Style w architekturze: arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne 8371292880, 9788371292880 [PDF]

Zitiervorschau

W I L

K O C H

TABLICA CHRONOLOGICZNA

I

1000

900

I OKRES CIEMNY. STYL PROTOGEOMETRYCZNY 1100 - 900

w-

Włochy,

F - Francja, H - Hiszpania, N - Niemcy, A - Ang

800

700

600

I

I

I

I

OKRES ARCHAICZNY 700 - 500

OKRES KLASYCZNY 500 - 300

STYL GEOMETRYCZNY 900 - 700

I l

500

400

30C

II

GRECJA .... RZYM .... POCZĄTKI

RZYMU· LATYNOWIE· SABINOWIE

450

500

ETRUSKOWIE OKRES REPUBLIKI 500 - 27 VI-IVw.

550

600

650

700

DZIEDZICTWO SZTUKI RZYMSKIEJ I WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ· BIZANTYNIZM Cesarstwo I

architektura Rawenny 402 - VIIIw.

Zachodniorzym. 402 - 476 1

Ostrogoci 476 - 540

Bizancjum 540 - VIIIw.

SZTUKA MEROWIŃSKA 480 - 750

F H

POŁĄCZENIE TRADYCJI ARCHIT. RZYMSKO-BIZANTyJSKIEJ, IBERYJSKIEJ, CELTYCKIEJ I WANDALSKIEJ ZE SZTUKĄ WIZYGOTOW od początku V w.

A

sztuka islamu

SZTUKA MEROWIŃSKA 480 - 750

N NASTĘPCY

950

F

1000

DUŃCZYCY

RZYMIAN

1050

1100

1150

1200

ROMANIZM 1000 -1150 wczesny romanizm 1000-1080

romanizm

dojrzały

1080 - 1150

gotyk dojrzaly (klasycz

ROMANIZM 1000 - 1200

H

gotyk wczesny i dojrzaly

jeszcze: mudejar do XVI w.

ROMAN IZM 1020 - 1250

N

okres Staufów 1140 - 1250

ROMANIZM (SZT. NORMAŃSKA) 1066 - 1200 . - -_ _----1

A ANGLOSASI

Early English Style 117

cinquecento 1500 1550 barof 163C

wczesny renesans 1420 - 1500

F

PÓŹNY GOTYK

NURT

KLASYCYZUJĄ(

Ludwik XIII 1610 -1643

H

PÓŹNY GOTYK

SAROI desornamentado 1550 -1600

N

A

PÓŹNY GOTYK (SONDERGOTIK)

LU! 164

RENESANS 1520 -1660 renesans dojrzały i manieryzm 1550 -1620

wo

100

o

I

I

I

100

200

300

400

500

I

I

I

I

I

IKRES HELLENISTYCZNY 330 - k. I w. p.n.e. Rzym od 150 p.n.e. do II w. n.e. pod wplywami hellenistycznymi

WĘDRÓWKI LUDÓW 11- VIII w.

najazd Hunów 375

ES HELLENISTYCZNY DO k. Iw. p.n

OKRES PRZED

750 -1000

SZTUKA KARO

premier art

I WIZYGOCKA • PREROMANIZM

KA

-1000 mudejar 900 - XVI w.

492

SZTUKA

KA 750 - 930

KA 919 -1040

ROMANIZM

karolińska

Karola Wielkiego 768 - 815

815 - 875

ANGLOSASI (SAKSONI) 450 -1066

gotyk

GOTYK 1135 - 1520

styl tlamboyant 1380 - 1520

styl promienisty (rayonnant) 1270 - 1380

GOTYK 1200 -1510 późny

jeszcze: mudejar do XV I w.

gotyk 1420 - 1510

GOTYK 1235 - 1520 p óźny

gotyk 1350 - 1520 (Deutsche Sondergotik)

SZTUKA regencja (regence) Ludwik XV 1715 - 1723 1723

WSPÓŁCZESNA

SZTUKA

WSPÓŁCZESNA

STYLE W ARCH ITEKTURZE

Mojej Żonie Hildzie

WILFRIED

K

o

C H

W ARCHITEKTURZE arcydzieła

budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne

Opracowanie graficzne i ilustracje: Wilfried Koch Tytuł oryg i nału :

BAUSTILKUNDE

Przekład z języka niemieckiego: Waldemar Baraniewski , Robert Kunkei , Małgorzata Omilanowska, Jakub Sito, Antoni Zięba, Krzysztof Żak

Koordynator

przekładu :

Lech

Krzyżanowski

Przekład leksykonu z języka niemieckiego na język angielski: Johannes i Patricia Goehl, Monachium francuski : A. Frederico Caiola, Wenecja, Claudi Schinkievicz, Monachium włoski :

Rosina Callegari , Wenecja, Michelina Russo, Kolon ia Opracowanie redakcyjne : Maria

Łotysz

Opracowanie graficzne okładki i strony tytułowej : Marek Goebel l Towarzystwo Projektowe Koordynacja wydawnicza: Elżbieta Gomulińska , Małgorzata

Szumna,

Published in its Original Edition in 1991 wit h the title BAUSTILKUNDE by Wilfried Koch By Wissen Media Verlag GmbH , formerly Berteismann Lexikon Verlag, GOtersloh/MOnchen Copyright © 1991 Wissen Media Verlag GmbH , formerly Berteismann Lexi kon Verlag GmbH , GOtersloh/MOnchen. Copyright © for the Polish edition by Berteismann Media sp. z 0 .0 ., Warszawa 1996, 2005

Świat Książki Berteismann Media sp. z 0 .0. ul Rosoła 10 02-786 Warszawa

Druk: MOHNDRUCK, GOtersloh

ISBN 978-83-7129-288-0 ISBN 83-7129-288-0 Nr1515

Spis

SPIS TREŚCI

= mapa Tab!. chronologiczna na wyklejce

D

Podziękowania, źródła

8 9

Przedmowa

ARCIDTEKTURA SAKRALNA Grecja starożytna Wprowadzenie I;ormy architektoniczne ~wiątynia dorycka ~wiątynia jońska Swiątynia koryncka

Tolos D Wielka Hellada D D Grecja Właściwa i lonia

10-12 13-17 18 19 20 20 21 22-23

Hellenizm Wprowadzenie Typy architektoniczne, elementy budowli, kompleksy zabudowy Miejskie założenia hellenistyczne Teatr Miejsca kultu, wielkie świątynie Budowle wielokondygnacyjne Ołtarz

24 24 25 26 26 26 27 27 27

Grobowiec Budowle obrzędów misteryjnych D D Hellenistyczne założenia miejskie i miasta 28-29 zhellenizowane Fragment mapy: Azja Mniejsza

Antyk rzymski 30-31 Wprowadzenie 31-32 I;ormy architektoniczne ~wiątynie na planie prostokąta 33 Swiątynie okrągłe 34 Grobowce 35 Grecki i rzymski teatr, amfiteatr 36 37 D Rzym antyczny Wczesne chrześcijaństwo i Bizancjum Wprowadzenie Formy architektoniczne Rozwój bazyliki wczesnochrześcijańskiej

Rawenna Wielkie budowle centralne Małe budowle centralne Bazyliki kopułowe Kościoły kopułowe na planie krzyża

Armenia, Gruzja Ruś

D D Świat wczesnochrześcijański i bizantyjski

Architektura karolińska Wprowadzenie Formy architektoniczne Główne elementy rozwiązań przestrzennych budowli

62-63 64

podłużnych

65-67 Klasztor, bazylika 68 Budowle centralne 69 Krypta z obejściem i konfesją 70 Krypta korytarzowa, krypta halowa 70 71 Westwerk D Monumentalne budownictwo karolińskie 72-73

Budownictwo Ottonów i Kapetyngów Wprowadzenie Formy architektoniczne Budowle podłużne Budowle centralne D Monumentalne budowle

74-76 76-77 78-79 80

ottońskie

Islam w Hiszpanii Wprowadzenie Formy architektoniczne Wzajemne związki Styl mozarabski Styl mudejar Kordowa D Islam i mudejar w Hiszpanii i Portugalii Romanizm Wprowadzenie Formy architektoniczne Katedry cesarskie

81 82-84 85-86 87 87 87 88 89 90-94 95-101 102

Nadreńskie założenia

trój konchowe Katedry cesarskie i nadreńskie założenia trójkonchowe Terytoria na wschód od Nadrenii: Westfalia Dolna Saksonia Frankonia, Niemcy Środkowe Niemcy Północne Austria

102

D

38-40 40-41 42-43 44 45 46 47 47

Węgry

103 104 104 104 105 105 105

D D 130manizm w Europie

Rozpowszechnienie bizantyjskiego kościoła kopułowego: Grecja, Syria, Afryka Północna

Budownictwo przedkarolińskie Wprowadzenie 54-55 Kościoły merowińskie 56 Kościoły ostrogockie i wizygockie 57 Anglosaskie kościoły w Anglii 58-59 D D Monumentalne budowle przedkarolińskie 60-61

48-49 50-51 51 52-53

Srodkowej 106-107 Fragment mapy: Westfalia Reforma hirsaugijska 108 D Klasztory reformy 109 hirsaugijskiej Tereny pomiędzy Renem a Loarą 108-111

treści

5

Dolna Nadrenia i rejon nad Mozą 110-111 Rejon nad Skaidą 111 Alzacja 111 Dorzecze Sekwany 111 112 Normandia i Bretania D Rejony typologiczne archi tektury sakral nej we Francji i Nadrenii 113 D D Romanizm między Renem a Bretanią 114-115 C1uny i Burgundia 116 D Romanizm w Burgundii i na graniczących z nią obszarach 117 Akwitania 118-119 Poitou , Saintonge 119 D Romanizm w Akwitanii 120 Owernia 121 D Romanizm w Owernii 121 Prowansja 122 D Romanizm w Alpach Francuskich, Prowansji i na Korsyce 123 Francja Południowo-Zachodnia 124 D Romanizm we Francji Południowo-Zachodniej 125 Roussillon i Katalonia 126 D Romanizm w Roussillon i w Katalonii 127 Hiszpania Północno-Zachodnia 128 D Architektura wizygocka, mozarabska i romańska w Hiszpanii i Portugalii l29 Normańska architektura w Anglii 130 D Romanizm w Anglii i Irlandii 131 Północne Włochy 132 D Romanizm w północnych Włoszech 133 Środkowe Włochy: Protorenesans w Toskanii 134 Abruzja 134 Rzym 134 D Romanizm w środkowych Włoszech 135 Południowe Włochy:

Apulia 136 Sycylia, Kampania 136 Kalabria 136 D Romanizm w południowych Włoszec~ 137 Europa Północna i Srodkowa 138 Norweskie kościoły słupowe i masztowe 138-139 D Romanizm w Skandynawii 139 Architektura zakonu cystersów 140 Polska 141 Budowle centralne 142 Kościoły obronne 143 Architektura okresu przejściowego: Francja 144 Włochy 144 N~m~

1~

Anglia

145

6

Spis

treści

Gotyk Wprowadzenie 146-152 D Katedry francuskie i belgijskie 153 154--167 Formy architektoniczne Gotyk wczesny: Francja 168 Niemcy 168 Hiszpania, Włochy 169 Gotyk dojrzały : Francja 170 Niemcy 170 Hiszpania, Włochy 171 Gotyk późny: Francja 172 Niemcy 172 Hiszpania, Włochy 173 Kościoły halowe późnego gotyku w Niemczech 174 Architektura ceglana 175 Kościoły zakonów żebrzących 176 Polska 177 Belgia, Holandia 178 Skandynawia: Dania, Norwegia 179 Finlandia, Szwecja 179 Gotyk kataloński 180 Styl plateresco . 180 Portugalia 181 D Gotyk w Hiszpanii i Portugalii 182 D Gotyk we Włoszech 183 Europa Srodkowa i Wschodnia Czechy, Polska 184 Węgry , Rumunia 184 Budowle centralne 185 D D yotyk w Europie Srodkowej i Wschodniej 186-187 Fragmenty mapy : Westfalskie kościoły halowe Klasztory mołdawskie Gotyk w Anglii Wprowadzenie 188-192 Formy architektoniczne 193-204 D Sredniowieczne katedry w Anglii 205 Early English 206 Decorated Style 207 Perpendicular Style 208-209 Styl Tudorów 209 D Decorated Style 210 D Perpendicular Style 211 Renesans i manieryzm Wprowadzenie 212-217 Formy architektoniczne 218-225 Budowle centralne we Włoszech 226-227 Budowle podłużne we Włoszech 228-230 Fasady 229 Schemat II Gesu 230 Budowle podłużne w Hiszpanii 230 Budowle podłużne w Portugalii 231 Budowle podłużne w Niemczech 231-233

Budowle podłużne we Francji Budowle podłużne w Niderlandach D J3,enesans w Europie Srodkowej D Renesans we Włoszech

233 233 234 235

Barok Wprowadzenie 236-241 Formy architektoniczne 242-248 D Barok południowoniemiecki 249 Budowle podłużne: Schemat II Gesu 250 Rozwój kościoła ścienno-filarowego

Hiszpania Portugalia Schemat vorarlberski Kościoły salowe niemieckiego późnego baroku Rokoko południowo­ niemieckie

250-251 251 251 252 253 253

Budowle centralne: Włochy

254-255

Niemcy, Morawy, Szwajcaria Budowle centralno -podłużne: Dobudowa bocznych

255

lokalności Rosnące znaczenie

256

grzestrzeni centralnej

257

Swiątynia podłużna złożona

z jednostek centralnych Centralizacja budowli podłużnych

Integracja przestrzeni Budowle podłużne z guariniowskimi sklepieniami Palladianizm i barok w Anglii

257-260 260-261 260 260-261 262-263

Klasycyzm, historyzm, eklektyzm Wprowadzenie 264-268 Klasycyzm: Włochy

269 269 269 270

Rosja Polska Francja Anglia 271 Dania 271 Niemcy 271 Od klasycyzmu 272 do eklektyzmu Neogotyk 272-273 Neoromanizm (RundbogenstiI) 273 Neorenesans, neobarok 273

Secesja i architektura współczesna

Wprowadzenie Formy architektoniczne Secesja Architektura współczesna

274-279 280-281 282 283-285

ZAMEK I

PAŁAC

Wprowadzenie

286-290

Grecja Pałac i warownia: Kreta Troja Warownie mykeńskie Ateny

291 291 291 291

Rzym Willa i pałac Castellum Pałac cesarski

292 293 293

Średniowiecze Cesarski zespół palatialny ·294 D Przedkarolińskie i karolińskie zespoły palatialne 295 Zamek Formy architektoniczne 296-297 Typy zamków 298 Główne elementy 298-306 zamku Schemat średniowiecznego zamku 298 Osiedla obwałowane, gródki stożkowe, zamki pierścieniowe Wieża mieszkalno-obronna Założenia czworoboczne i ośmioboczne Założenia zamkowe

299 300 301

regularne i nieregularne 302-303 Zamek sprzężony z miastem 304 Zamki zakonów 305 rycerskich Nieregularne założenia zamkowe i pałacowe 306 Gotyckie i renesansowe pałace weneckie 307

Renesans Włochy: Pałace miejskie Willa i pałac Francja D Zamki nad Loarą Hiszpania Niemcy

308-309 310

311-312 313 314 314--315

Barok, klasycyzm, historyzm Barok włoski 316-317 Klasycyzm francuski: 318 Ludwik xm Ludwik XIV 318-320 Regencja, Ludwik XV (rokoko) 321 Od Ludwika XV do Ludwika XVI 322-323 Dyrektoriat 324 Empire 324 D Klasycyzm we Francji 325 Barok w Niemczech i Austrii 325-327

Spis Klasycyzm i historyzm Niemcy Rosja

327-328 329

Zamki i pałace w Anglii Zamki normańskie i gotyckie 329-330 Styl elżbietański i jakobiński 330-331 Palladianizm 331-332 Palladianizm niderlandzki 332 w Anglii 332-333 Barok Neopalladianizm epoki georgiańskiej, styl Adamów 333-334 335 Klasycyzm i historyzm D Zamki i pałace w Anglii 335

ARCIDTEKTURA MIESZCZAŃSKA I KOMUNALNA Wprowadzenie Postmodernizm

336-341 341

Kultura egejska, grecka, hellenistyczna Budownictwo mieszkaniowe: Epoka prehistoryczna Troja, Tiryns Miasta strefowe System hippodamejski Labirynt, megaron Dom z prostasem, Dom z pastasem Dom perystylowy D Obszar kultury egejskiej Budownictwo komunalne: Agora Buleuterion Wieża , brama Biblioteka, zegar wodny l Rzym Dom mieszkalny Italski dom perystylowy Dom czynszowy Budownictwo komunalne: Fortyfikacje miejskie Rynek, targ Bazylika Forum

342 342 342 342 342 342 343

In.

343 344 344 345 346 346 347 347 348 349

Budownictwo romańskie i gotyckie Domy mieszkalne: 350 Włochy

Francja Niemcy j in. kraje Europy Srodkowej Anglia Belgia, Holandia Budynki komunalne: Brama miejska Ratusz Domy kupieckie i siedziby cechów Domy handlowe, hale

350 351 352 353 353-354 355 355-356

357 358 359

targowe Uniwersytety Szpitale

Renesans Budynki mieszkalne i komunalne:

360 361 362

Włochy Włoska

urbanistyka Belgia, Holandia Niemcy j in. kraje 363-365 Europy Srodkowej Anglia: styl elżbietański i jakobiński 366-367

Barok Włochy

Francja (klasycyzm) Rosja Polska Holandia Niemcy Anglia (palladianizm)

367 368 368-369 369 369-370 370 371

Klasycyzm Budownictwo mieszkaniowe i komunalne 372-373 Historyzm, eklektyzm Budownictwo mieszkaniowe 374-376 i komunalne Od historyzmu do żelaznych konstrukcji szkieletowych 377 Wiek XIX, domy robotnicze 378-379 Secesja Budownictwo mieszkaniowe i komunalne 380 380-381 Cechy secesji Główne centra secesji 381 Architektura współczesna Deutscher Werkbund Frank Lloyd Wright Ekspresjonizm Bauhaus Futuryzm Konstruktywizm w Rosji De Stijl Styl międzynarodowy Le Corbusier Pozostała Europa

382 382-383 383 383-384 384-385 385 386 387 388 389

ROZWÓJ MIAST Obszar kultury egejskiej Epoka brązu 390 Greckie miasto w okresie geometrycznym i archaicznym, okręgi kultowe 390-391 Grecja klasyczna 391 Okres późnoklasyczny i hellenistyczny System hippodamejski

392

Rzym. Od castrum do miasta

393

Początki

357

miast germańskich Sytuacja po zakończeniu wędrówki ludów

394

treści

7

Rozwój urbanistyki

394-397

średniowiecznej

Rozbudowa miast w średniowieczu

397

Rozplanowanie miasta średniowiecznego

Kolonizacja wschodnia Włochy

Francja Miasta-państwa średniowieczu i

398 398 398-399

w późnym w czasach

nowożytnych

Włochy

400-401

Miasta morskie i morskie Miasta Rzeszy

402 403

Place miejskie

403

Miasto idealne: utopia i realizacje

404

potęgi

Renesans Barok

404 404--405

Fortyfikacje, twierdze Elementy i systemy Fortyftkacje miast

406--409 409

Idealny rozwój miasta Stan ok. 1250 Stan ok. 1350 Stan ok. 1550 Stan ok. 1750

410 411 412 413

Odnawianie, rozbudowy i przebudowy miast XVII-XIX w.

414--416

Reformy socjalne w projektach miast Wprowadzenie 417 418 Wczesne projekty Miasto-ogród, przedmieście-ogród 418--419 Osiedla robotnicze 419--421 Typologia nowych miast XX w.

422--423

LEKSYKON ILUSTROWANY

424--494

SŁOWNIK

TERMINOLOGICZNY

Włoski

495--499 500-504 505-510 510-515

INDEKS MIEJSCOWOŚCI

516-525

INDEKS OSÓB

525-528

Angielski Francuski Niemiecki

8 PODZIĘKOW ANIA

Przede wszystkim chciałbym wyrazić wdzięczność mojej żonie, której wieloletnia mądra współpraca, insp irujące uwagi krytyczne i dar syntetycznego porządkowania zjawisk przyczyniły się w sposób istotny do powstania tej książki. I jeśli wynikła z tego książka dobra, to tylko dlatego, że moja fascynacja tematem znalazła oddźwięk i akceptację mojej żony. Mojemu synowi, Wilfriedowi Marii, dziękuję za współpracę w kompletowaniu materiału i za satysfakcję, jaką odczuwałem, gdy w samodzielny sposób towarzyszył ojcu w wędrówce po drogach historii sztuki. Szczególne podziękowania składam też wszystkim, od których mogłem się uczyć , bez względu na to, czy znałem ich osobiście, czy tylko z ich dzieł. W końcu dziękuję wszystkim przyjaciołom, którzy, mimo naszej wieloletniej izolacji, zachowali do nas sympatię.

ŹRÓDŁA ILUSTRACJI RYSUNKOWYCH Rysunki zamieszczone w książce oparte są częściowo na własnych szkicach i fotografiach autora. Za udostępnienie licznych podkładów do ilustracji jestem wielce zobowiązany zarówno uczonym , jak instytucjom państwowym i kościelnym, miejskim i prywatnym w całej Europie. Wśród nowszych opracowań cenię sobie szczególnie wysoko graficzne dzieło profesorów Doreen Yarwood i Sergio Coradeschiego. Dr Herbert de Caboga t pozwolił mi na dokonanie przerysów z ilustracji w jego pracach o architekturze zamków. Wiele rysunków w rozdziale " Rozwój miast" zaczerpniętych zostało z prac na stęp ujących autorów (co oznaczono odpowiednimi skrótami): E. Bacon (Bc), A. Bohrend (Bo), W. Braunfels (Bs), F. Choay (Ch), H. Coubier (Co), E. Egli (Eg), P. Favole (Fa), H. Gebhard (Ge), K. Gruber (Gr), F.J. Himly (Hi), F.R. Hiorns (Hs), H. Luckenbach (Lu), M. Morini (Mo), H. Muthesius (Mu), H . Planitz (Pl), A. Pletsch (Pt), H. Rosenau (Ro), Fr. Scholl (Sc), J. StUbben (St), U. Thiersch (Th), E. Viollet-le-Duc (Vi). Reprodukcje oryginalnych rysunków oznaczone są literą ,,0 " umieszczoną po skrócie nazwiska autora. Pozostałe ilustracje stanowią przerysy z repertuaru rysunków, który narósł w literaturze z zakresu historii sztuki w ciągu pokoleń , bywał wielokrotnie przepracowywany, a jego źródła najczęściej tkwią jeszcze w nie znającym praw autorskich XIX stuleciu.

ŹRÓDŁA FOTOGRAFII Ali nari , Florencja: 236; Bildardtiv der Osterreichischen Nationalbibliothek: 286; Bord Failte Eireanne, Dublin: 54; Deutsches Archaologisches Institut, Rzym: 30; Emmett Brighl: 212; Ente Provinziale per il Turismo, Vicenza: 336; Foto Marburg: 38, 62, 90, 146; Karquel , Aulnay-sous-Bois: 274; Biblioteka Królewsk.a, Kopenhaga: 264; Paul Popper, Londyn: 188.

ŹRÓDŁA MAP Mapy "Monumentalne budowle przedkarolińskie" i "Monumentalne budownictwo karolińskie" zostały w uproszczeniu przerysowane z map sporządzonych przez prof. Albrechta Manna, z jego uprzejmym zezwoleniem. Mapa "Romanizm w Anglii i Irlandii" oparta jest na " Britannia romanica" Roberta Th. Stolla. Mapy dotyczące gotyku angielskiego stanowią nową redakcję prac Jeana Boneya ("The English Decorated Style' ') i Johna Harveya ("The Perpendicular Style' ') . Dr Roar Hauglid pozwolił mi , za co składam mu wyrazy wdzięczności, na włączenie opracowanej przez niego lokalizacji norweskich kościołów masztowych ("Norske stavkirker") do mapy " Romanizm w Skandynawii". Prof. Waltberowi Buchowieckiemu (t) zawdzięczam cenne wskazówki dotyczące rozmieszczenia zabytków w Austrii i na Węgrzech. Ważna była pomoc, której udzielił mi mgr Edmund Błażejewicz (t) przy kartograficznym opracowaniu polskiej architektury. Podział romańskiej Francji na regiony artystyczne przejęty został z książki Marcela Auberta "Cathedrales et abbatiales roman es de France". Pozostałe mapy oraz teksty objaśniające opracował autor niniejszej książki .

