Jezuici w Polsce. T. 5, Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773-1905. Cz. 1, 1773-1820 [T. 5, cz.1] [PDF]

Zitiervorschau

co-

O: COi

cjS

jX

r^ -T'

Digitized by the Internet Archive in

2011 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/cz1jezuiciwpol05zals

/

KS.

STANISAW ZALESKI

JEZUICI

W

J.

W POLSCE.

TOM JEZUICI

T.

V.

POLSCE POROZBIOROWEJ. 1773—1905,

CZ

..

1773-1820.

KRAKÓW. ,.

DRUKIEM

I

NAKADEM DRUKARNI 1906.

W.

L.

ANCZYCA

1

SI

.

JEZUICI

W

POLSCE.

KS.

STANISAW

JEZUICI

W POLSCE.

TOM JEZUICI

W

ZALESKI.

V.

POLSCE POROZBIOROWEJ. 1773—1905.

CZ

I.

1773-1820.

KRAKÓW. DRUKIEM

I

NAKADEM DRUKARNI 1906.

W.

L.

ANCZYCA

I

SP.

2

-

1574

ZA POZWOLENIEM ZWIERZCHNOCI ZAKONNEJ.

31 V^

PRZEDMOWA DO TOMU

V,

Zamiarem moim byo, poda w pierwszych rozdziaach tego dzieje breve Dominus ac Redemtor, którem Kletomu genez mens XIV zniós Jezuitów na caym wiecie 1773 r. Dowiedziawszy nieznane a wane w sprawie kasi jednak z pewnego róda, Madrycie dokumenta przybysaty Jezuitów odkryto w Rzymie waj nowe, zmieniajce wiele dotychczasowych zapatrywa sdów, uwaaem za rzecz nieroztropn, w tych warunkach chcie drukowa cokolwiek w tym przedmiocie. Zostawiem tedy history ludziom, kasacyjnego breve póniejszym czasom opowiadanie moje rozpoczynam od dokonanego faktu: Klemens XIV wyda kai

e

i

i

i

i

sacyjne breve, i

ten

zniós Jezuitów na

w

wyrok przyjto Przypuszczam,

i

i

—

jak to breve

e w

odszukanych

caym wiecie

Polsce ?

zapewniano

mnie o tem,

dokumentach znajdzie si niejedno, co zmieni zbyt surowe sdy ks. Theinera i podobnych jemu krytyków o Jezuitach, ocalonych do wskrzeszenia zakonu na cachwilowo w Prusach, duej, bo ym wiecie przez Piusa VII, na Biaejrusi, stanowisko Stolicy w. w tej drahw^ej dla dworów burboskich sprawie naleycie wyjani. Z tego te powodu nie zapuszczaem si gboko w genez i dzieje breve Piusa VII z dnia 7 marca 1801 roku CahoUcae fidei,

a

i

które przywraca, a raczej zatwierdza Jezuitów jako zakon, ale tylko

w

granicach Rosyi; tem mniej encykliki tego papiea z

d.

7

sier-

VI

Solhciudo omtiittm

pnia 1814 n)ku

caym

zakon jezuicki na

41-lelniei ekstynkcyi,

wskrzeszajcej, po

ecclcsiaruni,

Zadanie

wiecie.

to,

bardzo zreszt pontne, przekazujc przyszym historykom zakonu, wchodz w rzecz sam: jak przyjte zostay z jak dla Jezuitów i

nastpstwami, obydwa te Stolicy w. wyroki ? Nie zdoaem te wyczerpujco przedstawi zakulisowych rointryg dyplomatycznych, których owocem byy ukazy banicyjne

doniosoci bót,

Aleksandra

i

1

roku 1815

jeszcze

zbiorów,

jeeli

w

cesarstwa

przechodzce

nie

i

autora

stolicy

Bo pomimo stara,

domowych ksicia do archiwów petersburskich obydwóch ukazów, tern mniej do tajemnych

miaem przystpu Golicyna,

1820. Dlaczego?

i

i

zakres

w

ló

iluminowanych

ocalay,

Moskwie.

piszcego

Zreszt studyum powszechne dzieje

masoskich specyalne,

to

polskich

Je-

zuitów.

badania

takiego szczegóowego

Do

wileskiego

gonizm

Wystpi

nadaje si równie anta-

przeciw

uniwersytetu

dopiero po otwarciu akademii

on

biaoruskim

Jezuitom poockiej,

cilej mó-

Rosyi, kongresem wiedewic, po uspokojeniu Europy, a z ni rozwija si ledwo poczyna, gdy ukaz 1820 roku uwolni skim, i

i

uczonych wileskich od przeciwnika. przedstawieniu dziejów pojedynczych kolegiów

W

na Biaejrusi ryuszami,

wum

i

w

które

i

domów

posugiwaem si kronik, rocznikami, diaw archisi w kadym domu corocznie spisuj, Hosyi,

i

powodu dwukrotnego rozproszenia zakonu, nie w.szystkie w komplecie s przechowane Pomocne mi te byy dwie kroniki w rkof)isie, krelce dzieje biaoruskiT..7.uit6w od 1772—1802 1805 roku; jedna aci.ska O. Muprowincyi

polskiej,

niestety z

1.

i

ij

,

.,

druga

francuzka

O.

Hozavena.

dziki

Zato,

studyom

archiwum rzdowem wiedeskiem, niemniej obfitym dokumentom w archiwum prowincyi polskiej, prace dol Jezuitów w Galicyi, ich walki z systemem józefiskim, wielostronne do rozproszenia 1848 rokii, opowiedziaem dokit.

profesora Chotkowskiego

w

i

i

a

kadnie. trudniej o

Hi*

alnowi"^^'" i

:.

tora,

t dokadno, w

J«/mLDominus ac Redemptor*

—

w

—

I.

w

1773—1775.

Polsce.

na sejmie delegaWrzesie 1773 delegacyi

i

Kopoty nuncyusza. Gosy za Jezuitami. Sprawa dóbr pojezuickich w delegacyi. Komisya edukacyi narodowej i komisye lustracyjne. Wrzesie,

cyjnym.

—

—

Padziernik 1773

Nieopatrzno rady

w

tej

Nowe gosy

12

—

Jezuitów.

sprawie

w

w

Rozdrapanie ich dóbr

delegacyi.

—

—

i

róne

i

Listopad 1773

—

delegacyi za Jezuitami.

Opór delegatów do lutego 1774 cyjnej.

1

23

Projekt komisyi eduka-

wnioski.

ich

— Na......

mienia.

—

Od

listopada

29

ROZDZIA

II.

— —

Ocalenie Rozdrapanie dóbr pojezuickich przez komisye rozdawnicze, ich resztek przez komisye edukacyjn. Ex-Jezuici. 1774 1781.

—

w delegacyi

nad projektem »rozrzdzenia dobrami pojezuickiemi*. Od dnia 9 lutego do 14 marca 1774

§.

5.

Narady

§.

6.

Ustanowienie komisyi rozdawniczych i

i

spory

kapitaów pojezuickich.

1774-1776

—

i

33

komisyi sdowej dla dóbr

Dalsze rozdrapanie dóbr pojezuickich

41

XIV strona, jj.

7.

Komisya inlukacyjna

narodow. 1776—1781 Litwie. 1773—1790

zuje edukacyc

w

49

g.

a

Ex-Jezuici

f^

9.

Starania o powrót Jezuitów na sejmie wielkim.

§.

10.

Koronie

zaborze austryackim

ROZDZIA w

Zniesienie Jezuitów polskich Fryderyk

§.

11.

Jezuici

§.

12.

Zabiegi Fryderyka

62

i

w

Zniesienie Jezuitów

i

majtku, organi-

ratuje resztki pojezuickiogo

w

1788—1791 1773

Galicyi.

.

.

79

.

.

90

III.

zaborze pruskim. 1773—1780.

1773-1780

II.

w Hzymie

II

poty nuncyusza Józefa Garampi.

97

o zachowanie Jezuitów.

—

—

Ko-

Zniesienie Jezuitów szlskicli.

1774—1776

^

13.

108

Zabiegi nuncyusza Jana Archetti i

—

Warmii.

Breve

ogoszone.

w celu ogoszenia breve w Prusach

—

Instytut

naukowy.

królewski

1775-1800

116

ROZDZIA Jezuici

§-

14.

w

Katarzyna

zaborze rosyjskim II

Katarzyna

II.

1772—1779.

wileski Massalski, zabraniaj Jezuitom

biskup

i

i

IV.

zastosowa si do kasacyjnego brcve 1773 9.

15.

§•

16.

9.

17.

Biskup Siestrzencewicz

Obawy dyplomacyL — Dwui cowo O. Czerinewicz urzdza prowincy.

§.

18.

i

obawy.

—

Ustalenie

Alarm dyplomaryi,

—

—

.

.

.

si Jezuitów na

Bezskuteczne protesty

Biaejrusi.

i

zabiegi

1779

1796.

nuncyu167

w Poocku

19.

Katarzyna

9'

20.

