Kamieniec Podolski 1672 9788311114333, 8311114331 [PDF]

Zitiervorschau

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem. www.ksiegarnia.bellona.pl Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: (22) 45 70 306, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected]

Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki Redaktor merytoryczny: Sławomir Zygmunt Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korektor: Hanna Rybak

© Copyright by Piotr Derdej, Warszawa 2009 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2009

ISBN 978-83-11-11433-3

WSTĘP

Wydarzenia, będące tematem tej książki, są szeroko znane większości współczesnego społeczeństwa polskiego z... literatury pięknej oraz z filmu. Tak się bowiem złożyło, że obrona najpotężniejszej z kresowych twierdz dawnej Rze­ czypospolitej, jaką bez wątpienia był Kamieniec Podolski, przed nawałą turecką w 1672 roku, została opisana mist­ rzowskim piórem Henryka Sienkiewicza na kartach jego powieści pt. Pan Wołodyjowski (na przełomie wieków XIX i XX). Następnie (w 1969 roku) była przeniesiona na ekran przez Jerzego Hoffmana. Dzięki temu dziś, gdy tylko pada hasło „Kamieniec Podolski”, każdemu Polakowi natych­ miast jawi się przed oczami dzielny rycerz kresowy, Jerzy Michał Wołodyjowski, grany rewelacyjnie przez Tadeusza Łomnickiego, broniący do ostatka zamku kamienieckiego przed nawałą turecką. A potem, gdy zdrajca Potocki poddaje twierdzę sułtanowi, wylatujący w powietrze razem z jedną z baszt, gdyż razem z Ketlingiem (w tej roli znakomity Jan Nowicki) przysięgli, że żywi fortecy wrogom nie oddadzą. Film Hoffmana, podobnie jak powieść Sienkiewicza, za­ myka rzewna scena pogrzebu Wołodyjowskiego i Ketlinga w Stanisławowie. Później zaś miał miejsce pogrom Turków pod Chocimiem w 1673 roku, gdzie pan hetman Sobieski

wziął krwawy odwet na pohańcach za śmierć swoich najlepszych żołnierzy oraz za poniżenie Polski utratą Podola z Kamieńcem i haniebnym traktatem w Buczaczu, kiedy to pokonany król polski Michał Korybut Wiśniowiecki musiał oficjalnie uznać zwierzchnictwo sułtana tureckiego nad całą Rzeczpospolitą. Potęga fikcji literacko-filmowej Sienkiewicza i Hoffmana tak bardzo zawładnęła naszą świadomością, że na wydarze­ nia historyczne z lat 1668-1673 patrzymy oczami... pisarza i reżysera filmowego. Niewiele natomiast wiemy o tym, co naprawdę wydarzyło się w Polsce po abdykacji ostatniego z Wazów, Jana Kazimierza. Dlaczego bardzo krótkie, bo zaledwie pięcioletnie, rządy Michała Korybuta Wiśniowieckiego w latach 1669-1673 były tak chaotyczne i nieudolne. Dlaczego Polacy, chociaż od dawna byli świadomi naras­ tającego zagrożenia tureckiego, nie uczynili prawie nic, aby na czas umocnić i należycie opatrzyć załogami i zapa­ sami twierdze kresowe na Podolu — z Kamieńcem, Żwańcem, Dorohobużem i Barem na czele. I na koniec mało kto ze współczesnych Polaków wie, co naprawdę wydarzyło się w dniach 12-26 sierpnia 1672 roku w ob­ lężonym przez armię turecką i odciętym od reszty Rzeczy­ pospolitej Kamieńcu Podolskim. Rzeczywistość bowiem mocno odbiegała od sienkiewiczowskiej fikcji literackiej. Będę o tym jeszcze pisał obszernie na kartach tej książki, aczkolwiek bój z Sienkiewiczem i Hoffmanem o prawdę historyczną z pewnością nie będzie łatwy. Mogę w tym miejscu rzec tylko tyle, iż wydarzenia z lat 1668-1673 były bodaj najtragiczniejsze i zarazem najbardziej haniebne w dziejach Rzeczypospolitej pomiędzy „potopem” szwedz­ kim (1655-1660) a okresem rozbiorowym (1772-1795)1. 1 Nawet w burzliwych czasach wielkiej wojny północnej i podwójnej elekcji (1700-1721), kiedy to przez terytorium osłabionej i zanarchizowanej Rzeczypospolitej wciąż maszerowały obce wojska (szwedzkie, saskie i rosyjskie), zaś wojna domowa pomiędzy stronnikami Augusta II Mocnego

Opisując wydarzenia, będące tematem tej książki, bardzo obszernie wykorzystałem literaturę dotyczącą dziejów Polski w drugiej połowie XVII wieku. Przede wszystkim należy tu wymienić pomnikowe dzieło Tadeusza Korzona pt. Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedroz­ biorowa, t. II, Kraków 1912, gdzie oblężeniu Kamieńca

Podolskiego przez Turków w roku 1672 poświęcony jest osobny rozdział. Poza tym korzystałem z opracowań Janusza Pajewskiego pt. Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978 oraz Janusza Wolińskiego pt. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983. W obu tych książkach oblężenie i upadek Kamieńca Podolskiego zajmuje sporo miejsca, ponieważ — zdaniem obu wyżej wymienionych autorów — był to punkt zwrotny w dotychczasowych dziejach zmagań Polski z Portą Otomańską. Po raz pierwszy Turcy wyszarpali Rzeczypospolitej kawał terytorium z newralgicznymi dla niej fortecami. Kiedy Kamieniec upadł, dostępu do centrum Polski broniły już tylko Lwów i Zamość — zbyt słabe, ażeby mogły skutecznie powstrzymać ewentualny turecki marsz na Kraków i Warszawę. Bardzo ciekawym opracowaniem jest także dzieło młodego autora Michała Sikorskiego pt. Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, które ma jednak tę wadę, że autor jest nieco przegadany i, moim zdaniem, niepotrzebnie skupia się na drugorzędnych szczegółach. Co do dziejów samego Ka­ mieńca Podolskiego, korzystałem z dwóch podstawowych opracowań na ten temat. Pierwszym z nich, które najbardziej polecam Czytelnikom, jest książka Jana Przybyła pt. Sasa i Stanisława Leszczyńskiego pustoszyła kraj, nigdy się nie zdarzyło, ażeby król polski uznał się oficjalnie za wasala obcego monarchy i na dodatek oddał mu jedną z ważnych prowincji swojego królestwa z klu­ czowymi dla obrony granic fortecami. Po Michale Korybucie Wiśniowieckim w roku 1672 tak uczynił dopiero Stanisław August Poniatowski w latach 1772, 1793 i 1795 (P.D.).

Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998. Pozycja to o tyle godna uwagi, że autor, poza szczegółowym opisem położenia, historii oraz for­ tyfikacji twierdzy kamienieckiej, przytacza w całości, jako aneks do swojej książki, treść jedynego opisu oblężenia Kamieńca przez Turków w roku 1672, jakim jest Relacya o upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez JMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu)2. Drugą pozycją opisującą w jed­ nym z rozdziałów twierdzę kamieniecką i jej dzieje jest książka Stanisława Sławomira Nicieji pt. Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006. Wiele informacji na temat upadku Kamieńca i kam­ panii polsko-tureckiej z lat 1672-1673 znalazłem także w znakomitej monografii autorstwa Zbigniewa Wójcika pt. Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983. Książka ta jest o tyle ciekawa dla nas, że znajdujemy w niej pełny opis stosunku hetmana Jana Sobieskiego do zagrożenia tureckiego oraz do problemów z należytym przygotowa­ niem twierdzy kamienieckiej do ewentualnej obrony w razie inwazji osmańskiej. Profesor Wójcik cytuje w swojej książce listy Sobieskiego do króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz do przyjaciół i stronników późniejszego monarchy, w których stale powtarza się niepokój o zły stan umocnień twierdzy i przekonanie hetmana, że w razie inwazji tureckiej Kamieniec nie utrzyma się nawet przez miesiąc, jeżeli zawczasu nie uzupełni się jego załogi, nie zaopatrzy należycie w żywność i proch oraz nie da się tej fortecy komendanta-inżyniera 2 Wszelkie cytaty z Makowieckiego podaję za opracowaniem Jana Przybyła (P.D.). Z informacji, które znalazłem u tegoż autora, pierwotny tekst Makowieckiego mial formę poematu pisanego mową wiązaną. Jan Przybył skrócił ów barokowy tekst i przełożył go na przystępny język prozy, zachowując jednak wiernie jego treść i charakter.

z prawdziwego zdarzenia3. Będzie o tym mowa obszerniej w jednym z następnych rozdziałów tej książki. Jako dodatkowe pozycje, które łączą się pośrednio z tematem mojej książki, wykorzystałem następujące opra­ cowania: Zbigniew Wójcik, Jan Kazimierz Waza, Wrocław 1997; Marian Kukieł, Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1949; Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, Warszawa 1996; Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku, praca zbiorowa pod red. prof. Mirosława Nagielskiego, Warszawa 2002; Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, praca zbiorowa pod red. prof. Mirosława Nagielskiego, Warszawa 1995; Samuel Brodowski, Żywoty hetmanów Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litew­ skiego, Komorów 1997, a także Paweł Jasienica, Rzeczpo­ spolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, War­

szawa 1990. Opracowania te posłużyły mi do ogólnego opisu polskiej sztuki wojennej w drugiej połowie XVII wieku oraz do nakreślenia skomplikowanej sytuacji poli­ tycznej Polski w tamtym okresie. Jako pomoc źródłowa drugiego rzędu posłużyły mi również Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Warszawa 1987. Nie łączą się one, co prawda, bezpośrednio z te­ matyką mojej książki, pozwalają jednak na dość dokładne odtworzenie sytuacji politycznej w Rzeczypospolitej i spo­ sobu myślenia szlachty polskiej o zagrożeniu kraju w tam­ tych latach. Do nakreślenia dziejów Ormian polskich, również tych z Kamieńca Podolskiego, posłużyła mi bardzo ciekawa praca ks. Sadoka Barącza, Rys dziejów ormiańskich, Tar­ nopol 1869. Jest ona bardzo interesująca, gdyż nikt dotych­ czas tak dokładnie jak ks. Barącz nie opisał całej historii, kultury i zwyczajów prastarej kultury ormiańskiej, która swymi korzeniami sięga starożytnej Mezopotamii. 3

Na ten temat patrz szerzej: Zbigniew W ó j c i k , Jan Sobieski

1629-1696, Warszawa 1983, s. 130-195.

Kolejną grapą opracowań, z których korzystałem przy pisaniu niniejszej monografii, jest obszerna literatura dotycząca armii tureckiej, jej uzbrojenia oraz sposobu walki, a także rozwoju imperium tureckiego w wiekach XV-XVII oraz dziejów wojen polsko-tureckich i polsko-tatarskich w wiekach XVI i XVII. Z tych książek najważniejsze to J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973; Steven Runciman, Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1994; Marian Witasek, Konstantynopol 1453, Warszawa 2008; Robert Browning, Cesarstwo Bizantyńskie, Warszawa 1997; Feliks Koneczny, Dzieje Polski za Jagiellonów, Komorów 1997; Andrzej Zieliński, Malta 1565, Warszawa 2004; Leszek Podhorodecki, Lepanto 1571, Warszawa 1993; Kacper Sledziński, Cecora 1620, Warszawa 2007; Leszek Podhorodecki, Chocim 1621, Warszawa 1988. Książki te pozwalają zorien­ tować się w całej historii tureckich podbojów w Europie (od XIV aż do XVII wieku), a także zrozumieć, kim byli przeciwnicy Polaków spod Kamieńca Podolskiego i dlaczego dochodziło między nami do wojen w XVII wieku. Ciekawymi pozycjami są także opracowania Władysława A. Serczyka Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984 i Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, Warszawa 1998, 1999, które łączą się pośrednio z tematem naszych rozważań, ponieważ Kozacy zaporoscy przyczynili się w sposób istotny zarówno do wybuchu wojen polsko-tureckich, jak i do sprowadzenia Turków na Podole w roku 1672. Z tematem tym wiążą się także następujące książki: Romualda Romańskiego, Kozaczyzna, Warszawa 1999, Wojny kozackie, Warszawa 2005; Leszek Podhorodecki, Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w.. Warszawa 1987; Piotr Borawski i Aleksander Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986; Jan Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII-XVI11 w., Warszawa 1989. Pozycje te pozwalają nam prześledzić konflikt kozacko-tatarski w wiekach XVI i XVII

oraz poznać istotę tzw. buntu Kryczyńskiego wśród polskich Tatarów, tzw. Lipków, w przededniu tureckiej wyprawy na Kamieniec Podolski w roku 1672. Zupełnie inną grupą literatuiy związanej z poruszanym przeze mnie tematem jest powieść Pan Wołodyjowski Henryka Sienkiewicza, a także — jako uzupełnienie naukowe do niej — Władysława Czaplińskiego Glosa do Trylogii, Wrocław 1974 oraz Marcelego Kosmana Na tropach bohaterów Trylogii, Warszawa 1996. Oba wyżej wspomniane komentarze naukowe do Trylogii Sienkiewicza pozwalają na ustalenie prawdziwej biografii obrońców Kamieńca Podolskiego z 1672 roku, z Jerzym Wołodyjowskim na czele oraz na sprostowanie oczywistych błędów, jakie popełnił genialny pisarz, który nigdy Kamieńca Podolskiego na własne oczy nie widział, a opierał się tylko na relacji Makowieckiego oraz dziele Korzona, gdy pisał ostatnie rozdziały Pana Wołodyjowskiego. Interesującą z punktu widzenia ikonograficznego oraz ciekawostek z historii miasta i twierdzy w Kamieńcu Podolskim, aczkolwiek obarczoną licznymi błędami i uprosz­ czeniami jest książka Aleksandra Rosszczupkina pt. Kamie­ niec Podolski, wydana w Kamieńcu Podolskim w roku 2004. Jest to niewielka broszurka, wydana dwujęzycznie — po polsku i ukraińsku, która jest właściwie przewodnikiem turystycznym po zabytkach miasta. Autor jest miejscowym badaczem i miłośnikiem dziejów Kamieńca, zamieszcza wiele pięknych fotografii i barwnie pisze. Grzeszy jednak ukraińską powierzchownością w opisywaniu polskich dziejów warowni nad Smotryczem, gdyż nie jest prawdą, jakoby od dawien dawna Kamieniec Podolski należał do Ukrainy, która w czasach opisywanych przez nas zaczynała się dopiero na wschód od Baru, a więc daleko od Kamieńca. Całość źródeł i opracowań, z których korzystałem przy pisaniu tej monografii, zamieszczam w bibliografii. Z tego, co udało mi się ustalić, brak jest jakichkolwiek źródeł i opracowań zagranicznych dotyczących tematu wojny

polsko-tureckiej z lat 1672-1673. Wygląda na to, że poza badaczami polskimi nikt się tym tematem dotychczas bliżej nie zajmował. A szkoda, bo ciekawe rzeczy na ten temat znajdują się na pewno w archiwach tureckich, a także w archiwach watykańskich i weneckich. Nikt jednak (z tego, co jest mi wiadome) archiwów tych nie badał pod kątem interesującego nas tematu. Zwłaszcza ciekawe byłyby tu dokumenty i kroniki tureckie, gdyż rzuciłyby one nowe światło na przyczynę podjęcia na sułtańskim dworze tak dziwacznej i samobójczej dla Turcji decyzji o wyprawie na Polskę i aneksji Podola w 1672 roku. Wszyscy badacze bowiem są zgodni, że tym posunięciem Turcy sami pchnęli Polskę, która dotychczas raczej unikała otwartego konfliktu z Wysoką Portą, w ramiona „Świętej Ligi”, czyli papiesko-austriackiej koalicji antytureckiej. Z peryferyjnym Podolem mieli bowiem Turcy same kłopoty (ta prowincja była terenem ciągłych walk z Polakami przez kolejne 40 lat). Wymagała stałego utrzymania licznych garnizonów wojskowych w Ka­ mieńcu i Barze, a pożytek z niej był praktycznie żaden. Turcja, która miała podówczas dość kłopotów na frontach perskim i weneckim oraz na kierunku węgiersko-austriackim, dodała sobie sama, na własne i nieprzymuszone życzenie, jeszcze jednego wroga na północy. A ten już niedługo, pod twardą ręką „Lwa Lechistanu”4 — tj. Jana Sobieskiego — na tronie Piastów i Jagiellonów, miał przyprawić Turków o strasz­ liwe klęski pod Chocimiem, Wiedniem i Parkanami. Można powiedzieć, że zwycięstwo pod Kamieńcem Podolskim w roku 1672 było faktycznym początkiem zmierzchu potęgi tureckiej w Europie. Do dzisiaj nikt nie umie pojąć tak wielkiej głupoty otoczenia sułtańskiego. Przecież gdyby nie Kamieniec, nie byłoby polskiej odsieczy Wiednia, a być może i hetmana Sobieskiego w koronie. W interesie tureckim leżało wtedy 4 „Lew Lechistanu”, to pełen podziwu dla geniuszu wojennego przy­ domek, jaki Turcy i Tatarzy nadali Janowi III Sobieskiemu jeszcze jako hetmanowi (P.D.).

raczej utrzymywanie możliwie dobrych stosunków ze słabą Rzeczpospolitą, a nie zbrojenie jej przeciwko sobie na korzyść cesarza i papieża. O tym wszystkim będę jeszcze obszernie pisał na kartach tej książki. Ja, w przeciwieństwie do Henryka Sienkiewicza, przed którego talentem literackim chylę czoła, byłem w Kamieńcu Podolskim osobiście. Spacerowałem po tym pięknym mieście przez trzy dni, oglądając pilnie wszystko, co pozostało z niegdysiejszej fortecy, a także konfrontując rzeczywistość z fikcją literacką Pana Wołodyjowskiego, gdyż jako maniak Trylogii książkę tę miałem ze sobą i czytałem na bieżąco w miejscach, gdzie rozgrywała się jej treść. Miałem ze sobą także tekst Makowieckiego. Mogłem zatem na własne oczy ocenić, co w opisie pana Henryka jest zgodne z prawdą, a gdzie wymyślił sobie coś, co według niego miało sens, ale w rzeczywistości nie mogło mieć miejsca. Twierdza, aczkol­ wiek dziś to już ruina, robi ogromne wrażenie. Kiedy patrzy się z jednego z mostów w dół, na rzekę Smotrycz, widać gołym okiem, że Kamieniec Podolski i dziś byłby pozycją trudną do zdobycia. Nawet dla komandosów, a cóż dopiero dla siedemnastowiecznych janczarów tureckich, którzy prze­ cież nie mieli podówczas na wyposażeniu ani sprzętu wysokogórskiego do wspinaczki po pionowych ścianach o wysokości kilkuset metrów, ani tym bardziej helikopterów, które mogłyby ich przenieść w powietrzu do wnętrza twierdzy. Pionowe skały spadające stromo ku rzece utrudniają dostanie się do starej części miasta. Ostrzelanie kamienieckiej starówki byłoby owszem możliwe, ale z okien hotelu wybudowanego w nowej części miasta dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku. Sam nie wiem, jak Turcy mogliby tego dokonać z okolicznych wzniesień, ponieważ wzgórze kamienieckie góruje nad całą okolicą5. Zamek 5 Wszystko wskazuje na to, że tureccy puszkarze, dowodzeni przez niemieckich lub francuskich inżynierów na służbie sułtańskiej, musieli ostrzeliwać miasto z dział typu kolubryna z odległości znacznie większej,

w Kamieńcu leży poniżej miasta, więc jego zdobycie nie mogło oznaczać końca obrony miasta, ani tym bardziej pan Michał Wołodyjowski z Ketlingiem nie mogliby przenosić dział z dolnego do górnego zamku, aby chronić ogniem miasto, gdyż nie miałoby to topograficznego sensu. Wygląda jednak na to, że pewne sienkiewiczowskie stereotypy na temat Kamieńca Podolskiego tak bardzo zakorzeniły się w wyobraźni nawet profesjonalnych historyków, że wszyscy je powtarzają, a nikt nie weryfikuje. Postaram się to uczynić na kartach tej książki, gdyż jestem zdania, że pomimo trudnego położenia późnym latem 1672 roku Kamieniec Podolski był w stanie wytrzymać oblężenie tureckie aż do jesieni (paździemik-listopad), kiedy to Turcy, nawet z powodu nadciągających słot i chłodów, musieliby zwinąć oblężenie i wycofać się za graniczny Dniestr. Zjawiliby się ponownie na Podolu zapewne dopiero wiosną (tj. w kwietniu) 1673 roku, ale wtedy z pewnością napotkaliby na swej drodze husarię Sobieskiego i samego hetmana w twierdzy kamienieckiej, a wtedy sułtan pewnie powiększyłby grono męczenników islamu, a jego grób byłby nieznany do dziś. Wszystko wskazuje na to, że zawiedli dowódcy obrony twierdzy, a przede wszystkim Jerzy Wołodyjowski. O tym wszystkim będę pisał poniżej i mam nadzieję, że moje opracowanie rzuci nieco histo­ rycznego światła na tak tragiczny i w gruncie rzeczy mało zbadany epizod naszych dziejów nowożytnych. Na samym końcu chciałbym złożyć serdeczne podzięko­ wania Drogiej Pani Elżbiecie Zdulskiej, bez której życzliwej pomocy zapewne nigdy bym tej książki nie napisał. I jej tę książkę dedykuję. Autor

aniżeli zdaje się to wszystkim, którzy piszą o Kamieńcu, a nigdy tam nie byli i nie mają pojęcia o ukształtowaniu tamtejszego terenu.

KAMIENIEC PODOLSKI DZIEJE MIASTA I TWIERDZY

Początki miasta Kamieniec Podolski giną w mroku dziejów. Nikt nie jest w stanie nawet w przybliżeniu ustalić, kiedy na skale w zakolu rzeki Smotrycz, dopływu Dniestru, powstało pierwsze, warowne, osiedle ludzkie. Wiele zdaje się wskazywać na to, że to miejsce znali już starożytni Scytowie i Sarmaci. Niewykluczone też, iż Kamieniec Podolski jest jednym z co najmniej dwóch (obok Kołomyi) osiedli założonych przez starożytnych Rzymian1 na daw­ nych ziemiach polskich. Krym był zamieszkany przez Greków i należał do Cesarstwa Rzymskiego. Rzymska prowincja Dacja (dzisiejsza Rumunia) też nie była daleko. Obecny Kamieniec Podolski mógł być zatem, razem z Kołomyją, najdalej na północ wysuniętą placówką rzym­ skiej Dacji. Badań archeologicznych pod tym kątem na samym wzgórzu kamienieckim i w jego najbliższych okolicach nigdy nie prowadzono. Ostatnio jednak, tj. w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, niektórzy nauko­ wcy włoscy i ukraińscy wysunęli śmiałą tezę, iż stary most pomiędzy zamkiem a miastem jest dziełem Rzymian, 1

Na ten temat patrz: Jędrzej G i e r t y c h , Tysiąc lat historii polskiego

narodu, t. I-III, Londyn 1986, s. 14.

a niektóre sceny z kolumny Trajana w Rzymie miałyby się rozgrywać właśnie w dzisiejszym Kamieńcu Podolskim2. Według Stanisława Sławomira Nicieji Kamieniec Podolski jest podobno wzmiankowany w źródłach rzymskich jako Camencia lub Camenecum, a tzw. Most Zamkowy, zwany też Tureckim, który łączy stare miasto z zamkiem, zawiera w sobie elementy dawnej konstrukcji rzymskiej3. Jedno jest pewne, że miasto to jest bodaj najstarsze na dawnych ziemiach polskich, a obecnie na Ukrainie. O Kamieńcu Podolskim wspominają już kroniki ormiańskie z XI wieku, tj. z lat 1060-10624. We wczesnym średniowieczu gród w Kamieńcu Podolskim należał do ruskiego Księstwa Halickiego. Po najeździe Tatarów w XIII wieku Kamieniec Podolski został zrujnowany, ale stosunkowo szybko pod­ niósł się z upadku. W XIV wieku Podole stało się polem rywalizacji pomiędzy Litwą, Polską, Węgrami i Tatarami (z tym, że pozycja tych ostatnich systematycznie słabła). Rywalizację tę wygrał ostatecznie król Polski z dynastii Piastów Kazimierz Wielki, który w roku 1352 przyłączył Podole z Kamieńcem Podolskim do Królestwa Polskiego, a następnie nadał je w lenno litewskim kniaziom Koriatowiczom. Kamieniec Podolski położony był w pobliżu ziem 2 Taką szokującą informację podała onegdaj, cztery lata temu, Telewizja Polska w jednym z programów informacyjnych. Podobno włoscy archeo­ lodzy doszli do wniosku, że most na kolumnie Trajana, cesarza, który walczył ze Scytami w Dacji i na Krymie, jest dziwnie podobny do Mostu Zamkowego w dzisiejszym Kamieńcu Podolskim. Nie wiemy dziś z całą pewnością, jak daleko na północ sięgały wpływy rzymskie i gdzie były granice Dacji. Być może, że południowa część obecnego Podola i Pokucia, a nawet południowe rubieże stepów ukraińskich były w granicach Imperium Romanum. Teza, że w Kamieńcu Podolskim mogła znajdować się jakaś rzymska forteczka pograniczna z garnizonem nie może być wykluczona (P.D.). 3 Stanisław Sławomir N i c i e j a, Twierdze kresowe Rzeczpospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006, s. 69. 4 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 12.

tatarskich i wołoskich, co powodowało stałe zagrożenie dla miasta i całego Podola. Ażeby temu zaradzić, Koriatowicze wznieśli na znajdującej się naprzeciwko miasta skale kamienny zamek, który zabezpieczał je od strony połu­ dniowej5. Ufortyfikowano też miasto, aczkolwiek nie wszę­ dzie było to konieczne. Samo położenie grodu na wznie­ sieniu w zakolu Smotrycza, który jakby pętlą otacza kamieniecką starówkę oraz głęboki kanion, w jakim płynie rzeka, czyniły z Kamieńca Podolskiego warownię prak­ tycznie nie do zdobycia. Do miasta prowadziły tylko dwie bramy — Ruska i Lacka, położone poniżej miasta i murów miejskich. Przeciwnik, usiłujący zdobyć miasto, musiałby najpierw spuszczać się ze stromego na kilkaset metrów skalnego urwiska, przeprawić się przez wartką rzekę, aby następnie — po opanowaniu bram — piąć się stromą ulicą pod górę, narażając się na ciągły ogień z murów miejskich. Na coś takiego żadnej armii średniowiecznej, a już szcze­ gólnie Tatarów i Wołochów, nie było stać. Po śmierci Kazimierza Wielkiego Kamieniec Podolski i Podole częś­ ciowo opanowali Węgrzy, ale rychło usunęła ich stamtąd polska królowa Jadwiga6. W 1395 roku Wielki Książę Litewski Witold w imieniu nowego króla polskiego Jagiełły odebrał lenno podolskie księciu Teodorowi Koriatowiczowi i przekazał je swojemu protegowanemu Spytkowi z Melsztyna, pełniącemu funkcję wojewody krakowskiego. Po jego śmierci w 1399 roku Kamieniec Podolski z Podolem dostał się we władanie najmłodszego z braci królewskich — Swidrygiełły. Kniaź Swidrygiełło okazał się wiarołomnym lennikiem i umocniwszy się na Podolu, wszczął bunt przeciwko Jagielle w sojuszu z Krzyżakami. Powstanie Świdrygiełły trwało kilka lat, jednak w końcu udało się Jagielle stłumić bunt, zdobyć Kamieniec Podolski i uwięzić a

5

Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 12. 6

Tamże, s. 12-13.

wiarołomnego brata. Po tym wszystkim król mianował na Podolu swoich starostów. Niepewna sytuacja na pograniczu polsko-wołoskim sprawiała, że Jagiełło bardzo często przebywał w Kamieńcu. Był tam w latach 1404, 1410, 1411 i 1417. W 1404 roku na zamku kamienieckim hospodar wołoski złożył hołd lenny królowi Jagielle i jego potomkom. Wtedy też król mianował Piotra Szafrańca swoim namiestnikiem na Podolu i Pokuciu7. W 1430 roku oddziały Jagiełły oczyściły ostatecznie Podole z wojsk wiernych Swidrygielle i ostatecznie Podole z Kamieńcem Podolskim król inkorporował, tj. wcielił, do Polski. W 1432 roku Kamieniec Podolski otrzymał dokument lokacyjny na prawie magdeburskim. To stało się przyczyną niebywałego rozwoju gospodarczego miasta, oficjalnej już stolicy Podola, oraz wzrostu jego dobrobytu i znaczenia. W Kamieńcu Podolskim osiedliły się z dawien dawna trzy nacje: Polacy, Rusini i Ormianie. Ci ostatni znani byli ze swoich talentów handlowych oraz przedsiębiorczości w handlu z ziemiami greckimi, tureckimi, perskimi, arabskimi, a nawet indyjs­ kimi. To właśnie Ormianie z Kamieńca Podolskiego i Lwo­ wa sprowadzali do Polski wschodnie towary od perskich kobierców, indyjskich szali jedwabnych i wschodniej broni począwszy, a na rodzynkach, daktylach i greckim winie, zwanym małmazją, skończywszy8. Rósł zatem Kamieniec 7

Tamże, s. 13. Na temat dziejów Ormian w Polsce i ich przebogatej, starożytnej kultury można by napisać osobną książkę. Wspomnę tu tylko, że Ormianie przybywali do Polski w kilku falach emigracyjnych, najczęściej via Krym, gdzie były ich kolonie od wczesnego Średniowiecza. Ormianie byli chrześcijanami wyznania gregoriańskiego (własnego narodowego). Ich największe skupiska na ziemiach polskich to Lwów, Kamieniec Podolski, Stanisławów i Zamość. Ormianie od wieków trudnili się handlem z krajami Bliskiego Wschodu. Byli też bitnymi żołnierzami, zdolnymi dyplomatami i wywiadowcami w służbie Rzeczypospolitej, ponieważ biegle znali języki turecki i perski. Więcej o Ormianach polskich znajdzie Czytelnik w książce ks. Sadoka B a r ą c z a , Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 8

Podolski w siłę, bogactwo i znaczenie tak bardzo, iż w roku 1594, już za panowania dynastii Wazów, otrzymał przywi­ lej, który równał go w prawach ze Lwowem. Oznaczało to, że mieszczanie kamienieccy mogli nosić broń i posiadać majątki ziemskie poza murami miasta9. Byli wobec tego prawie szlachtą. Osobliwe to było miasto ten Kamieniec Podolski — ewe­ nement na całą Polskę, a może i Europę. Nigdzie nie było bowiem takiego miasta, w którym byłyby jednocześnie trzy ratusze, trzy rynki, trzech burmistrzów, trzy katedry, trzech biskupów, trzy różne obrządki chrześcijańskie (tj. łaciński, grecki i ormiański), trzy języki (polski, ruski i ormiański), a wszyscy żyli ze sobą w najlepszej zgodzie i harmonii10. Ta troistość była widoczna nawet w oficjalnym godle miasta. Herbem Kamieńca i w ogóle Podola było złote słońce w białym polu. Pod tym słońcem umieszczone były trzy białe postacie w czerwonym polu: św. Jerzy — godło Lachów (Polaków), św. Mikołaj Cudotwórca — herb kamienieckich Rusinów oraz Baranek Boży — godło Ormian11. W Kamieńcu Podolskim aż do połowy XVII wieku brakowało jedynie ludności żydowskiej, co wynikało stąd, że chrześcijańscy mieszkańcy miasta, a w szczególno­ ści Ormianie, wyjednali u królów polskich przywilej Non tolerandis Iudeis, który zabraniał wyznawcom wiary mojżeszowej osiedlania się na terenie miast, w których prawo to obowiązywało12. Żydzi zazdrościli bogactwa i znaczenia 1869, s. 60-180. Patrz również: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 15-17. 9 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 13-14. 10

Tamże, s. 13-18. Na ten temat patrz również ks. Sadok B a r ą c z ,

Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869, s. 92-98. 11

Na ten temat patrz szerzej Aleksander R o s s z c z u p k i n , Kamieniec

Podolski, Kamieniec Podolski, 2004, s. 9. 12 Taki przywilej miała między innymi aż do rozbiorów Warszawa. Żydzi nie mogli tam, gdzie obowiązywał ów przywilej mieszkać,

Ormianom kamienieckim, więc starali się na różne sposoby dostać w obręb murów i na stałe osiedlić w mieście, z którego ich co jakiś czas usuwano, jednak wkrótce wracali i problem ormiańsko-żydowski zaczynał się na nowo. Gdy wybuchło kozackie powstanie Chmielnickiego w roku 1648, Kozacy i czerń chłopska atakowali nie tylko szlachtę, ale i Żydów. Chmielnicki dokonał pierwszego w dziejach Polski Holocaustu, wycinając w pień Żydów wszędzie, gdzie zdołały dojść jego hordy. Przerażeni Żydzi chronili się w obręb umocnionych miast i fortec. I tak trafili do Kamieńca Podolskiego, a późniejszy chaos na ziemiach Rzeczypospolitej spowodował, że przez całe dziesięciolecia nikt Żydów stamtąd nie rugował, gdyż wszyscy zdawali sobie sprawę, że w stepie czeka ich śmierć lub jasyr. Tak więc Żydzi pozostali w Kamieńcu Podolskim już na stałe, a ich pozycja w mieście z czasem coraz bardziej rosła, co odbywało się oczywiście kosztem interesów ormiańskich. Żydzi i Ormianie z czasem, choć nie było łatwo, nauczyli się żyć obok siebie13. Tyle o mieście. Teraz poświęćmy nieco uwagi systemowi fortecznemu, który na około dwieście lat uczynił z Kamień­ ca Podolskiego najsilniejszą twierdzę na południowo-wscho­ dnich kresach dawnej Rzeczypospolitej. Kamieniec Podolski nazywany był niejednokrotnie „orlim gniazdem”, a jego umocnienia, wielokrotnie rozbudowy­ wane i modernizowane, chętnie porównywano do for­ tyfikacji Malty i jej stolicy La Valetty. Już sam widok twierdzy położonej na wysokiej górze-wyspie, okolonej handlować, utrzymywać synagog ani cmentarzy. Zakaz ten był jednak częstokroć łagodzony lub nawet obchodzony, jeżeli społeczność żydowska dała magistratowi danego miasta odpowiednio dużą łapówkę. Wtedy pobożni chrześcijanie zazwyczaj przymykali oko na bytowanie oraz interesy swoich starozakonnych sąsiadów, oficjalnie udając, że to nie Żydzi tylko np. karaimowie (P.D.). 13 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 17-18.

bystrymi nurtami Smotrycza musiał budzić podziw, respekt i grozę u potencjalnych amatorów jej zdobycia. Smotrycz, dopływ Dniestru, płynie w tej okolicy głębokim na około stu metrów, skalnym kanionem, którego strome skały opadają pionowo ku rzece. Fortyfikacje Kamieńca zostały tak pomyślane i zbudowane, że Stary Zamek oraz Bramy Ruska i Lacka (tj. Polska) tworzyły jeden węzeł forteczny wspierający się nawzajem ogniem. Wszystkie trzy drogi, jakimi można było dostać się do miasta, prowadziły w niewielkiej odległości od siebie przez tenże potrójny bastion. Nie można było zdobyć zamku bez zdobycia bram i odwrotnie. W XVI wieku, za panowania Zygmunta Starego i Stefana Batorego, wzniesiono dodatkowe bar­ bakany, które chroniły obie bramy oraz zamek przed niespodziewanym podejściem nieprzyjaciela w ich pobliże14. Dwaj inżynierowie z dworu króla Zygmunta Starego, Job Bretfus15 i Włoch o imieniu Camillus, w latach dwudzies­ tych XVI wieku przygotowali jeszcze jedną niespodziankę dla potencjalnych oblegających miasto. Oto w systemie fortecznym obu bram miejskich, Ruskiej i Lackiej, ukryto tamy i system śluz, które w potrzebie pozwalały podnieść poziom Smotrycza na tyle wysoko, że miasto Kamieniec Podolski mogło stać się w bardzo krótkim czasie nieomal skalistą wyspą na jeziorze, co czyniło „orle gniazdo” warownią praktycznie nie do wzięcia z marszu16. Zanikowe i miejskie działa trzymały pod ogniem wszystkie podejścia do twierdzy, szachując i uzupełniając się wzajemnie. Nic 14

Tamże, s. 19-22. Był to inżynier i architekt pochodzący najprawdopodobniej z Rusi, a wykształcony za granicą (w Italii lub we Francji), który pracował nie tylko w Kamieńcu Podolskim, ale także w Krakowie, w Wilnie i w Ty­ kocinie). Służył swym kunsztem kolejno dwóm ostatnim Jagiellonom — Zygmuntowi Staremu i Zygmuntowi Augustowi. Zmarł około roku 1571. Informację o nim podaję za Janem P r z y b y ł e m , Kamieniec Podolski..., op.cit., s. 75, przyp. 20. 16 Tamże, s. 22. 15

dziwnego, że ustawicznie spadające na Podole najazdy tatarskie i wołoskie zazwyczaj poprzestawały na pustoszeniu okolicy, nie kusząc się nawet o szturm na stolicę tej prowincji Królestwa Polskiego. Nawet niewielka załoga, byleby dobrze zaopatrzona i dowodzona, mogła na skale kamienieckiej wytrzymać nawet kilkumiesięczne oblężenie. Na dodatek położenie Kamieńca Podolskiego, kontrolują­ cego wszystkie drogi na północ, w kierunku Lwowa, Zamościa, Krakowa i Warszawy, sprawiało, iż bez jego zdobycia jakakolwiek większa inwazja na Polskę ze strony turecko-tatarskiej nie była możliwa, gdyż Kamieniec Podol­ ski mógł skutecznie blokować zaopatrzenie dla armii sułtańskiej i Ordy. Dlatego też przez wieki nazywano Kamieniec „przedmurzem chrześcijaństwa”, a na jego rozbudowę i modernizację, jako warowni, łożyli nie tylko królowie i hetmani polscy, ale również papieże17. Wybitne zasługi dla rozbudowy oraz modernizacji twierdzy ka­ mienieckiej położyli papieże Mikołaj V w roku 1450, Juliusz II w roku 1515 oraz Leon X w roku 1516, którzy przesyłali do Polski spore sumy z przeznaczeniem dla Kamieńca Podolskiego. Dlatego jedna z wież w sy­ stemie umocnień fortecy, wzniesiona w latach 1503-1513 za pieniądze Ojca Świętego Juliusza II, nazywa się do dziś Basztą Papieską18. Przyszedł jednak „prochowy” wiek XVII, a wraz z nim gwałtowny rozwój artylerii i sztuki oblężniczej. Już wojna trzydziestoletnia (1618-1648) pokazała całej Europie Za­ chodniej, że stare, średniowieczne i renesansowe umoc­ nienia z kamienia i cegły są bezbronne wobec ognia 17 Tamże, s. 21-22 oraz Stanisław S. Nic i ej a, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006, s. 71-72. 18 Stanisław S. N i c i e j a, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006, s. 71-72. Patrz także: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998,

s. 43.

nowoczesnych dział burzących. Pojęli to rychło także i Polacy, którzy — począwszy od schyłku XVI wieku — zaczęli modernizować swoje twierdze, korzystając obficie z wzorów zachodnioeuropejskich, zwłaszcza holen­ derskich i hiszpańskich, a także sprowadzając inżynierów cudzoziemskich do ich przebudowy lub wznoszenia od nowa. Tak powstały np. Zamość, Jasna Góra, Brody na dzisiejszej Ukrainie i Gdańsk, a także będący dziś w ruinie, lecz nadal imponujący Krzyżtopór na Kielecczyźnie (dawna rezydencja Ossolińskich we wsi Ujazd — P.D.). Wzięto się również za modernizację twierdzy kamienieckiej. Po do­ świadczeniach obrony Chocimia przed Turkami w roku 1621, na osobisty rozkaz króla Zygmunta III Wazy, przy­ stąpiono do rozbudowy systemu umocnień „orlego gniazda” według wzorów holenderskich. Pracami kierował inżynier i generał artylerii w służbie Wazów, Teofil Schömberg, zwany z polska Szembergiem lub Szemberkiem19. Wtedy też poniżej Starego Zamku wzniesiono bastion ziemny, zwany Nowym Zamkiem20 oraz tzw. Bastion Ormiański lub Wielki Szaniec21, chroniące podejścia do Starego Zamku oraz miasta od strony południowej. Prace tegoż inżyniera okazały się tak solidne, że wielki najazd turecko-tatarski z roku 1633 utknął pod murami świeżo umocnionej po nowemu twierdzy kamienieckiej. Tatarzy i Turcy spus­ toszyli więc tylko Podole i czym prędzej umknęli za Dniestr przed nadciągającymi z głębi Rzeczypospolitej wojskami hetmana Stanisława Koniecpolskiego22. W okresie 19 Niemiec zmarły w 1638 roku. Uzyskał szlachectwo polskie za zasługi wojenne dla Rzeczypospolitej. Był z hetmanami Żółkiewskim pod Cecorą i z Chodkiewiczem pod Chocimiem. Wybudował lub przebudował kilka zamków w Rzeczypospolitej. Za panowania Władysława IV posłował do Persji. Informacje o nim podaję za Janem Przybyłem, Kamieniec Podolski..., op.cit., s. 75, przyp. 22. 20 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski..., op.cit., s. 41-42. 21 Tamże, s. 21-22 i 32. 22 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski..., op.cit., s. 22. Patrz także:

powstania Chmielnickiego i wojen kozackich twierdza w Kamieńcu Podolskim była kilkakrotnie oblegana przez zbuntowanych Kozaków — bez powodzenia23. W latach 1648-1667 Kamieniec Podolski, często odcięty od reszty kraju, pozostawał jedyną warownią w rękach polskich na południowo-wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej. Wszy­ stkie inne zamki opanowali Kozacy lub Moskale. Nawet potężny Bar uległ zbuntowanemu kozactwu. Powodem tego było bez wątpienia to, iż ruscy mieszczanie dochowali wierności Rzeczypospolitej i nie wpuścili wojsk kozackich do miasta24. Dzięki temu, że również okoliczne wsie dochowały wierności królowi polskiemu, twierdzy nie można było wziąć głodem, a szturmy rozbijały się o umoc­ nienia Kamieńca jak fale morskie o skalisty brzeg. Jednakże kilkakrotne oblężenia kozackie porządnie nadwątliły umoc­ nienia potężnej niegdyś warowni. Stałe braki w Skarbie Koronnym i zaangażowanie Rzeczypospolitej na innych kierunkach (lata wojen ze Szwecją, Brandenburgią, Mosk­ wą, Siedmiogrodem i Kozaczyzną zaporoską) spowodowały, że Kamieniec Podolski, znajdujący się na peryferiach głównych działań wojennych, jakie toczono w tym okresie, był na dworze ostatniego z Wazów, Jana Kazimierza, traktowany nieco po macoszemu. Wszyscy, co prawda, zdawali sobie doskonale sprawę z braków w umocnieniach większości polskich twierdz, w tym i Kamieńca25, ale powszechny chaos, jaki nastąpił w Rzeczypospolitej na Stanisław

S N i c i e j a , Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006, s. 72-73. Zobacz również: Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, praca zbiorowa pod red. Mirosława Nagielskiego, Warszawa 1995, s. 149-150. 23 Stanisław S. N i c i e j a, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006, s. 72-73. 24 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski..., op.cit., s. 14 oraz 74-75, przyp. 10 i 14. 25 Stanisław S. N i c i e j a, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie. Warszawa 2006, s. 73.

skutek wojny domowej pomiędzy królem Janem Kazimie­ rzem i królową Marią Ludwiką z jednej strony a rokosza­ nami Lubomirskiego z drugiej (1666-1668), nie sprzyjał szybkiej i skutecznej realizacji tych planów. A gdy na dodatek przegrany król wdowiec w końcu abdykował w dniu 16 września 1668 roku i opuścił Polskę, udając się do Francji, Rzeczpospolitą ogarnął tak wielki bałagan we wszystkich dziedzinach życia i jakiś trudny do wy­ tłumaczenia w racjonalny sposób marazm, że wszelkie koncepcje wzmocnienia armii i odbudowania podupadłych fortec kończyły się tylko na papierze i tonęły w powodzi gadulstwa sejmowego. Poza tym Kamieniec Podolski uchodził w powszechnej świadomości szlacheckiej za tak silną fortecę, że szkoda było panom-braciom z Litwy i Korony wyrzucać talary na umocnienie czegoś, co i tak było dostatecznie umocnione przez Boga i Naturę26. Powszechnie znana była anegdota, nie wiadomo, czy autentyczna, o tym jak to w roku 1621 sułtan turecki Osman, oblegający załogę polską w niedalekim Chocimiu, wybrał się pewnego dnia pod Kamieniec Podolski, o któ­ rego walorach obronnych wiele słyszał. Zobaczywszy na własne oczy „orle gniazdo” w zakolu Smotrycza, rozdziawił podobno gębę ze zdziwienia i zapytał jednego ze swoich dworzan, kto tę skałę tak silnie ufortyfikował. Kiedy ten odpowiedział, że Pan Bóg, sułtan miał po­ wiedzieć: „To niechaj ją Pan Bóg zdobywa, bo ja nie zamierzam!”. Po czym zawrócił z wojskiem pod Chocim27. Na samym Podolu też nie wierzono w możliwość rychłego wybuchu wojny z Turcją. Lata 1665-1672 należały tam 26

Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski..., op.cit., s. 54-55. Stanisław S. N i c i e j a, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006, s. 72-73. O tym wydarzeniu wspomina także Henryk S i e n k i e w i c z , który na kartach Pana Wołodyjowskiego wkłada tę opowieść w usta Pana Zagłoby — uczestnika kampanii chocimskiej w 1621 roku (P.D.). 27

do spokojnych jak nigdy. Zdarzały się, co prawda, większe lub mniejsze najazdy tatarskie, ale do tego na wiecznie płonącym pograniczu wszyscy zdążyli już przywyknąć. Nic nie wskazywało na rychłą inwazję zza Dniestru. Nie uczyniono zatem nic, ażeby przygotować Kamieniec Podolski i Podole do nieuchronnego konfliktu, który miał wybuchnąć w niedługim czasie. Ale o tym będzie już mowa w jednym z następnych rozdziałów tej książki.

