In veel huizen wordt gerouwd: de Spaanse griep in Nederland [1 ed.] 9059110811, 9789059110816 [PDF]

Zitiervorschau

REINOLD VUGS

In veel huizen wordt gerouwd De Spaanse griep in Nederland

Met medewerking van dr. Eric

C.J. Claas

2002 UITGEVERIJ ASPEKT

Voor Isabe!Le, Jeroen en Sebastiaan

In veel huizen wordt gerouwd. De Spaanse griep in Nederland.

©2002 Reinold Vugs ©2002 Uitgeverij Aspekt bv Arnersfoortsestraat 27, 3769 AD Soesterberg [email protected] www.uitgeverijaspekt.nl Binnenwerk: Van Swieten & Partner, Nieuwegein ISBN: 90-5911-081-1

Aile rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomariseerd gegcven besrand of openbaar gcrnaakt, in enige vorm of op enige wijzc, herzij elekrroni ch, mechanisch, door fotokopieen, opnamen of enig andere rnanier, zonder voorafgaande toesternming van de uirgcver. Voorzover her rnaken van kopieen uit deze uitgave is roegesraan op grand van arrikel 16B Aureurswet 1912 j0 her Besluir van 20 juni 1994, Sr.b. 351, zoals g wijzigd bij her Besluir van 23 augusrus 1985, Sr.b. 471 , en arrikel 17 Aureurswer 1912, dient men de daarvoor werrelijk verschuldigde vergocdingen te voldoen aan de Srichring Reprorechr (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor her overnemen van gedeelte(n) uit deze uirgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel

16 Auceurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

INHOUD

Inleiding

9 - Het verhaal van Geertje Pieters .... 15 Hoofdstuk een - De zieke koning Hoofdstuk twee - Hoe de griep Nederland verovert .............. 36 Hoofdstuk drie - De wereld loopt op een eind ..................... 46 Hoofdstuk vier - De grote drie: Amsterdam, Den Haag ............ 7B en Rotterdam ..............

Hoofclstuk Epiloog

Bijlage I Bijlage II

vijf - Het

-

drama van Drenthe ............................ 94

Daderprofiel Spaanse griep, door Eric C.J. Claas

- CBs-cijfers .,.....,........ - Naweeën van de Spaanse griep:

............... 107

.......,...... 125

krankzinnigheid, slaapziekte en Parkinson

..

1

33

Een woord van dank

139

Noten

r40

Bibliografie

r53

7

INLEIDING

Het verhaal van Geertie Pieters I had a little

bird,

Its name was Enza.

I opened

the window,

Arcd in-flu-enza.

(Liedje dat Amerikaanse en Engelse kinderen zongen tij dens het touwtjespringen')

'i

heeft zijn kruis, maar sommige huizen moeten meer l', g dr"g..t dan andere. Geertje Pieters uit Hollandscheveld heeft het zwaar, heel zwaar. Zebegeleidt vier van haar kinderen binnen één week naar het graf:Janvan32, Lucas van 25,Jantje van 28 en Geert van 22 jaar.r In de Hoogeueensclte Courant van 27 november 1 91 8 staat het trieste verhaal van Geertje . Ze wordt op 3 december 1861 geboren en woont in wat het Hollandscheveld heet, in dat deel van de velden waar nu Elim ligt. De veenstreek, waar hard gewerkt, weinig gegeten en vooral veel gedronken wordt. De oorlogsjaren eisen hun tol, vooral in die gebieden waar de bewoners

I lk huis

het gewoonlijk toch al moeilijk hebben. Geertje trouwt met Lucas van Blanken als ze 21. laar oud is. Lucas is van 1855 en samen krijgen ze negen kinderen van wie de

oudste, Harm, op 17 december 1910 sterft. Lucas overlijdt in 1903 en Geertje is vijftien jaar weduwe als de Spaanse griep uitbreekt.2 De rampspoed voor Geertje begint op een novemberdag in 1918 als haar zonen Jan en Lucas ziek worden. De jongens zijn arbeiders en wonen nog thuis. Volgens de overlijdensakten sterven de broers gelijktijdig: op 20 november, 's middags om halfdrie. De begrafenis vindt waarschijnlijk plaats op zaterdag 23 november, waarbij, behalve de Pietersen, ten minste nog eens zeven andere doden hun laatste rustplaats krijgen. Negen doden, een getal dat zwaar drukt op de kleine, afgelegen gemeenschap. Op het moment dat Geertje aan het graf van haar zoons staat, liggen dochter Jantje en zoon Geert doodziek op bed. Een dag na de

9

in 1918 zien. De cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek vertonen vanaf 1900 een stijgende lijn, slechts ondergeboorte

broken door twee momenten: 1918 en de periode tussen 1940 en 1945. Bedraagt de levensverwachting voor degenen die in 1916ll9I7 geboren worden nog ongeveer 56 jaar, in 1918 daalt deze spectaculair naar niet meer dan een jaar of dertig.

Het kerkhof van Hollandscheveld in Drenthe, het dorp waar zovelen het slachtoffer worden van de windvlaag des doods, (collectie Albert Metselaar.)

begrafenis rran Jan en Lucas sterft Jantje, een dag later gevolgd door Geert, arbeider zoals z1)n overleden broers'

Het is een gruwelverhaal, maar zekeÍ niet het enige in die dagen' Hendrik Booij uit Elim schrijft zo'n zestigiaar nadien zijn memoieen res. Hij heeft een gezin met negen kinderen gekend, van wie er *..k á" het uitbreken van de griep maar één overbli.ift, een baby van een jaar oud. In Apeldoorn wordt het gezin van boer_veldhuis getroffen. Vader en twee zonen sterven op dezelfde dag, twee ãot..t liggen ernstig ziek op bed.3In Tilburg worden op 30-oktober de t*.. bro.r, Vorster begraven.4 In het Friese HarkemaOpeinde, ten noorden van Drachten, zijn drie doden in de familie schievink te betreuren, terwijl de \Øeenings en Leistra's ieder twee van hun kinderen verliezen.5 zo zljner duizenden gezinnen, die één of meerdere gezinsleden aan de Spaanse griep moeten opofferen. Hoe erg het is geweest' laat ook de enorme duikeling van de levensverwachting bij

10

De echo's van dit drama zijn ook nu nog luid en duidelijk te horen, zo leert een oproep in het Streeþbladvan Zoetermeer rran 16 januari 2002.Ik vraag hierin of er wellicht mensen zijn die de Spaanse griep zelf hebben meegemaakt, of er door overlevering van hebben gehoord. Binnen enkele dagen onwang ik een aantal reacties. Ik ben verrast en eigenlijk ook weer niet, want het bevestigt mijn vermoeden dat de pandemie nog steeds 'leeft'. '\Øij woonden met het gezin in Velp, in dezelfde straat als mijn oma. Het was bittere armoede. In één keer werd iedereen ziek. Mijn moeder was in verwachting en toen zljn mrlnjongere broer'W'e waren allemaal tje en ik met haar bij oma in huis getrokken. ziek, ik ook. Mijn vader bleef thuis, waar hij door iemand anders werd verzorgd. Twee van zijn broers, een van ik geloof zeventien en de ander negentien of zoiets, waren ook ziek. In oma's huis lagen dus allemaal zieke mensen.