Cesarzewicz Pawc]

Siestrzencewicza

i

—

Nastpstwa Jezuitów. 1780-1782 z

i

Moiilewie.

on

w

—

kolegium

poockiem.

tej

wizyty dla 176

—

Potemkin

—

Chybione nuncyusza zabiegi. Wybór vice-jeneraa Czemiewicza na kongrcgacyi pierwszej poockiej. 1780—1782 i

Jezuici.

.

9.

21.

Poselstwo ex-Jezuily BenisawHkiogo do Rzymu. chettego do Petersburga.

—

—

22.

IMorms

Siestrzencewicz arcybiskupem. 17K3

198

nauk.

— mier

O. Czerniewieza.

—

Druga kongroga-

wybór O* Leokiewicza vic«-jcneraem w Poocku. rzdkowanie biaoruskiej prowmcyi. 1784—1788

cya

I

1H8

Legacya Ar-

do 1784 9.

149

V.

sza Archetti. 1779 9.

143

Siestrzencewicz

.

ROZDZIA Trudnoci

133

Siestrzencewicza 1774

wbrew Otwarcie nowicyatu 1776-1780

—

swej woli ocala zakon.

125

Jezuici 1774

i

—

....

Upo204

XV §.

23.

—

Dokuczliwoci Siestrzencewicza jenera- gubernatora Paska. mier Potemkina Katarzyny. 1788—1796 i

strona.

214

i

ROZDZIA VL Pawe

Cesarz §.

24.

Pawe

Cesarz

i

Jezuici.

odwiedza Jezuitów

w

1796—1801. Orszy.

—

mier

vice-jene-

raa Lenkiewicza. 1796—1798 §.

25.

Nowy

zamachi Siestrzencewicza na Jezuitów.

gacya poocka

Wawrzyniec §.

26.

askawo

wybór yice-jeneraa Kareu. Jezuici. 1798—1800

i

Litta

Piusa VII

zatwierdza

Pius VII

Niepewno

mier

Pawa

i

im wyciowanie 1799-1801

27.

publiczne.

Jezuitów

Jezuitów.

w

— Powrót

jeneraa Kareu.

—

—

Jeneralskie

gnatów

jekt misyi

polu. §.

29.

rzdy

30.

w krajach

§.

powie-

Siestrzencewicza.

— wadzy. —

Pawa

Siestrzencewicza do

Grubera. 1800—1802

jego do cesarza

w

Petersburgu.

— Przywrócenie

zakonu

ma-

i

—

Pro-

w Nea267

w

—

Elekcya O. Brzozowskiego.

Neapolu.

— Prace

ich

we Woszech

—

Roz-

Ame-

i

1805—1812

276

—

Walka z akaBiaoruscy Jezuici wobec napoleoskich wojen. Otwarcie akademii w Poocku. 1805 1812 Pius VII wskrzesza zakon Jezuitów na caym wiecie. 1814

—

—

.

Dawne

kolegia

i

.

akademia

w

Poocku.

— Sprawy

naukowe.

Kolegium

§.

33.

Antagonizm uniwersytetu wileskiego z akademi poock. 1815 do 1820 Waniejsze wypadki w kolegium poockiem. 1780 1812 Dola poockich Jezuitów podczas wojny 1812 Misye w Faszczówce i Pohocie. Dzieje kolegium w Orszy.

szkolne

i

1786-1820

§.

35.

§.

36.

303

misye Jezuitów biaoruskich. 1773—1820.

32.

i

288

VIII.

§.

34.

251

1802—1814.

konwiktu

ROZDZIA

§.

240

I.

VII.

Jezuici.

wschodnich.

jeneraa Grubera.

demi wilesk. 31.

Pawe

— mier

Rosyi.

— Stosunek

— Otwarcie

proszenie Jezuitów

§.

—

1802-1805

mier ryce.

i

O- Grubera.

rosyjskici.

Upadek

Wybór jeneraa

Cesarz Aleksander 28.

Legat papieski

229

Jezuitów.

dla

I

ROZDZIA

§.

Trzecia kongre-

—

i

rza

§.

221

—

313

—

.

.

.

326 330 341

—

1773-1820

351

XVI strona. §.

37.

Kolegium

i

zyciencya

w

w

nowicyat

Puszy

Dynebiirgu,

—

Krasawiu.

Domy

Uwadzie.

i

w

(domicilia)

—

Re-

Puszy

Dagdzie,

354

Uwadzie. 1773—1820 Kolegium w Witebsku. 1773-1820

i

§. §.

Sa 89.

Kolegium

w

Mohilewio.

—

359

Domy w

Chalczu

1773

Czeczersku.

i

363

do 1820 §.

40.

Kolegmm w Mcisawiu.

—

w ozowicy

Misye

i

Ranie. 1773 371

do 1820

ROZDZIA Nowe

kolegia

w

misye Jezuitów

i

IX.

w

§.

46.

1800-1816 Rezydencya w Rydze. 1804-1820 Misye saratowskie. 1803-1820 Misya w Odessie. 1804—1820 Misya w Astrachanie. 1805—1820 Misva kaukazka w Mosdoku. 1805-1827

§.

47.

Intrygi

ormiaskiego

gnanie

ich.

§.

41.

^.

42.

§.

43.

§.

44.

§.

45.

§.

AH.

Kolegium

1800 — 1827.

Rosyi.

375

Petersburgu.

383 393

400 406

408

kleru przeciw Jezuitom

mosdockim.

—

Wy422

1818-1827

Misye sybirskie

w

Irkucku

i

—

Tomsku.

Niedosza misya

w Mo429

1809-1820 Kolegium w Romanowie na Woyniu

skwie. §.

49.

w

dyecezyi

uckiej. 1811

440

do 1820

ROZDZIA Wygnanie Jezuitów §.

50.

^.--af i

z

Petersburga

Jezuitów polcrsburskich.

e

sekciarzy.

—

61.

Zarzuty prozelityzmu katolickiego

62.

Wygnanie Jezuitów

§.

53.

'^

i

9.

64.

ift

Rosyi.

1814—1820.

Spisek przeciw nim

masonów 453

9.

'

i

1810-1815

§.

'

X.

z

niepewnofici,

..aaicyjny 13

w

stolicy.

1815

Petersburga 22 grudnia 1815

—

J^mier jeneraa

marca 1820

Wy^'nanie Jezuitów z Biaejrusi

474

r

Brzozowskiego.

— 484

r i

...

464

Rosyi. 1820

501

—

XVII strona.

CZ

II

od 1820—1905

ROZDZIA w

Jezuici

§.

Stan

55.

§.

Walka

z

—

Ukady

z

1820

—

Wyjazd do Woch.

cesarzem

XI.

józefinizmem.

religijno-spoeczny Galicyi

do Lwowa. 56.

—

Galicyi.

Franciszkiem

—

r.

1820—1836.

Przybycie

Jezuitów

Maj 1820

rzdem w

jego

i

r.

Przyjcie Jezuitów do Galicyi »jako takich*. nizmem arcybiskupa Ankwicza. 1820 1827

—

Wiedniu.

Walka

—

z józefi-

—

§.

57.

§.

58.

Wyom w

530

józefinizmie dekretem cesarskim 18 listop, 1827 roku

zrobiony Drugi

538

wyom w

studiorum

i

józefinizmie:

wolno

nauczania

§.

Jezuitów

nadetatowych.

dotacyi przez cesarza Ferdynanda

I.

ROZDZIA kapaskie na

Ratio

.*'

Sprawa utrzymania

Prace

wedug

zachowania instytutu Jezuitów we wszystkiem. 1827

do 1836 59.

523

i

550

Powikszenie

1820 - 1836

559

XII.

misye ludowe Jezuitów

parafiach.

—

w

Galicyi.

1820—1848.

1820—1836

§.

60.

Jezuici

§.

61.

Misye ludowe od 1826-1846

§.

62.

§.

63.

§.

64.

567 576

—

—

ZaWskrzesza je arcybiskup Pisztek. Przerwa w misyach. rzut przycigania Rusinów do latynizmu. 1836—1845 Misye O. Karola Antoniewicza Rok 1846. — Rze galicyjska. yczliwo biskupów Misye podkarpackie (tatrzaskie) 1846 r. Woronicz wzywa ich do Krakowa, arcybiskup dla Jezuitów. Skarszewski pragnie ich mie w Warszawie 1825 r

—

584 595

—

—

ROZDZIA Prace szkolne

§.

65.

§.

66.

§.

67.

Kolegium Spiski

w

i

XIII.

kapaskie w Tarnopolu. 1820 — 1848.

Tarnopolu, pierwszy jego okres. 1820—1848

polityczne

612

studentów tarnopolskich,

ledztwa

i

.

.

.

625

wyrok.

1834-1835

637

—

OdwieKongregacya maryaska w szkoach tarnopolskich. — Rozwój szkó wedug Raio studiorum. dziny zacnych goci.

Waniejsze w^^adki.

—

Rozproszenie.

1830—1848

644 II

XVIII strona.

6a

§.

Konwikt

w Tarnopolu, misye Jezuitów tarnopolskicli. 1820—1848 pierwsza jego doba.

szlacJiecki

kapaskie

i

ROZDZIA Kolegia

w

Starejwsi.

w §.

69.