TURCY OSMAŃSCY ICH PAŃSTWO, ARMIA I PODBOJE

Początki Turków Osmańskich giną w mroku dziejów. Wiadomo tylko, że był to jeden z ludów Wielkiego Stepu, którego przodkowie, bliscy kuzyni Mongołów, koczowali gdzieś pomiędzy Wielkim Murem Chińskim na Wschodzie a Wołgą i Donem na Zachodzie1. Plemion tureckich było wiele i w ciągu dziejów zakładały one różne państwa i imperia, a niektóre z nich — jak np. Turcy Seldżucy — doszli do znacznej potęgi na Bliskim Wschodzie i walczyli z Bizancjum oraz z europejskimi krzyżowcami w Ziemi Świętej2. Kres potęgi Turków Seldżuków przy­ szedł razem z inwazją mongolską w XIII wieku. Mon­ gołowie jednakże panowali nad Turkami tylko około stu lat. Już pod koniec tegoż stulecia pojawiło się na po­ graniczu Azji Mniejszej i Persji nowe plemię Turków, 1 Na temat pradziejów ludów tureckich i ich wędrówek patrz znacznie obszerniej: Andrzej M i c h a ł e k , Armie ludów tureckich. Warszawa 2003, s. 10-45. Na temat dziejów Imperium Osmańskiego i jego podbojów od XIV do XVII wieku patrz znacznie obszerniej: J. R e y c h m a n , Historia Turcji, Wrocław 1973. 2 Andrzej M i c h a ł e k , Armie ludów tureckich. Warszawa 2003, s. 46-229.

dowodzone przez niejakiego Osmana syna Ertogruła. Od imienia swojego przywódcy nazwano ich Turkami Osmańskimi. Ów Osman (1280-1324), zdolny wódz i polityk, zdołał zjednoczyć pod swoim panowaniem resztki Seldżuków, które ocalały spod mongolskich szabel. Przybrał tytuł sułtana i zaczął powoli, ale sys­ tematycznie podbijać Azję Mniejszą. W roku 1301 wojska osmańskie zadały pierwszą klęskę armii bizantyjskiej pod Bafeum w Bitynii, a w latach 1308-1354 opanowały większość Azji Mniejszej i przeprawiły się do Europy, zajmując w latach 1352-1354 bizantyjską twierdzę Gallipoli na europejskim brzegu cieśniny Dardanele. W czym dopomogło im wielkie trzęsienie ziemi3. Z europejskiej bazy w Gallipoli Turcy parli dalej, w głąb naszego kontynentu. Bizancjum, osłabione wewnętrznymi waś­ niami i walką z krzyżowcami, było zbyt słabe, aby samo mogło temu skutecznie przeciwdziałać. Na dodatek w szczątkowym Cesarstwie Bizantyjskim trwała podów­ czas wojna domowa o częściowym podłożu religijnym pomiędzy dwoma pretendentami do tronu cesarskiego, a do tego zaraza dżumy, przywleczona aż z Krymu przez żeglarzy genueńskich, która to epidemia zdziesiątkowała mieszkańców Bizancjum4. Turcy Osmańscy tymczasem, sprawnie dowodzeni przez syna i następcę Osmana, Orchana (1324-1359), spokojnie umacniali i rozszerzali swoje przyczółki po europejskiej stronie cieśnin czarno­ morskich. W roku 1356 padły bizantyjskie fortece Chorlu i Didymotyka. W roku 1363 Turcy zdobyli Filipopol (odcinając przez to Konstantynopol od lądowej łączności z Europą Środkową i Zachodnią przez Bałkany). W roku 1369 padł Adrianopol i cała Tracja wpadła w ręce 3 Steven R u n c i m a n, Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1994, s. 31-39 oraz Robert B r o w n i n g , Cesarstwo Bizantyńskie, War­ szawa 1997, s. 214-215. 4 Tamże, s. 220-221.

tureckie5. Potomkowie sułtanów Osmana i Orchana na razie omijali Konstantynopol, bo ich armia była za słaba i za mało doświadczona, żeby pokusić się o generalny szturm na wielkie miasto z potężnymi, podwójnymi for­ tyfikacjami. W przeciwieństwie jednak do wcześniejszych wrogów Bizancjum, którzy z reguły atakowali cesarską stolicę z marszu, bez dobrego przygotowania sobie zaplecza, i dlatego przegrywali, potomkowie Osmana nie śpieszyli się z atakowaniem Nowego Rzymu. Woleli najpierw skutecznie odciąć go od wszelkiej pomocy z zewnątrz, dlatego obchodzili Konstantynopol, z wolna, lecz sys­ tematycznie otaczając go coraz ciaśniejszym pierścieniem. Na razie ich celem były Bałkany po linię Dunaju. Na sam Konstantynopol miał przyjść czas później. W roku 1371 Turcy pokonali Serbów w bitwie nad rzeką Maricą, niedaleko Adrianopola, wskutek czego zajęli większość Serbii, Macedonii i północnej Grecji. Sułtani tureccy ustanowili już w 1365 roku Adrianopol swoją stolicą. W roku 1387 poddała się Turkom Tesalonika. W 1389 roku wojska tureckie dokonały rzezi rycerstwa serbskiego w sławnej bitwie na Kosowym Polu, co położyło kres niepodległej państwowości serbskiej i buł­ garskiej6. Zwycięzca Serbów na Kosowym Polu, prawnuk Osma­ na, sułtan Bajazyd I Błyskawica, rychło potem zjawił się ze swoją armią u bram Konstantynopola i w roku 1394 rozpoczął blokadę miasta od strony lądu. Nie miał jednak floty, a Bizancjum uzyskało podówczas pomoc i zaopatrzenie drogą morską od swoich dawnych wrogów — Wenecji i Genui, przerażonych błyskawi­ cznymi podbojami Turków na Bałkanach. 5 Steven R u n c i m a n, Upadek Konstantynopola 1453, op.cit., s. 40-41 oraz Robert B r o w n i n g , Cesarstwo Bizantyńskie, op.cit., s. 221-223. 6 Steven R u n c i m a n , Upadek Konstantynopola 1453, op.cit., s. 43-45 oraz Robert B r o w n i n g , Cesarstwo Bizantyńskie, op.cit., s. 222-223.

Tym razem i Europa Łacińska, zaniepokojona groź­ nymi postępami inwazji tureckiej na Półwyspie Bałkań­ skim, zdobyła się na pierwszy kontratak przeciwko Osmanom. Wielka krucjata antyturecka, która wyruszyła z Węgier i liczyła około stu tysięcy ludzi — najlepszych rycerzy chrześcijańskiej Europy. Z tego połowa była z Węgier, a reszta przybyła z Francji, Anglii, Hiszpanii, Polski, Czech i z innych państw. W lecie 1396 roku krzyżowcy pomaszerowali w dół Dunaju, zdecydowani odwrócić falę islamską. Turkom udało się jednak ich wymanewrować. W dniu 25 września ogromna i mało zwrotna armia chrześcijańska została otoczona pod Nikopolis w północnej Bułgarii i w większości poszła pod miecz lub do niewoli7. Była to pierwsza wielka klęska rycerstwa zachodnioeuropejskiego w starciu z nowo­ czesną, jak na tamte czasy, armią turecką, która — w przeciwieństwie do wojsk chrześcijańskich — była armią w pełnym znaczeniu tego słowa regularną i jedno­ licie dowodzoną przez sułtana i jego sztab. Armia Turków Osmańskich była zorganizowana nieco na wzór starożyt­ nych legionów rzymskich. Jej podstawą był korpus doborowej piechoty — janczarów, fanatyków muzuł­ mańskich, ślepo oddanych swemu sułtanowi. Uzbrojenie janczarów stanowiły szable lub jatagany, łuki lub rzadziej kusze, piki i niewielkie tarcze. Począwszy od XVI wieku janczarzy uzbrojeni byli w broń palną, tzw. janczarki, lżejsze niż europejskie muszkiety i rusznice, ale równie donośne i skuteczne w boju. Uderzali z reguły powolnym, rytmicznym marszem, którego rytm wyznaczała hałaśliwa muzyka ich kapeli, lub biegiem, przełamując szyki przeciwnika. W czasie bitwy ich gęsty szyk obronny, na zasadzie jeża, był właściwie nie do przełamania dla 7 Robert B r o w n i n g , Cesarstwo Bizantyńskie, op.cit., s. 224. Na temat bitwy pod Nikopolis (Nikopolem) patrz szerzej: Andrzej M i c h a ł e k, Armie ludów tureckich, op.cit., s. 236-242.

przeciwnika. Janczarzy żyli skoszarowani i bez zgody sułtana nie mogli się żenić, aby być zawsze w dyspozycji bojowej (mogli za to być homoseksualistami, ponieważ to nie przeszkadzało im w pełnieniu obowiązków wojs­ kowych). Ciężkozbrojną jazdą szlachecką byli spahisi, służący sułtanowi za ziemię, którą im nadawał. Jej uzbrojenie i taktyka walki odpowiadały mniej więcej rycerstwu europejskiemu, a w nieco późniejszym czasie (tj. w wiekach XVI i XVII) zachodnioeuropejskim rajtarom. Od XVI wieku używali oni oprócz łuków także pistoletów i bandoletów. Lekkozbrojna jazda — akibisi lub akyndży to trzeci rodzaj tureckich wojsk. Jej uzbrojenie to łuki, rzadziej pistolety, szable lub jatagany, piki i lekkie tarcze, zwane kałkanami. Stanowiła ona lotny zwiad i dywersję armii sułtańskiej na terytorium wroga, z reguły poprzedzając siły główne lub osłaniając ich odwrót. Sułtan posiadał także doborowy korpus artylerii i machin oblężniczych oraz inżynierów i sape­ rów, w którym służyli przede wszystkim mistrzowie najemnicy z Grecji, Arabii i Europy. Rychło do wojsk lądowych dołączyła także i flota, składająca się głównie z greckich poddanych sułtana. Armię turecką wspierały także, z przymusu, wojska chrześcijańskich wasali sułtana — Serbów, Bułgarów, Greków i Wołochów8. Tymczasem, wiosną 1402 roku, wojska sułtana Bajazyda I Błyskawicy po raz drugi obiegły Konstantynopol, broniony tylko przez garść Greków i Francuzów. Zdawało się, że tym razem stolica cesarska musi upaść. Jednak i tym razem widocznie dobry Bóg czuwał nad Bizancjum, bo oto stał się cud. Pomoc jednak przyszła, ale nie z tej strony, z której mógł się jej spodziewać cesarz bizantyjski. Wódz mongolski Timur Leng, czyli „Kulawy”, albo Tamerlan, 8 Steven R u n c i m a n , Upadek Konstantynopola 1453, op.cit., s. 42; Andrzej M i c h a ł e k , Armie ludów tureckich, op.cit., s. 230-287 oraz tegoż autora, Mehmed Zdobywca, Warszawa 2003, s. 12-31.

jak nazywano go z łacińska w Europie Zachodniej, drogą szybkich i bezlitosnych podbojów, stworzył imperium, rozciągające się od Delhi do Moskwy. Rozrost i kon­ solidacja tureckiego mocarstwa Osmanów w Azji Mniej­ szej i Europie Południowej stanowiły z jego punktu widzenia niemałe niebezpieczeństwo, gdyż w ten sposób pod jego bokiem powstawał ośrodek polityczny, ku któremu mogli ciążyć wrogo usposobieni wobec Timura jego właśni poddani. W roku 1402 Tamerlan znienacka poprowadził swoją wielką armię do Azji Mniejszej. Po mistrzowsku wyminął oczekujące go wojska tureckie i niespodziewanie zjawił się na ich tyłach. Następnie zmusił je, by pod murami Ankary podjęły bitwę w nie­ korzystnych dla siebie warunkach terenowych. Skończyła się ona klęską Turków i zagładą ich armii, a pechowy sułtan Bajazyd dostał się do niewoli mongolskiej9. Kiedy hordy Tamerlana bezkarnie buszowały po całej Azji Mniejszej, paląc, grabiąc i mordując wszystko, co znalaz­ ło się na ich drodze, turecka blokada Konstantynopola rozpłynęła się jak mgła, a przerażeni Turcy uciekali na oślep, byle dalej od Mongołów Timura. Uszczęśliwieni Bizantyjczycy zaraz wysłali posłów z bogatymi darami dla swojego nieoczekiwanego wybawcy. Rodzące się imperium osmańskie doznało więc w rzeczy samej bardzo ciężkiego wstrząsu (niezależnie od tego, że Mongołowie Timura szybko wycofali się z Azji Mniejszej). Natomiast Bizantyjczycy uzyskali od Boga nieoczekiwanie długą chwilę wytchnienia, podczas której mogli bezpiecznie pracować nad swoim umocnieniem i ocaleniem, które było możliwe. Z początku sprawy układały się nawet dobrze. Cesarstwo Rzymskie nad Bosforem, tj. Bizancjum, mogło 9 Pokonany sułtan turecki Bajazyd I Błyskawica został uprowadzony przez Tamerlana do Samarkandy w Azji Środkowej, gdzie rychło zakończył życie. Na ten temat patrz szerzej: Steven R u n c i m a n, Upadek Konstan­ tynopola 1453, op.cit., s. 47-48.

teraz, przez kilkanaście lat, odetchnąć od zmory tureckiej. Jednakże przez ten czas, który powinien zostać prze­ znaczony na zbudowanie nowego systemu sojuszy we • • • £ wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, dla po­ wstrzymania zagrożenia osmańskiego. Ani cesarz bizan­ tyjski, ani doża wenecki, ani cesarz niemiecki, ani król węgierski, ani papież, ani żaden inny władca Europy chrześcijańskiej nie zrobili absolutnie nic, ażeby wyko­ rzystać bezcenne lata spokoju10. Interwencja Timura od­ roczyła upadek Konstantynopola o pół wieku. Gdyby wtedy wszystkie mocarstwa europejskie, łącznie z Bi­ zancjum, były zdolne utworzyć od razu wielką koalicję przeciwko Turkom, ich groźba dla świata chrześcijań­ skiego przestałaby istnieć. Ale koalicji nie da się zmon­ tować, jeśli nie ma po temu czasu oraz dobrej woli. A chrześcijańskim monarchom jak zwykle brakowało jednego, i drugiego, a przede wszystkim szerszych ho­ ryzontów myślowych i wielkiej, jednoczącej wszystkich idei. Genueńczycy, bojąc się o swoje interesy handlowe, pośpieszyli natychmiast zarówno z wysłaniem swoich ambasadorów do Timura, jak również z dostar­ czeniem okrętów dla przewiezienia pobitych przez Mon­ gołów żołnierzy tureckich z Azji do Europy. Wenecjanie, obawiając się przechytrzenia ze strony Genueńczyków, pouczyli swe władze kolonialne w Azji Mniejszej, ażeby zachowywały ścisłą neutralność wobec wojny turecko-mongolskiej, która chrześcijan nie dotyczy. Papiestwo w mękach wielkiej schizmy11 nie mogło dać chrześcijanom 10 Por. Robert B r o w n i n g , Cesarstwo Bizantyńskie, op.cit., s. 225-226 oraz Steven R u n c i m a n , Upadek Konstantynopola 1453, op.cit., s. 48-50. 11 Akurat na przełomie wieków XIV i XV papiestwo stało na skraju przepaści, gdyż Kościołem katolickim władało wtedy aż... trzech legalnie wybranych papieży (!), którzy rywalizowali między sobą o wpływy w Europie i zaciekle zwalczali się nawzajem.

dobrego przykładu, gdyż samo było w rozkładzie. Świe­ ckie mocarstwa Zachodu zbyt dobrze pamiętały o nieda­ wnej klęsce pod Nikopolis. Konstantynopolowi nato­ miast na razie nie groziło bezpośrednie niebezpieczeń­ stwo. Dlaczego więc ktokolwiek w Europie miałby się teraz kłopotać o Turków12. Gdyby więc europejskie mocarstwa potrafiły wtedy połączyć się szybko w wielką koalicję — groźba otomańska, wisząca nad chrześcijańs­ twem, zostałaby raz na zawsze złamana. Tak to się bowiem jakoś dziwnie układało, iż dzieje wszystkich imperiów koczowników stepowych lub pustynnych, a do nich zaliczali się niewątpliwie również Turcy Osmańscy, uczą nas, że powstawały one bardzo szybko pod władzą wybitnego wodza lub takiejże dynastii. Hunowie bez Atylli, Arabowie bez Muhammada, Mongołowie bez Czyngis-chana, a Tatarzy środkowoazjatyccy bez Tame­ rlana zapewne nie zdołaliby nigdy stworzyć siły zdolnej zawojować tak ogromne obszary, zamieszkane przez częstokroć krańcowo różne od siebie ludy, mówiące różnymi językami i wyznające różne religie13. Te wszys­ tkie olbrzymie sztuczne twory państwowe istniały za­ zwyczaj tylko dotąd, dokąd żyli ich wybitni twórcy, którzy w przebłysku militarnego geniuszu powołali je do życia, albo ich równie wybitni, bezpośredni następcy, z którymi się jeszcze, wśród poddanych, liczono, bo mieli charyzmę lub autorytet, czy też po prostu po­ wszechnie bano się ich. Jednakże kiedy tylko taki wielki zdobywca umierał albo jego ród bezpotomnie wygasał, stworzone przez niego ogromne imperium na ogół zni­ kało z mapy świata równie szybko, jak niegdyś się na niej pojawiło. Państwo Hunów w naddunajskiej Panonii 12

Steven R u n c i m a n, Upadek Konstantynopola 1453, op.cit., s. 23. Jedynym wyjątkiem był tu Muhammad, którego arabskie wojska szerzyły, zazwyczaj mieczem, nową religię — islam wśród podbijanych przez siebie ludów, jako religijne spoiwo nowego imperium. 13

rozpadło się w gruzy niemal nazajutrz po pogrzebie Atylli. Imperium Arabów rozpadło się na małe, zwal­ czające się państewka, gdy tylko zabrakło na tronie muzułmańskich kalifów w Bagdadzie — bezpośrednich krewnych i potomków proroka Muhammada14. Po stepo­ wym imperium Czyngis-chana, sięgającym od Korei po Bug, nie pozostało prawie nic, gdy tylko wygasł bezpo­ tomnie jego ród. Imperium Tamerlana w Azji Środkowej rozpadło się bez śladu bardzo krótko po jego śmierci15. Wszystko wskazuje na to, że potęgę Turków Osmańs­ kich mógłby, po pogromie pod Ankarą, spotkać taki sam nędzny koniec, gdyby tylko chrześcijanie chcieli ich wtedy po prostu dobić. Ale, jak mówi stare przysłowie, niewykorzystane okazje mszczą się na tych, którzy ich w porę dostrzec ani wykorzystać nie umieli. Tymczasem o sukcesach bałkańskich podbojów ture­ ckich i zwycięstwach Osmanów nie decydowała bynaj­ mniej liczebna przewaga ich wojsk czy jakaś mityczna siła Turków. Wynikały one z lepszej organizacji wojska, wprowadzenia stałych oddziałów regularnych, przestrze­ gania dyscypliny przez żołnierzy tureckich i bardziej 14 Arabowie, od czasu, kiedy rozpadło się ich imperium (w pierwszej połowie XI wieku), nigdy już nie stworzyli potęgi, która byłaby zdolna zagrozić światu. Powoli zeszli li tylko do roli posłusznych wasali Turków Seldżuków, a potem Turków Osmańskich. Wszelkie próby ponownego zjednoczenia świata arabskiego w jedno, silne państwo, podejmowane kilkakrotnie już w XX wieku przez kilku wybitnych przywódców (jak np. płk sir Thomas Edward Lawrence — znany jako Lawrence z Arabii, prezydent Naser z Egiptu, płk Muamar Kaddafi z Libii czy dyktator Saddam Husajn z Iraku) kończyły się zawsze niepowodzeniem, ponieważ u Arabów ciągle jeszcze przeważa wąsko pojęty interes klanowy lub plemienny nad interesem państwa lub nawet wspólnoty religijnej. Dziś cała potęga ekonomiczna i polityczna świata arabskiego opiera się wyłącznie na ropie naftowej i dolarach z jej sprzedaży. 15 A tworzący imperia Czyngis-chana i Tamerlana Mongołowie i Tatarzy rychło po ich rozpadzie zeszli do roli posłusznych wasali i poddanych Chin, Rosji i Turcji — krajów, nad którymi niegdyś panowali.

kompetentnego dowodzenia armią. Przede wszystkim jed­ nak o sukcesach Turków w Europie decydowały słabość i rozbicie polityczne państw chrześcijańskich, głębokie różnice i antagonizmy narodowe oraz religijne, które nie pozwalały im na połączenie sił w walce z Turkami przez całe stulecia16. Turkom, po klęsce pod Ankarą w roku 1402, potrzeba było około dwudziestu lat względnego spokoju zewnętrz­ nego (1402-1421), aby odbudować swoją potęgę militarną i chrześcijanie, z Bizancjum na czele — w swej niewąt­ pliwej głupocie, krótkowzroczności i lekkomyślności — po­ darowali im ten czas, kręcąc tym samym sznur na swoją szyje, co miało okazać się już niebawem. Już 11 listopada 1444 roku odrodzona z pogromu pod Ankarą armia turecka rozbiła pod Warną w Bułgarii węgiersko-polską armię krzyżowców dowodzoną przez 21-letniego króla Węgier i Polski Władysława, syna Jagiełły. Krzyżowcy szli na odsiecz ponownie bloko­ wanemu przez Turków Konstantynopolowi. Na polu bitwy zginął bohaterski król oraz kwiat rycerstwa wę­ gierskiego, polskiego i czeskiego. Los Bizancjum został tym samym przesądzony17. W dziewięć lat później Konstantynopol został otoczony przez przeważającą armię i flotę turecką. Młody sułtan Mehmed II, nazwany później Zdobywcą, obiegł cesarskie miasto z lądu i morza. Potężne działa burzące, odlane przez węgierskich ludwisarzy w Adrianopolu, skruszyły stare, potężne mury Konstantynopola, które dotychczas, przez tysiąc lat, oparły się wszelkim najazdom barbarzyńców. Ostatni cesarz, Konstantyn XI Dragasz-Paleolog, walczył dzielnie przez ponad sześć tygodni. Opuszczony przez Europę, która pozostawiła braci chrześcijan własnemu 16 17

Edward P o t k o w s k i , Warna 1444, Warszawa 2004, s. 44. Edward P o t k o w s k i , Warna 1444, Warszawa 2004, s. 173-206.

losowi, wspomagała go tylko garstka ochotników z Wenecji, Genui, Francji i Hiszpanii, którzy przybyli z własnej i nieprzymuszonej woli, aby bronić Bizancjum przed nawałą turecką. W nocy z 28 na 29 maja 1453 roku Turkom udało się, po gwałtownym, nocnym szturmie, wedrzeć do cesar­ skiego miasta. Cesarz Konstantyn poległ w nierównej walce razem ze swymi towarzyszami. Potem nastąpiły już tylko gwałt, rabunek i zniszczenie, a następnie starożytny, chrześcijański Konstantynopol — Nowy Rzym został tryumfalnie przemianowany na Istambuł — nową stolicę muzułmańskiego, światowego imperium Turków. Stąd kolejni sułtani, następcy Mehmeda Zdobywcy, zagrażali chrześcijańskiemu światu18. Do końca XV wieku przerażona Europa nie zdobyła się na żadną poważniejszą akcję antyturecką. Na dworach Europy, a zwłaszcza w papieskim Rzymie, wiele mówiło się, co prawda, o nowej krucjacie, ale na gadaniu i tym razem się skończyło. Tymczasem Turcy, łamiąc wszelki opór, ostatecznie umocnili swoje panowanie na Bałkanach, na południe od linii Dunaju i Dniestru. Zagrozili tym samym państwom jagiellońskim (tj. Polsce, Litwie, Cze­ chom i Węgrom) w sposób bezpośredni. Ich ataki skiero­ wały się także przeciwko posiadłościom weneckim nad Adriatykiem, wyspom na Morzu Śródziemnym we włada­ niu Wenecji, Genui oraz Zakonu Szpitalników Świętego Jana Jerozolimskiego. Flota turecka wysadziła nawet desant w południowych Włoszech (pod Otranto) i przejś­ ciowo miała tam swoją bazę. Na chrześcijan padł blady strach, ale nawet to nie spowodowało ich zjednoczenia przeciwko wspólnemu wrogowi. — Jedni z Turkami walczyli (jak Węgrzy), inni z Turkami paktowali (Genueń­ czycy i Wenecjanie), a jeszcze inni (jak np. Francuzi) 18 Steven R u n c i m a n, Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1994, s. 74-182.

uważali, że Turcy są zbyt daleko, ażeby trzeba było zaraz się ich bać19. Na początku XVI wieku Turcy, po krótkiej przerwie, ruszyli znowu na podbój ziem chrześcijańskich. Tym razem przekroczyli Dunaj i wdarli się na Węgry. Skłóceni między sobą Madziarzy nie byli w stanie samodzielnie powstrzymać osmańskiej lawiny, jaka znienacka zwaliła się na ich ojczyznę. Młody król Ludwik Jagiellończyk, władca Czech i Węgier, wnuk Kazimierza Jagiellończyka, króla polskiego, wezwał na pomoc rycerstwo polskie i niemieckie. W roku 1526 wydał Turkom walną bitwę pod Mohaczem. Walczył dzielnie, jednak Mohacz okazał się drugą Warną, a król Ludwik poległ razem ze swymi polskimi, czeskimi i węgierskimi rycerzami, ponieważ Niemcy zdradzili go i uciekli z pola bitwy. Odtąd Węgry zostały podzielone na trzy części: turecką, austriacką i lenne wobec sułtana, półniepodległe Księstwo Sied­ miogrodu. Tureckie panowanie sięgnęło tym samym Słowacji i Karpat. Nieco wcześniej, bo w końcu XV wieku, polska wyprawa do Mołdawii została rozbita przez Turków, a Wołosi przewracali podpiłowane drzewa na wycofujących się polskich rycerzy króla Jana Olb­ rachta. Na razie Turcy zostawili Polskę w spokoju, puszczając tylko zagony swoich lenników — Tatarów Krymskich na polską Ukrainę i Podole, aby zastraszyć potencjalnego przeciwnika. Ich głównym celem stał się teraz cesarski Wiedeń (w roku 1529 Turcy obiegli go po ✓ raz pierwszy, ale nie zdobyli), a na Morzu Śródziemnym Malta20. Malty, co prawda, Turcy nie opanowali i w roku 1565 musieli odpłynąć od ufortyfikowanych brzegów 19 Na temat podbojów tureckich po upadku Konstantynopola patrz szerzej: Andrzej M i c h a ł e k , Mehmed Zdobywca, Warszawa 2003, s. 48-251. 20 Patrz szerzej: Andrzej Z i e l i ń s k i , Malta 1565, Warszawa 2004, s. 17-160.

wyspy joannitów, ponosząc znaczne straty w ludziach i okrętach, ale to bynajmniej nie oznaczało, że zrezyg­ nowali z podbojów. W roku 1571 chrześcijanie wreszcie zjednoczyli się przeciwko niebezpieczeństwu tureckiemu. ✓ Wystawili silną flotę na Morzu Śródziemnym i zdołali zniszczyć flotę turecką u wybrzeży Grecji pod Lepanto21. /t Świat chrześcijański świętował wielkie zwycięstwo, jednakże spalenie jednej armady na morzu nie mogło przesądzić o klęsce Turcji, która w wiekach XIV-XVI rozrosła się do rozmiarów ogromnego imperium świato­ wego. Sułtani tureccy panowali nad trzema kontynentami: Europą, Azją i Afryką. Ich rozkazów słuchano od Dunaju i Dniestru na północy po katarakty Nilu na południu i od gór Atlasu i Sahary na zachodzie po Eufrat i Kaukaz na wschodzie. Turcy na dodatek dysponowali świetnym wywiadem we wszystkich krajach Europy. Wiedzieli doskonale, co się dzieje na poszczególnych dworach chrześcijańskich i potrafili wygrywać niesnaski europejskich monarchów na swoją korzyść. Podczas, kiedy Europa toczyła między sobą bratobójcze walki religijne w okresie Reformacji, a następnie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), Wyso­ ka Porta podbijała sobie spokojnie coraz to nowe ziemie, wykorzystując wrogość między katolikami a protestan­ tami i wspomagając tych ostatnich. Z tego powodu chrześcijańskie koalicje antytureckie, jeżeli nawet jakimś cudem powstawały, szybko się rozpadały, gdy tylko odniosły pierwszy większy sukces, czego najlepszym przykładem jest zmarnowany politycznie sukces militarny pod Lepanto. W czasach, o których piszemy w tej książce, czyli druga połowa XVII wieku, imperium tureckie przeżywało już schyłek swojej świetności. Dawniej sprawnie za­ 21

Leszek P o d h o r o d e c k i , Lepanto 1571, Warszawa 1993.

rządzane, od połowy XVI wieku zaczęło się pogrążać w marazmie, postępującej anarchii i coraz wyraźniejszym oddzielaniu się elity rządzącej od reszty społeczeństwa. Sułtani nie byli już tak blisko związani z wojskiem i ze swoim narodem, jak to bywało w XIV i XV wieku. Odkąd Turcy w 1453 roku zawładnęli Konstantynopolem, zasmakowali w bizantyjskim przepychu i nie byli już tak waleczni jak przedtem. Kolejni sułtani dowodzili pod­ bojami częściej ze swoich pałaców niż z obozu wojs­ kowego. Synowie i wnukowie ostatniego ze zdobywców, Sulejmana Wspaniałego (panował w latach 1520-1566), nie mieli pojęcia o wojnie i administracji, ważne decyzje polityczne dla imperium podejmowali za nich najczęściej wpływowi dworzanie lub nawet kobiety z haremu. To stało się powodem błędnych poczynań, które skutkowały klęskami militarnymi oraz kryzysem, jakie spadły na Turcję w drugiej połowie XVI i w początkach XVII wieku. Długotrwałe wojny z Austrią o Węgry w latach 1593-1606 oraz Persją w latach 1603-1611 zakończyły się dużymi stratami w ludziach, a na Wschodzie utratą Mezopotamii, Azerbejdżanu, Kurdystanu i Gruzji na rzecz państwa szachów. W XVII wieku brakowało pieniędzy na właściwe utrzymanie i wyekwipowanie coraz liczniejszej armii. Wskutek tego ciągle jeszcze potężna liczebnie armia sułtańska była zlepkiem niedoszkolonych rekrutów, dowodzonych przez równie nieudacznych oficerów, którym wojna była coraz bardziej obca. Korupcja i brutalne złodziejstwo pośród tureckich urzędników powodowały coraz częstsze bunty chłopskie lub masową ucieczkę ludności do innych prowincji imperium. Turecka Europa wyludniała się najbardziej. Uzbrojenie wojsk tureckich było coraz bardziej prze­ starzałe w stosunku do armii chrześcijańskich. Bywało, że pospolite ruszenie tureckie miało za broń jedynie dzidy. Sławni niegdyś janczarzy, którzy budzili wszędzie

strach, stali się teraz zaledwie cieniem tego, czym dawniej byli. Odkąd za Sulejmana Wspaniałego ze­ zwolono im na zakładanie rodzin i zaczęto rekrutować tylko z Turków, janczarzy przeistoczyli się w formację bardzo niezdyscyplinowaną, a na dodatek wiecznie skorą do buntu przeciwko sułtanowi pod byle pretekstem. Turcja w XVII wieku ciągle jeszcze miała ogromne zasoby ludzkie, ale nie była już tak potężna, jak sto lat wcześniej22. Przeciwko takiemu właśnie przeciwnikowi przyszło walczyć polskim obrońcom Kamieńca Podolskiego, o czym będziemy mówić szerzej w jednym z następnych rozdziałów tej książki.

22 Na ten temat patrz szerzej Leszek P o d h o r o d e c k i , Chocim 1621, Warszawa 1988, s. 32-39.

HISTORIA KONFLIKTÓW POLSKO-TURECKICH

Polska przez bardzo długi czas pozostawała na uboczu szlaków podbojów muzułmańskich wojowników turec­ kiego sułtana. Aż do początków XVI wieku Polska ani nie graniczyła bezpośrednio z ziemiami tureckimi, ani tym bardziej imperium osmańskiemu nie zagrażała. To prawda, że polscy rycerze ochotnicy walczyli i ginęli pod Nikopolis, to prawda, że poległ w walce z nimi Zawisza Czarny, to prawda wreszcie, iż walczył z nimi król Władysław Warneńczyk (jednakże czynił to jako król Węgier, a nie jako król Polski), jednakże sami Polacy raczej do wojny z Półksiężycem niekoniecznie się palili. Już od czasów Jagiełły państwo jagiellońskie nad Wisłą utrzymywało z Wysoką Portą poprawne, a nawet bardzo dobre stosunki dyplomatyczne. Poważny problem zaczął się po roku 1526, gdy Turcy podbili Węgry. Turcja nie była już gdzieś daleko, ale za Dniest­ rem i Karpatami. Już nieszczęsna wyprawa mołdawska Jana Olbrachta z 1497 roku1, po której powstało w Polsce 1 Więcej na temat polityki czarnomorskiej Jana Olbrachta i wyprawy na Mołdawię w roku 1497 znajdzie Czytelnik chociażby w książce Feliksa K o n e c z n e g o pt. Dzieje Polski za Jagiellonów, Komorów 1997, s. 238-239.

powiedzenie: „Za króla Olbrachta wyginęła szlachta”, była dla Polaków groźnym preludium do tego, co mogłoby się stać, gdyby sułtan turecki zwrócił swoją uwagę na Lechistan. Teraz, kiedy Turcy stali nad Dunajem, a do stołecznego podówczas Krakowa było stamtąd niecałe dwieście kilometrów, szlachta polska miała jeszcze więcej powodów, żeby obawiać się jakiegokolwiek konfliktu z Turcją. Nad Wisłą dobrze pamiętano o klęsce pod Warną z 1444 roku, o pogromie mołdawskim z 1497 roku i o niedawnej katastrofie węgierskich Jagiellonów pod Mohaczem w roku 1526. Wojny z Turkami zatem nie chciano, co bynajmniej nie oznaczało, żeby Polacy nie byli gotowi bronić swojej ziemi w razie niesprowokowanej przez siebie inwazji tureckiej. Zachowywano więc pokój z Turcją, jednocześnie intensywnie fortyfikując pogranicze z Mołdawią i chanatem krymskim — lennikami Turcji. Jednakże sami Turcy nie wytrzymali długo w stanie jakiego takiego pokoju i sami sprowokowali konflikt zbrojny. W roku 1524 wpadli Turcy razem z Tatarami na Podole i spustoszyli całą tę prowincję. Ich zagony dotarły wtedy aż na Ruś Czerwoną i do linii Sanu, zagrażając nawet miastom Przemyśl i Lwów. Powstrzymał ich wtedy hetman Jan Tarnowski z wojskiem koronnym. Ścigał i zadał dwie ciężkie klęski pod Lwowem i pod Trembowlą, ale ani wojsk turecko-tatarskich nie rozbił, ani ogromnego jasyru nieprzyjaciołom odebrać nie zdołał. Wobec przegranej w polu i wobec groźby nowego, jeszcze silniejszego najazdu w roku następnym, król Zygmunt Stary zdecydował się na układ pokojowy z Turkami. Podpisano go w 1525 roku. Jego punkty ustalały linię graniczną pomiędzy Turcją a Polską na linii Dniestru i Dzikich Pól na Ukrainie. Sułtan przyrzekał powstrzymywać Tatarów od wypraw na Polskę, a w zamian za to Polacy mieli wyrzec się wszelkiej interwencji na południe od tej granicy, czyli w księstwach naddunajskich (Mołdawii i Wołoszczyźnie) oraz na Kry-

mie2. Trzymali się tego traktatu pokojowego z Turkami kolejni królowie polscy aż do panowania Zygmunta III Wazy na przełomie XVI i XVII wieku. Co prawda, Turcy nie powstrzymali Tatarów od łupieżczych rajdów z Krymu na Ukrainę i Podole, które zdarzały się praktycznie co roku, a czasem nawet kilka razy w ciągu roku, ale wszyscy zdawali sobie z tego sprawę, iż chan tatarski ma na Krymie dużą swobodę i praktycznie robi, co chce, nie licząc się zbytnio ze zdaniem sułtana w dalekim Stambule. Jeżeli dodamy do tego, że wielka część wypraw tatarskich na Rzeczpospolitą były to po prostu prywatne rajdy po łupy i niewolników, które Tatarzy w kontaktach dyplomatycz­ nych z Polakami usprawiedliwiali po prostu biedą, to możemy zrozumieć nierozwiązywalność tego syndromu dla obu stron konfliktu. Turcy nie mogli bowiem po­ wstrzymać Tatarów bez stałej obecności swoich wojsk na Krymie, a był on zbyt odległy od Stambułu, żeby Turcy mieli powód poważnie się angażować w pacyfikację ludno­ ści tatarskiej. Poza tym świetna konnica tatarska była zbyt cenna dla sułtana, ażeby ryzykować popsucie sobie dobrych stosunków z muzułmańskim, chociaż czasami nieco wiaro­ łomnym, chanem dla dobrych stosunków z chrześcijańskim królem Polski, który i tak, z racji wiary, musiał być potencjalnym wrogiem Turcji3. Z kolei Polacy nigdy nie mieli dość sił, ażeby samodzielnie uderzyć na Krym i podbić Tatarów, bo to oznaczało wojnę z Turcją, której nikt w Polsce nie chciał i nie był na nią przygotowany. Cierpiano więc w Polsce najazdy tatarskie, odpierając je 2 Na ten temat patrz szerzej: Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Naro­ dów, praca zbiorowa pod red. Mirosława Nagielskiego, Warszawa 1995, s. 62-63 oraz Władysław K o n o p c z y ń s k i , Dzieje Polski nowożytnej,

Warszawa 1996, s. 100-101. 3 Na ten temat patrz szerzej: Leszek P o d h o r o d e c k i , Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Warszawa 1987, s. 123-169. Patrz także: Władysław A. S e rc z y k, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984, s. 64—87.

w miarę możliwości i uszczelniając płynną granicę na Dzikich Polach kolejnymi forteczkami i stanicami, które i tak niewiele dawały, bo lotne zagony tatarskie zazwyczaj je omijały. Wojska na kresach też było mało, bo Skarb Koronny nigdy nie miał tyle zasobów, ile było potrzeba na utrzymanie stałego, regularnego żołnierza dla obrony granic. Skoro Rzeczpospolita nie potrafiła skutecznie obronić miejscowej ludności na Ukrainie i Podolu przed najazdami tatarskimi, ta poradziła sobie sama i zorganizowała już w połowie XVI wieku osobliwą samoobronę ludową, która przeszła do historii pod nazwą Kozaczyzny zaporoskiej. Tworzyli ją od samego początku wolni ludzie różnego stanu, najczęściej polscy chłopi, którzy na Dzikich Polach szukali ucieczki od pańszczyzny i w ogóle od wszelkiej władzy. Oddziały kozackie, zrazu nieliczne, pod koniec XVI wieku urosły do prawie regularnej armii zabijaków szukających okazji do bitki dosłownie wszędzie, gdzie tylko nadarzała się taka możliwość. Skoro Tatarzy atakowali Ukrainę i Podole, to Kozacy atakowali Krym. Już pierwsi przywódcy kozaccy, Bernard Pretwicz i książę Dymitr Wiśniowiecki, podejmowali awanturnicze, odwetowe wyprawy na Krym, Mołdawię oraz na sam Konstantynopol, z którego bogactwa próbowali Kozacy co nieco wyszabrować dla siebie. Tak więc z jednej strony parły w Dzikie Pola i na Podole zagony tatarskie, zaś z biegiem Dniepru płynęły na południe, ku Morzu Czarnemu, a potem Krymowi i Stambułowi morskie wyprawy kozackich piratów na łodziach trzcinowych, zwanych czajkami. Sułtan niejednokrotnie oglądał z okien swojego pałacu w Topkapi wyczyny piratów znad Dniepru i nie mógł wobec tego pozostać bierny. Między Konstantynopolem a Krakowem, a potem między Konstantynopolem a Warszawą krążyły zatem poselstwa i listy, w których król polski ustawicznie uskarżał się na Tatarów, a sułtan turecki na Kozaków. Obaj władcy ciągle powtarzali, że jak druga strona nie zrobi porządku ze swoimi krnąbrnymi poddanymi, to będzie

wojna4. Jakby tego było mało, polscy magnaci z południowo-wschodnich kresów Rzeczypospolitej zaczęli od końca XVI wieku angażować się zbrojnie w wewnętrzne sprawy Moł­ dawii i Wołoszczyzny. Polskie wyprawy zbrojne raz po raz osadzały posłusznych naszym magnatom hospodarów w Suczawie i Bukareszcie. Oczywiście to nie mogło podobać się ani Turkom, ani Tatarom. Sułtani, za pośrednictwem swoich posłów, co jakiś czas skarżyli się kolejnym królom polskim na to, że jakiś Potocki, Wiśniowiecki lub inny Zbaraski znowu wprowadził swoje wojska nad Dunaj. Królowie polscy odpowiadali Turkom, że to są wojska prywatne konkretnego magnata, że dworowi królewskiemu nic do tego, że magnaci nie informują króla o swojej polityce itd.5. W efekcie wrogość pomiędzy Stambułem a Warszawą powoli, ale konsekwentnie narastała, grożąc wybuchem otwartego konfliktu zbrojnego. W 1600 roku hospodar wołoski i mołdawski, popierający Turków, Michał Waleczny, wtargnął zbrojnie na Podole i Pokucie. W odpowiedzi hetman wielki koronny Jan Zamoyski poprowadził wielki kontratak w kierunku Bukaresztu i Dunaju. Polskie wojska po raz pierwszy od czasów Warneńczyka stanęły na granicy Bułgarii, a stamtąd do Stambułu nie było już wcale tak daleko. Skończyło się wówczas tylko na rokowaniach pokojowych polsko-tureckich w obozie warownym pod Cecorą, ale wojna wisiała już w powietrzu. Turcy zaczęli na dobre przygotowywać się do rozprawy z Polską6. Oliwy do ognia dolał jeszcze niefortunny król polski Zygmunt III Waza, który wbrew woli Sejmu, w roku 1613, zawarł antyturecki sojusz z cesarzem. A w roku 1619 wysłał zagony 4

Władysław A. S e r c z y k, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984, s. 38-167. 5 Tamże, s. 64—87. Na ten temat patrz również: Leszek P o d h o r o d e ­ c k i , Chocim 1621, Warszawa 1988, s. 22-69. 6 Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku, praca zbiorowa pod red. prof. Mirosława Nagielskiego, Warszawa 2002, s. 17-44.

lisowczyków na ratunek Wiedniowi oblężonemu przez Siedmiogrodzian — lenników tureckich7. To wzburzyło dwór nad Bosforem. Od tej pory wojna z Polską była postanowiona. Szukano tylko pretekstu do jej wywołania. Pretekstu takiego dostarczyli Turkom sami Polacy. W roku 1620 niewielka armia polska przekroczyła Dniestr i ruszyła ku Dunajowi. W dwadzieścia lat po wyprawie Zamoys­ kiego w tym samym obozie pod Cecorą zatrzymał się z armią koronną następca Zamoyskiego na urzędzie hetmana wielkiego koronnego — Stanisław Żółkiewski. Wszedł on do Mołdawii oficjalnie na prośbę hospodara Gracjaniego, ażeby pomóc mu w odzyskaniu tronu. Nieoficjalnie chodziło raczej o uniemożliwienie współ­ działania Turków z powstańcami czesko-węgierskimi przeciwko Austrii8. Niestety, pod Cecorą napotkał hetman Żółkiewski przeważające siły turecko-tatarskie. Doszło do bitwy obronnej, którą stary hetman, jako bodaj pierwszą w swojej karierze, sromotnie przegrał. Armia polska ustępowała umocnionym taborem aż do granicy na Dnies­ trze. Prawie u progu Rzeczypospolitej spanikowani żoł­ nierze, słysząc wokół okrzyki Tatarów, rozerwali tabor i usiłowali uchodzić ku Polsce każdy na własną rękę. Sędziwy Żółkiewski próbował z początku opanować chaos i wycofać się do Polski w zbrojnym ordynku i z jak najmniejszymi stratami w ludziach. Kiedy okazało się to niewykonalne, postanowił bohatersko zginąć, jak na żoł­ nierza, który nigdy nie uciekał przed wrogiem, przystało. Znaleziono go potem martwego i bez głowy na brzegach Dniestru. Widać było, że ponad siedemdziesięcioletni 7 Na ten temat patrz szerzej; Henryk W i s n e r, Lisowczycy, Warszawa 1995, s. 56-90. Patrz także: Leszek P o d h o r o d e c k i , Chocim 1621, Warszawa 1988, s. 14-17. 8 Leszek P o d h o r o d e c k i , Chocim 1621, Warszawa 1988, s. 16-17. Patrz także: Kacper Ś l e d z i ń s k i , Cecora 1620, Warszawa 2007, s. 66-190.

hetman zginął w nierównej walce z Tatarami, szablą torując sobie drogę ku ojczyźnie9. Tego już było Turkom stanowczo za wiele. Nie dość, że Kozacy zaporoscy ustawicznie atakowali okolice Stambułu, nie dość, że „królewięta” kresowi ustawicznie awanturowali się nad Dunajem, nie dość, że król polski Zygmunt III Waza zawarł antytureckie przymierze z Austriakami i wysłał im na pomoc lisowczyków, to jeszcze dwaj kolejni hetmani koronni (Zamoyski i Żółkiewski) zapewne na wyraźny rozkaz Zygmunta ośmielili się niepokoić zbrojnie naddunajskie lenna tureckie. Zimą 1620/21 spadł na Polskę największy od stu lat najazd tatarski. Wszystkie ordy podległe sułtanowi ruszyły na Ukrainę, Podole i Ruś Czerwoną. Znów, jak ongiś za Zygmunta Starego, Tatarzy dotarli nad San, pod Przemyśl, Zamość i Lublin, wszędzie zostawiając za sobą pustą ziemię, ruiny, pogorzeliska i trupy10. A to miało być dopiero preludium do tego, co sułtan szykował krnąbrnym Lachom na wiosnę roku 1621. Turcy wystawili ogromną, jak na tamte czasy, armię. Na Polskę ruszyło ponad sto tysięcy Turków oraz kontyngenty ich lenników (razem armia sułtańska liczyła około stu pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy)11. Przerażeni Polacy uchwalili dodatkowe podatki i zaciągi. Pod polskimi sztandarami stanęli solidarnie Polacy, Litwini, Kozacy zaporoscy oraz najemnicy ze Szkocji i Irlandii. Polska armia, licząca około pięćdziesięciu pięciu tysięcy ludzi, zastąpiła Turkom drogę w pogranicznej twierdzy Chocim, w której postanowiono się bronić do upadłego. Dowództwo nad całością wojsk objął, wobec braku obu hetmanów koronnych, hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz, wsławiony onegdaj rozgromieniem przeważającej armii szwedzkiej pod Kircholmem w roku 160512. Od obrony 9 10 11

Kacper Ś l e d z i ń s k i , Cecora 1620, Warszawa 2007, s. 66-190. Leszek P o d h o r o d e c k i , Chocim 1621, Warszawa 1988, s. 7-21. Tamże, s. 89-93.