Mijn moeder beviel van een zoon, te midden van alle ellende. Kort daarna stierf mijn vader, alleen in mijn ouderlijk huis, en een paar dagen later gingen ze naar mijn moeder kijken. Zij wist dat vader was overleden en vroeg of ze brj opoe, haar schoonmoeder, mocht blijven. Ze sliep rustig, maar is toch overleden. Een tante heeft haar dood gevonden. Ook mijn twee broertjes stierven: de baby en het kind van twee jaar oud. Daarna gingen ook mijn rwee ooms dood, die van zeventien en negentien. Mijn oma, die mijn tweede moeder is geworden, werd helemaal kaal van verdriet. Het was een ellendige tijd, waarover later nog veel is gesproken. De oudste herinnering die ik aan die tijd heb, is dat er in de gang twee heel kleine kistjes stonden: voor mijn twee broertjes. Verder

11

weer ik niet zoveel meer, wanr ik was pas drie. Ik geloof dat er in onze familie uiteindelijk wel negen mensen aan de Spaanse griep zijn overleden. Bij ons aan de overkant ziin er ook een paar gestor-

ven. Op school werd ik trouwens altijd voorgetrokken, want ik was dat kind dat al zoveel had meegemaakt.'Aldus mevrouw F' Malcke, geboren in 1915.6 Naast dit ooggetuigenverslag onwang ik reacties uit de tweede hand. Een mevrouw schrijft dat haar vader, schoenmaker te voorburg, een van de eerste Spaanse-grieppatiënten aldaar geweest zou ztii. 11ii was toen 35 iaar, overleefde de ziekte maar zov voor de resr van zijn leven een slechte gezondheid én een beroerd humeur houden. Een man van wie de moeder ziek werd, laat weten dat zri er de ziekte van Parkinson aan overhield.

Een ander vertelt àat zrjn vader destijds met groenten van fujnsburg naar de Haagse markt reed. Gekookte krootjes, van die l"Ág., *.rd.., door sommige alternatieve geneeskundigen en ook artsen voorgeschreven als medicijn tegen de griep' Een volgende briefschrijfster weet dat haar groowader' een Zeeuw, op 25 november 1918 in Den Haag was overleden' Van beroep was hij sjouwer, dagloner en voerman' Ook een van zijn kindeìen, slechts rwee maanden oud, overleed vervolgens aan de Spaanse griep. Hij liet een vrouw en acht kinderen achter, onder wie de mt.d., van mijn informante. Deze hield de doodswake bij haar vader, maar was zo uitgeput datze sliep op het moment dat hij stierf. De moeder van een andere Yrouw die op mijn oproep reageert' was destijds een jaar of tu4intig en woonde in Vlaardingen' Zevertelde haar dochter dat de griep in elk huis wel slachtoffers maakte en dat de mensen met een doek voor hun mond op straat liepen. Toen de ziekte uitbrak, kregen de mensen nog een fatsoenlijke begrafenis. Larer, mer de talloze doden, waren er alleen nog maar ,rrãl in elkaar getimmerde kisten die op handkarren werden ver-

l2

voerd. Tên slotte verdwenen de doden zelfs zonder kist onder de srond, slechts in een laken of deken gewikkeld. Bij haar moeder íhui, *"t.tt geen doden te betreuren, wel zwaar zieke broers en zussen. Een van hen was verpleegster; zij gaf de raad iedere zieke apaft rc verplegen en elke dag schone lakens op de bedden te legoçen.

In oktober l91B stierf een vrouw, woonachtig in

Hengelo

(Gld.), op 26-jarige leeftijd aan de griep. Haar dochter was twee ziek. Haar moeder had een buurmeisje iaar oud en werd ook bezocht, raakte daar waarschijnlijk besmet en stierf een week later. Daarvoor was dat buurmeisje, twaalf jaar oud, al overleden. De dochter vertelt dat haar vader zich later niets meer van die zwarte periode kon herinneren: hij had de gebeurtenissen gewoonweg verdrongen. De sociale ontwrichting was groot, zo vertelt een man wiens moeder uit Bergschenhoek afkomstig was. Ze werd ziek maar overleefiCe de aanval. Een broertje en zusje echter overleden in hun kleuterjaren binnen een tijdsbestek van drie dagen aan de griep. Zijn moeder kon zich de angst voor onderlinge besmetting nog goed voor de geest halen. Mensen gingen elkaar onrwijken, het gemeenschapsleven stond onder grote druk. Men meed elkaar als de pest...

Het zijn deze kleine geschiedenissen die kleur en diepte geven aan het grote, doorlopende verhaal. En er zijn veel van zulke geschiedenissen over de Spaanse griep.

\flie genealogisch onderzoek doet,

heeft grote kans iemand tegen te komen die de Spaanse griep, deze vergeten pandemie, heeft gehad of eraan is ovededen.

Ik noem haar vergeten, omdat ze zo weinigvoorkomt in de 'traditionele' geschiedschrijving van Nederland. De enige die eerder een uitgebreide studie van de Spaanse griep in ons land heeft gepubliceerd, is A.C. de Gooyer.T Zijn De Spaanse Griep uan'18, verschenen in 1968 (in l97B kwam een herziene boekhandelseditie uit), is een waardevol maar voornamelijk medisch gericht werk.

r3

De Gooyer besluit zijn voorwoord met de regels: 'Op volledigheid maakt dit boek geen aanspraak. Misschien is het een opwekking tot het schrijven van een breder geschrift.' Ook mijn boek kan moeilijk aanspraak op volledigheid maken, ner zo min rrouwens als enig ander boek dit kan. Het is echter wel het breder geschrift waar De Gooyer op doelt. Ik hoop tenminste

HOOFDSTUK EEN

De zieke koning

dat de lezer dit zo erva.art. Zo et er meer, j anuari-augustus 2002

'ü ,: e telexen ratelen. Het is 27 mei 1918. Persbureau Reuters $ ;: he.ft nieuws dat eerst niet zo spannend lijkt. De Spaanse

koning Alfonso XIII lijdt aan een geheimzinnige ziekte, evenals de leden van zijn kabinet. Je kunt natuurlijk overal ziekworden' maar de vrome koning heeft wel een heel bijzondere plek uitgezocht: zijn eigen paleiskapel. Alfonso woont een mis bij en voelt zich na afloop steeds beroerder worden.s Misschien heeft hij gedacht aan de tijd dat hij nog een prinsje was en in 1892 een zware griepaanval kreeg. Het ging bergafwaarts met hem en in een laatste wanhoopspoging grepen de artsen naar een fles Bacardi rum. In de meeste gevallen maakt alcohol meer kapot dan je lief is, deze keer was de uitwerking echter miraculeus:

de volgende ochtend was Alfonso koortsvrij. Sindsdien is het wapenschild van het Spaanse koninklijk huis op elke fles Bacardi rum te vinden.9 Met de koning enzijn ministers is trouwens ook bijna eenderde van de Spanjaarden ziek. Ondanks dit feit hoeft niemand zich zorgen te maken, is de boodschap. 'Men beschouwt de ziekte niet als van ernstige aard.'lO De toon is er dan nog een rran pappen en nathouden. Dit verandert snel, want de ziekte breidt zich uit als een bosbrand bij harde wind. Het Zwitserse ministerie van Gezondheid spreekt als eerste over de Spanische Kranþheit, een begrip dat direct gemeengoed wordt. Betekent dit nu ook dat de 'ziekte'

in Spanje is geboren?

