o t o czo n a w y k szt a ł co n y m i 83

Gr e k am i i p isar zam i, ci e szy ł a się p o w aż a n ie m p a n u j ą cy ch w w ie lu k r aj ach . Czę st o i d o b r ze o p o w ia d a ł a o ż y c i u i czy n a c h sw e g o o jca. N a d zw y cza jn y lu d zie

w szy st k ie ic h o

k im ś

też

p o d ziw

b u d ziła

w y p y t y w a li o j e j sy n ó w ,

z

u

w szy st k ic h

o p o w ia d a ła

o

t ym ,

n ich

ż e

g d y ją

i w sp o m in a ła

c ie r p ie n i a i t r u d y b e z w z r u sz e n i a i ł e z, j a k b y m ó w i ł a

d a w n ych ju ż

N ie k t ó r zy m ie li jej t o za złe , ale

d zie jó w .

Plu t ar ch i w ie lu in n y ch p isar zy w ł aś n ie t ę p o st aw ę Ko r n e lii p o d ziw ia, p o d k r e ś la j ą c, ż e t ę m o c p an o w an ia n ad b ó le m d a ł y je j s z l a c h e t n a n a t u r a , zn a k o m it e u r o d ze n ie i d o b r e w y c h o w a n ie .

cy t u j e Se n e k a —

f i l o zo f c za só w

Nero na —

Pr zy k ł a d Ko r n e lii

w

sw o im

u t w o r ze

k o n d o le n cy j n y m d o M ar cj i p o ś m ie r ci je j sy n ó w , a p o t e m w p o d o b ­ n ym d o H e lw ii: K o r n e l i a , c ó r k a S c y p i o n a i m a t k a G r a k c h ó w m i a ł a d w a n a ś c io r o d z i e c i ; st r a c ił a w sz y st k ie d w a n a ś c io r o . N i e d a się

n ic

p o w ie d zie ć

o

ani

ś m ie r c i

o d czu ło

n ie

w szy st k ic h

in n y ch ,

p a ń st w o ;

kt ó rych

T y b e r iu sza

ani i

ic h

n a r o d zin

G a ju sza ,

o

k t ó rych

m o ż n a b y p o w i e d z ie ć , ż e n ie b y l i d o b r zy , a le n ie m o ż n a za p r ze c zy ć , ż e

b y li w ie lcy , zn io sła

i ś m ie r ć

ż a ło w a li i c h c ie li p o c ie sza ć n ie szc zę ś liw ą , sk o r o

d a ła m

i brak p o ch ó w ku .

Tym

k t ó r zy j e j

p o w ie d zia ła : „ n ig d y n ie u zn a m ż y c ie

G ra kch o m "

się

za

(t ł u m . L. Jo a c h i m o -

w i c z). A in n y au t o r u zn ał j ą za w zó r Rzy m ia n k i, w zó r p o r ó w n y w a l n y t y lk o z g r e ck ą Pe n e lo p ą . ^ Szc ze g ó l n i e szla ch e t n e , a zar aze m t r a gi czn e p o st a cie k o b ie t u k azu ją d zie je w cze sn e g o ce sar st w a r zym sk ie go . W st o li cy w ie lk ie go im p er iu m , j ak im st ał o si ę p a ń st w o r zym sk ie , w Rzy m ie p o st o su n ­ k o w o sp o k o j n y m o k r e sie r zą d ó w A u g u st a t r w ał a m n ie j lu b w ię ce j u kr yt a w a lk a m ię d zy ce sar ze m rodów

ar y st o k r a t y czn y ch .

a p o t o m k am i d a w n y ch w i e l k ich

Ob aw a

ce sar zy

p r zed

e w e n t u aln y m i

p r e t e n d e n t am i d o t r o n u , a m b icj e n ie k t ó r y ch p r ze d st aw icie li r o d ó w a r y st o k r a t y czn y ch , a t ak ż e t ę sk n o t y za d a w n y m

u st r o je m r e p u b ­

li k ań sk im i d ą ż e n ie d o w o l n o ś c i , d o o d b u d o w y zn a cze n ia se n at u p o w o d o w a ł y st ał e n ap ię cia, t er r o r i sp isk i. Ist n ia ł o w ie le in n y ch c zy n n i k ó w w p ł y w a j ą c y c h na t ak ą

sy t u acj ę , le cz t en u p r o szczo n y

o b r az w y st a r czy ch y b a j a k o t ło d o p r ze d st aw ie n ia o w y c h w zo r o ­ w y c h p o st a w n ie k t ó r y ch k o b ie t w t y ch t r u d n y ch cza sa ch . W szy st ­ kie k o b ie t y , kt ó r e b ę d ą

p r ze d st aw io n e n a d a lszy ch st r o n ach t e go

r o zd ział u , n ale ż ał y d o d o m u p a n u j ą ce go lu b n a j le p szy ch r o d ó w r zym sk ie j

ar y st o k r acji.

Ty l k o

o

t ak ich

k o b ie t a ch

p isał

głó w n y

h ist o r yk t y ch c za só w — Ta c y t i au t o r ż y w o t ó w ce sar zy — Sw e t o 8 4

n iu sz. A

p o za t ym

b yły t o

n a o g ó ł w a lk i „ p a ł a c o w e "

r zad k o

w c i ą g a j ą ce in n e g r u p y sp o ł e czn e . Je d n ą

z

n a j p i ę k n ie j szy ch

p o st a ci

szla ch e t n y ch

Rzy m ia n e k

t e go o k r e su b ył a A n t o n i a M ł o d sza, có r k a t r iu m w ir a M ar k a A n ­ t o n iu sza

i O k t a w ii,

w y szł a ,

m ają c

sio st r y A u g u st a .

d w a d zie ś cia

lat , za

U r o d zo n a

mą ż

za

w

36

D r u zu sa ,

r. p .n .e. st ar sze go

p asie r b a A u g u st a , b r at a p ó ź n i e j sze g o ce sar za Ty b e r iu sza . A n t o n i a b ył a zn a n a ze sw e j p ię k n o ś ci, m ą d r o ś ci i u m ia r k o w an ia . W e d ł u g ś w i a d e ct w

st ar o ż y t n y ch

p isar zy m ał ż e ń st w o t o b y ł o szczę ś l iw e .

A t r ze b a p am ię t ać , ż e ce sar z A u g u st n ie m ają c w ł a sn e g o sy n a st ar ał si ę im

p asie r b ó w p o w ią za ć j a k o ś ze sw o j ą

ł a t w ie j

p r ze k a za ć

w ł a d zę .

Ju ż

zr e szt ą

r o d zin ą , ż e b y m ó c w

o st at n im

w ie k u

r e p u b lik i o d p o w i e d n ie d o b ie r an ie m a ł ż o n k ó w b ył o w a ż n y m c zy n ­ n ik ie m

p o li t y k i

i u kład ó w

m ię d zy

r o d am i.

Ta k ż e

m a ł ż e ń st w o

O k t a w ii, m at ki A n t o n i i z A n t o n i u sze m b ył o zaw ar t e d la sce m e n t o w an ia so j u szu m ie d zy O k t a w ian e m i A n t o n iu sze m . Z m a ł ż e ń st ­ w a A n t o n ii z

D r u zu se m

u r o d ził o

o j cie c p ó ź n i e j sze g o

ce sar za

c e sa r za

Ty b e r iu sza

i Kl a u d i u sz —

b ar d zo

m ło d o

ci e szy ł się

o w d o w iała.

d uż ym

p o d cza s je d n e j

z k o n ia. Je g o zo b a czy ć

D r u zu s,

u zn an ie m

p o w ie d zi a l n e zad an ia w zm ar ł

się

Ka li gu li ,

t r o je d zi e ci: Li w i l l a

Ge r m an ik u s,

p ó ź n ie jsza sy n o w a

p ó ź n i e j szy b ar d zo

ce sar z.

zd o l n y

A u g u st a , k t ó r y m u

A n t o n ia

w o j sk o w y

p o w ie r za ł o d ­

w a lk a ch z p le m io n am i ge r m a ń sk im i —

z t y ch

w yp r aw

w

n ast ę p st w ie

u p ad k u

b r at Ty b e r iu sz zd ą ż y ł j e szcze p r zy je ch a ć , a b y g o

p r zed ś m ie r cią . Ty b e r iu sz b ar d zo k o ch a ł sw e g o

Sw e t o n i u sz w

ż y cio r y si e Ty b e r iu sza

p o d aje , ż e p r ze w ió zł j e g o

ci a ł o z Ge r m an ii d o Rzy m u , s a m i d ą c p r z e d o r s z a k i e m c a ł ą a ż d o sa m e g o Rzy m u .

A n t o n i a b o w ie m

b r at a; drogę ,

Po zo st a ł t e ż w p r zy jaź n i z w d o w ą p o n im . m im o

n ale ga ń

A u g u st a n ie ch cia ł a w y j ś ć

d r u gi r az za m ą ż i cie szy ł a się p r zez t o d u ż y m szacu n k ie m i zau f an ie m Ty b e r iu sza.

By ł a zr e szt ą

o so b ą

o t o czo n ą

sza cu n k ie m

w

ca ł y m

d w o r sk o -se n a ck im ś r o d o w isk u , p o p u la r n ą w ś r ó d lu d u r zy m sk ie go w ł a ś n ie ze w zg i ę d u

na zal e t y ch ar ak t e r u —

u c zc i w o ś ć

i u m ia r ­

k o w an ie . Lo s n ie o szczę d ził jej ci ę ż k ich b ar d zo d o ś w ia d cze ń . Pr ze d e w szy st k im w cze ś n i e st r acił a n ajst a r sze go sy n a Ge r m an ik a, k t ó r e go j e g o st r yj a d o p t o w a ł i w k aż d ym r azie p r ze z j a k i ś c za s w y su w a ł na w a ż n e st a n o w isk a w o j sk o w e . Ge r m an ik p r o w a d zi ł w a lk i z G e r ­ m an am i

(st ą d

p r zy d o m e k ),

p o t em

Ty b e r iu sz

p r ze n ió sł

go

do 8 5

p r o w in cji w sch o d n i ch z w ł ad zą zw ie r zch n ią n ad w szy st k im i* p r o w in ­ cj am i B li sk ie g o W sch o d u . Tam w ł aś n ie Ge r m an ik zm ar ł p o ch o r o b ie , kt ó r ej o b j a w y zo st ał y p r ze z w sp ó ł c ze sn y ch u zn an e za sk u t k i o t r u cia. Po są d zo n o o t o n am ie st n ik a je d n e j z p r o w in cj i, Pizo n a, p o ci ch u t k u p o d e jr ze w aj ą c u d zia ł w t ym ce sar za Ty b e r iu sza i j e g o m at ki Liw i i. Ist o t n ie

Ge r m an ik

o d b y w szy

podróż

n ar aził do

się

n ie d ł u go

Egip t u

p r zed t em

b ez j e g o

Ty b e r iu szo w i

ze zw o le n i a

(czł o n k o m

w a r st w y se n at o r sk ie j w st ę p d o Egip t u b ył zab r o n io n y , w y m a g a ł sp e cj a l n e go ze zw o le n i a ) , p o za t ym Ge r m an ik b y ł p o d o b n o zn a n y z p o g l ą d ó w r aczej r e p u b li k a ń sk ich i w o g ó le b ar d zo ł a t w o zy sk i w a ł so b ie p o p u la r n o ś ć i sy m p at ię . A n t o n i a n ie w zię ł a czy n n e g o u d ział u w ż a ł o b n y ch o b ch o d a ch p o sp r o w a d ze n iu zw ł o k Ge r m an ik a d o Rzy m u . Ta c y t o p i su j ą c y t e w y d a r ze n ia w k ilk a d zie sią t lat p ó ź n ie j p o d k r e ś lał , ż e n ie zn a la zł w

p ism ach w sp ó ł cze sn y c h w y p a d k o m

ż ad n e j o n iej w t ym p o w ią za n iu w zm ia n k i, p o d cza s g d y im io n a p o zo st a ł y ch c zł o n k ó w r o d zi n y b y ł y w y m ie n io n e . W e d ł u g Tacy t a: a lb o st a n z d r o w ia j e j w sm u t k i e m ,

w id o k u

Ła t w ie j b y m

w

t y m p r ze szk o d zii, a lb o se r ce j e j zg n ę b io n e

ca łe g o

o g r o m u n ie szc zę ś c ia

w y ch o d zą c, A n t o n ii n ie p u ś c ili, ż e b y ic h i ż eby

tak

za t r zy m a ł

zn ie ś ć

n ie m o g ło .

t o u w ie r zy ł, ż e T y b e r iu sz i A u g u st a , sa m i z d o m u n ie

w y g lą d a ło , j a k b y

p r zy k ła d

sm u t e k r ó w n y się

m a tki takż e

babkę

w ydał i st r y ja

(Ta cy t , R o c z n i k i 1113, t łu m . S. H am m e r ).

Ja k w ia d o m o Ta c y t b ar d zo n ie ch ę t n ie o d n o si ł się d o ce sar zy z d y n ast ii j u l i j sk o - k l a u d y j sk i e j , n ie w ia d o m o o ile u za sa d n io n e b ył y j e g o p o d e jr ze n ia c o d o u d zia ł u Ty b e r iu sza w ś m ie r ci Ge r m an ik a. A n t o n i a ch y b a j e d n a k n ie d aw a ł a w iar y t e go t yp u p o m ó w ie n io m , p o n ie w a ż j a k w ie m y ze w zm ia n e k u in n y ch au t o r ó w n ie ze r w a ł a st o su n k ó w

z Ty b e r iu sze m .

D o w ia d u j e m y się

b o w ie m , ż e k ie d y

za u f a n y Ty b e r iu sza p r e f ek t p r e t o r ian ó w Se j a n szy k o w a ł w Rzy m ie sp ise k d la o b ale n ia ce sar za, k t ó r y j u ż o d lat r zą d ził im p e r iu m ze sw o j e j sam o t n i n a w y sp i e Cap r i, t o w ł a ś n ie A n t o n i a o d w a ż y ł a się u p r ze d zić o t ym ce sar za. Po d o b n o w y sł a ł a d o n ie go sw e g o za u f a ­ n e go n ie w o ln ik a , zn a n e g o p ó ź n ie j w y zw o l e ń ca na w y so k im st a n o ­ w i sk u , f a w o r yt a ce sar za Kl a u d i u sza , Pallasa z list em u p r ze d zaj ą cy m ce sar za Ty b e r iu sza

o

d ale k o

ju ż

p o su n ię t y ch

p r zy go t o w a n i a ch

za m ach u st an u ze st r o n y Se ja n a . I Ty b e r iu sz, k t ó r e go Se ja n t ak o m o t ał , ż e n ie w i e r zy ł j u ż

n ik o m u

p o za

n im , A n t o n i i

u w ie r zy ł

i w b ar d zo zr ę czn y i szy b k i sp o só b r o zp r aw ił się z Se ja n e m i j e g o 8 6

p o p le czn ik a m i. W sk a zu j e t a h ist o r ia na m ą d r o ś ć , o d w a g ę i au t o r yt et A n t o n i i. N ie b ył t o k o n ie c t r a ge d ii A n t o n i i. Po st r ace n iu Se ja n a , st r a co n o t ak ż e j e g o d zie ci. W t e d y j e g o ż o n a A p ik a t a , o d d aw n a ż y j ą ca o d d zie ln ie , d o n io sł a Ty b e r iu szo w i, ż e sp r a w czy n i ą

ś m ie r ci

j e g o sy n a D r u zu sa b ył a ż o n a t e go ż , có r k a A n t o n i i Li w i ll a , kt ó r a g o o t r u ł a za n am o w ą Se ja n a . Li w i l l a b ył a o d lat k o ch a n k ą Se j a n a i t o b yło

t eż

p r zy czy n ą

Ty b e r iu sz w y d a ł

r o ze jś cia

na ś m ie r ć

si ę

m ał ż e ń st w a

Li w i l i ę

Se ja n a .

i w szy st k i ch

I w t ed y

in n y ch

w sp o ­

m n ian y ch w o ś w i a d cze n iu A p ik a t y . Ka sj u sz D io , h ist o r y k r zym sk i III w . n .e., d o d aje d o t e go o p isu zd an ie , ż e sł y sza ł t ak ż e o in n ym p r ze b ie gu w y p a d k ó w . A m ia n o w icie Ty b e r iu sz o szczę d ził Li w i li ę A n t o n i a zab ił a sw o j ą

ze w zg lę d u

có r k ę

gł o d e m .

na je j m at k ę

i t o sam a

Pr a w d o p o d o b n ie p ie r w sza

w e r sj a j e st p r aw d ziw a. Z t r o jga d zie ci A n t o n i i p o zo st a ł jej t y lk o p o zo r n ie

n ajm n ie j

u d an y

p ó ź n i e j szy

ce sar z

Kl a u d i u sz

i w n u ki

z m ał ż e ń st w a Ge r m an ik a z A g r y p in ą , kt ó r e w y c h o w y w a ł y się w jej d o m u . Kl a u d i u sz b ył d zie ck ie m w ą t ł y m i ch o r o w it y m , o w y r a ź n y ch zain t e r e so w an ia ch

in t e le k t u aln y ch .

O d b ie ga ł w i ę c p o w a ż n ie o d

p r zyję t e go p o ję cia u d an e go ch ł o p ca — siln e go , sp r a w n e go w w alce , o d w a ż n e g o i zd e cy d o w a n e go . Sw e t o n i u sz w ż y c io r y si e Kl a u d i u sza p o d aj e , ż e j e g o m at ka n azy w ał a g o l u d z k ą p o c z w a r ą , z a c z ę t ą t y l k o p r ze z

naturę ,

tę potę

to

K la u d iu sza

N ie

le c z

m ó w ił a

n ie

o

w y k o ń czo n ą

i ż e je ż e li zar zu cał a k o m u ś

n im , ż e j e st g ł u p s z y j e s z c z e

od

je j

sy n a

( Sw e t o n i u sz, K l a u d i u s z Z ) .

b ar d zo t a o p o w ie ś ć

zg a d za

się

z o b r aze m

ch ar ak t e r u

i za ch o w a n i a A n t o n i i p r ze k azan y m p r ze z w szy st k ie ź r ó d ł a r zym sk ie . M o ż e r acze j p lo t k a t a w y n i k ł a z n ie ch ę ci czę ś ci ś r o d o w isk a se n at o r ­ sk i e g o d o Kl a u d i u sza i d ą ż e n ia d o o ś m ie sze n ia go . N i e u le ga j e d n a k w ą t p l i w o ś ci , ż e Kl a u d i u sz u ch o d ził w r o d zin ie za n ajm n ie j u d a n e go p o t o m k a A n t o n i i i w ł a ś n ie o n p r ze ż y ł sw o j e r o d ze ń st w o . A n t o n i a ż yła jed n ak d o ś ć

d ł u go , b y zo b a czy ć

w

37

r. n.e.

Kla u d iu sza

p e ł n i ą ce g o k o n su la t w r a z z ce sar ze m , k t ó r ym p o ś m ie r ci Ty b e r iu sza zo st ał j e g o b r at an ek , sy n Ge r m an ik a i A g r y p i n y St ar sze j — Ka li gu la . W e d ł u g p r ze k azó w h ist o r y k ó w Ka li gu la , p r a gn ą c za j ą ć t r o n , p r zy ­ czy n i ł się d o p r zy sp ie sze n ia ś m ie r ci st r yja, ale zn ó w t r u d n o st w ie r ­ d zić , ile w t y ch in f o r m acj ach j e st p r a w d y. W k a ż d y m r azie o b j ą w szy t r o n o k azy w a ł , p r zy n a jm n ie j na p o czą t k u , o gr o m n y sza c u n e k d la zm ar ł y ch i p r zy w ią za n ie d o ż y j ą c y ch c zł o n k ó w r o d zin y . 87

Po gr ze b Ty b e r iu sza o d b y ł si ę

z n ale ż yt ym p r ze p y ch e m i p o ­

ch w a l n ą m o w ą , w y g ł o szo n ą ze ł zam i p r ze z j e g o n ast ę p cę . O so b i ś cie p r zy w i ó zł p r o ch y m at ki (zo b . n iż ej b io gr a f i ę

A g r y p i n y St a r sze j )

i b r at a d o Rzym u . A b ab ce sw e j A n t o n i i, u kt ó r ej się w y c h o w y w a ł p o ś m ie r ci p r ab ab k i Li w i i , sw e j o p ie k u n k i p o ze sł an iu A g r y p in y , p r zy zn a ł

u ch w a ł ą

se n at u

w szy st k ie

za szc zy t y j a k ie t y lk o

p r zy ­

sł u g i w a ł y Li w i i, m ię d zy in n ym i o t r zym ał a t yt u ł A u g u st y , zo st ał a k ap ł a n k ą

k u lt u A u g u st a

p r zy sł u gu j ą cy ch sw e g o

w n u ka,

i k o r zyst ał a ze w szy st k i c h

w e st a lk o m . An t o n ia

N i e d ł u go

b ył a

o so b ą

jed n ak

p r zy w ile j ó w

k o r zyst ał a

z ł a sk

m aję t n ą , w ie m y , ż e

m iał a

l i czn y ch n ie w o ln ik ó w , b ył a t e ż w ł a ś ci c i e l k ą d ó b r w Egip ci e , t o t eż m o gł o się p r zy czy n i ć d o st ar ań ce sar za o r y ch ł e sk o r zy st an ie z p r aw sp ad k o b ie r cy . W e d ł u g j e d n a k st ar o ż y t n y ch ś w i a d e ct w p r ze ś la d o ­ w a n ie A n t o n i i

p r ze z jej w n u k a b ył o

po

p r o st u

w y n ik ie m

jego

ch ar ak t e r u , w r o d zo n e g o m u o k r u cie ń st w a. Sw e t o n i u sz o p o w ia d a , ż e p o d o b n o b ab k a zł ap ał a g o k ie d y ś

p o d cza s st o su n k u z je d n ą

z sió st r , k ie d y b yli j e szc ze p r aw ie d zie ć m i w jej d o m u . M ó gł w i ę c m ie ć p o w o d y d o gn ę b i e n ia sw e j b ab k i, t ym b ar d zie j ż e d ział o się t o ju ż

w

o k r e sie ,

k ie d y

Ka li gu la

w y k a zy w a ł

w yr aź n e

szale ń st w a. W e d ł u g Sw e t o n i u sza o d m ó w ił k ie d y ś

o b jaw y

sw o j e j b ab ce

r o zm o w y w czt e r y o c zy b ê z o b e cn o ś ci d o w ó d c y p r e t o r ian ó w , j e g o za u f a n e go

M ak r o n a.

M oż na

sn u ć

p r zy p u szcze n ia , j ak ie j

t r e ś ci

r o zm o w y o cze k i w a ł , o d w a ż n a A n t o n ia p e w n o b y się n ie zaw ah ał a p r zed n ap ię t n o w an ie m

li c zn y ch j e g o o k r u cie ń st w

i w y st ę p k ó w .

Dale j , w e d ł u g Sw e t o n i u sza , p r z e z t e g o r o d z a j u u p o k o r z e n i a i z ł o ś ­ liw o ś c i

sp o w o d o w a ł j e j

n ie k t ó r zy .

Gdy

u m a rła ,

ś m ie r ć , n ie

a

naw et

d o p u ś ciI

do

ją

o t ru ł,

ż a d n ych

ja k

t w ie r d zą

u r o czy st o ś ci

p o g r z e b o w y c h i n ie o p u sz c z a j ą c st o ł u , sp o g lą d a I z d a la n a p ł o n ą c y st o s

( Sw e t o n i u sz, K a l i g u l a 2 3 ). N i e w e se l sze m iała ż y c i e r ó w n ie cn o t l iw a j a k A n t o n i a , le cz

zn a czn i e ch y b a e n e r giczn ie j sza m at k a Ka li gu li , A g r y p in ą , có r k a d o w ó d c y i p r zy ja cie la A u g u st a — A g r y p p y i có r k i ce sar za — Ju l i i . U r o d zo n a w

1 4 r. p .n .e ., m aj ą c lat d zi e w ię t n a ś ci e zo st ał a ż o n ą

Ge r m an ik a, n aj st a r sze go sy n a A n t o n i i. W e d ł u g Pli n i u sza St a r sze g o u r o d ził a m u d zi e w ię cio r o d zie ci. Z t y ch d zi e w ię cio r ga t r o je u m ar ł o w cze ś n i e .

Pr zy ż y c iu zo st ali

ce sar z Ka l i g u l a ), A g r y p in ą

ce sar za Kl a u d i u sza ), D r u zy lla 8 8

N e r o n , D r u zu s, G a j u sz (p ó ź n ie j szy

M ł o d sza (p ó ź n ie j m at ka N e r o n a i ż o n a i Li w i ll a . W ar t o t u m o ż e zw r ó c i ć

u w agę , ż e w szy st k ie w zo r o w e i p eł n e cn ó t b o h at e r ki p ó ź n e j r ep u b lik i i w c ze sn e g o ce sar st w a m iał y d u ż o d zie ci. A g r y p in a t o w ar zy szy ł a sw e m u m ę ż o w i w e w szy st k i ch j e g o w y p r a w a ch w o j e n n y ch i m isj ach w p r o w in cj a ch B l i sk i e g o W sc h o ­ d u . W e d ł u g Ta cy t a Ge r m an ik b ył n ie lu b ia n y p r ze z st r yja Ty b e r iu sza i b ab k ę

Liw ię . B y ł b o w ie m

p eł en u r o ku , m iał ł a t w o ś ć

k o n t ak t u

i zy sk i w a ł ł a t w o u zn an ie t ł u m u , p o sia d ał w i ę c t e ce ch y , k t ó r y ch Ty b e r iu szo w i b r ak o w ał o . O p r ó cz t e go Li w i a n ie lu b ił a A g r y p i n y , có r k i jej n ie lu b ian e j p asie r b icy t ak ż e i d lat e go , j a k u w a ż a ł Ta cy t , ż e sa m a A g r y p i n a b y ł a c o k o l w i e k za n a m ię t n a , t y lk o ż e d z i ę k i c z y s t o ś c i o b y c za jó w i m ił o ś c i d o m ę ż a ch a r a k t e r sw ó j, c h o ć n ie p o sk r o m io n y , ku

d o b r e m u k ie r o w a ła

zr e szt ą

I 3 3 , t łu m . S. H am m e r ). Sp r a w a

(R o c zn ik i

d o t y czy ł a n a p e w n o n ast ę p st w a t r o n u —

w n u k ie m

O k t a w ian a , a Ty b e r iu sz j e g o

Ge r m an ik b ył

p asie r b e m , sy n e m

Li w i i

z p ie r w sze go m ał ż e ń st w a. Ge r m an ik za ch o w y w a ł się b ar d zo lo jaln ie w o b e c Ty b e r iu sza , t ak ż e ce sar za d o t ar ł a d o

po

n ie go ,

ś m ie r ci A u gu st a . W ie ś ć

k ie d y

b ył w

o

zg o n i e

Galii . G r o zi ł t am

bunt

le g io n ó w , kt ó r e b ył y n aw e t g o t o w e o b w o ł a ć Ge r m an ik a ce sar ze m , a n ie d a w n o p o k o n a n e p le m io n a ge r m a ń sk ie m o gł y t ak ż e za g r o zi ć p r o w in cj i k o r zy st aj ą c z zam ie sze k . Ge r m an ik o w i u d ał o się u st ę p st ­ w am i czę ś ci o w o b u n t u ś m ie r zy ć , ale g d y p r zy b y li w y sł a n n i c y se n at u r zy m sk ie go b u n t r o zgo r zał n a n o w o . O t o cze n ie ga n ił o Ge r m an ik a za ł a g o d n o ś ć , u w aż a n o , ż e p o w in ie n b y ł ś c i ą g n ą ć w ie r n e l e g io n y i sił ą st ł u m ić b u n t . Za r zu ca n o m u t eż , ż e n ar aż a na n ie b e zp i e cze ń s­ t w o m alu t k ie go sy n k a i ż o n ę o cze k u j ą cą zn ó w d zie ck a. Ge r m an ik z t r u d e m

p r ze k o n ał ż o n ę , ż e p o w in n a o d j e ch a ć ,

ch o cia ż o ś w ia d c z a ł a , ż e o d b o s k i e g o A u g u s t a p o c h o d z i i w o b l i c z u n ie b e zp ie c ze ń st w a

d zi e ck o

n ie

ch ce

i na t o, ż e b ył a w

się

w yro d n ą

o k a za ć .

Ze w zg l ę d u n a

c i ą ż y u st ą p ił a w r e szcie . Je j

o d ja zd

w zr u szy ł b u n t u j ą cy ch się ż o ł n ie r zy , szcze g ó ln ie , ż e w y j e ż d ż a ł a b ez esk o r t y, p o d o p ie k ą g a l i j sk i e g o p le m ie n ia Tr e w ir ó w . A w i ę c b ał a się sw o i ch i ch r o n ił a się d o o b cy ch . I o n a i sy n e k zw a n y w o b o zie „ b u c i c zk i e m " ( Ka l i g u l a ) m ie li w ie lk i m ir w ś r ó d ż o ł n ie r zy . Ge r m an ik o b ie ca ł im , ż e d zi e ck o n ie d ł u go w r ó ci, a A g r y p i n a le p iej n ie ch sp o k o j n ie u r o d zi w m ie ś cie Tr e w ir ó w . A g r y p in a t o w a r zy szy ł a t e ż m ę ż o w i w G a l ii k ie d y p r o w a d ził za Re n e m

w a lk i

z A r m in iu sze m ,

n ie d a w n y m

p o gr o m cą

Rzy m ia n

w b it w ie w le sie Te u t o b u r sk im . I t u t aj A g r y p i n a p o st ą p ił a w sp o só b 89

n ie zw y k ł y d la k o b ie t y. Kie d y b o w ie m le g io n y d ł u g o n ie w r a ca ł y z w y p r a w y p r ze ciw k o

Ge r m an o m

i r o ze szł a się

w iad o m o ś ć , ż e

zo st a ł y o sa czo n e i ż e gr o m ad a Ge r m an ó w ci ą g n i e w k ie r u n k u Ga lii — w p a n ice ch cia n o ze r w a ć m o st na Re n ie , b y im u n i e m o ż li w i ć n aj azd . Pr ze szk o d ził a t em u A g r y p in a . Pisze Ta c y t ( R o c z n i k i I 7 0 ): w ie lk o d u szn a

ta

n i e w ia st a

p r ze ję ła

na

sie b ie

w

o w ych

d n ia ch

o b o w ią z k i w o d za i r o zd zie liła m ię d zy ż o ł n ie r zy sza t y i b a n d a ż e , o He k t ó r y b y ł w p o t r ze b ie a lb o zr a n io n y . P o d a je G a ju sz P lin iu sz , h ist o r y k w o je n

g e r m a ń sk ich ,

ż e

st a ł a

ona

u

p r zy czó łk a

i d zię k czy n ie n ia p o w r a ca ją cy m

le g io n o m

m iał o

n ie ch ę ć

w zb u d zi ć

szc ze g ó l n ą

m o st u , p o c h w a ł y

sk ła d a ją c.

i

To za ch o w a n i e

p o d e jr ze n ia

Ty b e r iu sza.

Pr ze cie ż gr o ź b a o d e jś cia A g r y p i n y z o b o zu d o p r o w ad ził a p o p r ze d n io d o u ś m ie r ze n ia b u n t u , o b n o si d zi e ck o p o o b o zie k a ż ą c j e n a zy w a ć ce zar e m Ka li gu lą , m u szt r u je m an ip u ł y , r o zd aje p o d ar k i — w i ę k s z e j u ż m a w p ł y w y u w o j sk A g r y p in a n iż le g a c i, n iż

w o d zo w ie .

Ce sar z

m ó gł się n ie p o k o i ć p o p u la r n o ś ci ą A g r y p i n y p o ł ą czo n ą z p o p u la r ­ n o ś cią Ge r m an ik a. W k r ó t ce p o t em Ge r m an ik o d b y ł w

Rzy m ie t r iu m f z p o w o d u

zw y cię st w a n ad Ge r m an am i, w p o ch o d zie j e ch a ł o za n im p ię cio r o d zie ci, co w zb u d zi ł o e n t u zja zm t ł u m ó w . A k ie d y n ie d ł u go p o t ym za czę ł y się

n ie p o k o j e na Bli sk im

W sch o d zie p o w ie r zo n o Ge r m an ik o w i d o w ó d zt w o i w y ż szą w ł ad zę n ad

n am ie st n ik am i p r o w in cj i

t o w ar zy szy ł a

A g r y p in a .

B li sk ie g o W sch o d u ;

N am ie st n ik ie m

Sy r i i

Ge r m an ik o w i

zo st a ł

m ia n o w a n y

G n e j u sz Pizo n , zn a n y w e d ł u g Ta cy t a z g w a ł t o w n e g o ch ar ak t e r u i n ie ch ę ci d o Ge r m an ik a. I t u zn ó w w ch o d zą w gr ę in t r ygi k o b ie ce . Ż o n a Pizo n a Pla n cy n a ż y w i ł a za zd r o ś ć w st o su n k u d o A g r y p i n y i n ale ż ał a r acze j d o ś r o d o w isk a st r o n n ik ó w r o d zo n e go sy n a T y b e ­ r iu sza — i dobrą

D r u zu sa, n ad k t ó r e go ż o n ą sł a w ą .

Ju ż

w

Li w i ą

g ó r o w a ła

p ło d n o ś c ią

d r o d ze d o p r o w in cji o b ja w ił a się

n ie ch ę ć

Pizo n a i j e g o ż o n y d o Ge r m an ik a i A g r y p in y . Po czą t k o w o Ge r m an ik n ie zw r a ca ł na t o sp e cj a ln e j u w a g i, p o d o b n ie j a k t o w a r zy szą ca m u A g r y p in a , kt ó r a w t ej p o d r ó ż y , n a w y sp i e Le sb o s u r o d ził a o st at n ie sw o j e d zi e ck o , có r k ę Ju l i ę . W k o ń cu j e d n a k d o szł o d o w y r aź n e j w r o g o ś ci m ię d zy Pizo n e m a Ge r m an ik ie m . Zar aze m Ge r m an ik zr aził so b ie ce sar za u d ają c się b e z ze zw o le n ia d o Egip t u (O k t a w ia n A u g u st w p r o w a d ził d la Egip t u sp e cj a l n y st at u s i za k a z w st ę p u d o t ej p r o w in cj i d la czł o n k ó w st an u 9 0

se n at o r sk ie go b ez ze zw o le n i a ce sa r za ), w zm a g a ł y się

t e ż in t r ygi

p r ze ciw k o n ie m u , j a k u w aż ał , z in sp ir acj i Pizo n a. W t ej sy t u a cj i p eł n e j n ap ię ć

Ge r m an ik ci ę ż k o za ch o r o w a ł i b y ł p r ze k o n an y , ż e

w sk u t e k t r u cizn y zad an e j m u w j a k i ś sp o só b p r ze z Pizo n a o r az p r ak t yk m a g iczn y ch m aj ą cy ch m u p r zy n ie ś ć

II 6 9 ) . U m ie r ają c w e zw a ł p r zy ja ció ł , a b y p o m ś cili j e g o

R o c zn ik i

ś m ie r ć , w y r aź n ie w i n ą A gr y p in ę

o b a r cza j ą c Pizo n a i Pla n cy n ę . N at o m iast

p r o sił , a b y

sr o g o ś cią od

n ie szczę ś cie (Ta cy t ,

w y zb y ła

się

buty

i

p o c h y liła

d u szę

p r ze d

lo su , a za p o w r o t e m d o s t o l ic y n ie d r a ż n iła p o t ę ż n ie j s z y c h

sie b ie ,

Po g r ze b

r y w a lizu ją c

o d był

si ę

z n im i o

w

w p ły w y

(Tacy t , R o c z n i k i II 7 2 ).

A n t io ch ii, a urnę

z p r o ch am i

zm a r ł e go

p r zy ja cie le m ieli p r ze w ie ź ć d o Rzy m u . N a m ie j scu w a ż y ł y się lo sy n am ie st n ict w a Sy r i i, kt ó r e Pizo n o p u ś c i ł na sk u t e k sc y sj i z Ge r m an ik ie m a t er az w a h a ł się , c zy t am w r ó cić , o b ją ć

d o w ó d zt w o

w o j sk a , c zy za r y zy k o w a ć p o w r ó t d o Rzy m u w o b e c c i ą ż ą c y c h na n im p o d e jr ze ń o sp o w o d o w a n ie ś m ie r ci Ge r m an ik a. Ty m cza se m A g r y p in ą , k o b ie t a czy n u , c h o ć zn ę k an a n i e szc zę ­ ś cie m

i ci e r p ią ca ,

p o d j ą ć a k cj ę

p o sp ie szy ł a

do

Rzy m u ,

ab y

jak

n ajp r ę d ze j

p r ze ciw k o Pizo n o w i i Pla n cy n ie . W sia d ł a n a o k r ę t

w r az z p o p io ł am i Ge r m an ik a i ze w szy st k im i d zie ć m i, o t o czo n a o gó ln y m

w sp ó ł czu cie m .

r m an ik a,

u lu b ie ń ca

t r zę sł o się

W

lu d u ,

Rzy m ie w i a d o m o ś ć p r zy ję t o

o d p lo t e k i p o są d ze ń

z

o gó ln ą

o

ś m ie r ci

r o zp aczą .

Ge­

M iast o

t ak ż e w o b e c ce sar za, a g ł ó w n i e

w o b e c j e g o m at k i, o sp o w o d o w a n i e ś m ie r ci Ge r m an ik a za p o ­ ś r e d n ict w e m

Pla n cy n y . Kie d y za ś A g r y p in ą

p o k ilk u d n i a ch w y ­

p o czy n k u na w y sp i e Ko r cy r ze p r zy p ł yn ę ł a d o Br u n d y zju m , cze k a ł y ju ż

na n ią

t ł u m y. A

k ie d y

t r zy m a ją c w r ę k u ż a ło b n ą się

do

je d e n

ję k

Rzy m u

z

ca łe g o

o d b y w ał a

w y sia d ła

t łu m u

się

na

lą d

z

d w o jg ie m

u r n ę , i o c z y w zie m i u t k w ił a

d zie ci,

— p o d n ió sł

(Ta cy t , R o c z n i k i III 1 ). Ca ł a d r o ga

w ś ród

t ł u m ó w , kt ó r e

p r zy szł y

o d d ać

c ze ś ć p r o ch o m Ge r m an ik a i A gr y p in ie . N ie zab r ak ł o t e ż k o n su l ó w i r o d zin y —

b r at Ge r m an ik a Kla u d i u sz i D r u zu s sy n Ty b e r iu sza

w y j e ch a li n a sp o t k a n ie A g r y p i n y w r az z t ym i jej d zie ć m i, kt ó r e p r ze b y w ał y w

Rzy m ie . 0

Li w i i

Ge r m an ik a

i m at ki

Kie d y zaś u r n ę

b r ak u u d ział u w An t o n ii

p o gr ze b ie Ty b e r iu sza,

w sp o m in ał am

ju ż

w cze ś n ie j .

z p o p io ł a m i u m ie szczo n o w g r o b o w cu A u gu st a ,

u li ce Rzy m u b y ł y p e ł n e lu d zi. W e d ł u g Ta cy t a szc ze g ó l n i e m iał a d r a ż n ić

Ty b e r iu sza p ł o m i e n n a

ku

A g r y p in ie

m iło ś ć

lu d u ,

który

91

n a zy w a ją c ją ta, je d y n y m i

b ła g a ł

o zd o b ą

o jc zy zn y , w y łą czn ie p r a w o w it ą

d a w n y ch o b y cza jó w

bogów ,

w zo r e m

ż e b y j e j p o t o m st w o

w r o g ó w sw o ic h p r ze ż y ć

k r w ią

A u g u s­

— w zn o sił r ę ce d o n ieb a

za c h o w a li i

p o zw o lili m u

(Ta cy t , R o c z n i k i l i i 4 ) . H ist o r y cy n o w o ż y ­

t n i n ie zg a d za j ą się na o g ó ł z o p in ią Ta cy t a , a t ak ż e Sw e t o n i u sza 0 Ty b e r iu szu , in n e ź r ó d ł a p o zw a l a j ą

n a w y r o b ie n ie so b ie in n e go

są d u o t ym ce sar zu . N as t u j e d n a k in t e r e su je o so b o w o ś ć A g r y p in y . 1 t u zd a je się

n ie u le ga ć

w ą t p l i w o ś c i , ż e cie szy ł a się

o gr o m n ą

p o p u la r n o ś cią w ś r ó d lu d u i w o j sk a r zy m sk ie go i za w d zi ę cza ł a j ą n ie t y lk o

zale t o m

sw e g o

mę ża

i p o ch o d ze n iu

od

O k t a w ian a , le cz

sw o j e j p o st aw ie , e n e r gii i o d w ad ze . Pizo n zd e cy d o w a ł się n a p o w r ó t z Pla n cy n ą d o Rzy m u i zo st ał w b r e w sw o im sp o d zi e w a n i o m , o sk a r ż o n y p r zed se n at e m , a ce sar z Ty b e r iu sz na p r o ś b ę p r zy j a ció ł Ge r m an ik a p o d j ą ł się p r ze p r o w a d ze ­ n ia ś le d zt w a. Pizo n

są d zo n y p r ze z se n at i za g r o ż o n y w y r o k ie m

ś m ie r ci p o p e ł n ił p o d o b n o sam o b ó jst w o , o p u szczo n y w n ie szczę ś ciu n aw e t p r ze z ż o n ę , kt ó r a o ś w i a d c zy ć m iała n ajp ie r w , ż e b ę d zie m u t o w a r zy szy ć w e w szy st k im n aw e t w ś m ie r ci, k ie d y j e d n a k zab ł y sł a jej n ad zi e ja r at u n k u za czę ł a się o d m ę ż a o d su w a ć . O

u d ziale A g r y p i n y w

p o d ają , za p e w n e w i ę c a sam a

p r o ce sie Pizo n a n ic n am ź r ó d ł a n ie

p o zo st a w ił a sp r a w ę

p o sł u ch a ł a j e g o

o st at n ich

sł ó w

p r zy ja cio ł o m

i u su n ę ł a się

m ę ż a, w

cie ń

p o ś w ię ca j ą c się w y ch o w a n i u d zie ci. W Rzy m ie za c zy n a ł y się zr e szt ą zł e c za sy d la ś r o d o w isk a d w o r sk ie g o w zw i ą zk u z in t r y gam i Se ja n a , p r e f ekt a p r e t o r ian ó w , k t ó r y zd o b y ł zau f a n ie ce sar za a w g r u n ci e r ze czy, w e d ł u g st ar o ż y t n y ch p isa r zy , d ą ż y ł d o zd o b y cia w ł ad zy , j a k o n ast ę p ca Ty b e r iu sza. W e d ł u g b ad ań

h ist o r y k ó w n am w sp ó ł ­

cze sn y ch p r zy go t o w y w a ł zam ach st an u m aj ą cy p r zy w r ó cić r e p u b lik ę i d ać m u p ie r w sze m ie jsce w se n acie . 0 w

A g r y p i n i e i jej sy n a ch N e r o n ie i D r u zu sie czy t a m y zn o w u

m o m e n cie ś m ie r ci j e d y n e g o sy n a Ty b e r iu sza, D r u zu sa, kt ó r y

zm ar ł o t r u t y — j a k się zn a czn i e p ó ź n ie j o k azał o (zo b . s. 1 2 5 - 1 2 6 ) z p o d u szcze n ia Se ja n a . B o le j ą cy w se n acie n ad ś m ie r cią

D r u zu sa

Ty b e r iu sz k azał w p r o w a d zić sy n ó w Ge r m an ik a, k t ó r zy w y ch o w y w a l i się

p o d o p ie k ą

D r u zu sa. O d d a ł w sw e j m o w ie o b u p r a w n u k ó w

A u gu st a p o d o p ie k ę se n at o r ó w , ab y im zast ą p ili r o d zicó w , p o n ie w aż ch ł o p cy ,

p o w ie d ział , p r z y s z l i n a

d o / a i n ie d o la p a ń st w a

9 2

d o t y czy

ś w ia t

w

t a k im

dom u,

że

ic h

(Ta cy t , R o c z n i k i IV 8 ) . To o ś w i a ­

d cze n ie Ty b e r iu sza p r zyję t o z zad o w o le n ie m r o zu m ie ją c, ż e o zn a cza p o w r ó t d o ł a sk d o m u n a d zie je

Se j a n

sw e

Ge r m an ik a. L e c z t e n ł a s k p o c z ą t e k i ź l e

u k r y w a ją ca

b o w ie m

n a r a z n ie d a ło się st r ó ż ó w

A g r y p in a

za g ła d ę

p r zy sp ie szy ły .

za czą ł r o zm y ś la ć , j a k b y t u zg ł a d zi ć

r m an ik a, n ie w ą t p l iw y ch ic h

m atka

n a st ę p có w

za st o so w a ć

Ge­ t r ze m

t r u c izn y p r zy w y ją t k o w e j w ie r n o ś c i

i n ie d o st ę p n e j c n o t liw o ś c i A g r y p in y

IV 1 2 ) . O cze r n ia ł w i ę c ją

sy n ó w

t ro nu. A / e p r z e c i w k o

(Ta cy t , R o c z n i k i

t y lk o p r zed Ty b e r iu sze m , ż e d ą ż y d o

w ł a d zy , p o d sy ca ł t e ż n ie ch ę ć d o n iej m at k i Ty b e r iu sza . A z d r u gie j st r o n y st ar ał się , a b y o t o cze n ie A g r y p i n y d o d a w a ł o

b o d ź ca j e j

w y n io słe j d u m ie .

Te in t r ygi Se j a n a p r zy d o sy ć p o d e jr zli w y m u sp o so b ie n i u T y b e ­ r iu sza o si ą g a ł y p o w o li sw ó j ce l. Kie d y w k ilk a lat p ó ź n ie j k ap ł an i sk ł a d a j ą c o f i ar y za ż y cie ce sar za d o ł ą czy li d o t y ch m o d ł ó w sy n ó w Ge r m an ik a, N e r o n a i D r u zu sa, Ty b e r iu sz w e zw a ł d o sie b ie k a p ł a n ó w p y t a j ą c ich c zy d o ł ą cza j ą c d o m o d ł ó w ż y c i e lu d zi t ak m ł o d y ch d o st ar e go u l e g l i w t y m p r o ś b o m a l b o g r o ź b o m A g r y p i n y . Se j a n st ar ał się w p o i ć ce sa r zo w i p r ze k o n a n ie , ż e j u ż ist n ie je w Rzy m ie j a k o b y st r o n n ic t w o A g r y p in y .

Pie r w szy m w y r aź n y m ci o se m b ył o o sk ar ż e n ie

o o b r azę m ajest at u p ar y d a w n y c h p r zy j a ció ł Ge r m an ik a i A g r y p i n y —

Ga j u sza

Sy l i u sza

i je go

ż ony

So zj i.

Sy l i u sz p r ze z w ie le

lat

p r zy ja ź n ił się z Ge r m an ik ie m , a So zj a b ył a zn an a ze sw e g o p r zy w i ą ­ zan ia d o A g r y p in y . Sy l i u sz d la u n ik n ię cia w y r o k u p o p e ł n ił sa m o b ó j ­ st w o , n at o m iast So zj a zo st ał a sk aza n a na w y g n a n ie i k o n f i sk a t ę m ają t k u , z k t ó r e go czę ś ć t y lk o p o zo st a w io n o d zie ci o m . O

w ie le m o cn ie j

u d e r zy ł o A g r y p i n ę

p o zw an ie , w

k ii k a

p ó ź n ie j, p r zed są d jej ci o t e czn e j sio st r y Klau d ii Pu lch r y — o sk ar ż e n ia b ył y p o w aż n e — b e zw st y d , cu d zo ł ó st w o , szt u k i t r u cicie lsk ie i k lą t w y g o d zą c e w ce sar za. I t u t aj j a k r e la cj o n u je Ta cy t ( R o c z n i k i IV 5 2 ) za w sze

butna

A g r y p i n a n ie w y t r zy m ał a. U d ał a si ę

d o Ty b e r iu sza

a za st a w szy g o p r zy sk ł a d a n iu o f iar A u g u st o w i w y b u ch ł a , ż e n i e p r zy st o i za b ija ć

b y d lą t

sa m e j rę ce, k t ó ra je g o

o f ia r n y ch potom ków

ku

czci

b o sk ie g o

p r ze ś la d u je .

A u g u st a

tej

M i ał a m u w e d ł u g

Ta cy t a w y r zu ca ć , ż e n ie sza n u j e je j , kt ó r a p o ch o d zi z k r w i A u g u st a , ż e Pu lch r a zo st ał a o sk ar ż o n a t y lk o d lat e go , ż e j e st g ł ę b o k o d o n iej p r zy w ią zan a

i ż e to

in t e r w e n cj a r aczej

sam o

b ył o

p r zy czy n ą

r o zd r aż n ił a ce sar za:

sk aza n ia

So zj i.

Ta

Pu lch r a zo st ał a sk azan a.

A g r y p i n a p o go r szy ł a j e szcze sy t u acj ę , b o k ie d y p o sk a za n i u Pu l ch r y 93

lat

sam a za ch o r o w a ł a i ce sar z j ą

o d w ie d zi ł d ale j r o b ił a m u w y r zu t y

i p r o sił a, ż e b y p o m ó gł jej w

o sa m o t n ie n iu

i zg o d zi ł się

n a jej

p o w t ó r n e m ał ż e ń st w o . Je st j e szcze m ł o d a, a d l a u c z c i w y c h n i e w i a s t n i e m a i n n e j j a k w m a ł ż e ń s t w i e p o c i e c h y , a n a p e w n o są m ę ż czy ź n i, k t ó r zy za za szczy t

u zn ają

m ał ż e ń st w o z w d o w ą

p o Ge r m an ik u

i w zi ę ci e je j d o d o m u w r az z d zie ć m i. To d o p ie r o m iało za n ie p o k o i ć ce sar za, b o m ał ż e ń st w o A g r y p i n y m o gł o m ie ć k o n se k w e n cj e p o l i ­ t y czn e , g d y b y w ci ą g n ę ł o d o r o zgr y w e k o t ro n

n ast ę p n ą

gr u p ę

lu d zi. Ce sar z o p u ś ci ł j ą b e z d an ia o d p o w ie d zi. Ta cy t p o w o ł u j e się t u t aj n a ź r ó d ł o t ej in f o r m acji, zn a la zł ją m ia n o w i cie w p am ię t n ik ach A g r y p i n y M ł o d sze j, m at k i p ó ź n i e j sze go ce sar za N e r o n a. N ie b ył t o k o n ie c in t r y g Se ja n a . W e d ł u g Ta cy t a m iał o n n asł a ć do p e ł n e j sm u t k u i n ie o st r o ż n e j k o b ie t y lu d zi, k t ó r zy u d a ją c p r zy ja ź ń o st r ze g li ją , ż e p r zy g o t o w a n o

o t r u c ie j e j i ż e n ie p o w in n a

b ra ć

(Ta cy t , R o c z n i k i IV 5 4 ) . I d o szł o d o

do

u st w

dom u

c e sa r za

n icze g o

b ar d zo p r zykr ej sy t u a cj i, A g r y p in ą si e d zą c p r zy st o le o b o k ce sar za n ie ch cia ł a r u szy ć n ic z j e d ze n ia , a co go r ze j — n ie w zię ł a d o u st o w o cu z p o d a n y ch je j p r ze z sam e go ce sar za. O gr o m n ie t o p o g o r ­ szy ł o sp r aw ę , Ty b e r iu sz zr o zu m iał , ż e g o sy n o w a p o są d za o t r u cicie lst w o .

Kie d y Ty b e r iu sz p o k ilk u

lat ach o p u ś c i ł n a t r w ał e

Rzy m

i r zą d ził p ań st w e m ze sw e g o p ał a cu na Ca p r i, w p ł y w y Se j a n a i j e g o in t r ygi j e szcze się w zm o gł y . A g r y p i n ą i m ł o d y N e r o n , k t ó r e go p r ze z j a k i ś cza s u w a ż a n o za m o ż li w e g o n ast ę p cę Ty b e r iu sza zo st al i o t o cze n i st r aż ą n ad zo r u ją cą ich sp o t k an ia, k o r e sp o n d e n cj ę i ich za ch o w a n i e j a w n e c zy t ajn e . D o r ad zan o im t e ż p o ci ch u u cie czk ę p o d o p ie k ę ar m ii iu b lu d u , ale d o t e go sk ł o n i ć się n ie d ali. W k r ó t ce j e d n a k p o ś m ie r ci Li w i i , m at k i Ty b e r iu sza, ce sar z n ad e sł ał d o se n at u p ism o o b w in ia ją ce sy n o w ą o k r n ą b r n o ś ć i zu ch w a ł e sł o w a, a N er o n a o b e zw st y d i m ił o st k i z ch ł o p ca m i. Se n a t j e d n a k p r zy ją ł t o m ilcze n ie m i n ie p o st a w ił sp r a w y na p o r zą d k u d zie n n y m . N ie k t ó r zy se n at o r o w ie r ad zil i cze k a ć , b o ce sar z m o ż e ż a ł o w a ć p o ch o p n e j d e cy zj i , a lu d w y st ą p ił w o b r o n ie o sk a r ­ ż o n y ch w o ł a j ą c, ż e list j e st sf a ł szo w a n y i w y m ie r zo n y p r ze ciw ce sar zo w i. Ty b e r iu sz zg a n i ł za t o se n at , ale na r azie n ie za ż ą d a ł p o w t ó r n ie p o st a w ie n ia N i e d ł u go

jed n ak

t r w ał a

w n uka ta

i sy n o w e j

p r zed są d e m

w st r ze m ię ź li w o ś ć .

Ty b e r iu sz

se n at u . ze sł ał

A gr y p in ę na w y sp ę Pan d at ar ię , N e r o n a na w y sp ę Po n t ia, a w ł a sn e go w n u k a D r u zu sa za g ł o d zi ł w p o d zie m ia ch Pal at yn u . W e d ł u g Sw e 9 4

t o n iu sza z A g r y p i n ą

o b sze d ł się

Po n i e w a ż — z w ł a ś c i w ą sk a za n i u , k aza ł j ą

ze szcze g ó ln y m

o k r u cie ń st w e m .

so b ie o d w a g ą — r zu ca ł a m u o b e l gi p o

w y ch ł o st a ć , a g d y p o st a n o w ił a za m o r zy ć

się

gł o d e m k azał jej si ł ą w p y c h a ć j e d ze n ie d o u st . O n a j e d n a k zd o ł ał a się za g ł o d zić . N i e co in acze j o p isu je t o w y d a r ze n ie Ta c y t t w ie r d zą c, ż e ż y ł a j e szc ze j a k i ś zł a go d n ie j e .

c za s p o ś m ie r ci

Kie d y j e d n a k

n ic się

Se j a n a

u f a ją c, ż e ce sar z

n ie zm ie n ił o

z w ła sn e j w o li

u m a rła , c h y b a ż e j e j t a k ż e o d m ó w io n o p o k a r m ó w a b y m ó c u p o z o ­ r o w a ć , ż e d o b r o w o ln ą

ś m ie r ć so b ie o b r a ła { R o c z n i k i

VI 2 5 ) . Ka sju sz

D i o j e d n a k t ak ż e p o d t r zy m u j e w e r sj ę sam o b ó jst w a A g r y p in y . A g r y p in a , p o d o b n ie j a k p o p r ze d n io o p isa n e Ko r n e lia i A n t o n ia , sza n o w a n a b ył a p r ze d e w szy st k im o b y cza j ó w . A g r y p i n ę

p o d zi w ia n o

za w i e l o d zi e t n o ś ć p o n ad t o

i c zy st o ś ć

za e n e r gię , o d w a g ę

i m ę sk o ś ć d e cy zji. Ta cy t d o d a je n aw e t , w o b e c o szcze r st w Ty b e r iu sza j u ż p o je j ś m ie r ci, ż e u m ar ł a z r o zp a czy p o st r ace n iu je j k o ch a n k a , ż e A g r y p in a , n ie zn o szą ca z

pow odu

p r zy w a r

t ych

m ę sk ic h

(R o c zn ik i,

r ó w n o ś c i, sk ło n n o ś ci

a

ch ciw a

w o ln a

b yła

p a n o w a n ia , od

ju ż

k o b ie c y c h

t am ż e ). W szy st k ie ź r ó d ł a p o d k r e ś l ają

t eż , ż e

b ył a n ie zd o ln a d o o b ł u d y i in t r yg. Po zy t y w n e

b o h at e r k i

r zym sk ie j

t r ad y cj i

sp o t y k a ł y

na

o gó ł

d r a m at y czn e lo sy. A n t y c zn a h ist o r io gr a f ia m iał a j e d n a k t e n d e n cj ę d o o p isy w a n ia n ie zw y k ł y ch zd a r ze ń

a n ie sza r zy zn y d n ia c o d zi e n ­

n e go . Ko b ie t y r zym sk ie z k ó ł ar y st o k r a t y czn y ch m iał y t e ż n ie w ą t p ­ li w ie w i ę k sze m o ż li w o ś ci a k t y w n o ś ci p u b li czn e j c zy r acze j p o l i ­ t y czn e j. Tr a g i czn e t e ż

b yły

lo sy k o b ie t zw i ą za n y c h

z o p o zy cy j n y m

ś r o d o w isk i e m f i lo zo f ó w o k r e su w cze sn e g o ce sar st w a. Tr zy z n ich w y st ę p u j ą ce w e w szy st k i ch p r a w ie ź r ó d ł ach r zy m sk ich t r a k t u j ą cy ch o e p o ce w c ze sn e g o ce sar st w a p o ch o d ził y z j e d n e j r o d zin y i j a k b y u t r w a lał y , a m o ż e i u d o sk o n a l a ł y m o d el za ch o w a n i a st w o r zo n y p r ze z p ie r w szą ( c h r o n o l o g i czn i e ) z n ich Ar r ię St a r szą , ż o n ę Ce c y n y Pe t u sa z k r ę gu f i l o zo f ó w st o i c k i c h , k ie r u n k u j a k w i a d o m o b ar d zo r o zp o w sze ch n i o n e g o w Rzy m ie e p o k i ce sar st w a. Ar r ia zn a n a j e st p r ze d e w szy st k im z o d w a g i o k azan e j w o st at n ich c h w i l a c h ż y cia , d zię k i j e d n a k z Ar r ią

za ch o w a n e j

M ł o d szą

i je j r o d zin ą

k o r e sp o n d e n cj i

Pli n i u sza

M ł o d sze go

m o ż n a za cze r p n ą ć w i ę ce j in f o r m acji

o ż y c iu Ar r ii St ar sze j , a t ak ż e o cał e j t ej za d ziw ia j ą ce j r o d zin i e . Ce cy n a Pe t u s n ale ż ał d o g r u p y se n at o r sk ie j, w i e m y ż e b y ł k o n su le m 9 5

za st ę p czy m w 3 7 r. n .e., a w 4 2 r. p r ze b y w ał w D a lm a cj i u b o k u le gat a Ca m i ll u sa Scr ib o n i a n u sa , n am ie st n ik a d o w o d zą ce g o st a c ­ j o n u j ą cy m i t am d w o m a le gio n am i. O

r o d zin i e , z kt ó r ej p o ch o d ził a Ar r ia St ar sza n ie w ie le w iad o m o ,

b ył a w k a ż d y m r azie sp o k r e w n io n a czy sp o w i n o w a c o n a z p isar ze m Pe r sju sze m

Flak k u se m .

Je d n o

z p ie r w szy ch

p o d zi w ia n y ch

za ­

c h o w a ń Ar r ii w i ą za ł o się z j e d n o cze sn ą cię ż k ą ch o r o b ą sy n a i m ę ż a. W o b u w y p a d k a ch le k ar ze d a w a li j a k n aj go r sze r o k o w an ia . Ta k się st ał o , ż e sy n u m ar ł d o sy ć szy b k o a ci ę ż k o ch o r y o j cie c st ale o n ie go d o p y t y w ał . Ar r ia zaję ł a się p o gr ze b e m sy n a, p o szł a w p o gr ze b o w y m o r szak u i t ak t o w szy st k o u r zą d ził a, ze m ą ż się n icze g o n ie d o m y ś iił . Co w ię ce j t ł u m ią c ł zy o d p o w ia d a ł a n a czę st e p yt an ia m ę ż a, ż e sy n o w i

le p ie j, ż e o d p o czy w a , ż e zj ad ł z ap et yt e m

Po cze m w y c h o d zi ł a z k o m n at y , ż e b y się

w yp łakać

p o sił e k

it p.

i w r acał a d o

m ę ż a z u ś m ie ch n ię t ą t w ar zą . Pię k n ie się

t e ż A r r ia za ch o w a ł a p r zy n ast ę p n e j p r ó b ie lo su .

N am ie st n ik D alm acji Scr ib o n i a n u s p r zy ł ą czy ł się d o o r ga n i zo w a n e go w

Rzy m ie

sp i sk u

p r ze ci w k o

ce sa r zo w i

zd o ł a w szy

sk ł o n i ć

do

sw e g o

buntu

Kl a u d i u szo w i ,

w o j sk a ,

u cie k ł

ale

n ie

i p o p e ł n ił

sam o b ó jst w o , c zy — j a k t w ie r d zą n ie k t ó r zy — zg i n ą ł z r ę ki ż o ł n ie r za. W m ie sza n y w t e d zi a ł a n ia Ce cy n a Pe t u s zo st a ł zat r zy m an y i p o d st r aż ą p r ze t r an sp o r t o w a n y d o Rzy m u . O t ó ż Ar r ia, k ie d y m ian o g o w p r o w a d zić n a st at e k , b ł a gał a ż o ł n ie r zy, a b y p o zw o li li je j p o j e ch a ć t ym sam y m st at k ie m w ch ar ak t e r ze sł u gi. Bo p r ze cie ż t r ze b a b ę d zie w zi ą ć

k il k u

n ie w o ln ik ó w , t ł u m aczy ł a, ż e b y g o o b sł u g i w a l i p r zy

st o le , u b ie r ali it p. A o n a w szy st k o t o zr o b i sam a je d n a. A k ie d y n ie u zy sk a ł a zg o d y e sk o r t y, w y n a ję ł a ł ó d ź

r y b a ck ą

i w

t ym

m ał ym

st at e czk u p ł yn ę ł a za d u ż y m . St a ł a d zie ln ie p o st r o n ie m ę ż a w cza sie ś le d zt w a , c h o ć ci e szą c się M e salin y, m o gł a w y j e d n a ć

p r zy ja ź n ią ó w cze sn e j ż o n y Kla u d iu sza , d la si e b ie ł a sk ę

ce sar za. Kie d y ż o n a

Scr ib o n i a n u sa szy k o w a ł a się d o zł o ż e n ia ze zn ań k o m p r o m it u ją cy ch in n y ch c zł o n k ó w

sp isk u , Ar r ia za w o ł a ł a d o n iej p e ł n a p o gar d y ,

a d ział o się t o w o b e c n o ś c i ce sar za: J a m a m c i e b i e s ł u c h a ć , c i e b i e , w k t ó r e j o b j ę c i a c h z a b i t o Sc r i b o n i a n u s a , a t y ż y j e sz ? .

W id o czn i e o d

p o czą t k u p o w zię ł a d e cy zję za d a n ia so b ie ś m ie r ci w r a z ze sk aza n y m m ę ż em . Za n ie p o k o jo n a r o d zin a, a szc ze g ó l n i e jej zi ę ć Tr a ze a , p r ó b o w ał a j ą o d w ie ś ć o d t e go zam iar u . Tr aze a zap y t a ł n aw e t , c zy zg o d zi ł a b y 9 6

się , j e ż e l ib y o n k ie d y ś m u siał u m r ze ć , ż e b y jej có r k a zgi n ę ł a r azem z n im . N a t o j e d n a k Ar r ia o d p o w ie d zia ł a , ż e j e ż e l ib y je j có r k a ż y ł a z n im r ó w n ie d ł u g o i w r ó w n e j h ar m o n ii j a k o n a ze sw o i m m ę ż em , u zn a ł a b y jej j e d n o cze sn ą

z n im

ś m ie r ć

za sł u szn ą .

By ł a o d t ą d

szcze g ó l n i e p iln ie st r ze ż o n a p r ze z r o d zin ę i za u w a ż y ł a t o . U p r ze d ził a k r e w n y ch , ż e u p i ln o w a ć je j n ie zd o ł a j ą , a u czy n ią je j ś m ie r ć t ylk o t r u d n ie j szą i b o le ś n ie jszą . Ze r w a ł a się z sie d ze n ia i u d e r zy ł a g ł o w ą 0 m u r z t ak ą sił ą , ż e ze m d lał a i z t r u d em j ą o cu co n o . I r ze czy w iś cie , k ie d y sk a za n o Ce cy n ę , a o n zw l e k a ł j a k b y z sam o b ó jst w e m , w zię ł a m ie cz i w b ił a so b ie w

p ier ś , p o czy m

o d d ał a m ie cz m ę ż o w i ze

sł o w am i: P e t u s i e , t o n i e b o l i ( Pl i n i u sz M ł o d szy , L i s t y III 1 6 ) . I w ł a ś n ie t en o st at n i ak t o d w a g i i o st at n ie sł o w a Ar r ii st ał y się sy m b o le m

szla ch e t n e j

ś m ie r ci.

Pl i n i u sz j e d n a k

w yż ej

ce n i ł jej

o d w a ż n ą p o st a w ę w k o le r o d zin y n ie p r ze zn a czo n ą , j a k p isze , d la sł a w y u p o t o m n ych . Je d e n z n o w o ż y t n y ch h ist o r y k ó w f r a n cu sk i ch n a zw a ł R o c z n i k i Ta cy t a K s i ę g ą w

p ię k n y ch

k o ł a ch d w o r sk ich

zg o n ó w .

St a ł o

się

b o w ie m

Rzy m u , ż e sk a za n i o o b r azę

o b y czaj e m

m aje st at u p o

o t r zy m an iu w y r o k u sam i so b ie za d a w a li ś m ie r ć , n ie cze k a j ą c n a si e p a c zy ce sar za. N ie za w sze j e d n a k n aw e t b ar d zo

lo jaln e i k o ch a j ą ce ż o n y

t o w a r zy szy ł y m ę ż o m w ich o st at n ie j w ę d r ó w ce . In acze j w ł a ś n ie p o t o czy ł y się

lo sy có r k i Ar r ii, Ar r ii M ł o d sze j

1 w n u c zk i Fan n i. Ar r ia M ł o d sza b ył a có r k ą Ar r ii St ar sze j , w y szł a za m ą ż za Tr aze ę Pe t u sa, zn a n e go f i lo zo f a st o ick i e g o , zw i ą za n e g o z gr u p ą

b ę d ą cą

w o p o zy cj i d o w ł a d zy ce sar sk ie j, zw o l e n n i k a u st r o ju r e p u b li k a ń s­ k ie go . By ł a b ar d zo zap r zy j a ź n io n a z Pli n i u sze m M ł o d szy m i czę st o j e st w sp o m in a n a w j e g o

k o r e sp o n d e n cj i. Tr aze a Pe t u s, czł o n e k

st an u se n at o r sk ie go , p r ze sze d ł h ie r ar ch ię w ł ą czn ie , ale t y lk o t yle —

u r zę d ó w d o k o n su la t u

p o d o b n o ś w i a d o m ie u n ik ał d a lszy ch

w y so k i ch f u n k cj i w ad m in ist r acj i ce sar st w a zar e ze r w o w a n y ch d la b y ł y ch k o n su l ó w . By ł t o t ak ż e r o d zaj b ie r n e go p r o t est u w o b e c ce sar st w a. Tr aze a Pe t u s r acze j n ie w y st ę p o w a ł czy n n ie p r ze ciw k o ce sar zo m , ale n ar aził się

k r y t y czn y m i

u w a ga m i f o r m u ł o w an y m i

i w se n a cie i p r zy in n y ch o k a zj a ch w st o su n k u d o r ó ż n y ch p o su n ię ć w ł ad zy. W k aż d ym r azie ś ci ą g n ą ł n a sie b ie n ie ch ę ć N e r o n a i w k o ń cu w

6 6 r. n.e. zo st a ł sk a za n y n a ś m ie r ć , a j e g o

7 —

K o b ie ty a n t y k u

zię ć

H e l w i d i u sz 97

Pr y sk u s n a w y gn a n ie . Tr aze a g o d n ie p r zy ją ł w y r o k i k a zał so b ie p r ze cią ć ż y ł y , Ar r ia ch cia ł a p ó j ś ć za w zo r e m m at ki i u m r ze ć w r az z m ę ż e m . Tr aze a j e d n a k n a t o n ie p o zw o li ł , t ł u m a czą c je j , ż e n ie m oż e

p o zb a w ia ć

có r k i

m at czyn e j

o p ie k i.

N ie

u n ik n ę ł a j e d n a k

w y g n a n i a za D o m icja n a o k. 9 3 / 9 4 r. i w r ó cił a d o Rzy m u d o p ie r o p o j e g o ś m ie r ci. Za r ó w n o Ta cy t , j a k i Pli n i u sz sł a w i ą jej w i e r n o ś ć m ę ż o w i i r o d zin ie , w y t r w a ł o ś ć w n ie szc zę ś cia ch i m ą d r o ś ć . W r e szcie t r ze cia z t ej r o d zin y — Fan n ia , có r k a Tr aze i Pe t u sa i Ar r ii

M ł o d sze j, p r ze szł a r ó w n ie ci ę ż k ie lo sy , w y k a zu j ą c t ak ż e

o gr o m n y hart d u ch a i o d w a gę . W ie m y o n iej w ię ce j n iż o je j m at ce. O d d an a f i lo zo f ii st o ick ie j , p o d o b n ie j a k jej m at k a i b ab k a, w y szł a za mą ż

za H e lw i d i u sza

Pr y sk u sa n a le ż ą ce go t ak ż e d o

ś r o d o w isk a

w y zn a w c ó w St o i. By ł a j e g o d r u gą ż o n ą . Kie d y H e l w i d i u sz zo st ał sk a za n y n a w y g n a n i e w

zw i ą zk u

z o sk ar ż e n ie m

Tr aze i

Pe t u sa

p o szł a z n im n a w y g n a n i e i ż y ł a p r ze z d ł u ż szy c za s w A p o ll o n i i. Po ś m ie r ci N e r o n a, za G a l b y w r ó cił a w r az z m ę ż em d o Rzy m u , ale n ie na d ł u go . Za p a n o w a n ia W e sp azj an a H e l w i d i u sz zo st ał p o n o w n ie w y g n a n y z Rzy m u i zn ó w t o w ar zy szy ł a m u Fan n ia . Ty m r azem n ie d a n y jej b y ł p o w r ó t z m ę ż em . H e lw i d i u sz zo st a ł za b it y na r o zk a z W e sp azjan a, c h o ć t e go r o d zaju w y r o k i b ył y r zad k o ś cią za p an o w an ia t e go

ce sar za.

w sp o m n i e n ie

Fan n ia o

n im

zo st ał a

w ie r n a j e g o

u t r w a li ć

d la

p am ię ci

p o t o m n o ś ci.

i u sił o w ał a

N am ó w ił a

w ię c

H e r e n n iu sa Se n e cj o n a , b li sk ie g o t ak ż e p r zy ja cie la Pli n i u sza M ł o d ­ sze go , a b y

n ap isał

b io gr a f ię

jej

m ę ż a. A

d zia ł o

się

to ju ż

za

p an o w an ia ce sar za D o m icja n a , kt ó r y, o d m ie n n ie o d sw e g o o jca W e sp azj an a

i b r at a Ty t u sa , p o w r ó cił d o zł y ch

p r ak t y k sch y ł k u

d y n ast ii j u l i j sk o - k l a u d y j sk i e j , t er r o ru w o b e c r o d zin se n at o r sk ich , d o n o si cie lst w a i p r o ce só w o o b r azę

m aje st at u . O b r a zo w o p isze

Ta cy t o t ej at m o sf e r ze n a p o czą t k u ż y w o t a Ju l i u sza A g r y k o l i , j u ż p r ze cie ż w

cza sa ch

le p szy ch , b o w

o k r e sie p an o w an ia Tr ajan a.

N a w ią zu j e d o d aw n e j t r a d y cj i r zym sk ie j , o p isy w a n ia za sł u g w i e l k ich lu d zi i st w ie r d za, ż e p o t em t o się zm ie n ił o : A j a t e r a z , m a j ą c z a m i a r o p o w ie d zie ć

ż y c ie

zm a r łe g o

czło w ie k a , p o t r ze b u ję

0 k t ó r e n ie m u sia ł b y m p r o sić , g d y b y m 1 w r o g ie za sł u g o m

p r ze b a cze n ia ,

c h c i a ł o sk a r ż a ć . T a k o k r u t n e

n a st a ł y c za sy .

Czy t a m y , ż e A r u ł e n u s R u s t y k u s n a p isa w szy p o c h w a ł ę P e t u sa , a H e r e n n i u s z Se n e c j o n to

98

ż y c ie m .

A

sr o ż o n o

naw et

Tr a ze i

— H e lw id iu sza Pr y sk u sa , p r zy p ła c ili p r ze ciw

ic h

k sią ż k o m ;

a lb o w ie m

t r iu m w ir o m t ych

[ u r zę d n ik o m są d o w y m ] p o r u c z o n o z a d a n i e , a b y d z i e ł a

n a jś w ie t n ie jszy c h

n ia n ia

e g ze k u cji.

narodu k ie g o ,

r zy m sk ie g o ,

w sze lk ą

na

sp a lili n a fo r u m ,

są d zo n o , ż e

w o ln o ś ć

se n a t u

w y p ę d ziw szy p o n a d t o

w y g n a n ie w ego

t a le n t ó w

Sn a d ź

tym

o g n ie m

w

m ie jscu

sp e ł­

w y t ę p i się

i ś w ia d o m o ś ć

r o d za ju

g ło s lu d z­

n a u c zy c ie li f ilo zo f ii i ze sła w szy

szla c h e t n ą

na

u m ie ję t n o ś ć , a b y n ig d zie n ic u c z c i­

d r o d ze n ie n a p o t k a ć

(Ta cy t , Ż y w o t A g r y k o l i 2, t łu m . S.

H am m e r ). Fan n ia zo st ał a w ci ą g n i ę t a w p r o ce s p r ze ciw k o Se n e c j o n o w i t ak ż e i d la t e go , ż e o b w i n i o n y b r o n ią c się o ś w i a d czy ł , ż e d zia ł a ł na je j p r o ś b ę . Za p y t a ł j ą

w t e d y o sk a r ż y cie l, czy t o p r a w d a —

od­

p o w ie d ział a „ t a k " , na p yt an ie c zy d o st a r czy ł a au t o r o w i m at e r iał ó w d o t ej b io gr a f ii , o d p o w i e d zia ł a t w ie r d zą co , n at o m iast n ą

p yt an ie ,

c zy jej m at k a, Ar r ia, o t ym w ie d zia ł a , o d p o w i e d zia ł a „ n i e ” . Pli n i u sz o p isu j ą cy t ę je j p o st a w ę p r zed są d e m t w ie r d zi, ż e n ie w y m k n ę ł o jej się an i j e d n o sł o w o p o w o d o w a n e st r ach e m . I p o szł a za t o p o r az t r ze ci na w y gn a n ie , sk a za n a t ak ż e n a k o n f i sk a t ę u czy n ił a j e szcze w ię ce j d la

m ie n ia. Fan n ia

p am ię ci m ę ż a. Ch o c i a ż

o w e p ism a

zo st ał y p o t ę p io n e u ch w a ł ą se n at u i p r ze zn a czo n e na zn i szcze n i e zd o ł a ł a j e u r a t o w ać p r zy k o n f isk a cie m ie n ia, u k r y ć i zab r ać ze so b ą na w y gn a n ie . U r at o w ał a t o , co , j a k p isze Plin iu sz, b ył o p r zy czy n ą jej w y gn a n ia . Po ś m ie r ci D o m icja n a w r ó cił a d o Rzy m u . Pl i n i u sz w y st ą p ił w se n acie z o sk ar ż e n i e m t y ch , k t ó r zy p r zy czy n il i się

do

ś m ie r ci sy n a H e lw i d i u sza z j e g o p ie r w sze j ż o n y . N ast ą p ił a b u r zli w a d eb at a w se n acie , z o p o w ie ś ci o n iej d o w ia d u j e m y się , ż e Ar r ia i Fan r iia i t u t aj p o st ą p ił y z w ł a ś ci w y m so b ie u m iar k o w an i e m . Za p o ś r e d n ict w e m za p r zy j a ź n io n y ch se n at o r ó w , zaż ą d a ł y t y l k o m o r a l­ n e go p o t ę p i e n ia w i n o w a j c ó w , kt ó r e b y zast ą p ił o ist n ie ją cą d a w n ie j n o t ę ce n zo r sk ą , p o t ę p ie n ia ze st r o n y n a j w y ż szy ch u r zę d n ik ó w , d o k t ó r ych n a le ż ał o ·czu w an ie n ad p r ze st r ze gan ie m d o b r y ch o b y cza j ó w . Fan n ia u m ar ł a o k o ł o 1 0 7 r. w sp o só b g o d n y je j ż y cia . M i a n o ­ w i c i e p ie lę gn o w a ł a ch o r ą w e st a lk ę , n aj p ie r w z w ł a sn e j in i cj a t y w y , b ył a t o b o w ie m jej p o w in o w a t a , a p ó ź n ie j n a p r o ś b ę n a j w y ż sze g o Ko le giu m Ka p ł a ń sk ie go . W e st alk i b o w ie m n ie m iał y p r aw a o p u sz­ cza n ia sw o j e j si e d zi b y p r zy ś w i ą t y n i W est y. Kie d y j e d n a k zm u sza ł a k t ó r ą ś d o t e go ch o r o b a, t o p o w ie r za n o j ą o p ie ce j a k i e j ś go d n e j zau f an ia m at r o n ie r zym sk ie j. O t ó ż Fan n ia p ie lę g n u j ą c z o d d a n ie m w e st a lk ę

zar aził a się , są d zą c z o p isu , g r u ź l i c ą

i n ie d ł u go p o t em 9 9

zm ar ł a za ch o w u j ą c d o k o ń ca j a sn o ś ć

u m y sł u

i sp o k ó j.

Bar d zo

p r zy w i ą za n y d o n iej Pli n i u sz u w a ż a ł je j ś m ie r ć za n ie p o w e t o w an ą st r at ę d la sp o ł e cze ń st w a , p o d k r e ś laj ą c c zy st o ś ć o b y cza j ó w , g o d ­ n o ś ć , e n e r gię i j e d n o cze ś n i e u r o k o so b ist y ( Pl i n i u sz M ł o d szy , L i s t y V II 1 9 ) . W zo r o w e k o b ie t y r zym sk ie , p o d o b n ie j a k gr e ck ie , są ce n io n e za st o su n e k d o o b o w i ą zk ó w r o d zin n y ch . W t y ch o b o w ią zk a ch są j e d n a k t r a k t o w an e b ar d zie j p o p ar t n er sk u i b io r ą

c zy n n y u d zia ł

w d ział a n iu i m yś li sw o i c h m ę ż ó w . Bar d zie j p r zy p o m in ają k o b ie t y Sp a r t y w o k r e sie r ef o r m n iż k o b ie t y in n y ch p o le is gr e ck ich .

ROZDZIAŁ IV Panie lekkich obyczajów i dwuznacznych zawodów Kochanki znanych ludzi

Ja k

w y n i k a z p r ze d st a w io n y ch

w

p o p r ze d n ich

r o zd ział a ch

sy lw e t e k k o b ie t zar ó w n o Gr e cy , j a k i Rzy m ia n i e ce n ili u k o b ie t p r ze d e w szy st k im w i e r n o ś ć w ię zo m r o d zin n y m i c zy st o ś ć o b y c za ­ j ó w . To są

ce ch y d o d at n ie p o d k r e ś lan e g ł ó w n i e p r ze z lit er at u r ę

h ist o r y czn ą , ale t ak ż e u w agę , ż e

p r ze z lit er at u r ę

k o b ie t y w y b it n e , ce n i o n e

p ię k n ą . Zw r ó ć m y j e d n a k za sw e

cn o t y

w y st ę p u j ą

p r ze w aż n ie w zw i ą zk u z o p ise m d r a m a t y czn y ch w y d a r ze ń , w k t ó ­ r ych i o n e b r ał y u d ział . Zn a czn i e czę ś ci e j sp o t y k a m y się

jed n ak

w lit er at ur ze an t yczn e j z d zie jam i k o b ie t , w p r a w d zie t eż n ie zw y k ł y ch , ale ce n i o n y ch za u r o d ę c zy w d zię k — ce c h y zj e d n u j ą ce im m ił o ś ć w ie lu , lu b czase m n aw e t n ie w ie lu , ale w y b i t n y ch m ę ż czy zn . N ie w y c zu w a się

w

lit e r at u r ze n ie ch ę ci lu b p o ga r d y d la t e go t yp u

k o b ie t , czę ś cie j p o d zi w lu b p o p r o st u za in t e r e so w an ie ich k ar ier ą ż y cio w ą . W

n a j d a w n i e j szy ch

gr e ck ie go , w

e p o sa ch

za ch o w a n y ch H o m e r o w y ch

za b y t k a ch

p iś m ie n n ict w a

n ie zn a j d zie m y w zm ia n e k

o p r o st y t u cj i i ch y b a r ze czy w iś ci e w sp o ł e czn o ś c i a c h , kt ó r e p r ze d ­ st a w i o n o u H o m e r a zj a w i sk o t o n ie ist n iał o . To n ie zn a czy , ż e n ie b y ł o zw i ą zk ó w lesem

p o za m a ł ż e ń sk ich , p r ze ciw n ie , sp ó r m ię d zy A c h i l ­

i A gam e m n o n e m ,

od

k t ó r e go

o p isu

za czy n a

się

Ilia d a

w y b u ch a w ł a ś n ie o b r an kę . D o n ie w o li b r an o n a w o j n ie k o b ie t y, r zad k o m ę ż czyzn , i j e d n y m z ich p r ze zn acze ń

b ył a r o la k o n k u b in y

w ł a ś ci cie la . W V I p ie ś n i I l i a d y , ż e g n a j ą c się z A n d r o m a ch ą , H e k t o r w y r aż a t r o sk ę p r ze d e w szy st k im o lo s ż o n y w r azie k lę sk i t r o jań sk ie j: P r zy czy m

m n ie b ó l n ie t a k c ię ż k i o lo sy Tro ja n p r ze n ik a ,

A n i o sa t n ą

H ek a b ę , a n i o w ła d zę

Pr yja m a

A n i o b r a c i r o d zo n y c h , t a k l i c z n y c h i t a k sz la c h e t n y c h . K t ó r zy w p y l zie m i się Ja k o t w ą

zw a lą

p o d n ie p r zy ja c ió ł c io sa m i

—

d o lę , g d y c ie b ie k t o ś z sp iż o z b r o j n y c h A c h a j ó w

W p ę t a c h p ła c zą c ą

p o w le c z e w d zie ń

u t r a c o n e j w o ln o ś c i.

( w . 4 5 0 - 4 5 5 , tłu m .

K. Je ż e w ska )

H e k t o r t u m ó w i o cię ż k ie j p r acy, kt ó r a j ą

m o ż e cze k a ć , ale

czę st o k o b ie t y m u siał y t e ż p e ł n ić r o lę k o ch an e k . To p r ze zn a cze n ie czę ś ci p r zy n a jm n ie j n ie w o ln ic u t r zym ał o się p r ze z ca ł ą st ar o ż y t n o ś ć . Ro zw in ę ł a się

t eż

p r o st y t u cja w

p e w n e j m ier ze zr e szt ą

zasila n a

w ł aś n ie p r ze z n ie w o ln ice lu b b ył e n ie w o ln ice . N a j d a w n ie jsze j e d n a k p o ś w ia d cze n i a p r o st y t u cj i d o t y czą p r o st y t u cji ś w ią t y n n e j w ią ż ą ce j 1 0 2

się

w

Gr e cj i z k u lt e m

b o gi n i A f r o d y t y . W zm ian k i o p r o st y t u cji

ś w i ą t y n n e j p o j a w ia j ą się j u ż w ź r ó d ł ach d o t y czą cy ch VI w . p .n .e., p ó ź n ie j sł y szy m y o t ym zj a w i sk u czę ś cie j . B y ł y t o k o b ie t y w sł u ż b ie ś w i ą t y n i , co d o ich st at u su — czy b y ł y t o n ie w o ln ice ś w i ą t y n i czy sł u ż e b n e

ś w ią t yn i

—

trw a

d y sk u sja .

W

każ d ym

w sł u ż b ie ś w ią t y n i. N i e co p ó ź n ie j p o ja w ia ją

się

r azie

d ział ał y

d o m y p u b li czn e ,

szc ze g ó l n i e w m ia st ach p o r t o w y ch o sze r o k i m za si ę g u h an d lu , j ak Ko r y n t c zy A t e n y . Ich p e r so n e l r e k r u t o w ał się g ł ó w n i e z n ie w o ln ic. To sam o zj a w i sk o ist n iał o i w o k r e sie h e lle n ist y czn y m i w o k r e sie r zym sk im . Z t y ch p ó ź n i e j szy ch o k r e só w zn a m y n aw e t st o su n k o w o d o b r ze f u n k cj o n o w a n ie t y ch d o m ó w , o p ł at y, o p o d a t k o w an ie , w r u ­ in ach Po m p e j ó w za c h o w a ł się n aw e t t ak i d o m . Je d n a k n ie zj a w i sk o za w o d o w e j p r o st y t u cj i n isk i e go p o zio m u o d gr y w a ł o

szc ze g ó l n ą

r o lę

w

k u lt u r ze

gr e ck ie j.

M oż na

n aw e t

za r y zy k o w a ć t w ie r d ze n ie , ż e w o b e c ist n ie n ia n ie w o ln icze j sł u ż b y k o b ie ce j w

za m o ż n ie j szy ch d o m a ch , p r o st y t u cj a za w o d o w a o d ­

gr y w a ł a m n ie j szą r o lę n iż w in n y ch t e go t y p u sp o ł e czn o ś ci a ch . Ja k t o j u ż j e d n a k p o d k r e ś lo n o w r o zd ziale I, w zw i ą zk u z n isk ą p o zy cj ą

k o b ie t y w

u k szt a ł t o w an e j j u ż

st r u k t u r ze gr e ck ich

p o le is

p o jaw ia się gr u p a k o b ie t sp o za sp o ł e czn o ś ci o b y w at e lsk ie j o k r e ś lan a j a k o h e t a i r a i , co o zn a cza d o sł o w n ie „ t o w a r zy szk i" , a p o zy cj a ich 1 b ył a w

p ew n ym

se n sie

podobna

do

p o zy cj i

k u r t yzan

c za só w

n o w o ż y t n y ch . H e t e r y gr e ck ie , zn a n e n am d zię k i sp e cy f ice ź r ó d e ł g ł ó w n i e z A t e n , n ie p o ch o d zi ł y ze sp o ł e czn o ś ci o b y w a t e lsk ie j . By ł y za w sze o b ce g o p o ch o d ze n ia , czę st o — b ył e n ie w o ln ice . N a o g ó ł b y ł y t o k o b ie t y o w ie lk ie j u r o d zie i o gr o m n ym u r o k u o so b ist y m , a p r ze d e w szy st k im w y so k i e g o p o zio m u u m y sł o w e go i o zn a czn i e le p szy m w y k szt a ł ce n i u n iż p r ze cię t n e k o b ie t y — o b y w a t e lk i n aw e t z w y ż szy c h o

k t ó r ym

gr u p

sp o ł e czn y ch .

o b sze r n ie j

w y p o w i e d zi a ł

zd an ie ,

b ę d zie m y

W

p r o ce sie

m ó w ić

p r zy t o czo n e

n ie co

w yż ej

na

p r ze ciw k o

N e air ze,

d ale j, jej

o b r o ń ca

s.

13,

kt ó r e j e st

cy t o w a n e z b ar d zo r ó ż n y m i in t er p r e t acjam i, w e w szy st k i c h p r a cach o k o b ie t a ch gr e ck ich , a d o t y czy zn a cze n ia het er , k o n k u b in i l e g a l ­ n y ch ż o n w ż y ciu czł o w ie k a . H e t e r y b y ł y t e ż j e d y n y m i k o b ie t am i

b io r ą cy m i

u d ział , j a k o

g o ś cie , w sł y n n y c h gr e ck ich sy m p o zj a ch — u czt a ch e lit y in t e le k ­ t u aln e j i p o li t y czn e j, g d zi e sp ę d za n o c za s na d y sk u sj a ch f i l o zo f i c z­ n y ch , li t e r ack ich i t ym p o d o b n y ch . 10 3

Pie r w szą

zn a n ą

n am

z

im ie n ia

t e go

t yp u

k u r t y za n ą

b ył a

Ro d o p is, o kt ó r ej o b sze r n ie p isa ł H e r o d o t i jej t e ż za p e w n e d o t y czy j e d e n z za ch o w a n y ch f r agm e n t ó w u t w o r u p o e t k i gr e ck ie j z w y sp y Le sb o s, Sa f o n y . N azy w a ł a się o n a D o r ich a , a im ię Ro d o p i s st ał o się za p e w n e jej p r zy d o m k ie m . Po ch o d ził a z Tr a cj i i b ył a n ie w o ln icą n ie ja k ie go lad m o n a z w y sp y Sa m o s. W e d ł u g H e r o d o t a j a k o t o w a ­ r zysza n ie w o li m iała sł a w n e g o b aj k o p isar za Ezo p a. H e r o d o t p r ze ­ p r o w ad za u m ie ję t n ie d o w ó d , ż e Ezo p n ale ż ał p ie r w o t n ie d o t e go ż lad m o n a. Ezo p zo st ał st r a co n y w D e lf a ch n a sk u t e k f a ł szy w e g o , j a k w y n i k a z d a lsze g o c i ą g u , o sk ar ż e n ia o ś w ię t o k r ad zt w o . B o g o w i e j e d n a k r o zgn ie w ali się o t o na D e l f i j czy k ó w i ze sł ali na n ich p lagę , kt ó r ą

w e d ł u g w y r o czn i m o ż n a b ył o za ż e g n a ć

t y lk o zap ł a ce n ie m

ce n y t ej p r ze lan e j k r w i o so b ie , kt ó r a zg ł o si się p o t o o d szk o d o w a n ie . I w r e szcie zg ł o si ł się n ie w o ln ik ie m

w n u k la d m o n a, st ą d w n io se k , ż e Ezo p b ył

lad m o n a.

W róć m y

jed n ak

do

d zi e j ó w

Ro d o p is.

lad m o n b ył za p e w n e czł o w ie k ie m zam o ż n y m i alb o n i e w o ln ik ó w sw o i c h k szt ał cił , alb o t e ż k u p o w a ł j u ż w y k szt a ł c o n y c h . N ie t y lk o b o w ie m

Ezo p , ale i Ro d o p i s o zn aczał a się

w y so k im

p o zio m e m

u m y sł o w y m , a n ie t y lk o u r o d ą . Ro d o p is p r zy b y ł a d o Egip t u p r zy ­ w ie zio n a t am p r ze z sw e g o w ł a ś ci cie la , n a k t ó r e go m iał a zar ab ia ć p r o st y t u cją . Zo st ał a j e d n a k k u p io n a za d u ż ą

su m ę

i w y zw o l o n a

p r ze z Ch a r a k so sa , b r at a Sa f o n y . Ta m ił o ś ć Ch a r a k so sa d o Ro d o p i s n ie zn a la zł a u zn an ia w o c za ch j e g o sio st r y. H e r o d o t w sp o m in a , ż e p o p o w r o cie Ch a r a k so sa na Le sb o s Sa f o n a w j e d n y m ze sw o i c h utw orów

o b r zu cił a

go

w y zw i sk a m i.

W

za ch o w a n e j

sp u ś c i ź n i e

Sa f o n y n ie m am y t e go p o e m at u . D w a u t w o r y j e d n a k o d zy sk a n e w p ia sk a ch Egip t u d o t y czą t ej ch y b a m ił o ś ci Ch a r a k so sa . ( F r g . 5 ): Dzi ś

b ła g a m

w a s: C y p r y d o , N e r e id y ,

N ie ch m ó j b ra t zd r o w y p o w r ó c i d o d o m u I w szy st k ie p r a g n ie n ia zr e a lizu je N ie c h m u się N ie ch b łę d ó w i n ie sie r a d o ś ć

sp e ł n ią ! sw y ch

w y r ze k n ie się

n a za w sze

w sz y st k im p r z y ja c i o ł o m

a w r o g o m g o r y cz. N ie c h ż a d e n w r ó g je m u n ie p r ze t n ie d ro g i. A m n ie w y b ie r ze n a w ie r n e g o d r u h a w y zw a la ją c z w ię zó w

c za r n e g o sm u t k u

zn ie w a ż o n e se r c e , k t ó r e k o n a ł o . B a r d zo cie r p ia ło .

1 0 4

N a ja d ła m się

t y le w st y d u , t y le s lo w

—

Sł y s z a ł a m i p l o t e k

w c ią ż p o w r a c a ł y

j a k z ł e w sp o m n ie n ia ... A / e u sł y sz m n ie , j e ś l i k ie d y k o lw ie k m o j e p i e ś n i c i e s z y ł y t w o j e se r c e , u ch ro ń

n a s, C y p r i d o , p r z e d c za r n ą

n o cą

o d d a ł w sze lk ie zł o (frg . 5 ).

A f r o d y t o , su r o w o ją

p o t r a k t o w a ła ś

i o n i z n i e j k p Jł i A D o r ic h a c h w a lił a się , ż e p o r a z d r u g i p o zy sk a ła m iło ś ć k o ch a n k a (frg .

Ech o t y ch

15, o ba

w

tłu m .

ż aló w

N . C h a d ż in ik o ia u ) .

Sa f o n y o d zy w a się

w

H e r o id a ch

O w id iu sza ,

p o e t y I w .: L i s t p i ę t n a st y , Sa f o

d o Fa o n a .

C z y ż b y Fo r t u n a , o d p o c zą t k u m i p r ze c iw n a , m ia ła b y ć d/ a m n ie nadał

okrutna?

ko ś ci

m ego

Sió d m y

o jca ,

tak

za czy n a ła m

rok,

p r ze d w cze ś n ie

za p ło n ą ł, zw y c ię ż o n y m iło ś c ią

k ie d y m

ze b r a n e .

łza m i o b le w a ła Po t em

m ój

brat

d o n ie r zą d n e j d zie w k i, u t r a c ił m a ją t ek ,

n a r a ził się n a p o ś m ie w i s k o i w st y d . Z u b o ż a ł y p r ze c in a d o t ą d c h y ż y m i w io sł a m i la zu r o w e t o n ie i h a n ie b n ie st r w o n io n e b o g a c t w a p r a g n ie t era z o d zy sk a ć czę st o g o to

m am

w

h a n ie b n y sp o só b .

M n ie

n a p o m in a ła i w ie r n ie m u nagrodę

za

m ą

t a k ż e n ie n a w id zi,

u d zie la ła m

szcze r o ś ć ,

za

m e

d o b r y ch ra d.

se r d e czn e

bom Ta k ą

p r ze st r o g i.

(t ł u m . W . M a r k o w sk a ). W e d ł u g H e r o d o t a h et er y w N au k r at is o d zn a cza ł y się o gr o m n ym u r o k ie m .

Ro d o p i s st ał a

w y zw o l e n iu

się

p o zo st a ł a w

jed n ak

Eg ip ci e

sł aw n a

w

i d o szł a d o

cał e j

Gr e cj i.

w ie lk ie j

Po

f o r t u n y.

Tr a d y cj a e g i p sk a p r zy p i sy w a ł a jej n aw e t w zn ie sie n i e je d n e j z p ir a ­ m id . Te j

w e r sji

He ro d o t

n ie p r zy jm u je

i p r ze p r o w a d za

b ar d zo

u m ie j ę t n ie r o zu m o w an ie , kt ó r e g o sk ł o n i ł o d o w ą t p l i w o ś c i . O t ó ż Ro d o p i s ch cia ł a u f u n d o w a ć w je d n y m z sa n k t u a r i ó w Gr e cj i m o n u ­ m en t , k t ó r y b y u w ie czn i ł jej w sp o m n ie n ie . Po ś w ię cił a w ś w ią t y n i w i ą zk ę

sp i ż o w y c h r o ż n ó w

(o b e ło i)

z d zi e si ę ci n y sw e g o m ają t k u 105

i o f ia r o w ał a j e san k t u a r iu m A p o ll in a w

D e lf a ch . M o ż n a je b ył o

j e szcze o g l ą d a ć w cza sa ch H e r o d o t a. B y ł t o d ar w ie lk ie j w a r t o ś ci, je ż e li j e d n a k , p isze H e r o d o t , z t e go d ar u p r ze d st a w ia j ą ce go w a r t o ś ć j e d n e j d zie sią t e j m ają t ku h et er y o b l i c zy ć c a ł o ś ć jej m aj ą t k u , t o b ył a t o f o r t u n a w ie lk a d la Ro d o p is, ale n ie d o st at e czn a d la w zn ie sie n i a p ir am id y. O

h et er ach o k r e su k l a sy c zn e g o A t e n w i e m y w ię ce j. M iał y o n e

czę st o ż y cie n ie m n ie j b ar w n e n iż Ro d o p i s i p r zy ja ció ł w ś r ó d e lit y in t e le k t u aln e j m iast a. W ar t o t u p r ze d st aw ić

lo sy d w ó ch z n ich

zn a n y ch p r ze d e w szy st k im z m ó w są d o w y ch z IV w . p .n .e. i z l i c z­ n y ch a n e gd o t u p ó ź n i e j szy ch p isar zy. Je d n ą z n ich b ył a Fr yn e u r o d zo n a w Th e sp ia i w Be o cj i w 371 r. p .n .e.

D o st ał a si ę

do

At en

jako

d zi e ck o

i z p o czą t k u

ż ył a

w w ie lk ie j b ie d zie , u t r zy m u ją c się ze zb ie r an i a zió ł . Bar d zo w cze ś n i e zo st ał a

h et er ą , b ył a b o w ie m

n ie zw y k le p ię k n a, r ó ż n e

h ist o r y jk i

0 n iej p o d k r e ś l ają p r ze d e w szy st k im p ię k n o je j ciał a. O d zn a cza ł a się t eż d u ż ą in t e lig e n cją , d o w cip e m i u m ia r k o w an y m sp o so b e m b y cia. Je j st r o je za k r y w a ł y j ą szcze l n i e , n ie u czę szcza ł a t e ż d o p u b li czn y ch k ą p ie li, n ie ł a t w o w i ę c b ył o zo b a czy ć j ą n agą i w p eł n i o ce n i ć jej u r o d ę . O p o w ia d a n o , ż e t y lk o p o d cza s w i e l k ich ś w i a t w 1 ś w ią t

ku

c zc i

b o ga

m ó r z Po se j d o n a

zd e j m o w ał a

Ele u sis

w i e r zch n i e

o k r ycie i t ak w ch o d zi ł a d o m o r sk ie j k ą p ie ii. N ie u ż y w a ł a t e ż ż ad n e j szm in k i. Je d e n z au t o r ó w st ar o ż y t n y ch o p o w ia d a , ż e k ie d y ś p r e zyd o w ał a p o d cza s u czt y , n a kt ó r ej

b ył o

w ie le

in n y ch

het er , za ­

p r o p o n o w ał a w t e d y , ż e b y w szy st k ie o b e cn e k o b ie t y zw i l ż y ł y w o d ą t w ar ze. Sk u t e k t e go b ył b ar d zo n ie k o r zy st n y d la in n y ch , p o n ie w a ż w y szł y z t e go z r o zm azan ą

na t w ar zach szm in k ą ; u r o d a

Fr yn e

o d n io sł a w t ej p r ó b ie zw y cię st w o . Sł a w ę szc ze g ó l n ą p r zy n io sł o jej w y st ą p ie n ie o b r o ń cze m ó w cy at e ń sk ie go H y p e r e jd e sa. Był a Fr yn e o sk ar ż o n a o b e zb o ż n o ś ć , sk a za n i e m o gł o d o p r o w a d zi ć ś m ie r ci.

d o k ar y

H y p e r e jd e s, w i d zą c, ż e t r aci szan se u zy sk a n ia d la niej

u n ie w in n ie n ia sp r o w a d zi ł j ą

p r zed t r y b u n ał , ze r w a ł z n iej szat ę ,

o b n a ż a ją c jej p ie r si, i w t e d y w o b e c o szo ł o m i o n y ch jej p ię k n o ś ci ą sę d zió w

w e zw a ł d o

li t o ś ci

w o b e c t ej

k ap ł a n k i

b o gin i

m ił o ś ci

i u zy sk a ł w y r o k u n i e w in n ia j ą cy . Po st a n o w io n o j e d n a k t eż , ż e o d t ą d n ie w o l n o ż ad n e m u m ó w cy w d a w a ć się w ż ale , a p o d są d n y ch n ie w o l n o sp r o w a d za ć p r zed sę d zió w . Fr yn e b ył a b ar d zo w y b r e d n a w 10 6

d o b o r ze sw o i c h

p r zy ja ció ł .

M ia ł b y ć jej k o ch an k ie m sł y n n y r ze ź b iar z Pr ak sy t e le s, k t ó r y w zi ą ł j ą za m o d e l p o są gu A f r o d y t y z K n i d o s , a t ak ż e w y k o n a ł d w a je j p o są gi ze zł o t a, je d e n d la ś w i ą t y n i w D e lf a ch , a d r u gi d la je j r o d zin n e go m iast a, Th e sp ia e . D o jej b li sk ich p r zy j a ció ł m iał t e ż n ale ż e ć m ó w ca H y p e r e jd e s, t ak ż e in n i m ó w cy i p isar ze , b ył m ię d zy n im i r ó w n ie ż czł o n e k ar e o p agu (r ad a sk ł a d a j ą ca się z b y ł y ch a r ch o n t ó w ). By w a li t e ż w ś r ó d b li sk ich je j m ę ż czy zn i zw y k l i o b y w a t e le A t e n , c h o ć na o g ó ł o b r acał a się w ś r ó d e lit y in t e le k t u aln e j. Sł y n ę ł a t e ż z d o w cip u , p o le g a j ą ce g o czę st o na n ie d aj ą ce j się

p r ze t ł u m a czy ć gr ze sł ó w .

Je d n a z a n e gd o t t e go t yp u za ch o w a n a w Ż y w o t a c h i p o g l ą d a c h sły n n y c h f ilo zo f ó w

D io ge n e sa Lae r t io sa w sk a zu j e na b lisk ie st o su n k i

Fr yn e z f ilo zo f e m Kse n o k r at e se m z Ch a l ce d o n u , a b y ł o n c zł o w i e ­ kiem n ie zw y k le u m ia r k o w an y m i ci e szy ł się w A t e n a ch p o w sze c h ­ n ym sza cu n k ie m . W e d ł u g r e lacji D i o ge n e sa La e r t io sa Fr yn e p o ­ st a n o w ił a n a w i ą za ć z n im in t ym n e st o su n k i i sp o t k a w szy g o n ib y p r zy p a d k ie m o p o w ie d zia ł a , ż e zo st ał a p o r zu co n a p r ze z p r zy ja cie la i n ie

m a się

gd zi e

sch r o n ić .

Kse n o k r at e s p r zy ją ł j ą

do

sie b ie

i o f iar o w ał jej w sp ó ln e ł o ż e , je d y n e , j a k ie p o siad ał . Kie d y n azaju t r z d o p y t y w a n o Fr yn e, j a k si ę je j u d ał o , o d p o w ie d zia ł a , ż e w r aca n ie o d m ę ż czy zn y ( a p ' a n d r o s p o g r e c k u ), ale o d p o są gu ( a p ' a d r i a n t o s ) . Kie d y jej k t o ś o f i ar o w ał n ie w ie lk ą il o ś ć w in a , za zn a cza j ą c , ż e j e st t o w i n o d zie się cio le t n ie , o d p o w i e d zia ł a p o d o b n o , ż e j a k na t en w i e k t o j e st o n o b ar d zo m ałe. Po d o b n o t e ż k ie d y j u ż p r ze st ał a b y ć m ł o d a, t w ie r d ził a, ż e m o szczu w i n n e g o sp r ze d aje się w ię ce j ze w zg lę d u na zw i ą za n e z n im n ad zie je . D o szł a t e ż Fr yn e d o zn a czn e j f o r t u n y, ch o ć

n ie za w sze

b r ała

duż e

h o n o r ar ia.

r ó ż n o r o d n e . O jej b o ga ct w ie ś w i a d c zy ć

Je j

ce n y

b yły

b ar d zo

m o ż e p r zy t o czo n a p r ze z

A t e n a j o sa w y p o w ie d ź , ż e o d b u d u j e zb u r zo n e p r ze z A le k sa n d r a M a c e d o ń sk i e g o Te b y , je ż e li Te b a ń c zy c y zg o d zą się u m i e ś ci ć n ap is, ż e A l e k sa n d e r Te b y zb u r zy ł , a h et er a Fr yn e o d b u d o w a ł a . N ie w ie m y k ie d y i g d zi e Fr yn e zm ar ła. A n e g d o t a o o d b u d o w ie Te b ś w i a d czy , ż e o k o ł o 3 1 6 r. p .n .e. j e szcze ż yła. Zn a czn ie d o k ł ad n ie j zn am y ż y cio r y s N eair y, p o n ie w a ż zach o w a ł a się w k o r p u sie m ó w D e m o st e n e sa m o w a p r ze ciw k o N e air ze w sp r a ­ w ie n ie le ga l n e go p r zy w ł a szcze n ia p r ze z n ią N i e st e t y n asze w i a d o m o ś ci p o ch o d zą

o b y w a t e lst w a At e n .

z m o w y o sk ar ż y cie la , n ie

zn a m y o b r o n y. Za p e w n e w i ę c n agr o m ad zo n o w t ej m o w ie w szy st k o , co m o ż n a b ył o zł e go p o w ie d zie ć o n iej i o jej m ę ż u St e f an o si e . Zr e szt ą 107

g ł ó w n y m ce le m za r zu t ó w b ył w ł a ś n ie St e f a n o s, k t ó r em u sp r a w a p r ze ciw k o N e air ze m o gł a g r o zi ć p o st ę p o w an ie m t ak ż e w o b e c n ie go . W ś w ie t le m o w y N e air a w y d a j e się h et er ą n iż sze j k la sy n iż Fr yn e, t ak ż e gr o n u lu d zi, z k t ó r ym i m iał a d o czy n i e n ia d a le k o b ył o d o e lit y in t e l e k t u aln e j z o t o cze n ia Fr yn e . M o ż e j e d n a k w ł a ś n ie t en ż y c i o r y s j e st b ar d zie j t y p o w y d la h et er at e ń sk ich n iż n ie zw y k ł o ś ć Fr yn e. N eair a zo st ał a o sk ar ż o n a, ż e zo st ał a ż o n ą n ie je st A t e n k ą

(w

St e f a n o sa , c h o c i a ż

IV w . m ał ż e ń st w o w a ż n e z p u n k t u w i d ze n i a

p r aw a at t y ck ie go m ó gł za w r ze ć o b y w at e l at e ń sk i j e d y n ie z o b y w a ­ t e l k ą At e n i t ylk o d zie ci z t a k i e g o m ał ż e ń st w a m iał y o b y w a t e lst w o at e ń sk ie ) i ż e p o d st ę p n ie za p isa n o je j d zi e ci d o f r at r ii j a k b y b y ł y d zie ć m i d w o j ga o b y w at e li. Dla p r ze p r o w ad ze n ia d o w o d u

o sk ar ż y cie l b ar d zo d o k ł a d n ie

p r ze d st aw ia lo sy N e air y, p o w o ł u j ą c się n a l i czn y ch ś w i a d k ó w d la u d o k u m e n t o w an ia p o d a n y ch p r ze z si e b ie f a k t ó w . A szł o o d o w ó d , ż e N eair a i St e f a n o s zł a m ali d w a o b o w ią zu j ą ce p r a w a, za co gr o zi ł y p o w aż n e kar y: 1

) cu d zo zi e m ie c, k t ó r y za ś l u b ił A t e n k ę lu b cu d zo zi e m k a , kt ó r a

p o ś lu b ił a A t e ń czy k a , p o d l e ga l i k ar ze sp r ze d a ż y j a k o n ie w o ln icy , ich p ar t n e r o w i gr o ził a kar a p ie n ię ż n a t y sią ca d r ach m ; 2 ) A t e ń c zy k o w i , k t ó r y w y d a j e za m ą ż za o b y w a t e la at e ń sk ie go cu d zo zie m k ę , t w ie r d zą c, ż e t o j e g o có r k a c zy o so b a, n ad kt ó r ą sp r aw u je o p ie k ę j a k o k y r i o s , gr o ził o p o zb aw ie n ie p r a w o b y w a t e l s­ k ich i k o n f i sk a t a d ó b r . N aj p ie r w w i ę c o sk a r ż y cie l st ar a się

d o w ie ś ć , ż e N e air a j e st

cu d zo zie m k ą . Sie d e m m ł o d ziu t k i ch d zie w czą t , w ś r ó d n ich N eair a, zo st ał o k u p i o n y ch

p r ze z N i k ar e t ę , w y zw o l e n i cę

Ch ar isio sa. N ik ar ę t a m iał a w y j ą t k o w ą

m ie szk ań ca Elei

u m ie ję t n o ś ć r o zp o zn a w a n ia

p r zyszłe j u r o d y u m ał ych d zi e w czy n e k i p o t r af iła d ać im w y k szt a ł ce n ie o d p o w ie d n ie d la ich p r zy szł e go za w o d u . Pr ze d st aw ia ł a d zi e w czy n k i j a k o sw o j e có r k i, a b y zy sk a ć le p sze ce n y u k li e n t ó w . Ki e d y za ś j u ż w y k o r zyst ał a ich u r o k w cze sn e j m ł o d o ś ci sp r ze d ał a w szy st k ie sied em . O sk ar ż y cie l p o d aje ich im io n a, n aj w ię ce j m ie jsca p o ś w i ę c a j ą c p o za N e air ą M e t an ir ze . O t ó ż n a b y w ca M e t an ir y — Ly si a s, c h c i a ł p r ze p r o ­ w a d zi ć in icja cję sw e j n i e w o l n i c y w m ist er ia e l e u zy ń sk ie . N a j e g o p r o ś b ę d o El e u sis u d ała się N ikar et a z M et an irą , t o w ar zy szy ł a im t ak ż e N eair a. Ly si a s w st y d zi ł się j e zab r ać d o sw e g o d o m u , g d zi e p r ze b y ­ w a ł y j e g o ż o n a i m at ka. U m ie ś cił je w i ę c w d o m u sw e g o p r zy jacie la. 1 0 8

In n ym r azem p r zy b y ł a N ik ar et a z N eair ą w ś w ię t a p an at e n ajsk ie . Po d c za s o b u p o b y t ó w o d b y w a ł y się u czt y , w k t ó r y ch b r ała u d zia ł N eair a j a k o h et er a. U d zia ł w u czcie b ył w i ę c u zn a w a n y za d o w ó d u p r aw ia n ia p r o st y t u cj i. Po t em N e air a d ział a ł a w

Ko r y n cie , gd zi e

b ył a o g ó ln ie zn a n a , w y m ie n ia si ę d w ó ch jej k o ch a n k ó w — p o et ę Kse n o k lid e sa i ak t o r a H ip p ar ch a , k t ó r zy w y n a j ę li je j u sł u gi. O sk a r ­ ż y c ie l p r zy t o czy ł ś w i a d e ct w o H ip p a r ch a , k t ó r y t e f a k t y p o t w ie r d ził i d o d ał, ż e i w

Ko r y n cie N e air a b r ał a u d ział w b an k ie t a ch z n im

i z Kse n o k lid e se m . By ł a j e d n a k N e air a k o szt o w n ą t o w a r zy szk ą ze w zg l ę d u n a w y m a g a n i a je j w ł a ś c i ci e l k i N ik ar et y. To t e ż jej d w aj n ast ę p n i k o ch a n k o w ie , je d e n z Ko r y n t u , a d r u gi z Le u k a s, u zn al i, ż e zam iast p ł a ci ć

N ik ar e cie za u sł u gi N e air y lep iej w y d a ć j e d n o ­

r azo w o w i ę k szą su m ę i j ą k u p ić . N a b y li w i ę c N e air ę j a k o n ie w o ln icę w sp ó l n i e za t r zy d zi e ś ci m in , co b ył o ce n ą

b ar d zo w y so k ą

(ce n y

n ie w o ln ik ó w w t ym o k r e sie w y n o si ł y p r ze cię t n ie o k o ł o 2 0 0 d r a ch m ). Ko r zyst ali o b aj, j a k o w ł a ś c i c i e l e z u sł u g N eair y, aż d o m o m e n t u , w

k t ó r ym p o st a n o w il i się

o ż e n ić . M u sie li p o zb y ć się

N eair y, ale

p o st ą p ili w o b e c n iej p r zy zw o ici e , zale ż a ł o im , ż e b y n ie u p r aw iał a n ad al sw e g o p r o ce d e r u w Ko r y n cie , ale n ie ch cie li t e ż jej sp r ze d a ć b yle j ak ie m u h an d lar zo w i p r o st yt u t e k . Za p r o p o n o w a li zat em , ż e b y ich k o ch a n k a w y k u p i ł a się m in , o t ó ż

d zi e si ę ć

z n ie w o li . Za p ł a c i l i za n ią t r zy d zie ś ci

m in jej d ar u j ą , k a ż d y

po

p ię ć , a p o zo st a ł e

d w a d zi e ś c i a n ie ch u zb ie r a i u zy sk a w y zw o l e n ie . N eair a sp r o w a d zi ł a do

Ko r y n t u w ie lu sw o i c h

A t e ń czy k a

d a w n y c h k o ch a n k ó w , m ię d zy in n y m i

Fr y n io n a, zn a n e g o

zr e szt ą

z r o zp u st y i r o zr zu t n o ś ci.

Pr ze k azał a m u p ie n ią d ze ze b r an e u in n y ch p r zy jació ł , sw o j e d r o b n e o szczę d n o ś ci , o n w y r ó w n a ł su m ę

d o 2 0 m in i w r ę czy ł jej w ł a ś ­

cicie lo m . U zy sk a ł w y zw o l e n i e N e air y zaw ie r a ją ce j e d n a k w a r u n e k , ż e n ie b ę d zie u p r aw iał a sw e g o p r o ce d e r u w Ko r y n cie . Za b r a ł w i ę c Fr y n io n

N e air ę

do

At en .

By ł a

odtą d

w o ln a ,

ale

m iał a

st at u s

cu d zo zi e m k i m ie szk ają ce j w A t e n ach . O sk ar ż y cie l d o w o d zi , ż e j a k o w y zw o l e n i c a d ale j u p r aw iał a p r o st yt u cję . To w a r zy szy ł a Fr y n io n o w i w e w szy st k i c h h u lan k ach . N aw e t ś w i a d k o w i e sp r o w a d ze n i p r ze z o sk a r ż y cie la st w ie r d zili , ż e p o d cza s j e d n e g o z t a k i ch b an k ie t ó w N e air a u p ił a się , k ie d y za ś Fr yn io n zasn ą ł , z N e air ą zb l iż a li się r ó ż n i g o ś cie , a n aw e t n i e w o l n i cy g o sp o d a r za , k t ó r zy p o sł u g i w a l i p r zy st o le . T o n ie k o n ie c p r zy gó d N eair y. To w a r zy st w o Fr y n io n a jej n ie 10 9

o d p o w ia d a ł o , t r ak t o w ał j ą

jak

p r o st yt u t k ę

(w

p o ję ciu

gr e ck im

h et er a zn a j d o w a ł a się n a w y ż szy m p o zio m ie n iż zw y k ł e p r o st y t u t k i), sp e ł n i a ł je j

k a p r y só w .