Tycu

—

Tuchowie.

Otwarcie kolegium

§. §.

w

Powikszenie kolegium starowiejskiego.

71.

lK-^2-1848 Niedosza rezydencya

w

—

dzieje

661

•

Waniejsze wypadki. 671

w

— 1843 — Misya w

677

Tuchowie. 1821

1826—1831

T^ticu

rezydencya

—Jego

Starejwsi 1821. •

Kolegium

654

Misya stanitecka. 1821—1848.

70.

72.

....

XIV.

do 1832 §.

Prace

Nowym Sczu. - Niedosza

i

nowicyatu

i

—

roku.

Stanitkach.

681

1831-1848 1831 — 1848

w Nowym Sczu.

§.

73.

Kolegium

§.

74.

Gimnazyum sdeckie.

—

690

Waniejsze wypadki. 1835—1848

ROZDZIA

.

XV.

Domy w acucie Lwowie. — Konwikt szlachecki we Lwowie. gia w niemieckich krajach koronnych. 1820—1848. i

§. §.

75. 76.

DomiciJium

S

77

we Lwowie. Pawa. 1836-1848

?5.

78.

—

Dom

Kolegia

cyatu

w

707 przy kociele

misyjny

w.

Mikoaja we Lwowie.

w.

Piotra

—

Konwikt

1837—1848

-.

koronnych prowincyach austryackich.

Gracu.

— Kolegia

w

Lincu

i

Innsbruku.

— Dom

—

726

.

nowi-

Podzia pro736

wincyi na dwie. 1828-1846

ROZDZIA Rozproszenie Jezuitów

w

—

Galicyi.

poznaskiem, w Prusach

i

XV]. Misye na Szlsku, w Warmii. 1848 1854.

Ksistwie

79.

Rozproszenie prowincyi galicyjskiej. 1848

i

80.

%,

81.

§.

82.

Mi»ye ludowe na Górnym Szlnku. 1850-1852 Ksif.-stwie poznaskiem. 1852 Mi«ye w F*ru8ach króle wsk ich Dom misyjny w Obrze w Ksistwie poznaskiem. — mier O.

§.

i

Antoniewicza. §.

88.

Kole-

715

Rezydencya przy kociele szlachecki lwowski.

w

—

w acucie. 1820—1848

Jezuici I

695

.

1862— 1%6

Misye Jezuitów oberskich. 1862-1855

.

745 758 770 777

786

XIX Strona.

ROZDZIA w

Wskrzeszenie Jezuitów

w §.

w

zaborze pruskim,

84.

Franciszek

Ukfady

z

§.

85.

Józef

Bukowinie

i

i

misyjne

za granic.

w

przywraca Jezuitów

I.

i

w

Misye Jezuitów polskich na Szlsku,

Warmii

prace

Ich

na Szlsku,

1852—1905.

Austryi.

—

hr. Thun o system nauczania. domów. 1852—1856

ministrem

otwarcie kolegiów

—

Galicyi.

Galicyi,

Cesarz

XVII.

—

Powtórne 793

poznaskiem,

Ksistwie

Prusach królewskich. 1855-1872

w

806

1851 — 1905

§.

86.

Misye

§.

87,

na Bukowinie. Misye O. Jackowskiego na Podlasiu. Misye O. Czermiskiego na poudniowym Wschodzie. 1877. Misye zamorskie

rekolekcye

i

Gahcyi.

817

—

Misye

—

—

ROZDZIA Dzieje

dawnych kolegiów

XVIII.

domów^w

i

829

w

Galicyi,

drugiej ich dobie.

1848-1905. 88.

Druga doba kolegium

i

w

nowicyatu

Starej wsi.

—

Rektorat O.

Jackowskiego. 1852-1877

843

—

849

90.

Koronacya obrazu Matki Boskiej Starowiejskiej 1877 r. Reforma zakonu Bazylianów. 1882—1904 Waniejsze wypadki w kolegium starowiejskiem. Kongregacya generalna XXIII, rok 1882-1886

857

91.

Poar

kocioa starowiejskiego. wikszenie kolegium. 1886-1898

92.

Wskrzeszenie

89.

—

ryi.

93.

94.

95.

—

kolegium

i

szlacheckiej

Dalsze odnowienie

—

Odbudowanie

861

sodalicyi maryaskiej.

kocioa

—

kolegium. 1892

i

po-

i

Ma-

Dzieci

— 1905

.

.

... Druga doba kolegium w Nowym Sczu. 1848—1905 Poary. Rezydencya sdecka zamieniona na kolegium. 1893 do 1905 Jego dzieje 1856 Wskrzeszenie domu i rezydencyi acuckiej.

97.

98.

§.

100.

882

—

892

Druga doba rezydencyi w. Piotra we Lwowie. 1848—1891 prace Dalsze dzieje Odzyskanie kaplicy w. Benedykta.

—

.

.

900

re-

i

zydencyi lwowskiej. 1891-1905

99.

874

—

do 1890 96.

869

907

Druga doba kolegium i konwiktu w Tarnopolu. 1856—1905 z Dominikanami o kupno klasztoru tarnopolskiego. 1868

917

do 1898

926

.

.

Ukady

Nowy koció

i

dom

trzeciej

próby

w

Tarnopolu 1898 — 1905

.

932

strona.

Nowe

1^

]ii'A

zaoone w

latach

w remie

mul

Ledóohowski

'•-1905

Pocztki kolegium

{J.

10'.

*

§

106.

;o

Xissie,

w

—

—

Prace

katolickie

Jezuitów

padki.

1882-1905

w

—

krakowskich.

973

.

Przegld powszechny.

i

—

Waniejsze wy981

Stanilkaci. 1848—1905

1U7.

Misya

§.

\0x

Rezydencya

w.

Barbary

w

992

kolegia

Rezydencya Kolegium,

i

domy w

i

995

XX.

latach

1880—1905.

w Stanisawowie. 1883 — 1905 gimnazyum prywatne w Chyrowie. 1883

w. Stanisawa

konwikt

1878- 1%5

Krakowie.

ROZDZIA Nowe

Kostki

do 1905 §.

Ul.

§.

112.

§.

113.

zacni.

Nowy koció do

dom.

i

—

Nowe

prace

g.

Rezydencya

9.

115.

Nowy koció

9.

110.

-

8-

117.

Cieszynie na Szlsku i

IB-

ft.

.

!,

w

Czerniowcach. 1889

Cieszynie.

i

'

domów w

'

,

,

.

.

.

.

1051

1062 1070

1082

XXI.

w Koomyi. 1895-1905

l«Hi-l Rezydencya do 190r>

austryackim. 1885 -1905

,1

_,

cig nowych kolegiów

IW. nS. l^« 121,

1037

1890—1905 .... -sarh. — Misya modawska. 1885-1905 w soriiiti.iiyiim jasskiem. 1896—1905

rezydencya

ROZDZIA

».

1030

1043

w

114-

Dalszy

w

Je-

l*^>5

.

1009 1020

—

Waniejsze wypadki. — Prace duchowne zuitów chyrowskich. 1885-1905 Rezydencya w Czerniowcach. 1885—1889

Gocie

052 963 968

wypadki. 1868—18*^2

Misye

S.

110.

.

Krakowie. 1867

przeciwnoci.

i

,:,ze

>

— Wygnanie. 186B 1872 widnicy, ludzie, Zuckmantlu.

Jezuici.

i

—

vv, Józefa.

.

104.

'

w

szlskie

icyo

§.

§.

poznaiiskiem.

Ksic^stwie

943

Viip

'

.

:-

109.

1880.

Rezydencya remska zamieniona na kolegium \

§.

w

\V;\it;\

1854

-1872

.-

lUi

XIX.

kolegia

n..m misyjny

§.

ROZDZIA

1899

latach

1905. 1093

.

1896-1905

austryajurgieltnika

oony,

i

o

Kocioowi

pokój

powodów,

dla innych z

nadzwyczajnego,

penoci wadzy

który

moe by

nie

gboko w

san-

przywró-

sercu jego ukry-

zakon Jezuitów zagasi

swojej,

wszystkie jego zajcia, urzeda, prace, kolegia, domy...

wadz

jurysdykcye... zwyczaje...

jeneraa, prowincyaów, wizytatorów,

przeoonych, zabroni przyjmowa do nowicyatu, dopuszcza do lubów wice kapaskich. Klerykom pozwoli pozosta, nie

dopokd

biskupów,

w

w

zosta czas jaki

kolegiach pod

wadz

sobie

wadz

ckim klerze pod

za

rok,

powoania nie obior. pozwoli przenie si do innego zakonu,

Ksiom

Ci

duej nad

lub

biskupów. Profesom

starcom

i

pozosta w wiechorym wolno po-

albo lub

w wieckiej sutannie pod wadz biskupów. mog ksiy ex-Jezuitów, których uwaaj za sposobnych,

kolegiach

biskupi

przypuci do suchania spowiedzi, do kaza innych kapaskich zaj. Wszedomach dawnych, nie wolno sulako ex-Jezuitom pozostaym w kolegiach cha spowiedzi mówi kaza, biskupi nie mog im tego pozwoli. i

i

i

i

Ex- Jezuitów profesorów szkó, wolno przy nauczaniu, ale nie przy zarzdzie

szkó zostawi, upewniwszy si

nych) doktryn

i

kwestyi, które

Co do ex- Jezuitów misyonarzy, wracanie pogan zapewnione byo,

Sekularyzowani

urzdów

w

ten

trac wszelkie dyspensy,

jakie

i

to

spory

sposób

godnoci kocielnych,

i

e

mog

bd

wykadali (teologiczwani. obmyli sam papie rodki, aby na-

pierwej,

byy powodem

nie

do sporów

i

i

i

kótnie ustay.

ex-Jezuici,

maj

prawo do beneficyów,

przyjmowa jamuny na msze w.,

dawniej od Stohcy

w.

ale

przez swych jeneraów

otrzymywali.