14

15

zich op 4 maart 's ochtends vroeg ziek. Hij heeft melát een soldaat het middaguur staat de koorrr, eeîzere keel en hoofdpijn. Rond honderd zieke soldaten, aan het eind van de teller alop meer dan

weekziln dat er vijfhonderd' Zoudenwe dus eigenlijk van de Ameriþanische Kranþheit moeook niet. Influenza is een ten spreken? Misschien, maar wellicht enkele grens respecteert. Alle bekende inwereldreiziger die geen komen voor bij watervogels, zoals wilde eenfhrcnzaA-stammen den en meeuwen' en trekvogels: zii zijn dragers.12 Hun ontlasting komt in het water terecht, of op andere plekken, en zoogdieren, bijvoorbeeld varkens, raken besmet met het virus.13In gebieden waar mensen en varkens dicht bij elkaar leven, zoals in het Chinese Mantsjoerije, besmetten de dieren op hun beurt de mensen. Zo springt het virus over van vogel naar varken naar mens. Er is daarmee steeds een onuitputtelijk levend reservoir aan virusstammen aanwezig, tijdbommen die op onverwachte momenten kunnen ontploflèn.

Koning Alfonso XIII van SPanje' die eind mei 1918 grieP krijgt. Mede dankzij hem gaat de ziekte 'spaanse griep' heten.

Nee, want virologen gaan erYan uit dat haar wieg in de Verenigde staten heeft gestaan. De verklaring voor Spaanse ziekte of grlp i, een heel banale: omdat in Spanje het eerst alarm wordt geslagen, krijgt de griep haar merkwaardige naam'11 In de Verenigde Staten duikt het virus in elk geval begin 1918 op, al zljn er wetenschappers die een nog Yroegere geboorte vero.rd.rr,.ll.n : l9l7 of zelfs 1916. In het voorjaar van 1918 worden

blijft het aantal doden nog beperkt' In Camp Funston (nu Fort Riley), een kazerne in de staat Kansas'

veel mensen ziek, maar

16

Algemeen wordt aangenomen dat het Spaanse-griepvirus na mutatie in varkens is gevormd en door besmette Amerikaanse soldaten naar de slagvelden in Europa is meegevoe rd.In 1976 åeed zich in de kazerne Fort Dix (New Jersey) een van de best gedocumenteerde besmettingen van de mens met het iarkensgriepvirus' (H1N1) voor. Vijf recruten werden ziek, één van hen kreeg een zware longontsteking en overleed. Dit incident leidde tot de grootste influenza-vaccinatiecampagne die ooit in de Verenigde Staten is gehouden, waarbij maar liefst 40 miljoen mensen werden ingeënt.14

Het influenzavirus is opmerkelijk slim rroor een simpel pakket.ie van eiwitten en zuren. Het verandeft voortdurend om het aÂveersysteem van zijn gastheer of -vrouw te misleiden. In de virologie heet dit proces antigene drift: kleine mutaties in de samenstelling van de buitenkant van de eirwitmantel, zodat het lijkt of er een gast aanklopt die nooit eerder op bezoek is geweest. \Øat

r7

dan uiteindelijk volgt is een radicale stap, de antigene shift, waarbij beide eiwitten (haemagglutinine en neuraminidase) op hetzelÊ de ogenblik een ander uiterlijk krijgen. Een nieuwe epidemie staat voor de deur die, eens in de zoveel tijd, tot een pandemie kan uitgroeien. De negentiende eeuw kent de Aziatische griep (1889-1890), de

twintigste eeuw telt vier pandemieën: de Hongkong griep (1900), de Spaanse griep (1918), de Aziatische griep (1956-1957) en opnieuw de Hongkong griep (1968). Om bij de meest recente uitbraken te blijven: de eerste kost aan zeventigduizend Amerikanen het leven, de tweede maakt 34 duizenddodelijke slachtoffers. Ook in Nederland slaan de pandemieën hard om zich heen, wat soms tot bizarre situaties leidt. In Harlingen geven zieke families in oktober 1957 de huissleutels aan hun arts, zodat deze zelf de deur kan openen als hij op ziekenbezoek komt. Op 5 oktober meldt De Telegmaf, dat een van hen zo'n vierhonderd sleutels te leen heeft, keurig gelabeld met de namen van zijn patiënten erop.15

In mei 1997 ginghet bijna weer mis.16 Virologen van over de hele wereld hielden hun hart vast toen in Hongkong een jongetje aan de complicaties van een bijzonder influenzatype overleed. In hetzelfde jaar werden er nog zeventien mensen uit Hongkong ziek van wie er vijf stierven. Onderzoek toonde aan dat het om het influenzavirus A(H5N1) ging, dat tot dan toe alleen bij kippen en eenden voorkwam. De hypothese was, dat het kind besmet was geraakt door contact met uirwerpselen van kippen die bij zijn crèche rondliepen. Iedereen kan zich de televisiebeelden herinneren, waarbij op de pluimveemarkten miljoenen dieren werden rrernietigd om verdere verspreiding te voorkomen. Men was als de dood dat dit het begin was van een nieuwe golf aanslagen van de stille moordenaar. Het was namelijk de eerste keer dat bewezen kon worden dat het virus rechtstreeks van vogel op mens was overgedragen. Voer voor virologen, vuur voor de inwoners van Hongkong. Gelukkig kon een verdere uitbraak worden voorko-

18

een kwestie van tijd voordat zo'n besmetting men, maar het was .,rrri.r* zou optreden. Nog geen twee iaar Iater was het opnieuw

Chinezen werden matig ziek, rwee meisjes in \Weer was een vogelgriepvirus verantHongkong zelß ernstig. keer influenza A(H9N2)' En woorã.liik voor de besmetting, deze verdere verspreiding. Gezien deze twee wéérkwamhet niet ror een niet de vraag óf er weer een influenzapanis het recenre gevallen demie komt maar wannéét'l7 Yandaagde dag houden meer dan honderd nationale influenmutaties van hetvirus scherp in de gaten. In 1918 is

)ï^r^f^rr

1.

Vijf

zacenuade

áaat geen sprake van, sterker: wetenschappers weten niet eens waardoor griep wordt veroorzaakt. Pas in 1933 wordt het eerste \Wilson menselijk influenzavirus uit de Engelse onderzoeker Smith geisoleerd. gelitten' kant van de oceaan, op de slagvelden van Europa, Aan de andere verlamt de griep vanaf begin april 1918 grote groepen soldaten. Offensieven van Britse en Duitse zijde worden uitgesteld of zelfs afgeblazen omdat er te veel zieken zijn. Erich von Ludendorff, de Duitse generaal, constateert gefrustreerd dat de griep - de Duitsers noemen haar de 'Vlaamse koorts' - zijn voorgenomen julioffensief danig in de weg staat. In 1919 publiceeft hij Meine Kriegserinnerungen 1914-191B,waarin over de griep staat: 'lJnsere Armee hatte gelitten. Die Grippe griff tberall stark um sich [...]. Es war für mich eine ernste Beschaftigung, jeden Morgen von den Chefs die großen Zahlen von GrippeausFillen zu hören und Ihre Klagen über die Schwäche der Tluppen [...] .'18 \Øeliswaar worden manschappen van beide partijen door de griep geveld, maar heeft de Entente het grote voordeel dat er voortdurend nieuwe, frisse Amerikaanse en Australische divisies naar het front komen. Bovendien is de voedselvoorziening aan Duitse zijde beroerd, zodat het virus sneller vat krijgt op de uitgeputte en vaak ook '(Jnsere Armee hatte

gedemotiveerde soldaten.