9

PRZEDMOWA Intencją autora książki było monograficzne przedstawienie architektury sakralnej, zamków i pałaców, domów mieszkalnych i budownictwa komunalnego, a także rozwoju miast i osiedli od zarania dziejów po dzień dzisiejszy. Poszczególne części miały stanowić samodzielne, kompleksowo ujęte całości. W kolejnych wydaniach materiał faktograficzny był weryfikowany i rozszerzany, a mapy aktualizowane i uzupełniane. System odsyłaczy pomaga w korzystaniu z informacji i rysunków znajdujących się w różnych miejscach książki. Gwiazdka (*) oznacza ilustrację na tej samej stronie. Ilustrację na innej stronie wskazuje gwiazdka poprzedzona numerem tej strony. Odsyłacze do leksykonu mają formę strzałki (~), która wskazuje konkretne hasło. Zorientowanie się w bogatym materiale książki ułatwia odpowiedni układ , np. prezentacja form stylowych znajduje się po tekście wprowadzającym, plany są umieszczone w środkowych kolumnach itp. Hasłowe potraktowanie cech stylowych ułatwia przyswojenie i zapamiętanie zgromadzonych informacji. Każdy rozdział stanowi zamkniętą całość i jest zrozumiały bez konieczności czytania poprzednich, dlatego zdarzają się czasem niewielkie powtórzenia. Chronologiczne rozgraniczenie epok jest tylko środkiem pomocniczym w uzyskaniu szerokiego spojrzenia na cały rozwój architektury. Istotą są zmiany epok stylowych. Historia sztuki i architektury w Anglii obrała zupełnie inne drogi rozwoju niż w pozostałej Europie. Z tego powodu gotyk angielski (s. 188 n.), jak również zamki i pałace w Anglii (s. 329 n.) zostały omówione w osobnych rozdziałach. Ilustrowany leksykon jest zarazem indeksem rzeczowym. Zawiera on także elementy wyposażenia wnętrz, które nie należą bezpośrednio do historii architektury. Uzupełnieniem leksykonu jest wielojęzyczny słownik terminów. Niestety, w niektórych przypadkach nie można było osiągnąć całkowitej zbieżności fachowych terminów i trzeba było posłużyć się zastępczymi formami bliskoznacznymi lub opisowymi.

Wilfried Koch

OD WYDAWCY Dzieło

PRZEKŁADU

POLSKIEGO

Wilfrieda Kocha fascynuje swoim zakresem, imponującą objętością i bogactwem materiału ilustracyjnego. Jest to opracowanie jednego autora, nosi zatem cechy indywidualnego spojrzenia na architekturę europejską, wydobywa pewne zagadnienia, traktując je w sposób bardziej szczegółowy , inne pozostawiając jedynie naszkicowane. Pozytywna opinia fachowców, a także brak na rynku książki tego typu, sprawiły , że podjęliśmy decyzję o przekładzie. Polskiemu Czytelnikowi książka ta może przybliżyć nie tylko obraz ośrodków rozwoju architektury europejskiej , ale też mniej u nas znane budownictwo Hiszpanii, Portugalii czy Sk~ndynawii. Rekompensuje to pobieżne omówienie architektury Polski i niektórych innych krajów Europy Srodkowej. Zespół doświadczonych tłumaczy, w większości historyków sztuki, i rzetelna koordynacja zapewniły przekładowi odpowiedni poziom merytoryczny. . Niełatwe były zadania redakcji - polegały na ujednoliceniu w miarę możliwości terminologii oraz na skomplikowanych zabiegach związanych z układem tekstu i rysunków. Mimo jednak naszych starań, w tak ogromnym dziele mogą zdarzyć się drobne pomyłki. Naszych Czytelników, na których życzliwą dociekliwość zawsze możemy liczyć , prosimy o wszelkie uwagi, które postaramy się uwzględnić w następnych wydaniach.

10

Architektura sakralna

ARCHITEKTURA SAKRALNA Ateny, Akropol. Rekonstrukcja.

GRECJA STAROŻYTNA Zasięg

terytorialny

Megaron 13,1 *; 291 *; 342*

Świątynia wantach

Plany

świątyń

Od XII w. p.n.e. ludy doryckie z północy Grecji podążały na południe, aż po Peloponez, i na południowy wschód, ku wyspom Morza Egejskiego, i dalej aż po Kretę i wybrzeże Azji Mniejszej - ni szcząc tamtejsze cywilizacje: mykeńską i achajską. Dorowie przejęli wszakże z budownictwa tych kultur rozwiązanie, które miało przetrwać tysiąclecia: egejski megaron (13, l *) stał się podstawą dla wszelkich wariantów greckich i rzymskich świątyń oraz nawiązujących do nich bezpośrednio różnorodnych, nowożytnych układów przestrzennych. Megaron był pomieszczeniem usytuowanym w środku mykeńskiego pałacu. Terakotowy model wotywny z vrn w. p.n.e. (13,2*) daje wyobrażenie o kształcie megaronu, z jego stromym, dwuspadowym dachem, rozpiętym nad cellą, której boczne mury wyciągnięte są do przodu (= anty) i wydzielają otwarty od frontu westybul - pronaos. W budynkach skarbców epoki archaicznej, ale także i w małych świątyniach w późniejszych czasach forma ta powraca w typie świątyni wantach z parą kolumn pomiędzy nimi (13,3* i Eleusis, 18*). W świątyniach w podwójnych antach występ uje podobny portyk od tyłu (opistodomos), jednak bez własnego połączenia z cellą (13,4*). Przez dodanie kolumnady przed elewację z wejściem do świątyni wantach powstaje prostylos (13,5 *). Dostawienie takiej kolumnady także od tyłu świątyni w podwójnych antach daje typ amfiprostylosu (13,6*). A jednak nie te formy, lecz wielkie świątynie w typie klasycznego peripterosu (13,7 * i 13,8*) i hellenistycznego dipterosu (13,10*) - otoczone z czterech stron kolumnadami, z dwoma frontonami - wyznaczają dziś nasze wyobrażenie ogólne o architekturze greckiej.

Grecja Gdy w VIII i VII w. p.n.e. niektóre miasta Grecji rozwinęły się w państwa, rozpoczęła się kolonizacja, polegająca na budowie nowych miast, a sięgająca aż po wybrzeża Morza Czarnego. Na Zachodzie koloniści zasiedlają obszary południowej Italii i Sycylii, nazwane potem przez Rzymian Magna Graecia - Wielka Hellada. Przenoszą tam typy swych świątyń i rozwijają je do gigantycznych rozmiarów. Elewacje frontonowe liczą 8-9 kolumn; schody prowadzą ku ołtarzowi i ady tonowi - niedostępnemu dla ludu sanktuarium za cellą (13,9*). Wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego, gdzie rozwija się sztuka grecka, jest obszarem ogromnym, rozdzielonym przez morza, rozdrobnionym na niezliczone wyspy . Aż po czasy Aleksandra Wielkiego Grecy nie osiągną jedności narodowej . Ich państwa-miasta toczą między sobą krwawe wojny. A jednak mówią oni tym samym językiem, a ich sztuka podąża wspólną drogą rozwoju. I jakkolwiek np. tylny fronton świątyni wprowadzony zostaje w Koryncie, a porządek joński przez długi czas pozostaje wyróżnikiem architektury mieszkańców wysp i miast małoazjatyckich - to przecież zasadnicza forma ś wiątyni jest zawsze i wszędzie taka sama. Akropol ateński ukazuje wyraźnie , jak łatwo mógł się w V w. p.n.e. połączyć "rodzimy" porządek dorycki z porządkiem jońskim.

starożytna

11

Kolonizacja

Wielka Hellada

Jednorodność sztuki mimo politycznego rozdrobnienia

Wspólne jest całej sztuce greckiej i to, że jej wytwory - począwszy od świątyni po przedmioty użytkowe - powstają niemal zawsze jako dzieła o funkcji religijnej . Nawet teatr (36*) stanowi okręg religijny, miejsce uroczystych "nabożeństw", a przed hellenistycznym buleuterionem w Milecie, antycznym odpowiednikiem budynku rady miejskiej, na dziedzińcu wejściowym stoi ołtarz (344*). Poszczególne elementy architektury greckiej zmieniają się z upływem czasu. I tak, gruby i solidnie wyładowany na zewnątrz echinus w archaicznym kapitelu doryckim stanie się w epoce klasycznej węższy , masywna kolumna archaiczna zyska na eleganckim uwysmukleniu, a jej początkowo rozdęta entasis przemieni się w linię niemal prostą. Skomplikowana baza jońska w wersji małoazjatyckiej zostanie zredukowana do trójczłonowej bazy attyckiej. W tym ujęciu pozostanie wzorcem jeszcze dla architektury romańskiej. Pierwotny, zdecydowanie wydłużony kształt celli ulegnie w epoce klasycznej znacznemu skróceniu. Odpowiedniej do tego przemianie podlegać będzie stosunek liczby kolumn przy krótkich i długich bokach budowli. 620 p.n.e. , Thermos, świątynia Apollina: 5/15 590 p.n.e., Olimpia, świątynia Hery: 6/16 560 p.n.e. , Syrakuzy, świątynia Apollina: 6/17

archaiczna

po 47l p.n.e., Olimpia, świątynia Zeusa: 6/13 449 p.n.e., Ateny, Partenon: 8/17

klasyczna

ok. 300 p.n.e., Didyma, świątynia Apollina: 10/21 (długość = 2 x szerokość + 1)

hellenistyczna

W IV w. p.n.e. budowle

stają się

na

ogół

jeszcze szersze (Priene: 6/ 11).

Porządki dorycki i joński rozwinęły się w czasach archaicznych na obszarach, gdzie zaznaczała się dominacja odpowiednich plemion - Dorów i Jonów.

Rozwój poszczególnych form

12

Architektura sakralna

Okręgi kultowe (temenoi , l. poj. temenos) Świętymi miejscami są m.in .: - szczyty górskie - najczęściej kult Zeusa - skaliste przylądki - kult Posejdona, np . Sunion - skaliste wzgórza - częs to kult Ateny - źródła na żyznych równinach - kult Demeter (inne znaczenie kultowe mają źródła w Delfach, Didymie i in.) - jaskinie - kult Zeusa, np. na Krecie; Pana i nimf - w Attyce - drzewa - w Dodonie, przy Erechtejonie w Atenach, w Heraj on ie (w św iątyni Hery) i na Samos - ruiny mykeń s ki e - Ateny, Mykeny, Herajony w Argos i na Samos - grobowce m ykeń skie - Olimpia, Nemea, Istmia. Szczególne, ponadregionalne znaczenie mają:

p a nh elleń sk ie igrzyska w Olimpii , Delfach, Nemei i Istmos - wyrocznie: Dodona, Delfy, Olimpi a, Didyma, Klaros, Efira, Amfiarejon, Trofonion, Ptojon, Abai , Sura, Cumae - miejsca kultów leczniczych: Asklepiejony = św i ąty nie Asklepiosa w Epidauros, Kos i Pergamonie ; Amfiarejon - kulty misteryjne - Eleusis, Samotraka. Temenoi umiejscawiane są pierwotnie poza za bud ową miejską.

-

Sanktuaria miejskie znajdują s ię na ogół na gÓ lUjącym nad polis (= miastem) akropolu (akropolis) : Ateny, Korynt, Lindos, Kameiros, Ialysos, Milet, Perga mon , Priene, Syrakuzy, Selinunt, Akargas. Inne sytuowane są w o brębie miast lub w ich pobliżu: w Atenach - Hefajstejon i Olimpiejon ; Tegea, Sardes, Metapont, Segesta, Paestum. Ofiary składane są na ołtarzach lub w dołach ofiarnych. Po sąg i bogów - ustawiane w naosach wznoszonych w tym celu świąty ń. Posągi wotywne - stawiane albo pod gołym niebem, albo przechowywane w skarbcach (thesauroi , l. poj. thesauros). Niejednokrotnie kultowym uroczysto śc iom s łuż ą teatry i stadiony. Por. też 390 n. *

Tylko

porządek

koryncki jest wynalazkiem epoki klasycznej. Za jego

twórcę uchodzi Kallimachos. Od czasów klasycznych różne porządki występują obok siebie. W Propylejach Akropolu, 437-431 p.n.e., zestawione zostały kolumny doryckie i jońskie. Porządek koryncki początkowo występuje tylko we wnętrzach świątyń - po raz pierwszy ok. 420 p.n.e. w celli doryckiej świątyni Apollina w Bassai (15*), i to obok kolumn jońskich! (por. też Tegea, 13*; Epidauros, 20*; joński tolos w Olimpii , 20*). W elewacji porządek koryncki wystąpi dopiero

we wczesnym okresie hellenistycznym (Ateny, 20*) . Przegląd

Okres geometryczny 1100-700 p.n.e. Architektura tej epoki jest zachowana szc zątkowo. Nazwa okresu pochodzi od typu ornamentyki stosowanej w ceramice (wotywny model świątyni, 13 *). Okres archaiczny 700-500 p.n.e. Mykeński megaron staje się w VllI w. p.n.e. pierwowzorem wczesnych św iąty ń wantach, wznoszonych z suszonych cegieł i drewna. W VII w. p.n.e. ś wiątynie są budowane już wyłącznie z kamienia. W tym czasie - przez wprowadzenie drugiego frontonu i otoczenie budowli kolumnadą - powstaje peripteros. Cella staje się trójnawowa i otrzymuje pronaos (otwarty przedsionek kolumnowy) od wschodu oraz opistodomos (otwartą halę kolumnową) od zachodu (w Wielkiej Helladzie zaś - ady ton = zamkniętą halę tylną). Około 700 p.n.e. powstają porządki dorycki na Peloponezie (Argos, Korynt) i joński na wschodzie. Cienka kolumna drewniana zastępowana jest mas ywną z kamienia. Architektura kamienna przybiera formy monumentalne. Okres klasyczny 500-330 p.n.e. Lata pomiędzy najazdem perskim a powołaniem Peryklesa w 459 p.n.e. uznawane są za etap przejściowy . W świątyni Zeusa w Olimpii, rozpoczętej po 47l p.n.e. , stworzony zostaje wzorzec wczesnoklasycznej św iątyni greckiej, 18*. Punkt kulminacyjny rozwoju architektury klasycznej wyznaczają budowle wznoszone od 449 p.n.e. w Atenach. W okresie klasycznym stosowane są w sposób dość swobodny elementy tradycyjne obok nowo wynalezionych: - umieszczanie czoła ścianyantowej na osi trzeciej kolumny dłuż szego boku, 13,8* (najpierw w świątyni G w Selinunt na Sycylii, ok. 520 p.n.e.); w okresie klasycznym zasada ta nie zawsze bywa przestrzegana (np. Olimpia, świątynia Zeusa, 18*; ś wiątynie Apollina na Delos i w Delfach) łączenie porządków - doryckiego i jońskiego (Bassai, 15 *; Ateny, Propyleje na Akropolu) wygięcie stylobatu (najpierw w świątyni Apollina w Koryncie, poło VI w. p.n.e.) oraz belkowania, lekkie nachylenie kolumnad i ś cian celli do wewnątrz (Ateny, Partenon) współzależność wszystkich rozmiarów, modularno ść (po raz pierwszy: Korynt, świątynia Appolina) - uwysmuklenie doryckich kolumn - wprowadzenie attyckich baz w porządku joń s kim - pojawienie się kapitelu korynckiego - budowle na planie kolistym (tolosy, znane od vm w. p.n.e.) - pierwsze sklepienia i łuki z bloków klinowych w architekturze wczesnohellenistycznej (Vergina, tzw. Grobowiec Filipa II, zm. 336 p.n.e.) Okres hellenistyczny 330-30 p.n.e. (patrz: s. 25-29)

Grecja

starożytna

13

FORMY ŚWIĄTYŃ lo ,

..... ....... I=C=C=--()~oll!!!!!!!o-O."rO-o-iiiiBiiii;jj«,~II·· .. • • li

:

.0• •••

J. .~I

r-

~A

0"00

r

-:

------.!,

c

.........

;~

_I

o

o

""."

o

o

•

,

Q

Thermos (Etolia), megaron i świątynia . A okres mykeński: megaron z apsydą B okres geometryczny: megaron z (późniejszym) wieńcem drewnianych słupów , ok. X w. p.n.e. C okres archaiczny, VII w. p.n.e.: świątynia Apoll ina, 5/ 15 kolumn na 1-stopniowej krepidomie, z wydłużoną cell ą, szeregiem wewnętrznych kolumn i przypuszczalnie spadzistym dachem dwuspadowym nad tylną halą.

3

4

2

a

b

Argos, Herajon, wotum w okres geometryczny.

[[]]

świątynia wantach a cella (naos) b pronaos = przedsionek, c anty

świątynia w podwójnych antach d opistodomos = tylna hala

prostylos

amfiprostylos

kształcie świątyni ,

7

Tolos - okrągła budowla otoczona kolumnami , z wydzielonym wnętrzem; monopteros - bez wnęt­ rza.

Ad 3. Olimpia, skarbiec Megaryjczyków, VI w. p.n.e. Typ świątyni wantach .

Ad 6. Amfiprostylos. Ateny, 430 p.n.e., 19*.

świątynia

Nike, ok.

'----_':' 8

~ ~:::::::I ~ Ateny, Hefajstejon , 440 p.n.e. Klasyczny dorycki peripteros, 6/13. 3-stopniowa krepidoma. 3-nawowa cella z kolumnami w 2 kondygnacjach. Brak zrównania ant z osiami kolumnady.

Tegea , świątyn i a Ateny Alea, ok. 340 p.n.e. Postklasyczny peripteros dorycki 6/14. Zrównanie ant z trzecią osią bocznych kolumnad . Półko lumny korynckie we wnętrzu celli.

Selinunt (Sycylia), świątynia C, 550 p.n.e. Kolumnady 6/17; wielkohelladzki typ świątyni z 4-stopniową krepidomą, zewnętrznymi schodami, podwójną kolumnadą frontowej hali. A ady10n = hala tylna. Bogate miasta kolonialne stosowały elementy porządku doryckiego w swobodny sposób.

Didyma koło Miletu, świątynia Apollina , zaczęta 313 p.n.e . Wczesnohellenistyczna wielka świą-. tynia jońska z podwójnym wieńcem kolumn = dipteros, 10/21. System rastrowy w rozplanowaniu kolumnad i hypetralnej (nie zadaszonej) cel li, 26*.

Ad 7. Dorycki peripteros . Egina, świątynia Afai , ok. 500 p.n.e. C - cella podzielona na 3 nawy przez 2 dwukondygnacyjne kolumnady. Tu: " galerie", powstałe na emporach naw bocznych. Ps - perystaza (peristasis) = wieniec kolumn; Pt - pteron = hala obejścia ; Pd - peridromos = posadzka obejścia . zaczęta

o

20

'-----------'

Chryse (Troada) , świątynia Apollina (Smintejon), III lub II w. p.n.e., hellenistyczny, joński pseudodipteros : wieniec kolumn , 8/14, otacza obejście (pteron) o podwójnej szerokości , lecz bez wewnętrz­ nego w ieńca kolumn .

14

Architektura sakralna

ORNAMENT

meander swastykowy (meander " podwójny")

anthemion: palmety z kwiatami lotosu

meander

wstęga

falista,

" biegnący

pies"

astragal,

perełkowanie

kimation joński Uajownik, " wole oczy")

kimation lesbijski (kwiatowy)

AKROTERION

akroterion szczytowy

akroterion akantowy

akroterion palmetowy

ANTEFIKS

Płytka tarczowa zasłaniająca złącza dachówek = antefiks. Po lewej: archaiczny (Tiryns) . W środ­ ku : przedklasyczny (Egina) . Po prawej: klasyczny.

Dachówki. Po lewej: lakońskie , S - strotere (płaskie dachówki) lekko wygięte , K - kaliptere (dachówki przykrywające) półokrągłe. W środku : sycylijskie, płaskie strotere , półokrągłe kaliptere. Po prawej: korynckie płaskie strotere , przełamane kaliptere.

SIMA, RZYGACZ,

KASE~

U góry: sima: l - z archaicznym rzygaczem (Olimpia, Herajon, ok. 600 p.n.e.) , 2 - z klasycznym rzygaczem w kształcie lwiej głowy , 3 - z płytką czołową. Po lewej: kasetony dorycki i joński. S - strotere, kamienna belka poprzeczna, K - kalimation , uskokowy element wypełniający.

Grecja dorycki

joński

typ archaiczny Korynt, ok. 540 p.n.e.

typ archaiczny staroattycki, VI w. p.n.e.

koryncki

kapitel akantowo-wolutowy ze spiralami, najstarszy znany przykład , przypisywany Iktinosowi Bassai, świątynia Apollina, ok. 420 p.n.e. typ wczesno klasyczny Egina, 480 p.n.e.

s tarożytna

KAPITEL

eolski

kapitel eolski, archaiczna świątynia Neandrei w Eolidzie (płn. -zach. Azja Mniejsza), ok. 600 p.n.e.; praforma kapitelu jońskiego: ponad rzędami zwisających liści dwie woluty i palmeta

typ archaiczny Efez, świątynia Artemidy, zaczęta ok. 550 p.n.e.

STEREOBAT świąty ni

typ klasyczny Ateny, ok. 430 p.n .e.

dorycki kapie I antowy

2 3 4 5 6 7 8

typ klasyczny; po lewej - mało­ azjatycki , Priene, świątyn ia Ateny, 350-330 p.n.e.; po prawej - attycki , bez astragalu , z mniejszymi palmetami

joński

kapitel antowy

Fanai (Chios), świątynia Apollina VI w. p.n.e. Samos, Herajon ok. 560 p.n.e. Efez, świątynia Artemidy ok. 530 p.n.e. Priene , świątynia Ateny ok. 335 p.n.e. Persepolis, Sala Dareiosa ok. 500 p.n.e. Delfy, Hala Ateńczyków ok. 478 p.n.e. Ateny, świątynia Nike ok. 430 p.n.e. Ateny, Erechtejon ok. 415 p.n.e.

UUUUULW.

2

~-sPlra

doryckiej

kapitel akantowo-wolutowy Didyma koło Miletu, młodsza Apolina, zaczęta 313 p.n.e. , Sala Dwóch Kolumn, por. 26'

świątynia

kapitel papirusowy Ateny, Wieża Wiatrów, I w. p.n.e., por. 345'

3

~-torus

15

JIlJWUUUUUlJWll

iiiii

=~4

,i

BAZA KOLUMNY

~ ~8~uuU~UU~UU~IUU~ UUUU0UUUll

plinta

stopa kolumny doryckiej, stoją­ ca bez plinty na stylobacie

1, 2 - bazy kolumn z wysp jońs­ kich, ze spirą i torusem, bez plinty (1 - z podwójnym trochilusem)

3, 4 - jońskie bazy kolumn z Azji Mniejszej, z plintą, spirą podwójnym trochilusem i torusem

baza attycka: 5-8- rozwój od formy dzwonkowatej do późnego układu torus - trochilus - torus (9)

16 Architektura sakralna PORZĄDEK

Porządek

DORYCKI

Kolumna = stylos - skapos = trzon stoi bez bazy i plinty na stylobacie (podstawie kolumn), górnym stopniu trzyschodkowej krepidomy (krepis) - stereobat (mocna podstawa) = krepidoma + fundament, 15* entasis = zgrubienie dolnej części trzonu; u góry śred nica trzonu zmniejsza się aż do 1/4 średnicy partii dolnej kanelury = 16 do 20 (rzadziej 24) płaskich, pionowych żłobień trzonu - scamillus (rowek) = 1 do 3 poziomych żłobkowań pod hypotrachelionem hypotrachelion (dolna część szyi) = szyjka kolumny - anuli (I. poj.: anulus) = wąskie pierścienie pod echinusem - echinus = kolisty wałek, we wczesnym okresie - wydatnie wybrzuszony, od okresu klasycznego - mniej wystający - abakus (deska) = kwadratowa płyta nad echinusem pokrywająca kapitel. Filary ant, ze stopą lub bez stopy, z gładkim, nie zwężającym się trzonem. Różne formy specyficzne, np. - tenia, fascia = nieznacznie wysunięta listwa szyi - echinus z kimationem, por. 14*. Belkowanie = architraw + fryz + gzyms (geison) - architraw (belka nośna), epistyl , epistylion (nadkolumnie) = główne belki, wyżej: - tenia = wąska listwa, pod którą umieszczone są: regulae (I. poj.: regula, listwa) = wąskie płytki z sześcio m a - guttami = kroplami lub łezkami (pierwotnie główki gwoździ); nad każdą regulą na tenii osadzony jest tryglif = prostokątna płytka z dwoma żłobkami i półżłobkami na krawędziach; tryglify tworzą w przemiennym układzie z metopami fryz - metopy = malowane lub płaskorzeźbione płytki prostokątne na fryzie, między tryglifami - tryglifon = fryz - geison = gzy ms wieńczący, łącznik między belkowaniem a dachem ; Ma skośnie ściętym podniebiu gzymsu umieszczone są mutulae (I. poj.: mutula, gruba deska) = szerokie płytki z trzema rzędami po 6 guttae (łezek) nad każdym tryglifem i metopą.

dorycki

T

akroterion

szczyt

sima geison rzygacz geison mutula z guttami

t

(łezkami)

tryglif

belkowanie

metopa tenia regula z guttami architraw abakus

I~;===~~~~~~~~~~~ci~-:!

anuli echinus hypotrachelion scamillus 16 do 20 kanelur

a - budowla drewniana

b - archaiczna

kapitel

---l--

Sposoby

rozwiązania

narożnika

belkowania

c - klasyczna

a - budowla drewniana: tryglif narożny ustawiony jest dokładnie na krawędzi belkowania a zarazem na osi narożnej kolumny; b - wielka świątynia archaiczna: poszerzony architraw wychodzi poza oś kolumn; w związku z tym poszerzona została ostatnia metopa; c - świątynia klasyczna: zmniejszenie odległości między ostatnimi kolumnami i przez to wyrównanie szerokości metop

Narożnik świątyni.