Chocimia zależał los całej Rzeczypospolitej, gdyby bowiem Turcy zdobyli wtedy tę twierdzę i rozgromili armię Chod­ kiewicza, podobnie jak rok wcześniej armię Żółkiewskiego, Polski nie byłoby już komu bronić i droga w głąb naszych ziem byłaby dla Turków i Tatarów otwarta. Tureckie oblężenie Chocimia trwało z górą trzy miesiące (od końca sierpnia do połowy października 1621 roku). Turcy pomimo trzykrotnej przewagi nie dali rady polskolitewsko-kozackim obrońcom naddniestrzańskiej twierdzy. Sam hetman Chodkiewicz przypłacił oblężenie życiem, ale Turcy ostatecznie odeszli, bojąc się perspektywy zimowania w polu. W zawartym wtedy traktacie pokojowym, ze­ rwanym przez Turków oficjalnie dopiero w roku 1672, obie strony potwierdziły granicę na Dniestrze13. Pokój traktatowy jednak nie oznaczał pokoju faktycznego. Od czasów Cecory Warszawa i Stambuł nie ufały sobie wzajemnie, patrząc sobie na ręce. Powodem tego była proaustriacka polityka kolejnych Wazów na tronie polskim w latach 1613-1668. Zygmunt III oraz jego dwaj synowie — Władysław IV i Jan Kazimierz — nieodmiennie zma­ wiali się z Wiedniem przeciwko Wysokiej Porcie. Plany wojny z Turcją odżywały w różnych formach na dworze warszawskim w latach 1624—164814. Z drugiej strony 12

Tamże, s. 94-96. Tamże, s. 70-169. 14 Do dzisiaj nie jest to wyjaśnione, ale wiadomo, że powodem wybuchu powstania Chmielnickiego na Ukrainie w roku 1648 były jakieś tajne plany króla Władysława IV dotyczące sprowokowania przez Zaporożców wojny z Turcją i Krymem, w czym mieli im pomóc magnaci kresowi. Wiadomo z wiarygodnych przekazów, że król w latach poprze­ dzających wybuch powstania miał kilkakrotnie tajne spotkania w War­ szawie z hetmanami koronnymi oraz ze starszyzną kozacką, gdzie omawiano plany uderzenia na Krym i wyrzucenia Tatarów znad Morza Czarnego. Kozacy mieli za to uzyskać przywileje szlacheckie na Ukrainie. Faktem jest, że Bohdan Chmielnicki w pierwszym okresie powstania posługiwał się jakimiś bliżej nieznanymi listami królewskimi do Kozaków, które rzekomo zachęcały ich do oporu przeciwko polskiej szlachcie, 13

Kozacy zaporoscy wcale nie zaprzestali po Chocimiu swoich wypraw na Turków i Tatarów, a i ci ostatni też stale niepokoili pogranicze z Polską, wdzierając się nieoficjalnie —jako prywatne wyprawy po jasyr — na Ukrainę i Podole. Do największych starć w tym okresie doszło w latach 1633 i 1644, kiedy to wyprawy turecko-tatarskie na Ukrainę i Podole omal nie rozerwały pokoju między Wysoką Portą a Rzeczpospolitą z 1621 roku. Jednakże wielkie zwycięstwo hetmana Koniecpolskiego pod Ochmatowem dnia 30 stycz­ nia 1644 roku, gdzie wojsko koronne rozbiło Tatarów krymskich15, uspokoiło nieco turecko-tatarskie zapędy wo­ jenne w naszym kierunku. Lata wojen kozackich (1648-1652) to okres, w którym Turcy nie angażowali się oficjalnie w wojnę z Polską, jednakże już sam udział wojsk tatarskich po stronie kozackiej i chan we własnej osobie, ze wszystkimi ordami pod Zbarażem w roku 1649, pod Beresteczkiem w roku 1651 i pod Batohem w roku 1652, świadczą dobitnie o przyzwoleniu Stambułu na tatarską interwencję w Polsce. Bez zgody sułtana Tatarzy nie mogliby tak bardzo i tak otwarcie wystąpić po stronie zbuntowanych Kozaków. Potem przyszedł okres wojen moskiewsko-szwedzkich magnatom i Żydom. Chmielnicki ponoć wykradł te listy pułkownikowi Barabaszowi, który trzymał je u siebie w ukryciu. Bierność hetmanów koronnych w pierwszym okresie powstania (1648-1649) i spowodowane nią klęski wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami i Korsuniem wiosną 1648 roku zdają się wskazywać na jakieś tajne rozkazy królewskie dotyczące czasowego tolerowania zmowy kozacko-tatarskiej przeciwko Rzeczypospolitej. Wiele wskazuje na to, że w planach królewskich rzekome powstanie kozackie miałoby odegrać rolę sprytnej prowokacji wciągającej Tatarów, a za nimi i Turków, do wojny z Polską. Wobec braku jakichkolwiek pisanych i wiarygodnych źródeł na ten temat pozostajemy w sferze domysłów. Więcej na ten temat w: Władysław A. S e r c z y k , Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, War­ szawa 1998, 1999, s. 7-33. 15 Władysław A. S e r c z y k , Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, Warszawa 1998, 1999, s. 16-18.

(1654-1667), kiedy to Turcy i Tatarzy zmienili front, ratując Polskę przeciwko Szwedom, Moskalom i Zaporoż­ com. Potem, gdy Jan Kazimierz wywołał przeciwko sobie rokosz Lubomirskiego, Tatarzy na rozkaz turecki wspomogli króla przeciwko rokoszanom, gdyż ostatni Waza popierał francuskiego kandydata do tronu polskiego. Abdykacja Jana Kazimierza w roku 1668 i elekcja Michała Korybuta Wiśniowieckiego otworzyły nową erę w dziejach konfliktów polsko-tureckich, co będzie tematem kolejnego rozdziału.

OD ABDYKACJI OSTATNIEGO WAZY DO NOWEJ WOJNY Z TURKAMI

Lata wojen kozackich, szwedzkich i moskiewskich (1648-1667) naznaczyły całe nieszczęsne i burzliwe pano­ wanie ostatniego z Wazów na polskim tronie, Jana Kazi­ mierza. Ten młodszy syn Zygmunta III widział Rzeczpo­ spolitą w okresie największej potęgi, za panowania swego ojca i starszego brata, a potem obserwował z przerażeniem jej upadek za własnych rządów. Nie można powiedzieć, żeby tego upadku chciał, był bowiem człowiekiem uczci­ wym, brakowało mu jednak konsekwencji w działaniu (wiele dobrych planów własnego autorstwa ostatecznie sam porzucał i przekreślał dla koniunkturalnych korzyści) oraz szerszych horyzontów w myśleniu politycznym. Wiele robił pod kątem własnych interesów, a Polskę częstokroć traktował jak prywatny folwark, co było do przyjęcia np. we Francji, lecz nie w Rzeczpospolitej. Reformy, które dwór królewski zamierzył po potopie szwedzkim, jak ograniczenie liberum veto i zastąpienie wolnej elekcji elekcją nowego króla za życia jego poprzednika (tj. vivente rege), nie spodobały się szlachcie podejrzewającej parę królewską (Jana Kazimierza i Marię Ludwikę) o chęć narzucenia Polsce absolutyzmu na wzór francuski. W efek-

cie doszło w Rzeczypospolitej do ponaddwuletniej wojny domowej, nazwanej później rokoszem Lubomirskiego (1666-1667), od nazwiska przywódcy rokoszan Jerzego Lubomirskiego, zakończonej tragiczną w skutkach dla Polski bitwą pod Mątwami (13 lipca 1666 roku). W bitwie tej, w której zginęło około dwóch i pół tysiąca żołnierzy królewskich, ostatecznie utonęły królewskie plany reform Rzeczypospolitej. Króla Jana Kazimierza znudziło dalsze panowanie nad niewdzięcznym narodem, który nie potrafił nawet okazać mu wdzięczności za ratowanie Polski z na­ wały szwedzkiej, kozackiej, tatarskiej i moskiewskiej. Reformy ustroju Rzeczypospolitej były konieczne, o czym doskonale wiedzieli nawet najzacieklej si wrogowie króla z Jerzym Lubomirskim na czele. Rokoszanie nie zrobili jednak nic, ażeby uzdrowić zanarchizowaną i przestarzałą formułę rządów we własnym kraju'. W kilka lat po zwycięstwie nad Szwedami i Moskwą Jan Kazimierz pokonany i upokorzony przez własnych poddanych zdecy­ dował się na krok dotychczas w Polsce niesłychany. W dniu 16 września 1668 roku ostatni z Wazów na polskim tronie oficjalnie, jako jedyny z polskich królów, abdykował i wyjechał, w rok potem, do Francji, gdzie do śmierci był gościem króla Ludwika XIV2. Przed abdykacją Jan Kazi­ mierz przepowiedział Polakom straszliwe klęski, które spadną na Rzeczpospolitą w ciągu najbliższych stu lat, jeśli głupi i niesforny naród szlachecki natychmiast nie prze­ prowadzi gruntownej naprawy ustroju swego państwa — według tego, co do niedawna zamierzali król i królowa. Mówił zatem, że już niedługo Turcy wtargną na Podole, a Kamieniec i Bar nie ostoją się ich potędze. Mówił też 1

Na temat planów reformatorskich Jana Kazimierza i Marii Ludwiki w latach 1664—1666 oraz buntu Jerzego Lubomirskiego i bitwy pod Mątwami pisze obszernie Zbigniew Wójcik w swojej książce pt. Jan Kazimierz Waza, Wroclaw 1997, s. 168-178. 2

Tamże, s. 191-204.

0 ogromnych najazdach tatarskich, które sięgną aż po Zamość i Lwów, zamieniając ogromne połacie Rzeczypos­ politej w pustą ziemię. Przewidywał, że wojny na ziemiach polskich będą trwały długie lata, wzmoże się jeszcze bardziej anarchia i słabość państwa, które stanie się w krótkim czasie bezwolną igraszką w rękach obcych potęg. Na koniec przepowiedział zagładę Rzeczypospolitej z rąk ościennych, wrogich jej i jej wolnościom potęg: Rosji, Prus i Austrii (przewidział nawet dokładnie, co kto Polsce zabierze). Jego ostatnie słowa wieszczyły przyszły tryumf Rzeczypospolitej nad wrogami, ale dopiero po wielu cierpieniach i długich latach niewoli. Jan Kazimierz przewidywał około trzystu lat chaosu i niewoli w Polsce, zanim zjawi się nowy monarcha wyzwoliciel, który silną ręką i krwawym mieczem sprawiedliwy ustrój Polsce przywróci, wrogów jej w pył i proch zetrze, a granice na Odrze, Bałtyku, Dnieprze i Karpatach mocno osadzi. Od Gdańska do Krymu zapanuje wówczas pokój, zgoda i spra­ wiedliwość na długie stulecia, a jemu — Janowi Kazimie­ rzowi — naród po wiekach odda sprawiedliwość i wystawi mu pomnik w Warszawie obok kolumny jego ojca Zyg­ munta III3. Abstrahując od tego, czy przepowiednia Jana Kazimierza dla Polski była rzeczywiście przebłyskiem ducha prorocze­ go, czy też zwykłym zbiegiem okoliczności, trzeba przy­ znać, że istotnie abdykacja ostatniego z Wazów — wyda­ rzenie bez precedensu w dotychczasowych dziejach Polski 1 prawdę mówiąc skandal — wprowadziło Rzeczpospolitą w jeszcze większe tarapaty niż wojna domowa i wszystkie błędy ostatniego Wazy. Państwo było w stanie ogólnego bałaganu i wzajemnej wrogości. Na dodatek nie było 3

Tamże, s. 204-206. Na ten temat patrz również: Janusz T a z b i r ,

Polska na zakrętach dziejów, Warszawa 1997, s. 43^14. Por. także Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum,

Warszawa 1990, s. 222-224.

wiadomo, kogo teraz szlachta wybierze na polski tron. Dobrego kandydata po prostu nie było. Co prawda, obce dwory, które liczyły się od dawna z abdykacją Jana Kazimierza, przygotowały się solidnie do obsadzenia osieroconego tronu polskiego swoim kandyda­ tem, którym — na mocy porozumienia królów Francji i Szwecji oraz elektora brandenburskiego — miał zostać książę neuburski Filip Wilhelm. A gdyby szlachta polska nie poparła go, w zapasie byli jeszcze Kondeusz — kan­ dydat Francji oraz Karol Lotaryński — kandydat cesarski. Jednakże nikt w Europie nie mógł przewidzieć, że szlachta polska, mająca po dziurki w nosie rządów szwedzkiej dynastii Wazów i jej antypolskiej polityki, wybierze włas­ nego, krajowego kandydata. Został nim nagle i nieprzewi­ dzianie dla wszystkich książę Michał Korybut Wiśniowiecki, syn wielkiego kniazia Jaremy, wsławionego w walkach z Tatarami i Kozakami w latach 1644-16514. Elekcja nowego króla Michała, która odbyła się w atmosferze niemalże wojny domowej na polu elekcyjnym pod Wolą w dniu 19 czerwca 1669 roku, pokazała po raz kolejny w dziejach siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej, że naród szlachecki jest nieprzewidywalny w swoich reakcjach i nic pewnego o jego sympatiach przewidzieć się nie da. Magnaci popierali obcych kandydatów, brali za to niemałe pieniądze od cudzoziemskich ambasadorów w Warszawie i sromotnie przegrali. Naród wolał „Piasta”5. Oddajmy w tym miejscu głos Pawłowi Jasienicy, który nowego króla z dynastii Wiśniowieckich oceniał następująco: „O Michale Kory bucie, którym po zgonie Jeremiego opiekował się Karol Ferdynand Waza, napisał zwięźle Władysław Konopczyński, że znał osiem języków, lecz 4 Na ten temat patrz szerzej: Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 11-14. 5 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 260-262.

w żadnym z nich nie miał niczego ciekawego do powie­ dzenia. Niski i gruby wybraniec Sarmatów szminkował oblicze, od stroju polskiego stronił, bo śmiesznie w nim wyglądał, łysinę maskował potężną peruką”6. Był to niewątpliwie najgorszy wybór króla, jakiego podówczas szlachta zgromadzona tłumnie na polu elekcyj­ nym na terenach dzisiejszego Koła, Woli i Moczydła — dzielnic współczesnej Warszawy — mogła dokonać. Tak się bowiem nieraz w historii układa, że dzieci sławnych ojców same bywają miernotami. Tak było właśnie z Mi­ chałem Korybutem Wiśniowieckim. Syn pogromcy Koza­ ków i Tatarów, Hektora spod Zbaraża, wielkiego Jaremy, którego straszne imię budziło grozę na Siczy Zaporoskiej, na Krymie, a nawet w Moskwie, sam był całkiem przecięt­ nym człowieczkiem o śmiesznej fizjonomii — podobno przypominał ropuchę, gdyż był mały, gruby i niezgrabny — nie grzeszył wielkim rozumem, a horyzonty miał raczej przyziemne. Wojownikiem ani politykiem na pewno nie był. Z tego, co o nim wiemy, miewał skłonności histeryczne i częstokroć zachowywał się nie jak król, ale jak rozhisteryzowana primadonna. Bardziej biegli w tajemnicach królewskiej psychiki przebąkiwali coś o jego zbytniej uległości wobec kobiet, pod których wpływem przez większość młodego życia pozostawał, gdyż jego ojciec w tym czasie wojował. Mówiono też o jego skłonnościach homoseksualnych i impotencji, co nie wróżyło dobrze ewentualnemu następstwu tronu. Wiadomo bowiem było, że młody Wiśniowiecki zejdzie z tego świata bezpotomnie i po jego śmierci Polskę czeka kolejna wolna elekcja o skutku trudnym do przewidzenia. Sam Michał Korybut Wiśniowiecki był swoim wyborem zaskoczony, gdyż nie przeczuwał, iż wrzeszczący tłum szlachecki właśnie jego obdarzy koroną na złość panom senatorom oglądającym się 6

Tamże, s. 261-262.

na obce kandydatury. Rozumem nie grzeszył, był z natury strachłiwy, więc nie starczało mu odwagi, ażeby wybór stanowczo odrzucić. Skoro sam prymas Mikołaj Prażmowski pofatygował się na Wolę, aby właśnie jego uwieńczyć własną mitrą i oficjalnie obwołać królem, wolę narodu szlacheckiego przyjął. Nie bardzo wiedział, jak panować i czego właściwie wyborcy od niego oczekują, ale na razie było mu z tym dobrze. Wszyscy mu się kłaniali, w krótkim czasie doszedł tak wysoko, jak nigdy nie doszedł ani jego ojciec, ani żaden z jego przodków. Król zażywał zatem rozkoszy bycia królem, natomiast sprawy państwowe na razie leżały odłogiem7. Tymczasem zarówno w polityce wewnętrznej, jak również wokół granic Rzeczypospolitej zaczynały narastać nowe zagrożenia, z którymi król z przy­ padku nie bardzo umiał sobie poradzić. Zaczęło się to wszystko właściwie jeszcze za czasów Jana Kazimierza. W styczniu 1667 roku parlamentariusze polscy i moskiewscy podpisali w końcu — w białoruskiej wsi Andruszów — rozejm kończący długą i wyniszczającą wojnę polsko-rosyjską, która zaczęła się w roku 1653. Rozejm ten dzielił Ukrainę wzdłuż linii Dniepru na polskie prawobrzeże ze stolicą w Białej Cerkwi oraz na rosyjskie lewobrzeże ze stolicą w Kijowie8. Kozacy zaporoscy na coś takiego, czyli na rozbiór własnej ojczyzny pomiędzy Polskę i Rosję, przystać oczywiście nie mogli. Nie dziwota, że nowy hetman kozacki, Piotr Doroszeńko, dotychczasowy stronnik Polski i Jana Kazimierza, postanowił szukać pomocy u Turków i Tatarów — jedynej potęgi, która teoretycznie była w stanie pobić i króla lackiego, i cara moskiewskiego oraz na powrót zjednoczyć ziemie ukraińs­ kie9. Ani w Warszawie, ani w Moskwie początkowo nie zauważono zagrożenia. Cieszono się z zakończenia działań 7 8 9

Tamże, s. 251-264. Tamże, s. 244-250. Tamże, s. 249.

wojennych. Tymczasem Doroszeńko udał się potajemnie na Krym. U Tatarów też ostatnio zaszły zmiany. Poczciwego chana Mehmed Gireja, wypróbowanego przyjaciela króla Jana Kazimierza i Polaków, który podobno poważnie nosił się z myślą o zastąpieniu tureckiej zależności lennej trwałym sojuszem z Polską, zastąpił — z woli sułtana tureckiego, w wyniku przewrotu pałacowego — wojowniczy i cał­ kowicie posłuszny Turkom Aadił Girej. Stało się to w marcu 1666 roku, a więc jeszcze przed klęską Jana Kazimierza pod Mątwami. Oznaczało to, że zarówno Stambuł jak i Bachczysaraj radykalnie zmieniają swoją dotychczasową przyjazną politykę wobec Polski na o wiele mniej pokojo­ wą10. A to musiało wywołać alarm w Warszawie. Jednak nie wywołało. Polacy byli zbyt zajęci swoimi sprawami, ażeby oglądać się na Turcję, Krym i Zaporoże. W ogóle w Warszawie trwał podówczas chaos. Król praktycznie nie rządził. Otoczył się tylko własnym stronnictwem, do którego należeli wielmoże o orientacji proaustriackiej, jak np. podkanclerzy koronny Andrzej Olszowski, hetman polny koronny Dymitr Wiśniowiecki (kuzyn króla), biskup cheł­ mski Krzysztof Żegocki, biskup poznański Stefan Wierz­ bowski, biskup krakowski Andrzej Trzebicki, wojewoda sieradzki Szczęsny Kazimierz Potocki, kasztelan krakowski Stanisław Warszycki, bratanek śp. hetmana Stefana Czar­ nieckiego — Stefan Stanisław Czarniecki (późniejszy pisarz polny koronny) oraz — na Litwie — wszechwładni bracia Pacowie, tj. Krzysztof Zygmunt — kanclerz wielki litewski i Michał Kazimierz — hetman wielki litewski. Stronnictwo to, zwane rojalistycznym, nie robiło praktycznie nic, co służyłoby dobru kraju, poza schlebianiem nieudolnemu monarsze oraz bezpardonową walką ze stronnictwem profrancuskim, zwanym malkontentami, którym wybór takiego „Piasta” od początku się nie spodobał, i którzy nadal, 10

Tamże, s. 243-244.

wbrew wszelkiej logice i interesowi Rzeczypospolitej, forsowali francuskiego kandydata do polskiego tronu, choćby za cenę nowej abdykacji, a nawet królobójstwa" lub wojny domowej. Do malkontentów zaliczali się ludzie tej miary i znaczenia w Polsce, co chociażby prymas Mikołaj Prażmowski, który przecież sam niedawno poparł osobiście wybór Michała Korybuta Wiśniowieckiego na króla, a także marszałek wielki koronny i hetman zarazem Jan Sobieski ze swoją żoną rodem z Francji — Marią Kazimierą. Ludzie ci mieli, co prawda, jak najsłuszniejszą rację, iż nowy król nie nadaje się na tron, jednakże ich działania, polegające wyłącznie na oglądaniu się na Paryż i wyczekiwaniu stamtąd Mesjasza-Kondeusza lub innego księcia z Francji, co miałby Polskę od anarchii zbawić, nie prowadziło do niczego konstruktywnego, a pogłębiało tylko bałagan, który i tak sięgał dna12. Właściwie większość ówczesnych dostojników państwowych w Rzeczypospolitej zachowywała się podówczas jak zdrajcy lub na granicy zdrady narodowej, mając na uwadze tylko własne, par­ tykularne interesy, pokrywane na użytek publiczny pustą paplaniną o dobru ojczyzny. Tak więc zza granicznego Dniestru i od Dzikich Pól dolatywały coraz groźniejsze wieści o bliskiej wojnie z całą potęgą turecko-tatarską, wspartą przez zbuntowane przeciw Polsce Zaporoże, gdy tymczasem w Warszawie trwał w najlepsze bal polityczny, pełen bezsensownych posunięć i oskarżeń z obu stron. Przypuszczano i radzono, co prawda, o zbliżającym się zagrożeniu tureckim i o pilnej potrzebie wzmocnienia fortec w Kamieńcu Podolskim, Białej Cerkwi, Barze, Lubowli, Lwowie, a nawet Krakowie, bo mogą im zagrozić Turcy, ale na gadaniu się tylko skończyło, bo nikt nie 11 Por.: Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 264. 12 Patrz: Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 14-15.

chciał ani uchwalić, ani tym bardziej płacić podatków na obronę kraju. Zresztą stronnictwo królewskie głosiło pod­ ówczas wszem i wobec, że zagrożenie tureckie to wymysł malkontentów, którzy chcą wysłać wojsko na Ukrainę i Podole, aby tym samym otworzyć Kondeuszowi wolną drogę przez Gdańsk i Toruń do Warszawy(!)13. Wyglądało na to, że król Michał Korybut Wiśniowiecki oraz jego stronnicy bardziej boją się Sobieskiego i podległych mu żołnierzy niż Turków i Tatarów. Lata 1669-1672 upłynęły pod znakiem tej paranoi politycznej, co przejawiało się w rwaniu kolejnych sejmów, przez co nie uchwalono podatków ani aukcji wojska, w starciach — nie tylko słownych — pomiędzy zwolennikami obu opcji politycz­ nych, a przede wszystkim w ogólnej apatii narodu, niemal biernie oczekującego nadciągającego od tureckiej strony zagrożenia14. Oddajmy w tym miejscu głos jeszcze raz Pawłowi Jasienicy, który tak oto ocenia idiotyzm polityki królewskiej z tamtego okresu: „Król Michał i jego doradcy pamiętali, że pan Jan (tj. Sobieski — P.D.) należy do koterii francuskiej. Nie zaciągano więc żołnierza, który musiałby iść pod jego komendę, wojować zamierzano pospolitym ruszeniem, składającym się z przychylnej monarsze szlachty. Nie zebrano go w końcu i nie przyprowadzono. Dwór szerzył po kraju optymistyczne pogłoski, że wszystko strachy na Lachy. Tatarów na Ukrainie nie ma wcale. Michał Korybut postępował jak każdy mały człowieczek, który się dorwie do władzy i znaczenia. Dbał tylko, by się przy nich utrzymać. Szlachta obrała wyjątkowo złego «Piasta», bo ksiądz biskup Olszowski chciał rządzić w jego imieniu, ważyła na dziejach samym ciężarem wielotysięcz­ 13 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 273-274. 14 Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 14-27.

nego, zbrojnego tłumu, lecz pozostała bezgłowa, pozba­ wioną elity przywódczej masą. Mając swego «króla poboż­ nego» pragnęła, jak to określił Sobieski, «w domu siedzieć, podatków nie płacić, żołnierza nie karmić, a Pan Bóg żeby za nas wojował»”15. Oczywiście trudno było sobie wyobrazić, że Stambuł oraz Krym będą się tylko biernie przyglądać temu kar­ nawałowi w Rzeczypospolitej. Skoro już hetman kozacki Piotr Doroszeńko poprosił Turków i Tatarów o pomoc przeciwko królowi i carowi, to należało wykorzystać sprzyjającą koniunkturę na północy, ale tak, żeby chwi­ lowo pobić tylko Lachów — póki są słabi i skłóceni sami ze sobą. Turcy byli ostrożni. Bali się, żeby przez nieostrożną politykę na Ukrainie nie doprowadzić przy­ padkiem do anty tureckiego sojuszu Warszawy z Moskwą. Cara należało, na razie, nie drażnić. Celem planowanej nad Bosforem wojny miało się stać tylko polskie Podole. Stolicą planowanego państwa kozackiego Doroszeńki, pod protektoratem tureckim, miał się stać warowny Kamieniec Podolski lub Bar. W dniu 17 sierpnia 1672 roku sułtan Mahomet IV przyjął oficjalnie hołd lenny od Doroszeńki i jego Kozaków na zamku w Chocimiu. Zanim to nastąpiło, wojna z Polską postanowiona została na dworze sułtańskim już w 1670 roku, o czym z różnych stron donoszono do Warszawy, ale nad Wisłą nikt — poza Janem Sobieskim — w to nie wierzył. Otoczenie królewskie, jak również stronnicy Francji uważali, że Turcy zachowają pokój z Polską, gdyż mają inne fronty, na których wojują. Polacy zresztą w niczym nie sprowokowali Turków do wojny. Sprowokowała ich do tego nasza anarchia, gdyż zwietrzyli łatwy łup. Taka była prawda o genezie tej wojny. Gdyby nie wojna domowa Jana Kazimierza z Lubomi­ rskim i rzeź weteranów z „potopu” pod Mątwami, gdyby nie 15 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 271-272.

późniejsza, jakże nieszczęśliwa, abdykacja ostatniego z Wa­ zów na polskim tronie, gdyby w końcu nie wybrano w Warszawie pociesznego głupca i nieudacznika na następcę Jana Kazimierza i gdyby Polacy sami się między sobą ustawicznie nie żarli, Turcy zapewne zastanowiliby się znacznie głębiej, czy warto atakować Lechistan i pchać go tym samym do mimowolnej koalicji z Wiedniem. Na koniec zacytujmy za Jasienicą fragmenty z listów Jana Sobieskiego z tego okresu, które najdobitniej oddają grozę ówczesnej sytuacji: „Turecką wojnę pewnie a pewnie nam obiecują na wiosnę [...] Będzie to tedy ekstraordynaryjna łaska boża, jeśli nie zginiemy [...] Siła to już mądrych ludzi widzi; ale więcej zaślepionych, którzy rozumieją, że P. Bóg dla nas cuda czynić powinien...”16. Jest to nasze, narodowe przekleństwo, że politykę, zamiast na realiach, opieramy częstokroć na irracjonalnej wierze w cuda, które Pan Bóg, jako że sam jest bez wątpienia Polakiem, a my jego narodem wybranym, musi dla nas czynić albo przynajmniej powinien. Tak jest u nas właśnie od czasów baroku i kontrreformacji. Zapominamy jednak, że cuda w realnym życiu zdarzają się niesłychanie rzadko i jeżeli nie jesteśmy należycie przygotowani do stawienia czoła zagrożeniom politycznym i wojennym, to nas przed nimi Niebo raczej na pewno nie uchroni. Rozumiał to doskonale pobożny, a nawet dewocyjny, lecz rozumny hetman Sobieski, nie rozumieli natomiast król — pobożny, ale głupi — oraz cała zgraja jego doradców, którzy ślepo oglądali się na Wiedeń. Tępi zwolennicy króla znad Sekwany też nie byli pod tym względem lepsi. Sobieski okazywał się tym samym jedynym prorokiem w tej Sodomie i Gomorze nad Wisłą. 16

Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 266.

TURCJA RUSZA NA WOJNĘ Z POLSKĄ

Jak już wspomnieliśmy powyżej, w Stambule żywo interesowano się sprawami polskimi począwszy od 1613 roku. Turcy, co prawda, uważali Polskę za kraj odległy i w zasadzie niegroźny, jednak ciągłe wyprawy kozackie na ziemie sułtańskie oraz niejasne konszachty królów polskich z Wiedniem spędzały im sen z powiek. Pokój chocimski z 1621 roku ustanowił właściwie stan zimnej wojny na linii Dniestru i Dzikich Pól. Polacy Turków i Tatarów nie prowokowali, ale oni sami częstokroć naruszali stan pokoju swoimi wyprawami po łupy i jasyr na naszą stronę. Bunt Chmielnickiego zmienił ten stan rzeczy, gdyż Kozacy stanęli wtedy jednoznacznie po stronie Tatarów i Turcji. Następnie długotrwałe wojny Polski z Moskwą i Szwecją nieco uspokoiły dwór sułtański, że osłabionej Polski nie trzeba już się obawiać. Doszło do tego, że Turcy wysłali nawet Tatarów na pomoc Rzeczypospolitej zagrożonej rozbiorem przez Szwedów, Moskali, Siedmiogrodzian, Kozaków i Brandenburczyków (było tak w latach 1655-1667). Nad Bosforem obawiano się wtedy, że upadek Rzeczypos­ politej spowoduje powstanie na północnych rubieżach imperium Wysokiej Porty potęg moskiewskiej i szwedz-

kiej, które byłyby dużo groźniejsze dla Turków niż polsko-litewskie państwo Wazów. Gdy tylko Jan Kazi­ mierz pokonał wszystkich wrogów i na powrót zasiadł na polskim tronie, cała uwaga Turcji skierowała się ku kwestii następstwa tronu w Rzeczypospolitej. Jan Kazi­ mierz był już niemłody i nie miał dzieci. Turcy po­ stanowili więc popierać takie rozwiązania elekcyjne w Polsce, aby na warszawskim tronie zasiadł ktoś przyjazny Turcji, a zatem związany politycznie raczej z Paryżem niż z Wiedniem. Przegrana króla i królowej w starciu z Lubomirskim w roku 1666 oraz rozejm z Moskwą w roku 1667, który dzielił Ukrainę na dwie połowy, a także coś tam napomykał o przyszłej współ­ pracy polsko-moskiewskiej przeciwko Turkom i Tatarom, nie uszedł uwagi dworu sułtańskiego. Od tej pory nad Bosforem bacznie spoglądano na Warszawę, gdzie już niedługo, bo w roku 1668 abdykacja Jana Kazimierza otworzyła drogę ku nowej elekcji. Kiedy nowym królem, ku zaskoczeniu wszystkich, został kandydat krajowy, Michał Korybut Wiśniowiecki, Turcy rychło przekonali się, że nowy monarcha Polaków i Litwinów jest orientacji proaustriackiej, a zatem nie ma co liczyć na jego przyjaźń wobec Turków. Pocieszające było jedynie to, że nowy król był zbyt głupi i miał zbyt wielu wrogów we własnym kraju, ażeby móc prowadzić politykę niebez­ pieczną dla Stambułu. Jednakże jego ożenek z księżnicz­ ką habsburską oraz wpływy stronników Wiednia na jego dworze sugerowały politykom tureckim, że zagrożenie sojuszem polsko-austriackim przeciwko Porcie jest moż­ liwe, jeśli nie za tego króla, to na pewno za panowania jego następcy, który może już nie być tak słaby i głupi jak król Michał. Wszak geniusz wojenny hetmana Sobies­ kiego był aż nadto dobrze znany i na Krymie, i nad Bosforem. Dlatego też otoczenie sułtańskie postanowiło działać tak szybko, jak to możliwe, wykorzystując

Panorama i herb Kamieńca Podolskiego

Minaret w Kamieńcu Podolskim

Wjazd europejskiego poselstwa do Stambułu

Audiencja Piotra Potockiego u sułtana Selima III

Michał Korybut Wiśniowiecki

Obrona poczajowskiego klasztoru przed atakiem tureckim

Portret Wielkiego Mustafy

Wielki Mufti

Wielki Wezyr

Tłumacz poselstwa europejskiego

Janczar turecki

Dowódca janczarów

Naczelny aga janczarów

Zbroja turecka (bechter) z XVII wieku

Jatagan turecki

Buzdygan i misiurka tu­ recka z XVII wieku

Buńczuki tureckie

zbuntowanych Kozaków Doroszeńki jako powód do wojny i podboju, zanim Polacy zdołają opanować chaos we własnym domu. Pomysł zhołdowania Kozaczyzny zaporoskiej przez Turków nie był nowy. Już na przełomie lat 1620/21 agenci tureccy składali Kozakom propozycje utworzenia państwa ukraińskiego ze stolicą w Kijowie lub Kamieńcu Podolskim w zamian za odstąpienie od Polaków1. Wtedy Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny, het­ man kozacki, odrzucił tę pokusę i poszedł razem z La­ chami pod Chocim. Teraz jego następca, Piotr Doroszeńko miał postąpić zupełnie inaczej — przyjąć warunki tureckie i pójść razem z sułtanem na Kamieniec Podolski, Bar i Lwów. Sytuacja za czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego była dla Rzeczypospolitej o wiele mniej korzystna niż za czasów Zygmunta III Wazy i Chod­ kiewicza. Turcja, która prowadziła od wielu lat wojnę z Rzeczpo­ spolitą Wenecką o Kretę, zakończyła ją nareszcie sukcesem. Traktat z 6 września 1669 roku oddawał tę śródziemnomor­ ską wyspę w ręce tureckie. W następnym roku, tj. 24 października 1671, kolejny traktat pokojowy uregulował konflikty graniczne Wenecji z Turcją w Dalmacji (część dzisiejszej Chorwacji). Turcy mieli wobec tego rozwiązane ręce i mogli przerzucić wszystkie siły do wojny z Polską. Powodem do rozpoczęcia wojny stała się sprawa kozacka. W grudniu 1671 roku przybył do Warszawy nadzwyczajny poseł sułtański z kategorycznym żądaniem natychmias­ towego uznania niepodległości Kozaczyzny pod protek­ toratem tureckim oraz wycofania wojsk polskich z Ukrainy i Podola. W liście sułtańskim do króla polskiego było napisane: „Hetman Doroszeńko we wspaniałomyślności Naszej otrzymał buńczuk i bęben, i wstąpił wraz z całym narodem 1 Por.: Leszek P o d h o r o d e c k i , Chocim 1621, Warszawa 1988, s. 29-31 oraz 39^10.

Kozaków w poczet niewolników Wysokiego Progu Nasze­ go, przez to samo ziemia ich do obszernych państw naszych wcielona została”2. Było to faktyczne i bezczelne ze strony tureckiej wypo­ wiedzenie wojny Polakom. Jeszcze niedawno, w czasach Chmielnickiego, sułtan krył się za plecami chana tatars­ kiego, ponieważ Polska była jeszcze wtedy zbyt silna, aby Wysoka Porta mogła ryzykować otwartą wojnę z północnym sąsiadem. Teraz, w drugiej połowie XVII wieku, układ sił zmienił się na tyle, że tureccy politycy z otoczenia padyszacha3 mogli sobie na to pozwolić bez żadnego ryzyka. Ponieważ Kijów był wtedy pod władzą moskiewską, Mahomet IV postanowił, że tymczasową stolicą kozacką będzie Kamieniec Podolski, którego zdobycie wydawało się Turkom możliwe wobec chaosu w Polsce. Sułtan okazał się bardzo hojny dla Zaporożców, którzy uznali jego zwierzchnictwo. Podczas gdy polscy oraz moskiewscy wojewodowie żądali bezwzględnego posłuszeństwa królowi albo carowi, a za nieposłuszeństwo karali mołojców gard­ łem, turmą lub Sybirem, dobry ojczulek ze Stambułu obiecywał Kozakom państwo lenne, na wzór Krymu, Wołoszczyzny, Mołdawii albo Siedmiogrodu. Padyszach obiecywał Doroszeńce, że poddanie się Turcji bynajmniej nie będzie oznaczać ograniczenia praw wiary prawosławnej oraz dawnych przywilejów kozackich na Zaporożu i Dzikich Polach. Kozacy mieli być autonomiczną częścią Wysokiej Porty na wzór Tatarów. Wojsko zaporoskie miało sprawo­ wać wyłączną administrację na terenie własnego państwa i wzywać wojska tureckie na pomoc tylko w razie za­ 2

Cytuję powyższy fragment listu sułtana Mahometa IV do króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego za Januszem Pajewskim, Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 149. 3 Padyszach — to tytuł sułtana tureckiego, pisany w języku perskim, który był używany na równi z tureckim, greckim i arabskim na sułtańskim dworze (P.D.).

grożenia i na wyraźne żądanie hetmana i starszyzny kozackiej. Do Kamieńca Podolskiego nie mieli mieć wstępu ani tureccy urzędnicy, ani tym bardziej muzułmanie bez zgody prawosławnych Kozaków. Również Żydzi nie mieli mieć prawa pobytu w państwie hetmana Doroszeńki. Kozacy sami mieli stanowić o tym, kto u nich mieszka i co robi. — Już niedługo Zaporożcy mieli się boleśnie przekonać o tym, jak bardzo byli naiwni, przyjmując nad sobą sułtański protektorat. Na razie jednak wśród mołojców wiernych Doroszeńce zapanowała euforia i prze­ można chęć szybkiej, orężnej rozprawy ze znienawi­ dzonymi Lachami. Jakby tego wszystkiego było jeszcze mało, zbuntowali się przeciwko Rzeczypospolitej polscy Tatarzy, zwani Lipkami, od wieków osiadli w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim. Byli to bitni żołnierze, służący we własnych chorągwiach i pod dowództwem własnych rotmistrzów. Jedyne, co różniło ich od reszty szlachty polskiej, to wyznawana przez nich religia — islam. Problem polegał na tym, iż w okresie wojen kozackich i szwedzkich zaciągnięto 0 wiele więcej chorągwi tatarskich niż to było wcześniej. Żołnierze tatarscy tak samo jak reszta wojsk koronnych 1 litewskich służyła za pieniądze, a w okresie po zakoń­ czeniu „potopu” oraz w okresie chaosu wywołanego roko­ szem Lubomirskiego Skarb Koronny był pusty i nie wszystkim oddziałom wypłacono żołd na czas. Spowodo­ wało to liczne bunty, czyli konfederację w wojsku4, do których przyłączyły się też chorągwie tatarskie. Król Jan Kazimierz, co prawda, kilkakrotnie obiecywał wypłacenie wojsku należnego żołdu, ale tych obietnic nigdy nie 4 Tę sytuację wykorzystał cynicznie przywódca rokoszów Jerzy Sebas­ tian Lubomirski. Większość nieopłaconych i skonfederowanych, tj. strajkujących oddziałów koronnych, przeszła na jego stronę, porzucając króla Jana Kazimierza, bo ten im nie płacił żołdu. Dzięki temu między innymi Lubomirski wygrał starcie pod Mątwami w 1666 roku (P.D.).

wykonał z braku pieniędzy. Jego następca, Michał Korybut Wiśniowiecki, nawet się tą sprawą nie zajął. Na dodatek naród szlachecki, nastawiony ksenofobicznie po długich i wyniszczających wojnach z innowiercami zaczął źle traktować także i Tatarów polskich. Zdarzały się, aczkol­ wiek niezbyt często, przypadki prześladowania wiary muzułmańskiej w Polsce5. W końcu Tatarzy służący w armii koronnej na Ukrainie uprzykrzyli sobie taki los i nawiązali kontakty — nieoficjalne oczywiście — ze swoimi po­ bratymcami z Krymu. W przeciwieństwie do polskiego króla chan tatarski oraz sułtan turecki mieli bardzo dużo złota i obiecywali polskim Tatarom dostatnie i bezpieczne życie, jeżeli tylko przejdą na ich stronę. Tak więc na wiosnę 1671 roku część chorągwi tatarskich stacjonujących na Podolu i Ukrainie, przeszła na turecką stronę Dniestru lub rozpłynęła się w tatarskich stepach. Nie było ich dużo, najwyżej dwa do trzech tysięcy ludzi6, ale problem był 0 tyle poważny, iż wobec spodziewanej wojny z Turkami zbuntowani Lipkowie mogli posłużyć jako przewodnicy dla wroga, gdyż doskonale znali polskie pogranicze. A że Tatarzy byli świetni w działaniach zwiadowczych i dywer­ syjnych, zatem zagrożenie było spore7. Groźne było i to, że oddziały tatarskie, które jeszcze się nie zbuntowały przeciw­ ko Rzeczypospolitej, stanowiły dużą część załóg zamków 1 miast kresowych. Ich koledzy, którzy już przeszli na turecką stronę, ustawicznie się z nimi kontaktowali i nama­ wiali do buntu, co nie uszło uwagi polskiego kontrwywiadu i hetmana Sobieskiego. Jasne było zatem, że w razie 5 Co ciekawe, przypadki prześladowania muzułmanów miały miejsce tylko w Koronie. W Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie Tatarów nie prześladowano, żadnego buntu ani zdrady nie było (P.D.). Na ten temat patrz szerzej: Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 89-91. 6 Por. Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 90-91. 7 Tamże.

spodziewanej wojny z Turcją i Krymem Lipkowie otworzą drogę sułtanowi i chanowi w głąb Rzeczypospolitej. Na czele zbuntowanych Lipków stanął rotmistrz Aleksander Kryczyński, który od Turków za późniejsze zasługi wojenne otrzymał tytuł beja Baru. Lipkowie szybko zawiedli się na Turkach i część z nich w późniejszych latach wróciła pod polskie sztandary, ale to już zupełnie inna historia8. Przygotowania wojenne w Turcji i na Krymie ruszyły pełną parą już w pierwszych miesiącach 1672 roku. Z początkiem kwietnia wszystko było gotowe do generalnej rozprawy z Polską. Przed bramą pałacu sułtańskiego w Topkapi zatknięto buńczuki, co od XIV wieku było w Turcji znakiem rozpoczęcia wyprawy wojennej. Na Krymie Tatarzy wyruszyli w pole, aby ogniem i mieczem niepokoić polskie pogranicze9. Wielki wezyr Ahmed Köpriilii wystosował wtedy bardzo ostry list do kanclerza koronnego Jana Leszczyńskiego, w którym otwarcie poin­ formował dwór warszawski, iż niebawem sułtan wyruszy na Rzeczpospolitą „z całą potęgą, świetnością i szczęściem na czele wojsk niezwalczonych i liczniejszych od gwiazd na niebie, i ciągłym taborem zmierzać będzie ku granicom [Polski]”10. Trudno było o wyraźniejszy sygnał alarmowy. Jednak w Warszawie dwór królewski nie potraktował tego listu poważnie, wietrząc w tym intrygę stronnictwa profrancuskiego, o czym będzie mowa szerzej w następnym rozdziale tej książki, i żadnych przygotowań do wojny nie podjął (!). Pomimo zakrojonych na ogromną skalę przygotowań wojennych, sułtan Mehmed IV nie śpieszył się zbytnio 8

Tamże, s. 91-94. Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 149-151. 10 List wezyra do kanclerza koronnego cytuję za Januszem P a j e w s k i m, Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 150. 9

z wyruszeniem w pole przeciwko Lechistanowi. Uznał najprawdopodobniej, że Polacy są tak słabym przeciw­ nikiem, iż wojna z nimi nie zajmie Turkom zbyt wiele czasu i jeszcze przed zimą tego roku uda się rzucić Lachów na kolana i podyktować im pokój wygodny dla Wysokiej Porty". Dopiero w końcu kwietnia sułtan wraz z całym swoim dworem opuścił Stambuł i udał się bez pośpiechu, bo i wojsko zbierało się powoli ku granicom Rzeczypos­ politej12. Kilka tygodni zabawił jeszcze w Adrianopolu, dawnej stolicy tureckiej, gdzie czekał na przybycie od­ działów z Azji Mniejszej, Grecji i Bałkanów. Dopiero 5 czerwca, po dokonaniu przeglądu wojsk, wyruszył w dal­ szą drogę ku Dniestrowi. Połączone siły tureckie, do których po drodze dołączały wciąż nowe oddziały, liczyły około pięćdziesięciu tysięcy ludzi (samego tylko regular­ nego żołnierza). Razem z Tatarami krymskimi, którzy dołączyli do armii sułtańskiej nad samą granicą Rzeczypos­ politej, Kozakami zaporoskimi Doroszeńki, Lipkami Kryczyńskiego, Mołdawianami i Wołochami, wojsko tureckie można obliczać na około sto tysięcy13. Pochód odbywał się powoli z powodu obfitych deszczów, które zamieniły drogi w błoto. Dopiero w początkach lipca armia sułtańska dotarła z przeszkodami do Dunaju, gdzie tureccy in11 Turcy mieli zawsze znakomity wywiad i na ogół bardzo dobrze orientowali się w sytuacji wewnętrznej kraju, z którym akurat toczyli wojnę. Chaos w Polsce był doskonale znany w całej Europie już od kilku lat. Nie dziwota, że i w Stambule nie oceniano Polski jako poważnego przeciwnika. Bano się tylko hetmana Sobieskiego, ale doskonale zdawano sobie sprawę z faktu, że jego działania są skrępowane przez decyzje króla i sejmu, bez których nie ma pieniędzy na opłacenie żołnierza. Gdyby hetman Sobieski już podówczas, tj. w latach 1669-1672, zasiadał na polskim tronie, Turcy i Tatarzy najprawdopodobniej nie zdecydowaliby się na tak pochopne wypowiedzenie wojny Polsce (P.D.). 12 Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 150. 13 Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 106-107.