19

r9

..

.y.t.:á':l'f&ffi.i"

In grote delen van Oost-Europa regeert de griep in april met Parijs wordt in mei bezocht en van daaruit reist de harde*hand.zo zuiden om diezelfde maand nog de Spaanse en verziekte naar het Noor*role.n, ook Portugese grens te Passeren. De griep bereikt

juli aan de weän in iuni, Zweden en Denemarken komen in juni en de eerste week van b.,irt, ,,.t als Nederland. Tussen eind meer dan dertienhonderd vanuit Stockholm seprember worden o.ìeppatiënten gemeld, van wie er uiteindeliik 96 overlijden. Er Tlin'rr..t zieken, maar het dodental tijdens de eerste aanvalsgolf bíijft relatief beperkt. Hoe anders verloopt het rweede offensief dat in het najaar volgt'

lra

Van sturm tot orkaan

Degenen die in de zomer aLziekzijn geweest, of ziekteverschijnselen hebben gehad, zijn in het voordeel als de zoveel gevaarlijkere

variant terugkeert. De eersten krijgen meestal lichte ziekteverschijnselen, de tweede categorie hoogstens middelmatige. In september stijgt het sterftecijfer door influenza opnieuw, deze keer zeer explosief. De griep trekt gedurende de daaropvolgende maanden een verwoestend spoor over de aardbol, 20 tot 40 miljoen doden achterlatend. (Sommigen houden het zelß op een maximum van 100 miljoen. Het blijven schattingen, want in de meeste landen werd nauwelijks iets geregistreerd.) Slechts enkele gebie-

*,^'; *?

den worden gespaard, waaronder het Amerikaanse deel van Samoa;

buitenaf toe.21 Is het vreemd dat velen vrezen dat het einde der tijden is aangebroken? Eerst is er de strijd, met moderne \Mapens, gifgas en de inzet van jongens in de lente van hun leven. Dan volgt de wrake Gods die het mensdom straft voor de staat van zonde waarin het verkeert. Diefstal, plundering, moord, zelfmoord, drankzucht, prostitutie en overspel. \/reemd volk in de kampen. Mannenbroeder Abraham Kuyper, oprichter van de Antirevolutionaire Partij, vlamt begin november 1 9 1 B in het weekblad De Heraut. De Spaanse griep is van God afkomstig, '[...] die komt de gouverneur laat gewoon niemand van

'Zelfportret na de Spaanse griep' (1919) van de Noorse schilder Edvard Munch. Olie op doek, 150,5x131 cm. (Nasjonalgalleriet, Oslo.)

z0

21

om te tuchdgen'. Na Roodvonk en tyfus stuurt Hij een nieuwe plaag om de mens tot inkeer te bewegen. 'In vroeger dagen, toen de vreeze Gods nog veel dieper bij de volkeren er in zat en meer heel het publieke leven beheerschte, wekte zulk een epidemische krankheid het volk tot boetedoening en bekeering op.' Kuyper gelooft er nu niet meer in, want'[...] het ernstige woord van de Ziener van Israël: "Hoort de roede en wie ze besteld heeft"'wordt nauwelijks meer verstaan. De moderne mens zoektzijn heil eerder in de wetenschap, dan dat hij hulp zoekt'[...] bij God den Heere, die de Heelmeester van zljn volk is'.22 Of hij of zij keert zichvan de Allerhoogste af zoals de moeder van Aaltje Karels uit Volendam. Deze vrouw door en door katholiek, verliest tijdens de pandemie twee van haar kinderen. 'De moeder van Aaltje was vanaf dat moment klaar met God en de kerk. Ze geloofde nergens meer in. Een God die twee van jouw kinderen laat doodgaan, daar had ze niks mee en met zo'n God wilde ze ook niets te maken hebben.' Ze sjouwt alle religieuze voorwerpen naar zolder, van kruisen tot heiligenprentjes. Yijf jaar later, als ze opnieuw in verwachting wil raken, klimt ze naar boven en haalt alles weer te voorschijn. God is haar goedgezind, want ze krijgt nog een zoon.23 In vroeger dagen...Täferelen die zich tijdens de grote pestepidemie van 1347 tot ongeveer 1355 hebben voorgedaan, doemen op uit de nevelen van de tijd. Ruim eenderde van de Europese bevolking, bijna 24 miljoen zielen, ging aan de builenpest ten onder. De dood volgde een handvol dagen na de eerste symptomen, soms zelfs binnen 24 uur.In het Zuid-Franse Avignon, de pausenstad, waren er dagen met vierhonderd doden. Begraven ging niet meer, de lijken verdwenen met stapels tegelijk in de rivier de Rhône, het water en de lucht vergiftigend.24 Net zo snel bezwijken sommige slachtoffers die aan de Spaanse griep ten prooi vallen. \Øie 'geluk heeft, sterft binnen drie tot vijf dagen; als er complicaties als longontsteking optreden kan het een week, maar ook wel vier weken duren. Onder de doden zijn opvallend veel jongere mensen van

22

rwintig en veerrig jaar. \Øaarom dit zo is, is nog een van vragen over het virus' develeonbeantwoorde

russen de

Amerikaanse militairen die in Franktlikzijn gele' Van de Britse en serd, krijgen er 175 duizend de griep; van deze groep overlijden

2 tot g november sterven biina duizend Brìtse soldaten.25 Een konvooi met 24 duizend *rnr.h"pp.n arriveert op B oktober in Brest. Et ziin vierduizend reis vanuit de zieken, rweehonderd mannen zijn tijdens de

iZ

eOO

mannen. In de recordweek van

In totaal sterven 43 duizendAmeriruim 70 procent (!) van de oorlogsdoden aan Amerikaanse zijde. Hei Franse leger verliest Yan september tot en met november 10 158 militairen.2T Harry S. Thuman, president van Amerikavan 1945-1953' vecht in als 34-jarige kapitein bij de artillerie op verschillende plekken met Virginia'Wallace Bess Elizabeth aan brieven In Frankrijk. wie hij op 28 juni 1919 trouwt - wordt de griep een aantal malen genoemd. Op 3 december 1918 heet het uit Monte Carlo, waar H^rry n de wapenstilstand met verlof is: 'I have to go back to slavery day after tomorrow and I'd almost rather be shot. Most of us are endeavoring to get the flu so we can stay here. The trouble is that the flu or any other sickness doesn't work here.' Op 7 januari 1919 klinkt er vanuit een kampement nabij Verdun een heel wat minder cynisch geluid. Harry maakt zich grote zofgeî om Bess: in haar familie heeft griep geheerst en hij is bang dat zii ook ziek za| worden. 'I do hope you are well and that all danger from that dreadful flu is past.' Het duurt ongeveer een maand voordat brieven van de een bij de ander aankomen. Tluman verneemt dat Bess intussen inderdaad griep heeft gehad en schrijft haar op 12 ianu' ari: 'I am so glad you are out of danger from that awful flu. Youie no idea how uneasy I've been since hearing you and Mary had it. \Øe over here can realize somewhat how you must have felt when we were under fire a little. Every day nearly someone of my outfit will hear that his mother, sister, or sweetheart is dead. It is heart-