O sk a r ż y ci e l p r zy cze r n ia ch ar ak t e r N e air y. Z t e go , co

n ie

k o ch a ł jej

t ak, j a k b y

ch cia ł a

i n ie

p o w ie d zia ł

0 Fr y n io n ie w cze ś n ie j , m o ż n a d o m y ś li ć się , ż e o d b ija ł n ie k o r zy st n ie o d d o t y ch c za so w y ch p r zy j a ció ł h et er y. N e air a o p u ś ci ł a d o m Fr yn io n a, zab ie r aj ą c st r o je i b iż u t e r ię , kt ó r e o d n ie go d o st ał a, a t ak ż e d w ie d la n iej k u p io n e n ie w o ln ice i u cie k ł a d o M e gar y . Pr ze b y w ał a t am

d w a lat a, ale n ie m o gł a u t r zym ać

dom u

n a p o zio m ie , d o

k t ó r e go b ył a p r zy zw y cza j o n a . Z n at u r y b ył a r o zr zu t n a, M e ga r e jczy cy w e d le p o w sze ch n e j o p in ii r acze j sk ą p ili , a ż e b y ł y t o c za sy w o j n y m ię d zy At e n am i a Sp ar t ą , w i ę c n ie w ie lu d o M e gar y p r zy b y w a ł o o b cy ch . Do Ko r y n t u N e air a w r ó cić n ie m o gł a, zł a m an ie w ar u n k u w y zw o l e n ia gr o zi ł o p o w r o t e m d o n ie w o li. Po za w a r ciu p o k o ju ze szł a się N e air a ze St e f a n o se m , k t ó r y na p e w ie n c za s p r zy b y ł d o M e gar y i za m ie szk a ł u n iej j a k o h et er y. Sł y szą c o jej n ie szczę ś cia ch i jej o b a w i e p r ze d ze m st ą o b ie cał je j o p ie k ę

i o ch r o n ę . W e d ł u g o sk a r ż y cie la

Fr y n io n a,

p r zy r ze k ł jej

m ał ż e ń st w o i u zn an ie je j d zi e ci za sw o j e . Pr zy w i ó zł ją d o A t e n w r az z d w o m a sy n k a m i i có r e czk ą

zn a n ą

p ó ź n ie j p o d im ie n ie m

Fan o .

Za i n st a lo w a ł si ę z ca ł ą t ą r o d zin ą w n ie w ie lk im sk r o m n y m d o m u , kt ó r y zd an ie m o sk a r ż y cie la st a n o w ił ca ł y m ają t e k St e f a n o sa . M iał o t o d w o j a k i ce l: u zy sk a n i e za d ar m o p ię k n e j k o ch a n k i, a zar aze m cze r p an ie zy sk ó w

z d alsze j je j d zi a ł a l n o ś ci j a k o

u sił o w a ł o d e b r ać

N eair ę , ale St e f a n o s j ą

h et er y. Fr yn io n

w y b r o n ił , st w ie r d za ją c

z d w o m a j e szc ze p o r ę czy cie lam i, ż e j e st k o b ie t ą w o ln ą . Dale j w i ę c ż ył a ze St e f a n o se m , u p r aw ia j ą c, w e d ł u g o sk a r ż y cie la , n ad al sw ó j p r o ced e r , t yle ż e za w y ż szą ce n ę , g d y ż st w ar zał a le p sze p o zo r y j a k o ż o n a St e f a n o sa . Tr ze b a p r zy zn a ć , ż e t a c zę ś ć m o w y o sk a r ż y cie lsk ie j , g o d zą ca t u 1w w ie lu in n y ch p r zy t a cza n y ch w y d a r ze n ia ch szc ze g ó l n i e w m o r a l­ n o ś ć St e f a n o sa , b u d zi w i ę k sze w ą t p li w o ś ci n iż o p o w i e ś ć o k o l e j ­ n y ch

e t ap ach

k ar ie r y N eair y. Ja k

w ie le in n y ch

p r o ce só w

t e go

o k r e su , t ak i t en m a p e w ie n p o d k ł ad p o li t y czn y . Szł o w y r aź n ie p r zyn ajm n ie j o zn ie sł a w ie n ie , j e ś l i n ie sk a za n i e st r o n n ik a p r ze c i w ­ n ik ó w

p o li t y czn y ch .

W

n ast ę p st w ie

sp o r u

m ię d zy

St e f a n o se m

a Fr yn io n e m , k t ó r y zam ie r zał o sk a r ż y ć St e f a n o sa n ie t y lk o o b e z­ p r aw n e zab r an ie N e air y, ale i o p r ze ch o w a n ie zab r an e j p r ze z n ią 1 1 0

z je go

dom u

w ł a sn o ś ci , o d b y ł się

są d

p o lu b o w n y za sp r a w ą

p r zy j a ció ł o b u st r o n . W y r o k b y ł k o m p r o m iso w y : N e air a m iał a p o zo st a ć w o l n a i m ie ć sw o b o d ę p o st ę p o w an ia , w ł a sn o ś ć zab r an ą z d o m u Fr y n io n a z w y ­ j ą t k ie m st r o jó w , b iż u t e r ii i d w ó c h n ie w o ln ic n ab y t y ch d la jej o b sł u gi m iała zw r ó c i ć Fr y n io n o w i i w r e szci e je j m ił o ś cią m ieli si ę zg o d n ie d zi e l i ć

St e f a n o s i Fr yn io n . M iał a na zm ia n ę

p r ze b y w a ć

tę

sam ą

li czb ę d n i u j e d n e g o i u d r u gie go . Je j u t r zym an ie za p e w n i a l i t e ż na zm ia n ę — k a ż d y w o k r e sie je j p o b y t u w j e g o d o m u . I zn ó w p o t em o d b y w a ł y si ę

u czt y w

o b u d o m a ch , w r az z p r zy ja ció ł m i i st ale

w o b e c n o ś c i N eair y. Je szc ze j e d e n d o w ó d , ż e n ad al b ył a het er ą . Ja k w i d a ć z o p isu d zi e j ó w N e air y ż y c i e h et er n ie za w sze b y ł o t ak im p asm e m

p o w o d ze n i a

i lu k su su , j a k w y n i k a

czase m

u t r w a lo n y ch p r ze z p isa r zy a n t y czn y ch . Zr e szt ą

z a n e gd o t

n aw e t w sp a n ia ł a

Fr yn e n ie u n ik n ę ł a p r o ce su o b e zb o ż n o ś ć . N i e k o n ie c t o j e d n a k t r u d n e go ż y c ia N e air y, kt ó r e za ci ą ż y ł o t ak ż e n a lo sach jej có r k i Fan o . St e f a n o s w y d a ł za m ą ż Fan o j a k o sw o j ą có r k ę za o b yw at e la at e ń sk ie go Fr ast o r a z p o sagie m t r zyd zie st u m in . Fa n o , w e d ł u g n ie u b ł a ga n e go o sk ar ż y cie la , p r zy zw y cza j o n a d o sw o b o d n e g o t r yb u ż y c i a sw e j m at k i n ie u m iał a si ę p r zy st o so w a ć d o sw e g o p r a co w it e go i o szc zę d n e g o m ę ż a. Fr ast o r d o w ie d zi a ł się t eż , ż e Fan o n ie b ył a có r k ą St e f a n o sa z j e g o p o p r ze d n ie go m ał ż e ń st w a, j a k m u t en p o w ie d ział , le cz có r k ą N eair y. Po r o k u w i ę c m ał ż e ń st w a w y r zu c i ł Fan o z d o m u , c h o ć

b ył a w ci ą ż y , n ie o d d a j ą c p o sagu .

St e f a n o s w y st ą p ił z p r o ce se m o zw r o t p o sa g u , Fr ast o r o d w za j e m n ił si ę

o sk ar ż e n ie m St e f a n o sa o w y d a n i e za A t e ń czy k a cu d zo zie m k i

z p o d a n i e m je j za sw o j ą có r k ę . Kar a za t o m o gł a b y ć d o t k liw a — a t im ia

(p o zb a w i e n ie p r a w ) i k o n f isk a t a m ają t k u . I zn ó w zaw ar t o

k o m p r o m is, o b ie st r o n y zr e zy g n o w a ł y z w szc zy n a n i a p r o ce só w . N aw e t

w

p ew n ym

m o m e n cie

Fr ast o r

w zr u szo n y

o p ie k ą , j a k ą

p o d cza s ch o r o b y o t o czy ł y g o j e g o b ył a ż o n a i N eair a, u zn ał d zi e ck o u r o d zo n e p r ze z Fan o za sw o j e . N ie zd o ł a ł g o j e d n a k za p i sa ć d o f r at r ii i sw e g o r o d u , sp r ze ciw w y w o ł a ł o p o ch o d ze n ie Fan o . M ow a

o sk a r ż y cie lsk a

p r ze d st aw ia

zr e szt ą

d alsze

p e r yp et ie

St e f a n o sa i Fan o , za r zu c a j ą c t em u p ie r w sze m u d o p u szcze n i e się sza n t a ż y w o b e c k o l e j n y ch k o ch a n k ó w Fan o , a d zi e w czy n i e u p r a ­ w i a n ie p ł at n ej m ił o ś ci. W y d a ł j ą d r u gi r az za m ą ż zn ó w za A t e ń czy k a Th e o g e n e sa , m a j ą ce go p e ł n ić w a ż n e zad an ie r e ligij n e , w y b r a n e go 111

n a ar ch o n t a b asile u sa (k r ó l a ), sp r a w u j ą ce g o t r a d y cy jn ie n a j w y ż szą f u n k cj ę r e ligij n ą . Fan o j a k o j e g o ż o n a b r ała t e ż u d ział w t y ch o b r zę d a ch — w u r o czy st e ś w ię t a p ań st w o w e . B y ł y t o p o zo st a ł o ś ci d aw n y ch

f u n k cj i

p r ze ciw k o

sa k r a ln y ch

k r ó la

N e air ze p o d k r e ś lo n e są

i jego

ż ony —

w

p r o ce sie

w szy st k ie m o ż li w e m o m e n t y

m ają ce d o w ie ś ć b e zcze szcze n i a st a r o d a w n y ch o b y c za j ó w i p r aw p r ze z k o b ie t y o b ce g o p o ch o d ze n ia i n a d o d at e k h et er y. Th e o g e n e s t e ż o d e sł ał Fan o p o d o b n o za g r o ż o n y p r o ce se m o w p r o w a d ze n ie cu d zo zie m k i d o t ak za szczy t n y c h f u n k c j i sa k r a ln y ch . N i e w ie m y , j ak im w y r o k ie m p r o ce s się sk o ń czy ł . Z ż y cio r y su

N e air y, je ż e li n aw e t p r zy jm ie m y, ż e o sk ar ż y cie l

w sw y m k a t alo gu p o d ł o ś ci N e air y i je j r o d zi n y w ie le p r ze sad ził , w y n ik a jed en 0

w ie le

n ie w ą t p l iw y w n io se k : h et er y, c h o ć

w y ż szą

n iż

zw y k ł e

p r o st y t u t k i,

n ie

m iał y p o zy cj ę

m ia ł y

w

za sa d zi e

m o ż li w o ś ci w e j ś ci a w sp o ł e czn o ś ć o b y w at e lsk ą At e n . Ty lk o zu p e ł n ie w y ją t k o w a u r o d a i w y j ą t k o w y u m y sł p o zw a l a ł y n ie k t ó r ym zy sk a ć t r w ał e m ie jsce w ś r ó d

e lit y

in t e le k t u aln e j A t e n .

M u sia ł y j e d n a k

w t ym ce lu zd o b y ć st a ł e go i sza n o w a n e g o t o w a r zy sza , alb o w i e l k i m ają t e k j a k Fr yn e. W zn a czn i e go r sze j sy t u a cj i zn a j d o w a ł y się zw y k ł e p r o st yt u t k i, j a k n a p r zy k ł ad d zi e w czę t a z d o m u p r o w a d zo n e go p r ze z N ik ar e t ę , a t ak ż e w ie le k o b ie t , k t ó r y ch d zia ł a ln o ś ć za w o d o w a sł u ż y ł a r o zr y w ce 1 za b a w ie m ę ż czy zn , j a k t an ce r k i, f l e t n i st k i c zy h ar f ist k i. Czę st o — zar ó w n o w lit er at u r ze, j a k i w d o k u m e n t ach , in sk r y p cj a ch i p a p ir u ­ sach t ak ze ś w ia t a g r e ck ie go , j a k i r zy m sk ie go — czy t a m y o t o w a ­ r zy szą cy ch u czt o m m ę ż czy zn k o b ie t a ch u m i la j ą cy ch im cza s. Je ś l i h et er y w y so k ie j k la sy w n o si ł y d o o w y ch b ie siad n ie t y lk o sw ó j u r o k, ale i u d zia ł w in t e r e su ją ce j r o zm o w ie i u czo n y ch d y sp u t a ch , t o p r ze cie ż n a n ie k t ó r y ch t o w a r zy sk ich sp o t k a n i a ch m ę ż czy zn n ie za w sze

p o zio m

u cze st n i k ó w

b y ł aż

t ak w y so k i.

Zr e szt ą

dobra

m u zyk a, r e cy t acj a p o e zji p r zy w t ó r ze m u zy k i b y ł y r o zr y w k ą ł u b ia n ą r ó w n ie ż p r ze z e lit y in t e le k t u aln e . Tu

n a su w a

się

p yt an ie , j a k i

b y ł st at u s p r a w n y

i p o zy cj a

sp o ł e czn a o w y ch p r ze d st a w icie le k le kk ie j m u zy. N i e m o ż e m y t u j e d n a k d ać je d n o zn aczn e j o d p o w ie d zi d la cał e go ś w iat a an t y czn e go . N aw e t d la t y ch t e r e n ó w i o k r e só w , d la k t ó r y ch p o zo r n ie n ie b r ak u je n am ź r ó d e ł — A t e n y V i IV w . p .n .e ., Eg ip t h e l le n i st y czn y i r zym sk i, Rzy m p ó ź n e j r e p u b lik i i ce sar st w a — n ie za w sze m o ż n a u st a li ć j a k i 1 1 2

b y ł st at u s p r a w n y t y ch k o b ie t . Z d u ż y m j e d n a k p r a w d o p o d o b i e ń s­ t w em

m o ż n a, t w ie r d zić , ż e p r ze w aż a ł y w

n ie w o ln ice

t ej gr u p ie za w o d o w e j

lu b b ył e n ie w o ln ice , kt ó r e u zy sk a ł y w o l n o ś ć

d r o gą

w y zw o l e n ia . W y st a r czy t u p r zy p o m n ie ć , ż e w ł a ś c i ci e l k a d zie w czą t , sp o ś r ó d k t ó r y ch w y szł a N e air a, b ył a w ł a ś n ie w y zw o l e n icą . Pr ze d e w szy st k im w za m o ż n y ch d o m ach zar ó w n o gr e ck ich (gł ó w n ie zr eszt ą ju ż w

o k r e sie h e l le n i st y czn y m ), j a k i r zy m sk ich w ie le w ł a sn y ch

n ie w o ln ic b y ł o szk o l o n y c h w m u zy ce c zy ś p ie w ie . W

dom u

d io ik e t y

u r zę d n ik a n a d w o r ze

Egip t u ,

A p o ll o n i o sa ,

Pt o le m e u sza

b ar d zo

II, zn a c zn ą

w y so k i e g o

c zę ś ć

p e r so n e lu

k o b ie ce g o d o m u st a n o w ił y w ł a ś n ie t an ce r k i c zy h ar f ist k i, n ie w o l ­ n ice , zn a n e c zę ś c i ą

n am

w ie lk ie go

z t zw . A r c h i w u m m ają t k u

Ze n o n a —

za r zą d za j ą ce go

A p o ll o n i o sa . W zm ian k i o t e go

t yp u

n ie w o ln ica ch sp o t y k a m y t e ż w k o m e d ia ch , w d o k u m e n t ach , w sa ­ t y r ach M ar cj alisa c zy Ju w e n a l a , t ak ż e w S a t y r y k a c h Pe t r o n iu sza. W Gr e cj i k la sy czn e j t a k ie go t y p u „ w i e l k ie d o m y " n ale ż ał y d o r za d k o ś ci. Pr zy g o t o w u j ą c j e d n a k j a k ą ś u r o czy st o ś ć u czt ę

m o ż n a b ył o w y n a j ą ć

p e r so n e l —

st o le , cu k ie r n ik ó w , t an ce r k i

it p.

w y szk o l o n e p r ze z w ł a ś ci c i e l a

r o d zin n ą

k u ch a r zy , o b sł u gę

By ły t o t eż

czę st o

c zy p r zy

n ie w o ln ice

i p r ze z n ie go w y n a jm o w a n e .

N ie

m o ż n a j e d n a k w y k l u c zy ć , ż e w ś r ó d t e go t yp u gr u p za w o d o w y c h b y ł y t e ż i d zi e w czę t a w o l n e z u b o ż szy ch gr u p sp o ł e czn y ch . N i e b y ł o t o za j ę cie o t o czo n e sza cu n k ie m

n aw e t p r ze z h o ł d u j ą cy ch

sw o b o d zi e Gr e k ó w , w Rzy m ie zaj ę cie t o b ył o p o gar d zan e . Je d n a k i w

Rzy m ie ,

m im o

ist n ie n ia w

t r a d y cj i

i w

lit er at u r ze o w y ch

w zo r co w y ch p o st aci k o b ie cy ch , o k t ó r ych b ył a m o w a w p o p r ze d n im r o zd zia le , n ie b r ak ł o k o b ie t o n ie co in n e j m o r a ln o ś ci, c zy — m o ż e le p sze b ę d zie o k r e ś le n ie — n ie st o su j ą cy ch si ę

d o o w y ch zasa d

m o r a ln o ś ci. Tt u zn ó w n ie za w sze m o ż n a o d r ó ż n ić N aj le p szy m

p raw d ę

o d p o t w ar zy.

p r zy k ł ad e m t ak ie j n ie p e w n o ś ci b ę d zie ch y b a p o st a ć

b ar d zo zn a n a u sch y ł k u r e p u b lik i — Se r w ili a , m at k a M ar ka Br u t u sa, p ó ź n i e j sze g o za b ó j c y Ju l i u sza Ce zar a, p o m a w ia n a p r ze z w sp ó ł ­ c ze sn y c h

jej

i

p ó ź n i e j szy ch

p isa r zy

o

b ar d zo

b li sk ie

st o su n k i

z Ce zar e m . Se r w ili a u r o d ził a się o k o ł o 1 0 0 r. p .n .e . By ł a w n u c zk ą Kw in t u sa

Se r w i l i u sza

Ca e p io ,

k o n su l a z 1 0 6

r. p .n .e .,

b ar d zo

a k t y w n e g o st r o n n ik a ar y st o k r acj i se n at o r sk ie j. B y ł o n o sk ar ż o n y o sp o w o d o w a n i e k lę sk i Rzy m ia n w b it w ie z Cy m b r am i p o d A r au sio ,

8

—

K o b ie ty

a n ty k u

113

t ak ż e o sp r ze n ie w ie r ze n ie zł o t a t u l u za ń sk i e g o (ł u p ó w ze zd o b y t e go m iast a To l o sa , d ziś Tu l u za ) , w r e szcie sk a za n y w j e d n y m z p r o ce só w zm ar ł w

1 0 3 r. p .n .e. n a w y g n a n iu . Te l o sy d ziad k a Se r w i l i i ze

st r o n y o j ca są ist o t n e d la d zi e j ó w j e g o p o t o m k ó w , a w i ę c i n asze j b o h at e r k i.

Był

on

do

k o ń ca

zw i ą za n y

z

o b o ze m

se n at o r sk im

i o sk a r ż o n y p r zez lu d zi ze st r o n n ict w a p r ze ciw n e g o , m ię d zy in n ym i t r y b u n a lu d o w e go A p u l e j u sza Sat u r n in a, k t ó r y o d e gr a ł t ak w ie lk ą r o lę w u t o r o w an iu d r o gi M ar iu szo w i. O j ci e c Se r w ili i, t ak ż e im ie n iem Kw in t u s, b ył w ie r n y m

sy n e m

sw e g o

o jca, k t ó r e go

lo sy c h c i a ł

p o m ś cić . Po czą t k o w o b ył b li sk o zw i ą za n y z M ar k ie m Li w i u sze m D r u zu se m , b ar d zo am b it n y m p o lit yk ie m z t e go sa m e go k ie r u n k u , k t ó r y r e p r e ze n t o w ali Se r w iii u sze . D r u zu s p o ś lu b i ł zr e szt ą j e d n ą z si ó st r Se r w ili u sza , a sw o j ą

sio st r ę

Li w i ę

d ał m u za ż o n ę .

By l i w i ę c

szw agr am i, m o ż n a b y r zec p o d w ó jn ie . Dzi e j e t y ch m ał ż e ń st w m ię d zy r o d zin am i so j u szn i k ó w

p o li t y czn y ch

są

t eż

b ar d zo

in t e r e su ją ce

z p u n k t u w id ze n ia p o zy cj i i lo su k o b ie t z w y ż szy c h gr u p sp o ł e czn y ch Rzy m u w t ym o k r e sie . O t ó ż p r zy jaź ń m ię d zy szw a gr a m i zm ie n ił a się w zacię t ą w r o g o ś ć , k t ó r a zd a n ie m p isar zy st a r o ż y t n y ch zaczę ł a się o d sp r a w p e r so n a ln y ch w gr u n cie r ze czy o n ie w ie lk im zn a cze n iu , a r o zw in ę ł a si ę w za ci e k ł ą w a lk ę p o li t y czn ą . Kie d y w 1 0 2 r. p .n .e. d o b r a Kw in t u sa Se r w i l i u sza St a r sze g o zo st a ł y p o j e g o w y g n a n iu w y st a w i o n e na li cy t a cję , Li w i u sz D r u zu s st ar ał się o d su n ą ć w szy s­ t k ich p o t e n cja ln y ch n a b y w c ó w i p o r ó ż n ił się ze szw agr e m , p o n ie w aż t en n ab y ł na t ej li cy t a cj i p ie r ś ci e ń n ie zw y k le g w a ł t o w n e g o

sw e g o o jca. A ż e D r u zu s b ył

i au t o r y t at y w n e go ch ar ak t e r u , r o zw ió d ł

się o d r azu z Se r w ili ą i zm u si ł szw a gr a d o r o zw o d u ze sw o j ą sio st r ą , kt ó r ą

w y d a ł p o t em za M ar k a Po r cj u sza Kat o n a. Ca ł a t a h ist o r ia

p o ch o d zi r ze cz j a sn a z n ie co p lo t k ar sk ich p r ze k azó w st ar o ż y t n y ch i t r u d n o st w ie r d zi ć

z cał ą

p e w n o ś cią , co b ył o p r zy czy n ą , a co

sk u t k ie m w r o g o ś ci. N i e m n ie j j e d n a k r zu ca t o ś w i a t ł o n a p o w ią za n ie sp r a w o so b ist y ch

i p o li t y czn y ch w

t ym ś r o d o w isk u , a t ak ż e na

za l e ż n o ś ć lo só w k o b ie t o d k o n e k sj i p o li t y czn y ch ich o j c ó w i b r aci z ich m ę ż am i c zy k an d y d at am i n a m ę ż ó w . Bu r zli w e d zie je r e p u b lik i t e go o k r esu d o p r o w a d zi ł y d o k lę sk i i ś m ie r ci Li w i u sza D r u zu sa , k t ó r e go

d zi a ł a l n o ś ć

sp o w o d o w a ł a t zw . w o j n ę

sp r zy m ie r ze ń czą ,

p o w st an ie w i ę k szo ś c i sp r zy m ie r ze ń có w it a lsk ich p r ze ciw k o Rz y ­ m o w i. Se r w i l i u sz Ca e p io zg i n ą ł w za sa d zce w t r a k cie t ej w o j n y . 1 1 4

W t en sp o só b Se r w ili a b ar d zo w cze ś n i e o sie r o co n a i p o ­ zb a w i o n a n a j b l iż szy ch k r e w n y ch w y c h o w y w a ł a się r azem z p r zy ­ r o d n im r o d ze ń st w e m (d zie ć m i je j m at ki z m ał ż e ń st w a z Po r cju sze m Ka t o n e m ) w d o m u sw e g o w u j a Li w i u sza D r u zu sa . By ł a n ajst ar sza z r o d ze ń st w a, i t o t e ż m o ż e b ył o ź r ó d ł e m je j w cze sn e j d o jr zał o ś ci i au t o r yt et u , j a k i so b ie zy sk ał a w r o d zin ie i w ś r o d o w isk u i kt ó r e jej d ał y sp e cj a l n ą p o zy cj ę w ś r ó d w sp ó ł c ze sn y ch jej k o b ie t . W szy s­ t k ie ź r ó d ł a p o d k r e ś l ają

jej w ie lk i w p ł y w

Ka t o n a M ł o d sze go , j e d n e j z c zo ł o w y c h

na p r zy r o d n ie go p o st a ci

brat a

Rzy m u sch y ł k u

r e p u b lik i. Pie r w szy m m ę ż em Se r w i l i i b ył M ar e k Ju n i u sz Br u t u s (u m ar ł w 7 8 r. p .n .e ) i z t e go m ał ż e ń st w a u r o d ził się M ar e k Br u t u s, d r u gim sy n e m w

b ył D e cim u s Ju n i u sz Si l a n u s, k o n su l 6 2 r., k t ó r y u m ar ł

6 0 r. p .n .e . Z d r u gi e g o m ał ż e ń st w a Se r w ili a m iała t r zy có r k i.

Br u t u s b ył w y c h o w y w a n y p r ze z m at k ę w t r a d y cj i r o d u Se r w i l i u szy i n aw e t zo st ał d o t e go r o d u a d o p t o w a n y . Po li t y k a r o d zin n a Se r w ili i, n ie w ą t p liw ie p o d jej w p ł y w e m i n aj b liż sze j r o d zin y w sk a zu j ą r o d o w ej jak

i n a jej

zaw ie r a n e m ał ż e ń st w a jej d zie ci zar ó w n o n a jej w i e r n o ś ć

am b icj e w sk r ze sze n ia , c h o ć b y

t r a d y cj i

p o ś r e d n io ,

zn a cze n ia , i w p ł y w ó w t e go r o d u . W szy st k ie có r k i Se r w ili i w y szł y za m ą ż : j e d n a p o ś lu b ił a Se r w i l i u sza

Isa u r icu sa

(z

in n e j

ga ł ę zi

Se r w i l i u szy ) ,

d r u ga

M ar ka

Em ili u sza Le p id u sa ( p ó ź n i e j sze g o czł o n k a t r i u m w ir at u ), a t r ze cia G a j u sza Ka sju sza, j e d n e g o z p ó ź n i e j szy ch za b ó j c ó w Ce zar a. Pie r w ­ sze

m ał ż e ń st w o

M ar ka

Kl a u d i u szy .

N at o m iast

m ał ż e ń st w o

z có r k ą

Br u t u sa r o zw ó d

Kat o n a

ł ą czy ł o Br u t u sa

M ł o d sze go

go z

z m o ż n ym Kla u d ią

i

st a n o w ił y

r o d em

pow t órne ju ż

w yło m

w p o li t y ce Se r w ili i. N a st ą p ił y w b r e w jej ż y cze n io m . Ju ż

zn a le zie n ie się

w

sam y m

se r cu

w a l c zą c y c h

o w ł a d zę

u sch y ł k u r e p u b lik i i c zy n n y u d zia ł w t w o r ze n iu zw i ą zk ó w r o d zi n ­ n y ch m ię d zy zn a czą cy m i p o li t y k am i za p e w n i ł y b y Se r w ili i m ie jsce w h ist o r ii t y ch c za só w . Je d n a k zain t e r e so w an ie jej o so b ą w zb u d zi ł y p r ze d e w szy st k im jej zw i ą zk i z Ce zar e m , r o la, kt ó r ą o d e gr a ł w sp isk u p r ze ciw k o Ce za r o w i jej sy n , M ar e k Br u t u s, b ar d zo d ł u g o

b lisk i

Ce za r o w i, a t ak ż e w p ł y w y p o li t y czn e Se r w ili i w r o zgr y w k a ch p o ś m ie r ci Ce zar a. W ia d o m o ś ci o b li sk im

zw i ą zk u

Ce zar a z Se r w i l i ą

p o ch o d zą

p r ze d e w szy st k im z ż y cio r y su Ce zar a p ió r a Sw e t o n i u sza . A u t o r , j a k 1 1 5

ż ad e n ch y b a ze zn a n y ch n am b io g r a f ó w i h ist o r y k ó w st ar o ż y t n y ch , lu b o w a ł się

w

o p o w ia d a n iu

o m ił o ś cia ch

i m ił o st k ach

sw o i ch

b o h a t e r ó w , w ż y w o c i e Ce zar a p lo t e k i p lo t e cze k p r zy t a cza Sw e t o n iu sz m n ó st w o . Cza se m zr e szt ą p isze , z j a k i ch ź r ó d e ł je cze r p ie , ale n aj czę ś cie j p o w o ł u j e się za ś

są

to

in f o r m acje

n a n i e k t ó r y c h p i s a r z y it p. Bar d zo czę st o

p o ch o d zą ce

ze w sp ó ł c ze sn y c h

zł o ś l i w y c h e p igr am ó w , z m ó w są d o w y ch Ce zar a i t ym p o d o b n y ch ź r ó d e ł.

w r o gó w

Ce za r o w i

p o li t y czn y ch

W u st ę p ie 5 0 ż y w o t u B o s k i Ju l i u s z , p o w y m ie n ie n iu l i czn y ch k o b ie t , kt ó r e Ce za r u w ió d ł , n ap isał Sw e t o n i u sz: L e c z p o n a d w s z y s ­ t k ie

in n e

u ko ch a ł

p o d cza s sw e g o m ilio n ó w dary,

Ce za r

d r u g ie g o

se st e r cjó w ;

p o m ó g ł je j

w

nabyć

n ie zw y k le n is k ie j c e n ie .

Se r w i l i ę , k o n su la t u cza sie

m atkę

B r u t u sa ,

k u p ił p e r łę

w o jn y

o lb r zy m ie

M arka

w a r t o ś ci sze ś c iu

d o m o w e j,

dob ra

w

której

p o m ija ją c

d r o d ze

in n e

lic y t a c ji,

po

(t ł u m . J. Pl i szc zy ń sk a ) .

Cy ce r o w j e d n y m ze sw y c h li st ó w p o d a je , ż e Se r w ili a j e szcze p o ś m ie r ci Ce zar a m iała p o sia d ł o ś ć k o ł o N e ap o lu . Pie r w sze w zm ia n ­ ki o b li sk ich st o su n k a ch Se r w ili i z Ce zar e m o d n o szą si ę d o 5 9 r., k ie d y w ł a ś ci w ie o b o je b yli w o l n i i m o gli n aw e t zaw r ze ć m ał ż e ń st w o . Ce zar o ż e n ił si ę je d n a k z Kalp u r n ią , kt ó r a m iał a d o p ie r o o sie m n a ś cie lat , p o n ie w a ż

b ar d zo zale ż a ł o m u na p o t o m k u . By ł a sza n sa , ż e

Kalp u r n ia u r o d zi m u w y m a r zo n e go syn a! Po są d zo n o je d n a k Se r w il i ę i Ce zar a o zn a czn i e d a w n i e j szy zw i ą ze k i p o d e jr ze w an o , ż e M ar e k Br u t u s j e st j e g o sy n e m . N i e w y d a j e się t o p o d e jr ze n ie u zasad n io n e . Br u t u s ist o t n ie o t o czo n y b y ł p r zy ja ź n ią i o p ie k ą Ce zar a, ale j e st t o zu p e ł n ie zr o zu m ia ł e w st o su n k u d o sy n a b lisk ie j m u Se r w ili i. Ś m ie r ć

Ce zar a z r ę ki je j sy n a p o st aw ił a Se r w ili ę

w

cię ż k ie j

sy t u acji. Ja k w y n ik a j e d n a k z k o r e sp o n d e n cji Cy ce r o n a, n ie zał am ał a się

i p r o w ad ził a

n ad al

b ar d zo

p o w aż n ą

d zi a ł a l n o ś ć

p o li t y czn ą

w za w ik ł a n y ch w a lk a ch o w ł a d zę w t ym o kr e sie . Za m a ch n a Ce zar a w zb u r zy ł g ł ę b o k o lu d r zym sk i i j e g o za b ó j cy n ie u n i k n ę li b y ś m ie r ci, gd y b y

się

w

Rzy m ie

p o k azali.

M ają c t o

na

w zg l ę d zi e

se n at

za p r o p o n o w a ł w i ę c p r et o r o m Br u t u so w i i Ka sj u szo w i zak u p ie n ie zb o ż a d la zao p at r ze n ia Rzy m u w p r o w in cji alb o Sy c y l i i , alb o A zj i. By ł o t o t r zy m ie sią ce p o za m o r d o w a n iu Ce zar a. W A n c j u m o d b y ł a się

n ar ad a r o d zin n a, c zy p o w in n i o n i t ę f u n k cj ę

p r zy ją ć . O p r ó cz

b e zp o ś r e d n io za in t e r e so w a n y ch b ył a t am Se r w ili a , je j có r k a, a ż o n a Ka sju sza, Ju n i a Te r t ia, ż o n a Br u t u sa Po r cja i j a k o p r zy jacie l r o d zin y 1 1 6

i d o r a d ca — ■ Cy ce r o . Ze b r an ie p r o w ad ził a Se r w ili a . Kie d y Cy ce r o szy k o w a ł się d o w y g ł o sze n i a m o w y na t em at p r ze ga p i o n y ch o k azji, Se r w ili a m u p r ze r w ał a i o zn ajm ił a, ż e j e szcze n i g d y n ie sł y szał a t ak ich n o n se n só w . W ie lk i m u siał b y ć jej au t o r yt et , sk o r o o d w a ż y ł a się t o p o w ie d zie ć w ie lk ie m u m ó w cy Cy ce r o n o w i, a t en n ie za ch o w a ł o t o u r azy. N ar ad a b ył a zw o ł a n a , p o n ie w a ż

i Br u t u s, i Ka sj u sz

u zn ali, ż e p r o p o n o w an ie im t e go r o d zaju f u n k cj i j e st o b r azą . Ka sju sz m im o n ar ad y n ie c h c i a ł zm ie n ić zd a n ia. W t e d y Se r w ili a p o w ie d ział a, ż e u ch w a ł ę se n at u t r zeb a a n u l o w a ć i ż e o n a się t ym zajm ie. D a l szy b ie g w y d ar ze ń w zm ó g ł n ie p o k ó j Se r w ili i. Pr ze d e w szy s­ t k im a d o p t o w a n y p r ze z Ce zar a t est am e n t e m m ł o d ziu t k i O k t a w ian zy sk i w a ł so b ie co r a z w i ę k szą ż y c zl i w o ś ć r zą d zą ce j w Rzy m ie gr u p y . Br u t u s i Ka sj u sz b yli na W sch o d zie . A w r o k p ó ź n ie j d r u gi zię ć Se r w ili i Le p id u s p r ze sze d ł w Galii na st r o n ę A n t o n iu sza , o p u szcza j ą c st r o n n ict w o r e p u b li k ań sk ie , st r o n n ict w o se n at u , i zo st ał w 4 3 r. p .n .e. o g ł o szo n y w Rzy m ie za w r o g a p ań st w a. W t en sp o só b m iał a Se r w ili a sy n a i j e d n e go zię cia p o j e d n e j st r o n ie , d r u gi e g o zię cia p o d r u gie j . N ie p o k o ił a się

t ak ż e , c o si ę

st an ie z jej có r k ą

i d zie ć m i

Le p id u sa , k ie d y j e g o m ają t e k zo st an ie sk o n f isk o w a n y . N i e w ie d zia ł a t eż , co p o r a d zić Br u t u so w i, c zy p r ze sł ać m u w i a d o m o ś ć , ż e b y w r az z ar m ią , k t ó r ą d o w o d zi ł n a W sch o d zie , w r ó cił d o Rzy m u . Dla r o zst r zy gn ię cia t y ch w ą t p l i w o ś ci Se r w ili a zn ó w zw o ł ał a n ar ad ę , w kt ó r ej t ak ż e b r ał u d zia ł Cy ce r o i d zię k i t em u w i e m y o jej p r ze b ie gu . G ł ó w n ą t r o sk ą Se r w ili i b ył lo s sy n a, w k o r e sp o n d e n cj i Cy ce r o n a

z

Br u t u se m

st ale j e st

o t ym

m o w a.

Cy ce r o

o k r e ś la

Se r w ili ę j a k o o gr o m n ie r o zw a ż n ą i t r o sk liw ą k o b ie t ę . O p o w sze c h ­ n ym sza cu n k u d la Se r w ili i ś w i a d c zy f ak t , ż e A n t o n i u sz, zw y c i ę zc a b it w y p o d Fili p p i o d e sł ał m at ce p r o ch y sw e g o p r ze ciw n ik a, a jej u k o ch a n e go sy n a , kt ó r y p o p r ze gr an e j b it w ie p o p e ł n ił sam o b ó jst w o . O ile Se r w ili a p r ze ż ył a sw e g o sy n a , n ie w ie m y . Se r w ili a w e w szy st k i ch p r ze k azach st ar o ż y t n y ch j e st p o st a cią p o zyt yw n ą . Zap am ię t an o ją p r ze d e w szy st k im j ak o k o ch an k ę Ce zar a, ale d zię k i k o r e sp o n d e n cj i Cy ce r o n a t ak ż e j a k o m ą d r ą m at k ę M ar k a Br u t u sa. U Sw e t o n i u sza sp o t y k a m y w p r a w d zie t ak ż e p o m ó w ie n ia o p o d su w a n i e Ce za r o w i có r k i Te r t ii d la zy sk a n ia r ó ż n y ch k o r zy ś ci, ale zd aj e się t o w y n i k a ć r acze j z zam ił o w a n ia d o zb ie r an ia se n sa cji (a w o k ó ł Ce zar a n ie b r a k o w ał o n aj r o zm ait szy ch zł o ś l i w o ś c i i p r ó b o cze r n ia n i a ), n iż z w i a r y g o d n y ch in f o r m acj i. 11 7

N i e p e w n o ś ć w st o su n k u d o ż y cio r y su i o so b o w o ś c i Se r w ili i d o t y czy j e d n a k t y lk o p e w n y ch se n sa cy j n y ch p lo t e k , kt ó r e w g r u n ci e r ze czy n ie w ie le zm ie n iaj ą w o gó ln y m je j o b r azie. W go r sze j sy t u acj i zn a j d u je m y się w st o su n k u d o zj a w i sk a , kt ó r e st ał o

się

p ew n ą

m odą

w

Zn a k o m ici p o e ci t e go o k r e su —

p o e zji

I w.

p .n .e . w

Rzy m ie .

Kat u ll u s, Pr o p e r cj u sz, Ty b u l l u s,

a n aw e t O w id iu sz — o p ie w a j ą w sw o i c h u t w o r a ch k o b ie t y, kt ó r e st ał y

się

ich

n at ch n ie n ie m ,

kt ó r e

k o ch a l i

i kt ó r e

ich

k o ch ał y .

N at ch n i e n ie m Kat u ll u sa b ył a Le sb ia , Pr o p e r cj u sza — Cy n t ia, Ty b u l lu sa — De lia. W szy st k ie t e im io n a są f i k cy j n e i j u ż o d st ar o ż y t n o ś ci t r w a d y sk u sja , c zy k r yją się za t ym i im io n am i k o b ie t y ist n ie ją ce i kim o n e b ył y. W ie lu b a d a czy u w aż a t r zy w y ż e j w y m ie n io n e k o ch a n k i p o e t ó w za o so b y r ze czy w iś ci e ist n ie j ą ce . M y t u j e d n a k zaj m ie m y się t y lk o w y b r a n ą Ka t u ll u sa — Le sb ią , p o n i e w a ż t y lk o o n a zo st ał a zid e n t y f ik o w a n a w

sp o só b n ie w ą t p liw y , a n a d o d at e k o Klo d ii,

kt ó ra się p o d t ym im ie n ie m kr yje w ie m y sk ą d i n ą d d u ż o . N at o m iast Cy n t ię i D e lię t r ze b a b y o p isa ć w y ł ą czn i e n a p o d st a w ie p o e zj i ich w i e l b i cie li , p o n i e w a ż n ic n ie w ie m y z in n y ch ź r ó d e ł o ich p ie r w o ­ w zo r ach , j e ś li n aw e t st ar o ż yt n i k o m e n t at o r zy p o d ali ich p r a w d ziw e im io n a. N at o m iast Klo d ia, k r y j ą ca się p o d im ie n ie m Le sb ii , j e st p o st a cią d o b r ze

zn a n ą

i b ar d zo

b ar w n ą ,

ch o ć

t rudno

ją

o k r e ś lić

jako

b o h at e r k ę

p o zy t y w n ą . Po ch o d ził a ze st ar e go r o d u

b ył a có r k ą

k o n su la z c za só w Su l l i , A p p i u sza Kla u d i u sza Pu l ch r a.

D ział ał o n w

o k r e sie w a l k d o m o w y ch p o czą t k u

Kl a u d i u szó w ,

I w . p .n .e ., b ył

k o n su le m za c za só w Su l l i i zm ar ł w cza sie u r zę d o w an ia w M a ce ­ d o n ii. Po n i e w a ż za ś w cza si e p r ze w agi Cy n n y i j e g o zw o l e n n i k ó w b ył sk r e ś l o n y z list y se n at o r ó w

i za p e w n e t e ż

p o n i ó sł i szk o d y

m aj ą t k o w e , r o d zin a j e g o , a m iał t r ze ch sy n ó w i t r zy có r k i, zn a la zł a si ę p o j e g o ś m ie r ci w b ie d zie . N aj st ar szy je d n a k sy n b ar d zo zar ad n y, r u ch li w y w sf e r ze p o li t y k i st ar ał się r o d zi n ę z t ej sy t u a cj i w y d o b y ć . Kie d y m ł o d szy br at Klo d ii, c h c ą c u zy sk a ć t r yb u n at lu d o w y , p r ze sze d ł do

p le b e jsk ie j

gał ę zi r o d u , p r zy b r ał r o d o w e n a zw i sk o

Kl o d i u sz

zam ia st Kl a u d i u sz, j e g o sio st r a p o szł a za j e g o p r zy k ł ad e m — st ą d Kl o d ia. U r o d ził a się o k. 9 5 r. p .n .e ., w m o m e n cie ś m ie r ci o jca (7 6 r.) b ył a j e szcze n ie zam ę ż n a. W 6 3 r. w y st ę p u j e j u ż w ź r ó d ł ach j a k o ż o n a Kw in t u sa M e t ę llu sa Ce le r a, a w i ę c czł o n k a j e d n e g o z n a j ­ 1 1 8

zn a k o m it szy ch r o d ó w ar y st o k r at y czn y ch Rzy m u , sp o w in o w a co n e g o zr e szt ą

z Kla u d iu sza m i, r o d u t r a d y cy jn ie r e p r e ze n t u j ą ce go r aczej

k o n se r w a t y w n e sk r zy d ł o

se n at o r sk ie .

I p r ze z u r o d ze n ie

i p r zez

m ał ż e ń st w o n ale ż ał a w i ę c Klo d ia d o w y so k ie j r an gi ar y st o k r acji se n at o r sk ie j. Co w ię ce j, j a k t o w ie lo k r o t n ie p o d k r e ś lał Cy ce r o , a za n im zap e w n e i p ó ź n ie jsi h ist o r y cy i b io gr a f o w ie , w r o d zie Kl a u d iu szy b ył a t r a d y cj a b ar d zo u c zc i w y c h i szla ch e t n y ch k o b ie t . Za p e w n e d la k o n t r ast u z Kl o d i ą z t e go

rodu

w y d o b y w a n o w sp o m n ie n ia o k ilk u k o b ie t ach

st a n o w i ą cy c h

p ew n e

w zo r ce

m o r aln e ,

o

in n y ch

Kl a u d i a ch z p r ze szł o ś ci n ie w ie le w ie m y , ale n ie u le ga w ą t p li w o ś ci , ż e Klo d ia n aw e t w ó w cze sn y m ś r o d o w isk u k o b ie t ż y j ą cy ch zn a czn ie sw o b o d n i e j n iż

d aw n ie j b u d ził a j e d n a k zgo r sze n ie . M ał ż e ń st w o

z Kw in t u se m M e t e llu se m b y ł o n ie d o b r e , co p o d k r e ś l ają w szy st k ie ź r ó d ł a i t o z p o w o d u n ie p o h a m o w a n e go t e m p e r am en t u Klo d ii. Po n ie k t ó r zy n ie ch ę t n i Kl o d i i p o d e jr ze w ali j ą o p r zy czy n ie n ie się d o n agł e j ś m ie r ci m ę ż a w 5 9 r. W m o w ie w o b r o n ie Ca e l iu sa Cy ce r o r o b ił b ar d zo w y r aź n e al u zj e d o sp r a w y o t r u cia M e t e llu sa, ch o ć im ie n n ie n ie o sk ar ż ał Klo d ii. By ł y t o j e d n a k r aczej p lo t k i i p o m ó w ie ­ n ia, c h o ć

u zn a czn i e p ó ź n i e j sze g o

o k r e ś le n ie

Klo d ii

Kw in t y li a n a p r zy t a czan e je st

p r ze z n ie zn a n e go

n am

m ó w cę

jako

r zym sk ie j

Klit ajm e st r y. Klo d ia b ył a b ar d zo p ię k n a, szcze g ó l n i e p o d k r e ś lan o jej n ie ­ zw y k ł e , p r o m ie n ist e o czy . O je j o cza ch w sp o m in a n aw e t w d w ó ch li st ach , zan im st ał się jej w r o gie m , Cy ce r o . Zy sk a ł y je j p r zy d o m e k w o lo o k ie j, j ak p r zyd o m e k H e r y w I l i a d z i e , a n aw e t czase m n azy w an o j ą Her ą . Pię k n ie t ań czy ł a, a o p r ó cz u r o d y i w d zię k u o d zn a c za ł a się n ie w ą t p liw ie o gr o m n ą in t e lig e n cją o r az sm ak i e m lit er ackim . Kat u llu s w X X X V I p ie ś n i ( c a r m e n ) o p o w ia d a , j a k j e g o u k o ch a n a k azał a m u w y r zu c i ć

c zy j e ś

n ę d zn e

w i e r szy d ł a ,

sp a l i ć

utw ory

n aj go r sze go

z p o e t ó w . B y ł o n jej b lisk im p r zy jacie le m p r ze z k il k a lat . Klo d ia b ył a za p e w n e

n ap r a w d ę

cza r o w a ł a

m ł o d y ch

n ie zw y k ł a, je ż e li j u ż m ę ż czy zn

t ej

jako

m iar y co

d o jr zał a

k o b ie t a

Kat u ll u s, a p ó ź n ie j

Ca e liu s. Plo t k a p r zy p isy w a ł a jej n aw e t , ż e u w io d ł a Cy ce r o n a i ż e b ył a b li sk a sk ł o n ie n ia g o Cy ce r o n a

(2 9 )

do

p isze , ż e ż o n a

m ał ż e ń st w a.

Plu t a r ch

za

T u lliu sza

Cy ce r o n a z

Ta r en t u .

i st a r a ł a B y ł to

się

ż y w o cie

Cy ce r o n a Te r e n cj a n i e n a w i d z i ł a

K lo d iu sza z p o w o d u je g o sio st r y K lo d ii, k t ó ra p o d o b n o w ydać

w

o

dobry

to

c h c ia ła się

za p o ś r e d n ic t w e m

zn a jo m y

Cy ce r o n a

ja k ie g o ś

i ż y

/ z n im 119

w n a jb a r d zie j za ż y ły c h st o su n k a c h , a r ó w n o c ze ś n ie czę st o za je ż d ż a ł do

K ł o d ii, k t ó r a m ie szk a ł a

w p o b liż u

dom u

Cy ce r o n a , i sk ła d a ł j e j

w izy t y . To w ł a ś n ie d a w a ło T e r e n c ji p o w o d y d o p o d e jr ze ń .

p r zy p isu j e n a cisk o m

n aw e t w y st ą p ie n ia Te r e n cji. Są

Cy ce r o n a

t o j e d n a k r acze j

p r ze ciw k o

Plu t ar ch

Kl o d i u szo w i

p o w t ó r ze n ia p lo t e k , o d

k t ó r y ch się r o ił o w t ym p r ze cie ż n ie w ie lk im , a b ar d zo sk ł ó co n y m i p e ł n ym in t r yg p o li t y czn y ch ś r o d o w isk u e lit y r zym sk ie j . M ił o ś ć Ka t u llu sa d o st ar sze j o d n ie go o sze ś ć lat Klo d ii zaczę ł a się j e szcze za ż y cia je j m ę ż a i ich b li sk ie st o su n k i t r w ał y o k o ł o sze ś ciu lat . W p o e zji Kat u ll u sa n ie b r ak i w y r a zó w t k liw e j m ił o ś ci i o p isó w o gr o m n e go szczę ś c i a , ale t ak ż e g o r y czy , r o zp a czy i ż alu . W LX X X V I p ie ś n i p r ze ciw st a w ia Ka t u ll u s zn an e j z u r o d y Kw i n c j i Le sb ię . Tam t a m a p ię k n e ci ał o , ale j e st t o ci a ł o b e z szczy p t y so li. Le sb ia —

t a j e st

w szy st k im

m a co ś je d yn e go —

p ię k n a, j e st d o sk o n a ł a w

f o r m ie , ale p r ze d e

u r o k. Ist n ie je p ię k n y w i e r sz D o

Le sb ii: Ż y jm y , L e s b i o n a jd r o ż sza , i k o c h a jm y ! N ie c h się

g o r szą

c z c ig o d n i , s m u t n i st a r c y

—

T y n ie st u c h a j i c h sze p t ó w . P o m y ś l t y lk o : Sł o ń c a m o g ą

za c h o d zić , w sc h o d zić zn o w u ;

D la n a s, sk o r o za g a ś n ie ś w ia t ł o ś ć sk ą p a . N ie p r ze m in ie j u ż n ig d y w ie c zn a n o c W ię c p o c a ł u j

—

st o r a zy , t y si ą c r a zy !

— —

Z n o w u t y sią c , a p o t e m j e s z c z e st o ! Je s z c z e t y si ą c i j e s z c z e st o , i j e s z c z e A g d y w ie le t y się c y się

—

d o p e ł n i.

Po g m a t w a m y ic h lic zb ę , p o w ik ła m y . B y n ie p o zn a ł p r ze n ig d y k t o ś za w ist n y . Il e b y ł o t y c h p o c a ł u n k ó w , Le sb i o ... ( t ł u m . Z . K u b ia k )

Je st w i ę c Le sb ia czu ł a i ł a go d n a , ale j e st t e ż w i e r sz D o L e s b i i — w zle j g o d zin ie : M o je se r c e t a k j e s t za ć m io n e t w o ją I t a k się

w y n iszc zy ło p r ze z sw o ją

Ż e j u ż n ie m ó g ł b y m

p o d ło ś cią , Le sb io

w ł a sn ą

w ie r n o ś ć ,

d o b r ze C i ż y c z y ć , c h o ć b y ś się

I p r ze st a ć k o c h a ć n ie m o g ę , c h o ć b y ś n ie w ie m

st a ł a n a j le p sza ,

c o u czy n iła ( tłu m . j.w .)

Je st t e ż w ie r sz K o c h a m i n i e n a w i d z ę : 1 2 0

Ko ch a m

i n ie n a w id zę . Ja k t o m o ż li w e ?

—

za p y t a sz.

N ie w ie m , j a k t o m o ż liw e . Czu ję , ż e t a k je st .

I

/

cie r p ię .

są w ie r sze , w k t ó r y ch m o w a o t ym , j a k t o Le sb ia w o b e c m ę ż a

m ó w i ź l e o Ka t u ll u sie , w j e g o zr e szt ą o b e cn o ś ci, a m ą ż si ę z t e go ci e szy , n ie zd a j ą c so b ie sp r a w y z ich m ił o ś ci. Tr w a ł y j e szc ze t e zw i ą zk i , k ie d y Klo d ia o p ę t ał a in n e go w y b i t ­ n e go m ł o d e go c zł o w ie k a M ar k a Ca e l iu sa

Ru f u sa, b ę d ą ce go

na

d r o d ze d o k ar ie r y p o li t y czn e j, zr ę czn e go w gr ze p o li t y czn e j, p r ze z p e w ie n c za s b li sk ie go Cy ce r o n o w i. Ż a l i się na t o Ka t u ll u s w p ie ś n i LV I II, a szc ze g ó l n i e zł o ś l i w y o p i s p o st ę p o w an ia Klo d ii p r ze d st aw ia Cy ce r o w m o w ie w o b r o n ie Ca e liu sa . Po d w ó ch b o w ie m lat ach b li sk ie g o w sp ó ł ż y c i a z Kl o d i ą

Ca e l i u s n ie w y t r zy m a ł i o d sze d ł o d

n iej. I w t e d y Klo d ia zaczę ł a g o p r ze ś la d o w ać , a w r e szcie sp r ó b o w ał a g o zn i szc zy ć , in i c j u j ą c o sk ar ż e n ie g o d e v i ( w

p r a w ie r zym sk im

j e d n o z n a j cię ż szy ch p r ze st ę p st w — u ż y ci e sił y , p r ze m o cy ). G ł ó w n e p u n k t y o sk ar ż e n ia t o: g o szc zą c e g o t am

1 ) p o ż y czy ł o d

Klo d ii zł o t o , ż e b y o t r u ć

p o sł a z A l e k sa n d r ii ; 2 ) u sił o w a ł o t r u ć

Klo d ię

p r zy go t o w a n ą p r ze z sie b ie t r u cizn ą p r zy p o m o cy jej n ie w o ln ik ó w . Cy ce r o p r ze p r o w ad za ar gu m e n t acj ę d o w o d zą c ą a b su r d a l n o ś ci t y ch za r zu t ó w i b r ak u ich d o w o d ó w . Po n i e w a ż j e d n a k o b a w i ą za ł y się z Klo d ią , o n a m iał a b y ć

ś w i a d k ie m , a b ył a zar aze m — zd an ie m

Cy ce r o n a — in icja t o r k ą o sk ar ż e n ia, w i ę c m ó w ca k r eś li d r o gę ż y c i o w ą Ca e l iu sa o r az d aje j e g o ch ar ak t e r y st y k ę , ale t e ż d u ż ą czę ś ć p r ze m ó w ie n ia p o ś w ię ca Kl o d i i, je j sp o so b o w i ż y cia i jej st o su n k o m z Ca e liu se m . Pr ze d e w szy st k im za r zu ca je j , ż e zam iast b r ać p r zyk ł ad ze szla ch e t n y ch t r a d y cj i sw e j r o d zi n y p r ze ję ła w y st ę p n y ch ar ak t e r sw e g o m ł o d sze go b r at a. A Kl o d i u szo w i o p in ia p r zy p isy w a ł a n a j ­ g o r sze w

o p in ii st ar o ż yt n e j n ar u sze n ie m o r a ln o ś ci — k azir o d cze

st o su n k i z sio st r am i. Klo d ia za ś

b ył a szc ze g ó l n i e d o t e go b r at a

p r zy w ią zan a i st ą d czase m a lu zy j n ie , a czę st o w y r aź n ie p r zy p isu j e si ę je j k a zir o d cze st o su n k i z b r at em . N ie m u siał a t o b y ć p r a w d a, j e st t o p o p r o st u n ajb ar d zie j d y sk r e d y t u j ą cy zar zu t , n ie r az — i w Gr e cj i, i w Rzy m ie — f o r m u ł o w a n y w o b e c w r o g ó w p o li t y czn y ch . O t ó ż Klo d ii sp o d o b a ł si ę m ł o d y Ca e l i u s i zaczę ł a g o u w o d zi ć k o r zy st aj ą c, w e d ł u g Cy ce r o n a , ze sw e g o b o ga ct w a , w p r o w a d za j ą c g o w ś w i a t lu k su su i u cie ch . Ca e l i u s m iał o jca b ar d zo p o w a ż n e g o i

o szc zę d n e g o ,

w ię c

zw i ę k sza j ą c e

si ę

ze

st r o n y

Kl o d i i

d ar y 121

i w ł a ś c i w i e w zi ę ci e g o na u t r zym an ie sk u si ł y g o w r e szcie . A ż e Klo d ia m iała d o m o t w ar t y d la w szy st k i c h i sam a b ył a p r zy st ę p n a d la w szy st k i c h , w i ę c t r u d n o

Ca e l i u so w i w y r zu ca ć , ż e

i on

z t y ch

u ł at w i e ń sk o r zyst ał . Klo d ia sw o i m t r yb em ż y cia , sw o b o d ą w y m o w y , zach o w an ie m , st r o jem i o t o cze n ie m o t w ar cie t w o r zył a so b ie za sł u ż o ­ ną

o p in ię

k o b ie t y ł at w e j. Cy ce r o w y k a zu j e t e ż b e zp o d st a w n o ś ć

o sk ar ż e ń w o b e c Ca e liu sa, d aj ą c w y r aź n ie d o zr o zu m ie n i a, ż e Ca e l iu s n ie zar y zy k o w a ł b y p r ze cie ż n am aw ia n ia jej n i e w o ln ik ó w d o p o m o cy w o t r u ciu je j , sk o r o je j n ie w o ln icy t ak b li sk o z n ią w sp ó ł ż y j ą . Cy ce r o ref eru je r ó w n ie ż ca ł y ch y t r y p lan Klo d ii sk o m p r o m it o w a n ia Cae liu sa. N i e w o l n i cy m ie li ze zn a ć , iż m ieli o d e b r a ć t r u cizn ę

o d w y sł a n n ik a

Ca e liu sa w p u b li czn e j ł a ź n i, a t am u k r y ci w i a r y g o d n i ś w i a d k o w i e m ieli t o p o t w ie r d zić , ż e w i d zi e l i m o m e n t d o st a r cze n ia t r u cizn y . Pr zy t ym w y w o d zi e n a zy w a Cy ce r o Klo d ię

m ian e m , kt ó r ym o k r e ś lan o

n aj p o sp o lit sze p r o st yt u t k i, ś w i a d czą ce sw e u sł u gi za je d e n k w ad r an s (V* a sa ) — n a j n i ż szą o p łat ę . M ó w i t eż , ż e Klo d ia, k ie d y i Kat u llu s, i Ca e l iu s o d e szli o d n iej — st ał a się p r z y j a c i ó ł k ą w y n i k a z k o r e sp o n d e n cj i

Cy ce r o n a b ył a j u ż

w szy st k ic h .

Ja k

Klo d ia zam ie szan a

w p r ze r ó ż n e in t r y gi i d ział an ia sw e g o b r at a, a b y ł t o o k r e s n asile n ia się w a lk p o li t y czn y ch aż p o k r w aw e r o zr a ch u n k i. Pr o ce s Ca e l iu sa sk o ń c zy ł się p r o ce sie ( w

p r ze gr an ą o sk a r ż y cie lk i. Po t ym

5 6 r. p .n .e .) b r ak j u ż w zm ia n e k o Klo d ii. Zd an ie m

zar ó w n o je j w sp ó ł cze sn y ch j a k i h ist o r y k ó w t e go o k r e su n ale ż ał o jej się p ie r w sze m ie jsce w ś r ó d p o zb a w io n y ch m o r a ln o ś ci i o b y c za ­ j ó w w sze t e czn y ch k o b ie t r zy m sk ich t e go o k r e su . N i e u le ga j e d n a k w ą t p li w o ś ci , ż e st ał a się n at ch n ie n ie m Kat u ll u sa i za w d zi ę cza m y jej w ie le p ię k n y ch u t w o r ó w t e go p o et y. Po czą t e k ce sar st w a r zy m sk ie go p o za w ie lo m a b ar d zo ist o t n ym i zm ian am i w st r u k t u r ze p o li t y czn e j, o r ga n iza cj i im p e r iu m , p r zy n ió sł t ak ż e w a lk i o n ast ę p st w o t r o n u o b f it u ją ce w sp o r y i in t r ygi r o d zin n e , w

k t ó r y ch

k o b ie t y

o d gr yw ały

n ie m ał ą

r o lę . Tr u d n o

t eż

n ie r az

r o zr ó ż n ić am b icj e p o li t y czn e k o b ie t o d ich ist o t n y ch u czu ć , n a k ­ ł a n i a j ą cy ch j e d o gr y p o li t y czn e j d la d o b r a d zie ci, m ę ż ó w , a czase m i k o ch a n k ó w . Je d n ą z t ak ich p o st a ci b ył a sy n o w a ce sar za Ty b e r iu sza , ż o n a j e g o sy n a D r u zu sa, Klau d ia Li w i l l a , zw a n a w r o d zin ie Li w i ll ą . Tr af ia o n a d o t e go r o zd ział u , a n ie d o n ast ę p n e go , p o n ie w a ż ch y b a w jej w y p a d k u m ił o ś ć d o k o ch an k a b ył a siln ie jsza n iż jej o so b ist e am b icje . 1 2 2

By ł a có r k ą Kla u d i u sza D r u zu sa, sy n a Li w i i — m ał ż o n k i A u g u s­ t a — i A n t o n i i M ł o d sze j, si o st r ze n icy A u g u st a . U r o d ził a się m ię d zy 1 5 a 1 0 r. p .n .e. W ł a ś ciw i e o d w cze sn e go d zie ciń st w a b ył a zap lą t an a w

r y w a li za cj e r o d zin n e i n aj r o zm ai t sze k o m b in a cje d y n ast y czn e .

O j c i e c jej zm ar ł w 9 r. p .n .e . i o n a w r a z z m at ką

i r o d ze ń st w e m

zn a la zł a sch r o n ie n ie w d o m u b ab k i, ce sar zo w e j Li w i i. Ju ż w 1 r. p .n .e. p r ze zn a czo n o j ą

na ż o n ę

n aj st a r sze go w n u k a i sy n a a d o ­

p t o w a n e go A u g u st a Lu c j u sza Ce zar a. Kie d y za ś t en u m ar ł w 4 r. n .e., w y d a n o j ą za D r u zu sa, sy n a p ó ź n i e j sze g o ce sar za Ty b e r iu sza. D o t e go m o m e n t u n ie w ie lk i ch y b a w p ł y w na sw o j e w ł a sn e lo sy m iał a Li w i ll a . Je szc ze zr e szt ą w o k r e sie r e p u b lik i, a na p e w n o u jej sch y ł k u , n ie b ar d zo p y t an o m ł o d e d zi e w c zy n y i n aw e t m ł o d y ch m ę ż czy zn , c zy ch c ą i z k im c h c ą za w r ze ć m ał ż e ń st w o . D e cy d o w a ł y sp r a w y p o ż ą d a n y ch k o l i g a c j i , m ają t k u , in t e r e sy r o d zin y c zy r o d u , a n ajm n ie j sy m p at ie i ch ę ci m ł o d y ch . W y d a j e się je d n a k , ż e p r ze z d ł u ż szy o k r e s m ał ż e ń st w o Li w i l l i z D r u zu se m

b ył o szczę ś l i w e , a p r zy n a jm n ie j

p o p r aw n e .

Li w i ll a

u r o d ził a k i lk o r o d zie ci i b ył a z t e go b ar d zo d u m n a. N a d w o r ze ce sar za p o w st a ł y j e d n a k k o t e r ie sp r zy j a j ą ce j e d n a Ge r m an ik o w i, a d r u ga D r u zu so w i . Ty b e r iu sz m o ż e i w ię ce j u czu ci a o k a zy w a ł D r u zu so w i , k t ó r y b ył j e g o sy n e m r o d zo n y m , p o d cza s g d y Ge r m an ik b r at an k ie m i sy n e m ad o p t o w an y m . Po d e jr ze w an o n aw e t ce sar za, ż e p o zo r n ie p o p ie r ają c Ge r m an ik a st ar ał się Ta c y t

p o d k r e ś la je d n a k , ż e o b aj

m ł o d zi

g o p o c i ch u u su n ą ć . lu d zie ż y li w

id e aln e j

zg o d zi e i r y w ali zacj a o e w e n t u aln e n ast ę p st w o t r o n u p r o w ad zo n a p r ze z zw o l e n n i k ó w k a ż d e g o z n ich o d b y w a ł a się p o za n im i i b ez ich u d ział u . Ge r m an ik b y ł b ar d zi e j p o p u la r n y w ś r ó d lu d u i ze st r o n y m at k i m iał t e ż ś w ie t n ie j sze p o ch o d ze n ie . Sy t u a cj ę

za ś p o gar szał a

am b icj a o b u k o b ie t — ż o n y Ge r m an ik a A g r y p i n y i ż o n y D r u zu sa Li w i l l i . 0 A g r y p i n i e w sp o m in a l iś m y w p o p r ze d n im r o zd ziale , b ył a t o e n e r giczn a i d zie ln a k o b ie t a, i szc zy c i ł a się

p ię cio r gie m d zie ci .

Li w i l l a t e ż ich w p r a w d zie m iał a k i lk o r o — z im ie n ia zn a m y có r k ę Ju l i ę i b r aci b li ź n i ch Ty b e r iu sza i Ge r m an ik u sa, c h ł o p c y u r o d zili się p o 1 9 r. n.e. O b i e k o b ie t y m iał y d u ż e w p ł y w y , o b ie r o zp o r zą d zał y sp o r y m m ają t k ie m , m iał y d u ż e w ł a sn e o t o cze n ie d w o r sk ie z w y zw o l e ń ca m i i n ie w o ln ik a m i. Li w i l l i o d d a w a n o t e ż c ze ś ć b o sk ą w p r o w in cj a ch w sc h o d n i ch im p er iu m . W e d ł u g Ta cy t a Ge r m an ik ci e szy ł się w ię k szą 123

p o p u la r n o ś ci ą w ś r ó d lu d u t ak ż e d la t e go , ż e Ty b e r iu sz o k a zy w a ł m u n ie ch ę ć , a lu d n ie lu b ił t e go ce sar za. A g r y p i n a b ył a t e ż p o p u la r n ie j ­ sza n iż Li w i l l a ze w zg l ę d u n a t o , ż e p ł o d n o ś c i ą Liw illą , ż o n ą

D r u zu sa , g ó r o w a ła .

i dobrą

sła w ą

nad

N i e w y k lu czo n e zr e szt ą , ż e n e g a ­

t y w n a o p in ia o Li w i l l i p o w st ał a p o w y p a d k a ch d a lszy ch , c h o ć R o c z n i k i ! acy t a

p o w st a ł y w n ie w ie le lat p o o p i sy w a n y ch w y d a r ze ­

n ia ch , w i ę c m im o w y r aź n e j n ie ch ę ci au t o r a d o d y n ast ii j u l i j sk o k la u d y jsk ie j , w zak r e sie p r zy t a czan y ch f a k t ó w są r acze j w iar y go d n e . M i m o j e d n a k t y ch m o ż e d o m n ie m an y ch t y lk o n ie ch ę ci, n ast ą p ił o zb l iż e n i e o b u r o d zin p r ze z m ał ż e ń st w o Ju l i i , có r k i D r u zu sa i Li w i l l i z sy n e m

Ge r m an ik a i A g r y p i n y N er o n e m , k t ó r e go zr e szt ą

za czą ł

Ty b e r iu sz b ar d zo p o p ie r ać i p r zy sp ie sza ć j e g o kar ier ę u r zę d n iczą . W szy st k ie t e sp o r y , in t r ygi, m ał ż e ń st w a d y n a st y czn e n ie w y ­ k r aczał y w ł a ś c i w i e p o za n o r m aln e d la d w o r u ce sa r sk ie go w y p a d k i . B y ł y o n e w p e w n e j m ie r ze k o n se k w e n cj ą b r ak u p eł n e j j a sn o ś ci, kt o m a p r a w o d o u b i e ga n ia się w t e d y ce sar za.

O kt aw ian

o p o zy cj ę

A u g u st

p r in ce p sa, j a k o k r e ś la n o

u t r zy m y w ał d a w n e

in st y t u cj e

r e p u b li k ań sk ie i p o zo r y zn a cze n ia se n at u i st r u k t u r r e p u b lik i. N ie zo st a ł y w i ę c u st a lo n e za sa d y d zi e d zicze n i a t r o n u . Po n i e w a ż zaś Li w i a , ż o n a A u g u st a , m iał a d zie ci z p ie r w sze go m ał ż e ń st w a, w i ę c n ast ą p ił a n at u r aln a r y w a li za cj a m ię d zy p asi e r b am i A u g u st a a j e g o p o t o m k am i. N i e b y ł o t e ż j asn e , czy p o t o m k o w ie in n y ch w i e l k ich r o d ó w r e p u b li k a ń sk ich n ie m ają u za sa d n i o n y ch r acji d o u b ie gan ia się o w ł ad zę . W r e szcie ist n ia ł y j e szcze siln e t r a d y cj e r e p u b li k ań sk ie i d ą ż e n ia d o p r zy w r ó ce n ia r e p u b lik i. To w szy st k o t w o r zy ł o w ar u n k i sp r zy ja ją ce w sze l k i e g o r o d zaju in t r y go m , o szcze r st w o m , p o m ó w ie ­ n io m . Ty b e r iu sz za ś d zi e ci ń st w o

b ył

i m ło d o ś ć

w

z

n at u r y

cie n iu

n ie u f n y

i p o d e jr zli w y , j e g o

w i e l k ie g o

O k t a w ia n a A u g u st a

i m at ki o t ak siln e j o so b o w o ś c i i t ak w ie lk ie j am b icj i j a k Li w i a , n ie m o gł o w n im w y t w o r zy ć p o g o d y i u f n o ś ci. To w szy st k o o d b ił o si ę t r a gi czn i e na lo sa ch r o d zin y ce sar sk ie j, k ie d y p o j a w ił się

n a sce n i e p o li t y czn e j am b it n y i b ar d zo zr ę czn y

El iu sz Se j a n , p r e f ek t gw a r d i i p r e t o r iań sk ie j ci e szą cy się o gr o m n ym zau f an ie m Ty b e r iu sza. W e d ł u g au t o r ó w st ar o ż y t n y ch , szc ze g ó l n i e Ta cy t a i Ka sju sza D io n a, Se ja n szy k o w a ł zam ach st an u , ab y sam e m u o b ją ć w ł ad zę . Zd an ie m n ie k t ó r y ch h ist o r y k ó w n am w sp ó ł cze sn y c h , k t ó r zy w ci ą g n ę l i d o b ad ań

in sk r y p cj e zn a le zio n e w Rzy m ie p r zed

k il k u d zi e si ę ci u lat y, Se j a n st ał n a cze le sp isk u m a j ą ce go p r zy w r ó cić 1 2 4

r e p u b lik ę . Ro zst r zy g n i ę ci e t ej k w e st i i j e st w a ż n e d la o ś w ie t le n ia sy lw e t k i Se ja n a , n ie za le ż n ie j e d n a k o d j e g o ce l ó w , m e t o d y p r ze z n ie go za st o so w a n e sp o w o d o w a ł y d r am at Li w i ll i. W e d ł u g Ta cy t a Se j a n p o w zm o cn ie n i u g w a r d i i p r e t o r ian ó w i zy sk a n iu

p o p u la r n o ś ci w ś r ó d

ż o ł n ie r zy , a t ak ż e w ś r ó d

czę ś ci

se n at o r ó w , p o st a n o w ił st o p n io w o u su w a ć c zł o n k ó w r o d zin y Ty b e ­ r iu sza,

p ret end ent ó w

do

tronu

ce sar sk ie go .

Szc ze g ó l n ą

t ak ż e

o so b ist ą n ie ch ę ć ż y w i ł Se j a n p o d o b n o d o D r u zu sa, sy n a Ty b e r iu sza. D l a t e go t e ż m iał zw r ó c i ć u w a g ę

n a Li w i li ę , kt ó r a st ał a się zr e szt ą

b ar d zo p ię k n ą k o b ie t ą . U d a ją c t e d y g o rą cą

m iło ś ć , u w ió d ł ją

d o c u d zo łó st w a , a sk o r o

p ie r w szą

sr o m o t ę o s i ą g n ą ł — w sza k k o b ie t a w y z b y w s z y się

n icze g o

w ię c e j n ie

zd o ła

o d m ó w ić

—

b u d zą c

w

n ie j

m a łż e ń st w a i w sp ó ln y c h r zą d ó w , s k ł o n ił d o za b ó jst w a

w st y d u , n a d zie ję

m ę ż a.

Ty le

Tacy t . N a su w a się m ił o ś cią

c zy

p yt an ie , c zy Li w i l l a d ział a ł a o d t ą d p o w o d o w a n a

p o w o d o w an a

am b icją .

Sa m

Ta c y t

m iał t u

ch y b a

w ą t p l i w o ś c i , b o w d alsze j c zę ś c i cy t o w a n e g o t u u st ę p u { R o c z n i k i IV 3 , t łu m . S. H am m e r ) u m ie szcza zd an ie : A o n a , k t ó r e j w u j e m b y ł A u g u st ,

t e ś c ie m

sie b ie , p r z o d k ó w st a n u , a b y w

T y b e r iu sz, k t ó r a

m ia ła

d z i e c i z D r u zu se m , k a la ła

i p o t o m n y c h p r ze z st o su n e k z g a ch e m

n isk ie g o

za m ia n za z a sz c z y t n e o b e c n ie st a n o w isk o o c z e k iw a ć

h a ń b ią ce g o i n ie p e w n e g o .

W ż y w o c i e ce sar za Kl a u d i u sza , k t ó r y j a k o m ł o d y ch ł o p ie c b ył u w a ż a n y p r ze z m at kę , b ab k ę i cał e o t o cze n ie za d zi e ck o n ie u d an e , d zi w a k a o n ie zb y t lo t n ym u w agę

u m y ś le , Sw e t o n i u sz p r zy t a cza p e w n ą

Li w i l l i . D o w i e d zi a w szy się , ż e w e d ł u g p r ze p o w ie d n i Kl a u ­

d iu sz zo st an ie

k ie d y ś

ce sar ze m , j a w n i e

i

g ło ś n o

n ie sz c z ę sn y i n ik c ze m n y lo s n a r o d u r zy m sk ie g o .

p r ze k lę ła

tak

W k aż d ym r azie

o d t ą d Li w i ll a d ział a na r ze cz Se j a n a , t en o d e sł ał z d o m u sw o j ą ż o n ę A p ik a t ę , m at kę t r o j ga j e g o d zi e ci , a b y u sp o k o i ć Li w i li ę , a za p e w n e t e ż n ie c h c i a ł m ie ć w d o m u ś le d zą ce j j e g o p o st ę p o w a n ie ż o n y. W 2 3 r. n.e. d o ch o d zi d o ś m ie r ci D r u zu sa. N a t e m at p r ze b ie gu zw i ą za n y c h z t ym

w yp ad kó w

b ył o k ilk a w e r sji. M ia ł t u p o m ó c

le k ar z Li w i l l i Eu d e m u s, k t ó r y w p r ze k azie Pli n i u sza St a r sze g o je st o k r e ś lo n y j a k o k o ch a n e k Li w i l l i . N ap ó j za w ie r a j ą cy t r u cizn ę

m iał

o st at e czn ie p o d a ć j e d e n z n ie w o ln ik ó w , zj e d n a n y p r ze z Se ja n a e u n u ch Li g d u s. By ł a t o t r u cizn a d zia ł a j ą ca p o w o li , t ak ż e je j sk u t k i 12 5

u ch o d zi ł y ł a t w o za k il k u d n io w ą

ch o r o b ę , i t ak t e ż b ył o i w t ym

w y p a d k u . Pr a w d a w y szł a n a j a w w o sie m lat p ó ź n ie j p o zd e m a s­ k o w a n iu Se ja n a i j e g o u p ad k u . N a r azie w szy sc y w r az z Ty b e r iu sze m u w ie r zy li w ś m ie r ć n at u r aln ą , a b o le ją cy n ad zgo n e m sy n a Ty b e r iu sz p o w ie r zy ł o p ie ce se n at u sy n ó w Ge r m an ik a, D r u zu sa i N e r o n a, j ak o t y ch , k t ó r zy m o gą w p r zy szł o ś ci o b ją ć d zi e d zict w o ce sar sk ie . Je d e n

p u n k t p r o gr am u Se j a n a i Li w i l l i n ie u d ał się . Se j a n

p o p r o sił Ty b e r iu sza o zg o d ę na m ał ż e ń st w o z o w d o w i a ł ą m ał ż o n k ą D r u zu sa i zg o d y t ej n ie o t r zym ał. W ł a ś n ie w

p r zy t o czo n e j p r ze z

Ta cy t a o d p o w i e d zi Ty b e r iu sza j e st m o w a o t ym , ż e t o m ał ż e ń st w o m o gł o b y j e szcze w zm ó c w r o g o ś ć Li w i ll a n ie za d o w o l i się

p o zy cj ą

m ię d zy A g r y p i n ą

i Li w i ll ą , ż e

ż o n y p r e f ekt a p r e t o r ian ó w , le cz

b ę d zie p o d sy ca ł a j e g o am b icj ę i p o p y ch a ł a d o w y ż szy c h st a n o w isk . O b a w ia

się

w ię c

Ty b e r i u sz za o gn ie n ia

st o su n k ó w

n a d w o r ze

i w se n acie , b o p r ze cie ż Se j a n n ale ż y d o st an u e k w it ó w , a n ie se n at o r ó w . Czy Ty b e r iu sz t ak n ap r aw d ę u w aż ał , c zy sam p o p r o st u u zn ał t o r m ał ż e ń st w o za n ie st o so w n e , t r u d n o r o zst r zy gn ą ć . w y d a j e się

N ie

j e d n a k , b y b ył t o o st at e czn y d o w ó d , ż e m o t yw e m

d zia ł an ia Li w i l l i b ył a am b icja . N ad al j e d n a k d ział ał a na k o r zy ś ć zn i e c h ę c i ć

Ty b e r i u sza

do

k o l e j n y ch

Se ja n a . Tr ze b a t er az b ył o p o t e n cj a l n y ch

n a st ę p có w

ce sar za — N e r o n a i D r u zu sa, sy n ó w Ger m an ik a. Li w i ll a w y k o r zy st ał a t o , ż e o d sw o j e j có r k i, a ż o n y D r u zu sa ł a t w o się o czy m

Neron

r o zp r aw ia w

za ci szu

d o m o w ym

d o w ia d y w a ł a , i j a k i e są

jego

p o glą d y . A ż e b ył t o m ł o d zie n ie c im p u lsy w n y , w i ę c n ie r az w y m y k a ł y m u się n ie o st r o ż n e zd a n ia. Se ja n u zy sk a ł m o ż l i w o ś ć o t o cze n ia A g r y p i n y i N e r o n a za u f a ­ n ym i w o j sk a m i i w r e szci e ce sar z w y st ą p ił p r ze ciw k o n im z o sk a r ­ ż en ie m . W y g lą d a ł o w i ę c n a t o , ż e u su w a j ą c k o le jn e za gr o ż e n ia Se ja n , a z n im Li w i l l a o si ą g n ą sw ó j ce l, k ie d y w 31 r. n .e., j a k t o ju ż

w sp o m in ał am

p r zy o m a w ia n iu

sy lw e t k i A n t o n i i, o st r ze ż o n y

Ty b e r iu sz zd o ł a ł zd u si ć sp ise k Se ja n a . I w t e d y d zię k i ze zn an io m A p ik a t y i o si ą gn i ę t y ch n a t o r t u r ach ze zn an io m Eu d e m u sa i Li g d u sa w y szł a na j a w

p r a w d a o r o li Li w i l l i .

B y ł t o o gr o m n y c i o s d la

Ty b e r iu sza, k t ó r y zw ą t p ił t ak ż e , c zy sy n o w i e Li w i l l i b yli r ze czy w iś ci e jego

w n u k a m i, c zy

d zie ć m i

Se ja n a .

Kie d y w i ę c za p a d ł w y r o k

sk a zu j ą cy , n ig d y in acze j n ie p o zw o l i ł ich p r ze w o zić z m ie jsca na m ie jsce j a k za k u t y ch w 1 2 6

k aj d an y , w zak r yt e j le k t yce i p o d st r aż ą

ż o ł n ie r zy . Li w i ll a , j a k p o d ają w szy st k ie p r ze k azy , u m ar ł a ś m ie r cią g ł o d o w ą . Czy zo st ał a w t en sp o só b zg ł a d zo n a p r ze z st r aż e, c zy — j a k p o d aje w

j e d n e j z w e r sji

Ka sj u sz D i o —

A n t o n i ę , kt ó r ej Ty b e r iu sz z sy m p at ii

do

n iej

za g ł o d zo n a p r ze z o d d a ł có r k ę , c zy

w r e szci e p o p e ł n ił a w t en sp o só b sam o b ó jst w o , t r u d n o st w ie r d zić . N a j w i a r y g o d n i e j sza w y d a j e się w e r sja p ie r w sza. Pa n o w a n ie N e r o n a w e w szy st k i c h

p r ze k azach st ar o ż y t n y ch

j a w i się j a k o j e d n o p asm o st r a szn y ch zb r o d n i. By ł a j e d n a k n a t ym d w o r ze k o b ie t a, k o ch a n k a N e r o n a, kt ó r a p r ze szł a d o t r a d y cj i j ak o w zó r d o b r o ci i c zy st o ś ci : w i e l k a m ił o ś ć

m ł o d zie ń cza N e r o n a —

w y zw o l e ń i c a Klau d ia Ak t e . A k t e p r zy b y ł a d o d o m u ce sa r sk ie go j a k o n ie w o ln ica p o c h o ­ d zą ca z A zj i. By ł a k o b ie t ą

o w ie lk ie j u r o d zie i w d zię k u , m ł o d y

N er o n za k o c h a ł się w n iej p r a w d ziw ie , t ym b ar d zie j, ż e sw e j ż o n y O k t a w ii n ie d ar zy ł ch y b a n i g d y u czu cie m i m iał je j, j a k się w y d a je , w m o m e n cie p o ja w ie n ia się

A k t e zu p e ł n ie d o sy ć . W p ie r w szy ch

lat ach t e go zw i ą zk u

b y ł ca ł k o w i c i e p o d w p ł y w e m

Neron

sw e j

k o ch an k i. D w aj j e g o p r zyjacie le , M ar e k O t h o n z r o d zin y se n at o r sk ie j, p ó ź n i e j szy ce sar z i Kl a u d i u sz Se n e cj o n , sy n w y zw o l e ń ca c e sa r s­ k ie go , w t aj e m n icze n i p r ze z N e r o n a, u ł a t w iali m u sp o t k an ia z A k t e . U r zą d za n o w y st a w n e p r zy ję cia, o r g a n i zo w a n o sch a d zk i, a st ar si p r zy ja cie le ce sar za, j e g o w y c h o w a w c y t a c y j a k Se n e k a i Bu r r u s n ie t y lk o p at r zyli n a t o p o b ł a ż li w ie , ale n aw e t sp r zy jali i p o m a ga li . Za p e w n e ch cie li st w o r zy ć

p r ze ciw w a g ę

i ap o d y k t y czn e j m at k i N e r o n a A g r y p i n y

d la w p ł y w ó w

am b it n e j

M ł o d sze j, ale t ak ż e ze

w zg l ę d u n a zal e t y A k t e u w a ż a li t en zw i ą ze k za p o ż ą d an y . N e r o n b y ł w y r a ź n ie zn u d zo n y O k t a w ią , a n a d w o r ze ce sar sk im n ie b r ak ł o k o b ie t c h c i w y c h

i am b it n y ch , kt ó r e n a p e w n o

ch ę t n ie

m ł o d ym ce sar ze m za o p ie k o w a ł y a m o gł y w y w r ze ć

b y się

n a n ie go j a k

n a j go r szy w p ł y w . A g r y p i n a p o czą t k o w o n ic o t ym r o m an sie n ie w ie d zia ł a . Sk o r o t y lk o d o szł a d o n iej w i e ś ć o t ym , zaczę ł a o b r zu ca ć sy n a w y r zu t am i, a A k t e j a k n a j go r szy m i o b e lgam i. Ef e k t b ył w r ę cz p r ze ciw n y o d zam ie r zo n e go , N er o n w y zw o l ił się z d o t y ch c za so w e g o p o sł u sze ń st w a w o b e c m at ki i p o p r o sił o p o m o c Se n e k ę , zn a n e go f ilo zo f a , a sw e g o w y c h o w a w c ę . Za u f a n y Se n e k i A n n e u sz Se r e n u s, a b y w p r o w a d zić w b łą d A g r y p in ę za czą ł w y st ę p o w a ć j ak o sza l e ń czo za k o ch a n y w

A k t e , p o d ar k i, kt ó r e ce sar z p r ze zn a cza ł d la sw e j 12 7

k o ch a n k i, w r ę cza ł Se r e n u s o d sie b ie . A g r y p i n y n ie zw i o d ł o t o na d łu go

i

n aj p ie r w

ł a go d n o ś cią ,

a

p o t em

in t r y gam i

i gr o ź b am i

u sił o w a ł a o d ci ą g n ą ć N e r o n a o d A k t e . N e r o n b y ł j e d n a k t ak za k o ­ c h a n y , ż e b ył g o t ó w p o ś lu b i ć A k t e — sk a n d a l n ie b y w ał y , m ał ż e ń ­ st w o

czł o n k a zn a k o m it e go

rodu

ar y st o k r a t y czn e go , a d o

t e go

ce sar za z w y zw o l e n icą . Ja k p o d a ją Sw e t o n i u sz i D io , N e r o n d la u m o ż liw ie n ia t e go m ał ż e ń st w a n am ó w ił d w ó ch b y ł y ch k o n su l ó w , ab y p r zy się gli, ż e A k t e p o ch o d zi z k r ó le w sk ie g o r o d u A t t a l id ó w , d a w n y ch w ł a d c ó w Pe r gam o n u . D o m ał ż e ń st w a j e d n a k n ie d o szł o . W e d ł u g p isar zy st ar o ż y t n y ch A g r y p i n a d la u t r zym an ia w ł a d zy n ad N e r o n e m u si ł o ­ w ał a n aw e t d o p r o w a d zi ć d o k a zi r o d cze g o z n im st o su n k u , a b y g o o d su n ą ć o d n ast ę p n e j k o ch a n k i, Po p p e i Sa b i n y . I w t e d y Se n e k a za n ie p o k o j o n y d zi ał an ie m A g r y p i n y n a m ó w ił A k t e , a b y o st r ze gł a N e r o n a, ż e w i a d o m o ś ć

o

k azir o d zt w ie

r o zp o w sze ch n i a

si ę

na

sk u t e k p r ze ch w ał e k j e g o m at ki, ż e gr o zi m u n ie b e zp ie cze ń st w o , p o n ie w a ż ż o ł n ie r ze n ie zn i o są t ak w y st ę p n e g o ce sar za. Tr ze b a t u p r zy p o m n ie ć , ż e t o le r a n cy j n a w gr u n cie r ze czy sp o ł e czn o ś ć , p r ze d e w szy st k im gr e ck a , ale t ak ż e i r zym sk a, w ś r ó d n ie li czn y ch t ab u — r ze czy ab so l u t n i e za k a za n y ch

—

st aw iał a

n a p ie r w szy m

b o d aj

m ie j scu k azir o d zt w o . A k t e , szcze r ze p r zy w ią zan a d o N er o n a, sp e ł n ił a proś bę

Se n e k i, c h o ć d ział ał a j u ż w t e d y n a r ze cz k o b ie t y, kt ó r a j ą

w u c zu ci a c h N e r o n a zast ą p ił a. A g r y p in a n ie zd o ł a ł a u su n ą ć Ak t e , o sią gn ę ł a t o w ł a ś n ie n ast ę p n a k o ch an k a, a p o t e m ż o n a N e r o n a Po p p e a Sa b i n a , o kt ó r ej p iszę d alej. A k t e d o szł a

do

zn a c zn e g o

m ają t k u , m iał a za p e w n e sp o r o

p o sia d ł o ś ci w It alii i n a Sa r d y n ii , o czy m ś w i a d czą zn a le zio n e t am in sk r y p cj e (p r ze w o d y w o d n e , c e g ł y i am f o r a z je j im ie n ie m ), m iał a t e ż m ają t e k zie m sk i n a t e r e n ie Egip t u , a t ak ż e l i czn y ch n i e w o ln ik ó w i w y zw o l e ń c ó w . W ł a ś n ie n ie k t ó r e in sk r y p cj e je j w y zw o l e ń c ó w są in t e r p r e t o w an e j a k o n a p isy w y zn a w c ó w ch r ze ś cij a ń st w a i st ą d t e ż w y su w a n e są

h ip o t e zy, ż e A k t e b ył a ch r ze ś cij a n k ą . A k t e p r ze ż ył a

N e r o n a i p o zo st a ł a m u w ie r n a. To o n a w ł a ś n ie p o m agał a p o ch o w a ć N e r o n a o p u szc zo n e g o p r ze z w szy st k i c h , p o j e g o w ł a ś c i w i e sa m o ­ b ó jcze j ś m ie r ci. Je j n agr o b e k o d n a le zi o n y zo st ał w Ve lit r ae . M u siał a b y ć A k t e o so b o w o ś c i ą

n ie zw y k ł ą , j e ś l i o n ie j, w y zw o l e n i cy , t ak a

za ch o w a ł a si ę p am ię ć i j e ś li n ie zd o ł a ł a d o p r o w a d zi ć d o jej ś m ie r ci n ie n a w iś ć A g r y p i n y an i n ie n a w iś ć Po p p e i Sa b i n y . 1 2 8

Po p p e a Sa b i n a , n ast ę p czy n i A k t e w

u czu ci a ch

N e r o n a, n ie

zy sk a ł a so b ie u p o t o m n o ś ci t ak d o b r ej o p in ii j a k je j p o p r ze d n iczk a, ch o ć z

9

b ył a w o l n o r.,

u r o d zo n ą

Po p p e u sza

sk r o m n e g o

w ład có w

rod u ,

Sa b i n u sa

kt ó ry

Rzy m ia n k ą . —

w ed łu g

d o sze d ł

do

By ł a w n u c zk ą Ta cy t a

k o n su lat u

—

d zię k i

k o n su la czł o w ie k a p r zy jaź n i

i p r ze z d w a d zie ś cia czt e r y lat a b y ł n am ie st n ik ie m n a j ­

w i ę k szy c h p r o w in cj i , n i e ż e b y p o s i a d a ł w y j ą t k o w y t a l e n t , l e c z ż e st a ł n a p o zio m ie za d a ń

To

zd a n ie Ta cy t a

i n ie p r ze k r a cza ł g o .

n ajle p ie j

ch y b a ch ar ak t e r y zu je at m o sf er ę

p a n u j ą cą w n aj b liż szy m o t o cze n iu ce sar za — n ie b ył o b e zp ie czn ie o k a zy w a ć n ad m ie r n e zd o ln o ś ci. Je g o có r k a i m at ka n asze j b o h at e r k i, t ak ż e w e d ł u g Ta cy t a, b ył a n ajp ię k n ie jszą k o b ie t ą sw e g o cza su i u r o d ę o d zie d ziczy ł a p o n iej có r k a, w zię ł a t e ż jej im ię r o d o w e , im ię sw e g o d ziad k a, n ie ch cia ł a b o w ie m n o sić im ien ia o jca. B y ł n im Ty t u s O lliu sz, k t ó r y za m ie sza n y w

sp ise k Se j a n a zg i n ą ł st r aco n y . M o ż liw e , ż e

u r o d ził a się j u ż p o ś m ie r ci o jca w 31 r., n ie w y k lu czo n e zr eszt ą , ż e o jej im ie n iu

za d e cy d o w a ł a

p r ze zo r n a

Po p p e a Sa b i n a p o s i a d a ł a

m at ka.

w szy st k o

Dale j , w e d ł u g Ta cy t a ,

o p r ó c z u c z c iw e j d u szy .

By ł a

p ię k n a, m iała w ie lk i m ają t ek, j e j m o w a b y ł a u j m u j ą c a , a d o w c i p n i e o d r ze c zy . Sk r o m n o ś ć m ia ła n a p o k a z, a r o zw ią zł o ś ć n a u ż y t e k .

W y szł a za m ą ż za czł o n k a st an u r y ce r sk ie go Ru f r iu sza Kr y sp i n a , c o zd aj e się w sk a zy w a ć , ż e i r ó d jej o j ca n ie n ale ż ał d o n o b i ł i t a s , ar y st o k r acji se n at o r sk ie j . W e d ł u g Ta cy t a r ó w n ie ż p r zed t ym m ał ­ ż e ń st w e m n i e o s z c z ę d z a ł a s w e g o d o b r e g o i m i e n i a i n i e o d r ó ż n i a ł a (R o c zn ik i

X I I I 4 5 ) , a p r zy t ym n ie p o w o ­

m a łż o n k ó w

o d g a ch ó w

d o w a ł a się

u czu cie m , an i n ie zj e d n y w a ł y jej cu d ze u czu ci a . Po

p r o st u d b ał a w y ł ą czn i e o sw o j ą k o r zy ś ć . Był a zr e szt ą b ar d zo w t e d y m ł o d a. Ru f r iu sz b ył p r ef ekt em p r e t o r ian ó w w 4 7 r. n.e. i zap e w n e w t e d y Po p p e a b ył a j u ż j e g o ż o n ą . Ko n ie c j e g o k ar ie r y n ast ą p ił w 51 r. n .e., w i ę c w t e d y b y Po p p e a za n ie go n ie w y szł a . W m ał ż e ń st w ie u r o d ził a sy n a , k t ó r e go N e r o n j e szcze j a k o m ł o d e go ch ł o p ca k azał sw o im n ie w o ln ik o m u t o p ić p o d cza s ł o w ie n ia ryb. W j a k i sp o só b Po p p e a st ał a się k o ch a n k ą

N e r o n a, d o k ł a d n ie

n ie w ie m y , in acze j p r ze d st aw ia t o Sw e t o n i u sz w ż y w o c i e N e r o n a, in acze j Ta cy t . W e d ł u g Sw e t o n i u sza t o N er o n zab r ał Po p p e ę z d o m u je j m ę ż a, a O t h o j a k o j e g o p r zy jacie l i za u szn i k , na p r o ś b ę N e r o n a, w zi ą ł j ą

d o si e b ie j a k o sw o j ą

ż onę

u czt ę ś l u b n ą . Ta k i p r ze b ie g w y d a r ze ń

9

—

K o b ie ty a n t y k u

i n aw e t u r zą d ził p o zo r o w an ą p r ze d st aw ia t e ż D io Ka sj u sz 129

i Ta c y t

w

D zie ja ch .

B li ż szą

p r aw d y w yd aje

się

j e d n a k w e r sja

p o d an a p r ze z Ta cy t a { R o c z n i k i X I I I 4 5 - 4 7 ) . O t ó ż Po p p e a w e szł a w b li ż sze zw i ą zk i z Ot h o n e m zn ę co n a j e g o m ł o d o ś cią i b o ga ct w e m , a m o ż e t ak ż e

d lat e go , ż e

u ch o d ził za

n a j b l iż sze g o

p r zy jacie la

N e r o n a. D o sy ć szy b k o t e ż t en zw i ą ze k d o p r o w a d zi ł d o m ał ż e ń st w a. D a lsze o p o w ia d a n ie Ta cy t a r zu ca n ie zb y t k o r zyst n e ś w ia t ł o i na O t h o n a, i na Po p p e ę . O t ó ż O t h o b ar d zo czę st o u czt u j ą cy z ce sar ze m o gr o m n ie w y c h w a l a ł w o b e c n ie go sw o j ą ż o n ę . Po d k r e ś lał je j u r o d ę i w y t w o r n o ś ć , o p u szcza j ą c d o m ce sar za d a w a ł czę st o w y r az r ad o ś ci, ż e id zie d o sw e g o szc zę ś c i a , u p r a gn i o n e go p r ze z w ie lu , a kt ó r e t ylk o je m u je st d an e. Ta cy t d o p u szcza n aw e t m yś l, ż e O t h o r o b ił t o ce lo w o , u w aż a ją c, ż e je ś li Po p p e a zo st an ie k o ch a n k ą N e r o n a, b ę d ą c n ad al j e g o ż o n ą , t o o gr o m n ie t o w zm o cn i j e g o w p ł y w y . Je ż e l i n ap r aw d ę t ak ie b ył y ce le O t h o n a, c h o ć w y d a j e się t o j e d n a k w ą t p li w e (k ie d y sam o b ją ł w ł a d zę

j a k o ce sar z, k azał u ch w a ł ą

se n at u p r zy w r ó cić

o b alo n e p o są gi Po p p e i ), t o n ie w zi ą ł w r ach u b ę

am b icj i Po p p e i.

Po p p e a za p r o szo n a n a d w ó r ce sar za zr o b ił a w szy st k o , ab y u zy sk a ć j e g o w zg l ę d y p o w o d o w a n a ja k o b y w ie lk ą d o ce sar za m ił o ś cią , u ję t a j e g o u r o d ą . N i g d y j e d n a k n ie ch ciał a zo st ać u N e r o n a d ł u ż ej n iż je d n ą lu b d w ie n o ce , t ł u m a czą c, ż e m a m ę ż a, k t ó r e go n ie m o ż e się w y r ze c. Ot h o —

t w ie r d ził a —

p r o w ad zi

n a d zw y cza j n y t r yb ż y cia , j e st

czł o w ie k ie m w ie lk ie j o g ł a d y i k u lt u r y. Ce sa r z n at o m iast w sp ó ł ż y j ą cy z n ie w o ln icą p r ze ją ł z t e go zw i ą zk u w szy st k o , co n isk ie i p o d ł e. Sk u t k i t y ch za b i e g ó w Po p p e i n ie d ał y n a sie b ie cze k a ć . O t h o zo st ał

o d su n ię t y

od

ce sar za, st r a cił

p o t em

d o st ę p

do

dw oru,

a w r e szcie zo st ał w y sł a n y j a k o n am ie st n ik d o p r o w in cj i Lu zy t a n ii. Po p p e a zj aw ił a się d o p ie r o 21

w ż y ciu N er o n a w 5 8 r. n .e., m iał o n w t e d y

lat i za p e w n e p o d jej c zę ś c i o w o w p ł y w e m

n ast ą p ił

r ze czy w ist y zw r o t w j e g o ż y c i u i t o zw r o t na go r sze . Pr ze z p e w ie n cza s Po p p e a p o zo st a w ał a n a d w o r ze j ak o k o ch an k a N e r o n a. Bar d zo ł at w o

o d su n ę ł a A k t e , kt ó r a zap e w n e

n ie p o d ję ł a w ca le w a lk i,

zgo d n ie ze sw o im ch ar ak t e r e m ; m o ż e t o u r at o w ał o je j ż y cie . Tr u d n ie jszą sp r a w ę p r ze d st aw ia ł o u su n ię cie ż o n y N e r o n a O k t a w ii, kt ó r a sam a b ył a ł a g o d n e g o ch ar akt e r u i p o zb a w io n a am b icj i p o li t y czn y ch , ale b ył a b ar d zo ł u b ian a p r ze z lu d r zym sk i. A i A g r y p in a n ie b ył a za ch w y co n a n o w ą

p r zy ja ció ł k ą

sy n a. Po p p e a n ie m iał a

j e d n a k ł a go d n e g o u sp o so b ie n ia A k t e i p ar ła d o m ał ż e ń st w a z N e ­ r o n em . 1 3 0

U w aż ał a,

n ie

b ez r acji,

że

d o p ó ki

ż yj e

A g r y p in a ,

n ie

d o p u ś ci d o r o zw o d u

N e r o n a z O k t a w ią . D la t e go d o k u cza ł a m u

b e z p r ze r w y, ż e za c h o w u j e się j a k ch ł o p ie c, a n ie j a k m ę ż czy zn a i w ł a d ca , u le ga j ą c w o l i A g r y p in y . M i ał a m u za zł e, ż e o d w le k a m ał ż e ń st w o ją

z n ią ,

bo

p r ze st ał a

mu

się

p o d o b a ć , alb o

u w aż a

za zb y t n isk i e g o r o d u . Ju d zi ł a , ż e A g r y p i n a n ie ch ce sy n o w e j

p r zy w ią zan e j szcze r ze d o N e r o n a i d la t e go j e st p r ze ciw k o n iej. Ż ą d a ł a w k o ń cu , a b y j ą o d e sł an o d o O t h o n a, t o z d ale k a b ę d zie si ę

d o w ia d y w a ł a j a k zn i e w a ż a j ą

ce sar za, zam iast p at r ze ć

na t o

z b lisk a. Po n i e w a ż za ś A g r y p in a w o t o cze n iu n aj b liż szy m

N e r o n a n ie

ci e szy ł a się m ir em , n ikt n ie p r ze ciw d zia ł a ł k n o w an io m Po p p e i, nie sp o d zi e w a n o się

zr eszt ą , ż e p o su n ie się

aż

d o zb r o d n i.

N er o n

d o p r o w a d zi ł d o ś m ie r ci A g r y p i n y , a p o t ej zb r o d n i za czę ł a się czar n a se r ia zb r o d n i N e r o n a, w k t ó r y ch n ie k t ó r zy d o p a t r y w ali się i d o p at r u ją

n ad al w p ł y w u

Po p p e i. Szc ze g ó l n i e p o d k r e ś lan o jej

d ział an ie p r ze ciw k o O k t a w ii. U su n ą w szy A g r y p in ę , N er o n ze r w ał z O k t a w i ą p o d p o zo r e m je j b e zp ł o d n o ś ci. Po p p e a, kt ó rej t e go b ył o m ał o , sk ł o n ił a

je d n e go

ze

sł u ż ą c y c h

O k t a w ii,

ab y j ą

o sk ar ż y ł

o st o su n e k m ił o sn y z n ie w o ln ik ie m , f le t n ist ą , n ie jak im Eu ce r u se m , p o ch o d zą cy m z A le k sa n d r ii . Sł u ż b a O k t a w ii zm u szo n a d o ze zn ań za ch o w a ł a w w i ę k szo ś c i w y j ą t k o w ą

lo j a ln o ś ć

w o b e c sw e j p an i.

M im o ż e n ie w o ln ice b ył y p o d d an e t o r t u r o m , j a k zw y k le t o r o b io n o w st o su n k u d o n ie w o ln ik ó w , t y l k o n iek t ó r e się zał am ał y. W ię k szo ś ć t w ar d o b r o n ił a n ie w in n o ś ci O k t a w ii, kt ó r a zr e szt ą

p o w sze ch n i e

ci e szy ł a się o p in ią n ie zw y k l e u czciw e j i cn o t liw e j . M i m o t o o d d a lo n o O k t a w ię n aj p ie r w d a j ą c jej si e d zib ę w Rzy ­ m ie, a p o t em w y g n a n o j ą d o Kam p an ii d o d a j ą c jej st r aż w o j sk o w ą . W ia d o m o ś ć o t ym w zb u r zy ł a r zym sk i p le b s. Ry ch ł o j e d n a k r o ze szł y się w i e ś ci , ż e N er o n p o ż ał o w ał sw e g o p o st ę p k u i p r zy w r ó cił O k t a w ię d o p r aw ż o n y . Ro zr a d o w a n y t łu m r u szy ł na Ka p it o l, a b y zł o ż y ć o f i ar y i p o d zi ę k o w a ć b o go m . O b a la n o p o są gi Po p p e i, o b n o szo n o w ize r u n k i O k t a w ii, u st a w ia n o j e n a f o r u m w ś r ó d k w i a t ó w , w zn o ­ szo n o

o k r zy k i

na c ze ś ć

ce sar za.

W ie ś ci

o k a za ł y

się

f a ł szy w e .

Ż o ł n ie r ze ch ł o st ą , d o b y t y m i m ie czam i r o zp ę d zili t ł u m . Po d n ie sio n o p o są g i Po p p e i, p r zy w r ó co n o je j w szy st k ie za szczy t y . I w t e d y p r zy sze d ł c za s Po p p e i. Bł a ga ł a N e r o n a, ż e b y d ział ał zd e cy d o w a n i e . Ju ż

n ie szł o t y lk o o jej m ał ż e ń st w o , ale o b e z­

p ie cze ń st w o jej ż y cia , o t o , ż e n ie w o ln icy i k li e n ci O k t a w ii c h w y c i l i 131

b r o ń p r ze ciw k o n iej. Za b r a k ł o t y lk o p r zy w ó d cy , ż e b y za g r o zi ć t ak ż e ce sa r zo w i. A je ż e li O k t a w ia zd e cy d u j e się w y r u szy ć d o Rzy m u , t o b ę d zie p r a w d ziw e p o w st an ie . Ty m cza se m o n a, Po p p e a, o cze k u j e d zi e ck a , p o t o m k a ce sar za. To p r ze m ó w ie n ie Po p p e i p r ze r aził o N e r o n a, ale i w zb u r zy ł o . Po n ie w aż je d n ak zar zu t w o b e c O k t a w ii o m ił o st k i z n ie w o ln ik ie m n ie w zb u d zi ł w i ar y, szc ze g ó l n i e ż e jej n ie w o ln ice n ie d ał y się sk ł o n i ć d o ze zn ań na n ie k o r zy ś ć O k t a w ii, p o st a n o w io n o szu k a ć in n e go k a n d y ­ d at a. W m o r d e r st w ie A g r y p i n y b ar d zo a k t y w n ie p o m ó gł N e r o n o w i p r ef ekt f lo t y w M ise n u m — A n ice t u s. N e r o n za p e w n e t r o ch ę się g o o b aw iał j ak o ś w i a d k a zb r o d n i. W e zw a ł g o w i ę c N e r o n i n am ó w ił d o ze zn an ia , ż e b ył k o ch a n k ie m O k t a w ii, o b ie cu j ą c m u za t o n agr o d y i p o sia d ł o ś ć , a w zj e d n a ł d o

t e go

r azie o d m o w y g r o ż ą c ś m ie r cią . Be z t r u d n o ś ci A n ice t u sa ,

kt ó ry w o b e c

gr o n a

d w o r za n

n ib y

w in n ym ce lu za p r o szo n y ch ze zn ał w szy st k o , co m u k azan o , n aw e t d o d a ją c j e szcze

w ł a sn e

zm yś le n ia.

Sk o ń c zy ł

na

w y gn an iu

na

Sa r d y n ii w d o b r y ch w a r u n k a ch i u m ar ł n at u r aln ą ś m ie r cią . Po p p e a w r e szci e o si ą gn ę ł a sw ó j cel. N e r o n o g ł o si ł , ż e O k t a w ia u w io d ł a p r e f ekt a f l o t y , a b y u zy sk a ć j e g o p o m o c w zam ach u st an u . D o d ał j e szcze , ż e j e st t ak r o zp u st n a, ż e zd o b y ł a się

n a sp ę d ze n ie

p ł o d u . By ł o t o w p r a w d zie sp r ze czn e z j e g o n ie d ł u go p r zed t em sf o r m u ł o w an y m w o b e c O k t a w ii zar zu t e m b e zp ł o d n o ś ci , j e d n a k o t ak ie szc ze g ó ł y j u ż się

N e r o n n ie t r o szczy ł . Ka zał j ą

u w ię zić na

w y sp i e Pan d at e r ii, a p o k ilk u d n iach zam o r d o w ać . Ja k w i e l k i b ył w t ym

u d ział Po p p e i, ś w i a d c zy f ak t w y j ą t k o w e g o o k r u cie ń st w a

za b ó j có w — w e d ł u g Ta cy t a — u cię t ą g ł o w ę O k t a w ii p r zy n ie ś li d o Rzy m u , ab y Po p p e a m o gł a j ą zo b a czy ć . W e d ł u g Sw e t o n i u sza za ś l u b i n y N e r o n a z Po p p e ą d w a n a ś ci e d n i p o r o zw o d zi e j e g o z O k t a w ią . W

o d b y ł y się

6 3 r. Po p p e a

u r o d ził a có r e czk ę i na w n i o se k N e r o n a o t r zym ał a t yt u ł A u g u st y . N ie d ł u go j e d n a k ci e szy ł a si ę sw o im zw y cię st w e m , c h o ć N e r o n szcze r ze ją

k o ch a ł i c h o ć m iał a n a n ie go d u ż y w p ł y w . N a sw y m d w o r ze

go ś cił a

Po p p e a

p r ze d st aw icie li w ie lu

Fl a w i u sz p isał o je j ż y c zl i w o ś c i

r e ligii w sch o d n i c h . Jó ze f

d la Ż y d ó w . To

w ł a ś n ie j e d e n

z ak t o r ó w z b li sk ie go o t o cze n ia Fl a w i u sza w p r o w a d ził g o w 6 4 r. d o Po p p e i. Jó ze f Fl a w i u sz p r zy je ch a ł w t e d y d o Rzy m u w y sł a n y w sp r a w ie k il k u k a p ł a n ó w , k t ó r y ch z b ł a h e go w e d ł u g Fl a w i u sza p o w o d u w y sł a ł p r o k u r at o r Ju d e i d o 13 2

Rzy m u

p r zed są d ce sar za.

Po p r o sił Po p p e ę o u w o ln ie n ie o w y ch k ap ł a n ó w , u zy sk a ł t o i j e szcze zo st a ł p r ze z Po p p e ę „ szc zo d r ze " o b d a r o w a n y ( A u t o b i o g r a f i a 3 ). W D a w n y c h d z i e j a c h I z r a e l a ( XX, 8 ) p o d aje Fl a w i u sz j e szcze je d e n d o w ó d p r zy ch y ln o ś ci Po p p e i. Pr o k u r at o r Ju d e i p o st a n o w ił zb u r zy ć

m u r , k t ó r y Ż y d zi p o st a w il i k o ł o ś w ią t y n i, ab y za p o b i e c

p r zy glą d an iu się o b r zę d o m p r ze z gap ió w . W t e d y p o p r o sili o ze zw o le ­ n ie na w y sł a n ie d e le gacj i d o Rzy m u i o d d an ie sp r a w y w r ę ce cesar za. N e r o n n ie t y lk o w y b a c zy ł t o , ż e ó w m u r w zn ie ś li , ale p o zw o li ł na p o zo st a w ie n ie go , c h c ą c d o g o d z i ć s w o j e j ż o n i e P o p p e i , k t ó r a , j a k o ż e b y ła

b o g o b o jn ą ,

w st a w iła się

za Ż y d a m i.

Po p p e a m iała t e ż na

sw y m d w o r ze Ch a l d e j c zy k ó w i cał e g r o n o a st r o lo gó w , j e d e n z n ich Pt o le m e u sz z A l e k sa n d r ii b y ł p o t em ast r o lo gie m ce sar za O t h o n a. Ż ad e n zap e w n e n ie p r ze p o w ie d zia ł jej gr o ż ą ce g o n ie b e zp ie cze ń st w a. W 6 5 r. b ę d ą c p o w t ó r n ie w c i ą ż y w d a ł a si ę w sp ó r z N er o n e m , k t ó r y w r ó cił za p e w n e p ó ź n o ze sw o i c h

u lu b i o n y ch ig r zy sk . Te n

w g n i e w i e k o p n ą ł ją n o gą , c o sk o ń c zy ł o się ś m ie r cią Po p p e i. N er o n b o lał n ad t ą ś m ie r cią , w b r e w o b y czaj o m k azał zw ł o k i za b a l sa m o w a ć i zł o ż y ć j e w g r o b o w cu Ju l i u szó w . Po gr ze b Po p p e i b y ł p u b li czn y i N e r o n z m ó w n icy s ł a w i i j e j p i ę k n o ś ć i t o ż e b y ł a m a t k ą b o s k i e g o d zie cię cia .

Re a k cj a sp o ł e cze ń st w a b ył a in n a. W e d ł u g Ta cy t a je j ś m ie r cią p u b li czn i e się sm u co n o , a n ap r a w d ę r ad o w an o się p r zy p o m in ają c so b ie je j b e zw st y d i o k r u cie ń st w o .

ROZDZIAŁ V Kobiety w działalnoś ci politycznej Ś wiat grecki

Z p r ze d st a w io n e go w r o zd zia le I zar y su sy t u a cj i k o b ie t w ś w i e cie an t y czn y m , a t ak ż e z ch ar ak t e r y st y k i n ie k t ó r y ch p o st aci k o b i e ­ c y c h w r o zd zia le II i III, w y n i k a w y r aź n ie , ż e k o b ie t y a n t y czn e n ie m iał y na o g ó ł m o ż li w o ś ci b r an ia c zy n n e g o u d ział u w d zi a ł a l n o ś ci p o li t y czn e j.

Z

p u n kt u

w i d ze n i a

p r aw a

p u b li czn e g o

n ie

m o gł y

u cze st n i czy ć w ż y ciu p o li t y czn y m . N ie m iał y p r aw w y b o r czy ch an i b ie r n ych , an i c zy n n y c h , n ie m o gł y w i ę c p ia st o w a ć ż a d n y ch f u n k cj i p u b li czn y ch . Czy p r zy jm o w a ł y t e go r o d zaju sy t u a cj ę j a k o n o r m aln ą , i c zy r ze czy w iś cie n i ą m iał y ż a d n y ch am b icj i p o li t y czn y ch ? Ju ż z b io gr a f ii n ie k t ó r y ch k o b ie t w y st ę p u j ą cy ch w r o zd zia le III i IV w y n ik a, ż e b y w a ł y j e d n a k w n ie k t ó r y ch p ań st w ach g r e ck ich i w Rzy m ie t ak ż e t ak ie , kt ó r e m iał y i am b icj e p o li t y czn e , i w ł asn e p o glą d y , a n aw e t d o st a t e czn e w y k szt a ł ce n i e i e n e r gię d o p o d e j ­ m o w an ia ich r e a lizacj i. M o gł y j e d n a k t o c zy n i ć w Gr e cji k la sy czn e j i w

Rzy m ie

o k r e su

p o ś r e d n ict w e m

r e p u b lik i

i w c ze sn e g o

m ę ż czy zn . Ta k się

ce sar st w a

t y lk o

za

m iał a sp r a w a z A ge zy st r a t ą

m at ką A g i sa IV i z A g i a t i s j e g o ż o n ą , a p o t em ż o n ą Kle o m e n e sa III. Ta k ą

t e ż ch y b a b ył a r o la Ko r n e lii m at k i G r a k ch ó w , czy Se r w ili i

m at ki Br u t u sa. W y st ę p o w a ł y r ze cz j asn a r ó ż n ice n aw e t w t e go t yp u m o ż li w o ś cia ch m ię d zy r ó ż n y m i t er en am i o b ję t ym i k u lt u r ą

gr e ck ą

i r zym sk ą , a t ak ż e w r ó ż n y ch o k r e sach d zi e j ó w an t y k u . Ta k w i ę c r ef e r o w an a w

r o zd ziale I sy t u acj a k o b ie t w

Sp a r cie , d a j ą cą

im

w ię ce j sa m o d zie ln o ś ci w zar zą d zan iu d o m e m i m ają t k ie m , st w o r zy ł a w ar u n k i t ak ż e d la ich w i ę k sze g o w p ł y w u n a sp r a w y p o lit y czn e . A zn a czn i e m n iej b ył o t ak ich m o ż li w o ś ci n p. w A t e n ach . O gr o m n ą r o lę

o d gr y w a ł y k o b ie t y z r o d zin k r ó le w sk ich w

p o li t y ce o k r esu

h e lle n ist y czn e go . N i e t y lk o szł o t u o p o w ią zan ia r o d zin n e , o zn a ­ cze n ie

m ał ż e ń st w

za w ie r a n y ch

d la

t w o r ze n ia

c zy

u m acn ia n ia

so j u szó w m ię d zy p a ń st w o w y ch . O w e k o b ie t y z r ó ż n y ch d y n ast ii, j a k k o l w ie k

r zad k o

się

zd ar zał o ,

ż eb y

sam e

b yły

w ł a d czy n ia m i

sa m o d zie ln y m i, t o b ar d zo czę st o o n e w ł a ś n ie f a k t y czn i e r zą d ził y sw y m i

k r ajam i

i d e cy d o w a ł y

o

p o li t y ce

w e w n ę t r zn e j

i n aw e t

m ię d zy n a r o d o w e j. Po d o b n e zj a w i sk a w y st ą p ił y w

Rzy m ie w o k r e sie ce sar st w a.

N i g d y je d n a k k o b ie t y z r o d zin p a n u j ą cy ch n ie m iał y p r aw n e j p o zy cj i w ł a d czy ń . N aw e t je ż e li z b r ak u m ę sk i ch

p o t o m kó w

n ast ę p st w o

t r o n u z k o n ie czn o ś ci o b e j m o w ał a k o b ie t a n ie zam ę ż n a, t o m o ż li w ie szy b k o 1 3 6

d o b ie r an o jej

m ę ż a z r e gu ł y z t ej sam e j

r o d zin y j a k o

w sp ó ł w ł a d cę .