—

ma by

ex-Jezuitom nie po ogoszeniu natychmiast wykonane krytykowa breve, piórem lub sowem kasacie, jej przyczyo wolno si broni, motywach, a take o instytucie, reguach, konstytucyach, rzdach zanach to pod kar kltwy, z powodu kasaty nikonu rozprawia. Nie wolno te kogo, a zwaszcza ex-Jezuitów, krzywdzi, poniewiera, sowem lub piórem, ja-

Breve

i

i

wnie czy skrycie obraa.

W

kocu wzywa Klemens XIV

dopomogli

odbyo si 1)

i

z swej

w

strony

ksit,

aby do wykonania breve wydali odpowiedne rozporzdzenia, aby wszystko królów

i

spokoju,

Archiv. Yaticanum. Nunz. di Polonia. Vol. 221. D. 5196.

1*

mia

ki-yonowa

^rwaltu

d/.ielo

pi/tMiiocy,

i

pierwszy

lo/bior

Polski M.

10 wrzenia 1773

pose wielkopolslvi l^afa Gurowski kaszl, przemcki wniós » materi circa articulos reliduclio\vienst\va«, zwaszcza wzgldem zakonu Soc. Jesu giottis 'suchawszy interesowanych kozbadawszy ciary fundacyi cieUie — wszystko w moc wadzy danej mi od W. K. dnia 6 Warszawie)

*j,

aby tym sposobem i

i

marca «.

Tymczasem

có

.si

stap?. Opowiada

lo

nuncyusz [)refektowi

wykonawczej kardynaowi Gorsini 22 wrzenia. 'Wybuchy ogromne rozruchy ze strony Potockich, sprzeciwiajcych si

konjfregircyi

tej

egzekucyi

cz

do pewnego stopnia przeszkodzili

jej,

gdy

lego hospitium pochodzi z rlarów Teodora l\)tockiego,

arcyb.

W

i

gniezn.,

chcieliby

len sposób egzf»kucya

«)

wic

j

odebra

zostaa odwleczona*

Archiv. Valic. Nunz. di Polonia vol. 221

) Tamie, •)

Palrz loni IV, ».

*)

Nufiz.

rJi

l*ol„ jak

18*;.

i

ntr

wy/.*j.

1524.

D

znaczna

niegdy

sobie przywaszctzy. *j.

r>19r,.

9

Take da d.

sekretarza kongregacyi wykonawczej Macedonio pod

e

15 wrzenia donosi nuncyusz,

»ma

wiary

zreszt wielkiej

wystpienie

kaszt.

zacnoci «, na

i

se^^yi

Gurowskiego delegacyjnej

wrzenia w^ywolao wielkie zamieszanie. »Udao mi si nakoni, aby tej sprawy wielkich trudnoci, uspokoi go

nie bez

11

nie po-

i

rusza, co mi obieca «

Na mao si

to

*).

Lenkiewicz pisarz moyrski tniej

Gurowskiego

przydao. i

na sesyi 50-ej

stan w obronie Jezuitów. »... Przezwyciy mog, abym przy dotkliwoci tak znacznej utraty

I-go zagajenia),

te na

sobie nie

stkne-

ojczyzny,

kon jak

JXy

nie

móg

super fata przypadku na tak

zawsze nam

Jezuitów,

tecznie czynicych*, doradza

wic

i

dobrze,

prosi

nionej do króla probie, do trzech stanów król

zastpi inny pose, d. 18 wrzenia (osta-

w swem

caej

i

rzpltej

wity

przykadnie

i

za-

poy-

delegacy, aby po uczy-

t matery

imieniu prosi Ojca

w.

wniosa, aby o pr;:ywTÓce-

zachowanie Jezuitów. dawnego stanu Po podpisaniu podziaowych traktatów przez delegacy, zamknito pierwsze jej zagajenie, 18 wrzenia reasumowano sejm walny. Pose Lenkiewicz, jak donosi nuncyusz 22 wrzenia do praata Ma-

nie ^0

i

przedstawi trzem

cedonio,

ministrom zagranicznym

przynajmniej jako wynagrodzenie za odebrane

prob, aby

(pierwszym rozbio-

pozwolono Jezuitom pozosta na Litwie. Ale mu sesya sejmu ma inny cel, nie sprawy Jezuitów «*)• •odpowiedziano, Wielu chciao zaraz na wystpie reasumowanego sejmu, donosk.nuncyusz w innym licie do tego praata, aby mówiono o sprawie zniesienia Jezuitów, ale umiarkowasi poprzestali na zarem) prowincye,

e

niesieniu do

o

mnie

abym ja napisa do Ojca w. z rady, iby biednych Jezuitów, tyle

instancyi,

obmylenie sposobu

i

prob potrze-

bnych dla tego kraju, nie pozbawiono egzystencyi. Lecz moi przyjaciele i prawdziwie wierni Kocioowi (? podskarbi kor. Poniski,

ksi

Sukowski, biskupi Modziejowski, to rzecz niepodobna Massalski, Ostrowski) wyperswadowali im,

marszaek

lit.

Gurowski,

e

i

uspokoili ich zupenie.

gnli

w

1)

»)

le

jednak usposobieni dla Kocioa, pra-

nastpnych dniach korzysta

Nunz. di Pol. 221. Protokó zaszych czynnoci

1.

1.

z

str.

sposobnoci

305.

i

da

obale-

10 nia

powodu

rzpllej z

dobrem. Ale

l,

e

zakonu,

zniesienia

w.

Stolicy

niezadowolenie

cznoci

tyle

inaiiicego

z jej

udao mi si stumi w samych pocztkach,

to

i

okaza

aby

trybunau uuncyatury,

mona

nigdy do tego nie przyjdzie, chocia

my-

i

si wszystkiego Nakoniec udao

spodziewa po lak niespokojnycli obradach sciinu. si zakoczy (limitowa 28 wrzenia) sejm z nasz korzyci^. »Rano (29 wrzenia?) udaem si do bisku[)óvv, zebranych na

w

sejm

aby

im

pokaza

publikowania,

przyszego

do

kopie i

Warszawie,

cze na jaki czas

s

przeciwni

odebrali administracyi

ludzie

nie

rzpltej

komisarzy

oni

ale

i

aby

z nich

przeraeni

zrobili

probami

abym odoy jeszwykonanie zniesienia Jezuitów. A poniewa oni wykonaniu brere, tylko lkaj si, aby wieccy

tumultami dni poprzednich, bagali

nie

breria,

aby nie zaczli

i

zaklinali,

i

delegujc od

dóbr pojezuickich,

rabowa domów

pojezuickich

przeto zezwoliem na odroczenie ogoszenia breve papieskiego

—

Oba-

>...Mam sobie za powinjeeU nie przystpi do prdkiego

.

54 rozrzdzenia dóbr niegdy 00. Jezuitów, rzeczonych stanie si Arabia deseria .

z krzywda,

przez wiele

rzpltej

z dóbr inwentarzów dobra

bez

.

swego

do

lat

fundusz zniknie

dokona

obszernej

tak

Kc ukocz,

lustracyi

nie byli

w

przyjd stanu «.

nie

e

August Sukowski usi>rawiedliwial lustratorów,

i

w

stanie,

2 miesicach

wnet

ale

sw

obmyli sposób urzdzenia tRa»r pojezuickich. Na to Poniiiski owiadczy, e lustratorom kaza pisa wszelkie raporty w duplice, ma je w swych rkach od wszystkicli, krom od trzech lustratorów, wic ju teraz moe dele•

•

a wtenczas

delegacya

i

i

ma by

gacya orzec, »jaka

dug

dóbr przedawane,

stanu

wiemy,

e

e

wielu

A

natura tych dóbr, czyli

dobra rzeczone sama

czyh

maj by

per plus offerentiam,

bo

Opatrzno Boska ma w

weteraz

opiece*.