żynierowie wznieśli most pontonowy. Przeprawa wojska na północny brzeg Dunaju trwała od 3 do 8 lipca. Dopiero 19 lipca Turcy osiągnęli Cecorę w Mołdawii14. Dnia 27 lipca armia turecka zatrzymała się kolejny raz na od­ poczynek pod Paporą. Tymczasem sam sułtan Mehmed IV zatrzymał się na kilka dni w stolicy Mołdawii — Jassach. Podejmował go tam z wielką wystawnością miejscowy hospodar, Grzegorz III Duca, który zresztą rychło popadł w niełaskę sułtańską i stracił tron. Według kronikarza tureckiego Duca „uścielić kazał kosztowną materią drogę pod stopami padyszacha i złożył w darze u jego strzemienia kindżał osypany drogimi kamieniami, dwa futra z naj­ przedniejszych sobolów oraz mnóstwo bogatych złotogłowiów i świetnych materii, za co nawzajem był za­ szczycony wspaniałym kaftanem”15. Pochód turecki od­ bywał się istotnie w ślimaczym tempie i aż dziwi badacza tamtego okresu, dlaczego Polacy, mając tak wiele czasu na przygotowanie się do obrony przed osmańską inwazją, obserwowali spokojnie pochód wroga ku swoim granicom, nic poza tym nie robiąc. Będzie o tym jeszcze mowa w następnym rozdziale tej książki, ale takiego bałaganu i marazmu, jaki panował wtedy nad Wisłą, rzadko by szukać w naszych dziejach. Gdyby na tronie polskim siedział podówczas ojciec Michała — wielki Jarema lub ktoś o energii i talentach dowódczych Sobieskiego, można by było umocnić Kamieniec Podolski i Żwaniec oraz wyprowadzić w pole całą potęgę armii koronnej, zanim jeszcze armia turecka osiągnęłaby Dniestr. Być może nawet sułtan zawróciłby z drogi, nie ryzykując starcia z dobrym wodzem Lachów. Jednakże Michał Korybut Wiśniowiecki po wielkim ojcu odziedziczył tylko nazwisko, a jego tchórzostwo i zaciekła walka podjazdowa z hetmanem 14

Tamże, s. 106. Cytuję za Januszem P a j e w s k i m , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 150. 15

Sobieskim czyniła obronę Podola po prostu niemożliwą i Turcy doskonale o tym wiedzieli. Dlatego też nie śpieszyli się z pochodem na Kamieniec Podolski, słusznie przypusz­ czając, że nikt nie będzie go twardo bronił, a pomoc z głębi Polski dla oblężonej twierdzy najprawdopodobniej nie nadejdzie na czas. Dopiero 2 sierpnia 1672 roku ogromna armia turecko-tatarsko-kozacka dotarła do granicy polskiej na Dniestrze. Przed nimi leżał praktycznie bezbronny kraj. Przeprawa przez rzekę trwała kilka dni, gdyż mosty uległy zniszczeniu i w pośpiechu trzeba było budować trzy nowe16. Według opinii Janusza Pajewskiego, wybitnego badacza dziejów wojen polsko-tureckich: „Zbiegowie z obozu tureckiego donosili (Polakom — P.D.), że przeprawa armii sułtańskiej odbywała się w tak niepomyślnych warunkach, że gdyby «było cokolwiek wojska nastąpiło na nich [Turków], to by się byli topili w Dniestrze». Owo «cokol­ wiek wojska» trzeba jednak było mieć do dyspozycji”17. Przenieśmy się tymczasem do Warszawy, aby prześledzić polskie przygotowania do obrony przed turecką inwazją, a raczej ich skandaliczny brak.

16 Tamże, s. 150-151. Patrz również: Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 107-108. 17 Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polskotureckich, Warszawa 1978, s. 150-151.

POLACY WOBEC ZAGROŻENIA TURECKIEGO ZIMĄ, WIOSNĄ I LATEM 1672 ROKU

Jak już wspomnieliśmy w jednym z poprzednich roz­ działów tej książki, zagrożenie ze strony Turcji było w Polsce odczuwalne już co najmniej od roku 1668. W latach 1669/70, kiedy na tronie w Warszawie zasiadł Michał Korybut Wiśniowiecki, spodziewany atak turecko-tatarski na południowo-wschodnie województwa Rze­ czypospolitej był niemal stałym i najważniejszym tema­ tem obrad sejmowych, rozmów w gabinetach dyploma­ tycznych oraz w pałacach magnackich, a także dysput szlacheckich i nie tylko w gospodach przy piwie oraz korespondencji magnatów tamtej doby. W roku 1671 0 wojnie z Turkami, zwłaszcza na kresach, mówiono już otwarcie, przewidując ją na wiosnę przyszłego roku. Kiedy w grudniu tego roku poseł sułtański postawił królowi polskiemu ostre ultimatum w sprawie kozackiej, co było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny, w War­ szawie nie wywołało to bynajmniej pogotowia wojen­ nego. Co prawda, w dniu 29 stycznia 1672 roku kanclerz wielki koronny Jan Leszczyński poinformował posłów 1 senatorów zebranych na sejmie o wypowiedzeniu wojny

pi /i*/ Turcję, ale żadnych przygotowań wojennych — po­ za zwykłym, sejmowym gadaniem — nie podjęto1. Paradoks sytuacji polegał na tym, iż o zagrożeniu dla Kamieńca Podolskiego i całego Podola ze strony Turków doskonale wiedział hetman Sobieski, który niejednokrot­ nie i na różne sposoby usiłował ostrzec rodaków przed nadciągającą burzą, ale go nie słuchano. Dwór królewski z Michałem Korybutem na czele miotał się, z jednej strony wysyłając do Turków poselstwo Hieronima Ra­ dziejowskiego z potwierdzeniem dawnego stanu pokoju2, z drugiej — dla uspokojenia nastrojów — rozpowszech­ niał po kraju fałszywe pogłoski o tym, że żadnego zagrożenia ze strony Porty Otomańskiej nie ma i nie będzie, zaś wojną turecką straszy naród tylko hetman Sobieski i jego profrancuscy stronnicy, którzy marzą 0 detronizacji prawowitego monarchy i o osadzeniu na tronie warszawskim jednego z książąt francuskich3. Ta 1

Na ten temat patrz szerzej: Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 149-151 oraz Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 97-99. 2 Sułtan przyjął, co prawda, Radziejowskiego z jego orszakiem, ale potraktował go wyniośle i upokorzył na oczach całego swojego dworu. Nakazał Polakom dobrowolnie oddać Kozakom Doroszeńki całą Ukrainę oraz bez zwłoki wpuścić do fortec w Kamieńcu Podolskim, Barze, Białej Cerkwi oraz Zwańcu załogi tureckie w zamian za pokój. Całe poselstwo spaliło zatem na panewce i powróciło do kraju, przynosząc złowrogie wieści o marszu ogromnej armii sułtańskiej w stronę granic Rzeczypos­ politej. Było to wiosną 1672 roku. Na ten temat patrz szerzej: Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 96-99. 3 Sobieski rzeczywiście, przez krótki czas, przerażony nadciągającą potęgą turecką, był skłonny przyczynić się do złożenia z tronu choćby 1 z przemocą nieudolnego Michała Korybuta i zastąpić go dobrym wodzem w osobie kuzyna „Króla Słońce”, tj. Ludwika XIV, księcia Karola de Longueville, który — zdaniem hetmana — mógłby skutecznie powstrzymać nawałę turecką u granic Rzeczypospolitej zarówno siłą oręża, jak i dyplomacji. Kiedy jednak bitny, ale zbyt brawurowy Francuz

propaganda odbiła się szerokim echem zwłaszcza we­ wnątrz kraju, gdzie o zagrożeniu tureckim niewiele wiedziano. Król, który panicznie bał się walecznego hetmana, ściągał wszystkie wojska pod Warszawę, rze­ komo dla obrony monarszego majestatu przed spodzie­ wanym rokoszem oddziałów wiernych hetmanowi. W ro­ ku 1672 zwołano w Warszawie aż dwa sejmy pod rząd: pierwszy — od 26 stycznia do 14 marca, drugi — od 18 maja do 30 czerwca. — Oba, niestety, upłynęły w atmo­ sferze pieniactwa i bezsensownego gadulstwa, a na koniec zostały zerwane i rozeszły się bez podjęcia jakichkolwiek uchwał o przygotowaniu kraju do obrony4. Na czarną komedię wręcz zakrawa postawa większości drugiego, czerwcowego sejmu, który obradował w War­ szawie już pod groźbą pochodu tureckiego w stronę granic Rzeczypospolitej. Ale oddajmy w tym miejscu głos Michałowi Sikorskiemu, który tak oto opisuje postawę szlachty na sali sejmowej Zamku Królewskiego: „Następnie dyskutowano o pospolitym ruszeniu, gdzie ma się zebrać — pod Lublinem czy pod Górą Kalwarią. Dyskutowano też o posiłkach od elektora. Radzono, aby staroście kamienieckiemu Mikołajowi Potockiemu przydzielić do pomocy generała majora Józefa Łączyńskiego”5. Zaiste trudno o większy bałagan w najwyższym or­ ganie władzy w Rzeczypospolitej wobec zagrożenia wojennego, które już puka do drzwi. Kryzys państwa i myślenia obywateli o państwie, który zaczął się u nas poległ w Holandii w dniu 12 czerwca 1672 roku, Sobieski szybko zrezygnował z intryg profrancuskich. Por.: Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpo­ spolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum. Warszawa 1990, s. 272-273. 4 Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polskotureckich, Warszawa 1978, s. 151 oraz Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 94-105. 5 Tamże, s. 105.

już w początku lat pięćdziesiątych XVII wieku, teraz sięgnął dna. Rok 1672 można z całą mocą i odpowie­ dzialnością za wypowiadane słowa nazwać najczarniej­ szym rokiem Rzeczypospolitej w wieku XVII. W następ­ nym stuleciu przyszły na Polskę i polski sejm jeszcze gorsze czasy, ale były one tylko dalszym ciągiem głupoty polskiej z czasów ostatniego Wazy i Wiśniowieckiego. Wygląda na to, że szlachty polskiej, a przede wszystkim polskiej magnaterii nie nauczyły niczego ani zawieruchy kozackie i tatarskie, ani okupacja szwedzka i moskiewska, ani nawet ostatni kryzys rokoszowy z czasów Lubomirskiego. Dalej pogłębiano anarchię i słabość kraju. Magnaci czynili to dla własnych korzy­ ści, zaś król Michał z głupoty i małoduszności, gdyż nigdy nie dorósł do korony, którą przyszło mu nosić. Natomiast posłowie postępowali w jakimś dziwnym zaślepieniu połączonym z zawiścią wobec wyznawców innej orientacji politycznej niż swoja własna. Jedyną osobą, która na tym sejmie miała dość oleju w głowie, ażeby otwarcie ostrzegać przed niebezpieczeń­ stwem tureckim i proponować możliwe środki zaradcze dla obrony kraju, był hetman i marszałek wielki koronny w jednej osobie Jan Sobieski herbu Janina. Miał on bardzo dokładne informacje o planach sułtańskiego sztabu i ruchach wojsk tureckich, które dostarczali mu regularnie liczni szpiedzy, których utrzymywał z własnej szkatuły po tureckiej stronie Dniestru. Byli to zarówno polscy niewolnicy w Turcji, kupcy ormiańscy i karaimscy, penetrujący polsko-tureckie pogranicze, a nawet za­ przyjaźnieni z nim urzędnicy tureccy z pogranicznych garnizonów6. Na podstawie tych informacji Sobieski niejednokrotnie postulował natychmiastowe podjęcie działań w celu zebrania podatków na możliwie jak 6

Tamże, s. 98-99.

najznaczniejsze powiększenie sił armii koronnej na Ukrai­ nie i Podolu, gdzie lada chwila spodziewał się tureckich gości. Ustawicznie domagał się od sejmu i króla środków koniecznych dla podjęcia szybkich remontów twierdz kresowych Rzeczypospolitej z Kamieńcem Podolskim na czele. Tamta forteca —jak pisał hetman — znajdowała się w stanie ruiny, a jej umocnienia były w stanie wytrzymać oblężenie tureckie może przez dwa tygodnie. Inne twierdze tak samo potrzebowały modernizacji, gdyż wiadomo było, że Turcy prowadzą ze sobą liczne działa burzące o dalekim zasięgu, wobec których stare mury z czasów jagiellońskich mogą się okazać po prostu za słabe. We wszystkich zamkach kresowych, zdaniem Sobieskiego, brakowało dostatecznej ilości wyszkolonego i dobrze opłaconego żołnierza zawodowego. Pospolite ruszenie oraz milicje magnackie to było zdecydowanie za mało. Brakowało też doświadczonych dowódców i inżynierów fortecznych, którzy potrafiliby skutecznie bronić tych umocnień wobec specjalistów węgierskich, niemieckich i francuskich, jakich posiadał w swoich szeregach sułtan. Artyleria turecka może nie była najnowocześniejsza w ówczesnej Europie, ale na stare umocnienia Kamieńca Podolskiego, Żwańca, Baru i Lwowa wystarczała7. Sobieski pisał o tym dokład­ nie, ale tymczasem na sejmie w dniu 1 czerwca 1672 roku wysłuchano bałamutnej przemowy posła polskiego w Stambule, zagorzałego stronnika króla Michała, Franci­ szka Wysockiego, który przekonywał posłów, że zagroże­ nia tureckiego aż tak bardzo bać się nie należy. A zatem Sobieski przesadza i sieje panikę dla własnych celów. Oto, co pisze Michał Sikorski o tejże mowie sejmowej Wysoc­ kiego: „O wojsku tureckim mówił, że jest małe, tylko kilka tysięcy janczarów «a drugie wojsko, że to tylko motłok 7 Na ten temat patrz szerzej: Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 151-153.

i żeby ich mógł kilkunastą tysięcy dobrych ludzi zwojo­ wać a potym: że przecie może rachować wszystkich nadwornych wojsk ottomańskich na sto tysięcy oprócz posiłków, które mieć może z Azji i po które posłał do Ahain których powiedział, że się spodziewa najmniej trzykroć sto tysięcy. A nim mu te posiłki przyjdą radził, żeby go teraz jak najprędzej znosić, obiecując zwycięstwa i tryumfy»”8. Jakże zatem, wobec takich dezinformacji, ktokolwiek na czerwcowym sejmie, gdzie na dodatek warchoł i pijań­ stwo brały górę nad zdrowym rozsądkiem, mógł podjąć jakiekolwiek działania dla obrony ojczyzny? Na urągo­ wisko zakrawa fakt, że z samego Kamieńca przyprowa­ dzono do Warszawy kilku jeńców tureckich, którzy zapędzili się w straży przedniej armii sułtana aż pod mury twierdzy i tam dostali się do polskiej niewoli. Jeńcy ci potwierdzali informacje, które dochodziły do Polski już od wiosny z Wiednia, Wenecji, Węgier itd. Potęga otomańska z samym sułtanem na czele zbliżała się szybkim marszem z południa, a jej celem był Kamieniec Podolski. Posłowie na sejmie warszawskim, mocno tego dnia podpici na sali obrad, wyśmiali zwias­ tunów najazdu, a tureckich janczarów w kajdanach uznali za przebranych dla przestrachu Ormian, którym Sobieski kazał udawać Turków9. Stronnicy króla Michała usilnie przekonywali naród szlachecki, że Sobieski wymyślił sobie całe to zagrożenie tureckie, ażeby skupić wojsko koronne pod swoją komendą, a potem pomaszerować na 8

Michał S i k o r s k i ,

Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie

1672, Zabrze 2007, s. 103. 9 Na ten temat patrz szerzej Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 84-86 oraz 98-99.

Warszawę i obalić monarchę. Król Michał trąbił na prawo i lewo, że hetman chce go zabić i po jego trupie wprowadzić na tron polski księcia francuskiego lub nawet samego siebie. A wszystko to w przededniu wojny, o której on sam oraz wszyscy jego stronnicy doskonale wiedzieli10! Sejm letni, tak jak i wcześniejszy — wiosenny, ostatecznie zerwano i kraj pozostał bez obrony. — Sobie­ ski mógł tylko bezradnie obserwować bieg wydarzeń, a kamieńczanie i szlachta podolska musieli polegać tylko na własnych siłach wobec druzgocącej przewagi wroga11. — Tak więc potęga turecka stała u bram, a tymczasem Polska spała snem pijanego.

10 Na ten temat patrz szerzej: Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 96-99. 11 Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polskotureckich, Warszawa 1978, s. 152-154.

OBLĘŻENIE I UPADEK KAMIEŃCA PODOLSKIEGO (12-26 SIERPNIA 1672 ROKU)

Trzeba uczciwie przyznać, że nasi przodkowie z drugiej połowy XVII wieku nie dbali o obronność własnego kraju. Jaskrawym tego przykładem był opłakany stan umocnień twierdzy w Kamieńcu Podolskim w przeddzień inwazji tureckiej na Podole. Już w roku 1669, na sejmie koronacyj­ nym Michała Korybuta Wiśniowieckiego, posłowie z Podola informowali, że zawaliła się jedna z wież w Kamieńcu Podolskim1, że umocnienia twierdzy są w stanie bardziej niż opłakanym oraz że w razie inwazji tureckiej „orle gniazdo” nad Smotryczem nie wytrzyma nawet miesiąca oblężenia. W roku 1671 odwiedził Kamieniec Podolski holenderski inżynier w służbie hetmana Sobieskiego Urlych Werdum. Zlustrowawszy oba zamki, doszedł do wniosku, że Szemberg fortyfikując onegdaj Nowy Zamek, popełnił kilka błędów. Przede wszystkim źle zaplanował jego umocnienia. Nowy Zamek zbudowany był tak, że przed niczym Starego Zamku ani miasta od strony tureckiej nie chronił, a sam był łatwym celem dla artylerii nowego typu, 1 Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 102-105 oraz Janusz W o 1 i ń s k i, Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983, s. 21-50.

którą nieprzyjaciel mógł bez przeszkód ze strony fortecznej artylerii ustawić na okolicznych wzgórzach. Stary Zamek z kolei był zbyt mały i słaby, aby mógł stanowić pewny punkt oporu. W razie zmasowanego ognia artylerii nie­ przyjaciela Stary Zamek mógł stać się jedynie kamiennym grobem dla obrońców, bo nie było z niego jak ani gdzie się wycofać2. Na obronę Szemberga wypada powiedzieć, że kiedy ten inżynier niemiecki w służbie Zygmunta III fortyfikował Kamieniec, a było to w roku 1621, tak dalekosiężne działa, skuteczne z odległości ponad trzech kilometrów, jeszcze nie istniały. Szemberg nie mógł prze­ widzieć, że to, co było nowoczesne i skuteczne w jego czasach, kilkadziesiąt lat później będzie już przestarzałe. Wina leży tu raczej po stronie króla Michała oraz sejmu, którzy nie chcieli dawać pieniędzy na konieczną moder­ nizację umocnień Kamieńca Podolskiego. Miejscowi zda­ wali sobie sprawę z tego, ale byli zbyt biedni, ażeby samemu remontować swoją warownię, bo to kosztowało krocie. Posłowie podolscy błagali zatem króla i stany sejmujące, aby przyznali odpowiednie fundusze na remont i modernizację starych umocnień twierdzy w zakolu Smotrycza. Nikt ich jednak w Warszawie ani nie słuchał, ani nie chciał zrozumieć. Poza Podolanami i hetmanem Sobieskim, którzy doskonale znali opłakany stan twierdzy w Kamieńcu Podolskim i martwili się tym, reszta szlachty w Rzeczypos­ politej uważała, że Kamieniec jest fortecą tak potężną, że zawsze oprze się wszelkiej nawale, a zatem ani remontować, ani modernizować go nie trzeba. Warto przytoczyć tutaj gorzkie słowa Jegomości Stanisława Makowieckiego z Wiel­ kiego Łukaszyna, stolnika Latyczewskiego, naocznego świadka i aktora tego dziejowego dramatu, który w swoim pamiętniku tak oto opisuje reakcję sejmującej szlachty na alarmujące wieści z Podola: 2 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 64-65.

„Parękroć z Kamieńca słaliśmy przed sejmy, ostrzegając, iż twierdzę opatrzyć potrzeba. Sam dwa razy jako poseł jeździłem; byłem i na tym nieszczęsnym w połowie zerwanym sejmie, a ostatnim przed wojną. Tam dany w senacie głos mając, lubo passive tylko, przed królem i panami opowiedziałem o ruchach tureckich, wspomożenia żebrząc, ale na próżno, gdyż sejm zerwano i nikt głosu mego nie słuchał. Więc i nazajutrz żebrałem w senacie, lecz i tu prośby mojej wysłuchać nie chciano. Mówił również kolega mój JMC pan Myśliszewski, chorąży czernichowski od JW. Marszałka i hetmana WK słany do Wołoch, aby z postawy nieprzyjaciela sprawę zdał; donosił o tem, co widział, o sporządzonych mostach, o zewsząd gromadzonych zapasach; ale i jemu, nie tylko że wiary nie dano, lecz jeszcze przymówki czyniono, iż go tam hetman ✓f w innych a skrytych celach wysłał. Śmiano się, że Turczyn do nas nie z szablami, lecz z mydłem, smaiłą i rodzenkami zjedzie, aż od słuchania serce bolało”3. W takich warunkach oczywiście nie było mowy o jakiej­ kolwiek modernizacji twierdzy kamienieckiej lub pomocy dla niej z Warszawy. Wyszło na to, że Podołanie sami musieli zatroszczyć się o własną obronę przed Turkami. Hetman Jan Sobieski wielokrotnie informował sejm oraz monarchę o bliskim zagrożeniu dla Kamieńca Podolskiego. Oto, co pisał w „votum” pisemnym do sejmu, datowanym w dniu 19 lutego 1672 roku we Lwowie, w którym przedstawił własny plan obrony kresów południowo-wscho­ dnich przed Turkami: „Jeżeli tedy Turczyn tym, jako zwykł na Kamieniec Podolski w państwie Rzeczypospolitej będzie wchodził pasem, a pośle dla awersji w Ukrainę Kozaków i Tatarów do 3 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 84—85.

naszych tam im praesidio [na załodze] zostających, życzyłbym w tym razie albo Kamieniec tak ufortyfikować, aby się tego tak potężnego nieprzyjaciela wszystek od niego odbił impet, albo taką formare aciem [takie wystawić wojsko], z którą byśmy mogli przykładem chocimskim w jego jeszcze ziemi zachodzić drogę. Kamieniec zaś w tak krótkim czasie ufortyfikować i pięcią albo sześcią tysięcy niemniej dobrej i ćwiczonej osadzić piechoty. [...] Fortyfikacja Kamieńca i osada jego powinna być do egzekucji przywiedziona przynajmniej primis diebus Mai [w pierwszych dniach maja]”4. Doświadczony wódz radził dobrze, ale cóż mógł zrobić, gdy prawie wszyscy w Warszawie — z królem i sejmem na czele — ustawicznie uniemożliwiali mu działania obronne na Podolu i Ukrainie przez odmawianie pieniędzy potrzebnych na opłacenie wojska i remont najważniejszych chociażby twierdz. Bez pieniędzy hetman mógł tylko bezsilnie obserwować pochód wroga ku granicom Rzeczy­ pospolitej, a także zorganizować zawczasu ewakuację ludności z zagrożonych turecką inwazją terenów w głąb Rzeczypospolitej. Aczkolwiek tak bardzo obawiał się siły nadciągającej nawały tureckiej, że radził ufortyfikować bezzwłocznie nie tylko Kamieniec Podolski i Bar, ale także Lwów, Kraków i Zamość5. „Jeżeli — pisał dalej Sobieski — (czego strzeż Boże) Kamieniec się nie utrzyma, to do Lwowa zaraz droga, Kraków zaś, gdy z Turczynem wojna, trzeba sobie mieć za takież jako i Kamieniec pogranicze; ile gdy teraz bliższe od Węgier niż przedtem confinia [granice]”6. Jakże śmiesznie i niedorzecznie musiały przy powyżej cytowanych słowach Sobieskiego brzmieć dziwne zarzuty 4 Cytuję za Januszem Pajewskim, Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 151-152. 5 6

Tamże, s. 152. Tamże.

dworu królewskiego, jakoby hetman, strasząc społeczeństwo widmem inwazji tureckiej na Podole, zamyślał w rzeczywis­ tości o rokoszu i koronie dla Francuza lub samego siebie! Paradoks mentalności Polaków polegał jednak na tym, że większość szlachty wierzyła podówczas nie Sobieskiemu, który szczerze troszczył się o los ojczyzny, lecz głupawemu królowi Michałowi, który zrobił sobie z hetmana, we własnym mniemaniu, głównego wroga i dyżurnego wino­ wajcę wszystkiego, co złe w Rzeczypospolitej. W takich warunkach należyte przygotowanie się do obrony było niemożliwe, ponieważ Sobieski musiał walczyć z własnymi rodakami o zrozumienie grozy sytuacji i potrzebne na obronę fundusze, zamiast szykować kraj do obrony przed Turkami. Cenny czas schodził na czczej, sejmowej gadani­ nie i na pisaniu listów, których i tak nikt na dworze królewskim nie czytał. Tymczasem na Podolu nikt nie miał wątpliwości, że Turcy się zbliżają, że wcale nie jest to wymysł hetmana Sobieskiego ani stronnictwa francuskiego w Warszawie. Cóż jednak mógł zdziałać starosta kamieniecki Mikołaj Potocki, który miał bronić starej twierdzy w stanie ruiny, dysponując tylko własnymi, nielicznymi oddziałami? W czasie pokoju załoga twierdzy kamienieckiej liczyła około dwustu ludzi piechoty, a resztę obrońców miasta musieli stanowić miejscowi mieszczanie i szlachta, którzy — choć może i mieli zapał do walki — nigdy w życiu nie wojowali i nie mieli pojęcia, jak skutecznie stawić czoło zawodowej i zaprawionej w licznych bojach armii tureckiej7. Niemalże w ostatniej chwili, gdy Turcy już zbliżali się do Dniestru, biskup krakowski Andrzej Trzebicki przysłał do twierdzy zaciągnięty za swoje prywatne pieniądze regiment piechoty, dowodzony przez majora Kwasiborskiego, który liczył zaledwie pięciuset ludzi8. Do tego należy doliczyć 7 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 55.

trzy mocno uszczuplone liczebnie chorągwie jazdy (każda po około siedemdziesięciu ludzi), którymi dowodzili rotmistrzowie Wojciech Huniecki, Jan Myśliszewski oraz sam starosta Mikołaj Potocki. Do wspomnianej powyżej liczby obrońców Kamieńca Podolskiego należy dodać jeszcze dwudziestu czterech dragonów i garść jazdy wołoskiej, którymi dowodził znany dobrze większości Polaków z kart sienkiewiczowskiej Trylogii stolnik prze­ myski i pułkownik jazdy w służbie hetmana Sobieskiego Jerzy Wołodyjowski oraz trzydziestu strzelców kozackich, tzw. serdiuków, pułkownika Samuela Motowidły i osiem­ dziesięciu ludzi rotmistrza Jana Mokrzyckiego9. Było jeszcze około trzystu-czterystu piechurów, którymi do­ wodzili kapitan Wąsowicz oraz kapitan Bukar. Razem załoga twierdzy kamienieckiej w sierpniu 1672 roku, w przeddzień oblężenia tureckiego, liczyła nieco ponad tysiąc pięćset regularnego żołnierza, co przy nadciągającej ćmie tureckiej było liczbą po prostu śmieszną i żałosną10. Tylko głupiec mógłby marzyć o obronieniu Kamieńca tak szczupłymi siłami przeciwko tak wielkiej sile i masie nieprzyjaciół". Wyżej wymienieni kawalerzyści stanowili jakieś wzmocnienie liczebne załogi, ale do obrony twierdzy słabo się nadawali12. Istotą jazdy jest bowiem walka w ruchu, w otwartym terenie. Jazda lekka, zamknięta na niewielkim obszarze, za murami fortecy i w gęsto zabudowanym mieście, niezbyt wiele pomagała w obro­ nie, a stanowiła tylko obciążenie dla i tak szczupłej 8

Tamże. Tamże, s. 55-56. 10 Tamże. " Na ten temat patrz Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 55-56 oraz Aleksander R o s s z c z u p k i n , Kamieniec Podolski, Kamieniec Podolski, 2004, s. 15-21. 12 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 55-56. 9

załogi — dodatkowe gęby do wyżywienia. Do tego kawalerzyści najszybciej wpadali w panikę, co nie sprzyjało spójności obrony. W Kamieńcu przydałby się raczej jakiś doświadczony oficer artylerii lub inżynier fortyfikator, ale król Michał odmówił skierowania do fortecy nad Smotryczem generała Marcina Kąckiego, chociaż hetman Sobieski i sam generał Marcin Kącki kilkakrotnie go o to błagali. Starosta Mikołaj Potocki był bez wątpienia dzielnym dowódcą jazdy, który nieraz z powodzeniem ganiał i bijał Tatarów po stepie, ale na sztuce fortyfikacji i obrony umocnień stałych znał się gorzej niż słabo, a nie miał przy sobie nikogo, kto mógłby mu w tym pomóc. Gdyby to Marcin Kącki zawczasu został mianowany komendantem twierdzy, Turcy gryźliby umocnienia „orlego gniazda” znacznie dłużej niż trwało nieszczęsne oblężenie w 1672 roku i zapewne połamaliby sobie zęby na Kamieńcu jak w 1621 roku na Chocimiu. Tak się jednak nie stało. Z powodu szczupłości załogi i niedoświadczenia do­ wódców obronę zamku i miasta rozplanowano w sposób nie do końca fachowy, a przez to dodatkowo zmniejszono szansę na ewentualne zwycięstwo w starciu z Turkami. Tak więc większość piechurów oraz dragoni Wołodyjow­ skiego w sile 1060 ludzi obsadzili Zamki Górny i Dolny. Pozostali obrońcy, wsparci mieszczanami i okoliczną szlachtą, która schroniła się z rodzinami w mury miejskie, obsadzili mury miejskie oraz obie bramy. Wszyscy oni stanowili zaledwie mniej niż 1/7 ludzi potrzebnych do należytego obsadzenia wszystkich umocnień fortecy. Dochodziło do tego, że tylko przy co czwartej strzelnicy mógł stanąć strzelec, a nieuniknionych podczas oblężenia strat w ludziach Polacy nie mieli kim uzupełniać. Tymczasem było jasne, że Turcy, Tatarzy i Kozacy będą w stanie prowadzić uderzenia na zrujnowane mury niemal bez przerwy i wszystkie swoje straty uzupełnią natych­

miast świeżą krwią. Tylko cud mógł zatem ocalić twierdzę nad Smotryczem od upadku i zniszczenia13. Z czysto wojskowego punktu widzenia Polacy, jeżeli chcieli przynajmniej na jakiś czas powstrzymać Turków od uderzenia na sam Kamieniec, powinni próbować bronić linii granicznej rzeki Dniestr, która płynęła o niecałe dwadzieścia dwa kilometry od twierdzy. Na to jednak nie starczyło ani ludzi, ani koncepcji, gdyż obrońcy miasta nawet nie myśleli o wychodzeniu w pole przeciwko takiej masie nieprzyjaciół. Umocnienia miejskie oraz strome skały na brzegach Smotrycza dawały im tymczasowe, złudne poczucie bezpieczeńs­ twa. Wszyscy łudzili się nadzieją, że chociaż Turcy i Tatarzy zaleją i spustoszą Podole, to Kamieniec ostoi się niczym samotna wyspa wśród szalejącej potęgi morskich bałwanów w czasie sztormu14. Mikołaj Potocki oraz jego improwizo­ wany z amatorów sztab mogli mieć nadzieję, że twierdza zdoła wytrzymać ponad miesiąc regularnego oblężenia. Prochów w arsenale było pod dostatkiem, gdyż zawczasu zadbał o to hetman Sobieski. Znacznie gorzej było z zapasami żywności, której starczyło najwyżej na kilka tygodni. Na dodatek obecność wśród załogi kobiet i dzieci mogła tylko utrudnić walkę. Wszystkich wyżywić było trudno, a kupcy z tureckiej strony Dniestru już od kilku miesięcy, odkąd wojna została w Stambule postanowiona, nie handlowali z Polakami, bojąc się represji za to ze strony administracji tureckiej. O bardzo złej organizacji przygotowań do obrony Kamieńca niech świadczy fakt, iż za naprawę umocnień miejskich i tam na Smotryczu zabrano się niemalże przed samym nadejściem wojsk tureckich pod twierdzę (na prze­ łomie lipca i sierpnia)15. Tymczasem wielka armia sułtariska, której nikt na granicy polskiej nawet nie próbował niepokoić, spokojnie przeprawiła 13 14 15

Tamże, s. 56-57. Tamże, s. 56. Tamże, s. 56-57.

się przez Dniestr i z marszu opanowała twierdzę w Żwańcu (nieopodal Kamieńca). Żwaniec poddał się Turkom bez walki, ponieważ jego załogę stanowili w większości Lipkowie sprzyjający swoim zbuntowanym przeciwko Rzeczypospolitej kuzynom. Garstka dragonów zdążyła uciec do Kamieńca i uprzedzić ludzi Potockiego o nadciąganiu wroga16. W dniu 12 sierpnia pierwsze czujki armii tureckiej oraz zwiady tatarskie pojawiły się w bezpiecznej odległości od zasięgu dział fortecznych Nowego Zamku. Kamieniec powitał ich kanonadą i zmusił do odwrotu. Jednakże dwa dni później przybył pod Kamieniec sam Wielki Wezyr, Ahmed Köprülü z silnymi oddziałami oraz korpusem inżynierów i saperów. W bezpiecznej odległości od twierdzy dokonał on lustracji terenu, co było wstępem do regularnych działań oblężniczych. Turcy już poznali słabe strony umocnień Kamieńca i było jasne, że to właśnie na nich już niebawem skoncentrują ogień swoich dział, ataki piechoty i szturmy minerów17. Wszystko wskazywało na to, że generalnego szturmu na razie nie będzie, a sułtan ograniczy się tylko do ścisłego odcięcia polskiej załodze wszelkich dróg zaopatrzenia i łącz­ ności z resztą kraju, zaś generalny szturm nastąpi dopiero po wygłodzeniu i wycieńczeniu obrońców. Ataki piechoty turec­ kiej miały służyć tylko wykrwawieniu Polaków i poderwaniu ich morale. Sułtan był zbyt mądry, aby bez potrzeby wytracać swoich janczarów18. Dla obrońców stało się jasne, że jeżeli odsiecz z Warszawy nie nadciągnie w ciągu najbliższego miesiąca lub najwyżej dwóch, to Kamieniec skapituluje z głodu i zarazy, a całe Podole odpadnie od Rzeczypospolitej 16 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMC1 pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 97. 17 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 57. 18

Tamże, s. 57-58.

na długie lata (być może na zawsze) jako łup turecki. Oto, co pisze na ten temat IMC Pan Makowiecki na kartach swojego pamiętnika: „Nie było już czem się łudzić: nieprzyjaciel zająwszy Żwaniec, był jeno o dwie mile od Kamieńca. Roboty u wałów poczęto pchać gwałtownie; w mieście zapanowała trwoga. Słabsi sercem garnęli się około ludzi, których męstwo, wytrwałość i znajomość wojenna puklerzem się im być zdała. Otoczono zewsząd Wołodyjowskiego; pro­ szono, by jeszcze wysłał na zwiady; może wieść z Chocimia jest mylna, może jeszcze ta burza Kamieniec ominie! — Wołodyjowski zatem kazał wnet swoim na podjazd się gotować i w najkrótszym czasie dwóch języków przywiedli. [...] Na miejscu onych wybadawszy, obu do Polski wysłano, jednego hetmanowi, drugiego do samego Pana, wyprawiając z nimi szlachcica Dąbrowskiego, by całą grozę losu naszego wyjawił i dla Kamieńca pomoc jakową uprosił. [...] Drobne wycieczki za miasto czyniąc, kilku jeszcze jeńców schwy­ tano, by ich znów dla języka do Polski wyprawić, tamże bowiem (czemu późniejsze wieki trudno dadzą wiarę) nie zważano na tych dwóch pierwszych z Dąbrowskim wy­ słanych, twierdząc, że to nie prawi Turcy, jeno poprzebierani Ormianie, których nam na postrach jakowyś nasłano. Cesarz19 był u wrót naszych, a nas, o pomoc wołających wyśmiewano, że to płonne trwogi”20. Kamieńczanie zdani byli zatem tylko na własne, szczupłe siły. Tymczasem cała armia turecka wraz z sojusznikami tatarskimi i kozackimi 16 sierpnia stanęła pod miastem, otaczając twierdzę szczelnym pierścieniem. Rozpoczęło się 19 Makowiecki ma tu na myśli oczywiście cesarza, czyli sułtana, tureckiego (P.D.). 20 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 98-99.

regularne oblężenie, a okoliczne pola i wzgórza pokryły się bielą tureckich namiotów, których było tak wiele, że po horyzont nie było nic innego widać. Zgodnie ze starym zwyczajem muzułmańskim, sułtan zaproponował Lachom poddanie miasta bez walki i oszczę­ dzenie obrońców, jeśli natychmiast przyjmą jego warunki21. Oddajmy w tym miejscu ponownie głos panu Stanisławowi Makowieckiemu, który był naocznym świadkiem tych wydarzeń: ,Zaraz też przybył do nas w poselstwie od Chana szlachcic Bielicki u Tatarów tłumaczem będący, z żądaniem, aby z zamku na rozmowę do Sufankaz-agi Myśliszewskiego przysłano. Nie nowiną mu było posłowanie; wraz tedy samotrzeć na oznaczone miejsce wyruszył, dokąd i Sufankaz-aga naprzeciw niemu wyjechał z perswazyą, byśmy — jeśli sił i ludzi pod dostatkiem nie mamy — obrony zamku zaniechać i z Turkiem o poddanie traktować chcieli, przyczem Chan pośredniczyć jest gotów. Jaką na to z Kamieńca replikę dano, powiedzieć nie potrzebuję”22. 21

Wojenne prawo muzułmańskie przewidywało konieczność zapropo­ nowania przed oblężeniem załodze obleganej twierdzy kapitulację hono­ rową i ewentualne przejście na islam, jeżeli byli to niewierni. W zamian za to wojska wyznawców Proroka zobowiązywały się nie burzyć ani nie grabić miasta oraz nie czynić żadnej szkody jego mieszkańcom. Jeżeli twierdza poddała się po obronie, warunki kapitulacji były też honorowe, ale ostrzejsze. Z reguły obrońcom i ludności pozwalano odejść wolno, dokąd zechcą, ale świątynie odtąd stawały się meczetami. Jeżeli natomiast twierdza została zdobyta szturmem, to wojska muzułmańskie miały prawo je plądrować przez trzy dni i robić z podbitymi mieszkańcami wszystko, na co tylko przyjdzie im ochota. Tak było np. dnia 29 maja 1453 roku w zdobytym przez Turków Konstantynopolu. Obrońcy, których pokonano mieczem w walce, jeżeli przeżyli, stawali się niewolnikami zwycięzców i nie mieli żadnych praw (P.D.). 22 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 101-102.

Turcy zatoczyli w okolicach miasta ciężkie działa, które sprowadzono za ogromne pieniądze z Francji. Ich zasięg i siła rażenia były znacznie większe niż to było dotychczas. Z odległości trzech kilometrów mogli spokoj­ nie razić mury twierdzy, sami nie narażając się na ogień polskich dział. A tak się składa, że odległe o trzy kilometry wzgórza dają taką możliwość, bo górują one nad skałą kamieniecką. Średniowieczne mury Zamku Górnego oraz mury miejskie nie były w stanie długo wytrzymać takiego ostrzału. Turcy zakładali, że zdobycie Kamieńca Podols­ kiego zajmie im w takich warunkach około miesiąca, a najwyżej dwóch. Jeżeli Polacy sami się nie poddadzą, to albo weźmie się ich głodem, bo najdalej do września zjedzą wszystkie swoje zapasy, a nawet konie, albo też artyleria i miny zrobią z nich miazgę i zagrzebią pod gruzami twierdzy. Jeden szturm załatwi wtedy wszystko, a sułtanowi ludzi nie brakuje. Tymczasem „Lwa Lechi­ stanu” oraz jego hufców jakoś nie widać i nie słychać, żeby ciągnął swoim na pomoc. Król Michał bardziej boi się swego hetmana niż sułtana, a zatem nie pozwoli Sobieskiemu bronić Podola, nie da mu ani wojska, ani pieniędzy na wojsko. Do listopada sułtan zdobędzie nie tylko Kamieniec, ale i Lwów, a wtedy położy Michałowi kindżał na gardle i do hołdu króla Lachów zmusi. Armaty tureckie rozpoczęły prawie natychmiast morderczy ogień skierowany na miasto oraz na oba zamki. Turcy, jak wspomina Stanisław Makowiecki, trafiali tam, gdzie chcieli23. Ostrzał był tak gęsty, że ledwo można było przemknąć przez rynek, a przez most zamkowy można było przedostać się tylko w nocy. Stare mury zamkowe i miejskie były niedostosowane do pocisków nowego typu, jakich używali sułtańscy puszkarze. Rychło okazało się, że są one mamą ochroną dla obrońców. Armia •/

23

Tamże, s. 108.

turecka przyprowadziła pod Kamieniec ponad sto dwa­ dzieścia dział, z czego dwadzieścia sześć ciężkich24. Polska załoga obsadziła twierdzę w sposób następujący: — Północną stronę Nowego Zamku wraz z półbastionem i pomocniczymi szańcami obsadzili ludzie rotmistrza Myśliszewskiego (siedmiuset piechurów). Południową stronę wraz z drugim półbastionem obsadził chorąży podolski, Wojciech Humiecki, a także regiment kapitana Wąsowicza oraz część dragonów Wołodyjowskiego, co razem dawało siłę czterystu ludzi. A była to najważniejsza pozycja, gdyż zdobycie Nowego Zamku otwierało nieprzyjacielowi drogę do miasta. — Stary Zamek obsadzili żołnierze Wołodyjowskiego i Motowidły. Stanowili oni de facto wsparcie dla załogi Nowego Zamku, ponieważ Stary Zamek nie miał już znaczenia jako mocna pozycja obronna i zdobycie Nowego Zamku oznaczało również konieczność opuszczenia tej pozycji. Za oboma zamkami był już tylko Stary Most, a za nim miasto. — Kluczową pozycją w systemie obronnym miasta była Brama Ruska i znajdująca się przy niej tama. Tu czuwał autor cytowanych przez nas wspomnień Stanisław Makowiecki, stolnik latyczowski, z dwustu trzydziestoma ludźmi (z czego tylko czterdziestu było zawodowymi żołnierzami). Mieli oni do dyspozycji jeden spiżowy moździerz oraz siedemdziesiąt hakownic. Problem polegał na tym, że ochotnicy nie potrafili obsługiwać tej broni. A więc, pomimo teoretycznie dużej siły ognia, Ruska Brama nie była zbyt silną pozycją obronną. — Brama Lacka (Polska) broniona była przez garść szlachty i mieszczan pod wodzą wojskiego latyczowskiego Stanisława Grodeckiego. Było ich kilkudziesięciu. Z powo­ du słabego uzbrojenia obrońców nie była to pozycja trudna do zdobycia. 24 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 58.