Ateny , Akropol , Partenon ,

zaczęty

449 p.n.e.

Grecja starożytna

PORZĄDEK JOŃSKI

Porządek joński

na Wyspach

Jońskich

i w Attyce

r

+ I

t

Kolumna. gzyms wieńczący

(geison)

fryz (zophoros)

Kapitel

joński

p - pulvinum (poduszka) , B - balteus (pasek), K - kanalis (połączenie wolut). Joński

architraw

t

kapitel

narożny

Kapitel joński przeznaczony jest do oglą­ dania od frontu. W związku z tym w narożach świątyń dwie woluty zespalano w jedną.

kapitel

t Porządek joński

w Azji Mniejszej sima z rzygaczem ząbkowanie

jajownik i perełkowanie fasciae architrawu -

-~i~;i~E~~~~

Porządek

17

kanalis abakus echinus z jajownikiem woluta narożna kanelury

koryncki antefiksy sima z odptywem

~~~~~~ff~Ff~====~_WOdY (geisipodes

ząbkowanie

=

czoła

belek)

- + - - - - - fryz

Narożnik świątyni attycko-jońskiej.

Akropol , Erechtejon, k. V w. p.n.e.

Ateny ,

- Trzon smuklejszy niż w porządku doryckim, czasem zdobiony reliefami (Efez, 19*, Didyma, Sardes, Chryse, Kyzikos) - entasis - w porządku jońskim dopiero od końca okresu klasycznego - kanelury - do 24 głębokich żłobków, zaokrąglonych u góry i u dołu - Baza = stopa kolumny. Typy baz ( 15*): a) Wyspy Joń skie. W bazie samijskiej wydatny wałek = torus stoi na lekko wklęsłym bębille = spirze. Spira podzielona jest poziomo pasowymi profilami , torus - płytkimi kanelurami. b) Azja Mniejsza. Popularna jest tu baza efezyjska: kwadratowa plinta = płyta stopy kolumny; spira z trzema pojedynczyrru lub zdwojonymi profilowaniami ; pomiędzy nimi - trochilusy (czajki) = żłobkowania . Torus kanelowany często jedynie w dolnej połowie. c) Baza attycka (zakończenie linii rozwojowej), dopiero w czasach rzymskich ustawiana na plincie. Szeroki torus dolny oddzielony jest od węż­ szego, spłaszczonego torusa górnego trochilusem rozszerzającym się w dolnej partii. Pomiędzy illmi - prosty, wąski uskok trochilusa bądź profil pasmowy. - Kapitel. Echinus z jońskim kimationem = jajownikiem, poniżej - zwłaszcza w Jonii - astragal (perełkowanie). Powyżej pulvinum , zwinięte z obu stron w woluty. Z przodu i z tyłu woluty łączy kanalis, w VI w. p.n.e. na ogół wypukły , w V w. wklęsły. Z boków pulvinum dekorowane motywem anthemionu, akantu itp. lub przewiązką (balteusem). Narożniki między wolutami a echinusem często zamaskowane palmetami. Abakus płaski , z klimationem. - Kapitel narożny * Belkowanie z różnyrru architrawami: a) Azja Mniejsza. Fasciae = trzy listwy kamienne + geisipodes (podstawy gzymsu, czoła belek) = ząbkowanie + geison + sima. b) Wyspy Jońskie i Attyka. Zophoros = fryz reliefowy ; brak ząbkowania. c) Typ mało azjatyc ko-hellenistyczn y : fryz + ząbkowanie; - pomiędzy elementami poziomymi zawsze fryzy kimationowe.

J8

Architektura sakralna

ŚWIĄTYNIA DORYCKA Styl dorycki rozprzestrzenił się głównie na Peloponezie i w Wielkiej Helladzie. Formy stosowane w budownictwie drewnianym w VII w. p.n.e. przenikają od VI w. do architektury kamiennej. Architektura dorycka jest kombinacją konstrukcyjną elementów pionowych (podpór) i spoczywających na nich elementów poziomych, poddanych modułom jjczbowym. Od tej reguły w stylu doryckim nie ma odstępstw. Części leżące : stereobat (15*), belkowanie, szczyt, dach elementy stojące : kolumny, tryglify, ścian y celli na l-stopniowej podbudowie = toichobat. Wymiary - Liczba kolumn od strony szczytu w stosunku do ich liczby przy dłuższym boku budowli: 5:15 , 6:17, 6:16, 6:15 (św iątynie archaiczne, wąskie); 6: 14, 6: 13 (świątynie klasyczne, zharmonizowane); 9: 18, 6:17,8:17 (szczególne formy w Wielkiej Helladzie) - interkolumnium (rozstęp kolumn, liczony między ich osiami): 2,5 dolnej śred nicy kolumny wysokość: 5-6 dolnych śred nic kolumny zwężenie ku górze: 1/4 dolnej średnicy kolumny.

Eleusis , świątynia Artemidy Propylaja. Występy boczne = anty mają bazę , trzon i kapitel antowy, w którym krajnik z kimationem zastępuje echinus kapitelu doryckiego.

~

la:::: ~ ~ ,

20

Olimpia, świątynia Zeusa, V w. p.n.e. , wzniesiona po ustaleniu nowej konstytucji Elidy i zreformowaniu igrzysk w 472/71 p.n.e. Dorycki peripteros 6 x 13 kolumn o wys. 10,5 m. Stynna dekoracja rzeźbiarska tympanonów. Pomiędzy dwukondygnacyjnymi kolumnadami wewnątrz celli - posąg Zeusa o wys. 13 m, na cokole, dłuta Fidiasza. Zamknięcie tendencji rozwojowych architektury archaicznej.

Szczyt - Tympanon = dekorowane najczęściej rzeźbiarsko trójkątne pole zwieńczenia, zamknięte od góry ukośnym geisonem i s imą sima = listwa rynnowa w kształcie krajnika, malowana często w motywy palmet; na dłuższych bokach - prostopadłe rynny odpływowe z - rzygaczami (14*), na ogół w kształcie lwich głów; rynny te zastępowane bywają też przez: antefiksy = płytki tarczowe, zasłaniające krawędzie dachówek (14*) akroteriony = rzeźbiarsko opracowane ozdoby na skrajach i wierzchołku szczytów. Ściany celli pozbawione są ozdób, z wyjątkiem cokołu oraz fryzu obiegającego ich górne partie.

Akragas (Agrigento , Sycylia) , świątynia Zeusa, V w. p.n.e. Pseudoperipteros , 52 ,7 x 110 m, 7 półko l umn od frontu i 14 przy ścianach bocznych; między nimi figury gigantów o wys. 7,75 m pełniły rolę wsporników belkowania. Dwa szeregi filarów w celli. Rozwiązanie niezwykłe nawet dla specyficznej architektury sycylijskiej. Por. Selinunt, 13*.

Grecja

starożytna

19

ŚWIĄTYNIA JOŃSKA Zasięg rozpowszechnienia świątyń jońskich obejmuje wyspy Morza Egejskiego, Attykę i kolonie joń skie

w Azji Mniejszej. Ich projektowanie i budowa odbywają się według bardziej ścisłych zasad niż obowiązujące przy wznoszeniu świątyń doryckich. Skłonność do rastrowego rozplanowania zwraca uwagę szczególnie przy realizacji wielkich świątyń (Samos, Efez*, Didyma 26*). Dzięki mnogości nowych motywów ornamentalnych ś wiątynie jońskie stają s ię bardziej ozdobne od doryckich.

Ateny, Akropol , świątynia Ateny Nike, ok. 430 p.n .e. Attycko-joński amfiprostylos, po cztery kolumny przy ścianach krótszych , skrócona cella. wewnątrz posąg Ateny Nike.

Ateny, Akropol , Erechtejon , k. V w. p.n.e. V - portyk, D - trójząb , O - portyk wschodni , A - przybytek Ateny, E - sala Erechteusza, S - źródło słonej wody, K - portyk Kor.

4., o o o o o o o o o ~ o o

o o o o o o o o o o o

• • • • • • • • • • • • • • •

S

l ~

•••

• ••••• Efez, archaiczna świątynia Artemidy, rozpoczęta w połowie VI w. p.n.e. Dipteros, 57,3 x 119,6 m, przypuszczalnie 11 7 kolumn o wysokości 19 m, z których 36 wschodnich pokrytych jest u dołu reliefami. System rastrowego rozplanowania kolumn i celli (s) . Zniszczona przez Herostrata w 356 p.n.e. potem odbudowana według tego samego planu, jednakże z 13-stopniową krepidomą o wymiarach zewnętrznych 72,7 x 137,8 m. Jeden z siedmiu cudów świata.

Dekoracja skoncentrowana jest przede wszystkim na elementach takich, jak bazy kolumn, kapitele, profile gzymsu. Najchętniej używanymi ornamentami są: astragal (perły i krążki) , kimation joński, czyli " wole oczy " rozdzielone spiczastymi listkami , i kimation lesbijski (listek sercowy na zmianę z ostrym li stkiem). Również meandry, plecionki, palmety, spirale, anthemiony, liście akantu i łuski ozdabiały fryzy i gzymsy, a w budowlach hellenistycznych także spód belkowania. Pola kasetonów stropów w budowlach drewnianych powstają w sposób naturalny jako przestrzenie pomiędzy krzyżującymi się belkami. W kamiennych budowlach doryckich i jońskich powstałe - w wyniku naśladowania przez kamienne belki (strotere) stropów drewnianych - puste miejsca są wypełniane kalimationami , czyli uskokowo ułożonymi płytkami kamiennymi , których krawędzie zdobiono płaskorzeźbionym i polichromowanym ornamentem, zob. 14*.

Wymiary (bez uwzględnienia form szczególnych) wysokość kolumny: 8-9-krotna dolna średnica zwężenie

ku górze (z entasis): 1/5 do 1/7 dolnej ś rednicy kolumny - kanelury: 24, przedzielone listewkami , których szerokość wynosi 1/4 szerokości kanelury - interkolumnium: trzy dolne średnice kolumny.

20

Architektura sakralna

PORZĄDEK KORYNCKI

ŚWIĄTYNIA KORYNCKA

różni się od jońskiego kapitelem w kształcie kielicha.(kalathos), okolonego 1-2 rzędami liści akantu; spomiędzy nich wyrastają pośrodku boków i na narożach pędy, które pod profilowaną płytą abakusa zwijają się w woluty

(helices). Wynaleziony rzekomo przez Kallimachosa (późny V w.), zastosowany najpierw we wnętrzu świątyni w Bassai (I projekt Iktinosa). Kapitele z wień­ cem liści pojawiły się około połowy VI w. p.n.e. w Eolii i występują np. w Delfach (skarbce Klazomenai iMassalii), Atenach, Pergamonie (budowle hellenistyczne) i Milecie. Czterostronny kapitel koryncki ma przewagę nad dwustronnym kapitelem jońskim (por. joński kapitel narożny, 17*). W epoce klasycznej stosowany wyłącznie w celi ach świątyń, dopiero w okresie hellenistycznym pojawia się na zewnątrz budowli.

TOLOS TaJasy są rotundami, które często otacza wieniec kolumn . Stojące wewnątrz kolumny i półkolumny nie muszą należeć do tego samego porządku, co znajdujące się na zewnątrz. Tolosy są w Grecji często budowlami kultowymi (Epidauros), w czasach przedhellenistycznych jednak nie były to świątynie.

Ateny, plan i ruiny Olimpiejonu (świątyni Zeusa Olimpijskiego). Monumentalną świątynię wzniósł Antioch Epifanes , 175-164 p.n.e. , na miejscu archaicznej z ok. 515-510 p.n.e.; ta ostatnia zastąpiła jeszcze starszą z ok. 555 p.n.e. Z nie ukończonej budowli Sulla kazał usunąć kolumny. Dopiero za czasów cesarza Hadriana świątynia została w pełni wykończona (do 124 r. n.e.). Późnoarchaiczny dipteros miał 108 kolumn, późnohellenistyczny zaś 104 kolumny o wys. 17,2 m.

Okrągłą budowlę kolumnową bez celli nazywa się manapterosem. Nazwą tą określa się także wszelkie proste świąty­

nie na planie ~ dipterosu.

koła,

w

odróżnieniu

od

Olimpia, Filipejon, 338 p.n.e. Ufundowany przez Filipa II Macedońskiego. Joński peripteraltolos , którego ściany wewnątrz rozczłonkowane są przez 9 korynckich półkolumn. We wnętrzu 5 figur macedońskich królów i królowych, wykonanych w technice chryzelefantyny.

Epidauros, Asklepiejon, zaczęty 370 p.n.e. (?), Poliki et. Thymele = miejsce ofiarne, ołtarz . Zewnątrz 26 doryckich kolumn, wewnątrz 14 korynckich. Wejście systemem labiryntowym w fundamentach.

Grecja

starożytna

21

WIELKA HELLADA

ŚWIĄTYN I E :

-

doryckie

~ jońskie

50 ,

Metapont Posejdonia (Paeslum)

_e

eTarent

e_

Przy!. Krimisa

Przedgórze Lakińskie

o

Lokry Epizefyrejskie

Himera

Akragas (Agrigenlo) e __ _

Tauromenion -

100 km !

22 Arc h't l e ktura sakralna

-. -

Olimpia

-.

fi_

-fi

Argos Bassai

-..!

.-

Teg~ .

Lykosura

.-Sparta

Prinias-; .~rtyna

GRECJA

/ Grecja starożytna 23 WŁASCIW A I JONIA

cCn\

ŚWIĄTYNI E :

SAMOTRAK~

-

!.Troja

dorycka jOńska

'J

koryncka

fi

rolunda

50 J

_~' ~.ChrYSa

Pergamon . v ~o a ma

~

6> •

"

t)

:?d.

~

A

Ankara

Oiocezareja

;p

Q

."'·C

• O,dyma-

•

Euromos . Rawenna dei Tlno • _ .... _ ezia Luni Pitiliano Imolac oFaenza cZrvla . . p Palauolas· • .Lamporecchro ForlioC~sena •• R~lmlnr Lucca:a~ ~ Flesole Sarsina o po _ II' . Pistoia : 0 c G II · esaroo enlga la Piza . • Florencja ., a lata . Fanoo .oAnkona Cma de Urblno oJesl - \ · Grado Volterra c ArezlO Cast~la "Gubb i ~ oFoss~moo.ne \ . o Gualdoo .0 20 b1 c OSlmo Massa Marrwmą, SI~nat\Monaste~o AlfYzc J20Ca~rl,~~nn~Fermo PlombmiP Mte Amlata Ch lU SI T d Perugla023 oS EUliZIO \ l. Orvreto~ 00' Trevlo ·Senona o! .Nursla S~ana:,Toscanella. oAmella • ';~.Spoleto Fohgno \ Montecrrsto. I...-,..Montelra.,scone. CO /~~~IO . Ferentlllo Tuscanla VlterOo One Naroi cRleli

karolińska

61

62

Architektura sakralna

Lorsch , hala bramna

ARCHITEKTURA KAROLIŃSKA

Architektura jako legitymizacja

władzy

prowadząca

na teren klasztoru , ok. 800.

Podbój państwa Longobardów (774) czyni z Karola Wielkiego protektora Włoch. Wraz z jego koronacją na cesarza przez papieża w Rzymie (800) Frankowie uzyskali dwa ważne uprawnienia: zrównanie z cesarzem bizantyjskim jako patronem chrześcijaństwa i dziedzictwo Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Karol widzi w tych godnoś­ ciach zarówno polityczne, jak i duchowe zadania. Jest to widoczne w budowlach karolińskich. Karol zapoczątkowuje renesans wczesnochrześcijańskiej architektury. Już same wymiary poszczególnych budowli mają antyczną wielkość i przekraczają wszystko, co w ostatnich 300 latach wybudowane zostało w państwie frankońskim . Przy tym budownictwo sakralne przeważa zdecydowanie nad świeckim. Większość budowli powstaje we wschodniej części kraju Franków.

państwowa

Rozwija się swego rodzaju sztuka państwowa dzięki zarządzeniom władcy (capitula missorum), podejmowanym na zjazdach państwowych i synodalnych. Rozporządzenia te były ogłaszane przez wysłanników króla (missi domini ci) w każdym okręgu (missaticum), a ich przestrzeganie kontrolowane w trakcie pobytów Karola w zamkach, klasztorach czy kolegiatach , przy okazji jego licznych podróży po kraju. Decyzja Karola Wielkiego dotycząca przyjęcia liturgii rzymskiej otwiera drogę dalszemu rozwojowi bazyliki.

Budowla centralna 69*

Na czele niewielu zachowanych pomników architektury karolińskiej plasują się niewątpliwie, wraz z akwizgrańską kaplicą pałacową , budowle centralne według wzoru bizantyjsko-raweńskiego. Nasuwa się przypuszczenie, że Karol łączy swoje uwielbienie dla Teodoryka z dążeniem do jego naśladowania, przy czym powtarza on w Akwizgranie schemat architektoniczny S. Vitale z Rawenny. Z Rawenny pochodzą także kolumny i kapitele akwizgrańskiej budowli.

Sztuka

Architektura Jednak prototypem karolińskiej architektury sakralnej staje się bazylika. Nawiązuje ona do rzymskiego sposobu budowania, m.in. przejmuje biegnący w poprzek transept. Niekiedy transept podzielony jest na pojedyncze przestrzenie według wzoru syryjsko-bizantyjskiego (transept komórkowy, por. bazylikę Einharda w Steinbach, 67 *, z klasztorem Hosios Lukas, 48*) . Pomimo to należy zaspokajać także nowe potrzeby. I tak np. kościoły klasztorne jako ośrodki licznego duchowieństwa (każdy z kapłanów musi odprawiać codziennie mszę) , a także gwałtowny rozwój kultu świętych domagają się nowych ołtarzy. Można je umieszczać w dodatkowych apsydach transeptu lub - mniej szczęśliwie - w nawach podłużnych (plan St. Gallen, 67 *). Także wydłużenie prezbiterium (Corvey, 67 *) stwarza nowe możliwości. Wprowadzenie podwójnego chóru, jak wskazuje kilka przykładów z tego okresu (Fulda, 66*), przynosi rozwiązanie , które bywa często stosowane w karolińskich bazylikach, jednak dzięki temu budowla taka traci tradycyjnie ukierunkowany charakter wnętrza na rzecz swego rodzaju braku ukierunkowania. Dopiero wczesna sztuka romańska znajduje idealne rozwiązanie dzięki obejściu wokół prezbiterium i promienistym kaplicom (Tournus, St-Philibert, 75*, 76*). Poświęcony

w 816 kościół opata Heito na Reichenau , Mittelzell, 67*, "zdaje się być naj starszą zachowaną budowlą , gdzie, w nawiązaniu do podobnego, bizantyjskiego podziału przestrzeni, daje się uchwycić - technicznie niezbyt jeszcze doskonałe - wydzielone skrzyżowanie naw " (W. Erdmann). Tutaj pojawia się także prezbiterium na planie kwadratu, które w czasach karolińskich nie jest jeszcze pewnie poświadczone. Dopiero sztuka romańska podzieli ostatecznie całą prze s trzeń kościelną na bloki przestrzenne, poprzez rozczłonkowanie ścian i zastosowanie jednostek sklepiennych.

karolińska

63

Bazylika 66-68'

Założenie

dwuchórowe

Skrzyżowanie

naw

Westwerk jest natomiast doskonałym, czysto frankońskim wynalazkiem. Jest to kilkukondygnacyjny ryzalit bazyliki (wyjątek: Akwizgran - budowla centralna), w którym cesarz ze świtą uczestniczyli w nab9żeństwie . Przeważnie wznosi s ię w nim ołtarz św. Michała Archanioła . Sw. Michała uważa się - podobnie jak cesarza - za wojownika walczącego z demonicznymi mocami pogaństwa, którego domeną jest Zachód, w przeciwieństwie do przynoszącego zbawienie Wschodu. Westwerk ze swoimi wieżami przedstawia nie tylko "zamek" broniący od zła, ale jest także monumentalnym wyrazem bipolarnej jedności Kościoła i państwa.

Westwerk 71'

Ostatecznie antyczne confessio (41 *) rozwija się w kryptę tunelową i w kryptę halową (por. 70*). Część prezbiterium ulega przez to podwyższeniu. Do krypty można zejść bądź z nawy środkowej , bądź z ramion transeptu (Fulda, 66*). To rozwiązanie będzie stosowane aż po późną sztukę romańską.

Krypta 70'

Istotne dla całej przyszłości stają się także założenia klasztorne. Idealny plan klasztoru St. Gallen, 68*, został sporządzony na podstawie ustaleń synodu opatów w Akwizgranie w 817. Jego kopia została w Reichenau dla potrzeb St. Gallen opisana (zob. legenda s. 70) i wysłana, ale zapewne nigdy nie doczekała się realizacji. Zgodnie z regułą św. Benedykta z 529 wokół kościoła i krużganków klasztornych zgrupowana jest zabudowa jakby samodzielnego " miasta" , z budynkami mieszkalnymi, stajniami, gospodą i szkoŁą (por. Maulbronn, 140*). Bazylika charakteryzuje się ołtarzami przy poprzecznych podziałach w nawach , transeptem od wschodu i zachodnią apsydą, otoczoną półkolistym atrium (jak w Kolonii, 67*, w IX w.).

Klasztor

64 Architektura sakralna Tworzenie

się

podstaw romanizmu

Architektura karolińska osiąga nową jakość, dzięki której Zachód wyzwala się z antyku. Liczne znamiona karolińskiego budownictwa sakralnego zapowiadają sztukę romańską: addycyjność brył i przestrzeni oraz bazylikowy układ z transeptem i trójapsydowym zamknięciem wschodnim; westwerk, wieże nad skrzyżowaniem naw (w Fuldzie, 66*, i Centuli, 68*, jeszcze okrągłe i częściowo z drewna) i po bokach chóru, prowadzące do wielowieżowej formy "zamku Bożego "; silne zaakceptowanie wschodniego i zachodniego zamknięcia budowli, widoczne w Centuli i w planie klasztoru St. Gallen (68*); masyw skrzyżowania naw i ~ system wiązany przęseł.

ORNAMENT

fryzy plecionkowe

GŁOWICE

Trójstrefowa głowica z wolutami i liśćmi w kształcie języków. Werona (Italia), krużganek katedry.

Po lewej: trójstrefowa głowica koryntyzująca z wyrażną środkową żyłką na liściach w formie języków. Brescia (Italia), S. Salvatore, 2 poło VIII w. Na kapitelach z Werony i Brescii wzorują się głowice z Hóchst'. W środku: czterostrefowa głowica koryntyzująca, dwa górne rzędy li ści w formie języków przedzielanych ornamentowanymi zagłębieniami. Na liściach zaznaczone środkowe żyłki. Narożne woluty ujęte listewkami. Nasadnik (impost) , zob. 40', głowicy kanelowany, według antycznych rzymskich wzorów, zob. 31'. Hóchst, kościół św. Justyna, zaczęty 834. Po prawej: głowica naśladująca porządek joński. Fulda, kościół św. Michała , ok. 820.

t

Głowica koszowa. rupto, IX w. (7).

Asyż ,

S. Giacomo di Muro

Po lewej : wczesny typ głowicy kostkowej w formie koszyka. Fulda, kościół św. Michała, ok. 820. W środku: głowica kielichowa z ornamentem roślinnym. Reichenau , Mittelzell, ok. 810. Po prawej: karolińska głowica półkolumny kompozytowej. Lorsch , budynek bramny , ok. 800.

Architektura

o układach przestrzennych większości kościołów przedkarolińskich i karolińskich nie wiemy prawie nic. Spośród ponad 800 klasztorów ufundowanych w tamtych czasach, które A. Mann zaznaczył na swej mapie (s. 60-61), przetrwało do dziś, oprócz kilku kościołów salowych, zaledwie około dziesięciu bazylik. Co do pozostałych , dzięki wciąż kontynuowanym pracom wykopaliskowym poznajemy jedynie kolejne, mniej lub bardziej pewne plany tych świątyń. W poniższym zestawieniu podjęto próbę systematyki znanych planów budowli karolińs­ kich. Ich różnorodność w rzeczywistości nie ma bezpośredniego odniesienia do typologii układów przestrzennych, które należy rekonstruować z dużą ostrożnością. Wiele pytań dotyczących tych układów pozostaje bez odpowiedzi. Tak na przykład nie zachowała się w pierwotnym układzie żadna karolińska bazy lika emporowa. Rozważania na temat ich analogii z budowlami wcześniejszymi można przeto prowadzić jedynie z dużym przybliżeniem , gdyż z setek zniszczonych świątyń karolińskich dotrwało do naszych czasów zaledwie kilka. Z tego samego powodu dołączenie hipotetycznej rekonstrukcji karolińskiego kościoła w Reichenau, Mittelzell do grupy świątyń z wieżą na skrzyżowaniu naw spowoduje konieczność uznania go za naj wcześniejszy przykład i wzór dla tej grupy.

karolińska

65

GŁÓWNE ELEMENTY ROZWIĄZAŃ PRZESTRZENNYCH BUDOWLI

PODŁUŻNYCH

-

korpus jednonawowy 1-6, z aneksami 13, 14 korpus wielonawowy 7-22 jedna apsyda 2, 3, 6, 7, 8, 10, 13, 21 większa liczba apsyd 4, 9, 11 , 14-20, 22 kaplice tworzące pseudotransept 10, 13, 16, 20 trójdzielny masyw zachodni 16 transept przechodzący 6, 11 , 18 wydzielone prezbiterium 3, 9, 10, 18, 20- 22 plan trójkonchowy (trójlistny) 5 skrzyżowanie naw na planie kwadratu 14, 17, 21 , 22 kwadrat skrzyżowania jako moduł dla ramion transeptu 17, 22 nawy głównej 21 , 22 oraz wydzielonego prezbiterium 22 wydzielone skrzyżowanie naw jako podstawa pod wieżę 21 , (?) , 22 zalożenie dwuchórowe 11, 19, 20 atrium 19-21

II - krypta w postaci półkolistego obejscia (krypta okrężna) 10,15 - krypta w postaci korytarza 16, 18 - krypta halowa 11 - krypta zewnętrzna 10, 15

111- westwerk (masyw zachodni) 7, 10, 18, 21

10 10 I

IV -

wieże

- Goldbach (nad Jez. Bodeńskim ), kaplica sw. Sylwestra, k. IX-pocz. X w. , przedsionek X w. - salowa na planie prostokąta - prosto zamknięte prezbiterium

2

10

' - -_ _ _---'''0

2 - Schopfheim (Badenia), kosciół sw. Michała , IX w. - salowy, z apsydą i przedsionkiem - wschodnia częsć zapewne oddzielona przegrodą ołtarzową (lektorium)

I

I. . . . . . LD

3 - Besora/Katalonia, kosciół z IX-XI w. - salowy na planie prostokąta - niewielkie prezbiterium, zamknięte półokrągłą apsydą

- sklepienie kolebkowe z XIX w.

II .......-..11

4 - Chur, kosciół sw. Marcina, 769 - salowy , zamknięty trzema apsydami (rozwią­ zanie rozpowszechnione VIII/IX w. , na wzór Graubunden w Szwajcarii) - apsyda srodkowa większa niż boczne

4

3

10 I

:~_-.::==:.~:"W_-_~. . . . . ' I

:'

:: "

I I ' I II

~= :::~~---~...IIIIiiJlk 6

5 - Werden (koło Essen) , kosciół sw. Stefana, pocz. IX w. (rekonstrukcja) - założenie trójkonchowe - przestrzeń srodkowa na planie kwadratu - zapewne sklepione konchy i obramienia częsci srodkowej - w nawie zapewne sklepienie kolebkowe, 69· 6 - Ingelheim, kosciół krzyżowy na terenie rezydencji, kaplica pałacowa , późnokarolińska lub X w. - budowla na planie krzyża, zamknięta apsydą - arkady pomiędzy skrzyżowaniem nawa ramionami transeptu późniejsze

66

Architektura sakralna

7 -

Lorsch II, 768- 774 (rekonstrukcja) bazylika trójnawowa, filarowa brak transeptu prostokątna wnęka ołtarzowa

westwerk (" castellum")