wystpuje z pretensyami do tych dóbr... wic naley u.slanowi komisy, któraby uspokoia rzeczone dobra*. Podoba si projekt wielom, zwaszcza biskupowi wileskiemu Massalskiemu, >ta komisya, mówi, rozezna ukae funduszów pewno... stan dóbr natur tych dóbr rozezna*. Raczyski pisarz koronny wnosi, aby Poniski uniwersaem wezwa majcych pretensye do dóbr pojezuickich, aby si do onej komisyi z niemi zgosili. Mielyski kasztelan poznaski pyta: » Jeeli ta komisya polepszy sytuacy tyche dóbr? Któ tedy bdzie obsiewa? Zanied»

obywateli

i

i

bane gospodarstwo jednego roku bez inwentarza, wielu latami na-

gradza

Poniski doda: »Nie chcc obywatelów wymienia, wiem, i w wielu miejscach po kilkaset fur wycinaj drzewa z lasów do tych dóbr nalecych*. Sumiski pose dobrzyski doniós: >iako kolegium (szkoy) toruskii^ adnego nie ma sposobu sustenti>wania si, raz, król pruski zabra dobra, powtóre, Toru od nalecych sum nie chce oddawa prowizyi. Lustratorowie potrzeba*.

e

zwolili

zacign sum

innego sposobu. dziewicz pose mir.«kiego

ski: pf)

(dugj, nie

A zatem ju sandomirski

e

majc

widzimy,

referowa:

jedne za kordonem,

stanie, tak dalece,

»'»bu

e

Ichmos

drugie...

ex-Jezuici

nas kompasyi,

kti,r/.v

bdc

!ij-»r;'.n»wie

e

fundusze upadaj*. Ha-

'e dobra kolegium w najndzniej.szym

lustratorowie nie

do utrzymania profesorów*. Za ex-Jezuitami uj .si biskup u(

*Ichmo

do sustentacyi profesorów

ki,

zacny

Pawe

onami do

spo-

Feliks Tur-

wycigaj

weale zdesperowani*, dodawszy, z

zostaj

maj adnego

zostajc obywatelami naszymi,

powprowadzali si

sando-

e

kohjgiów

'uiei

e

35

s

róne

wotowa

dobra, jedne beneficia curaa, drugie na koció*,

Poniski skary si, »e biskup kamieniecki (Adam Krasiski) adnej lustracyi dokona nie dozwoli, owszem manifestowa si przeciw komisyi edukacyjnej*. Na pensye dla profeso» amanego rów radzi srebra, którego na kilka tysicy grzywien znajduje si po kolegiach «. Raczyski radzi, aby na te pensye »ci, którzy utrzymuj si przy dobrach, pierwszy kwarta antiza komisy.

uy

z

lustratorów

delegaci

móg

nie

jednomylno

rzeczonych

»

aeby aden

Na

co wszyscy

wniós,

cipaive] (z góry) zapacili «. Antoni Sukow^ski

dóbr kupi...

owiadczyli «.

Z powodu choroby biskupów Massalskiego Turskiego std braku kompletu (20 delegatów), a take dla spraw innych, dopiero na sesyi 9- ej, d. 18 lutego podjto » projekt rozrzdzenia dóbr poniezawodnego edukacyi narodowej funjezuickich jako trwaego dugo marszaek w. k._ Stanisaw Luboduszu «. Pierwszy i

i

i

mów

aby trzy

mirski, i

3)

porzdku «, »

2)

ustanowienie

te »

zadania:

1)

»

utrzymanie

tych dóbr

w

rzdzie

rozsdzenie pretensyi obywateU do tyche dóbr«, tych dóbr administracyi

kaza komisyom skarbowym w Koronie

i

i

jej

prowadzenie, prze-

Litwie «, a to na podsta-

Dobra bowiem

majtki dawniej ad supremum Soc. Jesii, dzi stay si dobrami i majtkami rzpltej jej dominium nalece*, a te * przez nikogo, jak tylko przez urzdadministroników^ skarbowych rzplta chce, aby byy rzdzone wane*. Sprzeda te dobra naley przez plus offerentiam, ale nie zaraz, bo sprzeda je teraz, to jak » sprzedawa dzielnego konia na mizernym trzymanego obroku... Sumy za a plus offerentihus niech salvo censu annuali po 5 od sta na tyche dobrach pozostawaj sejmu 1607

wie konstytucyi

r.

»

i

i

i

non ohstantihus quihusvis calamitatihus

mimo

(pacc po

5°/o co

roku po-

jakichkolwiek klsk)*.

Zgani rzpltej

ten

zazwyczaj

projekt

le

wojew^oda kahski Twardowski,

gospodaruje, bo

albo przez

bo

ekonomów

skarb a

ci

si koncesyami (ustpstwami) wypaca zwyky «. Mielyski kasztelan poznaski »nie yczy plus offerencyi«, a Raczyski pisarz koronny bez ogródki wypowiedzia: »nie naley sprzedawa dóbr jezuickich drog licytacyi, bo tylko majtny czek lub dobry gospodarz t drog kupi je moe; taki zwykle swego pilnujc, domatorem jest, ci za co sprawie publicznej su, dóbr tych nie kupi, a jednak im si nabycie tych kradn,

»albo

przez

dzierawy,

które

3*

36 naley, bo pilnujc spraw

r

w

kosztów ponosz, zwaszcza

sejmowania*. ceny na nie cie

Uatwi

rzpltoj,

zaniedbuj wasne

czasie

tak

niemao tlugiego bez przykadu i

naley dóbr pojezuickich nabycie, dajc po nizkim procenustanawiajc umiarkowane wi(^c

im

i

w dzieraw

wieczyst,

projektuje

jak

Samemu Rapodym tylko przy-

Poniski.

czyskiemu wyda si »mówiema jego interes, zwoity duszom* mimo to broni go wzgldami susznoci, vaby dobra pojezuickie stay si do pewnego stopnia panis benc mcrentium^

zapat

za usugi rzpltej

Cireplowicza

by

i

da,

aby króla, który

za licytacy, przekonano,

e

»

w myl

wniosku

projekt plus offeren-

w swem

wykonaniu trudny*. podobn nut uderzy Gurowski podkomorzy gnienieski, a nadto w licytacyi widzia zagroon równo szlacheck, bo tylko bogaci w ten sposób dobra pojezuickie nabd. Pose dobrzyski Jan Sumiski obra drog poredni. Niech komisya edukacyjna

cyi

W

jedn na podstawie lustracyi wszelkich prowentów z dóbr pojezuickich, drug ekspens na edukacy — jeeli dochód z dóbr wedug umiarkowanej ceny po 4V8°/o pokryje ekspens na edukacy, to przy nim zostaniemy; jeeli nie, to udamy si do sprzeday per plus offereniam. Nie podoba si projekt Masprzedoy

deputacyi dwie tabele,

Poniskiemu, obstawa przy swoim wniosku; porównanie o » dzielnym koniu na mizernym obroku* stosowa »do za-suonych w ojczynie obywatelów, którzy bdc- na usugach ojczyzny swojej, wycigaj jako od swej matki wzgldów*, sowem chcia on z dól>r jezuickich mie co naksztat panis bene mereniium, lu)0 si owiadczy, »sam z tyche dóbr adnych nabywa nie pragn*. kocu zawezwa komisy edukacyjn, aby

salskiemu, a bardziej

je.szcze

i

e

W

swój statut

["•"•'"'•ya delegacyi k

sic

»r)o tego cza.su nie

...

jak najili.si tu

cii?aj

i

ordyiiacy

wszystkich

Warszawie tego

wik.szej przysigi

Poniski, chwali za skiego

w

ma

i

jak

Na

to

lustracyi...

August Su-

ju

4

t\

mie-

—

Ho wyktóra im przepisana*, objani

ta,

to lustratorów

nie dopenili*.

krakowskiego kolegium (Kado-

Badeniego).

Nazajutrz

19

lutego

1774

r.

marszaek

nadworny koronny,

niemy Wady.naw Gurowski gardowa za wnioskiem Poniskiego. P ki Ciomentowski rarlzi dol)ra |)ojezuickie odda '

'

k.

..-..,.11

r...M,wym,

te

niech je sprzedariz

po 4*/^ Czartoryski dowodzi,

e

jedynie

drog

korzy

licytacyi,

ale;

narodowej edu-

37 kacyi tu decyduje, a ta jest

wiksza

i

pewniejsza, gdy dobra sprze-

drog licytacyi. Poniski woa, e »komisya edukacyjna jeszcze nie stana w tern stopniu, aby moc miaa dalszego rozrzdzenia «, bo nie wygotowaa jeszcze swej ordynacyi. Ksi Czetwertyski wotowa za emfiteuz, aeby ubosi obywatele nabyciem dóbr pojezuickich podnie sw fortun mogli, a na tem zydane zostan

Rychowski da, aby wpierw komisya edukacyjna podaa zupeny plan nauk, ilo jako szkó, a len »plan da pozna, wiele do utrzymania onego potrzeba mie pewnej intraty« skuje rzplta.

i

do

radzi »o rozrzdzeniu dóbr pojezuickich*. Jerzmanowski pose czycki, wotowa za licytacy. Micha Radzii

wtenczas

wi, marszaek

czasu

konfederacyi

litewskiej,

wmiós

rozsdzenia pretensyi obywateli do dóbr pojezuickich. i

coraz to nowych

projektach

upywa

czas, a

drogi

komisyi do

projekt

Na sporach dobra poje-

nieruchome, na Opatrznoci Boej zostawione, ruchome topniay z dniem kadym, upaday te szkoy, od których usuwali si niepatni profesorowie niemal gromadnie. Nareszcie na 13-t sesy 22 lutego biskup Massalski, jako budprezes komisyi edukacyjnej, przyniós gotow teje ordynacy zuickie

i

i

et

»

Eks-

najpotrzebniejszych ekspens« edukacyi, które odczytano.

swym ogromem przerazi delegatów, bo Stanisaw Lubomirski wezwa biskupów, aby w blizkiej konferencyi z nunpensa musiay

cyuszem,

go

prosili

w

imieniu delegacyi o wydanie polecenia

eby

sztorom trzymajcym znaczne dobra,

na edukacy, uczyli

rzpltej

W

por owiadczy

cyuszem, a ten

»

w

kla-

dla zmniejszenia ekspens

szkoach przynajmniej mniejszych*.

e ju mówi w mi atwo swoj

Poniski,

owiadczy

»

tej

sprawie z nun-

«.