N ic

t eż

d zi w n e g o ,

że

w

ź r ó d ł ach

st ar o ż y t n y ch

* n aj w ię ce j w i a d o m o ś ci o d zi a ł a n ia ch p o li t y czn y ch k o b ie t d o t y czy j e d n o st e k am b it n y ch , e n e r g iczn y ch i czę st o d o sy ć b e zw zg lę d n y ch . O p o w i e ś c i o n ich o b f it u ją t e ż czę st o w w ą t k i in t r y g i p o d st ę p ó w , zaw ie r a ją t e ż p r ze w aż n ie o ce n ę

n e gat y w n ą , szc ze g ó l n i e w sf e r ze

k u lt u r y gr e ck ie j, g d zi e t e go t yp u d zi a ł a l n o ś ć k o b ie t u w a ż a n o za — w p e w n y m se n sie — sp r ze czn ą z n at u r ą . Lit e r at u r a r zym sk a b ył a w o ce n ie w y b i t n y ch k o b ie t ł a go d n ie jsza . N aj m n ie j w i a d o m o ś ci o p o li t y czn e j d zi a ł a l n o ś ci k o b ie t d o t ar ł o d o n as z A t e n , m im o st o su n k o w o o b f i t y ch ź r ó d e ł z t e go m iast a. M ó w i ą ce o t ak ich a k cj a ch k o b ie t szt u k i A r y st o f a n e sa — L i z y s t r a t a , Se j m

n ie w ie ś c i,

m ają r aczej ch ar ak t e r sat y r y czn y , p r ze d st a w ia j ą cy

„ ś w i a t n a o p ak " . Po d o b n ie n ie k t ó r e in n e w zm ia n k i w lit er at u r ze t e go

o k r e su . Są

t eż

n ie k t ó r e in n e w zm ia n k i o

p r ó b ach

k o b ie t

u zy sk a n ia p e w n y ch w zg l ę d ó w d la n ie k t ó r y ch zn a czn y ch p o st aci w

ż y ciu

p o li t y czn y m

—

d la m ę ż ó w

c zy b r aci

(j a k n a p r zyk ł ad

in t e r w e n cj a Elp i n ik i u Pe r yk le sa n a r ze cz je j b r at a Ki m o n a ). Bar d zo j e d n a k t r u d n o na p o d st a w ie t e go t yp u w zm ia n e k w y r o b i ć so b ie są d , c zy t e go r o d zaj u d ział an ia k o b ie t w y k r a cza ł y p o za d b a ł o ś ć o

lo sy

b li sk ich ,

lu b

p o za

r o lę

p o ś r e d n icze k

w

p e r t r ak t acjach

p o li t y k ó w . Tr o ch ę

w i ę ce j in f o r m acji u zy sk u je m y o w y j ą t k o w e j k o b ie cie

A t e n V w . p .n .e ., ż o n ie Pe r y k l e sa, A sp a zj i. Ju ż sam e lo sy i kar ier a A sp a zj i w sk a zu j ą n a n ie zw y k ł ą o so b o w o ś ć t ej k o b iet y, kt ó r a p r zyb ył a d o A t e n z M ilet u , b o ga t e go g r e ck ie g o m iast a w A zj i M n ie jsze j, za czy n a ł a p r a w d o p o d o b n ie j a k o h et er a, a st ał a się w a ż n ą w ż y ciu p o li t y czn y m A t e n p o st a cią . G ł ó w n ą p o d st aw ą n a szy ch w i a d o m o ś ci o n iej j e st Ż y w o t P e r y k l e s a Plu t a r ch a, d ia l o g Plat o n a M e n e x e n o s , k il k a w zm ia n e k w k o m e d ia ch . N i e w ia d o m o w j ak im w ie k u i w j a ­ k ich o k o l i c zn o ś ci a c h p r zy b y ł a A sp a zj a d o At e n . N a k ar t ach n a szy ch ź r ó d e ł p o ja w ia się j a k o h et er a p r zy go t o w u j ą ca t e ż d zie w czę t a d o t e go za w o d u . Tr ze b a t u p am ię t ać , ż e o k r e ś l e n ie h et er a ( h e t a i r a p o g r e ck u ) o zn a cza ł o „ t o w a r zy szk ę " . M iał y o n e p r ze d e w szy st k im sp e ł n i a ć r o lę r ó w n y ch in t e le k t u a ln ie m ę ż czy zn o m p ar t n er ek. O d ­ zn a cza ł a się u r o d ą , ale p r ze d e w szy st k im w y k szt a ł ce n ie m i w y j ą t ­ ko w ym

u m ysł e m . To t e ż jej d o m st ał się

r y ch ł o o ś r o d k ie m ż y cia

t o w a r zy sk ie go e lit y at e ń sk ie j. W e d ł u g Plu t a r ch a ( Ż y w o t P e r y k l e s a 24) m ia ła o n a j a k ą ś n ie zw y k ł ą z d o ln o ś ć i u m ie ję t n o ś ć p r zy m u sza n ia 137

do

s w o j e j w o l i n a w e t p r z o d u j ą c y c h p o l i t y k ó w , st a ją c się

c ze ś n ie p r ze d m io t e m fów .

w ie lu ż y w y c h za in t e r e so w a ń

A sp a zj a b ył a k o b ie t ą

rów no­

ze st r o n y f ilo zo ­

w o ln ą , za w zó r m iała so b ie p o d o b n o

w y b r a ć Tar ge lię , k o b ie t ę j o ń sk ą c za só w d a w n ie j szy ch , t w ó r czy n ię p r o p e r sk ie j o r ie n t acji w m iast ach j o ń sk i c h A zj i M n ie jsze j. Był a t o k o b ie t a b ar d zo p ię k n a, ale i o d zn a cza j ą ca się w y b it n y m u m y sł e m i w y w ie r a j ą ca w p ł y w n a w ie lu w y b i t n y ch lu d zi je j w sp ó ł cze sn y ch . D o A sp a zj i zb l i ż y ł się

p o d o b n o Pe r y k le s ze w zg lę d u

n a jej

w y b i t n y u m ysł i zm y sł p o li t y czn y . N aj p ie r w b ył a j e g o p r zy ja ció ł k ą a w r e szcie o ż e n ił się

z n ią . W e d ł u g Plu t a r ch a ze r w a ł d la n iej ze

sw o j ą p ie r w szą ż o n ą . N ie k t ó r zy h ist o r ycy w sp ó ł cze ś n i w p r o w a d za j ą t u ko r ekt ę , u w a ż a ją c, ż e Pe r yk le s o ż e n ił się z A sp a zj ą , k il k a lat p o r o zst an iu z p o p r ze d n ią

ż o n ą . W sk a zu je n a t o p o r ó w n a n ie w ie k u

j e g o d zie ci z o b u m ał ż e ń st w i k ilk u in n y ch u st a lo n y ch d at d zi a ł a l ­ n o ś ci p o lit y czn e j i u st a w o d a w cze j Pe r yk le sa. Ko ch a ł A sp a zj ę b ar d zo i u w aż a n o w A t e n a ch , ż e t o o n a w ł a ś n ie b ył a in sp ir at o r k ą w ie lu p o czy n ań

Pe r yk le sa.

W ed łu g

ó w cze sn e j

o p in ii

Pe r y k le s p o d j ą ł

w y p r a w ę p r ze ciw k o m ie szk ań co m w y sp y Sa m o s w 4 4 0 r. p .n .e. na ż y cze n ie A sp a zj i, a b y p o w st r zy m ać ich o d d alsze j w o j n y z M ilet em , o j czy st y m jej m iast em . M ił o ś ć Pe r yk le sa d o A sp a zj i w y d a w a ł a się ich w sp ó ł cze sn y m w y ją t k o w a.

Ja k o

ś w i a d e ct w o

t e go

p r zy t a czaj ą ,

że

co d zie n n ie

w y c h o d zą c n a ago r ę i w r a ca j ą c ż e gn a ł si ę z n ią i w i t a ł p o cał u n k ie m . Po ś r e d n io r zu ca t a o p in ia ś w i a t ł o n a zw y cza j e p an u j ą ce na o g ó ł w zw i ą zk a ch m ał ż e ń sk ich , sk o r o t o p o st ę p o w an ie Pe r yk le sa w y d a ­ w a ł o się

p iszą cy m g o d n e zazn acze n ia. N aj r o zm ait sze p r zy d o m k i ,

kt ó r ym i A sp a zj ę o k r e ś la li je j w sp ó ł cze ś n i , p o r ó w n y w a n ia jej z t ym i b o h at e r k am i m it y czn y m i, kt ó r e zd o ł a ł y c a ł k o w i c i e

u za le ż n ić

od

si e b ie m ę ż czy zn , ś w i a d czą o p o w sze ch n e j o p in ii o w p ł y w i e A sp a zj i n a Pe r yk le sa. W d o m u A sp a zj i, i p r zed jej m ał ż e ń st w e m z Pe r yk le se m i p o t em , b y w a ł o w ie lu f i lo zo f ó w

i p o li t y k ó w . B y w a ł u n iej So k r a t e s ze

sw o im i u czn iam i, je d e n z u c zn i ó w So k r at e sa n ap isał d ia l o g f i l o zo ­ f i c zn y n o szą cy t yt u ł A s p a z j a .

Plu t a r ch p o d aje , ż e je j p r zy ja cie le

p r zy p r o w ad zali n aw e t d o n iej sw o j e ż o n y , ch o c i a ż A sp a zj a p r o w a ­ d ził a d o m d zi e w czą t p r zy g o t o w u j ą cy ch się d o r o li het er . W zm ian k i w r ó ż n y ch ź r ó d ł ach b li sk ich czaso m Pe r yk le sa i A sp a zj i p o t w ie r d zaj ą zn acze n ie d o m u A sp a zj i d la ó w cze sn e go ś r o d o w isk a in t e le k t u aln e go 1 3 8

At e n . Kse n o f o n t , h ist o r yk IV w ., je d e n z u c zn i ó w So k r at e sa , w e w sp o m n i e n ia ch o So k r at e sie cy t u j e w y p o w i e d ź t e go f i lo zo f a , k t ó r y p o w o ł y w a ł się w sw o i c h r o zw a ż a n ia ch na o p in ię A sp a zj i. Ró w n i e ż w E k o n o m i k u n aw ią zu je Kse n o f o n t d o k o n t a k t ó w So k r at e sa z A sp a zją . W d ia l o g u Pla t o n a M e n e x e n o s , k t ó r y m a w y r aź n ie ch ar ak t e r sa t y r y czn y o o st r zu sk ie r o w an y m p r ze ciw k o m o w o m p o ch w a ln y m w y g ł a sza n y m n ad zw ł o k a m i p o le gł y ch o b y w at e li, j u ż o b sze r n ie j są o m ó w i o n e t al e n t y o r at o r sk ie A sp a zj i. So k r a t e s t ł u m a czy M e n e xe n o so w i, ż e w y g ł o sze n i e t e go r o d zaj u m o w y n ie j e st zb y t t r u d n e . Sa m m ó gł b y ł a t w o d o k o n a ć t e go , p o n ie w a ż w ł a ś n ie p o p r ze d n ie go d n ia

sł y sza ł

A sp a zj ę

r o zw ij a j ą cą

t e m at

t a k ie go

p r ze m ó w ie n i a.

Po d k r e ś l a t e ż So k r at e s, ż e za p e w n e zast an aw ia ł a się n ad t ą p r o b ­ le m at yk ą j u ż p r ze d t em , k ie d y p r zy go t o w y w a ł a t e k st p r ze m ó w ie n ia Pe r yk le sa ku ch w a l e p o le gł y ch w w o j n ie A t e ń czy k ó w . Plu t a r ch cy t u j ą c t en d ia l o g Plat o n a p isze ( Ż y w o t P e r y k l e s a 2 4 ): U

P la t o n a

tonu, w

ja k im

za ś

w

d ia lo g u

j e st n a p isa n y je g o

M e n e x e n o s,

m im o

w st ę p , zn a j d u j e się

ż a r t o b liw e g o t yle p r a w d y

h ist o r y c zn e j, ż e t a k o b ie t a m ia ła sł a w ę

zd o ln e g o m ó w c y i ż e t y lu

A t e ń czy k ó w

w ł a ś n ie

szu k a ło

je j

t o w a r zy st w a

d/ a

je j

w ym ow y.

A n aw e t w ię ce j j e st u Plat o n a — So k r at e s t w ie r d zi t am , ż e p o siad an e p r ze z

n ie go

u m ie ję t n o ś ci

zd zi w i e n ia , sk o r o j e g o

o r at o r sk ie

m ist r zem

w

n ie

p o w in n y

t ej d zie d zin ie

w yw o ływ ać b ył a w ł aś n ie

A sp a zj a , zn a n a ze sw o j e g o t alen t u . W y k szt ał cił a p r ze cie ż

w ie lu

zn a k o m it y ch m ó w có w , a p r ze d e w szy st k im Pe r yk le sa. W d alszy m cią gu

d ia l o g u

So k r a t e s w y g ł a sza p r ze m ó w ie n ie u ł o ż o n e j a k o b y

p r ze z A sp a zj ę . M am y w i ę c t u d o czy n i e n ia z n ie w ą t p liw y m st w ie r ­ d ze n ie m u m ie ję t n o ś ci o r at o r sk ich A sp a zj i i zap e w n e z e ch e m p lo t e k w y t y k a j ą cy ch Pe r y k le so w i d zi ał an ie p o d w p ł y w e m A sp a zj i. W t ej m ę sk ie j sp o ł e czn o ś ci o b y w at e li a t e ń sk ich p o m ó w ie n ie p o lit y k a o u le gan ie w sp r a w a ch p u b li czn y ch w p ł y w o w i k o b ie t y n ie m o gł o d zi a ł a ć n a j e g o k o r zy ś ć . N ie b r ak ł o t e ż n ie ch ę t n y ch A sp a zj i g ł o só w i w d zie ł ach k o m e d io p isar zy . W A c h a r n i a k a c h A r y st o f a n e sa ( 5 2 4 n n .) t o w ł a ś n ie A sp a zj i p r zy p isu je się

o d p o w i e d zia ln o ś ć za

w y b u ch d ł u go t r w ał e j w o j n y p e lo p o n e sk i e j . Po p r o st u M e gar e jczy cy w o d w e ci e za le k k o m y ś ln y p o st ę p e k gr u p y m ł o d y ch A t e ń c zy k ó w p o r w ali d w ie h et er y sp o d o p ie k i A sp a zj i. I w t e d y t o ó w w ie lk i p r zy w ó d ca A t e n d la u k ar an ia M e gar y r o zp ę t ał zg u b n ą H e ll a d y w o j n ę p e lo p o n e sk ą .

d la cał e j

13 9

W za c h o w a n y c h f r agm e n t a ch u t w o r ó w in n y ch k o m e d io p isa r zy ó w cze sn y ch

n ie b r ak n aw e t o k r e ś l an ia A sp a zj i j a k o zw y cza j n e j

p r o st yt u t k i. Za p e w n e w o cze r n ia n iu A sp a zj i b r ali u d ział w d u ż e j m ie r ze w r o g o w ie p o li t y czn i Pe r yk le sa, d ział ał a j e d n a k n ie w ą t p liw ie i n ie ch ę ć d o sam e j A sp a zj i. Plu t ar ch w sp o m in a , ż e w ie lu m ę ż czy zn z jej k r ę gu p r zy p r o w ad zał o d o n iej sw o j e ż o n y , a b y się

o d niej

u czy ł y . A w i ę c t a o b ca k o b ie t a, cu d zo zie m k a z M ile t u , u sił o w ał a sze r zy ć sw o j e r acjo n alist y czn e , sp r ze czn e z t r a d y cj ą at t yck ą p o glą d y , t ak ż e w ś r ó d k o b ie t at e ń sk ich , a j e szcze d o t e go t a cu d zo zie m k a o b ca na t er en ie A t t y k i, a na d o d a t e k k o b ie t a, zd o b y ł a so b ie t ak ie w p ł y w y p o lit y czn e . M u sia ł o t o g o r szy ć w ie lu p r ze cię t n y ch o b y w a ­ t eli. To t e ż

gd y

n ie p o w o d ze ń

w

k o ń cu

w o jn y

p e lo p o n e sk ie j , w

n ast ę p st w ie

A t e ń czy k ó w , o sł ab ł a p o zy cj a Pe r y k l e sa, za czę ł y się

at ak i w y m ie r zo n e w j e g o n a j b l iż szy ch p r zy jació ł . N ie o m in ę ł y i A sp a zj i. Ko m e d io p isar z H e r m ip p o s o sk ar ż y ł j ą 0 b e zb o ż n o ś ć , a t ak ż e o st r ę czy cie lst w o , za r zu ca j ą c, ż e p r zyjm u je u si e b ie d la Pe r yk le sa w o l n o u r o d zo n e k o b ie t y . Pe r yk le s zd o ł a ł u r at o w ać A sp a zj ę o d ci ę ż k ie go w y r o k u , j a k p isze Plu t ar ch , p ł acze m 1 b ł agan ie m

u

sę d zió w .

N ie

u d ał o

mu

się

jed n ak

w zm o cn ić

za ch w i a n e j p o zy cj i p o li t y czn e j. Lo s n ie o szczę d zi ł m u t ak ż e n ie ­ szczę ś ć r o d zin n y ch — st r a cił d w ó ch sw o i c h sy n ó w z p ie r w sze go m ał ż e ń st w a. To t e ż k ie d y w r ó cił d o w ł a d zy p o k r ó t k iej p r ze r w ie , u p r o sił zgr o m ad ze n ie lu d o w e , ab y j e g o sy n a z A sp a zj i w p i sa ć na list ę r o d u a w i ę c p r zy zn a ć m u t ym sam ym o b y w a t e lst w o at e ń sk ie . By ł a t o p r o ś b a n ie zgo d n a z u st a w ą p r ze z sam e go z o b o jg a

p r ze p r o w a d zo n ą

Pe r y k l e sa, na m o cy kt órej t y lk o

r o d zi có w

o b y w a t e li at e ń sk ich

m o gł y

w cze ś n ie j

d zie ci zr o d zo n e b yć

u zn an e za

p e ł n o p r a w n y ch o b y w at e li. Pe r y k l e s n ie d ł u go p o t em zm ar ł. A sp a zj a

w y szł a

d r u gi

r az za

mą ż

za

Li zy k l e sa ,

zw y k ł e g o

h o d o w cę o w i e c, k t ó r y, w e d ł u g ś w i a d e ct w st ar o ż y t n y ch , w y b i ł się n a p o w a ż n e st a n o w isk o p o li t y czn e t y lk o d zię k i A sp a zj i. Li zy k l e s zr e szt ą t e ż n ie d ł u go p o t em zgin ą ł . A sp a zj a p o zo st ał a w A t t y ce i t am t eż zo st ał a p o ch o w a n a . Je d y n a w i ę c k o b ie t a w A t e n a ch o k r esu k la sy czn e g o , o kt ó r ej ź r ó d ł a m ó w ią j a k o o o so b ist o ś ci m ają ce j zn a cze n ie p o li t y czn e , b ył a cu d zo zie m k ą , c h o ć t e ż z g r e ck ie go m iast a w y b r ze ż y A zj i M n ie jsze j. W ia d o m o ś ci o sa m o d zie ln y ch w ł a d czy n ia ch n ie k t ó r y ch m iast c zy t e r e n ó w za ch o w a n e w ź r ó d ł ach g r e ck ich d o t y czą m iast gr e ck ich 1 4 0

A zj i M n ie jsze j a n ap r a w d ę o b sze r n e i b ar d zo in t e r e su ją ce w i ą ż ą się z d zie j am i A le k sa n d r a W ie lk i e g o i p a ń st w h e lle n ist y czn y ch . M oż e

w art o

p r ze d st aw ić

tu

sy lw e t k i

d w ó ch

Ar t e m izj i

—

p ie r w sze j z V w . p .n .e ., d r u gie j z IV w . p .n .e. N ie w ie m y o n ich w ie le , j e d n a k p ie r w szą p o zn aj e m y z p r ze k azó w H e r o d o t a, d r u gą — D io d o r a (I w . p .n .e .) i St r a b o n a ge o gr a f a (z w ie k u I p .n .e ./ l n .e.) jako

n ie zw y k le siln e o so b o w o ś ci ; n at o m iast r zad k o na o g ó ł są

w sp o m in a n e w lit er at u r ze n ie ś c i ś l e n au k o w e j . Pie r w sza Ar t e m izj a b ył a có r k ą Ly g d a m i sa z H alik a r n asu i m at ki p o ch o d zą ce j z w y sp y Kr et y. Po ś m ie r ci sw e g o m ę ż a o b ję ł a w ł ad zę n ad H alik a r n ase m i są sie d n im i w y sp a m i Ko s, N isy r o s i Kalym n a. By ł t o

c za s p e r sk ie go

p a n o w a n ia

n ad

m iast am i gr e ck im i A zj i

M n ie jsze j. W ł a d cy p e r scy p o p ie r ali r zą d zą cy ch m iast am i gr e ck im i t y r an ó w , z k t ó r y ch w ie lu o k a zy w a ł o Pe r so m sw ą lo ja ln o ś ć . Z p r ze ­ k a zó w H e r o d o t a, b ar d zo zr e szt ą p o ch l e b n y ch d la Ar t e m izji, w y n ik a , ż e n ale ż ał a o n a d o p r o p e r sk ie j gr u p y ar y st o k r acj i r zą d zą ce j m iast am i gr e ck im i. H e r o d o t p o d k r e ś la p r ze d e w szy st k im m ą d r o ś ć Ar t e m izji. Sa m p o ch o d ził z ar y st o k r a t y czn e go r o d u z H alik ar n asu i n iekt ó r e, p ó ź n e w p r a w d zie , ź r ó d ł a p o d a ją , ż e b ył z A r t e m izją sp o k r e w n io n y . M o ż e t u n ale ż y szu k a ć H e r o d o t a w o b e c d ział ań

p r zy czy n y b ar d zo ż y c zl iw e j p o st a w y

t ej n ie zw y k ł e j k o b ie t y , c h o ć

w

st ar ciu

G r e k ó w z Per sam i b r ała u d zia ł p o st r o n ie p er skie j. D o w y p r a w y Kse r k se sa p r ze ciw k o Gr e k o m — p o d cza s d r u gie j w o j n y p er skiej — w y st a w i ł a p ię ć

o kr ę t ó w , w e d ł u g Hero d o t a z c a ł e j f l o t y b y ł y j e j

o k r ę t y p o sy d o ń s k ic h n a jsł y n n ie jsze , a z e w szy st k ic h sp r zy m ie r ze ń ­ có w

ona

u d zie la ła

k r ó lo w i n a jle p szy c h

rad.

Pr ze d st a w ia ją c sił y

m o r sk ie Kse r k se sa (k s. V II, 8 6 - 9 9 ) , ich w o d zó w , o d o w ó d ca ch sp r zy m ie r zo n y ch k o n t y n ge n t ó w H e r o d o t n ie p isze , t y l k o o A r t e m i z j i , którą

p o d ziw ia m ,

p r ze ciw

ż e

H e lla d zie ,

ja k o

ona, co

n ie w ia st a po

w zię ła

ś m ie r ci m ę ż a

u d zia ł

w

w y p r a w ie

sa m a r zą d ził a

i ch o ć

m ia ła m ł o d e g o sy n a , szł a n a w o j n ę z w r o d z o n e j o d w a g i i d zi e ln o ś c i , n ie b ę d ą c d o t eg o

w c a le zm u szo n a .

W d a lszy ch czę ś c i a ch sw o j e g o d zi e ł a H e r o d o t o b sze r n ie r e la c­ j o n u j e o w e „ n a j le p sze r ad y " u d zie lan e p r ze z Ar t e m izj ę Kse r k se so w i. Pie r w sze j m iała w e d ł u g n a sze go h ist o r y k a u d zi e l ić k ie d y Kse r k se s p o o d n ie sie n iu zw y cię st w a n ad Gr e k am i w

st ar cia ch

lą d o w y ch

i u t o r o w an iu so b ie d r o gi p r ze z w ą w ó z Te r m o p il i zaj ę ciu A t t y k i, zn a la zł się

ze sw ą

ar m ią

i f lo t ą

n a w y b r ze ż a ch

A t t y k i.

Gr e cy

141

za ch o w a li sw ą f lo t ę , n at o m iast ich si ł y lą d o w e o k aza ł y się b ar d zo sł ab e w p o r ó w n a n iu z ar m ią p er ską . Kse r k se s st an ą ł p r zed d e cy zją — c zy w y d a ć b it w ę m o r sk ą f l o cie gr e ck ie j sk u p io n e j u w y b r ze ż y w y sp y

Sa la m in y ,

czy

r u szy ć

na

Pe l o p o n e z

i si ł am i

lą d o w y m i

w y m u si ć o st at e czn e zw y cię st w o . Po le cił sw e m u w o d zo w i M ar d o n i o so w i zw o ł a ć n ar ad ę w ł a d c ó w p o szcze g ó l n y ch lu d ó w , k t ó r ych w o j sk a b r ał y u d ział w w y p r a w ie o r az d o w ó d c ó w o k r ę t ó w i za si ę g ­ n ą ć ich o p in ii. W szy sc y zap y t a n i p r ze z M ar d o n io sa w y p o w ie d zi e l i się za st o cze n ie m b it w y m o r sk iej o p r ó cz j e d n e j A r t e m izji, kt ó r a w y st ą p ił a b ar d zo

p r ze ciw k o

o b sze r n ie

zd a n iu

o gó ł u .

i m ą d r ze —

M o t yw o w ała

f lo t a

gr e ck a

sw o j ą

m iał a jej

o p in ię zd a n ie m

p r ze w agę n ad b ar d zo r ó ż n o r o d n ą p e r sk ą sk ł a d a j ą cą się z k o n t y n ­ g e n t ó w d o st a r czo n y ch p r ze z p o szcze g ó ln e m iast a c zy lu d y. Pr ze gr an a f l o t y p e r sk ie j zagr aż ał a t ak ż e w o j sk o m

lą d o w y m

i zd an ie m Ar t e m izj i Kse r k se s o si ą gn ą ł j u ż ce l w y p r a w y za j m u j ą c cał ą

Gr e cj ę

p ó ł n o cn ą

i ś ro dko w ą

w r az z A t e n am i, a r u szają c

z w o j sk ie m lą d o w y m n a Pe lo p o n e z i t ak sp o w o d u j e r o zp r o sze n ie się f l o t y gr e ck ie j, b o o k r ę t y p ań st w Pe lo p o n e zu o p u szczą zg r u p o ­ w a n ie k o ł o Sa l a m i n y , b y p o sp i e szy ć z p o m o cą o j czy st y m m iast o m . Kse r k se so w i b ar d zo sp o d o b a ł a się r ad a A r t e m izji, p o st a n o w ił j e d n a k za st o so w a ć

się

d o o p in ii w i ę k szo ś ci ze zn a n y m

Flo t a p e r ska p o n io sł a d r u zg o cą cą

k lę sk ę

w

n am w y n ik ie m .

b it w ie u w y b r ze ż y

Salam in y . W t r a k cie t ej b it w y Ar t e m izj a, d o w o d zą ca o so b iś ci e sw o im i o kr ę t am i, o k azał a t e ż

o gr o m n e m ę st w o

i p r zy t o m n o ś ć

u m ysł u .

Kie d y b o w ie m f lo t a p e r sk a zaczę ł a p r ze gr y w ać i n ast ą p ił m o m en t p e w n e j p an ik i c zy zam ie szan ia , o kr ę t Ar t e m izj i b y ł ś c i g a n y p r ze z j e d e n z o k r ę t ó w at e ń sk ich . Ja k zr eszt ą H e r o d o t p o d aje k ilk a u st ę p ó w d alej ( V III 9 3 ) , t en o kr ę t at e ń sk i b ył d o w o d zo n y p r ze z j e d n e g o z n aj m ę ż n ie j szy ch ż e gla r zy , k t ó r y g d y b y w ie d zia ł , ż e n a ś ci g a n y m o k r ę cie j e st A r t e m izja, t o b y d o p r o w a d zi ł d o jej sch w y t a n i a , ch y b a ż e sam b y zo st ał p o k o n a n y , b o d o w ó d c y t r ó j r z ę d o w c ó w a t e ń s k i c h m ie li t a k i r o zk a z, a n a d t o d r a ch m ż e

d la t e g o , k t o j ą

k o b iet a

w y r u szy ła

u st a n o w io n o

ż yw cem

p r ze ciw

nagrodę

d zie się ciu

t y się c y

p o jm ie : t a k b a r d zo b y l i o b u r ze n i,

Atenom .

A l e Ar t e m izja zd o ł a ł a się

u r at o w ać w sp o só b w r ę cz d e sp e r ack i. Pr ze d n ią b y ł y in n e o k r ę t y p er skiej f lo t y, w i ę c n ie m o gł a się p r ze m k n ą ć i u cie c p r zed ś ci ga j ą cy m ją

o kr ę t em . W p ad ł a w i ę c n a o k r ę t sp r zy m ie r zo n y ch

1 4 2

z Per sam i

m ie szk a ń có w w y sp y Ka ly n d y , k t ó r ym d o w o d zi ł sam ich kr ó i. Był a A r t e m izja z t ym k r ó lem p o k ł ó co n a , ale H e r o d o t , h ist o r yk u czciw y , st w ie r d za, ż e n ie m o ż e zd e c y d o w a ć , c zy u m y ś ln ie t ak zr o b ił a c zy t e ż p r zy p ad k ie m , b o w ł a ś n ie t en o kr ę t zn a la zł si ę

na jej d r o d ze .

W k aż d y m r azie st ar an o w ał a g o i p o sze d ł n a d n o . D o w ó d ca o kr ę t u a t e ń sk ie go p r ze k o n an y , ż e o kr ę t A r t e m izj i j e st h e l le ń sk i alb o p r ze ­ c h o d zi n a st r o n ę gr e ck ą sk o r o za t o p ił o kr ę t z p e r sk ie j f l o t y , za w r ó ci ł i sk i e r o w a ł si ę b it w ę

z b r ze gu

p r ze ciw

in n ym

o kr ę t o m . N at o m iast o b se r w u j ą cy

Kse r k se s i j e g o

o t o cze n ie

b yli

p r ze k o n an i, ż e

A r t e m izja zat o p ił a o kr ę t n ie p r zy j acie lsk i i t ym b ar d zie j w zr ó sł j e g o sza cu n e k d la n iej. M ia ł p o d o b n o p o w ie d zie ć : M ę ż o w i e s t a l i s i ę M iał a i t o szczę ś ci e Ar t e m izj a,

u m n ie k o b ie t a m i, a k o b ie t y m ę ż a m i.

ż e z za t o p io n e g o o kr ę t u n ik t się

n ie u r at o w ał , w i ę c n ie o d r azu

w y k r y ł a si ę p r aw d a. N ast ę p n e j m ą d r ej r ad y u d zie lił a A r t e m izja Pe r so m , k ie d y Kse r ­ k se s za st a n a w ia ł się

n ad d alszy m

p r o w ad ze n ie m

w o jn y w o b ec

k lę sk i j e g o f l o t y p r zy Sala m in ie . M ar d o n io s r ad ził m u k o n t y n u o w an ie d ział ań w o j sk lą d o w y ch n a Pe lo p o n e zie , b o id zie w sza k o zw y c i ę s­ t w o n ad lu d ź m i a n ie n ad o k r ę t am i. A l b o n ie ch Kse r k se s z czę ś ci ą w o j sk a w r a ca d o Pe r sji, a c zę ś ć zo st a w i M a r d o n io so w i d la k o n ­ t y n u o w a n ia w o j n y . Zn ó w za si ę g n ą ł w ł a d ca p e r sk i r ad y A r t e m izji, kt ó r a p r ze cie ż t ak m ą d r ze r ad ził a, b y n ie p o d e jm o w a ł b it w y z f l o t ą gr e ck ą u w y b r ze ż y Sa la m in y . I Ar t e m izja p o r ad ził a m u t ak w ł a ś n ie , j a k so b ie ż y c zy ł w gł ę b i se r ca — ż e b y w r ó ci ł z czę ś c i ą w o j sk a i f lo t ą d o Ef ezu , a d a lszą a k cj ę w Gr e cj i zo st a w i ł M a r d o n io so w i. M o ż e w r a c a ć z ch w a ł ą , b o A t e n y j u ż u kar ał , a t ak i b ył ce l w y p r a w y . Je ż e l i w r ó ci d o Ef e zu , t o o n sam i j e g o d o m o st an ą się i t o je st n aj w aż n ie jsze . Pr ze gr an a M ar d o n io sa , j e ś li d o n iej d o jd zie , n ie j e st t ak ą w i e l k ą st r at ą i n ie st a n o w i t akiej c h w a ł y d la Gr e k ó w , b o M ar d o n io s j e st t y lk o p o d d an y m kr ó la. Je ś l i n at o m iast M ar d o n io s zw y cię ż y , t o i t ak ch w a ł a sp ł y n i e n a Kse r k se sa. Ty m r azem k r ó l p e r sk i u sł u ch a ł r ad y m ą d r ej k o b ie t y . Po w ie r zy ł Ar t e m izji t o w a r zy szą cy ch m u sy n ó w , ab y ich o d w io zł a d o Ef ezu . Sa m za ś w y d a w szy o d p o w i e d n ie zle ce n ia o d e sł ał f lo t ę i w r az z cał ą ar m ią w r a ca ł d r o gą lą d o w ą . M ar d o n io s m u t o w a r zy szy ł i d o p ie r o w Te sa l ii d o k o n a n o p o d zia ł u w o j sk a. Re la cja H e r o d o t a o u d ziale A r t e m izji w w y p r a w ie Kse r k se sa 1 4 3

je st b ar d zo szcze g ó ł o w a , zap e w n e o p ie r a si ę n a t r a d y cj i za ch o w a n e j w

H alik a r n asie . Czy u d zie lan ie r ad Kse r k se so w i t ak w ł a ś n ie w y ­

glą d a ł o , j a k w p r ze k azan e j p r ze z H e r o d o t a w e r sji, n ie m o ż e m y b y ć p e w n i. M o ż e r ad y Ar t e m izj i d la Pe r só w d o r o b io n o p ó ź n ie j i są o n e r acze j k o m p o zy cj ą lit e r ack ą n iż w ie r n ym o d d an ie m f ak t ó w . Pe w n e je st je d n a k , ż e t a n ie zw y k ł a n a o w e c za sy k o b ie t a w zię ł a u d zia ł o so b iś ci e w k am p an ii Kse r k se sa i zy sk ał a so b ie o p in ię k o b ie t y d zie ln e j i b ar d zo m ą d r ej. D r u ga Ar t e m izj a — sio st r a i ż o n a M au so lo sa, sat r ap y m ał o azj at y ck ie j Kar ii — p r ze d st aw io n a j e st w ź r ó d ł ach m n ie j b ar w n ie , ale m o ż e za t o w sp o só b b l i ż szy p r aw d y. Pr ze k azy o n iej n ie za w ie r a ją t ylu e le m e n t ó w f i k cj i lit e r ack ie j, a p r zy t ym m o w a De m o st e n e sa O

w o ln o ś c i B o d y jc zy k ó w

w y g ł o szo n a w 351 r. p .n .e . j e st ś w i a d e c ­

t w em w sp ó ł cze sn y m d zi a ł a l n o ś ci Ar t e m izji. M a u so l o s b y ł w czą t k a ch

sw o i c h

r zą d ó w

n ad

Kar ią

b ar d zo

lo ja ln y m

po­

i w ie r n y m

p o d d an y m k r ó la p e r sk ie go . Szy b k o j e d n a k za p r a g n ą ł r o zsze r ze n ia sw o i c h w ł o ś c i , w ł ą c zy ł H alik a r n as j a k o st o li cę sat r ap ii i b ył n aw e t zam ie szan y w b u n t sa t r ap ó w p r ze ciw k o k r ó lo w i p e r sk ie m u , c h o ć się z n ie go w p o r ę d y p lo m a t y czn ie w y co f a ł . I o n sam , i Ar t e m izj a, kt ó r a o b ję ł a w 3 5 3 r. p .n .e. sam o d zie ln e r zą d y p o ś m ie r ci m ę ż a p r ze d e w szy st k im c h ci e l i r o zsze r zyć sw o j e p a n o w a n ie na są sie d n ie w y sp y gr e ck ie i d la t e go

u d zie lili p o p ar cia

Ro d o s, Ko s i Ch i o s

w b u n cie p r ze ciw k o A t e n o m . Kie d y j e d n a k w y sp y t e w y zw o l i ł y się sp o d p r ze w a gi A t e n , M a u so l o s r o zcią gn ą ł n a Ro d o s i Ko s sw o j e zw i e r zch n ict w o . Te w a lk i

o p a n o w an ie n ad

Ro d o s ł ą c zy ł y się

z w e w n ę t r zn y m i st ar ciam i na t ej w y sp ie , g d zi e k o le j n o gó r ę

b r ał y

st r o n n ict w o d e m o k r at y czn e zw i ą za n e z A t e n am i i o l ig a r ch i czn e p o p ie r an e p r ze z w ł a d c ó w Kar ii. Po ś m ie r ci M au so lo sa Ar t e m izja p r ze z d w a lat a sw y c h r zą d ó w k o n t y n u o w a ł a j e g o p o lit y k ę o st r o ż n o ś ci w o b e c Pe r sji, e k sp a n sj i na w y sp y i są sie d n ie m iast a gr e ck ie . U t r zym ał a H alik a r n as i o d zy sk a ł a p an o w an ie n ad Ro d o s, k ie d y u sił o w a li t am zn ó w zd o b y ć w ł a d zę d e m o k r aci. D e m o st e n e s w m o w ie w cze ś n i e j cy t o w a n e j u sił o w a ł n am ó w ić A t e ń czy k ó w d o u d zie le n ia p o m o cy Ro d y j czy k o m ch cą cy m o d zy sk a ć n ie za le ż n o ś ć . Zw a l c za j ą c e w e n t u aln e sp r ze ciw y sw o i ch r o d akó w

D e m o st e n e s t ak sch a r a k t e r y zo w a ł p o st aw ę , j a k ą

m o gł a

za j ą ć Ar t e m izj a w o b e c p o m o cy At e n d la Ro d o s i o d zy sk a n i a p r ze z t ę w y sp ę n ie za le ż n o ś ci: g d y b y kr ó l p e r sk i n ie b y ł w t ym m o m e n cie 1 4 4

za a b so r b o w a n y t ł u m ie n i e m b u n t u Egip t u i t o z n ie w ie lk im p o w o ­ d ze n ie m ,

A r t e m izja

m o gł a b y

się

st ar ać

o

za p e w n i e n ie

w ł a d cy

p e r sk ie m u zw i e r zch n ict w a n ad Ro d o s. O c zy w i ś c i e n ie z p r zy w i ą za ­ n ia d o n ie go , le cz ż e b y zj e d n a ć so b ie j e g o ż y c zl i w o ś ć . Sk o r o je d n a k sy t u a cj a

j e st

zu p e ł n ie

in n a,

A r t e m izja

b ę d zie

u w aż a ł a ,

że

na

p a n o w a n iu n ad Ro d o s k r ó lo w i w t ej ch w i l i sp e cj a l n i e n ie zale ż y , n at o m iast m ó gł b y t am zy sk a ć w szy st k i e g o c o się

d zie je w

ś w i e t n y p u n k t o b se r w a cy j n y d la Kar ii i k r ę p o w a ł b y w sze lk i e r u ch y

A r t e m izji. W ię c m o ż e p r ę d zej zn i o sł a b y A r t e m izja p r ze w agę

At e n

n ad Ro d o s n iż k r ó la p e r sk ie go . Ar t e m izja zat e m k o n t y n u o w a ł a o st r o ż n ą p o li t y k ę sw e g o m ę ż a w o b e c Pe r sji, le cz t ak ż e j e g o k ie r u n e k e k sp a n sj o n i st y czn y . W y k o ­ r zyst ał a w i ę c b u n t Ro d o s i są si e d n ich w y sp , k t ó r ym A t e n y w a l czą c e n a w i e l u f r o n t ach , p o m o cy n ie u d zie lił y i zn ó w o p an o w ał a Ro d o s i są si e d n ie w y sp y . N a Ro d o s w y st a w i ł a p o m n ik zw y cię st w a . Ar t e m izja p o d o b n ie j a k i M a u so l o s d b ał a o r o zw ó j h e l le ń sk ie j k u lt u r y

n a t er en ie so b ie

p o d le gł y m .

sł a w n y ch m ó w có w d o za w o d ó w

M ię d zy

in n ym i

li t e r ack i ch ; b r ali w

zap r aszał a n ich u d ział

n a j sł a w n i e j si ó w cze ś n i m ist r zo w ie r et o r yki. W zn i o sł a t eż —

za ­

p r o j e k t o w a n y j e szcze za p e w n e za ż y c ia M au so lo sa — j e g o g r o b o ­ w i e c z b ia ł e go m ar m u r u , o d j e g o im ien ia zw a n y p ó ź n ie j M au zo le u m , k t ó r y b y ł u w a ż a n y za je d e n z sie d m iu c u d ó w ś w ia t a st ar o ż yt n e go . A r t e m izja zm ar ł a p o d w ó c h lat ach sa m o d zie ln y ch r zą d ó w , p o d cza s w sp a n i a ł y c h u r o czy st o ś ci p o gr ze b o w y ch ku c zc i M au so lo sa, j a k g ł o si t r a d y cj a — z ż alu p o ś m ie r ci m ę ż a. D o p ie r o c za sy h e lle n ist y czn e , o k r e s o d p o ł o w y IV w . p .n .e. d o w ie k u I p .n .e. st w o r zy ł y sza n sę d la k o b ie t o a m b icj a ch p o li t y czn y ch , k o b ie t n a le ż ą cy ch z r e gu ł y d o d y n ast ii p a n u j ą cy ch

n a t e r e n ach

o b ję t y ch w p ł y w a m i gr e ck im i. Pr ze d st a w im y t u k ilk a sp o ś r ó d t y ch k o b ie t , b y ł o ich o w ie le w i ę ce j n iż m o ż n a u k a za ć w t ej k si ą ż ce . H i st o r y cy n o w o ż y t n i za st a n a w ia li się

w ie lo k r o t n ie i za st a n a w ia ją

się n ad al, j a k i e czy n n ik i w p ł y n ę ł y n a t o zj a w i sk o . D o p a t r y w a n o się t u k ie d y ś w p ł y w u r zek o m e j e m a n cy p a cj i k o b ie t g r e c k i ch j u ż o d p o ł o w y V w . p .n .e. o r az t r ad y cj i w y so k ie j p o zy cj i k o b ie t w r o d ach a r y st o k r a t y czn y ch M ace d o n ii, a szc ze g ó l n i e w d y n ast ii r zą d zą ce j M ace d o n ią . W sk a zy w a n o

n a w zr o st zn a cze n ia

r o d zin y

a w ię c

i k o b ie t w d ia sp o r ze gr e ck ie j na W sch o d zie p o w y p r a w ie A le k san d r a M a ce d o ń sk i e go . Za p e w n e j e d n a k zn a cze n ie p o w ią za ń

10

—

K o b ie ty

a n ty k u

r o d zin n y ch 145

m ię d zy w a l czą cy m i o w ł a d zę

n ast ę p ca m i A le k sa n d r a W ie lk i e go ,

a p o t em w ł ad cam i p o szcze g ó ln y ch p ań st w h e lle n ist y czn y ch , a t ak ż e r o la k o b ie t w t w o r ze n iu t y ch k o l i g a c j i o d e gr a ł y t e ż p o w a ż n ą rolę . D ział ał y t e ż t u t r ad y cje n ie k t ó r ych p ań st w W sch o d u . A jak ie czy n n ik i w p ł y n ę ł y na p o ja w ie n ie się w y b i t n y ch

o so b o w o ś ci

od

w ś ród

p o ło w y t y ch

IV w . p .n .e. n ap r a w d ę

k o b ie t ,

t e go

ch y b a

ż ad e n

h ist o r yk n ie zd o ł a w y t ł u m a czy ć . Pie r w szą

k o b ie t ą

z k r ó le w sk ie j d y n ast ii m ace d o ń sk ie j, kt ó r ej

ź r ó d ł a st ar o ż yt n e a t ak ż e

h ist o r y cy n o w o ż y t n i

u w a gi b ył a O li m p ia s, ż o n a

Fili p a II, k r ó la

p o ś w ię cil i w ie le

M ace d o n ii, a m at k a

A le k san d r a W ie lk ie go . O lim p ias p o ch o d ził a z p lem ie n ia M o l o ssó w z Ep ir u , są sia d u ją ce j z M ace d o n ią k r ai n y p ó ł n o cn e j Gr e cj i. O jce m jej b ył N e o p t o le m o s z k r ó le w sk ie go r o d u w ł a d c ó w M o lo ssó w . To j e g o d ziad m iał b y ć p ie r w szy m z t e go r o d u , k t ó r y p r zy ją ł gr e ck i j ę zy k i w p e w n e j m ier ze gr e ck ie o b y czaj e . O j c i e c N e o p t o le m o sa a d zi a d e k O li m p ia s w p r o ­ w a d zi ł n a d a w a n ie g r e c k i ch im io n w t ym r o d zie . Tr a d y cj a gr e ck a p r zy p isy w ał a O li m p ia s p o ch o d ze n ie o d Pyr r u sa sy n a A c h i l l e sa ze st r o n y o jca i H e le n o sa sy n a Pr iam a ze st r o n y m at ki. Są t o o czy w i ś c i e le ge n d y czę st o w y st ę p u j ą ce w

st o su n k u d o l u d ó w st o su n k o w o

p ó ź n o w c h o d zą c y c h w sf e r ę k u lt u r y gr e ck ie j, k t ó r ym w t en sp o só b j a k b y d a w a n o le git y m acj ę

ich h e lle ń sk o ś ci. U r o d ził a się

O li m p ia s

o k o ł o r o ku 3 7 5 p .n .e . M ał ż e ń st w o z Filip e m II k r ó le m M ace d o n ii zaw ar ł a o k o ł o 3 5 7 r. p .n .e. Ist n ie ją d w ie w e r sje o k o l i c zn o ś c i t e go m ał ż e ń st w a. Je d n a p o d a je , ż e Fili p sp o t k a ł O li m p ia s j e szcze j a k o m ał ą d zi e w czy n k ę na w y sp i e Sam o t r ak e , gd zie o d b y w a ł y się m ist er ia zw i ą za n e z k u lt e m Kab ir ó w . O b o j e m ieli t am zo st a ć w p r o w a d ze n i w m ist er ia, p r zy t ej sp o so b n o ś c i Fili p zo b a czy ł O li m p ia s, za k o ch a ł się

w

n iej i o d r azu p o p r o sił o jej r ę kę jej st r yja A r y b a sa , k t ó r y

o p ie k o w a ł się d zi e w czy n k ą b ar d zo w cze ś n i e o sie r o co n ą . Ta w e r sja j e st n a o g ó ł o d r zu can a p r ze z h ist o r y k ó w

n o w o ż y t n y ch , m ię d zy

in n ym i d la t e go , ż e O li m p ia s b ył a w t e d y zb y t m ał a, ż e b y m o gł a b y ć w p r o w a d za n a w t en t y p m ist e r ió w , j a k ie o d b y w a ł y si ę

na Sa m o -

t race. M ał ż e ń st w o zo st ał o zaw ar t e j u ż p o p ie r w szy ch zw y c i ę st w a c h Filip a i b y ć m o ż e, j a k t o in n e ź r ó d ł a su ge r u j ą , d la sce m e n t o w a n ia p o li t y czn e go zw i ą zk u m ię d zy k r ó le m m ace d o ń sk im a st r yje m O l i m ­ p ias A r y b ase m , k t ó r y p o ś m ie r ci jej o j ca o b ją ł r zą d y w 14 6

Ep ir ze .

O li m p ia s w d zi e ci ń st w ie n o sił a im ię M yr t aie, p r zy t acza się t e ż j ak o jej im io n a Po ly k se n a i St r a t o n ik e , n ie w y k l u czo n e , ż e im ię O li m p ia s n ad an o je j d la u czcze n i a u r o d ze n ia sy n a, n ast ę p cy t r o n u Filip a. W ie ś ć o u r o d ze n iu się sy n a d o szł a d o Fi li p a w m o m e n cie zd o b y cia p r ze z n ie go m iast a g r e ck ie g o Po t id a i w r az z w i a d o m o ś cią o w ie lk im zw y cię st w ie o d n ie sio n y m p r ze z j e g o w o d za Par m e n io n a n ad illir am i i

in f o r m acją

o

w y gr a n e j

w y st a w i o n e g o

p r ze z

n ie go

zap r zę gu

k o n n e g o na za w o d a ch w O li m p ii na Pe lo p o n e zie . Zw y c i ę st w a na igr zy sk a ch o lim p ijsk ich n ale ż ał y d o szcze g ó ln ie w a ż n y ch i ce n io n y ch w

Gr e cji.

U r o d zi n y

w r ó ż ył y t eż

sy n a

w sp a n ia ł ą

w ś ród

t ylu

p r zy szł o ś ć

j e d n o cze sn y ch

n ast ę p cy t r o n u .

su k ce só w

D la t e go

t eż

n ie k t ó r zy h ist o r y cy p r zy p u szcza j ą , ż e t o na ż y cze n ie Fili p a j e g o ż o n a o t r zym ał a im ię

O li m p ia s, p o d kt ó r ym st ale o d t ą d w y st ę p u j e

w ź r ó d ł ach . W d w a lat a p ó ź n ie j O li m p ia s u r o d ził a j e szcze có r k ę , kt ó r ej n ad an o im ię Kle o p at r a. Ja k k o l w i e k Plu t ar ch p o d k r e ś la, ż e m a ł ż e ń st w o Fili p a i O li m p ia s b y ł o m ał ż e ń st w e m z m ił o ś ci, t o j e d n a k n ie u le ga w ą t p li w o ś ci , ż e p r ak t yk a zaw ie r a n ia m ał ż e ń st w

ze w zg l ę d ó w

p o w sze ch n i e st o so w a n a p r ze z w ł a d c ó w

p o li t y czn y ch

b ył a

M ace d o n ii. M ał ż e ń st w o

z O li m p ia s n ie b y ł o p ie r w szy m an i o st at n im m ał ż e ń st w e m

Filip a,

c h o ć na p o d st a w ie ź r ó d e ł t r u d n o si ę zo r ie n t o w a ć w ich k o le j n o ś ci. Był a il ir y jsk a ż o n a A n d a t a , zw a n a p o t em Eu r yd yk ą , za p e w n e p r zed m ał ż e ń st w e m z O li m p ia s. Z t e go m ał ż e ń st w a p o ch o d ził a Cy n a n e . By ł a t e ż — m o ż e p ie r w sza — ż o n a Ph ila , kt ó r a w cze ś n i e zm ar ła. Pr ze b y w a n ie w p ał acu Fili p a A n d a t y z jej có r e czk ą , a j e d n o cze ś n i e O li m p ia s, c h o ć t a b ył a u w aż a n a za t ę le galn ą , p r a w d zi w ą k r ó lo w ą , na p e w n o o b f it o w a ł o w n ap ię cia i k o n f lik t y . W y c h o w y w a ł się t eż w p ał a cu sy n Filip a z n a ł o ż n icy Fi li n n y im ie n iem A r r y d aj o s. Ja k o d o r o sł y A r r y d a j o s b y ł zn a n y z u m y sł o w e g o n ie d o r o zw o j u . W e d ł u g p r ze k azó w st ar o ż y t n y ch j a k o d zi e ck o b y ł m ił y i n o r m aln y a za h a ­ m o w an ie r o zw o j u u m y sł o w e g o n ast ą p ił o w n ast ę p st w ie sy st e m a ­ t y c zn e g o zat r u w an ia g o p r ze z O li m p ia s, kt ó r a n ie n a w id ził a g o o d p o czą t k u . N i e w ia d o m o c zy w i e r zy ć t u ź r ó d ł o m , p o ś m ie r ci A l e k ­ san d r a A r r y d a j o s zo st a ł o b w o ł a n y i m iał d zi e l i ć

t r o n z p o gr o b o w ce m

p r ze z w o j sk o j e g o A le k sa n d r a. W

n ast ę p cą

p ó ź n i e j szy ch

w a lk a ch o t ro n b y ł at u t em w r o g ó w O lim p ia s. N ie m o ż n a w i ę c m ie ć p e w n o ś ci, c zy t e p ó ź n ie j sze d zie je n ie r zu t o w a ł y na o p in ię

h ist o ­

r y k ó w o st o su n k u O li m p ia s d o t e go d zie ck a. A l e m o gł a t e ż o d r azu 14 7

d o p a t r y w a ć się w n im m o ż li w e g o r y w ala d la sw e g o w ł a sn e g o sy n a A le k sa n d r a. N ar o d zin y A le k sa n d r a o t o czo n e b y ł y le ge n d ą . I Fi li p , i O li m p ia s m ie li sn y za p o w iad aj ą ce , w e d ł u g in t e r p r et acji w r ó ż b it ó w , u r o d ze n ie się

n ie zw y k ł e go d zie ck a. W a ż n ie j sze o d sn ó w

b y ł o t o , ż e Fili p

zo b a czy ł o b o k O li m p ia s n a jej p o sł a n iu w ę ż a. I t u t aj st ar o ż y t n i p isar ze r ó ż n ie o ce n iaj ą

tę

o d t ą d r zad k o zb l iż a ł się

w i a d o m o ś ć . Je d n i t w ie r d zili , ż e Fili p

d o ł o ż a O li m p ia s c zy t o p o są d za j ą c, ż e

m o ż e st ać się o f iar ą j a k i c h ś cza r ó w c zy n a p o j ó w m ił o sn y ch , c zy t e ż d lat e go , ż e n ie c h c i a ł się

n ar azić k t ó r e m u ś z b o g ó w w ci e l o n e m u

w

zb liż e n ia z O li m p ia s.

p o st ać

w ę ż a, w

ce lu

By ł a j e d n a k t e ż

t r ad ycja p r o ś cie j t ł u m a czą ca t o zj a w i sk o . Ko b ie t y t r a ck ie i m a ce d o ń ­ sk ie b r ał y u d zia ł w

k u lt ach o r gi a st y czn y ch , szc ze g ó l n i e w k u lci e

D io n izo sa. O li m p ia s u ch o d ził a za szc ze g ó l n i e o d d a n ą t ym k u lt o m w y zn a w czy n i ę , d o c h o d zą cą b ar zyń sk ie j

w

k o r o w o d zie b a ch iczn y m

e k st a zy . To w a r zy szy ł y je j

w

t ym

czę st o

d o b ar ­

o lb r zym ie ,

o sw o j o n e w ę ż e . I st ą d w ą ż n a jej p o sł a n iu . N i e k o n ie c t y ch in t er p r e t acji. N aj b ar d zie j r o zp o w sze ch n i o n a w e r sja g ł o sił a , ż e t o Ze u s p o d p o st a cią w ę ż a zb l i ż y ł się z O li m p ia s i z t e go zw i ą zk u u r o d ził si ę A le k san d e r , sy n b o sk i a n ie sy n Filip a. N ie ch ę t n i O li m p ia s t w ie r d zili p ó ź n ie j, ż e o n a t o w szy st k o zm y ś lił a i o p o w ie d zia ł a sy n o w i . In n i w p r o st p r ze ciw n ie , u t r zy m y w ali, ż e O li m p ia s sp r ze ciw ia ł a si ę t ym o p o w ie ś cio m j a k o b e zb o ż n y m i n aw e t r az m iał a się o d e zw a ć : K i e d y w r e s z c i e A l e k s a n d e r p r z e s t a n i e m n i e o c ze r n ia ć

p r ze d

Herą

(H e r a b ył a m ał ż o n k ą

Ze u sa i w

m it o lo gii

gr e ck ie j u ch o d ził a za b ar d zo zazd r o sn ą i m ś ciw ą ) . W d zie j ach za r ó w n o Gr e cj i j a k i Rzy m u w i e l u w y b i t n y ch lu d zi o t o czo n y ch b ył o le ge n d ą b o sk ie go p o ch o d ze n ia lu b — w i d o c zn e g o w sy m b o la ch , o b j a w ie n i a ch , o b e cn o ś ci n ie zw y k ł y ch p t a k ó w c zy zw ie r zą t — p o p ar cia b o g ó w . Za p e w n e i le ge n d a o b o sk im p o c h o ­ d ze n iu A le k sa n d r a w ią za ł a się z t e go r o d zaju t r ad y cj ą . D la ch a r a k t e ­ r yst yki n asze j b o h at e r k i w a ż n a j e st n at o m iast k w e st i a, c zy b ył a t o le ge n d a p r ze z n ią st w o r zo n a , p o d t r zy m y w an a i r o zp o w sze ch n i a n a . Je d e n

b o w ie m

z

p r ze k azó w

p o d aje

n aw e t ,

że

w t a j e m n iczy ł a

A le k san d r a w j e g o b o sk ie p o ch o d ze n ie w m o m e n cie g d y w y r u sza ł n a sw ą w ie lk ą w y p r a w ę n a W sch ó d . Filip II p r ze b y w ał w p ie r w szy ch lat ach m ał ż e ń st w a p o za sw o j ą st o li cą i d o m e m p r o w a d zą c d ł u g o ­ t r w ał e w o j n y z są siad am i n a p ó ł n o cy . Zn a c zn a w i ę c c zę ś ć ist o t n ej 1 4 8

w ł a d zy p o zo st a w ał a w r ę k ach O li m p ia s. W y d aj e się , ż e O li m p ia s p o d e jm o w ał a d o sy ć w cze ś n i e d a le k o w zr o czn e p la n y p o lit y czn e . W k ilk a lat p o ś lu b ie , za p e w n e w 351 r. p .n .e. n am ó w ił a Filip a do

sp r o w a d ze n ia

na

ich

d w ó r je j

m ł o d sze go

b r at a,

li czą ce g o

w ó w c za s d w a n a ś c i e c zy t r zy n a ś cie lat . N o sił a się z p lan e m m ał ż e ń ­ st w a sw e j có r k i, m alu t k ie j w t e d y Kl e o p at r y z t ym w ł a ś n ie sw o im b r at em , p r zy szł y m d zie d zice m t r o n u Ep ir u . M ał ż e ń st w o t o zo st ał o r ze czy w iś ci e zaw ar t e , g d y t y lk o Kle o p at r a p o d r o sł a. W szy st k ie ź r ó d ł a p o d k r e ś la ją

g w a ł t o w n y ch ar ak t e r O lim p ia s,

je j am b icj e , n ie zn o sze n ie o p o r u , sk ł o n n o ś ć d o u n ie si e ń , le cz t ak ż e in t e lig e n cję , sp o st r ze g a w czo ś ć i d o w cip . N i e m u siał o je j b y ć ł a t w o w si e d zi b ie k r ó le w sk ie j zap e ł n io n e j b y ł y m i i ak t u aln y m i k o ch an k am i Fili p a i ich d zie ć m i. W p r a w d zie O li m p ia s b ył a t ą p ie r w szą , p r a w ­ d zi w ą k r ó lo w ą , n ie b ył a j e d n a k p o ch o d ze n ia m a ce d o ń sk ie go . By ł a w p r a w d zie k r ó le w sk ą có r k ą , ale i in n e p r zy ja ció ł k i Filip a — t e salsk i e , il li r y j sk ie c zy t r a ck ie — p o c h o d zi ł y n a o g ó ł z r o d zin k r ó ló w czy w o d zó w t y ch p le m io n . Pr a w o d zie ci O li m p ia s d o d zi e d zict w a p o Fi li p i e m o gł o b y ć w k aż d e j c h w i l i za k w e st io n o w a n e . Pr zy u sp o so ­ b ie n iu O li m p ia s w zm a g a ł o t o w n iej za p e w n e sk ł o n n o ś c i d o o st r ych sp o r ó w

i zd e cy d o w a n e g o

d ział an ia .

N aw e t

n ie ch ę t n a k r ó lo w e j

m ace d o ń sk ie j t r ad y cja n ie zar zu ca je j n ie w ie r n o ś ci c zy sw o b o d y w st o su n k a ch se k su a ln y ch . Bo h at e r e m r o zli czn y ch t e go t yp u h ist o r ii b y ł Fili p , k t ó r e go w a d ą b y ł o t ak ż e p ij ań st w o . W y d aj e się j e d n a k , ż e g w a ł t o w n a O li m p ia s p r ze d e w szy st k im czu w a ł a n ad sw o j ą

p o zy cj ą

le galn e j m ał ż o n k i i k r ó lo w e j i n ad

zab e zp ie cze n ie m p r a w sw e g o sy n a d o t r o n u . D la t e go t e ż ch y b a in f o r m acje ź r ó d ł o w e p o d k r e ś l ają j e j n ie ch ę ć d o k o b ie t Fi li p a , kt ó r e m o gł y st a n o w i ć p r zy k ł ad

Fi li p

za gr o ż e n ie z t e go p u n k t u w i d ze n i a . Ki e d y ś

za k o ch a ł się

n ie p r zyt o m n ie w

na

j e d n e j ze sw o i c h

t e sa lsk i ch p r zy ja ció ł e k i t ł u m a czy ł ż o n ie , ż e u le gł czar o m zad an y m m u p r ze z o w ą k o b ie t ę (t e salsk ie k o b ie t y zn a n e b y ł y ze zn a j o m o ś ci g u se ł ) . O li m p ia s k azał a w e zw a ć d o sie b ie o w ą d zi e w czy n ę , a o b e j ­ r za w szy j ą

p o zn ał a je j u r o d ę , r o zu m

i d o b r e o b e j ś cie , p o czy m

sp o k o j n ie je j p o w ie d ział a, ż e o p o w ia d a n i e o cza r o d zie j sk i ch zio ł a ch i n ap o ja ch t o czy st y n o n se n s, o n a m a cza r y p o p r o st u w so b ie . O so b o w o ś ć d ał a

sw o i m

O li m p ia s u ja w n ił a się

d zie cio m .

W yb r ał a

t e ż w w y ch o w a n i u , j a k ie

w y ch o w aw có w

p o ch o d zą cy ch

z Ep ir u i A k a r n a n ii . Ich sze f e m b y ł Le o n id a s, k r e w n y O li m p ia s, k t ó r y 1 4 9

za sł y n ą ł z su r o w o ś ci o b y cza j ó w i t ak t e ż w y c h o w y w a ł A le k sa n d r a k szt a ł cą c j e g o sp r a w n o ś ć f i zy czn ą , w y t r zy m a ł o ś ć n a t r u d y, na g ł ó d i ch ł ó d ,

o d w agę

i st ar ają c się

w y r o b ić

w

n im

b r ak

p o t r ze b

i o b o j ę t n o ś ć d la lu k su su . Po d o b n e w y c h o w a n i e o d e b r ał a Kle o p at r a. D o p ie r o

p ó ź n ie j

Fili p

st ar ał

się

u zu p e ł n i ć

w y k szt a ł ce n i e

sy n a

w zy w a j ą c na sw ó j d w ó r j a k o n a u czy ci e l a A l e k sa n d r a w i e l k i e g o f ilo zo f a Ar y st o t e le sa. N ic n ie za p o w i a d a ł o k o n f lik t u m ię d zy o jce m a sy n e m aż d o m o m en t u p o w t ó r n e go m ał ż e ń st w a Filip a. Pr ze ciw n ie , A l e k sa n d e r ci e szy ł si ę zau f a n ie m o j ca i b y ł j e g o ch lu b ą . A l e w 3 3 7 r. p .n .e . Fi li p o d su n ą ł

O li m p ia s

i o ż e n ił si ę

z

Kle o p at r ą ,

m ło d ą

d zi e w czy n ą

z ar yst o k r at yczn e go m a ce d o ń sk ie go r o d u . W szy st k ie d o t y ch cza so w e m ił o st k i k r ó la M ace d o n ii n ie p r o w a d ził y j e d n a k d o f o r m aln e go , p e ł n o p r a w n e go m ał ż e ń st w a. In acze j b ył o z Kle o p at r ą . N a d o d at e k p o d cza s u r o czy st o ś ci ś l u b n y c h je j st r yj A t t alo s, j u ż p o sp o r e j il o ś ci w in a, w e zw a ł M a ce d o ń czy k ó w

do

m o d ł ó w , a b y z t e go st ad ł a

u r o d ził się p r a w o w i t y n ast ę p ca t r o n u . O b e cn y p r zy t ym A l e k sa n d e r za r e a go w a ł n at y ch m iast . By ł o t o p r ze cie ż m ał ż e ń st w o z k o b ie t ą m ace d o ń sk ą ,

p o d cza s

gd y

O li m p ia s

b ył a

z

Ep ir u .

A le k sa n d e r

w y k r zy k n ą ł d o A t t alo sa: A w i ę c m n i e u w a ż a s z z a b ę k a r t a ? i u d e r zy ł go w gł o w ę . Fili p w y d o b y w szy m ie cz r zu cił się na sy n a. B y ł je d n a k t ak ż e p o d u ż e j il o ś ci t r u n k ó w

i o gar n ię t y gn ie w e m

p o t k n ą ł się

i u p ad ł . N a t o A l e k sa n d e r d o zgr o m a d zo n y ch : o t o c z ł o w i e k , k t ó r y szy k o w a ł się z je d n e g o

d o p r ze jś cia

łó ż k a

do

z Eu r o p y d o

d r u g ie g o .

A zji, a u p a d ł p r ze ch o d zą c

(Plu t a r ch , A l e k s a n d e r 7 - 1 0 , t łu m .

w ł a sn e ). Po t ak im

i n cy d e n ci e n ic in n e go n ie p o zo st a w a ł o

i A l e k sa n d r o w i, j a k o d d a li ć się

O li m p ia s

z M ace d o n ii. A l e k sa n d e r zo st a w i ł

m at kę w Ep ir ze, a sam u d a ł si ę d o lllir ii. D zię k i p o ś r e d n ict w u j e d n e g o z p r zy j a ció ł A l e k sa n d e r zo st a ł w e zw a n y p r ze z o j ca d o p o w r o t u i sp e ł n ił t ę p r o ś b ę . Ry ch ł o d o szł o j e d n a k d o n o w e g o k o n f lik t u i t u j u ż w szy st k ie ź r ó d ł a o d p o w i e d zi a l ­ n o ś ć za t o p r zy p isu j ą O li m p ia s. M i a n o w ici e — p r zy sk o m p lik o w a n e j ó w cze sn e j p o li t y ce — d la n ie k t ó r y ch w a sa li k r ó la p e r sk ie go w y r o sł a w p o b liż u p o t ę ż n a M ace d o n ia st aw a ł a się n at u r aln ym sp r zy m ie r ze ń ­ cem w ich d ą ż e n ia ch d o u zy sk a n ia n ie za le ż n o ś ci. I t ak Pik so d a r o s sat r ap a Kar ii (je d e n z n a st ę p có w M au so lo sa i A r t e m izj i) za p r o p o ­ n o w ał zaw ar cie m ał ż e ń st w a m ie d zy sw o j ą 1 5 0

có r k ą

a A r r y d ajo se m

sy n e m Fili p a i w y sł a ł p o sł a w t ej sp r a w ie d o M ace d o n ii. A l e t u t aj zn o w u w t r ą cił a się O li m p ia s — i o n a, i r ó ż n i p r zy ja cie le z o t o cze n ia A l e k sa n d r a w sk a zy w a l i m u n a n ie b e zp ie cze ń st w o in sy n u u j ą c, ż e p r ze z t ak zn a k o m it e m ał ż e ń st w o Fili p c h c e za p e w n i ć A r r y d a j o so w i n ast ę p st w o t r o n u w p o sł a d o

M ace d o n ii. A le k sa n d e r w y sł a ł w i ę c sw e g o

Pik so d a r o sa p r o p o n u j ą c sie b ie n a j e g o zię cia zam iast

n ie d o r o zw in ię t e go A r r y d aj o sa, n a d o d at e k n at u r aln e go t y lk o sy n a Filip a . G d y d o w ie d zi a ł si ę o t ym Fili p w y b u ch ł a st r a szli w a aw an t u r a. Filip k a zał u k ar ać w szy st k ich p r zy ja ció ł A le k sa n d r a, k t ó r y ch p o są d zał 0 u d ział w t ej sp r a w ie a sy n a zw y m y ś l a ł , ż e c h c i a ł za w r ze ć n ie go d n e g o m ał ż e ń st w o . W Ep ir ze p a n o w a ł w t e d y b r at O li m p ia s A le k san d e r . Za p e w n e O li m p ia s ch cia ł a g o sk ł o n i ć d o czy n n e g o w y st ą p ie n ia w jej o b r o n ie w o b e c zaw ar cia p r ze z Fili p a n o w e g o m ał ż e ń st w a. N ie b ył o zap e w n e ch ę t n y ch d o p o d e jm o w a n ia w o j n y z p o t ę ż n ą j u ż w t e d y M ace d o n ią . N at o m ia st

sp e ł n i ł

się

in n y

d aw n y

p lan

O li m p ia s,

m ał ż e ń st w o

A l e k sa n d r a z jej có r k ą Kle o p at r ą . Po d cza s u r o czy st y ch za ś l u b in t ej p ar y u r zą d zo n y ch p r ze z Fili p a j e si e n ią 3 3 6 r. p .n .e . n a o cza ch g o ś c i zgr o m a d zo n y ch z ca ł e g o ó w c ze sn e g o ś w iat a Fi li p zo st a ł za m o r ­ d o w a n y p r ze z m ł o d e go ar y st o k r at ę

m a ce d o ń sk ie go Pau za n ia sza ,

k t ó r y zo st a ł p o k r zy w d zo n y p r ze z A t t alo sa st r yja Kle o p at r y, n o w e j ż o n y Filip a i n ie u zy sk a ł sa t y sf a k cj i ze st r o n y Filip a. W r e lacjo n u ją ce j te w yp ad ki

h ist o r io gr a f ii gr e ck ie j

r o i się

od

p o d e jr ze ń , ż e i t u

g ł ó w n ą r o lę o d e gr a ł a O li m p ia s j a k o u t ajo n a sp r ę ż y n a t e go za b ó j s­ t w a, c h o ć i A le k sa n d e r je j sy n b y ł p o d e jr ze w an y o ci c h ą ap r o b at ę . Plu t a r ch w Ż y w o c i e A l e k s a n d r a st w ie r d za t y lk o ist n ie n i e t ak ich p o d e jr ze ń , ale Ju st y n , ź r ó d ł o p ó ź n e ( III w . n .e .), o p ar t e j e d n a k na d zie le w cze ś n i e j szy m

(z I w . n .e .) i k o r zy st aj ą ce z w i a r y go d n e j

t r a d y cj i, t r ak t u je u d ział O li m p ia s w

p r zy go t o w a n iu zam ach u

na

Fi li p a za zu p e ł n ie p e w n y . W e d ł u g t ej t r a d y cj i t o o n a m iał a p r zy ­ szy k o w a ć

k o n ie cze k a j ą ce na m o r d e r cę

i za o p ie k o w a ł a się

je go

zw ł o k a m i i c o r o k u o d b y w a ł a o b r zę d y o czy szc za j ą ce p r zy j e g o g r o b o w cu . N at o m iast n ajb ar d zie j szc ze g ó ł o w y o p is ś m ie r ci Filip a 1 w szy st k i ch t o w a r zy szą cy c h o k o l i c zn o ś c i za m i e szczo n y w d zie le D io d o r a Sy c y l i j sk i e g o w o g ó le o O li m p ia s n ie w sp o m in a . Za p e w n e n ie m o ż n a b r ać p o w a ż n ie szc ze g ó ł ó w p r zy t a cza n y ch p r ze z Ju st y n a . Za b ó j ca Filip a m iał d o st at e czn e p r zy czy n y d o p o d j ę cia p r ó b y zem st y, ale p e w n e j p o m o cy c zy za ch ę t y ze st r o n y O li m p ia s n ie m o ż n a 151

w y k l u c zy ć . Ca ł e je j p o st ę p o w an ie b y ł o sk ie r o w a n e n a u t r zym an ie p o zy cj i j e d y n e j p r a w o w it e j k r ó lo w e j M a ce d o n ii i n a za p e w n i e n ie n ast ę p st w a

t ronu

A l e k sa n d r o w i.

N ie b e zp ie cze ń st w o

ze

st r o n y

e w e n t u a ln e go sy n a z n o w e g o m ał ż e ń st w a Fili p a ist n iał o i m o gł o sp o t ę g o w a ć o b a w y O li m p ia s. D io d o r n ie w sp o m in a t ak ż e o lo sa ch ż o n y Fili p a Kle o p at r y. Ty m cza se m in n e ź r ó d ł a p o d a ją , ż e i o n a i jej có r e czk a zo st ał y zam o r d o w a n e z r o zk azu

O li m p ia s, i t o za m o r ­

d o w a n e o k r u t n ie i ż e A l e k sa n d e r m iał t o sw o j e j m at ce za złe. W r a z z o b ję cie m t r o n u M ace d o n ii p r ze z A l e k sa n d r a r o zp o czą ł się o k r es o t w ar t ej j u ż d zi a ł a l n o ś ci p o li t y czn e j O li m p ia s, c h o ć b ar d zo d o n iej p r zy w i ą za n y sy n u sił o w a ł czase m p o w ś c i ą g a ć jej n ad m ie r n ą ż ą d zę w ł a d zy i am b icj e p r ze p r o w ad zan ia sw o j e j w o li. O li m p ia s w r ó cił a w i ę c zw y c i ę sk o d o M ace d o n ii — jej sy n o b ją ł t u t r o n , je j có r k a, j a k o ż o n a A le k sa n d r a k r ó la Ep ir u , b ył a p ie r w szą k o b ie t ą

Ep ir u .

O li m p ia s

m o gł a

w yb ie r ać

m ię d zy

t ym i

dw om a

d w o r am i, w y b r a ł a M ace d o n ię . A le k sa n d e r p o w ie r zy ł r zą d y w M a ­ ce d o n ii , n a cza s sw o j e j w y p r a w y d o A zj i, je d n e m u z n a j b l iż szy ch m u w o d zó w A n t y p a t r o w i. O li m p ia s p o st ar ał a się j e d n a k u su n ą ć na b o k w szy st k ie m o gą ce jej czy m ś za g r a ż a ć k o b ie t y b li sk ie Fi li p o w i , zr e szt ą

A l e k sa n d e r

p r ze d

w y r u sze n ie m

na w yp r aw ę

p o zb y ł się

w szy st k i ch k r e w n y ch i p o w in o w a t y ch o st at n ie j ż o n y sw o j e g o o jca, j a k i in n y ch m o g ą c y ch p r e t e n d o w ać d o t r o n u . O li m p ia s p o zo st a j ą c w M ace d o n ii aż d o r o k u 331 p .n .e . b ył a w

u st a w iczn y m

k o n f l i k ci e

w szy st k ie n asze ź r ó d ł a są

z An t yp at r e m .

Po d

t ym

w zglę d e m

zgo d n e — za r ó w n o w e r sj a r e p r e ze n ­

t o w an a p r ze z A r r ia n a, Ju st y n a i w p e w n e j m ie r ze Plu t a r ch a, j a k i t a ż y c zl i w sza i sp o k o j n ie j sza w e r sja D io d o r a i Ku r cju sza Ru f u sa . Pr ze z t e p ię ć lat 3 3 6 -3 3 1 O li m p ia s st ale k o r e sp o n d o w a ł a z syn e m sk ar ż ą c si ę c i ą g l e n a An t yp at r a. A n t y p at e r i j e g o o t o cze n ie n ie p o zo st a w ali d ł u ż n i o b a w i a j ą c się w p ł y w u O li m p ia s na A l e k sa n d r a , k t ó r y b ył d o m at ki r ze czy w iś ci e b ar d zo p r zy w ią zan y . Ar r ia n (V II 1 2 ) p o d a je m .in ., ż e A n t y p at e r sk a r ż y ł si ę k ł ó t liw e

u sp o so b ie n i e

i b r ak

u m ia r k o w an ia

n a jej

n ie o d p o w ie d n i

d la

m at ki A le k sa n d r a. W zw i ą zk u z t ym cy t o w a n o u w a g ę A le k sa n d r a , ż e m u si o n n ad m ie r n ie p ł a ci ć

za d zi e si ę ć

m ie się cy p r ze b y w an ia

w jej ł o n ie . A l e O li m p ia s t e ż zar zu cał a A n t y p a t r o w i p y ch ę , p ł y n ą cą z j e g o f u n k cj i i ze w zg l ę d ó w , kt ó r e m u t a f u n k cj a za p e w n ia ; p r ze z t ę p y ch ę zap o m in a, k t o m u za p e w n i ł t e w y so k ie f u n k cj e i u w aż a się 1 5 2

za p ie r w sze go w ś r ó d M a c e d o ń c zy k ó w i Gr e k ó w . A l e k sa n d e r b ył b ar d zo h o jn y d la p r zy ja ció ł , O li m p ia s w y r zu ca ł a m u w list ach , ż e c zy n i sw o i c h p r zy ja ció ł r ó w n y m i k r ó lo m , ż e w t en sp o só b zap e w n ia im w ie lu p r zy ja ció ł a sam p o zo st a je sam o t n y . Sw o j e j m at ce t eż zr e szt ą

p o sy ł ał

m n ó st w o

u p o m in k ó w ,

p isy w a ł

do

n iej

czę st o

i in f o r m o w ał o w ie lu szc ze g ó ł a ch w y p r a w y , ale n ie p o zw a l a ł je j się m ie szać an i w sp r a w y c y w i l n e an i w o j sk o w e . I t o b ył je j g ł ó w n y zar zu t w o b e c sy n a , k t ó r y t o zr e szt ą zn o si ł p o go d n ie . Kie d y j e d n a k A n t y p at e r p r zy sł a ł r az list z cał ą

lit an ią

sk ar g n a O li m p ia s, m iał

A l e k sa n d e r p o w ie d zi e ć , ż e A n t y p at e r n ie w ie , iż j e d n a ł za m at k i zacie r a d zi e si ę ć t y si ę cy list ó w . W 331 r. p .n .e. O li m p ia s m u siał a o p u ś c i ć sch r o n i ć

się

w

Ep ir ze, t ak w i e l k ą

w r o go ś ć

M ace d o n ię w zb u d ził a

i zn ó w b o w ie m

w ś r ó d p o d d an y ch sw e g o sy n a. By ł a t o sp r a w a zw ią za n a ze sp isk i e m Filo t asa sy n a Par m e n io n a, j e d n e g o z n a j b l iż szy ch A l e k sa n d r o w i w o d zó w .

Filo t a s zo st a ł

st r a co n y

po

c i ę ż k ich

t o r t u r ach .

W ie lu

M a c e d o ń czy k ó w w p r o w a d zo n y c h n a w y so k i e st a n o w isk a w ar m ii w ł aś n ie p r ze z p o p ar cie Fi lo t asa w p a d ł o w p an ikę , n ie k t ó r zy u sił o w ali u cie c. D w aj n aj b liż si p r zy ja cie le Filo t asa — b r acia A m y n t a s i Si m i s — zo st ali o sk ar ż e n i o u d zia ł w sp isk u , t r ze ci ich b r at u cie k ł . Kie d y p r ze d A le k sa n d r a w o b e cn o ś ci w o j sk a w p r o w a d zo n o o sk ar ż o n y ch , k r ó l p r zy zn a ł , ż e p o d e jr ze n ia w o b e c n ich n a su n ą ł m u j u ż d a w n y list m at ki. Pr ze d st aw ił t ak ż e i in n e p o d st a w y sw o i ch p o d e jr ze ń , ale d la n as ist o t n a j e st t u t aj sp r a w a in t r y g O li m p ia s. A m y n t a s zd o ł a ł się w y b r o n i ć p r zed zar zu t am i, a n ie ch ę ć O li m p ia s d o n ie go w y j a ś n i ł w sp o só b , k t ó r y w zb u d zi ł w ś r ó d M a c e d o ń czy k ó w o b u r ze n ie p r ze ­ c i w k o n iej. M i a n o w ici e p o zw y c i ę sk i c h b it w ach A l e k sa n d r a p o d Ar b elą

i Gau ga m e lą , A m y n t a s zo st ał w y sł a n y d o M a ce d o n ii, ab y

st am t ą d sp r o w a d zi ć m u ś cią gn ą ć

u zu p e ł n ie n ia d la w o j sk a . A l e k sa n d e r n ak azał

n aw e t m ł o d y ch M a c e d o ń c zy k ó w

u k r y w a j ą cy ch się

w d o m u O li m p ia s i n ie l i c zy ć się z n ik i m p o za n im , Al e k san d r e m . A m y n t a s w y k o n a ł ś ci ś l e r o zk azy i n ar aził si ę m at ce k r ó la. W e d ł u g Ku r cju sza Ru f u sa (V II 1, 5, t łu m . p o d red. L. W i n n i c zu k ) A m y n t a s t ak m iał p o w ie d zi e ć w za k o ń cze n iu sw e g o p r ze m ó w ie n ia: A m a t k a t w o ja n ie m a ż a d n e g o

in n e g o p o w o d u , ż e b y m n ie p r ze ś la d o w a ć ,

c h y b a t y lk o t o , ż e w y ż e j c e n ił e m

Tw o je a n iż e li w zg lę d y k o b ie t y .

Na

ż ą d a n ie w o j sk a A le k sa n d e r u w o ln ił o d p o d e j r ze ń A m y n t a sa i j e g o b r aci. 1 5 3

Po t ak ie j o t w ar t ej r o zp r aw ie

i u ja w n ie n iu

b e zp o d st a w n y ch

o sk ar ż e ń n ie p o zo st a ł o O li m p ia s n ic in n e go j a k p o n o w n e w y co f a n ie si ę d o Ep ir u , g d zi e r zą d y — p o d n ie o b e cn o ś ć m ę ż a p r o w a d zą ce g o w o jn ę

w

It alii —

sp r a w o w a ł a jej

có r k a

Kle o p at r a.

Kie d y

zaś

A l e k sa n d e r kr ó l Ep ir u zg i n ą ł w 3 3 1 / 3 3 0 r. p .n .e. Kle o p at r a r zą d ził a d ale j sp r a w u ją c r e ge n cj ę w im ie n iu czt e r o le t n ie go sy n a. Je j m at ka d zie ln ie j ą w t y ch r zą d ach w sp o m a ga ł a o czy m ś w i a d c zy w sp ó ł ­ cze sn a t ym

w yp ad ko m

m ow a

a t e ń sk ie go

m ó w cy

H y p e r e jd e sa

d at o w an a na 3 3 0 r. p .n .e . O t ó ż A t e ń czy c y , zg o d n i e z w y r o czn i ą Ze u sa u d zie lo n ą w j e g o ś w i ą t y n i w D o d o n ie (p ł n . Ep ir ), w y sł a li d o D o d o n y d la st at u i b o g i n i D io n e , czczo n e j t am z Ze u se m j a k o j e g o m ał ż o n k ą , czę ś ci n ie zb ę d n e d la r e k o n st r u k cj i c zy o d n o w i e n ia t e go p o są gu — szcze g ó l n i e t w ar zy . A t e ń c zy c y w IV w . p .n .e . p o w aż a li n iezm ie r n ie

w y r o czn i ę

w

D o d o n ie

a

p r zy

za si ę g a n iu

o t r zym ali p o le ce n ie g o d n e g o o d n o w ie n ia p o są gu

jej

r ad y

D io n e . W y sł ali

w i ę c t am w y k o n a n e p r ze z n aj le p szy ch ar t yst ó w at e ń sk ich p o t r ze b n e czę ś ci, w sp a n ia ł ą szat ę i w r e szcie p o se l st w o m aj ą ce u c zc i ć D io n e w sp an ia ł ą o f iar ą . I w t e d y o t r zym ali o d O li m p ia s p ism o st w ie r d zają ce , ż e ś w ią t y n ia w

D o d o n ie j e st

na t e r yt o r iu m

k r aju , k t ó r ym

ona

zar zą d za a zat em A t e ń c zy c y n ie m ają p r aw a t k n ą ć t am cze go k o lw ie k . H y p e r e jd e s w sw e j m o w ie w o b r o n ie Eu xe n i p p o sa t w ie r d zi, ż e d w a r azy p r o t e st o w ał n a zgr o m ad ze n iu

lu d o w y m

p r ze ciw k o t ak ie m u

p o st ę p o w an iu O li m p ia s. W r a ca ł d o t ej sp r a w y w m o w ie w zw i ą zk u ze zł o t ą cza szą , kt ó r ą O li m p ia s p r ze sł ał a d la p o są gu b o gi n i H y gi e i (zd r o w i a ) w

A t e n a ch i z o sk ar ż e n ie m j e g o k lie n t a Eu xe n ip p o sa

0 sp r zy ja n ie

M a ce d o n ii,

p o n ie w a ż

p o p ar ł

p r zy ję cie t e go

d ar u .

O sk a r ż y ci e l o w i zar zu ca H y p e r e jd e s, ż e o n z k o le i n ie za r e a go w a ł na n ie d o p u szcza ln ą w y p o w i e d ź O li m p ia s za k a zu j ą cą d a r ó w z At e n d la D o d o n y m im o w y r aź n e j w o l i w y r o czn i. A w i ę c zn ó w w y st ę p u j ą zn a n e sk ą d in ą d c e c h y ch ar ak t e r u O li m p ia s — w y n i o sł o ś ć

i ch ę ć

p r ze p r o w ad ze n ia w ł asn e j w o l i za r ó w n o w sp r a w a ch w a ż n y c h , j ak 1 m n iej w a ż n y ch . D o sy ć r y ch ł o O li m p ia s zagar n ę ł a cał ą w ł a d zę w Ep ir ze , a Kl e ­ o p at r a u d ał a się

d o M ace d o n ii. W e d ł u g Plu t a r ch a p o d zi e l ił y się

w ł ad zą . A le k sa n d e r d o w i e d zi a w szy się o t ym p o w ie d zi a ł p o d o b n o , ż e O lim p ia s zr o b ił a le p szy w y b ó r , b o M a c e d o ń czy cy n ie zn i e ś l ib y r zą d ó w k o b ie t y. Za p e w n e j e d n a k n ie b y ł t o t ak i zg o d n y p o d zia ł w ł a d zy c zy zad ań , O li m p ia s n ie lu b ił a d zi e l ić się w ł a d zą i za p e w n e 1 5 4

zm u sił a có r k ę d o o p u szcze n i a Ep ir u . Zr e szt ą A n t y p at e r zo st ał t eż w t e d y o d w o ł a n y z M ace d o n ii m ie jsce

w y sł a n o

Kr at er o sa.

u t r zy m u ją cy k o r e sp o n d e n cj ę

( 3 2 5 / 3 2 4 w . p .n .e .), a na j e g o

A l e k sa n d e r

do

k o ń ca

sw o i c h

z O li m p ia s, in f o r m u j ą cy j ą

dni

o sw o i ch

o b se r w a cj a ch w d a le k ich w y p r a w a ch , c h o ć n ie m iał zł u d ze ń co d o jej ch ar ak t e r u , b y ł d o n iej p r zy w i ą za n y i w ie r zy ł w jej lo ja ln o ś ć . Zam ie r zał n aw e t p r ze p r o w a d zić

u zn an ie je j za ist o t ę

b o sk ą , n ie

w i e m y j e d n a k j a k się d o t e go zam iar u o d n o sił a sam a O lim p ia s. Ś m ie r ć

A le k sa n d r a W ie lk i e g o

w

323

r. p .n .e. st a n o w i d la

O li m p ia s p o czą t e k p o lit y czn e j d zia ł a ln o ś ci na sze r szą sk alę i o zn a c z­ n ie w i ę k szy m zn a cze n iu n iż w cze ś n i e j . W p r aw d zie O li m p ia s j e szcze za ż y c i a sy n a zd o b y ł a w ł a d zę w Ep ir ze, g d zi e zr e szt ą d o sy ć r ych ł o st ał a si ę

p r ze d m io t e m

p o w sze ch n e j

n ie n a w iś ci , ale A le k sa n d e r

b a czy ł , a b y n ie m o gł a si ę zb y t n i o m ie szać w sp r a w y j e g o w i e l k ie go p ań st w a. N at o m iast r o zgr y w k i o w ł a d zę n ad im p e r iu m st w o r zo n y m p r ze z A le k sa n d r a d a ł y O li m p ia s m o ż li w o ś ć

r o zw in ię cia sze r o k ie j

d zi a ł a l n o ś ci p o li t y czn e j. Ro zp o czę ł a o d p r ó b y zw a lcze n i a d a w n e g o sw e g o w r o g a A n t y p at r a, k t ó r y w c i ą ż sp r a w o w a ł r e ge n cj ę w M a ce ­ d o n i i, p o n i e w a ż A l e k sa n d e r u m ar ł zan im Kr at e r o s m aj ą cy zast ą p ić d o t y c h c za so w e g o n am ie st n ik a M ace d o n ii d o t ar ł na m ie jsce . O li m p ia s p r ze d e w szy st k im w szczę ł a za b ie gi o zd o b y cie sp r zy ­ m ie r ze ń có w

w

w a lce z A n t yp at r e m , k t ó r e go

zr e szt ą

p o są d zał a

0 o t r u cie A le k sa n d r a za p o ś r e d n ict w e m j e g o sy n a p r ze b y w a j ą ce go w

n aj b liż szy m

d o p r o w a d zi ć

o t o cze n iu k r ó la. Po czą t k o w o O li m p ia s zam ie r zał a do

m ał ż e ń st w a

Kl e o p at r y z sat r ap ą

Fr y gii

Le o n -

n at o se m , k t ó r y m iał się n aw e t zg o d zi ć na t o p o w o d o w a n y am b icją , ale zg i n ą ł p o d Kr an n o n w Te sa l ii w b it w ie z Gr e k am i, k t ó r zy na w ie ś ć

o zg o n i e A le k sa n d r a W ie lk i e g o zb u n t o w a l i się

p r ze ciw k o

w ł a d zy M ace d o n ii. O li m p ia s sp r ó b o w a ł a w t e d y w y d a ć Kle o p at r ę za Pe r d ik k asa , k t ó r y o b ją ł r e ge n cję

n ad cał y m p ań st w e m A le k sa n d r a

1 m iał p o d sw o j ą o p ie k ą d w ó ch p r a w o w it y ch n a st ę p có w A le k san d r a — A r r y d aj o sa, o kt ó r ym j u ż b ył a m o w a i p o gr o b o w ca A le k sa n d r a W ie lk i e go , j e g o sy n a z k si ę ż n i czk i p er skie j Ro k sa n y , t ak ż e im ie n iem A le k sa n d e r . I t en p lan się n ie u d ał , p o n ie w a ż A n t y p at e r o f i ar o w ał Pe r d ik k a so w i r ę kę sw o j e j có r k i, i t en — o b a w i a j ą c się o t w ar t e go ze r w a n ia z n am ie st n ik ie m

M ace d o n ii —

w y b r a ł j e g o có r k ę . N a

d o d at e k in n i w o d zo w i e A le k sa n d r a d o w i e d zi a w szy się

o p lan ach

O li m p ia s i Kle o p at r y o t o czy li sio st r ę zm ar ł e go k r ó la czu j n ą o p ie k ą , 155

ab y ż ad e n z n ich p r ze z t o m ał ż e ń st w o n ie zy sk a ł p r ze w a gi w w a lce 0 w ł ad zę . Ta k w i ę c zn ó w A n t y p at e r zd o ł a ł sp a r a l iż o w a ć d zi ał an ia O li m p ia s. Sp r a w y w Ep ir ze t eż się sk o m p lik o w ał y . Po ja w il i się p r e t e n d e n ci d o t r o n u . St r y j O li m p ia s A r y b a s o d su n ię t y o d t r o n u w Ep ir ze p r ze z Fili p a II na k o r zy ś ć m ł o d sze go b r at a O li m p ia s A le k sa n d r a , zn a la zł sch r o n ie n ie w r az z r o d zin ą w A t e n ach . Je g o sy n Eak id e s p o w r ó cił d o Ep ir u j a k o p r e t en d en t d o t r o n u , ale t u O li m p ia s zr ę czn ie zd o ł a ł a zy sk a ć

na n ie go

o gr o m n y w p ł y w .

Fo r m aln ie

o b ją ł

p a n o w a n ie

1 b ar d zo się p r zy d a ł O li m p ia s j a k o d o w ó d ca w o j sk a . A n t yp at e r u m ar ł w 3 1 9 r. p .n .e., ale p r ze d t em sp r o w a d zi ł o b u n ast ę p có w t r o n u A r r y d a j o sa i m ał e go A l e k sa n d r a d o M ace d o n ii. Ż o n ą A r r y d aj o sa b ył a w n u c zk a Fili p a II z j e d n e j z j e g o k o ch an e k , Eu r yd yk a - A d e j a, n ie u st ę p u j ą ca w a m b icj a ch m at ce A le k sa n d r a. N i c d zi w n e g o , ż e A n t y p at e r u m ie r ają c o st r ze ga ł M a ce d o ń czy k ó w , ab y n ig d y n ie d o p u ś ci l i d o t e go , ż e b y k o b ie t a o b ję ł a p an o w an ie n ad n im i. Dzie je O li m p ia s st aj ą się o d t e go m o m en t u n ap r a w d ę t r a giczn e : w a lk i o w ł a d zę

m ię d zy d aw n y m i w o d za m i A l e k sa n d r a st ał y się

je szcze b ar d zie j za ci e k ł e a st aw k ą

w t ej w a l c e b ył a o p ie k ą

n ad

p r a w o w it y m i p r e t e n d e n t am i d o t r o n u . A n t y p at e r zo st a w i ł r e ge n cj ę i o p ie k ę n ad A r r y d aj o se m i m ał ym A le k sa n d r e m Po ly p e r ch o n t o w i, je d n e m u z d a w n y c h t o w a r zy szy A le k sa n d r a W ie lk ie go . Sy n A n t y pat ra Ka san d e r , n i e za d o w o lo n y z d e cy zji o jca, st a n o w ił d la n ie go p o w aż n e zagr o ż e n ie . W t e d y n ad sze d ł w i e l k i d zie ń O li m p ia s — Po ly p e r ch o n t , w p o ­ r o zu m ie n iu z p r zy ja ció ł m i z ar y st o k r acji m ace d o ń sk ie j, zw r ó c i ł się d o O li m p ia s o o b ję cie o p ie k i n ad m ał ym A le k sa n d r e m i p o w r ó t d o M ace d o n ii. O li m p ia s p o zo st a ł a j e d n a k na r azie w Ep ir ze i st am t ą d u sił o w ał a st e r o w a ć zaw ie r a n ie m p r zym ie r zy p o p ie r aj ą cy ch Po ly p e r ch o n t a, p o n ie w a ż Kasan d e r , k t ó r e go t e ż p o d e jr ze w ał a o o t r u cie jej sy n a , zd o ł a ł so b ie zj e d n a ć sp r zy m ie r ze ń có w w ś r ó d d a w n y ch d o ­ w ó d c ó w A le k sa n d r a r e p r e ze n t u j ą cy ch p o w aż n e si ł y j a k A n t y g o n o s c zy Pt o le m e u sz. W ie r n y d o m o w i A le k sa n d r a a w i ę c j e g o sy n k o w i i O li m p ia s p o zo st a ł Eu m e n e s, t e ż j e d e n z d o w ó d c ó w A le k sa n d r a, kt ó r y r u szy ł z p o m o cą z A zj i n a Pł w . Ba ł k ań sk i. O b ie st r o n y st ar ał y się zj e d n a ć M a c e d o ń czy k ó w i Gr e k ó w . O li m p ia s p r ze z p e w ie n cza s m iała p r ze w agę 1 5 6

ze w zg l ę d u

na sw ó j au t o r yt e t d aw n e j k r ó lo w e j

M ace d o n ii i m at k i A le k sa n d r a W ie lk ie go . Ta k n p. w y st o so w a ł a list do

N ik an o r a,

kt ó ry

z p o r u cze n ia

Kasan d r a

u t r zy m y w ał za ł o gę

m a ce d o ń sk ą w p o r t ach at e ń sk ich , M u n y ch i i i Pir e u sie , ab y zw r ó cił p o r t y A t e ń czy k o m .

To

zj e d n a ł o

A t e ń c zy k ó w ,

k t ó r z za czę li

się

p r ze ch y la ć n a st r o n ę Po ly p e r ch o n t a . W alk i na t er en ie Gr e cj i t r w ał y ze zm ie n n y m szczę ś ci e m . W r e szcie O li m p ia s o b a w i a j ą c się , ż e ż o n a A r r y d aj o sa Eu r y d y k ę n a t r w ał e u zy sk a w p ł y w y w M ace d o n ii, r zu cił a d o w a lk i w o j sk a Ep ir o t ó w p o d w o d zą

Eak id e sa. W d e cy d u ją ce j

b it w ie n a g r a n i c y M ace d o n ii o b ie r y w alk i w y st ą p ił y w b o ju . W o jsk a Eu r y d y k ę i A r r y d a j o sa sk ł a d a j ą ce się z M a ce d o ń czy k ó w na w i d o k m at k i A l e k sa n d r a m aj e st at y czn ie zb l iż a j ą ce j się , w e d ł u g n ie k t ó r y ch ź ródeł w

st r o ju

M e n a d y z o r szak u b a ch iczn e g o , p r ze szł y n a jej

st r o n ę . A r r y d a j o s i Eu r y d y k a w p a d li w r ę ce p r ze ciw n ik ó w . D io d o r Eu r y d y k ę

d aje

p r ze jm u ją cy

i A r r y d a j o sa

w

o p is ze m st y

cia sn y m

Za m k n ę ł a

O lim p ias.

p o m ie szcze n iu ,

do

k t ó r e go

j e d ze n ie , le d w ie w y st a r cza j ą ce na p o d t r zy m an ie ich ż y cia , b ył o w p y ch a n e p r ze z n ie w ie lk i o t w ó r . Tr w a ł o t o w i e le d n i, ale k ie d y M a c e d o ń czy c y za czę li się O li m p ia s

p o sł ał a

gr u p ę

o b u r zać n a t ak n ie lu d zk i e t r ak t o w an ie , Tr a k ó w ,

ż eb y

zab il i

Filip a

A r r y d aj o sa.

Eu r yd yk ę , kt ó r a n ad al t w ie r d ził a, ż e t o o n a j e st k r ó lo w ą M a ce d o n ii, a n ie O li m p ia s, p o sł ał a szt yle t , szn u r i n aczy n ie z t r u cizn ą , ż e b y w y b r a ł a so b ie r o d zaj ś m ie r ci. Eu r y d y k ę p r ze k lę ł a O li m p ia s ż y c zą c jej p o d o b n e go

k o ń ca i p o w ie sił a si ę

b e z sł o w a ż alu

na w ł a sn y m

p ask u . A m iała w t e d y o k o ł o d w u d zie st u lat . N i e d ł u go t r w ał a p r ze w a ga O lim p ia s. W w r ó ce n ie m się

o b aw ie p r ze d

od­

lo su k azał a za b ij a ć w szy st k ich , k t ó r y ch p o są d zał a

o w r o go ś ć , co

n ie zj e d n y w a ł o je j

Kie d y Ka san d r o w i u d ał o się

p o p u la r n o ś ci w

M ace d o n ii.

z w o j sk am i d o

M ace d o n ii,

p r ze b ić

O li m p ia s, zo st a w i a j ą c d o w ó d zt w o n ad w o j sk ie m je d n e m u z w i e r ­ n y ch g w a r d zi st ó w A l e k sa n d r a , sam a z m ał ym A le k sa n d r e m i j e g o m at k ą , gr o m ad ą w

b li sk ich so b ie k o b ie t i ich d zi e ci sch r o n ił a się

m ie ś cie Py d n a i t am się

o cze k u j ą c k lę sk i Py d n i e

za p a n o w a ł

b y ł y st r aszn e . m o r sk ą ,

Kasan d r a.

ale

głó d

W r e szcie

Kasan d e r

zam k n ę ł a z czę ś c i ą N ad zie ja

p r o w a d zą cy O li m p ia s

p r ó ż n a, w

do

k a n ib alizm u .

u sił o w ał a

d o w ie d zi a ł się

w i e r n e go w o j sk a

b ył a

w yr w ać

o t y ch

o b lę ż o n e j W ar u n k i się

p la n ach

d r o gą i zd o ł a ł

sc h w y t a ć st at e k , n a kt ó r ym zam ie r zał a u cie c. Po d d ał a się

o t r zy ­

m u j ą c za p e w n i e n ie b e zp ie cze ń st w a . 15 7

Ka san d e r

ze b r ał

k r e w n y ch

t y ch ,

k t ó r zy

zgi n ę li

za

sp r a w ą

O li m p ia s, ż e b y j ą o sk ar ż y li p r zed zgr o m ad ze n ie m M a ce d o ń czy k ó w . O li m p ia s są d zo n o w jej n ie o b e cn o ś ci i zo st ał a sk aza n a n a ś m ie r ć . Ka sa n d e r t ak się w y j a zd

m o r zem

j e d n a k b ał jej w p ł y w ó w , ż e za p r o p o n o w a ł jej d o At e n z za gw a r a n t o w a n i e m

Kr ó lo w a j e d n a k n ie m iał a zau f an ia o b r o n y p r zed zgr o m ad ze n ie m .

b e zp ie cze ń st w a .

i zaż ą d a ł a u m o ż liw ie n ia jej

Ka sa n d e r o b a w i a ł się

j e d n a k jej

au t o r yt et u ci ą gl e ist n ie ją ce go w ś r ó d M a c e d o ń czy k ó w i p o sł a ł aż d w u st u lu d zi ż e b y j ą zab il i w p ał acu . Ci j e d n a k , k ie d y st an ę li w o b e c n iej, n ie zd o b y li się

na t o . W r e szcie zgi n ę ł a z r ą k k r e w n y ch lu d zi

p r zez n ią za b it y ch b ez p r o ś b y o ł a sk ę c zy k r zyk u . W

t ym

czar n y m

o b r azie

O li m p ia s są

go d n ie jsze — je j w ie lk a , w zaje m n a m ił o ś ć jej d zie ci

i w n u kó w .

N i e zn am y

Tr ze b a t e ż p am ię t ać , ż e w ce d o n ii

in t r y gi,

p ew n e

b liż e j t e go

d o m u p an u j ą cy m

m o r d e r st w a

n ie

b ył y

e le m e n t y ł a ­

d o sy n a i d o in n y ch ż y cia

r o d zin n e go .

Ep ir u a t ak ż e M a ­

r zad k o ś cią .

Kie d y j e d n a k

p o p e ł n iał a je k o b ie t a, j e d n a z p ie r w szy ch p r ze d st a w icie le k d ł u g i e g o sze r e gu

am b it n y ch

k o b ie t

t o sp e cj a l n e zgo r sze n i e

z

h e lle n ist y czn y ch

w sp ó ł cze sn y c h

d y n ast ii ,

i zn a la zł o

ono

b u d ził o o d b icie

w o ce n ie je j p o st a ci w ź r ó d ł ach . W sp ó ł cze ś n ie z O li m p ia s a t ak ż e n ie co p ó ź n ie j , j e szcze w o k r e ­ sie d ia d o ch ó w , czy l i d a w n y ch d o w ó d có w A l e k sa n d r a w a l c zą cy c h 0 w ł ad zę , p o j a w ił y się i in n e w y b it n e k o b ie ce p o st a cie gr a ją ce d u ż ą r o lę w b u r zliw y m ż y c iu p o li t y czn y m t e go o k r e su . O ż ad n e j j e d n a k n ie w ie m y t yle, co o O li m p ia s. Ż o n ie Fi li p a II i m at ce A le k sa n d r a W ie lk ie go w szy sc y h ist o r y cy p o d e jm u ją cy t e m at y zw i ą za n e ? b u ­ dow ą

p o t ę gi

m ace d o ń sk ie j

i ś w iat o w e go

im p e r iu m

p o ś w ię ca l i

z k o n ie czn o ś ci w ie le u w a gi. In n e k o b ie t y z d y n ast ii p a n u j ą cy ch w p ań st w ach h e l le n i st y czn y ch d ział ał y w zn a czn i e m n ie jsze j sk ali 1 st ą d m n iej o n ich w ie m y . W d y n ast ii m ace d o ń sk ie j p o p e ł n y ch am b icj i k o b ie t a ch p r ze jaw iał y j u ż

IV w . p .n .e . k o b ie t y n ast ę p n y ch p o k o le ń

t ak ż y w e j

d zi a ł a l n o ś ci .

M oż e

m iał t r o ch ę

n ie r acji

A le k sa n d e r M ace d o ń sk i t w ie r d zą c, ż e M a ce d o ń czy cy n ie zg o d zi l i b y się n ig d y na r zą d y k o b ie t y . W cie n iu t e ż na o g ó ł p o zo st a ją k o b ie t y r zą d zą cej gr u p y w m o n ar ch ii Se le u k i d ó w , n at o m iast w ie le b ar w n y ch i in t e r e su ją cy ch ż y c i o r y só w p t o le m e jsk ie j p an u j ą ce j w

zn a j d u je m y w ś r ó d k o b ie t z d y n ast ii

Egip ci e . Za n im j e szc ze n ast ę p cy A l e k ­

san d r a p r ze p r o w ad zili t r w ał y p o d zi a ł j e g o im p e r iu m m ię d zy sie b ie , 1 5 8

j e szc ze j e d n a k o b ie t a o sią gn ę ł a za szczy t n e m ie jsce w d zie j a ch t e go o k r e su . By ł a t o có r k a A n t y p at r a — Fila. W p r ze ciw i e ń st w ie d o O li m p ia s, Fila w y st ę p u j e w h ist o r io gr af ii gr e ck ie j j a k o p o st a ć j e d n o l ici e p o zy t y w n a . A n t y p at e r m iał o p r ó cz sy n a Ka sa n d r a t r zy có r k i. Za st o so w a ł u m ie ję t n ie b ar d zo r o zp o ­ w sze ch n i o n ą

p ó ź n ie j p r ak t y k ę zaw ie r a n ia i u t r zy m y w an ia so j u szy

p o li t y czn y ch

p r zy p o m o cy o d p o w i e d n ich

m ał ż e ń st w . W szy st k ie

t r zy j e g o có r k i za w a r ł y m ał ż e ń st w a z n aj w y b it n ie jszy m i d o w ó d ca m i A le k sa n d r a , k t ó r zy li czy li się w w a lk a ch o sp ad e k p o n im . N ajst ar sza có r k a A n t y p at r a Fila u zn an a j e st p r ze z ź r ó d ł a st ar o ż yt n e za k o b ie t ę 0 w y j ą t k o w e j m ą d r o ś ci . A n t y p at e r u ch o d ził za n aj m ą d r ze j sze go z n a st ę p có w A le k sa n d r a, t o o n p r ze cie ż zd o ł a ł się

u t r zym ać

na

t r o n ie M ace d o n ii m im o in t r y g O li m p ia s i jej st ar ań o o b ale n ie j e g o w p ływ ó w sw e g o

na t ym t er en ie . Fila o d zie d ziczy ł a zd o l n o ś c i i r o zu m

o j ca,

w ed łu g

D io d o r a

r ad ził

się

on

có r k i

w

w a ż n y ch

sp r a w a ch , k ie d y j e szcze b ył a n ie d u ż ą d zi e w czy n k ą . Ot óż

Kr at e r o s, k t ó r y w

m o m e n cie ś m ie r ci

p r o w a d za ł c zę ś ć j e g o w y sł u ż o n y c h j u ż

A le k sa n d r a

od­

ż o ł n ie r zy d o M ace d o n ii,

u d zie lił A n t y p at r o w i p o m o cy p r ze ciw k o Gr e k o m . W o jn a lam ijsk a, kt ó r a w y b u c h ł a n a w i e ś ć o zg o n i e A le k sa n d r a m ię d zy Gr e k am i a p a n u j ą cy m i w Gr e cj i M a ce d o ń czy k a m i, t o czy ł a się ze zm ie n n y m szczę ś ci e m . A n t y p at e r m iał p o d st a w y d o w d zi ę c z­ n o ś ci w o b e c Kr at er o sa.

Kie d y w i ę c p o o d n ie sie n iu

zw y cię st w a

p r zy b y li d o M ace d o n ii, Kr at e r o s o t r zym ał h o jn e d ar y i Filę za ż o n ę . Kr at e r o s b y ł m ę ż czy zn ą n ie zw y k ł e j u r o d y, m o ż e w i ę c t o m ał ż e ń st w o „ p o l i t y c zn e " z n ie ch ę cią

za a r a n ż o w a n e ze st r o n y

Kr at e r o s zg i n ą ł

w

p r ze z

Fili. Tr w a ł o

b it w ie

z

An t yp at r a

n ie

sp o t k a ł o

o n o je d n ak kró t ko.

Eu m e n e se m , j e d n y m

si ę

Po r o ku

z ge n e r ał ó w

A le k sa n d r a . N a t le ch ar ak t e r y st y k in n y ch p o st a ci p ie r w szo p l a n o ­ w y c h w w a lk a ch o sp u ś c i zn ę

p o A l e k sa n d r ze W ie lk im i Kr at er o s,

1 Fila st a n o w ią w y ją t e k . Kr at e r o s o d zn a cza ł się p o d o b n o o gr o m n ą lo j a ln o ś cią

w st o su n k u d o A l e k sa n d r a i j e g o n ast ę p có w , k t ó r zy

p r ze z p e w ie n c za s p o w ie r ze n i b yli j e g o o p ie ce . B y ł sk r o m n y , n ie p r ze ją ł za m ił o w a n ia d o lu k su so w y ch o b y c za j ó w d w o r u p e r sk ie go , b ył

u m iar k o w an y

i za c h o w a ł

o b y cza j e

m a ce d o ń sk ie ,

ch ę t n ie

p o lo w a ł i u p r aw ia ł w sze lk i e ć w i c ze n i a f izy czn e . Ró w n i e ż p ię k n ie m ó w ił i b ył p eł en u r o k u . B y ł t e ż n ie zm ie r n ie ł u b ia n y i p o p u la r n y w w o j sk u m ace d o ń sk im . A n t y p at e r d o b r ze w y b r a ł m ę ż a d la sw o je j 15 9

u k o ch a n e j, n ajst ar sze j có r k i. im p e r iu m

A l e k sa n d r a

p ar t n e r e m

By ł t eż

i o p ie k u n

p o li t y czn y m .

Je g o

Kr at e r o s —

jego

r ych ł e j

r e ge n t ca ł o ś ci

n a st ę p có w ś m ie r ci

—

n ie

w aż n ym

m oż na

b ył o

p r ze w id zie ć . Z t e go zw i ą zk u n ar o d ził się sy n , k t ó r e go Fila n azw ał a Kr at er o sem . W sk o m p lik o w an e j sy t u acj i p o lit y czn e j, szu k a j ą c n o w y ch sp r zy ­ m ie r ze ń có w An t yp at e r p o sp i e szy ł się z p o n o w n y m w y d a n ie m Fili za m ą ż . Kie d y p o p r ze szł o czt e r e ch lat ach o d w ie zio n o Fili k o ś ci Kr at er o sa b ył a j u ż o d d a w n a p o w t ó r n ie zam ę ż n a. N a m ę ż a w y b r a ł jej sy n a A n t y g o n o sa , De m e t r io sa, zw a n e g o p ó ź n ie j Po lio r k e t e se m . Z p u n k t u w id ze n ia p o li t y czn e go b ył o t o p o su n ię cie m ą d r e. A n t y g o n o so w i zale ż a ł o n a p o p ar ciu ze st r o n y A n t y p at r a m aj ą ce go p o d r zą d am i

M a ce d o n ię

i w p ływ y

w

Gr e cj i,

a w ię c

t r zy m aj ą ce go

w p e w n ym se n sie w r ę ku d o st ę p d o r e k r u t ó w st ale p o t r ze b n y ch d ia d o ch o m

d la

u zu p e ł n ian ia

w o j sk .

Kr at e r o sa A n t y g o n o s w y b i j a j ą c y si ę

Dla

A n t y p at r a

po

ś m ie r ci

na czo ł o w t ej f a zie w a lk b ył

sp r zy m ie r ze ń ce m n ie d o p o ga r d ze n ia. N aj m n ie j za d o w o l o n y z t ej p r o p o zy cj i b ył De m e t r i o s, zn a czn ie m ł o d szy o d Fili, k t ó r y n ie k r ył sw o j e j n ie ch ę ci w o b e c p r o p o zy cj i o jca. N i e w ie m y , j a k t o b ar d zo szy b k i e p o n o w n e m ał ż e ń st w o p r zyję ła Fila. Z cał e j je j d r o gi ż y cio w e j zd a je się w y n i k a ć , ż e k ie r o w ał a się b ar d zie j r o zu m e m p o li t y czn y m n iż e m o cj am i a zr e szt ą

p o d o b n ie j a k jej r o d ze ń st w o b ył a b ar d zo

p r zy w ią zan a d o o j ca i w cze ś n i e w ci ą gn i ę t a w j e g o gr ę p o li t y czn ą . D e m e t r io s p o d o b n i e j a k u r o d zie . W

Kr at e r o s b ył m ę ż czy zn ą

o w y ją t k o w e j

p r ze ciw i e ń st w ie je d n a k d o p ie r w sze go m ę ż a Fili b ył

n ie p o h a m o w a n y w sw o i ch m ił o st k a ch . O j e g o l i czn y ch zw i ą zk a ch t r w a ł y ch i doś ć p r zy

b ę d zie sp o r ą

t ym

m ow a

list ę

jego

m a ł ż e ń st w ie

w

d a lszy

zw i ą zk ó w Fili

m ó w ić

cią gu ,

p o d ają

t ak ż e

ch w ilo w y ch .

ź ró d ła

Tr u d n o

w ię c

o

u sp o so b ie n i a

zg o d n o ś c i

c zy ch ar ak t e r u m ał ż o n k ó w . N ie m n ie j j e d n a k Fila b ył a ż o n ą lo jaln ą i w n ie m ał ym st o p n iu p o m o gł a D e m e t r io so w i w u zy sk a n iu p o zy cj i p o l i t y c zn e j .

D e m e t r i o s m u si a ł

u st ą p i ć

o j cu

i ś lu b

o d b ył

si ę

w 321 / 3 2 0 r. p .n .e. O

o k r e sie ż y cia Fili m ię d zy 3 1 5 a 301 r. p .n .e . (r o k i e m b it w y

p o d Ip so s, kt ó r a w ł a ś c i w i e st a n o w ił a k o n ie c o k r e su d i a d o c h ó w ) ź r ó d ł a p r a w ie m ilczą . W 3 1 5 r. d o t ar ł y d o n iej p r o ch y Kr at e r o sa, a w

304

r. p o d cza s o b lę ż e n ia

Ro d o s p r ze z De m e t r io sa je d e n

z k ap it a n ó w f l o t y Ro d o s zd o ł a ł p r ze ch w y ci ć 1 6 0

o k r ę t y zao p at r u ją ce

ar m ię De m e t r io sa. M ię d zy in n ym i w p a d ł w j e g o r ę ce o k r ę t p ł y n ą cy z Cy l i c j i , na kt ó r ym zn a la zł szat y k r ó le w sk ie i r eszt ę w y p o sa ż e n ia , kt ó r e Fila z w ie lk im t r u d e m p r zy go t o w a ł a i w y sł a ł a d o m ę ż a. By ł o to

n ie d ł u go

po

p r zy ję ciu

p r ze z b y ł y ch

d o w ó d có w

A le k sa n d r a

t y t u ł ó w k r ó le w sk ich , a w i ę c p o o st at e czn e j r e zy gn acj i z u t r zym an ia ca ł o ś ci im p er iu m A le k sa n d r a. De m e t r io s zr e szt ą , w p r ze ciw ie ń st w ie d o p ie r w sze go m ę ż a Fili Kr at e r o sa, b ył zn a n y z zam ił o w a n ia d o p r ze p y ch u a szc ze g ó l n i e d o b ar d zo o zd o b n y ch i k o szt o w n y ch szat . M ię d zy in n ym i w k ilk u p r ze k azach j e st m o w a o w sp an ia ł e j h a f ­ t o w an e j zł o t e m ch la m id zie De m e t r io sa, k t ó r a p o zo st a ł a n ie d o k o ń ­ czo n a , b o ż ad e n n ast ę p n y kr ó l M ace d o n ii, c h o ć b yli n ie k t ó r zy t eż lu b ią cy o k a zy w a ć sw e b o ga ct w o , n ie m iał o d w a g i w ł o ż e n ia t ak w sp a n ia ł e j szat y. Ty m cza se m j e d n a k zm ie n iał a się

sy t u a cj a p o li t y czn a i u le gł y

p o w aż n e m u p r ze k szt a ł ce n iu p r zym ie r za i u k ł ad y . Kie d y sy n A n t y ­ p at r a, a b r at Fili — Kasan d e r , st ał się w r o gie m A n t y g o n o sa , a w i ę c i j e g o sy n a, i za czę ł y się o sł ab ł a. By ł a p r ze cie ż

w a lk i o w p ł y w y w

ona w

t ym

Gr e cj i, p o zy cj a Fili

m ał ż e ń st w ie g ł o w n ie p e w n ą

g w a r a n cj ą u t r zym an ia p r zy m ie r za m ię d zy A n t y g o n i d a m i a A n t y p a t ­ rem i p ó ź n ie j j e g o n ast ę p ca m i. Pr zy o d w r ó ce n iu się p r zy m ie r zy Fila zn a la zł a si ę w i ę c m ię d zy w r o g im i so b ie b r at em Kasan d r e m i m ę ż em De m et r io se m . Plu t ar ch w ż y w o c i e De m e t r io sa p o d k r e ś la n ie zw y k ł y t akt i t ale n t y d y p lo m at y czn e Fili. D io d o r zaś p isze o jej p r ze n ik li w o ś ci i m ą d r o ś ci, u m iała n aw e t u sp o k o i ć n ie p o k o je w o b o zie r o zm aw ia j ą c z in icjat o r am i zam ie sze k z k aż d ym i n d y w id u a ln ie i u m ie ją c d o n ich t r af ić , p o m aga ł a u b o gim

w y d a j ą c za m ą ż

za w ł a sn e ś r o d k i ich

sio st r y c zy có r k i, w st a w ia ł a się za n ie sł u szn ie sk aza n y m i. Pr ze t r w ał a p r zy D e m e t r io sie n aw e t w

o k r e sie o st r e go k o n f l ik t u m ię d zy n im

a Kasan d r e m . W ł a ś ciw e jej t ale n t y p o li t y czn e o b j a w ił y się p o 301 r. p .n .e ., p o r o zst r zy gaj ą ce j lo s A n t y g o n i d ó w p r ze gr an e j b it w ie p o d Ip so s. O j ci e c De m e t r io sa t am zgi n ą ł , De m e t r io s zd o ł a ł się u r a t o w ać i za c h o w a ć sw o j ą f lo t ę . Je szc ze p r zed Ip so s, za p e w n e t eż szu k a j ą c n o w y ch so j u szy , D e m e t r io s zaw ar ł w 3 0 3 r. m ał ż e ń st w o z k si ę ż ­ n iczk ą

Ep ir u ,

sio st r ą

Pyr r u sa,

De id am e ją .