8 - Rzym, kościół S. Maria in Cosmedin, odbudowany ok. 777 - bazylika trójnawowa z emporami - brak transeptu - nawa główna zamkni ęta półokrągłą apsydą, boczne niszami - przemienność podpór A-B-B-B-A (A - filar, B - kolumna)

7

OLI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

~~

8

9 - Agliate koło Monzy, kolegiata św. Piotra, 824-859 - bazylika trójnawowa, kolu mnowa - brak transeptu, ale sklepione przęsła poprzedzające trzy apsydy - korpus nawowy z otwartą więźbą dachową 10 - Werden koło Essen , kościół Zbawiciela (St. Salvator) , 804-875 - bazylika trójnawowa; nawa główna zamknięta apsydą

- pastoforia: diakonikon (D) i prothesis (P) tworzą pseudotransept - najstarszy północnoeuropejsk i przykład przemienności podpór A-B-B-A - pod prezbiterium konfesja z obejściem , krypta

20

9

I

zewnętrzna

- westwerk (71")

11 -

Fulda, kościół klasztorny 791-819 bazylika trójnawowa, zwrócona na zachód nawa środkowa zamknięta apsydami przechodzący (" rzymski") transept dwa chóry - zachodni i wschodni pod chórami krypty halowe

12 - Fulda, kościół klasztorny - okrągłe wieże drewniane nad skrzyżowaniem naw i nad częścią wschodnią (wg malowidła z XVII w.)

11

12

13 - Como, kościół św. Apostołów, k. V w. - kościół salowy, z bocznymi aneksami połączonymi z nawą przejściami arkadowymi ; (układ pseudotrójnawowy) - apsyda półkolista - symetryczne aneksy tworzące pseudotransept 14 - Neustadt nad Menem, kościół św. Piotra i Pawła , IX (?) w. - plan z wyraźnie wyodrębnionych , kwadratowych części zgrupowanych wokół skrzyżowania

- trzy apsydy od wschodu - prezbiterium na planie kwadratu - ramiona transeptu przedłużone w kierunku zachodnim tworzą jakby nawy boczne

13

lO

14

,

20

Architektura

karolińska

67

kościół św. Emmerama - krypta z obejściem (okrężna), VIII w., na osi apsydy w zachodniej ścianie obejścia nisza z mensą ołtarzową, za nią komora grobowa z sarkofagiem (70'). Krypta zewnętrzna od wsch., 980

15 - Ratyzbona,

16 - Steinbach, bazylika Einharda, 815-827

15

- bazylika trójnawowa, filarowa - trzy apsydy wschodnie - od wsch. pastoforia jako wydzielone aneksy - część zachocnia w formie trzech wydzielonych aneksów - krypta kory1arzowa (zaznaczona linią przerywaną) , pięć skrzyżowań kory1arzy pod wschodnią partią budowli (70')

16

kościół św. Justyna, zaczęty 834 - pierwotna forma wydzielonego skrzyżowania naw: skrzyżowanie oddzielone arkadami od ramion transeptu i nawy głównej, nie ma jednak kwadratowego prezbiterium

17 - H6chst,

kościół klasztorny, 844 - przechodzący transept - krypta korytarzowa na wschód od transeptu i chóru - westwerk, 873-885 ("capella regia"), z wieżą centralną i dwiema wieżyczkami schodowymi

18 - Corvey,

17

'--_ _ _',,0

18

,

30

(71')

19 - Kolonia, katedra, stan z IX w. (rekonstrukcja) - korpus nawowy z dobudowanym od zachocu półkolistym atrium - dwuchórowa - chór wschodni z umieszczonym w przegroczie chórowej podium dla śpiewaków - prawdopodobnie dwie wieże od zachodu

20 - SI. Gallen, kościół klasztorny, plan z 820-830 (rekonstrukcja - G. Binding) - modułem planu jest kwadrat - dwuchórowy - ołtarze rozstawione we wszystkich częściach budowli - półkoliste atrium od zachodu - dwie wieże od zachodu

21 - Centula (St-Riquier) , kościół opacki, 790-799 (rekonstrukcja) - prawdopodobnie wydzielone skrzyżowanie naw - westwerk, transept - wieże nad skrzyżowaniem naw i w westwerku - cztery wieżyczki schodowe - krypta pod zachodnim wejściem - atrium od zachodu (68') kościół opatów Wal do i Heito, poświęcenie chóru 799 , ukończony 816 (rekonstrukcja) wydzielone skrzyżowanie naw, nad nim wieża (?) kwadrat chóru z dwiema podkowiastymi apsydami skrzyżowanie naw jako moduł dla chóru , ramion transeptu i nawy środkowej wieża zachodnia ok. 825

22 - Reichenau, Mittelzell, -

68

Architektura sakralna

KLASZTOR

BAZYLIKA

'",

Centula (St-Riquier) , kościół opacki, 790-799 (rekonstrukcja). Bazylika kolumnowa z atrium, westwerkiem, transeptem i okrągłymi wieżami. Skrzyżowania naw zapewne wydzielone arkadami (wg J.A. Schmoll-Eisenwertha).

- strop drewniany - górny rząd

okien

- łuktęczo.ly---------~~_..~~~~~~~~~~~~-I

Przepisy dotyczące życia klasztornego ustalone zostały w czasach karolińskich. Plan zespołu klasztornego oparto na dyspozycji rzymsko-brytańskiego obozu wojskowego, koncepcję claustrum (pomieszczeń połączonych zamkniętym

czworobokiem krużganków) na rzymskim domu z perystylem (346*). Nie zrealizowany plan idealny (schemat funkcjonalny) klasztoru Sankt Gallen*, 820-830, uwzględniał przepisy reguły zakonnej, porządek liturgii i zarządzanie dobrami klasztornymi. Dyskusyjna jest skala przedstawionego założenia i wąs­ kość przejść między budynkami. Koś­ ciół zob. 67* Sankt Gallen, plan idealny klasztoru (ok. 820-830) i model. Rekonstrukcja. Legenda do planu zob. s. 70.

-

malowidła

ścienne

(O"OńS~i~e)~--------B~OOII!~~ffl~~~~~~~!

-fryz

- arkady z półkolistymi łukami -w ejście

do halowej

krypty - kolumny z głowicami kielichowymi

Reichenau , Oberzell, kościół klasztorny św. Jerzego, 896-913. Bazylika kolumnowa, stropowa, z wysoko umieszczonymi oknami nawy głównej. Założenie dwuchórowe. Pseudotransept w postaci aneksów, nad wydzielonym skrzyżowaniem przysadzista wieża. Część wschodnia znacznie podwyższona na skutek umieszczenia pod nią krypty (70*). Wejścia do krypty z nawy głównej. Podwyższony chór wschodni i apsyda zachodnia wyraźnie wydzielone. Malowidła ścienne z X i XI w. Zachodni przedsionek z XI w. Kielichowe głowice kolumn.

Architektura

karolińska

69

BUDOWLE CENTRALNE

....

plan przyziemia ......~II!~!I!IIIt

10 1

plan kondygnacji emporowej

Akwizgran , kaplica pałacowa , 788~k. 800. Na wzór kościoła S. Vitale w Rawennie (45"). Przekryty sklepieniem klasztornym ośmiobok z szesnastobocznym obejściem sklepionym kolebkami z lunetami. Tron cesarski z X w. na emporze. Kolumny empor są spoliami z Rawenny.

Fulda, ok. 822. Kościół cmentarny św. Michała J)rzy klasztorze. Ideowa kopia rotundy Grobu Swiętego (38"). Rotunda z wewnętrznym wieńcem podpór, z wczesnoromańskimi emporami i oknami w części środkowej. Krypta z okrągłą częścią środkową i kolebkowo sklepionym obejściem.

Germigny-des-Pres, oratorium w rezydencji bp. Teodu lfa, 806. Na planie krzyża greckiego, o ramionach sklepionych kolebkowo. Kopuły nad n aroż n ika mi pomiędzy ramionami krzyża i pierwotnie zapewne nad skrzyżowaniem naw (wpływy bizantyjskie) . Gurty i apsydy podkowiaste (wpływy wizygockie) . Nawa późniejsza.

Werden (koło Essen), kościół św . Stefana, 819-827 (rekonstrukcja). Założenie trójkonchowe z kubiczną częścią centralną o boku 8 m. Najwcześniejsze

północnoeuropejskie

rozwiązanie

w typie wczesnochrześcijańskiej " cella trichora" z prostokątną nawą od zachodu .

70

Architektura sakralna

KLASZTOR Legenda do planu klasztoru Sankt Gallen (s. 68")

1.

KRYPTA Z OBEJŚCIEM I KONFESJĄ

KRYPTA KORYTARZOWA

Kościół

a. skryptorium w przyziemiu , nad nim biblioteka b. zakrystia w przyziemiu , nad nią izba do przechowywania szat liturgicznych c. izba dla podróżujących mnichów d. izba przełożonego szkoły e. izba furtiana f. przedsionek domu gościnnego i szkoły g. przedsionek dla Odwiedzających klasztor h. przedsionek domu pielgrzymów i domu ubogich oraz przejście do budynków gospodarczych izba administratora j. rozmównica mnichów k. wieża Archanioła Michała I. wieża Archanioła Gabriela 2. pomieszczenie do przygotowywania chleba do konsekracji i oliwy 3. w przyziemiu kalefaktorium, nad nim sypialnia mnichów 4. latryna mnichów 5. umywalnia i łaźnia mnichów 6. w przyziemiu refektarz, nad nim szatnia 7. w przyziemiu piwnica na wino i piwo dla mnichów, nad nią spiżarnia 8. kuchnia dla mnichów 9. piekarnia i browar dla mnichów 10. kuchnia, piekarnia i browar dla gości 11. dom dla gości

część zachodnia w postaci wydzielonych aneksów

pastoforia

---r

,

stodoła

główny

na zboże dom dla rzemieślników

26. dodatkowy dom dla

10

Ratyzbona , kościół św. Emmerama, krypta z obejściem (okrężna). Konfesja z ołtarzem (A) we wnęce , za nim grób męczennika (M).

Steinbach (Odenwald). Bazylika Einharda, 815827. Pod wschodnią częścią kościoła krypta korytarzowa tworzy pięć skrzyżowań.

gęsi arni

23 . kurnik

24.

I

rrrnrrmmr.--'

krwi

25 .

l

I

:k~~;~~korYta-r~o-~~ >,)'--- '~': L_C__~~J- --- -.-y- -- - - ~_1-.'

16. dom lekarzy 17. nowicjat i infirmeria (szpital)

21 . gęsiarnia 22. dom nadzorcy kurnika i

I

,

I

12. szkoła 13. dom opata 14. kuchnia, piwnica na wino i łaźnia opata 15. dom do zabiegów chirurgicznych i puszczania

a. kaplica nowicjuszy b. kaplica chorych c. krużganek nowicjuszy d. krużganek chorych 18. kuchnia i łaźnia szpitalna 19. kuchnia i łaźnia nowicjatu 20. dom ogrodnika

l

KRYPTA HALOWA

rzemieślników

27. młyn 28. folusz 29. suszarnia 30. warsztat bednarski, tokamia i spichlerz na zboże dla piwowara 31 . dom dla pielgrzymów i ubogich 32 . kuchnia, piekarnia i browar dla pielgrzymów 33 . stajnie dla koni i wołów i pomieszczenia dla koniuchów 34. dom dla świty cesarskiej (?) 35. owczarnia i pomieszczenia dla owczarzy 36. koziarnia i pomieszczenia dla pasterzy kóz 37. obora i pomieszczenia dla pastuchów 38. dom dla żołnierzy cesarskich (?) 39 . chlew i pomieszczenia dla św iniarzy 40. stajnia dla źrebnych klaczy, źrebiąt i ich opiekunów W. wirydarz X. ogród warzywny Y. cmentarz i sad Z. ogród z ziołami leczniczymi (wg W. Horna i E. Borna)

Reichenau , Oberzell, kościół św. Jerzego. Po obu stronach chóru schodki prowadzą do korytarzyków zbiegających się w jeden korytarz, na osi kościoła, który wiedzie do czterokolumnowej , halowej krypty (wczesny przykład takiego rozwiązania) .

Architektura

karolińska

71

WESTWERK o

o

o

C.iJOO

oO

O O

westwerk

kościół

oOOO

krypta korytarzowa

Werden (koło Essen) , kościół Zbawiciela (SI. Salvator), 804-875. Westwerk póżnokarol i ński , zaczęty ok. 875 jako samodzielny kościół św. Piotra pełniący funkcje parafialne, dostawiony do zachodniej fasady kolegiaty. Najwcześniejszy w północnej Europie przykład przemienności podpór międzynawowych .

Najwcześniejszy westwerk znajdował się w nie istniejącym dziś kościele w Centuli (68") , najstarszy zachowany przykład istnieje w Corvey. Westwerk wywodzi się z karolińskiego typu zachodniego transeptu z emporą (lub emporami) służące­ go liturgii parafialnej. Centralizująca forma umoż­ liwia jego wykorzystanie także jako kościoła

Corvey, kościół klasztorny . Westwerk 873-885. Ponad skl epioną halą przyziemia, zwaną tu kryptą (77") , znajduje się na piętrze kaplica z empo rą dla tronu cesarskiego (na dole po lewej widok wnętrza od wschodu). Na przekroju (u góry) l inią przerywaną zaznaczono widoczność ołtarzy z empory w westwerku.

chrzcielnego. Bryła westwerku z wieżą lub wieża­ mi legła u podstaw koncepcji fasady zachodniej kościoła romańskiego. Przyziemie mogło być sklepione na czterech podporach (westwerk pełny) lub przekryte płaskim stropem. Służyło jako przedsionek do kościoła dla chrztów, pochówków i są­ dów kościelnych . Piętro , dostępne schodami w bocznych wieżycz kach , wykorzystywane było jako kościół parafialny, empora mniszek albo kaplica dla cesarza, który uczestniczył w liturgii ze swego miejsca na zachodniej emporze westwerku. Po okresie największej popularności w czasach karol ińskich i ottońskich , w wiekach XI i XII westwerk był redukowany do układu trójwieżowego (Maria Laach , 111 ") lub do kubicznego masywu zachodniego (Minden, 104"), pojawiając się jeszcze w koncepcji trójwieżowej fasady (wschodniej!) gotyckiego kościoła św . Seweryna w Eńurcie. Zob. 63 i -> westwerk.

72

Architektura sakralna

MONUMENTALNE BUDOWNICTWO KAROLIŃSKIE Od 768 do pol. IX w. wzniesiono (wg Albrechta Manna) 444 budowle sakralne, z tego 417 klaszlorów kolegiat i przeoralów oraz 27 katedr, przebudowujac czasem lub rozbudowując slarsze świątynie • klasztor, kolegiala lub przeorat I, kaledra

rezydencje zob. s.295

50 !

100 km ,

. Arques Nivelles• • St-Vaast •St-Riquier-Centula

Lon uei

St-Saulve

• Neulchatel • St-Ouentin Allemant Morienva I. ·Sois;ons Mours. Reez. ·Reims

Conches-en-Ouche·

St-Oenis· Cha~res

. Masserac ·Redon

~arolles

.T

royes · Lebrath • Montieramey · Ferrieres . Montoire. SHlorentin Germigny-des-Pres •• .L· Auxerre Igny Poultiers T • Rougemont ours .Cormery Vierzon . Vez!'ay · \ .Villeloin · . St-GeorgetOevres .Cervon ·Flavigny Perrusson. 1>. · La-ChapelleEstrees-Strade· Bourges d'Angillon · Saulieu Naintre· St-G~nou- ·St-Ambroix Poitiers· St-Sa~in de-I'Estrees

Noyen.

Bray·

: he Mans

~

• Aslonnes . Charroux Rullec. • Alloue St-Jean~d'Angely · Nanteuil

. St-Benoitdu-Sault • Evaux St-Vaury · .Limoges

. Bernac · Oignac

Volvic·

· Brantóme

.St-Angel

• Paunat

Vertheuil

•Ste-Foy-Ia-Gra nde • ·Lareole-Sours Cahors 6 Q.

Sorde .

. Audes

• Collonges ·Beaulieu

Figeac. ..Conques Flagnac· ·Campuac

"'ro/)/)aMOIssa~Meauzac ~ odei

Druas

io

. Condom T rn Goudargues. Q: Montauban. Serres Pe C b .. • • • ssan Besalu? . Vadala St-Guilhem- ~ neres Saramon .Faget · ~ T I Castres Joncels. . Ie-Desert de-Castillon uuza •• VlIemagne • Simorre Venerque .. Bellecell I • · Amane Arles St-t=FraJOU Pa~ers. Oenterra? ~t-Chlgna~·St-Laurent · Algues-Mortes Lavedan . Montoheu Caunes . Monestler · St-Thlbery Le-Mas-d'Azll· St-Papoul Montredon. ~Agde .FOIx SHaurent. ar onne

• Hagetmau

.

.r

J

Cuble r"es-en-Rasez St-Mlchel-de-Cuxa.

t-AndrHe-Sorede

Arles-sur-Tech· ·S -Genls-des-Fontames

Architektura

ameln I,Hildesheim Vreden o MOnsterl, ON" der-Oornberg L~m spnnge • o I, Halberstadt Nottuln ° ~",'1>

Albacete

o

~

°Ciudad Real P Villena P'

Beja ' Aracena P/ch 0

.

Banos de la Encina ~ Canena B--. Kordowa~ i-c P/ch, ir Baeza p~Ubera { ,

'@II

kopuła ,

41'.

98 Architektura sakralna GŁOWICE

głowica

kostkowa

głowica kostkowa półkolami

głowica kostkowa z palmetami

ceglana głowica kostkowa

głowica z ornamentami zoomorficznymi

głowica

głowica

głowica karbowana , fałdowa , piszczałkowa

głowica kielichowo-blokowa

z

Romańskie głowice anglonormańskie

Northampton, S. Peter, ok. 1160.

zoomorficzna

figularna

KOLUMNY

I

I

1 - Kolumna przewiązana , W - przewiązka. 2 - Kolumna bliźnia z pętlami i głowicą pączkową. 3 - Kolumna skręcona spiralnie z głowicą antykizującą. 4 - Kolumna zoomorficzna. 5 - Baza attycka. 6 - Baza attycka z żabkami na narożach plinty. 7 - Szpony (żabki) narożne .

Romanizm

Wczesnoromański osieżach .

portal o pros-

Portal uskokowy z

półkolumienkami

w uskokach.

tych

99

Portal uskokowy z kolumienkami w uskokach. Archiwolty z przewiązkami.

Rozwinięty typ portalu podwójnego z dekoracją figuralną. Strasburg, katedra, XIIIw.

Portal baldachimowy, typu lombardzkiego. Fidenza, katedra, k. XII w.

OKNA

okno

okrągłe

(oculus) rozeta

tryforium z

łękiem

okno czwórlistne

o okno wachlarzowe

arkadka trójlistna, o łuku półkolistym i ostrym

ościeża

uskokowe

100 Architektura sakralna

WIEŻE

St-Leonard (Haute-Vienne , Francja)

Saintes (Charente , zachodnia Francja)

Morienval (lIe-de-France , Francja)

Piza (Toskania, Wiochy)

Werona (Veneto,

Neuss (Dolna Nadrenia, Niemcy)

północne

Wiochy)

Romanizm

101

GALERIE ARKADKOWE

II

/'

~=

..

: II ~

~·łUłft~

~!n

~D\ ,!f\ ~ /\\~

mt l\1 l[lIł"llł'~rr I I II I Dolnoreński typ galerii arkadkowej: obejście sklepione ciągłą kolebką; kolumienki galerii stojące na parapecie. Schwarzrheindorf, kaplica dwupoziomowa, konsekrowana 1151.

Środkoworeński typ galerii arkadkowej: obejsklepione kolebkami poprzecznymi, których czoła formują arkady. Brak parapetu. Moguncja, katedra, chór wschodni , pocz. XII w.

ście

U góry: Wormacja, galeria arkadkowa na apsydzie katedry, ok. 1140. U dołu: wczesny typ lombardzki, spotykany również w południowej Francji. Tutaj : St-Guilhem-Ie-Desert, Langwedocja, XII w., galeria arkadkowa apsydy (forma wczesna - bez obejścia).

LEKTORIUM

Naumburg, lektorium chóru wschodniego.

RZEŹBA APOTROPAICZNA

.-

Freckenhorst, chrzcielnica. Lwy jako symbol pokonanego zła.

Marienmunster. Maska chroniąca przed

złem.

102

Architektura sakralna

KATEDRY CESARSKIE

Katedra cesarska

Założenia

Wormacja. Część wsch. 1125-1140, korpus nawowy ok. 1160, część zach. XIIIw. Trój-

Kolonia, kościół św . Apostołów , ok. 1200. Trójnawowa bazylika; nawa glówna później prze-

wiązanym systemem sklepień krzyżowo-żebrowych. Kopuły na skrzyżo­ waniu naw i pod zachodnią wieżą centralną. Arłykulacja ścian wewnętrznych nawy głównej dwu- i trójstrefowa. Założenie dwuchórowe z sześcioma wieżami i galeriami arkadkowymi.

kryta sklepieniem sześciodzielnym. Od zach. transept i pięciowieżowy masyw. Prezbiterium i ramiona transeptu zamknięte półkolistymi konchami (a - ślepe arkady, b - galerie arkadkowe). U dołu: przekrój poprzeczny przez transept wschodn i.

trój konchowe

Moguncja, 1081-1137 (1239) Spira, 1030 do XII w. Wormacja, 1125 do XIII w. Te trzy cesarskie katedry ucbodzą za szczytowe osiągnięcie romańskiej architektury w Niemczech. Koncentrują się w nich wszystkie najważniejsze formy nadreńskiej romańszczyzny (por. I lOn.).

Bazylika filarowa - Wiązany system sklep i eń; w konsekwencji rozróżnienie architektoniczne podpór silniejszych i słabszych - dwuchórowość - nawa poprzeczna (transept) - sklepienie krzyżowe oraz (w później przesklepionych budowlach) krzyżo­ wo-żebrowe (we Francji stosowane były głównie sklepienia kolebkowe, spotykane od XI w.; sklepienie krzyżo­ wo-żebrowe zastosowano już w 1093 w Durham w Anglii) - wewnętrzna artykulacja dwu- lub trójstrefowa - empory nad przedsionkami (w Spirze od zach., w Moguncji od wsch.) - założenia trój konchowe (zach. chór w Moguncji); - ściany artykułowane: niszami ściennymi, ślepymi arkadami, lizenami, fryzarni arkadkowym i - bogata dekoracja arch itektoniczna i rzeźbiarska: ornamenty, przedstawienia apotropaiczne (szczególnie w Wormacji) - zgrupowania wież od wsch. i zach. - wieże na skrzyżowaniach nawy głównej i transeptów - krypty (93*).

NADREŃSKIE ZAŁOŻENIA

TRÓJ KONCHOWE Kolońska szkoła

architektury

romańskiej

- Półkoli ste konchy od płd., płn. i wsch. skrzyżowania naw (wzory z architektury rzymskiej: willa Hadriana, 292*; Trewir, termy cesarskie, 340* i in .) - w dolnej części konch rzędy małych , półokrągłych nisz; - w górnej części konch obejścia (galerie) - kształt trój konchowy czytelny głównie z zewnątrz budowli - galerie arkadkowe - wieża na skrzyżowaniu naw - głównie wiązany system sklepień.

nawowa bazylika z

Romanizm

103

KA TEDRY CESARSKIE I NADREŃSKIE ZAŁOŻENIA TRÓJ KONCHOWE '---_ _ _....:2"",5_ _ _---'5,0 km

,

10

Kolonia, kościół P. Marii na Kapitolu , ukończony 1065. Wczesna, salicka forma nad reńskiego zaloże­ nia trójkonchowego o wyjątkowo doskonałym planie.

KOLOŃSKIE ZAŁOŻENIA TRÓjKONCHOWE

Schwarzrheindoń, kaplica dwupoziomowa. Tetrakonchos (zalożenie czterokonchowe) z 1151 , 1170 dobudowana nawa.

104

Architektura sakralna

TERYTORIA NA WSCHÓD OD NADRENII

Westfalia

t'

Frankonia

Pierwotny pejzaż Westfalii i Dolnej Saksonii tworzyły głównie wielkie, choć nieliczne założenia romańskie. Czasem włączano do nich fragmenty starszych, ottońskich budowli. Często przebudowywane w okresie gotyku . W Górnej Szwabii , Bawarii i niemieckich marchiach wschodnich większość kościołów romań­ skich została później zbarokizowana.

Westfalia - Bazyliki trójnawowe z wiązanym ukła­ dem sklepień - przewaga kościołów halowych - są to jednak głównie budowle już w stylu przejściowym (Minden*, OsnabrUck, Paderborn, Lippstadt, Billerbeck) od poł o XII W. są na ogół w całości sklepione (sklepienia krzyżowo-żebro­ we lub ośmiodzielne, kopulaste z żeb­ rami tarczowymi) - jeden lub dwa transepty - chór zamknięty apsydą lub ścianą prostą

- masywne filary z nałożonymi pół­ kolumnami - potężne czworoboczne wieże prawie bez podziałów, flankowane okrągłymi wieżyczkami

- masywy zachodnie (westwerki) z wieżą środkową, czasem flankowane wieżami bocznymi.

Dolna Saksonia Wznoszone są kościoły halowe, jednak przeważają bazyliki, od X do XII W. przemienność podpór (filar-kolumna-filar lub filar-kolumna-kolumna-filar) - płaskie stropy - chóry zamknięte trójbocznie (czasem o planie schodkowym), z reguły o bogatej artykulacji architektonicznej , z rzeźbami , fryzami arkadkowymi, nieraz z wieżyczkami flankującymi - dwu strefowy podział ścian nawy głów­ nej - artykulacja ścian zewnętrznych gzymsami i ślepymi arkadami potężne masywy zach . z wieżą ś rod­ kową oraz wieżyczkami flankującymi. Frankonia, Niemcy Środkowe Wielkie katedry w Bambergu* i Naumburgu przejęły z Nadrenii m.in. wiązany system sklepień , wielowieżowość i galerie arkadkowe (Bamberg), z Francji zaś formę wież (Laon 144*) i upodobanie do bogatego detalu architektonicznego. Wraz z Magdeburgiem, WUrzburgiem, Arnstadt i MUhlhausen w Turyngii należą już od stylu przejściowego między romanizmem a gotykiem.

Minden (Westfalia), katedra, zaczęta po 1064 jako romańska bazylika, w poło XIII w. kontynuowana jako gotycka hala. W nawie okrągłe filary ze służkami. Szeroki masyw zachodni. Późnoromańskie prezbiterium z arkadowymi podziałami ścian (dolny rys.). Pierwotny chór z XI W. oznaczony na planie linią przerywaną.

Bamberg, katedra, 1 terCja XIII W . Bazylika trójnawowa, sklepiona krzyżowo w systemie wiązanym , z transeptem zach. , dwoma poligonalnymi chórami i 4 wieżami. Chór wsch. z galerią arkadkową pod wpływem nad reńskim. Wieże zach. na wzór wież katedry w Laon. Wybitne dzieła rzeźby architektonicznej.

Romanizm Węgry

Austria

105

Północne Przeważają bazyliki transeptowe, stropowe; podpory międzynawowe przemienne

Niemcy

(Quedlinburg, Halberstadt, Hecklingen! Anhalt), filary (Konigslutter) albo kolumny (Jerichow - budowla ceglana!). Austria Również

w wię­ przebudowane lub zastąpione nowymi budowlami gotyckimi i barokowymi. tutaj

romańskie kościoły

kszości zostały

Węgry Wczesnoromańskie katedry i kolegiaty nawiązują do tradycji architektury włos­

'9l II \

i

kiej i bawarskiej. Kościoły salowe bez transeptu, z

szeroką

wschodnią apsydą

Rotundy jako kościoły grodowe Bazyliki trójnawowe, stropowe, od k. XI w. z trzema apsydami, bez transeptu czasem występuje dolny kościół dwie wieże od wsch. lub zach. , albo czterowieżowe (Pecz*; elewacja płd. przekształcona w XIX w. na historyzującą fasadę z 11 ślepymi arkadami i galerią arkadkową w stylu romani zmu toskańskiego) możnowładcze fundacje klasztorów rodowych z dwiema wieżami zach. i emporą zach. od XII w. tworzą charakterystyczne dla romanizmu wę­ gierskiego zespoły (Akos, Kapomack, Pecz), od XIII w. sklepione, z bogatym detalem architektonicznym typu nadreńskiego , bamberskiego i normandzkiego (Jak*, Lebeny, Zsamb€k).