Na wniosek kanclerza Modziejow^skiego kazano wydrukowa rozda delegatom. Teraz budet komisyi edukacyjnej ordynacy ju nie byo wymówki, delegacya musiaa nareszcie przystpi do rzeczywistego rozrzdzenia dóbr pojezuickich. Jako na sesyi 17-ej kanclerz Modziejowski wystpi z projektem opracod. 2 marca, i

i

wanym na

podstawie raportów lustracyjnych, z uwzgldnieniem

wartoci tych dóbr, »o których pessimo praesenti koci gorszym obecnym stanie) wiadomo powszechna*, a i

statu (naj-

czc

projekta

w

jeden, mianowicie,

(rozdawnicze nazwane)

w

Koronie

i

aby ustanowione

do zarzdu

Litwie »z referency

i

ja-

róne

byy dwie komisye

sprzeday dóbr pojezuickich

do króla «, prosi o jego odczy-

58

Na

tanie.

poda do

Poniski

to

wic

iTtyo to wielu,

czytania

delejralom na 8 dni

projekt

polowaniu «.

o

Mo-

po niejakiin czasie odczytano projekt

kaza wydrukowa

który prezes Ostrowski

jowskiego,

»

i

rozda

deliberandufn.

aii

Rozprawiano o nim na 5-ciu sesyach. Na pierwszej 9 marca Stanisaw Lubomirski obstawa przy swym projekcie oddania dóbr to najpojezuickici komisyoin skarbowym, wykazujc obszernie,

e

pewniejszy ski

najtaszy sposób

i

wnosi, aby nie dwie, ale

Pose Rociszew-

administracyi.

ich

jedn

komisy

tylko ustanowiono

roz-

dawnicz, skoro tylko jedna jest komisya edukacyjna. Spierali si dugo August Sukowski, Poniski, Sumiski, Branicki, Stanisaw Lulx)mirski. Antoiu Sukowski, jakie ta komisya rozdawnicza ma atrybucye? Kiedy si referowa do króla? Czy pomimo wikszoci komisyi, circa pluralitattm,

ma

król

moe

W

postanowi? jaznowu zamieszaa si

inaczej

podpisa? »J izba*. Sprzeczano si o przysig komisarzy rozdawniczych; Poniski, jej Stanisaw Lubomirski, sprzeciwiali si Modziejowski bo referenda do króla jego powaga jest rkojmi, e komisya rozdawnicza powoduje si sprawiedliwoci a nie prywat. Toczono spór o znaczenie sów, omni mcliori modo, ze sprzeda naley dokim

terminie

przywilej

da

i

«

»

bra jak najlepiej, a

wic

i

czy per plus offerentiam, licytacy ?

Nazajutrz 10 marca Stanisaw Lubomirski

da,

aby wniosek

Modziejowskiego o dwóch komisyach rozdawniczych, poddano pod

iwmum

aa

imienne gosowanie. Opiera si prezes Ostrowski, wo-

czyli

o turuum

wikszo. Zgodzono si

wreszcie

na

urnum,

ale

znów spierano si o sformuowanie wniosku, który ma pój pod (umum, czy in toto czy per puncta? »Zatamowaa si znowu przez niemay czas iz)a«. (Idy si nieco uciszyo, wojewoda kaliski Twardow.ski przypomnia delegacyi, e projekt o rozrzdzeniu dóbr poiezuickich dotyczy take > opatrzenia osób W. ('X-.l(;zuitów. »S to obywatele a oraz nieszczliwi bracia nasi; ten im od nas naley si wzgld, aby z wasnych majtków wiosek swoich, tej od nas doznali litoci*, zapyta: »ieeli sumy zapisane od osób yjcych, i

i

mog której *>

*'

pod

podpada/'

'^'^*''

pri*i--4w.

zapisane,

zristaty

go

rozporzdzenie (komisyi), gdy kondycya, nie

nowem woaniem '

'fna .

I.

j,

teraz

by

dla

moe by

dopeniona?' Ale zakrzyo turnum narl kwesty, czy wniosek iw toto

podanemi

?

przyjty,

czy z refleksyan do

Zatamowaa si

jeszcze izba*.

39

Wic na danie Branickiego prezes chtnie sy w sprzykrzonem wszystkim zamieszaniu*

bardzo

»

solwowa

se-

^).

rozpocz Modziejowski czytanie swego wniosku z refleksyami do kadego punktu, od polemiki z Stanisawem Lubomirskim, wykazujc niepraktyczno zarzdu pojezuickich dóbr przez skarbowe komisye, bezpoyteczno przyNa nastpnej

marca

11

sesyi

sigi rozdawniczych komisarzy, potrzeb natomiast sprzeday omni meliori

modo

szowemi,

na zalegajcych

rygoru (sekwestru)

i

z

ratami czyn-

czyta dalsze (4—13) punkta swego projektu. Suchano

i

go uwanie, a niektórzy delegaci wnosili poprawki. Tak np. Poni-

posowie mieli preferency do nabycia tyche dóbr«. » Zamieszaa si izba«, stano na tem, »aby dawna szlachta miaa preferency nad innych «. Take 5 procent wywoa dugie spory, na razie nic nie postanowiono. Pose sochaski

>^

przyda, aby delegaci

i

—

przymówi

czewski Lasocki szczególniej

w

si, aby sukcesorzy fundatorów od króla

Marcin Lubomirski

poleceni byli komisyi.

da,

»aby

starostwach, gdzie mieli ex- Jezuici place, te sprzedawano staro-

dali, aby place miejskie czy inne prywatne, darowane Jezuitom warunkowo, in casii suppressi ordiniSj powróciy do miast dawców. Raty czynszowe stom « dla uniknicia podwójnej jurysdykcyi.

Inni

i

z

góry naznaczone

na

aby summa coagidata

w.

Jan

na trzy Króle.

i

Branicki wniós,

sprzeday ruchomoci sreber pojezuickich lokow^ana bya na pewnych dobrach, a procent szed do kasy edukacyi. Na to Massalski » doniós prawd... e mamy sobie doniez

i

siono od JM. lustratorów,

ze

nie

maj

wcale

sposobu

wyywienia

tych osób, które wiek swój strawiy na publicznych pracach

«,

t.

j.

spracowanych ex-Jezuitów\ Kanclerz litewski Czartoryski radzi sprzeda niepotrzebne domy czterech nowicyatów, tyle domów profesów trzeciej probacyi. A co robi, pytano, z legatami na pogrzeby i na inne cele, których legataryusze jeszcze yj? Poniski na prob wielkopolskich posów zwrotu zapisów^ dla starych

i

da

yjcych pa, podkomorzynej poznaskiej kasztelanowej kahskiej (Zbijewskiej) ^). Opar si temu August Sukowski, twierdzc, e tym sposobem fundusz edukacyi upadnie. Na to Poniski zapyta: i

ska)

i

1)

Protokó

')

Na

I.

sesyi 12

Zag.

3.

str.

97—109.

marca wymienione:

kasztelanowa* jaka? nie wyraono.

»

wojewodzina poznaska (Jabonow-

40

mamy mor odmieni myl

,li

•

Otó

fundatora?

trzeba J\V. bi-

si z JX. iiuncyiiszein, aby ctim heneplacito Bomano^ za zezwoleniem Rzymu, odmienione byy undacye*. Rzym zezwoskupom

znie

Pierwej obaczy, kto, co

Wtenczas Poniski

e

dodajc, leli

ci

jak zrobi, a dopiero

i

swoj pilno, gdy

zakopanych sreber* \). Przez noc Modziejowski poprawi

tów swój projekt

i

nagradza*.

powtórnie lustratorów krakowskich,

pochwali

oki\zali

Prezes Ostrowski

odczyta go

wród

na 150.000

wedug

»refleksyi«

ciszy delegacyi

wyna-

zip.

delega-

na czwartej

rzdu sesyi 12 marca. Odczytano, take wród ciszy, projekt komisyi sdowej co do dóbr pojezuiokich. Poczem nowe wnoszono

z

poprawki

pierwszego projektu.

do

Branicki

kwestrem dano awizacy zalegajcym

da,

ale

se-

aby jus patronatus

z ratami;

po Jezuitach, przeszo nie na biskupów,

aby przed

na emfiteutów.