— Potężny Wielki Szaniec, zwany również Bastionem Ormiańskim, broniony był przez kamienieckich mieszczan — Ormian i Polaków pod wodzą burmistrza polskiego i ormiańskiego Cypriana Tomaszewicza. Kluczowa ta pozycja pozwalała ryglować ogniem dostęp do obu zamków. Obrońcy mieli do dyspozycji dwanaście dział. — Mostu, który łączy oba zamki z miastem, bronił młody, ale niezwykle dzielny cześnik podolski Józef Wasilkowski z kilkudziesięcioma ludźmi. Ta pozycja, w razie zdobycia przez nieprzyjaciela obu zamków, była ostatnią rubieżą obronną przed miastem. Droga biegła tędy pod górę i była dość stroma. Niewielu ludzi mogło tu powstrzymać masę atakujących25. Dowódcą obrony twierdzy kamienieckiej był z racji urzędu Mikołaj Potocki, który jednak nie czuł się na tyle pewnie jako komendant twierdzy, że dobrał sobie radę wojenną, złożoną z miejscowego biskupa oraz najznacz­ niejszych żołnierzy z Wołodyjowskim na czele. Ta rada przyboczna komendanta twierdzy podejmowała razem z nim wszelkie decyzje podczas oblężenia. Chodziło o to, ażeby nikt potem nie zarzucił Potockiemu niekompetencji. Ze­ brania rady, w których uczestniczyli także przedstawiciele mieszczan i szlachty, odbywały się w pałacu biskupim26. Biskup kamieniecki, Wawrzyniec Lanckoroński, podjął się przewodniczenia radzie oraz z podziwu godną odwagą, gdyż mógł po prostu opuścić twierdzę przed nadejściem Turków, pozostał wśród swoich wiernych i sam do twardego oporu zachęcał. Oto, co pisze na ten temat Stanisław Makowiecki: „Tymczasem ksiądz Biskup, dla przebłagania gniewu Bożego post i pokutę po całem mieście nakazał i wielkie, 25 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 57. 26 Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polskotureckich, Warszawa 1978, s. 155.

solenne nabożeństwo. Wnet z każdej wieży kościelnej ozwaly się stroskane dzwony, księża w konfesjonałach zasiedli, spowiedzi słuchając. Męże, jacy w owej fortecy byli, postanowili związać się przysięgą i wszyscy w czas naznaczony zgromadzili się w murach katedry. Sędziwy pasterz, przybrany w aparat biskupi, otoczon klerem, wyszedł przed ołtarz i wyjął Przenajświętszy Sakrament. W kościele było cicho; ksiądz Biskup ukląkł na oba kolana i z Bogiem w ręku, zwolna, uroczyście wymawiał słowa przysięgi, a za nim my wszyscy — starszyzna, szlachta, żołnierze, mieszczanie — powtarzaliśmy je głośno, ślubując wiernie przy naszym Bogu, przy naszym królu i przy twierdzy naszej do śmierci się trzymać. Gdyśmy skończyli, Biskup schylonych głęboko Przenajświętszym Sakramentem przeżegnał. Po nabożeństwie każdy ukrzepion na duchu do swojej pracy powrócił”27. Tak umocnieni na duchu obrońcy poszli prosto od ołtarzy na stanowiska bojowe. A czas był ku temu najwyż­ szy. W dniu 18 sierpnia 1672 roku zjechał pod Kamieniec Podolski sam sułtan Mehmed IV ze swym sztabem i głów­ nymi siłami tureckimi. W tym dniu rozpoczęło się walne oblężenie i ścisła blokada twierdzy. Wojsko tureckie w liczbie około stu dwudziestu tysięcy natychmiast rozpo­ częło prace oblężnicze. Wrażenie było porażające. Stanisław Makowiecki obserwując nadciąganie wojsk tureckich z mu­ rów fortecy, taki oto pozostawił opis początku oblężenia w swoim pamiętniku: „Od samego rana ciągnął tabor olbrzymi z ładownemi wozami, z mułami kroczącymi z wolna pod bogatem brzemieniem; ciągnęły wojska bez końca i bez liku, w barwnych strojach i dziwnych uzbrojeniach różnego 27 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 99.

rodzaju i kształtu. Tak od świtu do nocy bez przestanku prawie do obozu wchodzili, rozstawiali wojska i rozbijali namioty. A było tych namiotów moc taka, iż się niemal pola na okół pokryły i jak od śniegu zbielały; ani ich okiem przejrzeć, ani myślą ogarnąć. Niektóre stały bogate a strojne, od jedwabiów i złota świecące, i nie można było na nie bez podziwu spoglądać, choć się wiedziało, jak srogie troski od nich wynijść miały”28. W dniu przybycia pod Kamieniec głównych sił tureckich (18 sierpnia) tylko cud uratował tureckiego wodza od śmierci, a Polaków pozbawił niespodziewanego sukcesu. Kula armatnia wystrzelona z murów twierdzy przebiła płócienne ściany namiotu padyszacha i poleciała dalej, eksplodując w pobliskim lesie. Było to akurat wtedy, kiedy sułtan wkraczał do swojej kwatery. Gdyby polski pocisk rozerwał się w namiocie, Turcy niechybnie musieliby zwijać oblężenie z powodu nagłej śmierci swojego władcy29. Mimo tego incydentu, sułtan zaraz po swoim przybyciu wysłał do twierdzy kamienieckiej parlamentariusza z listem wzywającym załogę do natychmiastowego się poddania. W zamian obiecywał łaskę i zachowanie życia dla obroń­ ców, którzy będą mogli odejść wolno do Polski, jeżeli tego zechcą. Przyjęcie oraz treść tego listu znamy z pamiętnika Stanisława Makowieckiego: „20 sierpnia tabor był już rozłożony, tegoż dnia poseł turecki pod same wały podjechał i pismo cesarskie, wysoko na dzidę zatknąwszy, ukazał je, wołając, by zaprzestano ognia. Z zamku spiesznie po owe pisanie wysłali, poczem jechali na ratusz, by je przed wszystkimi przeczytać. Cesarz pisał do poddania wzywając, możność i potęgę swoją pod obłoki wynosił, a liczbę wojsk swoich do piasku w morzu, liści na drzewach i gwiazd na niebie 28

Tamże, s. 102. Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 158. 29

przyrównywał: «Taka jest moc wojska mego — dodawał — ale iżem jest pan wielce łaskawy i wnuk prawdziwego Boga, przeto od Boga sprawy swoje poczynam. Wiedzcie, iż człeka hardego nienawidzę, wy tedy, nie sprzeciwiając się woli mojej, twierdzę poddajcie. Chcecie-li ze mną uporem iść, wszyscy pod mieczem moim zginiecie, a prze­ ciw mnie żaden głos ludzki wznieść się nie ośmieli». Po przeczytaniu tych gróźb długo certowano, chcąc spokojną replikę zgotować. W końcu dano odpowiedź, iż «my cesarza nie gniewamy, ani przeciwności nie czynimy, ale też nie poddamy Kamieńca, bośmy na Boga żywego przysięgali kościołów i twierdzy do śmierci bronić». Prócz tego pisma przecież wysłano z instrukcyą starego Jurycę. Ten język turecki znając, mógł się bez tłumacza rozmówić”30. Pan Juryca następnego dnia, tj. 21 sierpnia, poniósł odpowiedź obrońców do obozu sułtańskiego. Mikołaj Potocki i jego podkomendni stanowczo odmawiali kapitu­ lacji, ale prosili Turków o czterotygodniowe zawieszenie broni, ażeby mogli wyprawić posłów do Warszawy i poro­ zumieć się z królem i z sejmem, co do położenia, w którym znalazł się Kamieniec. Obrońcy przekonywali Turków, że Kamieniec Podolski jest twierdzą królewską, a zatem tylko król, w porozumieniu z sejmem, może wydać Potockiemu rozkaz o poddaniu twierdzy i miasta. W tym wszystkim było oczywiście drugie dno, gdyż cztery tygodnie zawie­ szenia broni mogłyby zostać wykorzystane przez załogę do naprawy umocnień twierdzy, do ewakuacji kobiet, starców i dzieci w głąb kraju oraz przede wszystkim do zor­ ganizowania przez posłańców do Warszawy konkretnej pomocy zbrojnej dla Kamieńca z głębi Rzeczpospolitej 30 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IM CI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y 1, Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 103.

(liczono tu przede wszystkim na oddziały Sobieskiego, które, jak podejrzewano, były gdzieś w okolicach Lwowa lub Zamościa). Oczywiście Turcy nie dali się na to nabrać31. Chociaż rozpoczęto negocjacje (parlamentariusze tureccy przybyli do Kamieńca), rychło je przerwano, bo Turcy żądali tylko jednego — natychmiastowej i bezwarunkowej kapitulacji, a na to obrońcy nie mogli się zgodzić32. Gdy polscy negocjatorzy wrócili do zamku z rozmów z delegacją turecką, doszło do burzliwej narady, podczas której po­ stanowiono dalej bronić twierdzy. Jednym z negocjatorów był Stanisław Makowiecki, który tak wspomina tę naradę w dniu 22 sierpnia: „W zamku skoro nas zoczyli zaraz ze stołków powstali z zapytaniem spiesząc, jakośmy tych posłów odprawili. My im opowiedzieli deklaracyę turecką: «Nie przyjmujcie jej, przezacni bracia, ci psi chcą, byśmy do wieczora klucze miasta oddali». Na co wszyscy jednym głosem krzyknęli: «Nie damy się! Nie utyje nami ten pies pogański! Z konfuzyą go odgonim! Nie chcemy!» Komendantowi spieszno było posłów się pozbyć, ale żem się powtórnie iść wzbraniał, Myśliszewski wziął Jackowskiego i Dubrawskiego i nie mieszkając, Turków z niczem odprawił. Na odjezdnem jeszcze się odgrażali, co gdy mi powiedziano, rozsierdziło mię wielce. «Maszli gotowego konia — rzekłem do Lanckorońskiego — pozwól na chwilę, niech tym psu bratom okażę, jako się poddajem». On wnet przykazał, by mi masztalerz konia podał, a ja wsiadłszy w skok mimo szańców biegłem, wołając: «Strzelajcie, niech widzą, żeśmy nie schylni do zgody»”33. Tego dnia Polacy ostrzelali z dział fortecznych obóz turecki, co zostało odebrane przez Turków jako pogwałcenie zawieszenia broni oraz wszelkich zwyczajów wojennych. 31 32 33

Tamże, s. 104. Tamże, s. 104-106. Tamże, s. 106.

W nocy z 22 na 23 sierpnia oblężeni próbowali uczynić wycieczkę do obozu wroga, ale ponieśli spore straty, które uszczupliły tylko i tak nieliczną załogę. Oddajmy w tym miejscu jeszcze raz głos Stanisławowi Makowieckiemu, który tak opisuje te wydarzenia: „Byłem właśnie wonczas dopatrzył kupy Turków, którzy straży odbieżawszy, szli pod wałami ku Ruskiemu Folwar­ kowi. Dopadłem mojej bramy w chwili, gdy oni Turcy nie spodziewając się złego, blisko na strzał przechodzili i ka­ załem swoim dać ognia. Ci na mój głos wnet sponad wysokiej baszty ową kupę razić poczęli. Pan Podczaski z kolei dał ognia, za nim huknęły działa Tomaszewicza, aż Turcy w konfuzyi niemałej poczęli w różne strony uciekać, lecz że kule zewsząd na nich leciały, nie wiedzieli kędy się podziać i jako trzcina skoszona padali. Wnet cała twierdza otoczyła się pasem ognia i dymu, ze wszystkich baszt i szańców grały muszkiety, hakownice i działa. [...]. Skoro mrok zapadać zaczął, postanowiono wycieczkę uczynić póki bisurmanie ze zdumienia nie wyjdą. Żołnierzy na to nie godziło się brać, bo ich niewielu było, a na przypadek szturmu ogałacać kwater nie należało. Trzeba się tedy było czeladzią kontentować, sposobów wojennych nieświadomą, która z ochotą idąc, krzyku z daleka narobiła. Przypadli oni chłopi w aprosze i nuż motyki i kilofy Turkom zabierać, gdy zwabieni krzykiem janczarowie nadbiegli. Przewadzki, czeladnik pana Humickiego, już był chorągiew janczarską pochwycił, ale mu ją Turek naraz z ręki wyrwał, zaczem nie sprawiwszy się, do twierdzy wrócili”34. Od czasu tej nieszczęsnej kanonady i nieudanego, nocnego wypadu, położenie oblężonych jeszcze bardziej się pogor­ szyło. Turcy wzmocnili warty na swoich pozycjach. Ich armaty, rozstawione poza zasięgiem ognia z twierdzy, dzień 34

Tamże, s. 106-107.

w dzień czyniły ogromne spustoszenie w mieście i na obu zanikach. Ogień artylerii tureckiej był gęsty i celny. Turcy unikali bezpośrednich ataków na mury fortecy, chcąc uniknąć niepotrzebnych strat w ludziach. Kryli się w okopach, ostrzeliwali zza koszy wypełnionych piachem i tylko coraz bliżej podsuwali się do murów Kamieńca. Obrońcy mogli bezpiecznie przemieszczać się po mieście tylko nocą, a i to nie zawsze. Przejście przez most na Stary Zamek było hazardem, bo za każdym razem ten, kto przezeń przemykał, ryzykował życie. W mieście zaczęło brakować żywności i wody. Wszędzie wybuchały pożary, których nie nadążano gasić. Obrońcy razem z mieszczanami stawiali rozpaczliwy opór wbrew wszelkiej nadziei. O Sobieskim i armii koronnej spod Lwowa nie było ani widu, ani słychu. O królu i jakiejkolwiek odsieczy z Warszawy tym bardziej. Czas mijał, a sił ubywało35. Różnica polegała na tym, że Turcy mieli dość ludzi, aby ich stale wymieniać. Co kilka godzin mogli zmieniać oddziały w pierwszej linii. Jan­ czarzy byli stale wypoczęci i gotowi do walki. Nawet straty mogli bez przeszkód uzupełniać. Tymczasem dla obrońców nawet zwycięsko odparte szturmy musiały oznaczać niepowetowany ubytek sił ludzkich. Żołnierze i mieszczanie trwali na swoich stanowiskach dzień i noc i nie było ich kim zastępować. Z powodu zmęczenia fizycznego, wyczerpania psychicznego oraz niedożywienia padali z nóg. Zmęczenie powodowało nieuwagę, która zbierała śmiertelne żniwo36. Szło ku jesieni. W oblężonym mieście przebywało zbyt wielu ludzi, ażeby mogli przetrwać dłuższy czas bez groźby zarazy. Ostrzał turecki spowodował, że coraz więcej budynków było w ruinie. Ludzie tłoczyli się i koczowali, gdzie tylko mogli, nawet po piwnicach. Brakowało wody. 35 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 57-60. 36

Tamże, s. 56.

W takich warunkach, w ciągu kilku najbliższych tygodni, wybuch epidemii na wielką skalę mógł zmusić Kamieniec Podolski do poddania się Turkom. Jesienne chłody i słoty mogły to jeszcze przyśpieszyć i spotęgować. Nastroje wśród obrońców były coraz bardziej ponure37. Już w dniu 20 sierpnia pociski tureckie obróciły znaczną część Starego Zamku w ruinę, bo artylerzyści tureccy przypadkowo trafili w prochownię. Zaraz potem nastąpił gwałtowny szturm janczarów, który został krwawo odparty, ale Wołodyjowski utracił w nim wielu żołnierzy38. Jednocześnie z nieustannym ostrzałem twierdzy tureccy saperzy rozpoczęli roboty minerskie w celu podkopania się pod oba zamki i wysadzenia ich w powietrze. Polacy doskonale wiedzieli o tej podziemnej robocie, ale byli bezradni. Brakowało im ludzi oraz doświadczonych sape­ rów, ażeby mogli wykopać kontrminy i wysadzić tureckie podkopy w powietrze, zanim oni wysadzą ich39. Położenie obrońców stawało się tym samym coraz bardziej bez­ nadziejne. Nawet z armat nie było komu strzelać, gdyż w mieście było tylko kilku doświadczonych puszkarzy, w tym jeden Żyd. Po kilkudniowym, zmasowanym bombardowaniu Nowe­ go Zamku rada wojenna uznała, że pora go opuścić i wycofać się do Starego Zamku, wysadziwszy go uprzednio w powietrze, aby nie zasłaniał pola ostrzału40. Oto, co na ten temat pisze Stanisław Makowiecki. „Komunikacye stawały się trudne, gdyż Turcy bili głównie na most, który do Zamku Starego wiedzie, a co kule w dzień zepsowały, to w nocy naprawiać przyszło. Żołnierzy co dzień ubywało, działa, któreśmy w obu Zamkach rozdzielone mieli, były w niebezpieczeństwie. 37 38 39 40

Tamże, s 56-57. Tamże, s. 58-59. Tamże, s. 59. Tamże.

Trzeba je było do jednego zgromadzić. Poszliśmy tedy w nocy każdy ze swoją sotnią i wszystkie armaty z Nowego Zamku na Stary przewieźli. Jaką zaś szkodę granaty czyniły, powie piechota pana Wołodyjowskiego, gdyż ich sześciu razem w dzień przy dziale uśpionych, naraz trupem poległo. Pozostali żołnierze już od muszkietów krew jak bochny chleba na ramionach posiadaną mieli, musiano też choć na noc chłopów ku pomocy najmować. Lecz i to nie pomogło, z rozpaczy dwóch żołnierzy przedarło się do nieprzyjaciela — chodziły wieści, że się czterdziestu inszych do zdrady gotuje. Zwołano tedy radę z propozycją, by nie mogąc obu Zamków bronić, Nowy Zamek całkiem opuścić, wszystkie siły w Starym koncentrując. Mniemali, że tu i rok cały wysiedzieć będzie można i doczekać się jakowej odsieczy. Tegoż zdania był i pan Wołodyjowski, zawsze dobrej myśli i odwagi pełen. Zamkowi ufał, że na skale był ufundowany, sądził, że się obroni, jeśli w nim do każdej ściany dość będzie ludzi. Jam temu przeciwny był myśląc, iż skoro się w Nowym Zamku utrzymać nie mogą, to jakoż w Starym zdołają. Turcy w on czas mur na założenie miny coraz dalej kowali. Nasi zganiali ich granaty miecąc, lecz się im samym przy tej robocie dostawało, jako porucznikowi chorągwi pana Krasińskiego, Dembińskiemu, któremu gdy już Turków bez liku położył, a jeszcze z fajerwerkami granat rzucał, prawą rękę całkowicie urwało. Takoż ranny był Szmit, kapitan pana Łączyńskiego i wielu innych, na śmierć postrzelonych. Trupów tych już do miasta nie kazano nosić, lecz je zaraz w wałach Zamku grzebano, by ich widok drugim z piechoty serca nie psował. Wycieczki były niemożliwe, gdyż by się resztki ludzi wnet postradało. Widząc więc, że już nie wytrzymają, w nocy ze środy na czwartek (25 sierpnia) z Nowego Zamku — jak było uradzone — na Stary ustąpili, przed odejściem miny w dwóch miejscach założywszy. Gdy Turcy z dniem prawie do opuszczonych ścian wleźli, miny

te zapaliły się, lecz jeno część muru bez większej szkody zwalić zdołały”41. Niestety obrońcy mieli pecha. Po wycofaniu się do Starego Zamku, okazało się, że nie cały Nowy Zamek wyleciał w powietrze. Na dodatek ruiny Nowego Zamku górowały nad Starym. W ten sposób Turcy zyskali świetny punkt do ostrzału kluczowej pozycji polskiej obrony. Wkrótce okazało się, że minerzy tureccy dalej drążą podkopy, tym razem pod Starym Zamkiem. Jeżeli i on zostałby wysadzony, co było kwestią najbliższych godzin lub najdalej dni, dragoni Woło­ dyjowskiego i serdiucy Motowidły zginęliby pod gruzami kamiennych ścian walących się na nich ze wszystkich stron jednocześnie. Na średniowiecznych murach Starego Zamku do tego wszystkiego nie można było umieścić armat. Prowizoryczne pomosty, które zbudowano do tego celu z drewna, pękały przy strzelaniu i tylko powiększały straty wśród obrońców42. Stanisław Makowiecki w bardzo gorzkich słowach opi­ suje beznadziejne położenie obrońców po wycofaniu się z Nowego Zamku do Starego wieczorem i w nocy z 25 na 26 sierpnia 1672 roku: „W Starym Zamku oblężeńcy widząc się w kupie, nabrali serca. Wkrótce jednak spostrzegli, że i tu obrona będzie trudna; z strzelnic bowiem, co w murze były nie mogli trafić w miejsca, skąd Turcy do wyłomów mierzyli, a mur przy swej wysokości nie dał im widzieć, co czynią. W mieście snać zmiarkowano, iż ogień na Zamku słabnie. W obawie aby nie uległ, złożyli radę, po której Józefa Wasilkowskiego z kartą do generała posłali, pytając azali 41

Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 111-112. 42 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 58-59.

nie lepiej zawczasu traktować, co gdy do Ruskiej Bramy doleciało, ludzie moi jęli mnie upraszać, bym na radę ową szedł i do traktowania nie dopuszczał — biedacy jeszcze się nadzieją polskiej odsieczy łudzili. Poszedłem tedy do biskupa i tu, jak raz poprzednio, złamanie przysięgi i małość serca radzącym wspomniałem. Podczas gdym mówił, przy­ byli od generała rotmistrze Humiecki i Wołodyjowski. Zdawali się zdziwieni i nieco gniewni: «Cóż to jest, bracie stolniku — spytał mię Humiecki — z czemże to do nas posyłacie? Toż my w Zamku i rok wytrwać gotowi». Co Wołodyjowski żywo potwierdzał, najmniejszego nie oka­ zując niepokoju. A ja na to: «Ależ to wy coś tak w tym Zamku działacie, że ludzie się straszą», poczem odwracając się do szlachty, dodałem: «Czekajcie jeno, a da Bóg, hetman z odsieczą przyjdzie». Pan Wołodyjowski jął im znów zaręczać: «Nie o poddaniu, przebóg, lecz o miotaniu kul i granatów załoga myśli, będziem trzymać, póki sił stanie, a może nam i Bóg w końcu sprzyjać fortuną raczy». Przed wszystkiemi onę deklaracyę dawszy, wracaliśmy do naszych kwater, a że nas droga pospołu wiodła, jeszcze idący rzekłem do Wołodyjowskiego: «Macieli w Zamku takowe obrony, byście i w tył od Ruskiej bramy bili? Bo gdyby jeno, uchowaj Boże, Turcy tamę przerwali, to się do bramy dostaną, czego jeśli ich z Zamku nie będziecie zrażać snadno dokażą. Ja ze wszystkich sił pilnuję, ale z samymi mieszczany bez żołnierza rady nie dam, skoro wy mnie nie odstrzeliwacie». — «Nie frasuj się o bramę — rzekł Wołodyjowski — piętnaście ja dział od tej strony wyrychtował. O Zamek takoż nie miejcie troski i sami się w mieście pilnujcie, a gdy wam do której kwatery będzie trzeba, to i z Zamku posiłek damy». Mowa ta wiele mi dała otuchy, ufność taką u oficerów zamkowych widząc, tuszy­ łem dobrze, może aż do zbytku. W mieście samym obrony nie było i Zamek dla nas jedyną stanowił nadzieję, w niego się każdy z naszych wpatrywał.

Słońce zachodziło, gdy rotmistrzów pożegnawszy u bra­ my stanąłem. [...] Tej nocy znów granaty bez przerwy leciały i kowanie min nie ustawało. Naonczas pod Dymną Basztą kowali, skąd już ich nie można było odpłoszyć; przed paru dniami bowiem kule tureckie zgruchotały słup środkowy, na którym ściel pod armatami stała. Bramy od ciężaru niedługo pękły, a że czasu do naprawy nie było, Dymna Baszta musiała wakować i Turcy pod nią mogli czynić, co chcieli. [...] My już myśleli, że to sądny dzień nadszedł, aleć gorsze jeszcze przyjść miały. Jakoż zbliżał się ów nieszczęsny, pamiętny dla nas Piątek. Turcy byli już gotowi minę podłożyć pod ową wielką Basztę, która przy mieście ku Nowemu Zamku stała. Na dzień wprzódy strzelanie podwoili, przechodu od nas do Zamku Starego broniąc; gdy jednak czas podłożenia nadchodził, działa umilkły i tylko janczarki odzywały się suchym chrzęstem, jakoby groch twardy o kamienie sypany. Na Starym Zamku też wszystko ucichło. Ludzi oficerowie utrzymać nie mogli: z trudu zbytniego na ziemię legli i spali. Naraz hasło z dział tureckich zagrzmiało, na który znak janczarowie z obozu wskok bronie chwytali i ku Nowemu Zamku przybieżawszy, jęli chorągwie przez towarzyszów na wał wystawione spieszno wyrywać. [...] Oficerowie zdumieli się. Pierwszy z nich ochłonął Wołodyjowski: «Nie darmo to — rzekł — jest tu coś nowego: albo nam odsiecz przybywa i dlatego uchodzą, albo miny już do reszty dogorywają. Jest w tem tajemnica, której nie rozumiem». Ostatnie słowa sam do siebie mówiąc, szedł ku drzwiom, wyjrzeć dla przekonania, gdy wtem nagle mina z okropnym grzmotem wybuchła. W tejże chwili piorun z dział i janczarek na nowo ryknął, aż się skała w fundamentach zatrzęsła, a kłęby kurzawy i dymu jasność niebieską zakryły. W tej grozie Wołodyjowski stanął; potem jak błysk prze­ leciała mu myśl, iż Turcy z zamieszania korzystając, na Zamek uderzą. Skoczył tedy ku dziurze, kędy napaść

przyjść mogła i w istocie już sobie doń pohańcy przez gruz i głazy drogę torowali. Doszedłszy obejrzał się: był sam, gdyż ze snu na wpół zbudzona piechota uciekała w po­ płochu. Dwóch przecież żołnierzy z muszkietami w ręku nieruchomie na warcie stało. Wołodyjowski rzucił się na nich z tyłu i obu silnie za barki ułapiwszy ku wyłomowi pchnął, poczem sam dobywając oręża, do wyłażących Turków strzelać rozkazał. Stali tak we trzech wrogą nawałę wstrzymując, aż stary rotmistrz Kałuszowski spostrzegłszy ich, z kilku innemi na pomoc przyskoczył, Pan Potocki w toż o własne życie nie dbający, na wsze strony się rzucał, ludzi co mógł nawołując, prośbą i groźbą do obrony gnając, aż i zlękniona piechota do porządku wróciła. Po chwili nadbiegł z posiłkiem do wyłomu Humiecki, a za nim Myśliszewski, Mołodecki i insi oficerowie. Turcy coraz silniej napierali i coraz ich większa kupa przez otwór lazła. Z naszej strony wyłom po części drzewem założono. Ci co najbliżej, bez przestanku strzelali, muszkiety wraz do nabicia oddawając, a inne biorąc, które za niemi stojący ładowali. Wojciech Humiecki raz wraz pilnie strzelał, Myśliszewskiego przytem przestrzegając, jako się zbytnio naraża. Sam siebie przecież nie strzegł, gdyż wkrótce jęknął i upadł, w piersi ugodzon. [...] Po nim padł Kałuszowski, wiemy Wołodyjowskiego towarzysz, co gdy Pułkownik obaczył, zapomniał o walce i przy nim na kolana się rzucił. Wkoło bitwa wrzała i kule świszczały, a umierający starzec ręce wodza swego ściskał, za opiekę tyloletnią dziękując, i w tem dziękowaniu skonał. Wołody­ jowski znów do walki się porwał i walczył zawzięciej jeszcze, straszniej niż to zazwyczaj czynił, a jeśli go cudem żaden cios nie dosięgnął, znać jeno, że zegar jego jeszcze nie dochodził. Bitwa przy wyłomie długo trwała, a do nas od niej wrzask i huk dochodził i dym nad Zamkiem jako mgła się wznosił, aż się mnie samemu z mojej kwatery zdało, iż to

nowa mina wybuchła. Z miasta, gdy tę opresyę ujrzeli, wnet ku zamkowi Staremu z pomocą biegli, co Turcy zmiarkowawszy, jęli tak straszne na nich pociski miotać, iż ledwie połowa w rozbiciu nazad w miasto ujść mogła. Garstka jednak żywcem się przedarłszy, na Zamek wpadła. Noc się zbliżała, gdy Turcy długim oporem znużeni poczęli ustępować, trupy swoich, a było ich bez liku, na ramiona biorąc, by ich tejże nocy przy obozie pochować. Oblężeńcom poległych liczyć czasu zabrakło. [...] Ledwie tedy tchu zaczerpnąwszy, Zamek wartami obstawili, czekając, co Turcy poczną; i wnet granaty jęły w ciemności, jak błyskawice latać po niebie, a kowanie muru z trzech miejsc się ozwało. Tej nocy na Zamku wcale się nie kładli. Widząc, iż się Bisurmanie na wysadzenie miny gotują, naradzali się, jakoby złemu zabieżeć, poczem wał przez środek Zamku kopać zaczęli, by w razie wybuchu za nim bronić się mogli”43. Wobec niemożliwości dalszej obrony Starego Zamku Wołodyjowski i jego towarzysze wysunęli projekt wysa­ dzenia części ruin w powietrze, a przez dziedziniec usypania ziemnego wału, na którym można by było ustawić działa i nadal się bronić44. Ten plan został jednak odrzucony przez radę obrońców jako nierealny. Cóż się dziwić, skoro prawie wszyscy dowódcy obrony Kamieńca Podolskiego byli oficerami jazdy. Oni nie mieli i nie mogli mieć pojęcia o inżynierii, fortyfikacjach i artylerii. Ich żywiołem był ruch, walka manewrowa. To tak, jakby w 1939 roku kazać generałom Andersowi lub Abrahamowi — kawalerzystom bronić Helu. — Z pewnością nie podołaliby temu zadaniu. 43 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 112-116. 44 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 60.

Potocki, Myśliszewski, Humiecki, Makowiecki i Motowidło oraz Wołodyjowski mieli dotąd bogate doświadczenia w walce z Tatarami, ale nigdy nie bronili twierdzy przed regularną i nowocześnie, jak na tamte czasy, uzbrojoną armią turecką. Tu mógłby podołać tylko komendant pokroju generała Marcina Kąckiego lub samego hetmana Sobies­ kiego, którzy mieli liczne doświadczenia z poprzednich wojen kozackich, moskiewskich i szwedzkich45. Nad ranem 26 sierpnia rada obrony Kamieńca Podols­ kiego pod przewodnictwem starosty Mikołaja Potockiego i biskupa Wawrzyńca Lanckorońskiego zebrała się, ażeby postanowić, co czynić dalej. Głos zabrał Mikołaj Potocki, który w krótkich, żołnierskich słowach przedstawił ze­ branym grozę położenia oblężonych: żywności i wody brak, miasto płonie, Stary Zamek — podminowany przez nieprzyjaciela z trzech stron — nie utrzyma się do wieczora. 0 odsieczy z głębi Polski nawet nie ma co marzyć. Hetman Sobieski w najbliższym czasie nie nadciągnie oblężonym na pomoc. Można, co prawda, jeszcze wysadzić most 1 usiłować utrzymać się w mieście, ale miasto też długo nie przetrwa — obrońcom stłoczonym na niewielkiej przestrzeni grozi zaraza. Turcy mają czas. Mogą tu siedzieć aż do listopada. A do tego czasu twierdza nie ma szans się utrzymać. Dalsza obrona, jego oraz księdza biskupa zda­ niem, byłaby szaleństwem i on nie bierze za nie od­ powiedzialności. Chodzi o życie cywilów, a przede wszys­ tkim kobiet i dzieci. Zdobycie miasta przez Turków szturmem, oznaczać będzie rzeź i gwałt. Kapitulując, stracimy miasto, ale ocalimy ludzi, a prędzej czy później wojska polskie wrócą na Podole i odbiją Kamieniec Podolski z rąk wroga. Poparł go pułkownik Jerzy Wołody­ jowski, gorąco argumentując za natychmiastowym wy­ słaniem do sułtana parlamentariuszy z uprawnieniami do 45

Tamże.

pertraktowania o warunkach kapitulacji. Domagał się tylko, ażeby wytargowano od Turków wyjście z twierdzy na zasadach honorowych46. Uczestnikiem tej dramatycznej narady był Stanisław Makowiecki, który w ten sposób ją wspomina: „Z miasta od biskupa nad ranem do generała posłano z zapytaniem, co dalej będzie. Odpowiedź była krótka. Starosta pisał: «Zamek do wieczora nie wytrzyma; z trzech stron bowiem miny pod nim wykute, które Turcy z południa zapalić mają. Przestrzegam was, by potem na mnie wina nie spadła. Wy radźcie o sobie, co czynić, a do mnie dajcie znać, jeśli się na traktat zgodzicie». Zaraz tedy zacny Pasterz zwołał na radę. [...]. Gdym do biskupa spieszył, na środku rynku zdybał mię Gródecki i wraz zapytał: «Cóż to nam niesiesz nowego, jakoś przez na szych wiatr płochliwy dziś zawiał: powiadają jakoby Turcy blisko twojej tamy cięli?» — «Ten, co to mówił — odrzekłem — nie dobrze widział; byleby jeno Zamek nie uległ, to i moja brama wytrzyma». Pan Gródecki toż samo i o swojej bramie zapewnił. Zaczem tak roz­ mawiając, weszliśmy do pokojów biskupa. Przybywaliśmy późno — większa część szlachty już się była rozeszła. Ksiądz biskup zaraz mię przyzwał i jął znów o Ruską Bramę badać, czyli jeszcze bezpieczna. Na co, gdym podobnie jak Gródeckiemu odpowiedział, całą nadzieję na Zamku gruntując, on tylko smutnie głową pokiwał, mówiąc: «Czyli Zamek wytrzyma nie wiem, gdyż oto złą wieść od starosty przez pana Dunina dostałem. Zamek snać pod­ kopany i miny ze trzech stron podłożone». «To nie może być — odrzekłem — choć z ust Waszej Miłości słyszę, nie uwierzę, chyba pisanie obaczę!». — «Oto masz pismo — rzekł biskup, list starosty podając — widzisz niestety, 46 Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polskotureckich, Warszawa 1978, s. 159-161 oraz Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 58-62.

że wieść niepłonna». Ale jaz papierem w ręku zwróciwszy się do Rajeckiego, który jako oficer w chorągwi generała znać rzeczy musiał, pytałem jeszcze: «Mówcie na Boga, prawda-li to jest?» — «Prawda, odpowiedział chorąży, zamek do obiadu nie dotrwa; ni obrony, ni ratunku już nie masz». Na to insi, którzy tam byli, jęli mi srogie wyrzuty czynić, iżem póki czas był nie dopuścił do traktatu, lecz ksiądz Biskup wkrótce uciszył, sam z dobrocią zaklinając, bym dłużej oporu zaniechał. Mnie już desperacya chwytała: «Nie, Miłościwy Książę — wołałem — niech tu raczej głowa moja polęże, a nie pozwolę na ono poddanie, bo mi moja przysięga na oczach! Sameś z Najświętszym Sakramentem w ręku na imię Boże nas wzywał, byśmy przy wierze, królu i fortecy zginęli. Myśmy za tobą słowa powtarzali i z własnej woli przysięgę złożyli, jakoż mnie więc teraz z niej absolwujesz?». «Uspokój się — rzekł biskup — i cierpliwie wysłuchaj. Przysięgaliśmy, to prawda, i Bóg widzi, że ani wiary, ani króla nie odstępujemy. Co zaś do twierdzy, to nam już chyba w tem miejscu umierać zostaje. Aleć i śmiercią naszą nic krom złego nie sprawiam, bo przez nią fortecy dla Rzpltej nie zachowamy, a skoro my zginiemy, to kościoły Boże, niewiasty i dzieci w pogańskie ręce popadną. Widzisz stąd sprofanowane świątynie, panny poczciwe znieważone i nie­ winną dziatwę w jasyr wleczoną? Z traktatem zaś możem jeszcze los ich zapewnić, możem kościoły od zmazy zbawić, a dla siebie wolny przechód warując, braciom potem do odebrania twierdzy dopomóc!». Umilkł pasterz, a drudzy mowy jego popierając naglili jeszcze; «W czemże wasza nadzieja — pytali — skoro odsieczy nie masz, a Zamek upada?» — «Stójcie na Boga! — przerwa­ łem z rozpaczą — wszakże odsiecz przyjść musi; toć to cztery niedziele jakośmy posłali, pospolite ruszenie już skupione być winno, czekajcie jeno, a przyjdą». — «Mylisz się bracie — odpowiedzieli smutnie — pospolite ruszenie nie przyjdzie, bo go nie masz. Województwa niektóre trzecich wici nie chciały.

Toż tam sejmiki zerwano, by się ludzie na wici kupą nie stawiali. Nie, na odsiecz nam już nie liczyć, ale się samym na pieczymieć». Dłużej słuchać nie mogłem, bo mi już gorycz serce zalewała. Milczący wyszliśmy obaj z Gródeckim w po­ dwórze i oczy mimowolnie w górę na Zamek podnieśli. Dreszcz mię przeszedł — ze szczytu biała chorągiew błyszczała i strzelba z obu stron ucichła; tym razem wiedziałem dobrze, że to już na zawsze. Staliśmy, wzroku od tej chorągwi oderwać nie mogąc, gdy tętent kopyt końskich nas zbudził. W podwórze wjechał Wołodyjowski. Zmieniony był i blady, po raz pierwszy zwątpienie na twarzy jego widziałem. Poskoczyłem ku niemu: «Powiedz mi — spytałem — cóż na Zamku się dzieje, czy już traktować będziecie, nie masz już innej rady, innej nadziei? Powiedz mi, jam ci brat, mów szczerze!». — «Do wieczora — odrzekł pułkownik — bok od Nowego Zamku będzie wyrzucony; pod nami prochy we troje podłożone, gdy się zapalą, mur nas przywali lub w powietrze wysadzi, poczem Turcy przejście wolne mając, na miasto się rzucą. Mówię ci, wszystko skończone, trzeba innego ratunku szukać»”47. Na rozkaz starosty Potockiego nad miastem i Starym Zamkiem natychmiast wywieszono białe chorągwie. Potem zaprzestano ognia i wysłano parlamentariuszy na drugą stronę Smotrycza, do obozu tureckiego. Turcy ze swej strony przysłali zakładników jako rękojmię dotrzymania rozejmu przez cały czas trwania rozmów kapitulacyjnych. Zachowali się honorowo48. 47 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMC1 pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 116-118. 48 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 60-61 oraz Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa 1978, s. 160-161.

Wielki wezyr przyjął Polaków w swoim namiocie. Był uprzejmy, ale postawił twarde warunki kapitulacji: twierdza kamieniecka wraz z miastem miała być na­ tychmiast wydana żołnierzom sułtana. W zamian za to obrońcy oraz ci spośród ludności cywilnej, którzy tego zechcą, mogli odejść wolno tam, gdzie im się podoba. Mieli pozostawić na miejscu tylko wyposażenie twierdzy, tj. armaty i amunicję. Wraz ze szlachtą i mie­ szczanami mogły odejść ich żony49. Wezyr postraszył polskich posłów słowami: „Miecz na was gotów i przed wieczorem uderzy”50, co oznaczało, że jeżeli do wieczora obrońcy nie poddadzą się, to padyszach wyda ich na rzeź swoim janczarom i za nic nie ręczy. Gdy parlamentariusze, którym przewodził rotmistrz Myśliszewski, powrócili do miasta, zwołano naradę w kościele Franciszkanów i tam przedstawiono wszystkim zebranym tureckie warunki kapitulacyjne. Wszyscy uczestnicy tej narady, z pułkownikiem Wołodyjowskim na czele, głoso­ wali za natychmiastowym poddaniem się51. Kiedy zapadła decyzja o kapitulacji, pułkownik Jerzy Wołodyjowski natychmiast udał się na Stary Zamek, ażeby wyprowadzić stamtąd swoich ludzi, którzy mogli się jeszcze przydać w dalszej walce z Turkami, gdyż nie ulegało wątpliwości, że hetman Sobieski nie zostawi upadku Kamieńca Podolskiego bez należytej pomsty, a Polski bez obrony. Każdy żołnierz był w tej chwili na wagę złota. Kiedy wjeżdżał na dziedziniec zamkowy, powietrzem wstrząsnął potworny huk. Gdy opadł kurz, okazało się, że znaczna część fortecy wyleciała w powietrze. Zginęło przy 49 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 60-61 oraz Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 160-161. 50 Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polskotureckich, Warszawa 1978, s. 161. 51

Tamże.

tym wielu ludzi, w tym również sam pułkownik Wołody­ jowski, którego zabiły odłamki lecącego gruzu. Jego zmasakrowane zwłoki znaleziono przy bramie52. Stanisław Makowiecki, szwagier i jednocześnie przyjaciel Wołodyjo­ wskiego, boleśnie przeżył jego śmierć i wstrząsająco to opisał w swoim pamiętniku. Oto jego relacja: „Takci to, już po wszystkiemu było, oblężenie skończone a z oblężeniem praca, obrona i nadzieja skończona. Nie było już po co do kwater chodzić, ludzie się rozeszli i każdy o sobie tylko i o swojej chudobie pomyślał. Jeden Wołodyjowski na zamek odjechał, by tam zanim go Turkom odda, po raz ostatni porządek uczynić. Piechotę swoją na szaniec miejski do wójta Cypryjana odesłał z rozkazem, by tam zostawali, podczas gdy Turcy Zamek odbierać będą. Inne zaś piechoty, to jest ludzi biskupa krakowskiego i referendarza Wąsowiczowi zlecił. Czynił to wszystko rządnie, spokojnie, ale z boleścią na twarzy niesłychaną; od rana chodził tak, często wzdychając i łzy co chwila z oczu mu się puszczały, aż straszno było na rozpacz tego męża poglądać. «Raczej mi było zginąć — mówił — bym to był wiedział, że nas ta klęska nie minie, niechbym nie patrzał na ono poddanie!». Więcej krom służby, słów z niego trudno było wydobyć, a lubo kto z perswazyą doń przemó­ wił, nie odpowiadał, jeno się w gorszą jeszcze żałość pogrążał. Wychodząc z kościoła, jako mówiłem, wszyscy się rozeszli, niektórzy zaś za starostą do domu Bobrykiewicza wstąpili, dokąd i ja, Wołodyjowskiego na Zamek od­ prowadziwszy, poszedłem. Tam my wkoło generała sie­ dzieli, o zajściach ostatnich rozmawiając, z dziwnym jakimś spokojem, jakobyśmy już z twierdzy wyjechali, a całe oblężenie i biedy nasze gdzieś za nami daleko zostały. Z odrętwienia tego zbudził nas huk straszliwy, przeciągły, 52 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 61.