Gurk (Austria) , katedra, 1140-1200. Bazylika trójnawowa. Słynna stukolumnowa krypta, sklepiona krzyżowo (dolny rys.). Od wsch. przy transepcie trzy apsydy różnej wysokości; rozwiązanie spotykane w płd. Europie, tu jednak wnętrza są smuklejsze, a mury solidniejsze. Hełmy wież barokowe.

u góry

i w środku: Pecz (Węgry) , katedra, po 1064. Wpływy architektury włoskiej i wschodnioniemieckiej. U dołu: Jak (Węgry) , konsekracja 1256. Główny portal kościoła opackiego , późnoromański. Ornamentyka o charakterze normandzkim (wpływ Bambergu i Ratyzbony) ; kolumny oparte na lwach (lombardzkie).

106

Architektura sakralna . Osnabruck

Oe~ede o

o

o

· Vre

Prowansja

~

---",-_

S zkoły architektoniczne. Jest to poj ęc i e rzadko ju ż d zi ś stosowane, okreś lające charakterystyczny typ architektoniczny j aki ejś ograni czonej gru py budowli sakraln ych. Mniej lub bardziej stypizowane św i ąty ni e m ogą w i ęc tworzyć grupy a) n a l eżące do okreś l o nego regionu geograficznego (np. owemiacki e hale emporowe, 118 i 121 ) lub b) od zw i e rc i edl aj ące w pływ po d z i ałów politycznych, kulturowych albo przepi sów liturgicznych (np. reforma hi rsaugij ska, 108 n., archi tektura cysterska, 140 n.). Wyróż n ieni e gru py budowli charakterystycznych dla danego regionu wcale nie oznacza, że wys tępuj ą tam tylko one, czy nawet że przeważają li czebnie. Tak na p rzy kła d w Akwitanii (1 18, 120), obok licznej jak ni gdzie indziej grupy kośc i ołów ko pułow ych (60!), spotykamy bardzo wiele św i ąty ń salowych i hal sklepi onych kolebkowo, czy też w południ owej Francj i, gdzie wraz z licznymi , typowymi ko ści ołami salowymi w ystępuj ą także interesuj ące hale emporowe i bazy liki . Rów n ocześ n ie

jeden typ architektoniczny m oże występow ać w wielu wariantach. Tw orzą s i ę one pod w pływe m surowych przepisów budow lanych albo też lokalnej tradycji architektonicznej (reform a hirsaugij ska, arc hitektura cysterska).

114

Architektura sakralna

ROMANIZM 50

MIĘDZY

RENEM A

BRETANIĄ

100 km

'-------'-,-----', zob.

również mapę

na s.l 06

. le Waast

Gourna~

St-Germer. Bayeux- Meuvaines . I F -t .~ Thaon Censy-a-ore . ~\ • • O' t hm le~say \\"'i:;1>,"\'~_~. ~ Caeu~s re a

1

coutan s •

•

- ~W~ ~\~,

Saint-l~~cll.\\~~'

S\"\,IC!

Mont-\ St-Michel . Avranches ,-_...;.::.-" . Morta in

Falais~

• Lisieux ·Bernay

. Sees . Chartres

Yvignac . oange= \ Chatea j Mal~troit

Montoire

Ve~~ ome

• lavardin

St-Gildas-oe-Rhuis •

· Areines suevry

Orchaise. . Blois

~

· St-Philbert -de -Grand-lieu

.B

eaugency

Romanizm Oeventer. Utrecht.

• Essen

•Werden

'9:' : . Anzegem iit' . ;'!'

Laon

St-Vaast-de-Longmont Senlis

-~. Merzig

,,

...... r.....

,...... ....

'.r-~

. Reims

'W -Issem ' -r" bourg ......• - -

• Aube-en-Saulnois

• Neuwiller Marsal

•

St-Jean-Saverne •• Haguena ~ Marmoutier. Saverne Strasburg Rosheim

.

• , Vignory.

Boesse

•

•

Andlau. Senones · Epfig

Samt-Oie, Selestat· Champ-Ie-Ouc· Slgolsheim · Relanges·

Remiremom. \

· Surbourg

~ . Rultach Lautenbac\ Murbach. Jluebwiller Ottmarsheim·

11 5

116

Architektura sakralna

CLUNY I BURGUNDIA Cluny, największy kiedykolwiek zbudowany klasztor na zachodzie Europy, założony w 910, był oparciem dla idei wypraw krzyżowych , hi s zpańskiej rekonkwisty i odnowy liturgicznej klasztorów, która do 1200 objęła prawie 1500 opactw i przeoratów Zachodu (por. też reformę hirs augijską , 108). Liczne kościoły w Burgundii nawiązywały do Cluny, jednak że architektura burgundzka nie stała się (jak u cystersów) obowiązującym wzorem dla podległych klasztorów. Vezelay - w opozycji do systemu wiązanego " ad quadratum" - miało system sklepienny o tej samej długości krzyżowego przęsła w nawie głównej i bocznych. Rozwiązanie to wytycza już drogę do s klepień gotyckich. W licznych antykizujących detalach architektonicznych odzwierciedla s ię natomiast s kłonność do naśladowania pozostałych w Burgundii ruin budowli rzymskich. - Nawy boczne przedłużone poza transept - chór na planie schodkowym, półokrągłe apsydy

r 1 -I:-:-·" 1- ....

-1;-:..I[

T

... .!............. ~ L___ LJ.....· _ r"

Cluny,

kościół

a a aa

opacki II, 981 .

- jeden lub dwa transepty - przedsionek podwójny (narteks) - krypta wysokie nawy boczne trój kondygnacyjny podział ścian nawy głównej: arkady, obejście tryforyjne (rzadko empory: Nevers), poziom okien - łuki półokrągłe , w arkadach między­ nawowych i sklepieniach także zaostrzone kolebki w przekroju półokrągłe lub zaostrzone (także kolebki poprzeczne: Tournus) - czasem sklepienia krzyżowe w nawach bocznych, ale zdarzają się i w nawie głównej (Vezelay*) - antykizujące kolumny - kanelowane pilastry - filary ze służkami (Vezelay i kilka mniejszych kościołów) - naj staranniej opracowane rzeźbiarsko portale, zwłaszcza tympanony i głowi­ ce - dwie wieże zach. i wieża na skrzyżo­ waniu naw.

Cluny , kościół opacki III , 1088-1135. Bazylika o nawie głównej sklepionej ostrołukową kolebką, z dwoma wschodnimi (!) transeptami, obejściem wokół prezbiterium i wieńcem kaplic oraz dwiema wieżami na skrzyżowaniach naw; od zach . narteks i wieże , późniejsze. W grubości ścian korytarzyki obejść. Por. 96". o

20

'------'

Vezelay (chór gotycki ok. 1200).

Autun Vezelay , Ste-Madeleine i Autun , St-Lazare, oba z XII w. Trójnawowe bazyliki , w których jednemu kwadratowemu przęsłu nawy bocznej odpowiada prostokątne przęsło nawy głównej (system przechodzący).

Paray-Ie-Monial, 1090-1110. Po raz pierwszy ostrołukowe arkady międzynawowe i kolebki sklepienne; filary antykizujące; w drugiej kondygnacji ściany ślepe arkady. Na skrzyżowaniu naw ośmioboczna kopuła. Okna obejścia ponad dachami kaplic.

Romanizm

I NA

11 7

ROMANIZM W BURGUNDII Z NIĄ OBSZARACH

GRANICZĄCYCH

50

IDO km

~------~ ! ------~!

CLAIRVAUX

•

u>

la~anta er Cambre ~ Ovmdo Valdedios Bedon· • • ...... · Me"a Tunon· Pola de Lena "' L b • Saptlllana d M ,..... I. ( Lu o Sta Cnstlna' . " e ena ! · SlOnes .... ł!loJl.cesvalles · Santlago · VI ~ O de Lena S Mana de Arbas .S-~alvado~ de Cantamuda )tAVA RRA ~Slre.a ,... deco~postela lar e onas ~S Mlguel de i:'e~s ~ '.Eunate•• Pamplo~a • \' ,.,-....J, ...... _'-" Osera f Ponferrada León . la Escalada ; B Ona A~ojiana ~ • Sa~g~esa ~y~~ I S Cruz Gavlp "l_ ".. • Ibas de Sil o O Ol • • Sahagun i L ~"J' . ......• Puente .' '" Jaca de la • . : SI.c ..... ... ' R d o ul adaVI • o Santiago'" C "d I C d . as :?oJ' Ol< Nalera . orres~ la Rema f'S Juan 'rJ' .Seros · Lar[ede ~Pe d10 ue o a o Orense d p' Ib amon) on es . Huelgas.. ·'t.>e S MII ' d...... C II' d I Pena ·L CI y?nota .Taboadela e ena a Vlllacazar de Suga· ~ . ArIanza. o I an e'l! ogo ~ I oarre i' . Roda o Moncao Ba~de S Manm· Sta Mana de Palencl~ rO~lsta • ~ ·Jaramlllo d I Fuente.~nela · Luna · Huesca; Pedret . (J",,-deJ;llS1a ned a~l a Tera· ~'1>. ~navente :Oumta~,~,,'\)\"s • Oumtan la d I V ..i ...Tąrazona !.Albelda La. Garrrga Sao F~utuosa Braganca . S, Pedro~" Banos de Cerrat~· ,;..",~'I; Silos Sona . S Juąn diiTIuero .' Tarrasa. raga ••Tlbaes de la N ve. Bamba .: ~... Saragossa F '. · Lenda Vuero Ber anga; v/'"o "" raga, . G· ' Tm o Rate1. ulmaraes S,Ce rian de Mazote • Almazan 1\ " : Jravaoca. · ·Amarante . • • • Gmmaz Os B d i"d B I ~ Sao ManinhO 09 ..... J'erreira -" ••' . Maderuelo . au. e e er anga C, \.) Cedofeita vono ~~amego ./lIrevalo. ·Sepulveda ~ '" ~ Balsemao .Tarouca : ..... l>I · Sąlamanka "'Segowia .....•. ,..'\~~ __r';l Viseu · ł . Ciudad Ródrjg-o' • Avila \ ~ \'" I ,~// (--, o.Lourosa \ •••• •••••• ..: " ' e '\ '{ '- . Madrid \.".) TerUr ,-t ~: "t"" -",."\ ·Coimbra ) Pla~,ęncia.. c..~_J La Coruna

~

t e

L,,\

,

~ ___ ..._

/ _J-

.P"T-"=""

\

~~/

.I-~~'-(

- ..... _ ...... ~~ilII~V>'-.... -,....-

/

I

o

.... ,

1.....)

,-

I

/--

JlJC

ar

""./--2,.--

.Las Navas de Tolosa .

._."-- ~ Gwaa,aTKi~\ (

K~.

PANSTWO

ALMOHAOOW . Granada °Bobasuo

....... granica królesIwa chrześcijańskiego --- granica panowania islamu ok. 1200 •

wizygocki

°

mozarabski romański

'" mozarabski i romański Kalalonia zob. leż s.127

130

Architektura sakralna

NORMAŃSKA ARCHITEKTURA W ANGLII Wkrótce po zwycięstwie Wilhelma Zdobywcy pod Senlac Hill (1066) rozpoczyna się na zlecenie normańskich możnowład­ ców żywa działalność budowlana. Już wieczorem po bitwie nakazano budowę opactwa (Battle Abbey). Z drugiej strony zniszczone zostały prawie wszystkie świątyn i e anglosaskie. Normańscy biskupi i wyszkoleni w Rzymie budowniczowie wprowadzali przy ich odbudowie oraz budowie nowych kościołów styl romań ski z Normandii. W Durham *, w 1093 po raz pierwszy wykorzystano możliwości sklepienia krzyżowo-żebro­ wego (znacznie większe niż krzyżowe­ go); wkrótce zastosowano je w Caen (112*) jako sklepienie sześciodzielne . Surowe i masywne formy i detal architektoniczny - duże kościoły na planie krzyża łacińs­ kiego, chór z reguły długi zamknięcie prezbiterium ścianą prostą (Southwell*) lub półkolistą apsydą; czasem obejście prezbiterium (Durham *; Ely, 97*) - Lady Chapel (kaplica mariacka) na wschód od chóru, dobudowana po raz pierwszy w XIV w. wieże zwykle kwadratowe; wieże na skrzyżowaniach naw; fasady dwuwieżowe; jednowieżowa katedra w Ely oparta na wzorach niemieckich - łuki półkoliste, filary cylindryczne - głowice karbowane, 98*; charakterystyczne typy fryzów* w dużych kościołach ściany wnętrza nawy głównej trój kondygnacyjne: arkady - tryforia otwarte jak empory - poziom okien z galeryjką w grubości mUfil - mury wnętrza przeprute licznymi otworami (Peterborough*) - stropy lub kamienne sklepienia.

2

5

8

3

4

6

7

0001 ?2253

11

9

10

12

ścianach: 1 - okno , 2 - okno dwudzielne (biforium) z łękiem odciążającym , 3 - galeryjka wewnętrzna na poziomie okien , 4 - ślepe arkadki z przecinającymi się lukami. Ornamenty i fryzy: 5 - zygzakowy, 6 - astragalowy ("double cone"), 7 - sznurowy, 8 - diamentowy, 9 - płytkowy , tafelkowy, 10 - łuskowy , 11 - rolkowy, 12 - meander, 13 - maszkaronowy ("beakhead").

Otwory w

Durham, katedra , zaczęta 1093; zakreskowane pierwotne obejście prezbiterium. Kaplica wsch . z XIII w. , przedsionek zach . 1180.

Okres wczesny: wątek muru surowy, jednak precyzyjniejszy niż w budowlach saksońskich szerokie spoiny - " wide-jointed" młotkowana ornamentacja archiwolty bez dekoracji. Okres późniejszy: staranniejsze opracowanie wątków cienkie spoiny - "fine-jointed" archiwolty i głowice głęboko i starannie opracowane dłutem ; fryzy zygzakowe i z przecinających się arkadek są typowymi motywami dekoracyjnymi. - płaskorzeźbione tympanony (Ely, Barfreston). Zachowały się

tylko trzy budowle cent-

ralne: Northampton, 1100-1125; Cambridge, 1130 (131"); Londyn , 1185.

Southwell, katedra. Wieża skrzyżowan i a i płd. ramię transeptu. Partia zach. i transept anglonormańskie z 1108, partia wsch. z XIII/XIV w. Zakreskowany pierwotny chór schodkowy. Kwadratowa wieża z fryzem arkadowym.

PetertJorough, katedra, zaczęta 1118. Prezbrterium, Tryforium otwarte. Sklepienie drewniane z XV w.; fasada zach. z pocz. XIII w. (Early English, 165"); Lady Chapel od wsch., sklepienie wachlarzowe, ok. 1500 (styl perpendykulamy). ściana płn.

Romanizm

131

ROMANIZM W ANGLII I IRLANDII c,,[!7

~CJ

50

IDO km

'--_---.::..'~_......J'

~D

Cambridge, kościół Grobu Świętego , ok. 1130. Mury średniowieczne zaczernione , rekonstruowane 'zaznaczone linią przerywaną.

!!

Waltham Abbey, zaczęte 1062. Kolumna z dekoracją zygzakową i głowicą karbo-

~Lindisfarne

KeisD .

waną (fałdową).

Jedb~rgh

.

.

Hexham

_·.'.:-:, 4

Appleby.

o

. Jarrow . Houg hton-Ie-Spring Ourham • • Pitting ton Escomb. · Church KeiiDe Auckland

.Gosforth Kendal • . Kirkby.Lonsdale Rievau~ Abbey Fountains Abbeyo. Atpon · Stonegrave

oM Selby .

Mellifont· •

Barton-upon-Humber·

. Clonmacnois Clonfert· • Killenora

Worksopo Glendalough.

Ourrow.

.

MoDne · Castleder • Ahenny

oBJY1!L . Stow .l.in.i;Jllit

• Southwell astle Rising Osweslry Melbourne o • Wroxham Buildwas Abbey Breedon-on-the-HiII · Oakha~ . Barnack /IorMoo Hales · · Shrewsbury Wtttering. o . ~g!l . ) Much Wenlock • . Haddiscoe· . Brigstock o Castor Leominste r Bmworth f!y_ Pitsford : Earls Barton fu!ry- t. dmunds • Eardisleyo Wor~ester Northampton O • B~!ord Cambridge · Ipswich Spretton Sugwas . o Tewkesbury Orford o • •lifuJ..oIl!.. oeerhurst . . Ounslable Colchester. Rowlstone · Kilpeck . °1 0 ,,0" 0 1", S Al ' ~ Oxford ~ Greensted Bra dwell Langford o ·. Iffley •• • Waltham Abbey oMalmesbury 000rchester . Bristol . Avebury . Londvn- --:z:;-;;:-' Reculver Rea dmg RocheSler.~p. b 0Bradford-on-Avon ~anterburY•• a\m Durne OK k - . - -. oBarfreston noo ~ Worth Staplehurst~Godmersham Glastonbury· Romsey. r ·Cla ton • Brookland • Old Shoreham.· y . ~ Bere Regis O~~ó3: . BtShopstone •

-~'óo? '?ą Ol';

"1"0

132

Architektura sakralna

PÓŁNOCNE WŁOCHY Piemont, Lombardia, Emilia, Veneto Wczesnochrześcijańska bazylika kolumnowa, bez transeptu i masywu zach. , jest zasadniczym wzorem dla wczesnoromańskich (i nie tylko) kościołów Italii . Filary, empory i transepty, wydzielone skrzyżowania i dwuchórowość pojawiają się wyjątkowo.

- Jedna lub trzy apsydy od wschodu prosta ściana zachodnia cegła , kamień łamany lub drobny wątek ciosowy fryzy arkadkowe łączące lizeny rząd arkadek pod gzymsem dachu cienkie mury dzwonnica (campanile) wolno stojąca. W okresie rozwiniętego romanizmu formy bardzo zróżnicowane Drewniane stropy podział na przęsła czasami wyznaczane łukami jarzmowymi, także przemienność podpór, system wiązany dwukondygnacyjny podział wnętrza nawy głównej kościoły sklepione żebrowo , z emporami , ale często bez okien w nawie głównej (Mediolan , S. Ambrogio*) kolumny, filary krzyżowe ze służkami fasady płaskie, bogato artykułowane, z portalami (baldachimowymi), oknami, fryzami rzeźbiarskimi , galeryjkami arkadkowymi w grubości murów (Pawia*) wieża na skrzyżowaniu naw krypty, często obszerne (Piacenza*).

Budowle centralne jako kościoły lub baptysteria należące do zespołów katedralnych Ośmioboczne, okrągłe, czasem czteropodporowe także z emporami, obejściem i pod-

Fidenza, katedra, k. XII w. Przedsionek z portalem baldachimowym (" protiro") i podtrzymujący­ mi kolumny rzeźbami zwierząt lub ludzi (" stylophori"). Bez kolumn jest to "pseudoprotiro".

,

20

,

20

Piacenza , katedra XII/XIII w. Bazylika trójnawowa z halowym transeptem ; sklepienia gotyckie; od wsch . wielka krypta; trzy, wysunięte przed lico fasady , portale zachodnie.

Wenecja, S. Marco, XIIXII w. Krzyżowa bazylika kopułowa o charakterze budowli centralnej wg wzorów bizantyjskich.

Pawia, S. Michele, XII w. Fasada parawanowa z trzema portalami , artykułowana wiązkowymi półfilarami , galeryjką arkadkową i płaskorzeź­ bionymi pasami. Okna zestawiane w grupy.

Mediolan, S. Ambrogio, XI/XII w. Pseudo hala emporowa bez transeptu , ale z kopułą na bęb­ nie, wieńczącą wschodnie przęsło nawy głów­ nej. Sklepienia żebrowe. Od zach. atrium.

wyższoną częścią centralną.

Romanizm

133

ROMANIZM W PÓŁNOCNYCH WŁOSZECH 50

100 km

'------'-,------',

8ressanone/Brixen

•

.San Candido/ lnmchen

Cavalese Egna· •

.

Madern Brescia Valpolicella • 8ardohno· • Werona Si ~Tl1one . - . Padwa. San Bonifacio Abano T•

A

.

Mantua TOrlana • AcQui

Saluzzo. ·Cherasco

'parma Carpl. Cent~ Elliaril • Modena •• Nonantola Toano. - . • . Bolonia . P,eve Trebblo - Bagnacavallo .

I

L

I

A

Rawenna •• Classe

Wenecja, S. Marco. 2 pol. XI w.-1093. Bizantyjski schemat budowlany i elementy zachodnioeuropejskiego stylu romańskiego (np. halowa krypta pod sanktuarium) dały w efekcie specyficznie wenecką architekturę . Po 1204 nadbudowano na kopulach wysokie hełmy , wnętrze zaś pokryto mozaikami; rozbudowano narteks i dostawiono nową fasadę z kolumnami. W 1385 rozpoczęto późnogotyckie zwieńczenie górnej partii ścian , ozdabiając rzeźbą fiale i ośle grzbiety luków. W końcu XV w. dobudowano zakrystię i kaplicę św . Teodora.

134

Architektura sakralna

ŚRODKOWE WŁOCHY Protorenesans jest to określenie użyte przez Jacoba Burckhardta na oznaczenie nawrotu do form starożytnych w niektórych budowlach kościelnych XI i XII w. w Toskanii i - mniej może wyraźnie - w Prowansji. Kościół S. Miniato* al Monte we Florencji jest główną budowlą tego kierunku ze wzg l ędu na swą wczesnochrześcijańską formę i konsekwentn ie stosowane inkrustacje zewnętrzne oraz nieco późniejsze wewnętrzne. Równie istotne znaczenie dla kościołów protorenesansowych miała architektura zespołu katedralnego w Pizie (401 *). Jakkolwiek plan i przekrój katedry* nie zna lazły bezpośrednich naśladowców , to arkadowe galerie górnych partii fasady powtarzano później wielokrotnie (Pawia, 132*, Lucca, Pistoia, Prato, Empoli). Inkrustacje marmurowe spotykamy potem w licznych kościołach Florencji (katedra, 173*; baptysterium, 142*;\ S. Maria Novella, 171 *; i in.), w Pistoi, Pizie i in. Kościoły omawianego okręgu są w zasadzie indywidualnymi kombinacjami elementów architektury romańskiej. Przeważają bazyliki kolumnowe, trójnawowe, zwykle bez transeptu i bez empor, kryte stropem lub otwartą więźbą dachową

-

-

-

,

30

kolumny monolityczne, murowane filary okrągłe lub prostokątne przemienność podpór krypta otwarta na nawę główną bezwieżowa fasada odpowiadająca przekrojowi bazyliki wolno stojąca dzwonnica we wczesnym okresie kamień łamany lub wątek muru z drobnych ciosów później wątek z dużych ciosów i bogata dekoracja zewnętrzna: fryzy arkadkowe łączące lizeny, blendy arkadowe, luki na pilastrach lub przyściennych kolumienkach, galerie arkadowe wyjątkowo spotykane wieże na skrzyżowan iach , obejścia prezbiterium, założenia dwuchórowe, fasady dwuwieżowe, transepty, galerie niszowe, mury ceglane z motywem przecinających się arkadek.

W Marche i Abruzji występują kościoły halowe oraz grupa kolebkowo sklepionych bazylik kolumnowych, z kopułą na skrzyżowa niu naw (Ankona, 135*).

Rzym nie ma w XI i XII w. większego znaczenia, jednak warte wzmianki są bogato dekorowane krużganki , prace mistrzów Cosmatich i późnoromańskie inkrustacje.

Florencja, S. Miniato al Monte, 1018-XII w. Bogato inkrustowane marmurami elewacje zewnętrzne. Otwarta więźba dachowa. Podział przęsłowy wyznaczony przemiennością filarów o czterolistnym przekroju i kolumn (A-B-B-A) oraz łukami jarzmowymi. Krypta pod wywyż­ szonym chórem. Posadzka mozaikowa z 1207.

Piza , katedra, zaczęta 1063, konsekracja ok. 1120. Kolumnowa bazylika pięcionawowa , stropowa, z dwunawowymi (!) emporami i trójnawowym transeptem . Kopuła eliptyczna. W transepcie empory na arkadach. Bogata artykulacja fasady galeriami arkadowymi i marmurową inkrustacją, XIII w. Por. Basilica Ulpia w Rzymie, 348'.

Romanizm

135

ROMANIZM W ŚRODKOWYCH WŁOSZECH 50 ,

100 , km

• Lukka Prato· Fiesole • Piza tP Artimin; • Florencia

S/ś:g\~g·

·s. Miniato al Tedesco • S. Piero a Grado· • • Mo~tengglOnI Arezzo \ Volterra y • Siena

o

l

Ma~t~f~~·

~.\lil1lignano..

.Ramena

4

.Gr~sassoferr

• Ankona

S. Quirico d'Orcia --• .&- ·S.Antimo

Tarqui~a

Vasto.

A

D o

Ankona (Marche) , katedra S . Ciriaco, XI-XIII w . Kościół należy do grupy kolumnowych bazylik (tu pseudobazylika) w Ankonie i okolicach (do Lugnano), wzniesionych na bizantyjskim planie krzyża greckiego, sklepionych kolebką, z kopułą na skrzyżowaniu. Portyk z portalem baldachimowym ("protiro"), k. XIII w.

136

Architektura sakralna

POŁUDNIOWE WŁOCHY Apulia Normanowie podbili południe Italii, poczynając od 1030, w którym opanowali wybrzeże wschodnie, niegdyś podlegają­ ce Bizancjum. Szczególnie grupa apulijskich kościołów wokół Bari*: Barletta, Trani* , Bitonto i Troia wykazuje pewne wpływy normandzkie. Długi okres budowy kościoła S. Nicola w Bari spowodował, że późniejsze, jednak w krótszym czasie wzniesione kościoły , wzorowały się na kolejnych fazach jego realizacji. Bazyliki kolumnowe, o wyciągniętych w górę wnętrzach, stropowe: - transept przechodzący, trzy wysokie apsydy (może na wzór Salerno, 96*) - przemienność podpór - szerokie, o półkolistych łukach, arkady międzynawowe; nad nimi empory, odpowiadające zewnętrznym galeriom kolumnowym - do 5 wież (nie wolno stojących) - czasem chór z obejściem (Acerenza) - czasem rząd kopuł (Molfetta). Sycylia, Kampania, Kalabria Po wyparciu Arabów, osiadłych na Sycylii od 917 , Normanowie stworzyli w budownictwie eklektyczny styl arabsko-bizantyjsko-normański. Jego wpływ się­ ga Neapolu, a czasowo obejmuje okres panowania dynastii staufijskiej (od 11 94). Kilka mniejszych kościołów (Palermo, S. Cataldo, przed 1161; Castel vetrano*) ma: - kubiczne formy - 1-5 półkolistych kopuł (wpływy arabskie) - ostre łuki na podciętych lizenach, w ich obramieniu ostrołukowe okna. budowlami są północnosycy­ lijskie katedry w Palermo, Cefalu, Monreale*. Bazyliki kolumnowe - Arkady ostrołukowe , także lancetowe - brak empor płaski strop, otwarta więźba dachowa (Cefalu, Monreale) lub arabskie stropy stalaktytowe (Palermo, Cappella Palatina) - transept i chór podwyższone (wyższe od nawy głównej) - trzy apsydy wsch. przy transepcie (Palermo) lub przy prezbiterium i aneksach przychórowych (Monreale*) - grupy wież , fasady dwu w i eżowe - bogata dekoracja: fryzy ostrołukowe na wydłużonych lizenach i przenikające się ostrołukowe blendy; inkrustacje lawą i kolorowym i marmurami; mozaiki (wpływy bizantyjskie); posadzki typu artesonado (wpływy arabskie).

Trani (Apulia), XII w. Apsydy przy transepcie,

Bari (Apulia), S. Nicola, 1088-1197. Bazylika trójnawowa; transept przechodzący, z trzema wysokimi apsydami; kopuła na trompach ; przemienność podpór A-B-B-A w stropowej części nawy; empory ponad sklepionymi krzyżowo nawami bocznymi; dwie flankujące korpus nawowy wieże zachodnie, dwie wieże wschodnie przy transepcie.

Głównymi

Castelvetrano (Sycylia), S. Trinita di Delia, XII w. Maty, kubiczny kościół normański z centralną kopułą.

Monreale (Sycylia) , katedra, zaczęta 1174, zaliczana obok katedr w Cefalu , zaczętej 1131 , i Palermo, zaczętej 1161, do największych osiągnięć romanizmu sycylijsko-normańskiego. U dołu: mozaiki ściany północnej (wg D.B. Gravina, 1869).

Romanizm

ROMANIZM W

137

POŁUDNIOWYCH WŁOSZECH '--_ _---..:;5'L O_ _ _~ 190 km

S. Maria • ermoli i Caneto Petrel;:'la~---"------:Vieste • ' Tefermna) Manfre doOla . . Monte Sant ,Angelo S. Maria de aStrada • . ..-----S. leonardo . • Volturno • Campobasso lucera . Siponto Ferrauano • A.Foggla \l.a o . •~ ~a\\~\a~\ '\~ Teano TrOla Bovino p '\ .~c~9.' • Andria' ~\\~\\a Sessa Aur nca .. .Montan~ro Can sao o Ruvo B' Bari • Carmola S. Agata o 'lonto~ e\ niż cztery slupy 7-11

• z masztem środkowym jako podporą sygnaturki 12-14

•

D~ TYP 'B' "'kloJ ",wioi",. grupa Kaupanger 16-20

konstrukCja

",.,,"koj'

OC,"",

~