Wa-

dysaw Gurowski yczy, aby szlachta moga nabywa pojezuickie domy miejskie, czemu sprzeciwia si Modziejowski. Co realnoci do chopów w dobrach pojezuickich, radzi Massalski »aby wiei

si na to Ichmo delegaci. To znów Poniski wystpi z owiadczeniem XX. Bazylianów, cokolwiek przy»e byleby im oddane zostay wiksze kolegia dano do sufficyencyi, podejmuj si równie szkó uczy*. Modziecznymi czasy

uwolnieni*; nie zgodzili

byli

i

jowski na

to:

»

rozrzdzenie

kolegiów powierzone

ju

edukacyjnej

Gdy Poniski krytykowa » sposób uczenia Jezuitów, upomnia go Ma.s.salski *de moruis nunquam male^ nie mówi si le o umarych «. Po.se warszawski Sz.-iinocki objawi zdanie: » odda edukacy modzi ritui tjracco jest pcccatam contra siauiw, Poniski radzi odda szkoy T(;atynom, I^ijaroin, innym kla.sztorom. Stano na lem, kolegia, czyli szkoy zostawi naley edukacyjnej koini«yi Znowu si spierano o wysoko procentu, na wniosek Poniiiskiego, wickszo.4 zgodzia si na 4Vf°/o; ^> sprzeda dóbr na licylacyi, o przysig komisarzy; puszczono wnioski na turnus^ wikkomi.syi*.

e

szo

odrzucia

V

t

Poniski

prosi

okci* za czynszem

azu. .Narcdzcie

•;

je.

\'txti;K'A

dla

o

pojezuicki grunt

Dano

nni go bez czyn-

siel)ie

rocznym.

wyczerpano wszystkie poprawki,

i

Zag.

3,

i»tr.

110— llo.

uci.szono w.szystkie

41

wic

spory,

zgod wikszoci,

za

sek jako

przyjty

któw

ju

jest

zastrzeeniem,

z

e

do

zamówionych gosów

kilka

niedziaek 14 marca

§.

prezes Ostrowski podpisa wnio-

i

zakonotowanych punsolwowa sesy na po-

').

Ustanowienie komisyi rozdawniczych

6.

i

komisyi

kapitaów pojezuickich. — Dalsze drapanie dóbr pojezuickich. 1774—1776.

dowej dla dóbr

ju

i

sroz-

miano ocioty do suciania zamówionycli gosów, zadano zgodnie podpisania wniosku i mianowania komisarzy rozdawniczych. Jako prezes Ostrowski za poprzedni »referency« do Ale

króla

i

nie

wol, zamianowa 9 senatorów: kanclerza

za jego

wojewod poznaskiego

Modziejowskiego,

wojewod

w.

k.

Antoniego Jabonowskiego,

kahskiego Ignacego Twardowskiego, hetmana w.

k.

Ksa-

werego Branickiego, kasztelana poznaskiego Józefa Mielyskiego, kasztelana kijowskiego Józefa Stpkowskiego, kasztelana arnowskiego

Szymona Szydow^skiego, kasztelana ciechanowskiego Fran-

ciszka

Podoskiego,

i

danie

na

wielu delegatów,

wojewod

gnie-

nieskiego Augusta Sukowskiego. Marszaek konfederacyi koronnej Poniski wyznaczy z grona posów: towskiego, Antoniego Sukowskiego, Zabockiego

za

Litwy

prezes

i

Kwileckiego

16 innych dla Korony. Dla

wyznaczy biskupa Massalskiego, wojewod no-

Niesioowskiego,

wogrodzkiego

i

wojewod gnienieskiego Augusta

marszaka nadwornego Utewskiego Wadysawa Gurowskiego; marszaek za konfederacyi htewskiej Micha Radziwi wyznaczy 12 z grona poSulkowskiego, podkanclerzego Utewskiego Chreptowcza,

sów

htewskich

^).

Tak wic

w

rozdawniczych zasiado 2 biskupów,

komisyach

posów

marszakiem konfederacyi na czele. myl uchwalonego 14 marca projektu kanclerza Modziejowskiego, urzdoway te komisye w Warszawie »pod powag króla z zupen referency do niego «; obecno piciu komisarzy wystarczaa do kompletu. Zadaniem ich: 1) » ustanowienie susznej 12 senatorów

32

i

z

W i

1)

Protokó

*)

Tame

I.

str,

Zag.

3,

str.

126-128,

118—126.

A2

przeda ich omni kailych dóbr z lustracyi ju zrobionych*, mehori modo. 2) Sporziizenie tabeli z ustanowieniem taksy na kade c-eny

i

poniej której sprzeda

2 dóbr,

w

dóbr nieruchomych

nie wohio. 3)

miasteczkach

dawn

polsk,

wan).

4)

Realnoci

za

sprzedane

by mog

magistralom

sub

et

scartabcllau miejskie,

Konkurenci

wsiach, powinni

i

kupna szlacht

(K)

by

niezostajc (wieo nobilitokamienice, domy, place t. d. i

i

mieszczanom,

take

ale

szlach-

zachowaniem jednak jurysdykcyi miejskiej. domy mieszkalne dawnych Jezuitów, te do 5) Kolegia, rezydeneye dyspozycyi komisyi edukacyjnej zosta maj. w 10 punktach. Warunki kupna dla konkurentów opisane dawnej

cie

i

wieej,

z

i

s

Kupujcy dobra

pokaza

pojezuickie powinien

cz

taksy dóbr, na dobrach ziemewikcy) wynoszcy Vs lub na kapitaach lokowanych na pewnej hipotece albo w r-

staw, skich,

(da

kojmi

Suma

porczyciela).

otaksow^ana pozostaje wieczycie na

kupionych dobrach, a tylko procent od

monety

cej

phftius safficiens (za-

si

paci

I

dobra pojezuickie (w enifiteuzj, czyste

cum

petisUj

sigillo

mujcy* do grodu

lub

(po 4V2°/'o

z

góry

do

bie-

komisyi

kasy

komisyi rozdawniczej otrzyma

temu

w

król

za

kancelarya

ziemstwa

sumy

ratach

wikszoci gosów

Kto

e

!

I

\).

^).

ju pofaszowane

ceny dóbr,

r, ale

meliori bono.

•)

przynosili

inni

kol(;giuinoyczy na Borlkiszki 110.000 zp, l>rat czy bratanek jego K»awery Ma.Shal.ski pukownik wojsk litewskich poyczy na lual>stwo Olekszy-

ronnych Niecny

i

i

szowi edukacyjnemu...

377.755 zp. 5

i

gr.

wic prawoci

Dziki

ów, uratowan

zostaa

w

powiceniu

i

znacznej

jeszcze

kilku

zacnych

czci

fortuna

mpoje-

utrzymaa komisya edukacyjna 9 szkó wydziaowych szecioklasowych, 45 podwydziaowych 3 4 klasowych ^). By take » wydzia pijarski*; zakon ten bowiem ofiarowa si 1774 r. zastpi w nauczaniu Jezuitów podda si pod wadz komisyi edukacyjnej. Ta oddaa mu 1774 r. pojezuickie kolegia ze szkoami podwydziaowemi: w Drohiczynie, Piotrkowie. Oprócz tych Pijarzy mieli 21 szkó podwydziaowych. O nich zuicka.

Z

niej

to

—

i

omy

*)

w

W

Koronie

dziaowych

.5

wydziaów

Krakowie.

Poznaniu,

trzy

kil)

dzia poznaski! —

i

tyle szkó wydziaowyci szecioi^lasowyci:

Warszawie. Krzemiecu

czteroklasowycli

w

i

:

w

1

Winnicy

i

21 szkó podwy-

Trzemesznie, W^sciowie,

Kaliszu (wy-

Piczowie, Sandomierzu Lublinie (wydzia w I*utusku. Wgrowie, czycy Rawie (wydzia mazowiecki) krakowski) w Wodzimierzu, Ostrogu. Kamiecu podolskim, Barze Szarogrodzie (wydzia Kaniowie (wydzia Humaniu, Owruczu, T^ubarze, ytomierzu krzemieniecki) Kielcaci,

i

—

—

i

i

—

i

Winnicki).

Na

Litwie

za

4 wydziay

wogródku, Brzeciu Utewskim

w Biaymstoku,

i

w

i

tyle szkól wydziaowych: w Grodnie, NoKroach: 24 szkó podwydziaowycli; w Wil-

W^okowysku, Wisznio wie, Postawach, Lidzie. Mereczu, Szczuw Misku, Choopieniczach, Niewieu, Bobrujsku, cinie (wydzia grodzieski) w Pisku, Biaej, Dbrowicy, Luzkach (wydzia nowogrodzki) Berezweczu w Kownie, Kretyndze, PonieLubieszowie, yrowicach (wydzia poleski) wieu, Rosieniach, Wilkomierzu (wydzia mudzki). ukaszewicz. Hist. szkó nie,

i

—

— —

'

II 350.