By ł o

to

m ał ż e ń st w o

zaw ar t e n ie zw y k le u r o czy ś cie i b ył o za p e w n e cię ż k im ci o se m d la Fili. N ie w iad o m o , g d zi e w t e d y b ył a. Za p e w n e j e d n a k , m im o t y ch w y p a d k ó w o d e gr a ł a sw o j ą w 11

zb liż e n iu —

K o b ie t y a n t y k u

De m e t r io sa

z

Se le u k o se m ,

kt ó ry

o p an o w ał

r o lę czę ś ć 161

t e r e n ó w A zj i. Sp o t k a li się w Sy r i i w Rh o sso s i zaw ar li ze so b ą u m o w ę u k o r o n o w a n ą m ał ż e ń st w e m Se le u k o sa z có r k ą De m e t r io sa i Fili St r at o n ik e . N i e d ł u go p o t em Fila, za p e w n e z p o le ce n ia m ę ż a, u d a ł a się w m isji d y p lo m at y czn e j d o M ace d o n ii d o Kasan d r a. Szł o 0 zł a go d ze n ie n o w e g o n ap ię cia w y w o ł a n e g o p r ze z u su n ię cie za sp r a w ą

De m e t r io sa i Se le u k o sa sat r ap y Cy l i cj i .

D zi a ł a ln o ś ć

Fili

p r zy czy n ił a się w czę ś ci p r ze z p e r t r akt acje z Sy r i ą i M ace d o n ią d o r o zb icia d aw n e j k o a l icj i p r ze ciw k o A n t y g o n i d o m zaw ar t e j w 301 r. N o w y u k ł ad p o li t y czn y b ył zn a czn i e k o r zy st n ie j szy d la De m e t r io sa 1 p o p r aw ił o

to

n ie w ą t p liw ie

p o zy cj ę

Fili.

Szc ze g ó l n e

w p ływ y

u zysk ał a w m o m e n cie , g d y De m e t r io s p o ś m ie r ci Kasan d r a zd o b y ł w r e szcie w ł ad zę w M ace d o n ii. Fila, có r k a w ie lo le t n ie go n am ie st n ik a a p o t em w

w ład cy

p e w n ym

kr aju ,

M ace d o n ii

An t yp at r a, j a k o

ż ona

De m e t r io sa

se n sie le ga li zo w a ł a o b ję cie p r ze z n ie go t r o n u t e go

szcze g ó ln ie ,

że

sy n o w i e

Ka sa n d r a

b yli

n ie let n i.

Zr e szt ą

De m e t r io s j e d n e g o zab ił , a d r u gi u cie k ł . D e m e t r i o s w r az z Filą p an o w ali w M ace d o n ii w lat ach 2 9 4 - 2 8 7 p .n .e. N i e b ył t o j e d n a k k o n ie c w a lk i r y w a li za cj i o M ace d o n ię . De m e t r io s zo st ał p o k o n an y . M ace d o n ię p o d zi e l o n o m ię d zy Pyr r u sa i Lizy m a ch a . Fila, kt ó r a w r az z m ę ż em sch r o n ił a się

w t w ie r d zy Kasan d r e a , n ie m o gą c zn i e ś ć

k lę sk i De m e t r io sa p o p e ł n ił a sam o b ó jst w o za ż y w szy t r u cizn ę , b ar d ziej m u w ie r n a w złe j c h w i l i n iż w d o b r y ch . De m e t r io s p r ze z p e w ie n cza s k o n t y n u o w a ł w a lk ę , ale t o j u ż in n a h ist o r ia. Zg o d n a o p in ia ź r ó d e ł — p o st a ć

Plu t ar ch a i D io d o r a —

p r ze k azał a

Fili j a k o k o b ie t y o ce ch a ch zd e cy d o w a n i e p o zy t y w n y ch .

M o ż liw e , ż e o b aj ci zn a czn i e p ó ź n ie j si o d o p i sy w a n y c h w y p a d k ó w p isar ze cze r p ali sw e w i a d o m o ś ci z d zi e ł a t e go sa m e go h ist o r yk a h e lle n ist y czn e go . N i e m n ie j j e d n a k t a ch ar ak t e r y st y k a n ajst ar sze j có r k i A n t y p at r a w y d a j e się

w ia r y go d n a . Fila w sw e j d zi a ł a l n o ś ci

p o lit y czn e j p o st ę p o w ał a lo ja ln ie i ł a go d zą co , st ar ał a się

o dobro

sw e go m ę ż a, a czę st o i in n y ch lu d zi. Zn a czn ie am b it n ie jsza O li m p ia s w a lczy ł a n ie t y lk o o w ł a sn ą w ł ad zę , ale o w ł a d zę d la sw e g o sy n a a p o t em w n u k a . Bo h at e r ka, kt ó rej lo sy t er az ch cę p r ze d st aw ić , am b it n a i d r a p ie ż ­ na, w a lczy ł a ch y b a g ł ó w n i e o sie b ie . Był a t o A r si n o e II, có r k a Pt o le m e u sza I So t e r a i Be r e n ik e , có r k i M agasa i m at ki M e gasa, k r ó la

Cy r e n y

(w

p łn . A f r y ce ).

N a j p ó ź n i e j szą

m o ż li w ą

d at ą

jej

u r o d zin j e st r o k 3 1 6 p .n .e . By ł a k o b ie t ą w ie lk ie j u r o d y, p o d o b n ie 1 6 2

j a k je j m at k a, p o kt ó r ej o d zie d ziczy ł a t e ż

n ie p r ze p ar t y p o d o b n o

w d zię k . Pie r w sze m ał ż e ń st w o A r si n o e b y ł o d zie ł e m je j o jca. O k o ł o 2 9 9 / 2 9 8 r. zo st ał a w y d a n a za m ą ż za Li zy m a ch a z Tr a cj i, j e d n e go z w y b i t n y ch

d ia d o ch ó w .

Pt o le m e u sz So t e r ,

ch o ć

sam

zaw ar ł

p r zy n ajm n ie j o st at n ie sw o j e m ał ż e ń st w o z m ił o ś ci, t o lo sam i sw o i ch d zi e ci k ie r o w ał r acze j z p u n k t u w i d ze n i a k o r zy ś ci p o li t y czn y ch . Li zy m a ch b ył d u ż o st ar szy o d A r sin o e , m iał d zie ci w je j w ie k u lu b st ar sze , a b ył t e ż w t ym m o m e n cie ż o n a t y z A m a st r is, b r at an icą D ar iu sza. A m ast r is b ył a p o p r ze d n io ż o n ą ż e ń st w

d o w ó d có w

z ż y cze n ie m

co

Kr at e r o sa z o k r e su m ał ­

A le k sa n d r a z Pe r sjan k a m i, zg o d n i e

z n ak aze m

A l e k sa n d r a

(t zw . ś l u b y w

n ie t yle Su zi e ).

Kr at e r o s r o zst ał si ę z A m a st r is b y o ż e n ić się z Filą , có r k ą An t yp at r a. W t e d y A m a st r is w y szł a za m ą ż za D i o n i zj u sza , w ł a d cę

H e r ak le i

Po n t y jsk ie j . Po ś m ie r ci D i o n i zj u sza A m ast r is o b ję ł a r zą d y w H e r ak le i w

im ie n iu n ie le t n ich sw y c h d zie ci, aż d o m o m e n t u m ał ż e ń st w a

z Lizy m a ch e m , kt ó r em u t u ż

p r ze z b it w ą

pod

Ip so s zale ż a ł o na

ż y c zl i w o ś c i i p o m o cy m ie szk a ń có w H e r ak le i. M ał ż e ń st w o t o t r w ał o j e d n a k t y lk o d w a lat a, A m a st r is zn ó w zo st ał a o d e sł an a p r ze z m ę ż a, k t ó r y c h c i a ł zaw r ze ć m ał ż e ń st w o z A r sin o e . N iek t ó r e p r ze k azy ź r ó d ł o w e u t r zym u ją , ż e ze st r o n y st ar ze j ą ce go si ę

Li zy m a ch a

p o le p sze n ia

b ył o t o

st o su n k ó w

m ał ż e ń st w o z

z m ił o ś ci, a n ie t y lk o

Pt o le m e u sze m .

A m ast r is w r ó cił a

d la do

H e r ak le i, g d zi e r zą d ził a d ale j. Za ł o ż y ł a w ie le m iast , b iła w ł a sn ą m o n e t ę . Po jej ś m ie r ci w 2 8 5 r. Li zy m a ch n ale ż ą ce d o n iej m iast a p o d a r o w ał A r sin o e . W y d aj e

się

zr eszt ą ,

ż e t a m ło d a, am b it n a

k o b ie t a zd o ł a ł a so b ie c a ł k o w i c i e p o d p o r zą d k o w a ć st ar e go m ę ż a. W m ia st a ch , kt ó r e jej p r zy zn ał , r zą d ził a ż e la zn ą

r ę ką . W H e r ak le i

t w ar d o w je j im ie n iu p ia st o w a ł w ł a d zę H e r a k le id e s z Kym e. Pó ź n ie j n ie co u zy sk a ł a t ak ż e Kasan d r e ę , a Ef e z n a je j c ze ś ć zo st a ł p r ze m ia­ n o w a n y na A r si n o e ę . A l e n aj le p szy m

d o w o d e m je j w p ł y w u

na

Li zy m a ch a j e st lo s, j a k i zgo t o w a ł a A g a t o k l e so w i , sy n o w i Li zy m a ch a z m ał ż e ń st w a z có r k ą An t y p at r a N i k aj ą . Kie d y A r si n o e p r zy b y ł a na d w ó r Li zy m a ch a , A g a t o k l e s m iał d w a d zie ś cia lat , Li zy m a ch zb l iż a ł się d o sie d e m d zie się ciu . N ie k t ó r e ź r ó d ł a p o d ają , ż e A r si n o e za k o ­ ch ał a się w p asie r b ie , ale jej u czu ci a zo st ał y o d t r ą co n e i st ą d jej n ie ch ę ć d o n ie go . M iał a A r si n o e z Lizy m a ch e m t r ze ch sy n ó w , je st w i ę c zu p e ł n ie m o ż li w e , ż e je j w r o g o ś ć

w o b e c A g a t o k le sa b ył a

w y w o ł a n a ch ę ci ą za p e w n ie n ia d zi e d zict w a t r o n u sw o im d zie cio m 16 3

i o b aw ą , ż e A g a t o k le s j a k o

n ajst a r szy sy n

i n a d o d at e k w n u k

A n t yp at r a m o ż e u b ie c je j d zie ci. Sk o m p l ik o w a n e st o su n k i r o d zin n e w d y n a st ia ch w y r o sł y ch na gr u za ch

m o n ar ch ii A le k sa n d r a

p r o w a d zi ł y d o w ie lu

k o n f li k t ó w

i m n iej lu b b ar d ziej j a w n y ch k n o w ań . Ż o n ą A ga t o k le sa b ył a Li zan d r a sio st r a p r zy r o d n ia A r sin o e , có r k a Pt o le m e u sza I i Eu r y d y k i có r k i An t yp at r a. A r si n o e w i ę c p o ch o d zą ca ze zw i ą zk u m n iej le ga ln e go n iż Li zan d r a (jej m at k a b ył a k o ch a n k ą , a p o t em d o p ie r o st ał a się ż o n ą Pt o le m e u sza) st ał a się t e ś ci o w ą sw o j e j p r zy r o d n ie j sio st r y , na d o d at e k b ył a k r ó lo w ą

a Lizan d r a t y lk o ż o n ą

n ast ę p cy t r o n u . To

j e szcze k o m p l ik o w a ł o sy t u acj ę i za p e w n e w zm a g a ł o o b a w y A r sin o e co d o n ast ę p st w a t r o n u i jej w ł asn e j p o zy cj i. Li zy m a ch

b ył j u ż

czł o w ie k ie m st ar ym . Pr zy b y ł t e ż d o Li za n d r y je j b r at Pt o le m e u sz Ke r au n o s, kt ó r em u

o j cie c o d m ó w ił

n ast ę p st w a t r o n u

n a r ze cz

r o d zo n e go b r at a A r si n o e p ó ź n i e j sze go Pt o le m e u sza II. B y ł t o e f ek t st ar ań

Be r e n ik e , m at k i A r sin o e . Fakt e m je st , ż e m ł o d y, zd o ln y i j u ż

w yp r ó b o w an y w

w a lk a ch

sy n

Li zy m a ch a

zo st ał za m o r d o w a n y

z r o zk azu o j ca p r zy p o m o cy m aco ch y . W e d ł u g j e d n e j w e r sji p o d an o m u t r u cizn ę , w e d ł u g in n ej m ał o p r a w d o p o d o b n e j , b r at p r zyr o d n i A r si n o e Pt o le m e u sz Ke r a u n o s za b ił u w ię zio n e g o z r o zk azu Li zy m a ­ ch a A ga t o k le sa . M iał a t a ś m ie r ć b y ć w y n i k ie m in t r y g A r sin o e , kt ó r a o sk ar ż ał a A g a t o k le sa p r ze d m ę ż em o n ie lo j a l n o ś ć w o b e c n ie go . To sy n o b ó j st w o w y w o ł a ł o p o w sze ch n e o b u r ze n ie , t ak ż e w ś r ó d d a w n y ch

t o w a r zy szy

Lizy m a ch a , a m o ż e zo st ał o

w y k o r zy st a n e

p r ze z Se le u k o sa , k t ó r y w y r u szy ł z ar m ią p r ze ciw k o Li zy m a ch o w i . Lizan d r a i Pt o le m e u sz Ke r a u n o s zb i e gli d o n ie go p r o szą c o p o m o c. W b it w ie p o d Ky r u p e d io n (2 8 1 r. p .n .e .) Se l e u k o s p o k o n a ł Li zy m a ­ ch a, k t ó r y st r a cił t e ż w t ym st ar ciu ż y cie . A r si n o e p r ze b y w aj ą ca w sw o im m ie ś cie A r si n o e i, d a w n ie jszy m Ef ezie , z t r u d e m

u r at o w ał a ż y cie , b o st r o n n icy Se le u k o sa w zię li

gó r ę w m ie ś cie . Pr ze b r ał a w sw o j e szat y sw o j ą sł u g ę

w y d a j ą c ją

w t en sp o só b n a ś m ie r ć , a sam a w ł a ch m a n a ch z p r zy cze r n io n ą t w ar zą d o st ał a się d o p o r t u i n a o kr ę t y, kt ó r e m iał y j ą d o w ie ź ć d o M ace d o n ii. A r si n o e z t r o jgie m d zi e ci sch r o n ił a si ę

w

Kasan d r e i.

A r sin o e m iał a n ie zm ie r n e b o g a ct w a i m o gł a so b ie p o zw o li ć n a cał ą ar m ię n aj e m n ik ó w . N i e b y ł t o j e szcze k o n ie c b u r zli w y ch p r zy gó d jej

ż y cia .

Pt o le m e u sz

Ke r au n o s,

kt ó ry jak

ż ad e n

z b o h at e r ó w

w c ze sn e g o h e lle n izm u b ył zn a n y z n ie lo j a l n o ś ci i n ie d o t r zy m y w a1 6 4

n ia u m ó w

i p r zy m ie r zy o r az ze zb r o d n i, sk o r zy st a ł z p ie r w sze j

o k azj i, b y za m o r d o w a ć Se le u k o sa , o st at n ie go z w a l c zą c y c h o w ł a ­ d zę

w o d zó w , czł o w ie k a , k t ó r y

Ke r a u n o sa w ie lo k r o t n ie ch r o n ił .

Ke r a u n o s w ł o ż y ł k r ó le w sk i d iad e m , zj a w i ł się z p r zy b o czn ą gw a r d i ą w o b o zie i u zy sk a ł o b w o ł a n i e g o k r ó le m p r ze z ar m ię . W t en sp o só b Ke r a u n o s st ał si ę

k r ó lem

M ace d o n ii i Tr acj i, d a w n y ch t e r e n ó w

Lizy m a ch a . O b e cn o ś ć A r si n o e i je j sy n ó w , p r a w o w i t y ch n a st ę p có w Li zy ­ m ach a w Kasan d r e i n ie p o k o ił a Pt o le m e u sza. Zn a ł am b icj e A r sin o e i w i e d zi a ł za p e w n e , ż e b ę d zie się st ar ał a u zy sk a ć t r o n M ace d o n ii d la sw e g o n aj st a r sze go sy n a p r zy p o m o cy Pt o le m e u sza II k r ó la Egip t u . Ke r a u n o s st ar ał się st w o r zy ć k o alicj ę , zj e d n u j ą c so b ie sw e g o p r zy r o d n ie go b r at a Pt o le m e u sza II i Pyr r u sa k r ó la Ep ir u , szy k o w a ł si ę

b o w ie m

do

w a lk i

z A n t y g o n o se m

Go n at a se m

sy n e m

Fili

i De m e t r io sa Po lio r k e t e sa i z A n t io ch e m , sy n e m Se le u k o sa . Kie d y za ś

u d ało

m u si ę

p o ko n ać

A n t y g o n o sa

i w y p r ze ć

g o z Gr e cj i

i M ace d o n ii o r az za w r ze ć p o k ó j z A n t io ch e m za st a w ił p u ł ap k ę A r sin o e .

U d aj ą c,

ż e j e st

w

n iej

za k o c h a n y

na

za p r o p o n o w a ł jej

m ał ż e ń st w o . A r sin o e zn ał a co p r aw d a ch ar ak t er sw e g o p r zy r o d n ie go b r at a i n ie m iał a d o n ie go zau f a n ia , Ke r a u n o s g ł o si ł je d n ak , ż e zam ie r za a d o p t o w a ć je j sy n ó w i o d d a ć im k r ó le st w o M ace d o n ii i ż e g o t ó w j e st zł o ż y ć

na t o

n a j u r o czy st szą

w y sł a n n ik a A r si n o e . Ta o b aw iał a się

p r zy się gę

w

o b e cn o ś ci

ci ą gl e , ale k ie d y Ke r a u n o s

zł o ż y ł t ę p r zy się gę u r o czy ś cie , d o szł a d o w n io sk u , ż e m o ż e m a ł ż e ń ­ st w o je j z Ke r au n o se m b ę d zie st a n o w ił o j a k ą ś o ch r o n ę d la d zie ci, zr e szt ą

Ke r a u n o s o b ie ca ł t ak ż e j ą

u ko r o n o w ać

na k r ó lo w ą

M a­

ce d o n ii . M i m o o st r ze ż e ń n ajst a r sze go sy n a A r si n o e zg o d zi ł a się n a ś lu b , k t ó r y o d b y ł się

b ar d zo u r o czy ś cie i ku o gó ln e j r ad o ś ci. Ke r a u n o s

w ł o ż y ł je j d iad e m n a g ł o w ę i u zn ał j ą za k r ó lo w ą . N ie w ie m y gd zi e się o d b y ł a u r o czy st o ś ć za ś lu b in , ale na p e w n o n ie w Kasan d r e i. Zap r o sił a w i ę c m ę ż a d o Ka san d r e i sp e ł n ia j ą c w t en sp o só b j e g o t aj o n e ch ę ci d o st a n ia się

d o t ej t w ie r d zy . A r si n o e w y p r ze d ził a m ę ż a, o gł o si ł a

w m ie ś cie ś w ię t o , k azał a p r zy st r o ić je u r o czy ś cie , zb u d o w a ć o łt ar ze i sk ł a d a ć o f iar y. Sw o i c h d w ó ch sy n ó w , sze sn ast o le t n ie go Lizy m a ch a i t r zy n a st o le t n ie go Filip a, w y sł a ł a na sp o t k a n ie o j czy m a. Pt o le m e u sz p r zy w it ał się z n im i se r d e czn ie , ale sk o r o t y lk o w sze d ł w b r am y m iast a 1 6 5

k azał ch ł o p có w zam o r d o w ać . U cie k li p r zed zb ir am i d o m at ki i zo st ali zam o r d o w an i w jej o b j ę cia ch m im o je j k r zy k ó w i sk ar g, m im o t e go , ż e st ar ał a się ch r o n ić d zi e ci w ł a sn y m ciał e m . N i e p o zw o lo n o je j n aw e t p o ch o w a ć d zie ci i w y w l e czo n o ją z m iast a w p o d ar t ej o d zie ż y w t o w ar zy st w ie d w ó ch n ie w o ln ik ó w . Po r az d r u gi w i ę c A r si n o e u r at o w ał a ż y cie i za p e w n e t y lk o d zię k i t em u , ż e Ke r a u n o s b ał się ze m st y k r ó la Egip t u . A r si n o e sch r o n ił a się

n a w y sp i e Sam o t r ak e

a p o t em na d w o r ze k r ó la Egip t u , sw e g o b r at a, k t ó r y r zą d ził w r az z ż o n ą A r si n o e I, có r k ą Li zy m a ch a z k t ó r e go ś m ał ż e ń st w a. A r si n o e na d w o r ze Pt o le m e u sza za st o so w a ł a t ę sam ą t ak t yk ę , co p r zed t ym w r o d zin ie Lizy m a ch a . D o sy ć szy b k o zd o ł a ł a n ast r o ić sw e g o b r at a n ie ch ę t n ie d o j e g o ż o n y o b cią ż a j ą c j ą

p o d e jr ze n ie m

0 sp ise k p r ze ciw k o k r ó lo w i. A r si n o e I zo st ał a o d e sł an a d o Ko p t o s o k o ł o 2 7 8 lu b 2 7 7 r. p .n .e . p o d p o zo r e m cu d zo ł ó st w a i Pt o le m e u sz m ó gł się o ż e n ić o f i cj a ln ie z A r sin o e II. M ał ż e ń st w o m ię d zy r o d ze ń s­ t w em

b yło w

o cza c h

Gr e k ó w

n ie d o p u szcza ln e , n at o m iast b ył o

zn a n e i u zn aw an e w Egip ci e . N ie zn an a j e st d o k ł a d n a d at a zaw ar cia m ał ż e ń st w a, ale n a p e w n o p r zed 2 7 4 r. p .n .e ., b o j u ż

na st eli

h ie r o gli f iczn e j z Pit h o m d at o w an e j na 2 7 4 / 2 7 3 r. p .n .e. A r si n o e II w y st ę p u j e j a k o m ał ż o n k a kr ó la. O t o cze n ie m a ce d o ń sk ie i gr e ck ie p o go d ził o się j a k o ś z m ał ż e ń st w e m k r ó la Pt o le m e u sza z sio st r ą . Te o k r y t , Pt o le m a jo sa

p o e t a t y ch

cza só w , w

sw o i m

u t w o r ze P o c h w a ł a

sł a w i k r ó la m ię d zy in n ym i za t o m ał ż e ń st w o , o p isu j ą c

w k o ń cu sw e g o u t w o r u cze ś ć o k a zy w a n ą p r ze z Pt o le m e u sza j e g o r o d zico m i o f iar y sk ł a d a n e p r ze z n ie go na ich o ł t ar zach m ó w ił : O n sa m , a z n im

m a łż o n k a

—

n a jle p sza t o ż o n a

Z w sz y st k ic h , k t ó r e m ę ż o w ie t u lą

w sw y c h r a m io n a ch .

D la b ra t a i m a łż o n k a w ie lk a j e s t j e j m iło ś ć . Ta k t e ż ś w ię t e w e se le o n g i ś s ię D zie c i R e i i w ła d có w

o d b y ło

w n ie ś m ie r t e ln y c h g r o n ie ,

K ie d y d z i e w i c z e j Ir is w o n n e sł a ł y d ł o n ie D la Ze u sa i d la H e r y j e d n o j u ż p o sia n ie . (w .

1 2 8 - 1 3 4 , tłu m . A . Ś w id e r k ó w n a )

Zo st a ł o w i ę c t o m ał ż e ń st w o

p o r ó w n a n e d o m ał ż e ń st w a Ze u sa

1 Her y. Pr zy t r ze cim m ał ż e ń st w ie o sią gn ę ł a w r e szcie A r si n o e sw ó j cel. Zo st a ł a k r ó lo w ą i w sp ó ł r zą d czy n i ą p o t ę ż n e go p ań st w a. 1 6 6

H ist o r y cy za st an aw ia ją się n ad p r zy czy n ą zaw ar cia t e go m ał ż e ń ­ st w a p r ze z Pt o le m e u sza. A r si n o e m iał a j u ż w t e d y o k o ł o czt e r d zie st u lat ,

Pt o le m e u sz b y ł

m ł o d szy ,

w ię c

d o p a t r u ją

się

tu

n ie k t ó r zy

w y ł ą czn ie ce lu p o lit y czn e go . A r sin o e ci ą gl e p r ze cie ż d zi e r ż ył a w ł ad zę w

p r zy zn a n y ch jej p r ze z Li zy m a ch a m iast a ch . W

e k sp a n sy w n e j

p o li t y ce m o r sk ie j Pt o le m e u sza II o p ar cie w m iast ach A zj i M n ie jsze j i n aw e t M ace d o n ii (Ka sa n d r e a ) m iał o n ie m ał ą w a gę . Pr zy p u szcza j ą t eż , ż e m o gł a t u d zia ł a ć o b aw a p r zed p r e t e n sjam i A r si n o e d o t r o n u , b ył a p r ze cie ż st ar szą có r k ą t y ch sa m y ch r o d zicó w . Ist n ie je t e ż m o ż e p e w ie n zw i ą ze k m ię d zy t ym m ał ż e ń st w e m a d ział an ie m

M agasa,

sy n a Be r e n ik e , ż o n y Pt o le m e u sza I, k t ó r em u j e g o o j czy m p o w ie r zy ł r zą d y w Cy r e n aice , a M agas w y k o r zy st u j ą c p ó ź n ie j sy t u ację u zn ał się za w ł a d cę

n ie za le ż n e go . Ź r ó d ł a n ie d aj ą

p o d st aw y d o u st ale n ia

m o t y w ó w Pt o le m e u sza d la za w a r cia m ał ż e ń st w a z A r si n o e . N ie

u le ga j e d n a k w ą t p l i w o ś c i ,

że

e n e r gia,

b e zw zg l ę d n o ś ć

i zr ę czn o ś ć w in t r y gach st ar sze j sio st r y o d e gr ał a t u p o w a ż n ą rolę . N ie k t ó r zy h ist o r y cy p r ze ce n ia ją w p ł y w A r si n o e na p o lit y k ę

Pt o l e ­

m e u sza c zy n i ą c z n ie go u le gł e go , b e zw o l n e go w ł ad cę . W ł a d ca Egip t u i p r ze d m ał ż e ń st w e m ze sw ą sio st r ą b ył b ar d zo a k t y w n y m w ł a d cą ,

p r o w ad zą cy m

zd e c y d o w a n ą

p o li t yk ę

m ię d zy n a r o d o w ą

i m ilit ar n ą , czę st o w i e ń czo n a su k ce se m .

Pr ze z k ilk a lat sw e g o

m ał ż e ń st w a z Pt o le m e u sze m

2 7 0 r. p .n .e .) A r si n o e

(u m ar ł a w

o sią gn ę ł a szc zy t w ł a d zy m o ż li w e j d la k o b ie t y. M ał ż e ń st w o , je ś li id zie o st r o n ę o so b ist ą , n ie b y ł o ch y b a zb y t u d an e , b o ź r ó d ł a n o t u j ą w t ym cza si e w ie le m ił o st e k Pt o le m e u sza. A r sin o e u zy sk a ł a j e d n a k m ian o

k r ó lo w e j

na t r w ał e

i u zy sk a ł a

co ś

o

w ie le

w

Eg ip ci e

w a ż n ie j sze go , u zysk ał a im ię n ad aw an e p r zez k ap ł a n ó w w m o m e n cie o b ję cia t r o n u

p r ze z m o n a r ch ę . W

jej

w yp ad ku

b r zm iał o

ono:

K r ó le w sk a c ó r k a , sio st r a i m a ł ż o n k a , w ie lk a w ł a d c z y n i o b u k r a jó w .

A r si n o e z

na

n a zw y ,

p ew n o

ch o ć

b ył a

t rudno

r ze czy w ist ą w y k a za ć

jej

w sp ó ł p a n u j ą cą u d zia ł

w

n ie

t y lk o

p o szcze g ó l n y c h

p o su n ię cia ch Pt o le m e u sza. Ś w i a d e ct w e m je j zn a cze n ia m o ż e b y ć c h o ć b y f a k t u st a n o w ie n ia je j k u lt u j e szcze za ż y cia i o gr o m n e go r o zp o w sze ch n i e n ia t e go k u lt u p o jej ś m ie r ci. Pr zy d o m e k Fila d e lf o s — „ k o c h a j ą ca b r at a" b y ł zw i ą za n y z n ią , d o p ie r o p ó ź n ie j zo st ał p r ze n ie sio n y zw y cza j o w o t ak ż e na je j m ę ż a i b rat a; w za p isk a ch w d o k u m e n t ach sp o t y k am y w zm ia n k i o b o sk im , k o ch a j ą cy m się r o d ze ń st w ie ( f i l a d e l f o i — w liczb ie m n o gie j). 16 7

Ze w sp o m n ian e j j u ż st e li z Pit h o m w iad o m o , ż e A r si n o e b r ała u d ział w p o d r ó ż y m ę ż a na gr a n i cę w sc h o d n i ą w 2 7 4 / 2 7 3 r. p .n .e., k ie d y j ą o b w a r o w y w a ł w o cze k i w a n i u st ar cia z Se le u k id a m i. N ie k t ó r e ź r ó d ł a i n ie k t ó r zy h ist o r y cy są n aw e t g o t o w i jej p r zy p isać i p lan p ie r w sze j w o j n y sy r y j sk ie j p r o w ad ze n ie . Zd a j e

się

t eż

(2 7 4 -2 7 1

n ie u le ga ć

p .n .e .) i j e g o

p r ze ­

w ą t p l i w o ś ci a k t y w n o ś ć

A r si n o e w p o lit y ce Egip t u w st o su n k u d o m iast g r e ck ich i p a n u j ą ­ c e g o w M ace d o n ii A n t y g o n o sa Go n a t a sa, sy n a De m e t r io sa Po li o r ket esa i Fili. A r si n o e b ył a zacię t ą p r ze ciw n i czk ą A n t y g o n o sa , m o ż e d lat e go , ż e j a k o ż o n a Li zy m a ch a sam a p r e t e n d o w a ł a d o w ł a d zy w M ace d o n ii i liczy ł a n a jej o d zy sk a n ie p r ze z m ał ż e ń st w o z Pt o le ­ m e u szem

Ke r au n o se m . M o ż e zr e szt ą

m iał a n ad zie ję , ż e n a t ym

t r o n ie za si ą d zie u r a t o w an y o d ś m ie r ci w Kasan d r e i jej i Li zy m a ch a n ajst ar szy sy n Pt o le m e u sz. Są t o zr e szt ą w szy st k o d o m y sł y i h i p o ­ t ezy, p o n i e w a ż n ie m o ż n a st w ie r d zić n a p o d st a w ie ź r ó d e ł ja k ie b ył y d alsze lo sy t e go Pt o le m e u sza. W p r aw d zie je szcze k ilk a lat w y st ę p u j e j a k i ś Pt o le m e u sz j a k o w sp ó ł r zą d ca Pt o le m e u sza Fi lad e lf a, w lit e r a­ t u r ze p r ze d m io t u p r ze w aż a j e d n a k o st at n io p o glą d , ż e b ył t o sy n Pt o le m e u sza II i A r si n o e I, k t ó r y w cze ś n i e zm ar ł. O

p o p u la r n o ś ci A r si n o e j ak o w sp ó ł r zą d czy n i Pt o le m e u sza II

ś w i a d czy t ak ż e st e la z A t e n zaw ie r a ją ca

u ch w a ł ę

w n io se k

w y b u ch u

Ch r e m o n id e sa

i d e cy d u ją ca

o

p o w zię t ą t zw .

na

w o jn y

ch r e m o n id e jsk ie j p r o w ad zo n e j p r zez k o alicję m iast gr e ck ich p r ze ciw ­ k o M ace d o n ii. O t ó ż in sk r y p cj a t a w y m ie n ia j a k o p o p ie r aj ą ce go t ę w a lk ę

o w o ln o ś ć

m iast g r e ck ich

Pt o le m e u sza Fila d e lf a z g o d n i e

z p o lit y k ą j e g o p r z o d k ó w i j e g o sio st r y .

N a p is t en zo st ał sp o r zą d zo n y

d w a lat a p o ś m ie r ci A r si n o e (u m ar ł a w 2 7 0 r. p .n .e .), w i ę c t r zeb a ch y b a p r zy ją ć

t ezę , ż e w zm ia n k a o p o st ę p o w an iu

Pt o le m e u sza

zgo d n ie z p o lit y k ą j e g o zm ar łe j ż o n y j e st r acze j f o r m u ł ą u p r ze j m o ś ­ ci o w ą

n iż

w sk a zan ie m

na j a k i e ś

k o n k r e t n e d ział an ia p o li t y czn e

A r sin o e p r zy go t o w u j ą ce w o j n ę ch r e m o n id e jsk ą . Ty m n ie m n ie j j e st t o d o w ó d jej au t o r yt et u n a t y ch t er e n ach t ak ż e . M o ż n a jej t e ż ch y b a p r zy p isać u d zia ł w e w zm a cn ia n i u f l o t y e gip sk ie j i w r o zw o j u p o t ę gi m o r sk ie j Egip t u . Ku lt A r si n o e r o zp o w sze ch n i ł się b ar d zo szy b k o . W A le k sa n d r ii w zo r ga n i zo w a n y m k u lcie A r si n o e co r o k u zm ie n iał a si ę k ap ł an k a, kt ó r a m iał a t e ż

f u n k cj e e p o n im iczn e

Po d o b n ie b ył o w 16 8

d r u gim gr e ck im

(o k r e ś la ją ce d at ę

m ie ś cie Egip t u , w

r o czn ą ). Pt o le m ais.

W cał y m Eg ip ci e w r ó ż n y ch m ie j sco w o ś cia ch ł ą czo n o k u lt A r sin o e z k u lt am i m ie j sco w y ch , e g i p sk i ch b o gó w . W k u lt u

p ł a co n o

p o d at e k w

Faju m n a r ze cz jej

n at u r ze ze zb i o r ó w

w in n e j

lat o r o ś li

i o w o c ó w . W M e m f is b ył a sp e cj a ln a ś w ią t y n ia, t ak ż e w A le k sa n d r ii — A r si n o e io n — u f u n d o w a n a p r ze z je j m ę ż a i b r at a. Ku lt w sp ó l n y A r si n o e i Pt o le m e u sza II p o ja w ia się i r o zp o w sze ch n i a n ie co ch y b a p ó ź n ie j. Sp o t y k a się

t ak ż e w y p ł y w a j ą ce z k ó ł g r e ck ich ł ą cze n ie

k u lt u A r si n o e z k u lt em A f r o d y t y . W r e szcie o au t o r yt e cie A r sin o e ś w i a d czą liczn e m ie j sco w o ś ci n azw an e lu b p r ze m ia n o w an e na jej c ze ś ć —

A r sin o e a, Filad e lf ia , Th e ad e lf ia. Ta k ż e j e d e n z d e m ó w

A l e k sa n d r ii n a zw a n y zo st ał Filad e lf e io s. W ie le zd a r ze ń w zm ie n n y ch lo sach A r si n o e n ie j e st d o k o ń ca w y j a ś n i o n y ch . N ie w i a d o m o co d zia ł o się z jej n ajst ar szym sy n e m z m ał ż e ń st w a z Lizy m a ch e m . N ie j e st p e w n e , czy ist o t n ie m iał a sy n a z Pt o le m e u sze m Filad e lf e m . Pt o le m e u sz w p e w n ym m o m e n cie w p r o w a d ził d o d o m u j a k o p e ł n o p r a w n e d zie ci k r ó le w sk ie j p ar y sw o j e d zi e ci z A r si n o e I. Ś w i a d c zy ł o b y t o r acze j, ż e nie b ył o j u ż d o d zi e d zict w a

p o t o m st w a A r si n o e

u su n ę ł a p r zed t em tronu

in n y ch

Pt o le m e u szy .

II, b o

k r e w n y ch

Ca ł e je j

ż y c ie

p r ze cie ż

m o g ą cy ch b o w ie m

b ez sk r u p u ł ó w p r e t e n d o w ać

(t ak j a k j e

do

m oż na

o d t w o r zy ć ze ź r ó d e ł ) ś w i a d c zy o o gr o m n e j am b icj i i ż ą d zy w ł a d zy i t o w ł a d zy d la sie b ie a n ie d la k t ó r e go ś z d zie ci. Ch y b a ż ad n a z n ast ę p n y ch w ł a d czy ń

Egip t u , c h o ć

m iał y j u ż

u t o r o w an ą

p r ze z

A r si n o e d r o gę , n ie o si ą gn ę ł a t a k ie go zn a cze n ia j a k o n a, m o ż e z w y ją t k ie m Kle o p at r y V II. M ał ż o n k a

n ast ę p cy

Pt o le m e u sza

Filad e if a,

Pt o le m e u sza

III

Eu er get esa, Be r e n ik e II zy sk ał a zn a czn i e le p szą o p in ię u st ar o ż y t n y ch p isar zy , c h o ć

ch y b a n ie b ył a t ak u zd o ln io n ą

o r ga n izat o r k ą

ż y cia

p o li t y czn e go j a k je j p o p r ze d n iczk a. N ie ż y w ił a t eż ch y b a t ak si ln y ch am b icji. By ł a o n a có r k ą M agasa , kr ó la Cy r e n y, i A p am e , có r k i A n t io ch a I k r ó la sy r y j sk ie go i St r a t o n ik i, có r k i Fili. St o su n k i m ię d zy M agase m a Pt o le m e u sze m Filad e lf e m u k ł a d ał y się

r ó ż n ie . M a g a s o sa d zo n y

w Cy r e n a i ce p r ze z sw e g o o j czy m a Pt o le m e u sza I j a k o n am ie st n ik z r am ie n ia Egip t u sk o r zy st ał z m o m en t u ś m ie r ci Pt o le m e u sza So t e r a, ż e b y si ę u n i e za l e ż n ić i o g ł o si ć kr ó lem . Je g o b r at p r zy r o d n i Pt o le ­ m e u sz II za ję t y p o czą t k o w o in n ym i sp r a w am i n ie za r e a go w ał , ale o ko ło

275

r.

p .n .e .

d o szł o

do

o t w ar t ej

w o jn y

w ł aś ciw ie

n ie 16 9

r o zst r zygn ię t e j. Kie d y i j a k d o szł o d o p o go d ze n ia si ę t y ch d w ó ch b r aci n ie w ie m y , w k aż d ym r azie d o szł o d o zar ę czy n m ał ej Be r e n ik e z syn e m Filad e lf a z p ie r w sze go m ał ż e ń st w a z A r si n o e I, p r ze w id y ­ w a n y m n a j e g o n ast ę p cę , p r zy szł y m Pt o le m e u sze m III Eu e r get ese m . Te g o

r o d zaju

zw i ą ze k

p r ze są d zał

na

p r zy szł o ś ć

p o k o jo w e

p o ł ą cze n ie Cy r e n y z Egip t e m . Kie d y j e d n a k zm ar ł M agas, j e g o ż o n a A p a m e p o st a n o w ił a zr e a l izo w a ć

w ł a sn e p lan y . Ja k o

sy r y jsk a b ył a zw i ą za n a r aczej z k o alicj ą so b ie p o w r o t u z M ace d o n ii Pię k n y m r zą d ó w

a n t y e gi p sk ą

k si ę ż n i czk a i n ie ż y czy ł a

Cy r e n y p o d p an o w an ie e gip sk ie . W e zw ał a w i ę c

b r at a A n t y g o n o sa Go n a t a sa

De m e t r io sa zw a n e g o

i zap r o p o n o w a ł a m u m ał ż e ń st w o z Be r e n ik e i o b ję cie w

Cy r e n ie . Za p e w n e t ej in i cj a t y w i e sp r zy ja ł a t e ż c zę ś ć

o b yw at e li

Cy r e n e ,

k t ó r ym

n ie b ył o

n a r ę kę

p o ł ą cze n ie

z Egip t e m . D e m e t r io s j e d n a k n ie zd o ł a ł zj e d n a ć Cy r e n e j czy k ó w

i

na

d o d at e k

sk o m p l ik o w a ł

Cy r e n e

so b ie sym p at ii

sy t u a cj ę

r o d zin n ą .

W e d ł u g Ju st y n a ( X X V I, 3, t łu m . J. Le w a n d o w sk i ): Ś w i a d o m s w o j e j p ię k n o ś c i, k t ó r a zb y t od

sa m e g o

w ie lk ie

p o czą t k u

k r ó le w sk ie j r o d zin y

i

w r a ż e n ie za c zę ła r o b ić

za c h o w y w a ł się d la

ż o łn ie r zy

w y n io ś le ,

o ra z sw o je

na

t e ś c io w e j,

b y ł p r zy k r y

u czu cie

d la

p r ze n ió sł

z c ó r k i n a m a t k ę . Sp r a w a t a n a j p ie r w w z b u d z i ł a p o d e j r z e n i a u c ó r k i , a

n a st ę p n ie

w y w o ła ła

n ie n a w iś ć

lu d u

i

w o jsk a .

Pr zy go t o w a n o

za sa d zk ę i De m e t r io s zo st a ł zab it y w sy p i a l n i t e ś cio w e j . N ie sp e ł n a p ię t n ast o le t n ia u szł a

Be r e n ik e

z ż y cie m .

k azał a j e d n a k o szczę d zi ć

W sp o m n ie n i e

t e go

c zy n u

m at kę , kt ó r a

Be r e n ik e

d ź w i ę c zy

w u t w o r ze Ka t u llu sa, r zy m sk ie go p o et y I w . p .n .e ., W a r k o c z B e r e n i k i b ę d ą cy m ł a ciń sk ą w e r sj ą e le gii p o e t y a l e k sa n d r y j sk ie go Kallim ach a. Ka t u llu s m ó w i t u o Be r e n ik e , ż e j u ż w cze ś n i e o k azał a się w sp a n i a ł o ­ m y ś ln ą d zi e w czy n k ą , i ż e d zi e ln y m czy n e m u zy sk ał a k r ó la za m ę ż a. Kall im ach b ył w sp ó ł c ze sn y t ym w y p a d k o m , j e g o ś w i a d e ct w o je st w i ę c n ie d o p o d w aż e n ia . Ta k w i ę c Be r e n ik e m o gł a sp e ł n i ć ż y cze n i e o j ca i w r ó c i ć d o w y b r a n e go p r ze z n ie go n a r ze czo n e go . Dat a za w a r cia m ał ż e ń st w a n ie je st n am zn an a . M o n e t y z Cy r e n y d o w o d zą , ż e Be r e n ik e r zą d ził a t am p r ze z k il k a lat sam o d zie ln ie , p o n ie w a ż n o szą n ap is z a k r ó l o w e j B e r e n ik e .

w

M o ż liw e , ż e ś l u b o d b y ł się zgo d n ie z e gi p sk i m o b y czaj e m

m o m e n cie o b ję cia t r o n u e g i p sk i e g o p r ze z Pt o le m e u sza III p o

ś m ie r ci Pt o le m e u sza Filad e lf a (2 4 6 r. p .n .e .). Po t w ie r d zał ab y t o cy t o w a n a j u ż e le gia Ka ll im ach a o p isu j ą ca b ó l m ł o d ziu t k ie j ż o n y o d 1 7 0

r azu p o ś l u b ie o p u szczo n e j p r ze z m ę ż a u d a j ą ce go się na w y p r a w ę w o j e n n ą . A t r ze cia w o j n a sy r y j sk a za czę ł a się w 2 4 6 r. p .n .e. W h ist o r ii l i czn y ch p er yp et ii m ał ż e ń sk ich w ł a d c ó w Egip t u t o m ał ż e ń st w o st an o w i p e w ie n w y ją t e k . Ź r ó d ł a p o d k r e ś l ają

m ił o ś ć

m ał ż o n k ó w , n ic n ie sł y c h a ć o m ił o st k ach k r ó la an i o in t r y gach t ak e n e r giczn e j w m ł o d o ś ci Ber e n ik e . Z p o czą t k ie m

ich m ał ż e ń st w a w ią ż e si ę

p ię k n a le ge n d a . N a

in t e n cj ę szc zę ś l i w e g o p o w r o t u m ę ż a z w o j n y Be r e n ik e p o ś w ię cił a p asm o sw o i ch w ł o só w w ś w ią t y n i A r si n o e w Ze p h y r io n ( A l e k sa n ­ d r ia). Kie d y p asm o t o zn i k ł o ze ś w ią t y n i w n ie w ia d o m y ch o k o l i c z­ n o ś cia ch , j e d e n z d w o r sk ich a st r o n o m ó w za u w a ż y ł n o w y u k ł ad g w i a zd n a n ie b ie . N a zw a n o g o W ar k o cze m Be r e n ik i i p o d t ą n azw ą p r ze t r w ał w ast r o n o m ii d ł u gi e w ie k i. O d zia ł a ln o ś ci Be r e n ik e j a k o k r ó lo w e j n ie w ie le się ze ź r ó d e ł d o w ia d u j e m y . W A le k sa n d r ii i w C y ­ r en ie r o zw in ę ł a si ę d zię k i n iej p r o d u k cja w o n n o ś c i z p ł a t k ó w r ó ż y a zat e m i u p r aw a r ó ż , lu b ił a b o w ie m — j a k p o d a je p ó ź n y zr e szt ą au t o r — r ó ż an e p er f u m y. Był a t e ż k o b ie t ą d o b r ą i w r aż liw ą . Zw i ą za n a j e st z n ią an e gd o t a , ż e b ył a ś w iad k ie m j a k czy t a n o Pt o le m e u szo w i list ę sk a za n y ch na ś m ie r ć d o zat w ie r d ze n ia , a o n j e d n o cze ś n i e gr a ł w k o ś ci. Be r e n ik e p r ze r w ał a m u t w ie r d zą c, ż e k ie d y m a się

r o z­

st r zy ga ć o lu d zk im ż y c iu n ie m o ż n a gr a ć w k o ś ci, b o ż y c ie lu d zk ie t o zb y t p o w aż n a sp r aw a. I n ig d y j u ż Pt o le m e u sz t e go n ie r o b ił . Pt o le m e u sz i Be r e n ik e zy sk a li p r zy d o m e k „ D o b r o c zy ń c ó w " ( E u e r g e t a i ) o d n o szą cy się d o o b o jga. M ie li czw o r o d zie ci — Pt o le m e u sza, Ar sin o e , M agasa i Be r e ­ n ik e. Be r e n ik e —

n ajm ł o d sza —

zm ar ł a j ak o m ał a d zi e w czy n k a

i st ał a się p r ze d m io t em k u lt u . W 2 3 7 r. p .n .e. r o zb u d o w an o o b ch o d y ku c zc i b o g ó w - D o b r o c zy ń c ó w i w ł ą czo n o d o w i e l k ich u r o czy st o ś ci r e l igij n y ch ich zm ar ł e d zie ck o . Be r e n ik e , j a k w ie le w y b i t n y ch k o b ie t z h e l le n i st y czn y ch r o d ó w p a n u j ą cy ch , in t e r e so w ał a się ż y cie m k u lt u r aln ym , p r zy p isu j e się jej m ię d zy in n ym i o t o cze n ie o p ie k ą Kallim ach a, st ą d t e ż za p e w n e j e g o w sp o m n i a n a t u j u ż e le gia na je j cze ś ć . Za p r zę g i k o n n e p r ze z n ią f i n a n so w a n e o d n i o sł y zw y ci ę st w o na za w o d a ch

w

Nem ei

i na

n a j w a ż n ie j szy ch

gr e ck ich

ig r zy sk a ch

w O lim p ii. Za p e w n e w i ę c in t e r e so w ał a się j a zd ą k o n n ą i h o d o w lą k o n i. Cy r e n e b ył a zr e szt ą zn an a z h o d o w l i k o n i. Ko n ie c ż y cia Be r e n ik e b ył j e d n a k r ó w n ie n ie szczę ś li w y j a k p o czą t e k . Po ś m ie r ci

171

Pt o le m e u sza Eu er ge t e sa t ro n o b ją ł w 221 r. ich sy n Pt o le m e u sz zw a n y Filo p at o r e m (k o c h a j ą cy o j ca ). N ie k t ó r zy — j a k w y n i k a z Ju st y n a ( X X I X , 1 ) p o d e jr ze w ali go , ż e p r zy czy n ił się d o ś m ie r ci o j ca i st ą d ir o n iczn y p r zy d o m e k . Pt o le m e u sz IV Filo p at o r , k t ó r y o ż e n ił się w k r ó t ce ze sw o j ą sio st r ą A r sin o e , p o zo st a w a ł p r ze z ca ł y o kr es

p an o w an ia

pod

p r ze m o ż n ym

w p ływ em

sw e g o

m in ist r a

So si b i o sa o r az sw o j e j k o ch a n k i A g a t o k le i i jej b r at a A ga t o k le sa . To w ł a ś n ie za ich

p o d u szcze n ie m

k azał za m o r d o w a ć

sw e g o st r yja

Lizan d r a, j a k o p o t e n cj a l n e go k o n k u r e n t a d o t r o n u e g i p sk i e g o o r az sw e g o b r at a M agasa. M a g a s b ył u lu b io n y m sy n e m Be r e n ik i, b ył b ar d zo

p o p u la r n y w

w o j sk u ,

i zar ó w n o

o t o cze n ie

p a n u j ą ce go

Pt o le m e u sza j a k i o n sam o b aw iali się , ż e m at ka m o ż e p r ze f o r so w ać M agasa j a k o le p sze go n ast ę p cę Pt o le m e u sza Eu er ge t e sa. W r e szcie p r zy szł a k o le j na Ber e n ik e . Za ch o w a ł a o n a ch y b a d o k o ń ca ś m ia ł o ś ć , j a k ą o k azał a j ak o m ł o d ziu t k a d zi e w czy n a ; w ł a ś n ie o b a w ia j ą c się

t ej je j ce c h y f a w o r y ci sy n a d o p r o w a d zi li d o jej

zam o r d o w an ia. Ju ż ze sk r e ś l o n y ch p o w y ż e j sy lw e t e k w ł a d c zy ń n ych w i d a ć

j a k ś c i sł e b y ł y st o su n k i (czase m

w r o g ie ) m ię d zy d o m am i p an u ją cy m i w

h e l le n i st y cz­

p r zy jaź n i, czę ś cie j

r ó ż n y ch p a ń st w a ch p o ­

w st a ł y ch n a gr u za ch m o n ar ch ii A le k sa n d r a W ie lk ie go . Lo sy k o b ie t — k t ó r e n ie r az n ie zale ż n ie o d sw y ch ch ę ci c zy am b icji m iał y b y ć j a k o ż o n y gw a r a n cj ą

za w ie r a n y ch p r zym ie r zy,

a czę st o p ad ał y o f iar ą w zn a w i a n y ch w r o g o ś ci — są ś c i ś l e zw i ą za n e z lo sam i d o m ó w p a n u j ą cy ch . Do b r ym p r zy k ł ad e m t ak ich p o w ik ł ań są lo sy La o d i k e p ie r w sze j ż o n y A n t io ch a II k r ó la Sy r i i i Be r e n ik e , có r k i Pt o le m e u sza II a d r u gie j ż o n y A n t io ch a II. ch o ć

La o d ik e p o ch o d ził a n a p e w n o z k r ó le w sk ie go r o d u Se le u k i d ó w , ź r ó d ł a n ie p o zw a l a j ą n am j e d n o zn a czn ie u st a li ć an i jej

d o k ł a d n e go r o d o w o d u , an i d at y u r o d ze n ia. Czę ś ć ź r ó d e ł , a za n im i w ie lu

h ist o r y k ó w

n o w o ż y t n y ch ,

u w aż a

ją

za

r o d zo n ą

sio st r ę

A n t io ch a II, in n i p r zy ch y la ją się d o o p in ii , ż e b ył a sio st r ą p r zy r o d n ią A n t io ch a lu b zgo ł a j e g o si o st r ą st r y je czn ą . By ł a n ie w ą t p liw ie w y b it n ą in d y w id u a ln o ś cią — o so b ą o b d ar zo n ą e n e r gią , zm ysł e m p o li t y czn y m i t ale n t e m o r ga n iza cy j n y m . U r o d ził a sw e m u m ę ż o w i d w ó ch sy n ó w , Se le u k o sa , p ó ź n i e j sze g o Se le u k o sa II Ka ll in ik o sa , i A n t io ch a H ie r ak sa, o r az d w ie lu b t r zy có r k i. Im ię La o d i k i w y st ę p u j e b ar d zo 1 7 2

czę st o

na

k ar t ach

h ist o r ii

g o sp o d a r czo - sp o ł e czn e j

o r az

h ist o r ii m iast w zw i ą zk u z p o siad an ie m p r ze z n ią t e r yt o r ió w k ilk u m iast i d o m e n n a t e r e n ie A zj i M n ie jsze j; ś w i a d c zą o t ym za ch o w a n e na t en t em at in sk r yp cj e . Zaj m u j e t eż n ie p o ś l e d n ie m ie jsce w d zie j ach p o li t y czn y ch t e go o k r e su . M ał ż e ń st w o z A n t io ch e m zo st ał o zaw ar t e zap e w n e o k o ł o 2 6 7 - 2 6 6 r. p .n .e., La o d ik e u r o d ził a się w i ę c zap e w n e o k o ł o 2 8 7 - 2 8 4 r. p .n .e. Z in sk r y p cj i k li n o w y ch i gr e ck ich d o w ia d u j e m y się o li czn y ch p o sia d ł o ś cia ch La o d ik e . Pie r w sze w o k o l ica ch Ba b il o n u o t r zym ał a w r a z ze sw o i m i sy n a m i w d ar ze. N ast ę p n e , w o k o l ica ch Ky zik o s, na t er en ie A zj i

M n ie jsze j, k u p i ł a w r az z o siad ł ą

t am

l u d n o ś ci ą

za

t r zy d zie ś ci t ale n t ó w sr eb r a w 2 5 3 r. p .n .e . Zap ł a t a w t r ze ch r at ach m iała b y ć u iszczo n a d o cze r w ca 2 5 2 r. p .n .e. p r ze z zar zą d cę t y ch d ó b r z r am ie n ia La o d ik e . Ta d a r o w izn a w f o r m ie sp r ze d a ż y b ył a za p e w n e o d szk o d o w a n i e m ze st r o n y A n t io ch a d la ż o n y , z kt ó r ą zr y w a ł m ał ż e ń st w o . G d y b o w ie m d o szł o d o zaw ar cia p o k o ju m ię d zy Pt o le m e u sze m

II

i A n t io ch e m

II

po

d r u gie j

w o j n ie

sy r y jsk ie j,

za p e w n e w 2 5 2 r., p o k ó j t en m iał zo st a ć sce m e n t o w a n y m ał ż e ń st ­ w e m A n t io ch a z có r k ą

Pt o le m e u sza Be r e n ik e . Pe r t r ak t acje w t ej

sp r a w ie t o czy ł y się za p e w n e j u ż w cze ś n i e j , b o w in sk r y p cj i d o t y ­ czą ce j p o sia d ł o ś ci k o ł o Ky zik o s La o d i k e w y st ę p u j e j u ż b e z t yt u ł u k r ó lo w e j, w i ę c j u ż p o ze r w an iu m ał ż e ń st w a. Je j st ał ą sie d zib ą st ał o się m iast o Ef e z, n ale ż y p r zy p u szcza ć , ż e La o d i k e — j a k w ie le k o b ie t z d y n ast ii k r ó le w sk ic h — r o zp o r zą d zał a i w ł a sn ą zn a czn ą f o r t u n ą , a zap e w n e d o st ał a i in n e p o sia d ł o ś ci n a t er en ie A zj i. Dla k o b ie t y t yp u

La o d i k e n a j w a ż n ie j szą

k o n se k w e n cj ą

ze r w an i a m ał ż e ń st w a

b ył a u t r at a p r ze z je j sy n ó w p r aw a d o d zie d zict w a p o o jcu . Ist o t n ie , j a k w y n i k a z n ie k t ó r y ch zale ż a ł o na u zy sk a n iu

p r ze k azó w , Pt o le m e u szo w i szcze g ó l n i e

p r aw a d o t r o n u Se l e u k i d ó w

p r ze z d zie ci

Be r e n ik e , a w i ę c j e g o w n u k i. Po d o b n o p o sy ł ał sw e j có r ce d zb a n y w o d y z N ilu , b y u czy n ić ją p ł o d n ą i p r zy sp ie szy ć n a r o d zin y n ast ę p cy t r o n u . Sy n e k z d r u gi e g o m ał ż e ń st w a u r o d ził się Ź r ó d ł a p o ś w ia d cza j ą

zr e szt ą

szy b k o .

na o g ó ł szcze r e p r zy w ią za n ie A n t io ch a d o

La o d ik i. D e cy zj a ze r w an ia z n ią i p o ś lu b ie n ia Be r e n ik e sp o w o d o w a n a b ył a w zg lę d a m i p o li t y czn y m i a t ak ż e f i n a n so w y m i. Be r e n ik e zo st ał a t ak h o jn ie w y p o sa ż o n a p r ze z sw e g o o jca, ż e o t r zym ał a p r zy d o m e k p o saż n e j („ p r zy n o szą ce j p o sa g " ). M ał ż e ń st w o t o j e d n a k n ie t r w a ł o d ł u go . W 2 4 7 r. p .n .e. A n t io ch II u m ar ł w Ef e zie , w sie d zib ie sw o je j 173

p ie r w sze j ż o n y , za p e w n e w i ę c d o szł o d o p o go d ze n ia się z n ią , c h o ć n ie w ie m y k ie d y. Ja k o sw e g o n ast ę p cę w y zn a c zy ł Se le u k o sa , sy n a z m ał ż e ń st w a z La o d ik e , o d su w a j ą c w t en sp o só b o d d zi e d zict w a Be r e n ik e i ich sy n k a . I t u t aj n asze in f o r m acje ź r ó d ł o w e o b f it u ją w p o m ó w ie n ia i p lo t k i, k t ó r y ch n ie sp o só b sp r a w d zi ć . Czę ś ć z n ich zo st ał a za in sp ir o w a n a za p e w n e p r ze z w ł a d c ó w e g i p sk i ch . Pr ze d e w szy st k im La o d ik e b ył a p o są d zo n a o o t r u cie A n t io ch a . Po d o b n o u czy n ił a t o o b a w i a j ą c si ę , ż e A n t io ch zn ó w w r ó ci d o Be r e n ik e p o d n acisk ie m

w ład cy

Egip t u

p r a gn ą c za p o b i e c

sf a ł szo w a n i u

jego

t est am en t u . Tu t a j w i ę k szo ś ć h ist o r y k ó w n o w o ż y t n y ch sk ł o n n a j e st d o o d r zu ce n ia t ej w e r sj i, c h o ć A p p i a n p o d aje j ą j a k o p e w n ą . N at o m iast n ie m a na o g ó ł w ą t p li w o ś ci c o d o d a lszy ch d zi ał ań Lao d ik e . O gł o sił a o n a n ast ę p cą t r o n u sw e g o sy n a Se le u k o sa i o b ję ła r zą d y w r az z n im , p o n i e w a ż b ył j e szcze b ar d zo m ł o d y. A l e w A n ­ t io ch ii p o zo st a w ał a Be r e n ik e ze sw o im d zie ck ie m . O t ó ż zd o ł ał a zo r g a n i zo w a ć za p o b i e c o b w o ł a n i u p o r y w a cza m i, u r zę d n ik a

p o r w an ie sy n a go

p r ze b ił a

A n t io ch ii,

k r ó lem m ie czem

kt ó ry

Be r e n ik e

A n t io ch ii . i d o b ił a

p r ze k u p io n y

La o d ik e

i A n t io ch a , ab y

Be r e n ik e p o gn ał a za k am ie n ie m

p r ze z

głó w n e go

La o d i k e

p o m ó gł

w p o r w an iu d zie ck a . Zw r ó ci ł a się d o lu d u z b ł agan ie m o r at o w an ie jej

d zie ck a ,

r zą d zą cy ch

kt ó r e w

zr e szt ą

A n t io ch ii

zo st ał o

ju ż

u r zę d n ik ó w .

d zie ck o . Be r e n ik e zam k n ę ł a się

p o t aj e m n ie Be r e n ik e

zab it e

p r ze z

p o k a za n o

in n e

na p r ze d m ie ś ciu A n t i o c h i i Daf n e ,

g d zi e zn a j d o w a ł a się ś w i ą t y n i a A p o ll in a , zo st ał a t am j e d n a k p o d ­ st ę p em zgł a d zo n a . N ie k t ó r e ź r ó d ł a o d p o w i e d zia ln o ś ć za t e m o r d e r st w a zr zu ca ją na sy n a La o d i k i Se le u k o sa , k t ó r e go m iał a d o t e go n a m ó w ić m at ka. W k aż d y m r azie zd o ł a n o w e zw a ć na p o m o c b r at a Be r e n ik e Pt o l e ­ m e u sza III (je j o j cie c zm ar ł w 2 4 7 r. p .n .e .) i t ak zaczę ł a się t r ze cia w o j n a sy r y j sk a zw a n a o d im ie n ia La o d ik i la o d ice j sk ą . W zw i ą zk u z w e zw an ie m p o m o cy ź r ó d ł a p o d ają r o zm ait e o k o l i c zn o ś ci . W e d ł u g Ju st y n a , k ie d y Be r e n ik e zam k n ę ł a się w Daf n e , w i e ś c i o jej lo sie d o t ar ł y d o m iast a zj a t y ck ich i z r ó ż n y ch st r o n r u szy ł y p o sił k i jej na p o m o c. Ta k ż e Pt o le m e u sz sp ie szn i e r u szy ł d o Sy r i i. W ie r n e b o w ie m Be r e n ik e k o b ie t y z jej

dw oru

u k r y ł y jej zw ł o k i. Je d n a

z n ich

p r ze b r ała się w jej k r ó le w sk i st r ó j, ab y Pt o le m e u sz m ó gł w y sy ł a ć li st y w im ie n iu sio st r y i jej sy n a , n ast ę p cy t r o n u i d o k o n a ć ze m st y n a La o d i k e i jej r o d zin ie . W o jn a w i ę c t o czy ł a si ę m ię d zy Pt o le m e u ­ 1 7 4

sze m d ział aj ą cy m z A n t i o c h i i i La o d ik e p r o w a d zą cą

o p e r acj e ze

sw o j e j si e d zi b y w Ef ezie . A u t o r zy st ar o ż y t n i n ie b yli ł a sk a w i d la La o d i k i. O p o w ia d a j ą t eż , ż e La o d i k e p o d e jr ze w ał a n am ie st n ik a Ef ezu So f r o n a o n ie lo j a ln o ś ć i zam ie r zał a g o

u su n ą ć . W e zw a ł a g o w i ę c d o sie b ie .

Po d cza s

au d ie n cj i o b e cn a b ył a zau f a n a d am a jej d w o r u D an ae , k o ch a n k a So f r o n a , có r k a zn an e j h et er y, p r zy ja ció ł k i Ep ik u r a, Le o n t io n . Da n a e zn a ł a zam ia r y La o d i k e w y d a n i a n a ś m ie r ć La o d i k e zad ał a

m u jak ie ś

p yt an ie ,

So f r o n a , k ie d y w i ę c

D an ae d ał a m u

zn a k

i t en

p o p r o siw szy o d w a d n i d la r o zw aż e n ia o d p o w i e d zi, zb i e g ł d o Ef e zu , k t ó r y p ó ź n ie j p o d d ał Pt o le m e u szo w i. La o d ik e m im o p r zy jaź n i, kt ó r a j ą ł ą czy ł a z D an ae , k azał a j ą zr zu ci ć z w y so k ie j sk ał y . Da n a e o d m ó w ił a o d p o w i e d zi n a p yt an ia d o t y czą ce So f r o n a , a st o ją c j u ż n a szczy ci e sk ał y , m iała p o w ie d zie ć , ż e r o zu m ie lu d zi p o ga r d zaj ą cy ch b o gam i. O n a b o w ie m , kt ó r a u r at o w ał a ż y cie sw e m u k o ch a n k o w i, k t ó r y b y ł d la n iej j a k m ą ż , t a k ą

o t o n agr o d ę

n ie b io s o t r zym u je.

La o d ik e , kt ó r a sw e g o m ę ż a zab ił a o t r zym u j e ca ł ą sł aw ę . W o jn a la o d ice j sk a sk o ń c zy ł a się

p o m y ś ln ie d la Se le u k o sa II,

w d u ż e j m ier ze d lat e go , ż e Pt o le m e u sz m u siał w p e w n ym m o m e n cie w r ó c i ć z w o j sk ie m d o Egip t u z p o w o d u t am t e j szy ch n ie p o k o j ó w . N ie

b ył t o

jed n ak

k o n ie c

kło p o t ó w

Se le u k o sa A n t io ch , zw a n y H ie r ak se m

Se le u k o sa .

M ł o d szy

(j a st r zą b ) ze w zg lę d u

br at na

sk ł o n n o ś ć d o r ab o w an ia cu d zy c h zie m i d ó b r , w y st ą p ił p r ze ciw k o sw e m u b r at u , ch c ą c m u zab r ać d zi e d zict w o . A n t io ch b ył w t e d y j e szcze b ar d zo m ł o d y, li czy ł so b ie czt e r n a ś cie lat , st ą d u sp r a w ie d ­ li w i o n e j e st p r zy p u szcze n ie , ż e t o La o d i k e p r zy czy n ił a się d o j e g o w y st ą p ie n ia p r ze ciw k o b r at u . M o ż liw e , ż e st ar szy sy n n ie sp e ł n i ł jej n ad zie i d zie le n ia się z n ią w ł ad zą . W y n ik ł a z t e go w o j n a b r at o b ó j cza, kt ó r a t r w ał a lat k ilk a, p o d cza s t ej w o j n y b r at La o d i k i A l e k sa n d e r w y st ę p o w a ł p o st r o n ie A n t io ch a t r zy m aj ą c d la n ie go m iast o Sar d e s. N ie w ie m y , k ie d y La o d ik e zgin ę ł a . A p p i a n p o d a je , ż e zgin ę ł a z r ą k Pt o le m e u sza p o d cza s w o j n y la o d ice j sk ie j , n ie zg a d za si ę t o j e d n a k z in n ym i d an ym i. M o ż e zd ar zy ł o się t o p o d cza s w o j n y m ię d zy jej sy n a m i p r zy p r ó b ie o d b i cia Ef e zu , kt ó r y o d p a d ł n a r ze cz Pt o le m e u ­ sza. W k a ż d y m r azie n ie ż y ł a j u ż zap e w n e w 2 3 7 / 2 3 6 r. p .n .e ., k ie d y je j

p o go d ze n i zn ó w

sy n o w i e

r azem

w y st ę p u j ą

w

d o k u m e n cie

u t r w alo n y m n a st eli. Szc ze g ó l n i e

si l n e

in d y w id u a ln o ś ci

k o b ie ce

w y st ę p o w a ł y 175

w d y n ast ii La g i d ó w w w zg l ę d n o ś c i ą

w i ę k szo ś ć

Egip cie . Pr ze w y ż sza ł y o n e e n e r gią

i b e z­

k o b ie t d y n ast ii A n t y g o n i d ó w w

M ace ­

d o n ii c zy Se le u k i d ó w w Sy r i i. W ar t o m o ż e t u p r ze d st aw ić c h o ć b y j e szcze d w ie sp o ś r ó d

l i czn y ch

k r ó lo w y ch

n o szą cy ch

im ię

Kl e ­

o p at r a. Kleo p at r a II b ył a có r k ą

Pt o le m e u sza V Ep if an e sa i Kle o p at r y

I có r k i A n t io ch a III W ie lk ie go . U r o d ził a się

m ię d zy 1 9 0 a 181 r.

p .n .e. M ał ż e ń st w o ze sw o im m ł o d szym p r a w d o p o d o b n ie b rat em Pt o le m e u sze m zw a n y m Filo m e t o r e m zaw ar ł a za p e w n e o k o ł o 1 7 3 r. p .n .e., j u ż

p o ś m ie r ci

m at ki. O p ie k a

n ad

m ł o d ziu t k im i j e szcze

d zie ć m i a zar aze m r e ge n cja d o st ał a się w r ę ce e u n u ch a Eu la jo sa i b y ł e go n ie w o ln ik a , p o ch o d zą ce g o z Sy r i i Le n aj o sa. Ta k ie p o ­ ch o d ze n ie o b u r e ge n t ó w p o d ają ź r ó d ł a st ar o ż yt n e . N o w sze b ad an ia h ist o r yczn e o p ar t e n a a n alizie im io n n a j b l iż sze g o o t o cze n ia d w o r s­ k ie go

it p.

w y st ę p u j ą

k aż ą

sp o g l ą d a ć

o st r o ż n ie

na tę

t r a d y cj ę ,

p o n ie w a ż

w t ej r zą d zą ce j k am ar yli d w o r sk ie j w y r aź n e e le m e n t y

k u lt u r y m ace d o ń sk ie j i gr e ck ie j. N ie w ą t p li w i e j e d n a k n ie b yli t o lu d zie p r zy go t o w a n i d o r zą d ze ­ n ia p ań st w e m — an i p r ak t y k ą ad m in ist r acy jn ą , an i p r zy go t o w a n ie m w o j sk o w y m . N ie b ył t o b ar d zo szc zę ś l i w y w y b ó r r e ge n t ó w d la Egip t u w sk o m p l ik o w a n e j j u ż w ó w c za s sy t u a cj i m ię d zy n ar o d o w e j, k ie d y p a ń st w o Se l e u k i d ó w b ył o w r ę k ach A n t i o c h a IV d ą ż ą ce g o d o o d b u d o w y w ie lk ie j m o n a r ch ii azjat y ck ie j a n a za ch o d zi e w y r ast ał o potę ż ne

p ań st w o

r zym sk ie . To t e ż

b e zp o ś r e d n ie

n ast ę p st w a t ej

sy t u a cj i o k a za ł y się d la Egip t u i m ł o d ziu t k ie j p an u j ą ce j w n im p ar y f at aln e. M i a n o w ici e n ie d ł u g o p o o b ję ciu w ł a d zy Eu la j o s i Le n a j o s w 1 7 0 r. p .n .e . p o st a n o w il i o d zy sk a ć Pale st y n ę i Ce le sy r ię , t ę czę ś ć Sy r i i, k t ó r ą k ie d y ś w n io sł a w p o sagu Pt o le m e u szo w i có r k a A n t io ch a W ie lk ie go . Pr zy st ą p il i d o w y p r a w y w sp o só b le k ce w a ż ą cy w sze lk i e za sa d y p r o w ad ze n ia w y p r a w y w o je n n e j, l i czy l i n a szy b k i e zw y c i ę s­ t w o i na o si ą gn i ę ci e p r ze w a gi m ię d zy in n ym i d r o gą p r ze k u p y w an ia d o w ó d có w i za ł ó g m iast n a t er en ie a t a k o w a n y ch k r aj ó w . Zab r ali w t ym ce lu cał e za so b y sk ar b u La g i d ó w , k o szt o w n e w y p o sa ż e n ie p ał a có w k r ó le w sk ich it p. W y p r aw a szy b k o sk o ń czy ł a się br at Kle o p at r y Pt o le m e u sz V I Filo m e t o r za r ad ą

k lę sk ą ,

Eu la j o sa u sił o w a ł

zb i e c na o kr ę t i sch r o n ić się n a w y sp i e Sam o t r ak e , le cz t o si ę n ie u d ał o i d o st a ł się w r ę ce A n t io ch a . Ty m cza se m w A le k sa n d r ii , g d zi e p o zo st a li Kle o p at r a i m ł o d szy 1 7 6

b rat , o g ł o sze n i w sp ó ł r zą d ca m i Pt o le m e u sza V I, z c h w i l ą

p o d j ę cia

w y p r a w y d o Pa le st y n y i Ce le sy r ii w y b u c h ł y zam ie szk i. N a m ie jsce Pt o le m e u sza V I o b w o ł a n o k r ó le m j e g o m ł o d sze go b r at a i p o w i e ­ r zo n o m u r zą d y w r az z Kle o p at r ą ich si o st r ą a ż o n ą Filo m e t o r a. Dla A n t i o ch a IV b ył a t o k o r zyst n a sy t u a cj a , li czą c na w o j n ę b r ać m i w y st ą p ił j a k o o b r o ń ca p r aw

m ię d zy

Pt o le m e u sza V I Filo m e t o r a.

Po n i e w a ż w m ar szu n a Eg ip t o p a n o w a ł M e m f is p o zo st a w ił Fi lo m e ­ t ora w w

M e m f is j a k o k r ó la, o sa d ził t e ż si l n y g a r n izo n w o j sk o w y

Pe l u zj u m , k lu czo w y m , p u n k cie b r o n ią cy m d o st ę p u d o Egip t u .

Sa m , ze w zg l ę d u

na sp r a w y a zj at y ck ie , o p u ś ci ł Egip t . Ra ch u b y

A n t i o c h a o k a za ł y się

m yln e .

Ro d ze ń st w o

p o g o d ził o się

i o b aj

b r a cie w r a z z Kle o p at r ą , w sp ó l n i e o b ję li r zą d y. M o ż n a t u się ch y b a d o p a t r y w a ć i w p ł y w u Kl e o p at r y n a b r aci. By ł a n aj st a r szą z r o d ze ń s­ t w a i za p e w n e n ajle p ie j zd a w a ł a so b ie sp r a w ę z n ie b e zp ie cze ń st w a w o j n y d o m o w e j w o b e c t e n d e n cj i Se l e u k i d ó w d o p o d p o r zą d k o w a ­ n ia so b ie Egip t u . Ta n o w a sy t u a cj a sp o w o d o w a ł a n ast ę p n ą w y p r a w ę A n t io ch a IV d o Egip t u , p o se lst w o e g i p sk i e d o Rzy m u z p r o ś b ą w y w o ł a ł o a k cj ę

d y p lo m a t y czn ą

o pom oc

Rzy m u . N ie m ie jsce t u na p r ze d ­

st aw ie n ie sk o m p l ik o w a n e j gr y in t e r e só w i p o zy cj i, j a k ą w p o czą t ­ k a ch

II

w.

p .n .e.

zy sk a ł

so b ie

Rzy m

w

p o li t y ce

w sch o d n i e j .

W k aż d ym r azie o d czy t a n ie u ch w a ł y se n at u p r ze z j e g o w y sł a n n ik a zm u sił o A n t i o ch a d o w y co f a n ia się z Egip t u i zap r ze st an ia w y si ł k ó w 0 u zy sk a n i e w p ł y w ó w n a t ym t e r en ie . Rzą d y w Eg ip ci e zo st a ł y p r zy t r o jgu r o d ze ń st w a, d y n ast ia p t o le m e j sk a u w o ln ił a się o d p r ze w agi A n t i o c h a , ale za czą ł się

o k r e s w y r a ź n y ch w p ł y w ó w Rzy m u . Lo sy

o st at n ie j z Kle o p at r , Kle o p at r y V II, b y ł y ś c i ś l e j u ż o d w o l i Rzy m u u za le ż n io n e . Kle o p at r a II za ś w ł a ś c i w i e ja k o p ie r w sza z e g i p sk i ch k r ó lo w y ch u zy sk a ł a o f icj a ln e u zn an ie j a k o w ł a d czy n i.

Po se l st w o

o pom oc

w y sł a n e d o Rzy m u b ył o p o se lst w e m o d p a n u j ą cy ch Pt o le m e u sza 1 Kle o p at r y. Po sł o w i e p r zy b y w a j ą cy z p o d zię k o w a n ie m za sk u t e czn ą in t e r w e n cj ę

b y li p o s t a m i w s p ó l n y m i w

sk ła d a ją c y m i p o d zię k o w a n ie .

do

w ła d có w

Eg ip t u

Pt o le m e u sza

m u ł o w an ie p o ja w ia się

w

im ie n iu

k r ó la

i

Kle o p a t r y

A o d p o w i e d ź se n at u b ył a ad r e so w an a i

Kle o p a t r y .

I p o d o b n e sf o r ­

d o k u m e n t ach za ch o w a n y ch

z Egip t u

z t e go o k r e su . D o t ej n o w e j w Eg ip ci e f o r m y p e ł n y ch w sp ó ł r zą d ó w k r ó lo w e j 12

—

K o b ie ty

a n ty k u

177

d o szł o

w

d uż ej

m ier ze w

zw i ą zk u

z d o j r za ł o ś cią

i m ą d r o ś cią

Kle o p at r y. Pr zy czy n ił y się j e d n a k za p e w n e d o t e go i p e w n e o k o l i c z­ n o ś ci. By ł a n aj st ar szą m o ż li w o ś ć k a n d y d at k ą

z r o d ze ń st w a i j e d y n ą

r y w ali zacj i na ż o n ę

o

t ro n

m ię d zy

có r k ą . O ile b ył a

b r ać m i,

ona

b ył a j e d y n ą

j e d n e g o z b r aci a w i ę c k r ó lo w ą . O n a t eż

zap e w n e p r zy czy n ił a się d o zg o d y m ię d zy b r ać m i, jej w i ę c Filo m e t o r za w d zi ę cza ł sp o k o j n y p o w r ó t d o w ł a d zy . W y d aj e się p o za t ym , ż e m ał ż e ń st w o

Kl e o p at r y

i Pt o le m e u sza VI

b yło

d o b r e.

Czy w i ę c

t r w ał e st a n o w isk o f a k t y czn e j w sp ó ł r zą d czy n i w y n i k a ł o z w d zi ę c z­ n o ś ci k r ó la, c zy z m ił o ś ci, c zy z r ach u n k u p o li t y czn e go , t r u d n o st w ie r d zić . W k a ż d y m r azie t a p o zy cj a za p e w n i a ł a Kl e o p at r ze r zą d y w

r azie ś m ie r ci m ę ż a z e w e n t u aln ym

d o b r an ie m

so b ie w sp ó ł ­

r zą d zą ce go p r ze z za w a r cie n o w e go m ał ż e ń st w a z k im ś z r o d zin y . I t ak się t e ż st ał o w b u r zli w y m d alszy m ż y c iu Kle o p at r y. Pr ze d e w szy st k im

zg o d a

m ię d zy

b r ać m i

n ie t r w ał a d ł u go .

M ł o d szy b r at Kl e o p at r y Pt o le m e u sz zn a n y j a k o

Pt o le m e u sz V III

Fy sk o n

r o d zin y . Ż y w i ą c

(Eu e r ge t e s II)

o k aza ł się

zł y m

d u ch e m

gł ę b o k ą n ie n a w iś ć d o b r at a u ż y ł w sze lk i ch d o st ę p n y ch m u ś r o d k ó w , ab y g o p o zb a w ić

k r ó le st w a. Kle o p at r a, j a k się

w y d a je , st ał a p o

st r o n ie Pt o le m e u sza V I, g d y n ie zd o ł ał a b r aci p o go d zić . Po

n aj azd a ch A n t i o c h a

IV Egip t p r ze ch o d ził o k r e s o st r e go

k r y zy su g o sp o d a r cze g o i p o li t y czn e go . Tr w a ł y za m ie szk i w A l e k ­ san d r ii, b u n t y ch ł o p sk ie , r e w o lt y w o j sk o w e . D o t e go d o c h o d zi ł y in t r y gi d w o r sk ie i r y w a li za cj a b r aci o w ł ad zę . M im o e n e r gii i t a l e n ­ t ó w Filo m e t o r a w 1 6 4 r. b ył zm u szo n y d o o p u szcze n i a A l e k sa n d r ii i u d a ł się d o Rzy m u p r o szą c p o k o r n ie o p o m o c. N i e zd aj e się b y ją u zy sk ał . W r ó ci w szy n a Cy p r zast ał p o sł ó w z A l e k sa n d r ii m aj ą cy ch d o sy ć r zą d ó w j e g o b r at a i p r o szą cy ch g o o p o m o c. W 1 6 3 r. n ast ą p ił p o d ział — Filo m e t o r m iał zat r zy m ać w ł a d zę w Eg i p c i e i n a Cy p r ze , Fy sk o n o t r zym ał Cy r e n ai k ę . N i e w y k lu czo n e , ż e Rzy m w y w a r ł p e w ie n w p ł y w n a u st a le n ie t e go p o d ział u . M o ż liw e j e d n a k , ż e d o k o n a ł się b ez n ie go , c h o ć n ie p o ł o ż y ł o t o kr esu d alsze j r y w a li za cj i b r aci, t ym r azem o w ł a d zę n ad Cy p r e m . Zw y c i ę zc ą o k aza ł się Filo m e t o r . W

Eg ip ci e

jed n ak

za p a n o w a ł

w zg l ę d n y

sp o k ó j.

Kleo p at r a

i Pt o le m e u sz Filo m e t o r ( w ł a ś c i w i e o b o je m ieli t en p r zy d o m e k — „ m ił u j ą cy m at k ę " )

r zą d zili w sp ó l n i e

do

145

r. p .n .e.

N ie w ie le

w ie m y o Kl e o p at r ze w t ym o k r e sie . U r o d ził a d w ie có r k i i d w ó ch sy n ó w , z k t ó r y ch st ar szy u m ar ł m ł o d o . Po zo st a ł o z t e go o k r e su k ilk a 1 7 8

w sp ó l n y c h d la n ich d e d y k a cj i , k il k a w zm ia n e k o ich p o d r ó ż ach w Egip cie . Po ś m ie r ci m ę ż a Kle o p at r a o b ję ł a r e ge n cj ę m ł o d szy m sy n e m m e u sz Fy sk o n

w r az ze sw o im

Pt o le m e u sze m N e o se m Filo p at o r e m . A l e Pt o l e ­

n ie za d o w o l i ł się

w ł a d zą

w

Cy r e n a i ce i w a l czy ł

o m ał ż e ń st w o z Kle o p at r ą i o b ję cie p an o w an ia w Egip ci e . Kleo p at r a p r ó b o w ał a st a w i a ć m u o p ó r w y k o r zy st u j ą c ż y c zl i w o ś ć n ie k t ó r y ch gr u p

in t e le k t u a ln y ch

w

A l e k sa n d r ii

i Ż ydó w

Kle o p at r a i Pt o le m e u sz V I b y li p o p u la r n i w

a le k sa n d r y j sk ich .

t y ch ś r o d o w isk a ch .

W e d ł u g Jó ze f a Fl a w i u sza ar m ia e g i p sk a b ył a o d d an a p o d k i e r o w ­ n ict w o d w ó ch d o w ó d c ó w — Ż y d ó w O n ia sza i D o sit e o sa. N ie w ie le t o j e d n a k p o m o gł o , p o n i e w a ż m ie szk a ń cy A l e k sa n d r ii w ca ł o ś ci za ż ą d a li

m ał ż e ń st w a

u st ą p ić . Je j

sy n —

Kl e o p at r y z

Fy sk o n e m .

Kle o p at r a

m u siał a

w sp ó ł r zą d ca zo st ał za b it y z r o zk azu

w e d ł u g t r a d y cj i a n t y czn e j , m ał o r acze j w ia r y go d n e j , w

st r yja,

d n iu ich

za ś l u b in , w o b j ę cia ch m at ki. N a p e w n o j e d n a k w d n iu ś lu b u lu b zar az p o t ym . Kle o p at r a p r ze t r zym ał a t en cio s. Są d zi się

na o gó ł , ż e je j am b icj a i p r agn ie n ie w ł a d zy w zi ę ł y

gó r ę n ad n ie ch ę cią d o b r at a i zar aze m d r u gi e g o je j m ę ż a. St ar o ż y t n i zo st aw ili r aczej b ar d zo n ie k o r zy st n y o b r az Pt o le m e u sza V III zar ó w n o w y gl ą d u (n i e p r zyj e m n y, ch o r o b li w ie o t y ł y ) j a k i ch ar ak t er u — n a j o k ­ r u t n ie jszy z Pt o le m e u szó w . H i st o r y cy n o w o ż y t n i d o p a t r u ją

się t u

n ie ch ę ci gr e ck ich in t e le k t u alist ó w , p o n ie w a ż Pt o le m e u sz V II I w y ­ p ę d ził u czo n y ch g r e ck ich z M u ze u m i A le k sa n d r ii . By ł o t o p r ze cie ż ś r o d o w isk o , kt ó r e p o d t r zy m y w ał o o p ó r Kle o p at r y II. N ie o szczę d ził o n sw o j e j sio st r ze j e szc ze j e d n e g o u p o k o r ze n ia. Po k ilk u lat ach w sp ó ł ż y cia z n ią , k ie d y u r o d ził a m u w t ym czasie sy n a , a m o ż e n aw e t d w ó ch , w zi ą ł za ż o n ę jej có r k ę , sw o j ą w i ę c sio st r ze n icę Kle o p at r ę III. Był a o n a z n im zar ę czo n a j e szcze za ż y cia o jca, d la u t r w ale n ia zg o d y w 1 5 4 r. p .n .e. B y ł y w i ę c o d t ą d d w ie ż o n y — o k r e ś lan e w d o k u m e n ­ t ach

Kle o p at r a-sio st r a i Kle o p at r a-ż o n a, p r zy czy m

p ie r w sze m ie jsce

Pt o le m e u sz w y su w a ł

Kle o p at r ę

w y r aź n ie na M ł o d szą .

N ie

zn a m y d o k ł a d n ie p r ze b ie gu r y w ali zacj i m ię d zy d w ie m a Kle o p at r am i, in t r yg d w o r sk ich , w a lk i o w zg l ę d y lu d u A le k sa n d r ii . W k aż d ym r azie o k. 1 3 2 / 1 3 1 r. p .n .e. Pt o le m e u sz Eu e r ge t e s II zo st ał zm u szo n y d o o p u szcze n i a A l e k sa n d r ii , zab r ał ze so b ą n a Cy p r Kle o p at r ę M ł o d szą w r az z jej d zie ć m i. Kle o p at r a II p o st a n o w ił a za p e w n e p o zb y ć się na d o b r e sw e g o b rat a i m ę ż a i d o p r o w ad ził a d o o b w o ł a n ia kr ó lem p r zez 17 9

A le k sa n d r y j czy k ó w ich sy n a , Pt o le m e u sza zw a n e g o M e m f it es, k t ó r y m iał w t e d y o k o ł o czt e r n ast u lat . Pt o le m e u sz Eu e r ge t e s n ie p o zo st a ł d ł u ż n y , k a zał p o r w ać sy n a p r ze b y w a j ą ce go w Cy r e n e i zat r zym ał g o na

Cy p r ze . W y d aj e

się ,

że

p o czą t k o w o

st ar ał si ę

go

zj e d n a ć

i n a st a w i ć p r ze ciw k o m at ce. Ty m cza se m j e d n a k Kle o p at r a w b r e w t r a d y cji e gip sk ie j o g ł o si ł a się sa m o d zie ln ą k r ó lo w ą . N a d o d at e k p o r zu cił a p r zy d o m e k sw e g o d r u gi e g o m ę ż a, Eu e r ge t e s, w r a ca j ą c d o t e go , k t ó r y n o sił a z p ie r w szy m , Filo m e t o r , i d o d a j ą c So t e ir a ( zb a w ­ czy m ) w n a w ią za n iu d o zał o ż y cie la d y n a st ii Pt o le m e u sza I So t e r à. I w t e d y Fy sk o n ze m ś ci ł się o kr u t n ie. Kazał za b i ć ich sy n a , p o ć w i a r ­ t o w a ć zw ł o k i i p r ze sł a ć w sk r zy n i d o A le k sa n d r ii . Po n i e w a ż zb liż a ł a się r o czn ica u r o d zin Kle o p at r y u r zą d ził t o t ak , a b y sk r zy n ia zn a la zł a się w p ał acu w p r ze d d zie ń

u r o czy st o ś ci.

W ie ś ć o t ej zb r o d n i, j a k p isze D io d o r , r o ze szł a si ę w ś r ó d t ł u m u i w zb u d ził a w ś c i e k ł o ś ć i n ie n a w iś ć p r ze ciw k o Pt o le m e u szo w i. Te n n at o m iast o d 131 / 1 3 0 r. zy sk a ł o p ar cie n a t e r e n ie Egip t u

p o za

A le k sa n d r ią , za p e w n e w y k o r zy st a ł t u n ie ch ę ć lu d n o ś ci m ie jsco w e j d o Gr e k ó w . N ast ą p ił b u r zli w y o k r e s w o j n y d o m o w e j , ze ź r ó d e ł w y n i k a , ż e Eg ip t p r ze z j a k i ś cza s b ył p o d zi e l o n y m ię d zy d w o j e w ł a d có w . Zam k n ię t a w k o ń cu w A l e k sa n d r ii Kle o p at r a w e zw a ł a na p o m o c sw e g o

zię cia

De m e t r io sa, k t ó r y o b ją ł n a n o w o w ł a d zę

w Sy r i i i n aw e t o f i ar o w ał a m u t r o n k r ó le w sk i w Eg ip ci e . De m e t r io so w i n ie u d ał o si ę

j e d n a k d o t r ze ć

d o A l e k sa n d r ii i Kle o p at r a

zo st ał a zm u szo n a d o u cie czk i d o A zj i, zab ie r aj ą c ze so b ą sk ar b ie c La g i d ó w . Po r o k u o p o r u A le k sa n d r ia zo st ał a zd o b y t a p r ze z Pt o l e ­ m e u sza Eu e r ge t e sa i o k r u t n ie u kar an a. Ty m cza se m w Sy r i i t r w ał y w a lk i

o t ron.

Pt o le m e u sz V III

p o d t r zy m y w ał u m ie ję t n ie p r ze ciw n ik a De m e t r io sa, k t ó r y w k o ń cu zo st ał p o b it y i zg i n ą ł na t o r t u r ach w 1 2 6 / 1 2 5 r. N i e je st w y k lu czo n e , ż e w i d zą c b e zn a d zi e j n o ś ć sw o j e j sy t u acj i, Kl e o p at r a p r zy czy n ił a się d o zg u b y De m e t r io sa. W p ie r w sze j b o w ie m p o ł o w ie 1 2 4 r. Kle o p at r a zn ó w p o ja w ił a się

w

A l e k sa n d r ii w

r o li k r ó lo w e j

p r zy b o k u

Pt o le m e u sza V III

i sw o j e j có r k i Kle o p at r y III. De k r e t k r ó le w sk i, ze 1 1 8 r. p .n .e ., za w ie r a j ą cy p o za am n e st ią w st o su n k u d o p r ze st ę p st w p o p e ł n io n y ch p r zed 1 1 8 r. (z w y ją t k ie m m o r d e r st w

i r ab u n k u

ś w ią t y ń )

w ie le szc ze g ó ł o w y c h

p r ze p isó w

z r ó ż n y ch d zie d zin ż y cia , w y d a n y j e st p r ze z cał ą t r ó jk ę p an u j ą cy ch . 1 8 0

Za r zą d ze n ia ze 1 1 8 r. w p r o w a d zi ć m ia ł y p e w ie n p o r zą d e k w r o z­ ch w ian ą

p o d łu gich

lat ach w o j n y d o m o w e j go sp o d a r k ę

i ca ł y

sy st e m a d m in ist r a cy jn y Egip t u . W ł a ś n ie r o zsą d e k i u m iar t y ch r e gu la cj i st a n o w i p o d st a w o w y ar gu m e n t h ist o r y k ó w n o w o ż y t n y ch w ą t p i ą c y c h w w i a r y g o d n o ś ć ź r ó d e ł p r ze d st a w ia j ą cy ch t ak n ie k o ­ r zyst n ą ch ar ak t e r y st y k ę Pt o le m e u sza V III. Sy t u a cj a Egip t u w y m agał a jed n ak

w p r o w a d ze n ia

p r a co w a ł za p e w n e

p o r zą d k u ,

ca ł y

ze sp ó ł

n ad

p r zy go t o w a n ie m

lu d zi.

Je ż e l i

za ś

d ekr et u

w ład cy

m ieli

p o w a ż n y u d zia ł w t w o r ze n iu t e go d e k r e t u t o m o ż n a z r ó w n ym p o w o d ze n ie m p r zy p isa ć za sł u g ę

Kl e o p at r ze II. Je j r o zu m i sp o só b

d ział an ia p r ze z cał e d ł u gi e lat a jej w sp ó ł p a n o w a n i a u sp r a w ie d liw ia t a k ą h ip o t e zę . Pt o le m e u sz V III zm ar ł w cze r w cu 1 1 6 r. Dat a ś m ie r ci Kl e o p at r y II n ie j e st d o k ł a d n ie zn a n a , za p e w n e zm ar ł a n ie d ł u go p o m ę ż u , w k aż d y m r azie p o 1 1 6 r. n ie m a j u ż o n iej ż ad n e j w zm ia n k i w d o k u m e n t ach . W p r ze glą d zie am b it n y ch w ł a d czy ń

h e l le n i st y czn y ch n ie m o ­

ż e m y t u p o m in ą ć

Kle o p at r y V II ( 6 9 - 3 0 r. p .n .e .), c h o ć j e st o n a

n ajb ar d zie j zn a n a

i n a j czę ś cie j w y st ę p u j e w

i w

lit er at u r ze p ię k n e j

lit er at u r ze h ist o r y czn e j. Je ż e l i p o r ó w n a m y j ą

ch o ć b y z ju ż

o p isa n y m i t u t aj je j p o p r ze d n iczk am i w M ace d o n ii, Eg i p ci e i Sy r i i t o t r u d n o b ę d zie zd e cy d o w a ć c zy b ył a w i ę k szą o d n ich i n d y w i d u a l ­ n o ś cią . W y p a d ł o jej ż y ć w o k r e sie , k ie d y Eg ip t zn a la zł się w o r b icie r zy m sk ich in t e r e só w i t o w m o m e n cie p r ze jś cia Rzy m u o d r e p u b lik i do

ce sar st w a.

W ie lcy

Rzy m ia n i e

t y ch

c za só w

m ieli

z

n ią

do

czy n ie n ia . Po m p e j u sz zg i n ą ł w Egip ci e , Ce za r i A n t o n i u sz b yli z n ią zw i ą za n i, O k t a w ian j ą p o k o n ał . A ż e d la sch y ł k u r e p u b lik i r zym sk ie j m am y

n ie o ce n io n e ź r ó d ł a

Ce zar a i Cy ce r o n a , p o e zj ę d o szł o

do

w sp ó ł cze sn e t ym

d zie jo m

—

p ism a

p r ze ł o m u st u le ci, t o t e ż o w i e l e w ię ce j

n as w i a d o m o ś ci

o ó w cze sn y ch

w y p ad k ach

a w ię c

i o lo sa ch Kle o p at r y. Bar d zie j w i ę c m o ż e p r ze z w i e l k o ś ć w y p a d k ó w o k r e su p r ze ł o m u , w kt ó r ym w y p a d ł o jej ż y ć , n iż p r ze z sw ą o d m i e n ­ n o ś ć o d in n y ch k o b ie t z d o m ó w k r ó le w sk ich h e lle n izm u zy sk ał a Kle o p at r a V II sw ą w i e l k ą sł aw ę . By ł a có r k ą

Pt o le m e u sza XII A u le t e sa. N ie j e st w iad o m e kim

b ył a je j m at ka. M o ż e ż o n a A u le t e sa Kle o p at r a Tr y f aj n a , o kt ó r ej n ic p r a w ie n ie w ia d o m o , a m o ż e b ył a d zie ck ie m n ie o f icj a l n e go zw i ą zk u A u le t e sa.

O

ile

u p r ze d n io

o p isan e j

Kl e o p at r ze

II

p r zy szł o

ż yć

w Eg ip ci e w p o czą t k a ch w p ł y w ó w Rzy m u n a p ań st w o La g i d ó w , 181

0 t yle j u ż d zi e ci ń st w o Kle o p at r y V II w y p a d ł o n a o k r e s b ar d zo d ale k o p o su n ię t e j za l e ż n o ś ci Egip t u o d w o l i se n at u r zy m sk ie go . Ko n ie c ż y cia Kl e o p at r y j e st t ak ż e k o ń ce m ist n ie n ia Egip t u j ak o o d r ę b n e go p ań st w a. Od sw o i c h p o p r ze d n icze k o d r ó ż n ia ł a się m o ż e Kl e o p at r a t ym , ż e b ył a k o b ie t ą o n ie p r ze p ar t ym u r o k u . I t ym a n ie t y lk o w zglę d a m i p o li t y czn y m i t r zeb a t ł u m a czy ć je j k o le jn e zw i ą zk i z r zym sk im i m ę ż am i st an u . Pt o le m e u sz X I I A u le t e s j a k o sw y c h n ast ę p có w w y zn a c zy ł t est am en t em sw o j ą có r k ę

Kle o p at r ę m ają cą

w t e d y lat sie d e m n a ś cie i jej d zi e si ę ci o le t n i e g o b r at a Pt o le m e u sza X III. W ł ad za f a k t y czn a p r zy p a d ł a w i ę c w sp o só b n at u r aln y n a j b l i ż ­ szy m na d w o r ze d o r a d co m A u le t e sa , a o d cza su Pt o le m e u sza IV d w ó r La g i d ó w czę st o b y w a ł n ie o m al o p a n o w y w a n y p r ze z g r u p y sp r y t n y ch p o c h l e b c ó w

n ie za w sze o d zn a cza j ą cy ch się

w y so k im

p o zio m e m m o r a ln o ś ci, r o zu m u p o li t y czn e go i zr o zu m ie n ia in t e r e só w p ań st w a. W m o m e n cie o b e jm o w an ia p an o w an ia p r ze z Kle o p at r ę V II 1 Pt o le m e u sza X III n ajb ar d zie j zn a czą cy m i z t ej gr u p y b yli e u n u ch Po t i n o s i w y c h o w a w c a Pt o le m e u sza Gr e k z Ch i o s — Te o d o t o s. W r az z n im i d zia ł a ł j e szcze d o w ó d ca ar m ii A c h i l l a s. W y d aj e się j e d n a k , ż e si e d e m n a st o le t n ia Kleo p at r a o d r azu za zn a czy ł a sw o j ą w o lę i sw o j ą k o n ce p cj ę r zą d ó w . N a u czo n a d o ś w ia d cze n i a m i sw e g o o jca, k t ó r y w o b e c t r u d n o ś ci w e w n ę t r zn y ch , in t r y g d w o r sk ich , buntów

l u d n o ś ci A l e k sa n d r ii i w a lk z b r at em

u t r zym ał się

p r zy

w ł a d zy d zię k i p o m o cy Rzy m u , Kleo p at r a o d p o czą t k u st ar ał a się za p e w n i ć so b ie d o b r e st o su n k i z r zą d zą cy m i im p er iu m r zym sk im . W

t o czą cy ch

się

w

Rzy m ie

u

sch y ł k u

r e p u b lik i

w a lk a ch

o w ł a d zę sp r a w a st o su n k u d o Egip t u o d gr y w a ł a n ie p o ś le d n ią rolę . U zy sk a n ie w ł a d zy n ad Egip t e m ze w zg lę d u n a sp e cj a l n y ch ar ak t e r t e go kr aju (sp i ch l e r z zb o ż o w y , ł a t w o ś ć o b r o n y p r zed in n ym i i t ym p o d o b n e ) m o gł o za w a ż y ć n ad w y n ik ie m r y w ali zacj i p o szcze g ó ln y ch d o w ó d có w r zy m sk ich . Pt o le m e u sz XII A u le t e s b y ł w t y ch r o zg r y w ­ k ach r zy m sk ich zw i ą za n y r acze j z Po m p e ju sze m , kt ó r e m u w ie le za w d zię cza ł . To w ł a ś n ie st r o n n ik Po m p e ju sza, G a b i n i u sz p e ł n ią cy u sch y ł k u p an o w an ia A u le t e sa f u n k cj ę

n am ie st n ik a Sy r i i, p o m ó gł

w y gn an e m u z A l e k sa n d r ii k r ó lo w i Egip t u o d zy sk a ć w ł ad zę . W 5 7 r. po

n ie u d an y ch

p r ó b ach

u zy sk a n ia

p o m o cy w

sam ym

Rzy m ie ,

A u le t e s sk ł o n ił G a b in iu sza d o d zi ał an ia b ez, a w ł a ś c i w i e w b r e w w o l i se n at u r zy m sk ie go . G a b i n i u sz w p r o w a d ził g o d o A le k sa n d r ii , u zy sk a w szy zr e szt ą za t o n ie m ał ą su m ę o d Pt o le m e u sza i zo st a w i ł 1 8 2

m u d zi e si ę ć t y si ę cy ż o ł n ie r zy , g ł ó w n i e G a l l ó w i Ge r m an ó w , p o d d o w ó d zt w e m o f ice r a r zym sk ie go . W 5 0 r. ó w cze sn y n am ie st n ik Sy r ii M ar e k

Ka lp u r n iu sz

B i b u i u s w y sł a ł sw o i ch

d w ó ch

sy n ó w , ab y

sp r o w a d zi li z p o w r o t e m o d d zi a ł y p o zo st a w io n e p r ze z Ga b in iu sza w Egip ci e . W y g o d n e ż y cie w Eg ip ci e b ar d zie j j e d n a k o d p o w i a d a ł o ż o ł n ie r zo m t y ch o d d zi a ł ó w n iż p o w r ó t d o t w ar d e j d y sc y p l i n y ar m ii r zym sk ie j. Za m o r d o w a li p o p r o st u sy n ó w Bib u lu sa . W e d ł u g p ó ź n i e j ­ sze g o o w i e k h ist o r yk a W ale r iu sza M ak sy m u sa Kle o p at r a w y sł a ł a za b ó j có w d o Bib u lu sa , a b y w y m ie r zy ł im kar ę . Bib u l u s b ył za p r zy j a ź ­ n io n y z Po m p e ju sze m , b ył t o w i ę c ze st r o n y Kle o p at r y i ak t lo ja ln o ś ci w o b e c d a w n e g o p r o t ek t o r a je j o j ca i j e d n o cze ś n i e za zn a cze n i e jej p r o r zy m sk ie go

n ast aw ie n ia .

Po m o gł a t ak ż e r o k p ó ź n ie j sy n o w i

Po m p e j u sza G n e j u so w i Po m p e j u szo w i, k t ó r y p r zy b y ł d o Egip t u p o p o sił k i d la o j ca w w a lce z Ce zar e m . Dał a m u f lo t ę , zb o ż e i p ię ciu se t ż o ł n ie r zy z o d d zi a ł ó w p o zo st a w io n y ch p r ze z Ga b in iu sza . Po czą t e k r zą d ó w Kle o p at r y i jej b r at a w Eg ip ci e n ie b ył ł at w y . N i e zw y k ł a su sza w y w o ł a n a

n isk i m i

w y le w a m i

N i lu

p o go r szy ł a

j e szcze sy t u a cj ę g o p o d a r czą lu d n o ś ci Egip t u i sp o w o d o w a ł a za m i e ­ szk i. Rzą d zą c y d o t ą d Po t i n o s i A c h i l l a s n ie b yli za ch w y ce n i e n e r gią m ł o d o cia n e j k r ó lo w e j Kle o p at r a

zm u szo n a

p r zy n a jm n ie j

sw o j e j

i p o d b u r zali p r ze ciw k o do

u cie czk i,

ale

n ie

n iej jèj b r aciszk a .

b e z zab r an ia

f o r t u n y zd o ł a ł a sf o r m o w a ć

ar m ię

czę ś ci

n ajem n ą

za p e w n e w A r ab ii . Po t i n o s, A c h i l l a s i Te o d o t o s o b w a r o w a li t y m ­ czase m k lu czo w e d la d o st ę p u d o Egip t u — Pe lu zju m . Ty m cza se m zw y c i ę ż o n y p r ze z Ce zar a p o d Far sa lo s w Te sa l ii Po m p e j u sz szu k a ł a zy lu w Egip ci e . U f ał w d a w n e zw i ą zk i c h c ą c z t ej b azy u f o r m o w ać na n o w o ar m ię d la d alsze j w a lk i z Ce zar e m . A l e t r ó jca p r ze ciw n i k ó w Kl e o p at r y w y b r ał a st r o n ę Egip t u

Ce zar a i zw a b i o n e g o o b ie t n icą

Po m p e j u sza zam o r d o w ał a .

p o m o cy

Kie d y t r zy d n i p ó ź n ie j

Ce zar

w y l ą d o w a ł w p o zb a w io n e j w ł a d zy A l e k sa n d r ii m ó gł zn ó w w y st ą p ić w

r o li r o zje m cy w

w a lk a ch d y n a st y czn y ch

w ie lo k r o t n ie r o b i li Rzy m ia n i e w Po m p e j u sza Sy t u a cj a

p r ze z j e g o

La g i d ó w , j a k t o j u ż

Egip ci e . D o st a r cze n ie m u g ł o w y

za b ó j có w

p r zy ją ł

jako

o b r azę

Rzy m u .

n ie d o jr zał a j e d n a k j e szc ze w e d ł u g Ce zar a d o an e k sj i

Egip t u . Ce zar w e zw a ł d o A l e k sa n d r ii Pt o le m e u sza X I I I p o d a ją c m u j e d n o cze ś n i e

sw o j e

w ar u n k i:

r o zp u szcze n ie

ar m ii

Pt o le m e u sza,

w y r ó w n a n i e d ł u g ó w za ci ą g n i ę t y ch p r ze z A u le t e sa i p o go d ze n ie się z sio st r ą . 1 8 3

Kl e o p at r a n ie cze k ał a j e d n a k b e zczy n n ie . Plu t a r ch w ż y w o ci e Ce zar a p o d aje , ż e b ył a p r ze z n ie go w e zw a n a , m o ż n a j e d n a k t eż p r zy p u szcza ć , ż e n ie ch cia ł a sp r a w y zo st a w i a ć sw o i m p r ze ciw n ik o m i zw ią zan e m u z n im i b r at u . Po d p ł y n ę ł a w r a z z j e d n y m z za u f a n y ch sw o i c h

lu d zi A p o ll o d o r e m

P o n ie w a ż

za ś

w orka

p o ś cie l,

na

n ie m o g ła

z Sy c y l i i ł o d zią

się

u ło ż y ła

in a cze j u k r y ć ,

się

w

za szn u r o w a ł w o r e k r ze m ie n ie m Ta p r z e m y ś l n o ś ć

n im

p o d p ał ac k r ó le w sk i. w e szł a

w zd łu ż ,

do

sk ó r za n e g o

p o czy m

A p o łło d o r

i t a k g o p o n ió s ł w p r o st d o

Ce za r a .

K l e o p a t r y o d r a zu p o d b i ł a se r c e Ce za r a , a n i e b a ­

w e m p r ze z sw ą za lo t n o ś ć i ca le za c h o w a n ie się i w d zię k i zw y c ię st w o sw o je n a d n im j e s z c z e b a r d zie j u t r w a liła , d o p r o w a d za ją c d o ż e

Ce za r

p o g o d ził ją

z

bratem

i

za p e w n ił j e j

u d zia ł

w

t eg o ,

rzą d a ch

(Plu t a r ch , C e z a r 4 9 , t łu m . M . Br o ż e k ). Ta k za czą ł się w i e l k i r o m an s t ej e p o k i, o p i sy w a n y p r ze z w ie lu st ar o ż y t n y ch a p o t e m t e m at d la p o e t ó w i d r a m a t u r gó w n o w o ż y t ­ n ych . Ja k n ap isał j e d e n z w y b i t n y ch n am w sp ó ł cze sn y c h zn a w c ó w ep o ki —

w

t ym

m o m e n cie

sp r a w a

się

d la

b a d a cza - h i st o r y k a

k o m p lik u je . N i e je st e ś m y w st an ie r o zst r zy gn ą ć o ile u czu ci e z je d n e j i d r u gie j st r o n y w y w ie r a ł o w p ł y w na sp r a w y p o li t y czn e w y m a g a j ą ce n at y ch m ia st o w y ch r o zst r zy gn ię ć . M o ż e w ar t o w i ę c t u p r zy t o czy ć

o p is Kl e o p at r y t ak ż e p ió r a

Plu t ar ch a w ż y w o c i e A n t o n i u sza ( 2 7 ). M ó w i o n o o n iej, w e d ł u g Plu t ar ch a, ż e jej u r o d a n ie b ył a n ie p o r ó w n y w aln a an i n ie o lś n ie w a ł a t y ch , k t ó r zy na n ią p at r zyli, ale w sw o im za ch o w a n i u p r o m ie n io w ał a n ie o d p ar t ym r o zm o w ą

czar e m . Je j

w y glą d

w

p o ł ą cze n iu

z p ełn ą

u r o ku

i n at u r aln ym w d zię k ie m jej sł ó w m iał y w so b ie sw o i st e

o st r ze. Sa m d ź w ię k jej g ł o su sp r a w ia ł p r zy je m n o ś ć . Po d k r e ś lan o t eż jej t ale n t y j ę zy k o w e i u m ie j ę t n o ś ć

p o r o zu m ie w an ia się

w

w ie lu

ję zy k ach . W szy st k ie ź r ó d ł a p o d k r e ś laj ą r aczej w d zię k i in t e l ige n cj ę Kl e o ­ p at r y n iż jej u r o d ę . N i e m o ż n a w i ę c ch y b a le k ce w a ż y ć zn a cze n ia jej u r o ku o so b ist e g o w k o n t a k t a ch z Ce zar e m a p o t em z A n t o n iu sze m , an i n e g o w a ć ist n ie n ia a u t e n t y czn e go u czu ci a p r zy n a jm n ie j w n ie ­ k t ó r ych jej zw i ą zk a ch .

By ł a j e d n a k Kle o p at r a n ie o d r o d n ą

có r k ą

h e lle n ist y czn y ch w ł a d c zy ń z d y n ast ii m a ce d o ń sk ich . Ce n i ł a w ł a d zę i u m iała o n ią w a l czy ć . Kie d y j e d n a k Pt o le m e u sz zj a w i ł si ę

w A l e k sa n d r ii i zo b a c zy ł

w p ał acu k r ó le w sk im sw o j ą sio st r ę w n ajle p sze j zg o d zi e z Ce zar e m , 1 8 4

w y b i e g ł p r ze d p ał ac sk a r ż y ć si ę w o b e c t ł u m u a l e k sa n d r y j czy k ó w , ż e zo st ał o szu k a n y . Po d p r e sją

t ł u m u Ce za r u r o czy ś cie o d czy t a ł

t e st am e n t A u le t e sa i zg o d n i e z n im za r zą d ził za ś l u b i n y Kle o p at r y z je j b r at em i o d d a n ie im w ł a d zy w Egip ci e . N at o m iast m ł o d sze j sio st r ze Kle o p at r y A r si n o e w r az z n aj m ł o d szy m b r at em p o st a n o w ił p o w ie r zy ć w ł a d zę na w y sp i e Cy p r . A r si n o e j e d n a k u cie k ł a d o ar m ii i zam ie r zał a w a l c zy ć

o w ł ad zę , w o j sk o

n ie d ł u go zn o sił o

r zą d y

k o b ie t y i je j n ie u d o ln y ch p o m o cn ik ó w i za ż ą d a ł o o d Ce zar a o d d an ia im ich k r ó la, za zg o d ą Ce zar a m ł o d y Pt o le m e u sz u d a ł się d o ar m ii, ale n at y ch m ia st w szc zą ł w o j n ę z Ce zar e m . Po n i ó sł szy k lę sk ę , p r zy p r ó b ie u cie czk i u t o n ą ł w N ilu . Ce za r p o w ie r zy ł w t e d y r zą d y Kl e o p at r ze w r az z jej m ł o d szym b r at em , a sam

p o st a n o w ił zab r ać

do

Rzy m u

A r sin o e ,

ab y jej

u n i e m o ż li w i ć in t r ygi p r ze ciw k o Kle o p at r ze . Sw e t o n i u sż w ż y w o cie Ce zar a t w ier d zi, ż e z li czn y ch ko b iet , z kt ó r ym i m iał d o czy n ie n ia w ó d z r zym sk i n ajb ar d zie j k o ch a ł Kleo p at r ę , ż e sp ę d zał z n ią na u czt ach cał e n o ce

i że

n aw e t

i d o p ł y n ę l ib y d o

o d b y li

podróż

po

N i lu

w sp a n ia ł y m

Et io p ii, g d y b y n ie sp r ze ciw

p am ię t ać , ż e d zia ł o się

to w

st at k ie m

w o j sk a . A t r ze b a

czasie , k ie d y Ce za r m u siał j e szcze

r o zp r aw ić się z w a lczą cy m i st r o n n ik am i Po m p e ju sza i w i e le go je szcze cze k a ł o t r u d n o ś ci p r ze d u t r w ale n ie m sw e j p r ze w a gi w Rzy m ie . W r e szcie Ce za r r u szy ł d o Sy r i i zo st a w i a j ą c w l e g io n y d la za p e w n i e n ia sp o k o j u

Eg ip ci e t r zy

Kle o p at r ze , k t ó r a n ie d ł u go

po

o p u szcze n i u p r ze z Ce zar a Egip t u u r o d ził a m u sy n a, i n ad ał a im ię j e g o o j ca, a k t ó r e go w zd r o b n ie n iu n a zy w a n o Ce zar io n e m . W t en sp o só b Kleo p at r a V II zo st ał a j e d y n ą f a k t y czn ą w ł a d czy n ią w Egip ci e . Tr ze ch p r ze z p e w ie n c za s w sze c h w ł a d n y c h za u szn i k ó w d a w n e g o k r ó la — Po t in o s, Te o d o t o s i A c h i l l a s — zo st ał o za b it y ch , n a st r a ż y sp o k o j u Kle o p at r y st ał y t r zy le g io n y r zym sk ie . W t r iu m f ie , k t ó r y o d b y ł Ce zar szł a, zak u t a w ł a ń c u c h y m ł o d sza si o st r a Kl e o p at r y , A r siń o e . N at o m ia st Kle o p at r ze p r zy p a d ł za szczy t p o są gu ze zł o t a u m i e szczo n e g o o b o k p o są gu W e n u s Ro d zici e l k i w ś w i ą t y n i t ej b o gi n i u f u n d o w an e j p r ze z Ce zar a. W 4 6 r. Kleo p at r a p r zy b y ł a d o Rzy m u w r az z m ał ym Ce zar io n e m i n aj m ł o d szy m j e d n a k n ie d ł u go

z je j r o d ze ń st w a — p o t em

k r ó lem

Pt o le m e u sze m . Te n

u m ar ł , w e d ł u g n ie k t ó r y ch ź r ó d e ł o t r u t y

p r ze z Kle o p at r ę , alb o j e szcze w Rzy m ie , al b o zar az p o jej p o w r o cie d o A le k sa n d r ii . 185

O w

p o b y cie Kl e o p at r y w

Rzy m ie w ie m y n ie w ie le . M i e szk ał a

o g r o d a ch Ce zar a, za ch o w y w a ł a się

j a k k r ó lo w a. M i ast o r o z­

b r zm ie w ał o p lo t k am i. Po d e jr ze w an o , ż e Ce zar io n w c a l e n ie j e st sy n e m

Ce zar a.