~~~ ~ = I

I

l:.:f',' - , -

~

d~k"'OiÓ"La~,śCiany ~ I~

fffftJ wg Gunnara Bugge

I

typ przejściowy z 4 masztami 15

I

-:~

l-T

.l......

~

.'~

-

00:-' WW

A

R

U

r ~ ~U

Wrn

I,

Pmg'. k"oO/ : . J'"'go co

.::I

r::: 'l

~ ~ ~ b~ I r~II!~~ lJ~h

....!

,

~

-

T

~-

r

I

-

~~

'-,I

n

n~"

Hm"',"o~h.

1142. Stropowa bazylika emporowa. Empory części wschodniej sklepione. Pod prezbiterium krypta.

Trondheim (północna Norwegia) , katedra, XII w. Głowice karbowane , fryzy zygzakowe i galeryjka na wysokośc i okien nawy głównej oparte na wzorach angielskich. Zob. 179'.

Romanizm un holm (Nidarholm) -Trondheim (Nidaros) ,

ROMANIZM W SKANDYNAWIJ

o

Are

I

Friisiin o

,

\

l Holtślen

50

o

)

@

•

\

,

I

\ I

1

(-J

l

24 Gol o 4 ReinIl 21 Torpo '" II oo ' " 0 5 Hedalen o Ne~

I 13 Uvdal o

\

o Gnnaker

Fiś

6 Eidsborg

\ (

o 12 Nore

011 Roldal

r

Hjarldal o 22 Heddal o

r \

o

/

J

17

l

I

Fagerstao

\

)

I

,/

Norweskie drewniane i masztowe Typologia s.138

kościoły

slupowe

Hedared

pod sygnalur ką : 12 Nore, k. Xllw. 13 Uvdal, k. XII w. 14 Hoyjord (zniszczony)

oSiidra Ving

°Giiteborg

Typ A : kościoły slupowe malosalowe Czteroslupowe : Więcej niż czteroslupowe : 1Hollalen, 2 poł. XI w. 7 Grip, XII w. 8 Rodven, XII w. 2 Undredal ? 3 Rollag? 9 Kvernes, k. XII w. 4 Reinli, XIII w. 10 Garmo, 1021 r. 5 Hedalen, XII w. 11 Roldal, XIII w. ? 6 Eidsborg, 1 poł . XIII w. Zmasztem środkowym

Hilleloftao Norra Ljunga o VaJlSjii..vetlanda NydalaO ° Hjalmseryd o Orev oOadesjii

oSvartra

Vaxjii o oJat

Typ przejściowy : 15 Oye, 1747 r.

olaholm

(Vang, przeniesiony

Hjort~berga

w1841 r. do Bieru-

Herrevadskloster Fi ~ ja ~umlósa Raus .. ~ Ignab~rga ° Bac askog ~ ~ ~ Rostanga Va° )ł~ Ci "" , ,-Ven ° Bosjiikloster d Kopenhaga o 0Gśrdstan a I Kalundborg, d0i'0,v LUlId oD Ib g °Ravlunda Kyrka Biern~de Roski lde r' _ b ~imrishamn

towie wKarkono-

szach) Typ B: duże kościoły masztowe Grupa Kaupanger : 16 Kaupanger, k. XII w. 17 Umes, poł. XI-XII w. 18 HoppersIad, 1 poł . XII w. 19 Fortun, XII w. 20 Lom, k. XII w. Grupa Borgund : 21 Torpo, 2 poł. XII w. 22 Heddal, ok. 1250 r. 23 Borgund, 24 Gol, 1 poł. xn w. 25 Hegge, 1 poł. XII w. ? 26 Hurum, k. XII w. 27 Lomen, k. XII w. 28 Flesberg ? 29 Ring.bu, k. XII w. 30Vaga (zeslawlll Real Hauglld I Gunnar Bugg.)

(J

.

E

.A,be J:! o Haderslev

g •

.Horne

Som . .

(

Anderslov.

C/ra y••

Ringsled ......... Ma~aleberga SI. Olof~lerlar °SlOre Heddinge Ny o

~ ''S~~~

l

kościoły romańskie

Alniin

~)

.""

~~A

100

km

L-_....:.IL...-_--'I in silu; pierwotnie ok.700 kościołów kościoły słupowe przeniesione na inne miejsce kościoły słupowe

( zeslawil Rear Hauglid )

I

'-

139

140

Architektura sakralna

ARCHITEKTURA ZAKONU CYSTERSÓW

Po lewej (od góry do dołu): Fontenay (Burgundia) , krużganek. Założone w 1118 przez Bernarda z Clairvaux, najstarsze w pełni zachowane opactwo cyster-

Reforma benedyktyńska Cluny (1 J6*), nie zaspokoiła potrzeby odnowienia życia monastycznego. Nową próbę podjęli cystersi . Powstało prawie 600 konwentów na Zachodzie, które rozprzestrzeniały wzory architektoniczne z burgundzkich ośrodków klasztornych w Clteaux (założony J098), Clairvaux (zało­ żony 1115) i Morimundu. Niezależni politycznie i gospodarczo cystersi zagospodarowywali nieużytki i zakładali duże gospodarstwa rolne. Ich kościoły łatwo rozpoznać. Do poło XII W. ściśle przestrzegano surowych ograniczeń budowlanych, nałożonych przez konstytucje zakonne; później to się zmieniło pod naciskiem fundatorów , dążących do maksymalnej wspaniałości opactw. W niektórych krajach europejskich, jak Niemcy, Hiszpania, Italia, Anglia, PoIska budowle cysterskie stały się zwiastunami gotyku.

Po prawej: Pontigny (Burgundia) , kościół klasztorny 1150-1180, gotycki. System przęseł prostokątnych (przechodzący - travee) w korpusie i transepcie. Prezbiterium wieloboczne z obejściem i wieńcem kaplic. Służki filarowe kończące się na wspornikach.

Bazylika Zamiast wież drewniana sygnaturka nawy stropowe, później sklepienia krzyżowo - żebrowe służki na murach i

filarach nadwie-

kończące s ię w połowie wysokości ściany , podparte wspornikami

szone,

,

20

Riddagshausen (Dolna Saksonia), 1 poło XIII W. Bazylika trójnawowa w systemie wiązanym. Transept i prosto zamknięte prezbiterium z obejściem i kaplicami.

transept z dwiema lub czterema prosto zamkniętymi kaplicami od wsch. - prosto zamknięte prezbiterium, za nim czasem kaplice, później także prostokątne lub wieloboczne obejścia z wieńcem kaplic (Riddagshausen *, Pontigny*) prostokątne przęsła sklepienne w Burgundii - system przechodzący , w Niemczech przede wszystkim system wiązany brak dekoracji figuralnej i witraży , wyjątkowo staranna kamieniarka brak krypt i empor arkady krużganka stojące na ciągłym cokole. Budownictwo ceglane w płn. Europie -7 architektura ceglana, rys.: Chorin

skie. Maulbronn (Badenia-Wirtembergia). XII/X III w., wzory francuskie. A - wirydarz z krużgankiem , B - studnia (umywaln ia) , C - bazylika filarowa z kaplicami przytranseptowymi , prosto zamkniętym prezbiterium i H - przegrodą chórową pomiędzy częś­ ciami kościoła dla mnichów i dla konwersów (rys. dolny). Od zach. przedsionek (paradisum). D - kapitularz, E - refektarz Uadalnia), F - parlatorium (rozmównica). w przyziemiu , nad nimi na piętrze dormitorium (sypialnia). G - skrzydło konwersów z ich refektarzem i dormitorium. U dołu: Maulbronn, kościół klasztorny.

Romanizm

141

POLSKA Bazyliki. Po chrzcie Polski w 966 powstało pierwsze biskupstwo w Poznaniu, a w 1000 arcybiskupstwo w Gnieźnie. Oba grody stanowią ośrodki stołeczne państwa polskiego, a ich katedry - wznoszone z kamienia i zachowane w reliktach - stają się duchowymi centrami obu miast i całego kraju. Większość wczesnośredniowiecznych kościołów

Kruszwica , kolegiata św. Piotra 1120-1140. Trzynawowa bazylika z transeptem i 5 apsydami od wschodu ; od zachodu jedna wieża zamiast pierwotnej dwuwieżowej fasady. W poło XIX i XX w. purystyczne restauracje.

U góry: Kraków, katedra na Wawelu , krypta św. Leonarda, ok. 1190-przed 11 18. Trzynawowa, z półkolistą apsydą. Sklepienie krzyżowe na gurtach, wsparte na kolumnach z kostkowymi głowicami. U dołu: głowica z kościoła św. Gereona na Wawelu, 1 poło XI w.

o

kościół św . Andrzeja, 1079-1098, ukończony 1 poło XII w. Trzynawowe, bazylikowe przęsło korpusu , poprzedzone transeptem i prezbiterium zamkniętym apsydą. Między wieżami zach. empora; być może także empory boczne. Wnętrze zbarokizowane , k. XVII-pocz.

Kraków,

XVII I w.