podobny temu, jaki się przy wysadzaniu baszty rozlegał. Przez okna izby dech jakiś gorący wionął i powietrze napełnił. Obecni spojrzeli w przerażeniu: «Turcy miny zapalili — wymówił któryś — zginiemy wszyscy». Z rynku już gwar i łoskot słyszeć się dawał; kto sam nie widział, pojąć nie może, co się wtedy działo — jaki strach, jakie zamieszanie po ulicach i w domach powstały. Jedni jęcząc, łamali ręce lub bezmyślnie tu i ówdzie biegali, inni broń w nieładzie chwytając, krzyczeli: «Brońmy się, bijmy, nie dajmy się niewiernym jak trzoda wybierać». Wszyscy bowiem myśleli, iż Turcy Zamek wysadziwszy, z mordem i pożogą na miasto się rzucą. Męże silniejszego serca chcieli przynajmniej z orężem w ręku umierać, ale nadarem­ nie. Nikt ich nie słyszał, gdyż ludzie z trwogi zmysły potracili. Myśmy za generałem wypadli na rynek, gdy w wielkim pędzie nadjechał Wąsowicz: «Panie starosto — zawołał — w zamku nasze prochy się zapaliły, nie wiedzieć skąd! Trzeba radzić, bo Bóg wie, co się stanie. Ja z ludźmi ku Zamku jadę i tam u końca mostu całą noc stać będę. Wy tutaj myślcie o sobie». [...] Pospieszyłem szukać Wołodyjowskiego, o którego mię niepokój brał, iżem go był niedawno na Zamku odszedł. [...] Ale na próżno o niego to u starosty, to u Turków pytałem, próżno ludzi zaczepiałem po drodze, czy go kto nie widział, czy nie wie, azaliż żyw i zdrowy? Janicki wreszcie zatrzymał mię, mówiąc; «Darmo szukasz strapiony człecze, Wołodyjowski nie żyje, samem go widział, leży na dziedzińcu zamkowym, w kącie za wałem». Co się ze mną stało, powiedzieć nie umiem; jak szalony puściłem się ku Zanikowi; łkanie dech mi dławiło. Ale zaledwie kawał drogi ubiegłem, a już przed sobą zoczyłem pachołków niosących zwłoki. Szli zwolna, przy nich szedł Kazimierz Humiecki. Zdała już poznał mnie i zawołał: «Dokądże idziesz, nieszczęsny, już twój brat leży snem

twardym uśpiony, już nam nie cieszyć się jego słodką przyjaźnią!». Z temi słowy łzy gęste z oczu mu się rzuciły; ja sam dla żalu nie wiedziałem, gdzie stoję. Obaj wzięliśmy na barki deskę, na której zwłoki leżały i ponieśli do miasta. Tu matka z krzykiem rozdzierającym przybiegła, a zoczyw­ szy ciało, w objęcia córki mdlejąca upadła. Serce pękało na widok tej boleści macierzyńskiej, na głos jej skarg tęskliwych za postradaną pociechą starości. Lecz któż żale wypowie, jakie zmarłego wspominając, owe niewiasty na sercu miały, wszak nie byłby człowiekiem, ktoby go nie żałował! Tenci każdemu dogodzić umiał, w każdym terminie siebie dla drugich poświęcić i zdrowie swoje dla ich obrony nadstawić. Zawsze szczery, czy wobec przeciwnika, czy którego ze swoich, na sejmikach zawsze brnął środkiem drogi, a gdy mu wotować przyszło, na nic krom prawdy nie zważał. Jako srogi był i nieugięty dla wroga, tak dla przyjaciół przystępny i miły. Chętnie przytem z każdym w konwersacyę wchodził, po wsze czasy ochotny i wesół, życzliwoś­ cią swoją i obejściem skromnem przy tak świetnych zasługach, nie tylko sławę, ale i miłość u wielu pozyskał. Mnie samemu, gdym go utracił zdało się, że mi duszy kawał wydarto. [...]. Tego wieczora na Zamku płacz, jęk i lament rozlegał się straszny; prócz Wołodyjowskiego bowiem mnóstwo ludzi zginęło, mnóstwo też rannych gruzami przywalonych leżało. Z samego regimentu księdza krakowskiego padło trzech chorążych, czwarty Kurowski był ciężko ranny: żołnierzy zaś prostych 290 liczono. Kapitan Król i młodzian generała Horaim zginęli. Regiment pana Krasińskiego więcej jeszcze ucierpiał, bo krom oficerów 500 żołnierzy poległo, a z nimi i ci, którzy naonczas właśnie żywność na zamku wybierali. Wszystkich ciał wieczora tego niepodobna było spod kamieni wydostać; te później dopiero Turcy wyciągnąwszy, wzgardliwie z murów zamkowych zrzucali. W jaki sposób

do tak straszliwego wybuchu przyszło, nie wie nikt, jeno na majora Heikinka, który wszystek cekaus53 miał w dyspozycyi jest posądzenie, iż to on z desperacyi prochy podpaliwszy, siebie i drugich w powietrze wysadził. W chwili, gdy prochy ogień rzuciły, wszystkie działa, które w pośrodku zamku z kartaczami stały, wypaliły od razu. Młody szlachcic Markowski, którego na wpół żywym opodal zwłok Wołodyjowskiego znaleźli, powiadał nam potem, iż pułkownik stojący właśnie konno w dziedzińcu, widząc te ognie, chciał się za wał usunąć, gdy go kartacz lecący w głowę ugodził”54. Właściwie do dziś nie wiadomo, co tak naprawdę spowodowało eksplozję prochu na Starym Zamku w Ka­ mieńcu Podolskim. Jedni, jak np. Stanisław Makowiecki, sugerują, jakoby część twierdzy wysadził w powietrze stary artylerzysta, który służył w Kamieńcu jeszcze od czasów Władysława IV, Niemiec rodem z Kurlandii, major Heiking, inni zaś przypuszczali, chyba słusznie, że zapłon prochu mógł nastąpić przypadkowo. Jak było, tak było. Prawdy nie dowiemy się już nigdy. Faktem jest, że ciała Heikinga nigdy nie znaleziono, a Wołodyjowski i wielu z jego żołnierzy zginęło przypadkowo, jako ofiary tej eksplozji. Dość powiedzieć, że ten przypadkowy wybuch omal nie przyczynił się do zerwania zawartych już układów kapitulacyjnych i rzezi obrońców oraz mieszkańców Kamieńca. W tej samej chwili, kiedy nastąpił wybuch na Zamku, wjeżdżał bowiem do miasta Wielki Wezyr ze swoim orszakiem. Turcy uznali to za próbę zamachu na czołowego dostojnika Wysokiej Porty i byli bliscy zlinczowania 53 Cekaus albo cekhauz — w języku staropolskim (z niemieckiego) oznaczał arsenał lub prochownię. 54 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMC1 pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 121-125.

dowódców obrony twierdzy, a resztę mieszkańców obró­ cenia w niewolników. Jednakże Potocki i Myśliszewski zdołali ubłagać dostojnika sułtańskiego, aby zechciał po­ wołać polsko-turecką komisję do zbadania sprawy. Wezyr się zgodził i po ustaleniu faktów wykluczających celową eksplozję, nakazał swoim ludziom dotrzymanie warunków kapitulacyjnych55. Oto, jak te wypadki przedstawia Stani­ sław Makowiecki: „Starosta tymczasem wysłał był z jednej strony do załogi w mieście będącej, by im dla uspokojenia przyczynę wybuchu wytłumaczyć, z drugiej zaś do Wezyra, by wedle możności z tego, co zaszło sprawę zdać i posądzenia zamachu jakowego uniknąć. To jednak przyszło po niewczasie. Wezyr bowiem już był ku zamkowi wyruszył, posłów naszych przodem z janczarami wysławszy i ci właśnie w mury wstępowali, gdy prochy w skarbcu zapalone z grzmotem wybuchły. W jednej chwili ujrzeli się wśród zionącego żaru i lecących kamieni; jeden z tych sędziego w głowę ugodził. Lecz zaledwie miał czas zakrzyknąć, gdy się janczarowie na nich z wściekłością rzucili, porwali i nazad z wrzaskiem i złorzeczeniem jako zdrajców do Wezyra powlekli. Posłowie próbowali się bronić, ale nadaremnie, dopiero przed Wezyrem stanąwszy, Myśliszew­ ski doszedł do głosu: «O zdradzie żadnej nie wiem — mówił — przekonaj się Zacny Wezyrze, a jeślim winien, ściąć mię rozkażesz. Pójdź sam ze mną na zamek lub kogo poszlij, a uznasz, iż chyba przypadek to sprawił». Wezyr wysłuchawszy go z uwagą, napowrót do Zamku z kilku starszemi janczarami wyprawił. Wtedy już niebezpieczeń­ stwo minęło i kamienie lecieć przestały. Weszli więc na dziedziniec, lecz tu na samym wstępie Myśliszewski się wstrzymał; przed nim na ziemi leżał trup Wołodyjowskiego. Cała tylna część głowy była wyrwana, kości z czaszki 55 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 62-63.

i mózgu ani znaku, jedna twarz w całości została. Po chwili Myśliszewski zwolna ku janczarom się zwrócił: «Patrzcie — rzekł — oto oficer, który rząd na tym Zamku sprawował; patrzcie dalej i tam trupów siła — wszyscy od wybuchu polegli». Więcej mówić nie mógł, a Turcy otoczyli ciało Wo­ łodyjowskiego, wpatrując się z ciekawością i żalem, samym wrogom bowiem cnota jego wiadomą była. Wezyr, gdy mu doniesiono co zaszło, w obóz powrócił, janczarom zaś tego wieczora wstępu na Zamek wzbronił, a to by chrześcijanom dać poległych swoich pozbierać. Posłów też aż do rana w namiocie pod strażą zatrzymał. [•..] Przez całą noc Wąsowicz stał w paradzie przed mostem zamkowym, miasta od złego strzegąc. O świcie Turcy wjechali, Wąsowicz zaś ustąpił, bo już ich panowanie początek brało”56. Turcy okazali się wspaniałomyślni i pozwolili Polakom pogrzebać tych, którzy zginęli w eksplozji na Starym Zamku. Czasu było niewiele. Dlatego Wołodyjowskiego i jego towarzyszy pochowano bez większego rozgłosu w kościele Franciszkanów. Przy trumnie „Hektora ka­ mienieckiego”, jak po śmierci zaczęto nazywać Jerzego Wołodyjowskiego, czuwali tylko przez krótką chwilę stryj Wołodyjowskiego, ojciec Szymon, przeor franciszkanów kamienieckich, szwagier zmarłego Stanisław Makowiecki, najbliższa rodzina (matka, siostra i szwagierka) oraz kilku podkomendnych57. Ciało Wołodyjowskiego leży tam po dziś dzień i piękny, lecz nieprawdziwy opis jego pogrzebu w Stanisławowie to tylko literacki wymysł 56

Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez 1MC1 pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 123-126. 57 Marceli K o s m a n , Na tropach bohaterów Trylogii, Warszawa 1996

s. 191.

Henryka Sienkiewicza, o czym szerzej opiszę w następnym rozdziale58. Przejmujący opis pożegnania zabitych przyja­ ciół znajdujemy u Stanisława Makowieckiego, który rów­ nież opisuje chwilę opuszczenia stanowisk i wyjścia załogi polskiej z twierdzy: „Dnia tego chyba i po śmierci nie zapomnę. Nasamprzód Turkom Ruską Bramę tak krwawo bronioną oddałem. Poczem do gospody wracając, musiałem myśleć na tem, by póki jeszcze Bisurmanie dozwolą, ciała towarzyszy godnie pogrzebać. Jeden z tych, chorąży pułku biskupiego Siekierzyński na Zamku też był poległ, a spod kamieni wydobyte jego zwłoki gołe zostały. Te, wedle możności oporządziwszy, poszedłem do Wołodyjowskiego. Tu stryj zmarłego, ksiądz gwardyan Wołodyjowski przy łożu klęczał. Starzec modlił się, łzy gęste po twarzy jego spływały, a oczy zdały się gdzieś daleko w przyszłość spoglądać. Naonczas patrząc w tę twarz natchnioną, przyszły mi na myśl słowa dawno już, przed paru laty z ust jego słyszane. On ci wszystkie nieszczęścia nasze w proroczem objawieniu oglądał i wszystkie przepo­ wiedział. My je naonczas za sny błahe mieli, a dziś się widzenia spełniły. Obecność moja przerwała modlitwę gwardyana; do izby za mną byli pachołcy trumnę przy­ nieśli, którą zbić naprędce kazałem — do niej my ciało rycerza z ostatnim pożegnaniem złożyli. [...] Koniec dnia tego spędziliśmy radząc o wyjeździe z Ka­ mieńca; wprzód jednak trzeba nam się było cesarzowi pokłonić. Zaczem w poniedziałek rano ruszyliśmy z miasta. Tłumacz z Turkiem, który nas prowadził, jechali przodem, po bokach zaś dwóch janczarów biegło, Ordę palcatami odganiając, by nam który Tatar czego nie porwał. Wiedli nas wśród ruin i gruzów przez Stary Zamek, fosą w bok od Nowego, a stamtąd nie bramą, ale onym wyłomem, gdzie 58 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 61-62.

onegdaj jeszcze Wołodyjowski cały szturm turecki odpierał. Dziś już w tem miejscu nieprzyjacielskie moździerze z kupami granatów w gotowości stały. Spuściwszy się z wałów, wkroczyliśmy w obóz. Tu po obu stronach ciągnął się bazar, to jest mnóstwo kramów z towarami wszelkiego gatunku, przy których na ziemi różnorodne pieniądze w kupkach leżały. Siła też owoców było, które gdyśmy kupować chcieli, Turcy nam za darmo ofiarowali, ani szeląga nie biorąc”59. W ten sposób zakończyło się jedyne zwycięskie ob­ lężenie Kamieńca Podolskiego przez Turków. W dniu 27 sierpnia 1672 roku polscy delegaci ze starostą Potockim oraz biskupem Wawrzyńcem Lanckorońskim na czele podpisali akt kapitulacji twierdzy. Turcy dali Polakom zaledwie trzy dni na opuszczenie miasta. Przy okazji okazało się, że Turcy wprowadzili Polaków w błąd, ponieważ w układzie kapitulacyjnym była mowa o tym, że obrońcy mogą odejść razem ze swoimi żonami, natomiast nie było w nim mowy o córkach. Przez trzy dni rozocho­ ceni janczarzy i handlarze niewolników polowali po ulicach miasta na młode dziewczęta. Wbrew postanowie­ niom świeżo zawartego traktatu kapitulacyjnego, który gwarantował chrześcijanom wolność wyznania, Turcy natychmiast pozamieniali kościoły na meczety. Od tej pory chrześcijanom wolno było modlić się tylko w do­ mach prywatnych, a i to półoficjalnie, żeby nie drażnić muzułmanów. Turcy także — wbrew postanowieniom przez siebie samych podpisanym i zaprzysiężonym — wy­ rzucali mieszczan kamienieckich z najlepszych domów, aby przejąć je dla swoich dostojników. Tureckie rządy bezprawia i gwałtu miały trwać na Podolu długich dwa­ 59 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez 1MCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 126-127.

dzieścia siedem lat. Dnia 30 sierpnia 1672 roku długi pochód wygnańców wyruszył na dostarczonych przez Turków podwodach w stronę Stanisławowa i Lwowa. Towarzyszył im mały poczet turecki razem z orkiestrą (dla ochrony przed grasującymi po Podolu oddziałami tatars­ kimi i kozackimi), który w paradzie odprowadził ich aż do bram Stanisławowa60. Wydarzenia te w sposób przej­ mujący wspomina Stanisław Makowiecki, któremu oddaj­ my głos po raz ostatni w tym rozdziale: „Nazajutrz ledwie dzień zaświtał, już na rozkaz wezyra kilkaset podwód zgromadzonych na rynku stało. Pieczę nad nimi panu burgrabiemu zlecono, by wozy między jadących wedle potrzeby rozdzielił. Pomimo tego stworzył się nieład; co kto mógł z domu wynosił i wśród płaczu i zgiełku na wóz ładował, większą część rzeczy jednak trzeba było zostawić, a z niemi i całe zapasy żywności, których sprzedać już czasu nie stało. Około południa zjawili się przewodnicy tureccy; regimenty też nasze w gotowości do wyjścia stanęły. Wtedy gwar niesłychany nastąpił, zmieszane jęki, wrzaski i przeklinania. Jedni żegnali się z płaczem, insi jakoby pijani, krzyczeli wiwaty. Nareszcie ucichło. Wozy długim rzędem między nieruchomemi szeregami zbrojnych janczarów ku Ruskiej Bramie ruszyły. [...]. Tu u przeprawy mostku czekał nas Kaymakan, a z nim muzyka turecka, to jest bębny, trąby i szyposze, w które za zbliżeniem starszyzny uderzyli, kindyę oną grając, której dźwięk wśród oblężenia tylekroć nas budził. Generał —jak mówiłem — z nami w tyle jechał, pieczę nad taborem Rajeckiemu zleciwszy. Przed nami byli baszowie: Hussein i Bosna-Basza, ten sam, który później pod Lwowem hetmanił, zawierał pochód. Janczarowie w bok od taboru szli koszem, lecz z tych ledwie stu w koszyku było, luźne konie prowadzących — reszta na samym przedzie jechała, 60

Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 62-63.

0 wszystkiem co zaszło baszom wiadomość dając. Uzbrojeni byli w krótkie janczarki z rogiem do prochu, czapki zaś mieli ze skóry łosiowej, sterczące i jakoby rogate, z wierz­ chu których sztywne płaty po plecach wisiały. [...] Tu 1 ówdzie dolatywały nas wieści, iż kędyś w pobliżu wojsko polskie widziano. Bisurmanie niepokoili się, a nam aż serce nadziei rosło. Mimo to jednak nic nie spotkawszy, po paru dniach dotarliśmy do Stanisławowa, gdzie nas konwój turecki opuścił. Odtąd już ja sam wraz z Dziewanowskim dalszy kierunek taboru objąłem”61. Kiedy upadł Kamieniec Podolski, jedyną fortecą, zdolną do zatrzymania pochodu turecko-tatarskiego w głąb Polski, pozostawał już tylko Lwów. Upadek Kamieńca to jak gdyby wyważenie wrót do Polski od południa. Potem wielu spośród współczesnych wydarzeniom polityków i pamiętnikarzy z Janem Chryzostomem Paskiem na czele miało czelność oskarżać bohaterskich obrońców Kamieńca Podol­ skiego o zdradę Rzeczypospolitej i o wydanie twierdzy Turkom nieomal bez walki! Dlatego właśnie Stanisław Makowiecki napisał swoją relację o oblężeniu i upadku „orlego gniazda”, aby nareszcie zamknąć usta oszczercom z centralnej Polski, którzy nigdy nie przyłożyli ręki do należytego umocnienia twierdzy tak ważnej dla Rzeczypos­ politej, a tych, co usiłowali bronić jej wbrew możliwościom, zdrajcami nazywali. Powiedzmy to uczciwie jeszcze raz: ani starosta Potocki, ani biskup Lanckoroński, ani nikt z obrońców twierdzy zdradą jej Turkom nie wydał. O tych, którzy w sierpniu 1672 roku bronili w osamotnieniu murów Kamieńca Podolskiego przed nawałą turecką, można by powiedzieć za Melchiorem Wańkowiczem, który użył tego określenia w stosunku do obrońców Westerplatte we 61 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez 1MCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł, Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 130-131.

wrześniu 1939 roku, że byli oni o krok od bezcelowego, krwawego bohaterowiczowstwa, ale potrafili zatrzymać się na bohaterstwie. Ten, kto czyta wspomnienia Stanisława Makowieckiego, nie może mieć co do tego żadnych wątpliwości. Oczywiście obrońcy popełnili w czasie oblężenia turec­ kiego masę błędów, które niewątpliwie zaważyły na szyb­ kiej kapitulacji twierdzy. Wymienię je tu po kolei: 1. W Kamieńcu Podolskim brakowało ludzi znających się na fortyfikacjach i obronie twierdz. Tacy ludzie jak np. Wołodyjowski, Humiecki, Myśliszewski, Motowidło, czy sam starosta Potocki to byli dzielni kawalerzyści — zagończycy, ale o obronie twierdzy prawie żadnego pojęcia nie mieli. Dowodem na to są ich posunięcia obronne z początku sierpnia 1672 roku, które — delikatnie mówiąc — były mieszaniną dobrych chęci z dyletanctwem inżynieryjnym oraz amatorszczyzną w dowodzeniu załogą fortecy. Nie było jednego wodza, a cała rada obrońców, co dowodzi, że nie było wśród nich jednostki silnej, zdolnej do wzięcia pełnej odpowiedzialności za przebieg obrony na siebie. Potocki, jak widać, nie był człowiekiem pokroju Jaremy Wiśniowieckiego w Zbarażu w roku 1649, zaś biskup Wawrzyniec Lanckoroński nie był typem ojca Kordeckiego na Jasnej Górze w roku 1655. Obaj oni byli jednak na tyle uczciwi, ażeby wziąć na swoje barki odpowiedzialność za los mieszkańców miasta, którzy w razie wzięcia go szturmem zostaliby po prostu wyrżnięci lub sprzedani w niewolę przez tureckich zdobywców. Jednakże inżyniera i wodza z prawdziwego zdarzenia mógł do Kamieńca przysłać jedynie król Michał, ale on nic takiego nie uczynił. 2. Zbyt późno przystąpiono do naprawy walących się umocnień twierdzy. To prawda. Pamiętać jednakże trzeba, że Kamieniec Podolski to była twierdza państwowa, utrzymywana ze skarbu państwa. Potocki wiedział o kiep­

skim stanie powierzonej mu fortecy, ale jej samodzielnie remontować nie mógł, bo nie miał na to pieniędzy. Pieniądze mógł przyznać na ten cel tylko sejm lub mógł je wyłożyć król ze swojej prywatnej szkatuły. Ale król był na to za biedny, a zresztą mało go to obchodziło, zaś sejm po prostu zbagatelizował niebezpieczeństwo tureckie dla Podola i nie dał na jego obronę tyle pieniędzy, ile trzeba było, ażeby Kamieniec Podolski uczynić fortecą nie do zdobycia. 3. W Kamieńcu załoga była zbyt mała i za mało wyekwipowana, ażeby mogła skutecznie stawić czoło tak wielkiej armii tureckiej. I to prawda, ale powody tego jak wyżej. Hetman Sobieski nie mógł samowolnie wysłać więcej ludzi do Kamieńca, bo na to nie było zgody ani króla, ani sejmu. Do Kamieńca przybyły tylko niezbyt liczne oddziały prywatne, które nie mogły zapewnić oblężonej twierdzy należytej obrony. Brakowało zwłaszcza doświadczonych artylerzystów i saperów. Wobec turec­ kiego korpusu inżynierów, saperów i artylerzystów, które­ go trzon stanowili zaciężni specjaliści z Europy Zachod­ niej, polscy obrońcy byli praktycznie bez szans. Stara twierdza, będąca na dodatek w stanie ruiny i wieloletniego zaniedbania, nie mogła ostać się takiej sile oblegających. I tak Polacy trzymali się w Kamieńcu Podolskim za­ dziwiająco długo (dziewiętnaście dni!) w skrajnie trudnych warunkach. Mieszczanie, choćby i najbardziej ofiarni, nie mogli zastąpić na murach fortecy doświadczonych żoł­ nierzy. 4. Czy można było bronić się dłużej? Teoretycznie tak. Wszystko wskazuje na to, że Wołodyjowski za wcześnie ewakuował Nowy Zamek. Nowy Zamek, jak już pisaliśmy powyżej, był zbudowany przez Szemberga nie najlepiej, ale był mimo wszystko znacznie lepszym oparciem dla obrońców niż Stary Zamek, zbudowany z kamienia — ka­ mienna pułapka bez wyjścia i trumna dla broniących się

w nim. Kawalerzystom mogło się wydawać, że Stary Zamek jest solidniejszy niż Nowy, ale to dowodzi tylko ich dyletanctwa w myśleniu oblężniczym. Stary Zamek leżał już w gruzach, kiedy ludzie Wołodyjowskiego wycofali się do niego. Gdyby starosta Potocki, podobnie jak Jarema Wiśniowiecki pod Zbarażem w roku 1649, nie pozwolił na opuszczenie nowoczesnych stanowisk w No­ wym Zamku, Turcy ponieśliby ogromne straty, ale droga do twierdzy pozostałaby dla nich zamknięta. Zdobywanie Nowego Zamku przeciągnęłoby się w tych warunkach o jakiś miesiąc, czyli do końca września. Wobec nad­ chodzących chłodów i jesiennych szarug, Turcy — ludzie z kraju ciepłego — byliby zmuszeni zwinąć oblężenie Kamieńca Podolskiego gdzieś około początku paździer­ nika. Najprawdopodobniej sułtan wraz z głównymi siłami swojej armii powróciłby za Dniestr na leża zimowe. Turcy zostawiliby na Podolu tylko Tatarów i Kozaków, ale oni mogliby tylko pustoszyć okolice twierdz polskich. O zdobycie Kamieńca lub Baru kusić by się raczej nie mogli. Mogłoby to być możliwe jedynie pod warunkiem uprzedniego ewakuowania z miasta Kamieniec Podolski wszystkich cywilów, ale o to Polacy nie zadbali. I to jedynie można uznać za winę Potockiego i jego sztabu, gdyż zaiste trudno prowadzić obronę twierdzy z cywilami, a przede wszystkim z kobietami i dziećmi we wnętrzu warowni. Wiadomo, że cywile zawsze najbardziej od­ czuwają skutki oblężenia, a zatem sama ich obecność paraliżowała obronę miasta i obu zaników, bo obrońcy musieli brać pod uwagę los swoich bliskich, a nie tylko swój własny. Gdyby cywilów zawczasu, tj. latem 1672 roku, ewakuowano z Kamieńca Podolskiego np. do Lwowa lub Zamościa, co leżało w kompetencjach i możliwościach Mikołaja Potockiego jako starosty podolskiego, twierdza mogłaby bronić się dużo dłużej. Można by wtedy np. zaryzykować opuszczenie obu zamków, wysadzenie mostu

i twardą obronę w mieście, którego Turkom byłoby zdobywać najtrudniej z uwagi na jego niedostępność. Jednakże, gdy miasto płonęło, a na dodatek pozostawali w nim cywile, narażeni na rzeź w przypadku szturmu tureckiego, Potocki nie miał innego wyjścia, jak tylko poddać Kamieniec62. 5. Czy można było podówczas liczyć na jakąś odsiecz dla twierdzy z głębi kraju? Nie. Oczywiście tak należało postąpić, jednakże król Michał i jego otoczenie bardziej bali się hetmana Sobieskiego pod Warszawą niż sułtana tureckiego pod Kamieńcem Podolskim. Wiadomo było, że król wojsk na Podole nie wyśle, zaś hetman Sobieski sam działać nie może, bo wojsko zależy od sejmu, a nie od niego osobiście. O tym w oblężonym Kamieńcu doskonale wiedziano i nie łudzono się, że zdarzy się jakiś cud. Trzeba w tym miejscu powiedzieć szczerze i uczciwie, że za upadek Kamieńca Podolskiego i odpadnięcie Podola od Polski na dwadzieścia siedem lat odpowiedzialność ponosi nieudolny król Korybut Michał Wiśniowiecki oraz jego małoduszne otoczenie, które wolało podsycać niezgodę i wojnę domową w Rzeczypospolitej, niż bronić jej granic. Król okazał się tym samym politycznym partaczem i ban­ krutem. Zagrożonym mieszkańcom Podola nikt nie chciał w porę pomóc. Dwór królewski ich ignorował. Sejm wyśmiewał. Sami zrobili, co mogli, aby się bronić i ratować przed turecką inwazją63. O tym wszystkim niech zaświadczą 62 Podobne zdanie na ten temat wyraża Tadeusz K o r z o n w swojej pracy pt. Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. II, Kraków 1912, s. 427^29. 63 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 64. Podobną opinię na temat przyczyn upadku Kamieńca Podolskiego wyraża Michał Sikorski, który ocenia, że król i jego otoczenie, choć byli doskonale poinformowani o niedostatkach w umocnieniach i załodze Kamieńca Podolskiego, nie uczynili nic, aby niebezpieczeństwo tureckie od tak ważnej dla Polski twierdzy w porę odwrócić. Wyraża on pogląd, że dwór królewski skazał obrońców

znamienne słowa biskupa Wawrzyńca Lanckorońskiego, które zanotował Stanisław Makowiecki: „Przysięgaliśmy, to prawda, i Bóg widzi, że ani wiary, ani króla nie odstępujemy. Co zaś do twierdzy, to nam już chyba w tem miejscu umierać zostaje. Aleć i śmiercią naszą nic krom złego nie sprawiam, bo przez nią fortecy dla Rzpltej nie zachowamy, a skoro my zginiemy, to kościoły Boże, niewiasty i dzieci w pogańskie ręce popadną. Widzisz stąd sprofanowane świątynie, panny poczciwe znieważone i niewinną dziatwę w jasyr wleczo­ ną? Z traktatem zaś możem jeszcze los ich zapewnić, możem kościoły od zmazy zbawić, a dla siebie wolny przechód warując, braciom potem do odebrania twierdzy dopomóc!”64. W dniu 3 września 1672 roku do Kamieńca Podolskiego uroczyście wjechał sam sułtan turecki Mehmed IV. Ulice miasta skropiono krwią zwierząt ofiarnych, a pod kopyta sułtańskiego wierzchowca rzucano krzyże i święte obrazy wyszabrowane z kościołów. Turcy natychmiast po zajęciu twierdzy zamienili katedrę oraz kościół Dominikanów na dwa reprezentacyjne meczety. Niebawem naprawili for­ tyfikacje miasta i obu zamków, czyniąc z Kamieńca Podolskiego twierdzę nie do zdobycia, którą obsadzili silną, na początku siedmiotysięczną, a potem dziesięcioKamieńca na pewną zagładę pozostawiając ich własnemu losowi. Pod komendą króla znajdowało się wtedy około czterdziestu tysięcy wojska, które musiało z daleka biernie obserwować oblężenie Kamieńca przez Turków, a następnie tryumfalny marsz armii turecko-tatarskiej w głąb Rzeczypospolitej. Cóż szkodziło królowi wysłać te oddziały na Podole jeszcze w lipcu lub w sierpniu 1672 roku, zamiast trzymać je bezczynnie pod Warszawą? Patrz szerzej tegoż autora: Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 140-143. 64 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMCI pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 117.

tysięczną załogą65. Spustoszone przez Turków i Tatarów Podole stało się pustynią — miejscem starć polskich i tureckich wojsk przez następne dwadzieścia siedem lat. Śladem po okropnościach tamtego czasu stała się ludowa pieśń, śpiewana aż do początków XX wieku: „Pod Kamieńcem, pod Podolskim Stoi Turek ze swym wojskiem!...”66. ***

Teraz, gdy prześledziliśmy już prawdziwy przebieg wydarzeń w Kamieńcu Podolskim w dniach 12-30 sierpnia 1672 roku, zajmijmy się literacką fikcją autorstwa Henryka Sienkiewicza, zapisaną na kartach Pana Wołodyjowskiego, która tak bardzo utrwaliła się w naszej narodowej legendzie. Odkłamaniu tej legendy będzie poświęcony następny roz­ dział tej książki.

65 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 62-63. 66 Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978, s. 168.

OBLĘŻENIE KAMIEŃCA PODOLSKIEGO OCZAMI HENRYKA SIENKIEWICZA

Kiedy na przełomie wieków XIX i XX Henryk Sienkiewicz pisał Pana Wołodyjowskiego, czerpał obficie z literatury dotyczącej historii kampanii podolskiej 1672 roku, przede wszystkim z opracowań Henryka Kubali i Wacława Toka­ rza. Korzystał także z pamiętników Jana Chryzostoma Paska. Czy znał relację Stanisława Makowieckiego, trudno ustalić. Gdyby ją uważnie czytał, na pewno nie popełniłby tylu rażących błędów na kartach swojej powieści. Sienkiewicz, pomimo iż był typem podróżnika i dotarł nawet do Afryki, gdzie polował, oraz do Ameryki, skąd napisał cały cykl reportaży, do Kamieńca Podolskiego nigdy w życiu nie dotarł. Było to tym bardziej dziwne, iż Kamieniec Podolski leżał w tym samym zaborze, co Warszawa — tj. rosyjskim. Nie było zatem dla Henryka Sienkiewicza problemem wsiąść w pociąg i do Kamieńca Podolskiego via Lublin, Sokal i Równe pojechać, aby na miejscu zebrać dokumentację nawet i fotograficzną oraz zobaczyć te miejsca, które miał opisywać w swojej powie­ ści. Dziwne to jest o tyle, że pan Henryk zawsze tak robił, gdy pisał Ogniem i mieczem oraz Potop. Akcja powieści mogła być fikcyjna, ale topografia miejsc opisywanych na

Tarcza turecka (kałkan)

Głownia szabli tureckiej

Karabela turecka

Głownia jataganu tureckiego

Janczarka i prochownica turecka

Kolba janczarki tureckiej

Koronacja sułtana

Bitwa z Turkami w stepie

Jan III Sobieski

August II Mocny

List sułtana Mehmeda IV do króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego

Turecki dokument traktatu karłowickiego z 1699 roku

Polska wersja traktatu karłowickiego

jej kartach oraz tło historyczne zawsze musiały być zgodne z prawdą. Dlaczego zatem w zakończeniu Pana Wołodyjow­ skiego mistrz popełnił aż tyle gaf historyczno-topograficznych, dociec niepodobna. Oczywiście prawem autora beletrysty, zwłaszcza tak wybitnego jak Sienkiewicz, jest w niektórych sprawach nie być tak ścisłym jak zawodowi historycy, jednakże legenda literacka o obronie Kamieńca Podolskiego przed Turkami i okolicznościach śmierci „Małego Rycerza”, stworzona piórem Sienkiewicza, jest tak żywa do dziś (w czym wielka zasługa Jerzego Hoffmana, który ją przeniósł na ekrany kin), że każdy widzi Kamieniec Podolski tylko przez pryzmat Pana Wołodyjowskiego, bo rzetelne opracowania historyczne mało kogo interesują, gdyż najczęściej są nudne. Dlatego uznałem za słuszne sprostować sienkiewiczowskie i hoffmanowe błędy, aby Wołodyjowski nie kojarzył się większości Polaków wyłącz­ nie ze świetną kreacją aktorską Tadeusza Łomnickiego, a Kamieniec Podolski i jego heroiczna obrona nie istniały w świadomości społecznej jedynie dzięki lekturze trzeciej części Trylogii. Sienkiewiczowi wydawało się, przez analogię, że jak jakiś zamek nazywa się „orlim gniazdem”, to zapewne posadowiony on jest na wysokiej, niedostępnej skale, która góruje nad miastem oraz całą okolicą. Tak rzeczywiś­ cie jest w większości fortec w Europie i na świecie, ale nie w Kamieńcu Podolskim, gdzie niewielki Stary Zamek leży poniżej miasta, a określenie „orle gniazdo” odnosi się raczej do całego kompleksu fortecznego niż do samego zamku, który w systemie obronnym okazał się najsłabszym punktem. Kiedy ja sam byłem w Kamieńcu Podolskim, zastanawiałem się razem z moimi kolegami, jak właściwie Turcy mogliby ostrzeliwać miasto z okolicznych wzgórz, skoro jedyny punkt, z którego mogliby czynić to skutecz­ nie, to siódme piętro hotelu, w którym mieszkaliśmy? Hotelu tego oczywiście ani w czasach tureckich, ani

w czasach Sienkiewicza jeszcze nie było. Sienkiewicz jednak opisuje bombardowanie miasta położonego po­ niżej zamku z okolicznych wzgórz, co oczywiście rozmija się z prawdą. Przejdźmy teraz do postaci głównego bohatera opisywa­ nych przez nas wydarzeń — pułkownika Wołodyjows­ kiego, zwanego „Małym Rycerzem” z powodu małego wzrostu. Sienkiewicz na kartach wszystkich części Trylo­ gii stworzył postać pułkownika dragońskiego Jerzego Michała Wołodyjowskiego, wzoru cnót rycerskich i nie­ zrównanego szermierza. W Panu Wołodyjowskim główny bohater liczy sobie powyżej lat czterdziestu. Jest za­ służonym i doświadczonym żołnierzem, który szlify bojo­ we zdobywał w licznych wojnach, gdzie służył pod rozkazami Jaremy Wiśniowieckiego, Janusza Radziwiłła, Stefana Czarnieckiego oraz na końcu Jana Sobieskiego. Tymczasem historyczny Jerzy Wołodyjowski, stolnik przemyski, pojawia się tylko na kartach cytowanej przez nas powyżej Relacyji... Makowieckiego. Z opisu Stani­ sława Makowieckiego wynika, że był on sławnym na Podolu i Ukrainie zagończykiem, który całe lata spędził w stepie, walcząc z Tatarami, Wołochami i innymi opryszkami. Był prawdopodobnie jedynym zawodowym żołnierzem pośród starszyzny obrońców Kamieńca Podols­ kiego, dlatego wszyscy mu ufali, licząc na jego doświad­ czenie bojowe1. Z opisu Stanisława Makowieckiego wyni­ ka, że Jerzy Wołodyjowski był od dawna związany z Kamieńcem Podolskim, gdyż: „Ten miał w Kamieńcu rodzinę swoją: matkę, stryja i siostrę rodzoną i był od nich, jak od wszystkich, wielce miłowany. Boć też zawsze usłużny i ludzki do żadnej nie 1

Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMC1 pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 89-90.

lenił się fatygi, wszędy tam, gdzie był trud i niebezpieczeń­ stwo pierwszy stawaj ąc”2. Z tekstu Stanisława Makowieckiego nie wynika bynaj­ mniej jakoby Wołodyjowski był jakimś specjalnie za­ służonym w wielu wojnach weteranem, jakim go maluje Sienkiewicz. Nie słychać nic o jego nadzwyczajnej biegłości szermierczej, ani nie ma mowy o tym jakoby kiedykolwiek był pod rozkazami Jaremy Wiśniowieckiego i walczył w okopach Zbaraża. Raczej wszystko wskazuje na to, iż był to miejscowy, podolski dowódca jazdy (chyba raczej dowódca jazdy lekkiej niż dragon). Był na pewno znany hetmanowi Sobieskiemu, ponieważ od niego otrzymywał rozkazy. W Kamieńcu znalazł się nie na rozkaz Sobieskiego, jakby tego chciał Sienkiewicz, lecz raczej z troski o swoich bliskich zamieszkałych w mieście. Nie było tam także żadnej Basi Wołodyjowskiej. Jerzy Wołodyjowski istotnie był żonaty z Krystyną z Jeziorkowskich, ale ta na długo przed oblężeniem Kamieńca przez Turków odjechała na Litwę, Wołodyjowski był zatem w Kamieńcu sam. Pani Krystyna nie była zresztą owym „hajduczkiem” tak wdzię­ cznie opisywanym piórem Henryka Sienkiewicza. W 1672 roku była to już niewiasta w wieku statecznym (mocno powyżej czterdziestki), wdowa po trzech mężach (pan Jerzy Wołodyjowski był jej czwartym mężem), a po jego śmierci szybko wyszła ponownie za mąż3. Wołodyjowski poznał ją około roku 1660, kiedy to osiadł we wsi swego ojca Paniowce Zielenieckie na Podolu. Pani Krystyna była córką jego sąsiada Stanisława Jeziorkowskiego. Slub ich odbył się w roku 1662. Dzieci nie mieli. Kilka lat mieszkali w warownej stanicy Chreptiów na Podolu, której Wołody­ jowski był komendantem. Szwagrem Wołodyjowskiego był właśnie Stanisław Makowiecki, stolnik latyczewski. Jerzy Wołodyjowski, urodzony gdzieś około roku 1620, miał 2 3

Tamże, s. 90. Władysław C z a p l i ń s k i , Glosa do Trylogii, Wrocław 1974, s. 164.

w roku 1672 około pięćdziesięciu lat4. Wołodyjowscy byli drobną, bardzo rozrodzoną, szlachtą podolską, która od pokoleń mieszkała w okolicach Kamieńca Podolskiego, Żwańca i Baru. Ich ród herbu Korczak wywodził się od ruskiego rodu Kostiuków. Pan Jerzy pojął za żonę panią Krystynę zapewne z powodu biedy, gdyż jego skromny mająteczek nie był w stanie zapewnić mu godnego bytu. Jakoż rzeczywiście dopiero po ślubie z bogatą i ustosun­ kowaną wdówką kariera pana Wołodyjowskiego nabrała rozpędu. Sławny na Podolu, lecz ubogi żołnierz rychło otrzymał, dzięki poparciu żony, tytularne stolnikostwo przemyskie, które dało mu niezłe dochody. Razem ze zdobyczą na Tatarach i innych łotrzykach uciułał pan Wołodyjowski wcale nielichy mająteczek, co czyniło go jednym z bogatszych i poważanych panów na Podolu. W 1669 roku kupił sobie oddział piechoty węgierskiej. Dzięki protekcji hetmana Sobieskiego został także miano­ wany rotmistrzem w twierdzy kamienieckiej. Historyczny Wołodyjowski miał brata Jakuba, z którym razem odbywał wyprawy wojenne, a jego stryj o imieniu Szymon był przeorem u ojców franciszkanów w Kamieńcu Podolskim5. W jednym z listów hetmana Sobieskiego z roku 1671 jest zawarta krótka wzmianka następującej treści: „W Chreptiowie między Kamieńcem a Mohylowem, w siedzibie wszystkich opryszków, gdzie się teraz ufun­ dowała forteca, chorągiew imć pana Kwiatkowskiego [...] dragonów Linkhauza 60 i pana Motowidły z pułkiem kozackim. Na tym miejscu komendantem imć pan Woło­ dyjowski, stolnik przemyski”6. 4

Tamże, s. 163-166. Na ten temat patrz również: Marceli K o s m a n ,

Na tropach bohaterów Trylogii, Warszawa 1996, s. 183-192. 5 Marceli K o s m a n , M i tropach bohaterów Trylogii, Warszawa 1996

s. 184-189. 6 Cytuję za Władysławem Czaplińskim, Glosa do Trylogii, Wrocław 1974, s. 165.

Tymczasem na kartach Pana Wołodyjowskiego fikcyjny Jerzy Michał Wołodyjowski jest wykreowany przez Sien­ kiewicza na jakiegoś herosa, którego samo imię budzi grozę wśród wszystkich Tatarów i Turków. Janczarzy w okopach pod Kamieńcem mówią sobie z trwogą, że dopóki ten mały pies broni zamku, Kamieniec nie upadnie. W starciu na przedpolach twierdzy Wołodyjowski własną ręką szerzy śmierć i strach pośród tureckiej jazdy, a jego sława sięga szczytu, kiedy w starciu wręcz pokonuje demonicznego Egipcjanina, mistrza szabli, czarnoskórego Hamdi-beja. Z historycznym Jerzym Wołodyjowskim nie ma to oczywiście wiele wspólnego, gdyż o takim starciu głucho u Stanisława Makowieckiego. Zamiast majora Heikinga, Niemca z Kurlandii, wprowa­ dza Sienkiewicz jako rzekomego dowódcę artylerii za­ mkowej Ketlinga — Szkota z polskim indygenatem, daw­ niejszego żołnierza Bogusława Radziwiłła. To Ketling, w ścisłym porozumieniu z Wołodyjowskim, dowodzi ar­ tylerią zanikową i to on wysadza zamek w powietrze po kapitulacji. Jest to jednak postać całkowicie fikcyjna — stworzona piórem genialnego powieściopisarza. Przejdźmy teraz do jakże ciekawych fragmentów Pana Wołodyjowskiego, które dotyczą topografii Starego Za­ mku w Kamieńcu Podolskim. Oto po opuszczeniu ruin Nowego Zamku Wołodyjowski mówi do starosty Po­ tockiego: „Nam należy działa, a z nimi co można zabrać i do starego zamku się przenieść, bo stary na takich skałach fundowan, że i minami ich nie rozsadzą. Zawszem tak mniemał, że nowy posłuży tylko na to, żeby dać pierwszy wstręt nieprzyjacielowi, potem trzeba nam go będzie samym od czoła prochami wysadzić i prawdziwa obrona pocznie się dopiero w starym”7. 7

Henryk S i e n k i e w i c z , Pan Wołodyjowski, Warszawa 1997, s. 461.