Był a m o w a o t ym , ż e Ce za r p r zy go t o w a ł t e k st

u st a w y , ż e Ce zar o w i w o l n o b ę d zie m ie ć w ię ce j n iż j e d n ą

le galn ą

ż o n ę , ż e szy k o w a ł się d o za ś lu b ie n ia Kle o p at r y i p a n o w a n ia w r az z n ią i w Rzy m ie i w Egip ci e . Ce za r

zo st ał za m o r d o w a n y w 4 4 r. i Kl e o p at r a w p o ś p i e ch u

o p u ś cił a Rzym , g d zi e b ył a zn ie n aw id zo n a p r ze z ś r o d o w isk o se n ack ie i u d ał a się d o Egip t u . W o b e c szy b k ie j ś m ie r ci m ł o d e go Pt o le m e u sza i p o b yt u je d y n e j p o zo st a ł e j p r e t en d en t k i d o t r o n u — A r si n o e — w ś w ią t y n i w Ef e zie , Kl e o p at r a i Ce zar io n p o zo st a li j e d y n y m i z r o d u Pt o le m e u szó w n a t e r e n ie Egip t u . Ty m cza se m j e d n a k w p ań st w ie r zym sk im t o c zy ł y się b o je m ię d zy o b o ze m r e p u b li k ań sk im za b ó j c ó w Ce zar a a o b o ze m ce za r iań sk im r e p r e ze n t o w an ym p r ze z A n t o n i u sza , j e d n e go z w o d zó w

i p r zy ja ció ł Ce zar a, i O k t a w ia n a j e g o

ad o ­

p t o w an e go sy n a i sp ad k o b ie r cy . Z p r ze k azó w A p p i a n a i Ka sju sza D io n a w y n i k a , ż e Kleo p at r a w t ej w o j n ie st ar ał a si ę p o m ó c st r o n ie ce za r iań sk ie j . W e d ł u g D io n a u zy sk ał a zg o d ę

n a u zn a n i e Ce zar io n a za k r ó la Egip t u w ł a ś n ie za

p o m o c w y sł a n ą

n a m ie st n ik o w i Sy r i i d ział aj ą ce m u w t ym o k r e sie

p r ze ciw k o m o r d e r co m Ce zar a. N at o m iast f lo t a e g i p sk a , kt ó r ą o t r zy ­ m ał Ka sju sz, j e d e n z za b ó j c ó w Ce zar a, o d za r zą d za j ą ce go Cy p r e m , u zy sk an a b ył a b e z zg o d y Kle o p at r y, kt ó r a sw o j ą o d m o w ę t ł u m aczy ł a k lę sk am i n at u r aln y m i n ę k aj ą cy m i w t e d y Egip t . Je d n a k n am ie st ­ n ik o w i Sy r i i

D o la b e lli w y sł a ł a czt e r y le gio n y .

Kie d y za ś

zo st ał

p o b it y p r ze z Ka sj u sza i p o p e ł n ił sam o b ó jst w o , sam a Kle o p at r a ze sw o j ą f lo t ą

p r zy p ł y n ę ł a n a p o m o c O k t a w i a n o w i i A n t o n i u szo w i .

Flo t a j e d n a k u le gł a r o zb iciu n a sk u t e k b u r zy i Kle o p at r a w r ó cił a d o A le k sa n d r ii . Ta k p r ze d st aw ia j ą

t e w y p a d k i A p p i a n i Ka sj u sz Dio .

Czę ś ć h ist o r y k ó w n o w o ż y t n y ch p r zy ch y la ł a się r acze j d o p o glą d u , ż e Kleo p at r a st ar ał a si ę st r o n am i, cze k a j ą c

za c h o w a ć

p o p r aw n e st o su n k i z o b ie m a

n a r o zst r zy gn ię cie ,

po

kt ó r ej st r o n ie

b ę d zie

zw y cię st w o . Są d zą c j e d n a k z n ie ch ę ci d o Kle o p at r y b ij ą ce j w y r aź n ie z li st ó w Cy ce r o n a z o k r e su je j p o b y t u w Rzy m ie , kt ó r ą p o d zie lał y k o ł a se n at o r sk ie , b ył o r acze j r ze czą n at u r aln ą , ż e Kle o p at r a m o gł a li c zy ć na u t r zym an ie sw o j e j p o zy cj i t y lk o p r zy zw y ci ę st w i e sp a d k o ­ b ie r có w Ce zar a. 1 8 6

W aż n a d la k r ó lo w e j Egip t u ch w il a n ast ą p ił a p o o st at e czn e j k lę sce za b ó j c ó w

Ce zar a p o d

W sch ó d . O k t a w ia n u d a ł się p r ze je ź d zie p r ze z Gr e cję

Fili p p i i p r zy b y ciu

A n t o n i u sza na

d o It alii. A n t o n i u sz p o t r iu m f aln ym

i A zj ę

M n ie jszą

p r zy b y ł d o Ta r su s i t am

w e zw a ł Kle o p at r ę , kt ó rej za r zu ca ł n ie u d zie le n ie n ale ż yt e j p o m o cy w w a l ce z Ka sju sze m i Br u t u se m . N aj b ar w n ie j o p isu j e t o sp o t k a n ie t o n iu sza .

Pr ze d st a w iw szy

A n t o n i u sza

jako

w

czł o w ie k a

Plu t a r ch w

r o zd ział a ch

ż y w o cie A n ­

p o p r ze d n ich

im p u l sy w n e go ,

sy lw e t k ę

u m ie j ą ce go

jed n ak

p r zy zn a w a ć się d o b ł ę d ó w , u f a j ą ce go o t o cze n iu , h o j n e g o a zar aze m p o d a t n e go n a p o ch le b st w a, t ak o p isu je w y p a d k i w Tar su s. O t ó ż w e d ł u g n ie go A n t o n i u sz p r zy t ak im ch ar ak t e r ze p r ze p e ł n ił m iar ę sw e g o n ie szczę ś cia p r ze z m ił o ś ć d o Kl e o p at r y, o b u d ził a o n a w n im u ś p io n e

n am ię t n o ś ci,

a st ł u m ił a

to,

co

b ył o

w

n im

d o b r e go

i zb a w i e n n e go . Kle o p at r a p r zy b y ł a d o Ta r su s u f n a w m o c sw o j e j u r o d y i w d zię k u . M iał a w t e d y o k o ł o d w u d zie st u si e d m iu lat , A n t o n i u sz o k o ł o czt e r d zie st u . Zab r ał a t e ż w ie le u p o m in k ó w i k r u sz­ cu , w y st ą p ił a z p r ze p y ch e m , j a k

k r ó lo w a za m o ż n e g o

p ań st w a,

c i e szą ca się au t o r yt et em i sł aw ą . Pr zy b y ł a b e z p o ś p ie ch u i d o Ta r su s d o t ar ła p r ze z n ie w ie lk ą r zek ę

o p ł y w a j ą cą

pu rp u ro w ym i

m iast o

ż agla m i,

na

w sp a n ia ł y m

p o r u szan y m

st at k u

w io sł a m i

ze

ze

zł o t ą

sr eb r a

w

r uf ą , t akt

d ź w ię k u f let u i in n y ch in st r u m e n t ó w . Kle o p at r a sp o czy w a ł a p o d b ald ach im e m h af t o w an y m zł o t e m p r zyb r an a t ak, j a k zw y k le p r ze d ­ st a w i a n o b o gi n i ę A f r o d yt ę . A ż e A n t o n i u sza w it a n o w

Ef e zie j ak

w ci e l e n ie b o ga D i o n i zo sa r o ze szł a się w i e ś ć , ż e n a szc zę ś c i e A zj i A f r o d y t a p r zy b y w a o d w i e d zi ć

D i o n i zo sa . W k o ł o Kl e o p at r y st ał y

d zie ci p o d o b n e d o A m o r k ó w , a je j n aj p ię k n ie jsze sł u ż e b n e w p r ze ­ b r an iu N e r e id i Ch ar y t p e ł n ił y o b o w ią zk i p r zy st o le i ż a g la ch . Tł u m y o cze k u j ą cy ch

b ie gł y p o d zi w ia ć

ów

w sp a n ia ł y st at e k , Kle o p at r a

o d m ó w ił a zap r o sze n iu A n t o n i u sza na u czt ę , c h c ą c g o p r zy ją ć na o w y m st at k u . Pr zy w it a ł a A n t o n i u sza w sp a n ia ł ą

il u m in a cją st at k u ,

a n azaju t r z A n t o n i u sz u sił o w a ł d o r ó w n a ć je j p r zy ję cie m . Plu t ar ch p o d k r e ś la u m ie ję t n o ś ć Kle o p at r y d o st o so w a n ia sw e g o za ch o w a n i a i r o zm o w y d o

n ie co

p r o st ack ie go , ż o ł n ie r sk ie go

p o zio m u

An­

t o n iu sza . I

t ak za czą ł się

w ą t p liw o ś ci,

że

w o b ec

o st at n i, w ie lk i r o m an s A n t o n i u sza . N ie u le ga n ar ast ają ce j

r y w a li za cj i

z

O k t aw ian e m 18 7

0 w ł a d zę n ad im p e r iu m r zy m sk im o p a n o w a n ie Egip t u st a n o w ił o d la A n t o n i u sza p o w a ż n ą szan sę . N ie d a się j e d n a k za p r ze czy ć c a ł k o w i ci e ś w i a d e ct w u au t o r ó w st ar o ż y t n y ch o w ie lk ie j n am ię ­ t n o ś ci d o

Kle o p at r y, j ak a

o gar n ę ł a A n t o n i u sza .

N a jej

proś bę ,

al e za p e w n e t e ż d la u n ik n ię cia m o ż li w o ś ci w a l k d y n a st y czn y ch w

Eg ip ci e

k azał za m o r d o w a ć

się

w yd ać

Kle o p at r ze jej n am ie st n ik a Cy p r u , k t ó r y w Ka sj u szo w i f l o t ę

w

z r o d ze ń st w a

A r si n o e —

d o st a r czy ł

ch r o n ią cą

o st at n ią

—

ś w ią t yn i w

o r az czł o w ie k a ,

Kle o p at r y

M ile cie ,

k a zał t e ż

sw o im

kt ó ry

cza si e

p o d a w a ł się

za jej b r at a — Pt o le m e u sza XIII. A n t o n i u sz p o j e ch a ł za Kle o p at r ą d o A l e k sa n d r ii w k o ń cu 41 r. 1 r o zp o czą ł si ę

sza l e ń czy o k r e s w

je go

ż y ciu . Je g o

w o d zo w i e

p r o w ad zili w o j n ę z Par t am i, j e g o ż o n a Fu lw i a (zo b . n ast . r o zd ział ) w a lczy ł a w It alii z O k t a w ian e m , a t y m czase m A n t o n i u sz z Kle o p at r ą i gar st k ą p r zy j a ció ł sp ę d za li cza s na u czt a ch , p o lo w a n i a ch , gr a ch , sp ace r a ch w p r ze b r an iu p o u lica ch A l e k sa n d r ii j a k n a u st a w iczn y ch w a k a cj a ch . W p r ze d st aw ie n iu au t o r ó w st ar o ż y t n y ch w szy st k ie t e za b a w y b ył y p o m y sł u Kle o p at r y, kt ó r a w t en sp o só b w ią za ł a A n t o n i u sza , p r o w a d zą ce g o d o t ą d ż y c i e d o ś ć su r o w e lu b o n ie zb y t w y b r e d n y ch r o zr y w k ach . Plu t a r ch z w ie lu ż a r t o b liw y ch p ar y

p o d cza s sza l e ń c ze g o

r o ku

w

h ist o r y je k z ż y c i a t ej

A l e k sa n d r ii

p r zy t a cza

t aką :

A n t o n i u sz p e w n e g o d n ia za si a d ł z w ę d k ą n ad N ile m , r yb a n ie b r ała i b ar d zo się w st y d zi ł t e go n ie p o w o d ze n ia p r ze d Kle o p at r ą . Po le cił w i ę c r yb ak o m , ż e b y n ie p o st r ze ż e n ie n u r k o w a li i p r zy cze p ia li d o j e g o h a c zy k ó w

r y b y zł o w i o n e p o p r ze d n io . Kle o p at r a j e d n a k za ­

u w aż y ł a t en p o d st ę p . N i c j e d n a k n ie p o w ie d zia ł a i w y r a ził a p e ł n y p o d zi w d la su k c e só w A n t o n i u sza . N azaju t r z j e d n a k p r zy szł a a sy s­ t o w a ć A n t o n i u szo w i z k il k u p r zy ja ció ł m i, k t ó r y ch n am ó w ił a, ż e b y d o j e g o w ę d e k p r zy cze p il i su szo n e r yb y z M o r za Cza r n e g o . W o b e c w y b u ch u ś m ie ch u , k t ó r y t o w a r zy szy ł w y c i ą g n i ę c i u w ę d e k p r ze z A n t o n i u sza Kle o p at r a p o w ie d ział a: W i e l k i w ł a d c o , w ę d k ę nam ,

k t ó r zy

p a n u je m y

nad

Fa r o s

i

Ka n o p e,

t w o ją

zo st a w

zd o b y czą

są

m ia st a , k r ó le st w a , k o n t y n e n t y .

W r e szcie j e d n a k n a w i o sn ę 4 0 r. n ie p o k o j ą ce w i e ś c i ze w szą d zm u si ł y A n t o n i u sza d o o p u szcze n i a Egip t u . W A t e n a ch sp o t k a ł się ze sw o j ą zm ar ła. 18 8

ż oną

Fu lw i ą , kt ó r a zr e szt ą

n ie d ł u go p o t ym sp o t k a n iu

Kle o p at r a j u ż

p o w y j e ź d zi e A n t o n i u sza u r o d ził a b liź n ię t a —

A le k sa n d r a H e li o sa i Kle o p at r ę Se le n ę . Ty m cza se m w It alii d o szł o do

zg o d y

m ię d zy

O k t a w ian e m

i A n t o n i u sze m

m ał ż e ń st w e m t e go o st at n ie go z sio st r ą

sce m e n t o w an e j

p r zy r o d n ią

O k t a w ian a —

O k t a w ią . By ł o t o m ał ż e ń st w o zd e cy d o w a n i e p o li t y czn e . O k t a w ia b ył a j e d n a k

b ar d zo

p ię k n ą ,

d y st y n g o w a n ą

k o b ie t ą .

A n t o n i u sz

p o zo st a ł p r zy n iej k il k a lat n ie w r a ca j ą c d o Kle o p at r y, u r o d ził a m u d w o j e d zie ci, w y c h o w u j ą c t e ż j e g o d zie ci z p ie r w sze go m ał ż e ń st w a. W y t r w ale t e ż p o ś r e d n iczy ł a w

u t r zym an iu zg o d y m ię d zy m ę ż em

i b r at em , zg o d y n ie t r w ał ej, kt ó r ej co r az gr o zi ł o ze r w an ie i w y b u ch n o w e j w o j n y d o m o w e j. W r e szcie w 3 7 r. d o szł o d o p o n o w n e j u g o d y m ię d zy t ri u r n w ir a m i, A n t o n i u sz w y r u szy ł n a W sch ó d w o jn ę

by p o d ją ć

e n e r giczn ie j

p r ze ciw k o Par t o m . I w A zj i zn ó w sp o t k a ł się

z Kle o p at r ą .

Plu t ar ch u w aż a t o sp o t k a n ie za o b u d ze n ie się f at aln ej d la A n t o n iu sza m ił o ś ci d o Kle o p at r y. Ż e b y w k u p i ć się zn ó w w je j ł a sk i r o zsze r zył je j p a n o w a n ie n a Fe n icję , Ce le sy r ię , Cy p r , c zę ś ć Ju d e i , w

k t ó r y ch

u w y b r ze ż y

p r o d u ko w an o

sł y n n y

M o r za Cze r w o n e go .

Cy l i c j i i r e gio n y

b alsam ,

i czę ś ć

Są d zą c z r e lacji

A r ab ii

Plu t ar ch a, t a

h o j n o ś ć A n t o n i u sza n ie b ył a d o b r ze p r zyję t a w Rzy m ie , a szcze g ó ln e o b u r ze n ie

w yw o łało

jego

o f i cj a ln e

u zn a n i e

za

sw o j e

b li ź n i ą t

u r o d zo n y ch p r ze z Kle o p at r ę . A l e k r ó lo w a Egip t u u zy sk ał a d zię k i t em u w y r aź n e w zm o cn ie n ie sw o je j sy t u acji. A n t o n i u sz zaś zw r aca ją c Eg ip t o w i zn a czn ą c zę ś ć j e g o d a w n y c h p o sia d ł o ś ci u zy sk i w a ł p r ze z t o m o cn e o p ar cie n a W sc h o d zi e i, c o w d an ym m o m e n cie b y ł o d la n ie go szc ze g ó l n i e w a ż n e , m o ż l i w o ś ć f l o t y d la

sie b ie .

Na

p o d st a w ie

budow y w

b o w ie m

u go d y

Eg ip ci e n o w e j z O k t a w ian e m

A n t o n i u sz u st ą p ił m u zn a czn ą c zę ś ć sw o j e j f lo t y. Te r e n y zw r ó co n e Eg ip t o w i t r a d y cy jn ie za o p a t r y w a ł y Eg ip t w d r e w n o d la k o n st r u k cji o k r ę t ó w . W sp ó l n e za ś

z Kle o p at r ą

p o t o m st w o

u m a cn iał o t ak ż e

m o ż l i w o ś ć e w e n t u aln e j w ł a d zy A n t o n i u sza n ad Egip t e m . Je d n e j r ze czy n ie zd o ł a ł a Kle o p at r a u zy sk a ć — p o zb aw ie n ia w ł a d zy w Ju d e i H e r o d a W ie lk i e g o i p o d d an ia Ju d e i p o d zw i e r zch n i ­ c t w o Egip t u . Kle o p at r a d ą ż y ł a d o t e go w y t r w ale , A n t o n i u sz j e d n a k ch r o n ił H e r o d a. St ą d t eż zap e w n e n ie ch ę t n y st o su n e k Jó ze f a Fl a w i u sza d o Kl e o p at r y i w e r sja o n ie u d an y ch p r ó b ach Kle o p at r y u w ie d ze ­ n ia H e r o d a, k ie d y zat r zym ał a się w Ju d e i w r a ca j ą c zn ad Eu f r at u , d o k ą d o d p r o w a d ził a A n t o n i u sza w y r u sza j ą ce g o p r ze ciw k o Par t o m . 18 9

A n t o n i u sz w r ó cił z w y p r a w y z r o zb it ą

ar m ią , w

r o zp a czy

i w e zw a ł d o sie b ie Kleo p at r ę d o m ie j sco w o ś ci n ad b r ze ż n e j m ię d zy Be r y t o s a Sy d o n e m . Cze k a ł p o d o b n o n ie cie r p li w ie na jej p r zy b y cie o d d ają c się p ijań st w u , ale t eż ci ą gl e jej o cze k u j ą c. Kleo p at r a p r zyb ył a p r zy w o ż ą c o d zie ż d la ar m ii i p ie n ią d ze . A n t o n i u sz b ył jej w ie lk ą szan są . O k t aw ia t ak ż e w y r u szy ł a z p o m o cą — o d zie ż ą

d la ż o ł n ie r zy ,

p ie n ię d zm i, zw ie r zę t am i j u czn y m i i d w o m a t y sią ca m i w y b o r o w y ch ż o ł n ie r zy

do

gw ar d ii

A n t o n i u sza .

A n t o n i u sz k azał je j zat r zy m ać

się

N ie w

n ap isał , p o d e jm o w a ł zn ó w w y p r a w ę

d o t ar ł a j e d n a k

do

A zj i,

A t e n a ch , p o n ie w a ż , j a k jej p r ze ciw

Par t o m . N i e ch ę t n a

Kle o p at r ze t r ad y cja h ist o r io gr a f ii r zym sk ie j p r zy p isu j e Kle o p at r ze gr ę na u czu ci a ch A n t o n i u sza , ab y g o o d su n ą ć o d O k t a w ii. Pr ze st ał a p r aw ie j e ś ć , o sł ab ł a , p ł ak ał a i r o zp o gad zał a się t y lk o n a j e g o w id o k . Za r ó w n o j e d n a k Kle o p at r a j a k i A n t o n i u sz gr a li o w ie lk ą st aw k ę . Kleo p at r a o w ł ad zę , n ie t y lk o n ad Egip t e m , ale w r a z z A n t o n iu sze m n ad cał y m W sch o d e m , a m o ż e i n ad im p er iu m r zym sk im , A n t o n i u sz — o p r ze w agę

na W sch o d zie , ale p o t o b y zw y c i ę ż y ć O k t a w ian a

i o b ją ć r zą d y w p a ń st w ie r zym sk im . W y d aj e się , ż e b yli w t ej gr ze zn ak o m it ym i p ar t n er am i. A n t o n i u sz p o j e ch a ł zn ó w d o A le k sa n d r ii , o d k ł a d a j ą c n a k ilk a m ie się cy w y p r a w ę n a W sch ó d . Z n ast ę p n e j w y p r a w y w r ó cił z w zię t y m

do

n ie w o li kr ó lem

Ar m e n ii i j e g o r o d zin ą o r az w ie lk im i ł u p am i. I t u t aj n a d sze d ł w ie lk i d zie ń Kle o p at r y, A n t o n i u sz o d b y ł t r iu m f n ie w Rzy m ie a w A l e k sa n ­ d r ii. Kle o p at r a p r zyję ł a t yt u ł N o w e j B o g i n i i N o w e j Izy d y i p o k a zy ­ w ał a się

p u b li czn i e w

ś w i ę t y ch szat ach

Izy d y . Po d cza s t r iu m f u

sie d ział a na zł o t y m t r o n ie i p r zy jm o w ał a h o ł d zw y c i ę zc y i k sią ż ą t w zię t y ch d o n ie w o li. W e d ł u g Ka sju sza D io n a m ar zył a j u ż w t e d y 0 r o li ce sar zo w e j Rzy m u . N a n ast ę p n e j ce r e m o n ii i Kleo p at r a i A n t o n i u sz zasie d li na zł o t y ch t r o n ach w Gim n a zj o n ie , a w o k ó ł n ich d zie ci: Ce zar io n , A le k sa n d e r

H e li o s,

Kle o p at r a

Se le n e

i

n aj m ł o d szy

Pt o le m e u sz

Filad e lf o s. A n t o n i u sz o g ł o si ł Kle o p at r ę k r ó lo w ą Egip t u , Cy p r u , Lib ii 1 Co e le sy r ii z Ce zar io n e m j a k o w sp ó ł r zą d cą . Sw o i c h z Kle o p at r ą sy n ó w o gł o si ł ja k o k r ó ló w n ad k r ó lam i i w y zn a czy ł im : A le k sa n d r o w i A r m e n ię , M e d ię

i Par t ię

Fe n icję , Sy r i ę i Cy li cj ę . 1 9 0

(j e szcze n ie zd o b y t ą ), Pt o le m e u szo w i —

Po t ym t r iu m f ie w y b i t o m o n e t ę z g ł o w ą A n t o n i u sza n a aw e r sie i g ł o w ą Kle o p at r y n a r ew e r sie . N ast ą p ił zn o w u o k r e s u czt i za b a w w A le k sa n d r ii . St o su n k i m ię d zy A n t o n iu sze m i Ok t aw i an e m zao st r zał y się t ak ż e d la t e go , ż e u zn an ie Kle o p at r y za p r a w o w it ą ż o n ę Ce zar a i Ce zar io n a za j e g o sy n a za gr a ż a ł o p o zy cj i O k t a w ian a j a k o d zi e d zica Ce zar a. Po p o w r o cie A n t o n i u sza z n ast ę p n e j w y p r a w y n a W sch ó d zn a le ź li się z Kl e o p at r ą w Ef e zie , g d zi e A n t o n i u sz szy k o w a ł f lo t ę d o o st a t e czn e go st ar cia z O k t a w ia n e m . Se n a t o r o w ie ze st r o n n ict w a A n t o n i u sza n am aw iali d o o d e sł an ia Kl e o p at r y d o Egip t u . Kr ó lo w a j e d n a k t w ar d o b r o n ił a sw e g o p r aw a d o u d ział u w w y p r a w ie , j a k o so j u szn ik , k t ó r y d o st a r czy ł n aj w ię ce j o k r ę t ó w , a t ak ż e d la t e go , ż e ż o ł n ie r ze

e g i p sc y

bę dą

si ę

d o b r ze

b ili

t y lk o

w

jej

o b e cn o ś ci.

Kle o p at r a n ie b ył a k o b ie t ą sk ł o n n ą d o b ie r n e go o cze k i w a n i a , w o lał a b r ać

c zy n n y u d ział w

sp r a w a ch , kt ó r e j ą

o b ch o d ził y . M o ż e t eż

ch cia ł a za p o b i e c m o ż li w o ś ci n o w e j u g o d y m ię d zy t r iu m w ir am i za sp r a w ą O k t a w ii. Pr ze d w i e l k ą w y p r a w ą sp ę d zil i j e szc ze p e w ie n cza s n a w y sp i e Sa m o s, zn ó w w szy st k i c h

ś w i ę t u j ą c i sp r o w a d za j ą c m u zy k ó w

m iast A zj i. W

u r o czy st o ś cia ch

i ar t yst ó w ze

b y li t e ż o b e cn i li czn i

p a n u j ą cy z k r aj ó w A zj i i A f r y k i. Zo st a w i w szy

m u zy k ó w

i ak t o r ó w

w

Pr ie n e —

p o p ł y n ę li

d o At e n . W A t e n a ch d u ż ą O k t a w ia.

p o p u la r n o ś ci ą ci e szy ł a si ę ż o n a A n t o n i u sza

Kle o p at r a zaż ą d a ł a

u czcze n i a

p r ze z A t e ń czy k ó w

i jej

o so b y , st ar ają c się zr e szt ą o ich sy m p at ie szczo d r y m i r o zd a w n ict w am i. Ot r zym ał a d e k r et h o n o r y f ik a cy j n y i jej p o są g j a k o

Izy d y

zo st a ł u m i e szczo n y na A k r o p o lu o b o k p o są gu A n t o n iu sza . N a jej t eż zap e w n e ż ą d an ie A n t o n i u sz w y sł a ł d o Rzy m u lu d zi z p o le ce n ie m ze r w an ia j e g o m ał ż e ń st w a i n ak aze m o p u szcze n i a j e g o d o m u p r ze z O k t a w ię . Kle o p at r a n ab r ał a j e d n a k w ie lk ie j p e w n o ś ci sie b ie i p o o b r aż ał a w ie lu se n at o r ó w , st r o n n ik ó w A n t o n i u sza , szc ze g ó l n i e t y ch , k t ó r zy d la d o b r a j e g o sp r a w w Rzy m ie , u sił o w a li g o n a m ó w ić d o m n iej o st e n t a cy j n e go o k a zy w a n i a w zg l ę d ó w Kle o p at r ze , a p r ze d e w szy s­ t kim d o o d e sł an ia jej d o A le k sa n d r ii . To n ie p o p r a w ił o n ast r o jó w w

Rzy m ie , w y k o r zy st u j ą c t o O k t a w ian

o g ł o si ł w o j n ę

p r ze ciw k o

Kle o p at r ze , n ie za ś p r ze ciw k o A n t o n i u szo w i .

191

O k o l i c zn o ś c i d a w a ł y co r a z w i ę k szą t o n i u sza

g ł o so w i

Kle o p at r y.

g ł ó w n i e z k o n t y n ge n t ó w

p r ze w agę

W o j sk a j e g o

ze W sch o d u ,

w o b o zie A n ­

i flo t a

sk ł a d a ł y

n aj b ar d zie j o d cię cia o d Egip t u , za p e w n e t e ż p o d d ał a się p r ze r a ż o n a

zł y m i

d o r a d có w w a lk i

sn a m i

r zy m sk ich

p r ze w aż y ł o flo t y

i o b aw iają c

M im o

—

w

za ch o w a n i e

do

Egip t u .

n ie p o k o j ó w

o st a t n i ch się

o

w p ł y n ę ł a z u k w ie co n y m i d zio b am i st a t k ó w jakb y

w r acał a

w p ły w o w y ch Z

n ie ch ę t n i.

po

zw y cię sk ie j

lu d zi w ich

flo t y

Kle o p at r a

na w i e ś ć b it w ie .

k lę sce

k o n f i sk o w a ł a

e gip sk ie j .

Po

i z u r a t o w an ą p ie r w sza

pod

i p ie ś n ią t eż

o p in ii

m o m e n t a ch

p r zy b y ł a

Kazał a

A le k sa n d r ii sp o ś r ó d

m ają t kó w

o b aw ie

p r ze c i w n y c h

(31 r .) A n t o n i u sz z Kl e o p at r ą

d o t a r li si ę

A n t o n i u sza

za p e w n e

k l ę sce p o d A k cj u m c zę ś c i ą

i zn a k am i.

si ę

Kle o p at r a o b a w ia ł a się

A k cju m

t r iu m f aln ą ,

st r a cić

w ie lu

t y ch , k t ó r zy b yli jej co

m o gł a,

ś cią gała

t e ż k o szt o w n o ś ci sk ą d m o gł a n ie o szczę d za j ą c, j a k p o d aje Ka sj u sz D io ,

n aw e t

n aj b a r d zie j

na o d b u d o w ę

sza n o w a n y c h

f l o t y i ar m ii. St ar ał a się

ś w ią t yń .

Szł o

o

ś ro d ki

t e ż za p e w n i ć so b ie i A n ­

t o n i u szo w i sp r zy m ie r ze ń có w . Po czą t k o w o , w e d ł u g Plu t ar ch a, p o d ję ł a zgo ł a sza l e ń czy zam ysł . Po st a n o w ił a p r ze cią g n ą ć st at k i p r ze z p r ze sm y k o d d zi e l a j ą cy Za t o k ę Pe r sk ą o d Egip t u i p r ze z M o r ze Cze r w o n e w y r u szy ć z ar m ią i sw o im i sk ar b am i i o si e d li ć się g d zi e ś z d ala o d Egip t u , a b y u n i k n ą ć w o j n y i n ie w o li. A l e A r a b o w i e z o k o l ic Pet r y sp a lili p ie r w sze z t r a n sp o r ­ t o w a n y ch w t en sp o só b o k r ę t ó w i zam iar u p ad ł . Kle o p at r a p o t r af ił a d o d a ć e n e r gii A n t o n i u szo w i , k t ó r y zał a m ał się

p o k lę sce i n aw e t

p o d o b n o c h c i a ł p o p e ł n ić sa m o b ó jst w o , t ak ż e p r zy ja cie le d o w ie ź li g o d o p ał acu Kle o p at r y. En e r giczn a a k cj a o b o j g a gr o m ad ze n ia si ł d la o b r o n y Egip t u p r ze ciw k o O k t a w i a n o w i n ie p r zy d ał a się na w ie le . O k t a w ian z f lo t ą p r zy b y ł j u ż w i o sn ą w y sł a li

do

3 0 r. A n t o n i u sz i Kle o p at r a, k aż d e o d d zie ln ie ,

O k t a w ian a

p o se lst w a

z d ar am i.

Kle o p at r a

w y sł a ł a

w t aj e m n icy p r zed A n t o n i u sze m zł o t o , b er ło , k o r o n ę i t r o n p r o szą c, b y jej d zie ci m o gł y o b j ą ć p a n o w a n ie w Egip ci e . O k t a w ia n p r zy ją ł d ar y. A n t o n i u szo w i n ie o d p o w i e d zia ł , a Kl e o p at r ze t aj e m n ie za ­ p r o p o n o w ał , a b y zab ił a A n t o n i u sza w t e d y zo st a w i je j k r ó le st w o . Po se lst w a szł y t r zyk r o t n ie , O k t a w ia n A n t o n i u szo w i n ie o d p o w iad ał , Kle o p at r ze o f icja ln ie gr o ził , p o t aje m n ie o b ie cy w a ł b e zp ie cze ń st w o i p r zy jaź ń 1 9 2

za ce n ę g ł o w y A n t o n i u sza . O k t a w i a n o w i za p e w n e szł o

0 d o st ę p d o w i e l k i c h b o g a ct w d y n ast ii p t o le m e jsk ie j i o b a w i a ł się ich u k r y cia lu b zn i szcze n ia p r ze z Kleo p at r ę . N aw e t w e d ł u g Ka sju sza D i o n a O k t a w ia n za p o ś r e d n ict w e m sw e g o

za u f a n e g o

w y zw o l e ń c a

w y zn a ł

Kl e o p at r ze

sw ą

m ił o ś ć .

W e d ł u g r e lacji D io n a , st ale n ie ch ę t n e go Kle o p at r ze , p o st a n o w ił a on a u d ać

sa m o b ó j st w o

p r ze k o n a n a , ż e n a w i e ś ć

o jej ś m ie r ci

A n t o n i u sz t a k ż e p o zb a w i si ę ż y cia . Zam k n ę ł a si ę w i ę c w m au zo le u m z e u n u ch e m

i d w ie m a sł u ż k am i i w y sł a ł a st am t ą d w i a d o m o ś ć ,

z kt ó r ej m o ż n a b ył o w n o si ć , ż e u m ar ł a zan im t a w i a d o m o ś ć d o t ar ła d o A n t o n i u sza . A n t o n i u sz r ze czy w iś ci e p r ó b o w a ł si ę

za b ić , ale

j e szc ze ż y ł r an io n y, k ie d y r o zle gł y się

o k r zy k i, ż e Kle o p at r a ż yje.

Kazał się

m au zo le u m

w cią gn ą ć

o b j ę cia ch .

n a szn u r a ch

Kle o p at r a p r ze ż ył a g o

do o

k il k a d n i

i u m ar ł w

jej

p r ó b u ją c róż nym i

sp o so b a m i za p e w n i ć so b ie w zg l ę d y O k t a w ian a. By ł a m ą d r ą k o b ie t ą 1 zo r ie n t o w ał a się , ż e n i cze g o n ie u zy sk a . Po p e ł n ił a sam o b ó jst w o , d o d zi ś t r w aj ą d y sk u sje , w j a k i sp o só b zd o ł a ł a t o zr o b ić , sk o r o b ył a p o d ś ci sł y m

n ad zo r e m —

j e d n i p o d e jr ze w ają , ż e p r ze z u k ł u cie

t r u ją ce o sy , in n i, ż e p r ze z u k ł u cie szp il k ą

d o w ł o só w p r ze p o jo n ą

t r u cizn ą . U m ar ła, a w r az z n ią je j d w ie sł u ż e b n e . By ł a w i d o c zn i e g r o ź n ą p r ze ciw n i czk ą , sk o r o H o r a cy u c zc i ł jej ś m ie r ć p e ł n ą t r iu m f u o d ą (I 3 7 , t łu m . L. H. M o r st in ): W ię c d ziś p ić

t r ze b a , d z i s i a j w o ln ą

U d e r za ć zie m ię D z iś la ć

nogą

z t a n e c zn y m ze sp o ł e m .

o f ia r y n a o łt a r ze b o g o m

I sa la r y jsk ie p r z y o z d a b ia ć st o ł y . Pr ze d t e m z d o b y w a ć z p i w n i c y Ce k u b a N ie b y ło g o d n y m , t a ń czy ć i u czt o w a ć , K a p it o lo w i, g d y g r o ził a zg u b a , ł g d y o j c zy ź n ie g r o ził a k r ó lo w a . G d y w io d ą c z so b ą

o h y d n e r ze za ń ce .

Ch cia ła n a g r u za ch

—

g d zie je st Rzy m ?

ł z d o b y ć zie m ię , a ż p o ś w ia t a k r a ń ce Sł a w ą

i sza łe m p o w o d ze ń

u p it a .

—

za p y t a ć

ROZDZIAŁ VI Kobiety w działalnoś ci politycznej Ś wiat rzymski

W I w ie k u p .n .e., k ie d y w ł a ś c i w i e sch o d zą ze sce n y p o li t y czn e j k o b ie t y p o ch o d ze n ia g r e ck ie g o

i m a ce d o ń sk ie go , p o ja w ia ją

się

p ie r w sze Rzy m ia n k i a k t y w n ie d ział aj ą ce w sp r a w a ch p o li t y czn y ch b e zp o ś r e d n io i sam o d zie ln ie , a n ie t y lk o w cie n iu sw y c h m ę ż ó w c zy sy n ó w , c zy t eż j a k o n ar zę d zia p o lit y k ó w . A l e je d n a k i o n e w cią gn ię t e są w o r b it ę p o li t y k i p r ze d e w szy st k im p r ze z d zi a ł a l n o ś ć ich m ę ż ó w . Za p ie r w sze z t ej n o w e j ge n e r acj i k o b ie t r zy m sk ich m o ż e m y u zn ać Fu lw ię , ż o n ę t r iu m w ir a A n t o n iu sza i Li w ię , ż o n ę O k t a w ia n a A u gu st a. Ja k t o j u ż p o d k r e ś lał am w p o p r ze d n ich r o zd ział a ch p o zy cj a k o b ie t y w Rzy m ie w k r ę gach e lit y sp o ł e czn e j b ył a i w o k r e sie w cze ś n i e j sze j r e p u b lik i zn a czn i e w y ż sza n iż t o b y w a ł o w Gr e cj i. Bar d zo czę st o k o b ie t y n ie u st ę p o w a ł y w y k szt a ł ce n ie m m ę ż czy zn o m , b r ał y u d ział w

u czt a ch

i w

o gó ln y ch

r o zm o w ach , st ą d t e ż

ł at w ie j zn a la zł y

m ie jsce w gr ze p o lit y czn e j b ez in t r yg, p o d st ę p n y ch -m o r d ó w i in n y ch t e go t yp u d zi ał ań d o ś ć czę st y ch w r o d zin a ch d y n a st y czn y ch o k r e su h e lle n ist y czn e go . Fu lw i a p o ch o d ził a ze zn a k o m it e go r o d u , c h o ć jej o j cie c, M ar e k Fu l w i u sz Bam b a li o , n ie b ył w Rzy m ie zb y t n io sza n o w a n y , p r zy d d m ek „ B a m b a l i o "

u zy sk a ł p o n ie w a ż ź le m ó w ił , b ył t e ż

p o w o ln y .

M at k a Fu lw i i b ył a n aj m ł o d szą có r k ą z p le b e j sk i e go r o d u se n a t o r s­ k ie go Se m p r o n i u szó w z p r zy d o m k ie m Tu d it a n i. M ał ż e ń st w a Fu lw i i — p ie r w sze i d r u gie — o d r azu w ł a ś ci w i e w c i ą g n ę ł y j ą

w sam

ś r o d e k w a l k p o li t y czn y ch sch y ł k u r e p u b lik i r zym sk ie j. Je j p ie r w szy m m ę ż em

b ył Pu b li u sz Kl o d i u sz Pu lch e r , t r yb u n

l u d o w y r o ku 5 8 ,

zw i ą za n y z Ce zar e m , za ci ę t y p r ze ciw n i k Cy ce r o n a . By ł a j u ż o n im m ow a w

ż y cio r y si e

0 Kl o d i u szu

i jego

Kl o d i i, j e g o sio st r y.

N aj w ię ce j

w i a d o m o ś ci

ż o n ie p o ch o d zi z k o r e sp o n d e n cj i Cy ce r o n a

1 z t r a d y cj i h ist o r io gr a f iczn e j zw ią zan e j z gr u p ą se n at o r sk ą . N i c t eż d zi w n e g o , ż e o b ie t e p o st a cie w y p a d a j ą zd e cy d o w a n i e n e gat y w n ie , c h o ć k r yt yk a h ist o r y czn a zd o ł a ł a ch y b a zb l i ż y ć się d o p r a w d y n ie aż t ak czar n e j , o ja k ie j ś w i a d c zą n iek t ó r e w y p o w i e d zi Cy ce r o n a. W r o k u 5 8 Fu lw i a b ył a j u ż ż o n ą Kl o d i u sza , j a k w y n i k a z p e w ­ n e go p o m ó w ie n ia za w a r t e go w je d n e j z m ó w Cy ce r o n a p r ze ciw k o A n t o n i u szo w i : m ia n o w i cie Cy ce r o za r zu ca ł A n t o n i u szo w i , ż e j u ż w 5 8 r. n a w ią za ł st o su n e k z Fu lw i ą

b y w a j ą c w d o m u Klo d iu sza .

W t ym m ał ż e ń st w ie ( Kl o d i u sz zg i n ą ł w 5 2 r. p .n .e .) Fu lw i a u r o d ził a d w o j e d zie ci . Z in n y ch p r ze k azó w , n aw e t sam e go Cy ce r o n a , w y n ik a, ż e b ył o t o m ał ż e ń st w o d o b r e , o si ln y ch w i ę za ch 1 9 6

u czu c i o w y c h .

Ro zp a cz Fu lw i i p o d cza s p o gr ze b u m ę ż a i p o d cza s p r o ce su p r ze ciw ­ k o j e g o m o r d e r co m w zr u szy ł a g ł ę b o k o w sp ó ł c ze sn y c h . In sy n u a cj e w m o w ie p r ze ciw k o A n t o n i u szo w i o b li sk ich st o su n k ach A n t o n iu sza i Fu lw i i j e szc ze za ż y cia je j p ie r w sze go m ę ż a n ale ż y w i ę c ch y b a u zn a ć za p r ó b ę d o d a t k o w e g o zn i e sł a w ie n i a o b o jg a j e g o zn i e n a w i ­ d zo n y ch p r ze ciw n i k ó w . D r u gie m ał ż e ń st w o zaw ar ł a Fu lw i a z t r y ­ b u n e m lu d o w y m r o k u 5 0 p .n .e. Gaju sze m Sk r y b o n iu sze m Ku r io n em . Ku r io

b ył

b ar d zo

u t ale n t o w an y m

p o lit y k ie m ,

szy b k o

r o b i ą cy m

kar ier ę . B y ł p o czą t k o w o p o st r o n ie se n at u p r ze ciw k o Ce zar o w i, ale w o k r e sie m ał ż e ń st w a z Fu lw i ą p r ze sze d ł na st r o n ę Ce zar a. Po d o b n o zo st ał p r ze z Ce zar a p r ze k u p io n y , b ył t e ż z p e w n y ch

w zg l ę d ó w

zr a ż o n y d o g r u p y se n at o r sk ie j, ale w sp ó ł cze ś n i n am

zn a k o m ici

zn a w c y e p o k i d o p at r u ją t u się t ak ż e w p ł y w ó w Fu lw i i, kt ó r a p r ze z Klo d i u sza b ył a m o cn o zw i ą za n a z Ce zar e m i j e g o st r o n n ik am i. M ał ż e ń st w o t o je st p o ś w ia d czo n e p r ze z Cy ce r o n a, k t ó r y w d r u ­ gie j f i li p i ce p r ze ciw k o A n t o n i u szo w i p o w ie d ział , ż e p o zo st a je m u t y lk o d o ś w i a d c zy ć lo su Klo d i u sza i Ku r io n a, p o n ie w a ż w d o m u m a t o , co p r zy n io sł o o b u t am t ym f at aln e sk u t k i. Fu lw i a b ył a j u ż w t e d y ż o n ą A n t o n i u sza , Ku r io b o w ie m zg i n ą ł w 4 9 r. w A f r y ce . M a ł ż e ń s­ t w o w i ę c Fu lw i i z n im t r w ał o b ar d zo k r ó t ko . N ie p o n o sił a t eż o c zy w i ś c i e ż ad n e j

o d p o w i e d zia ln o ś ci za ś m ie r ć

sw o i c h

d w ó ch

m ę ż ó w . Cy ce r o in sy n u u j e t u , ż e t o o n a p ch n ę ł a ich d o u d ział u w

sk azan e j

na

n ie p o w o d ze n ie

gr ze

p o li t y czn e j.

Z

m ał ż e ń st w a

z Ku r io n e m m iała zn ó w sy n a, k t ó r y j a k o m ł o d y j e szcze ch ł o p ie c zg i n ą ł w a l c zą c p o st r o n ie A n t o n iu sza . D o sy ć szy b k o p o ś m ie r ci Ku r io n a w y szł a Fu lw i a p o r az t r ze ci za m ą ż r o kie m

za 45

M ar k a A n t o n i u sza .

M ał ż e ń st w o

b ył o zaw ar t e

p .n .e . W ar t o m o ż e p r zy t ej sp o so b n o ś ci

p r zed

p r zy t o czy ć

ch ar ak t e r y st y k ę Fu lw ii w e d ł u g Plu t ar ch a. Piszą c o t ym m ał ż e ń st w ie , kt ó r e A n t o n i u sz zaw ar ł , ab y się

w r e szcie u st a t k o w ać , t ak o k r e ś la

Plu t a r ch Fu lw ię : n ie b ył a t o o so b a st w o r zo n a d o p r zę d ze n ia w e ł n y i st r ze ż e n ia o g n i sk a d o m o w e go . Ga r d zą c p an o w an ie m n ad zw y k ł y m ś m ie r t e ln ik ie m

ch cia ł a r zą d zić

r zą d zą cy m

i d o w o d zi ć

d o w ó d cą .

D la t e go t e ż Kle o p at r a, zd a n ie m Plu t ar ch a, w i n n a b ył a w d zi ę c zn o ś ć Fu lw i i, kt ó r a w p o ił a A n t o n i u szo w i u le gł o ś ć w o b e c w o l i k o b iet . M ał ż e ń st w o t o zo st ał o zaw ar t e p r zed 4 5

r., d o w o d zi t e go

an e gd o t a p r zy t o czo n a i p r ze z Cy ce r o n a w d r u gie j f i li p ice , i p r ze z Plu t ar ch a w ż y w o cie A n t o n iu sza. O t ó ż A n t o n i u sz u sił o w ał r o zw e se lić

197

Fu lw i ę i u r zą d zał jej — i z n ią — r ó ż n e ż ar t y. Je ż e l i so b ie p r zy p o ­ m n im y n aj r o zm ait sze za b a w y A n t o n i u sza i Kle o p at r y w A le k sa n d r ii , sp ace r y w p r ze b r an iu p o u li ca ch m iast a, st r asze n ie zw y k ł y ch o b y ­ w at e li A le k sa n d r ii — t o m o ż n a p r zy p u szcza ć , ż e d u szą t e go t yp u ż ar t ó w b ył r aczej A n t o n i u sz n iż Kle o p at r a. Ot óż w

4 5 r., k ie d y Ce zar w r a ca ł d o

It alii p o zw y cię st w ie

w H iszp an ii p o d M u n d ą , A n t o n i u sz w r az z w ie lu in n ym i w y sze d ł m u n ap r ze ciw . Kie d y za ś r o ze szł a się p o gł o sk a , ż e Ce zar zg i n ą ł i n ie p r zy jacie l zb liż a si ę d o It alii, za w r ó ci ł z d r o gi d o Rzy m u , p r ze b r ał się

za n ie w o ln ik a i t ak u d a ł się

n o cą

d o sw e g o d o m u .

Za p o w i e d zia ł , ż e p r zy n o si Fu lw i i list o d A n t o n i u sza i w sze d ł d o n iej z zasł o n ię t ą

gł o w ą . Pr ze ję t a Fu lw i a zap yt ał a go , p r zed w zię cie m

list u , czy A n t o n i u sz ż yje , a o n b e z sł o w a w r ę czy ł jej list . Kie d y g o o d p ie czę t o w ał a i zab ie r ał a się d o czy t a n ia — w zi ą ł j ą w r am io n a. Cy ce r o p r ze d st aw ia t ę h ist o r yj k ę zn a czn i e o b sze r n ie j , d o w o d zą c, ż e d la zr o b ie n ia k aw ał u ż o n ie A n t o n i u sz za n ie d b a ł o b o w ią zk i ż o ł n ie r za i o b y w at e la , it d ., ale t o j u ż n ale ż y d o d zi e j ó w w a lk i m ię d zy t ym i d w o m a p o lit y k am i. W ie lk a, h ist o r y czn a r o la Fu lw i i zaczę ł a si ę

p o ś m ie r ci Ce zar a

i t o le ż y u p o d st a w je j o ce n y p r ze z h ist o r y k ó w

i st ar o ż y t n y ch ,

i n o w o ż y t n y ch . Cy ce r o w f ili p ik a ch , m im o w y r aź n e j n ie ch ę ci d o Fu lw ii, n ie w ie le jej st a w ia k o n k r e t n y ch zar zu t ó w . Ce c h y u je m n e Fu lw i i, p o d k r e ś la n e p r ze z w i e l k ie go m ó w cę , t o o gr o m n a am b icja (w y c zu w a się , ż e zd an ie m

Cy ce r o n a n ie j e st o n a w ł a ś c i w a d la

k o b ie t y ) i c h c i w o ś ć . Kilk a k r o t n ie u ż y w a w ł a ś n ie t a k i e g o o k r e ś le n ia — c h c i w a ż o n a A n t o n i u s z a , n a j b a r d z i e j c h c i w a k o b i e t a . W ł a ś n ie w k o b ie ce j czę ś ci d o m u A n t o n i u sza — t w ie r d zi Cy ce r o — o d b y w a ł y się n aj w ię k sze p r ze k u p st w a. Ko n k r e t n e f ak t y, p o za t ym i o gó ln y m i st w ie r d ze n ia m i, p o d a je Cy ce r o d w a: sp r a w ę k r ó la De jo t ar a i u d zia ł w h an d lu sf a ł szo w a n y m i akt am i Ce zar a. Za r zu t y t e p o w t ar zaj ą się t ak ż e w k o r e sp o n d e n cj i Cy ce r o n a, c h o ć

z o st r ze m w y m ie r zo n y m g ł ó w n i e w A n t o n i u sza ,

k t ó r e go d o t e go r o d zaj u f a ł sze r st w i u p r aw ian ia p r ze k u p st w a m iała sk ł an ia ć ch ę ć u zy sk iw a n ia h o jn y ch d ar ó w d la Fu lw ii. O t ó ż t est am en t Ce zar a i j e g o za p isk i d o st a ł y się

d o r ą k A n t o n i u sza p o ś m ie r ci

d yk t at o r a, w zam ie szan iu w y w o ł a n y m zam ach e m Br u t u sa , Ka sju sza i ich t o w ar zy szy . Pr ze ciw n i cy A n t o n i u sza t w ie r d zili , ż e w ie le d e cy zji A n t o n i u sza , 1 9 8

p o d e jm o w a n y ch

r ze k o m o

z w o li

zm ar ł e go

Ce zar a

i za w a r t y ch w j e g o za p isk a ch , b ył o sa m o w o l n y ch , a t r e ś ć zap ise k Ce zar a b ył o p o p r o st u sf a ł szo w a n a . Fu lw i a i A n t o n i u sz b y li w i ę c o b w in ia n i o f a ł szo w a n i e o w y c h za p ise k d la o si ą g n i ę ci a n ie t y lk o k o r zy ś ci p o li t y czn y ch , ale w ł a ś n ie m at e r ialn y ch . Je d n ą

z t ak ich

p o d e jr zan y ch t r a n sa k cji b ył a sp r a w a k r ó la G a l a cj i De jo t ar a. H ist o r ia t o sk o m p lik o w an a, si ę gaj ą ca cza só w d ział ań m ilit ar n ych Po m p e j u sza a p o t em Ce zar a n a t er en ie A zj i, w k o n se k w e n cj i k t ó r ych De jo t ar st r a cił czę ś ć sw o j e g o t er yt o r iu m . N as t u in t e r e su je e p izo d z o k r e su p r ze w a gi w Rzy m ie A n t o n i u sza . O t ó ż De jo t ar u b i e g a ł się j e szcze u Ce zar a o zw r o t t y ch t e r e n ó w . Ce zar n ie u d zie lił m u d o sw e j ś m ier ci ż ad n e j o d p o w ie d zi, ale b ył o w iad o m o , ż e n ie b ył w t ym o kr esie zb y t p r zy ch y ln y w ł a d c y Ga l a cj i. Po ś m ie r ci Ce zar a De jo t ar t e t e r en y zaj ą ł , a w e d ł u g Cy ce r o n a A n t o n i u sz, p o w o ł u j ą c się n a w o l ę Ce zar a w y r a ż o n ą w j e g o za p isk a ch , p r zy zn a ł j e k r ó lo w i G a l a cj i za su m ę d zie się ciu m il io n ó w se st e r cjó w . H ist o r io gr af i a zw y k le je st p o st r o n ie zw y cię zcó w . A n t o n iu sz i Fu lw ia p r zegr ali. H ist o r y cy st ar o ż yt n i na o gó ł p r ze d st aw ia j ą n ie zb y t p o ch l e b n i e ich o b o je . W y d aje si ę j e d n a k , ż e sp o r o w t ym o b r azie st r o n n iczo ś ci i, j e ż e li id zie o Fu lw i ę , t o t a p ie r w sza w h ist o r ii Rzy m u k o b ie t a, b ę d ą ca ż o n ą w ł a d cy Rzy m u , c h o ć k r ó t k o t r w ał e go i za ch o w u j ą ca się j ak ak t y w n a p o lit y czn i e w ł a d czy n i, n ie w ą t p l iw ie go r szy ł a p r zy w i ą za n y ch d o t r ad y cj i w sp ó ł cze sn y ch . N ast ę p n y p o w a ż n y zar zu t Cy ce r o n a w o b e c Fu lw i i t o o k r u ci e ń ­ st w o . Je si e n i ą 4 4 r. Fu lw i a t o w a r zy szy ł a A n t o n i u szo w i d o B r u n d i zju m , g d zi e p r zy b y ł y czt e r y l e g io n y z ar m ii Ce zar a. O t ó ż t am — w e d ł u g Cy ce r o n a — A n t o n i u sz k a zał st r a cić t r zyst u ce n t u r i o n ó w w o b e cn o ś ci Fu lw i i, a k r e w st r a co n y ch o p r y sk ał a ż o n ę A n t o n i u sza . A p p i a n p o t w ie r d za f a k t st r a ce n ia p e w n e j l i czb y ż o ł n ie r zy za b u n t o w n i cze w o b e c A n t o n i u sza w y st ą p ie n ia, n ic n ie w sp o m in a w t ym k o n t e k ś cie o Fu lw i i. Tł u m a c zy j e d n a k p o st ę p e k A n t o n i u sza t ym , ż e c zę ś ć l e g io n ist ó w zo st ał a sk ł o n i o n a d o b u n t u p r ze z w y sł a n ­ n ik ó w O k t a w ian a , r y w a li zu j ą ce g o o d r azu z A n t o n i u sze m o w ł ad zę , i A n t o n i u sz u k ar ał ich w e d ł u g p r zyję t ej w w o j sk u r zy m sk im za sa d y d e cy m a cj i — k ar y d la co d zi e sią t e go . N ie za le ż n ie o d o ce n y p o ­ st ę p o w a n ia A n t o n i u sza t r u d n o t u się d o p a t r y w a ć w p ł y w u Fu lw ii. A n t o n i u sz b ył d o ś w ia d czo n y m , sp r a w n y m

d o w ó d cą .

O b e cn o ś ć

Fu lw i i p r zy m ę ż u w t ak t r u d n y ch i b u r zli w y ch cza sa ch b ył a zap e w n e ak t em o d w a g i , ale ch y b a t e ż w y r aze m o b a w y o j e g o lo sy. W p ó ź ­ n ie jszy m j e d n a k p o st ę p o w an iu Fu lw i i n ie t y lk o Cy ce r o , ale i in n i 1 9 9

a u t o r zy p o d k r e ś lają

Fu lw i i d o o k r u cie ń st w a. Zn a c zn a

sk ł o n n o ś ć

c zę ś ć h ist o r y k ó w n o w o ż y t n y ch sk ł o n n a j e st w i d zi e ć w t y ch o p isa ch sk u t k i n ie ch ę ci w sp ó ł cze sn y ch d o Fu lw i i, o p in ię

tę

p o d t r zy m u j e

f ak t , ż e p o ś w ia d cze n i a t e w y st ę p u j ą n a j czę ś cie j u p o szcze g ó l n y c h au t o r ó w , n ie zn a j d u j ą c p o t w ie r d ze n ia u in n y ch . Kie d y w k o ń cu 4 4 r. A n t o n i u sz w a l c zy ł z n am ie st n ik ie m Ga lii D e cy m u se m Br u t u se m p o d M u t yn ą , w Rzy m ie , za sp r a w ą w d u ż e j m ie r ze

Cy ce r o n a,

p o st a w io n o

na

p o sie d ze n iu

0 u zn an ie A n t o n i u sza za n ie p r zyj acie la: — n am ie st n ik ie m Ce zar a.

z

d e cy zj i

Pr zy j a cie le

se n at u ,

A n t o n i u sza

n ale ż ał w

u ch w a ł y d o d n ia n ast ę p n e go , a w

se n at u

w n io se k

D e cy m u s b y ł b o w ie m do

se n a c i e n o cy

gr u p y

m o r d e r có w

u zy sk a l i

o d ło ż e n ie

Fu lw i a w r a z z m at k ą

A n t o n i u sza i m ał ym j e szcze j e g o sy n k ie m z p ie r w sze go m ał ż e ń st w a ch o d ził a o d d o m u d o d o m u se n at o r ó w , b ł a ga j ą c, b y n ie p o d e j ­ m o w ali t ak ie j d e cy zj i. U d ał o im się

p o w st r zy m a ć

p o t ę p ie n ie ze

st r o n y se n at u . O b e c n o ś ć r o d zin y A n t o n i u sza w Rzy m ie u zn an o za p e w n ą r ę k o jm ię j e g o d o b r y ch zam iar ó w . Sy m p a t i ę w ał

jed n ak

t y lk o

p r zy j a cie l

Cy ce r o n a

At t yk,

Fu l w i i o k a zy ­

b e zst r o n n y ,

n ie

a n g a ż u j ą cy się w p o li t y k ę czł o n e k st an u e k w it ó w . Kie d y za ś d o szł o do

p o go d ze n ia

t r iu m w ir at u

(z

się

A n t o n i u sza

Le p id u se m

jako

z

O k t a w ian e m , t r ze cim ),

za w ią za n i a

r o zp o czę ł y

si ę

się t zw .

p r o sk r y p cje . Tr iu m w ir o w i e sp o r zą d zili sp i sy lu d zi, k t ó r zy d ział al i p r ze ciw k o Ce za r o w i i p r ze ciw k o n im i w y r zą d zi li p r ze z t o o gr o m n e szk o d y p ań st w u . w

Lu d zi e ci zo st ali w y j ę ci sp o d

r ze czy w ist o ś ci w y d a n i

m aso w e

m ordy

se n at o r ó w .

i to

W y j ę ci e

p r a w a, a w i ę c

n a ś m ie r ć ; r o zp o czę ł y się

n a j zn ak o m it szy ch , sp o d

p r aw a

a t ak ż e

o zn a c za ł o

w

Rzy m ie

n a j b o g a t szy ch

t ak ż e

k o n f isk a t ę

m ają t k u . O t ó ż Fu lw i i p r zy p isu j ą ź r ó d ł a zn a czn y w p ł y w na u st ale n i e list y p r o sk r y b o w an y ch , k i e r o w ać się t u m iała w ł a ś n ie n ie t y lk o w r o g o ś cią 1ch ę ci ą ze m st y za p r zy k r o ś ci, n a ja k ie b ył a w Rzy m ie n ar aż o n a, le cz t ak ż e c h c i w o ś c i ą . Ta k n p . w są sie d zt w ie p o sia d ł o ś ci Fu lw i i j e d e n z se n at o r ó w Ce ze c j u sz Ru f u s m iał d o m c zy n szo w y , k t ó r y Fu lw i a b ar d zo ch cia ł a n ab y ć . W ł a ś cici e l j e d n a k o d m aw ia ł . Kie d y za czę ł y się p r o sk r y p cj e — ze st r a ch u o f iar o w ał g o jej za d ar m o , ale n ic m u t o n ie p o m o gł o . Kie d y A n t o n i u szo w i p r zy n ie sio n o j e g o g ł o w ę m iał p o w ie d zie ć : n i e

zn a m

teg o

c zło w ie k a

i o d e sł ał g ł o w ę

Ka sj u sz D io p o d aje t e ż d r a st y czn e szc ze g ó ł y o b e j ś cia się 2 0 0

Fu lw ii. Fu lw i i

z g ł o w ą Cy ce r o n a, k t ó r y t e ż t r af ił na list ę p r o sk r y b o w an y ch i k t ó r e go szc ze g ó l n i e u sil n ie p o szu k i w a n o . By ł a t e ż st ar o ż y t n y ch

Fu lw i a

ist o t n ie k o b ie t ą

t w ar d ą . Je d e n

n ap isał o n iej, ż e n ic w

n iej

z au t o r ó w

n ie b ył o

k o b ie ce g o

z w y ją t k ie m ciał a. Je ż e l i n aw e t w y ż e j p o d an e o p isy o k r u cie ń st w a Fu l w i i

n ie w y d a j ą

się

w

p eł n i w i a r y go d n e , t o

n a p e w n o je st

p r a w d zi w a r e lacja o je j za ch o w a n i u w cza sie , k ie d y t r iu m w ir o w ie n ał o ż y li n a t y si ą c czt e r yst a zn a n y ch z za m o ż n o ś ci k o b ie t r zy m sk ich o gr o m n ą t r ze ch

k o n t r y b u cję . Ko b ie t y t e zw r ó ci ł y się

b li sk ich

t r iu m w i r o m

k o b ie t .

o in t e r w e n cję

M at k a A n t o n i u sza

do

i sio st r a

O k t a w ian a p r zy ję ł y j e ż y czl iw ie . Fu lw i a n ie w p u ś c ił a ich d o d o m u . Po zo st ał a o n a w Rzy m ie , k ie d y A n t o n i u sz w y r u szy ł na w y p r a w ę p r ze ciw k o m o r d e r co m Ce zar a, d b ał a w st o li cy o sp r a w y A n t o n i u sza i p iln ie n ad w szy st k im czu w a ł a . N i e w ie le o n iej sł y szy m y w 4 2 r., k ie d y

i A n t o n i u sz,

p o d e jm u je zn ó w

i O k t a w ia n

b yli

p o za

in t e n sy w n e d ział an ia w

Rzy m e m . 41

N at o m iast

r., k ie d y b r at A n ­

t o n iu sza , Lu c j u sz A n t o n i u sz, o b ją ł k o n su la t . Za czę ł o si ę w p r a w d zie o d k o n f li k t u m ię d zy n im a j e g o b r at o w ą , g d y ż Fu lw i a u zn ał a t r yu m f o d b y t y p r ze z Lu c j u sza w

zw i ą zk u ze zw y cię st w e m

n ad je d n y m

z p le m io n a l p e j sk ich za n ie u za sa d n io n y . Ry c h ł o j e d n a k d o szł o d o zg o d y i d o w sp ó l n e g o d ział an ia p r ze ciw k o O k t a w ia n o w i. Po zw y c i ę st w i e n ad st r o n n ict w e m r e p u b li k ań sk im p o d Fili p p i, O k t a w ia n i A n t o n i u sz d o k o n a li sp isa n e g o p o d ział u sf e r y w p ł y w ó w . O k t a w ian

m iał w r ó c i ć

do

It alii

i st ar ać

się

za sp o k o i ć

ż ą d an ia

w e t e r an ó w z le g io n ó w , a m ia n o w i cie n a d zia ł ó w zie m i i p ie n ię d zy . A n t o n i u sz za ś

m iał

u d ać

sp r a w y i zgr o m a d zić

się

na W sch ó d ,

n ie zb ę d n e ś r o d k i

u p o r zą d k o w a ć

p ie n i ę ż n e .

t am

Po d zi e l il i się

t ak ż e p r o w in cja m i za ch o d n im i. A n t o n i u sz zg o d zi ł się na w ł ą cze n ie G a l ii

p r ze d a lp e j sk ie j

a lp e j sk ą

do

It alii, za c h o w u j ą c d la sie b ie

Galię

p id u so w i, j u ż

n ie

b ar d zo

się

li czą ce m u , A f r y k a.

Po zo r n ie

t a w i a n o w i p r zy p a d ł a go r sza czą st k a, m u siał p r zy st ą p ić f i sk a t y w ł a sn o ś c i zie m sk ie j w Na

za -

i N ar b o ń sk ą . O k t a w i a n o w i p r zy p ad ł a H i szp a n ia , a Le -

d o d at e k

n ie

m iał

p r e st iż u

m ł o d y n ie zd ą ż y ł zd o b y ć

It alii, a b y d ać w o d za

zie m ię

i jako

Ok­

do ko n ­

w e t e r an o m .

czł o w ie k

b ar d zo

so b ie w ł a sn e g o , d u ż e go gr o n a z w o ­

le n n ik ó w . Za czę ł o si ę o d k ł o p o t ó w — p r o t e st y m iast , n a t e r yt o r iu m k t ó r y ch m ian o o sa d za ć w e t e r an ó w , p r o t est y w ł a ś c i ci e l i zie m sk ich za g r o ż o n y ch

k o n f i sk a t ą

zie m i,

zam ie szk i

w ś ród

p le b su

Rzy m u 201

n ie za d o w o lo n e g o z w ł a d zy n iem al ab so lu t n e j t r iu m w ir ó w , b r ak p o p ar cia ze st r o n y k o n su l ó w i se n at u . Lu c j u sz A n t o n i u sz i Fu lw ia o r ie n t o w a li si ę w sy t u a cj i i za czę li n a w ł a sn ą r ę kę , b e z za w ia d a m i a ­ n ia A n t o n i u sza , p o d st ę p n ą w a lk ę z O k t aw ia n e m . Sp ó r

za czę t y w

st ar o ż y t n o ś ci

o t o , kt ó r e z t ej

p ar y

b ył o

in icjat o r em p o czy n ań , a kt ó r e w y k o n a w cą — t r w a d o d ziś . Pe w n o ś ci n ie o sią gn ie m y , b io gr a f ia j e d n a k Fu lw i i w sk a zu j e , ż e t o w ł a ś n ie o n a m o gł a o d e gr a ć g ł ó w n ą

r o lę w t ej ak cj i, szc ze g ó l n i e o d p e w n e go

m o m e n t u . W e d ł u g A p p i a n a b o w ie m Fu lw i a p o czą t k o w o h am o w ał a Lu cj u sza , u w aż ał a, ż e n ie j e st t o o d p o w ie d n i m o m e n t d o w szc zy ­ n an ia o t w ar t ej w o j n y z O k t a w ia n e m . Pr ze m ó w ił d o n iej ar gu m e n t , ż e A n t o n i u sz n ie zo st a w i Kle o p at r y, d o p ó k i sy t u a cj a w b ę d zie t e go

w y m a ga ł a .

In n e ź r ó d ł a

p o d a ją , j a k o

It alii n ie

b e zp o ś r e d n ie

ź r ó d ł o k o n f li k t ó w t o , ż e O k t a w ian o d e sł ał p o t r ze ch lat ach , n ie sk o n su m o w a n e go zr e szt ą m ał ż e ń st w a, có r k ę r o zst r zy gn ą ć

Fu lw i i. Tr u d n o n am

c zy w a ż n i e j sze d la Fu lw i i b y ł y m o t y w y p o li t y czn e

ak cj i, c zy o so b ist e . W y d a j e się A n t o n i u sz ch cie li w y k o r zy st a ć

je d n ak , ż e i Fu lw i a ,

i Lu c j u sz

t r u d n o ś ci O k t a w ian a , b y u ł a t w ić

o st at e czn e zw y c i ę st w o A n t o n i u sza . Pr ze d e w szy st k im

g ł o si li , ż e

u go d a na p iś m ie m ię d zy t r iu m w ir am i j e st j u ż n ie w aż n a i ż e o n i m ają ju ż

in n e p o le ce n ia A n t o n i u sza .

p r ze cią gaj ą cy m się

Pr ze d w o j sk ie m

u b o le w a li

n ad

zasp o k aj an ie m j e g o sł u szn y ch ż ą d ań , w b r e w

w o l i p r a w d zi w e go w o d za — A n t o n iu sza . Z d r u gie j st r o n y b r o n ili p r aw w y d zi e d zi c zo n y ch , p r ze d st aw ia j ą c A n t o n i u sza j a k o ich o b r o ń ­ cę , w a l c zą c e g o o sp r a w i e d l i w o ś ć d la It alik ó w . O k t a w ian o k aza ł się b ar d zo zr ę czn y m

p r ze ciw n ik ie m

i p o t r af ił zj e d n a ć

so b ie zn a czn ą

czę ś ć w o j sk a , w k t ó r ym p o p r ze d n io ci e szy ł się d u ż ą p o p u la r n o ś ci ą A n t o n i u sz. Sy t u a cj a zao st r zał a się co r az b ar d zie j, Fu lw i a i Lu c j u sz o d r zu cali k o le j n e p r o p o zy cj e k o m p r o m isu ze st r o n y O k t a w ian a . Zam k n ę li si ę w k o ń cu w Pr ae n est e , n ie d ale k o Rzy m u , g d zi e — j a k p o d ają n ie ch ę t n e Fu lw i i ź r ó d ł a — za ch o w y w a ł a si ę o n a j a k w ł a d ­ czy n i. Je szc ze i w t e d y O k t a w ia n u sił o w a ł za ż e g n a ć gr o ź b ę o t w ar t ej w o j n y . Lu c j u sz A n t o n i u sz d o r o ze jm u j e d n a k n ie d o p u ś c i ł i-d o szł o d o t zw . w o j n y

p e r u zy ń sk ie j.

N i e d aj e m y t u

d o k ład n ego

o p isu

k o le j n y ch st ar ć , p o d st ę p ó w , in t r y g, p o n ie w a ż n ie sp o só b w y ł u sk a ć z t y ch in f o r m acj i, j ak a w w n o szą 2 0 2

n ich b ył a r o la Fu lw i i i n ic n o w e g o n ie

o n e d o je j ch ar ak t e r y st y k i.

Po zm ie n n y ch

lo sach

w a lk

d o szł o d o o b lę ż e n ia d zisie j sze j

To sk a n i i.

Lu c j u sza A n t o n i u sza w Fu lw i a

czy n i ł a

Pe r u zji na t er en ie

o gr o m n e

w y sił k i,

ab y

zo r ­

g a n i zo w a ć o d sie cz d la zam k n ię t e go w Pe r u zji Lu cj u sza . U d ał o jej się ś c i ą g n ą ć p o w a ż n e si ł y w o j sk o w e , ze w zg l ę d u j e d n a k n a b r ak k o o r d y n a cj i d ział ań

i w y r aź n e b ł ę d y w

d zia ł a n ia ch

m ilit ar n ych ,

Pe r u zj a p ad ł a w 4 0 r. p .n .e. O k t a w ian c i ą g l e st ar ał się za c h o w a ć p o zo r y i p u ś c i ł w o l n o

Lu cj u sza A n t o n i u sza . N ast r o je w

O k t a w ia n a w st o su n k u d o Fu l w i i o d d a ją

o b o zie

n ajle p ie j zn a le zio n e na

t e r e n ie d aw n e j Pe r u zji n a p isy n a p ł y t k ach z o ł o w iu z c za só w w o j n y p e r u zy ń sk ie j i o b sce n iczn y e p igr am 2 0 z ks. I M ar cj alisa, p o e t y r zy m sk ie go p o czą t k u II w . n .e., za w ie r a j ą cy k ilk a w i e r szy p o d a n y ch jako

u t w ó r O k t a w ian a, a za p e w n e k u r su j ą cy w ś r ó d st r o n n ik ó w

O k t a w ian a . N i e ś w i a d c zy t o j e d n a k w ca l e o f a k t a ch . By ł o t o czę st e w

Rzy m ie u sch y ł k u r e p u b li k i, ż e ś p ie w a n o , r e cy t o w an o k r ó t kie

p io se n k i c zy e p igr am y za w ie r a ją ce m n ie j lu b b ar d zie j d o w cip n e o b e lgi n a t em at zn a n y ch

p o st a ci ż y c ia

p o li t y czn e go .

By ły one

zw y k l e o b sce n iczn e . W y d aj e się je d n a k , ż e au t o r yt e t Fu lw i i n ie p o n i ó sł zb y t w ie lk ie j szk o d y

p o d cza s w o j n y

p e r u zy ń sk ie j ,

p o n ie w aż

w y r u szy ł a w r az

z d zie ć m i A n t o n i u sza i z go d n y m o r szak ie m p r ze z Pu t e o li i Br u n d izj u m n a W sch ó d , b y się sp o t k a ć z A n t o n i u sze m , k t ó r y n a w i e ś ć o w y p a d k a ch w It alii w y r u szy ł k u Rzy m o w i. Sp o t k a li się w A t e n ach . Fu lw ię cze k a ł y w y r zu t y ze st r o n y m ę ż a za sam o w o ln e w szczę cie w a lk i z O k t aw ian e m . Ju ż w A zj i , d o w i e d zi a w szy si ę o w y p a d k a ch w It alii, A n t o n i u sz p o t ę p ił sw e g o b rat a i ż o n ę . Lu c j u sz A n t o n i u sz w y st ę p o w a ł p r ze z ca ł y c za s j a k o o b r o ń ca r e p u b lik i p r zed zak u sam i t r iu m w ir ó w , a szc ze g ó l n i e O k t a w ian a , p o ł o ż e n ia k r e su w o l n o ś c i se n at u . Ta k zr e szt ą w e d ł u g r e lacji A p p i a n a zd e k la r o w a ł się

t ak ż e

w r o zm o w ie z O k t a w ia n e m , k t ó r y g o zap r o sił d o sie b ie na w i e ś ć o p o w r o cie M ar ka A n t o n iu sza — m iał w t e d y p o w ie d zie ć : W i d z i a ł e m , ż e Fu lw ia

b y ła

żą dna

w o jsk m e g o b ra t a d o

w ła d zy , a le ja o b a le n ia

u w a ż a łe m

za st o s o w n e

w a s w szy st k ic h .

uż yć

I d ale j p o d k r e ś l ał ,

ż e j e st g o t ó w w a l c zy ć z k aż d y m , kt o za gr o zi r e p u b lice . Ty m cza se m p o sp o t k a n iu w A t e n a ch A n t o n i u sz w y p ł y n ą ł na M o r ze Jo ń sk i e , a Fu lw ię , kt ó r a zach o r o w ał a —

zo st a w i ł w

Sy k io n ie .

N i e d ł u go

p o t em Fu lw i a zm ar ła, na r ó w n i zgn ę b i o n a w y r zu t am i A n t o n i u sza , j a k i t ym , ż e jej n ie o d w ie d zi ł p o d cza s ch o r o b y . Po zo st a je

p yt an ie ,

c zy

Fu lw i a

b ył a

t ak ż ą d n a

w ł a d zy ,

że 2 0 3

w szczę ł a le k k o m y ś ln ie w o j n ę , c zy m o ż e b ył a t ak p r ze w id u ją ca, ż e p r ze w id zia ł a n ie u ch r o n n e st ar cie m ię d zy d w o m a p r e t e n d e n t am i d o w ł ad zy ? By ł a t e ż p ie r w szą w Rzy m ie k o b ie t ą , kt ó rej w ize r u n e k f i gu r o w a ł na

m o n e t ach

b it y ch

w

Rzy m ie

i n aw e t

we

Fr y gii

azja t y ck ie j

w m ie ś cie Eu m e n e ia, kt ó r e n a jej c ze ś ć zo st ał o n azw a n e Fu lw ia. Zu p e ł n ie in n ą o so b o w o ś ć p r ze d st aw ia p ie r w sza o f icja ln a c e sa ­ r zo w a Rzy m u , ż o n a O k t a w ia n a A u g u st a , Li w i a . By ł a o n a có r k ą M ar k a Li w i u sza D r u zu sa rodu

Klau d ian u sa p o c h o d zą ce g o ze st ar e go

Klau d iu szy , p o t o m k a sł y n n e go

Klau d iu sza Ce k u sa . Pr ze z a d o p cję

ce n zo r a z IV w . A p p i u sza

w sze d ł o n d o r o d u Li w i u szy .

M at ka Li w i i A l f id ia b ył a có r k ą d e k u r io n a (czł o n k a r ad y m ie jsk ie j) z m iast a Fu n d i w

La cj u m . Li w i a u r o d ził a się w 5 8 r. p .n .e ., o jej

d zi e ci ń st w ie n ic n ie w ie m y . W 4 3 r. zo st ał a w y d a n a za m ą ż za st r y j e czn e go b r at a Ty b e r iu sza Klau d iu sza N e r o n a i w 4 2 r. u r o d ził a m u sy n a , p ó ź n i e j sze g o ce sar za Ty b e r iu sza. W b ar d zo w i ę c m ł o d ym w ie k u Li w i a zo st ał a p o ś r e d n io w m ie szan a w t o czą ce się w Rzy m ie po ś m ie r ci

Ce zar a w a lk i

p o lit y czn e . O j ci e c i m ą ż

Li w i i st an ę li

b o w ie m p o czą t k o w o p o st r o n ie za b ó j có w Ce zar a. Je j o j cie c zg i n ą ł p o d Fili p p i, m ą ż , c h o ć kar ie r ę u r zę d n iczą zr o b ił w cza sa ch Ce zar a, p r ze sze d ł n a st r o n ę j e g o za b ó j có w , ab y p o t em zar az p r zy ł ą czy ć się d o Lu cj u sza A n t o n i u sza , b r ał u d zi ał w w o j n ie p e r u zy ń sk ie j p o j e g o st r o n ie. Po p r ze gr an e j w e zw a ł d o sie b ie ż o n ę sy n k ie m

i r azem z n im i u sił o w a ł u jś ć

(sy n a G n e j u sza

Po m p e j u sza )

w r a z z m alu t k im

d o Se k st u sa

Po m p e j u sza

na Sy cy l ię . Tr u d y t ej p o t aje m n e j

u cie czk i z It alii b y ł y o gr o m n e , p o n ie w a ż d zi e ck o zd r a d zał o k i l k a ­ kr o t n ie p ł acze m

o b e cn o ś ć

r o d zicó w .

D o st ali się

szczę ś l i w i e

na

Sy c y l i ę , a st am t ą d d o Gr e cj i, g d zi e zn ale ź li sch r o n ie n i e w Sp ar cie . Kie d y n ast ą p ił o p o je d n an ie A n t o n i u sza z O k t a w ian e m , t ak ż e m ą ż Li w i i w r a z z n ią i d zie ck ie m w r ó cił d o It alii. I t u t aj za czę ł a się w ie lk a zm ian a w ż y c iu Li w i i . Za k o c h a ł się w n iej O k t a w ia n , Li w i a b ył a p o d o b n o b ar d zo p ię k n a, a i O k t a w i a n o w i lo s n ie p o sk ą p ił u r o d y. O k t a w ian b ył ż o n a t y w t e d y ze Sk r y b o n ią i m iał z n ią có r k ę Ju l i ę . Szy b k o r o zw ió d ł się z ż o n ą i o ż e n ił z Li w i ą , kt ó r a t ak ż e n agle si ę r o zw io d ł a, c h o ć o cze k i w a ł a d zie ck a — jej m ł o d szy sy n D r u zu s u r o d ził się w t r zy m ie sią ce p o ś l u b ie z O k t a w ia n e m . Po p r ze d n i m ą ż zg o d zi ł się o d d aw ał ją 2 0 4

n aw e t na p e ł n ie n ie r o li o jca p r zy za ś l u b in a ch i t o o n za ż o n ę

O k t a w i a n o w i.

M i ast o zaw r za ł o

od

p lo t ek .

O k t a w ia n

za p y t y w a ł n aw e t

k ap ł a n ó w , c zy

cią ż a

Li w i i

n ie j e st

p r ze szk o d ą d o m ał ż e ń st w a. O c zy w i ś c i e p o d e jr ze w an o , ż e D r u zu s b ył d zie ck ie m O k t a w i a n a , h ist o r y cy st ar o ż yt n i p o d ają t o r acze j j ak o p lo t k ę . Pr ze d st aw ia n o t en p o ś p ie ch w za w a r ciu m ał ż e ń st w a r aczej j a k o d o w ó d o gr o m n e j m ił o ś ci z o b u st r o n . Ta c y t p isze ( R o c z n i k i V 1 ). O k t a w i a n

u ję t y j e j p ię k n o ś c ią ,

o d eb ra ł ją

n a w e t c za su n a r o zw ią za n ie i j e s z c z e b r ze m ie n n ą w p r o w a d ził. je d n ą

A Sw e t o n i u sz w Ż y w o c i e A u g u s t a

k o ch a ł a ż

p r ze r w y

i

do

w ier n ie.

ko ń ca

A

m ę ż ow i

— n ie

— z t a k im p o ś p ie c h e m , ż e n i e d a ł j e j

w ia d o m o , c zy w b r e w j e j w o li

d o d o m u sw e g o

( 6 2 ) p o d aje : J ą

ż y c ia , ś w ia d c z ą c sza c u n e k i c z e ś ć

b ył o

to ju ż

p r ze cie ż

t r ze cie

bez

m ał ż e ń st w o .

O k t a w ia n a , a p o za t ym w ie le k o b ie t p r ze w in ę ł o się j u ż p r ze z j e g o ż y cie . Li w i ę ch ar ak t e r y zu je Ta c y t w n a st ę p u j ą cy sp o só b ( R o c z n i k i V 1) —

Czy st o ś ć

p o k r o ju ,

je j

u p r ze jm o ś ć

o b y cza jó w w ię k sza

w

za c iszu

n iż

dom u

za le ca n a

b y ła

daw nym

daw nego k o b ie t o m .

W m a c ie r zy ń st w ie g w a łt o w n a , w m a łż e ń st w ie ła g o d n a p o zo st a w a ła w

p e łn e j zg o d zie

z p o lit y k ą

m ę ża

a

o b łu d ą

sy n a

(t ł u m . w ł a sn e ).

O b a j sy n o w i e Li w i i , Ty b e r iu sz i D r u zu s, w y c h o w y w a l i się w d o m u o j ca aż d o j e g o ś m ie r ci w 3 3 r., p o t e m za ś w d o m u O k t a w ian a , k t ó r y zo st a ł z w o l i ich o j ca ich p r aw n ym

o p ie k u n e m . Po w a ż n ą

k o m p l ik a cj ą w ż y c iu r o d zin n y m O k t a w ian a i Li w i i b y ł b r ak d zie ci z ich m ał ż e ń st w a. R a z t y l k o u r o d ziło się p r ze d w c ze ś n ie

Liw ia

za szła

w

cią ż ę ,

le cz

d zie ck o

( Sw e t o n i u sz, A u g u s t 6 3 ) . O k t a w i a n b ył

p ie r w szy m ce sar ze m r zy m sk ie go p ań st w a, st ar ał się

b ar d zo m a s­

k o w a ć ch ar ak t e r t ej w ł ad zy , n ie m iał o f i cj a ln e g o t yt u łu k r ó le w sk ie go i n a w i ą zy w a ł st ale d o t r a d y cj i r e p u b li k ań sk ich . Fa k t y czn i e j e d n a k b y ł w ł a d c ą Rzy m u i zale ż a ł o m u na p r ze k azan iu n ast ę p st w a, a Li w i i r ó w n ie ż

n ie b y ł y t e sp r a w y o b o ję t n e . Ty m cza se m w

dom u O k­

t a w ia n a b y ł o t r o je d zie ci — d w ó ch sy n ó w Li w i i i j e g o có r k a Ju l i a . W szy st k ie p la n y d y n a st y czn e , i O k t a w ian a , i Li w i i , w i ą za ł y się z t ym i d zie ć m i, lu b z ich p o t o m st w e m . N ie j e st w y k lu czo n e , ż e d o sy ć w cze ś n i e p la n o w a n o m ał ż e ń st w o Ty b e r iu sza z Ju l i ą . W t en sp o só b p o ł ą czo n o b y w

sp o só b n at u r aln y in t e r e sy d y n a st y czn e

o b o jg a . O k t a w ia n c h c i a ł m ie ć n a st ę p có w z r o d u Ju l i u szó w , Li w i a , j a k w y n i k a z p r ze b i e gu p ó ź n i e j szy ch w y p a d k ó w , ch cia ł a za p e w n i ć n ast ę p st w o O k t a w i a n a k t ó r e m u ś ze sw o i ch sy n ó w . N a p o czą t k u j e d n a k zw y c i ę ż y ł y in n e in t e r e sy p o li t y czn e . Ju l i a b ył a o b ie can a

sy n o w i M ar k a A n t o n i u sza , Ty b e r iu sz za ś m iał si ę o ż e n ić z W ip san ią , có r k ą

j e d n e g o z n a j b l iż szy ch

w o d za —

lu d zi O k t a w ian a , j e g o n a j le p sze go

A gr y p p y . W p r a w d zie p o ze r w an iu

O k t a w ian a z A n ­

t o n iu sze m n ie m o gł o j u ż b y ć m o w y o m ał ż e ń st w ie ich d zie ci, ale n ie w y p a d a ł o t e ż O k t a w i a n o w i zr y w a ć zar ę czy n Ty b e r iu sza z W i p ­ san ią . Ju l i a

zo st ał a w i ę c w y d a n a za sio st r ze ń ca O k t a w ian a —

M ar ce llu sa. O w d o w ia ł a j e d n a k w cze ś n i e Ka sju sza

D io n a ,

LIII,

3 3 ),

że

i w

to

Rzy m ie p lo t k o w a n o

Li w i a

sp o w o d o w a ł a

(w g

o t r u cie

M ar ce llu sa ze zł o ś ci , ż e O k t a w ia n w o l a ł j e g o n iż jej sy n ó w . D io n zap r ze cza j e d n a k p r a w d o p o d o b ie ń st w u t y ch p o gł o se k , p o n ie w a ż b ył t o r o k zap e w n e j a k i e j ś e p id e m ii i w t ym r o k u , i w n ast ę p n y m w ie lu lu d zi u m ar ł o . Je s t t o j e d n a k ś w i a d e ct w o

at m o sf e r y w y w o ł a n e j

n ie jasn ą sp r a w ą n ast ę p st w a p o O k t a w ian ie . Te g o t yp u p o m ó w ie n ia i p lo t k i,

je ś li

m oż na

są d zi ć

na

p o d st a w ie

p r ze k azó w

Ta cy t a,

Sw e t o n i u sza i Ka sj u sza D io n a, b ę d ą t o w a r zy szy ć Li w i i i w d a lszy ch lat ach . W n ast ę p n y m r o k u Ju l i a zo st ał a w y d a n a za A g r y p p ę , k t ó r e go O k t a w ia n sk ł o n i ł d o r o zw o d u z ż o n ą . A g r y p p a m iał się st a ć alt er e go O k t a w ian a

w

Rzy m ie

p o d cza s d ł u go t r w a ł y ch

i doś ć

czę st y ch

p o d r ó ż y ce sar za, szł o t e ż o p o d n ie sie n ie r an gi A g r y p p y . M o ż e się je d n a k w y d a w a ć , i t ak su ge r u j ą au t o r zy st ar o ż yt n i, ż e O k t a w ia n n ie lu b ił Ty b e r iu sza i yy in n y sp o só b ch cia ł so b ie za p e w n i ć n ast ę p có w . Li c zy ł na p o t o m st w o Ju l i i i A gr y p p y . O d r zu co n a ż o n a A g r y p p y , p r zy p o m n ijm y, b ył a p r ze cie ż sio st r ze n icą

O k t a w ian a . W k il k a lat

p ó ź n ie j d o r o sł y j u ż Ty b e r iu sz o ż e n ił się z W ip san ią , a j e g o m ł o d szy b r at D r u zu s z n aj m ł o d szą có r k ą sio st r y O k t a w ian a , A n t o n ią , o kt ó rej j u ż b ył a m o w a w r o zd ziale III. W szy st k ie w i ę c zw i ą zk i m ał ż e ń sk ie o d b y w a j ą się

w ci a sn y m k o le r o d zin y A u g u st a i n a j b l iż szy ch m u

lu d zi. W y d aj e się t eż , ż e d e cy zj a n ale ż ał a t u , p r zy n a jm n ie j p o czą t k o ­ w o , d o A u g u st a , a n ie d o Li w i i. A p r ze cie ż O k t a w ian l i c zy ł się b ar d zo ze zd an ie m ż o n y . St ar ał a się

t eż

ona

p o st ę p o w a ć

w

sp o só b

go d n y

m ât r o n y

r zy m sk ie j,

t o w ar zy szą c w t en sp o só b A u g u st o w i w j e g o st ar an ia ch o p o p r aw ę o b y cza j ó w .

By ł a w i ę c, j a k p isa ł w

k o ń cu

I w . f i lo zo f Se n e k a,

g o r l iw ą st r a ż n iczk ą sw o j e j o p in ii (Se n e k a , P o c i e s z e n i e d o M a r c j i W I 4 , 3 ). St ar ał a się b y ć w zo r e m r zym sk ie j m at r o n y, d o m p r o w ad ził a st ar an n ie, ale b ez lu k su su , w szy st k ie szat y A u g u st a b ył y sp o r zą d zan e w d o m u , w y k o n a n e r ę k a m i s i o s t r y , ż o n y , c ó r k i l u b w n u c z k i ( Sw e 2 0 6

t o n iu sz, A u g u s t 7 3 ) . W y p o sa ż a ł a có r k i zu b o ż a ł y ch r o d zin se n at o r ­ sk i ch , d o st a r czał a ś r o d k ó w w ie lo d zie t n y m r o d zin o m n ale ż ą cy m d o t e g o st an u , b y m o gli się u t r zym ać w t ej n a j w y ż sze j gr u p ie sp o ł e c z­ n ej. Ja k p o d aje Se n e k a i Sw e t o n i u sz w Ż y w o c i e A u g u s t a

(8 4 ),

O k t a w ian p o w a ż a ł o p in ie sw o j e j ż o n y , d o r o zm o w y z n ią p r zy g o ­ t o w yw ał St ar ał a się

n o t at k i

i za p i sy w a ł t e ż

za p e w n e

t reś ć

t y ch

r o zm ó w .

Li w i a ł a g o d zi ć su r o w o ś ć A u g u st a t am , g d zi e w zg l ę d y

p o li t y czn e n a t o p o zw a la ł y . Ka sj u sz D i o w k się d ze LV p r zy t acza d ł u g ą r o zm o w ę Li w i i z A u g u st e m na t em at st o su n k u d o Gn e ju sza Ko r n e liu sza i j e g o t o w a r zy szy p o d e jr zan y ch o sp ise k p r ze ciw k o A u g u st o w i w 4 r. n.e. N ie m u sim y w i e r zy ć r e lacji, je ś li id zie o f o r m ę w y p o w ie d zi , za p e w n e j e d n a k ist o t a sp r a w y — r acja st an u ze st r o n y A u g u st a i m ą d r y w y k ł a d d o b r y ch st r o n w y b a c za n i a ze st r o n y Li w i i — o d p o w ia d a j ą p r aw d zie lu b p r zyn ajm n ie j t em u , co o t ym w Rzy m ie są d zo n o .

Li w i a

u r at o w ał a sp i sk o w c ó w , za ś

ci zo st ali w ie r n ym i

so j u szn ik a m i A u gu st a . A l e n ie za w sze u d a w ał o je j si ę u zy sk i w a ć o d A u g u st a t o , o co si ę d la sw o i ch p r o t e go w a n y ch st ar ał a. Li w i a t o w a r zy szy ł a ce sa r zo w i p r a w ie w e w szy st k i ch j e g o p o d r ó ż ach p o za Rzy m . By ł o t o w Rzy m ie c o ś n o w e go , p ó ź n ie j sze ce sa r zo w e p o st ę p o w a ł y p o d o b n ie , ale d r o gę t ak ie m u o b y cza j o w i u t o r o w ali A u g u st i Li w i a . I st ał o się t ak za p e w n e n ie t y lk o ze w zg l ę d ó w u c zu ci o w y c h , w ł a ś n ie o so b o w o ś ć Li w i i , je j m ą d r o ś ć , sp o k ó j i t akt c zy n i ł y z n iej n ie za st ą p io n ą t o w a r zy szk ę i d o r a d czy n i ę w sp r a w a ch w i e l k ich i m ał ych . Br ał a u d ział na p e w n o w p o d r ó ż y A u g u st a na W sch ó d w 2 2 r. p .n .e ., d la n iej t o za p e w n e zab r an o na st at e k m le k o d ajn ą k o zę i d la t e go t e ż ch y b a zat r zy m an o się w Sp a r ­ eie. M iast o t o zo st ał o p r ze z O k t a w ia n a n a g r o d zo n e za g o ś ci n ę u d zie lo n ą

Li w i i w

u cie czce z je j p ie r w szy m

m ę ż em

i sy n k i e m ,

A u g u st w zi ą ł u d zia ł w p u b li czn y m p o sił k u i p r zy zn ał Sp a r cie w y sp ę Kyt er ę . A t e n y p o m in ię t o w p o d r ó ż y, a n aw e t u k ar an o za p o p a r cie A n t o n i u sza , m o ż li w e w i ę c, ż e w ł a ś n ie w t e d y d la p r ze b ł agan ia A u gu st a u st a n o w ili A t e ń czy cy zn a n ą z in sk r yp cj i cze ś ć b o sk ą d la j e g o ż o n y Li w i i i có r k i Ju l i i . Ku lt t en p o ł ą czo n y b ył z ku lt em b o gin i o gn i sk a d o m o w e g o H e st ii n a A k r o p o lu . Li w i a w y st ę p u j e czę st o w e w sc h o d ­ n iej czę ś ci p ań st w a r zy m sk ie go j a k o

p at r o n k a r o d zin y , ł ą czo n o

o d d a w a n ą je j cze ś ć z k u lt am i t e go t yp u . W sk a zu je t o p o ś r e d n io na zn a cze n ie p r o p a ga n d o w e o w e go „ w zo r u m at r o n y r zy m sk ie j " , k t ó r y Li w i a st ar ał a się

r e a li zo w ać . W t ej t e ż p o d r ó ż y , p o d cza s p o b yt u 2 0 7

w Sy r i i p r zy b y ł n a p o w it an ie ce sar sk ie j p ar y kr ó l H e r o d W ie lk i i j e g o si o st r a Salo m e . B y ł t o p o czą t e k d ł u go t r w ał e j p r zy jaź n i Li w i i i Sa l o ­ m e, o d u ż y m zn a cze n iu d la o b u t y ch w y b i t n y ch k o b iet . To w a r zy szy ł a Li w i a A u g u st o w i t ak ż e w j e g o p o d r ó ż y d o Ga lii w

1 6 r. p .n .e. Sw e t o n i u sz p o d a je b o w ie m , ż e A u g u st o d m ó w ił

p r o ś b ie Li w i i o n ad an ie o b y w a t e lst w a r zy m sk ie go p e w n e m u Ga l o w i — zg o d zi ł się t y lk o n a zw o l n i e n ie g o z o b cią ż e ń p o d a t k o w y ch . Tam w i ę c, g d zi e szł o o p o d st a w o w e za sa d y p o li t y k i A u g u st a , a A u g u st b ar d zo n ie ch ę t n ie r o zsze r zał o b y w a t e lst w o r zym sk ie , n aw e t w st a ­ w i e n n i ct w o Li w i i n ie p r o w ad ził o d o zm ia n y j e g o d e cy zji . W w ie lk ie j d y sk u sji w se n acie (Ta cy t , R o c z n i k i III 3 3 - 3 4 ) , c zy m o ż n a p o zw o li ć , b y ż o n y t o w a r zy szy ł y u r zę d n ik o m w p r o w in cj a ch , p o w o ł y w a n o się na

p r zyk ł ad

p ie r w sze j

p ar y ce sar sk ie j:

Ile ż

ra ż y

b o sk i

p o d r ó ż o w a ł n a Z a c h ó d i W sc h ó d w t o w a r zy st w ie Liw ii.

A u g u st

Szc ze g ó ł ó w

in n y ch w sp ó l n y c h p o d r ó ż y p o za d w ie m a, o k t ó r y ch b ę d zie j e szcze m o w a, ź r ó d ł a n ie p o d a ją . W y d aje się je d n a k , ż e o g ó ln e t w ie r d ze n ie Tâ cy t a w y ż e j za cy t o w a n e o d p o w ia d a p r a w d zie . Sp e c j a l n ą p o zy cj ę Li w i i , n ie m ie szczą cą si ę w t r a d y cj i r zym sk ie j, p o t w ie r d zaj ą i in n e jej p r zy w ile j e c zy p r aw a. Ta k w i ę c j u ż w 3 5 r. p .n .e. Li w i a i ż o n a A n t o n i u sza O k t a w ia u zy sk u j ą

p r aw o sa m o d zie ln e g o zar zą d zan ia

sw o im m ają t kie m . A n ie b y ł t o t ylk o f o r m aln y p r zy w ile j , p o n ie w a ż Li w i a p o sia d ał a j u ż w t e d y zn a czn y m ają t ek . Ot r zym ał a t e ż p r zy w ile j n ie t y k aln o ś ci o so b ist e j (p r zy sł u g i w a ł o n w o k r e sie r e p u b lik i t r y b u ­ n o m lu d o w y m , a o d A u g u st a t ak ż e ce sar zo m ). Po zw o lo n o r ó w n ie ż st a w i a ć p o są g i i Li w i i , i O k t a w ii. M ają t e k Li w i i p o w st a ł ze sp a d k ó w i d ar o w izn . W ie m y , ż e d o n iej n ale ż ał a p o sia d ł o ś ć w W e j ach ze sł y n n ą w i l l ą

„ Po d Ku r am i"

k o lo Pr im ap o r t a. Le g e n d a m ó w ił a, ż e k ie d y Li w i a t am p o je ch ał a n ie d ł u go p o ś l u b ie z A u gu st e m , o r zeł u p u ś c i ł je j na k o lan a b iał ą ku r ę

z ga ł ą zk ą

w a w r zy n u

w

d zio b ie .

Li w i a t ę

ku r ę

h o d o w ał ą ,

a gał ą zk ę w a w r zy n u zasa d ził a . I st ą d p o w st ał a t am w ie lk a h o d o w la ku r i b u j n y gaj w a w r zy n u . St ą d

ce sar ze zr y w a li w a w r zy n y na

w i e n ie c p r zy t r iu m f ach , a na m ie jsce ś ci ę t e g o

d r ze w k a sa d zil i

n o w e . I o t o za sa d zo n e p r ze z d a n e g o ce sar za d r ze w o u sy ch a ł o , g d y zb l iż a ł się k o n ie c j e g o ż y cia . M iał a t e ż Li w i a k o p aln ie m ie d zi w Ga lii i za p e w n e w ie le in n y ch p o sia d ł o ś ci, p o n ie w a ż ś w ią t yn i 2 0 8

Fo r t u n y

h o jn ie ł o ż y ł a na b u d o w ę

na V ia

Lat in a, c zy

u d ział w

ś w ią t y ń

— jak

b u d o w ie

n ow ej

ś w i ą t y n i w Je r o zo l im ie . Pr zy czy n ił a się t e ż d o w y p o sa ż e n ia i gr zy sk H e r o d a W ie lk i e g o

p r zy o t w ar ciu

n o w ego

port u

Ce zar e a

(1 0

r.

p .n .e .). O za m o ż n o ś ci Li w i i ś w i a d c zy t e ż k o lu m b a r iu m (zb i o r o w y g r o b o w i e c m ie szczą cy u r n y z p r o ch am i zm a r ł y ch ) je j n i e w o ln ik ó w i w y zw o l e ń c ó w , sł u ż b a b ył a b ar d zo li czn a i j u ż w t e d y ze sw o i st ą h ie r ar ch ią a w a n só w . M aj ą t e k Li w i i st ale w zr ast ał , p o sł o w i e w a sa l n y ch w ł a d c ó w ze W sch o d u

u sił o w a l i u zy sk i w a ć j e j p o p ar cie w

sw o i ch sp r a w a ch

u A u g u st a lu b p r zy b y w a li z p o d zię k o w a n ie m — za w sze z k o szt o w ­ n ym i d ar am i. M n o ż y ł y się t e ż n a W sc h o d zi e in sk r y p cj e d zi ę k czy n n e , c zc zo n a b ył a j a k o b o g i n i j e szcze za ż y c i a A u g u st a i p r zed o f i cj a ln ą k o n se k r acj ą . W e w sch o d n i e j czę ś c i im p e r iu m t r ak t o w an o j ą n at u r aln ą

n a st ę p czy n ię

w ł a d czy ń

W sch o d u , u zn a n y ch

jak

za ist o t y

b o sk ie . Ró w n i e ż w Rzy m ie Li w i a w y st ę p o w a ł a p u b li czn i e t o w a r zy - szą c A u g u st o w i i r o b ił a t o za w sze g o d n i e i w zo r o w o . Pr a w d zi w ą M u sim y j e d n a k p o li t y czn ą .

Od

sf e r ą tę

d zi a ł a l n o ś ci

d zi a ł a l n o ś ć

u k ł ad u

Li w i i

u zn a ć

b o w ie m

za

b yły

sp r a w y

d zi a ł a l n o ś ć

st o su n k ó w

r o d zin n e . w ł aś ciw ie

r o d zi n n y ch

zale ż ał o

n ast ę p st w o A u g u st a j a k o w ł a d c y w i e l k i e g o p ań st w a, a zar aze m t w o r ze n ie sy st e m u d zi e d zicze n i a w ł a d zy i lo sy im p er iu m . I w t y ch sp r a w a ch je j w p ł y w na A u g u st a b ył b ar d zo d u ż y . W ś r ó d d o w c i p ­ n y ch i m ą d r y ch p o w ie d ze ń Li w i i Ka sj u sz D i o ( LV I I I 2, 5 ) p r zy t acza je j o d p o w i e d ź na p yt an ie , w j a k i sp o só b u zy sk a ł a t ak p r ze m o ż n y w p ł y w n a A u g u st a . O d p o w i e d zia ł a : p r ze z t o , ż e b ył a n ie sk a zit e ln ie cn o t liw a , r o b ił a d la n ie go w szy st k o z p r zy je m n o ś cią , n ie m ie szał a si ę d o j e g o sp r a w , a szc ze g ó l n i e p r ze z t o , ż e u d aw ał a, ż e n ie sł y szy an i n ie za u w a ż a n icze go , co d o t y czy ł o j e g o k o l e j n y ch m ił o st e k . A je ś li m o ż n a są d zić z p r zy t a czan y ch p r ze z ź r ó d ł a szcze gó ł ó w , t o t a o st at n ia ce ch a w y m a g a ł a o d n iej w ie lk ie j ci e r p l iw o ś ci i w y t r zy m a ł o ś ci. W

sp r a w a ch j e d n a k r o d zi n n y ch d ział ali zap e w n e w sp ó ln ie ,

c h o ć n ie za w sze n aw e t w t e d y , k ie d y j u ż p o zy cj a Li w i i b ar d zo się u m o cn ił a u st ę p o w a ł w o b e c je j w o l i c zy rad. Li w i a m o gł a b y ć d u m n a ze sw o i c h sy n ó w i ich su k c e só w w o j sk o w y c h w N o r ik u m i Re cj i w 1 5 r. p .n .e . N i e m n ie j j e d n a k sp r a w y d y n a st y czn e n ie b ył y ja sn e . A u g u st c h ci a ł p r a w d o p o d o b n ie za p e w n i ć n ast ę p st w o p o t o m ­ k o m r o d u Ju l i j sk i e g o , si n ie r o d u Kl a u d i u szy . O t ó ż z m ał ż e ń st w a A g r y p p y z có r k ą ce sar za Ju l i ą sy n ó w

14 —

—

K o b ie ty

u r o d ził o się

p ię cio r o d zie ci: t r ze ch

Ga j u sz, Lu c j u sz i A g r y p p a o r az d w ie có r k i —

a n ty k u

Ju l i a 209

i A gr y p in a.

D w ó ch z t y ch c h ł o p c ó w —

Ga j u sza i Lu cj u sza

A u g u st u sy n o w i ł j e szcze za ż y cia A g r y p p y . Bar d zo t e ż d b a ł o n a le ­ ż y t e w y ch o w a n i e sw o i c h w n u k ó w i w n u cze k , b io r ą c w t ym u d ział o so b iś ci e . W y r aź n ie zm ie r zał ku w y ch o w a n i u c h ł o p c ó w n a sw o i c h n ast ę p có w . W 1 2 r. p .n .e . u m ar ł A g r y p p a . D zi e ci b y ł y j e szc ze m ałe, w i ę c A u g u st , c h o ć

ich p r a w n y o p ie k u n j a k o a d o p t y w n y o j cie c,

c h ci a ł j e za p e w n e za b e zp i e c zy ć p r ze d r y w alam i. Zm u si ł Ty b e r iu sza do

r o zw o d u

z ż oną ,

kt ó rą

t en

m ał ż e ń st w a z Ju l i ą . Ju l i a w

podobno

b ar d zo

k o ch a ł ,

i do

p r ze k azach st ar o ż y t n y ch m a o p in ię

k o b ie t y o l i czn y ch r o m a n sa ch , ź r ó d ł a p r ze d st aw ia j ą t o m ał ż e ń st w o j a k o r ezu lt at d e cy zj i A u g u st a , w b r e w w o l i Ty b e r iu sza i z n ie ch ę cią Li w i i. D zi e ck o Ty b e r iu sza z t e go m ał ż e ń st w a u m ar ł o w cze ś n i e , a zw i ą ze k t en u ch o d zi ł za n ie zb y t szczę ś l iw y . N a r azie Li w i a m o gł a n ad al cze r p a ć p o cie ch ę

z su k ce só w

m il it ar n ych o b u sy n ó w . Ty b e r iu sz o d b y ł u r o czy ś cie sw o j ą o w a cj ę (io v a t i o ) w 9 r. p o ł ą czo n ą z w ie lk im f e st y n e m i o b iad e m w y d a n y m p r ze z Li w i ę

d la k o b ie t . D r u zu s p r zy zn a n e j m u o w a cj i n ie zd ą ż y ł

o d b y ć , za ch o r o w a ł ci ę ż k o Ty b e r iu sz w y sł a n y ś m ie r cią

i zm ar ł p r ze d

p o sp i e szn ie

p o w ro t em

zd ą ż y ł j e szc ze

do

na ch w ilę

Rzy m u . p r zed

b r at a. Li w i a z A u gu st e m p o je ch a ł a d o Ty c i n u m , b y t am

o d e b r ać zw ł o k i sy n a. Zn i o sł a t en c i o s z p o d zi w u go d n y m o p a n o ­ w an ie m , b y n ie p o w i ę k sza ć , j a k p isze Se n e k a ( V I, 4 , 2 - 4 ) , r o zp a czy m ę ż a i d r u gi e g o sy n a Ty b e r iu sza . Se n e k a, p i szą c y o k il k a d zie sią t lat p ó ź n ie j sw ą

k o n so la cj ę

d la M ar cji r o zp a czaj ą ce j p o st r a cie sy n a,

w ł aś n ie za ch o w a n i e się Li w i i p o ś m ie r ci Dr u zu sa st aw iał za p r zyk ł ad . Po cie ch y w sw y m sm u t k u szu k ał a w f i lo zo f ii, t o czą c d ł u gi e r o zm o w y z n ad w o r n y m f i lo zo f e m A r e jo se m . By ł a Li w i a o so b ą

o d u ż e j k u lt u r ze, n ie p o d d a j ą cą

si ę

n aw e t

w o k r e sie w i e l k ie g o sm u t k u , a na p e w n o n ie u le gaj ą cą , p r zyn ajm n ie j ze w n ę t r zn ie , e m o cj o m w sp r a w a ch m n iej w a ż n y ch . Po p i o ł y D r u zu sa zo st ał y zł o ż o n e w m au zo le u m r o d u j u l i j sk i e g o n a p o lu M ar so w y m , a w ię c w

g r o b o w cu

r o d zin y

ce sar sk ie j,

n ie za ś

Kl a u d i u szó w .

Za p e w n e t ak ż e d la j a k i e g o ś p o cie sze n ia Li w i i p r zy zn a n o je j p r zy ­ w ile je p r zy sł u gu j ą ce m at k o m t r o jga d zie ci i w y st a w i o n o p o są gi. Se n e k a p o d k r e ś lał t e ż , ż e Li w i a n ie u n ik ał a b o le sn e go d la n iej w sp o m in a n ia D r u zu sa. Pr ze ciw n i e — n aw e t zn a czn i e p ó ź n ie j, j u ż za r zą d ó w Ty b e r iu sza — D r u zu s b y ł w sp o m in a n y w in sk r y p cj a ch Li w i i , i zaj m o w ał a si ę t e ż se r d e czn ie j e g o r o d zin ą . 2 1 0

A n t o n i a z d zie ć m i p o zo st a w ał a u Li w i i a ż d o jej ś m ie r ci. Li w i a za j m o w a ł a się

i w y c h o w a n i e m d zie ci, i k szt ał t o w an ie m ich p r zy ­

szł o ś c i w t ej b li sk ie j t r o n u r o d zin ie . Ś w i a d c zy o t ym w y m ia n a li st ó w n a t en

t em at z A u gu st e m

p r zy t o czo n a w

Ż y w o cie

K la u d iu sza

Sw e t o n i u sza ( 4 ) . Pr ze czą o n e t e zie Sw e t o n i u sza , ż e Li w i a b ył a d la p ó ź n i e j sze g o ce sar za Kla u d i u sza o sch ł a i p eł n a p o gar d y . By ł o t o d zi e ck o f i zy czn i e u p o ś le d zo n e i r ó ż n ią ce si ę o d in n y ch , st a n o w ił o o n o n ie w ą t p liw ie p r ze d m io t t r o sk i i Li w i i , i A u gu st a . Tr ze b a b o w ie m b y ł o b ar d zo w cze ś n i e r o zst r zy gn ą ć , c zy n ad aj e się

d o st a n o w isk

p r ze w id zia n y ch d la d zi e ci d o m u ce sa r sk ie go , c zy t e ż z w id o k u

p u b l i c zn e g o

u su n ą ć .

n ale ż y go

Kl a u d i u sz za c h o w a ł sw ą

w d o b r e j p am ię ci, za p e w n e za je j sp r a w ą w y c o f a ł si ę

b ab k ę

z p r o jekt u

p isan ia h ist o r ii ce sar zy , w y b i e r a j ą c b ar d zie j n e u t r aln y t em at . On a t e ż ch y b a st ał a za zar ę czy n am i Kl a u d i u sza z w n u c zk ą A u g u st a — Ju l i ą , a k ie d y t a zm ar ła, za m ał ż e ń st w e m z có r k ą sw o j e j p r zy ja ció ł k i Pla u cj ą

U r gan ill ą . W y d a j e si ę

t eż , ż e w cze ś n i e

zm ar ł y

D r u zu s

ci e szy ł si ę w i ę k szą sy m p at ią ce sa r sk ie go o j czy m a n iż p o zo st a ł y p r zy ż y c iu Ty b e r iu sz. I t u d o t y k a m y d r u g i e g o n ie w ą t p liw ie p asm a t r o sk Li w i i. M ał ż e ń st w o Ty b e r iu sza z Ju l i ą n ie b ył o u d an e . N ie zale ż n ie o d t e go , ile j e st p r a w d y w p r ze k azach ź r ó d ł o w y ch o r o zw ią zł y m t r yb ie ż y c i a có r k i A u g u st a , f ak t e m je st , ż e w 6 r. n.e. o p u ś c i ł Rzy m b e z r o d zi n y i p o sze d ł na d o b r o w o l n e w y g n a n i e m im o p e r sw azj i m at ki u sił u j ą ce j g o o d t e go p o w st r zy m ać . W 2 r. p .n .e . A u g u st w ł a sn ą có r k ę k azał o sa d zić p o za Rzy m e m , na w y sp i e Pan d at e r i i. N ie k t ó r zy w sp ó ł cze ś n i n am h ist o r ycy u w aż ają , ż e Ju l i a b ył a p o w ią zan a z gr u p ą se n a ck ie j o p o zy cj i w o b e c ce sar za i st ą d r o zgł o s, j ak i A u g u st n ad ał jej r ze ko m e j r o zp u ś cie , zam iast za ł a t w i ć sp r a w ę d ysk r e t n ie w r am ach r o d zin y . W k a ż d y m r azie o d 6 r. Ty b e r iu sza w

Rzy m ie n ie b ył o ,

a A u g u st w y r a ź n ie p r ze st ał g o za l i c za ć d o d o m u ce sa r sk ie go . N ie t y l k o b y ł p o m ija n y w d e d y k a cj a ch p r y w a t n y ch n a r ze cz A u gu st a , Li w i i i ce za r ó w ( sy n ó w Ju l i i ) , ale i n a m o n e t ach w y st ę p u j e ce sar sk a p ar a i ce zar o w ie , n ie m a zaś im ien ia Ty b e r iu sza. Ty b e r iu sz p r ze b y w ał n a Ro d o s, w e d ł u g Sw e t o n i u sza ż y j ą c w co r az w i ę k szy m st r ach u w o b e c k r ą ż ą cy ch p lo t e k o j e g o d ą ż e n iu d o p r ze w r o t u i n ast r ajan iu p r ze ciw k o n ie m u j e g o p asie r b ó w , szc ze g ó l n i e st ar sze go z n ich — Ga j u sza . Li w i a zd o ł a ł a u zy sk a ć o d ce sar za n ad an ie m u g o d n o ś c i le gat a ( w y sł a n n i k a ce sa r sk i e g o ) , ab y j e g o p o b y t p o za Rzy m e m n ie 211

w y g l ą d a ł na n ieł askę . Po 2 r. p .n .e., w o b e c w y g n a n ia Ju l i i i n ie o b e c­ n o ś ci w

Rzy m ie o b u je j sy n ó w , Ty b e r iu sz — w sp o m a g a n y p r ze z

Li w i ę , r o zp o czą ł st ar an ia o zg o d ę na sw ó j p o w r ó t . I w t ym w y p a d k u Li w i a n ie w ie le b y o sią gn ę ł a , g d y b y n ie n a gł e p o p ar cie st ar sze go sy n a Ju l i i — Gaj u sza . Sy t u a cj a Li w i i b ył a n ie zw y k le d e lik at n a. W ś r ó d e lit y r zy m sk ie j, n ie b ar d zo p r ze cie ż li czn e j , w r zał o o d p lo t e k , p o d e j r ze ń Czę ś ć

se n at o r ó w ,

p o go d ził a się

p o t o m kó w

z f a k t y czn y m

st ar y ch

rodów

i in t r yg.

se n at o r sk ich ,

j e d y n o w ł a d zt w e m ,

m im o

A u g u st a n a w i ą zy w a n ia d o t r ad y cj i r e p u b li k a ń sk ich

n ie

u sił o w ań

i o b y c za j ó w

p r zo d k ó w . D o t e go d o ch o d ził a n ie r o zst r zy gn i ę t a sp r a w a n ast ę p st w a p o A u g u ś c i e — m ł o d zi p o t o m k o w ie r o d u j u l i j sk i e g o , sy n o w i e Ju l i i i A g r y p p y , c zy d o jr zał y , d o ś w i a d czo n y d o w ó d ca ar m ii, sy n Li w i i — Ty b e r iu sz. Tr ze b a c h y b a p r zyją ć , ż e u czu ci a Li w i i b y ł y p o st r o n ie Ty b e r iu sza, ch y b a t ak ż e jej m ą d r o ś ć

p o li t y czn a t o

n ak azy w ał a.