Tum pod Łęczycą, kolegiata P. Marii i św . Aleksego, 1161 konsekracja. Przekrój aksonometryczny dwuchórowej, filarowej bazyliki z emporami. Dwie kwadratowe wieże flankują­ ce od zach. korpus nawowy oraz dwie półokrą­ głe wieżyczki przy wsch. przęsłach naw bocznych. Główny portal od północy z dekoracją rzeźbiarską i figuralnym tympanonem.

stawiano zapewne z drewna, zgodnie z tradycją budownictwa podkarpackiego w formje blokowo ukształ­ towanych brył i wolno stojących, chroniących przed złymi siłami dzwonnic. Przy gotyckich kośc i ołach znajdują się jeszcze znaczne partie romańskich budowli kamiennych. Przykładem ich są pozostałości katedr w Krakowie na Wawelu: przedromańskiej z pocz. XI w. i romańskiej z ok. 1070-1142, dwuchórowej , wykazującej zależności od architektury nadreńskiej ; z katedry tej przetrwała m.in. krypta św . Leonarda*' Podobne powiązania wykazuje dwuchórowa kolegiata P. Marii i św. Aleksego w Tumie pod Łęczycą, przed 1161. Relikty romańskie znajdują się również w obrębie renesansowej katedry w Płoc­ ku . Przykładami dobrze zachowanych budowli romańskich są: kościół św. Andrzeja w Krakowie* , 1079-1098; kolegiata św . Piotra w Kruszwicy* , ok. 1120-1140; wspomniana kolegiata w Tumje; kolegiata św. Marcina w Opatowie, ok. poł. XII w. ; kościół Norbertanek wStrzelnie (z bogatą dekoracją rzeźbiarską, m.in. trzonów kolumn międzynawowych, k. XlI w. - przed 1216); kościół cysterski w Trzebnicy, 1219. - Drzwi brązowe: Gniezno, katedra, 2 poł. XII w. , ze scenami z życia i męczeństwa św . Wojciecha, przedstawionymi w 18 kwaterach. Płock , katedra (obecnie w soborze Sofijskim w Nowogrodzie Wielkim), ok. poł o XII w., z obrazami ze Starego i Nowego Testamentu oraz z postaciami alegorycznymi i historycznymi, wykonane zapewnie w Magdeburgu. - Klasztory cystersów, zakładane w Małopolsce jako filie opactw burgundzkich (Morimund) w 1 poło XIII w. , a jeszcze bardziej klasztory z 2 pol. XIII w., pochodzące jak Mogiła z Lubiąża, mają już wiele elementów architektonicznych czysto gotyckich (por. 140).

Kaplice - rotundy, 142*.

142

Architektura sakralna

BUDOWLE CENTRALNE Najważniejsze romańskie budowle centralne pochodzą z okresu rozwiniętego i późnego romanizmu. Najczęstszymi ipspiracjami dla nich były kościół Grobu Swiętego w Jerozolimie (38*) i kaplica cesarska w Akwizgranie (69*). Typy planów: okrągły (rotunda) - sześcio-, ośmio- i dwunastoboczny , a nawet siedmioboczny z cztemastobocznym obejściem (Rieux koło Carcassonne) kwadratowy plan krzyża greckiego z aneksami: przedsionkiem, apsydami, prezbiterium, wieżą kwadrat z czterema wewnętrznymi podporami, szczególnie w kaplicach zamkowych, które w XII w. wznoszono jako budowle dwupoziomowe (~ dwupoziomowa kaplica) .

Segowia, kaplica templariuszy Vera Cruz, 1208. Dwunastoboczny, dwukondygnacyjny trzon budowli z dwoma biegami schodów. Od wsch. trzy apsydy. Wieża późniejsza.

Po lewej: Kraków, kaplica P. Marii , później św. Feliksa i Adaukta , w obrębie grodu na Wawelu , k. X w. (rekonstrukcja planu wg A. SzyszkoBohusza). Po prawej: Cieszyn , rotunda XI W.

św. Mikołaja,

2 poło

Florencja , baptysterium przy katedrze, XI-XII Strzel no, św. Prokop, ok. 1200. Rotunda z kwadratowym prezbiterium i emporą w wieży.

W. Ośmioboczna budowla z trójkondygnacyjną, inkrustowaną fasadą. Wewnątrz dwukondygnacyjna ze sklepieniem klasztornym i bogatą artykulacją za pomocą kolumn i pilastrów.

St-Michel-d'Entraigues, XII W. Ośmioboczne zało­ żenie z półkolistymi niszami przy każdym boku (plan ośmioliścia). Z zewnątrz podziały ślepymi arkadami. Sklepienie klasztorne z latarnią.

Romanizm

143

KOŚCIOŁY OBRONNE

zaczęty

Ighi~ul Nou (Siedmiogród) , kościół obronny , wznoszony do XV w. (gotycki).

Hunawihr (Alzacja), cmentarz obronny. Otaczamur z sześcioma basztami datowany jest na XII w. Pierwotny kościół romański zastąpiony został gotyckim (wieża XIV w. , kościół XV w.).

Prejmer (Siedmiogród). kościół obronny, zaczę­ ty ok. 1200. Kościół otoczony murami i basztami. Po stronie wewnętrznej murów dobudowano w XV w. 275 pomieszczeń mieszkalnych dla okolicznej ludności na czas oblężenia.

Agde (płd. Francja), kościół salowy, w IX w., sklepiony kolebką.

jący

czyli obwarowane kościoły ś redniowie­ czne, otoczone solidnymi murami (czasem jest to umocniony mur cmentarza), z krenelażem i machikułami , a nawet wieżami obronnymi . Spotykamy je na terytoriach pogranicznych i w małych , nieobronnych osiedlach, gdzie stanowiły schronienie dla mieszkańców. Najbardziej znane są założenia tego rodzaju z terenu Siedmiogrodu (Ighi~ul Nou*, Prejmer*, Sighi~oara , Vorumloc = Valea Viilor, Dealul Frumos i in.) i połud­ niowofrancuskie kościoły obronne (Agde* , Les-Stes-Maries, Royat, Montmajour*), wznoszone czasem jako schronienie przed piratami. Spotyka się je także w Szwabii (GroBsachsenheim, Merklingen, Lienzingen), w Alzacji (Hunawihr*), w Szwajcarii (Sitten) i Austrii (Maria-Saal, Weissenkirchen).

Montmajour pod Arles (Prowansja), opactwo benedyktynów, założone w X w. , zabudowania i krużganek z XII w. Wysoka (26 m) gotycka wieża wzniesiona 1369, służyła jako schronienie dla mnichów w czasie wojen.

144

Architektura sakralna

ARCHITEKTURA OKRESU PRZEJŚCIOWEGO Francja Fasady niektórych kościołów francuskich z 2 tercji XII w. , szczególnie w Pikardii , nabierają już charakteru wczesnogotyckiego. Powstała po 1170 katedra w Laon * jest prawie w pełni dziełem wczesnego gotyku, jakkolwiek jej detal architektoniczny wykazuje jeszcze wyraźne cechy romańskie. Formy romańskie: - przęsła sklepienne są jeszcze sześcio­ dzielne - opory sklep ień spływają do poziomu empor, czterokondygnacyjna ściana nawy głównej - pęki s łużek z pierścieniami przewią­ zek - przemienność podpór - łuki arkad i okien półokrągłe lub słabo zaostrzone, szczególnie na dwóch dolnych poziomach fasady - zwarte, ciężkie i przysadziste elementy budowli, takie jak rozbudowane portale, wieża na skrzyżowaniu czy pinakle - silnie rozglifione otwory (por. Lizbona, katedra romańska).

Laon , katedra, 1155-1235. Fasada zachodnia.

Wnętrze

nawy

głównej ,

przekrój przez jedno

przęsło .

Cechy gotyckie: - niespokojna rytmika fasady - ażurowe bloki wież z narożnymi otwartymi klatkami schodowymi - sklepienia krzyżowo-żebrowe i łuki przyporowe - odejście w zachodnim przęśle od przemienności podpór (156*), która jeszcze w prawie współczesnej katedrze w Noyon zakłóca płynność przestrzeni, podkreślając podział przęs­ łowy śc ian idące odmaterializowanie ścian wnętrza nawy głównej

- daleko

- tryforium - szerokie zastosowanie

ostrołuków.

Włochy Wielokondygnacyjności północnofrancu­ skich kościołów XII w. odpowiadają w północnej i środkowej Italii fasady z głębokimi niszami arkadowymi i gale-

riami (134*), w kilku kondygnacjach. Natomiast wnętrza nie mają prawie podziałów architektonicznych, czasem są jedynie inkrustowane. Sklepienia krzyżo­ wo-żebrowe i empory występują tylko na północy. Elementy francuskiego gotyku za sprawą opactw cysterskich pojawiają s ię w Lombardii (Fossanova,

Padwa, S. Antonio, 1232-1307. Bazylika filarowa. Połączenie form architektonicznych romańskich, gotyckich i bizantyjskich. Wzorami były włoskie kościoły zakonów żebrzących (trójnawowy korpus z szerokim transeptem). francuskie katedry (chór poligonalny), bizantyjskie założenia pięcio­ kopułowe (por. Wenecja , S. Marco, 132*), tu wydłużone przez dwie dodatkowe kopuły, oraz lombardzkie fasady (ślepe arkady, galeria arkadkowa) .

Romanizm

145

1180-1208; Casamari , zaczęty 1217) oraz w Toskanii (S. Galgano, zaczęty 1227). Formami stylu przejściowego odznaczają się też kościoły S. Andrea w Vercelli (zaczęty 1219) i eklektyczna bazylika św . Antoniego w Padwie 144*).

Niemcy W Niemczech architektura stosunkowo długo posługiwała się repertuarem romańskich form stylowych. Do połowy XIII w. powstawały budowle romańskie, choć często wykorzystywano elementy typowo gotyckie, jak choćby łuki ostre, oraz wzorowano się , szczególnie w Nadrenii, na rozwiązaniach architektonicznych kościołów francuskich . Normandzka konstrukcja szkieletowa po raz pierwszy pojawiła się w Saksonii (po 1209, Magdeburg). Katedra w Laon służyła jako wzór niemjeckim kościołom w Limburgu (czterokondygnacyjna nawa główna), Bambergu (wieże), Naumburgu i zapewne Wlirzburgu. W ostatnjej , " barokowej " fazie stylu romańs­ kiego ściana zachodnia z dwiema flankującymi ją wieżami łączy się w bogato artykułowaną fasadę , okna otrzymują wykrój wachlarzowy, czteroli stny lub kluczowy. Stosowane są tradycyjne konstrukcje sklepień krzyżowo-żebro­ wych w układzie wiązanym . Bazylika emporowa System wiązany sklepienia krzyżowo-żebrowe tryforium rzadko spotykane stosowane również założenia trójkonchowe - okna czterolistne, kluczowe, wachlarzowe, okulusy i rozety głowice pączkowe

prezbiteria zamknięte półkoliście lub poligonalnie, z bogatą artykulacją architektoniczną

- fasady zachodnie z

bogatą dekoracją

architektoniczną

krypty czasamj lektoria z

bujną dekoracją

rzeźbiarską.

Kościoły halowe wznoszone wszystkim w Westfalii.

Neuss, św. Kwiryn , po 1209. Bazylika emporowa, sklepiona, system wiązany, z trój konchowym chórem. Masyw zachodni (u góry) i chór (u dołu) odznaczają się bogatą, późnoromańską artykulacją.

u

góry i w środku: Canterbury, chór katedry, 1175. Sklepienie sześciopolowe, łuki półkoliste i ostre , przemienność podpór. U dołu: Ripon , katedra. Tryforium i galeria na wysokości okien.

są

przede

Anglia W Anglii styl przejściowy ("Transitional") występuje pomiędzy 1175 a 1200. Jest on punktem wyjścia do wczesnego, angielskiego gotyku ("Early English"). Szczególnie niezwykłe są ostrołuki obramowane półkolistymi łękami, przy równoczesnym wykorzystaniu normandzkiej galerii na wysokości okien.

146 Architektura sakralna

Chartres, katedra, ok. 1200. Sklepienie.

GOTYK

Gotyk daje

Fazy gotyku

1.

się podzielić na trzy fazy, które i kończą w różnym czasie.

w krajach europejskich

zaczynają się

Przejście od sztuki romańskiej do gotyku. Zaczyna się ono we Francji ok. połowy XII w. , w Anglii w 1175, a w Niemczech po 1200. Lokalne nawyki architektoniczne są przezwyciężane powoli.

Gotyk

dojrzały

2. Przemiany w polityce (zdobycie przez Francję znacznej władzy w Europie dzięki mocnemu królestwu o tendencjach centralistycznych) , w społeczeństwie (wzrost znaczenia mieszczaństwa) i w filozofii (scholastyka) stworzyły nowy obraz świata, który swój najpełniej­ szy wyraz artystyczny znajduje w strukturze i dekoracji katedr xm i XIV w. Francuski program katedralny zdobywa sobie powszechne uznanie (wymiana pomiędzy strzechami budowlanymi) i prowadzi do niezwykJe silnego ujednolicenia architektury w Europie.

Późny

gotyk

3. Wiek XIV charakteryzuje się epidemiami, wojnanli i biedą, pod względem duchowym mistyką, pod względem społecznym przewagą mieszczaństwa; w dalszym ciągu rozwijają się narodowe, odrębne formy architektoniczne. Preferowane są kościoły i kaplice do prywatnego nabożeństwa. Wzrasta rola dekoracji. Około 1400 i później zamierają nie dokończone wielkie budowle. Sztuki piękne uwalniają się od związku z architekturą kościelną i stają się samodzielne.

Niemcy

W długich walkach pomiędzy cesarzem i papieżem ulega w Niemczech rozbiciu jedność państwa i Kościoła . Książęta umacniają swoją niezależność wobec cesarza. Duchowy i polityczny prymat Niemiec zanika w czasie panowania ostatnich Staufów i kończy się podczas

Gotyk

147

interregnum po śmierci Fryderyka II (1250). Tym samym rozpada się także kulturalna jedność Europy. Dwieście lat później, pod rządami Karola IV (1347-1378), Niemcy ponownie skonsolidowały się. Jednak związany z tym rozwój kulturalny ogranicza się już tylko do narodowego terytorium. Po załamaniu się potęgi Staufów Włochy dzielą się na pojedyncze państewka, targane wojnami pomiędzy gibelinarni i gwelfami. Dworom książęcym gotyk jest obcy, propaguje się już tam formy protorenesansu. Hiszpanią włada kilka dynastii królewskich, jeszcze przez Maurów.

W Polsce powstanie narodowego kolonizację w schodnią (s. 398).

część

państwa zostało

ziem

zajęta

jest

Włochy

Hiszpania

zahamowane przez

Rozprzestrzenianie się francuskich ziem koronnych zmusza Anglię na przestrzeni ponad dwóch stuleci do wojen o swoje prawa dziedziczne we Francji. Pod względem polityki wewnętrznej kraj jest skoncentrowany na stworzeniu wczesnej formy demokracji (Magna Charta Libertatum, 1215, parlament, 1275 i 1295).

Anglia

Nad Francją wschodzi nowa gwiazda pomyślności. Starania Kapetyngów (987-1328) o polityczną jedność kraju, mało owocne aż po XII w. , zostają uwieńczone sukcesem w XIII w. W 1214 Filip II August (1180-1223) odnosi zwycięstwo pod Bouvines nad Anglikami i ich niemieckim sprzymierzeńcem , Ottonem IV. Ten ostatni jest zarazem kontrcesarzem Fryderyka II. Filip wysyła we wspaniałomyślnym geście udręczonemu Fryderykowi, który sam nie miał udziału w zwycięstwie, zdobytego orła cesarskiego. W ten sposób z jednej strony po raz ostatni uznane jest cesarstwo Staufów, z drugiej zaś umocnione wpływy francuskie w Niemczech. Filip IV (1284-1314) zmusza papiestwo do "niewoli babilońskiej " w Awinionie i posunięciem tym rozwiązuje problemy, które w dużej mierze przyczyniły się do zmierzchu niemieckiego cesarstwa. W połowie XV w. Francja uwalnia się ostatecznie od angielskich żądań terytorialnych. Wszystko to powoduje niezwykły wzrost świadomości narodowej.

Francja

We Francji rozwijają się żywiołowo zakony. Uczą one rolnictwa na wsi, a w szkołach klasztornych --7 siedmiu sztuk wyzwolonych. Podobnie w Niemczech - nigdy Kościół nie był silniejszy w sprawowaniu władzy świeckiej jak wówczas. W jego kręgu krystalizują się zrazu duchowe przemiany, które znajdują swój zewnętrzny wyraz w sztuce gotyku. Przy tym stosunki pomiędzy dążeniami Korony a intencjami Kościoła pozostają ciągle nienaruszone.

Zakony

Suger, w latach 1122-1151 opat St-Denis, jest jednocześnie przyjacielem króla i kanclerzem kraju. Rozwija on zarówno ogólne, jak i szczegółowe nowe wyobrażenia na temat architektury oraz ideowego znaczenia katedry.

Przemiany obrazu

świata

148

Architektura sakralna

Dominikanin Tomasz z Akwinu i późniejszy benedyktyn Abelard są głównymi przedstawicielami scholastyki, nowej filozofii. Uczą oni w założonym ok. 1200 uniwersytecie w Paryżu , gdzie wiedza tego czasu gromadzona jest encyklopedycznie, i rozwijają nową metodę, aby z jej pomocą dialektycznie dowieść prawdziwości Objawienia. Głęboko sięgające przemiany rozprzestrzeniają się na całą Europę. Ginie dawny obraz świata, powszechny w cesarskich Niemczech. Logika wywodu "Bóg - cesarz - pewność" , która do tej pory była uważana za jedynie prawdziwą, nabiera złego sensu w okresie niepewności interregnum. Pod osłoną nowo budowanych miast mieszczanie osiągają zamożność, wykształcenie i niezależność.

We Włoszech św. Franciszek z Asyżu żądaniu absolutnego podporząd­ kowania Bogu przeciwstawia hasło "człowiek bratem". Bernard z Clairvaux krytykuje magię apotropaicznego wizerunku demonów , ową próbę przezwyciężania Złego przez jego obrazowe przedstawienia na fasadach i głowicach. Płomienne nawoływania papieży

i zakonów do wypraw krzyżowych politycznej i ludzkiej zgubności tych przedsię­ wzięć - wewnątrzeuropejską wymianę kulturalną. Krzyżowcy pochodzą z wielu europejskich narodów; zdają sobie sprawę z podobieńst­ wa swoich narodowych, duchowych i społecznych problemów i po powrocie do rodzinnych krajów są otwarci na przyjęcie i rozwijanie nowych idei i form artystycznych gotyku.

powodują

Katedra jako odbicie

porządku świata

- przy

całej

W nieszczęściu i niepewności człowiek czuje się coraz bliższy Bogu i świętym. Mistycyzm staje się ok. l300 silnym, przeciwstawnym scholastyce, ruchem. Zamiast dowodów na istnienie Boga, ludzie szukają doświadczenia Boga i znajdują w pojęciach "oczyszczenie - świętość - zjednoczenie" sposób bezpośredniego dostępu do Boga, połączenia się z Nim. Katedry

są

miejscem, w którym odbija

się

ten nowy obraz

świata.

Rosnąca strzelistość ścian ,

wertykalizm wszystkich elementów pona pragnienie formy, która wyraża pobożność ludu i ekstatyczne poszukiwanie Boga w mistyce. W ościeżach i na archiwoltach w Chartres, na głowicach i tympanonach wszystkie postaci i alegorie są tak ustawione, aby służyły scholastyce jako świadectwa i symbole jej prawd: Arystoteles i Sybille, prorocy, apostołowie i ojcowie kościoła, siedem sztuk wyzwolonych, cnoty i występki, symbole firmamentu i prace miesięcy , a w ś ród wielu świętych - Tomasz Becket, nowy męczennik. działu wskazują

Symbolem miast pozostaj ą katedry i kościoły miejskie, które " jak kwoka przy kurczętach " (Dehio) wznoszą się nad domami miejskimi, rynkiem i uliczkami. Duisburg, kościół Salwatora, XV w . (wg litografii z XIX w.).

Mieszczanin, który coraz bardziej zajmuje się wyposażeniem swojego domu Bożego, nadaje obrazom swoich świętych cechy nowego, nie znanego do tej pory "człowieczeństwa". Pieta i przedstawienia budzące współczucie (Mąż Boleści) ukazują Chrystusa w całej nędzy cierpienia; Ukrzyżowany dźwiga koronę cierniową zamiast stosowanej powszechnie wcześniej korony królewskiej . A ekstazy mistyków stają się natchnieniem dla twórców obrazów i rzeźb maryjnych o bezgranicznej delikatności .

Gotyk

Katedra jako uprawomocnienie

W nie mniejszym stopniu wczesna katedra jest symbolem nowej władzy królów francuskich. W czasie gdy królestwo francuskie ogranicza się do Ile-de-France, niektórzy genialni architekci wynajdują tutaj i w najbliższym otoczeniu - w Szampanii i Pikardii, wraz z systemem przyporowym, nowość o rozstrzygającym znaczeniu: wzajemną współzależność członów budowli i sklepienia żebrowego. W takim samym stopniu jak z rejonu Paryża rozchodzi się idea unifikacji królestwa, rozprzestrzenia się stąd na całą Francję także sakralny gotyk. Katedra jest widocznym dowodem królewskiego dążenia do władzy, znajdującego uzasadnienie poprzez protoplastów Karola Wielkiego, aż u rzymskich cesarzy. Są to te same roszczenia, które dawniej ugruntowały ideę cesarstwa niemieckiego i uprawomocniły się w katedrach cesarskich. W XllI w. galerie królewskie na fasadach i ustanowienie katedry miejscem koronacji (Reims) czynią te zależności jasnymi dla całego świata.

władzy świeckiej

Wraz ze wzrostem rangi mieszczaństwa w XIV i XV w. wykształca się nowa warstwa społeczna obdarzona świadomością stanową i pewnością siebie. Wznosi ona swoje świątynie już nie jako wyrobniczy obowią­ zek, ale w ramach wolnej współpracy, nadając im nowe znaczenie: kościół jest symbolem miasta, miejscem zgromadzenia gminy, ale także wnętrzem, w którym mieszczańska duma mistrzów cechowych znajduje wyraz w bogactwie wyposażenia, a elitarna chęć wyróżnienia się naj zamożniej szych - w fundowaniu prywatnych kaplic. Jednocześnie architekci, artyści i mieszczanie wychodzą poza anonimowość wczesnego średniowiecza i zapewniają upamiętnienie indywidualnej osoby, np. w portretach fundatorów i w inskrypcjach. Przy wszystkich przemianach znaczenia i struktury, romański schemat bazyliki typu francuskiego pozostaje nadal aktualny. Ale poszczególne przestrzenie budowli nie są już zestawione, jak w sztuce romańskiej , tylko coraz bardziej scalane w jednolitą przestrzeń. Udaje się to przede wszystkim dzięki przezwyciężeniu przemienności podpór w strefie arkad międzynawowych, którym odpowiadało często sześc iodzielne sklepienie. Przy tym wszystkim rozstrzygającą rolę odgrywa ambiwalencja zamiarów architektonicznych i możliwości technicznych. Najbardziej widocznymi środkami technicznymi, którymi posługuje się gotyk w poszukiwaniu swojego wyrazu architektonicznego są łuki ostre i konstrukcja przyporowa ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. To one nadają budowli gotyckiej charakterystyczny wygląd i tworzą jej strukturę. Żaden z tych elementów nie jest wynalazkiem gotyku: zarówno konstrukcja przyporowa, jak też sklepienie żebrowe występują już wcześniej (Durham, 155*). Łuk ostry, pochodzenia islamskiego, używany jest również w sztuce romańskiej (Burgundia, 116*, Poitou, 119*, Prowansja, 122*). Umożliwia on wznoszenie budowli o łukach ze zróżnicowanymi rozpiętościami przy równej wysokości. Tym samym stworzona została podstawa dla rozpinania sklepień krzyżowo-żebrowych ; nad prostokątnymi przęsłami i kompartymentami przestrzennymi. Dopiero wyodrębnienie właśnie tych elementów z obfitego arsenału znanych środków oraz ich pomysłowe wykorzystanie zaspokoiło dążenia formalne ludzi dojrzałego średniowiecza. "Nowy styl powstaje wtedy, kiedy znajduje poparcie w zmienionej świadomości duchowej" (Dehio).

149

Mieszczaństwo

jako protektor kultury

Schemat architektoniczny katedry

Reims zaczęta

1211

82 m

Paryż zaczęta

1163

63 m Laon

zaczęta

1155

55 m

Proporcje wielkości katedr wczesnogotyckich i z okresu dojrzałego gotyku we Francji.