60 nuncyusz do kardynaa sekretarza stami Litwie 420 1773 r. 'mieli w Koronie

lo donoiii

e

1774 r, ryków,

iiiia

w 30

czonków, wanie gdy

klasztorach,

wic

zakon

najwicej potrzeba.

ici

32

ksii^y,

i

inieszkajii

sierpnia

(>

ma

ten

/a

kle-

mao

Zniesienie Jezuitów,

ch

do pogoski o zniesieniu innych zakonów, oshihiy powoanie ycia zakonnejro, spowodoway skonno do sekularyzacyi, zwaszi

cza u modszych

znajduj atwe utrzymanie sposobem Pijarzy uczniów. Tyiii

zdolniejszych, którzy

i

panów monycli, ojców icli trac najlepszych czonków* *i. Ofiarowali si te 1774 r. na zastpstwo Jezuitów w szkoach otrzymali od komisyi edukacyjnej 5 pojezuickich 00. Bazylianie domów z szkoami podwydziaowemi: w Harze (553 uczniów), u

i

w

Ostrogu

1

w

245 uczniów),

Owruczu, Szarogrodzie, gdzie uczono

uczniów l)yo wedug dawnego systenni, a mimo to 1784 w Wodzimierzu *). 600 Panujcy w .szkoach pod zarzdem komisyi edukacyjnej system nauczania by encyklopedyczny, krytykowany na sejmie 1776 r. jako nie dosy religijny nie do aciny uczcy, surowiej jeszcze i

bito

r.

i

i

zganiony

przez

Mickiewicza

».

\unz

•)

Lukaszcwirz.

FoL

di

wychwalony

'),

ukaszewicza

przez

vol. 224.

w

ZakaKoiiiisya edukar-yjna

•|

wydaa ustawy

caym

rmlnych. Dla wszystkich klas narodu. otworx.uno po

modziey urzcej

na /asadac

oparlt-

hai

li

Iib«'-

akademio,

kraju

gi-

nadano przywilcjo wielkie, starano sit^' •>)' » zaciccir. Ale caa ta pitrowa l)udovva owiaty czyli in,

sobie proiekl,

myl, ile umys stroskany myli nu ma pój w rozsypk, uczyni wy-

naszej, która

naksztat Akademii Scicntiarum, albo z któ-

literackie

t-^wi/^

sug

X. Poczobut Soc. Jesu

AJ.i

!«

niia

podobna.

Chc

z

nieszczcia prywat-

65 towi drukarni pojezuick

wyznaczy

w

funduszu

z

w

wraz

Wilnie, a

komisy edukacyjn

z

2.000 dukatów

pojezuickiego

na zakupno

Londynie nowych narzdzi do wileiiskiego astronomiuni.

tylko Poczobut, ale inni uczeni ex-Jezuici

gólnej aski

faworów króla Stanisawa,

i

nie-

przedmiotem szcze-

byli

jak:

A

I{arol

Wyrwicz rektor

królewskiego konwiktu, [)roboszcz warszawski opat hebdowski, Se-

bastyan Lachowski kanonik pocki, Grzegorz Zachariaszewicz biskup

Adam Na-

sufragan owicki, Jan Bohomolec proboszcz na Pradze,

ruszewicz biskup smoleski,

zywa; cki

którego

król

Józef Rogaliski rektor akademii

towarzysz

Gawroski

Poczobuta

»

>

w

kochany Naruchu

Poznaniu, Jdrzej Strze-

w

astronom królewski «

lektor królewski, kanonik krakowski, od

krakowski;

Franciszek Narwojsz

profesor

na-

Wilnie; Jdrzej

1805

r.

biskup

zaoyciel Nakcyanowicz Jakób

matematyki

i

obserwatoryum astronomicznego w Grodnie; profesor matematyki w Wilnie; Bohomolec Franciszek hterat publicysta; Szczepan Luskina publicysta, któremu król da monopol i

na Wiadomoci

zamienione

warszawskie^

Pilchowski Dawid profesor

szawsJc:

1774

r.

wymowy w

Gazet

na

ivar-

Wilnie, wizytator

szkó, biskup sufragan wileski; Grzegorz Piramowicz sekretarz do ekspedycyi zagranicznych przy komisy

i

edukacyjnej; Jo wian Fryde-

ryk Bystrzycki, astronom królewski, proboszcz stycki, od 1791

praat kapituy pockiej iiego to

i

t.

d.

*).

poszuka publicznego poytku,

zaoy

budowanie,

inaczey Francuzka

i

z

a

i

na Mogile

.Matki

Moiey,

zamiast kolossu

któregoby poyteczni Oyczynie ludzie wychodzili. Nic

Angielska Akademie

Poczy si goriwo o Nauki

niae corpora urosy.

midzy sob.

r.

Scientiaruin

powstay

niaja/ycli.

Ju

cokolwiek

i

w

tak

wspa-

przyja mam takich, wi-

od prywatnych Oyczystych

ludzi,

i

e Bóg mylom moim

pobogosawi, a gorliwo Patryotyczna da sposoby. Teraz upraszam J. W. M. W. M. Pana Dobrodzieia otrzyma jeli to by moe Privilegium exclusivum na kalendarz polina Litw. miaem si z kalendarzów, ale miech obrótyczny, maia.cy ci si w potrzeb. Take na Gazety literackie i ieli to by moe na Polityczne. O drukarni pomyle boi si, bo si zdawa moe, e to na mnie do tego zgadna. nie mog, na kogo ju drukarnia devolvetur. Wyza wiele: a baczy mi raczy J. W. M. W. M. Pan Dobrodziey te moi ku sobie poufado którey dobro Jego askawo zdaie si dawa mi prawo. ex-Jezuici nie *) Porównaj tom III rozdzia 21. Ju to przyzna trzeba, p)'zy nieli wstydu matce swe] zakonowi. Biskupów ex-Jezuitów byo 15. kasat senatorowie: Aleksander Sokoowski biskup kijowski a) Przed administrator opactwa Augustynianów w Trzemesznie j 1644 r., Stanisaw Pstro-

cey zebra postaram si. llozumiein,

suy i

o,

i

e

JEZUICI

w

POLSCE.

V.

5

iM\

Man'i

bo

sem osób,

knski biskup t 1712

take

to

narodu, upadek Jezui-

sziarlu'okiejzo

rliolmski t ItJóT

bracia

i.,

szlacbta

synowie

,

tym

dotknit^lycli

TtMulor WdIII hiskiip inllaiuki

cio-

senatorskicli

nomina

clielin-

Hyokur Itiskup lUolemaidy sulraiian l)i/,eski w dyecezyi Biae] radziwiowskiej w Siukii. kanclerz gnienieski

I-udwik

r.

w

uckiej, proboszcz

t 1778

ogóowi

,

strat niopowetowani. Zal byo

wyda si

iow

ski

Polsce

i

r.

Po kasacie senatorowie: Adam Naruszewicz biskup smoleski potem ucki t 179t r. Ignacy Raczyski biskup poznaski 1794 r., ostatni arcybiskup administrator arcybiskupslwa warszawskiego do 1815 r. Tognienieski czy mnie walk z rzdem polsko-francusko-masoskim ksistwa warszawb)

a

i

lego dowodzi jego

skiejjo, jak

t 1H23

— 1HI3

r.

Pawe

Jan

Woronicz

knilestwa polskiego t 18*29 kolegiaty oyckiej t 1829

r..

adjutor

17t4

z

tyme rzdem

r..

i

biskup krakowski

krakowski 1815 — 1827

r., prymas Dederko |)ierwszy niskup miski, prepozyt

biskuj)

Jak«')b

r.

Dawid

d) Biskupi sufragani:

sufragan

Gawroski astronom,

Andrzej

Biskupi dyecezyalni:

c)

180I

korespondencya*

'Szecioletnia

r.

Pildiowski

administrator wileski t ISOS

r.

ur.

matki

/.

luterki

1735

r.

Jan Henisawski biskup Gadary ko-

wywicony j)rzez nuncyusza Arcbettego w Petersburgu (pryaii Odyniec wywieziony pierwszy z biskupów polskicb porozbio-

mohilewski.

mwych na rozkaz Pawa do Woogdy 1798 r., uwolniony przez Aleksandra 1801 r. Adam Kiokocki od 1798 r. biskup sydynenski, sufragan brzeski, proIkwzcz w Wysokiem litewskiem. Jan Albertrandy od 1796 biskup zenopolilaski, sufragan t 1808 r. w Warszawie, firzegorz Zacbaryaszewicz od 1810 biI

I

i-.

r.

skup korycki, sufragan owicki t 1x14 i. Kx-Jezuici kanonicy: Micha Kociekowski

t 1811

r.

w

by

Marzeninic pod Gnieznem,

z

praat scholastyk gnienieski

wyl>oru kapituy administratorem

wrzenia 1794

arrhidyecczyi po mierci j»rymasa Poniatowskiego od tnia 1795

r.

V

na Wilno zapisa 1785

Ignacy

llrebnicki

kanonik

wileski,

który

ogród swój

r.

z

do kwie-

piknym

na dom Dzieci;\tka Jezus, jak wiadczy Har""'i »lfi.sloryi szpitala Dziecitka Jezusc str. 118. Wawrzyniec Duwróci do Jezuil