Verenigde Staten gestorven.26 kaanse soldaten aan de griep,

23

breaking almost to think that we are so safe and so well over here and that the one's we d like to protect more than all the world have been more exposed to death than we. I am hoping that the worst is past and that from now on we'll never hear of it again. It seems that war and pestilence go hand in hand. If it isn't the Black Death it is something equally as fatal.'28

Black o.c:toborc Nsvcmbcr ü

nfrrovi.l.'.| .t. l).'¡titut,.' [ìr'.'.r.1 rll ¡l rr.'¡- l)it'rl

lnsurance Cornþanies

oþcrntiag in A.{fricl harc Þa¡¡l or¿n

en trekt de griep zichlangzaam terug. Zweden en Spanje worden dan nog dagelijks geteisterd door een groeiend aantal zieken en doden. InZweden sterrren bijna25 duizend mensen, de meesten in de noordelijke gebieden waar de bevolking gemiddeld jonger is dan in het midden en zuiden van het land. De laatste vier maanden van l9l8 zijn goed voor een kleine 170 duizend Spaanse doden. In de grotere Deense steden bezwijken vijfduizend mensen.

o

UNDS

I

a

during Ochr Nov. trc th¿ Uñdcro eOrþhaos gf

ßr--.-

Breadrrinners whoäied in ønsequøræ drh.hi

Berichten uit IJsland melden, dat van de achtduizend inwoners

24

-

UN rr\srrRED.

The tale of Spanish influenza In Duitsland en Engeland is half oktober het ergste achter de rug

er uiteindelijk zeshonderd overlijden. De timmerlieden, rrervaardigers van doodskisten, maken overuren. Tussen oktober 1918 en eind februari 1919 heeft de dood een ontmoeting met bijna twintigduizend Parijzenaars. Bij alle politieposten in de stad staan dag en nacht agenten met hun fiets klaar om medicijnen te halen voor degenen die hun bed niet meer uit kunnen komen.2e De schrijver en dichter Guillaume Apollinaire sterft op 9 november in de Franse hoofdstad aan griep, verzwakt als hij al is door zijn oorlogsverwondingen. Hij wordt 3B jaar oud. In Lissabon, Rome en Mexico sterven in november dagelijks gemiddeld tweehonderd mensen. Twee van de drie kinderen van het Portugese Fatima, aan wie Maria in 1917 zesmaal verschijnt, overleven de griep niet. Francisco Marto sterft op 4 april 7919, Jacinte Marto op 20 februari 1920. Hun dood komt niet onverwacht. Op 13 juni 1917, tijdens de rweede verschijning, zegt Maria dat ze 'spoedig' zal komen om de twee kinderen te halen.3O

-

lglE.

Thc Epidcmic m.ay Rcfirrrr. Bc

Prcþred.

EDo tr Now.

lnsurp to droH¡lt

-

Gemeenschappelijke reclame van verzekeringsmaatschappijen, die tijdens de pandemie in Zuid-Afrikaanse bioscopen ve¡toond wordt. (Insurance, mei 1919.)

op het hoogtepunt zeven- tot achthonderd tot de zieken behoren ex-keizer Karl en zijn familie. De bekendste Oostenrijkse dode is de schilder Egon \Øenen verliest

inwoners per week;

Schiele, die op 2ï-jarige leeftijd de strijd met de griep verliest. In Graz moeten soldaten helpen bij het begraven van de doden. Er

worden grafkuilen voor drie tot vier personen tegelijk gegraven, anders lukt het niet om de lichamen weg re werken. \(/eense autobezitters krijgen een vergoeding van omgerekend vijftig gulden

per dag om hun auto's aan artsen af te staan. Koffiehuizen en

25

andefe horecagelegenheden moeten dagelijks minimaal één uur worden gelucht. Pr"ag ,.oort hoog met een sterftecijfer van biinag5 per duizend gedurende de laatste maanden van het jaar' Hongkong heeft in die tijd normaal gesproken vierhonderd doden per dag, de piek ligt dan op 2251. In Batavia- vallen vanaf begin november dagelijks honderd doden. In Kaapstad sterven in zes weken zo'î 4300 mensen' De stad wordt in 45 secties verdeeld mer, voorzover dat mogelijk is, elk een medicus aan het hoofd. Iedere sectie krijgt een eigen depot, onder toezicht van een controleur, waar levens- en geneesmiddelen wor-

den opgeslagen. omdat de ziekenhuizen zoveel patiënten niet worden renten als noodhospitaal ingericht.3l Jongens "a.rku.rnen, van de st. Andrews Preparatory school in Grahamstown zingen:

doet zich voor op de kleinst denkbare schaal. Her ßrootste leed Ñi.r, i, indrukwekkender dan de verschrikÏingen die zich in somin Alaska hebben voorgedaan, waar 90 promise kleine dorpen 'r"iru^nde inwoners wordt weggevaagd. Een bekend voorbeeld is

l9l9

72 van de tachtig inwoners er in november Brevig, waar \Øales, in het uiterste westen van Alaska, sterft in één overlijden. In de helft van de bijna vierhonderd zielen'35 zowat week tijd Eenvan de gevolgen van de pandemie is dat het internationale

voortaan ook actief wordt in tijden zonder oorlogsRode Kruis En in Canada en de Verenigde Staten komt de pro-

handelingen.

fessionalisering van de gezondheidsorganisatie op gangna aflooP van de tragedie' Bloed.rood speeksel

pas werkelijk goed

in de Wrenigde Staten

1x/e hebben eerder gezien dat in de Verenigde Staten vroeg in het de eerste gevallen worden gerapporteerd waarvan met zeker-

iaar

Oh, would you liþe to hear the tale of Spanish influenza' When euerybody great and smøll must do his oun sebenza' [werk] We'll rcll you all about it in our own Prepøratory And. tahen we're finished !0u cdn see how smart lae all can be'

For all of us we did our bit, old boys and neu Pots tlo, tV, ,*rjt the when we had Spanish floors and made the beds

flu'tz De totalen in een aantal landen zijn evenmin mis33: 275 ooo l)uitsland: 198 000 Engeland: 166 000 Frankrijk: 375 ooo 450 000

Italie: Rusland:

Zuid- Af r tka (tussen au gustus en begin november): bijna 140 000 257 363 Japan:

Nederlands-Indie:

heid vaststaat dat het om Spaanse griep gaat.36 Vervolgens blijft het in de zomer relatief stil aan het griepfront, totdat in augustus een paaÍ matrozen in de havenstad Boston ziek worden. Begin seprember vallen daar de eerste doden en op B september bereikt de griep Fort Devens, ten westen van Boston. Dr. Victor Vaughan, chirurg in het Amerikaanse leger, krijgt enkele weken later orders

om naar het legerkamp te gaan. Hij

krijgt de schrik van zijnleven, want er z\n maar liefst achtduizend zieken. (De capaciteit van het ziekenhuis is tweeduizend patiënten.) De hoestenden geven schuimig bloed op, de lijken liggen hoog opgestapeld in het mortuarium. Op de dag dat hij aankomt, overlijden er 63 soldaten. Acht jaar nadien verschijnt een boek van Vaughan: A Doctor's Memories, waarin hij deze periode uit zijn leven beschrijft. Vaughan vergelijkt zijn herinneringen wat gezwollen met opduikende spoken, maar \Mat hij gezien heeft ís ook vreselijk. 'Ik zie honderden stoere jongemannen in het uniform van hun land die in groepen van tien of meer de zalen van het hospitaal binnenko-

B0o 00034

26

27

I

L

ry#-frþHË,Ufrc

'rf*ûJËf{Tfå ,

ryil.' Cçr*

tiF¡.t[$H] ,,i;*? ;dnþrkra:c¡¡,¡r L1 ,,,, .' .1, t ,..ltrítiit ; i,

i

;i-r ¡itrrii.,{

Â1,¡5rl

ñ

/

in de staat Alberta (Canada) tijdens de pandemie verspreid wordt. Er staat algemene informatie ovet de griep op -'This Disease is Highly Comrnunicable. It May Develop into a Severe Pneumonia.' - en aanwijzingen Poster die

ene Ro¡ schrijft op 29 september 1918 een Een andere arts' Devens. Het is een horrorstory in miniatuur. Roy hrief vanuit Fort Burt dat hij, uit Detroit afkomstig, de afgelopen Àd& ^^nvriend van longontsteking heeft gezien. Nu, dat is i"r.n *.lnig gevallen '*.l.u.n anders in Fort Devens. De epidemie verlamt het dagelijks kamp, waar iedereen in zak en as zit. Bijeenkomsten leven in het \ù7ie de eerste symptomen van griep verTiin sffeng verboden. ,oont, ,"otdt meteen naar het ziekenhuis vervoerd, waar de ziekte ontwikkelt. Twee uur na opname zitten de slachtzich razendsnel vlekken, weer een paar uur later zijn hun oîfers al vol donkere door zuurstofgebrek. De dood laat niet lang op eezichten blauw

ä.h wa.ht.n. De mannen vechten om lucht te krijgen totdat

ze

uiteindelijk stikken in het bloederige vocht dat zich in hun longen heeft opgehoopt. Roy kan hun doodsstrijd niet langer aanzien, zeker niet nu er dagelijks gemiddeld honderd doden zyn.3a Voor kolonel Charles Hagadorn wordt het allemaal te veel. Hij is nog niet zo lang commandant van Camp Grant in Illinois als er griep uitbreekt. Als op 6 oktober 525 van zijn mannen overleden zijn, stopthij met het publiceren van de namen van nieuwe slachtoffers. Zijn medeofficieren hebben Hagadorn, die lijdt aan slapeloosheid, intussen steeds depressiever zien worden. In de nacht van 7 oktober pakt hij zijn pistool en schiet zichzelf door het hoofd.3e

over hoe mensen zelf een masker kunnen maken.

men. Ze worden op de veldbedden gelegd, die na enige tijd allemaal bezet zijn, terwijl er nog steeds nieuwe mannen binnenkomen. Hun gezichten krijgen al snel een blauwige kleur. Een uit-

puttende hoest stuwt bloedrood speeksel omhoog. 's Ochtends liggen de dode lichamen als houtblokken opgestapeld in het lijkenhuis. In het najaar van 1918, toen het dodelijke griepvirus door de vernietiging van mensenlevens liet zien hoe inferieur de menselijke uiwindinge n zijn, werd dit beeld van het legerhospitaal

In Philadelphia worden, daags na een grote manifestatie, eind september meer dan zeshonderd nieuwe griepgevallen gemeld. Enkele dagen later heerst er een epidemie, waaraan in een week tijd 2600 mensen overlijden. -Week twee van oktober verloopt nog desastreuze¡ met meer dan 4500 doden. Topdag is 10 oktober, met759 dodelijke slachtoffers, een aantal dat New York diezelfde maand nogzal overtreffen met 851 doden op één dag. Daar worden inwoners zelfs gevangengenomen omdat ze op de grond spugen en het virus zo verspreiden.

in Fort Devens in mijn hersencellen gegríft''3t

28

29

Uiteindelijk zullen in Philadelphia zo'n elfduizend en in Ne¡, York 33 duizend inwoners aan de Spaanse griep en haar gevolger¡ overlijden. In de gemeentelijke mortuaria worden de lijken drie-, soms zelfs vierhoog neergelegd. Op het kerkhof van Queens liggen op een zeker ogenblik tweeduizend onbegraven doden. In sommige soldatenkampen moeten de militairen en de burgers uit de omgeving verplicht antiseptische gazeî maskers dragen. Tot de maatregelen die verder worden genomen, behoort de regeling van openings- en sluitingstijden van kantoren en winkels. De overheid probeert zo te voorkomen dat er te veel mensen tegelijkertijd van het openbaar rrervoer gebruikmaken. Alle schoolkinderen worden dagelijks van top tot teen geïnspecteerd, wie 'verdacht' is moet meteen naar huis. Verder is er een soort tafeltje-dekjesysteem, waarmee gezinnen waaryan de moeder ziek is van voedsel worden voorzien. Alles en iedereen wordt ingeschakeld om zieken te verplegen, ook onbevoegde hulpverpleegsters' Het Rode Kruis in New York plaatst advertenties waarin dappere vrouwen worden gevraagd. A stern task confronts our women - not only trained women, but untrained women. The housewife, the dietitian, the nurses' aide, the practical nurse, the undergraduate nurse and the trained nurse herself - all of these are needed.'40 Niet-urgente operaties worden geschrapt. Het publiek wordt opgeroepen zo weinig mogelijk te telefoneren, omdat er zoveel telefonistes ziek zíjn. Allemaal acties die laten zien hoezeer het dagelijks leven door de pandemie wordt onnvricht.

Loeien:

her is veilig en toegestaan om de beschermende gezichtsaf te doen'

rnaskers Tot de zieken behoren generaal John Pershing,

Franklin RoosePickford en de schrijvers John Dos Passos en velr, acrrice Mary De McCarthy's ziin allemaal ziek als ze op 30 ttfatv MrCarthy.at .t ro¡", mer de trein van Seattle naar Minneapolis reizen. Moeder .r.rf, ..tt week later, de dag erna gevolgd door vader. Dos Passos Hii vertrekt per schip naar de slagveli, ,old"r, bii de infanterie. de mannen bij bosjes. Als hij in Frankrijk sterven den; aan boord Dos Passos in een brief naar huis dat hij lijdt aan aankomt,schrijft rran rran alles en nog wat: longontsteking, combinatie eenbizarre tuberculose, difterie, diarree, een zere keel, beri-beri enzovoorts. (Al is hij ziek, zijn fantasie laat hem niet in de steek.) In zijn werk ziin overigens amPer sPoren terug te vinden van deze ervaring. F. Scott Fitzgerald mist de oorlog. Er ziin inmiddels al zoveel scheDen waarop onderweg griep uitbreekt, dat zijn schip de haven niet rrg u.rl",.r,. Als hij dan eindeliik aan boord mag, wordt de vrede gesloten. \Øilliam Faulkner traint bij the Royal Air Force in Canada. Daar slaat de griep in het najaar toe en alles valt stil omdat er te veel zieken zijn. Ook Faulkner rept literair met geen woord over de pandemie. Tot slot de stoere Ernest Hemingwa¡ die in Milaan herstelt van zíjn opgelopen verwondingen. Hemingway wordt verliefd op een zuster, maar z\ verlaat hem om het gevecht met de griep aan te gaan, eerst in Florence, later in Theviso. De Spaanse dame als zijn liefdesrivaal, wie had dat kunnen denken?