Kilka stron dalej pan Henryk Sienkiewicz jeszcze raz powtarza, że: „Do wieczora spostrzegli przywódcy, że trzymać się dłużej niepodobna, zwłaszcza że i miny mogły już lada chwila wybuchnąć. W nocy więc zeszli się rotmistrzowie ze swymi sotniami i do rana przenoszono wśród ciągłej strzelaniny wszystkie armaty, prochy i zapasy żywności na stary zamek. Ten, iż na opoce był fundowany, dłużej mógł wytrzymać, a zwłaszcza trudniej było pod niego się podkopać. Pan Wołodyjowski, zapytywany o to na radzie, rzekł, iż byle nikt układów nie poczynał, gotów i rok się bronić. Słowa jego doszły do miasta i wlały niezmierną otuchę w serca, wiedziano bowiem, że mały rycerz słowo zdzierży, choćby życiem miał za to przypłacić”8. Z całym szacunkiem dla talentu pisarskiego, którego Pan Bóg Sienkiewiczowi nie skąpił, należy stwierdzić, że pan Henryk sam sobie przeczy na kartach Pana Wołodyjows­ kiego. Raz bowiem pisze, jakoby Stary Zamek był fun­ dowany na takiej skale, że jej Turcy nie zdołają pod­ minować (jakże ma się na tym znać dragon Wołodyjowski, który nie jest inżynierem?), a kilka stron potem pisze, że Turcy jednak mocno wgryźli się w skałę pod zamkiem i podminowali go z trzech stron9. To albo skała pod Starym Zamkiem była nie tak twarda, jak mniemano w sztabie Potockiego, albo Wołodyjowski był słabym obrońcą twier­ dzy, skoro nie umiał tego przewidzieć. Później Sienkiewicz barwnie opisuje jakieś wycieczki obrońców w celu zawa­ lenia tureckich chodników minerskich, o których głucho u Stanisława Makowieckiego10, a zaraz potem informuje 8

Tamże, s. 470. Tamże, s. 470-486. 10 W relacji Stanisława Makowieckiego ciągle jest mowa, że Turcy ryli miny pod oboma zamkami i obrońcy doskonale o tym wiedzieli, ale było ich zbyt mało, żeby mogli ryzykować podobne wypady na nieprzyjaciela. Nie wiadomo, skąd Sienkiewicz wysnuł podobne niedorzeczności. Widać 9

czytelników, że Turcy mimo wszystko podkopali się pod Stary Zamek i lada chwila będą go wysadzać, co staje się powodem kapitulacji twierdzy". Przytoczmy w tym miejscu bardzo ciekawy fragment wspomnień Stanisława Makowieckiego, naocznego świadka obrony Kamieńca Podolskiego, który tak oto ocenia stan Starego Zamku i jego przydatność do obrony na moment przed kapitulacją fortecy: „Ja na moją kwaterę zbiegłem, a choć strzelania nie było, szedłem na Zamek ruiny oglądać, które tam miny i kule zrządziły. Zniszczenie było okropne. Na moją prośbę major artyleryi Heikink powiódł mię naprzód do pierwszego wyłomu, kędy się była baszta zawaliła; tam się właśnie otwór od jednej miny znajdował, drugi zaś pod basztą, w której zwykle prochy chowano. Trzecia mina nie była znaczna dla leżących kupami kamieni i rumowiska, ale major wskazując ku bramie, dał mi znak, bym pilnie posłuchał; «Ot tam kują — powiedział». Jęliśmy więc tej dziury upatrywać, aż przyszliśmy na miejsce, gdzie już wyraźnie kowanie słyszeć się dało. Tu wziąwszy ciężki kamień, mocno o ziemię rzuciłem. W tejże chwili gruzy poruszyły się, a spod nich dwie głowy tureckie na wierzch wylazły. Zoczywszy nas wyszli cali i stanęli, udając jakoby o niczem nie wiedzieli. Na co ja rozgniewany począłem wołać: «Słyszycie tam psubraty, jakoż to w czas traktowania miny pod nami kujecie, myślicie może, żeście nas już wzięli?» Ale on Bisurmanin, tylko się uśmiechał, ręką kiwając. Po chwili jednak kilku innych nadeszło, których Janczar-Aga, wołanie moje usłyszawszy, z tłumaczem ku nam przysłał, pytając, czy krzywdę jakową od janczarów mamy. «Jakoż nie mamy czytał Makowieckiego niezbyt dokładnie i z góry przystosowywał jego tekst do celów wytyczonych w swojej powieści (P.D.). 11 Henryk S i e n k i e w i c z , Pan Wołodyjowski, Warszawa 1997, s. 489-490.

krzywdy mieć — odparłem — gdy mimo traktowania miny kowają? Powiedzcie sami, czy tak powinno być, a tym to z dziury natychmiast każcie ustąpić». A on mi na to: «Ale wy sami czemu drogę do zamku zakładacie i robót w mieście nie myślicie zaniechać; wprzód wasze roboty zaprzestańcie czynić». «A tobie do miasta co — zawołałem — wam tu pod zamkiem cicho stać, a pod miny nic nie kuć dopóki traktaty trwają, bo wiedz, że się łacno rozerwać mogą». Aga tedy kazał swoim ustąpić, którzy na głos jego zaraz się usunęli i już cały dzień nieruchomie pod murem z janczarkami stali”12. Skoro tureccy saperzy byli już pod podłogą Starego Zamku i założyli miny, jakże można było myśleć o dalszej jego obronie? Sienkiewicz dał tym samym dowód swojego dyletanctwa w sprawach wojskowych oraz niezbyt dokład­ nego odczytania w źródłach historycznych z epoki, którą opisywał na kartach swojej powieści. Powieściowy Wołodyjowski zachowuje się w ostatnich chwilach swego życia jak niebezpieczny fanatyk, gotów bronić Kamieńca Podolskiego do końca, nie licząc się z życiem zgromadzonych w mieście cywilów. Wielokrot­ nie powtarza, że on zginie i wszyscy, gdy zajdzie taka potrzeba, pogrzebią się pod gruzami razem z nim. Ta iście samurajska postawa nie licuje ani z prawdą historyczną, o czym Henryk Sienkiewicz musiał wiedzieć, bo Stani­ sława Makowieckiego czytał, ani z godnością rycerza polskiego, który sam i owszem mógł walczyć do końca, a nawet zginąć, ale nigdy nie czynił tego kosztem cierpień ludności cywilnej swojej pieczy powierzonej. Na dodatek Wołodyjowski i Ketling przygotowują w tajemnicy Stary Zamek do wysadzenia w powietrze na wypadek kapitulacji, 12 Relacya upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach P. Jerzego Wołodyjowskiego przez IMC1 pana Stanisława Makowieckiego stolnika Latyczewskiego (z oryginalnego rękopisu) [w:] Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 89-90.

o czym nie informują ani starosty Potockiego, ani swoich podkomendnych, dlatego śmierć „Małego Rycerza” jest dla wszystkich zaskoczeniem i pociąga dodatkowe ofiary w ludziach13. Takie postępowanie „Hektora kamieniec­ kiego”, aczkolwiek bez wątpienia heroiczne, jest niejed­ noznaczne moralnie i nosi w sobie cechy niesubordynacji oraz zbytniego szafowania krwią ludzką, a to na pewno stało się z krzywdą dla prawdziwego Jerzego Wołodyjow­ skiego, który nigdy fanatycznym szaleńcem rodem z samurajskich eposów Kurosawy nie był. Wyszła z tego wszystkiego bardzo ładna powieść, zamknięta chwytają­ cym za serce opisem — również całkowicie fikcyjnym — pogrzebu Jerzego Michała Wołodyjowskiego w farze stanisławowskiej, na który przybywa sam hetman Sobieski, który już niedługo pomści śmierć Wołodyjowskiego i Ketlinga na polach Chocimia14, ale zalecałbym czytać Pana Wołodyjowskiego zawsze z solidnym komentarzem histo­ rycznym autorstwa np. Władysława Czaplińskiego lub Marcelego Kosmana, gdyż to uchroni czytelników przed myśleniem powieściowym o historii własnego kraju. Oddajmy w tym miejscu głos Pawłowi Jasienicy, który w ten oto sposób ocenia śmierć prawdziwego Wołodyjow­ skiego i Heikinga: „Nie da się obronić tezy, że Polacy lubują się w samobój­ czych fajerwerkach. Podczas potopu wysadzili się prochami Szwedzi — w Sandomierzu, w Tykocinie, w Koldyndze. W Kamieńcu zrobił to Niemiec. Nie słychać o podobnych uczynkach Sarmatów. Ludwika Maria zauważyła, że polski sposób wojowania w pewnym względzie mało jest podobny do zachodniego. Francuzi i Hiszpanie biją się do końca to znaczy: składają broń, jeśli położenie jest już zupełnie beznadziejne. A ci tutaj, widząc własną porażkę czy klęskę, 13 Henryk S i e n k i e w i c z , Pan Wołodyjowski, Warszawa 1997, s. 490-492. 14 Tamże, s 492-511.

rozpraszają się, uciekają, i wcale sobie tego nie mają za hańbę, bo zaraz starają się znowu zebrać do kupy”15. Tak naprawdę Kamieniec Podolski mógł się obronić przed nawałą turecką, gdyby zawczasu umocniono go i wyposażono w stałą siedmiotysięczną załogę, czego domagał się Sobieski. Z ludnością cywilną na karku i w płonącym mieście pozbawionym wystarczająco licznej załogi nawet bohaterowie Sienkiewicza niewiele mogliby dokonać, gdyż w oblężonej twierdzy to nie szabla, ale działo, muszkiet i łopata decydują o zwycięstwie.

15 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 278.

OD BUCZACZA DO KARŁOWIC (1672-1699)

Upadek Kamieńca Podolskiego w sierpniu 1672 roku wywołał szok w szlacheckiej opinii publicznej na terenie całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Posypały się liczne oskarżenia o tchórzostwo i zdradę wobec obrońców twierdzy — Mikołaja Potockiego starosty kamienieckiego i Generała Ziem Podolskich, Wawrzyńca Lanckorońskiego biskupa kamienieckiego, a także pomniejszych jak na przykład Stanisława Makowieckiego. Jerzy Wołodyjowski wyrósł w tym wszystkim na największego bohatera, ponieważ zginął, więc nie wypominano mu już tego, że to on właśnie głosował za poddaniem twierdzy. Najgłośniej krzyczeli teraz o zdradzie obrońców ci, którzy jeszcze nie tak dawno wyśmiewali się na sejmie z posłów podolskich, którzy błagali o ratunek dla Kamieńca i Podola. Najgorzej w tym wszystkim wypadł znakomity pamiętnikarz doby sarmackiej Jan Chryzostom Pasek, który na wieść o kapitulacji fortecy nad Smotryczem zapisał w swoim pamiętniku, co następuje: „A Turcy już byli wzięli Kamieniec, ale verius dicam1, nie wzięli, ale go sobie kupili u zdrajców ojczyzny 1

verius dicam (łac.) — zgodniej z prawdą powiem.

naszej i wszystko Podole i Ukrainę zawojowali szable nie dobywając. Lipkowie albo raczej Czeremisi, Tatarowie litewscy, nasi wychowańcy, z Kryczyńskim, wodzem swoim, zdradzili nas i do Turków wszyscy poszli”2. Pan Pasek oczywiście mylił się tu bardzo. Nikt z obroń­ ców twierdzy Kamieńca Podolskiego ani Podola sułtanowi nie sprzedał. Nie było wśród obrońców żadnego zdrajcy. To król Michał i Rzeczpospolita zdradzili Podole, pozo­ stawiając je własnemu losowi wobec nawały tureckiej3. Świadczyły o tym tłumy uchodźców z ziem zajętych przez Turków. Uciekała szlachta, mieszczanie, Ormianie, Żydzi i chłopi. Prawie nikt z mieszkańców Podola nie chciał pozostać pod władzą tureckiego padyszacha. W ślad za uchodźcami pędziły czambuły tatarskie, szerząc śmierć i pożogę. We wrześniu oddziały tureckie podeszły pod Lwów, który zmuszony był zapłacić Turkom haracz za odstąpienie od zdobywania miasta. Długi czas nie wiedzia­ no, co właściwie skłoniło Turków do oszczędzenia Lwowa i pozostawienia go w rękach polskich. Lwów nie był tak potężną twierdzą jak Kamieniec Podolski i byłby łatwo wpadł w sułtańskie ręce. Dopiero później okazało się, że miasto uratowali... Tatarzy! Chan tatarski doskonale zdawał sobie bowiem sprawę z faktu, że jego poddani żyją w ogromnej mierze z jasyru zdobywanego co roku na ziemiach polskich, a potem sprzedawanego na tureckich bazarach niewolników. Kiedy Turcy zagarnęli polską część Ukrainy razem z Podolem, przed chanatem krymskim stanęło raptem widmo biedy i głodu. — Jakże tu bowiem rabować ziemie tureckie, skoro samemu jest się lennikiem potężnego sułtana? — Tatarzy zatem przekonali tureckiego wodza Kapłana paszę, który oblegał Lwów, a swoje 2

Jan Chryzostom P a s e k , Pamiętniki, Warszawa 1955, s. 203. Taką opinia wyraża między innymi Tadeusz K o r z o n w swojej pracy pt. Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. II, Kraków 1912, s. 421-431. 3

argumenty poparli brzęczącym atutem, żeby zostawili im część ziem lackich dla przyszłych wypraw łupieżczych. Takim to sposobem Lwów na jesieni 1672 roku pozostał w polskich rękach4. Mimo to wiele innych miast i zamków wpadło w ręce tureckie, a zagony tatarskie tej jesieni dotarły aż do Sanu i Wieprza, czego nie było od czasów Zygmunta Starego i powstania Chmielnickiego. Turcy i Tatarzy zagrozili już nawet Lubelszczyźnie. Tymczasem w Warszawie nadal trwała walka polityczna pomiędzy obozami królewskim i hetmańskim. Król Michał Korybut Wiśniowiecki nadal bardziej bał się hetmana Sobieskiego, który mu nie zagrażał niż Turków, którzy już pustoszyli ogniem i mieczem jego królestwo! Wciąż trzymał gros wojsk koronnych przy swojej osobie. Tyle tylko, że symulując wobec przerażonego narodu chęć do podjęcia działań wojennych, przeniósł się z Zamku Królewskiego w Warszawie do obozu w miejscowości Gołąb na Lubelsz­ czyźnie, gdzie —jak twierdził — oczekiwał nieprzyjaciela. Poza tym nie uczynił praktycznie nic. Tymczasem hetman Sobieski pokazał Turkom oraz Tatarom kły i pazury. W październiku 1672 roku zebrał hetman Sobieski wokół siebie nie więcej niż trzy tysiące doborowej i wiernej sobie jazdy (przede wszystkim husarii). Z tą mikroskopijną armią wyruszył przeciwko Tatarom pustoszącym ziemie polskie, których wojska były ponad dziesięciokrotnie liczniejsze niż jego siły. Wszystkim zdawało się, że Sobieski z tej szaleńczej wyprawy żywy nie wróci, a jednak to Jan Sobieski okazał się zwycięzcą tej kampanii przeciwko ordom tatarskim. Sobieski wiedział doskonale, że z Turkami jego szczupłe siły nie mogą próbować starcia, lecz Tatarzy w pogoni za 4

Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 278. Patrz również: Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 143-170.

łupem i jasyrem rozproszyli się bardzo. Hetman uznał to za szanse dla siebie. Znał doskonale taktykę tatarską z licznych, poprzednich wojen, w których przyszło mu brać udział (w czasie „potopu” szwedzkiego sam dowo­ dził Tatarami, których chan posłał na pomoc królowi Janowi Kazimierzowi). Polska jazda runęła na pewnych siebie ordyńców z wściekłością głodnych wilków. Za­ stosowanie taktyki tatarskiej przez polskiego wodza kompletnie zaskoczyło i zdezorientowało przeciwnika. — Przecież wojska lackie zostały rozbite! Skąd więc nagle pojawiła się atakująca Tatarów jazda polska? — Lotne oddziały Sobieskiego pojawiały się jak duchy tam, gdzie na zdrowy rozum nie miały prawa być. Wycinały w pień rozproszone oddziałki tatarskie i roz­ pływały się w jesiennej mgle, zanim Tatarzy lub Turcy zdołali rozpocząć jakiekolwiek przeciwdziałanie. Szlak zwycięstw Sobieskiego znaczyły tryumfy pod Niemirowem, Komarnem, Kałuszą oraz wieloma innymi miejs­ cowościami. Początkowy tryumf Tatarów z sierpnia i września 1672 roku zamienił się w sromotny pogrom, który chanat krymski przypłacił ogromnymi stratami w ludziach, gdyż do wojny podjazdowej Sobieskiego natychmiast przyłączyli się żądni odwetu za wszystkie krzywdy partyzanci chłopscy. Doszło do tego, że Tatarzy bali się lasów, bo tam czekała na nich okrutna śmierć. Do zimy utracili nie tylko większość swoich wojow­ ników, lecz także dużą część jasyru i łupów. Takiej klęski nie ponieśli Tatarzy od czasu pogromu pod Ochmatowem w pamiętnym roku 16445. W efekcie tych działań hetmana Sobieskiego odbito około czterdziestu tysięcy jasyru i odbudowano upadłe po klęsce kamieniec­ 5 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 278-279 oraz Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007,

s. 170-198.

kiej morale Polaków. Nawet tureccy wodzowie, Kapłan pasza i admirał Kara Mustafa, których sułtan pozostawił z wojskiem w Polsce, gdyż sam po zdobyciu Kamieńca Podolskiego powrócił do domu, zaczęli obawiać się „Lwa Lechistanu”, który tak małymi siłami zdolny jest pokonywać znacznie liczniejsze zastępy wyzna­ wców Proroka. Zbliżała się zima. Wojska tureckie, które nie były przyzwyczajone do surowego klimatu ziem polskich, musiały wycofać się na południe. Turkom potrzebny był jednak spektakularny sukces, który pokazałby całemu światu upokorzenie Polski po zdobyciu przez oddziały padyszacha Kamieńca wraz z Podolem. Najlepszą formą czegoś takiego byłby oczywiście traktat pokojowy, na mocy którego król Lachów zrzekłby się ziem utraconych, a na dodatek uznał nad sobą zwierzchnictwo sułtańskie. Król Michał Korybut Wiśniowiecki, wbrew wszelkim zasadom królowania i powadze swego majestatu, umoż­ liwił Turkom takie właśnie zakończenie kampanii 1672 roku. Pomimo zwycięstw Sobieskiego w wyprawie prze­ ciwko czambułom tatarskim, w dniu 18 października podpisano w Buczaczu, w imieniu króla i Rzeczypospolitej traktat pokojowy z Wysoką Portą. Na jego mocy Kamie­ niec wraz z Podolem przypadały Turcji, Ukraina Kozakom Doroszeńki — lennikom sułtana, zaś Polska stawała się odtąd tureckim lennem, a król Michał zobowiązywał się uroczyście płacić sułtanowi sto tysięcy czerwonych złotych haraczu rocznie. Takiego upokorzenia nie przeżyła Polska jeszcze nigdy w swoich dziejach. Oto katolicki monarcha jednego z największych i do niedawna najpotężniejszych państw Europy stawał się raptem pokornym sługą muzuł­ mańskiego sułtana, przez co spadał do rangi książąt mołdawskich, wołoskich lub gruzińskich, którzy za cenę psiej uległości wobec Turków utrzymywali chwiejne trony w swoich państewkach. Władza turecka tej zimy formalnie

sięgnęła południowych brzegów Bałtyku na północy i Śląska na zachodzie. Tym bardziej że tureccy generało­ wie butnie zapowiadali powrót z wojskiem na wiosnę w granice Rzeczypospolitej, aby dokończyć to, co im nadchodząca zima przerwała. Podpisaniem traktatu w Buczaczu król Michał Korybut Wiśniowiecki pogrążył się jeszcze bardziej w oczach swoich poddanych. Różne błędy polityczne można było przypisać polskim Wazom. Królowie Zygmunt III, Władysław IV i Jan Kazimierz nie zawsze szczęśliwie kierowali polsko-litewską nawą, nieraz popełniali brzemienne w skutki błędy polityczne i militar­ ne, ale czegoś takiego jak traktat buczacki żaden z nich nigdy by nie podpisał. A Michał Korybut Wiśniowiecki uczynił to w imieniu swoim i swoich poddanych! Nie dziwota, że sejm polski nigdy traktatu buczackiego nie ratyfikował. Polacy byli warchołami, ale mieli w sobie jeszcze na tyle przyzwoitości, żeby w takim bagnie siebie samych ani swojej ojczyzny nie pogrążać6. Coraz częściej dały się słyszeć głosy, że takiego króla, co ziemie polskie wrogom oddaje i na dodatek poganom się kłania, szlachta sobie nie życzy. Wzywano króla Michała, żeby dla dobra publicznego ustąpił i pozwolił szlachcie wybrać na tron kogoś innego, godniejszego, kto potrafiłby ratować Rzecz­ pospolitą z tak wielkiej opresji i hańby. Wśród potencjal­ nych kandydatów do tronu wymieniano między innymi ekskróla Jana Kazimierza, ale najczęściej padało groźne dla Turków nazwisko hetmana Jana Sobieskiego. Wkrótce jednak nadeszła z Francji smutna wieść: gdy wiadomości o wzięciu Kamieńca Podolskiego przez Turków dotarły nad Sekwanę, zmarł nagle rażony apopleksją Jan Kazi­ 6 Na temat pokoju buczackiego i jego tragicznych skutków dla Rzeczpospolitej patrz szerzej Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 279-282 oraz Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 198-211.

mierz7, który to wszystko od dawna przewidywał. Teraz potencjalnym kandydatem do polskiego tronu po Michale Korybucie Wiśniowieckim mógł być tylko Jan Sobieski. Najlepiej postawę króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz jego otoczenia w tych krytycznych dniach komentuje Michał Sikorski, który pisze, co następuje: „Wojska królewskie, zgromadzone pod Gołębiem i Lub­ linem, bezczynnie stały przez cały październik i połowę listopada, niszcząc okolicę. W tym czasie trwały rokowania z Turkami w Buczaczu, a hetman wielki koronny Jan Sobieski toczył zwycięskie walki z Tatarami”8. Upadek Rzeczypospolitej był zupełny i dla wszystkich widoczny. Mimo to małoduszny król dalej intrygował przeciwko zwycięskiemu hetmanowi, którego obawiał się bardziej niż Turków. Efektem jego nieodpowiedzialnych działań było zawiązanie konfederacji w obronie króla w obozie pod Gołębiem, gdzie i tak panował chaos, gdyż nad pospolitym ruszeniem nikt nie umiał zapanować, przeciw stronnikom kandydatury francuskiej do tronu polskiego, a przede wszystkim przeciwko osobie hetmana Sobieskiego, którego dwór królewski nadal nazywał zdrajcą i warchołem. Stało się to w dniu 12 października. Zwolennicy króla odsądzili prymasa Prażmowskiego i hetmana Sobieskiego od czci i wiary. Obaj zostali publicznie oskarżeni o... potajemne sprowadzenie Turków do Polski i przehandlowanie im Podola! Dostojnicy zostali przymuszeni do publicznego tłumaczenia się z win niepopełnionych. Paweł Jasienica tak oto komentuje te działania królewskie: 7 Zbigniew W ó j c i k , Jan Kazimierz Waza, Wrocław, 1997, s. 212-214. Jan Kazimierz zmarł dokładnie w dniu 16 grudnia 1672 roku w Nevers na północy Francji, jednakże stan jego zdrowia pogorszył się już w październiku tego roku, kiedy to z Polski doszły do niego wiadomości o zdobyciu Kamieńca Podolskiego przez Turków. 8 Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 202.

„W cztery dni po zakończeniu świetnej wyprawy na czambuły, a na dwie doby przed podpisaniem okropnego traktatu buczackiego, w obozie królewskim pod Gołębiem doszło do ważkich postanowień. Osiemdziesiąt tysięcy pospolitego ruszenia stało na placu! Walka z Turkami nie stanowiła jednak właściwego celu zawiązanej 16 paździer­ nika konfederacji gołąbskiej. Sprzysiężonym, jak również ich bożyszczu, «królowi, pobożnemu», Michałowi, zależało przede wszystkim na skończeniu z opozycją, z malkonten­ tami. Z prymasem Prażmowskim, lecz i z hetmanem Sobieskim także”9. Nic dziwnego, że 23 listopada hetman Sobieski od­ powiedział przeciwnikom konfederacją wojskową w Szcze­ brzeszynie. Żołnierze poparli swego wodza i chociaż opowiedzieli się jednoznacznie przy królu, nie pozwolili szargać imienia jedynego obrońcy ojczyzny. Nad zruj­ nowaną Rzeczpospolitą, będącą cały czas w stanie wojny z Turkami, zawisła dodatkowo groźba wojny domowej pomiędzy królem z jednej strony a hetmanem wielkim koronnym i prymasem z drugiej10. Na szczęście groza turecka okazała się większa niż wewnętrzne swary. Po­ spolite ruszenie spod Gołębia rychło rozeszło się do domów z powodu późnej pory roku i niewygód obozowych. Nowy sejm otwarty w marcu 1673 roku doprowadził do pojednania zwaśnionych stron. Na sejmie tym uchwalono nowe zaciągi wojska — trzydzieści jeden tysięcy w koronie i dwanaście tysięcy na Litwie. Zgodnie z zaleceniami Sobieskiego główny nacisk położono na zwiększenie liczby piechoty 9 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 281. 10 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 281; Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 224-229 oraz Tadeusz K o r z o n , Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przed­ rozbiorowa, t. II, Kraków 1912, s. 432-437.

i artylerii. Jasne stało się, że hetman Sobieski myśli 0 odbieraniu Turkom zdobytych zamków i miast na Podolu 1 Ukrainie11. Latem i wczesną jesienią 1673 roku silna armia polsko-litewska dowodzona osobiście przez Sobies­ kiego gotowa była do pochodu na południe, ażeby pomścić klęski zeszłoroczne i odzyskać to, co zostało stracone. Nie będę tu opisywał szczegółowo kampanii jesiennej i zwycięs­ twa pod Chocimiem w roku 1673, gdyż dostatecznie uczynili to inni badacze. Wspomnę tylko, że w dniu 11 listopada 1673 roku wojska polsko-litewskie rozbiły w puch przeważające siły Husseina paszy12. W efekcie tego zwy­ cięstwa cała Mołdawia razem z Wołoszczyzną wpadły przejściowo w ręce polskie. Kamieniec Podolski, odbudo­ wany przez Turków w ciągu wiosny i lata 1673 roku i obsadzony dziesięciotysięczną załogą pod dowództwem Halila paszy, znalazł się tym samym w polskim okrążeniu, jednak jego zdobycie szturmem nie było możliwe. Sobieski wracając spod Chocimia, kazał bombardować Kamieniec z dział, ale większej szkody tureckiej twierdzy uczynić nie mógł. Francuscy i niemieccy inżynierowie w służbie tureckiej odbudowali fortyfikacje Kamieńca Podolskiego tak doskonale i tak je umocnili, że w grę mogło wchodzić tylko długotrwałe oblężenie z blokadą i wzięcie miasta głodem, a na to hetman Sobieski nie miał ani sił, ani środków13. Dalsze walki z Turkami w latach 1674-1676 zakończyły się patem. Polacy bili Turków w polu i odzyskali 11 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 281-282. 12 Na ten temat patrz szerzej: Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 282-285; Tadeusz K o r z o n , Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przed­ rozbiorowa, t. II, Kraków 1912, s. 438-458 oraz Damian O r ł o w s k i , Chocim 1673, Warszawa 2007, s. 53-119. 13 Na ten temat patrz szerzej: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 71 oraz Damian O r ł o w s k i , Chocim 1673, Warszawa 2007, s. 136-139.

kilka pomniejszych zamków (np. Jazlowiec), ale nie byli w stanie opanować Podola na trwałe, a przede wszystkim odzyskać Kamieńca Podolskiego, który zapewniał panowanie nad całą prowincją14. Jakiekolwiek polskie działania na południe od Dniestru i Prutu były bardzo utrudnione, dopóki Turcy trzymali w swoich rękach Kamieniec. Sobieski, już jako król Polski, miał się o tym przekonać niejednokrotnie. Wyprawa na czambuły tatarskie jesienią 1672 roku oraz świetne zwycięstwo chocimskie z jesieni 1673 roku uczyniły hetmana Sobieskiego niekwestionowanym bożyszczem szla­ chty. Nic dziwnego, że kiedy w dniu 10 listopada we Lwowie umarł niespodziewanie król Michał Korybut Wiś­ niowiecki, hetman Sobieski niejako automatycznie został wybrany jego następcą, gdyż nikogo godniejszego tronu podówczas w Rzeczypospolitej nie było15. Król Michał Korybut Wiśniowiecki zakończył swój gnuśny żywot podobno z powodu kłopotów żołądkowych — cóż, przez całe życie był tylko starannie wykształconym żarłokiem i pijakiem — w odpowiednim momencie dziejo­ wym, czym oddał największą przysługę konającej za jego rządów Polsce. Wśród jego dokonań niewiele da się wymienić dobrego. Chyba tylko rozbudowę klasztoru Kamedułów na warszawskich Bielanach, gdzie „król poboż­ ny”, jak go nazywano, przesiadywał częściej niż na Zamku Królewskim i gdzie po śmierci złożono jego serce. Stronnicy króla Michała, których szeregi po Chocimiu topniały coraz bardziej, oczywiście puścili w obieg złośliwą plotkę o rze­ komym otruciu króla, który właśnie jechał bić Turków, przez ludzi zazdrosnego o swoją sławę wojenną hetmana. Ta wersja jednak nie dała się utrzymać, ponieważ wszyscy wiedzieli, że król już od dawna nie cieszył się dobrym zdrowiem, a do Lwowa przybył ciężko chory. Zresztą 14

Damian O r ł o w s k i , Chocim 1673, Warszawa 2007, s. 140-235. Tadeusz K o r z o n , Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. II, Kraków 1912, s. 459-462. 15

w tamtych czasach, gdy medycyna ani higiena nie stały na najwyższym poziomie, byle zatrucie pokarmowe mogło przyprawić człowieka o gwałtowną śmierć. Pochlebcy dworscy pisali na cześć zmarłego monarchy piękne epitafia, z których jedno znajduje się w prezbiterium kościoła Kamedułów na Bielanach w Warszawie. Znacznie lepiej oddaje jednak istotę jego rządów anonimowe epitafium, krążące po jego śmierci w odpisach, którego treść cytuję za Pawłem Jasienicą: „Obranie cudem, królestwo kłopotem, Szkodą złe rady, a szelągi złotem, Sejmy niezgodą, żona urąganiem, Dwór nieporządkiem, słudzy oszukaniem, Senat niedbalstwem, Warszawa więzieniem, Wiedeń pedantem, obóz uprzykrzeniem, Strój ukochaniem, a izba zabawą, Prymas skaraniem, Kamieniec niesławą, Turczyn ohydą, Gołąb głupstwa świadkiem, Lwów śmiercią, a śmierć nieszczęścia ostatkiem, Ten był mój żywot, więcej nic nie znałem. Nie wiem, czym królem — wiem, żem był Michałem”16. Nowy król, Jan III Sobieski, przez dwadzieścia trzy lata swego panowania robił wszystko, co było w jego mocy, ażeby odwrócić złe położenie od swego królestwa i zmazać mieczem to, czego przez głupotę i małoduszność dopuścił się jego poprzednik. Gdy nie dało się odzyskać Kamieńca i Podola siłą oręża, król Jan spróbował osiągnąć to na drodze dyplomatycznej17, sam wysyłając poselstwa nad 16 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 285-286. 17 Na ten temat patrz szerzej: Tadeusz K o r z o n , Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. II, Kraków 1912,

s. 485-495.

Bosfor lub korzystając z pośrednictwa dyplomatów francus­ kich, gdyż Francuzom też zależało na zakończeniu konfliktu polsko-tureckiego. Turcy jednak byli nieugięci i na polskie „Podole i Ukraina za pokój” mieli tylko jedną odpowiedź: „Tego, co raz zdobyliśmy, nie oddamy nigdy!”. Dziwi tym bardziej głupota turecka, ponieważ Podole było w istocie opustoszałą i wyludnioną prowincją, z którą władze tureckie miały tylko kłopoty, gdyż stale trwała tam walka podjazdowa z zagonami polskimi i od czasu do czasu rosyjskimi, które zapuszczały się tam zza Dniepru. Utrzymanie Podola z Ka­ mieńcem i Ukrainy było dla sułtana większym kłopotem niż pożytkiem. Radzili mu jego doradcy ziemie polskie oddać Polakom. Radzili mu to i Francuzi akredytowani przy jego dworze. Wielu Turków oraz życzliwych Turkom dyplomatów francuskich wielokrotnie tłumaczyło sułtanowi, że „Lew Lechistanu”, który zasiadł na tronie w Warszawie, jest w istocie przyjacielem Francji, a z Turkami wojuje, bo ci mu Podole zabrali, i innego wyjścia nie ma. Zatem gdy tylko sułtan odda królowi polskiemu zagrabione w 1672 roku prowincje i anuluje upokarzający Polaków pokój w Buczaczu, król Polski zwróci swój oręż na północ, przeciwko Brandenburczykom. Przedłużanie przez Turków stanu wojny z Polską popchnie natomiast Warszawę w objęcia papiestwa i Wiednia, a to może oznaczać dla Wysokiej Porty wielkie niebezpie­ czeństwo — być może nową krucjatę. Turcy z otoczenia sułtana nie wierzyli jednak w te proroctwa i parli do nowej rozprawy z Lechistanem. Zapomnieli tylko, że na tronie polskim nie siedział już gnuśny i pocieszny Michał Korybut Wiśniowiecki, ale wielokrotny pogromca Turków i Tatarów — Jan Sobieski. Teraz awantury podolskie pachniały grobem dla wyznawców Proroka. Proroctwa mądrych dostojników tureckich i ich francus­ kich doradców ziściły się dnia 12 września 1683 roku na polach wokół oblężonego przez wielkiego wezyra Kara Mustafę (tego samego, który jedenaście lat wcześniej

wymusił na posłach polskich podpisanie haniebnego pokoju w Buczaczu i oddanie Podola z Kamieńcem Turkom) cesarskiego Wiednia. Wtedy to za plecami ogromnej armii tureckiej pojawiła się nagle polska husaria pod wodzą samego króla Jana. Uderzenie ze wzgórz Kahlenbergu i Lasu Wiedeńskiego, prowadzone osobiście przez polskiego monar­ chę, który kilka dni wcześniej został obrany dowódcą połączonych wojsk austriacko-niemiecko-polskich, załamało obronę tureckiego centrum i przesądziło o zwycięstwie chrześcijan. Admirał Kara Mustafa, który — jak dotychczas — nie dowodził samodzielnie bitwą na lądzie, stracił panowanie nad sobą i uszedł z pola walki, gdy tylko husarze króla Jana wdarli się do jego obozu. Wkrótce potem w dniu 9 października 1683 roku Kara Mustafa przegrał jeszcze jedną bitwę z Sobieskim pod Parkanami na Węgrzech18. — Można powiedzieć, że gdyby nie było Kamieńca Podol­ skiego w 1672 roku, nie byłoby również ani Chocimia w roku 1673, ani Wiednia i Parkanów w 1683 roku. Turcy z godną podziwu głupotą sami sobie założyli sznur na szyję, bo Sobieski, nie mogąc się z nimi dogadać, musiał zwrócić się ku Austrii i przystąpić do antytureckiej koalicji. Klęski pod Wiedniem i Parkanami jesienią 1683 roku stały się początkiem końca potęgi tureckiej w Europie, ale to Turcy sami je sobie na karki ściągnęli przez głupią politykę swojego sułtana Mehmeda IV, który zaślepiony ideą zbroj­ nego szerzenia islamu uderzał na ślepo i na wszystkie strony, mnożąc sobie tylko potężnych wrogów. Ratowanie Wiednia nie leżało, co prawda, w dobrze pojętym interesie Polski, ale innego wyjścia nie było, dokąd załoga turecka okupowała Kamieniec Podolski. Na Ukrainie Turcy mieli też ciągłe kłopoty z ustawicznie buntującymi się Kozakami 18 Na temat kampanii wiedeńskiej i parkańskiej w roku 1683 patrz szerzej: Jan W i m m e r , Wiedeń 1683, Warszawa 1983; Janusz W o l i ń ­ s k i , Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa 1983, s. 182-221 oraz Zbigniew W ó j c i k , Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983, s. 285-316.

zaporoskimi, którym rządy Doroszeńki i lenno tureckie przestały się rychło podobać, a co narażało Wysoką Portę na stały konflikt zarówno z Polską, jak i z Rosją. — A zatem, po co Turcy tak upierali się przy swoich zdobyczach z roku 1672 i po prostu nie zwrócili ich Polakom za pokój, do czego król Jan III Sobieski zawsze był gotowy? — Na pewno więcej by na tym zyskali niż na wojnie z Polską, która była im tylko kulą u nogi. Po Wiedniu i Parkanach król Jan opromieniony sławą obrońcy chrześcijaństwa i Europy zwrócił swoją uwagę znowu na Podole i twierdzę kamieniecką, która tkwiła w jego sercu i umyśle jak bolesna drzazga. Kamieniec Podolski nie nadawał się do zdobycia szturmem, gdyż sama przyroda oraz nowe umocnienia broniły go dostatecznie. Wojsko polskie nie miało możliwości bawić się w długie blokady, ażeby silną załogę turecką zmusić do poddania głodem. Arsenały polskie nie posiadały na tyle ciężkich dział, żeby skruszyć mury obu zamków kamienieckich. Wobec powyższego pozostawało tylko jedno rozwiązanie: uderzyć na Mołdawię i Wołoszczyz­ nę. A po ich zajęciu Kamieniec Podolski, pozbawiony dostaw żywności i amunicji oraz łączności z resztą Imperium Turec­ kiego, najprawdopodobniej sam się podda. Skutkiem takiego myślenia były wyprawy mołdawskie, które król Jan pode­ jmował w ostatnich dziesięciu latach swojego panowania. W marcu 1674 roku stanęło nowe przymierze antytureckie pod egidą papieża, zwane Świętą Ligą, do którego przystąpiły Rzeczpospolita, Austria i Wenecja. Król Polski dążył do odzyskania Podola, a także odepchnięcia Turków od Dniestru na linię Dunaju, co było możliwe tylko przez zajęcie na trwałe Mołdawii i Wołoszczyzny (czyli terenów współczesnej Rumunii). W tym celu król Jan III Sobieski postanowił nie bawić się w wydzieranie Turkom poszczególnych zamków po­ dolskich, lecz przerzucić wojnę za Dniestr i jak najszybciej osiągnąć linię Dunaju. To — zdaniem króla Jana — musiałoby niejako automatycznie spowodować opuszczenie przez Turków

Podola i kapitulację Kamieńca Podolskiego, który zamierzał wziąć głodem i szczelną, długotrwałą blokadą. Pomysł królewski był dobry, w teorii, jednakże Sobieski nie przewi­ dział, że Turcy nauczeni krwawymi lekcjami Chocimia, Wiednia i Parkanów diametralnie zmienią dotychczasową taktykę walki z Polakami. Wiedzieli, że król Jan jest znako­ mitym taktykiem jazdy, postanowili zatem unikać starć z polską husarią w otwartym polu. Od roku 1684 taktyka turecka polegała raczej na twardej obronie umocnionych twierdz w rodzaju Kamieńca Podolskiego oraz ogałacaniu okolicy ze wszystkiego, co mogłoby służyć utrzymaniu wojska w terenie. Wojska polskie, choć kilkakrotnie (w latach 1684, 1685 i 1686) wdarły się głęboko w ziemie tureckie, a latem i jesienią 1686 roku dotarły do samego Bukaresztu, nie osiągnęły praktycznie nic. Żołnierzy polskich niszczył upał i brak wody. Wojska tureckie obwarowały się w kilku fortecach lub cofały przed nieprzyjacielem, nie podejmując walki i niszcząc wszystko na swojej drodze. Polacy nie znajdowali w spalonych wsiach żywności ani paszy dla koni. Lotne oddziały tatarskie podpalały step, przez co upał stawał się jeszcze bardziej nie do zniesienia. Tatarzy szarpali Polaków i znikali w dymie płonącego stepu jak duchy. Król daremnie szukał przeciwnika, ażeby stoczyć z nim bitwę. W końcu uległ naleganiom rady wojennej i zawrócił do Polski, nie dotarłszy do Dunaju. Plan opanowania księstw naddunajskich i odzyskania Podola razem z Ukrainą manew­ rem oskrzydlającym spalił na panewce19. Paweł Jasienica tak komentuje daremne wysiłki królewskie w celu opano­ wania ziem obu księstw naddunajskich: „Ze wszystkich zapór, jakie piętrzyły się na jego drodze dziejowej, najgorszą niewątpliwie był stan we­ wnętrzny państwa. Program mołdawsko-dunajski wymagał 19 Zbigniew W ó j c i k , Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983, s. 351-384 oraz Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 386-394.

długotrwałego, systematycznego wysiłku. Zawistni i nie­ chętni zmarnowali rok 1684 i 1685, które mogły się stać etapami, wiodącymi do rozgrywki końcowej. Idąc na południe, król umacniał stare i budował nowe forty, dbał 0 zaplecze. Powinny to były zrobić zaprzepaszczone lata — już nie w skali techniki wojennej, lecz historii. Ale wyrażały one tylko resztkę sił wielkiego wodza”20. Podobne zdanie o wyprawach mołdawskich wyraził najlepszy z historyków wojskowości doby międzywojennej Marian Kukieł, pisząc: „Wojna nie była skończona. Ciągnęła się do końca panowania Jana III. Raz po raz podejmowała Polska, związana ligą chrześcijańską z cesarzem, papieżem, carem moskiewskim i Wenecjanami, wyprawy przeciw Turcji na Mołdawię, bez rozstrzygających wyników, poza utrzyma­ niem groźnej postawy zaczepnej i owładnięciem szeregiem miejsc warownych. Kamieniec, zamieniony w twierdzę nie do zdobycia, pozostał w ręku tureckim; celem jego odcięcia stanęły nad Dniestrem Okopy św. Trójcy i Szaniec Panny Maryi. Do końca panowania króla utrzymywał się nominal­ nie komput 1683 roku; tylko coraz silniej zaznaczało się znużenie wojną i zniechęcenie do niej narodu, który wobec gotowości Turków do pokoju osobnego z Polską, dla niej korzystnego, nie widział konieczności dalszego wojowania 1 nie sprzyjał dynastycznym zamysłom królewskim w sto­ sunku do Wołoszczyzny. Toteż sejmy nie dochodziły, wojsko było latami nieopłacone; nędza i zaraza zdziesiąt­ kowały je, a krótko przed zgonem króla najazd tatarski zalał znowu Ukrainę, Podole i województwo ruskie”21. W 1689 roku wojska polskie obiegły Kamieniec Podolski. Tym razem z mocnym postanowieniem zdobycia go sztur­ 20 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 394. 21 Marian K u k i e ł , Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn

1949, s. 141.

mem lub głodem. Hetman Jabłonowski, który dowodził oblężeniem, kazał przygotować specjalne drabiny i po­ mosty, po których oblegający mieli się wedrzeć do miasta i twierdzy. Jednak szturm się nie udał wskutek twardego oporu tureckiej załogi i słabości polskiej artylerii oraz zdrady, gdyż ktoś wydał Turkom polski plan ataku na miasto na kilka godzin przed jego rozpoczęciem22. Polacy i tym razem musieli odstąpić od skał nad Smotryczem z dużymi stratami, żegnani szyderczym śmiechem janczarów z murów miejskich. Trzeba było wobec tego powrócić do koncepcji blokady twierdzy, co wobec fiaska operacji naddunajskich króla Jana wydawało się rzeczą coraz mniej możliwą do zrealizowania, bo Polska nie miała na to sił ani środków. Pomimo działań polskich zagonów lekkiej jazdy na Podolu, karawany z zaopa­ trzeniem, eskortowane najczęściej przez Tatarów, re­ gularnie docierały do Kamieńca. Należało wymyślić jakiś inny sposób blokady. Najlepsze byłoby oczywiście zbudowanie wokół Kamieńca systemu polskich twierdz, ale na to — jak zwykle — brakowało pieniędzy w stale pustym Skarbie Rzeczypospolitej. Ostatecznie zrealizo­ wano w pełni tylko jedną z nich, o czym poniżej. W roku 1691 król Jan III Sobieski wyprawił się po raz ostatni w swoim życiu na Mołdawię, usiłując jeszcze raz odciąć Podole od Turcji. Był już wtedy mocno schorowany, mimo to sam dowodził wojskiem. I tym razem wojsko polskie nie spotkało przeciwnika, Kamieniec i Chocim ani myślały się poddać, a jesienne chłody i słoty dopełniły zagłady armii polskiej, która została pobita bez bitwy23. W roku 1692 hetman Jabłonowski, na rozkaz króla Jana, zbudował w szczerym polu, w miejscu, gdzie Zbrucz 22 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 65-66 oraz 71. 23 Paweł J a s i e n i c a , Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990, s. 399-400.

wpada do Dniestru (około dwudziestu trzech kilometrów na zachód od Kamieńca Podolskiego), nowoczesną, bas­ tionową fortecę o nazwie Okopy Świętej Trójcy, którą zaprojektował znakomity architekt tamtych czasów, znany głównie jako projektant kościołów i pałaców warszawskich, Tylman van Gameren. Zadaniem okopów było przeciw­ działać zaopatrywaniu załogi kamienieckiej we wszystko, co potrzebne było do utrzymania się w twierdzy. Jednakże załoga okopów była na ogół zbyt szczupła, ażeby móc temu zadaniu skutecznie podołać. Kończyło się z reguły na tym, że komendant Okopów Świętej Trójcy słał jedynie raporty do króla i hetmana, iż karawany tureckie zdążające do Kamieńca Podolskiego ostrzelano z dział fortecznych, ale mimo wszystko zdołały przejść, pomimo usilnych działań z polskiej strony, ażeby do tego nie dopuścić24. Król Jan III Sobieski nie zdołał już odzyskać Kamieńca Podolskiego i ziem wydartych Polsce przez Turków w roku 1672, co było istotą jego działań na tronie polskim. Zmarł w dniu 17 czerwca 1696 roku w Wilanowie pod Warszawą, pozostawiając swoje państwo wobec niewygasłej wojny z Turkami i z niezagojoną raną podolską. Dopiero następca Jana III Sobieskiego August II Mocny z saskiej dynastii Wettynów zdołał odebrać Kamieniec Podolski Turkom. Nie stało się to jednak siłą oręża, lecz na mocy pokoju zawartego między Świętą Ligą a Wysoką Portą w słowackim mieście Karłowice, podówczas należą­ cym do Węgier, w dniu 26 stycznia 1699 roku. Na mocy pokoju karłowickiego Turcja oddawała Austrii całe Węgry, a Polsce Podole z Kamieńcem i Ukrainę. W dniu 22 września tegoż roku garnizon turecki wymaszerował z mias­ ta i twierdzy w Kamieńcu Podolskim, przekazując je 24

Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 65-66 oraz 72. Patrz również: Stanisław Sławomir N i c i e j a, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006, s. 111-117.

polskiemu komendantowi Marcinowi Kąckiemu, który kilka razy wcześniej bez skutku je oblegał. Podobno Turcy nie bardzo chcieli opuścić fortecę i planowali nawet jej wysadzenie w powietrze, ale generał Marcin Kącki w porę nie dopuścił, ażeby niegdysiejszy wyczyn majora Heikinga powtórzył się i tym razem. Tak to Kamieniec Podolski po dwudziestu siedmiu latach tureckiej okupacji na powrót stał się polskim miastem — stolicą polskiego Podola. Kościoły zamienione przez Turków w meczety powróciły do chrześcijan, a na minarecie przy katedrze, którego Turcy nie pozwolili zburzyć pod groźbą zerwania pokoju, stanęła zwycięska figura Matki Boskiej, która znajduje się tam do dnia dzisiejszego. Podsumowując nasze rozważania, należy przyznać, że Kamieniec Podolski był na tyle silną twierdzą, że został zdobyty tylko raz — w 1672 roku przez Turków. Przy odpowiedniej liczebnie załodze, sprawnym komendancie, znającym swój fach i zadania, oraz przy odpowiednim stanie umocnień był on w stanie opierać się wszelkim oblężeniom przez całe lata, czego najlepszym dowodem było, że Polacy nie mogli go odbić w latach 1673-169925. Turcy w 1672 roku po mistrzowsku wykorzystali chwilową słabość Lechistanu, jednak ceną za sukces kamieniecki było pasmo klęsk, które począwszy od Chocimia w roku 1673 zaczęły jedna po drugiej spadać na Turcję. Tak, jak gdyby zagniewany Allach odebrał swoim wiernym moc i szczęście za upokorzenie Lachów pod Buczaczem. Gdy Turcy w 1699 roku opuścili Kamieniec Podolski bez walki, nikt go już potem siłą oręża nie opanował, o czym szerzej w następnym rozdziale tej książki.

25

Na ten temat patrz szerzej chociażby Janusz W o 1 i ń s k i, Z dziejów

wojen polsko-tureckich. Warszawa 1983, s. 21-50.