W b r e w j e d n a k ś w i a d e ct w o m b ar d zo n ie ch ę t n e go i je j , i Ty b e r iu szo w i Ta cy t a , b ył a lo jaln a w o b e c w szy st k i c h c zł o n k ó w

r o d zin y

A u gu st a . W r e szcie Ty b e r i u sz p o w r ó cił d o Rzy m u , ale p o d w a r u n ­ kiem w y r ze cze n ia się w sze lk i e j p o li t y czn e j d zi a ł a l n o ś ci . W 2 i 4 r. zm ar li n ie sp o d zie w a n ie sy n o w i e Ju l i i —

G a j u sz

i Lu c j u sz, o b aj d a le k o o d Rzy m u , zaj ę ci k a m p an ia m i m ilit ar n ym i. Ta c y t o d p o w i e d zi a l n o ś ci ą

za ich ś m ie r ć c h c i a ł b y o b ci ą ż y ć

Li w i ę ,

zar zu t m ał o p r a w d o p o d o b n y , ch o ć b y ze w zg l ę d u na j c h o d le gł e o d Rzy m u m ie jsce p o b y t u . In n i au t o r zy p o p r o st u p o d ają f ak t y . W t ej sy t u a cj i A u g u st a d o p t o w a ł Ty b e r iu sza i j e d n o cze ś n i e n a j m ł o d sze go sy n a Ju l i i — A g r y p p ę Po st u m u sa. A d o p c j a Ty b e r iu sza p r ze z ce sar za w zm o cn ił a zn a czn i e p o zy cj ę Li w i i w p a ń st w ie — b ył a o d t ą d n ie t y lk o ż o n ą b ę d ą ce go u w ł a d zy ce sar za, alé i m at ką

j e g o p r a w d o p o d o b n e g o n ast ę p cy . O d t e go

m o m en t u m n o ż ą się o zn a k i c zc i w o b e c n iej n ie t y lk o w e w sch o d n i e j czę ś ci im p e r iu m , ale i w

za ch o d n ie j . W zn o si się

ł u k i t r iu m f aln e

z im ie n iem Li w i i o b o k A u g u st a i Ty b e r iu sza, p o ja w ia ją się in sk r y p cj e p o ś w ię co n e jej

b o sk ie m u

d u ch o w i , jej

im ię

o t r zy m u j ą

m iast a,

a t ak ż e w i n o , kt ó r e p ijał a, sał at a, kt ó r ą n aj czę ś cie j sp o ż y w a ł a it p. O d zw ie r cie d la t o m o ż e n ie t yle w zr o st ist o t n e j w ł a d zy Li w i i , ile w zr o st se r w ilizm u na cał y m o b szar ze im p er iu m . Sy t u a cj a t a p r zy n i o s­ ła j e d n a k Li w i i p e w n e k o r zy ś ci w ym ie r n e : H e r o d W ie lk i, u m i e r ają c w 4 r. p .n .e ., za p isa ł Li w i i i in n ym czł o n k o m r o d zin y ce sar sk ie j p ię ć 2 1 2

m il io n ó w szt u k b it e go sr eb r a. N at o m ia st w ie lo le t n ia p r zy ja ció ł k a jLiw ii

Sa l o m e w

10

r. n.e. zap isa ł a jej

sw ó j

zn a czn y

m ają t e k

p r zy n o szą cy r o czn ie o k o ł o sze ś ć d zie się ciu t ale n t ó w d o ch o d u . Ta c y t p o d k r e ś la t ak ż e w zr o st w p ł y w u Li w i i na st ar ze j ą ce go się ce sar za. W p r a w d zi e w e w st ę p ie d o sw o i c h R o c z n i k ó w c h l u b i ł się , ż e w r e szci e m o ż e p isa ć o b ie k t y w n ie , ale n ap r a w d ę p r zy p isu j e Li w i i i Ty b e r iu szo w i w szy st k ie

m o ż li w e zł e p o st ę p k i ,

p o d e jm u ją c t u

t r a d y cj e r e p u b li k a ń sk ie i o p in ie se n at o r ó w w i e r n y ch r e p u b lice . Ta k w i ę c o sad ze n ie A g r y p p y Po st u m u sa n a w y sp i e Pla n azj i, a w 8 r. w n u c zk i Ju l i i za c u d zo ł ó st w o n a w y sp i e Tr y m e r u s t ak ż e p r zy p isan e zo st aj e d zi ał an iu Li w i i, c h o ć d o k o ń ca się o w ą w n u c zk ą o p ie k o w ał a . Pisze Ta c y t o Ju l i i ( R o c z n i k i IV 7 1 ) : T a m p r z e z d w a d z i e ś c i a l a t zn o sił a s w e w y g n a n ie , w sp ie r a n a ś r o d k a m i d o ż y c ia p r ze z A u g u st ę , k t ó r a p o d k o p a w sz y t a je m n ie ż y c ie s w y c h p a sie r b ó w , lit o ś c ią zr u jn o w a n y c h ja w n ie się

p o p isy w a ła .

w obec

N aj m ł o d szy w n u k A u gu st a ,

o d zn a c za j ą cy się sił ą f i zy czn ą , n ie m iał , n aw e t w e d ł u g p r ze k azó w n aj b a r d zie j

w r o gich

Ty b e r i u szo w i

i

Li w i i ,

o d p o w i e d n ich

ce ch

' ch ar ak t e r u i u m y sł u , kt ó r e b y g o k w a l i f i k o w a ł y d o u d zia ł u w sp r a ­ w a ch d y n a st y czn y ch . Za p e w n e r o zw aż n a i p r ze zo r n a p ar a ce sar sk a, n ie za le ż n ie o d u c zu ć

r o d zi n n y ch w o l a ł a g o u m i e ś ci ć

d ale k o o d

in t r y g d w o r sk i ch i w a lk i p o li t y czn e j. Ch y b a i m ł o d a Ju l i a zo st ał a u su n ię t a, b y sy t u a cj a n ast ę p st w a t r o n u b ył a j asn a. Tr ze b a p am ię t ać , ż e b y ł t o t e ż o k r e s n ie p o w o d ze ń Rzy m u . Za p e w n e st ar ze j ą cy się i t r w ało ś ć

zr e o r ga n izo w a n e m u

m ilit ar n ych

ce sar z c h c i a ł za p e w n i ć

sp o k ó j

p r ze z sie b ie p ań st w u . Ty b e r iu sz

za p e w n e m n iej b ył m u b li sk i n iż p o p r ze d n i k a n d y d a ci , ale t y lk o o n p o zo st a ł , a Li w i a na p e w n o p o d t r zy m y w ał a t ę

d e cy zj ę

ce sar za.

W 1 3 r. Ty b e r iu sz u r o czy ś cie u zy sk a ł w sp ó ł r zą d y , a w 1 4 r. ce sar z zm ar ł , ś m ie r ć n ast ą p ił a w d r o d ze , t o w a r zy szy ł w r a z z Li w i ą T y b e ­ r iu szo w i, u d a ją ce m u si ę

d o llir ii, aż d o Be n e w e n t u . Za ch o r o w a ł

w N o li. W e d ł u g W e le j u sza Pat e r k u lu sa (II 1 2 3 , 1 - 3 ) i Sw e t o n i u sza (A u g u st

9 7 - 1 0 0 ; T y b e r i u s z 21 ) w e zw a n y p r ze z m at k ę Ty b e r iu sz

p o w r ó cił i zast ał j e szcze o jczy m a p r zy ż y ciu . W e d ł u g t y ch ż e au t o r ó w A u g u st o n a szy m

u m ar ł w

o b j ę cia ch

Li w i i

ze

sł o w am i:

Liw io ,

p a m ię t a j

zw ią zk u , ż y j i b ą d ź zd r o w a .

Ta c y t o r az p ó ź n ie j si n ie k t ó r zy au t o r zy , j a k Ka sj u sz D io , p o d ają , ż e w t ej p o d r ó ż y ce sar z p o t aj e m n ie o d w ie d zi ł w n u k a na w y sp i e Pla n azj i i d la t e go Li w i a , o b a w i a j ą c się

p o w r o t u d o ł a sk A g r y p p y 2 1 3

Po st u m u sa , o t r u ł a m ę ż a f iga m i z zat r u t e go f i g o w c a . Ta p lo t k a n ie zn a la zł a w ia r y u h ist o r y k ó w n o w o ż y t n y ch . Po gr ze b A u g u st a o d b y ł się w Rzy m ie , Li w i a o so b iś ci e , w t o w a r zy st w ie n a j w y b i t n ie j szy ch c zł o n k ó w st an u r y ce r sk ie go , ze b r ał a z p o p i o ł ó w k o ś ci A u g u st a , b y j e p o ch o w a ć w m au zo le u m Ju l i u szó w . O n a t e ż st ał a się p ie r w szą k ap ł a n k ą k u lt u b o sk ie go A u g u st a i o n a w r az z Ty b e r iu sze m p o n io sł a k o szt y i n ad zo r o w ał a b u d o w y ś w ią t y ń , k t ó r y ch w zn ie sie n ie u ch w a li ł se n at n a cze ś ć zm ar ł e go ce sar za. Te st am e n t A u g u st a w szy st k im

zw r a ca ł si ę

z p o st a n o w ie ń

b ył b ar d zo do

se n at u

k o r zy st n y d la z pro ś b ą

Li w i i .

Pr ze d e

o zw o l n i e n ie

Li w i i

u st a w y W o k o n cj u sza o gr a n i cza j ą ce j p r a w o k o b ie t

d o d zi e d zicze n i a su m p r ze k r a czaj ą cy ch o k r e ś lo n e u st a w ą gr a n ice , ab y

m o gł a

m il io n ó w

p r zy ją ć

le gat

se st e r cj ó w .

A u g u st a

Li w i a

w

zo st ał a

w y so k o ś c i t eż

p ię ć d zie się ciu

ad o p t o w an a

do

rodu

j u l i j sk i e g o i o d t ą d zw a n o j ą Ju l i a A u g u st a , b o o t r zym ał a i t en t yt u ł . Se n a t u zn ał p o st a n o w ie n i a t est am en t u za zr ó w n a n i e Li w i i z T y b e ­ r iu sze m i p o w ie r ze n ie j e j w sp ó ł r zą d ó w . Ja k m o ż n a w n i o sk o w a ć z d a lszy ch w y p a d k ó w Li w i a p r zyję ła t o p o d o b n ie , n ie co in acze j Ty b e r iu sz, za p e w n e A u g u st c h cia ł w t ej sp o só b za g w a r a n t o w a ć p o zy cj ę p o li t y k i.

Li w i i ,

a m oż e

Se n a t o r o w i e

i u t r zym ać

k o n t y n u a cj ę

p r ze l i c y t o w y w a l i

si ę

w

sw o j e j

o gó ln e j

p o c h l e b st w a ch

i u ch w a la n i u p r zy w i le j ó w d la Li w i i, w i ę k szo ś c i t y ch u ch w a ł sp r ze ­ c i w i ł się Ty b e r iu sz. W e d ł u g Ta cy t a z za w i ś c i , ale n aj p e w n ie j c h c i a ł o g r a n i czy ć o b j a w y se r w i li zm u se ą at u i w o b e c Li w i i i w o b e c si e b ie sam e go . Pie r w szą

zb r o d n i ą

n o w ego

p an o w an ia

b ył o —

jak

p o d aje

Ta cy t ( R o c z n i k i I 6 ) — ‘ zam o r d o w an ie A g r y p p y Po st u m u sa. W e d ł u g Ta cy t a z r o zk azu

Li w i i

i Ty b e r iu sza, w e d ł u g

in n y ch

z n ak azu

A u g u st a w y d a n e g o p r ze d ś m ie r cią . Li w i ę cze k a ł o j e szcze p ię t n aś cie lat ż y c i a za r zą d ó w Ty b e r iu sza , u m ar ł a w 2 9 r. N ie j e st zu p e ł n ie j a sn e j a k się u k ł a d ał y ich st o su n k i. Li w i a b ył a p r zy zw y cza j o n a d o sw o ist e j w sp ó ł p r a cy z O k t a w ian e m , k t ó r y jej zd a n ie ce n i ł i c h o ć

n ie za w sze sze d ł za jej r ad ą

czy

ż y cze n ie m , t o w sp r a w a ch w a ż n y ch u m iała g o p r ze k o n a ć i n a n ie go w p ł y n ą ć . Ty b e r iu sz b y ł zu p e ł n ie o d m ie n n y m t yp e m o so b o w o ś c i , zam k n ię t y, n ie u f n y, zn a czn i e t r u d n ie j

n iż

O k t a w ia n

n a w i ą zy w a ł

k o n t ak t z lu d ź m i. N ie b ył t e ż szc zę ś l i w y w ż y c iu o so b ist y m . Pr ze z w ie le lat o d su n ię t y na u b o cze , za p e w n e c h c i a ł w r e szci e p r o w a d zi ć 2 1 4

w ł a sn ą p o li t y k ę i sam d e cy d o w a ć . W b r e w n ie k o r zy st n y m o p in io m Ta cy t a , j a k w y n i k a z d o k u m e n t ó w i in n y ch au t o r ó w , p a ń st w o b ył o za j e g o p a n o w a n ia zar zą d zan e sp r a w n ie i sk u t e czn ie . Li w i i p o zw a la ł k o r zy st a ć z w sze l k i ch za szc zy t ó w — o b o je p r zy jm o w a li u sie b ie se n a t o r ó w i in n y ch o b y w a t e li , a p r zy ję cia u o b o j ga b y ł y n o t o w an e w o f i cj a ln y ch w i a d o m o ś cia ch . O f icj a l n e p ism a u p r ze j m o ś cio w e d o za l e ż n y ch w ł a d c ó w w y sy ł a n e b y ł y w im ie n iu o b o j ga , j a k d aw n ie j w a sa l e ze W sch o d u

szu k a li

u

Li w i i

p r o t e k cji w o b e c jej

syn a.

Po d o b n i e j a k za A u g u st a in t e r w e n cj e Li w i i d la zł a go d ze n ia t ak ie go ć zy in n e go p o st a n o w ie n ia Ty b e r iu sza b y ł y sk u t e czn e t am , gd zi e szł o o sp r a w y j e d n o st k o w e . 0 sp r a w a ch w a ż n y ch , p a ń st w o w y ch d e c y d o w a ł sam . W y r azy c zc i d la Li w i i p o j a w ia j ą się i w p o e zji, j ak u O w i d i u sza , i n a in sk r y p cj a ch p r zy w y st a w i a n y ch jej p o są ga ch , i n a m o n e t ach . D zie ń

jej u r o d zin w sze d ł w d n i ś w i ą t e czn e b r aci

Ar w a lsk ich > j e d n e go z n a j d a w n i e j szy ch k o l e g ió w r e lig ij n y ch Rzy m u . N ie m n ie j j e d n a k , Li w i a , m im o ż e jej w p ł y w y w se n a cie b y ł y m o ż e w i ę k sze n iż Ty b e r iu sza , n ie u zy sk a ł a p r zy sy n u p o zy cj i, j a k ą m iał a p r zy m ę ż u . By ł a n ad al o so b ą w ł a d a j ą cą o lb r zym im m ają t kie m . Je j p o si a d ­ ł o ś ci b y ł y r o zsia n e n a t e r e n ie ca ł e g o im p e r iu m , jej p e r so n e l n i e w o l ­ n iczy , w y zw o l e ń c zy w r a z z w o ln o u r o d zo n y m i zar zą d cam i

l i czy ł

o k o ł o t y si ą ca o só b . Za r zą d za ł a t ym w szy st k im o so b iś cie , a czę ś ć jej d ó b r b ył a w sp ó l n ą

z Ty b e r iu sze m w ł a sn o ś c i ą

A u g u ś c i e . N ad al zaj m o w ał a się t eż

lu d zio m

ś w i a d c zy ł a

r o d zin ą sw o j ą

p r zy sł u g. Ta c y t

w d zi e d zict w i e p o i O k t a w ia n a , w ie le

in sy n u u j e , ż e t o

ch ę ć

u cie czk i o d p r ze w a gi m at k i sk ł o n ił a Ty b e r iu sza d o o p u szcze n i a Rzy m u i sch r o n ie n ia się n a Cap r i, ale in n e ź r ó d ł a t e go n ie p o t w ie r ­ d zają . W ie le d a n y ch ś w i a d c zy o t ym , ż e n ie zale ż n ie o d r ó ż n icy u sp o so b ie n i a i m o ż e r a ż ą cy ch Ty b e r iu sza au t o r y t ar n y ch t e n d e n cj i Li w i i , w za j e m n y sza cu n e k i p r zy w i ą za n ie t r w ał y. Kie d y Li w i a ci ę ż k o za ch o r o w a ł a w

2 2 r., Ty b e r iu sz p o sp i e szy ł d o n iej i p o je j w y ­

zd r o w ie n iu ze zw o l i ł n a w sze lk i e d zi ę k czy n n e u r o czy st o ś ci. Kie d y za ś Se j a n zd o b y ł ca ł k o w i t e zau f a n ie ce sar za, k t ó r y z w ł asn e j w o l i o p u ś c i ł Rzy m i zam k n ą ł si ę na Ca p r i, Li w i ę w sw o i c h in t r y gach o szczę d ził .

Za p e w n e

n ie

m iał

szan s,

by ją

w obec

Ty b e r iu sza

zn i e sł a w ić . I t o p r ze cie ż A n t o n ia, d o k o ń ca za p r zy j a ź n io n a z Li w i ą i w jej d o m u p r ze b y w aj ą ca, u p r ze d ził a Ty b e r iu sza o k n o w a n ia ch Se j a n a i p r zy czy n ie ś m ie r ci j e g o sy n a . 2 1 5

Li w i a d b ał a t e ż o r o d zin ę b r at an k a Ty b e r iu sza — Ge r m an ik a — p o j e g o ś m ie r ci n a W sch o d zie . By ł a j u ż o t ym m o w a w zw i ą zk u z sy lw e t k ą A g r y p i n y St ar sze j (r o zd zia ł I l i ) . Sy n Ge r m an ik a i A g r y p in y , p ó ź n i e j szy ce sar z Ka li gu la , c h o w a ł się w d o m u p r a b ab k i i t o o n w ł a ś n ie , j e szcze m ł o d y ch ł o p ie c, w y g ł o si ł m o w ę p o ch w a ln ą na jej cze ś ć , g d y u m ar ł a. N i e p r ze szk o d ził o m u t o j e d n a k w y r zu c a ć jej p ó ź n ie j , w

zł ym j u ż

o k r e si e j e g o r zą d ó w , n isk i e g o p o ch o d ze n ia

i n a zy w a ć j ą O d y sse m w sp ó d n icy . N i e j e st zr e szt ą w y k l u c zo n e , ż e p o sw o j e j cię ż k ie j ch o r o b ie w 2 2 r., zb liż a j ą ca się d o o si e m d zie się ciu lat Li w i a st ał a się n ie co p r zyk r a d la o t o cze n ia , b o w ł a ś n ie z o st at ­ n ie go o k r esu je j ż y cia b r ak w i a d o m o ś ci o j a k i c h ś b l i ż szy ch k o n t a k ­ t ach z Ty b e r iu sze m . W ie lu lu d zie z k ó ł se n at o r sk ich za ch o w a ł o w d zi ę c zn ą p am ię ć

ze w zg l ę d u

Galb a s z c z e g ó l n ą

o n iej

n a j e j d la n ich p r zy sł u gi . Pó ź n i e j szy ce sar z

czc ią

o t a cza i

Liw ię

A u g u st ę ,

której

w zg lę d y

z a p e w n ił y m u w y so k i e p o w a ż a n ie , d o p ó k i ż y ł a . P o ś m i e r c i t e st a m e n t je j m ó g

/ go

u czy n ić

b o g a c ze m .'M ia n o w ic ie

o t r zy m a ł n a jw y ż szy

za p is s p o ś r ó d le g a t a r iu szy : p ię ć d z ie sią t m ilio n ó w

se st e r c ó w . L e c z

p o n ie w a ż

a

n ie

n a p isa n a

zm n ie jszy ł

do

p ię ciu se t

sło w n ie ,

ta

su m a

zo st a ł a

sp a d k o b ie r ca

podana

T y b e r iu sz

w

za p is

cyfr a ch ,

( Sw e t o n i u sz,

t y się c y se st e r c ó w . A l e i t e j su m y G a lb a n ie o t r zy m a ł Ga/ ba

5 ). A n ast ę p n y z r o k u t r ze ch ce sa r zy (p o ś m ie r ci N e r o n a)

ce sar z O t h o n se n a t o r a

Li w i i , p o n ie w a ż

u zy sk a ł d zię k i ła sce

w ych o w yw a ł

N ie

p am ię t ał o

d zia d

Liw ii A u g u st y ,

w

jego g o d n o ś ć

której

dom u

się

( Sw e t o n i u sz, O t h o 1 ).

m iała

Li w i a szc zę ś c i a

d o sw o i c h

b io g r a f ó w

—

Ta c y t

p r zy t acza w szy st k ie p o m ó w ie n ia i p lo t k i na je j t em at , Sw e t o n i u sz w

ż y w o ci e Ty b e r iu sza , k t ó r y j e st j e g o

m o d e lo w y m

p r zyk ł ad e m

zł e go ce sar za, t e ż je j n ie o szczę d za . M i m o t o j a w i się

w

t y ch

i in n y ch r e lacj ach j a k o k o b ie t a m ą d r a, p r ze zo r n a, w ie r n a p r zy j a c i o ­ ło m , lo jaln a

w obec

r o d zin y

i n ie w ą t p liw ie

k o b ie t a

o w i e l k ich

t ale n t ach p o li t y czn y ch . Ż ona w yb it n ą

p ie r w sze go

ce sar za

i n ie w ą t p liw ie

zw y c za j ó w i za ch o w a ń

m iała w

Rzy m u zn a czn y

o k azał a si ę

w i ę c k o b ie t ą

u d zia ł w

k szt ał t o w a n iu

n o w e j d la Rzy m u sy t u a cj i p o li t y czn e j.

N ast ę p cy A u g u st a z d y n ast ii j u l i j sk o -k l a u d y j sk i e j m ie li n a o g ó ł m n iej szc zę ś l i w ą r ę kę w w y b o r ze sw o i c h t o w a r zy sze k ż y c i a i p a n o ­ w a n ia. W ar t o t u 2 1 6

m o ż e p r ze d st a w ić

d w ie k o le j n e ż o n y ce sar za

Kla u d i u sza — W al e r ię M ł o d szą .

M e salin ę

i Ju l i ę

A gr y p in ę

zw a n ą A g r y p i n ą

Ro zd zi a ł n in ie j szy p o ś w ię co n y je st , p o d o b n ie j a k p o p r ze d n i k o b ie t o m

akt yw n ym

w

p o lit y ce . O ile n ie m a w ą t p l i w o ś c i , ż e

p o w in n a się t u zn a le ź ć A g r y p in a , o t yle u m ie szcze n ie t u M e sali n y zam iast t ak j a k Po p p e i w r o zd ziale IV, m o ż e b u d zić zast r ze ż e n i a. W r ó ci m y j e szc ze d o t ej k w e st i i p o p r ze d st aw ie n iu ż y c i a i ch ar ak t e r u M e salin y . Kl a u d i u sz b ar d zo r ó ż n ie p r ze d st aw ia n y j e st w ź r ó d ł ach st ar o ż y t n y ch , a d zie je ce sar st w a za j e g o p an o w an ia i d o k u m e n t y z t e go o k r e su t e ż t r o ch ę Sw e t o n i u sz, a czase m ch ar ak t e r ce sar za

in acze j o ś w ie t la ją t ę p o st ać , n iż r o b ią t o n aw e t

i jego

i Ta cy t .

p o st a w a w

N a s t u j e d n a k o b ch o d zi zw i ą zk u

z r o lą

a p o t em A g r y p in y . W y d a j e się , ż e j e g o u le gł o ś ć

M e salin y ,

w o b e c k o b ie t ,

szc ze g ó l n i e o si ln e j w o l i i in d y w id u a ln o ś ci, n ie b u d zi w ą t p li w o ś ci . B y ł t e ż ch y b a czł o w ie k ie m n ie u f n ym i n ie czu j ą cy m się p e w n ie na t r o n ie ce sar sk im , a m o ż e r acze j n ie czu j ą cy m si ę p e w n ie w o g r a n i ­ czo n e j

li cze b n ie

e licie

Rzy m u

—

w ś ród

se n at o r ó w

i e k w it ó w

o t a cza j ą cy ch d w ó r . Te c e c h y ce sar za, k t ó r y j e d n o cze ś n i e o k azał się b ar d zo sp r a w n y m o r gan izat o r e m i ad m in ist r at o r e m , w p e w n e j m ier ze w y j a ś n i a j ą n ie zw y k ł e za ch o w a n i e i n ie zw y k ł ą p o zy cj e j e g o o st at n i ch d w ó ch ż o n . W ale r ia M e salin a p o ch o d ził a ze zn ak o m it e go r o d u W ale r iu szó w , k t ó r y o d zy sk a ł d a w n y sp le n d o r d zię k i ż y c zl i w o ś c i Ju l i u sza Ce zar a i O k t a w ia n a A u g u st a . By ł a sp o k r e w n io n a z r o d e m Kl a u d i u szó w , a p r ze z o b ie sw o j e b ab k i w y w o d zi ł a sw ó j r ó d o d có r e k O k t a w ii, si o st r y A u g u st a . Ba b k a ze st r o n y o jca, M ar ce lla, b ył a có r k ą O k t a w ii z je j m ał ż e ń st w a z M ar ce llu se m , ze st r o n y za ś St a r sza , b ył a có r k ą

m at ki, A n t o n i a

t e jż e O k t a w ii z je j m ał ż e ń st w a z t r iu m w ir e m

M ar k ie m A n t o n iu sze m . W Rzy m ie p o czą t k ó w ce sar st w a p ar an t e la z r o d zin ą p ie r w sze go ce sar za m iał a n ie m ał e zn acze n ie . M e sali n a u r o d ził a się o k o ł o 2 5 r. n .e., je j m ał ż e ń st w o z Kl a u ­ d iu sze m w y p a d a n a 3 9 lu b 4 0 r., j e szcze p r zed o b ję cie m p r ze z n ie go t r o n u ce sa r sk ie go . M e salin a b ył a w i ę c m ł o d ą d zi e w czy n ą , jej m ą ż b y ł o o k o ł o t r zy d zie ś ci lat st ar szy. O jej d zi e ci ń st w ie i m ł o d o ś ci p r ze d

m ał ż e ń st w e m

n ie p o sia d am y w i a d o m o ś ci.

N at o m iast d la

p ar u lat je j m ał ż e ń st w a z Klau d iu sze m k r o n ik a sk a n d a li czn a o p o ­ w i a d a j ą ca o jej r o zp u ś cie i o k r u cie ń st w ie j e st n ie zw y k l e b o gat a, szc ze g ó l n i e w p r ze k azach D io n a Ka sju sza. W sp ó ł cze ś n i h ist o r y cy 21 7

m ają p e w n e w ą t p l i w o ś ci , c zy w szy st k ie d r a st y czn e szc ze g ó ł y d o t y ­ czą ce M e sali n y o d p o w iad aj ą p r aw d zi e , c zy t eż czę ś ć z n ich p o w st ał a w zw i ą zk u z w y t w o r ze n ie m si ę w o k ó ł je j p o st a ci o p in ii zd o ln e j d o w szy st k i e g o r o zp u st n icy . Je d n a k p o w t ar zaj ą ce si ę w e w szy st k i c h p r ze k azach in f o r m acj e d o st a t e czn ie t ę o p in ię p o t w ie r d zaj ą . M e salin a

b ył a

t r ze cią

ż oną

Kla u d iu sza .

By ł

on

dw a

r azy

zar ę czo n y , p ie r w sze m ał ż e ń st w o n ie d o szł o d o sk u t k u , p o n ie w a ż k a n d yd at k a , a r acze j je j r o d zi n a / w y p a d ł a z ł a sk A u g u st a , d r u gi e — p o n ie w a ż n ar ze czo n a zm ar ł a w d n iu w y zn a c zo n y m n a za ś l u b in y . Z p ie r w szą ż o n ą Kl a u d i u sz ze r w ał z p o w o d u d r o b n y c h z a d r a ż n i e ń ( Sw e t o n i u sz, K l a u d i u s z 2 6 ) , z d r u gą g d y ż w i o d ł a ż y c i e r o z p u s t n e (t a m ż e ). Te d o ś w i a d c ze n i a n ie p o m o gł y p r zy szł e m u ce sa r zo w i p r zy n ast ę p n ym w y b o r ze . M e salin a p o ja w ia się w n a szy ch ź r ó d ł a ch j u ż j a k o ż o n a Kl a u d i u sza . U r o d ził a m u d w o j e d zi e ci , có r k ę O k t a w ię i sy n a Br y t an ik a. Br y t a n ik u r o d ził się w d w u d zie st y m d n iu p a n o w a ­ n ia Klau d iu sza , O k t a w i a p r a w d o p o d o b n ie b ył a o r o k st ar sza. W ie m y t eż , ż e M e sali n a t o w a r zy szy ł a ce sar zo w i w j e g o j e d y n e j w y p r a w ie w o j sk o w e j d o Br y t an ii ( w 4 3 r .). W ł a ś n ie p o t ej w y p r a w ie p r zy zn a n o M e salin ie sp e cj a l n e p r zy w ile j e , m .in . p r a w o u ż y w a n i a w

m ie ś cie

sp e cj a l n e go p o ja zd u , k t ó r y p r zy sł u gi w a ł p r ze d e w szy st k im w e st a lk o m , a czase m

—

w ł a ś n ie p o je ź d zie

szc ze g ó l n i e zasł u ż o n y m

k o b ie t o m . W

M e sali n a j e ch ał a za w o ze m

t ak im

ce sar za p o d cza s

p r zy zn a n e go m u p o w y p r a w ie -d o Br y t an ii t r yu m f u . N a o g ó ł j e d n a k Kla u d i u sz o d r zu ca ł p r o p o zy cj e czo ł o b i t n e g o se n at u p r zy zn a w a n ia sp e cj a l n y ch t y t u ł ó w c zy p r zy w i le j ó w

M e salin ie . O d r zu ci ł p r o jek t

se n at u n ad an ia jej t yt u ł u A u g u st y p o u r o d ze n iu sy n a , a u r o czy st e o b c h o d y r o czn i cy u r o d zin M e sali n y w y n i k ł y z i n i cj a t y w y j e d n e g o z p r e t o r ó w , a n ie u c h w a ł y se n at u . Łą c zy ł o się t o z o g ó l n ą p o st a w ą Kl a u d iu sza u n ik an ia n ad m ie r n y ch o zn a k czci. W szy sc y

t r zej

h ist o r y cy ,

k t ó r zy

o p isy w a l i

te

czasy :

Ta cy t ,

Sw e t o n i u sz i Ka sj u sz D io — p r ze d st aw iają lat a m ał ż e ń st w a Kl a u d i u ­ sza i M e sali n y j a k o p asm o zb r o d n i p o w o d o w a n y ch p r ze z M e salin ę , c zy t o d la zd o b y cia p ie n ię d zy lu b p o sia d ł o ś ci, c zy t o z ze m st y lu b z za w iś ci . D w a są w i ę c w ą t k i o sk ar ż e n ia — r o zp u st a i o k r u cie ń st w o , w y r aż aj ą ce się w l i czn y ch m o r d e r st w ach z jej p o d u szcze n ia . Za j m i j ­ m y się n aj p ie r w w ą t k ie m p ie r w szy m , w ą t e k d r u gi ł ą c zy się b o w ie m b y ć m o ż e t ak ż e z p e w n y m i a k cj am i p o li t y czn y m i. O t ó ż M e salin ie za r zu ca Ka sj u sz D io , a z w c ze ś n i e j szy c h p isar zy 2 1 8

Ju w e n a l i s, sat y r y k p o czą t k ó w II w ., i Pli n i u sz St a r szy n ie p o h a m o ­ w an ą

zm y sł o w o ś ć

Ju w e n a l i sa

i u p r aw ia n ie

(w . 1 1 5 - 1 3 2 )

z p ał a cu i w

p r o st y t u cj i.

W ed łu g

sat y r y

VI

m iał a o n a p o k r yjo m u w y m y k a ć

d o m u r o zp u st y p o d im ie n ie m

się

Ly c i sk a p r zy jm o w a ć

p r zy g o d n y ch g o ś ci . Pli n i u sz St a r szy ( X 1 7 2 ) p r zy p isu j e je j n aw e t r y w a li za cj ę z za w o d o w y m i p r o st y t u t k am i i zd o b y w a n ie p ie r w sze go m ie jsca . w e r sj ę .

Ka sj u sz D i o p r ze d st aw ia in n ą M e salin a

m iał a

w ed łu g

i b ar d zie j w y r a f i n o w a n ą

n ie go

u p r a w ia ć

t en

p r o ce d e r

w j e d n e j z k o m n a t p ał acu i w c i ą g a ć d o t e go in n e k o b ie t y z k r ę gó w e lit y r zym sk ie j, zm u sza ł a j e n aw e t d o p r zy jm o w a n ia k o ch a n k ó w p r zy g o d n y ch w o b e cn o ś ci ich m ę ż ó w . M ę ż o w ie , k t ó r zy o d m a w ia li t e go r o d zaju u sł u g ze st r o n y sw o i c h ż o n , m u sie li się l i c zy ć z ze m st ą M e sa li n y i u t r at ą p o zy cj i na d w o r ze , a czase m n aw e t i ż y c ia , t ak w i e l k i b y ł jej w p ł y w na n ie ś w ia d o m e go je j d zi a ł a l n o ś ci Klau d iu sza . Ty c h , k t ó r zy u le gali w o l i M e sa li n y cze k a ł a kar ier a i k o r zy ś ci. N ie m o ż em y b yć

p e w n i p r a w d zi w o ś ci t y ch in f o r m acji, Ta c y t na t en

t e m at n ie p isze , co p r a w d a c zę ś ć

k się gi, w

kt ó r ej m o gł y si ę

te

sp r a w y zn a le ź ć , n ie za ch o w a ł a się . M o ż l iw e j e st je d n a k , ż e j e st t o o d b i cie w ie lu

p lo t e k k r ą ż ą cy ch

w

Rzy m ie zgo r szo n y m

li czn y m i

k o ch an k am i M e sali n y i je j ze m st ą na n ie k t ó r y ch w y b i t n y ch lu d zia ch z k r ę gu e lit y se n at o r ó w i e k w it ó w . Kl a u d i u sz n ie w i e d zia ł b ar d zo d ł u g o o sp r a w k a ch sw o j e j ż o n y , p o n ie w a ż p o t r af ił a t y ch , k t ó r zy zd r a d zali ch ę ć p o in f o r m o w an ia je j m ę ż a, p r ze k u p y w a ć lu b u su w a ć . W e d ł u g Ka sju sza D io ( LX , 1 9 , 3 ) w t en sp o só b u su n ę ł a w 1 3 r. d o w ó d c ę g w a r d i i p r e t o r ian ó w Ka t o n iu sza Ju st u sa , k t ó r y zam ie r zał p o in f o r m o w a ć

Kla u d iu sza . Ze w szy st k i ch

p r ze k a zó w w y n i k a , ż e

m im o sw e j u r o d y M e salin a n ie b ył a k o b ie t ą a d o r o w an ą . To r aczej o n a w y szu k i w a ł a so b ie k o c h a n k ó w Ka sj u sz D i o

( L X 2 2 , 3, 4 )

i zm u sza ł a ich d o u le gł o ś ci.

n p . o p isu j e je j st o su n k i ze zn an y m

ak t o r em M n est er e m . B y ł o n n ie zw y k l e p o p u la r n y w Rzy m ie i M e ­ salin a za k o ch a n a

w

n im

b e z m iar y

n ie m o gł a

go

sk ł o n i ć

do

sp e ł n ie n ia jej w o l i an i p r o ś b ą , an i gr o ź b ą . W t e d y p o p r o sił a Kl a u d i u ­ sza p o d a ją c j a k ą ś sp r a w ę , d o kt ó r ej b ył a je j r ze k o m o p o t r ze b n a p o m o c M n est er a, a b y m u k azał sp e ł n i a ć

w szy st k ie je j ż y cze n ia .

I d o p ie r o w t en sp o só b zd o ł a ł a n a k ł o n ić M n e st er a d o w sp ó ł ż y cia . Te g o sam e go sp o so b u m u siał a t e ż w e d ł u g D io n a u ż y ć w st o su n k u d o in n y ch m ę ż czy zn , k t ó r y ch

p o ż ą d ał a i k t ó r y ch

p r ze k o n a ł a, ż e

w szy st k o d zie je się za w i e d zą i zg o d ą Kla u d iu sza . 2 1 9

Pr ze k az Ta cy t a ( R o c z n i k i XI 3 6 ) p o t w ie r d za zr e szt ą in f o r m acj e D io n a . Je d y n a w ź r ó d ł ach w i a d o m o ś ć o m ę ż czy ź n i e za k o ch a n y m w M e sali n ie p o ch o d zi ze Sw e t o n i u szo w sk i e g o ż y w o t a W it e liu ś za ( 2 ) i d o t y czy o j ca p r zy szł e go ce sar za, r ó w n ie ż W it e liu ś za. B y ł o n b li sk im p r zy jacie le m Kl a u d i u sza i u p r o s i ł M e s a ł i n ę , a b y w d r o d z e szc ze g ó ln e j ła sk i p o zw o lił a U k r a d k ie m a

t u n ik ą ,

m u

zd e jm o w a ć

so b ie

o b u w ie

z nóg.

ś c i ą g n ą ł j e j p r a w y sa n d a ł e k , n o s i ł g o st a ł e m i ę d z y t o g ą n ie k ie d y

ca łu ją c.

Co

p r a w d a Sw e t o n i u sz t w ie r d zi, ż e

c zy n i ł t o gł ó w n ie , b y się p r zy p o ch le b ić i M e sali n ie , i Kl a u d i u szo w i. Pr zy p isy w a n e M e sali n ie i sp o w o d o w a n e p r ze z n ią m o r d e r st w a w ie lu zn a n y ch o so b ist o ś ci w p e w n ym st o p n iu w i ą ż ą się z in t r y gam i p o li t y czn y m i w ś r o d o w isk u d w o r u . Kl a u d i u sz, k t ó r y zo r g a n i zo w a ł ce n t r aln e u r zę d y im p e r iu m , t zw . k an ce lar ię

ce sa r sk ą

i o d d a ł ich

zar zą d w r ę ce w y zw o l e ń c ó w , u ch o d zi u w sp o m n i a n y ch h ist o r y k ó w n ie t y lk o za n ie w o ln ik a sw y c h k o le j n y ch ż o n , ale i w y zw o l e ń c ó w . Gr u p a t y ch w y zw o l e ń c ó w , p r ze w aż n ie k o m p e t e n t n y ch i sp r a w n y ch ad m in ist r at o r ó w , b ył a j e d n a k o t o czo n a n ie ch ę cią ar y st o k r acji r zy m ­ sk ie j i n a p e w n o zm u szo n a b ył a d o p r ze m y ś l n e j g r y p o li t y czn e j. W y glą d a n a t o , ż e

M e sali n a, sam a m o ż e b e z w i e l k i ch

am b icj i

i zd o ln o ś ci p o li t y czn y ch , b ył a w ci ą g n i ę t a w t e in t r y gi p r ze z sp r y t ­ n ych w y zw o l e ń c ó w . O n a sam a st ar ał a się za p e w n e o u t r zym an ie sw e j p o zy cj i i za p e w n i e n ie p r zy szł o ś ci sw e g o sy n a. Zd a j e się o t ym ś w i a d c zy ć

in f o r m acja o n asł an iu

sy n k a A g r y p i n y

M ł o d sze j,

p r ze z M e sali n ę

N e r o n a, p o n i e w a ż

m o r d e r có w

je go

na

p o p u la r n o ś ć

w ś r ó d lu d u r zy m sk ie go b ył a w i ę k sza n iż jej sy n a Br y t an ik a. Ż y c i e N e r o n a m iał p o n o ć u r a t o w ać w ą ż ś p i ą cy n a j e g o p o d u szce , k t ó r e go w i d o k u p r ze st r aszy li się n asł a n i m o r d e r cy. Se r ia m o r d e r st w z p o d u szcze n ia M e sali n y zaczę ł a się , w e d ł u g D io n a ( L X 1 4 ), w 4 2 r. ś m ie r cią Ga j u sza A p p i u sza Sy la n u sa . B y ł t o c zł o w ie k

z b ar d zo

d o b rej

r o d zin y ,

k t ó r e go

Kl a u d i u sz o d w o ł a ł

z n am ie st n ict w a H i szp a n i i d o Rzy m u , o ż e n ił g o z m at k ą M e sali n y i t r ak t o w ał g o j a k n a j b l iż sze g o p r zyja cie la. Sy l a n u s zr aził j e d n a k so b ie M e sa lin ę i j e d n e g o z p o t ę ż n y ch w y zw o l e ń c ó w Kl a u d i u sza — N ar cy za. U k n u li w i ę c r azem p lan n ast r asze n ia Kla u d iu sza . Pe w n e g o d n ia p r zed ś w it e m N ar cy z ca ł y d r ż ą cy w p a d ł d o sy p i a l n i Kl a u d i u sza o p o w ia d a ją c, ż e m iał st r a szn y se n — zo b a czy ł Sy l a n u sa za b ij a j ą ce go Klau d iu sza . W t e d y M e salin a za w o ł a ł a , ż e j ą o d k il k u n o c y d r ę czy t en sam se n . W t ym 2 2 0

m o m e n cie za a n o n so w a n o n agł e p r zy b y cie

Sy l a n u sa , k t ó r em u o w a p ar a k azał a zj a w i ć się o t ej p o r ze u ce sar za. Kl a u d i u sz p r ze k o n an y , ż e se n się

sp r a w d za — k a zał n at y ch m iast

za b i ć b e z są d u Sy la n u sa . W k r ó t ce p o t em w y b u c h ł b u n t p r ze ciw k o Kl a u d i u szo w i zo r g a n i zo w a n y p r ze z A n n i u sza W in icj a n u sa , k t ó r y w sp a r cia m ilit ar n e go szu k a ł u ó w c ze sn e g o n am ie st n ik a Ga l ii — Ka m ill u sa Sk r y b o n ia n u sa . Za p e w n e o b aj p r e t e n d o w ali d o t r o n u . W o j sk o n ie p o p a r ł o Sk r y b o n ia n u sa , ale Kl a u d i u sz w p a d ł w p r ze r a­ ż e n ie : i za czę ł a si ę

se r ia d o n o só w

i w yro kó w

ś m ie r ci. N i e w y ­

k lu czo n e , ż e ś m ie r ć Sy l a n u sa p r zy sp ie szy ł a w y b u c h b u n t u . M e salin a i N a r cy z w zb o g a c i l i się p r zy t ej o k azj i p r zy jm u ją c w y so k ie ł a p ó w k i za r at o w an ie n ie k t ó r y ch o d ś m ie r ci lu b p o t o m k ó w sk a za n y ch o d k o n f isk a t y

m ają t k u .

M e sali n a

w

o g ó le

k azał a

so b ie

p ł a ci ć

za

p r o t e k cje w o b e c Kl a u d i u sza — o u zy sk a n i e o b y w a t e lst w a , w y ż sze st a n o w i sk o it p.; d zi ał ał a t u zr e szt ą

w

p o r o zu m ie n iu z j e g o w y ­

zw o l e ń ca m i — k ie r o w n ik am i ce n t r a ln y ch u r zę d ó w w

Rzy m ie . To

p o st ę p o w a n ie p o zo st a w a ł o w sp r ze czn o ś ci z p o st a w ą

Kl a u d iu sza

w sp r a w a ch p ie n ię ż n y ch , b y ł o n b o w ie m ce sar ze m o d su w a j ą cy m o d sie b ie w sze lk i e n ad m ie r n e za szczy t y , ale t ak ż e k o r zy ś ci p ie n ię ż n e . W y d aj e się j e d n a k , ż e n ie zale ż n ie o d m o t y w ó w w y n i k a j ą c y c h z r o zw ią zł o ś ci M e sali n y , je j c h c i w o ś c i o r az za w i ś c i , b ył a o n a t ak ż e u w ik ł a n a w in t r ygi p o li t y czn e . Za sa d y n ast ę p st w a t r o n u n ie b ył y w

Rzy m ie u st alo n e , w i e l u se n at o r ó w z d a w n y ch w i e l k i ch r o d ó w

m o gł o r ó w n ie ż p r e t e n d o w a ć d o w ł a d zy , szcze g ó ln ie , ż e m o gli się t e ż w y k a za ć p o w ią za n ia m i r o d zin n y m i z r o d e m Ju l i u sz ó w c zy Kl a u d i u szó w . Po za t ym j e szc ze ist n ia ł y g r u p y o p o zy cj i r e p u b li k a ń ­ sk ie j. N ie m o ż n a b y ć n p . p e w n y m , j a k i e m o t y w y g ł ó w n i e w p ł y n ę ł y n a u d zia ł M e sa li n y w sk a za n i u na ś m ie r ć W ale r iu sza A zj a t y k u sa , d w u k r o t n e go k o n su la , b ar d zo sza n o w a n e g o w se n acie , u cze st n ik a sp isk u

p r ze ciw k o

Ta cy t a

k ie r o w ał a

w

Ka li g u li , n ią

ch ę ć

p o p r ze d n i k o w i zd o b y cia

Rzy m ie w sp a n i a ł y c h o g r o d ó w

Klau d iu sza .

p o sia d a n y ch

W ed łu g

p r ze z

n ie go

(d a w n y ch o g r o d ó w Lu k u l l u sa ),

j a k r ó w n ie ż ch ę ć ze m st y n a Po p p e i Sa b i n i e (m at ce p r zy szł e j ż o n y N e r o n a), k t ó r ą ch cia ł a w t ę sp r a w ę u w ik ł a ć p o są d za j ą c ją , ż e b ył a k o ch a n k ą

A zj a t y k u sa .

u r o d y i ci e szy ł a się

Po p p e a

Sa b i n a

b ył a k o b ie t ą

w y ją t k o w e j

w zg lę d a m i M n est e r a, o w e g o ak t o r a, k t ó r e go

M e salin a z t ak im t r u d em sk ł o n ił a d o u le g ł o ś ci je j ż ą d zo m , M e salin a sk ł o n ił a d w ó ch lu d zi z d w o r u Kla u d i u sza d o o sk ar ż e n ia A zj a t y k u sa 221

0 szy k o w a n i e sp isk u p r ze ciw k o Kl a u d i u szo w i i b u n t o w a n ie ar m ii st acj o n u j ą ce j w Ge r m an ii. Kla u d i u sz n at y ch m iast p o le cił sp r o w a d zi ć A zj a t y k u sa d o

Rzy m u , p r ze sł u ch a n ie o d b y ł o si ę

g d zi e za p e w n e o sk ar ż o n y zd o ł a ł b y się D w ó ch

za u szn i k ó w

M e sa li n y

w y b r o n ić , ale w

o sk ar ż y ł o

se n at o r a

ż o ł n ie r zy , o cu d zo ł ó st w o z Po p p e ą

Sa b i n ą

A zj a t y k u s

n aw e t

b r o n ił

się

zn a k o m ici e

M e salin a o p u ś ci ł a k o m n at ę

i

i st r a szn y m O gr o d y

w

p ał acu .

u w o d ze n ie

i in n e b e ze ce ń st w a. w zr u szy ł

Kla u d iu sza ,

t y lk o w y b ó r r o d zaj u

a t y m czase m p o d st a w ie n i p r ze z M e sa lin ę u w ię zie n ie m

o

se n acie ,

p r o szą c W it e liu sza, a b y d o p i l n o w a ł

sp r aw y . A zj a t y k u so w i zo st a w i o n o

sam o b ó jst w o .

n ie w

zam k n ię ciu

A zj a t y k u sa

ś m ie r ci,

lu d zie za g r o zi li Po p p e i lo se m . W o la ł a p o p e ł n ić

p r zy p a d ł y

M e salin ie .

Sp r a w a

j e d n a k m iał a r ó w n ie ż p o d k ł a d p o li t y czn y , u su w a n o lu d zi m o g ą cy ch za g r o zi ć p a n o w a n iu Klau d iu sza . Reje st r t e go t y p u m o r d e r st w p r ze st r aszy ł j e d n a k elit ę r zym sk ą , a t ak ż e d w ó r Kl a u d i u sza . M e sali n y o b a w i a n o się

co r a z b ar d zie j

1 sk o r zy st an o z je j n a st ę p n e go szale ń st w a, a b y j ą u su n ą ć . M e salin a za k o ch a ł a się z k o l e i w G aj u szu , Sy li u szu , se n at o r ze , k t ó r y p ia st o w a ł k o n su lat w 4 7 r. i w y st ą p i ł n aw e t w se n a cie o st o so w a n i e u st a w y zak a zu j ą ce j b r an ia p ie n i ę d zy za p r o w ad ze n ie czy j e j ś sp r a w y , a w i ę c u st a w y g o d zą ce j w lu d zi M e sa lin y . By ł j e d n a k Sy l i u sz n a j p i ę k n i e j ­ szy m

z r zy m sk ich m ło d zie ń c ó w ,

j a k p isze Ta c y t ( R o c z n i k i XI 1 3 ).

M e salin a zm u sił a g o d o r o zw o d u z ż o n ą

i j u ż zu p e ł n ie o t w ar cie

b yw ał a w j e g o d o m u , o b d ar zał a g o h o jn ie i za c h o w y w a ł a się t ak, j a k g d y b y st a n o w isk o c e sa r za n a n ie g o j u ż p r ze szł o

(Ta cy t , t am ż e ).

W r e szcie za n am o w ą Sy l i u sza , k o r zyst aj ą c z n ie o b e cn o ś ci Kla u d iu sza w Rzy m ie , zaw ar ł a z k o ch a n k ie m f o r m aln e m ał ż e ń st w o . Za ś l u b i n y o d b y ł y si ę o t w ar cie , p u b li czn i e . Sy l i u sz o b ie ca ł M e sali n ie za a d o p ­ t o w an ie Br y t an ik a, li czą c n a o p a n o w a n ie t r o n u d zię k i p ar an t e li M e sali n y z d o m e m

A u g u st a

i w ł asn e j

p o zy cj i.

Pr ze r aż e n i w y ­

zw o l e ń c y ce sar za, m .in . n aw e t za u szn i k M e sali n y N ar cy z, p o sł a li d o Klau d iu sza d w ie j e g o k o ch a n k i sp o ś r ó d n ie w o ln ic ce sa r sk ich , ab y za w ia d o m ił y g o o o w y m ś lu b ie . Szł o o t o , ż e b y zm u si ć Kl a u d iu sza d o d ział an ia zan im zd o ł a d o n ie go d o t r ze ć M e salin a. Szc ze g ó ł o w o o p isu j e d r a m a t y czn y p r ze b ie g w y p a d k ó w Ta cy t w ks. XI R o c z n i k ó w . N a r cy z n ie o p u ś c i ł an i na ch w i l ę w r a ca j ą ce g o z O st ii d o Rzy m u Kl a u d i u sza , o b a w i a j ą c si ę , ż e j e ś li d o jd zie d o sp o t k a n ia z M e sali n ą 2 2 2

— t a zd o ł a u zy sk a ć

p r ze b a cze n ie ce sar za.

M e sali n a w

st r a ch u

o p u ś ci ł a d o m

z w e st a le k o o b r o n ę . A l e i t ej

Sy l i u sza

b ł a ga j ą c n aj st ar szą

N a r cy z n ie d ał zb y t sk u t e czn ie

in t e r w e n io w ać . W szy sc y o p u ś ci li M e salin ę , Kl a u d i u szo w i p r ze d ­ st a w i o n o

sp i s jej

b e ze ce ń st w

i zb r o d n i, ale n aj b ar d zie j

ch y b a

za d zia ł a ł st r ach Kl a u d i u sza p r zed u t r at ą w ł a d zy . W ie lu w sp ó ł w i n ­ n y ch zb r o d n i M e sali n y zgin ę ł o . O n a sam a sch r o n ił a się w sw o i ch o g r o d a ch (d a w n y ch A zj a t y k u sa ), g d zi e p r zy b y ł a d o n iej t y l k o jej m at k a, n a m a w ia j ą c j ą d o g o d n e g o p r zy ję cia ś m ie r ci. A l e M e salin a n ie zd o ł ał a zd o b y ć się n a o d w a gę p o p e ł n ie n ia sam o b ó jst w a i zgin ę ł a z r ą k ż o ł n ie r zy

p e ł n ią cy ch

sł u ż b ę

w

p ał a cu , k t ó r ym

p o le ce n ie

e g ze k u cj i w y d a ł N ar cy z. Ci ę ż k i e d o ś w ia d cze n i a w m ał ż e ń st w ie z M e sali n ą n ie u ch r o n ił y Kl a u d i u sza o d n a st ę p n e go m ał ż e ń st w a, t ym r azem z Ju l i ą A g r y p in ą , zw a n ą

A gr y p in ą

M ł o d szą . Te n w y b ó r o k aza ł się

j e szc ze go r szy , A g r y p i n ą si ę

o gr o m n ą

j a k je j sy n a

z

ż ą d zą

b ył a j u ż

d o jr zał ą

k o b ie t ą

w ł a d zy , n ie za c h o w y w a ł a się

d la Kl a u d iu sza o d zn a cza j ą cą le k k o m y ś l n ie ,

p o p r ze d n iczk a, p ar ła d o w ł a d zy d la sie b ie i d la sw e g o p o p r ze d n ie go

m ał ż e ń st w a,

N e r o n a, zn a czn i e

o st r o ż n ie j

i sk u t e czn ie j . By ł a có r k ą A g r y p i n y St ar sze j i Ge r m an ik a. M o gł a w i ę c li c zy ć n a p o p u la r n o ś ć w ś r ó d lu d u r zy m sk ie go . U r o d ził a się za p e w n e w 1 6 r. w m ie ś cie U b ió w , k t ó r e w 5 0 r. d la jej u czcze n i a o t r zym ał o n azw ę Co l o n i a A g r y p p i n e n si s (d zi sie j sza Ko l o n i a ). Bar d zo m ł o d o zo st ał a w y d a n a za m ą ż za Gn e j u sza D o m i cj u sza A h e n o b ar b a , ze zn a k o m i ­ t e go r o d u D o m i cj u szó w , i w

3 7 r., p o k ilk u

iat ach m ał ż e ń st w a

u r o d ził a sy n a, p ó ź n i e j sze g o ce sar za N e r o n a. G n e j u sz D o m i c j u sz b ył czł o w ie k ie m o k r u t n ym i n ie u czci w y m , o b ar d zo złej sł a w i e w Rzy ­ m ie. G d y u r o d ził się N e r o n m iał p o w ie d zi e ć ( Sw e t o n i u sz N e r o 6 ), ż e: z t a k i e g o z w i ą z k u , j a k j e g o i A g r y p i n y , m o g ł o p r z y j ś ć n a ś w i a t t y lk o c o ś b a r d zo n ik c ze m n e g o i zg u b n e g o d ła p a ń st w a .

ci e A g r y p in ą

Rze c zy w i ś ­

j u ż za p a n o w a n ia sw e g o b r at a Ka li g u li za p isa ł a się

n ie ś w ie t n ie w p am ię ci Rzy m ia n . N a p o czą t k u p an o w an ia w szy st k ie t r zy j e g p sio st r y b ył y w ł ą cza n e p r ze z ce sar za d o w szy st k ich u r o czy s­ t y ch m o m e n t ó w , d o w o d ó w czci, czę st o w y st ę p o w ał a f o r m u ł a ce sar z i je go

si o st r y . N a j u k o ch a ń szą

r zym sk ie j,

p r ze k azan e j

b ył a

D r u zy lla, ale w e d ł u g

p r ze z w szy st k ie

ź ródła

h ist o r io gr a f i czn e ,

G a j u sz Ce za r w sp ó ł ż y ł ze w szy st k im i t r zem a, a A g r y p i n ę u st ę p o w a ł n aw e t czase m sw o i m

o p in ii

i Li w i ll ę

p r zy ja cio ł o m . Ka sj u sz D i o

( LIX 2 2 3

2 2 ) i Ta c y t ( R o c z n i k i X I V 2 ) p o d a ją , ż e k o ch an k ie m A g r y p i n y b ył t ak ż e jej szw a gi e r , m ą ż D r u zy lli — M ar e k Em ili u sz Le p id u s. Zn o w u n ie m o ż e m y b y ć p e w n i, ile w t y ch p r ze k azach p r aw d y, a ile p o w t ó r ze n ia p o m ó w ie ń

z k r ę gu e lit y r zym sk ie j. N a j m ł o d szy

z r o d ze ń st w a, Ka li gu la , z w i e l k ą c zc i ą o d w i ó zł p r o ch y sw o j e j m at ki, A g r y p i n y St ar sze j , z m ie jsca jej w y g n a n i a na u r o czy st y p o gr ze b d o Rzy m u a se r d e czn e za j ę cie się ch ę ci ą

w y n a gr o d ze n ia

im

sio st r am i m o ż n a t e ż w y t ł u m a czy ć

k r zy w d

z

o k r e su

n ie ch ę ci

do

n ich

Ty b e r iu sza. M ą ż D r u zy lli , M ar ek Le p id u s, b ył u lu b ie ń ce m Ka li gu li , k t ó r y g o p r ze zn a czy ł n a sw e g o zast ę p cę . Zb l i ż e n i e się A g r y p i n y d o Le p id u sa n ast ą p ił o za p e w n e p o ś m ie r ci D r u zy lli i zn a j d u je w y st a r ­ cza j ą ce u za sad n ie n ie w a m b icj ach A g r y p i n y — zam ie r zał a p o ś lu b i ć e w e n t u aln e go n ast ę p cę Ka li gu li . W ie lk ie d n i A g r y p i n y z p ie r w szy ch

lat

p a n o w a n ia

Ka li g u li

sk o ń czy ł y się r ych ł o . Po ś m ie r ci sw o j e j u k o ch a n e j D r u zy lli Ka li gu la ze r w ał zw i ą zk i z p o zo st ał y m i sio st r am i.

Kie d y w

90

r.

M ar e k

Le p id u s w y p a d ł z ł a sk ce sar za i zo st ał o sk a r ż o n y o zd r ad ę i sp ise k p r ze ciw k o w ł a d zy , o b ie sio st r y Ka li gu li zo st a ł y o b w in io n e o c u d zo ­ ł ó st w o o r az u d zia ł w sp isk u i ze sł an e na w y sp y p o n t y j sk ie . Za g r o zi ł im n aw e t

Ka li gu la , ż e o p r ó cz w y sp

Z t e go t e ż za p e w n e o k r e su

p o sia d a r ó w n ie ż

p o ch o d zą

i m ie cze .

b li ż sze zw i ą zk i A g r y p i n y

z O f o n iu sze m Ty g e il in e m , k t ó r y zo st ał ze sł a n y w 4 0 r., o sk a r ż o n y o cu d zo ł ó st w o z A g r y p in ą . N ie je st w y k l u c zo n e , ż e Ka li gu la m iał u zasad n ie n ie d la w y st ą p ie n ia p r ze ciw k o Le p id u so w i. Po p ie r w szy ch k ilk u m ie sią cach n o r m aln e go p e ł n ie n ia w ł a d zy , r o zp o czą ł się o k r e s zu p e ł n ie sza l e ń c zy c h d ział ań

m ł o d e go ce sar za, kt ó r e b u d ził y co r az

w i ę k szy st r ach i co r a z w i ę k szy o p ó r w gr u p i e se n at o r sk ie j. Le p id u s, p r e d e st y n o w an y

na

d o k o n a n ia

zam ach u

a w ł a ś n ie

p r ze b y w ał

n ast ę p cę , st an u

m ó gł

o p ie r ają c

w r az z

Ka li gu lą

r ze czy w iś ci e się

na

ar m ii

zm ie r za ć

do

n ad r e ń sk ie j,

i o b ie m a j e g o

sio st r am i

w M o gu n t ia cu m ( M o g u n c j a ) , k ie d y zo st ał n agle zat r zy m an y i st r a­ co n y. A g r y p in ie k aza ł Ka li gu la o so b iś ci e d o st a r czy ć u r n ę z p r o ch am i Le p id u sa d o Rzy m u . Z w y gn a n ia o d w o ł a ł A g r y p i n ę d o p ie r o ce sar z Kla u d i u sz w 41 r., m ą ż jej j u ż w t e d y n ie ż ył , w i ę c p o w t ó r n ie w y szł a za m ą ż za Ga j u sza Pasje n a Kr isp u sa. W e d ł u g Sw e t o n i u sza ( G a l b a 5 ) u sił o w a ł a p r ze d ­ t em sk ł o n i ć d o m ał ż e ń st w ja ze so b ą Galb ę , p r zy szł e go ce sar za, j e szcze za ż y cia j e g o p ie r w sze j ż o n y Le p id y . A ż n a p e w n y m z e b r a n i u 2 2 4

k o b ie cy m Le p id y .

zo st a ł a

ze lż o n a

sło w n ie ,

a

naw et

czy n n ie

p r ze z m a t kę

N ie zd o b y ł a t e ż G a l b y p o ś m ie r ci j e g o ż o n y . M ał ż e ń st w o

z Pasj e n em Kr isp u se m n ie b ył o n a m iar ę am b icj i A g r y p in y . W 4 4 r. p ia st o w a ł d r u gi r az k o n su la t i b y ł czł o w ie k ie m b ar d zo b o gat y m . N ie m iał t e ż w ł a sn y c h d zie ci, m ó gł w i ę c w sp ie r a ć N e r o n a. A l e szan se N ero n a jak o

n ast ę p cy na t r o n ie ce sar sk im , m im o

w ś ród

kt ó r ej

lu d u ,

o b aw iał a

się

M e salin a,

b ył y

p o p u la r n o ś ci n ie w ie lk ie —

Kl a u d i u sz m iał w ł a sn e g o sy n a Br y t an ik a. ,- A g r y p i n a cze k ał a ci e r p liw ie na u p ad e k M e sali n y , zj e d n ał a so b ie — w e d ł u g ź r ó d e ł — j a k o k o ch a n k a j e d n e g o z b ar d zo w p ł y w o w y c h w y zw o l e ń c ó w

Kl a u d i u sza ,

Pallasa. W ł a sn e go

m ę ż a p o zb y ł a się

p o d o b n o t r u cizn ą , u zy sk u j ą c w o l n o ś ć i n a d o d at e k o d zie d ziczo n y p o n im m ają t e k i p r zy p o m o cy Palla sa zw y cię ż y ł a in n e k an d y d at k i d o m ał ż e ń st w a z ce sar ze m . Zr e szt ą b ył a b ar d zo p ię k n a, a Kl a u d i u sz m iał ch y b a sł a b o ś ć

d o k o b ie t o si ln e j o so b o w o ś ci .

Pr ze szk o d ę

w p o st a ci zb y t b l i sk ie go p o k r e w ie ń st w a, p o d l e g a j ą ce g o w Rzy m ie zar zu t o w i k azir o d zt w a, u su n ię t o u ch w a ł ą se n at u . W e d ł u g Sw e t o ­ n iu sza ( K l a u d i u s z 2 6 ) A g r y p i n a n a m ó w i ł a p e w n y c h

se n a t o r ó w ,

a b y n a n a j b li ż sz y m p o s i e d z e n i u se n a t u p o s t a w i l i w n io se k , ż e n a l e ż y , ja k o b y

d la

n a jp o w a ż n ie jszy ch

w zg lę d ó w

p a ń st w o w y ch ,

zm u sić

c e sa r za d o za w a r cia m a ł ż e ń st w a i d a ć p o z w o le n ie w szy st k im in n y m na

tego

r o d za ju

m a ł ż e ń st w a ,

któ re

d o t y ch cza s

uw aż ane

b y ły

za

n ie m o r a ln e .

D zie ń

p o t ej u ch w a le se n at u w 4 9 r. A g r y p i n a zo st ał a ż o n ą

Kla u d iu sza . W e d ł u g Ta cy t a { R o c z n i k i X I I 5 ) p o m y sł o d a w cą t ak ie go zał at w ie n ia

sp r a w y

b y ł W it e liu sz,

p r zed t em

za u szn i k

M e salin y,

p r a gn ą cy zj e d n a ć so b ie w zg l ę d y A g r y p in y . To o n u p e w n i w szy się , że

Kl a u d i u sz p o d p o r zą d k u j e się

u ch w a le se n at u , p r ze p r o w ad ził

sp r aw ę . A g r y p i n a st ar ał a się t e ż w y j e d n a ć m ał ż e ń st w o có r k i Kl a u ­ d iu sza O k t a w ii ze sw o im

sy n e m

N e r o n e m . Za r ę czo n y p r zed t em

z O k t a w ią Sy l a n u s zo st ał o cze r n io n y p r zed Klau d iu sze m , w y r zu co n y z se n at u i zł o ż o n y z u r zę d u . Po p e ł n ił sam o b ó j st w o w d n iu za ś l u b in Kla u d i u sza i A g r y p in y . Po t e m A g r y p i n a zd o ł ał a d o p r o w a d zi ć

do

zar ę czy n N e r o n a i O k t a w ii, w y r ó w n u j ą c w p e w n e j m ier ze p o zy cj ę sw e g o sy n a i sy n a Kl au d iu sza . Bar d zo n a j b l iż szy ch

u m ie ję t n ie A g r y p in a zd o ł a ł a u su n ą ć M e salin ie i w p r o w a d zi ć

sw o i ch .

z dw oru

lu d zi

Pr ze d e w szy st k im

zd o ł a ł a p r ze p r o w a d zić o d w o ł a n ie z w y g n a n i a f ilo zo f a Se n e k i, k t ó r y 1 5 —

K o b ie ty a n t y k u

225

p ad ł b y ł o f iar ą M e salin y , i p o w ie r zy ć m u w y c h o w a n i e sw e g o sy n a . Za p e w n e d ział ał a t u t e ż c h ę ć

za p e w n i e n ia N e r o n o w i n ap r aw d ę

d o b r e go w y c h o w a w c y . Z f u n k cj i p r e f e k t ó w gw a r d ii p r e t o r iań sk ie j zo st ali u su n ię ci d w aj d a w n i za u szn i cy M e sali n y , a f u n k cj ę t ę j a k o j e d y n y p r e f ekt o t r zy m ał A f r a n i u sz Bu r r u s. A g r y p i n ą p o zb y ł a si ę t e ż szy b k o d w ó ch u lu b i o n y ch n a ł o ż n ic Kl a u d i u sza , kt ó r e p r zy czy n ił y si ę d o zg u b y M e sa lin y . W

.

5 0 r.ł p r zy p o m o cy

p t o w an ie p r ze z n ie go

Pal lasa u zy sk a ł a u

N e r o n a, k t ó r y w

Kl a u d i u sza a d o ­

t en sp o só b zr ó w n a ł się

w p r a w ach z j e g o sy n e m n at u r aln ym . N e r o n w w ie k u lat t r zy n ast u w 51 r. zo st ał z h o n o r am i p r zy ję t y p r ze z se n at . A g r y p i n ą o t r zym ał a p r zy d o m e k A u g u st a , p o r az d r u gi p r zy zn a n y ce sar zo w e j za ż y cia , a p o r az p ie r w szy za ż y cia m ę ż a. Za p e w n i w szy so b ie p o p ar cie d o w ó d cy g w a r d i i

p r e t o r iań sk ie j, zw i ą za w szy

Nero n a z d o m em

Kl a u d i u szó w , A g r y p i n ą m o gł a li czy ć , ż e je j w ł a d za b ę d zie u t r w alo n a — ż o n a ce sar za m iał a sza n se k o n t y n u o w a ć sw e w p ł y w y j a k o m at ka ce sar za. Za c h o w y w a ł a lo j a ln o ś ć w o b e c t y ch , k t ó r zy jej p o m o gli . Kie d y W it e l iu szo w i o sk a r ż o n e m u o o b r azę

m aje st at u gr o ził a kar a

ś m ie r ci, zd o ł a ł a w y j e d n a ć u ce sar za zam ian ę je j na w y gn a n ie . N ie zm o r d o w a n ie d ą ż y ł a d o zap e w n ie n ia N e r o n o w i n ast ę p st w a t ronu

—

d o p r o w a d zi ł a

do

p r zy zn an ia

mu

t o gi

m ę sk ie j

p r zed

o sią gn ię cie m w ie k u , p r ze d czase m k o n su lat u , t yt u ł u k się cia m ł o ­ d zie ż y. W j e g o im ie n iu d a w a n o gr at y f i k acj e ż o ł n ie r zo m i r o zd zie la n o d ar y w ś r ó d lu d u . Po d k r e ś la n o st r o jem p r zy o k a zj a ch p u b l i c zn y c h st ar sze ń st w o N e r o n a w st o su n k u d o Br y t an ik a. Ż y c zl i w y c h Br y t an ik o w i u su w a n o . Ki e d y p r zy sp o t k an iu n a p o w it an ie p r ze z N e r o n a p o im ie n iu , Br y t an ik o d p o w i e d zi a ł n a zy w a j ą c N e r o n a D o m icju sze m (p o o j c u ) , a n ie Kla u d iu sze m p o b ie gł a na sk ar gę u zn an ą

(p o o j cu a d o p t y w n y m ), A g r y p i n ą

d o ce sar za, ż e w p ał acu o d r zu ca się

a d o p cj ę

p r ze z se n at . Kl a u d i u sz o d e sł ał w y c h o w a w c ó w

Br y t an ik a,

a p r zy ją ł p o le co n y ch p r ze z A g r y p in ę . Sa m a A g r y p i n ą

k o r zyst ał a

z n a j w y ż szy ch za szczy t ó w : o d d a w a n o jej c ze ś ć b o sk ą w m iast ach W sch o d u , j a k M it y le n a czy Ef e z, p o r u szał a się w Rzy m ie p o jazd e m , jej au d ie n cj e b y ł y za p isy w a n e w ak t ach d w o r u ce sar sk ie go . M iał a j e d n a k A g r y p in ą

w r o gó w

na d w o r ze . Te n

sam

w y­

zw o l e n ie c Kla u d iu sza , k t ó r y d o p r o w a d zi ł d o zg u b y M e sali n y , g d y jej za ch o w a n i e za g r o zi ł o p o w a d ze ce sar za — N ar cy z, d o p r o w a d zi ł d o zb liż e n ia Kl a u d iu sza z Br y t an ik ie m , a o ch ł o d ze n ia st o su n k ó w 2 2 6

z A g r y p in ą . A g r y p in a

b ył a szy b sza ,

n ie o b e cn o ś ci N ar cy za w

k o r zy st aj ą c z k r ó t k o t r w ał e j

Rzy m ie , o t r u ł a m ę ż a zd o b y t y m u zn an e j

t r u cicie lk i Lo k a st y ś r o d k ie m , kt ó r y w m ie szał a d o p o t r aw y z gr zy b ó w . Ta k i j e st p r ze k az Ta cy t a i Sw e t o n i u sza . W e d ł u g Ta cy t a t r u cizn a n ie zad zia ł a ł a j a k d o d at ko w ą

n ale ż y

i sp r o w a d zo n y

le k ar z w są c zy ł

p ió r k ie m , kt ó r e w p r o w a d zi ł d o g a r d ł ą

sp o w o d o w a n ia w y m io t ó w .

M o ż e t o w szy st k o

p o d p o zo r e m

p r aw d a, a\ m o ż e

j e szc ze j e d n o p o m ó w ie n ie i Kl a u d i u sz u m ar ł n at u r aln ą W

każ d ym

ce sar zo w i

ś m ie r cią .

r azie A g r y p i n a sw ó j ce l o sią gn ę ł a , b o N e r o n zo st ał

o b w o ł a n y ce sar ze m

p r ze z g w a r d i ę

p r e t o r iań sk ą

i u zn a n y p r ze z

se n at . O Br y t an ik u n ie b y ł o m ó w y . Te zm ia n y n ie w y szł y j e d n a k A g r y p i n i e n a d o b r e . W p r a w d zi e szy b k o u sU n ę ł a N ar cy za a N er o n p o czą t k o w o o k aza ł się w d zię czn y m sy n e m . N a zy w a ł j ą

o f icja ln ie

„ n a j le p szą m at k ą " , u cze st n i czy ł a w o b r a d ach se n at u , k ie d y ze b r an ia o d b y w a ł y się

w

p ał a cu , b r ał a u d zia ł w

o f i cj a ln y ch au d ie n cj a ch

N e r o n a i n ie m iał a zam iar u r e zy g n o w a ć z w ł a d zy , j a k a je j p r zyp ad ł a za Kla u d iu sza . N e r o n za c zą ł się

b u n t o w a ć . Pie r w szy m w y r aź n y m

akt em b u n t u b ył o u su n ię cie Palla sa z u r zę d u . W p r o w a d ze n i p r ze z A gr y p in ę

na d w ó r ce sar sk i Se n e k a i Bu r r u s, p r ze r aż e n i je j b e z­

w zg l ę d n o ś c i ą , p o p ie r ali r acze j p r ó b y N e r o n a u zy sk a n ia n ie za le ż n o ­ ś ci. O k a za ł się o n j e d n a k n ie o d r o d n y m sy n e m sw o j e j m at ki. Kie d y za gr o ził a m u zd r ad ze n i e m

Br y t a n ik o w i szc ze g ó ł ó w o b ję cia t r o n u

p r ze z N e r o n a — p o p r o st u o t r u ł Br y t an ik a. A g r y p in a st o p n io w o zo st ał a p o zb a w io n a sw o i ch p r zy w i le j ó w , a w r e szci e n aw e t p r aw a m ie szk an ia w p ał acu . Pr ó b o w a ł a zb l i ż y ć się d o sy n o w e j i u zy sk a ć je j

p o p a r cie , ale j u ż

w t ed y łago d n ą

Akt e —

jako

p r zy ja ció ł k ę

N e r o n a — zaczę ł a o d su w a ć Pp p p e a Sab in a . Ź r ó d ł a w r o gie A gr y p in ie p r zy p isu j ą je j n aw e t b e zsk u t e czn ą p r ó b ę k azir o d zt w a z syn e m . Sk o r o t y lk o w i d o c zn y się

st ał sp a d e k w p ł y w ó w

A g r y p in y ,

o d e zw a ł a si ę n at y ch m ia st ż y w io n a d o n iej w r o g o ś ć . D w ie k o b ie t y z d aw n a w r o g ie A g r y p i n i e zd e c y d o w a ł y się d o n i e ś ć N e r o n o w i, ż e m at ka, o b r aż o n a , p o st a n o w ił a w y n i e ś ć n a t r o n ce sar sk i Ru b e l li u sza Plau t a, o d st r o n y m at k i p o ch o d zą c e g o o d A u g u st a p o d o b n ie j ak N é r o n , za w r ze ć z n im m ał ż e ń st w o i zn ó w u zy sk a ć w ł a d zę w p a ń s­ t w ie . By ł y t o Ju l i a Sy la n a , kt ó r ą M e salin a p o zb aw ił a m ę ż a, Sy l i u sza , a A gr y p in a czł o n k a w

o d st r aszy ł a

st an u

od

m ał ż e ń st w a

se n at o r sk ie go .

A g r y p in a

z n ią b ył a

in n e go d aw n ie j

p r zy ja ź n i, szł o je j o t o , ż e b y e w e n t u a ln y m ą ż

m ł o d e go z

Sy l a n ą

n ie za w ł a d n ą ł 2 2 7

m ają t k ie m

Sy l a n y ,

kt ó ry

m ó gł b y

p r zy

b e zp o t o m n e j

jej

ś m ie r ci

p r zy p a ś ć ce sar zo w i. D r u gą k o b ie t ą b ył a st r y je n k a N e r o n a D o m icja , k t ó r a r y w ali zo w ał a z A g r y p i n ą

o w p ł y w y . W y zw o l e n i e c D o m icji ,

u lu b ie n ie c N e r o n a, ak t o r Par ys, d o n i ó sł o r ze k o m ym sp isk u N e r o ­ n o w i, k t ó r y p r ze r aż o n y c h c i a ł zar az st r a cić i Plau t a, i sw o j ą m at kę . Za t r zy m ał go j e d n â k Se n e k a i w r az z Bu r r u se m p r ze k o n a li ce sar za, ż e n ale ż y w y sł u c h a ć A g r y p in y . N a p r ze sł u ch a n ie u d ał się

Bu r r u s

z Se n e k ą , a ś w i a d k a m i b y li t ak ż e w y zw o l e ń c y . A g r y p in a j e d n a k o b u r zo n a p o w o ł a ł a się zr o b ił a, b y za p e w n i ć

n a m ił o ś ć m a cie r zy ń sk ą i n a w szy st k o , co N e r o n o w i w ł ad zę .

m o ż e t e go zr o zu m ie ć , b o ć d zie ci, j a k

n ie r zą d n ica

r o d zic ie lk i

sw y ch

Be zd zie t n a

n ie

zm ie n ia ją

Sy l a n a tak

n ie

sw y ch

(Ta c y t R o c z n i k i X I I I 2 1 ) .

g a ch ó w

Zaż ą d ał a r o zm o w y z sy n e m i, c h o ć je m u n ie w y p o m in a ł a sw y c h p r zy sł u g, o si ą gn ę ł a j e d n a k kar ę d la d o n o si cie li i n agr o d y d la sw y c h p r zy jació ł . Ob aw a

Nero na

p r zed

m at ką

i n ie ch ę ć

do

n iej

w zr ast ał y .

Po st a n o w ił się jej p o zb y ć , ale z za ch o w a n ie m p o zo r ó w p r zy p a d k u . N ie w c h o d zi ł a w

p o d o b n y ch

w ię c

w

gr ę

t r u cizn a,

o k o l i c zn o ś c i a c h

N er ó n a, z t y ch sa m y ch

od

bo

r azu

w zg l ę d ó w

w y ch o w aw ca ,

ś m ie r ci

n ie w c h o d zi ł o w

m o r d e r st w o p r ze z n a sł a n y ch ' za b ó j có w . d aw n y

po

w y zw o l e n ie c

Br y t an ik a

p o są d ze n ie p a d ł o b y na gr ę

jaw n e

Po m ó g ł N e r o n o w i j e g o

A n ice t u s,

o d su n ię t y

p r ze z

A g r y p i n ę na r ze cz Se n e k i. A n ice t u s b ył w t ym cza si e d o w ó d cą f l o t y r zym skiej w M ise n u m . Za p r o p o n o w a ł sk o n st r u o w an ie st at k u , w k t ó ­ r ym je d n a c zę ś ć

m u sia ł a b y o d p a ś ć

p r zy u d e r ze n iu f ali, A g r y p in a

zn a la zł a b y się w w o d zie , a r ze cz w y g l ą d a ł a b y na w y p a d e k . I t ak .zr o b io n o . A ż e Po p p e a p ar ła d o m ał ż e ń st w a, kt ó r em u p r ze ci w ­ st aw ia ł a się A g r y p in a , p lan A n ice t u sa zo st ał p r zyję t y. U d a j ą cy się na o b ch o d y ś w ię t a M in e r w y d o Baj, na w y b r ze ż u m o r sk im , N er o n zap r o sił t am n a sp o t k a n ie m at kę . Ro zp u ś c i ł w i e ś ci o ch ę ci p o g o ­ d ze n ia się z m at ką , o d e gr a ł r o lę czu ł e g o sy n a i o d e sł ał A g r y p i n ę d o jej w i ll i o w y m sp e cj a ln y m st at k ie m . Zb ie g o k o l iczn o ś ci sp o w o d o w a ł , ż e A g r y p in a w y szł a z zam ach u ż y w a , zgin ę ł a je j sł u ż k a , kt ó r a się za A g r y p in ę p o d ał a, l i czą c, ż e t o j ą w y r at u je z w y p a d k u , b o b ę d ą r at o w ać p r ze d e w szy st k im m at kę ce sar za. A g r y p in a , p e ł n a p o d e j r ze ń , m ilczał a — i p r ze ż ył a. D o m y ś li ł a się je d n a k , k t o b ył in icjat o r e m zam ach u . Za w ia d o m ił a w i ę c sy n a , ż e w y szł a cał o z ci ę ż k ie g o w y p a d k u z l a s k i b o g ó w a n a j e g o s z c z ę ś c i e

228

i p r o si, ż e b y się o n ią n ie n ie p o k o ił i na r azie d o n iej n ie p r zy je ż d ż ał , b o p o t r ze b n y je st je j sp o k ó j ( T a c y t " R o c z n i k i X I V 6 - 8 ) . N e r o n w p a d ł w

p an ik ę , o b a w i a j ą c się

Se n e k ę

ze m st y A g r y p in y . W e zw a ł

na

n ar ad ę

i Bu r r u sa. W e d ł u g Ta cy t a o b aj ch y b a u zn ali, ż e t r zeb a

u p r ze d zić

A gr y p in ę

w

d ział an iu .

Bu r r u s j e d n a k , za p y t a n y p r ze z

Se n e k ę , c zy m o ż n a u ż y ć ż o ł n ie r zy gw a r d ii p r e t o r iań sk iej, p o w ie d zia ł , ż e p r e t o r ian ie z o b o w i ą z a n i w o b e c c a i e g o d o m u C e z a r ó w i p o m n i G e r m a n ik a ,

n ie

odw ażą

się

na

ż aden

o krutny

c ó r k i; n ie c h A n ic e t u s w y k o n a t o , c o p r zy r ze k ł.

czy n

w o b e c je g o

W y sł a n n i k a A g r y p i n y

zw i ą za n o r zu ci w szy m u p r ze d t em m ie cz, a b y st w o r zy ć zam ach u

n a ż y cie

N e r o n a,

a A n i c e t u s ze sw o i m i

w r aż e n ie

ż o ł n ie r zam i

za m o r d o w a ł A gr y p in ę . Ta am b it n a k o b ie t a u m ar ł a go d n ie , d o k o ń ca u d ają c, ż e n ie w i e r zy w zb r o d n ię sy n a. I sł u szn ie ch y b a sch a r a k t e r y zo w a ł Ta cy t A g r y p in ę , g d y zo st ał a ż o n ą p r zy b r a ło

p a ń st w o

in n ą

z p a ń st w e m r zy m sk im za p r o w a d ził a ś c isł ą z

pow agą ,

a

Kl a u d i u sza ( R o c z n i k i X I I 7 ): O d t ą d

p o st a ć : w szy st k o

i j a k b y m ę sk ą

c zę ś c ie j

słu ch a ło

k o b ie t y , k t ó ra

n i e ig r a ł a w ś r ó d k a p r y s ó w j a k M e sa lin a , l e c z

z

dum ą ;

n ie w o lę ; p u b lic z n ie w y st ę p o w a ła w

dom u

n ie

b y ło

ż a d n ych

b e z­

w st y d ó w , c h y b a ż e t o t e g o in t e r e s j e j w ł a d zy w y m a g a ł. N ie zm ie r n a j e j ż ą d za zło t a r zą d ó w

tym

b y ła

u p o zo r o w a n a , ż e ja k o b y się

p o d p o r y d la

szu k a ło .

A gr y p in ę

zg u b ił o t o , ż e n ie u m iał a się

r o zst ać z w ł a d zą , g d y

ce sa r st w o p r ze szł o p o d r zą d y je j sy n a zam iast m ę ż a. Pa n o w a n ie N e r o n a za k o ń c zy ł o

r zą d y d y n ast ii j u l i j sk o -k l a u d y j sk i e j .

D y n ast ia

Fl a w i u szy n ie p r ze t r w ała d ł u g o i p a n o w a n ie p r ze szł o d o d y n ast ii A n t o n i n ó w , w kt ó r ej t r o n o b e j m o w ali n a st ę p cy z a d o p cj i — w y b i e ­ r an i

sp o ś r ó d

n a j le p szy ch .

Na

szc zę ś ci e

d la

ce sar st w a

o p r ó cz

A n t o n i n a Piu sa ż ad e n z ce sar zy a d o p t y w n y ch n ie m iał w ł a sn e g o sy n a. N i e sp o t y k a m y w i ę c w Rzy m ie aż d o k o ń ca II w . am b it n y ch ż o n i m at e k w a l c zą c y c h o w ł a d zę d la sw y c h d zi e ci , c h o ć ce sar zo w e d y n ast ii A n t o n i n ó w , j a k Plo t y n a — ż o n a Tr aj an a, czy o b ie Fau st y n y — ż o n a A n t o n i n a Piu sa i ż o n a M ar k a A u r e l iu sza — b ył y k o b ie t am i o ś w i e t n y ch u m y sł a ch i w ie lk ie j k u lt u r ze. W 1 9 7 r. zy sk a ł t r o n w Rzy m ie Se p t y m i u sz Se w e r , p o ch o d zą c y z Le p t is M agn a w A f r y ce . Pa n o w a n ie za w d zi ę cza ł ar m ii, kt ó r a m u za p e w n i ł a zw y c i ę st w o w w a l c e z in n ym i p r e t e n d e n t am i d o w ł a d zy p o ś m ie r ci Ko m m o d u sa, o st at n ie go z d y n ast ii A n t o n i n ó w . Za r ó w n o 2 2 9

Se p t y m i u sz Se w e r , j a k i j e g o sy n o w i e i n ast ę p cy d b a li p r ze d e w szy st k im o ar m ie r zym sk ie st a cj o n u j ą ce w r ó ż n y ch p r o w in cj a ch . D y n ast ia t a zm ie n ił a t e ż w zn a czn y m st o p n iu o b y czaj e e lit y r zym sk iej w p r o w a d za j ą c zn a czn ie w ię ce j n iż p o p r ze d n icy e le m e n t ó w w sc h o d ­ n iej k u lt u r y i r e ligii. Pr zy czy n ił y się

d o t e go w

p o w aż n e j m ier ze

Ju l i a Do m n a, ż o n a ce sar za Se p t y m i u sza Se w e r a , a p o t em jej sio st r a Ju l i a M ae sa, b ab k a H e li o gab ala. Se p t y m i u sz Se w e r b y ł czł o w ie k ie m p r ze są d n y m , w ie r zą cy m w sn y i h o r o sk o p y z g w ia zd . N ie b y ł o t o zj a w i sk o w y ją t k o w e . W ie lu ce sa r zy r zy m sk ich u t r zy m y w ał o n a d ­ w o r n y ch ast r o lo gó w , a w ie le t ak ż e o sk ar ż e ń

o „ o b r a zę m aj e st at u "

ce sar za, u o sa b ia j ą ce g o m aje st at lu d u r zy m sk ie go , w y n i k a ł o z p o ­ d ejr zeń

o za si ę g a n ie in f o r m acji o h o r o sk o p ie p a n u j ą ce g o ce sar za.

A k o ń czy ł y si ę zw y k l e t e o sk ar ż e n ia w y r o k am i ś m ie r ci. Otóż

Se p t y m i u sz Se w e r

na d ł u g o

p r ze d

o b ję cie m

w ł a d zy

m ie w ał sn y , in t e r p r e t o w an e czę st o j a k o p r ze p o w ia d a j ą ce w i e l k ą p r zy szł o ś ć .

Kie d y

b ył

n am ie st n ik ie m

Lu g d u n e n si s (G a l i a p łd . ze st o li cą

p r o w in cj i

r zym sk ie j

w d zi si e j szy m

Ga lii

Ly o n ie ) st r a cił

ż o n ę i r o zgl ą d a ł si ę za n ast ę p n ą , szu k a ł k an d y d at k i o o d p o w ie d n im h o r o sk o p ie , t ak p r zy n ajm n ie j p o d a je t r a d y cj a st ar o ż yt n a p r ze k azan a w ź r ó d le , k t ó r e go w i a r y g o d n o ś ć j e st c o p r a w d a st al e p r ze d m io t e m d y sk u sji , m ia n o w i cie w

t zw . H i s t o r y k a c h

c e sa r st w a

r zy m sk ie g o .

W ż y c io r y si e Se w e r a (3 , 8 ) j e st w zm ia n k a : G d y p o ś m i e r c i ż o n y c h cia ł p o ją ć

drug ą ,

t a k ż e b ie g ły m

badał

h o r o sk o p y

n a r ze czo n y ch ,

a st r o lo g ie m ; k i e d y u sł y sza ł , ż e

w

sa m

bę dą c

Sy r i i zn a jd u je się

k o b i e t a , k t ó r e j h o r o s k o p p r ze p o w ia d a m a ł ż e ń st w o z k r ó le m , st a r a ł się

p o ją ć ją

za ż o n ę

; b y ł a t o r z e c z y w i ś c i e Ju l i a , k t ó r ą z d o b y ł d z i ę k i

w st a w ie n n ic t w u p r zy ja c ió ł

W y d aj e się

(t ł u m . H. Sze l e st ).

jed n ak, ż e w

r ze czy w ist o ś ci Se p t y m i u sz Se w e r

d o sze d ł d o sw e j w i e d zy o h o r o sk o p ie p r zy szł e j m ał ż o n k i n ie co in acze j. W k o ń cu p a n o w a n ia M ar ka A u r e liu sza b y ł Se w e r d o w ó d cą le gio n u st a cj o n u j ą ce g o w Sy r i i i w t e d y za p e w n e w sze d ł w k o n t ak t z r o d zin ą Ba sj a n u sa , k ap ł a n a sł o ń ca z Em e sy w Sy r i i A p a m e n e n ad Or o n t e m . Pr zy szł a m ał ż o n k a Se w e r a — Ju l i a D o m n a — b ył a có r k ą t e go k ap ł an a. W p r a w d zi e n ie k t ó r e ź r ó d ł a st ar o ż yt n e p r zy p isu j ą jej p o ch o d ze n ie z lu d u , ale in f o r m acje in n y ch o r az an aliza im ie n ia B a sj a n u s w sk a zu j ą

r acze j, ż e b ył a o n a p o t o m k in ią d aw n e j sa m o ­

d zie ln e j d y n ast ii r zą d zą ce j t ym t e r yt o r iu m d o p a n o w a n ia ce sar za D o m icja n a . M o ż liw e , ż e w t e d y za m i ł o w a n y w 2 3 0

a st r o lo gii Se w e r

d o w ie d zi a ł się

o h o r o sk o p ie p ó ź n ie j sze j Ju l i i i p r zy p o m n ia ł so b ie

o t ym p r zy g o t o w u j ą c d r u gi e sw o j e m ał ż e ń st w o . Za ś l u b i n y

n ast ą p ił y

p r a w d o p o d o b n ie w

185

r., p ó ź n ie j szy

ce sar z Kar a k alla u r o d ził się w Lu g d u n u m ( Ly o n ) za p e w n e w 1 8 6 r., j e g o m ł o d szy b r at Ge t a j u ż

w

Rzy m ie w

1 8 9 r. O b a j o t r zym ali

b ar d zo st ar an n e w y ch o w a n ie . Se p t y m i u sz m iał t e ż d w ie có r k i, n ie w i a d o m o c zy z p ie r w sze go , c zy z d r u gi e g o m ał ż e ń st w a. Se p t y m i u sz Se w e r p r ze p r o w a d ził sw o j ą

w ł a sn ą

a d o p cj ę

d o rodu A n t o n in ó w ,

n a w i ą zu j ą c w t en sp o só b d o d y n ast ii ce sar zy ad o p t y w n y ch , w zw i ą ­ zk u z czy m t ak ż e j e g o sy n o w i e , a zar aze m Ju l i i D o m n y ci o t e czn i w n u k o w ie , o t r zy m ali r o d o w e n a zw i sk a A n t o n i n u s A u r e l iu sz lu b A u r e l iu sz A n t o n i n u s. Ju l i a D o m n a za p isa ł a się w p am ię ci st ar o ż y t n y ch j a k o k o b ie t a 0 b ar d zo sil n e j o so b o w o ś c i i o gr o m n e j k u lt u r ze . Zd a j e się

n ie

u le ga ć w ą t p li w o ś ci , ż e w p ł y w jej na m ę ż a b ył b ar d zo d u ż y i d o t y czy ł t a k ż e sp r a w p a ń st w o w y ch , a p r ze d e w szy st k im sf e r y, k t ó r ą

d ziś

n a zw a lib y ś m y p o li t y k ą k u lt u r al n ą . W p ł y w t en r o zsze r zał się ch y b a n a cał e p ań st w o . Ż a d n a in n a ch y b a ce sa r zo w a r zym sk a n ie f i g u r o ­ w a ł a n a t y lu in sk r y p cj a ch i m o n e t ach w r o zm ait y ch o k r e sach jej ż y cia . Ot r zym ał a t e ż o gr o m n ą liczb ę in n y ch d o w o d ó w c zc i w y r a ż a ­ j ą c y c h się w p r zy zn a n y ch je j t y t u ł a ch — m iała t yt u ł m a t k i w o j s k a , j a k z je j p o p r ze d n icze k ce sa r zo w a Fau st y n a M ł o d sza, ale f i gu r u j e t e ż j a k o m a t k a c e s a r z y [ Ka r a k a ll i i Ge t y ] i w o j s k a , a p o ś m ie r ci Ge t y 1 j e g o p o t ę p ie n iu , j a k o m a t k a c e s a r z a , w o j s k a , s e n a t u i o j c z y z n y . N ie b aw e m j e d n a k w y r ó sł n a d w o r ze g r o ź n y i am b it n y r yw al d o ł a sk i ce sar sk ie j. B y ł t o d o w ó d c a g w a r d i i G a j u sz Fu l w i u sz Pla u cj a n u s. Po c h o d zi ł o n t ak ż e z A f r y k i, b y ł m o ż e n aw e t k r e w n y m , alb o p r zy ja cie le m

Se w e r a z c za só w

m ł o d o ś ci i t em u za p e w n e n ale ż y

p r zy p i sa ć j e g o szy b k ą i n ie zw y k ł ą kar ier ę . To o n t e ż za p e w n e b ył t w ó r cą

o sk ar ż e n ia Ju l i i D o m n y o cu d zo ł ó st w o i u d zia ł w sp isk u

p r ze ciw k o ce sa r zo w i. Se w e r ż o n ę zat r zym ał , d o są d u n ie d o p u ś cił , ale o c zy w i ś c i e j e j p o zy cj a o sł ab ł a, a Pla u cj a n u s zy sk i w a ł co r az w i ę k szy w p ł y w na ce sar za. U d ał o m u się m ał ż e ń st w a

sw o j e j

có r k i

Pla u t y lli

z

n aw e t d o p r o w a d zi ć d o

n ast ę p cą

t ronu

Kar ak allą .

O si ą g n ą ł t o m im o n ie ch ę ci n ie t y lk o Ju l i i D o m n y , ale t ak ż e Kar ak alli, k t ó r y ze sw o j ą ż o n ą o d p o czą t k u n ie c h c i a ł m ie ć n ic w sp ó ln e g o . Ja k p o d ają ź r ó d ł a, w ł a ś n ie o w a c h w i l o w a p r zy n ajm n ie j p r ze ­ gr a n a w

r y w a li za cj i z Pla u cj an e m

i u czu ci e za gr o ż e n ia sk ł o n i ł y 231

ce sa r zo w ą d o szu k a n ia p o cie ch y w st u d ia ch f i l o zo f i czn y ch . Sp ę ­ d za j ą c cał e d n ie w o t o cze n iu so f i st ó w , st w o r zy ł a n a d w o r ze r o d zaj salo n u lit e r ack ie go , d o k t ó r e go u cze st n i k ó w n ale ż ał t ak ż e w sp o m i ­ n an y t u w ie lo k r o t n ie h ist o r y k Ka sj u sz D io i Filo st r at o s, au t o r ż y w o t u A p o l l o n i u sza

z Tj a n y

i w ie lu

Szc ze g ó l n y r o zw ó j t y ch

ó w cze sn y ch

m y ś licie li

i p isar zy.

k ó ł in t e le k t u a ln y ch w o k ó ł Ju l i i

Do m n y

za zn a c zy ł się n ie co p ó ź n ie j, p o ś m ie r ci Se w e r a i w cza si e t r a giczn e j w a lk i m ię d zy ich sy n a m i — Kar ak allą i Get ą . N ie ł a sk a Ju l i i D o m n y t r w ał a o k o ł o t r ze ch lat , w 2 0 4 r. b ył a j u ż b o w ie m o b e cn a, p ie r w szy r az t o się

ce sar zo w e j

z p r zeł o m em

zd ar zy ł o ,

w iekó w .

A

w

p o d cza s za w o d ó w

r o ku

Pla u cj an u sa . Ź r ó d ł a p r ze d st aw iaj ą

n ast ę p n y m

zw i ą za n y ch

p r zy sze d ł

k o n ie c

b ar d zo b ar w n ie p r ze b ie g j e g o

k at ast r o f y, n asza j e d n a k b o h at e r k a n ie b r ał a w t ym u d ział u , n ie m ie jsce w i ę c t u

na

p r zy t a czan ie t e go

o p isu . W

k aż d y m

r azie

Pla u cj a n u s zo st a ł o sk a r ż o n y o zd r ad ę st an u i st r a co n y . W zr a st a ją ce j e d n a k n ie sn ask i m ię d zy Kar a k allą i Ge t ą st ał y się ź r ó d ł e m d a lszy ch n i e szczę ś ć Ju l i i D o m n y. W o st at n ich lat ach ż y c ia Se p t y m i u sz Se w e r u sił o w a ł d o p r o w a d zi ć d o zg o d y m ię d zy sy n am i, ale n ie ch ę ć

Ka r ak alli d o Ge t y w zm a ga ł a się z w ie k ie m . W 2 0 8 r.

w y r u szy ł Se p t y m i u sz d o Br y t an ii zab ie r aj ą c ze so b ą sy n ó w . Ż y w i ł c i ą g l £ n ad zie j ę d o p r o w a d ze n ia d o zg o d y m ię d zy n im i. Kie d y j e d n a k , u m ie r aj ą c w

Br y t an ii w

211

r., p o zo st a w ił ich o b u j a k o sw o i c h

n ast ę p có w w sp ó ln ie w ł a d a j ą cy ch p ań st w e m , n ie w r ó ż y ł o t o n icze go d o b r e go . Zg o d a ich t r w ał a d o u r o czy st e go p o gr ze b u o j ca. Po t ym zaczę ł y się zn ó w w a ś n ie . W e d ł u g H e r o d ia n a ( IV 3 ) Ju l i a D o m n a za p r o p o n o w a ł a im w r e szcie p o d zi a ł p ań st w a m ię d zy n ich , b y p o ł o ż y ć k r e s sw ar o m o k aż d e zar zą d ze n ie , k a ż d ą n o m in acj ę . W k o ń cu j e d n a k d o t e go n ie d o szł o , b o w m o m e n cie u zg a d n ia n i a p o d ział u — m at k a ich r o z­ p łak ał a się , ż e i j ą

t r ze b a p r ze cią ć na p ó ł , b y k a ż d y z sy n ó w b ył

r ó w n o n ad zie lo n y . In n e ź r ó d ł a m il czą o p r o je k cie p o d ział u p ań st w a, n ie j e st w i ę c p e w n e , c zy p r ze k az H e r o d ian a j e st g o d n y zau f an ia. W k aż d ym r azie o d b ija n ast r o je w

Rzy m ie p o d zie lo n y m

na d w a

st r o n n ict w a. W r e szcie Kar ak alla, k t ó r e go ź r ó d ł a p r ze d st aw ia j ą j ak o zn a czn i e b ar d zie j a g r e sy w n e g o

i b r u t aln e go n iż

Ge t a, n am ó w ił

m at kę , b y ich o b u d o sie b ie zap r o sił a d la za w a r cia zgo d y . W m o m e n cie w y zn a czo n y m

na sp o t k a n ie k ilk u p o d o f ice r ó w

Kar ak alli za m o r d o w ał o Ge t ę w o b j ę cia ch m at k i, u kt ó r ej u sił o w a ł 2 3 2

si ę sch r o n ić . Ju l i a D o m n a zo st ał a o p r y sk an a k r w ią sy n a , a n aw e t zr an io n a w r ę kę p r zy p r ó b ie o ch r o n ie n ia Get y. Get a m iał d w ad zie ś cia t r zy lat a zale d w ie . N i e szczę ś l iw a m at ka n ie m o gł a n aw e t o b j a w ić sw e g o ż al u . O b se r w o w a n o j ą

b aczn ie , a w ie d zia ł a , ż e Ko r n if icję ,

có r k ę M ar k a A u r e l e go , sp o t k ał a ś m ie r ć t y lk o d lat e go , ż e jej zł o ż y ł a k o n d o l e n cj e z p o w o d u ś m ie r ci sy n a. M u sia ł a u d a w ać , ż e ci e szy się z p o w o d u u r a t o w an ia się

Ka r a k alii w o b e c zam ach u n a j e g o ż y cie .

Ta k a b o w ie m b ył a o f icja ln a w e r sja w y p a d k ó w p r ze d st aw io n a p r ze z Kar a k allę w o b e c w o j sk a i l u d n o ś ci Rzy m u . W e d ł u g w i ę k szo ś ci ź r ó d e ł Ju l i a Do m n a w o b e c t y ch w y p a d k ó w ch r o n ił a się u cie k a j ą c w za j ę cia in t e le k t u aln e . In t e r e so w ał a się t eż co r az b ar d zie j ż y cie m r e ligij n y m w p r o w a d za j ą c d o ń w ie le e le m e n ­ tów

r e ligii w sch o d n i c h , szc ze g ó l n i e k u lt u sł o ń ca . Zr e szt ą

p o zo st ał e j e szcze sze ś ć n im

a Ju l i ą

Do m n ą

p r ze z

lat p a n o w a n ia Ka r a k alii st o su n k i m ię d zy

u k ł a d ał y si ę

n ie ź le .

Po

p ie r w szy m

o k r e sie

t er r o r u w o b e c zw o l e n n i k ó w za m o r d o w a n e go b r at a, a o gr o m n y ch n agr ó d d la gw a r d i i, ar m ii it d. n ast ał y n ie co sp o k o j n ie j sze cza sy w

d u ż e j m ie r ze za sp r a w ą

Ju l i i

D o m n y . M ł o d y ce sar z zgo d n ie

z zal e ce n ie m sw e g o o j ca d b a ł p r ze d e w szy st k im o ar m ię , in t e r e so w ał się w y ś c i g a m i w o zó w , w a lk a m i gla d ia t o r ó w . Pa n o w a n ie j e g o j e st zn a n e p r ze d e w szy st k im

ze w zg l ę d u n a u st a w ę

n ad aj ą cą

p r aw a

o b y w a t e lst w a r zy m sk ie go p r a w ie w szy st k im m ie szk ań co m im p er iu m r zy m sk ie go

(t zw . c o n s t i t u t i o A n t o n i n i a n a ) .

Ch ę t n ie w i ę c ch y b a

sł u ch a ł rad m at ki w sp r a w a ch o g ó l n y ch , c h o ć n ie u le ga ł czę st o jej w o l i w p o szc ze g ó l n y c h sp r a w a ch . Cię ż a r ad m in ist r acji, k o r e sp o n ­ d e n cji z zad o w o le n ie m zo st a w ia ł m at ce. Ju l i a D o m n a ce n ił a w ł ad zę , o d zy sk a ł a za sp r a w ą sy n a w p ł y w n a p ań st w o , k t ó r y u t r acił a, k ie d y Pla u cj a n u s st ał się p ie r w szy m d o r a d cą Se p t y m iu sza . Kie d y Kar ak alla o d b y w a ł w y p r a w ę n a w sc h ó d , p o r o ku 2 1 4 Ju l i a D o m n a zat r zym ał a się w Bit y n ii. To o n a o b ję ł a zar zą d p ań st w e m , zał at w iał a w szy st k ie p o d an ia d o ce sar za i d e cy d o w a ł a o p ism ach u r zę d o w y ch . Pism a d o se n at u w Rzy m ie , g ł ó w n i e sp r a w o zd a n i a z p r ze b ie gu w y p r a w y d o A r m e n ii i Par t ii p r ze sy ł a n e b y ł y w

im ie n iu Ju l i i D o m n y , ce sar za

i j e g o w o j sk a. W d r o d ze z Ed e ssy d o Kar r , w k w ie t n iu 2 1 7 r. Kar a k alla zo st ał za m o r d o w a n y , p r e f ek t j e g o gw a r d ii M ak r y n u s o b w o ł a ł się

jego

n ast ę p cą . Kie d y w i e ś ć t a d o t ar ł a d o A n t io ch ii , g d zi e p r ze b y w ał a Ju l i a ch cia ł a o n a o d e b r ać so b ie ż y c ie n ie t yle j a k p isze D i o Ka sj u sz 2 3 3

z r o zp a czy w

po

p ań st w ie .

st r a cie

A le

k ie d y

sy n a,

ile

d o st a ł a

z o b aw y

u t r at y

czo ł o b i t n y

list

sw e j

od

i p o zo st a w io n o je j w szy st k ie o zn ak i g o d n o ś c i i w ar t ę zn ó w

o d ż y ł a.

M ak r y n u s j e d n a k

sp o st r ze gł

si ę ,

że

p o zy cj i

M ak r y n u sa honorow ą ta

am b it n a

i u t a le n t o w an a k o b ie t a ż y w i ć m o ż e zam iar o b ję cia p eł n e j w ł a d zy n ad p ań st w e m i k a zał je j , j u ż b e z u p r ze j m o ś ci, o p u ś c i ć A n t io ch ię . D o Rzy m u n ie m o gł a i n ie ch cia ł a w r ó cić . By ł a j u ż o d d ł u ż sze g o cza su cie r p ią ca, p r zy sp ie szy ł a ś m ie r ć gł o d ó w k ą . H e r o d ian d o p u szcza w ą t p l i w o ś ć c zy za g ł o d ze n ie się Ju l i i D o m n y b ył o d o b r o w o l n e c zy m o ż e w y m u szo n e . M ak r y n u s n ie d ł u go ci e szy ł się Ju l i a

w ł ad zą . Sio st r a Ju l i i D o m n y

M ae sa, je j có r k a So e m i a s zd o ł a ł y p r ze cią gn ą ć

w o j sk o

na

sw o j ą st r o n ę , p o m ś ci ć ś m ie r ć Kar ak alli i o d zy sk a ć w ł a d zę w p a ń s­ t w ie d la w n u k ó w ci o t e czn y ch Ju l i i D o m n y — n ajp ie r w H e li o gab ala, p o t ym

A l e k sa n d r a

Se w e r a.

N ie u le ga w ą t p l i w o ś c i —

k o b ie t y

z d y n ast ii Se w e r ó w b y ł y k o b ie t am i w y b it n y m i. Po d o b n e g o r o d zaju k o b ie t ą b ył a Ze n o b ia w ł a d czy n i Palm ir y, k o b ie t a, kt ó r a zd o ł a ł a f a k t y czn ie p a n o w a ć n ad p o d le gł ą

Rzy m o w i

czę ś & ią B l i sk i e g o W sch o d u . Był a o n a ż o n ą w ł a d cy Palm ir y O d e n at a, k t ó r e go p e ł n e n a zw i sk o Se p t y m i u sz O d e n a t u s d aje p o d st a w y d o p r zy p u szcze n ia , ż e r o d zin a O d e n at a o b y w a t e lst w o r zym sk ie za ­ w d zię cza ł a Se p t y m i u szo w i Se w e r o w i . D o c za só w O d e n at a Palm ir a b ył a sk r o m n ą

o sa d ą

n a p u st y n i, w d r u gie j p o ł o w ie III w . n.e. t a

o sad a w y r ast a d o p o t ę gi go sp o d a r cze j , m ilit ar n ej i k u lt u r aln e j na o k r e s o k o ł o p ię ć d zi e si ę ci u lat . N ie t u m ie jsce n a za st a n o w i e n ie się n ad r ó ż n ym i czy n n ik a m i , k t ó r e w p ł y n ę ł y n a n a g ł y r o zk w it Palm ir y. B y ł y o n e zł o ż o n e : za p e w n e i k lim at y czn e , i szczę ś l i w e p o ł o ż e n ie na sk r zy ż o w a n i u

d r ó g,

i sy t u a cj a

p o li t y czn a w

t ym

o k r e sie

m iał y

o gr o m n e zn a cze n ie , a n ie m ał ą r o lę o d e gr a ł y t ale n t y d y p lo m a t y czn e i m ilit ar n e Od e n a t a o r az j e g o n ast ę p czy n i, w d o w y p o n im , Ze n o b ii . Za p e w n e p o d cza s w y p r a w y Se p t y m iu sza Se w e r a n a w sch ó d w

lat ach 1 9 8 -2 0 1

k sią ż ę t a p alm ir e ń scy w

o t r zym ali o b y w a t e lst w o

r zy m sk ie

n agr o d ę

i n a zw i sk o

t y m iu sz Se w e r t ak ż e w p r o w a d zi ł na sze r szą

za lo j a ln o ś ć

Se p t y m i u sz. Se p ­ sk alę

o d d zi a ł y p al-

m ir eń skie d o ar m ii r zym sk ie j. W p ł y n ę ł o t o n ie w ą t p liw ie n a p ó ź n ie j szy r o zw ó j p alm ir e ń sk ie j si ł y m ilit ar n ej a t ak ż e na r o m an izacj ę k u lt u r al n ą t e go kr aju . Pie r w szy j e d n a k Se p t y m i u sz Od e n at , k t ó r y za p o m o c o k aza n ą Se p t y m i u szo w i Se w e r o w i o t r zy m ał za szc zy t n y t yt u ł se n a 2 3 4

t o r a z o k r e ś le n ie m cl a r issi m u s p r zy sł u gu j ą cy m n aj w y ż sze j gr u p ie Rzy m ia n , zo st ał p o t em st r a co n y p r ze z n am ie st n ik a Sy r i i za in t r ygi p r ze ciw k o Rzy m o w i. Zn a c zn i e zr ę czn ie jszy m d y p lo m at ą o k aza ł się j e g o im i e n n ik , t w ó r ca p o t ę gi Palm ir y p a n u j ą cy w lat ach 2 5 8 - 2 6 6 n.e. Kie d y p o ja w ia si ę j e g o im ię w in sk r y p cj a ch w 2 5 8 r. m a o n j u ż p r zy d o m e k cl a r issi m u s p o ł ą czo n y z o zn acze n ie m p r zy n a le ż n o ś ci d o g r u p y z u p r aw n ie n ia m i b y ł y ch

k o n su l ó w , a co w a ż n i e j sze je st

o k r e ś lan y j a k o p an ( d o m i n u s — w ł a d ca ) Palm ir y. W 2 6 0 r. sy t u a cj a Rzy m ia n na W sch o d zi e p o go r szy ł a się n agle w zw i ą zk u z agr e sj ą k r ó la Per sji Sa p o r a . U d ał o m u si ę d o t r ze ć aż d o A n t i o c h i i i, r ze cz n ie sp o t y k a n a d o t ą d , w zi ą ć d o n ie w o li ce sar za W ale r ian a. O d e n at m ó gł p r zy ł ą czy ć się d o zw y c i ę sk i e g o Sa p o r a lu b zo st a ć p o st r o n ie Rzy m u . Pr ze z p e w ie n cza s za c h o w a ł n e u t r aln o ś ć . N i e k t ó r e ź r ó d ł a p o d ają n aw e t , ż e p r ó b o w a ł p o r o zu m ie ć si ę z Sa p o ­ rem , ale Sa p o r n ie p r zy ją ł j e g o a w a n só w . O d e n at st an ą ł p o st r o n ie Rzy m u , p o st r o n ie ce sar za Galli e n a. Po b i ł w o j sk a Sa p o r a w

ich

o d w r o cie d o Per sji i p o t ym zw y c i ę st w i e p r zy ją ł t yt u ł k r ó la Palm ir y. N ast ą p ił o

p asm o

su k c e só w

O d e n a t a,

kt ó r em u

G a l li e n u s zaj ę t y

p r zy w r acan ie m ca ł o ś ci im p er iu m na za ch o d zi e zo st a w i ł w o l n ą r ę kę n a W sch o d zie , n ad aj ą c m u t y t u ł d o w ó d c y w o j sk r zy m sk ich

na

W sch o d zie . W ł a d za m ilit ar n a n a o gr o m n y m t e r en ie d o st a ł a się w i ę c w r ę ce k r ó la Palm ir y, p o zo st a ją c w asa le m Rzy m u Od e n a t w zm o cn ił n ie b y w ale zn a cze n ie Palm ir y. W k o ń cu r o ku 2 6 6 lu b n a p o czą t k u n ast ę p n e go O d e n at p ad ł o f iar ą zam ach u ze st r o n y j e d n e go ze sw o i ch k r e w n y ch , j e d n o cze ś n ie za p e w n e ze sw o im st ar szym sy n e m . Za b ó j ca M e o n iu sz o b w o ł a ł się k r ó le m , ale p r aw ie n at y ch m ia st sam st ał si ę

o f iar ą

m o r d u . Je st

zu p e ł n ie p r a w d o p o d o b n e , ż e za j e g o ś m ie r cią st ał a Ze n o b ia , kt ó r a n at y ch m ia st

o b ję ł a w ł a d zę

Pal m ir y sw o i m

sy n e m

w e sp ó ł z k o r o n o w an y m

W ab allat e m . Te

w sp ó ł r zą d y ,

n a w ł a d cę kt ó r e

b ył y

n ap r a w d ę r zą d am i Ze n o b ii t r w ał y d o r o k u 2 7 3 . Ze n o b ia , m o ż li w e ż e p o ch o d ze n ia a r a b sk i e go lu b al e k sa n d r y j sk ie go , p o d aw ał a się za p o t o m k in ię le ge n d a r n e j k r ó lo w e j Se m ir a m id y i k azał a się n a zy w a ć now ą

Kle o p at r ą . By ł a k o b ie t ą

b ar d zo p ię k n ą , ale zn a k o m ici e t e ż

zn o szą cą t r u d y w o je n n e . To w a r zy szy ł a O d e n at o w i w j e g o w y p r a w ie p r ze ciw k o Sa p o r o w i , ś w ie t n ie zn o sił a d ł u gi e m ar sze p ie sze . Bar d zo zr ę czn ie k o n t y n u o w a ł a p o lit y k ę sw e g o m ę ż a. Po zo st a w a ł a w z g o ­ d zie z Rzy m e m , n ie w i ą ż ą c się z Per sją . B y ł t o zn ó w p e w n ie w y n i k 2 3 5

n ie zr ę czn o ś ci d y p lo m at y czn e j Sa p o r a , a zar aze m e f e k t u m ie ję t n e go d zi ał an ia ce sar za Gallie n a. W a l czy Ze n o b ia o p an o w an ie n a W sc h o ­ d zi e , p r zyjm u je j e d n a k r aczej r zy m sk ie ce c h y w ł a d zy . W ab alla t n ie n o si t yt u ł u „ k r ó l k r ó ló w " , le cz r zym sk i p r zy d o m e k ce sar zy A u g u st , p o d o b n ie Ze n o b ia n aw e t p o ze r w an iu z Rzy m e m w y st ę p u j e na m o n e t ach j a k o Pia i A u g u st a , o b o je t e ż n a m o n e t a ch n o szą w i e ń ce lau r o w e , a n ie t iar y p er skie . D ł u go le t n ie sł u ż b y w o j sk o w e m ł o d zie ż y p alm ir e ń sk ie j t ak ż e p r zy czy n ia ł y się d o u t r zym an ia r zy m sk ich f o r m . Po r o zu m ie n ie m ię d zy Rzy m e m i Pal m ir ą p r ze t r w ał o p r ze z r zą d y ce sar za Kl a u d iu sza II. W t ym o k r e sie Ze n o b ia r o zsze r zył a w p ł y w y w A zj i, zaję ł a Sy r i ę p o ja w ił y się w p an o w an ie m

i A zj ę

M n ie jszą aż d o H e ll e sp o n t u , je j w o j sk a

Eg i p c i e i w A le k sa n d r ii . Palm ir a st ał a si ę t e ż p o d Ze n o b ii

o ś r o d k ie m

k u lt u r aln ym .

Ze n o b ia

w ł ad ał a

gr e ck im i e gi p sk i m , sł ab ie j ł a cin ą , w kt ó r ej k azał a się k szt a ł cić t ak ż e W ab allat o w i. N a d w o r ze Palm ir y p r ze b y w ali f i lo zo f o w i e n e o p la t o ń scy zb i e g li z Rzy m u , kt ó r ym m ar zył o się ci ę g le p ań st w o r zą d zo n e p r ze z f ilo zo f ó w . D o n a j b l iż szy ch d o r a d có w Ze n o b ii n ale ż ał je d e n z f i l o ­ zo f ó w Lo n g i n u s, a t ak ż e ch r ze ś cij a n in , c h o ć p o t ę p io n y p r ze z d w a sy n o d y za b ł ę d n e p o g l ą d y —

Paw e ł z Sa m o sa t y , t w ó r ca se k t y

p au li n ó w .

b ył

Pa w e ł

z Sa m o sa t y

b isk u p e m

A n t io ch ii

w o k r e sie p a n o w a n ia Palm ir y n ad t ym m iast e m , st ał się n ik ie m

Pa i m i r e ń czy k ó w

Do k t r y n a

i

b ar d zo

b li sk im

Ze n o b ii

w ł a ś n ie p o p l e cz­

czł o w ie k ie m .

Paw ł a z Sa m o sa t y d o p u szcza ł a zw i ą zk i z j u d aizm e m

a t ak ż e n ie k t ó r ym i e le m e n t am i k u lt ó w p o g a ń sk i ch . Zg a d za ł o się t o z t e n d e n cj am i Ze n o b ii , d ą ż ą ce j j a k się w y d a j e d o st w o r ze n ia r e l igii sy n k r e t y czn e j o b e j m u ją ce j r ó ż n o r o d n e w ie r ze n ia . Pa w e ł z Sa m o sa t y p o t ę p io n y p r ze z k o le j n e sy n o d y u t r zym ał się t ak d ł u go , j a k d ł u g o t r w ał a p r ze w aga Pal m ir y , t zn . d o p o czą t k ó w p a n o w a n ia ce sar za A u r e lian a, k t ó r y p o st a n o w ił p r zy w r ó cić p o w a g ę Rzy m u n a t e r e n ach B l i sk i e g o W sch o d u . N a p o czą t k u 271

r. kr ó l Palm ir y i Ze n o b ia

p r zyję li na m o n e t ach , b e z zg o d y A u r e lian a, t y t u ł y A u g u st y i A u g u st a p r zy sł u gu j ą ce ce sar zo m r zym sk im . M o gł o

to

b yć

p r zyję t e j a k o

zam iar

u n i e zale ż n ie n ia się

od

Rzy m u . W d w ó ch w y p r a w a ch w lat ach 271 / 2 7 2 i 2 7 2 / 2 7 3 A u r e lian p o k o n a ł ar m ie Ze n o b ii i W ab alla t a, o b o je w zi ą ł d o n ie w o li i p o ­ p r o w ad ził w o r szak u t r iu m f aln ym w

Rzy m ie . Te r e n y zaj ę t e p r ze z

Ze n o b ię zo st ał y o d b it e , Egip t o d zy sk a ł d a w n ą p o zy cj ę p o d l e g ł o ś ci 2 3 6

w o b e c Rzy m u , sp u st o szo n a p r ze z A u r e lia n a Palm ir a n ie o d zy sk a ł a j u ż sw e j ś w i e t n o ś ci. Ze n o b ia i jej sy n r y ce r sk o p o t r ak t o w an i p r zez A u r e lia n a d o k o ń czy li ż y cia w It alii w p r zyzn an e j im w i ll i k o ł o Ti b u r u . W d zi e le H i s t o r y c y c e s a r s t w a r z y m s k i e g o ( T r z y d z i e s t u p r e t e n ­ 3 0 ) p r zy t o czo n o list A u r e lia n a d o se n at u o d p o w i a d a j ą cy

dentów ,

n a zar zu t y, ż e ce sar z o d b y ł t r iu m f ze zw y cię st w a n ad k o b ie t ą . C i je d n a k , k t ó r zy m n ie g a n ią gdyby

w ie d zie li,

ja k ą

n ie zn a le ź lib y d la m n ie d o ś ć

k o b ie t ą

je st

Ze n o b ia ,

ja k

p o ch w a ły ,

r o zsą d n a

je st

w s w o ic h p la n a c h i k o n se k w e n t n a w r o zp o r zą d ze n ia c h , j a k t w a r d a w o b e c ż o ł n ie r zy , j a k w r a zie k o n i e c z n o ś c i szc zo d r a , a b e zw zg lę d n a , g d y su r o w o ś ć iż

t e g o w y m a g a . M o g ę p o w ie d zie ć , ż e j e j za słu g ą je st ,

O d e n a t u s zw y cię ż y ł Pe r só w

dotarł do

Kt e zy f o n u . M o g ę

d a le ce o b a w ia ły się

i

zm u siw szy

d o d a ć , ż e lu d y

do

u c ie c z k i Sa p o r a

W sc h o d u

i Eg ip t u

tak

t e j k o b i e t y , ż e a n i A r a b o w i e , a n i Sa r a c e n i , a n i

A r m e ń c zy c y n ie w szc zy n a li ż a d n y c h b u n t ó w .