Oktober 1918 gaat de Amerikaanse geschiedenis in als de maand met de meeste doden, van wie de Spaanse griep er vierhonderdduizend voor haar rekening neemt. De oorlog is nog niet afgelopen en er zljn zoveel zieken dat er niet eens manschappen meer kunnen worden opgeroepen. Als de orkaan is uitgeraasd, zTin er naar schatting 675 duizend doden en heeft één op de vier Amerikanen Spaanse griep gehad. Het einde van het geyaar wordt in San Francisco aangekondigd door op 21 november de sirenes te laten

30

De meest prominente Amerikaanse zieke is ongerwijfeld president \Øoodrow Vilson. Op 3 april 1919, een kleine drie maanden na het begin van de onderhandelingen in Versailles, moer de president met hoge koorts en diarree het bed houden. 's Middags om

drie uur is

hij nog gezond, om zes uur wordt hij

doodziek.

Influenza heeft hem in haar greep. Jan \X/illem Schulte Nordholt schrijft in zijn biografie over \Øilson dat er altijd veel te doen is

31

jaar oud als hij op 3 ,tc stâat Pennsylvania. Hij is nog geen 27 na een kortstondig lijden ontslaapt in Gwynedd ]l.roU., l9l8

'[...] want ze ging gepaard met tende psychische symptomen, wantrouwen tegen de bedienden, die spionnen zouden zijn, futiele opwinding over de plaatsing van het meubilair en dergelijke meer, hallucinaties als van een koortsig kind'. \Øilson begint 'pijnlijke compromissen' t¡ sluiten. En: 'Misschien moeten we hier ook het moment leggerr waarop \üZilson definitief een andere houding aannam Duitsland. Zijn ziekte viel in de eerste week van april, direct na begon hij toe te geven aan de druk van zijn geallieerde partners.'42 Meer historíci zijn van mening dat het ziek zijn va¡ 'Wilson hem minder scherp heeft gemaakt, wat van invloed ka¡ zijn geweest op het verdrag van Versailles, dat op 28 juni van dat jaar ondertekend wordt. geweest over de ziekte,

Min of meer

LountY' Vailey Montgomery

hij blijkbaar veel indruk Ondanks zijn korte verblijf januari I 1919 officieel herdacht wordt op 5 o.maakt. Lünnemann l"¿rnr de jaarvergadering van The Pennsylvania Association of Ñ*r.ry*.n. De eerbiedwaardige vereniging memoreert de manvan Joannes, die steeds zijn plicht heeft gedaan in haftige strijd grote spanning en opoffering' Een fraai gekallivan deze-tijden waarin deze tekst (met aanvullingen) is srafeerd boekwerkje, Boskoop gestuurd, begeleid door een naar wordt ão*.no-..t, Uriãf u"n de

voorzitter'

heeft

3

Bill.

Journal of the American Medical Association wordt op 28 december 1918 teruggekeken op het bewogen jaar: 'Het jaar is voorbij, gedenhvaardig omdat er een eind is gekomen aan de meesr gruwelijke oorlog uit de geschiedenis van de mensheid. Een jaar ook waarin aan de vernietiging van de mens door de mens, voodopig tenminste, een halt is toegeroepen. Helaas ook een jaar

Joannes Sebastiaan Lünnemann is een van de Nederlanders die

waarin zich een uiterst fatale besmettelijke ziekte ontwikkeld heeft, de dood van honderdduizenden mensen veroorzakend. De medische wetenschap heeft zich viereneenhalf jaar gewijd aan de

in de Verenigde Staten aan de griep overlijdt. Lünnemann komt uit een familie van Bos-

verzorging van mannen in de frontlinies. Nu moest alles op alles worden gezet om de verschrikkelijkste van alle vijanden te verslaan: de griep.'

bekende

In

Amerikaanse doden zijn acteur Harold Lockwood, zwemmer Harry Elionsky en Irmy Cody Garlow, dochter van Buffalo

koopse boomkwekers. Samen met zijn vader Cornelis Bastianus Lünnemann en zwager Henricus van der Kallen richt hij de firma Kallen E¿ Lünnemann op. Joannes vertrekt in

I9l7

naar de Verenigde Staten om daar handelsbetrekkingen aan te knopen en strijkt neer in

32

The

De'aerzwegen' pandemie

IN MEMORiÂIIú

van uit dat er door historici veel aandacht wordt besteed aan de ramp waarbij ongeveer I procent van de wereldbevolking om het leven komt. (Vertaald naar de huidige

Je gaat er voetstoots

Joannes Ssbastiæn Ltinnemann

Het bidprentje van

verhoudingen: alle Fransen zouden sterven.) Niets is minder waar. Sla een encyclopedie open, of een geschiedkundig werk waarin de betreffende periode wordt behandeld, en de Spaanse griep wordt doodgezwegen of in enkele regels, alineaì of (op zijn best!) pagi-

Joannes

Sebastiaan Lünnemann. (Collectie Gé Vaartjes.)

I

))

Gina Kolata en ook Alfred \W. Crosby maken van melding lroor de Verenigde Staten, H. Phillips voor Afrika44, Margareta Aaman voor Zweden en hetzelfde geldt so modo voor Nederland. Dit constateert ook Peter Brusse in stuk 'De grootste plaag sinds de pest' in de Volþsþrantvan 19 j ari 1998: '[...] het bizarre blijft dat geschiedenisboeken nog weinig aandacht besteden aan deze plaag waaraan in enkele den één op de 250 Nederlanders bezweek.' na's afgedaan.

Een greep uit de boekenkast: Voor het beschrijven van onze vaderlandse geschiedenis heeft redactie van de Algemene Geschiedenis der Nederlanden vi

delen nodig. Over de Spaanse griep

in

deel 14'Nieuwste

(1979) geen letter. In de tien delen '14-IB de eerste Wereldoorlog (I975lI wordt de griep weliswaar een aantal malen genoemd, echter uitgebreid. Mr. dr. C. Smit scoort een nul in het driedelige Nederland in Eerste Wereldoorlog

uit

komt niet verder dan het aanhalen van een zin uit 'll-u'on, 'Vascht geregeld Uw handen en spoelt den mond enkedag met hypermangaan kali'.46 Dit om besmetting ärn"t.n per te voorkomen' influtnza. äo, ""ä"rrrMak besteedt in zryn bestseller De eeuw uan mijn uøder aan de Spaanse griep en noemt het 'de /r q;9) weederde bladziide rr*"le plaag in de westerse geschiedenis'. Maks vader heeft ì,írr. 'l|ro grh^d en 'werd zokaal als een biliattbal -at "- E ; vergelijkbare ruimte krijgt de griep in het boek van PH. Eerste \?'ereldoorlo g, De donÞere Poort uit I 931. Hij Rirter over de 'Er was een geheimzinnige ziekte gekomen, ..t ri¡f, onder meer: j. ..nr.hen, vandaag gezond, morgen op het sterfbed deed di. de onmiddellijke oorzaak daarvan te kunnen bezwijk.n, zonder "spaansche griep" verspreidde evenveel vrees als nasporen. De uro.g., de Pest of de Pokken''48 In-..n recente studie over de positie van Nederland tijdens de lWereldoorlog van Paul Moeyes' Buiten schot (2001), wordt Eerste de Spaanse griep met drie pagina's vereerd.49 --.nnstrü€€ft,

197 3 .