ZAKOŃCZENIE, CZYLI DZIEJE KAMIEŃCA PODOLSKIEGO PO POWROCIE DO RZECZYPOSPOLITEJ W 1699 ROKU

Kamieniec Podolski po odzyskaniu go przez wojska polskie jesienią 1699 roku stał się na powrót kresową twierdzą Rzeczypospolitej. Że jednak pokój karłowicki stanowił faktycznie kres wojen polsko-tureckich i polsko-tatarskich, przeto rozbudowana przez okupanta tureckiego forteca nad Smotryczem nigdy już nie miała odegrać takiej roli, jaką odgrywała w wiekach poprzednich, a zwłaszcza w roku 1672. Zmienili się wrogowie Polski. Turcy i Tatarzy z wrogów rychło stali się przyjaciółmi Polaków, zaś Moskale mogli bez przeszkód omijać Kamieniec Podolski, gdyż szlaki ich podbojów omijały Podole. Sasi, co prawda, mocno rozbudowali twierdzę kamieniecką i utrzymywali w niej stały garnizon w sile siedmiu tysięcy żołnierzy, ale ten garnizon zazwyczaj nie miał z kim się bić. Trafiały się oczywiście epizody bojowe, jak np. wtargnięcie na Podole stronników króla Stanisława Leszczyńskiego, których wspo­ magały oddziały tatarskie, a zdarzyło się to kilkakrotnie w latach 1709-1721, ale przybysze z tureckiej strony Dniestru nie niepokoili potężnej fortecy, lecz starali się szybko przeniknąć w głąb kraju, bo ich celem były Kraków, Warszawa i Wilno, a nie Podole. W roku 1733 trafił do

zamku kamienieckiego osobliwy więzień, porwany przez zaufanych ludzi Potockich w Wołczynie. Miał on niespełna rok, był synem generała Stanisława Poniatowskiego i na­ zywał się Stanisław Antoni Poniatowski. Potoccy prze­ trzymywali dziecko razem z niańką w Kamieńcu Podolskim przez ponad trzy lata. Maluch był zakładnikiem w rękach rodu Potockich, żywą gwarancją tego, iż jego rodzice nie opuszczą dworu króla Stanisława Leszczyńskiego, który podówczas bronił się przed Rosjanami w Gdańsku. Któż mógł przypuszczać, że ten malec po z górą trzydziestu latach zasiądzie na tronie polskim jako król Stanisław August Poniatowski. Awersja do Potockich pozostała mu na całe życie, a i oni nigdy nie darzyli go zbytnią sympatią1. Przez cały XVIII wiek Kamieniec Podolski był sennym, małym miasteczkiem, zagubionym gdzieś w stepach południowo-wschodniej Polski, gdzie rzadko kto zaglądał oraz gdzie diabeł mówił dobranoc. Tylko miejscowi kupcy, Ormianie i Żydzi, prowadzili tu zyskowny handel z Turkami i Grekami z Imperium Osmańskiego. Tą drogą dotarła do Kamieńca Podolskiego również pewna młodziutka Greczynka ze Stambułu, Zofia Galvani o pseudonimie Dudu, jadąca na dwór króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do Warszawy. Któż mógł pomyśleć, że ta była tancerka brzucha, która miała być w Warszawie łaziebną królewską, pozna właśnie w Kamieńcu swojego przyszłego męża... hrabiego Szczęsnego Potockiego i niedługo zostanie jedną z najbogatszych kobiet Europy? Jej dzieje opisał w XX wieku Jerzy Łojek2. W Kamieńcu Podolskim działał znany architekt i jedno­ cześnie komendant twierdzy kamienieckiej Jan de Witt pełniący służbę w latach 1768-1785. Pobudował wiele barokowych kościołów na Podolu, a zwłaszcza we Lwowie. 1 Krystyna Z i e n k o w s k a , Stanisław August Poniatowski, Wrocław 1998, s. 9. 2 Jerzy Ł oj ek, Dzieje pięknej Bitynki, Warszawa 1995.

Największym jego dziełem jest lwowska katedra unicka pod wezwaniem Świętego Jura, zaprojektowana z wielkim rozmachem w stylu schyłkowego baroku. Jego syn Józef de Witt był krótko pierwszym mężem wspomnianej wyżej hrabiny Potockiej z Seraju rodem3. W latach 1768-1770 Kamieniec Podolski kilkakrotnie usiłowali opanować konfederaci barscy, którzy tu chcieli założyć swoją stolicę. Miejsce nadawało się do tego celu idealnie, jednak garnizon kamieniecki pozostał wiemy królowi Stanisławowi Augustowi i nie otworzył bram przed Kazimierzem Pułaskim4. Sławny pułkownik konfederacki opanował za to podstępem w dniu 4 marca 1769 roku pobliskie Okopy Świętej Trójcy, będące podówczas w stanie mocnego zaniedbania — żeby nie powiedzieć miny — i z garstką sobie wiernych partyzantów podjął nierówny bój z przeważającymi siłami rosyjskimi. W dniu 8 marca Rosjanie przypuścili szturm generalny na forteczkę bronioną przez zaledwie pięciuset konfederatów, którymi dowodzili bracia Kazimierz i Franciszek Pułascy oraz Maurycy Beniowski. Po kilku godzinach moskiewscy jegrzy wdarli się do wnętrza Okopów Świętej Trójcy, gdzie walczono o każdy dom. W końcu dwustu konfederatów z Kazimierzem Pułaskim zamknęło się w kościele i tam broniło się do upadłego. Od pewnej śmierci uratował ich pewien młody Cygan, który w ostatniej chwili wskazał konfederatom ukrytą wśród skał ścieżkę na brzeg Dniestm, za którym było już bezpieczne terytorium tureckie. Kon­ federaci, wykorzystując ciemności nocy, wycofali się z kościoła tak szybko i cicho, że oblegający Rosjanie odkryli to po kilku godzinach. Tym heroicznym wyczynem Kazimierz Pułaski zyskał sobie sławę bohatera, która do 3

Tamże. Na ten temat patrz szerzej: Antoni L e n k i e w i c z , Kazimierz Pułaski (1745-1779), Warszawa 1999, s. 36-60 oraz Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 24. 4

dziś żyje w legendzie tego niezwykłego człowieka w Polsce oraz w Ameryce5. Król Stanisław August Poniatowski podczas swojego panowania w Kamieńcu Podolskim przebywał trzykrotnie — tzn. w latach 1766, 1775 i po raz ostatni w roku 1787, kiedy to udał się na spotkanie z carycą Katarzyną II do Kaniowa6. Pamiątką po jego trzecim i zarazem ostatnim pobycie w mieście nad Smotryczem jest zachowana do dzisiaj tablica wmurowana w Basztę Batorego7. Dowództwo garnizonu twierdzy kamienieckiej po sędzi­ wym Janie de Witcie powierzył król w roku 1785 młodemu absolwentowi szkoły rycerskiej w Warszawie generałowi Józefowi Orłowskiemu, który pełnił tę funkcję aż do roku 1792. W okresie wojny polsko-rosyjskiej w obronie Kon­ stytucji 3 maja Kamieniec Podolski był blokowany przez oddziały rosyjskie i pomimo izolacji od reszty kraju, a także usilnych namów ze strony targowiczan, ażeby komendant Orłowski wydał twierdzę w ich ręce, Kamieniec Podolski pozostał w ręku Polaków aż do zakończenia działań wojennych w sierpniu tego roku8. Przez cały ten czas forteca w Kamieńcu Podolskim była bazą zaopat­ rzeniową dla oddziałów partyzanckich działających na tyłach wojsk rosyjskich. Dowódcą jednego z nich był adiutant królewski o nazwisku Humiecki (najprawdopodob­ niej potomek jednego z bohaterskich obrońców Kamieńca Podolskiego z roku 1672). Dopiero na wyraźny rozkaz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w sierpniu 1792 roku generał Orłowski wydał twierdzę w ręce targowiczan9. 5 Antoni L e n k i e w i c z , Kazimierz Pułaski (1745-1779), Warszawa 1999, s. 54-57. 6 Aleksander R o s s z c z u p k i n , Kamieniec Podolski, Kamieniec Podolski, 2004, s. 25. 7 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 36. 8 Na ten temat patrz szerzej Piotr Der d e j , Zieleńce-Mir-Dubienka 1792, Warszawa 2000, s. 78-79.

W następnym roku 1793 nastąpił drugi rozbiór Polski. Kamieniec Podolski razem z większą częścią Podola dostał się we władanie rosyjskie. Komendant twierdzy, niejaki Złotnicki, wydał ją bez walki w ręce rosyjskie razem z całym uzbrojeniem i garnizonem. W nagrodę za to został przez carycę Katarzynę II mianowany pierwszym rosyjskim gubernatorem Podola oraz komendantem twierdzy kamie­ nieckiej 10. Na tym kończy się polski okres w dziejach miasta nad Smotryczem. Od 1793 aż do 1918 roku Kamieniec Podolski był rosyjskim miastem gubemialnym. Rosjanie rozbudowali go bardzo, tworząc nowe miasto po drugiej stronie Smotrycza. Obecnie znajduje się tam właściwe centrum miasta o XIX-wiecznej zabudowie. Polacy mieszkali tam jednak nieprze­ rwanie w zwartej masie przez cały wiek XIX i połowę XX. Rosjanie pod koniec XVIII wieku podbili Krym oraz Mołdawię i włączyli je do swego cesarstwa. W tych warunkach Kamieniec Podolski stracił jakiekolwiek zna­ czenie strategiczne, ponieważ jego rola od wieków polegała na zatrzymywaniu najazdów tatarskich, tureckich i wołos­ kich, idących z południa. W tej chwili już takiego za­ grożenia nie było. Stratedzy rosyjscy, którzy początkowo planowali gruntowną przebudowę starej fortecy kamieniec­ kiej w wielką cytadelę tworzącą jeden ogromny system forteczny razem zesŻwańcem, Barem, Szańcem Panny Maryi, Okopami Świętej Trójcy i Chocimiem, wycelowany przeciwko Turcji oraz Austrii, ostatecznie (w roku 1812) doszli do wniosku, że tak wielka inwestycja, wobec nowego układu granic po rozbiorach Polski i aneksji Krymu, jest nieopłacalna. Pozostawiono więc Kamieniec Podolski w for­ mie praktycznie nienaruszonej, jeśli nie liczyć budowy nowego miasta po drugiej stronie Smotrycza. Jako stolica 9

Tamże. Jak to się dokładnie odbyło patrz szarzej: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 24—25. 10

guberni podolskiej, leżącej na uboczu, z dala od głównych szlaków komunikacyjnych i największych miast rosyjskich, nie odgrywał Kamieniec Podolski większej roli ani w życiu gospodarczym, ani kulturalnym imperium. W porównaniu z wcześniejszym okresem polskim, gdy Kamieniec Podolski był jednym z czołowych miast polskich i ważnym ośrod­ kiem handlu z Lewantem, pod rosyjskim zaborem miasto to stało się zapyziałym miasteczkiem rosyjskiej prowincji, gdzie tylko stare mury przypominały o świetnej, polskiej przyszłości. Na dodatek rosyjscy gubernatorowie wyburzyli część umocnień starej twierdzy, przez co miasto straciło wiele ze swego dawnego uroku i majestatu. Ze zgrozą wspomina to ówczesny dziejopis i miłośnik grodu nad Smotryczem, Michał Rolle, który tak oto opisuje rosyjską dewastację Kamieńca w połowie XIX wieku: „Pod uderzeniami kilofów padały z głuchym jękiem mury obronne, znikały forteczne bramy, by ustąpić miejsca nowszym urządzeniom, ułatwiającym dojazd do miasta; nowi władcy zacierali z niesłabnącym ani na chwilę zapałem ślady prastarej, odmiennej kultury; na budowane przez hojnych a pobożnych zarazem naszych przodków świątynie katolickie nasadzano baniaste kopuły cerkiewne. Kaplice zakonne zamieniano na sale klubowe lub składy — a jednak Kamieniec nie stracił nic ze swego uroku”11. Z perspektywy czasu wydaje się, że znacznie lepiej byłoby dla Kamieńca Podolskiego, ażeby razem ze Lwo­ wem i Krakowem znalazł się w zaborze austriackim, tj. 11

Cytuję za: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 26. Rosjanie w ogóle starali się niszczyć wszystkie zabytki polskości na opanowanych przez siebie ziemiach. Przykładami tego mogą być Warszawa i Brześć nad Bugiem. Carowie doskonale zdawali sobie sprawę, jak wielkie znaczenie sen­ tymentalne i historyczne dla Polaków ma Kamieniec Podolski. Dlatego robili wszystko, co w ich mocy, ażeby nadać temu miastu rosyjski charakter, a polskie ślady jego przeszłości zburzyć i zatrzeć bezpowrotnie. Na szczęście nie całkiem im się to udało (P.D.).

w Galicji. Austriacy, przy wszystkich swoich wadach, byli bowiem najbardziej cywilizowanym i humanitarnym spo­ śród wszystkich trzech naszych zaborców12. To, co dostało się pod panowanie habsburskie, pozostało polskie. Kamie­ niec Podolski pod panowaniem austriackim zapewne roz­ rósłby się w metropolię na wzór Lwowa (być może otrzymałby nawet własny uniwersytet podolski od dobrego cesarza Franciszka Józefa). A że tak się nie stało, to tylko szkoda dla Kamieńca i całego Podola, gdyż Rosjanie — wszystko jedno, czy biali, czy też czerwoni — mieli zwyczaj zamieniać wszystko w jałową pustynię kulturalną i Polaków nie szanowali. Dowodem na to są burzliwe dzieje Polaków z Podola pod rosyjskim butem. Początkowo, aż do powstania lis­ topadowego, żyło się Polakom na Podolu nawet znośnie, bo istniały polskie szkoły, działały katolickie parafie i klasztory, a Polaków za bycie Polakami nie prześladowano. Zresztą sam car Aleksander I, przyjąwszy na kongresie wiedeńskim w roku 1815 tytuł króla Polski, niedwuznacznie obiecywał Polakom (w tym postaciom tej miary co Tadeusz Kościuszko i Adam Czartoryski) zjednoczenie ziem polskich pod jego berłem i wskrzeszenie Królestwa Polskiego. Rychło jednak okazało się, że carskie obietnice to tylko puste frazesy, a w rozumieniu rosyjskim Królestwo Polskie to tylko ziemie od Kalisza po Bug i nic więcej. Rychło jeden z następców Aleksandra I, jego bratanek, Aleksan­ der II, miał powiedzieć delegacji polskiej w języku Moliera: „Żadnych marzeń, panowie Polacy, żadnych marzeń!”. Po upadku powstania listopadowego, które wybuchło z rosyjs­ kiej winy, gdyż car nie spełniał danych Polakom obietnic, na głowy wszystkich Polaków w Rosji, w tym i na 12 Wystarczy porównać pełne rozmachu życie kulturalne Polaków w Krakowie i Lwowie pod zaborem austriackim z tym, co się działo w rosyjskiej Warszawie i Wilnie lub w pruskim Poznaniu i Toruniu, gdzie za samo mówienie po polsku groziły surowe represje (P.D).

Podolaków, posypały się surowe represje. Kamieniec Podol­ ski w roku 1832 przestał być stolicą guberni i przyłączono go do guberni kijowskiej. Stał się po prostu małą dziurą, gdzie zamknięto wszystkie polskie szkoły publiczne i roz­ poczęto systematyczną rusyfikację ludności polskiej13. Represje sięgnęły szczytu, gdy w dniu 19 września 1862 roku marszałkowie szlachty podolskiej mieli czelność zwrócić się do cara z pisemną petycją o wypełnienie niegdysiejszych przyrzeczeń jego stryja, Aleksandra I, przez złączenie Podola z Królestwem Polskim oraz oddanie władzy nad tą prowincją w ręce Polaków. Tych, którzy mieli odwagę ten adres do monarchy podpisać, natychmiast aresztowano i zesłano na Sybir. Następnie carat rozpoczął systematyczne przesiedlanie ludności polskiej z Podola w głąb Rosji. Jej miejsce zajmowali Rosjanie i Żydzi14. W roku 1866 car skasował biskupstwo katolickie w Kamień­ cu Podolskim15. W tym samym roku skasowano wszystkie klasztory w mieście, a kościoły zaczęto zamieniać w cerk­ wie. Od tej pory zaczęła się brutalna rusyfikacja Polaków na Podolu. Akcja antypolska władz carskich była zakrojona na szeroką skalę i obejmowała niemal wszystkie dziedziny życia. W teatrach grano np. tylko po rosyjsku lub puszczano rosyjskie jednoaktówki przed polskimi sztukami, które 13 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wam3, Wrocław 1998, s. 26-27. 14 233Tamże, s. 27-28. Oczywiście nie były to jeszcze masowe deportacje, jakie wprowadzali w życie bolszewicy w XX wieku. Nie mniej jednak wywożenie całych rodzin szlacheckich, a nawet całych wsi polskich w głąb Rosji i osiedlanie na ich miejscu przybyszów np. znad Wołgi systematycznie podcinało polskość na tamtych terenach. Podobne zadanie spełniało kasowanie katolickich klasztorów i zamiana kościołów na cerkwie prawosławne. Carat wcale nie był łagodniejszy od bolszewików w tępieniu polskości. Był tylko nieco bardziej precyzyjny i powolny w działaniu, ale metody były te same (P.D.). 15 Aleksander R o s s z c z u p k i n , Kamieniec Podolski, Kamieniec Podolski, 2004, s. 27.

cenzurowano. Ludność napływowa z głębi Rosji (Rosjanie i zrusyfikowani Żydzi — Litwacy) zaczęła nadawać ton miastu do niedawna polskiemu. Tak oto opisuje to naoczny świadek, Michał Rolle: „Do narzucenia miastu zewnętrznych cech rosyjskości przyczynili się w dodatku w znacznym stopniu Żydzi, stanowiący olbrzymi procent jego zaludnienia, używając od r. 1863 w codziennych stosunkach rosyjskiego języka”16. Jak gdyby tego wszystkiego było jeszcze za mało, ktoś nieuchwytny, ale doskonale znany policji rosyjskiej, sys­ tematycznie podpalał coraz to inne fragmenty kamienieckiej starówki. Michał Rolle pisze o tym, co następuje: „Równocześnie jakieś zbrodnicze duchy szerzyły dokoła pożogę. Co noc niemal paliły się domy, a choć straż obywatelska dzień i noc pilnie czuwała nad mieniem i spokojem mieszkańców, nie schwytała na gorącym uczynku żadnego z podpalaczy [...] W nocy z 29 na 30 VI 1862 r. stanęła w ogniu cała zachodnia połać rynku wraz ze świeżo odnowioną znacznym kosztem katedrą”17. Taki stan trwał aż do roku 1915, kiedy to wojska carskie, cofające się przed Austriakami i Niemcami, opuściły Kamieniec Podolski. Aż do 1919 roku miasto pozostawało pod władaniem okupacyjnych władz austriackich i niemiec­ kich, które grabiły, co się da. Z wielu kościołów i cerkwi 16 Cytuję za: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 28. 17 Cytuję za: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 27-28. Takie pożary obserwujemy

w latach sześćdziesiątych XIX wieku również w Brześciu nad Bugiem, Wilnie i w Warszawie. Za każdym razem sprawcy pozostawali nieznani. Wszyscy jednak wiedzieli doskonale, że chodzi tutaj o brutalne niszczenie wszystkich śladów polskości miast pod panowaniem rosyjskim. Na miejscu spalonych budynków często o charakterze zabytkowym stawiano zwykłą, rosyjską zabudowę, co miało potwierdzać „odwiecznie rosyjski” charakter danego miasta (P.D.).

np. poznikały dzwony, które następnie przetopiono na niemieckie armaty. W listopadzie 1919 roku do Kamieńca Podolskiego wkroczyły witane triumfalnie przez ocalałą z rusyfikacji ludność polską oddziały armii polskiej generała Józefa Hallera, które wcześniej wyzwoliły Lwów spod ukraińskiej blokady. Przy okazji okazało się, jak wielu Polaków na Podolu zdołało przetrwać noc carskiego panowania i ocalić swoją tożsamość narodową. Michał Rolle wspomina to następująco: „Ludność polska szalała wprost z radości: iścił się cud, którego wyczekiwało tyle pokoleń w trudzie, męce i znoju. By co prędzej odrobić to, co stracono pod rządem rosyjskim, wszyscy stanęli z zapałem do wielkiego warsztatu narodo­ wej pracy. Codziennie powstawały coraz to nowe towarzys­ twa, zrzeszenia oświatowe, społeczne, przemysłowe. Kiedy zaś w dniu 3 maja 1920 urządzono w kresowej placówce uroczysty obchód konstytucji, w pochodzie, który podążył ulicami miasta ku zamkowi, brało udział sto kilkanaście takich towarzystw”18. Wojska polskie pozostały w Kamieńcu Podolskim przez dwa lata. Cały czas wtedy mówiło się, że Kamieniec razem z Podolem, których polskość nie ulegała najmniejszej wątpliwości, muszą pozostać przy Polsce, jako ziemie polskie. Wskazywała zresztą na to proponowana na kon­ ferencji pokojowej w Wersalu linia graniczna Polski i na wschodzie, zwana linią Dmowskiego. Pozostawiała ona przy Polsce całe Podole z Kamieńcem, Barem i Płoskirowem, dopiero na wschód od tej linii zaczynała się Ukraina. Kamieniec był polski nawet po bitwie warszaws­ kiej w 1920 roku, gdy wojsko polskie wróciło na Podole, gnając przed sobą resztki pokonanych armii bolszewickich. Niestety, w roku 1921 w dalekiej Rydze stało się coś 18 Cytuję za: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 28.

niesłychanego w dotychczasowych dziejach Polski. Oto negocjujący z bolszewikami przebieg linii granicznej dele­ gaci polscy (ludowcy i narodowcy) wbrew wyraźnemu stanowisku Piłsudskiego i Dmowskiego, którzy chcieli utrzymać całe Podole przy Polsce, oddali bolszewikom za darmo i dobrowolnie ziemie rdzennie polskie i zamieszkane przez większość ludności polskiej. Potem tłumaczyli się w Warszawie, jakoby nie chcieli, ażeby w odrodzonej Polsce było zbyt wiele mniejszości narodowych19. Prawie nikt nie zaprotestował w polskim Sejmie przeciwko tej niepojętej i niczym nie uzasadnionej zbrodni na Polakach — traktat ryski ratyfikowano prawie jednogłośnie (!)20. 19 Podobnego idiotyzmu nie było w dziejach Polski od czasu rozbiorów. 0 ile jednak sejmy rozbiorowe podejmowały ratyfikację rozdarcia własnej ojczyzny pod groźbą obcych bagnetów i ich decyzje można rozumieć jako wymuszone siłą, o tyle decyzja podjęta w traktacie ryskim nie była podyktowana żadnym przymusem ani szantażem ze strony pokonanych w wojnie bolszewików. Wręcz przeciwnie, delegacja sowiecka propono­ wała Polakom linię graniczną przebiegającą około stu kilometrów na wschód od późniejszej granicy ryskiej. Tak więc Kamieniec Podolski, Płoskirów, Bar oraz Mińsk Litewski miały pozostać przy Polsce. Bol­ szewicy mówili nawet: „bierzcie sobie wasze ziemie, na co nam one?”. Polscy delegaci całkowicie wolni w swoich decyzjach odrzucili tę rozsądną propozycję i cofnęli wschodnią granicę odrodzonej Polski o sto kilometrów na zachód — na linię rzek, a właściwie rzeczułek Zbrucz i Słucz. Podole zostało tym samym rozcięte na dwie części: część zachodnia ze Stani­ sławowem, Równem i Okopami Świętej Trójcy pozostała przy Polsce, a Kamieniec Podolski i Płoskirów zostały wcielone do ZSSR. Sowieci nie mieli innego wyjścia — skoro Polacy wyrzekli się dobrowolnie swoich ziem, oni je wzięli. Na ziemiach, których Polacy z Warszawy dobrowolnie się wyrzekli, zamieszkiwało tylu Polaków, że bolszewicy utworzyli w latach dwudziestych XX wieku Autonomiczną Republikę Polską ze stolicą w Płoskirowie, która przetrwała aż do roku 1936. Jak należy ocenić tych, którzy w imieniu Polski podpisali traktat ryski, jeżeli nie jako nowych targowiczan? (P.D.). 20 Polscy parlamentarzyści cieszyli się podówczas z zakończenia wojny 1 ustalenia granic Polski. Tak myślała większość. Jedynie Piłsudski, Dmowski i kilku światłych Polaków rozumiało Rygę jako przegraną polityczną Rzeczpospolitej po wygranej wojnie z Rosją. Marszałek

Takim to sposobem ziemie, o które przez tyle wieków walczyło polskie rycerstwo, których odzyskaniu z rąk tureckich całe życie poświęcił król Jan III Sobieski, oddane zostały na trwałe w ręce wrogów Polski przez samych Polaków. Tylko nieliczni, wspomniany po wyżej historyk i miłośnik Kamieńca Podolskiego Michał Rolle, w gorzkich słowach opłakiwali utratę własnych domów i własnych korzeni: „Niestety, przyszłość położyła kres tym pracom, zgasiła wiele nadziei. Traktat pokojowy ryski oddał śliczny Ka­ mieniec na nowo pod władanie zbolszewiczałej Rosji. Inteligencja polska musiała uchodzić za Zbrucz, a twierdza kresowa jęczy dzisiaj pod obuchem wschodniej dziczy, pastwiącej się nad jej mieszkańcami i murami nawet. Kościoły obrabowane, mszy świętej nie ma w nich kto odprawić. Kamieniec rozsypuje się w gruzy. «Ale nie traćmy wiary, że jaśniejsza zaświta doba»”21. Wybitny historyk nie mylił się, gdy pisał te gorzkie słowa o swojej małej ojczyźnie. Polacy z Warszawy trzy razy sprzedali Podole obcym: po raz pierwszy Turkom w Buczaczu w roku 1672, po raz drugi Rosjanom w Grodnie w roku 1793 i po raz trzeci bolszewikom w Rydze w roku 1921. O ile jednak w dwóch pierwszych przypadkach byli do tego zmuszeni przez obcy dyktat poparty siłą militarną, o tyle w trzecim przypadku mali Polacy z Warszawy, w imię małych interesów partyjnych, oddali Rosjanom ziemie polskie razem ze swoimi rodakami bez potrzeby Piłsudski wręcz mówił wiele razy, że pokój ryski z 1921 roku to początek końca Polski Niepodległej. Piłsudski przewidywał, że granice Polski w obecnym kształcie długo się nie utrzymają. Dawał Polsce tylko jakieś dwadzieścia lat czasu — dokąd Niemcy na zachodzie i bolszewicy na wschodzie nie odbudują swoich potencjałów militarnych. Potem przewi­ dywał nową wojnę z dwoma wrogami, którą Polska przegrać musi, a potem nastąpi kolejny rozbiór naszych ziem i krwawa okupacja (P.D.). 21 Cytuję za: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 28.

i bez sensu, gdyż nikt im niczym nie groził, jeżeli by tego nie uczynili. Przez kolejne dwadzieścia lat, gdy ziemie polskie na zachód od linii rzek Zbrucz i Słucz rozwijały się normal­ nie, jak na wolny kraj europejski przystało, ziemie na wschód od tej granicy, które były takie same, przeżywały gehennę rządów sowieckich, które rychło zaczęły oznaczać jedynie głód, strach i śmierć. Czerwoni Rosjanie od początku rozpętali na Podolu antypolski terror na skalę, 0 jakiej nie śniło się najsroższym urzędnikom cara. Początkowo Autonomiczna Polska Republika Sowiecka ze stolicą w Płoskirowie stanowiła eksperymentalną kuźnię kadr komunistycznych dla przyszłego podboju całej Polski, który bezustannie planowano na Kremlu. Obywatele ZSSR22 zamieszkali w Kamieńcu Podolskim, Płoskirowie, Barze, Żwańcu i okolicach początkowo mogli bez prze­ szkód mówić i uczyć się w języku polskim. Tyle tylko, że w tych „polskich” szkołach wtłaczano dzieciom do głów sowiecką doktrynę polityczną. Nad tą republiką specjalny nadzór sprawował sam Feliks Dzierżyński. To z Płoskirowa wywodzili się późniejsi czołowi działacze KPP 1 PPR, jak np. Marceli Nowotko. Wszystko to nie prze­ szkadzało jednakże bolszewikom wywozić na Sybir, więzić i mordować tych spośród mieszkańców Podola, którzy nie zgadzali się z sowiecką władzą. Przy zachowaniu języka polskiego w szkołach i w administracji jednocześnie niszczono wszystko, co mogło przypominać o polskiej przeszłości Podola. Na pierwszy ogień poszły oczywiście kościoły oraz księża katoliccy, których uznano za naj­ 22 ZSSR — Związek Socjalistycznych Sowieckich Republik — oficjalna nazwa tego państwa używana w języku polskim i we wszystkich dokumentach dyplomatycznych w okresie międzywojennym oraz na emigracji. Powojenna forma ZSRR — Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich — jest nieprawidłowa i sprzeczna z ortografią polską. Dlatego używam w mojej książce formy przedwojennej (P.D.).

groźniejszych i najbardziej niezłomnych krzewicieli praw­ dziwej polskości. Księży w większości wymordowano lub wywieziono na Sybir, skąd już żywi nie wrócili. Kościoły zaś pozamykano i albo zburzono, albo przemieniono na budynki użyteczności publicznej — np. na magazyny, sale koncertowe itp. Klasztory podobnie jak za cara zamieniono na więzienia. Katedra w Kamieńcu przez całe lata była muzeum ateizmu (i chyba tylko dlatego prze­ trwała do naszych czasów w stanie w miarę dobrym). Inteligenci polscy, którzy w porę nie uciekli za Zbrucz, również zostali poddani okrutnym represjom. Ale najgor­ sze miało dopiero nadejść. W roku 1936 Józef Stalin, następca Lenina na Kremlu, podjął decyzję o likwidacji Autonomicznej Polskiej Republiki Sowieckiej i włączeniu jej do Ukrainy. Oznaczało to dla miejscowych Polaków śmierć lub zesłanie do Kazachstanu i pozbawienie wszel­ kich praw23. Nikt nie wie, ilu Polaków w tym czasie straciło życie lub rodzinny dom, bo statystyki sowieckie są do dzisiaj tajne. Najgorsze jest jednak to, że w niepod­ ległej Polsce mało kogo obchodziły cierpienia rodaków za wschodnim kordonem. Kiedy się czyta gazety z okresu międzywojennego, mało kto, poza braćmi Stanisławem i Józefem Mackiewiczami oraz Melchiorem Wańkowi­ czem, pisze cokolwiek na ten temat. Wygląda na to, jakby Polska wyrzekła się raz na zawsze swoich ziem oraz swoich rodaków na wschodzie. O Polakach w Niemczech lub na Zaolziu pisano w tamtych latach o wiele więcej. Domagano się przyłączenia do Polski Gdańska, Opola, Mazur i Zaolzia, a o Podolu i o Mińsku było jakoś cicho24. Nikt nie pamiętał i nie pamięta do dziś, że Kamieniec 23 Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 28-29. 24 Wypada tu przypomnieć, że los Polaków na terytorium Niemiec i Czechosłowacji był — nawet w najgorszych czasach — o całe niebo lepsze niż analogiczny los Polaków na terytorium ZSSR (P.D.).

Podolski miał dla kultury i historii polskiej takie samo znaczenie jak Lwów, a niewiele mniejsze niż Kraków. Takie oto miasto oddaliśmy Sowietom w roku 1921 na zagładę i zatracenie. Że Kamieniec Podolski ostał się jakoś do naszych czasów, to prawdziwie cud boski! Jednakże ogromnych strat w ludziach oraz w dorobku materialnym na tamtych terenach nic już nie cofnie. Trafnie komentuje to Jan Przybył, współczesny miłośnik Kamieńca Podolskiego, który tak oto ocenia los Polaków za granicą ryską w latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku: „Na ową «jaśniejszą dobę» przyszło jednak czekać siedemdziesiąt lat. Po pokoju w Rydze (podpisany przez ludowców i endeków pokój ryski oznaczał fiasko federacyj­ nych planów Piłsudskiego i porzucenie ukraińskiego sojusz­ nika), granica Rzeczypospolitej Polskiej przebiegała niecałe trzydzieści kilometrów od Kamieńca, pozostawiając za kordonem wielkie skupiska ludności polskiej. W latach trzydziestych nasi rodacy wraz z innymi mieszkańcami ówczesnej USSR25 przeżyli koszmar sowieckiego ludobójs­ twa, kiedy to na skutek bestialsko przeprowadzanej kolek­ tywizacji i sztucznie wywołanego głodu kilka milionów ludzi straciło życie w straszliwych męczarniach. W drugiej połowie lat trzydziestych czerwony reżim wywozi znaczną część Polaków z Kamieńca i okolic do Kazachstanu i innych miejsc zsyłki, gdzie do dziś nie mogę doczekać się przywrócenia im polskiego obywatelstwa, nie mówiąc już o możliwości repatriacji”26. Bolszewicy w latach trzydziestych ubiegłego wieku rozpoczęli dokończenie tego, czego nie zdołał carat — tj. planowanego wyburzenia zabytków Kamieńca Podolskiego, które świadczyły o jego polskiej przeszłości. Taki stan 25

USSR — Ukraińska Socjalistyczna Sowiecka Republika. Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeży­ wana, Wrocław 1998, s. 28-29. 26

pogorszyła jeszcze druga wojna światowa, kiedy to więk­ szość miasta legła w gruzach, a ludność wyginęła lub została rozproszona po świecie. W latach sześćdziesiątych XX wieku stary Kamieniec Podolski był w istocie miastem widmem, gdzie ruiny wołały o pomstę do nieba. Taki stan opłakania i zaniedbania utrzymał się do końca panowania ZSSR na tych terenach, tj. do początku lat dziewięć­ dziesiątych XX wieku. Dopiero niedawno władze Ukrainy uznały to miasto za zabytek narodowy i postanowiły odbudować Kamieniec Podolski, ażeby przyciągnąć tam turystów z całego świata. Cóż, lepiej późno niż wcale. Tylko dlaczego wcześniej musiano aż tyle zniszczyć bez sensu? Pomagają w tym dziele odbudowy polscy konser­ watorzy zabytków, ale do zrobienia jest bardzo dużo. Kościół Dominikanów i katedra ormiańska wymagają dźwignięcia z gruzów niemal od podstaw. Kościołowi Franciszkanów przydałby się natychmiastowy generalny remont i sprowadzenie z Polski franciszkanów, bo obiektowi brakuje gospodarza i inaczej może ulec dalszej dewastacji. A przecież w jego podziemiach spoczywa do dzisiaj trumna Jerzego Wołodyjowskiego27! Kamieniec Podolski mógłby być bardzo interesującą atrakcją turystyczną, gdyż tak ciekawego i tak pięknie położonego miasta nie ma w całej Europie Środkowej. Wytrzymuje on porównanie tylko z włoską Florencją i francuskim Awinionem. Brak mu jednak dobrze roz­ winiętej bazy turystycznej na europejskim poziomie. W mie­ ście jest tylko jeden hotel, który czasy świetności ma już dawno za sobą. W centrum straszy brudna, iście sowiecka zabudowa i sowiecki czołg na cokole. Starówka jest nadal mocno zaniedbana, bo władze nie mają zbyt wiele pieniędzy 27

Na ten temat patrz szerzej: Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998, s. 30-53. oraz Aleksander R a s s z c z u p k i n , Kamianiec Podilskij, Kamieniec Podolski, 2004, s. 29-31.

na renowację zabytków. W miarę dobrze prezentuje się tylko katedra, a to dlatego, iż 16 stycznia 1991 roku papież Polak Jan Pawel II ponownie ustanowił diecezję rzymskokatolicką w Kamieńcu Podolskim. Tak więc Kamieniec Podolski znowu jest metropolią kościelną. Natomiast inne kościoły czekają na odbudowę, ponieważ księży katolickich jest na Podolu zbyt mało, ażeby mogli objąć i zagospodarować wszystkie zniszczone świątynie. Miasto ogólnie robi wrażenie wielkiego za­ niedbania i braku gospodarza. Na Starym Zamku umie­ szczono małe muzeum historii miasta i twierdzy, ale mało kto je zwiedza, gdyż turystów (zwłaszcza tych zagranicznych) przybywa do Kamieńca Podolskiego mało. Głównie są to Polacy jadący szlakiem Trylogii oraz dawnych twierdz kresowych Rzeczypospolitej. Więcej turystów przyciąga pobliski, ale dużo lepiej zachowany Chocim. Dlatego istnieje pilna potrzeba przypominania o historii i zabytkach miasta nad Smotryczem. Mam nadzieję, że ta moja publikacja także przyczyni się do ocalenia Kamieńca Podolskiego od zapomnienia i za­ głady. To miasto nie zasługuje na zupełne zawalenie się w gruzy.

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA Relacya

upadku

Kamieńca

Wołodyjowskiego stolnika

przez

Latyczewskiego

P r z y b y ł , Kamienice żywana, Wrocław 1998.

r.

1672

IMCI

(z

i

ostatnich

pana

oryginalnego

Podolski

albo

czynach

Stanisława

rękopisu)

Trylogia

P.

Jerzego

Makowieckiego na

[w:] nowo

Jan prze­

OPRACOWANIA HISTORYCZNE Ks. Sadok B a r ą c z , Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869. Piotr B o r a w s k i i Aleksander D u b i ń s k i, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje. Warszawa 1986. Samuel B r o d o w s k i , Żywoty hetmanów Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Komorów 1997, Robert B r o w n i n g , Cesarstwo Bizantyńskie, Warszawa 1997. Piotr D e r d e j , Zieleńce-Mir-Dubienka 1792, Warszawa 2000. Jędrzej G i e r t y c h , Tysiąc lat historii polskiego narodu, t. I-III, Londyn 1986. Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, praca zbiorowa pod red. Mirosława Nagielskiego, Warszawa 1995. Paweł Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Calamitatis regnum, Warszawa 1990. Feliks K o n e c z n y , Dzieje Polski za Jagiellonów, Komorów 1997.

Władysław K o n o p c z y ń s k i , Dzieje Polski nowożytnej, War­ szawa 1996. Tadeusz K o r z o n , Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. II, Kraków 1912, Marian K u k i e ł , Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1949. Antoni L e n k i e w i c z , Kazimierz Pułaski (1745-1779), War­ szawa 1999. Jerzy Łoj ek, Dzieje pięknej Bitynki, Warszawa 1995. Andrzej M i c h a ł e k , Armie ludów tureckich, Warszawa 2003. Andrzej M i c h a ł e k , Mehmed Zdobywca, Warszawa 2003. Stanisław Sławomir N i c i e j a, Twierdze kresowe Rzeczpospolitej. Historia, legendy, biografie, Warszawa 2006. Damian O r ł o w s k i , Chocim 1673, Warszawa 2007. Janusz P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1978. Jan Chryzostom P a s e k , Pamiętniki, Warszawa 1955. Leszek P o d h o r o d e c k i , Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Warszawa 1987. Leszek P o d h o r o d e c k i , Chocim 1621, Warszawa 1988. Leszek P o d h o r o d e c k i , Lepanto 1571, Warszawa 1993. Edward P o t k o w s k i , Warna 1444, Warszawa 2004. Jan P r z y b y ł , Kamieniec Podolski albo Trylogia na nowo przeżywana, Wrocław 1998. J. R e y c h m a n , Historia Turcji, Wrocław 1973. Romuald R o m a ń s k i , Kozaczyzna, Warszawa 1999, Romuald R o m a ń s k i , Wojny kozackie, Warszawa 2005. Aleksander R o s s z c z u p k i n , Kamieniec Podolski, Kamieniec Podolski, 2004. Steven R u n c i m a n, Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1994. Władysław A. S e r c z y k, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984. Władysław A. S e r c z y k, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, Warszawa 1998, 1999. Michał S i k o r s k i , Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007. Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku, praca zbiorowa pod red. prof. Mirosława Nagielskiego, Warszawa 2002.

Kacper Ś l e d z i ń s k i , Cecora 1620, Warszawa 2007. Janusz T a z b i r , Polska na zakrętach dziejów, Warszawa Jan T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litwie i w Polsce. z dziejów XII1-XVIII w., Warszawa 1989. Jan W i m m e r , Wiedeń 1683, Warszawa 1983. Marian W i t a s e k, Konstantynopol 1453, Warszawa 2008. Henryk W i s n e r, Lisowczycy, Warszawa 1995. Janusz W o l i ń s k i , Z dziejów wojen polsko-tureckich, szawa 1983. Zbigniew Wój c i k , Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983. Zbigniew Wój c i k , Jan Kazimierz Waza, Wrocław 1997. Andrzej Z i e l i ń s k i , Malta 1565, Warszawa 2004. Krystyna Z i e n k o w s k a , Stanisław August Poniatowski, cław 1998.

1997. Studia

War­

Wro­

LITERATURA PIĘKNA Henryk S i e n k i e w i c z , Pan Wołodyjowski, Warszawa 1997. OPRACOWANIA LITERACKIE Władysław C z a p l i ń s k i , Glosa do Trylogii, Wrocław 1974. Marceli K o s m a n , Na tropach bohaterów Trylogii, Warszawa 1996.

SPIS ILUSTRACJI

Panorama i herb Kamieńca Podolskiego Minaret w Kamieńcu Podolskim Fortyfikacje miejskie Stara twierdza Wjazd europejskiego poselstwa do Stambułu Audiencja Piotra Potockiego u sułtana Selima III Michał Korybut Wiśniowiecki Obrona poczajowskiego klasztoru przed atakiem tureckim Portret Wielkiego Wezyra Kara Mustafy Wielki Mufti Wielki Wezyr Tłumacz poselstwa europejskiego Janczar turecki Dowódca janczarów Naczelny aga janczarów Zbroja turecka (bechter) z XVII wieku Jatagan turecki Buńczuki tureckie Buzdygan i misiurka turecka z XVII wieku Tarcza turecka (kałkan) Głownia szabli tureckiej Karabela turecka Głownia jataganu tureckiego Janczarka i prochownica turecka Kolba janczarki tureckiej

Koronacja sułtana Bitwa z Turkami w stepie Jan III Sobieski August II Mocny List sułtana Mehmeda IV do króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego Turecki dokument traktatu karłowickiego z 1699 roku Polska wersja traktatu karłowickiego

SPIS TREŚCI

Wstęp ................................................................................................. 5 Kamieniec Podolski. Dzieje miasta i twierdzy ................................ 15 Turcy Osmańscy ich państwo, armia i podboje ............................... 27 Historia konfliktów polsko-tureckich .............................................. 42 Od abdykacji ostatniego Wazy do nowej wojny z Turkami .. 52 Turcja rusza na wojnę z Polską ........................................................ 63 Polacy wobec zagrożenia tureckiego zimą, wiosną i latem 1672 roku ................................................................................ 73 Oblężenie i upadek Kamieńca Podolskiego (12-26 sierpnia 1672 roku) .............................................................................. 80 Oblężenie Kamieńca Podolskiego oczami Henryka Sien­ kiewicza ................................................................................ 128 Od Buczacza do Karłowic (1672-1699) ........................................ 139 Zakończenie, czyli dzieje Kamieńca Podolskiego po powrocie do Rzeczypospolitej w 1699 roku ......................................... 158 Bibliografia .................................................................................... 175 Spis ilustracji ................................................................................. 178

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas: Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W. A. Serczyk, POŁTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRÉCY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 • L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J.W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942,1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J.W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Ölender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 • M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W.J. Długołęcki, BATOH 1652 • T. M. Gelewski,

JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 • M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maroń, LEGNICA 1241 • J.W. Dyskant, PORT ARTUR 1905 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL A LAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919 • J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J.W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 • K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1 9 1 9 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939 • D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634 • S. Augusiewicz, PROS­ TKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945 • E. Koczorow­ ski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 • S. Czerep, ŁUCK 1916 • P. Rochala, CEDYNIA 972 • J.W. Dyskant, TRAFALGAR 1805 • P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCKBURN 1314 • W. Włodarkiewicz, LWÓW 1939 • R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POŁOCK 1579 • P. Skworoda, WARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁUSZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 • N. Bączyk, ARDENY 1944-1945 • P. Rochala, NIEMCZA 1017 • A. Dusiewicz, TARUTINO 1812 • D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899 • P. Derdej, KORONOWO 1410 • J. Wojtczak, VICKSBURG 1862-1863 • A. Zieliński, MALTA

1565 • T. Bohun, MOSKWA 1612 • M. Klimecki, GALICJA WSCHODNIA 1920 • R. Kłosowicz, INCZHON-SEUL 1950 • P. Biziuk, BABILON 729-648 p.n.e. • D. Gazda, POLA KATALAUNIJSKIE 451 • P. Rochala, LAS TEUTOBURSKI 9 r. n.e. • R. Dzieszyński, MAGENTA I SOLFERINO 1859 • M. Gawęda, POŁONKA-BASIA 1660 • M. Sowa, SIEDMIOGRÓD 1944 • K. Śledziński, ZBARAŻ 1649 • P. Szlanta, TANNENBERG 1914 • A. Sudak, DETROIT 1757 • P. Skworoda, HAMMERSTEIN 1627 • G. Swoboda, DUBLIN 1916 • A. Tarczyński, CAJAMARCA 1532 • J. Szkudliński, CHANCELLORSVILLE 1863 • A. Borcz, PRZEMYŚL 1656-1657 • P. Rozwadowski, WAR­ SZAWA 1944-1945 • M. Klimecki, KRYM 1854-1855 • T. Romanowski, ALEZJA 52 p.n.e. • A.A. Majewski, MOSKWA 1617-1618 • D. Kupisz, PSKÓW 1581-1582 • M. Witasek, CIVITA CASTELLANA 1798 • K. Kubiak, FALKLANDY-PORT STANLEY 1982 • A. Dusiewicz, SMOLEŃSK 1812 • A. Bojarski, NAVARINO 1827 • J. Wojtczak, SAND CREEK 1864 • K. Śledziński, CECORA 1620 • D. Gazda, ADRIANOPOL 378, RZEKA FRIGIDUS 394 • G. Lach, WYPRAWA SYCYLIJSKA 415-413 p.n.e. • Ł. Przybyło, CHARKÓW-DONBAS 1943 • R. Dzieszyński, SADOWA 1866 • D. Orłowski, CHOCIM 1673 • P. Brudek, AFRYKA WSCHODNIA 1914-1918 • M. Witasek, KONSTANTYNOPOL 1453 • R. Kowalczyk, MAŁOJAROSŁAWIEC 1812 • B. Nowaczyk, POWSTANIE SPARTAKUSA 73-71 p.n.e. • R. Radziwonka, BLENHEIM-HÖCHSTÄDT 1704 • J. Wojtczak, BOYNE 1690 • L. Wyszczelski, WILNO 1919-1920 • K. Mazowski, FUENGIROLA 1810 • B. Nowaczyk, KAR­ TAGINA 149-146 p.n.e. • M. Klimecki, PEKIN-SZANGHAJ -NANKIN 1937-1945 W przygotowaniu: S. Kosim, MIŃSK BIAŁORUSKI 1941