Je ż e l i d o d a ć

d o t e go je j o gr o m n e w y k szt a ł ce n i e i sze r o k i e

zain t e r e so w an ia k u lt u r aln e , t r u d n o b y ch y b a zn a le ź ć w y b i t n i e j szą o so b o w o ś ć

n a za k o ń cze n ie p r ze d st aw ia n ia w

o st at n ich d w ó ch

r o zd ział a ch k o b ie t zn a n y ch z d zi a ł a l n o ś ci p o li t y czn e j.

ROZDZIAŁ VII Udział kobiet wż yciu kulturalnym

Ju ż

z p o p r ze d n ich r o zd ział ó w , p o ś w i ę c o n y ch in n ym za g a d ­

n ie n io m ż y cia k o b ie t a n t y czn y ch , d o sy ć j a sn o w y n i k a , ż e n ie b y ł y o n e ca ł k o w i c i e o d cię t e o d b o ga t e go ż y c i a k u lt u r aln e go an t yk u . O c zy w i ś c i e i t ut aj n ale ż y u n i k a ć

u o gó l n i e ń , f o r m u ł o w a n ia o p in ii

m a j ą cy ch d o t y czy ć ca ł e g o o k r e su an t y k u , ca ł e g o t er en u o b ję t e go k u lt u r ą gr e ck ą i r zym sk ą c zy w r e szci e k o b ie t z w szy st k i c h w a r st w sp o ł e czn y ch . N ie m n ie j j e d n a k m o ż n a za r y zy k o w a ć t w ie r d ze n ie , ż e i w d zie d zin ie * u d ział u w d o b r ach k u lt u r a ln y ch k o b ie t y an t y k u n ie b ył y aż t ak u p o ś le d zo n e , j a k p r zy jm u je się w w ie lu o p r a co w a n ia ch d a w n ie j szy ch o r az w n ie k t ó r y ch n o w szy ch . W y r a ź n y je d n a k p o d zia ł na sp o ł e czn o ś ć m ę sk ą i sp o ł e c zn o ś ć ż e ń sk ą ch a r a k t e r y st y czn y d la p o le is gr e ck ich , a t ak ż e d o sy ć si l n y w e w cze ś n i e j szy ch o k r e sach d zie j ó w Rzy m u , t w o r zy p e w n ą t y ch sp o ł e czn o ś ci .

sp e cy f ik ę

ż y c i a k u lt u r aln e go o b u

Ko b ie t y b ył y b o w ie m

w y k l u c zo n e z u d ział u

w p o d st a w o w y ch f o r m ach zb i o r o w e g o ż y cia k u lt u r aln e go p a ń s­ t e w e k g r e ck i c h . Pr ze d e w szy st k im n ie b r ał y u d zia ł u w a g o n a ch — za w o d a ch w sze l k i e g o t y p u : p o e t y ck ich , ś p i e w a c zy c h i sp o r t o w y ch , t ak ich j a k i gr zy sk a o lim p ijsk ie , n e m e jsk ie c zy d e lf i ck ie . Zn a cze n ie a g o n ó w w ż y c iu

G r e k ó w b ył o t ak w ie lk ie , ż e j u ż

n ie m o ż l iw o ś ć

u d ział u w n ich n ie t y l k o c zy n n e g o , ale i b ie r n e go st a w ia k o b ie t y na b ar d zo d ale k im p lan ie ż y c ia k u lt u r al n e go . W k u lt u r ze gr e ck ie j p r ze d st aw ie n ia, t e at r aln e m ia ł y szcze g ó l n ą w a gę . Je st t o zj a w i sk o t ak zn a n e , ż e n ie m u szę g o t u t aj u za sa d n ia ć . O t ó ż sp r a w a u d zia ł u k o b ie t w w i d o w i sk a ch t e a t r al n y ch n ale ż y d o k l u czo w y ch za ga d n ie ń . Bar d zo d ł u go p r zy jm o w a n o za r ze cz p e w n ą , ż e k o b ie t y gr e ck ie n ie u czę szcza ł y d o t eat r u . W ia d o m o , ż e akt o r am i b yli w y ł ą czn i e m ę ż czy ź n i , k t ó r zy gr ali t ak ż e r o le k o b ie ce . W szy st k o w sk a zy w a ł o n a t o , ż e k o b ie t y n ie st a n o w ił y n aw e t n ie w ie lk ie j czę ś ci w id o w n i t eat r aln ej. W sp ó ł cze sn a lit erat ura n au k o w a w y su n ę ł a je d n ak p e w n e w ą t p l i w o ś ci o d n o ś n ie t ej t e zy. Sk r zę t n ie ze b r an o w zm ia n k i w d r am at ach i w p ism ach f ilo zo f ó w at e ń sk ich , kt ó r e p o zw ala ją są d zić , ż e k o b ie t y b y w a ł y czase m w t eat r ze w m ie jsca ch o d d zi e l o n y ch , zap e w n e p o ł o ż o n ych w y ż e j i d alej o d sce n y. Pe w n o ś ci t u m ie ć na r azie n ie m o ż em y. Je ż e l i n aw e t d o p u szczo n e b ył y d o w i d o w n i t eat r aln ej, t o na p e w n o n ie b y ł o t o o b y czaj e m p o w sze ch n y m i m aso w y m . Ist n ia ł y j e szcze d w ie in st y t u cje w

m iast ach g r e ck ich , kt ó r e

o d g r y w a ł y d u ż ą r o lę w ż y ciu k u lt u r aln ym , a d o k t ó r y ch n a p e w n o k o b ie t y n ie m iał y d o st ę p u . Je d n ą z n ich b ył o gim n a zju m , w kt ó r ym 2 4 0

c h ł o p c y k szt ał cil i się d o ś ć w sze ch st r o n n ie , g d zi e za w i ą zy w a ł y się p r zy jaź n ie i w sp ó ln e zain t e r e so w an ia. D zie w czę t a d o t ak ich in st yt u cji w st ę p u n ie m iały, je ż e li n aw e t j e k szt ał co n o , t o w d o m u , n ie sł y szy m y n a o g ó ł o szk o ł a ch d la d zie w czą t . Ty l k o w n ie k t ó r y ch p ań st w ach d o r y ck ich , j a k Sp ar t a , d zi e w czę t a b y ł y w y c h o w y w a n e w sp o só b zb l i ż o n y d o w y c h o w a n i a c h ł o p c ó w , t zn . o t r zy m y w a ł y — j a k b y ś m y to

d zi ś

n a zw a li

w y ch o w a n i e

f i zy czn e ,

ale w ł a ś n ie

w

Sp a r cie

i p a ń st w a ch o p o d o b n e j t r a d y cj i w w y c h o w a n i u c h ł o p c ó w t ak ż e n ie d b a n o o w y k szt a ł ce n i e w zak r e sie sze r o k ich zj a w i sk k u lt u r y. W r e szcie in st y t u cją , w kt ó r ej za r ó w n o w Gr e cj i, j a k i w Rzy m ie k w it ł o t ak ż e ż y cie u m y sł o w e b ył a ł aź n ia. I t u t aj o czy w iś ci e , w Gr e cji, k o b ie t y w st ę p u n ie m iał y. W sp o m in a ł a m j u ż w y ż e j o w y r aź n y m r o zd ziale ż y cia t o w a r zy s­ k ie go , a w ż y w y c h o ś r o d k a ch t w ó r czy ch , j a k A t e n y , o w e u czt y , sy m p o zj a

b yły

w aż n ym

e le m e n t e m

ż y c ia

k u lt u r aln e go .

W ś ród

zn a n y c h n am z im ie n ia k o b ie t e lit y gr e ck ie j n ie b r ak j e d n a k p o st aci 0 w y so k im p o zio m ie k u lt u r aln ym , n ie b r ak ich t ak ż e w ś r ó d t w ó r có w p o e zji, sp o t y k am y zn a n e m alar k i i ś p ie w a czk i . M n ie j w i e m y o ż y ciu k u lt u r al n ym

sp o ł e czn o ś c i

k o b ie t j a k o

ca ł o ś ci,

sam

fakt jed n ak

ist n ie n ia k o b ie t c zy n n y c h w t ej d zie d zin ie , c h o ć b y n aw e t o p i sy w a ­ n y ch w y ż e j n ie k t ó r y ch h et er , sk ł an ia d o sk r zę t n e go p o szu k i w a n ia 1 r o zw aż e n ia n ik ł y ch n aw e t n a t en t em at w zm ia n e k . I t o o d r azu t r ze b a zw r ó c i ć u w a g ę n a b ar d zo w a ż n e zj a w i sk o st ar o ż y t n o ś ci — n a ist n ie n ie zw i ą zk ó w , ś w i ą t i o b r zę d ó w d o st ę p n y ch w y ł ą czn i e d la k o b ie t . N aw e t w Rzy m ie , g d zi e sp o ł e czn o ś ci m ę ż czy zn i k o b ie t b ył y w o k r e sie k la sy czn y m m n ie j o st r o r o zd zie lo n e n iż w Gr e cj i, ist n iał y — co p r a w d a n ie li czn e — k u lt y i o b r zę d y w y ł ą czn i e k o b ie ce . N ie zn a m y d o k ł a d n ie o w y c h k o b ie cy ch zw i ą zk ó w i o b r zę d ó w z t er en u

Gr e cj i, n ie b y ł y o n e d o b r ze zn a n e w sp ó ł cze sn y m

im

m ę ż czy zn o m , a t o o n i p r ze cie ż są au t o r am i p r zy t ł aczaj ą ce j w ię k szo ś ci n a szy ch ź r ó d e ł . N aw e t j e d n a k z n ik ł y ch w zm ia n e k i f r agm e n t ó w ut w orów

k o b ie t

m o ż n a so b ie w y t w o r zy ć

o g ó l n y o b r az o w e g o

k o b ie ce g o ż y cia k u lt u r aln e go . W Sp a r cie d zi e w czę t a p o d o b n ie j a k c h ł o p c y p r ze ch o d ził y p r ze z o b r zę d y in i cj a cj i (w p r o w a d ze n i a ) w

o b o w ią zk i ż y cia d o jr zał e go .

Je ś l i c h ł o p c ó w w Sp a r cie o b o w ią zy w a ł o k ilk a f a z i n i cj a cj i w k o l e j ­ n y ch p r ze d ział a ch w ie k u , t o d zie w czę t a , j a k się w y d a j e , sp o d o p ie k i d zi e w icze j

1 6 —

b o gi n i A r t e m id y p r ze ch o d ził y w

K o b ie ty a n t y k u

ge st ię

H e le n y i p o 241

o d p o w i e d n ich o b r zę d ach u w aż an e b y ł y za d o j r zał e d o m ał ż e ń st w a. W

Sp a r c i e

w ię c

ow e

o b r zę d y

d o st ę p n e

w y ł ą c zn i e

i ł ą czą ce się

z n im i w sp ó ln e p r zy go t o w a n i e w

d zie w czę t o m

m o ż li w o ś ć

u d zia ł u

w

d la

k o b ie t

gr u p a ch d a w a ł y

k o r zy st an iu

z dóbr

k u lt u r y

p o d o b n y ch d o t y ch , z k t ó r y ch k o r zyst al i ch ł o p cy . N a in n y ch t e r e n ach ś w iat a g r e ck ie g o ist n ia ł y r ó w n ie ż zw i ą zk i i k u lt y r e l igij n e w y ł ą czn i e

k o b ie ce ,

W y d aje

zw y k le

się ,

o p ie k u j ą cy ch

że

b ył y

się

one

p ł o d am i

n ie d o st ę p n e d la

p o w ią za n e

r o ln ict w a.

z

N ie k t ó r zy

m ę ż czy zn .

k u lt am i

b ó st w

b a d a cze

r e ligii

d o p at r u ją się t u t aj r e lik t ó w c za só w , k ie d y m ę ż czy ź n i za j m o w a l i się p o lo w an ie m c zy r y b o ł ó st w e m , k o b ie t y za ś u p r aw ą zie m i. M o ż e się t o w y w o d zi ć t ak ż e z k u lt ó w b ó st w p ł o d n o ś ci. Ś l a d y ist n ie n i a t a k i e g o zw i ą zk u na t e r e n ie p ań st w a sp a r t a ń s­ k ie go p r ze t r w ał y w u t w o r a ch p o e t y li r y czn e g o z k o ń ca V II w . p .n .e. A lk m an a. W cze sn a p o e zja gr e ck a za ch o w a ł a się f r agm e n t a r y czn ie , st ą d n ie r az t r u d n o ś ci in t er p r et acji za ch o w a n y ch f r agm e n t ó w . W ś r ó d sp u ś ci zn y A lk m a n a za ch o w a ł się f r agm e n t o p isu j ą cy p e w n e o b r zę d y z

u d ział e m

ch ó r u

d zi e w czą t

p r o w a d zo n e go

p r ze z d w ie

jakb y

r y w ali zu j ą ce ze so b ą p r ze w o d n iczk i. D zie w czę t a ś p ie w a j ą c i za p e w ­ ne t a ń czą c n io są o f iar y , j a k się w y d a j e d la A r t e m id y , c h o ć m o ż li w e je st t ak ż e , ż e d la in n e g o b ó st w a w y st ę p u j ą ce g o w k u lt ach k o b i e ­ cy ch . U t w ó r t en j e st p r ze t ł u m aczo n y n a j ę zy k p o lsk i w Lir y k a

st a r o ż y t n e j

G r e cji

N ar o d o w a f r agm . w y k szt a ł ce n i a w

1 ).

pod

red. J.

U d zia ł w

D a n i e l e w i cza

t e go t yp u

zb io r ze

(Bi b l io t e k a

o b r zę d ach

w ym agał

ś p ie w ie i t ań cu , a w i ę c t ak ż e zn a j o m o ś ci o d ­

p o w ie d n ic h t e k st ó w p o e t y ck ich . Ś w ię t a

ku

c zc i

De m et er ,

b o gin i

p lo n ó w

i u r o d zaju ,

b yły

r o zp o w sze ch n i o n e na t e r e n ie ca ł e go ś w iat a g r e ck ie go . W y ł ą czn ie k o b ie t y b r ał y u d zia ł w t e go t yp u ś w i ę ci e zw a n y m Te sm o f o r ie , kt ó r e j e st p o ś w ia d czo n e w w ie lu m iast ach Gr e cj i. N aj w ię ce j in f o r m acji o n im p o ch o d zi z At e n . O b ch o d zo n e b ył o j e si e n ią i t r w ał o t r zy d n i, j e g o ce le m t r a d y cj ą

b ył o za p e w n i e n ie d o b r e go u r o d zaj u

o b r zę d y o ch ar ak t e r ze m agiczn y m .

p r ze z n ak azan e

Br ał y w

n im

u d ział

k o b ie t y z n a j le p szy ch d o m ó w a t t y ck ich , le galn e ż o n y o b y w a t e li at e ń sk i ch .

By ł o

to

ś ciś le

p r ze st r ze gan e ,

t ak

że

u d ział

k o b ie t y

w o b ch o d a ch t e go ś w ię t a b y w a ł p r ze z m ó w có w są d o w y c h c y t o ­ w a n y j a k o d o w ó d jej le g a ln e g o m ał ż e ń st w a. U d zia ł k o b ie t w ś w i ę t a ch d o st ę p n y ch i d la m ę ż czy zn , i d la 2 4 2

k o b ie t ł ą c zy ł się t ak ż e z t ań ce m i ś p ie w e m . Ta k b ył o w zw i ą za n y c h t ak ż e z De m e t e r i jej có r k ą Ko r ą m ist e r iach e le u zy ń sk i ch . D o El e u sis m o gli

p r zy b y ć

w szy sc y

m ó w i ą cy p o gr e ck u

m ę ż czy ź n i , d zi e ci , n aw e t

n i e w o l n i cy —

lu d zie —

k o b ie t y ,

i b y li d o p u szcza n i d o

o b r zę d ó w o c zy szc za j ą c y c h i d o k o le j n y ch st o p n i w t aj e m n icze n ia. Ty l k o k o b ie t y b r ał y u d ział w t zw . k e r n o p h o r i a , j e d n e j ze w st ę p n y ch ce r e m o n ii, p o d cza s kt ó r ej n io sł y ś w ię t e n aczy n ia. O n e t e ż w y k o n y ­ w a ł y o b r zę d o w e t ań ce i r e cy t a cj e o r o zp a czy Dem et er p o u p r o w a ­ d ze n iu có r k i d o H ad e su i o je j r ad o ś ci p r zy je j p o w r o cie . Ko b ie t y t ak ż e gr a ł y r o le w p o ś w ię co n y m t ej h ist o r ii p r ze d st aw ie n iu . W szy st k ie t e go t yp u o b r zę d y , t ak ż e n p . u d ział w p an at e n aj sk ie j p r o ce sj i ku c zc i A t e n y , w y m a g a ł y o d b io r ą cy ch w n ich u d ział k o b ie t p r zy go t o w a n i a , szcze g ó l n i e w u m ie j ę t n o ś cia ch t a n e czn y ch i r e cy ­ t acji. N i c t e ż d zi w n e g o , ż e w t w ó r czo ś c i k u lt u r aln e j u d zia ł k o b ie t za zn a czy ł się p r ze d e w szy st k im w p o e zji lir yczn e j . Z p r ze ł o m u V II i V I w . p .n .e. d o szł y d o n as p r ze d e w szy st k im u t w o r y n ajsł aw n ie jsze j z p o e t e k g r e ck ich

—

Sa f o n y z w y sp y

Le sb o s. W o k ó ł

Sa f o n y

p o w st a ł o t e ż w ie le le ge n d , z k t ó r y ch w sp ó ł cze sn y m n am h ist o r yk o m i h ist o r yk o m

lit e r at u r y t r u d n o n ie r az w y ł u sk a ć

f a k t y p r a w d ziw e

i o d r ó ż n ić j e o d le ge n d a r n y ch . Sa f o n a p o ch o d ził a za p e w n e z M it y le n y na Le sb o s z r o d zin y ar y st o k r at y czn e j. Po za k r ó t k im o k r e se m p o b y t u n a Sy c y l i i p o d cza s zab u r ze ń

p o li t y czn y ch

na je j o j czy st e j w y sp i e , p r ze b y w ał a st ale

w sw e j o j czy ź n ie . Sk u p i ł a w o k ó ł sie b ie g r o n o m ł o d y ch d zie w czą t , kt ó r e k szt a ł cił a i k t ó r ym i k ie r o w ał a. Ch ar ak t e r t e go ze sp o ł u i r o la w

n im Sa f o n y st a n o w ią j e d n ą z g ł ó w n y c h k w e st ii d y sk u sy j n y c h

w n o w o ż y t n e j n au ce . Po d st a w ą t ej d y sk u sj i j e st an aliza za c h o w a ­ n y ch

ut w orów

Sa f o n y o r az in f o r m acje zaw ar t e u p ó ź n i e j szy ch

p isar zy , szc ze g ó l n i e

z o k r e su

h e l le n i st y czn e go ,

kt ó ry

p r zy n ió sł

r e n e san s zain t e r e so w an ia je j t w ó r czo ś cią . N ie u le ga w ą t p li w o ś ci , ż e Sa f o n a p o ch o d ził a z r o d zin y ar y st o k r at y czn e j, m iał a t r ze ch b r aci. 0

p r zy go d zie j e d n e g o z n ich z h et er ą

w

Eg ip ci e w sp o m in ał am

w r o zd ziale IV. By ł a zam ę ż n a i m iał a có r e czk ę

im ie n ie m Kl e is, o kt ó r ej p isał a

w j e d n y m ze sw o i c h w ie r szy . Ist n ie n ie w o k ó ł Sa f o n y k o ł a m ł o d y ch d zi e w czą t z w ie lu m iast ś w iat a g r e ck ie g o t e ż n ie p o d le ga d y sk u sji . N at o m ia st w ie le st r o n p o ś w ię co n o r o zw aż a n io m d o t y czą cy m c h a ­ 2 4 3

r akt er u t e go

k o b ie ce g o zw i ą zk u

i st o su n k o m

ł ą czą cy m

Sa f o n ę

z p o zo st ają cy m i p o d je j o p ie k ą d zie w czę t am i. Kr ą g d zie w czą t Sa f o n y n ie b y ł j e d y n y m t e go r o d zaju zw i ą zk ie m n a Le sb o s. Sa f o n a w n ie ­ k t ó r y ch za ch o w a n y ch f r agm e n t a ch k r y t y k u je sw o j e r y w alk i p r o w a ­ d zą ce p o d o b n e ze sp o ł y d zi e w czą t za r zu ca j ą c im , ż e n ie k szt ał t u ją w sw y c h p o d o p ie czn y ch w zn i o sł y ch u c zu ć i m yś li. W k r ę gu Sa f o n y p r ze b y w ał y d zie w czę t a

z o d le gł y ch

n ie r az m iast

gr e ck ich

A zj i

M n ie jsze j, sł aw a jej m u siał a w i ę c si ę g a ć d ale k o . D zie w czę t a p r ze ­ b y w a ł y z n ią

p r ze z j a k i ś

cza s i o d ch o d ził y , j a k

m o ż n a są d zi ć

z u t w o r ó w Sa f o n y , k ie d y p r zy ch o d ził a d la n ich p o r a m ał ż e ń st w a, ż e gn an e p r ze z n ią sp e cj a l n i e sk o m p o n o w a n y m u t w o r em . W y d aj e się w ię c, ż e Sa f o n a p r zy go t o w y w a ł a d zie w czę t a d o ż y c ia d o r o sł e go , u czył a j e t ań ca, ś p ie w u , r e cy t acj i, a p r ze d e w szy st k im p r zy g o t o w y ­ w ał a j e d o m ił o ś ci. Je d e n z za ch o w a n y ch u t w o r ó w st a n o w i j a k b y „ w y zn a n i e w i n y " Sa f o n y . Cy t u j ę t e k st w p r ze k ł a d zie Ja n i n y B r zo s­ t o w sk ie j z w y m ie n io n e j j u ż w y ż e j L i r y k i s t a r o ż y t n e j G r e c j i (f r agm . 1 6 , s. 3 7 ): Ty m się

k o n n ic a z d a je n a jp ię k n i e j sza

n a c za r n e j zie m i, t a m t y m z n ó w p ie c h o t a ,

•

in n y m

o k rę t y . Ja

t o n a zw ę p ię k n y m ,

c o za c h w y t b u d zi. W szy sc y t ę p r a w d ę p o jm ą . I H e le n a , C h o c ia ż ze w szy st k ic h k o b ie t n a jp ię k n ie jsza , d ia n ie j r zu c iia m a łż o n k a , w ś r ó d lu d z i n a jza c n ie j sze g o , tego, co

Tr o ję p r z y w ió d ł d o u p a d k u .

N a có rkę

i r o d zic ó w

n ie zw a ż a ła ,

l e c z d a la się p r o w a d z i ć s w e j m i ł o ś c i w

d a le k ą

d ro g ę .

K o b ie t y ła t w o o g a r n ia u c zu c ie , g d y m y ś lą

/

o tym , co w

n ic h z a c h w y t b u d zi.

m n ie d ziś c z u ł o ś ć p ię k n ą

A n a k t o rię

w sp o m in a ć k a ż e , k t ó r e j c h ó d le k k i u jr ze ć b y m p r a g n ę ła i t w a r z t a k ja sn ą , p ię k n ie j sz ą

n i ż w szy st k ie

r y d w a n y L i d ii , n i ż j e j ś w ie t n e w o j sk a w sp a n i a ł e zb r o jn e . W iem , ż e n ie m o ż n a za k o szt o w a ć

w ż y ciu

w s z e lk ie g o d o b r a . T r ze b a r a c z e j w y b r a ć r ze c z u p r a g n io n ą

n iż tę , k t ó rą

p r zy jd zie za p o m n ie ć .

2 4 4

ł a t w ie j

Ba d a cze lit e r at u r y gr e ck ie j zw r a ca j ą t u u w a g ę n a o d e j ś cie Sa f o n y o d p r zy ję t e go w k r ę gach ar y st o k r acj i ó w cze sn e j k u lt u r ze m io sł a w o j e n n e g o , a p o d k r e ś lan ie zn a cze n ia u p o d o b a ń o so b i s­ t y ch , p ię k n a i m ił o ś ci. W p o le is g r e ck ich V i IV w . m ó gł d zi w i ć i g o r szy ć

t o n go r ą ce j m ił o ś ci d o d zi e w czą t o p u szcza j ą c y c h d la

m ał ż e ń st w a k r ą g Sa f o n y . T o w ł a ś n ie u czu c i e i ż al za o d ch o d zą cą d zi e w c zy n ą j e szc ze m o cn ie j w y st ę p u j e w f r a gm e n cie 31

( w t ym

sam y m t ł u m .): W y d a je m i się

sa m y m

bogom rów ny

m ę ż c zy zn a , k t ó r y sia d ł n a p r ze c iw

cie b ie ,

i s/ o w a t w o je p r z y j m u je z za c h w y t e m , w

o c za r o w a n iu .

Sł o d k i m

u ś m ie c h e m

b u d z is z w n im p r a g n ie n ia ,

le c z w p ie r si m e j d r ż y se r c e p e łn e łę k u , i g d y n a c ie b ie p a t r zę , g ł o s u z k r t a n i d o b y ć n ie m o g ę , za m ie r a sł o w o , d r e szc z p r ze n ik a cia ło a lb o j e p ło m ie ń c ie m n o m i w

ł a g o d n y o g a r n ia ,

o c za c h , t o z n ó w

sły szę

w

u sza c h ,

szu m p r ze j m u ją cy . O b la n a p o t e m , d r ż ą ca , za lę k n io n a b le d n ę j a k zw ię d ła , p o sza r za ła t r a w a , i j u ż n ie w ie le b r a k , a b y m za c h w ilę p a d ła ze m d lo n a . Z e w szy st k im je d n a k t r ze b a się

p o g o d zić .

Te n t o n se r d e czn e go p r zy w ią za n ia , m ił o ś ci ł ą czą ce j si ę z g ł ę ­ b o k ą p r zy ja ź n ią b r zm i w e w szy st k i c h u t w o r a ch Sa f o n y zw i ą za n y ch z o d ch o d ze n ie m d zi e w czą t z je j k r ę gu . Fr agm e n t 9 4 ( w t ym sam ym p r ze k ł a d zie ): „ w ie r z m i, ż e c h c ia ł a b y m

u m r ze ć " ,

m ó w ił a ż a lą c się p r z y p o ż e g n a n iu , a p o t e m je szc ze t e sło w a : „ Z ł y lo s n a m p r zy p a d ł w ż e c i e b i e , Sa f o , r z u c a m

u d zia le , w b r e w m e j w o li” .

O d p o w ie d zia ła m j e j n a t o : „ O d e j d ź szc zę ś li w a i zd r o w a , sp ę d zo n e z n a m i za p a m ię t a j d n i! L e c z g d y b y ś m ia ła za p o m n ie ć , sa m a c i j e s z c z e o p o w ie m , H e c h w i l p i ę k n y c h p r z e ż y ł y ś m y r a ze m .

2 4 5

Lu b iła ś o zd a b ia ć czo ło w ie ń c a m i z f io ł k ó w

i ró ż y,

g d y b y ł a ś t u t a j z n a m i, w n a szy m g r o n ie , i n ie r a z m ło d zie ń c zą

sz y j ę

u m ia ła ś w d zię c zn ie p r zy st r o ić sp lo t a m i k w ia t ó w p a c h n ą c y c h , w io se n n y c h , i o le jk a m i d r o g im i g o d n y m i k r ó le w sk ic h sk r o n i

a lb o n a m ię k k ic h p o d u szk a c h le ż a ła ś i z r ą k sł u ż e b n y c h cza r y z n e k t a r e m b r a ła ś w

c za sie u czt y .

N ie b y ł o b e z n a s w e se la i ś w ię t a , n ie b y ł o ź r ó d ła , z k t ó r e g o b y ś m y n ie c ze r p a ły w o d y " .

Po d o b n y w

t o n ie j e st f r agm e n t 9 6

(w

t ym

sam y m

t ł u m .)

sk i e r o w a n y d o b ył ej w y ch o w a n k i Sa f o n y — A r ig n o t y , kt ó r a za p e w ­ ne p o za m ą ż p ó j ś ciu w r ó cił a d o Sa r d e s, d aw n e j st o l i c y azj at y ck ie j Li d ii: ...

z w y ż y n y Sa r d

c zę st o w y sy ł a k u n a m m y ś l i sw o je . D l a n a s, g d y ż y ł y ś m y t u j e s z c z e r a ze m , b o g in ią

b y ła ś , A r ig n o t o ,

i p ie ś n i t w e n a d in n e n a s cie szy ły . Ja ś n i e j e s z t e r a z w ś r ó d ł i d y j s k i c h k o b i e t j a k n o c ą , p o z a c h o d z i e sł o ń c a r ó ż a n o p a lc e k się ż y c o w e ś w ia t ło za ć m ie w a ją c e g w ia zd y i p r o m ie n ie ś lą c e n a g o r zk ie f a le m o r za i n a k w ia t a m i z a ś c ie lo n e ł ą k i. Ro sa lś n i w p ła t k a ch r o zc h y lo n e j r ó ż y i p ł y n ie sł o d k i za p a c h m io d u o d k o n ic zy n y i k w it n ą ce j tra w y. W cią ż n ie sp o k o jn a t u i t a m się n a jm ilszą

b łą k a sz,

A t t is w sp o m in a ją c,

p e ł n a t ę sk n o t y ... N a w o ły w a n ia b ie g n ą

w

n a szą

a le m y g ł o su n ie sł y szy m y

st r o n ę ,

—

n o c m ilc zy n a d m o r ze m .

Pie ś n i w e se ln e Sa f o n y sk ie r o w a n e b y ł y t e ż czase m lu b ie ń ca, j a k n p. w e f r agm e n cie 1 1 2 ( w t ym sam ym t ł u m .): 2 4 6

do o b ­

Sz c z ę ś l i w y o b lu b ie ń c ze , m a sz w szy st k o c z e g o c h c ia ł e ś : j u ż je st e ś p o

w e se lu z n a jm ilszą

sw ą

d zie w c zy n ą ,

z r a d o ś c i o d m ie n io n y . Z t w y c h sp o jr ze ń j a k m i ó d sł o d k ic h i z t w a r zy r o zja ś n io n e j ła t w o w y c zy t a ć m ił o ś ć

w ię c n ie c h a j w s w e j o p ie c e m a c ie b ie A f r o d y t a .

B o g i n i m ił o ś ci A f r o d y t a b ył a p at r o n k ą k ó ł k a Sa f o n y . W ś r ó d jej p ie ś n i za c h o w a ł y si ę

t eż

m o d l it w y d o

Afr o d yt y, jak

n p. p ie ś ń

1 o t w ie r aj ą ca p r ze k ł a d y Sa f o n y w L i r y c e s t a r o ż y t n e j G r e c j i · . Pr ze d t ro n em t w ym

się

c h y lę . A f r o d y t o ,

n ę cą c a w zd r a d zie sie c i, c ó r o Ze u sa i b ła g a m , sm u t k ie m

n ie d r ę c z m e g o se r c a ,

0 n ie ś m ie r t e ln a , le c z k u m n ie ze jd ź , j a k n ie r a z j u ż g d y cię

czy n ił a ś ,

m ó j g ł o s d o le c ia ł z o d d a le n ia .

1 d ła m y c h sk a r g r zu c a ła ś p r o g i d o m u w ie lk ie g o o jca . T w ó j zło t y w ó z p o n io sł y c h y ż e p t a k i i r a z p o r a z, n a d k r ę g i e m

c za r n e j zie m i

zn iż a ją c lo t , sk r zy d ła m i m o c n o b ił y w ja sn y m

e t e r ze .

U jr za ła m cię , a t y p r o m ie n ie ją ca , z u ś m ie c h e m

n a o b lic z u n ie ś m ie r t e ln y m ,

sp y t a ł a ś n a j t a sk a w ie j . c o m n i e g n ę b i , ż e c ie b ie w zy w a m , k t o w zn ie cii zn ó w

m y c h p r a g n ie ń

n a jg o r ę t szy c h

se r d e czn y ż a r? K o g o m i p r zy w ie ś ć m a P e it h o k u m ił o ś c i? K t o m n ie sk r zy w d z ił , k t o b ó l m i za d a ł? U n ik a c ię ? m ó w iła ś . W n e t o d szu k a ! O d t r ą ca d a r ? W n e t t o b ie d a r y zło ż y . N ie k o c h a c ię ? W m iło sn e w p a d n ie sie c i, ch o ć b y w brew

ch ę c i.

I d zisia j ze jd ź ze st o p n i sw e g o t ro n u , n ie p o z w ó l m i w i st a n ą ć r a c z w

d a r e m n e j t r w a ć t ę sk n o c ie ,

t e j t r u d n e j d la m n ie c h w ili

p o m o je j st r o n ie !

Z p r zy t o czo n y ch w y ż e j p ie ś n i w i d a ć w y r aź n ie , ż e Sa f o n a b ył a p r ze d e

w szy st k im

p ie w czy n ią

m ił o ś ci.

Je j

w sp ó ł c ze sn y

p o et a

ie sb ijsk i A l k a j o s p o ś w ię cił czę ś ć sw y ch u t w o r ó w b u r zliw y m w alk o m p o li t y czn y m

w

M i t yle n ie . W

t w ó r czo ś ci Sa f o n y w szy st k o

pod­ 2 4 7

p o r zą d k o w a n e j e st u czu ci u m ił o ś ci i p o d zi w u d ia p ię k n a, p ię k n a lu d zi i p ię k n a p r zy r o d y. Pe w ie n w y ją t e k st a n o w ią w p r a w d zie p ie ś n i cy t o w a n e w r o zd zia le IV, b ł a gaj ą ce A f r o d y t ę o p o m o c, a b y u w o ln ić u k o ch a n e go b r at a o d o p ę t an ia p r ze z h et er ę

Ro d o p is. A l e i o n e

w y w o d zą się z m ił o ś ci d o b rat a. Ca ł o ś ć t w ó r czo ś ci Sa f o n y p r zy n io sł a u zn an ie je j p r ze z Gr e k ó w , a p o t em Rzy m ian , za n aj w yb it n ie jszą p o et kę Gr e cji. G d y m ó w io n o lu b p isan o „ p o et k a" nie d ają c im ien ia, w i ad o m o b ył o , ż e id zie o Saf o n ę . Je j p o ezja zw ią zan a b ył a ś ci ś l e z o w y m k o ł e m d zie w czą t , kt ó r e k szt ał cił a, a p at r o n ką t e go zw i ą zk u b ył a b o gin i m ił o ś ci A f r o d y t a. Zn a czn a czę ś ć p ieś n i Saf o n y o p ie w a jej m ło d e t o w ar zyszk i, p r zy ch o d zą ce i o d ch o d zą ­ ce, kt órym o ś w ia d cza sw e go r ą ce u czu cia lu b w yr aż a ż al z p o w o d u ich ut rat y. Są o n e p r ze p o j o n e er o t yzm em w j e g o zn a cze n iu gr e ck im — w ie lk ie j m ił o ś ci ł ą czą ce j się z p r zy jaź n ią , z p r a w d ziw y m zw ią zk ie m d u ch o w y m b e z j a k i c h k o l w i e k r y só w lu b ie ż n o ś ci. Gr e cy u zn aw ali k aż d ą m ił o ś ć za p ię k n ą , czę ś cie j o p ie w ali m ił o ś ć m ię d zy m ę ż czy zn a m i c zy k o b ie t am i, n iż

m ił o ś ć

h e t e r o se k su aln ą .

W o p in ii p ó ź n ie j szych gr e ck ich i r zym sk ich p isar zy — ż yczliw e j lu b nie —

Sa f o n a b ył a n ie r az sy m b o le m

m ił o ś ci le sb ij sk ie j. N o w o ż y t n a

lit er at u r a p r ze d m io t u o b f it u je w d y sk u sj e c zy t ak b ył o n ap r aw d ę , c zy nie. N aw e t w y ż e j p r zy t o czo n y w y b ó r p ie ś n i Sa f o n y d o w o d zi , ż e t e go p o glą d u n ie n ale ż y o d r zu ca ć . N i e j e st t o j e d n a k w a ż n e d la o ce n y p ię k n a jej u t w o r ó w . N i e w ie le w ie m y o ż y ciu Sa f o n y p o za t ym , co w y n ik a z jej t w ó r czo ś ci, c h o ć zn a jd u je m y w t r ad ycji p ó ź n ie j sze j r ó ż n e w i a d o m o ś ci o je j d o jr zał ym j u ż ż y ciu , w y d a j e się j e d n a k , ż e są o n e elem en t am i p o w st ał ej w o k ó ł niej le gen d y. Je j m ał ż e ń st w o i u r o d ze n ie có r k i n ie k t ó r zy w i ą ż ą z je j w cze sn ą m ł o d o ś cią , z czasa m i p o b y t u na Sy cy lii , gd zie zn alazł a się w o k r esie w alk p r ze ciw k o t yr an o w i M it yle n y Pit t ak o so w i. N a w y g n a n i u zn a la zł się t eż za ci ę t y w r ó g Pit t ak o sa A lk aj o s. A r y st o t e le s w I k się d ze R e t o r y k i cy t u j e w ie r sz, k t ó r y w e d ł u g n ie go p o ch o d zi o d A l k a j o sa w p ie r w sze j czę ś ci, w d r u gie j o d Saf o n y : Ch cia łb y m

c i k ilk a s ł ó w p o w ie d z ie ć , a le

w st y d m i p r ze szk a d za

........

Je ś l i p r a g n ie n ia m a sz p i ę k n e , szla c h e t n e , i j ę z y k t w ó j n ie lu b i sł ó w p lu g a w y c h , n ig d y sp o j r ze n ia w st y d e m

n ie za m ą c i sz,

i c h y b a w sz y st k o n a j p r o ś c ie j m i p o w ie sz. ( tłu m . J .

2 4 8

B r z o s to w s k a )

W e d ł u g.t r a d y cj i A l k a j o s k il k a sw y ch p ie ś n i p o ś w i ę ci ł Saf o n ie . Po p o w r o cie Sa f o n y d o

M it y le n y n ie sł y szy m y j u ż

o jej m ę ż u ,

p r a w d o p o d o b n ie m ł o d o o w d o w i a ł a i w t e d y t e ż za p e w n e zał o ż y ł a ow e

ko ło

d zie w czą t .

Za czę ł a

się

st ar ze ć ,

f r agm e n t

121

z jej

za c h o w a n y c h u t w o r ó w b r zm i: Je ś l i ś m i p r z y j a c i e l e m , m ł o d sz ą

w y b ie r z k o c h a n k ę ,

j a b o w ie m

st a r sza , n i g d y

n ie zg o d zę

się

ż yć

( tłu m . J .

z tobą .

B r z o s to w s k a )

Z p ó ź n ie j szy m ż y cie m Sa f o n y w i ą ż e się do

Fao n a

i ś m ie r ci

sam o b ó jcze j

w

le ge n d a o jej m ił o ś ci

r o zp a czy ,

gd y ją

o d t r ą cił .

N aj p e ł n ie j t ę le ge n d ę p r ze k a zał p o et a r zym sk i O w i d i u sz w f ik cy j n y m l i ś cie Sa f o n y d o

Fao n a

(H e r o id y

O w i d i u sza ) .

Fao n , u lu b ie n ie c

A f r o d y t y , st ał się k o ch an k ie m Sa f o n y , a g d y ją o d t r ą cił — r zu cił a się d o m o r za ze sk a ł y le u k ad y j sk ie j. Za p e w n e j e d n a k le ge n d a b ó st w o zw i ą za n e z A f r o d y t ą , Fao n a, p r ze k szt a ł cił a w m ł o d zie ń ca, w kt ó r ym się p o e t k a m ił o ś ci n i e szc zę ś li w i e za k o ch a ł a . Sa f o n a zo st ał a u zn an a za n a j w ię k szą p o e t k ę gr e ck ą , n ajw ię ce j t e ż z je j sp u ś c i zn y za ch o w a ł o się jed n ak jed yn ą

k o b ie t ą , kt ó r ej im ię

d o n a szy ch cza só w . N ie b ył a w e szł o d o d zi e j ó w

lit er at u r y

gr e ck ie j. Z o k r e su n ie co p ó ź n i e j sze g o zn a m y i in n e p o e t k i gr e ck ie . Z V w . p .n .e. w y m ie n ia t r ad y cja gr e ck a

Ko r y n n ę ,

u w aż an ą

za

w sp ó ł cze sn ą Pin d ar a, Pr a k sy llę i Te le sy ilę . N i c n ie p o zo st a ł o z p o ezji M yr t is z A n t h e d o n u , kt ó r a p o d o b n ie j a k j e d e n

z n a j w ię k szy ch

p o e t ó w g r e ck ich Pin d a r i Ko r y n n a p o ch o d ził a z Be o cj i. Ko r y n n a b ył a

w ed łu g

t r a d y cj i

gr e ck ie j

u cze n n i cą

M yr t is

i ż ył a

p r aw ie

w sp ó ł cze ś n i e z Pin d ar e m . Z jej t w ó r czo ś ci za c h o w a ł y się g ł ó w n ie t y t u ł y je j p ie ś n i w sk a zu j ą c e n a t o , ż e ich t r e ś ć w ią zał a się z m ie j s­ co w y m i, b e o ck im i m it am i, i k il k a f r agm e n t ó w . Je d y n e d w a w i ę k sze f r agm e n t y za w d zi ę cza m y p ap ir u so m o d k r yt ym w Egip cie . ła

Ko r y n n a b ył a sza n o w a n a w Be o cj i i t am , w Tan agr ze , za c h o w a ­ się le ge n d a o jej p ię cio k r o t n y m zw y cię st w ie w za w o d a ch

p o e t y ck i ch

n ad w ie lk im

Pin d ar e m . Tę

w e r sję

p r ze k azal i p isar ze

p ó ź n ie jsi z II w . n.e., a w ś r ó d r ó ż n y ch a n e gd o t o p o w ia d a j ą t e ż je d n ą o o b u r ze n iu Pin d ar a na n ie sp r aw ie d liw y w y r o k sę d zió w i n azy w an iu p r ze ze ń

Ko r y n n y „ ś w i n i ą " , co ł ą czy ł o się

z czę st y m

o k r e ś lan ie m 2 4 9

m ie szk a ń có w Be o cj i m ian em „ b e o ck i e ś w i n i e " , d la za zn a cze n i a ich t ę p o t y. O d p o w i a d a ł o b y t o r aczej o k r e ś le n iu

p o lsk ie m u „ d u r e ń " .

H ist o r ię o zw y cię st w ie Ko r y n n y n ad Pin d ar e m n ale ż y ch y b a p r zy ­ p isa ć p ó ź n e j le ge n d zie , p o n ie w a ż w ś r ó d za ch o w a n y ch f r agm e n t ó w jej p o e zji, j e d e n p o ś r e d n io t ej o p o w ie ś ci p r ze czy: G a n ię

t e ż M y r t is d ź w ię c zn y m

Za to, ż e

—

b ę d ą c k o b ie t ą

—

Ś m ia ła w p o e z j i się

zm ie r zy ć .

( tłu m . J .

D a n ie le w ic z )

Ko r yn n ę

cy t o w an o

ś p ie w a ją c ą

g ło sem

z Pin d a r e m

j e szcze

w y w ar ł a w p ł y w u n a p ó ź n ie j szą

w

c za sa ch

r zy m sk ich ,

ale

n ie

lit er at u r ę . H i st o r y cy lit e r at u r y na

p o d st aw ie za c h o w a n y ch f r agm e n t ó w t w ó r czo ś ci Ko r y n n y o ce n iaj ą jej w a lo r y lit e r ack ie zn a czn i e n iż ej n iż Sa f o n y c zy Pin d ar a. Z t w ó r czo ś ci Te le sy l li z A r g o s za ch o w a ł y się t y lk o p o szcze g ó ln e n ie w ie lk ie f r agm e n t y i in f o r m acj e o t e m at y ce je j u t w o r ó w — b ył y t am p ie ś n i n a cze ś ć A r t e m id y , A p o ll in a , m o ż li w e , ż e r ó w n ie ż o p is zaś lu b in H e r y i Ze u sa . W ią ż e się t e ż n ią w ie le o p o w ie ś ci, k t ó r y ch zg o d n o ś c i z f ak t am i n ie sp o só b sp r a w d zi ć . W k się d ze VI H e r o d o t a, k ie d y m o w a j e st o w y p r a w ie Kle o m e n e sa I k r ó la Sp a r t y p r ze ciw k o A r g o s, p r zy t o czo n a j e st w y r o czn i a d e lf ick a d la za g r o ż o n e g o m iast a, p r ze p o w ia d aj ą ca zw y c i ę st w o k o b ie t y n ad n a j e ź d ź cą

i r an y w ie lu

a r g iw sk i ch k o b ie t . Pó ź n i e j si h ist o r y cy w ł a ś n ie Te le sy l li p r zy p isali obronę

A r g o s n a cze le k o b ie t i zw y c i ę st w o n ad

Kl e o m e n e se m .

W e d ł u g o p isu Gr e cj i Pa u za n i a sza w y st a w i o n y Ko r y n n ie w A r g o s p o są g p r ze d st aw ia ł j ą w k ask u w o j o w n ik a . O st a t n ia z w y m ie n i o n y ch t u p o et ek V w . p .n .e. —

Pr a k sylla

p o ch o d ził a z Sy k i o n u w p o b liż u Ko r yn t u i r e p r e ze n t o w ał a r ó w n ie ż p o e zj ę d o r y ck ą . Za p e w n e r o zk w it p o e zji k o b ie ce j n a Pe lo p e n e zie w i ą za ł się

z w y ż szą

p o zy cj ą

k o b ie t i p r zy sł u gu j ą cą

sw o b o d ą . Z t w ó r czo ś ci Pr a k sy lli za ch o w a ł y si ę

im w i ę k szą

t ak ż e w y ł ą czn i e

n ie w ie lk ie f r agm e n t y , ś w i a d c zą c e j e d n a k o w i e l k im t ale n cie , w r a ż ­ li w o ś ci

i w y o b r a ź n i.

Pisa ł a

h ym n y,

p ie ś n i

b ie sia d n e ,

a t ak ż e

d yt yr am b y . Je j t e ż p r zy p i sy w a l i st ar o ż yt n i st w o r ze n ie n o w e j m iar y w ie r sza w

b ie sia d n y ch

p ie ś n i a ch e r o t y czn y ch . Za ch o w a n e f r a g ­

m en t y ś w i a d c zą o d u ż y m t ale n cie i w y o b r a ź n i p o e t k i. Sza n o w a n o jej p am ię ć w m ie ś cie r o d zin n ym , a w IV w . p .n .e. w y st a w i o n o p o są g. Je st zj a w isk ie m in t e r e su ją cy m , ż e z A t e n , p r ze z p e w ie n c za s 2 5 0

st o l i cy k u lt u r aln e j Gr e cj i, n ie m am y w zm ia n e k o k o b ie ce j t w ó r czo ś ci lit er ack ie j. Z Il i w . p .n .e ., k t ó r y p r zy n ió sł p o n o w n y r o zk w it t w ó r czo ­ ś ci p o e t y ck ie j k o b ie t i w ie lk i r e n e san s Sa f o n y , zn a m y p o e t k i z Te ge i (A n i t ę ) , z Lo k r o i Ep ize f y r io i ( N o ssi s) i n ie co w cze ś n i e j szą

Er in n ę

(za p e w n e z w y sp y Te lo s w p o b liż u Ro d o s) . A j a k j u ż w sp o m in ał am w

p o p r ze d n ich

r o zd ział a ch

at e ń sk i e k o b ie t y o w y b it n e j p o zy cj i

k u lt u r aln e j , t o k o b ie t y p r zy b y ł e d o A t e n z m iast A zj i M n ie jsze j, j a k n p . A sp a zj a . N a j p e ł n ie j szy u st r ó j d e m o k r at y czn y Gr e cj i st a n o w ił w y r a ź n ie d e m o k r acj ę

m ę ż czy zn -o b y w a t e l i i n ajm n ie j m o ż li w o ś ci

w y b i ci a się w sa m o d zie ln e j d zi a ł a l n o ś ci d a w a ł k o b ie t o m . Er in n a w za ch o w a n y c h f r agm e n t a ch w y st ę p u j e w o t o cze n iu t o w a r zy szą cy c h je j d zi e w czą t , co

p r zy p o m in a k ó ł k a Sa f o n y c zy

in n y ch p o e t e k na Le sb o s. Za ch o w a ł o się k ilk ad zie sią t w ie r szy z jej u t w o r ó w , n iekt ó r e z n ich t o n agr o b n e e p igr am y p o ś w ię co n e zm ar ł ym p r zy ja ció ł k o m . Pr ze k azy st ar o ż yt n e n ie są zgo d n e , an i c o d o je j m ie jsca u r o d ze n ia, an i cza su w k t ó r ym d ział ał a. Za p e w n e p r ze z a n a l o gi ę

d o Sa f o n y n ie k t ó r zy

w y w o d zi l i j ą z Le sb o s, a n aw e t u w aż a li za w sp ó ł cze sn ą

Saf o n ie .

N o w o ż y t n i b ad acze lit er at u r y p r zy jm u ją t r a d y cj ę d at u ją cą t w ó r czo ś ć Er in n y n a o k r e s IV w ., a w i ę c n ie co w cze ś n i e j n iż N o ssi s i A n it ę . Po t w ie r d zaj ą t o f r agm e n t y p ie ś n i Er in n y, a t ak ż e VI m im H e r o n d asa , au t o r a r o d za j o w y ch sce n —

m im ó w , d zi a ł a j ą ce go w A l e k sa n d r ii

w p ie r w sze j p o ł o w ie III w . p .n .e. Tw ó r c zo ś ć H e r o n d asa zn a m y d zię k i zn a le zisk o m p ap ir u so w y m . O t ó ż V I m im H e r o n d asa zaw ie r a o p is r o zm o w y d w ó ch p r zyjació ł e k p o ś w ię co n e j d o ś ć o b sce n iczn e j t e m at y­ ce. W r o zm o w ie p ad a u w a g a , ż e j e d e n z o m a w i a n y ch p r ze d m io t ó w b ył u p o m in k iem o d N o ssis — có r k i Er inn y. W aż n e w t ej w zm ian ce jest t yl k o t o, ż e w t r ad ycji III w . Er in n a b ył a n ie co w cze ś n ie j sza o d N o ssis, kt órej ż y cie j e st d at o w an e na III w . U w a ż an o ją t ak ż e za w sp ó ł cze sn ą A n it ę . N ie k t ó r e ź r ó d ł a p r ze k azu ją t ak ż e , ż e u m ar ł a b ar d zo m ł o d o , w w ie k u lat d zie w ię t n ast u . N a j d ł u ż szy za c h o w a n y f r agm e n t p o e zji Er in n y t o t ren pt . W r z e c i o n o , o p isu j ą cy ś m ie r ć jej p r zyjació ł k i, Bau k is, zm ar łe j n ie d ł u go p o ś l u b ie i w y r a ż a j ą cy ż al Er in n y, kt ó r a n ie m o gł a n a w e t b y ć n a je j p o gr ze b ie , b o sam a zach o r o w ał a. Er in n a u w aż a n a j e st za p r e k u r so r k ę p o e zji h e lle n ist y czn e j i b ył a o gr o m n ie ce n io n a p r ze z p o e t ó w t e go o k r e su . Pr zy t o czy ć w y st a r czy e p igr am at a n o n im o w y z A n t o l o g i i P a l a t y ń s k i e j ( I X 1 9 0 , w t łu m . Z. Ku b i a k a ): 251

O t o l e s b i j s k i p la st e r m i o d u Er in n y . N ie o b sze r n e t o d zie ło , a le ca le sł o d y c zą

M u z n a sy co n e .

^ T r zy st a j e j li n ij e k r ó w n y c h j e s t H o m e r o w i. c h o c ia ż b y ła d zie w c zy n ą C z y t o p r z y w r ze c io n ie się

—

z lę k u p r ze d m a t k ą

le d w i e d zie w ię t n a st o le t n ią .

k r zą t a j ą c

—

c z y p r z y k r o sn a c h . M u z o m sł u ż y ł a .

J a k Sa f o n a p r z e w y ż s z a E r i n n ę t a k Er i n n a Sa f o n ę

Za ch o w a ł o się p o ś w ię co n e

w m et ra ch lir y czn y ch

w h e k sa m e t r a c h .

t e ż k il k a e p igr am at ó w p o e t k i, z k t ó r y ch d w a

b ył y t ej

sam e j

Ba u k id zie

i w yryt e

n a st e la ch

jej

gr o b o w ca . Cy t u j ę w t ym sam y m t ł u m acze n iu :

G r ó b B a u k id y Ja m łza m i

—

B a u k id y ,

o b lu b ie n ic y

m o g iła .

N ad

k a m ie n ie m

w ize r u n k i p ię k n e

—

j e ś li się

d o b r ze p r zy p a t r zy sz

—

—

g ro b o w ym

p r ze c h o d zą c p o w ie d z b o g u p o d zie m ia : „ Z a w ist n y j e st e ś o p o w ie d zą

o b la n y m

H a d e si e ! " . A

te

c i w szy st k o o lo sie

o k r u t n y m B a u k id y . O

t ym ja k tą

sa m ą

p o c h o d n ią , p r zy k t ó r e j b la sk u sł a w io n o H y m e n a ja , o jc ie c

o b lu b ie ń c a p o d p a l ił st o s d z ie w c z y n y . B o ż e w e se ln y , H y m e n a j u , j a k sz y b k o m u sia ł e ś p r z e m ie n ić d ź w i ę c z n e p i e ś n i z a ś lu b in w g ł u c h y la m e n t .

M ó w i B a u k id a St e l o

n a g r o b n a , sy r e n y n a d m o ją

w ł a sn o ś c ią

H a d e sa l

z m o j e g o są

m i a st a , c z y i d ą

Po w ie d zcie , B a u k id o ! A

że

o jczy zn ą

P o zd r a w ia jc ie

tu m ą

m o g ił ą , sm u t n a

w szy st k ic h ,

u rn o

k t ó r zy

—

tę dy

z g a r st k ą

p r ze ch o d zą

p ro ch u ,

—

czy

z z i e m i d a le k ie j.

le g ła m b yła

ja k o

o b lu b ie n ic a

T e lo s

—

n ie ch

m ło d a . w szy scy

I ż e

o jcie c

w ie d zą .

I

w o ł a ł m n ie :

ż e

to

Er in n a ,

t o w a r zy szk a p r a c y i za b a w , w y r y ł a t e sł o w a n a k a m ie n iu .

Z p o e t e k III w . n aj w y ż e j ce n io n a b ył a A n it ę z Te ge i w A r k ad ii . Je d y n y zn a n y f ak t z jej ż y c ia ł ą c zy ł j ą

z k u lt e m

b o ga zd r o w ia

A sk l e p io sa , a szc ze g ó l n i e z j e g o o ś r o d k ie m w Ep id au r o s. By ł a o n a au t o r k ą p o e t y ck i e go n ap isu d la ś w i ą t y n i A sk l e p i o sa w N au p ak t o s. W e d ł u g le ge n d y b ó g p o sł a ł j ą

d o Faly sjo sa , f u n d at o r a ś w i ą t y n i ,

kt ó r y cie r p ia ł n a ch o r o b ę o czu . O t ó ż ch o r o b a t a u st ą p ił a, k ie d y A n it ę w r ę czy ł a m u t a b li czk ę w o sk o w ą z n ap ise m , k t ó r y zd o ł a ł p r ze czyt ać , a k t ó r y p o le ca ł m u w r ę czy ć A n it ę

2 0 0 0 szt u k zł o t a,

o gr o m n ą su m ę na ó w cze sn e czasy . Za ch o w a ł o się o k o ł o d w u d zie st u e p igr am ó w , zb l iż o n y ch f o r m ą 2 5 2

d o e p igr a m ó w n a g r o b k o w y ch , ale

o in n e j t r e ś ci i sw o b o d n i e j sze j f o r m ie , p r ze zn a czo n y ch r aczej d o r o zp o w sze ch n ian ia „ k si ą ż k o w e g o " n iż d o u w ie czn ie n ia na kam ien iu . Je j u t w o r y są p e ł n e ł a g o d n o ś c i , u czu ci a i sw o i st e g o k o lo r yt u . Ja k o j e d n a z p ie r w szy ch w ie le m ie jsca p o ś w ię ca w o p isa ch n at u r y t ak ż e zw ie r zę t o m i o w a d o m , b o le je n ad ich ci e r p ie n ie m i ś m ie r cią

n ie

m n ie j n iż n ad ś m ie r cią lu d zk ą . Je d e n z p isa r zy st ar o ż y t n y ch n azw a ł A n it ę k o b ie cy m H o m er e m . A o t o k il k a e p i gr a m ó w A n it ę w t ł u m a ­ cze n iu Z. Ku b ia k a:

Za b a w a z k o zio łk ie m D z i e c i o w ią za ły cię , k o zio ł k u c ze r w o n y m i le jca m i, w t w ó j p y sk k u d ła t y w e t k n ę ły w ę d zid ło

—

i p ę d zą c w o k ó ł ja k ie jś k a p liczk i (b o

t o m a ją

być

w y ś c ig i k o n n e ) u czą

cię , a b y ś n i ó s ł j e ł a g o d n ie , p o sł u s z n y ic h za b a w ie .

Ł z y d zie w czę c e D la

p a sik o n ik a ,

u sy p a ł a M ir o je d n ą ł p ła ka ła

sł o w ik a

w sp ó ln ą

za g o n ó w ,

i

d la

m ie szk a ń c a

d ą brow y,

ś w ie r szc za ,

m o g iłę .

d z i e c i ę c y m i Iza m i: b o

d w ie u lu b io n e za b a w k i t a k n a g łe j e j o d e b r a ł

H a d e s, n ie u b ł a g a n y .

Są

t e ż w sp u ś c i ź n i e A n it ę

i e p igr am at y n agr o b n e , za p e w n e

p isał a j e t e ż n a zam ó w ie n ie . W ie le j e st d la d zi e w c zą t ale są i d la b o h a t e r ó w w o je n .

P o ż e g n a n i e Er a t o z o j c e m O st a t n ie sł o w a d o o jc a m i ł e g o , z a r z u c i w s z y m u r a m io n a n a szy ję , r ze k ł a Er a t o w ś r ó d w ie lu t e : „ O j c z e j u ż n ie je st e m

—

k ie d y w n ią

z t o b ą , p r ze sł a n ia m o je o c z y c ie m n a za p a d a m

—

t a k a c ie m n a ś m ie r ć " .

W łó c zn ia Ec h e k r a t id e sa Zo st a ń

t u , w łó c z n io m ę ż o b ó jc za . O d t ą d s p iż o w y t w ó j szp o n

j u ż n ie b ę d zie o c ie k a ł k r w a w ą Sp o c z y w a j ą c w

w y n io sł y m

za g ł a d ą

w rog ów .

d o m u m a rm u row ym A t en y

R o z g ł a s z a j s z e r o k o m ę st w o K r e t e ń c zy k a Ec h e k r a t id e sa .

2 5 3

W sp ó ł cze sn a je j, ale zu p e ł n ie in n a w t w ó r czo ś ci, b ył a N o ssi s z Lo k r o i. Je ś l i w sp u ś ci ź n i e A n it ę

n ie m a ż a d n y ch e r o t y k ó w , t o

w t w ó r czo ś ci N o ssi s p r ze w aż ają u t w o r y e r o t yczn e , u ję t e z p e r sp e k ­ t yw y

k o b ie ce j .

Je j

t w ó r czo ś ć

b ył a

w ię c

w

sp o só b

n at u r al n y

zw i ą za n a z ku lt em A f r o d y t y . Po r ó w n y w a n a b ył a z Sa f o n ą

i sam a

czu ł a się jej p o k r e w n a. O t o t r zy p r zy k ł a d y w t ł u m acze n iu Z. Ku b iak a:

Po e t k a o so b ie W ę d r o w c z e , j e ś l i ż e g l u j e s z d o M i t y l e n y r o z t a ń c z o n e j , d o m i a st a , g d zie się

n ie g d y ś r o zj a r zy I ś w ia t cza r u : P ie ś ń

Po w ie d z tam , ż e w

L o k r y d z ie t e ż są

Sa f o n y

—

p ie ś n i, k t ó r e M u z y k o ch a ją .

A n ie za p o m n ij m e g o im ie n ia : N o ssis. Id ź j u ż , w ę d r o w c ze .

W jej t w ó r c zo ś ci w y st ę p u j e w ie le p o r t r e t ó w k o b ie cy ch , n ie r az na zam ó w ie n ie , o p ie w a ł a t ak ż e h et er y st a j ą c w

ich o b r o n ie , b o

r e p r e ze n t o w ał y p ię k n o .

Ró ż a m iło ś ci N ie m a r o zk o szy n a d m iło ś ć . P r zy n ie j

—

—

c zy m ż e j e s t s ł o d y c z w sze lk a ? D la n ie j

w y p l u j g' i m i ó d . T a k m ó w i N o s s i s . C z y i c h u s t n i e d o t k n ą ! p o c a ł u n e k C y p r y d y , t e n

n ie w ię j a k i m i k w ia t a m i są

róż e.

Po r t r e t Ta u m a ret y N a t y m o b r a zie

—

Ta u m a r e t a . Ja k d o b r ze m ist r z o d m a lo w a ł

z u c h w a ł y u r o k m ł o d o ś c i, r o zisk r zo n e sp o jr ze n ie o czu . G d y b y t u p r zy sz ł a su c z k a , k t ó r a j e j d o m u p il n u j e ! Ja k ż e b y z a c z ę ł a s i ę

ł a sić , m y ś lą c , ż e t o p a n i j e j p r a w d ziw a .

Po r ó w n y w a n a z p o zio m e m t w ó r czo ś ci A n it ę b ył a p o e zja M o ir o z Bizan cj u m , z kt ó r ej u t w o r ó w za c h o w a ł y się t y lk o d w a e p igr am y. W ię ce j n ie co w ie m y o je j r o d zin ie . By ł a ż o n ą f ilo l o ga A n d r o m a ch o sa i m iał a sy n a im ie n iem

H o m er , k t ó r y p isa ł t r age d ie . Sa m a M o ir o

j e szcze j a k o d zi e ck o p r ó b o w a ł a n a p isa ć e p o s b o h at e r sk i. W ym ie n io n e t u p o e t k i, o k t ó r y ch r o d zin a ch i ś r o d o w isk u ź r ó d ł a st ar o ż yt n e 2 5 4

n ie w ie le d aj ą

in f o r m acji,

p o ch o d zi ł y j a k

się

w yd aje

z d o b r y ch , zam o ż n y ch r o d ó w o b y w a t e lsk ich r ó ż n y ch m iast gr e ck ich . W k aż d ym r azie w t y ch w y p a d k a ch , w k t ó r ych in f o r m acje p o siad am y lu b m o ż e m y w y c i ą g n ą ć w n i o sk i z t w ó r czo ś ci p o et ek , p o t w ie r d zają o n e p o w y ż sze u o gó ln ie n ie . Po ch o d zi ł y t e ż

n a o g ó ł o w e p o et k i

z t e r e n ó w t y ch p le m io n gr e ck ich , w ś r ó d k t ó r y ch p o zy cj a sp o ł e czn a k o b ie t y b ył a w y ż sza . Je st t e ż in t e r e su ją cy m zj a w isk ie m , ż e n ajw ię ce j im io n k o b ie t t w o r zą cy ch p o e zję lu b w c ze sn e g o

k l a sy c zn e g o

p o ch o d zi z o k r e su a r ch a i czn e go

i z o k r e su

h e lle n izm u . Ś w i a t

r o z­

w i n i ę t y ch k l a sy c zn y c h p o le is, o w y c h w sp ó l n o t o b y w a t e li m ę ż czy zn n ie sp r zy j a ł w i d o c zn i e t w ó r czo ś ci k o b ie t . Tw ó r c zo ś ć lit e r ack a k o b ie t zn a n y ch z za c h o w a n y c h u t w o r ó w lu b ze w zm ia n e k u a n t y czn y ch au t o r ó w , c zy t o t w o r zą cy ch sw e g o r o d zaju e n cy k lo p e d ie , c zy d zie je lit er at u r y n ie je st je d y n y m ś w i a d e c ­ t w e m zn a czn e j r o li k o b ie t w ż y ciu k u lt u r aln ym ś w iat a a n t y czn e go . W in sk r y p cj a ch , szc ze g ó l n i e z o k r e su h e l le n i st y czn e go w y st ę p u j ą p o et k i i ś p ie w a czk i , k t ó r ym p o szcze g ó ln e m iast a p o ś w ię ca ł y u c h w a ­ ł y h o n o r y f ik a cy j n e za szcze g ó l n e za sł u g i. w ę d r o w n e , czase m ko go ś

B y ł y t o n ie r az p o et k i

o d b y w a j ą ce sw e w ę d r ó w k i w

t o w a r zy st w ie

z r o d zin y , n p . b r at a. N ie k t ó r e b r ał y u d zia ł w

za w o d a ch

p o e t y ck i ch , j a k A r y st o m a ch e z Er yt r ae w A zj i M n ie jsze j, kt ó r a d w a r azy o d n io sł a zw y c i ę st w o w za w o d a ch ist m ij sk ich . A l k in o e z Th r o n io n p r zy zn a ł a za szc zy t y i w y n a gr o d ze n ie w y sp a Te n o s za h y m n y ku c zc i b o g ó w c zc zo n y c h n a Te n o s — Ze u sa , Po se j d o n a i Am f it r yt y. A r y st o d am ie ze Sm y r n y d e k r e t y h o n o r y f ik a cy j n e w y st a w i ł y d w a r ó ż n e m iast a za w y k ł a d y i p o e m at y z ich lo k aln e j h ist o r ii. Je d n y m z n ich b ył a La m ia w Te sa lii . A r y st o d am a o t r zym ał a o b y w a t e lst w o h o n o r o w e La m ii , p o n i e w a ż sł a w ił a w p o e zj i Et o l ó w i ich p r zo d k ó w . Po d o b n ie ist n iał y w ę d r o w n e ś p ie w a czk i i m u zy k a n t k i, r ó w n ie h o jn ie n agr a d zan e p r ze z m iast a gr e ck ie za w y st ę p y , j a k p o e t k i. W II w . p .n .e. p o ch o d zą ca z Kym e m u zy k an t k a o t r zym ał a w D e lf a ch t y si ą c d r a ch m

n agr o d y i h o n o r o w e o b y w a t e lst w o . Są

r o d zaju in sk r y p cj e . W ie le m ie jsca h ar f ist k o m

t eż

i in n e t e go

i ś p ie w a czk o m

po­

ś w i ę ca j ą p ap ir u sy z t zw . A r ch iw u m Ze n o n a , ze sp o ł u ź r ó d e ł z III w . p .n .e. z b li sk ie go

o t o cze n ia

d io ik e t y A p o ll o n i o sa ,

n a j w y ż sze g o

u r zę d n ik a Egip t u p t o le m e jsk ie go , n ie p o t r af im y j e d n a k r o zst r zy gn ą ć , ile sp o ś r ó d n ich b ył o k o b ie t am i w o ln y m i. Za c h o w a ł y się

t e ż im io n a n ie k t ó r y ch m alar ek . Ca ł ą

ich list ę

w y m ie n ia Pli n i u sz St a r szy w H i s t o r i i N a t u r a l n e j ( X X X V 1 4 7 t łu m . J. 2 5 5

i T. Za w a d zc y ) .

Je s t

r ze czą

k o b ie t y m alar k i u czy ł y się

in t e r e su ją cą , ż e

t ej szt u k i

p r a w ie w szy st k ie

u sw o i c h

o j có w .

Pli n i u sz

p o d aje t yt u ł y g ł ó w n y c h d zie ł o w y c h m alar e k d zi a ł a j ą cy ch w V w . p .n .e. i p ó ź n ie j w r ó ż n y ch m ia st ach Gr e cj i. N aj o b sze r n ie j p isze o Lai (lu b Ig a i ) z Ky zik o s, kt ó r a z p o czą t k u II w . p .n .e. d ział ał a w Rzy m ie . M alo w a ł a

za r ó w n o

zw y k ł ą

t e ch n i k ą

p r zy

p o m o cy

p ę d zla, j ak

i sp e cj a l n ą t e ch n ik ą n a k o ś ci sł o n i o w e j , g ł ó w n i e p o r t r et y k o b ie ce . W N e ap o lu st w o r zy ł a w i e l k i ch r o zm ia r ó w p o r t r et st ar u szk i i sw ó j w ł a sn y p o rt r et . M i a ł a n i e z w y k l e s z y b k ą r ę k ę w m a l o w a n i u , a s z t u k ę sw o ją

o p a n o w a ła

h o n o r a r ia

zn a c zn ie

p o r t r e c ist o m

w

st o p n iu

w y ż sze

n iż

tak

zn a k o m it y m ,

ż e

p ła co n o

n a jsła w n ie jszy m

w

tym

je j

o k r e sie

— p isa ł Pli n iu sz.

D r u gą j e d n a k d zi e d zin ę t w ó r czo ś ci k u lt u r aln e j r e p r e ze n t o w an ą st o su n k o w o liczn ie p r ze z k o b iet y, p o za lit er at u r ą , st an o w ił a f ilo zo f ia. Pr zy b ar d zo f r agm e n t a r y czn y m m at e r iale ź r ó d ł o w y m za ch o w a n y m d o n a szy ch cza só w , r acze j n ale ż ał o b y sf o r m u ł o w a ć t o st w ie r d ze n ie in acze j: n aj w ię ce j w i a d o m o ś ci za ch o w a ł o się o p o e t k ach i f i lo zo f k ach . M o ż e t o w y n i k a ć z ch ar ak t e r u ź r ó d e ł a n ie z p r a w d zi w y ch p r o p o r cj i t w ó r czo ś ci k o b ie t w r ó ż n y ch d zi e d zin a ch k u lt u r y. Są d zę j e d n a k , ż e t e ś w i a d e ct w a ź r ó d e ł o d b ija ją

r ze czy w ist o ś ć . Ko b ie t y

m o gł y d zi a ł a ć t w ó r czo w t y ch d zi e d zin a ch , w k t ó r y ch t w ó r czo ś ć n ie w ią zał a si ę z in st y t u cja m i p ań st w a (j a k p r ze d st aw ie n i a t e at r aln e ) c zy k o n i e czn o ś ci ą o r g a n i zo w a n ia d u ż e go w ar szt at u , c zy ze sp o ł u . N aj w ię ce j w i a d o m o ś c i o k o b ie t ach za j m u j ą cy ch się

t w ó r czo

f i lo zo f i ą w Gr e cj i zn a j d u j e m y w d zie le D i o ge n e sa La e r t io sa ( p i e r w ­ sza p o ł o w a i l l w . p .n .e .), Ż y w o t y i p o g l ą d y s ł y n n y c h f i l o z o f ó w (p r ze k ł ad Ir e n y Kr o ń sk ie j, Bib li o t e k a Kl a sy k ó w

Filo zo f i i 1 9 6 8 r .).

W e d ł u g t e go au t o r a Te an o , ż o n a Pit ago r a sa, zo st a w ił a k ilk a p ism , p o d cza s g d y ich sy n Te la u g e s, n ast ę p ca Pit ago r a sa w k ie r o w n ict w ie j e g o szk o ł y , n ie zo st a w i ł ż a d n y ch . Ja k i e t e m at y p o r u szał a w sw y c h p ism ach Te an o , n ie w ie m y . D i o ge n e s La e r t io s p r zy t a cza t y lk o k ilk a jej p o w ie d ze ń , n ie d o t y czą c y ch zr e szt ą za g a d n i e ń W ię ce j d o w ia d u j e m y się

o k o b ie t a ch w

f i l o zo f i c zn y ch .

szk o ł a ch f i l o zo f i c zn y ch

p ó ź n i e j szy ch . Ep ik u r e j czy cy , c y n i c y , w p e w n e j m ie r ze st o i c y p r zy j ­ m o w ali k o b ie t y d o p r o w a d zo n y ch p r ze z sie b ie szk ó ł . N aj b ar d zie j z t ak ich k o b ie t zn a n a b ył a H i p p a r ch ia , ż o n a cy n ik a Kr at e sa z Te b .

H ip p a r ch i a

p o ch o d ził a

z M ar o n e i

z p ó łn o cn o -

w sch o d n i e j Gr e cj i, z za m o ż n e go , o b y w a t e lsk ie g o d o m u . U czn ie m 2 5 6

Kr at esa b y ł b r at H ip p a r ch i i M e t r o k le s, a i j ą u w io d ł y n au k i Kr at esa. W e d ł u g D i o ge n e sa Lae r t io sa t ak j ą u ję ł y m o w y i t r yb ż y c ia Kr at esa, ż e p o st a n o w ił a za n im

p ó jś ć . Sa m

Kr at e s p o ch o d ził zr e szt ą

z m aję t n ej r o d zin y , ale p r ze ję t y n au k ą

cy n ik ó w

i g ł o szo n ą

t eż

p r ze z

n ich id e ą o g r a n i cza n ia p o t r ze b j a k o d r o gi d o w o l n o ś c i i szczę ś ci a , sp ie n ię ż y ł ca ł y m aj ą t e k i r o zd ał p ie n ią d ze r o d ak o m . Sa m w ę d r u ją c ż y ł ch le b e m i w o d ą , u b r an y n ie r az w ł a ch m an y . H ip p a r ch i a t ak się nim za c h w y c i ł a , ż e za gr o ził a r o d zico m sam o b ó jst w e m , j e ś li jej n ie p o zw o lą p o ś lu b i ć Kr at esa. Ro d zi ce je j p r o sili Kr at esa, b y o d w ió d ł H ip p ar ch ię o d t y ch zam ia r ó w , co o n r ze czy w iś ci e st ar ał si ę zr o b ić . W r e szcie je d n a k u st ą p ił i k ł a d ą c p r z e d n i ą s w o j e r z e c z y , p o w i e d z i a ł : Ta k i je st t w ó j n a r ze czo n y . O t o ca ły je g o d o b y t e k . Za st a n ó w się n a d t ym . N ie b ę d z ie sz t o w a r zy szk ą t a k ja k ja .

m o je g o ż y c ia , j e ś l i n ie p o t r a f isz ż y ć

H ip p a r ch i a p o zo st a ł a p r zy sw e j d e cy zji, u b r ał a się

t ak

sam o j a k je j w y b r a n y i p o szł a z n im n a w ę d r o w n e , u b o g ie ż y cie . Po k azy w ał a się z n im p u b li czn i e , b r ała u d zia ł w u czt a ch , n a kt ó r e g o czase m zap r aszan o , co j a k p am ię t am y b ył o sp r ze czn e z o b y c za ­ jam i p r zy zw o it y ch k o b ie t a ch . Br ał a u d zia ł w d y sk u sj a ch i f i l o zo f i c z­ n ych r o zw aż a n iach . Ź r ó d ł a p r ze k azał y j e szc ze k il k a im io n k o b ie t z r ó ż n y ch szk ó ł f i lo zo f i czn y ch lu b p o p r o st u w zm ia n k i o p r zy jm o w an iu k o b ie t p r ze z n ie kt ó r e k ie r u n k i f i lo zo f i czn e , le cz n ic b l i ż sze go o n ich n ie w ie m y . W r o zd ziale III w sp o m in a ł a m o ż o n a ch p r ze ś la d o w a n y ch w Rzy m ie f i lo zo f ó w Tr aze i Pe t u sa i H e lw i d i u sza Pr isk u sa, kt ó r e b y ł y t ak ż e w y k szt a ł co n e w f i lo zo f ii. O gr o m n ą sł a w ę je d n a k , o w i a n ą le ge n d ą , zy sk ał a w y zn a w c zy n i n e o p lat o n izm u H y p at ia z A l e k sa n d r ii , ż y j ą ca na p r ze ł o m ie IV i V w . n.e. D r am a t y czn e jej lo sy, a szcze g ó l n i e o k r u t n y r o d zaj ś m ie r ci, n ie w ą t p liw ie p r zy czy n ił y się d o zain t e r e so w an ia p isar zy t ą n ie zw y k ł ą ko b iet ą . W d o d a t k u j e d n y m z jej n a j b l iż szy ch u czn i ó w b y ł Sy n e si o s, kt ó r y p r zy ją ł p ó ź n ie j ch r ze ś cij a ń st w o i n aw e t zo st a ł b isk u p e m , ale za ch o w a ł w i e r n o ś ć w o b e c sw e j m ist r zyn i i w w ie lu li st ach (zb ió r li st ó w Sy n e si o sa za c h o w a ł się ) g ł o si ł jej ch w ał ę . H y p at ia b ył a có r k ą

m at e m at yka i ast r o n o m a Th e o n a , k t ó r y

w p r a w d zie sam n ie st w o r zy ł n o w y ch t eo r ii, ale d zię k i j e g o w y d a ­ n io m i k o m e n t ar zo m za ch o w a ł a si ę czę ś ć d o r o b k u j e g o p o p r ze d ­ n ik ó w . H y p a t i a u czy ł a się

u sw e g o o j ca i p o czą t k o w o zaj m o w ał a

się t y lk o m at e m at yk ą , ale p o t em r o zsze r zył a sw o j e zain t e r e so w an ia

17 —

K o b ie ty

a n ty k u

257

n a f i lo zo f ię , st aj ą c się

w yb it n ą

w y k ł a d o w c zy n i ą

n e o p lat o n izm u .

Pr ze k azan e t y t u ł y je j d zie ł ś w i a d czą , ż e d o t y c zy ł y o n e m at em at yki i ast r o n o m ii. N ie m am y w i a d o m o ś ci o je j p ism ach f i l o zo f i czn y ch . N at o m iast d zie je je j k ar ier y w sk a zu j ą , ż e sł a w ę zy sk ał a w A le k sa n d r ii j a k o f ilo zo f k a , i ż e t a sł aw a d ał a je j kat e d r ę

f i lo zo f i i p lat o ń sk ie j

w A le k sa n d r ii . M iała w ie lu zn a k o m it y ch u czn i ó w . Sy n e si o s p isze 0 n iej j a k o o m ist r zyn i, ale t ak ż e o p ar ciu w ż y c i o w y c h p r o b le m ach 1 k ł o p o t ach . M o ż n a b ył o zw r ó c i ć

się

do

n iej j a k d o

m at k i, sio st r y c zy

n au czy cie lk i. Je d n o c ze ś n i e Sy n e si o s p o d k r e ś l a zau f an ie d o je j są d u w sp r a w ach in t e le k t u a ln y ch , d o je j k r y t y czn e j i w n ik l iw e j o ce n y . W

je d n y m

p u b li k acj ę o d t w o r zy ć

z li st ó w

p isał , ż e

p r ze sył a je j

u za le ż n ia o d jej o p in ii. Z t y ch p o glą d ó w

f i l o zo f i c zn y ch

dw a

p ism a,

d a n y ch

Hyp at ii

k t ó r y ch

n ie m o ż e m y

g ł o szo n y ch

w

jej

n au cza n iu . W ie m y , ż e k ie r o w ał a k at e d r ą f i lo zo f i i p la t o ń sk ie j i ż e t r zeb a jej n au k i w i ą za ć z n e o p lat o n izm e m w j e g o w e r sji a l e k sa n d ­ r yjskiej. Te n syst e m f i lo zo f iczn y , w y w o d zą cy się z A k a d e m ii at e ń skie j Pla t o n a o d je j k ie r o w n ik ó w z I w . p .n .e ., u le gał zm ia n o m i p r ze ­ t w o r ze n io m aż d o IV w . n.e. i st ał się o st at n im p o w aż n y m syst e m e m f i lo zo f i czn y m w p ływ

p o ga ń sk i e j

st ar o ż y t n o ś ci. W y w a r ł j e d n a k zn a czn y

n a m yś l ch r ze ś cij a ń sk ą . W

IV w .

b ył o

k il k a

o ś ro d kó w

n e o p lat o n izm u ( w Sy r i i, w Per gam ie,~t akż e w A t e n a ch i w A l e k sa n ­ d r ii), kt ó r e r e p r e ze n t o w ał y n ie co o d m ie n n e u ję cia t ej f i lo zo f ii. St ał a się

ona jed n ak w

IV w . id e o lo gią

r o zp o w sze ch n ia j ą ce m u si ę

r e a k cji p o ga ń sk i e j p r ze ciw k o

ch r ze ś cij a ń st w u i H y p a t i a p ad ł a o f iar ą

n ar ast ają ce j m ię d zy t ym i k ie r u n k am i n ie n a w iś ci. H y p at ia b ył a ś w ie t n y m

p r o f e so r em , a zar aze m o so b ą

o n ie ­

zm ie r n ym u r o k u o so b ist y m . By ł a p o d o b n o b ar d zo p ię k n a, a zar aze m cie szy ł a się

n ie sk azit e ln ą

o p in ią . Był a w i ę c o gr o m n ie p o p u lar n a

w A le k sa n d r ii . Pr zy czy n ił a się t e ż d o t e go je j m ą d r o ś ć i k r y t y czn y u m ysł , st ał a się d o r a d cą p r ze d st aw icie li w ł a d zy p o li t y czn e j w sp r a ­ w a ch

p r a k t y czn y ch

i zy sk a ł a d u ż y na n ich w p ł y w . Szc ze g ó l n i e

zap r zy j aź n io n a b ył a z p r ef ekt em Egip t u Or e st e se m , k t ó r y b ył za c i ę ­ t ym w r o gim

ó w cze sn e g o b isk u p a A l e k sa n d r ii Cy r y la. To w ł a ś n ie

u w ik ł an ie w sp o r y m ię d zy w ł a d zą ś w i e ck ą a k o ś ci e l n ą m iał o w e d ł u g n ie k t ó r y ch p r ze k azó w st ar o ż y t n y ch st a ć się p r zy czy n ą je j st r a szliw e j ś m ie r ci. W

415

r. H y p at ia

w y j e ch a ł a

na kró t ko

z A le k sa n d r ii ,

w d r o d ze p o w r o t n e j p o w ó z je j zo st a ł zat r zym an y, w y c i ą g n i ę t o j ą 2 5 8

z p o ja zd u i w ci ą g n i ę t o d o k o ś cio ł a zw a n e g o Ce sar e u m , o d b u d yn k u , n a k t ó r e go m ie jscu zo st a ł zb u d o w a n y . O d a r t o j ą z szat i u k a m ie n o ­ w a n o sk o r u p am i z n aczy ń . Ci a ł o jej w e d ł u g j e d n y ch ź r ó d e ł zo st ał o sp alo n e a p o p io ł y r o zsyp an e , w e d ł u g in n ych p o ć w ia r t o w an e i szc zą ­ t k i r o zr zu co n e w cał e j A le k sa n d r ii . Ź r ó d ł a są r ó ż n ice

zg o d n e w

w y st ę p u j ą

w

o p isi e ś m ie r ci H y p a t i i, zn a czn e j e d n a k

u ję ciu

p o d ło ż a

t e go

m o r d e r st w a

i jego

in st y gat o r ó w . W e d ł u g j e d n e j w e r sji Cy r y l, p r ze je ż d ż a ją c p e w n e go d n ia k o ł o d o m u H y p a t i i, za u w a ż y ł t ł u m lu d zi, w c h o d zą c y c h i w y ­ c h o d zą c y c h

z t e go

dom u,

i to

lu d zi

n a j le p sze go

t o w ar zy st w a

A le k sa n d r ii . Za p y t a ł k o g o ś , co si ę t am d zie j e i o t r zy m ał o d p o w ie d ź , ż e t o p o ga ń sk a f i lo zo f k a H y p a t ia o d b y w a t am ze b r an ie t o w a r zy sk ie i ż e d o m t en d o n iej n ale ż y. M iał o t o t ak r o zgo r y czy ć

Cy r y la, ż e

k azał j ą zam o r d o w ać . W ie lu b a d a czy u w aż a t ę o p o w ie ś ć za n ie w ia r y go d n ą . Cy r y l, f a n a t y czn y d o st o j n ik k o ś ci o ł a b ył j u ż w t e d y czw a r t y r o k b isk u p e m A l e k sa n d r ii i n a p e w n o d o b r ze j u ż w ie d zia ł , k im j e st H y p at ia i g d zi e o d b y w a sw o j e ze b r an ia. Pr ze k az t en o d b ija jed n ak w yr aż an ą

za p e w n e w t e d y o p in ię , ż e

Cy r y l st ał za t ym

m o r d e r st w e m . W e d ł u g in n y ch ź r ó d e ł ż y w y k o n t a k t H y p a t i i z w r o gie m Cy r y l a p r e f ekt em Or e st ese m w zb u d zi ł w ś r ó d al e k sa n d r y j sk ich ch r ze ś cij a n p o d e jr ze n ie , ż e t o je j w p ł y w

na p r e f ekt a u n i e m o ż li w ia ł za w a r cie

u g o d y m ię d zy p r ef ekt em i b isk u p e m . I w t e d y gr u p a p o r y w czy ch , g w a ł t o w n y ch

lu d zi

pod

w o d zą

n ie ja k ie go

Pio t r a

(m ó w c y

czy

le k t o r a) u r zą d ził a za sa d zk ę i zam o r d o w ał a H y p a t ię . 0 u d ziale w t ym Cy r y l a ź r ó d ł o t o n ie m ó w i, j e st t y lk o w zm ia n k a , ż e k o ł a ch r ze ś ci j a ń ­ sk ie , g ł ó w n i e p o za a le k sa n d r y j sk ie u w aż a ł y , ż e o d p o w i e d zi a l n o ś ć za t o h an ie b n e m o r d e r st w o p o n o si ł Cy r y l

i k o ś ci ó ł al e k san d r y j sk i.

Ist n ie je t e ż w e r sja , ż e t łu m ale k sa n d r y j sk i sk ł o n n y d o g w a ł t o w n o ś ci p o są d za ł H y p a t ię

o d zi ał an ia m a giczn e i a st r o lo giczn e , i z o b a w y

p r ze d t ym jej d zi ał an ie m

d o p r o w a d zi ł d o

m o rd u. A le

i w

t ym

w y p a d k u st aje p yt an ie , k t o t en t ł u m p o d b u r zy ł . Zd a j e się n ie u le ga ć w ą t p l i w o ś c i , ż e H y p at ia p ad ł a o f iar ą w r o g o ś c i Cy r y la d o Or e st e sa i p o ś r e d n io d o n iej. Czy j e d n a k Cy r y l t en n ap ad zo r ga n i zo w a ł , c zy t ylk o j e g o w y p o w ie d zi p r ze ciw k o H y p at ii d o p r o w a d ził y d ó w y b u ch u t ł u m u , t e go się r o zst r zy gn ą ć n ie d a. M ę cze ń sk a ś m ie r ć a l e k sa n d r y j ­ sk ie j f i lo zo f k i p r zy czy n ił a się d o zain t e r e so w an ia się n ią p ó ź n ie j szy ch p isar zy . N ie zale ż n ie o d t e go , k t ó r ą w e r sję w y p a d k ó w p r zy jm ie m y. 2 5 9

sam f ak t t ej ś m ie r ci ś w i a d c zy o zn a cze n iu H y p a t i i w ż y c i u p o li t y czn o -i d e o l o g i c zn y m ó w cze sn e j A le k sa n d r ii . By ł a o so b ist o ś cią zn an ą , z j e d n e j st r o n y n ie zm ie r n ie p o p u la r n ą , z d r u gie j w ł a ś n ie p r ze z t o zn i e n a w id zo n ą . I H y p a t ia k o ń c zy t u p r ze d st aw io n ą gale r ię w y b i t ­ n y ch t w ó r czy ń k u lt u r y an t y czn e j. Je st r ze czą in t e r e su ją cą , ż e p o za p o e t k am i w szy st k ie in n e — m alar k i, f ilo zo f k i, t ak ż e zn a n e z in sk r y p cj i le k ar k i it p. b y ł y t o có r k i, ż o n y lu b sio st r y t w ó r czy ch w t ej sam e j d zi e d zin ie m ę ż czy zn . I t en f ak t t eż r zu ca an t y czn y ch .

ś w iat ło

na

p o zy cj ę

k o b ie t

w

sp o ł e cze ń st w a ch

ROZDZIAŁ VIII Kobiety interesów

Ksi ą ż k a n in ie jsza p o ś w ię co n a j e st w y b it n y m k o b ie t o m st a r o ­ ż y t n o ś ci, w y b it n y m in d y w id u a ln o ś cio m ,

w

r ó ż n y ch d zi e d zin a ch ż y cia , a w i ę c t ak im

kt ó r ym

t r ad y cj a

a n t y czn a

p o ś w ię cił a

w ie le

u w a g i, d o st a r cza ją c t ym sam ym d o ś ć d u ż o in f o r m acji n a ich t em at . O st at n i r o zd ział k si ą ż k i, m ają cy p r ze d st aw ić czy t e ln ik o m k o b ie t y in t e r esu , t ak ie k o b ie t y , k t ó r e zd o ł a ł y d o j ś ć d o zn a czn e g o m ają t k u lu b zw i ę k szy ć sa m o d zie ln ie o d zie d ziczo n y m ają t e k, o p ie r a się

na

zn a czn i e u b o ż szy m m at er iale ź r ó d ł o w y m n iż p o p r ze d n ie . Pr ze d e w szy st k im w t r ad y cj i, za r ó w n o gr e ck ie j j a k i r zym sk ie j , w p r ze ciw ie ń st w ie d o c za só w n am w sp ó ł cze sn y c h , p r ze d się b io r ­ c zo ś ć

w

ż y c iu

e k o n o m iczn y m , su k c e s f i n a n so w y

w zo r ca p o st a w y ż y c io w e j

i id eał u sp o ł e czn e go .

n ie st a n o w ił

D lat e go t e ż ze

ź r ó d e ł o p i so w y c h t y lk o w zu p e ł n ie w y j ą t k o w y c h w y p a d k a ch d o ­ w ia d u j e m y się o t e go r o d zaju lu d zia ch su k ce su . N i e w ie le d o w i a d u ­ j e m y się o m ę ż czy zn a ch — lu d zia ch in t e r e só w , a w i ę c j e szc ze m n ie j o k o b ie t a ch . Cza se m w y st ę p u j ą w p r o ce sach o sp a d e k c zy w sp o ­ r ach

m a j ą t k o w y ch , czase m

w

an e gd o t a ch

p r zy t a cza n y ch

p r ze z

r ó ż n y ch p isar zy. N a j ist o t n ie j szy m at er iał ź r ó d ł o w y d la o d t w o r ze n ia ż y cia g o s­ p o d a r cze go st a r o ż y t n o ś ci t o d o k u m e n t y —

p ap ir u sy , in sk r y p cj e ,

zab y t k i ik o n o gr a f iczn e , m o n e t y, o c zy w i ś c i e t ak ż e ź r ó d ł a p r a w n icze —

w sze lk i e

zb io r y

p r aw .

Po zw alaj ą

one

n am

n a o d t w o r ze n ie

w p e w n y m st o p n iu ż y c i a g o sp o d a r cze g o sp o ł e cze ń st w a n t y czn y ch , r zad k o j e d n a k

d o st a r cza ją

w i a d o m o ś ci

u m o ż l iw i a j ą cy ch

p r ze d ­

st aw ie n ie in t e r e su j ą cy ch o so b o w o ś ci . Ju ż w p o p r ze d n ich r o zd ział a ch p o j a w ił y się k o b ie t y o sa m o ­ d zie ln e j p o zy cj i f in a n so w e j , r o zp o r zą d zaj ą ce zn a czn y m m ają t k ie m . Ta k a b ył a sy t u a cj a k o b ie t sp ar t a ń sk ich z r zą d zą cy ch r o d zin , ich m ają t e k p o zw a l a ł im n ie r az na w y w ie r an ie sp o r e go w p ł y w u ż y c ie p o li t y czn e , p r zy p o m n ie ć

t u m o ż n a c h o ć b y m at k ę

na

i b ab k ę

A g i sa IV. N ie r az t e ż b ył a t u m o w a o m aj ą t k ach k o b ie t z d w o r u ce sa r sk ie go Rzy m u , p r zy j a ció ł k a ch c zy ż o n a ch ce sar zy. N ie w ie le j e d n a k w ie m y , c zy sam e t ym i p o sia d ł o ś cia m i zar zą d zał y , a p o ­ ch o d ze n i e ich b o g a c t w ł ą c zy si ę

r aczej ze sp r a w am i d zi e d zict w a

c zy d ar ó w ze st r o n y ce sar zy . W k o ń cu o k r e su k la sy c zn e g o p o ja w ia ją

się

w d o k u m e n t ach

ś w iat a g r e ck ie go k o b ie t y , d la k t ó r y ch p o szcze g ó ln e m iast a u c h w a ­ lają st e le h o n o r y f ik a cy j n e za ich za sł u g i i f u n d a cj e d la m iast a, t e go 2 6 2

r o d zaju w zm ia n k i p o ja w ia ją d o k u m e n t ó w zw i ę k sza się id zie w p ar ze z w y ż szą

się w

t eż

na n agr o b k ach . M oś ć t ak i ch

o k r e sie h e lle n ist y czn y m

i zap e w n e

p o zy cj ą k o b ie t w t ym o k r e sie , o czy m j u ż

b ył a m o w a w cze ś n i e j . Po n i e w a ż j e d n a k liczb a za c h o w a n y c h d o k u ­ m e n t ó w zw i ę k sza się w o g ó le zn a czn i e w o k r e sie h e lle n ist y czn y m , j e st w i ę c t ak ż e m o ż liw e , ż e t en f ak t w p ł y n ą ł w p e w n e j m ie r ze na p o ja w ie n ie się w ię k sze j g r u p y ś w i a d e ct w o k o b ie t a ch f u n d at o r k ach , a t ak ż e o k o b ie t a ch p r o w a d zą cy ch sa m o d zie ln ie zar zą d w ł a sn o ś c i ą zie m sk ą . N at o m iast w y st ę p o w a n ie k o b ie t w u ch w a ł a ch h o n o r y f ik a cy j n y ch w y n ik ać

p o szc ze g ó l n y ch z t e go , ż e

m iast d o p ie r o o d

p o p r ze d n io

t ego t yp u

II w . p .n .e. m o gł o za szc zy t y

d o t y czy ł y

w y ł ą czn i e o b y w a t e li sp r a w u j ą cy ch j a k i e ś f u n k cj e . Pr ze d st aw io n e w y ż e j w ą t p li w o ś ci n ie p o zw alaj ą w i ę c r o zst r zy gn ą ć z cał ą p e w n o ś cią g e n e zy p o ja w ie n ia si ę w o k r e sie h e lle n ist y czn y m k o b ie t o sa m o ­ d zie ln e j

p o zy cj i

e k o n o m iczn e j ,

kt ó r e

ch o ć

d ział aj ą

p r ze w aż n ie

w a sy ś ci e o p ie k u n a — k y r io sa , t o zd a j ą się b y ć zu p e ł n ie sa m o d zie l­ ne. O b e cn o ś ć j e g o p r zy sp i sy w a n i u a k t ó w p r a w n y ch zd aj e się b y ć czę st o w y ł ą czn i e f o r m aln o ś cią . M oż na by tu

p r zy t o czy ć

w ie le d o k u m e n t ó w

ś w i a d c zą c y c h

o za m o ż n o ś ci i sa m o d zie ln o ś ci k o b ie t gr e ck ich w o k r e sie h e l le n i s­ t y czn y m , b y ł b y t o j e d n a k za b ie g ż m u d n y , j a k u k ł ad an ie m o zaik i z d r o b n y ch k a m y czk ó w . D o b io r ę sp o ś r ó d

n ajle p ie j

w i ę c t u t y lk o k ilk a p r zy k ł a d ó w

u d o k u m e n t o w a n y ch ,

a w ię c

d o st a r cza j ą cy ch

n aj w ię ce j in f o r m acji. Za c zn ę

t u m o ż e o d j e d n e g o z n ajb ar d zie j zn a n y ch

i czę st o

cy t o w a n e g o t e st am en t u Ep ik t e t y z w y sp y Th e r a z p r ze ł o m u III/ II w . p .n .e. Je st t o t e st am e n t o b e j m u j ą cy n ie st e t y r o zp o r zą d ze n ia d o t y ­ czą ce t y lk o czę ś ci m ają t k u Ep ik t et y. In sk r y p cj a zaw ie r a t est am en t w ł a ś c i w y i zar zą d ze n ie t e st at o r k i r e gu lu j ą ce sp r a w y u t w o r zo n e j m o cą t e st am en t u w sp ó l n o t y r o d zin n e j sp e cj a l n e g o r o d zaju . Te k st , k t ó r y się za ch o w a ł w y r y t y b y ł na p o d st a w a ch p o są g ó w t est at o r k i, je j m ę ż a i d w ó ch ich sy n ó w . D r u gi e gze m p lar z, sp i sa n y n a t a b l i c z­ k ach d r e w n ia n y ch , zo st a ł zł o ż o n y w ar ch iw u m w sp ó ln o t y . Ep ikt et a, kt ó ra b ył a w d o w ą , sp o r zą d ził a sw ó j t est am en t w o b e c ­ n o ś ci sw e g o o p ie k u n a u st a w o w e go , sw e g o zię cia H y p e r id e sa i za zg o d ą sw o j e j có r k i Ep it e le i, kt ó r e j, j a k w y n i k a z d o k u m e n t u , m iał a p r zy p a ś ć c a ł o ś ć sp ad k u p o Ep ik t e cie . O t ó ż m ą ż Ep ik t e t y p o ś m ie r ci ich sy n a k azał zb u d o w a ć n a c ze ś ć zm ar ł e go p r zy b y t e k p o ś w ię co n y 2 6 3

M u zo m , w kt ó r ym k azał u m ie ś cić w ize r u n k i i p o są gi sw o j e i sy n a w r a z z n agr o b k a m i. Pr zed sw o j ą

ś m ie r cią

zl e c i ł ż o n ie o b o w ią ze k

d o p e ł n ie n ia j e g o w o l i i u k o ń cze n ia o w e g o p r zy b y t k u w r a z z p o są ­ g a m i M u z. D w a lat a p o ś m ie r ci m ę ż a Ep ik t e t y zm ar ł ich d r u gi sy n , k t ó r y z k o le i zle cił m at ce u m ie szcze n ie t ak ż e j e g o p o są gu w o w y m p r zy b y t k u i u f u n d o w a n ie w sp ó l n o t y o b e j m u ją ce j lu d zi z r o d zin y o r az d o p r ze k azan ia t ej w sp ó l n o c i e su m y t r ze ch t y si ę cy d r ach m , ab y d o ch ó d z t ej su m y c zł o n k o w i e m o gli zu ż y ć na sw o j e sp o t k a n ia w

o w y m „ M u ze u m " . I t u n ast ę p u je w

t e st am e n ci e in t e r e su ją cy

u st ę p : o t ó ż su m a o w y c h t r ze ch t y si ę cy d r a ch m b ę d zie za g w a r a n t o w an a' n a gr u n t ach b ę d ą cy ch w ł a sn o ś c i ą Ep ik t e t y, kt ó r a j e o so b i ś ­ cie n ab ył a w m i e j sc o w o ś c i M e lain ai. O b o w ią ze k o w y ch w p ł a t m a ci ą ż y ć n a có r ce i sp a d k o b i e r czy n i Ep ik t e t y, na jej sp a d k o b i e r ca ch i na k o le j n y ch sp a d k o b i e r ca ch . Ó w p r zy b y t e k m u z w r az z t er en em , na kt ó r ym st o ją n a gr o b k i, Ep ik t et a zo st a w i a sw o j e j có r ce . W o lą jej jest , a b y Ep it e le ja, k o r zy st aj ą c z d o ch o d ó w t ak ż e z in n y ch d ó b r Ep ik t et y, w p ł a ca ł a c o r o ku w o k r e ś lo n y m m ie sią cu d w ie ś cie d zie się ć d r a ch m d la o w e j st w o r zo n e j p r ze z Ep ik t e t ę w sp ó ln o t y . W n ast ę p ­ n y ch

u st ę p ach t e st am e n t u

ch o w ać

cało ś ć

o w e go

n ast ę p u ją

p o m n ik a

p o st a n o w ie n ia m aj ą ce z a ­

zb i o r o w e g o

i b e zp ie cze ń st w o

w sze lk i ch p r ze d m io t ó w z n im zw ią za n y ch . A w i ę c je st zak az al ie n acji w sze lk i e g o r o d zaju , w zn o sze n ia in n y ch k o n st r u k cji (w y ją t e k d o t y czy t y lk o e w e n t u a l n e go p o r t y k u ), k o r zy st an ia z b u d y n k u d la j a k i c h k o l ­ w i e k in n y ch ce l ó w , ch y b a ż e d la u r o czy st o ś ci m ał ż e ń sk ich k t ó r e go ś z p o t o m k ó w Ep it e le i, có r k i t est at o r ki. Czu w a ć n ad t ym m ają w ł a ś n ie c zł o n k o w i e o w e j r o d zin n e j w sp ó ln o t y . Fu n k cj e k ap ł a ń sk ie o w e g o p r zy b y t k u m u z m a p e ł n ić A n d r a go r a s, sy n Ep it e le i, a g d y b y z j a k i e ­ g o ś p o w o d u n ie m ó gł — n aj st a r szy z jej p o t o m k ó w . W sp ó ln o t a m a się zb ie r a ć w o w y m m u ze jo n ie c o r o k u w o k r e ś ­ lo n y m m ie sią cu , w t e d y m a o t r zy m ać o w e 2 1 0 d r a ch m , w y zn a c zy ć ze sw e g o gr o n a t y ch , k t ó r zy m ają sp r a w o w a ć

o b r zę d y — o f iar y

m ają b y ć sk ł a d a n e p r ze z t r zy d n i: p ie r w sze go d n ia ku c zc i M u z, d r u gi e g o — ku c zc i m ę ż a Ep ik t e t y i jej sam e j, t r ze cie go — ku c zci ich d w ó ch sy n ó w . Ep ik t e t a, p r ze w id u ją c m o ż li w o ś ć , ż e jej có r k a lu b

n ast ę p n i sp a d k o b i e r cy

m o gą

n ie w y p ł a c i ć

o w y ch

d w u st u

d zi e się ciu d r ach m , zast r ze ga d la czł o n k ó w w sp ó ln o t y p r aw o w zi ę ci a p lo n ó w z o w y ch gr u n t ó w w M e lain ai d o w ar t o ś ci d w u st u d zi e się ciu d r a ch m , a t ak ż e , j e ż e l ib y 2 6 4

t o je j

sp a d k o b i e r cy

p r o p o n o w a li

—

p r ze n ie sie n ie gw a r a n cj i o w e j su m y t r ze ch t y si ę cy d r ach m n a in n e d o b r a, ale p o d w ar u n k ie m , ż e b ę d ą t o d o b r a h ip o t e czn ie p e w n e i d aj ą ce so l id n ą gw ar an cj ę . List a k r e w n y ch t w o r zą cy ch w sp ó ln o t ę

o b e j m u je r ze cz ja sn a

t y lk o m ę ż czy zn . N ast ę p n y j e d n a k u st ę p , p o w y l i c ze n i u c zł o n k ó w w sp ó ln o t y p r ze w id u je p r a w o d o u d ział u w u r o czy st o ś cia ch t ak ż e k o b ie t : ich ż o n i d zie ci m ie szk a j ą cy ch z n im i, i d o k ł a d n ie j — có r e k p ó k i są p o d w ł a d zą o j ca, a sy n ó w t ak ż e p o o si ą gn i ę ci u p e ł n o le t n o ś ci. Ta k ż e ich p o t o m k ó w z p o d o b n y m r o zr ó ż n ie n i e m . Id zie p o p r o st u 0 t o , ż e có r k i p o za m ą ż p ó j ś ciu p r ze ch o d ził y d o r o d u m ę ż a. W r e szcie Ep ik t e t a w y l i c za im ie n n ie j e szcze k il k a k o b ie t i ich có r e k , kt ó r e m ają p r a w o u c ze st n i czy ć w o w y ch u r o czy st o ś cia ch r o czn i co w y ch . O p r ó cz t e go t est am e n t u za ch o w a n y t e k st zaw ie r a t e ż r o d zaj r e gu la m in u m aj ą ce go o b o w i ą zy w a ć w o w e j u t w o r zo n e j t e st am e n ­ t em Ep ik t e t y w sp ó l n o ci e r o d zin n e j . Czę ś ć p o st a n o w ie ń t e st am en t u j e st p o w t ó r zo n a, ale są i n o w e . Je st t o r e gu lam in b ar d zo d r o b ia z­ g o w y i in t e r e su ją cy p r ze d e w szy st k im

zr e szt ą

d la h ist o r ii r e l igii

1 o b r zę d ó w , j a k r ó w n ie ż d la d zi e j ó w p r aw a gr e ck ie go . O gr a n iczę się w i ę c t u t aj d o p o d an ia n ie k t ó r y ch p o st a n o w ie ń d o t y czą cy ch st r o n y f i n a n so w e j . O t ó ż co r o k u , p o d cza s sp o t k a n ia w sp ó ln o t y , d o sk ł a d a n ia o f iar b ę d ą

w y w o ł y w a n i jej czł o n k o w i e

w e d ł u g st ar sze ń st w a i j e d e n r az d o p e ł n ią

o b o w ią zk u na w ł a sn y

k o szt . Je st t e ż d o k ł a d n ie p r ze w id zia n e , c o m a d o st a r czy ć t en , na k t ó r e go

k o le j n o

t en

o b o w ią ze k

p r zy p a d n ie :

w in o

t ak ie , jak i m

p r zy jm u je si ę g o ś c i , t ak ie j j a k o ś c i i w t ak iej ilo ś ci, ż e b y st ar czy ł o na t r zyk r o t n e w y p i cie , w ie ń ce , za d b a ć o m u zy k ę i o p a ch n id ł a . Je ż e l i k t o ś n ie sp e ł n i t e go o b o w ią zk u m a za p ł a ci ć w sp ó l n o c i e st o d r ach m i b ę d zie z n iej w y k l u c zo n y d o p ó t y , d o p ó k i t e go o b o w ią zk u n ie d o p e ł n i. M a t e go w szy st k i e g o p il n o w a ć zar zą d ca w y b r a n y p r ze z czł o n k ó w w sp ó ln o t y . D o ch o d y , kt ó r e o t r zym a w sp ó ln o t a p r ze z lat a d o k o n y w a n i a o b r zę d ó w n a k o szt c zł o n k ó w w sp ó l n o t y (n a le ż y p am ię t ać , ż e k a ż d y t y lk o

r az p eł n i

t e f u n k cj e

na

k o szt

w ł a sn y ) ,

m ają

b yć

p r ze z

u r zę d u ją ce go zar zą d cę p r ze k azan e o gó ln e m u ze b r an iu i u p o w a ż n ie n i p r ze z ze b r an ych czł o n k o w i e m ają j e u m ie ś cić j ak o p o ż y czk i g w a r a n ­ t o w an e

h ip o t e czn ie

n a gr u n t ach

o

o d p o w ie d n ie j

w a r t o ś ci

po

o d cią g n ię ciu su m n ie zb ę d n y ch d la d o k o n a n ia k o le j n y ch co r o czn y ch o f iar i u r o czy st o ś ci. 2 6 5

Re gu l a m in

p r ze w id u je , ż e d ale j o b o w ią zu j e p o d j ę cie zn ó w

k o le j n o ś ci w e d ł u g st ar sze ń st w a i k aż d y k o le jn o o r ga n i zu j ą cy c o r o c z­ n e sp o t k an ia o t r zym u je na d zie się ć d n i p r zed t em p ię ć d zie si ą t d r ach m . Je ż e l i o t r zy m a w szy p ie n ią d ze n ie d o p e ł n i o b o w ią zk u , b ę d zie m u si ał za p ł a c i ć st o p ię ć d zie sią t d r a ch m , a zo r ga n i zu j e t y m czase m w szy st k o u r zę d u ją cy zar zą d ca p o k r y w a j ą c k o szt y , a w y d a t k o w a n e p ie n ią d ze o d zy sk a w ca ł o ś ci, p r ze z p r zy w ile j , z d o ch o d ó w . A l ę t e ż je ż e li czł o n e k w sp ó ln o t y , n a k t ó r e go p r zy p a d ł a k o le j n ie o t r zym a o d za r zą d cy o w y c h

p ię ć d zi e si ę ci u d r a ch m , a w szy st k o

u r zą d zi, m a p r a w o ś c i ą g n ą ć z za r zą d cy , z j e g o p r y w a t n y ch f u n d u szy , st o p ię ć d zie sią t d r ach m . D o k ł a d n ie t e ż są o k r e ś lo n e , p o d o b n ie j a k t o w y st ę p o w a ł o p r zy k o szt ach w sp ó ln e j u czt y , r o d zaje i il o ś ć o f iar sk ł a d a n y ch M u zo m i zm ar ł ym w c i ą g u t r ze ch d n i o b r zę d ó w , r ó w n ie ż j a k i k o m u n ale ż y p r zy d zie lić t o , c o z o f iar p o zo st a n ie . D o k ł ad n ie są o k r e ś lo n e o b o w ią zk i i p r aw a zar zą d cy, j a k r ó w n ie ż se kr et ar za w sp ó l n o t y t ak ż e w y b r a n e go p r ze z c zł o n k ó w w sp ó ln o t y . Zast r ze ż o n e zo st aj e t ak ż e , ż e n ik t n ie m a p r aw a r o zw ią zan ia w sp ó ln o t y an i n aw e t zm n ie j sze n ia c zy zm ia n y u st a lo n y ch o f iar , c zy u ż y cia k ap it ał u n a in n e ce le . Je ż e l i k t o ś z t ak im w n io sk i e m w y st ą p i m a b y ć u k ar an y g r zy w n ą p ię ciu se t d r ach m na r ze cz w sp ó ln o t y . W sw o j e j t r e ś ci r e ligijn e j d o t y czą ce j o w e j f u n d a cj i n a r ze cz M u z i zm ar ł y ch d o k u m e n t n ie o d b ie ga o d in n y ch zn a n y ch , c h o ć n ie t ak szc ze g ó ł o w o o p isa n y ch w t e st am e n t ach f u n d a cj i t e go t yp u . W sw e j c a ł o ś ci w sk a zu j e j e d n a k n a zn a c zn ą f i n a n so w ą

Ep ik t e t y,

gw a r a n t u j e

ona

ow ą

sa m o d zie ln o ś ć

su m ę

t r ze ch

t y si ę cy

d r ach m n a gr u n t a ch p r ze z n ią k u p i o n y ch , a w i ę c n ie p o ch o d zą cy ch z d zi e d zict w a . Z c a ł o ś c i p r ze p i só w r e gu lu j ą cy ch f i n a n so w ą st r o n ę d zi a ł a l n o ś ci f u n d a cj i

m o ż n a si ę

d o m y ś la ć , ż e m ają t e k

o b e j m o w ał zn a czn i e w ię ce j d ó b r n iż

t e, n a k t ó r y ch

Ep ik t e t y

m a cią ż y ć

h ip o t e k a su m y p r ze zn a czo n e j n a f u n d acj ę . O c zy w i ś c i e n ie j e st e ś m y w

st an ie st w ie r d zi ć , ile w

t y ch szc ze g ó ł o w y c h

m yś li Ep ik t e t y, a ile j e j zm ar ł y ch Ep ik t e t a w

t e st am e n cie p o w o ł u j e się

p o zo st a w io n e

p r ze z n ich

r e gu la cj a ch j e st

m ę ż a i sy n a. W

k aż d y m

r azie

n a ich ż y cze n i a , a n ie na

d o k u m e n t y . Za zn a cza

t eż , ż e

r o zp o ­

r zą d ze n ia d o k o n u je za zg o d ą có r k i. W szy st k o t o ś w i a d c zy o d u ż e j sa m o d zie ln o ś ci go sp o d a r cze j k o b ie t n a w y sp i e Th e r a w t ym o kr e sie , o m o ż li w o ś ci zd o b y cia zn a c zn e g o n ie r az m ają t ku . 2 6 6

Po d o b n e w r aż e n ie sp r a w ia ją za ch o w a n e w k ilk u in sk r y p cj a ch d zie je N ik ar e t y z Be o cj i, z m iast a Th e sp ia e , kt ó r ej w ł a d ze m iast a O r ch o m e n o s w Be o cj i b ył y d ł u ż n e zn a czn ą su m ę . Tr a n sa k cj a zo st ał a zaw ar t a n a p r ze ł o m ie III/ II w . p .n .e ., a w i ę c w t ym sam y m o kr e sie , z k t ó r e go

p o ch o d zi

o m ó w i o n y w y ż e j t e st am e n t

Ep ik t e t y. Ty m

r azem w ie m y z in sk r y p cj i, ż e w i e r zy t e ln o ś ć N ik ar e t y w st o su n k u d o O r ch o m e n o s p o ch o d ził a z d zi e d zict w a . Je j o j cie c Th e o n zaw ar ł jaką ś

t r a n sa k cję

z m iast e m

O r ch o m e n o s lu b

m o ż e u d zie lił m u

p o ż y czk i . Te n a le ż n o ś ci o d zie d ziczy ł a p o ś m ie r ci o j ca N ik ar et a. W e d ł u g u m o w y m iast o O r ch o m e n o s w i n n o b ył o sp ł a c a ć sw ó j d ł u g w

o k r e ś lo n y ch t e r m in ach . Po n i e w a ż ś c i ą g a n i e d ł u gu o d m iast a

n asu w ał o za w sze t r u d n o ś ci, zap e w n e je szcze o j cie c N ik ar e t y zaż ą d a ł gw ar an t a p o ż y czk i , k t ó r ym st ał się je d e n z o b y w a t e li O r ch o m e n o s. N ie m n ie j j e d n a k an i m iast o , an i ó w gw a r a n t p ł a t n o ś ci w t e r m in ie n ie u iś ci ł . W t e d y p o ja w ił a się

w o d p o w i e d n im d o t e go d zi ał an ia

u r zę d zie w Th e sp ia e N ik ar et a i w o b e cn o ś ci ś w i a d k a zł o ż y ł a p r o t est w o b e c m iast a O r ch o m e n o s na su m ę

1 0 0 8 5 d r a ch m . Ro k p ó ź n ie j

w o b e cn o ś ci t e go sa m e go ś w i a d k a N ik ar e t a zg ł o sił a czt e r o k r o t n ie b r ak p ł at n o ś ci ze st r o n y O r ch o m e n o s n a su m y : 2 5 0 0 d r a ch m , 4 0 0 0 d r a ch m i 1 0 0 0 d r a ch m , w czw a r t y m o ś w i a d cze n iu su m a si ę za ch o w a ł a . Zw r ó ć m y

u w a gę , ż e

n ie

N ik ar e cie t o w a r zy szy ś w ia d e k ,

a n ie o p ie k u n , c h o c i a ż w d a l szy c h f a za ch p o st ę p o w an ia N ik ar e t a p o ja w ia się ze sw o im m ę ż em D e k sy p o se m d ział a ją cy m j a k o o p ie k u n . W y d aj e się w i ę c zn o w u , ż e o b e cn o ś ć k y r io sa b ył a p e w n ą f o r m al­ n o ś cią , n at o m iast w w ie lu w y p a d k a ch e n e r giczn e i za so b n e k o b ie t y d zi a ł a ł y sam o d zie ln ie . W w y p a d k u N ik ar e t y o d n o si si ę w r aż e n ie , ż e t o o n a w a l c zy ł a o zw r o t d ł u g u z O r ch o m e n o s, a n ie j e j m ą ż i k yr io s. O t ó ż N ik ar e t a, m im o p ię ciu o p r o t e st o w ań k o le j n y ch n ale ż n y ch jej su m ,

n ie

u zy sk a ł a ż ad n e j

w p ł a t y z O r ch o m e n o s.