150 Architektura sakralna Sklepienie

żebrowe,

konstrukcja przyporowa

Prostokątne

pola przęseł nawy otrzymują filary arkadowe o równej w punktach narożnych. Służki filarów biegną od ziemi do nasady sklepienia i znajdują swoją kontynuację w żebrach aż do klucza sklepienia - teraz przeważnie czterodzielnego. Tworzą one wewnętrzną konstrukcję nośną, na którą spływa cały ciężar sklepienia. Ciągły rząd takich namiotowych przęseł powoduje spokojne narastanie przestrzeni w kierunku zachód-wschód. Zewnętrzna konstrukcja przyporowa składa się z wieńca skarp, z których wznoszą się łuki przyporowe, wspierające z zewnątrz sklepienie i ściany nawy. Obciążone przez pinakle, przeciwstawiają się poziomym siłom rozporowym sklepień. Mury są pod względem statycznym w znacznym stopniu zbyteczne (154 n.*). grubości,

Witraż

Zamiast nich wielkie okna w bocznych murach naw i w prezbiterium wypełnione są kolorowymi witrażami, a okna ścian szczytowych nawy głównej i transeptu mają formę rozet. Są one obrazowymi nośnikami programów teologicznych, przede wszystkim jednak źródłem nierealnego oświetlenia przestrzeni, w którym wierzący "będzie rozpamięty­ wać i rozumieć światło materialne jako symbol niematerialnego strumienia światła" (Dionizy Areopagita).

Maswerk

Rozwój maswerku zaczyna się krótko po 1211 w Reims. W rosnącej różnorodności i bogactwie form, a także racjonalnej surowości późnego gotyku angielskiego, odzwierciedla on zmieniające się potrzeby ornamentalne (163*, 196 n.*).

Transept

Ujednolicenie przestrzeni i akcentowanie osi podłużnej zachód-wschód prowadzą już w Notre-Dame w Paryżu do redukcji wystającego poza obręb murów transeptu. Wprawdzie wiele bazylik zachowuje wciąż wystający transept, a w niezwykle długich budowlach w Anglii transepty takie pełnią ważną rolę, jednak Hiszpania i niemiecka odmiana gotyku, zwłaszcza późnogotyckie kościoły halowe, rezygnują z nich przeważnie całkowicie.

Prezbiterium

Duże przemiany są także udziałem prezbiterium. Z reguły nie buduje się krypty , dlatego przestrzeń prezbiterialna jest tylko niewiele podwyższona . Ale rozrasta się ona daleko poza skrzyżowanie nawy głównej z transeptem, otrzymuje więcej naw aniżeli korpus podłużny i pojedyncze lub podwójne obejścia z kaplicami . W sztuce romańskiej promieniste kaplice występują wyraźnie na zewnątrz jako wyizolowane półkola . Gotyk wiąże je coraz bardziej w wieniec wielokątów , których sklepienia stapiają się ze sklepieniem obejścia. W późnogotyckich kościołach halowych, przede wszystkim południowych Niemiec, kaplice te prawie nie są widoczne z zewnątrz; czasem zanikają całkowicie na rzecz poligonalnie zamkniętych apsyd (157*). W nawie środkowej lektorium jeszcze często oddziela lud od kleru.

Głowica

160'

Romańskie bogactwo form głowic zostaje zredukowane do wczesnej głowicy pączkowej , która przekształca jońskie woluty w kształty roślinne, później do głowicy talerzowej, powszechnie używanej w Anglii, oraz

liściastej.

We wczesnych formach w Reims listowie i owoce wyrastają organicznie z pierścienia szyi; w XIII i XIV w. liście stają się mięsiste, wypukłe, luźno przyczepione do kielicha. Podobny rozwój przechodzą żabki i kwiatony. Późny gotyk często w ogóle rezygnuje z głowicy. Kolumny czy fIlary przechodzą bezpośrednio w sklepienie.

Strzecha budowlana

Program ikonograficzny dla cykli przedstawień w kamieniu i szkle jest ustanawiany przez uczony kler. Budowniczowie, którzy planują

Gotyk

151

i wykonują budowlę , są ludźmi świeckimi . Od xm w. społeczność kamieniarzy i budowniczych, którzy pracują przy jakimś większym kościele, tworzy własną " strzechę budowlaną" . Pomimo braku przymusu cechowego, jest ona skrępowana surową, wewnętrzną organizacją i władzą swego przedstawiciela, parliera; musi też utrzymywać w tajemnicy artystyczne i techniczne doświadczenia. Kiedy jednak pierwsze katedry zostały wykończone i robotnicy spotkali się w nowych miejscach pracy, nastąpiła ożywiona wymiana doświadczeń, która sprzyjała ujednoliceniu stylu europejskich budowli katedralnych. We Francji obok "narodowego" schematu katedralnego wykształcają się regionalne typy budowli: 1. Ile-de-France: St-Denis i naśladujące go budowle, aż po Paryż (Notre-Dame). 2. Szampania: St-Remi w Reims (prezbiterium), Chalons, Noyon - po katedrę w Reims. 3. Normandia: charakterystyczne dla Normandii wydrążanie murów (w formach już gotyckich), okna w zewnętrznej warstwie muru , wewnętrzna warstwa przepruta rzędami łuków. Empora. Otwarte do wewnątrz wieże na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem, z 8- lub l2-dzielną kopułą żebrową. 4. Burgundia przejmuje z Normandii sposób przeprucia murów i otwartą wieżę nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem. Często poligonalne zamknięcie prezbiterium bez obejścia. Otwarte przedsionki. Gotyk cysterski: prosty układ przestrzenny, skromna artykulacja ścian. Punkt wyjścia dla włoskich i niemieckich kościołów zakonów żebrzących . 5. Andegawenia (styl Plantagenetów), rejon Loary. Kościoły halowe (!) z 3 nawami równej wysokości (w tradycji romańskich trój kolebkowych hal z Poitou). Rzadko budowle monumentalne. Kościoły salowe bez podziału ścian , z oknami o półkolistych zamknięciach; ośmiodzielne, kopulaste pola sklepienne z delikatnymi żebrami, oddzielone od sąsiednich przęseł cienkim, okrągłym w przekroju żebrem (zamiast szerokiego gurtu) - " sklepienie andegaweńskie ". Oddziaływanie na Westfalię . 6. Południowa Francja: kościoły salowe z poligonalnym prezbiterium bez obejścia, niskie kaplice pomiędzy filarami przyporowymi, nad nimi strefa okienna. Także prymitywne sale z łukami przyporowymi pomiędzy skarpami . W wyniku starań zakonów zreformowanych i żebrzących o duszpasterstwo bliskie ludowi, powstają kościoły kaznodziejskie mendy kantów (franciszkarue = minoryci, dominikanie, augustianie, karmelici i in.). Są one przeważnie budowane w miastach. Ich prostota jest wyrazem ślubu ubóstwa zakonników i przejawem protestu wobec wystawności katedr i kościołów opackich. We Włoszech stanowią one naj wcześniejsze i naj częstsze przykłady gotyku. Duża przestronność tych kościołów oddziałuje aż po renesans. Niemieckie kościoły mendykantów - bazyliki, kościoły halowe i salowe - są ogniwem pośrednim pomiędzy architekturą romańską na tym terenie a późnym gotykiem. Zwłaszcza w południowych Niemczech, Tyrolu, wschodniej Szwąjcarii i Gryzonii stają się one pierwowzorem setek wiejskich kościołów salowych (176*). Długo jeszcze w XIII w. wznoszone są w Niemczech budowle romańskie. Tam gdzie dociera wcześnie gotyk francusIq, jego elementy stapiają się z miejscowymi nawykami budowlanymi. Sw. Elżbieta w Marburgu jest gotyckim kościołem halowym, ale z trójkonchowym

Regionalne typy architektoniczne we Francji

Styl Plantagenetów Saumur, kaplica St-Jean, pocz. XII Iw. Kościoły

zakonów

żebrzących

Gotyk niemiecki (" Deutsche Sondergotik")

152 Architektura sakralna prezbiterium, nawiązującym jeszcze do nadreńskiej sztuki romańskiej. Kościół P. Marii w Trewirze, czysto gotycka budowla centralna, ma jednak wieżę w stylu romańskim . Wieże na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem zanikają wkrótce prawie całkowicie, podobnie jak we Francji . Niewiele niemieckich wielkich budowli całkowicie przejęło system francuskiego gotyku katedralnego. Katedry w Bambergu i Naumburgu mają jeszcze tylko wieże według wzoru z Laon ; dopiero w katedrze w Kolonii, zaczętej w 1248, udaje się dokonać przełomu (pierwowzory: Amiens i Beauvais) . Formy gotyku są wprawdzie przenoszone - przede wszystkim przez cystersów - do Czech, Polski, na Węgry i na ziemie późniejszej Jugosławii. Także francuscy budowniczowie pracują na wschód od Renu, a Karol IV powołuje jeszcze w 1344 Macieja z Arras na architekta praskiej katedry. Ale już fasada zachodnia strasburskiej katedry ukazuje cechy specyficznego gotyku niemieckiego ("Deutsche Sondergotik" ). W gotyku tym można zaobserwować z jednej strony redukcje, z drugiej - wzbogacenia w stosunku do pierwowzorów francuskich . Redukcje: plan - skasowanie obejścia prezbiterium i wieńca kaplic podział ścian - skasowanie tryforium, por. Reims - Fryburg, 170* filary - ośmioboczne lub okrągłe w przekroju zamiast wiązkowych kościół bazylikowy staje się , przez zrównanie wysokości naw , ko ś ciołem halowym; tym samym rezygnacja z wolno stojącej konstrukcji przyporowej - jedna wieża zamjast dw u wieżowej fasady - rezygnacja z wimperg (po Strasburgu i Kolonii). Wzbogacenia (zwłaszcza w późnym gotyku) : sklepienia gwiaździste, sieciowe, krzywolinijne, łuki kotarowe, stępkowe, w ośli grzbjet, filary - służki i żebra skręcone spiralnje, wklęsłe żłobki pomiędzy słu żkami . Można wyróżnić

nicowanych

Trzy rodzaje dachów kośc i oła halowego 1. Dachy poprzeczne ze szczytami lub polaciami bocznymi. Westfalia, pólnocnoniemieckie kościoly zakonów żebrzących , obszar wschodniej kolonizacji.

1.

Kości oły

2. 3.

Kościoły Kościoły

trzy grupy budowli w masie stylistycznie niemieckich:

zróż­

kościołów

balowe* (174*) zakonów żebrzących (176*) ceglane (175*)

2. Dachy równo l egłe . Pomorze , Hesja, Butzbach.

Gdańsk ;

3. Jeden dach dwuspadowy nad trzema nawami. Przeważnie poludniowe Niemcy; przyklady pólnocnoniemieckie: Prenzlau, hanowerskie MOnden.

Gotyk

153

KATEDRY FRANCUSKIE I BELGIJSKIE Paryż podkreślono

budowle o naiwiększym znaczeniu

I

50

I

Boulogne-sur-Mer

d.

100 km

'--_-"''------''

I

Brugia . ~--Gandawa·

I

-

\ • Ypres ,~

SI-Omer .- • '(_ Tournal - LIlie

L-,

Arras .

Namur

,{

I

I

Cambral

/

Amiens .

,

\ ,-

, \

.... \

--

I

/ . Luxembourg ......

_-"--,

\

. Laval

. Angers Loara

Bourges • Poi/iers

. Lu~on

--e

• Limoges · Clenmom-Ferrand

· Angouleme . Tulle

Perigueux ·

. Annecy . Chambery ~ Grenoble. Moutiert .... 1 ·Vienne SI-Jean_j de-Maurienne . r J l

\.

St-Flour·

Sariat·

,

., "-

Embrun

ar"

.

Lodeve NImes. • .Lavaur St.Pons-de- Mompellier Bayonne . Lescar Lombez . Tul~za C . Thomiere • - -I astres . . •01 oron • Tarbes ~ Carcassonne .Beziers (-.... • - - - . - A,eux Agde " - , Pamlers .• eN b St-Benrand de Commrnges MrrepolX • ar onne ... ..- - , { _ • Alet. SI-Papoul I . .... ~\ St-Lizier 'perplgnan - - _ _

•

/- ....

(>

· Senez' , . Vaison Sisteron ' - '- _ · l · Orange WInion Olgne· / Cavai~i on • Api Grasse. • Arles Aix-en.Provence

•

, _--_/--

\..-- ......

Korsyka Ajaccio Mariana

154 Architektura sakralna

TYPY KOŚCIOŁÓW Budowle

Bazylika

1 - arkady międzynawowe 2 - empory 3 - tryforium

4 - górny rząd okien 5 - dach pulpitowy 6 - dach czterospadowy

podłużne

Rodzaj przekroju i sposoby

oś wietleni a

pozwal ają wyodrębni ć n as tępuj ące

naw typy bu-

dowli:

3

l. bazylika 2

bazylika emporowa bazy lika schodkowa 2. hal a pseudohala, pseudobazylika hala emporowa (zob. też : Owernia, 118*, 121 *; Mediolan, 132*) 3.

kościół

kościół ścienno-filarowy

Bazylika emporowa, trójnawowa. Elewacja wenawy głównej czterokondygnacyjna w sposób charakterystyczny dla stylu przejś­ ciowego - jeszcze są empory, lecz już pojawia się tryforium. Laon , katedra, 1155-1 235 .

Bazylika trójnawowa, wczesnogotycka; po odrzuceniu empory elewacja wewnętrzna nawy głów­ nej trójkondygnacyjna. Podwójne luki przyporowe. Nad nawami bocznymi dachy pulpitowe. Chartres, katedra, 1194-1260.

Bazylika pięcionawowa , gotyk dojrzały . poprzecznym dachom czterospadowym we stało się prześwietl€mie tryforiów. Kolonia, katedra , zaczęta 1248.

Bazylika pięcionawowa , schodkowa , z niższymi nawami zewnętrznymi. Dzięki temu nawy boczne wewnętrzne mają własne oświetlenie . Mediolan, katedra , zaczęta 1387.

wnętrzna

salowy (zob.

też

250 n*)

Kościół

Hala trójnawowa z kaplicami międzyskarpowymi. Wszystkie nawy tej samej wysokości. Wspólny dach nad całym korpusem lub dachy poprzeczne nad przęsłami naw bocznych., Schwabisch-GmOnd, kościół Sw. Krzyża , zaczęty 2 ćw XIV w.

Dzięki możli­

halowy

Pięcionawowa pseudohala. Nawa środkowa nieco wyższa . Jeden potężny dach, wyższy od nawy środkowej, przykrywa wszystkie nawy. Erfurt, kościół św . Seweryna, 1278-1360.

Pseudobazylika trójnawowa. Jak pseudohala (hala "schodkowa"), lecz ze znacznie wyższą (choć bez okien) nawą środkową. Wysokie okna ponad dachami kaplic międzyskarpowych. Czasem również dach podzielony jak w bazylikach. Ingolstadt, kościół P. Marii, zaczęty 1425. własnych

Gotyk Kościół

Hala emporowa

155

salowy

V

2

Hala emporowa to kościół halowy, w którego nawach bocznych znajdują się empory. Tu : z łukami jarzmowymi pełniącymi rolę łuków odporowych (V). Steinakirchen (Austria), kościół farny, k. XV w.

Kościół salowy jako górna kondygnacja dwupoziomowej kaplicy. Dolna kondygnacja ma układ halowy. Paryż, Ste-Chapelle, 1243-1248.

Kościół ście nno-filarowy to kościół salowy z kaplicami międzyskarpowymi , w tym wypadku niż­ szymi od nawy (typ po/udniowofrancusko-hiszpań­ ski) . Gerona, katedra, zaczęta 1416. Rozpiętość sklepienia 23 .m.

SYSTEM ODCIĄŻAJĄCY I KONSTRUKCJA ŚCIANY

rzygacz (gargulec)

Durham, katedra, 1093-1130, romańska.

Obciążenia

(partie zaczernione) i siły rozporowe (strzałki) oraz ich sprowadzenie (linie przerywane). Reims, katedra, zaczęta 1211 .

Łuki odciążające

ukryte na

poddaszu. St-Germer-de-Fly, wczesny gotyk.

pinakiel (fiala)

zwornik (klucz) luk jarzmowy (gurt) żebro krzyżowe

Przekroje przez środki pól sk,lepiennych. Ciężar sklepienia za pośrednictwem żeber przenosi się na narożniki przęseł (filary). Sciana aż do wysokości łuków tarczowych sklepień traci funkcję konstrukcyjną (Reims). Usunięta zostaje ściana zewnętrzna tryforium (Kolonia, 154"). Pozostałe jeszcze mury (cokół w nawie bocznej, przekrycie nawy bocznej, tryforium) stają się coraz cieńsze. W końcu znika również tryforium (Fryburg , 170"). Podwójne i potrójne łuki przyporowe oraz dociążone fialami przypory umożliwiają znaczne wyciągnięcie konstrukcji w górę. Odciążen ie ściany pozwala też na powiększenie powierzchni okien. Łuki przyporowe mogą być również ukryte na strychu , pod dachem nawy bocznej (St-Germer-de-Fly).

arkada międzynawowa

filar

mi~wowy

HI---II+lI--okna nawy bocznej

Le Mans, katedra, l po/. XVIII w. Stopniowanie naw w chórze.

wysokości

Marienstadt (Hesja), kościół Cystersów, ok. 1300. Konstrukcja przyporowa chóru.

Amiens, katedra, 1220-1269. Konstrukcja przyporowa i tryforium.

156 Architektura sakralna

ARTYKULACJA ŚCIAN WNĘTRZA

sklepienie S·dzielne

I. Laon. Czterokondygnacyjna elewacja nawy głównej w stylu przejściowym: arkady - empory - tryforia - okna. 2. Paryż . Czterokondygnacyjna, wczesnogotycka elewacja nawy głównej z emporą i dwoma poziomami okien. W okresie gotyku dojrzałego dzięki przebudowie obu poziomów okien na jeden zredukowano liczbę kondygnacji do trzech (arkady - empory - okna).

rozety

empora

okrągły

l,aon, katedra, 1155-1235, przęsło zachodnie. Sciana czterokondygnacyjna, kolumny, sklepienie 6-dzielne. Na filarze międzyprzęsłowym 5 służek (dwa żebra tarczowe , dwa krzyżowe i łuk jarzmowy). W środku przęsła 3 służki (dwa żebra tarczowe i jedno jarzmowe).

liIar

Paryż , Notre-Dame, 1163-1240. Po prawej stan wczesnogotycki, cztery kondygnacje, czę­ ściowo odtworzony w XIX w. (Viollet-Ie-Duc). Okrągłe filary, empory, rozety i sklepienia 6-dzielne jeszcze w tradycji romańskiej. Po lewej przęsło przebudowane w okresie gotyku dojrzałego , 1220-1230.

sklepienie 4·dzielne

3. Reims. Trójkondygnacyjna elewacja wewnętrzna rozwinjętego francuskiego systemu katedralnego: arkady - tryforia - okna. Empory zanikają. 4. Beauvais. Smukłość wnętrza uzyskana przez optyczne połączenie w jedną całość wysokich arkad, ażurowych tryforiówi górnych okien.

wysokie arkady: górne okna

górne okna i tryforia stanowią jedn ą całość

tryforium pokazane tu dwa przęsła zamknięcia

chóru mają takie samo interkolumnium jak pół prostokątnego przęsła część

chórowego; budowli za

skrzyżowaniem nie została ukończona

1+I1f--- -

naroża przęseł

Reims, katedra, zaczęta 1211. ŚCiana tlÓjkondygnacyj na (bez empory). Pierwsze okna z maswerkami! Sklepienie 4-dzielne daje równorzędność podpór (brak podpory w środku przęsła). Służki na filarach odpowiadają służkom na ścianach i żeb­ rom. Przewaga pionów. Gotyk dojrzały.

Beauvais, po 1284. Zamknięcie chóru. Skrajna wertykalizacja, wysokość chóru 48 m, naw bocznych 21 m. Po runięciu sklepień konstrukcję wzmocniono przez zdwojenie poepór międzyna­ wowych i poeział przęseł 4-dzielnych na 6-dzielne.

Gotyk

157

ARTYKULACJA SCIAN WNĘTRZA

otwarta więźba w nawie bocznej

szerokie arkady z filarami

bez

głowic

i

służek

5. Fryburg. Ściana nawy głównej po rezygnacji z tryforium ma dwie kondygnacje. Uproszczenie francuskiego schematu katedralnego typowe dla gotyku niemieckiego (152). 6. Aigues-Mortes. Sciana dwukondygnacyjna w tradycji południowofran­ cuskiego i kata loń ski ego romanizmu .

TYPY PLANÓW I ZAMKNIĘCIA CHÓROWE W końcu okresu wczesnego gotyku i w gotyku dojrzałym komplikują się szczególnie formy zamknięcia chórów . W gotyk u późnym przeciwnie, skłania no s ię do upraszczania i ujednolicania formy budowli kościelnej. Najwyraźniej widać to w kościołach halowych i salowych ( 172*, 174*,209*). Podobne tendencje występują w schyłkowyc h etapach rozwojowych innych stylów, np. w późnym baroku (239). Jednakże wraz z upraszczaniem form architektonicznych narasta zawiłość, a nawet pewna dziwaczność dekoracji i form sklepień , zauważalna we Francji , w Niemczech (172*), a w szczegó lności w Hiszpanii, Portugalii ( 180 n*) i Anglii (208 n*). Schematyczna prostota kościołów zakonów żebrzących wynika z liturgicznych i dusz pasterskich wymagań przepisów zakonnych (Bazylea*; zakony żebrzące, 176*).

Fryburg (Bryzgowijski) , katedra, 1190-1513. Elewacja wewnętrzna dwukondygnacyjna (tryforium jest w Niemczech rzadkością). Zaakcentowanie płaszczyzny ściany. Sklepienie 4-dzielne. Służki nałożone są na ścianę i nieprzewią­ zane. Okna maswerkowe.

Aigues-Mortes. Otwarta, kleszczowa więźba dachowa, cienkie ściany międzynawowe bez artykulacji. Sfazowane, czworoboczne filary bez głowic. Wnętrze wywiera wrażenie podobne do wnętrz katalońskich budowli przedromań­ skich.

Paryż , Notre-Dame, 1163-1240. Plan ujednolicony, zredukowany transept, chór zamknięty półkoliście , podwójne obejście chórowe na przedłużeniu naw bocznych. Górna połowa: stan po rozbudowie 1250.

Salisbury, katedra, 1220-1258. Wczesnogotycka bazylika trójnawowa. Wydłużony , prosto zamknięty chór z późnogotycką kaplicą mariacką (Lady Chapel). Dwa silnie wystające transepty i wieża na skrzyżowaniu.

Po lewej: St-Denis, kościół opacki, 1137-XIII w. Po prawej: Soissons , katedra, k. XII-pocz. XIII w. Przęsła obejścia i kaplice promieniste mają wspólne sklepienia.

Chartres , katedra, 2 poł. XII-1260. Obejście i wystające kaplice wyraźnie wyodrębnione przestrzennie dzięki oddzielonym sklepieniom. Transept trójnawowy.

Bazylea, kościół Karmelitów Bosych, k. XIII-XIV w. Korpus nawowy bazylikowy z płaskim stropem, prezbiterium zamknięte wielobocznie, sklepieniem krzyżowo-żebrowym , oskarpowane.

Soest, Matka Boska Zielna, 1313-1376. Hala trójnawowa, trójprzęsłowa , tworząca .. kwadrat westfalski" i zamknięta od wsch . trzema wielobokami (7/10 i 5/10). Od zach . wąski przedsionek, nad nim empora.

Schneeberg (Górna Saksonia) , P. Maria i św. Wolfgang . Hala późnogotycka. Obejmujące wszystkie trzy nawy korpusu wieloboczne zamknięcie chóru (4/16) z kaplicami chórowymi. Empory (1536-37) opasują całe wnętrze .

Lippstadt, P. Maria, późnoromańska pseudohala westfalska, 1222; chór halowy, późnogotycki, 1478. Dostawianie w późnym gotyku halowych chórów jest w płd. Niemczech częste (Augsburg, katedra; Norymberga, św. Sebald).

158

Architektura sakralna

SKLEPIENIA

sześciodzielne sklepienie krzyżowo-żebrowe

cz1erodzielne sklepienie

krzyżowo­

sklepienie

gwiaździste

-żebrowe

Sklepienie trójdzielne (tzw. piastowskie). Szczególna forma sklepienia późnogotyckiego. Wrocław , kościół P. Marii na Piasku , 1334-