Sk ą d i n ą d

w ie m y , ż e m iast o m iał o r ó w n ie ż in n y ch w ie r zy cie li i st ał o si ę

po

p r o st u n ie w y p ł a caln e . U si ł o w a ł o w i ę c zy sk a ć na cza si e d r o gą d o ś ć p r ze w le k ł y ch

p e r t r ak t acji, t r w ał y o n e c a ł y r o k. W r e szcie j e d n a k

d o p r o w a d zo n o d o u go d y , kt ó r ej w y r aze m st ał a się u m o w a sp o r zą ­ d zo n a w o b e cn o ś ci sie d m iu ś w i a d k ó w , w szy st k i ch z m iast a N i k a ­ ret y, z Th e sp ia e . M i ast o O r ch o m e n o s, r e p r e ze n t o w an e p r ze z t r ze ch sw o i ch u r zę d n ik ó w p o le m ar ch ó w , zo b o w ią za ł o się zw r ó c i ć N i k a ­ r e cie su m ę

o kr eś lo n ą

w

o w y ch

p ię ciu

p r o t e st ach w

w y so k o ś c i

1 8 8 3 3 d r ach m . Zg o d n i e z t ą u m o w ą zo st a ł sp o r zą d zo n y d o k u m e n t , 2 6 7

m o ż n a b y g o n a zw a ć w y k o n a w c zy , w k t ó r ym sp r e cy zo w a n o , ż e u zg o d n i o n a su m a zw r ó co n a b ę d zie N ik ar e ci e n a o d p o w i e d zia ln o ś ć t r ze ch p o le m a r ch ó w

i d zie się ciu g w a r a n t ó w , k t ó r y ch w y b ó r b ył

u zg o d n i o n y z N ikar et ą . O k r e ś lo n o t e ż t er m in zw r o t u d ł u gu . Pr zy zaw ie r an i u t ej u g o d y i u m ó w N ik ar e cie t o w a r zy szy ł jej m ą ż j a k o jej p r a w n y o p ie k u n . Te k st u m o w y zo st ał zł o ż o n y u o k r e ś ­ lo n e go o b yw at e la Th e sp ia i, j e d n e g o zr e szt ą ze ś w i a d k ó w . Ta n o w a u m o w a b ył a k o r zyst n a d la N i k ar e t y. Za d ł u g m iast a o d p o w ia d a li so lid ar n ie t r zej p o le m ar ch o w ie , sk a r b n i k i d zie się ciu gw ar an t ó w . A w i ę c w i e r zy ci e l k a m o gł a d o c h o d zi ć sw e j n a le ż n o ś ci n a m ają t ku j e d n e go c zy k il k u p o r ę czycie li, p o n ie w a ż u m o w a zaw ar t a b ył a w f o r m ie za c i ą g n i ę ci a n o w e j p o ż y czk i p r ze z o w y c h o b y w a t e li O r ch o m e n o s. I

t ym r azem j e d n a k N ik ar et a n ie o t r zy m ał a w t er m in ie zw r o t u

d ł u gu . W szy st k ie d o t y ch c za so w e d zi ał an ia N ik ar e t y o d b y w a ł y się w o d p o w i e d n ich in st y t u cj a ch m iast a Th e sp ia e . Tym r azem j e d n a k u d ał a się d o O r ch o m e n o s, ab y t am d o ch o d zić sw y ch n a le ż n o ś ci, a n a p o d st aw ie o st at n ie j u m o w y o d p o w i e d zia ln i b yli w y so c y u r zę d n icy O r ch o m e n o s — p o le m ar ch o w ie . W ar t o za zn a c zy ć , ż e t u t aj in sk r y p cj a n ie w sp o m in a o b e cn o ś ci p r a w n e go o p ie k u n a N ik ar e t y , jej m ę ż a. Po le m a r ch o w ie p r zy ciś n ię ci do

m u r u zw o ł a l i

p o le m a r ch ó w

n at y ch m ia st zgr o m ad ze n ie , kt ó r e zo b o w ią za ł o

i sk ar b n ik a d o sp ł a t y d ł u gu , sk o r o t y lk o w p ł y n ą

u ch w a lo n e na t en ce l sp e cj a l n e o p łat y. Zg r o m a d ze n ie p o le cił o ś c i ą g n ą ć o d p o w ie d n ią su m ę ze w szy st k ich d o ch o d ó w m iast a i zn ó w o k r e ś lił o d at ę zw r o t u n a le ż n o ś ci. I

t ym

r azem

sp ó ź n i o n o si ę

o p r ze szł o m ie sią c ze zw r o t e m

d ł u gu , ale w r e szci e sk a r b n i k i je d e n z p o le m a r ch ó w zj a w i li się w Th e sp ia e , g d zi e p r ze k azali u b an k ie r a na k o n t o N ik ar e t y n ale ż n ą jej su m ę . Cze k ał a n a t o N ik ar et a t r zy lat a p r aw ie , a m y za w d zi ę cza m y d o k ł ad n ą zn a j o m o ś ć jej d ział ań u ch w a le zgr o m ad ze n ia O r ch o m e n o s, zo b o w ią zu j ą ce j p o le m a r ch ó w d o w y r y ci a n a st e li w szy st k i c h k o l e j ­ n y ch d o k u m e n t ó w o r az, n a k o ń cu , k o p ii p r ze le w u su m y n a k o n t o N ik ar e t y. O b e cn o ś ć o p ie k u n a p r a w n e go N ik ar e t y j e st w y m ie n i o n a t y lk o p r zy zaw ie r a n iu u g o d y i p o w t ó r n e j u m o w y . Ch y b a w i ę c u sp r a w ie d ­ li w io n e je st w r aż e n ie , ż e c a ł o ś ć p o st ę p o w an ia sp o czy w a ł a w r ę k ach N ik ar e t y. N i c n ie w i e m y o p o zo st ał e j c zę ś ci je j m ają t k u , t r u d n o 2 6 8

j e d n a k p r zy p u szcza ć , ż e b y jej o j cie c ca ł o ś ć sw o j e j f o r t u n y p o ż y czy ł m iast u O r ch o m e n o s, a za p e w n e i N ik ar et a, j a k w ie le k o b ie t ś w iat a g r e ck ie go t e go o k r e su , u m iał a k o r zy st n ie sw o i m i d o b r am i o b r acać . Ja k j u ż w sp o m in ał am w ś r ó d in sk r y p cj i o k r esu h e lle n i st y czn e go st o su n k o w o czę st o sp o t y k a się

k o b ie t y j a k o f u n d at o r k i na r ze cz

sw o i c h m iast . M o ż e w ar t o p r zy t o czy ć p r zyk ł ad j e d n e j z t ak ich k o b ie t , a b y zd a ć so b ie sp r a w ę j a k w y so k o m o gł y za j ś ć k o b ie t y e lit y g r e ck ich m iast i j a k zn a czn y m i f o r t u n am i m o gł y r o zp o r zą d zać . Ju ż

z c za só w

Sy l l i o n , w

r zy m sk ich , ale ze ś w iat a gr e ck ie go , z m iast a

Pizy d i i p o ch o d zą

czt e r y in sk r y p cj e , kt ó r e u w ie czn i ł y

b o g a ct w o i za sł u g i M e n o d o r y , có r k i M e gak le sa. N ale ż ał a o n a d o zn a k o m it e go r o d u m ie j sco w y ch u r zę d n ik ó w i d o b r o czy ń có w m iast a. Sam a M e n o d o r a p ia st o w ał a w ie le o d p o w i e d zia ln y ch i za szczy t n y ch f u n k cj i. By ł a czł o n k ie m k o le giu m d zi e si ę ci u , kt ó r e za j m o w a ł o się w gr e ck ich m ia st ach d o ch o d a m i p u b li czn y m i i p o b o r ë m p o d at k ó w . Ja k zw y k l e w m ia st ach g r e ck ich , d o t e go t yp u f u n k cj i p o w o ł y w a n o o b y w a t e li p o sia d a j ą cy ch o d p o w i e d n i ce n zu s m aj ą t k o w y , m .in . p o t o, ż eb y

m o gli

p o r a t o w ać

k asę

p a ń st w o w ą

w p o d a t k a ch . M e n o d o r a p e ł n ił a t e ż f u n k cj ę

w

r azie za l e g ł o ś ci

k ap ł a n k i ce sa r sk ie go

k u lt u , k ap ł a n k i b o gi n i De m e t e r i in n y ch b o g ó w , p e ł n ił a f u n k cj e r e lig ij n e w k u j ci e b o g ó w p r zo d k ó w , m iała t yt u ł „ za ł o ż y c i e l k i " czy „ f u n d at o r a" , gim n a zj a r ch y o d p o w i e d zia ln e g o za d o st a r czan ie o liw y . Pia st o w ał a t eż je d e n z u r zę d ó w e p o n im iczn y ch i ż e b y się

za t o

o d w d zi ę c zy ć m iast u — zap isa ł a m u 2 2 0 0 0 0 d e n ar ó w . Ro zd zie la ł a t eż zn a czn e il o ś ci zb o ż a i p ie n ię d zy w ś r ó d m ie szk a ń có w Sy l l i o n u , jako

r o d zaj

p u b li czn e .

r e w an ż u D la

za

p o w ie r zan e jej

u czcze n i a

d e n ar ó w n a in st y t u cję

zm ar ł e go

i je j

sy n a

d zie cio m

p r ze zn a czy ł a

f u n k cj e 300 000

alim e n t ó w d la d zi e ci Sy l l i o n u . Te g o t yp u

f u n d acj e b ył y d o ś ć r o zp o w sze ch n io n e w o k r e sie r zym sk im , p r o ce n t y o d su m y n a n ie p r ze zn a czo n e j szł y n a p o m o c w

w y ch o w an iu

d zie ci. Dla u p am ię t n ie n ia ś m ie r ci ch ł o p ca , M e n o d o r a zb u d o w a ł a ś w ią t y n ię z liczn y m i p o są gam i b o sk im i, m .in . z p o są gie m Fo r t u n y, w y k o n a n y m i j z k o ś ci sł o n i o w e j i zł o t a. W szy st k o t o w i e m y z i n ­ sk r y p cj i

w y r y t y ch

na

b azach

p o są g ó w

M eno d or y,

kt ó re

m iał y

p r zy p o m in a ć jej za sł u g i i d ział an ie na r ze cz d o b r a p u b li czn e go . Te n zw i ę ź l e t u p o d a n y sp i s je j f u n k cj i i r o zd a w n i ct w w sk a zu j e , ż e m iał a zn a c zn y m ają t e k i sa m o d zie ln o ś ć d ział an ia . O c zy w i ś c i e n ie p o t r af im y

o k r e ś lić

r o d zaju

jej

d zi a ł a l n o ś ci

g o sp o d a r cze j .

Pr ze z 2 6 9

an alo gię

m o ż n a p r zy ją ć , ż e b ył a p r ze d e w szy st k im w i e l k ą

w łaś ­

c i c i e l k ą zie m sk ą , o t ym ś w i a d czy ł y b y t ak ż e r o zd a w n i ct w a zb o ż a . In sk r y p cj i d a j ą cy ch ś w i a d e ct w o ist n ie n ia k o b ie t w ł a d a j ą cy ch m ają t k ie m , f u n d at o r e k w r ó ż n y ch m iast ach — za c h o w a ł o si ę w ie le . N ie st e t y n ie zaw ie r ają o n e d a n y ch o so b ist y ch , p r ze d st aw ie n ie ich b o h at e r e k t r zeb a p o zo st a w ić in n e g o t yp u k sią ż k o m . Cza sam i za ch o w a ł o się sam ą

k ilk a in sk r y p cj i w sp o m in a j ą cy ch

k o b iet ę , j a k n p . w w y p a d k u

M e n o d o r y . Pr ze w aż n ie są

tę to

ś w ia d e ct w a z m iast g r e ck ich A zj i M n ie jsze j lu b z w y sp . M o ż n a t u w sp o m n i e ć A r ch ip p e z m iast a g r e ck ie g o Kym e , d la kt ó rej m iast o k azał o w y r y ć

u ch w a ł ę

p r ze w id u ją cą

jej sp e cj a l n e u czcze n i e p o

ś m ie r ci. U r zę d u j ą cy w t ym m o m e n cie w y so k i u r zę d n ik m ie jsk i m iał u c zc i ć j ą zł o t y m w ie ń ce m i p r zy zn a ć jej za szczy t p o ch o w a n i a t am , gd zi e zn a le ź li sp o c zy n e k in n i d o b r o czy ń cy m iast a. O b o k p o są gu A r ch ip p e m iał b y ć u m i e szczo n y o gr o m n y p o są g lu d u n ak ł a d a ją cy jej w ie n ie c. Ko szt y w zn ie sie n i a t y ch p o są g ó w

m iał p o n i e ś ć

b r at

A r ch ip p e zg o d n i e z je j ż y cze n ie m . N a s t u j e d n a k r acze j in t er esu je, za c o A r ch ip p e m iał a o t r zy m ać p o ś m ie r t n ie t e w szy st k i e o d zn acze n ia. W n ie co p ó ź n ie j sze j u ch w a le r ad y w y l i c za się

h o jn e d o b r o d zie j st w a A r ch i p p e i t e d aw n ie jsze ,

i t e, kt ó r e zar zą d ził a z w d zi ę c zn o ś c i za p o są g i d la n iej w zn ie sio n e . O t ó ż A r ch ip p e w zn io sł a b u d y n e k r ad y — b u le u t e r io n . W zw i ą zk u z u k o ń cze n ie m b u le u t e r io n u h o jn ie o b d a r zy ł a p ie n ię d zm i: czł o n k ó w Ra d y , w szy st k ie f y le ( p o d zi a ł lu d n o ś ci o b y w a t e lsk ie j na t zw . f y le w y st ę p o w a ł w e w szy st k i c h p ań st e w k ach g r e c k i c h ) , m e t o j k ó w (t zn . o sie d lo n y ch w Ky m e cu d zo zi e m có w ) i w y zw o l e ń c ó w , w y d a ł a t eż b an k ie t zł o ż o n y ze sł o d y c zy d la cał e j lu d n o ś ci m iast a. To w szy st k o zak ł a d a p o sia d a n ie zn a c zn e g o w ł a sn e g o m ają t k u i r o zp o r zą d zan ie n im sw o b o d n i e i sam o d zie ln ie . N i c t e ż d zi w n e g o , ż e k ie d y n ie co p ó ź n ie j A r ch ip p e ci ę ż k o za ch o r o w a ł a , lu d (d e m o s) b ar d zo t ym się p r zeją ł . A k ie d y w r ó cił a d o zd r o w i a , lu d p o st a n o w ił u c zc i ć d zi ę k ­ czy n n ie t o szc zę ś l i w e za k o ń cze n ie jej ch o r o b y . St r a t e g o w ie m ieli w i ę c zł o ż y ć o f i ar y w t ej in t e n cji. Je s t t o w y j ą t k o w a w za ch o w a n e j d o k u m e n t acj i in sk r y p cy jn e j u ch w a ł a i ś w i a d c zy o p o zy cj i A r ch ip p e w t ej sp o ł e czn o ś ci , ab y d o jś ć

d o r o li t ak p o w aż n e j f u n d at o r k i t r ze b a b ył o m ie ć

ist o t n ie

zn a czn ą f o r t u n ę . In sk r y p cj a p o ch o d zi za p e w n e z II w . N ie co w cze ś n i e j sza in sk r y p cj a z m iast a Pr ie n e u czcił a t ak ż e 2 7 0

k o b ie t ę

im ie n ie m

Fila, ż o n ę

Te ssa l o sa , kt ó r a sp r a w ił a w

d ar ze

m iast u d o p r o w a d ze n ie w o d y . I t u w y st ę p u j ą f u n d u sze w ł a sn e Fili. D o k u m e n t y r zad k o p o d ają

r o d zaj m ają t k u t y ch k o b ie t i j e g o

p o ch o d ze n ie — p o zo st a ją n am t y lk o h ip o t e zy. Ta k ż e z Egip t u h e l le n i st y czn e go i r zy m sk ie go m o ż n a b y p r zy ­ t o czy ć d o k u m e n t y ś w i a d c zą c e o zn a czn y m si ę

w

r ę k ach

m ają t k u zn a j d u ją cy m

k o b ie t , n ie w ie le j e d n a k d o w ia d u j e m y się

z n ich

0 ch ar ak t e r ze ich d ó b r , an i o sp o so b i e za r zą d zan ia n im i. N aw e t d la o k r e su p ó ź n e j r e p u b lik i r zym sk ie j, k t ó r y d la Rzy m u 1 It alii je st , j a k j u ż w sp o m in a ł a m w y ż e j , w y j ą t k o w o d o b r ze u d o k u ­ m e n t o w an y , t r u d n o zn a le ź ć ze sp ó ł ź r ó d e ł , k t ó r y b y p o zw o l i ł o d ­ t w o r zy ć p o w ię k sza n ie si ę m ają t k u w r ę k ach w ł a ś ci c i e l a n aw e t p ł ci m ę sk ie j. Si ę g n i j m y c h o ć b y d o b o ga t e j k o r e sp o n d e n cj i Cy ce r o n a , ż e b y się c ze g o ś d o w i e d zi e ć o sy t u a cj i j e g o p ie r w sze j ż o n y , Te r e n cj i, kt ó r ą

w szy st k ie ź r ó d ł a p r ze d st aw ia j ą

jako

k o b ie t ę

m ają cą

duż ą

f o r t u n ę o so b ist ą . Te r e n cj a p o ch o d ził a z d o b r e j i zam o ż n e j r o d zin y , c h o ć w ie m y o t ym t y lk o p o ś r e d n io . Ź r ó d ł a w sp o m in a j ą

je j sio st r ę

p r zy r o d n ią

Fab ię , kt ó r a b ył a w e st a lk ą i r az je d e n j e st o k r e ś lo n a j a k o n ale ż ą ca d o a r y st o k r a t y czn e go r o d u . O za m o ż n o ś ci za ś r o d zin y ś w i a d c zy w y p o sa ż e n ie Te r e n cj i w m o m e n cie za w ie r a n ia m ał ż e ń st w a z Cy c e ­ r o n em . W e d ł u g Plu t a r ch a o t r zy m ał a w p o sa gu 1 2 0 0 0 0 d e n ar ó w (1 2 0 0 0 0 0 se st e r có w ), a o p r ó cz t e go , j a k w y n i k a z k o r e sp o n d e n cj i Cy ce r o n a , t ak ż e j a k o w y p o sa ż e n ie j a k i e ś p o sia d ł o ś ci. N i e w i e m y w i ę c n ic o r o d zin ie Te r e n cj i, n ie w y st ę p u j e o n a w k o r e sp o n d e n cj i Cy ce r o n a an i w l i czn y ch p r ze cie ż d la t ej e p o k i ź r ó d ł ach

h ist o r io gr a f iczn y ch .

N o w o ż yt n i

h ist o r y cy

N ie w ie m y , k ie d y w y szł a za m ą ż .

o b l i c za j ą c

w ed łu g

w ie ku

je j

có r k i

Tu ll ii

u m ie szcza ją d at ę m ał ż e ń st w a o k. 7 9 r. p .n .e ., n ie k t ó r zy p r ze n o szą j ą n a 7 7 r. Sa m Cy ce r o n Te r e n cj ę w sp o m in a w sw e j k o r e sp o n d e n cj i p o r az p ie r w szy w b ó la ch

st a w o w y ch ,

li ś ci e d o A t t y k a z 6 8 r. d o n o szą c o c i ę ż k ich na

kt ó r e

ci e r p i

i

p o t em

w

65

r.,

p iszą c

o n ar o d zin ach syn a. W ię ce j w zm ia n e k o Te r e n cji zn aj d u je m y d o p i e r o w k o r e sp o n d e n cj i z o k r e su sp isk u Ka t y li n y i w o j n y d o m o w e j . Są d y o Te r e n cj i, zar ó w n o w lit er at u r ze st ar o ż yt n e j , j a k p r ze d e w szy st k im n o w o ż yt n e j , są p r ze w aż n ie zal e ż n e o d o p in ii o Cy ce r o n ie . M ał ż e ń st w o

to

b o w ie m

sk o ń czy ł o

się

r o zw o d e m

po

p r ze szł o

t r zy d zi e st u lat ach p o ż y ci a , a w o k r e sie j e g o t r w an ia i p o r o zw o d zie 271

Cy ce r o n n ie szczę d zi ł go r zk i ch sł ó w sw o j e j ż o n ie . Sa m b ył , j a k w i a d o m o , p o st a cią

k o n t r o w e r sy j n ą

Cy ce r o n

i h ist o r y cy

p iszą cy

0 n im d zie lą się na g o r ą cy ch j e g o o b r o ń có w i za ci e k ł y ch k r yt y k ó w . W y st a r czy t u o d e sł ać czy t e ln ik a d o k sią ż k i Kazim ie r za Ku m a n ie ck ie g o , C y c e r o n i j e g o w s p ó ł c z e s n i (W a r sza w a 1 9 5 9 ). N ie u le ga j e d n a k ż ad n e j w ą t p l i w o ś ci , ż e b ył a t o k o b ie t a o siln e j in d y w id u a ln o ś ci, b ar d zo sa m o d zie ln a w e w szy st k i c h sw o i c h d zi a ­ ł a n i ach . N ie w ie m y t e ż j a k d o szł o d o t e go m ał ż e ń st w a. W t ym o k r e sie w

gr u p a ch

w ie r an e

r zą d zą cy ch

d la

p ar an t e li,

Rzy m e m m ają t k u

m ał ż e ń st w a c zy

w p ływ ó w

b ył y

na o gó ł za ­

p r e ze n t o w an y ch

p r ze z r o d zin y o b u st r o n . Cy ce r o n b y ł czł o w ie k ie m n o w y m w t ym ś r o d o w isk u , m o ż n a w i ę c p r zy p u szcza ć , ż e za w ie r a ją c m ał ż e ń st w o z Te r e n cj ą m u si ał o

t ak ż e k ie r o w a ł się

zale ż e ć

n a zy sk a n iu

t ym i w zglę d a m i , je m u szc ze g ó l n i e o p ar cia

w ś ród

ar y st o k r acj i

t o r sk ie j. N ie ch ę t n i Cy ce r o n o w i h ist o r y cy p r zy p isu j ą

se n a ­

m u t u szc ze ­

g ó ln ie m o t y w y f i n a n so w e . N ie w i e m y n aw e t n ic o u r o d zie Te r e n cj i, an i o w zg lę d a ch , kt ó re ją

do

m ał ż e ń st w a sk ł o n ił y . Z r ó ż n y ch j e d n a k j e j d ział ań

1 n ie k t ó r y ch w y p o w i e d zi Cy ce r o n a w j e g o list ach o r az h ist o r y k ó w st ar o ż yt n ych zd aje się w y n i k a ć , ż e b ył a o Cy ce r o n a b ar d zo zazd r o sn a — st ą d n p . m iał a w y n i k a ć je j zaw zię t a w r o g o ś ć w o b e c Kl o d i u sza w zw i ą zk u z p o d e jr ze n ie m o st ar an ie Klo d ii o zy sk a n ie sy m p at ii Cy ce r o n a. M ają t e k , k t ó r ym r o zp o r zą d zał a Te r e n cj a b y ł t ak w i e l k i, ż e zd a je się

u sp r a w ie d l iw i a ć

o p in ię

o głó w n ym

m o t y w ie zain t e r e so w an ia

się Cy ce r o n a t ą w ł a ś n ie k an d y d at k ą d o m ał ż e ń st w a. Po za w y so k o ­ ś ci ą sa m e go p o sa gu d o t ej o p in ii sk ł a n ia j ą t ak ż e w zm ia n k i o in n y ch d o b r ach Te r e n cj i r o zsia n e w k o r e sp o n d e n cj i jej m ę ż a. M iał a o n a d w a d o m y c zy n szo w e w Rzy m ie , k t ó r y ch d o ch ó d r o czn y w y n o si ł o sie m d zie sią t d o st u t y si ę cy se st e r có w , a w a r t o ś ć b ył a m n iej w ię ce j d zie się cio k r o t n ie w y ż sza . N ale ż ał a t eż d o n iej p o sia d ł o ś ć n ie d ale k o Rzy m u , k o ł o Tu scu l u m , k t ó r ą za j m o w a ł t ak p ię k n y ias, ż e Cy ce r o n p iszą c d o A t t y k a o sw o i m sp ace r ze w t ym le sie ( w 5 9 r .) w y r a ził o p in ię , ż e u st ę p u je o n t y lk o laso m D o d o n y . W ł a sn o ś c i ą Te r e n cj i b y ł y t e ż d o b r a zie m sk ie w It alii, k t ó r ych p o ł o ż e n ia n ie zn am y , ale za p e w n e o w ie lk ie j w a r t o ś ci, sk o r o su m a u zy sk an a z e w e n t u al n e j sp r ze d aż y , o kt ó rej m o w a w k o r e sp o n d e n cj i 2 7 2

w

5 8 r. p .n .e ., w y st a r czy ł a b y na p o k r y cie p o t r ze b Cy ce r o n a na

w y g n a n i u , a b y ł y o n e n ie m ałe . N a d o d at e k Te r e n cj a, j a k i in n i w i e l c y w ł a ś c i c i e l e zie m scy , za w ł a szczy ł a czę ś ć

gr u n t ó w

z zie m i

p ań st w o w e j , za p e w n e w o k o l i c y k t ó r e jś ze sw y c h p o sia d ł o ś ci. To t ak ż e w y n i k a z j e d n e g o z li st ó w Cy ce r o n a d o A t t yk a. Ty le w i ę c m o ż n a p o w ie d zi e ć o m ają t k u Te r e n cji. N ie p o t r af im y r o zst r zy gn ą ć c zy p o ch o d ził o n w y ł ą czn i e ze sp a d k u , c zy p o sa gu , c zy t e ż p ie r w o t n y st an p o sia d an ia p o w ię k szy ł a zn a czn i e d zi a ł a l n o ś ć sam e j Te r e n cji. Zar zą d zał a o n a b o w ie m sw o i m m ają t k ie m sa m o ­ d zi e ln ie , zaw ar t e z Cy ce r o n e m m ał ż e ń st w o n ale ż ał o d o t e go t yp u zw i ą zk ó w m ał ż e ń sk ich , kt ó r e n ie p o d d a w a ł y k o b ie t y — z p u n k t u w i d ze n i a p r a w n e go — za l e ż n o ś ci w o b e c m ę ż a. Po m a ga ł je j w sp r a ­ w a ch w

f i n a n so w y ch

za u f a n y

w y zw o l e n i e c

p ó ź n i e j szy ch lat ach w y r a ż a ł się

Filo t im u s,

o

kt ó r ym

Cy ce r o n n ie u f n ie , ale b ył o t o

w t e d y , k ie d y a lu zy j n ie , a p o t em o t w ar ci e , p o są d za ł ż o n ę o n ie lo j a l­ n o ś ć w sp r a w a ch m a j ą t k o w y ch . Plu t ar ch w ż y cio r y si e Cy ce r o n a w zw i ą zk u ze sp isk ie m Ka t y li n y i p o le ce n ie m w e st a le k d la Te r e n cj i, ab y za ch ę ci ł a m ę ż a d o e n e r ­ giczn e j ak cj i w o b r o n ie o j czy zn y , t ak ch ar ak t e r yzu je n aszą b o h at er kę : Te r e n cja , k t ó r a z u sp o so b ie n ia a n i b o ja ź liw ą , a/ e r a c z e j a m b it n ą b r a ła n a sie b ie je g o

t r o sk i o

w

o g ó le n ie b y ła

k o b ie t ą

ła g o d n ą

i j a k m ó w i C y c e r o n , c h ę t n i e j sa m a

o jczy zn ę , n iż

o b a r c za ła g o

w ła sn y m i

t r o sk a m i o d o m , p o w ie d zia ł a m ę ż o w i o t ym , c o za szło , i p o d b u r zy ła g o p r ze ciw

sp isk o w co m .

Pr zy jr zy jm y się w i ę c b liż e j k o r e sp o n d e n cj i Cy ce r o n a i t em u , co z n iej w y n i k a d la o ce n y Te r e n cj i j a k o „ k o b ie t y in t e r e su " . N ie b ę d zie t u szł o o o p in ię p o zy t y w n ą c zy n e ga t y w n ą o d zi a ł a n ia ch Te r e n cj i, t a b o w ie m

u le ga zm ia n ie w

m iar ę

p o ga r sza n ia się

st o su n k ó w

w m ał ż e ń st w ie , le cz o st w ie r d ze n ie , c zy Te r e n cj a r ze czy w iś ci e sam a p o d e jm o w ał a d e cy zje w w a ż n y ch sp r a w a ch f i n a n so w y ch ł t o t ak ż e w ce lu p o w ię k sze n ia m ają t k u . Cy ce r o n , j a k w y n i k a z t o n u j e g o li st ó w

do

Te r e n cj i

z w y g n a n ia , j a k

r ó w n ie ż

z je go

ż y cio r y su

u Plu t ar ch a i ze w zm ia n e k u in n y ch au t o r ó w st ar o ż y t n y ch , t r ak t o w ał ż o n ę j a k o zau f an e go d o r a d cę w sp r a w ach p o li t y czn y ch , p o w ie r zają c je j n ie r az d e lik at n e i t ajn e p er t r akt acje . W k ilk u li st ach z w y g n a n ia , w

p o czą t k ach t e go o k r e su —

w

lat ach 5 9 - 5 7 —

Cy ce r o n

n ie

p r ze st aje w y zn a w a ć sw e j w d zi ę czn o ś ci za w szy st k o , co Te r e n cj a d la n ie go r o b i, za jej c zu ł o ś ć , w y t r w a ł o ś ć w n ie szc zę ś ciu , d b a ł o ś ć 18 —

K o b ie ty a n t y k u

273

0 j e g o in t e r e sy w Rzy m ie , u m ie ję t n o ś ć p o cie sza n i a g o w list ach , kt ó r e czy t a ze ł zam i. W p ie r w szy m li ś cie z 5 8 r., p isan y m c zę ś c i o w o w Th e ssa lo n ice , c zę ś c i o w o w D yr r ach iu m , p o u st ę p ach p o d k r e ś la j ą cy ch w ł a ś n ie t e c e c h y , o k t ó r ych w sp o m n iał am

w y ż e j , Cy ce r o n

o d p o w iad a

na

zam iar ż o n y sp r ze d an ia n ale ż ą ce j d o niej p o sia d ł o ś ci d la zao p at r ze n ia g o w n ie zb ę d n e na w y g n a n i u ś r o d k i, Cy ce r o n j e st p r ze ciw n y ze w zg lę d u na d o b r o ich sy n a. Je ż e l i j u ż j e g o n ie szczę ś cia p r zy sp ar zają t ak ż e Te r e n cji n ie szczę ś ć , t o t r ze b a j e d n a k za b e zp i e c zy ć p r zy szł o ś ć ich sy n a. Je ż e l i j e g o p r zy ja cie le p o zo st a n ą p r zy sw o j e j u c zy n n o ś ci — p ie n ię d zy m u n ie zab r ak n ie , je ś li za ś n ie — p ie n ią d ze Te r e n cj i 1 t ak n ie p o m o gą . A d la sy n a t r zeb a za c h o w a ć p r zy n a jm n ie j ś r e d n ie w ar u n k i m aj ą t k o w e , w k t ó r y ch m iał b y j a k i ś st ar t . W in n ym li ś cie z t e go sa m e go r o k u n a p r o p o zy cj ę

Te r e n cj i p r zy ja zd u d o n ie go

o d p o w iad a, ż e b y le p iej zo st ał a w

Rzy m ie .

N i c ze g o

w ię ce j

n ie

p r a gn ie n iż jej o b e cn o ś ci, ale jej o b e cn o ś ć w Rzy m ie i jej st ar an ia (ch o d zi o p r zy w o ł a n ie g o z w y g n a n i a ) m o gą sp o w o d o w a ć , ż e o n d o n iej b ę d zie m ó gł p r zy je ch a ć . Pisze t e ż w t ym li ś cie , ż e zr o b ił w szy st k o , c o m u d o r a d zał a. N ap isał d o t y ch , k t ó r y ch m u w sk a za ł a i n ad al z j e j li st ó w b ę d zie się d o w ia d y w a ł , c o p o w in ie n u czy n ić . U b o le w a t y lk o , ż e z j e g o w i n y i na n ią i n a ich d zie ci sp ad a t yle n ie szczę ś ć . Zam iar sp r ze d an ia p o sia d ł o ś ci Te r e n cj i, o kt ó r ej z in n y ch li st ó w Cy ce r o n a w ie m y , ż e b ył a ś w ie t n ie p o ł o ż o n a i b ar d zo p ię k n a, b ył w y w a ż o n ą

p r o p o zy cj ą

sam o d zie ln e j k o b ie t y , a n ie t y lk o o d ­

r u ch e m se r ca. To w y n i k a z ca ł o ś c i in f o r m acj i o Te r e n cji. O t ó ż z d a l szy c h sk ł o n n a u d zie lać

l i st ó w

Cy ce r o n a w y n i k a , ż e Te r e n cj a b ył a

m u p o m o cy f in a n so w e j , i t o b ar d zo zn a czn e j ,

w t e d y , k ie d y w i d zi a ł a je j se n s i p o t r zeb ę . Kie d y j e d n a k n ie p o ­ ch w a la ł a p o su n ię ć p o li t y czn y ch sw e g o m ę ż a, a t ak ż e j e g o le k k o ­ m yś ln e j (w e d ł u g je j p r a w d o p o d o b n ie o p in ii ) r o zr zu t n o ś ci — n ie m iał a b yn aj m n ie j o ch o t y d o

h o jn o ś ci. I o n a sam a, i n a j b l iż szy

zar zą d ca i sk a r b n ik je j m ają t k u —

w y zw o l e n i e c

r e ago w ali n a alu zj e b ę d ą ce go czę st o w

Filo t im u s, n ie

k ł o p o t ach

p ie n ię ż n y ch

Cy ce r o n a. St ą d t e ż i Te r e n cj a, i Filo t im u s t r a cili p o w o li zau f a n ie Cy ce r o n a. Je szc ze w list ach z 4 9 r. Cy ce r o n , n a m a w ia j ą c Te r e n cj ę d o o p u szcze n i a Rzy m u i u d an ia si ę w r a z z có r k ą d o t ej p o sia d ł o ś ci Cy ce r o n a , kt ó r a w y d a j e się n a j b e zp ie czn ie jsza w t ym o k r e sie w o j n y d o m o w e j, j e st g o t ó w zo st a w i ć zar zą d d o m u i sł u ż b y w 2 7 4

Rzy m ie

Fi lo t im u so w i.

N i e m n ie j j e d n a k w

l i ś ci e z 5 0

sp ad k ie m , k t ó r y m u zo st a w i ł b li sk i p r zy ja cie l

r. w

zw i ą zk u

ze

Pr e ciu s, w y r a ź n ie

za r ó w n o Te r e n cj ę , j a k i Filo t im u sa c h c e o d su n ą ć o d t ej sp r aw y . Pisa ł b o w ie m

d o Te r e n cj i, ż e j e ż e li d o j d zie d o a u k cj i m ają t k u

Pr e ciu sa p r ze d j e g o p o w r o t e m d o It alii — t o ch ce , ż e b y za j ą ł się w szy st k im

Po m p o n iu s A t t i cu s alb o

Ca m i ll u s. W

li st ach za ś

do

A t t y k a n ale gał , ab y c zu w a ł n ad t r zy m an ie m Filo t im u sa z d ale k a o d sp r a w zw i ą za n y c h z m aj ą t k ie m za p isa n y m Cy c e r o n o w i p r ze z Pr e ­ ciu sa . A p r ze cie ż j e szcze w 4 9 r. w y r aż a p e ł n e za u f a n ie d o Te r e n cj i, ch ce ż e b y w r ó cił a d o Rzy m u i czu w a ł a n ad j e g o sp r aw am i, w d w ó ch li st ach d o A t t y k a d aj e t em u w y r a z p r o szą c o o m a w ia n ie j e g o sp r a w z Te r e n cj ą i Fi lo t im u se m . Z b ie gie m cza su li st y d o Te r e n cj i st a w a ł y si ę co r a z ch ł o d n i e j sze i co r az b ar d ziej la k o n iczn e . Kie d y w 4 8 r., p o k lę sce j e g o st r o n n ict w a pod

Far salo s, w y l ą d o w a ł w

Br u n d y zju m

i Te r e n cj a ch cia ł a d o ń

za p e w n e p r zy je ch a ć , n ap isał , ż e p o d r ó ż z Rzy m u d o Br u n d y zju m je st d ł u ga i n ie p e w n a , a o n n ie w i d zi ż a d n e g o p o ż y t k u w t ym jej p r zy je ź d zie . W 4 7 r., w y b i e r a j ą c się

d o Tu sc u l u m , w y d a j e je j p o

p r o st u p o le ce n ie — b e z j e d n e g o ci e p ł e g o sł o w a — n ie ch p r zy je d zie d o Tu sc u l u m z w i ę k szą g r u p ą o só b , k t ó r e d ł u ż e j z n im t am za b a w ią . N ie ch w szy st k o b ę d zie p r zy go t o w a n e . Je ż e l i c ze g o ś b r ak w ł a ź n i — n ie ch k aż e za i n st a l o w a ć i w o g ó le n ie ch p r zy go t u je w szy st k o , co p o t r ze b n e d la ich w y ż y w i e n i a i zd r o w ia. Zr e szt ą

w

liś cie , n ie co w cze ś n i e j szy m , d o A t t y k a d aje p e ł n y

w y r a z b r a k o w i zau f an ia d o Te r e n cj i. Po m ij a, j a k p isze , n ie zl iczo n ą i l o ś ć sp r a w , n a kt ó r e m ó gł b y się

sk a r ż y ć , w y st a r czy j e d n a , kt ó r a

m ó w i za sie b ie . A t t y k p r o sił Te r e n cj ę p r ze k azu n a su m ę

o p r ze sł a n ie Cy ce r o n o w i

1 2 0 0 0 se st e r có w , r ó w n o w a ż n e g o p o zo st a ł o ś ci

t ej su m y w g o t ó w ce . A o n a p r ze sł ał a 1 0 0 0 0 , d o p i su j ą c, ż e t yle t y lk o zo st ał o . I k o ń c zy t en u st ę p Cy ce r o n : J e ż e l i t a k m a ł y z y s k o d c ią g n ę ł a z t a k m a ł e j su m y , t o r o zu m ie sz, c o b y zr o b iła z w ię k szą ?

Po p o w r o cie Cy ce r o n a d o Rzy m u d o szł o w r e szci e d o r o zw o d u po

p r ze szł o

t r zy d zie st u

r o zw o d zie o ż e n ił się

lat ach

m ał ż e ń st w a.

Kilk a

m ie się cy

po

p o r az d r u gi z m ł o d ziu t k ą , b ar d zo b o gat ą

Pu b li li ą . W sp o m in a m t u o t y ch sp r a w a ch r o d zi n n y ch , p o n i e w a ż w e d ł u g ś w i a d e ct w a w i ę k szo ś ci ź r ó d e ł st ar o ż y t n y ch w ł a ś n ie

w

n ast ę p st w ie

sp o r ó w

d o r o zw o d u

m a j ą t k o w y ch

w

d o szł o

m ał ż e ń st w ie . 2 7 5

H i st o r y cy n o w o ż y t n i w za l e ż n o ś ci o d sw e g o st o su n k u d o Cy ce r o n a w i n ą za t en r o zw ó d o b cią ż a ją j e d n i Te r e n cj ę , d r u d zy za ś Cy ce r o n a. Plu t ar ch , n ie ch ę t n y Te r e n cj i, n ap isał w ż y cio r y si e Cy ce r o n a: P r ze d e w szy st k im d la t e g o , ż e

w

w ię c r o z w ió d ł się

cza sie

w o jn y

zu p e łn ie

ze sw ą się

o

ż oną

n ie g o

Te r e n cją , a t o n ie

t r o szczy ła ;

k ie d y o p u szcza

/ Rzy m , n ie d a ła m u n a d r o g ę n a w e t n a jp o t r ze b n ie j­

szy ch

a

r ze czy ;

gdy

zn ó w

p o w r ó cił

do

It a lii,

ż a d n e g o zr o zu m ie n ia , ż a d n e j ż y c z li w o ś c i : n ie

n ie t y lk o

zn a la zł b o w ie m

u

n ie j sa m a

n ie p r zy b y ła d o n ie g o , c h o ć t a k d ł u g o p r ze c ie ż b a w i ł w B r u n d y zju m , a łe n a w e t

có rce,

d ro g ę , n ie

d a ła

Dom

m im o

za ś ,

m ło d e j d zie w czy n ie ,

a n i słu ż b y , w ie lu

a n i też

u d a ją c e j się

tak

d a le k ą

d o st a t e c zn e j ilo ś c i p ie n ię d zy .

p o w a ż n ych

d łu g ó w ,

d o p r o w a d ził a m u d o z u p e ł n e j p u s t k i i r u in y

Te j o p in ii Plu t a r ch a p r ze czą

w

ja k ie

p o za c ią g a ł a ,

(r o zd z. 4 1 , u st : 2 ).

cy t o w a n e w y ż e j li st y Cy ce r o n a

sł an e d o Te r e n cj i z w y g n a n ia , a n aw e t ó w ch ł o d n y list z B r u n d y z­ ju m

p o ś w ia d cza

ch ę ć

Te r e n cj i

do

p r zy ja zd u ,

o d r zu co n ą

p r ze z

Cy ce r o n a. Je d n a k i Plu t a r ch p isze w d alszy m c i ą gu , ż e Te r e n cj a za p r ze ­ czał a t ej

o p in ii t w ie r d zą c, ż e p o

sze ś ć d zie się ciu

za k o ch a ł się

w

p r o st u

m ło d ej

Cy ce r o n

w

w ie k u

d zi e w czy n ie . Te j

lat

w e r sji

j e d n a k w e d ł u g Plu t a r ch a sp r ze ciw i ł się w y zw o l e n i e c Cy ce r o n a — Ty r o n , j e g o za u f a n y se k r e t ar z i b io gr af . Ty r o n

m iał n ap isać , ż e

ist o t n ym m o t yw e m t e go m ał ż e ń st w a b ył o b o g a ct w o Pu b li li i. O j ci e c Pu b li li i zm ar ł , a p o n i e w a ż w e d ł u g p r aw a n ie m ó gł zo st a w i ć sw e g o m ają t k u có r ce , o d d a ł g o w

d e p o zy t Cy ce r o n o w i z o b o w ią zk ie m

p r ze k azan ia g o Pu b li li i, g d y w y j d zie za m ą ż i b ę d zie p o d o p ie k ą m ę ż a. A sk o r o m ę ż em je j zo st a ł Cy ce r o n — o t w ie r ał się d lań d o st ę p d o f o r t u n y ż o n y , kt ó r a m o gł a u iś ci ć j e g o liczn e d ł u gi, t ak ż e zw r o t p o sa gu Te r e n cji. Ta k w i ę c w e d ł u g n i e ż y czl i w y c h Cy ce r o n o w i h ist o r y k ó w w ie lk i m ó w ca, n ie m o gą c j u ż cze r p a ć z m ają t k u Te r e n cj i, ze r w ał m a ł ż e ń ­ st w o , b y m ie ć d o st ę p d o b o ga ct w a n ast ę p n e j ż o n y . M y ś lę , ż e je st to

są d

zb y t j e d n o st r o n n y

i su r o w y .

N ie

id zie

n am

t u jed n ak

o sy lw e t k ę Cy ce r o n a , le cz Te r e n cji. Ch ar ak t e r y st y k a Plu t a r ch a j e st w y r aź n ie n ie sp r aw ie d liw a . T e ­ r en cja n ie o p u ś ci ł a Cy ce r o n a , g d y sze d ł na w y g n a n ie , d zi ał ał a w

Rzy m ie , b y m ó gł w r ó cić , d b ał a o j e g o sp r a w y i b ez w a h a n ia

p o ś w ię ca ł a sw o j e ś r o d k i na u t r zym an ie d o m u i p o m o c d la m ę ż a. 2 7 6

N ie w ą t p li w ie je d n a k p ó ź n ie j sze sp o r y n a t le f i n a n so w y m p r zy czy n ił y się d o r o zlu ź n ie n ia m ał ż e ń st w a. Te r e n cj a sw ą f o r t u n ę za ch o w a ł a . N ie b ył a ch y b a j e d n a k t ak p o zb a w io n a zale t , j a k su ge r u j e Plu t a r ch , sk o r o d w a r azy j e szcze w y szł a za m ą ż , za Sa l l u st i u sza — h ist o r yk a, a p o j e g o ś m ie r ci za m ó w cę

M e ssalę

Ko r w in u sa . To

d r u gie m ał ż e ń st w o , p o ś w ia d czo n e p r ze z p ó ź n e ź r ó d ł a, j e st w p r a w ­ d zie p o d a w a n e w w ą t p li w o ś ć . N ie zale ż n ie je d n a k o d są d u o ch ar ak t e r ze Te r e n cj i i jej st o su n k u do

m ę ż a, je j

p o zy cj a f i n a n so w a , sa m o d zie ln o ś ć

i u m ie ję t n o ś ć

za r zą d zan ia f o r t u n ą — zd a j ą się n ie u le g a ć w ą t p li w o ś ci . Sy l w e t k i k o b ie t Gr e cj i i Rzy m u w o k r e sie a n t y czn y m p r ze d ­ st a w i o n e

w

t ej

k si ą ż ce

d ają

o b r a z r ó ż n i ą cy

się

pod

w ie lo m a

w zg lę d a m i o d sch e m at u ist n ie j ą ce go w n asze j w y o b r a ź n i. Je st t o o b r az b ar w n y, k o b ie t in t e r e su j ą cy ch , u m ie j ą cy ch zd o b y w a ć su k c e sy b ar d zo r o zm ait e go r o d zaju , k o b ie t czase m

b ar d zo szc zę ś l i w y c h ,

a czase m o lo sa ch t r a gi czn y ch . B y ł y t o j e d n a k k o b ie t y w y b it n e , ich n ie zw y k ł o ś ć sp r a w ił a, ż e zo st a ł p o n ich ś l ad i ż e m o ż e m y p o k u si ć si ę

o o d t w o r ze n ie ich lo só w . I b y ł y t o p r ze w aż n ie k o b ie t y z e lit y

sp o ł e czn e j ś w iat a g r e ck ie g o i r zy m sk ie go . Je ż e l i j e d n a k ch c i e l i b y ś m y o d t w o r zy ć w szy st k ie asp e k t y ż y cia k o b ie t an t yk u , t y ch zw y c za j n y c h , p r ze cię t n y ch k o b ie t z r ó ż n y ch w a r st w sp o ł e czn y ch , o b r az w y p a d ł b y n ie co in acze j. Ch o ć i w t ym w y p a d k u o k a za ł b y się , ż e n ie b y ł y o n e zam k n ię t e i o d cię t e o d ż y c i a sw e j sp o ł e czn o ś c i i ż e w r ó ż n y ch r e gio n a ch , i w r ó ż n y ch o k r e sach st a r o ż y t n o ś ci t ak ż e lo sy k o b ie t się r ó ż n ił y. B y ł b y t o j u ż je d n a k t em at na k il k a k si ą ż e k .

W y k az p r zekład ó w z lit erat u ry an t yczn ej cy t o w an y ch w k sią ż ce

1. A n t o l o g i e A n t o l o g i a p a l a t y ń s k a . W y b r a ł , p r z e ł o ż y ł i o p r a c o w a ł Z . K u b i a k , W a r sz a w a 1 9 7 8 . D r a m a t y g r e c k i e . W y b ó r w p r ze k ł a d a ch i o p r a co w a n i u A . Sa n d a u e r a , W a r sz a w a 1 9 7 1 . K o b ie t y ś w ia t a a n t y c zn e g o .

W y b ó r t e k st ó w

a u to ró w

g r e c k ic h i r zy m sk ic h . W yb ó r,

w st ę p i k o m . L. W i n n i c z u k , W a r s z a w a 1 9 7 3 . Lir y k a

st a r o ż y t n e j G r e c ji.

O pr.

J.

D a n ie le w icz, t łu m . r ó ż n y ch

a u t o r ó w , W r o cł a w

1 9 8 4 , se r ia B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. M u z a r z y m s k a . A n t o l o g i a p o e z j i s t a r o ż y t n e g o R z y m u . T ł u m . , w y b ó r o p r . , w st ę p Z .

K u b i a k , W a r sz a w a 1 9 6 0 . Si e l a n k a g r e c k a . T e o k r y t i m n i e j s i b u k o l i c y . T ł u m . A . Ś w i d e r k ó w n a , o p r . J . Ła n o w sk i ,

W r o c ł a w 1 9 5 3 , se r ia B i b l i o t e k i N a r o d o w e j.

2. A u t o r zy g r e c cy A j sc h y l o s, T r a g e d i e . T ł u m . , o p r . S . Sr e b r n y , W a r sz a w a 1 9 5 4 . A p p i a n z A l e k sa n d r ii , H i s t o r i a r z y m s k a . T ł u m . , w st ę p , k o m . L. P i o t r o w i cz , W r o cł a w 1 9 5 7 , tom y I-II. A r y st o f a n e s, K o m e d i e : A c h a r n i a c y , R y c e r z e . C h m u r y , B o j o m i r a . T ł u m . , w st ę p , o b j. S . Sr e b r n y , W a r sz a w a 1 9 6 2 . A r y st o f a n e s, W y b ó r k o m e d i i : O s y , P o k ó j , P t a k i ,

T e s m o f o r i e . T ł u m . , w st ę p , o p r . S.

Sr e b r n y , W a r sz a w a 1 9 6 2 . A r y st o f a n e s, T r z y k o m e d i e : L i z y s t r a t a , S e j m k o b i e t , P l u t o s . T ł u m . , o p r . J . Ł a w i ń s k a T y sz k o w sk a , w st ę p J. Ł a n o w sk i , W r o c ł a w 1 9 8 1 , se r ia B ib l i o t e k i N a r o d o w e j. A r r ia n , W y p r a w a A l e k s a n d r a W i e l k i e g o . T ł u m . H . G e sz t o f t - G a sz t o l d , w st ę p , k o m . J. W o l sk i, W r o c ł a w 1 9 6 3 . D i o g e n e s La e r t i o s, Ż y w o t y i p o g l ą d y s ł y n n y c h f i l o z o f ó w . T ł u m . I. K r o ń sk a , w st ę p K. Le ś n ia k , w y d . I I , W a r sz a w a 1 9 8 2 . Eu r y p i d e s,

T r a g e d ie . T łu m .,

1 9 7 2 ,1 9 8 0 .

2 7 8

w st ę p

i k o m . J.

Ł a n o w sk i , t .

I - I I I , W a r sz a w a

1967,

H e ro d ia n ,

H ist o r ia

c e sa r st w a

r zy m sk ie g o .

T łu m .,

kom .

L.

P i o t r o w i cz ,

w st ę p

J.

W o l sk i, W r o c ł a w 1 9 6 3 . H o m e r, Ilia d a . Tłu m .

K. Je ż e w sk a , w st ę p i p r z y p i sy J. Ł a n o w sk i , W r o c ł a w

1981,

se r ia B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. H o m e r,

O d y se ja .

Tłu m .

J.

P a r a n d o w sk i,

W a r sz a w a

1953

( są

liczn e

p ó ź n i e jsz e

w y d a n ia ) . Jó z e f F l a w i u sz , D a w n e d z i e j e I z r a e l a . T ł u m . Z . K u b i a k i J. R a d o ż y c k i p o d r e d . k s. E. D ą b r o w sk i e g o , w y d . I I , P o z n a ń

1979.

Jó z e f F l a w i u sz , W o j n a ż y d o w s k a . T ł u m . , w st ę p , k o m . J. R a d o ż y c k i , P o z n a ń Jó z e f

F l a w i u sz ,

P o zn a ń

P r ze ciw

A p io n o w i,

Ż yw ot.

T łu m .,

w st ę p ,

kom .

J.

1980.

R a d o ż y ck i,

1986.

M a r e k A u r e l i u sz , R o z m y ś l a n i a . T ł u m . , p o sł o w i e , k o m . K. Le ś n i a k , W a r sz a w a 1 9 5 8 . M e n a n d e r,

O d lu d e k

a lb o

M iza n t r o p . T łu m .,

w st ę p ,

k o m . J.

Ł a n o w sk i , W r o c ł a w

1 9 6 0 , se r ia B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. M e n a n d e r , W y b ó r k o m e d i i i f r a g m e n t ó w . T ł u m . , w st ę p , k o m . J. Ła n o w sk i , W r o cł a w 1 9 8 2 , se r i a B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. P la t o n , P a ń s t w o . T ł u m . W ł. W i t w i c k i , W a r sz a w a 1 9 5 8 . P l a t o n , P r a w a . T ł u m . i k o m . M . M a jk o w sk a , W a r sz a w a 1 9 6 0 . P l u t a r ch , Ż y w o t y s ł a w n y c h m ę ż ó w . T ł u m . , w st ę p , k o m . M . B r o ż e k , W r o c ł a w

1953,

se r ia B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. P l u t a r ch , Ż y w o t y s t a w n y c h m ę ż ó w . T ł u m . , w st ę p , k o m . M . B r o ż e k , W r o c ł a w 1 9 7 7 , se r ia B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. P l u t a r ch , C z t e r y ż y w o t y

( Li z a n d e r , Su ll a , D e m o s t e n e s.

C y c e r o n ) . Tłu m .

i o pr. M .

B r o ż e k , W a r sz a w a 1 9 5 4 . Sa f o n a , P i e ś n i . T ł u m . , w st ę p J . B r z o st o w sk a , W a r sz a w a 1 9 6 9 . Sa f o n a , P i e ś n i . P r z e ł o ż y ł N . C h a d ż i n i k o i a u , P o z n a ń

1988.

So f o k l e s, T r a g e d i e . T ł u m . K. M o r a w sk i , w st ę p , k o m . Z . K u b i a k , W a r sz a w a 1 9 6 9 . T e o k r y t , S i e l a n k i . T ł u m . , o p r . A . Sa n d a u e r , W a r sz a w a 1 9 6 9 . Xenophon

( K se n o f o n t ) ,

W ybór

p ism .

Tłu m .

r ó ż n y ch

au to rów ,

w st ę p ,

kom .

J.

Sc h n a y d e r , W r o c ł a w 1 9 6 6 , se r ia B i b l i o t e k i N a r o d o w e j.

3. A u t o r zy ł a c i ń sc y C u r t i u s ( K w i n t u s K u r c j u sz R u f u s) , H i s t o r i a A l e k s a n d r a W i e l k i e g o . P r ze k ł a d z b i o r o w y p o d r e d . L. W i n n i c z u k , w st ę p , k o m . K. H o l z m a n , W a r sz a w a . 1 9 7 6 . H o r a t i u s, Q u i n t u s H o r a t i u s F l a c c u s ( H o r a c y ) , D z i e ł a W yd. 0 .

Ju r e w i c z . W r o c ł a w

1 9 8 6 ; t.

w s z y s t k i e , t . I: O d y i e p o d y .

II : G a w ę d y , s z t u k a p o e t y c k a . W y d .

0.

Ju r e w i c z , W r o cł a w 1 9 8 8 . Ju s t i n u s ( Ju s t y n ) , Z a r y s d z i e j ó w p o w s z e c h n y c h s t a r o ż y t n o ś c i n a p o d s t a w i e P o m p e j u s z a T r o g u s a . P r z e ł o ż y ł I. Le w a n d o w sk i , W a r sz a w a 1 9 8 8 .

Li v i u s

( T y t u s Li w i u s z ) , D z i e j e

W o l sk i, k s. I—V t ł u m . A .

Rzy m u

od

za ło ż e n ia

m i a s t a . W st ę p

d o c a ł o ś c i J.

K o ś ci o ł e k , o p r . , k o m . M . B r o ż e k , J . W o l sk i, W r o cł a w

1 9 6 8 ; k s. V I - X t łu m . A . K o ś ci o ł e k , M . B r o ż e k , k o m . M . B r o ż e k , J. W o l sk i, o p r . M . B r o ż e k , W r o c ł a w 1 9 7 1 ; k s. X I - X X V I I t ł u m . , o p r . M . B r o ż e k , k o m . M . B r o ż e k ,

2 7 9

J.

W o l sk i , W r o c ł a w

B r o ż e k , J.

1 9 7 4 ; k s. X X V I I I - X X X I V

W o l sk i, W r o cł a w

t łu m ., o p r.

1 9 7 6 ; k s. X X X V - X L t ł u m .

M .

M .

Bro ż e k , ko m . B r o ż e k , J.

M.

W o l sk i,

W r o c ł a w 1 9 8 1 ; k s. X L I - X L V st r e sz cz e n ia ; k s. X L V I - C X L I I t ł u m . , o p r . M . B r o ż e k , W r o cł a w 1 9 8 2 . N e p o s ( C o r n e l i u s N e p o s) , Ż y w o t y w y b i t n y c h m ę ż ó w . T ł u m . z b i o r o w e , w st ę p , k o m . , o p r . L. W i n n i c z u k , W a r sz a w a 1 9 7 4 . O v i d i u s ( O w i d i u sz ) , H e r o i d y . P r z e ł o ż y ł a W . M a r k o w sk a , K r a k ó w 1 9 8 6 . P l i n i u s ( P l i n i u sz ) , H i s t o r i a n a t u r a l n a ( w y b ó r ) . P r ze k ł . , k o m . , w st ę p I. i T . Z a w a d z c y , W r o cł a w 1 9 6 1 , se r ia B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. Sc r i p t o r e s H i s t o r i a e A u g u s t a e ( H i s t o r y c y c e s a r s t w a r z y m s k i e g o ) . Ż y w o t y c e s a r z y o d H a d r i a n a d o N u m e r i a n a . T ł u m . , w st ę p , o p r . H . Sz e l e st , W a r sz a w a 1 9 6 6 .

Se n e c a

( Lu c j u sz A n n e u sz ) , D i a l o g i .

P r ze k ł . , w st ę p , k o m .

L. Jo a c h i m o w i c z , W a ­

r sz a w a 1 9 6 3 . Su e t o n i u s

( Sw e t o n iu sz ) ,

Ż yw oty

Ce za r ó w .

T łu m .,

ko m .,

w st ę p

P l i sz c z y ń sk a , p r z e d m o w a J. W o l sk i, w y d . II z m ie ń . , W r o c ł a w

J.

N i e m ir sk a -

1960.

T a c i t u s ( T a c y t ) , D z i e ł a . T ł u m . S. H a m m e r , w st ę p T . Z a w a d z k i , S . H a m m e r , t . I - I I , W a r sz a w a 1 9 5 7 . V e l l e i u s P a t e r cu lu s ( W e l l e j u sz P a t e r k u l u s) , H i s t o r i a r z y m s k a . T ł u m . , w st ę p , k o m . E. Z w o l sk i , W r o c ł a w

1970.

V e r g i l i u s ( W e r g i l i u sz ) , E n e i d a . P r z e ł o ż y ł i o p r . Z . K u b i a k , W a r sz a w a 1 9 8 7 .

P e ł n i e j sz y o p r a co w a ń

w

sp i s

p r ze k ła d ó w

ję z y k u

p o lsk i m

lit e r a t u r y p o d a je

a n t y cz n e j

I/ a d e m e c u m

na

ję z y k

h ist o r y k a

i R z y m u , t . I I , p o d r e d . E. W i p sz y c k i e j , W a r sz a w a 1 9 8 6 .

p o lsk i

oraz

st a r o ż y t n e j

sp i s

G r e cji

In d e k s p o st aci o p r a co w a ł K r z y s z t o f S k w i e r c z y ń s k i

A ch illa s 1 8 2 , 1 8 3 , 1 8 5

A l e k sa n d e r b r a t La o d i k e 1 7 5

A ch ille s 4 2 - 4 3 , 7 0 , 1 0 2 , 1 4 6

A l e k sa n d e r

A d e ja z o b . Eu r y d y k a

b ra t

O lim p ia s

151,

152,

154, 156

A d r a st 6 0

A l e k sa n d e r H e l i o s 1 8 9 , 1 9 0

A e m i li a T e r t ia 8 1

A l e k sa n d e r

M a c e d o ń sk i

A f r a n i u sz B u r r u s 2 2 6 , 2 2 7 , 2 2 8 , 2 2 9

1 4 5 -1 4 8 ,

A fro d yt a 3 0 , 3 4 , 3 5 -3 6 , 3 7 , 3 8 , 4 6 ,1 0 3 ,

163, 164, 172

1 5 0 -1 5 8 ,

107,

159, 160,

141, 161,

1 0 4 -1 0 5 , 169, 187, 2 4 7 , 2 4 8 , 249,

A l e k sa n d e r Se w e r 2 3 4

254

A l e k sa n d e r W i e l k i z o b . A l e k sa n d e r M a ­

A ga m e m n o n

34,

3 9 -4 5 ,

51,

54,

57,

70, 102

ce d o ń sk i A lf id ia 2 0 4

A ga t o k le a 1 7 2

A lk a jo s 2 4 7 , 2 4 8 - 2 4 9

A ga t o k le s 1 7 2

A lk in o e 2 5 5

A g a t o k l e s s. Li z y m a c h a 1 6 3 - 1 6 4

A lk m a n 2 4 2

A g e zy la o s 7 1 - 7 2

A m a st r i s 1 6 3

A g e z y st r a t a 7 1 - 7 3 , 1 3 6

A m fa re s 7 2 -7 3

A g ia t is 7 4 - 7 5 , 1 3 6

A m fit ry t a 2 5 5

A g is IV 7 1 - 7 3 , 7 4 , 7 5 , 1 3 6 , 2 6 2

Am yntas 1 5 3

A g r y k o l a z o b . Ju l i u s z A g r y k o l a

A n a k t o r ia 2 4 4

A g r y p in a

A n ch iz e s 6 4

M ł o d sz a

88,

94,

1 2 7 -1 2 8 ,

1 3 0 -1 3 1 , 132, 2 1 7 , 2 2 0 , 2 2 3 -2 2 9 A gr y p in a

St a r sz a 8 7 , 8 8 - 9 5 , 1 2 3 , 1 2 4 ,

1 2 6 ,2 1 0 ,2 1 6 ,2 2 3 ,2 2 4

Andata 147 A n d ra go ra s 2 6 4 A n d r o m a ch a 3 7 , 7 0 , 1 0 2

A gry p p a 8 8 , 2 0 6 , 2 0 9 - 2 1 0 , 2 1 2

A n d r o m a ch o s 2 5 4

A g r y p p a P o st u m u s 2 0 9 , 2 1 2 , 2 1 3 - 2 1 4

A n ice t u s 1 3 2 , 2 2 8 - 2 2 9

A je t e s 2 9 - 3 0 , 3 3

A n it ę 2 5 1 , 2 5 2 - 2 5 3 , 2 5 4

A j g i st o s 4 0 - 4 2 , 4 4 , 4 5 , 5 2 , 5 4 - 5 8

A n n e u sz Se r e n u s 1 2 7 - 1 2 8

A j sch y lo s 1 8 , 4 0 , 4 4 , 5 1 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 5 8

A n n i u sz W i n i c j a n u s 2 2 1

Akte 1 2 7 -1 2 9 , 130, 227

A n t io ch 1 6 5

A l e k sa n d e r z o b . P a r y s

A n t io ch i 1 6 9

A l e k sa n d e r s. A l e k sa n d r a M a c e d o ń sk i e ­

A n t i o c h II 1 7 2 - 1 7 4

go 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 7

A n t io ch III W ie lk i 1 7 6

281

A n t io ch IV 1 7 6 - 1 7 7 , 1 7 8

A r y st o f a n e s 1 7 , 1 9 , 1 3 7 , 1 3 9

A n t io ch H ie r a k s 1 7 2 , 1 7 5

A r y st o m a c h e 2 5 5

A n t o n ia

M ł o d sz a

8 5 -8 8 ,

91,

95,

123,

A r y st o t e le s 1 5 0 , 2 4 8 A sk a n i u sz 6 4

126, 127, 206, 211, 215 A n t o n i a St a r sz a 2 1 7

A sk l e p i o s 2 5 2

A n t o n in P iu s 2 2 9

A sp a z j a 1 3 7 - 1 4 0 , 2 5 1 A st j a n a k s 3 7

A n t o n i u sz Lu c j u sz 2 0 1 - 2 0 3 , 2 0 4 A n t o n i u sz

M are k

85,

1 8 6 -1 9 3 , 1 9 6 -2 0 3 ,

117, 204,

181,

184,

206, 208,

Ate na 8, 2 2 , 2 9 , 3 0 , 3 4 , 4 7 , 4 9 , 2 4 3 , 2 5 3 A t e n a jo s 1 0 7 A t r y d a zo b . A ga m e m n o n

217 A n t y go n a 5 9 - 6 2 , 6 3

A t t a lo s 1 5 0 , 1 5 1

A n t y go n o s 7 5 - 7 6 , 1 5 6 , 1 6 0 , 1 6 5 , 1 6 8 ,

A t t is 2 4 6 Attyk 2 0 0 , 2 7 1 , 2 7 2 , 2 7 3 , 2 7 5

170 Antypater 1 5 2 - 1 5 3 ,1 5 5 -1 5 6 ,1 5 9 -1 6 1 , 162, 163, 164 Apam e 169, 1 7 0 A p ik a t a 8 7 , 1 2 5 , 1 2 6

A u g u s t z o b . O k t a w i a n A u g u st A u g u st a z o b . Ju l i a Auna 66, 68 A u r e lia n 2 3 6 - 2 3 7 A u r e l i u sz M a r e k 2 2 9 , 2 3 0 , 2 3 3

A p o llo d o r 1 8 4 A p o llo n 2 9 , 5 3 , 1 0 6 , 1 7 4 , 2 5 0 A p o llo n io s 1 1 3 , 2 5 5 A p o llo n io s R h o d io s 2 9 A p o l l o n i u sz z T j a n y 2 3 2 A p p ia n 1 7 4 , 1 7 5 , 1 8 6 , 1 9 9 , 2 0 2 , 2 0 3 A p sy r t e s 3 0

B a sj a n u s 2 3 0 B a u k is 2 5 1 - 2 5 2 B e r e n ik e I 1 6 2 , 1 6 4 , 1 6 7 B e r e n ik e II 1 6 9 - 1 7 2 B e r e n i k e c. B e r e n i k e II 1 7 1 B e r e n i k e c . P t o le m e u sz a I 1 1 7 2 , 1 7 3 - 1 7 4

A r ch id a m ia 7 1 , 7 3 A r ch ip p e 2 7 0

Bo n a D e a 2 2 B r u t u s D e cy m u s 2 0 0

A r e jo s 2 1 0

Br u t u s M a re k 1 1 3 , 1 1 5 - 1 1 7 , 1 3 6 , 1 8 7 ,

Are t e 7 0

198

A r ign o t a 2 4 6

B r y t a n ik 2 1 8 , 2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 5 , 2 2 6 - 2 2 7 ,

A r m i n i u sz 8 9

228

A r r i a M ł o d sz a 9 5 , 9 7 - 9 8 , 9 9

Bu rr u s 1 2 7

A r r ia St a r sz a 9 5 - 9 7 A r r ia n 1 5 2

Ca e liu s R u f u s M a r e k 1 1 9 , 1 2 1 - 1 2 2

A r r y d a jo s 1 4 7 , 1 5 0 - 1 5 1 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 7

C a m i l l u s Sc r i b o n i a n u s 9 6 , 2 7 5

A r si n o e I 1 6 6 , 1 6 8 , 1 6 9 , 1 7 0

Ce cy n a P e t u s 9 5 - 9 7

A r si n o e II 1 6 2 - 1 6 9 , 1 7 1

Ce r e r a 2 3 , 2 5

A r si n o e c. B e r e n i k e II 1 7 1 , 1 7 2

Ce za r io n 1 8 5 - 1 8 6 , 1 9 0 - 1 9 1

A r si n o e si o st r a

C e z e c j u sz R u f u s 2 0 0

K le o p a t r y V I I 1 8 5 , 1 8 6 ,

188

C h a r a k so s 1 0 4

A r t e m id a 8 , 2 2 , 4 2 , 4 4 , 2 4 1 , 2 4 2 , 2 5 0

C h a r i si o s 1 0 8

A r t e m iz ja 1 4 1 - 1 4 4

Ch ilo n id a 7 3 - 7 4 , 7 6

A r t e m izj a ż o n a M a u so l o sa 1 4 4 - 1 4 5 , 1 5 0

Ch ir o n 2 9

A r u l e n u s R u st y k u s 9 8

Ch r e m o n i d e s 1 6 8

A ryb a s 1 4 6 , 1 5 6

Ch r y z e i d a 4 0

A r y st o d a m a 2 5 5

Ch r y so t e m i s 4 2 , 5 4 - 5 5

2 8 2

Cy ce r o

83,

1 2 1 -1 2 2 ,

1 1 6 -1 1 7 ,

1 1 9 -1 2 0 ,

Ed y p 5 9 - 6 0

181, 186, 196,

1 9 7 -1 9 8 ,

E g e u sz 3 2 - 3 3

1 9 9 -2 0 0 , 2 0 1 , 2 7 1 -2 7 6

Ele k t r a 4 2 , 4 4 - 4 5 , 5 1 - 5 8 , 5 9 , 6 2 , 6 3 , 7 0

Cy n a n e 1 4 7

E l i u sz Se j a n z o b . Se j a n

Cy n n a 1 1 8

El p i n i k a 1 3 7

Cy n t ia 1 1 8

Em i l iu sz Le p i d u s M a r e k

Cy p r y d a zo b . A fro d y t a

115, 117, 200,

201, 224

Cy r y l 2 5 8 - 2 5 9

E n e a sz 6 4 - 6 8

Danae 175

Ep ik t e t a , 2 6 3 - 2 6 6 , 2 6 7

D a r i u sz 1 6 3

Ep i k u r 1 7 5

D e id a m e ja 1 6 1

Ep it e le ja , 2 6 3 - 2 6 4

D e jf o b o s 3 8

Er a t o 2 5 3

D e jo t a r 1 9 8 - 1 9 9

Er i n n a 2 5 1 - 2 5 2

D e k sy p o s 2 6 7

Et e o k l e s 5 9 - 6 1

D e li a 1 1 8

Eu c e r u s 1 3 1

E n n i u sz 6 3

Dem eter 8, 25, 2 4 2 -2 4 3 , 2 6 9 D e m e t r io s

P o l io r k e t e s

Eu e r g e t e s II z o b . P t o l e m e u sz V I I I F y sk o n

1 6 0 -1 6 2 ,

165,

168

Eu d e m u s 1 2 5 , 1 2 6 E u l a jo s 1 7 6

D e m e t rio s z ię ć

K le o p a t r y II 1 8 0

Eu m a j o s 4 8 , 5 0 , 5 1

D e m e t rio s P ię k n y 1 7 0

Eu m e n e s 1 5 6 , 1 5 9

D e m o st e n e s 1 3 , 1 0 7 , 1 4 4

Eu r y d y k a 1 5 6 , 1 5 7

D ia n a 2 2 D io d o r

Eu r y d y k a c. A n t y p a t r a 1 6 4

S y c y l i j sk i

141,

1 5 1 -1 5 2 ,

157,

159, 161, 162, 180

Eu r y d y k a z o b . A n d a t a Eu r y k le ja 5 0 , 5 1

D i o g e n e s La e r t i o s 1 0 7 , 2 5 6 - 2 5 7

Eu r y m a ch 5 0

D io n e 1 5 4

Eu r y p id e s 1 7 , 1 8 , 1 9 , 2 9 , 3 2 , 3 7 , 3 9 , 4 0 ,

D i o n i z j u sz 1 6 3

4 2 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 5 1 , 5 3 , 5 6 , 5 8 , 7 0 -7 1

D io n iz o s 9 , 1 4 8 , 1 8 7

Eu x e n ip p o s 1 5 4

Dodona 272

Ezo p 1 0 4

D o la b e l l a 1 8 6 D o m icja 2 2 8

Fa b i a 2 7 1

D o m icja n 9 8 , 9 9 , 2 3 0

F a l y sj o s 2 5 2

D o r n i c j u sz A h e n o b a r b u s G n e j u sz 2 2 3

Fa m a 6 5

D o r i ch a z o b . R o d o p i s

Fa n n ia 9 7 , 9 8 - 9 9

D o si t e o s 1 7 9 D r u zu s 8 5 ,

87,

Fa n o 1 1 0 , 1 1 1 - 1 1 2 90,

91,

92,

122,

123,

1 2 5 , 1 2 6 , 2 0 4 -2 0 5 , 2 0 6 , 2 1 0 , 211 D r u z u s s. G e r m a n ik a 8 8 , 9 2 - 9 3 , 9 4 , 1 2 6

Fa o n 2 4 9 Fa u st y n a M ł o d sz a 2 2 9 , 2 3 1 F a u st y n a St a r sz a 2 2 9

D r u z y l la 8 8 , 2 2 3

Fi la 1 5 9 - 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 5 , 1 6 8 , 1 6 9

D ydona 6 3 -6 8

Fil a z P r ie n e 2 7 1

D z e u s zo b . Z e u s

F i l in n a 1 4 7 F i l i p II 1 4 6 - 1 5 2 , 1 5 6 , 1 5 8

Ea k i d e s 1 5 6 , 1 5 7

F i l i p s. A r si n o e 1 6 5

Ech e k r a t i d e s 2 5 3

F i l i p A r r y d a j o s z o b . A r r y d a jo s

2 8 3

F i l o st r a t o s 2 3 2

H e ro d o t

10,

39,

Filo t im u s 2 7 3 , 2 7 4 - 2 7 5

H e ro n d a s 2 0 , 251

F l a w i u sz Jó z e f 1 3 2 - 1 3 3 , 1 7 9 , 1 8 9

H e st ia 2 0 7

Fo r t u n a 2 5 , 1 0 5 , 2 0 8 , 2 6 9

H e zjo d 2 2 , 2 9 , 7 6

Fr a st o r 1 1 1

H ip p a r ch (a k t o r ) 1 0 9

F r y k so s 2 9

H i p p a r ch i a 2 5 6 - 2 5 7

Fr y n e 1 0 6 - 1 0 7 , 1 0 8 , 1 1 1 , 1 1 2

H i p sy p i l a 3 1

Fr y n i o n 1 0 9 - 1 1 1

Hom er 102, 252, 253

Fu lw ia 1 8 8 , 1 9 6 - 2 0 4

H o m e r s. M o ir o 2 5 4

F u l w i u sz B a m b a li o M a r e k 1 9 6 F u l w i u sz

104,

1 0 5 -1 0 6 ,

1 4 1 -1 4 4 , 2 5 0

Filo t a s 1 5 3

P la u cja n u s

G a j u sz

H o r a cy 1 9 3 2 3 1 -2 3 2 ,

233

H y gie a 1 5 4 H y m e n a jo s 2 5 2 H y p a t ia 2 5 7 - 2 6 0

G a b i n i u sz 1 8 2 - 1 8 3

H y p e r e jd e s 1 0 6 , 1 0 7 , 1 5 4

G a j u sz z o b . K a l ig u l a

H y p e r id e s 2 6 3

G a j u sz s. A g r y p p y 2 0 9 - 2 1 0 , 2 1 1 - 2 1 2 G a lb a 9 8 , 2 1 6 , 2 2 4 - 2 2 5

la d m o n 1 0 4

G a llie n 2 3 5 - 2 3 6 G e r m a n ik u s

85,

I c y l i u sz Lu c j u s z 7 8 - 8 0 86,

87,

8 8 -9 3 ,

123,

1 2 4 ,1 2 6 ,2 1 6 ,2 2 3 ,2 2 9

I d y ja 2 9 I f ige n ia 4 2 - 4 5

G e r m a n i k u s s. Li w i l l i 1 2 3

Iga ia 2 5 6

Ge ta 2 3 1 , 2 3 2 - 2 3 3

Ik a rio s 51

G r a k ch o w ie 8 1 - 8 4 , 1 3 6

I r is 1 6 6

G y lip p o s 7 4

I sc h o m a c h o s 1 1 - 1 2 , 1 3 I sm e n a 5 9 - 6 1

Hades 46, 252, 253

Izyd a 2 5 , 1 9 0 , 1 9 1

H a jm o n 6 2 H a n n ib a l 8 1

Ja z o n 2 9 - 3 3 , 6 2

H ekabe 3 7 , 38 , 7 0 , 1 0 2

Jo k a st a 5 9 - 6 0

H e ka te 3 0

Jo w i s z 6 5

H e kt o r 3 6 , 3 7 , 7 0 ,1 0 2

Ju l i a

H e le n a 3 2 , 3 3 - 3 9 , 4 2 , 7 0 , 2 4 1 , 2 4 4 H e le n o s 1 4 6

86, 88, 2 04, 2 0 5 -2 0 6 , 20 7 , 209,

2 1 0 , 211

Ju l i a A r y p i n a z o b . A g r y p i n a M ł o d sz a

H e lio g a b a l 2 3 0 , 2 3 4

Ju l i a c. A g r y p i n y St a r sz e j 9 0

H e l ia 2 9

Ju l i a c. A g r y p p y 2 0 9 , 2 1 1 , 2 1 3

H e lw ia 8 4

Ju l i a D o m n a 2 3 0 - 2 3 4

H e l w i d i u sz P r y sk u s 9 7 - 9 9 , 2 5 7

Ju l i a c. Li w i l l i 1 2 3 , 1 2 4

H e ra 2 2 , 3 0 , 3 4 , 3 9 , 1 1 9 , 1 4 8 , 1 6 6 , 2 5 0

Ju l i a M a e sa 2 3 0 , 2 3 4

H e r a k le id e s 1 6 3

Ju l i a Sy l a n a 2 2 7 - 2 2 8

H e r e n n i u sz Se n e c j o n 9 8 - 9 9

Ju l i u s z A g r y k o l a 9 8

H e rm e s 3 9

Ju l i u s z

H e r m ip p o s 1 4 0 H e ro d W ie lk i 1 8 9 , 2 0 8 , 2 0 9 , 2 1 2 H e r o d ia n 2 3 2 , 2 3 4

2 8 4

Ce za r

1 8 3 -1 8 7 ,

113,

191,

1 1 5 -1 1 7 ,

196, 197,

200, 201, 204, 217 Ju n i a T e r t i a 1 1 6 , 1 1 7

181,

1 9 8 -1 9 9 ,

Ju n i u s z B r u t u s 7 8

K l a u d i u sz P u l c h e r A p p i u sz 1 1 8

Ju n i u s z B r u t u s M a r e k 1 1 5

K l a u d i u sz Se n e c j o n 1 2 7

Ju n i u s z S i l a n u s D e c i m u s 1 1 5

K l a u d i u sz T y b e r i u sz N e r o n 2 0 4

Ju n o n a 2 2 , 6 4 , 6 5

Kle is 2 4 3

Ju n o z o b . Ju n o n a

K le o m b r o t o s 7 2 , 7 3 - 7 4

Ju s t y n 1 5 1 , 1 5 2 , 1 7 0 , 1 7 2 , 1 7 4

K le o m e n e s I 2 5 0

Ju w e n a l z o b . Ju w e n a l i s

Kle o m e n e s II I 7 4 - 7 6 , 1 3 6

Ju w e n a l i s 1 1 3 , 2 1 9

Kl e o p a t r a I 1 7 6 Kl e o p a t r a II 1 7 6 - 1 8 1

K a lch a s 4 2

Kl e o p a t r a I I I 1 7 9 , 1 8 0

Ka lig u la 8 5 , 8 7 , 8 8 , 8 9 , 9 0 , 2 1 6 , 2 2 1 ,

Kl e o p a t r a V I I 1 6 9 , 1 7 7 , 1 8 1 - 1 9 3 , 1 9 7 ,

223, 224

198, 202

K a l li m a ch 1 7 0 , 1 7 1

K le o p a t r a

Ka lp u r n ia 1 1 6

c.

F i l ip a

II

147,

1 4 9 -1 5 0 ,

151, 154, 155

K a l p u r n i u sz B i b u l u s M a r e k 1 8 3

K le o p a t r a ż o n a Fi l ip a II 1 5 0 , 1 5 1 - 1 5 2

K a l y p so 7 0

K le o p a t r a M ł o d sz a z o b . K le o p a t r a I I I

Ka r a k a l la 2 3 1 , 2 3 2 - 2 3 3 , 2 3 4

K le o p a t r a Se l e n e 1 8 9 , 1 9 0

K a sa n d e r 1 5 6 - 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 1 , 1 6 2

K le o p a t r a T r y f a jn a 1 8 1

K a sa n d r a 4 1 , 4 4 , 4 5 K a sj u sz

D io

87,

95,

Kle o p a t r a zo b . Z e n o b ia 124,

127,

128,

K lit a j m e st r a

33,

34,

3 9 -4 5 ,

48,

51,

129, 186, 190, 192, 193, 200, 206,

5 3 -5 8 , 70, 11 9

2 07, 2 09, 213, 2 17, 2 1 8 -2 2 0 , 223,

K l o d i a z o b . Le sb ia

232, 233

K l o d i u sz 1 1 8 , 1 1 9 - 1 2 0 , 1 2 1 , 1 9 6 , 1 9 7 ,

K a sj u sz G a j u sz 1 1 5 , 1 1 6 - 1 1 7 , 1 8 6 - 1 8 7 , 188, 198 K a st o r 3 3 , 3 4 , 5 7 Ka t o n

M ł o d sz y

272 Ko m m o d u s 2 2 9 Ko r a 2 4 3

zo b .

P o r c j u sz

Ka t o n

M ł o d sz y

K o r io la n 8 1 K o r n e lia

K a t o n z o b . P o r c j u sz K a t o n M a r e k

m atka

G r a k ch ó w

K a t o n i u sz Ju s t u s 2 1 9

K o r n e li u sz G n e j u sz 2 0 7

Ka t u llu s 1 1 8 , 1 1 9 , 1 2 0 - 1 2 1 , 1 2 2 , 1 7 0

K o r n e li u sz N e p o s 1 4

K a t y l in a 2 7 1 , 2 7 3

K o r n i f icj a 2 3 3

K im o n 1 3 7

Ko r y n n a 2 4 9 - 2 5 0

K ir k e 2 9 , 4 1 , 7 0

Kr a t e r o s 1 5 5 , 1 5 9 - 1 6 1 , 1 6 3

Kla u d ia 1 1 5

Kr a t e r o s s. Fi li 1 6 0

Kla u d ia A k t e zo b . A k t e

Kr a t e s 2 5 6 - 2 5 7

K l a u d i a Li w i l l a z o b . Li w i l l a

Kr a t e zy k le ja 7 5 - 7 6

K l a u d i a P u lc h r a 9 3

Kre o n 3 2 , 6 0 - 6 2

K l a u d i u sz 8 5 , 8 6 , 8 7 , 8 8 , 9 1 , 9 6 , 1 2 5 ,

Kre u za 3 2

211,

2 1 7 -2 2 7 , 2 2 9

8 1 -8 4 ,

95,

136

K se n o f o n t 1 1 , 1 2 , 1 3 , 1 4 , 1 3 9

K l a u d i u sz II 2 3 6

K se n o k l i d e s 1 0 9

K l a u d i u sz A p p i u sz 7 8 - 8 0

K se n o k r a t e s 1 0 7

K l a u d i u sz C e k u s A p p i u sz 2 0 4

K se r k se s 1 4 1 - 1 4 4

K l a u d i u sz D r u z u s 1 2 3

K u r c j u sz R u f u s 1 5 2 , 1 5 3

K l a u d i u sz M a r e k 7 9 - 8 0

K u r io n z o b . Sk r y b o n i u sz K u r io n G a j u sz

2 8 5

K w in cja 1 2 0

Ly si a s 1 0 8

K w in t y l i a n 1 1 9 Ky p rid a zo b A fro d y t a

M a ga s 1 6 2 M a ga s k ró l Cy r e n y 1 6 2 , 1 6 7 , 1 6 9 - 1 7 0

La e r t e s 4 6 , 4 7 , 4 8

M a g a s s. B e r e n i k e II 1 7 1 , 1 7 2

La i a 2 5 6

M akron 8 8

La j o s 5 9

M akryn u s 2 3 3 -2 3 4

La o d i k e 1 7 2 — 1 7 5

M a r c e lla 2 1 7

Le d a 3 3

M a r ce ll u s 2 1 7

Le n a j o s 1 7 6

M a r ce l l u s s. M a r ce ll u sa 2 0 6

Le o n i d a s II 7 1 , 7 2 , 7 3 , 7 4

M a r c ja 8 4 , 2 1 0

Le o n i d a s w y c h . A l e k sa n d r a M a c e d o ń s­

M a r cja l i s 1 1 3 , 2 0 3

k ie g o 1 4 9

M a r d o n io s 1 4 2 , 1 4 3

Le o n n a t o s 1 5 5

M a r i u sz 1 1 4

Le o n t i o n 1 7 5

M a u so l o s 1 4 4 - 1 4 5 , 1 5 0

Le p id a 2 2 4 - 2 2 5

M edea 2 9 -3 3 , 58, 62, 67, 7 0

Le p i d u s z o b . Em i l i u sz Le p i d u s M a r e k

M e ga k la s 2 6 9

Le sb ia 1 1 8 - 1 2 2 , 2 7 2

M enander 20

Li g d u s 1 2 5 , 1 2 6

M e n e l a u s,

Li w i a 8 6 , 8 8 , 8 9 , 9 0 , 9 1 , 9 4 , 1 2 3 , 1 2 4 , 196, 2 0 4 -2 1 6 Li w i a

si o st r a

D r u z u sa

M a rk a

A n t o n ii

39, 4 0 „

M e o n i u sz 2 3 5 M e sa lin a

c.

3 7 -3 8 ,

M e n o d o ra 2 6 9 - 2 7 0

Li w i u sz a

114 Li w i i i a

34, 35, 36,

42, 50

M ł o d sz e j

85,

87,

1 2 2 -1 2 7

96, 2 1 7 -2 2 3 , 2 2 5 -2 2 6 , 227,

229 M e ssa la K o r w i n u s 2 7 7

Li w i l l a c . A g r y p i n y St a r sz e j 8 8 , 2 2 3

M e t a n ir a , 1 0 8

Li w i u sz 7 7 , 7 8

M e t e llu s C e l e r K w i n t u s 1 1 8 , 1 1 9

Li w i u sz D r u z u s K l a u d i a n u s M a r e k 1 1 4 ,

M e t r o k le s 2 5 7

204

M in e r w a 2 2 , 2 2 8

Li w i u sz D r u z u s w u j Se r w i l i i 1 1 5

M ir o 2 5 3

Li z a n d e r 1 7 2

M n e st e r 2 1 9 , 2 2 1

Li z a n d r a 1 6 4

M o ir o 2 5 4

Li z y k l e s 1 4 0

M y r t a le z o b . O l im p i a s

Li z y m a c h 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 4 - 1 6 5 , 1 6 6 , 1 6 7 ,

M y r t is 2 4 9 , 2 5 0

1 6 8 ,1 6 9 Li z y m a c h s. A r si n o e 1 6 5

N a r cy z 2 2 0 - 2 2 1 , 2 2 2 - 2 2 3 , 2 2 6 - 2 2 7

Lo n g i n u s 2 3 6

N e a ir a 1 3 , 1 0 3 , 1 0 7 - 1 1 2 , 1 1 3

Lu c j u s z s. A g r y p p y 2 0 9 - 2 1 0 , 2 1 2 Lu c j u s z A n t o n i u sz z o b . A n t o n i u sz c j u sz Lu c j u s z C e z a r 1 2 3 Lu k r e cja 7 7 - 7 8

N e o p t o le m o s 1 4 6 Lu ­

N e ro n

84,

94,

N e ro n

s.

98,

G e r m a n ik a

124, 126

Lu k u l l u s 2 2 1

N e st o r 4 0

Ly c i sk a z o b . M e sa lin a

N e w i u sz 6 3

Ly g d a m i s 1 4 1

N i k ä ja 1 6 3

2 8 6

97,

126,

1 2 7 -1 3 3 ,

216, 220, 221, 223, 2 2 5 -2 2 9 88,

92,

93,

94,

N ik a n o r 1 5 7

P i k so d a r o s 1 5 0 - 1 5 1

N ik a r e t a 1 0 8 - 1 0 9 , 1 1 2

P in d a r 2 9 , 2 4 9 - 2 5 0

N i k a r e t a z B e o cj i 2 0 , 2 6 7 - 2 6 9

P io t r 2 5 9

N o ssi s 2 5 1 , 2 5 4

P it a go r a s 2 5 6

O denat 2 3 4 -2 3 5 , 237

P izo n 8 6 , 9 0 - 9 2

O d y s z o b . O d y se u sz

P la n cy n a 9 0 - 9 2

O d y se u sz 3 4 , 3 6 , 4 1 , 4 6 - 5 1 , 7 0 , 2 1 6

Pla t o n 1 9 , 1 3 7 , 1 3 9 , 2 5 8

O f o n i u sz T y g e l l i n 2 2 4

P l a u c j a U r g a n i l la 2 1 1

P it t a k o s 2 4 8

O k t a w ia 8 5 , 1 8 9 , 1 9 0 , 1 9 1 , 2 0 8 , 2 1 7

P la u t y lla 2 3 1

O k t a w ia

P l i n i u sz G a j u sz 9 0

ż ona

N eron a

127,

1 3 0 -1 3 2 ,

218, 225

P l i n i u sz M ł o d sz y 9 5 , 9 7 , 9 8 , 9 9 , 1 0 0 , 2 1 9

O k t a w i a n A u g u st 8 4 , 8 5 , 8 8 , 8 9 , 9 0 , 9 1 , 92,

93,

117,

1 8 6 -1 8 7 ,

123, 189,

125,

181,

190,

1 9 1 -1 9 3 ,

196, 199, 200, 2 0 1 -2 0 3 ,

2 0 4 -2 1 4 ,

215,

188,

124,

216, 217, 218, 222, 227

P l i n i u sz St a r sz y 8 8 , 1 2 5 , 2 1 9 , 2 5 5 - 2 5 6 P lo t y n a 2 2 9 P l u t a r ch 1 6 , 7 1 , 7 3 , 7 4 , 7 5 , 7 6 , 8 2 , 8 3 , 84,

119,

120,

137,

138,

139,

140,

147, 150, 151, 152, 154, 161, 184,

O k t a w i u sz M a r e k 8 3

187, 188, 189, 192, 197, 271, 273,

O l im p i a s 1 4 6 - 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 2

2 7 6 -2 7 7

O l l i u sz T y t u s 1 2 9

P o lid e u k e s zo b . P o llu k s

O n i a sz 1 7 9

P o lin ik 5 9 - 6 0 , 6 2

O r e st e s 4 2 , 4 4 - 4 5 , 5 2 - 5 8

P o l io r k e t e s z o b . D e m e t r io s P o lio r k e t e s

O r e st e s p r e f e k t Eg ip t u 2 5 8 , 2 5 9

P o llu k s 3 3 , 3 4

O t h o n M are k 1 2 7 , 1 2 9 - 1 3 1 , 1 3 3 , 2 1 6

P o l y k se n a z o b . O l im p i a s

O w i d i u sz 1 0 5 , 1 1 8 , 2 1 5 , 2 4 9

P o ly p e r ch o n t 1 5 6 - 1 5 7 P o m p e ju sz 1 8 1 , 1 8 2 - 1 8 3 , 1 8 5 , 1 9 9 , 2 0 4

P a lla s 8 6 , 2 2 5 , 2 2 6 , 2 2 7

P o m p e j u sz G n e j u s 1 8 3

P a r m e n io n 1 4 7 , 1 5 3

P o m p e ju sz Se k st u s 2 0 4

Pa rys 3 4 - 3 9

P o p p e a Sa b i n a 1 2 8 - 1 3 3 , 2 1 7 , 2 2 1 - 2 2 2 ,

Pa rys aktor 2 2 8

227,

228

P a sj e n K r i sp u s G a j u sz 2 2 4 - 2 2 5

P o p p e u sz S a b i n u s 1 2 9

P a u z a n i a sz 2 5 0

P o r cj a 1 1 6

P a u z a n i a sz ( m a c e d o ń sk i ) 1 5 1

P o r c j u sz K a t o n M a r e k 1 1 4 , 1 1 5

P a w e ł z Sa m o sa t y 2 3 6

P o r c j u sz K a t o n M ł o d sz y 1 1 5

P e it h o 2 4 7 P e lia s 2 9 , 3 1

P o se j d o n 7 5 , 1 0 6 , 2 5 5 '

P o t in o s 1 8 2 , 1 8 3 , 1 8 5

P e n e lo p a 4 1 , 4 6 - 5 1 , 8 4

P r a k sy l la 2 4 9 , 2 5 0

P e r d ik k a s 1 5 5

P r a k sy t e le s 1 0 7

P e r se s 3 3

P r e c iu s 2 7 5

P e r sj u sz F l ä k k u s 9 6

Pr ia m 3 4 , 3 5 , 3 7 , 4 1 , 7 0 , 1 0 2 , 1 4 6

P e r y k le s 1 3 7 - 1 4 0

P r o p e r cju sz 1 1 8

P e t r o n i u sz 1 1 3

Pr o t e u s 3 9 , 4 0

P h e r e t im e 1 0

P t o l e m a j o s I I I z o b . P t o l e m e u sz I I I

P h ila 1 4 7

P t o l e m e u sz I So t e r 1 5 6 , 1 6 2 - 1 6 4 , 1 6 7 ,

P ig m a lio n 6 3 , 6 4

169, 180

2 8 7

P t o l e m e u sz

II

Fi l a d e l f

113,

164,

165,

P t o l e m e u sz

III

Se n e k a

84,

127,

128,

2 0 6 -2 0 7 ,

Eu e r g e t e s 7 5 - 7 6 ,

169,

Se p t y m i u sz Se w e r 2 2 9 - 2 3 2 , 2 3 3 , 2 3 4 Se r w i l i a 1 1 3 - 1 1 8 , 1 3 6

1 7 0 -1 7 2 , 1 7 4 -1 7 5 P t o l e m e u sz I V F i l o p a t o r 1 7 1 , 1 7 2 , 1 8 2

Se r w i l i u sz

Ca e p io

K w in t u s

P t o l e m e u sz V I Fi lo m e t o r 1 7 6 - 1 7 9

Se r w i l i u sz I sa u r i c u s 1 1 5

P t o l e m e u sz V I I I

Se r w i l i u sz K w i n t u s 1 1 4

( Eu e r g e t e s I I )

( S t a r sz y )

1 1 3 ,1 1 4

P t o l e m e u sz V Ep i f a n e s 1 7 6

F y sk o n

Sf in k s 5 9

8 2 , 1 7 8 -1 8 1 P t o l e m e u sz X I I A u l e t e s 1 8 1 - 1 8 2 ,

183,

Si m i s 1 5 3 Sk r y b o n i a 2 0 4

185

Sk r y b o n i a n u s K a m i l lu s 2 2 1

P t o l e m e u sz X I I I 1 8 2 - 1 8 5 , 1 8 8

Sk r y b o n i u sz K u r io n G a j u sz 1 9 7

P t o l e m e u sz z A l e k sa n d r ii 1 3 3

So e m i a s 2 3 4

P t o l e m e u sz s. A r si o n e II 1 6 8 P t o l e m e u sz

210,

225, 227, 228, 229

1 6 6 -1 6 9 , 17 0 , 172, 1 73

F i l a d e l f o s s.

K le o p a t r y

V II

190 P t o l e m e u sz K e r a u n o s 1 6 4 - 1 6 6 , 1 6 8 P t o l e m e u sz b r a t K le o p a t r y V I I 1 8 5 - 1 8 6 P t o l e m e u sz M e m f i t e s 1 8 0 P t o l e m e u sz N e o s Fi l o p a t o r 1 7 9 P u b l il i a 2 7 5 , 2 7 6 P y la d e s 5 3 , 5 6 Pyrru s 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 5 P y r r u s s. A c h i l l e sa 1 4 6

So f o k le s

18,

40,

44,

51,

53,

54,

56,

59, 60 So f r o n 1 7 5 So k r a t e s 1 1 , 1 3 8 - 1 3 9 So sib io s 1 7 2 So z j a 9 3 S p u r i u sz Lu k r e c j u sz 7 7 St e f a n o s 1 0 7 - 1 0 8 , 1 1 0 - 1 1 1 S t e si c h o r o s 3 9 , 5 2 St r a b o n 1 4 1 St r a t o n i k e c. F il i 1 6 2 , 1 6 9 St r a t o n i k e z o b . O l im p i a s

Re a 1 6 6 R o d o p is 1 0 4 - 1 0 6 , 2 4 8 R o k sa n a 1 5 5 R u b e l l i u sz P l a u t 2 2 7 , 2 2 8 R u f r i u sz K r y sp i n 1 2 9

Su l l a 1 1 8 Sy ch e u s 6 6 , 6 7 Sy l a n u s A p p i u sz G a j u sz 2 2 0 - 2 2 1 Sy l a n u s 2 2 5 S y l i u sz G a j u sz 9 3 Sy l i u sz G a j u sz se n a t o r 2 2 2 , 2 2 7

Sa f o n a 1 0 4 - 1 0 5 , 2 4 3 - 2 4 9 , 2 5 1 , 2 5 2 , 2 5 4

Sy n e si o s 2 5 7 - 2 5 8

Sa l l u st i u sz 2 7 7

Sw e t o n i u sz 8 4 - 8 5 , 8 7 , 8 8 , 9 2 , 9 4 - 9 5 ,

Sa l o m e 2 0 8 , 2 1 3

1 1 5 -1 1 6 , 1 1 7 , 125, 128, 129, 132,

Sa p o r 2 3 5 - 2 3 6 , 2 3 7

185, 2 0 5 , 2 0 6 -2 0 7 , 2 0 8 , 2 1 1 , 213,

Sa t u r n i n A p u l e j u sz 1 1 4

216, 217, 218, 220, 223, 224, 225,

S c y p i o n A f r y k a ń sk i 8 1 , 8 2 , 8 3 , 8 4

227

S c y p i o n E m i l ia n u s 8 2 Se j a n 8 6 - 8 7 , 9 2 - 9 3 , 9 4 , 9 5 , 1 2 4 - 1 2 6 , 129, 215

T a cy t 7 7 , 8 4 , 8 6 , 8 9 , 9 0 , 9 1 , 9 2 , 9 3 , 9 4 , 95, 97, 98, 99 , 123, 1 2 4 -1 2 5 , 126,

Se l e u k o s 1 6 1 - 1 6 2 , 1 6 4 - 1 6 5

129, 130, 132, 133, 205, 206, 208,

Se l e u k o s II K a l l i n i k o s 1 7 2 , 1 7 4 , 1 7 5

212, 213, 214, 215, 216, 217, 218,

Se m i r a m id a 2 3 5

219, 220, 221, 222, 224, 225, 227,

Se m o n i d e s 4 5

228, 229

2 8 8

Ta n t a l 4 3

T y b u llu s 1 1 8

T a r g e li a 1 3 8

T y g e l l i n z o b . O f o n i u sz T y g e l l i n

T a r k w i n i u sz K o l l a t in u s 7 7

T y n d a r zo b . Ty n d a r e u s

T a r k w i n i u sz P y sz n y 7 7

Tyn d a re u s 3 3 , 3 4 , 4 1 , 4 3

T a r k i w n i u sz Se k st u s 7 7 - 7 8

Tyro n 2 7 6

Tau m are ta 2 5 4

Tytu s 9 8

Te a n o 2 5 6 T e la u ge s 2 5 6

W a b a lla t 2 3 5 , 2 3 6

T e l e m a ch 3 6 , 4 0 , 4 6 - 5 1

W a le r ia M e sa lin a z o b . M e sa lin a

T e l e sy l l a 2 4 9 , 2 5 0

W a le r ia n 2 3 5

Te odo tos 1 8 2 , 1 8 3 , 18 5

W a l e r i u sz A z j a t y k u s 2 2 1 - 2 2 2 , 2 2 3

Te o kryt 2 0 , 1 6 6

W a l e r i u sz M a k sy m u s 1 8 3

T e r e n cj a 1 1 9 - 1 2 0 , 2 7 1 - 2 7 7

W e l e j u sz P a t e r k u lu s, 2 1 3

T e r e z j a sz 4 1

W enus 64, 65, 185

T e ssa l o s 2 7 1

W e r g i l i u sz 6 3 , 6 4 , 6 5

T e z e u sz 3 2 , 3 4

W e r g in ia 7 8 - 8 1

Th e o ge n e s 1 1 1 -1 1 2

W e r g i n i u sz Lu c j u s z 7 8 - 8 1

Th e o n 2 6 7

W e sp a z j a n 9 8

T h e o n o j c i e c H y p a t ii 2 5 7

W e st a 2 2 , 2 5 , 9 9

T im a jo s z T a u r o m e n io n 6 3

W i p sa n i a 2 0 6

T r a ja n 9 8 , 2 2 9

W i t e l i u sz 2 2 0

T r a ze a P e t u s 9 6 , 9 7 - 9 8 , 2 5 7

W i t e l i u sz o j c i e c c e sa r z a 2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 5 ,

T u llia 2 7 1

W o k o n c j u sz 2 1 4

226

T u liu sz z T a r e n t u 1 1 9 T y b e r i u sz 8 5 , 8 6 - 8 8 , 8 9 , 9 0 , 9 1 , 9 2 - 9 5 , 122,

123,

1 2 4 -1 2 6 ,

127,

2 0 5 -2 0 6 , 2 1 0 , 2 1 1 -2 1 6 , 2 2 4 T y b e r i u sz s. Li w i l l i 1 2 3

204,

Z e n o b ia 2 3 4 - 2 3 7 Ze n o n 1 1 3 , 2 5 5 Ze u s 3 3 , 3 8 , 4 3 , 4 6 , 5 3 , 1 4 8 , 1 5 4 , 1 6 6 , 247, 250, 255

Sp is ilu st r acji

1.

U padek M u se e n ,

T r o i.

Cza r n o f igu r o w a

B e r li n .

J.

am fo ra

Ch a r b o n n e a u ,

R.

a t t y ck a ,

p o ł.

M a r t in ,

F.

VI

w.

V ill a r d ,

p .n .e . G rèce

St a a t l i ch e A r c h a ïq u e ,

P a r is 1 9 6 8 . 2 . P e n e l o p a p r z y w a r sz t a ci e t k a ck i m . C z a r n o f i g u r o w a w a z a a t t y ck a , o k . 4 5 0 r. p . n . e . C h i u si M u se u m . P r o p y l ä e n W e l t g e s c h i c h t e II : H e l l a s u n d R o m , B e r l in 1 9 3 1 . 3.

Ele k t r a i O r e st e s. M a r m u r , g r u p a z I w . p . n . e . M u z e u m w N e a p o l u . H . B . W a lt e r s,

4.

P o są g d z i e w c z y n y z se r ii t z w . Ko r a i, V I w . p . n .e . M u z e u m A k r o p o l u , A t e n y . G .

5.

K o b ie t y

T h e A r t o f R o m a n s , Lo n d o n 1 9 2 8 .

M . A . R ic h t e r , K o r a i . A r c h a i c G r e e k M a i d e n s , Lo n d o n 1 9 6 8 . m u z y k u j ą ce .

Kr a t e r cz e r w o n o f i g u r o w y .

M u ze u m

w

M o n a ch i u m .

V.

Z i n se r l i n g , D i e F r a u i n H e l l a s u n d R o m , Le i p z i g 1 9 7 2 . 6 . K o b ie t y p r z y p r z ę d z e n i u . Le k y t h o s c z a r n o f i g u r o w y , p o ł . V I w . p . n . e . M e t r o p o lit a n M u se u m o f A r t , N o w y Jo r k . F. C h a m o u x , G r e c k a j a c i v i U z a c i a , So f i a 1 9 7 9 . 7.

K o b ie t y p r z y w a r sz t a c i e t k a ck i m . Le k y t h o s c z a r n o f i g u r o w y , o k . p o ł . V I w . p . n .e . ,

8.

K o b ie t y u st u d n i . A t t y c k a

M e t r o p o lit a n M u se u m o f A r t , N o w y Jo r k . T a m ż e . h y d r i a cz a r n o f i g u r o w a , k o n i e c V I w .

p .n .e .

B r it i sh

M u se u m , Lo n d y n . J . C h a r b o n n e a u i in . , o p . cit . 9.

N a ga

k o b ie t a

w k ła d a ją ca

o b u w ie .

Am fo ra

cze r w o n o f igu r o w a ,

VI

w.

p .n .e .

M u z e u m Lu w r u , P a r y ż . T a m ż e . 1 0 . C z y t a j ą c a A t e n k a . W a z a c z e r w o n o f i g u r o w a , V w . p . n . e . M u z e u m Lu w r u , P a r y ż . M . N o w ick a , A n t y c z n a k s i ą ż k a i l u st r o w a n a , W r o cł a w 11.

M ie sz k a n k a P o m p e i t r z y m a ją ca t a b l i c z k ę

1979.

d o p isa n i a i r y l e c. M a lo w i d ł o ś c i e n n e

z P o m p e i. D . B a l sd o n , D i e F r a u i n d e r r ö m i s c h e n A n t i k e , M ü n ch e n 1 9 7 9 . 12.

R o z b i e r a ją ca

si ę

h e t e r a . Cza r a

cze r w o n o f ig u r o w a z p o cz. V w .

p . n . e . B r it ish

M u se u m , Lo n d y n . J. C h a r b o n n e a u i in . , o p . cit . 13.

P r a w d o p o d o b n i e g ł o w a Fr y n e . M a r m u r . M u ze u m w A r l e s. C h . P i ca r d , M a n u e l d 'a r c h é o lo g ie g r e c q u e : La sc u p t u r e III,

14.

D z ie w czy n k a

z

t a m b u ry n e m .

Figu r k a

1 P é r i o d e c l a s s i q u e , P a r is 1 9 4 8 .

z

t e rako t y,

ok.

300

p .n .e .

M u ze u m

im . A . P u sz k i n a , M o sk w a . N . N . B r it o w , G r i e c z e s k a j a t i e r a k o t a , M o sk w a 1 9 6 9 . 15.

D z i e w c z y n k a z g o ł ę b ie m i c z y h a j ą c y m w ę ż e m . M u ze u m K a p i t o l i ń sk i e w R zy m ie . G . R o d e n w a ld t , D i e K u n s t d e r A n t i k e , B e r l in 1 9 2 7 .

2 9 0

16.

St e l a n a g r o b n a m ł o d e j d z i e w c z y n y , o k . 4 6 0 p . n . e . St a a t l i c h e M u se e n , B e r lin . C. B lü m e l, D i e k l a s s i s c h g r i e c h i s c h e n S k u l p t u r e n d e r S t a a t l i c h e n M u s e e n z u B e r l i n , B e r l in 1 9 6 6 .

1 7 . St a r a p i ja cz k a . M u z e u m

K a p i t o l i ń sk i e w

R z y m i e . V . Z i n se r l i n g , o p . ci t .

1 8 . St a r a k o b i e t a . R z e ź b a h e l le n i st y cz n a . M u z e u m 19.

K a p i t o l i ń sk i e . T a m ż e .

K o n ce r t m u z y cz n y . M a lo w i d ł o ś c i e n n e z P o m p e i. M u z e u m w N e a p o l u . A . M a iu r i, La

p it t u r a

di

Po m p e i,

Er c o t a n o

e

St a b i a

nel

M u se o

N a zio n a le

di

N a p o li,

M il a n o 1 9 5 7 . 2 0 . T a n ce r k a w d r a p e r ii z z a sł o n i ę t ą t w a r z ą . F i g u r k a z b r ą zu , p r ze ł o m I I I / I I w . p . n . e . M e t r o p o lit a n

M u se u m

o f A r t , N o w y Jo r k . J.

R . M e r t e n s, L a

G rèce et Ro m e,

P a r is 1 8 9 7 . 2 1 . Sce n a w

b iczo w a n ia ,

obok

t a n ce r k a .

M a lo w id ł o

ś cie n n e

z

V il l a

dei

M ist e r i

P o m p e i . G . A . M a n su e l l i , R o m a e U m o n d o r o m a n o , R o m a 1 9 8 1 .

2 2 . T a ń c z ą c e d z i e w cz ę t a , m o z a i k a z P i a z z a A r m e r in a n a S y c y l i i , I V w . D . B a l sd o n , o p . cit . 2 3 . A r si n o e II . P o p i e r sie m a r m u r o w e , o k . 2 7 0 p . n . e . A l e k sa n d r ia . G . M . A . R ich t e r , T h e P o r t r a i t s o f t h e G r e e k s , Lo n d o n 1 9 6 5 .

2 4 . Z ł o t a m o n e t a z w i z e r u n k i e m A r si n o e I I , 2 7 2 - 2 4 1

p . n . e . P . R . Fr a n k e , M . H ir m e r ,

D i e g r i e c h i s c h e M ü n z e n , M ü n ch e n 1 9 6 4 .

2 5 . Sr e b r n a m o n e t a z w iz e r u n k i e m 26.

Be re n ik e II, o k . 2 4 6 - 2 2 1 . T a m ż e .

P o p i e r sie K le o p a t r y V I I w m ł o d o ś ci . B r it i sh M u se u m . G . M . A . R ic h t e r , o p . cit .

27.

M o n e ta z gło w ą

28.

E g i p sk i p o r t r e t m u m ijn y . W c z e sn e c e sa r st w o r z y m sk i e . M u z e u m w

Kl e o p a t r y V I I . A . B e r n a n d , A l e x a n d r i e l a G r a n d e , P a r is 1 9 6 6 .

H . Z a l o sc e r , A u s d e m

Ed y n b u r g u .

W ü st e n sa n d . D i e M u m ie n b i ld n is se a u s d ie O a se Fa y u m ,

W ie n 1 9 6 1 . 29.

P o r t r e t Li w i i , ż o n y A u g u st a . M u z e u m w

K o p e n h a d z e . V . P ó u l se n , L e s p o r t r a i t s

r o m a i n s , t . I, C o p e n h a q u e 1 9 6 2 .

3 0 . O k t a w i a , si o st r a A u g u st a . Ka m e a . B i b l i o t h è q u e N a t io n a le , P a r y ż . D . B a l sd o n , o p . cit . 3 1 . A g r y p i n a M ł o d sz a . Fl o r e n cja . B . A n d r e a e , L ' a r t d e l ’a n c i e n n e R o m e , P a r i s 1 9 7 3 . 3 2 . Ju l i a D o m n a . M u z e u m w 33.

M o n a ch i u m . V . Z i n se r l i n g , o p . cit .

M a lo w i d ł o n a d r e w n i a n e j p ł y t ce . Ju l i a

D o m n a , Se p t y m i u sz Se w e r , Ka r a k a lla ,

z p r a w e j st r o n y za t a r t a p o d o b i z n a G e t y . St a a t l i c h e

M u se e n , B e r lin . T h . K r a u s

i in . . D a s r ö m i s c h e W e l t r e i c h , B e r l in 1 9 6 7 . 34.

M o n e t a z p o d o b i z n ą Z e n o b i i . P a r y ż . M . A . Le v i , L ' i m p e r o r o m a n o , T o r i n o 1 9 8 1 .

Sp is t r eś ci

R O Z D Z I A Ł I. Sy t u a c j a k o b ie t a n t y czn y ch w sp o ł e cze ń st w ie

5

R O Z D Z I A Ł II. Bo h at e r k i m it ó w i l e g e n d ................................

27

R O Z D Z I A Ł III. Ko b ie t y w zo r y c n ó t .........................................

69

RO ZD ZIA Ł

IV.

Pan ie

le k k ich

o b y c za j ó w

i d w u zn a czn y ch

za w o d ó w . Ko ch a n k i zn a n y ch l u d z i ................................... R O Z D Z I A Ł V. Ko b ie t y w d zi a ł a l n o ś ci p o li t y czn e j. Ś w i a t g r e ck i R O Z D Z I A Ł V I.

Ko b ie t y

w

d zi a ł a l n o ś ci

p o li t y czn e j.

101 135

Ś w iat

r z y m s k i ..................................................................................

195

R O Z D Z I A Ł V II. U d zia ł k o b ie t w ż y c iu k u l t u r a l n y m ............

239

R O Z D Z I A Ł V III. Ko b ie t y i n t e r e só w .........................................

261

W y k a z p r ze k ł a d ó w z lit er at u r y an t yczn e j cy t o w a n y ch w k si ą ż ­ ce

................................... .. ....................................................

278

In d e k s p o s t a c i ............................................................................

281

Sp i s

290

i l u s t r a c j i ............................................................................

1. U p a d e k Tr o i . M e n e l a u s u p r o w a d za H e l e n ę ( z le w e j st r o n y ), w o j o w n i k a ch a j sk i za b ij a Pr ia m a ( w ś r o d k u ), p r a w ą r ę ką c i ą g n i e zw ł o k i w n u k a Pr ia m a, A st ia n a k sa . Cza r n o f ig u r o w a am f o r a a t t y ck a , p o ł . V I w . p .n .e . St a a t l i c h e M u se e n , Be r lin .

2 . Pe n e lo p a p r zy w a r szt a c ie t k a ck im . Cza r n o f i g u r o w a w a za a t t y ck a , o k . 4 5 0 r. p .n .e . Ch i u si M u se u m .

El e k t r a i O r e st e s. M ar m u r , g r u p a z I w . p .n .e . M u ze u m w N e a p o l u .

5 . Ko b ie t y m u zy k u j ą ce . Kr at e r c ze r w o n o f i g u r o w y . M u ze u m w M o n a ch i u m .

8 . Ko b ie t y u st u d n i . A t t y c k a h y d r i a c za r n o f i g u r o w a , k o n i e c V I w . p .n .e . O p r ó c z k o b i e t n a b i e r a j ą cy ch w o d ę w i d a ć m y j ą c y c h się m ł o d zi e ń có w . Br it ish M u se u m , Lo n d y n .

9. N a g a k o b i e t a w k ł a d a j ą c a o b u w i e . A m f o r a c ze r w o n o f i g u r o w a , V I w . p .n .e . M u ze u m Lu w r u , Par y ż .

1 0 . Czy t a j ą c a A t e n k a . W a za c ze r w o n o f i g u r o w a , V w . p .n .e . M u ze u m Lu w r u , Par yż .

1 1 . M i e szk a n k a Po m p e i t r zy m a j ą ca t a b ­ l i czk ę d o p i sa n i a i r y l e c i je j m ą ż , Te r e n t iu s N e o . M a l o w i d ł o ś c i e n n e z Po m p e i.

1 5 . D zi e w c zy n k a z g o ł ę b i e m i czy h a j ą c y m w ę ż e m w e d ł u g h e l l e n i st y c zn e g o o r y g i n a ł u z II w . p .n .e . M u ze u m Ka p i t o l i ń sk i e w Rzy m i e .

1 6 . St e la n a gr o b n a m ł o d e j d zi e w c zy n y o k . 4 6 0 p .n .e . St a a t l i c h e M u se e n , Be r l in .

1 4 . D zi e w c zy n k a z t a m b u r y n e m . Fig u r k a z t e r a k o t y , o k . 3 0 0 p .n .e . M u ze u m im . A . Pu szk i n a , M o sk w a .

1 7 . St a r a p ij a czk a . Ko p ia o r y g i n a ł u M u ze u m Ka p i t o l i ń sk i e w Rzy m i e .

z

II

w.

p .n .e .

1 8 . St a r a k o b i e t a. Rze ź b a h e l le n ist y czn a. M u ze u m Ka p it o l iń sk ie .

1 9 . Ko n ce r t m u zy czn y . M a l o w i d ł o ś ci e n n e z Po m p e i. M u ze u m w N e a p o l u .

2 0 . Ta n ce r k a w

d r a p e r ii z za sł o n i ę t ą

t w ar zą . Fi g u r k a z b r ą zu , p r ze ł o m I I I/ I I

2 1 . Sc e n a b i c zo w a n i a , o b o k t a n ce r k a . M a l o w i d ł o ś ci e n n e z V i l l a d e i M i st e r i w Po m p e i,

w . p .n .e . M e t r o p o li t an M u se u m o f Ar t , N o w y Jo r k .

2 2 . T a ń c zą c e d zi e w c zę t a , m o za ik a z Pi a zza A r m e r in a n a Sy c y l i i . IV w .

2 9 . Po r t r e t Li w i i , ż o n y A u g u st a . M ar m u r . M u ze u m w Ko p e n h a d ze .

3 1 . A g r y p i n a M ł o d sza , g ł o w a m a r m u ­ r o w e g o p o są g u , o k . 3 0 r. n .e. Flo r e n cj a.

3 0 . O k t a w i a , sio st r a A u g u st a . t h è q u e N a t io n a l e , Par y ż .

Ka m e a .

B ib lio ­

3 2 . Ju l i a D o m n a . M u ze u m w ch i u m .

M o n a­

3 3 . M a lo w id ło

n a d r e w n ia n e j

p ł y t c e . Ju l i a

Do m n a,

Se p t y m i u sz

Se w e r ,

Ka r a k a ll a , z p r a w e j st r o n y za t ar t a p o d o b i zn a Ge t y . St a a t l i c h e M u se e n , Be r lin .

3 4 . M o n e t a z p o d o b i zn ą Ze n o b i i . Pa r y ż .