E.H. Kossmann acht het onderwerp in zijn tweedelige De Landen (1986) evenmin een woord waardig, net als het ech Romein in hun De Lage landeru bij de zee (1961). Annie Romein-Verschoor komt er in haar Omzien'in ring (1970) in slechts een enkele regel op terug: 'Het was de de waarin bijna wekelijks studenten het slachtoffer werden van

"spaanse griep", en de zetters van Brill [drukkerij in Leiden] gewend ieder artikel waarboven een naam met een kruisje

Korrom, het is armoe troef wat de Spaanse griep betreft. Gelukkig njn er andere bronnen beschikbaar, zoals kranten, tijdschriften en ook autobiografische en zelfs fictionele werken die tijdens en na de pandemie zijn verschenen en waarvan in dit boek gebruik wordt gemaakt. Al moet hierbij direct worden aangetekend dat het materiaal minder omvangrijk is dan je zou verwachten. De berichtgeving in de kranten over de griep wordt al snel overschaduwd door die over andere problemen.

groot opgemaakt in een rouwrand op de voorpagina te zetten.'45 Inde Grotelf,/inþler Prins encyclopedir (editie 1991) wordt in lemma 'spaanse griep' naar 'influenza' verwezen' waar de mie nauwelijks een regeltje krijgt. Bij 'epidemie' staat vermeld er in 1918 25 miLjoen doden vielen als gevolg van de griep. H.J. Scheffer, die in zijn studie Nouernber 19lB (1971) de

van zaken rond de revolutiepoging van Tloelstra min

34

35

HOOFDSTUK T\TEE

Hoe de griep Nederland verovert

'fiç ,id,rnrde Eerste'Wereldoorlog heeft Nederland zijn neutrali"K teitweten te handhaven, al is dit soms met de nodige offers gepaard gegaan.50 Zo ziin er serieuze bedreigingen van Duitse zij-

'

de, onder meer gedurende de offensieven in april 1918, en van de kant van de Entente. \Wat dit laatste betreft: in maart 1918 heb-

ben de geallieerden de Nederlandse handelsvloot, voorzover deze in de Verenigde Staten en Engeland gelegen is, in beslag genomen. De regering protesteert maar legt zich er bij neer' Deze en andere aanvallen op de neutraliteit doen de spanningen hoog oplopen.5l Generaal C.J. Snijders, de Nederlandse opperbevelhebber, is zelfs van mening dat de militaire gevolgen van een oorlog met Duitsland ongunstiger zijn dan die van een gewapend conflict met de \ùØilhelmina Entente. De ministerraad wil hem ontslaan' maar steekt hier een stokje voor, waarna snijders onder toezicht van de

huur van een rijksdaalder, is ,even gúlden met een gemiddelde voor een huishouden met kinderen. Na r toereikend "ru*.tl;t gaat de vergoeding omhoog, maar een groot gezin ,ururrut 1915 ;;; rt amPer van rondkomen' jaren moeten dan nog komen. Het kleine beetje De moeilijkste 1917 als de ,ek dater nog is verdwijnt in de eerste maanden van steeds voelbaarder wordt. voedsel,.hrrrrr. aan voedingsmiddelen hebben hun weerslag gehad op het ,.h"rrrr. en rantsoenering Nederlanders. Of zoals Moeyes schrijft: 'De jaren moreel van vele l9I7 en 1918 waren voor Nederland de zwaarste uit de oorlog. klaagde over de Britse blokJaa¡ n;:çti:;:1, i ¡tJt1 -ì te g€¡rexett ¡¡rl cti¡¡ krae Irttg wrrk

w ¡l tl,¡n ht"hc {ìi r.ì f¡rt:' !ål her

BDIJ SIffiGTP, wt:¡t|l

ttg¡n

r:l;:i,:;,t

bij op en het wordt, in

Rinþelende

-W'aar

kt 'lrliaü

Âli ß{ Itor s t,

combinatie met de geschetste omstandigheden, enigszins begrijpelijk dat het soortelijk gewicht van een dode minder hoog geacht wordt dan wij vanuit ons 2lste-eeuwse perspectief bezien normaal vinden. Maar toch...

oorlog

Griep. n $paansche T{l

t¿o flc¡cil

h's,1

g.f dåj l¿¡¡

ll r! ,1tt|:\t, tal:.,

t.lo¡ kl titl x (l: t) t rlit t'l hl¡ x It tgÌ1 t n' !U l; r: r¿1

vlll ¡), v¿¡ çtl *r

'¿5,

lk

kt ;ìr 4i f¡

E ttc'

L

I

t ¡otjg¡r

,11 1-)1:ti

ziekte en dood zijn, daar is ook commercie. En als zelfs

de

artsen het niet eens kunnen worden over de beste behandeling van griep, dan grijpen anderen hun kans. Er is en komt van alles op de

markt om de ziekte krachtig te bestrijden. Terugkijkend kun je jezelf hoofdschuddend afuragen wie zo naiëf was daar in te trappen en je kwaad maken over de praktijken van gewetenloze kwakzalvers die zichzelf verrijkten.

In kranten en tijdschriften wordt druk geadverreerd met de meest uiteenlopende middelen. Het bekendst is wel de Abdijsiroop van de firma L.I. Akker uit Rotterdam: 'De Spaansche Griep schijnt een bijzonder lçr¡¡aadaardig soort yan influenza te zljn 1...),' volgens de advertenrl.,.[r¡.124 Lijders aan hoest, verkoudheid, keelpijn, influenza en andere ongemakken wordt aanbevolen'zoo mogelijk nog heden een fles van het goedje te kopen. In een andere advertentie wordt het middel een voorbehoedsmiddel tegen de Spaanse griep genoemd; met een paar lepels per dag kan deze zelfs worden voorkomen! En om de moed erin te hou-

72

,t*\lk,\'*

? i¡

[]åal

.25, f åfl pl-ttr" "i

lr¿r¡d

rart

ehy.t: ¿1, Tt*!1e¡ drcn.

zijn reeds als slachtoffer van de Griep gevallen en nog dagelijks neemt het aantal grieplijders toe' Informeert bij Uwe bekenden, hoeveel nieuwe Griep-zieken er bij komen. Moet gij er óók onder vallen? Kerels als boomen worden in één dag door de Griep weggemaaid. De Griep is een windvlaag des doods. Moeders waakt over l¡Me kinderen en IJwe huisgenooten.' De Vereeniging tegen de Kwakzalverij doet er alles aan om deze volksverlakkerij te bestrijden. In een advertentie in de Haagsche Postvan 2 november 1918 meldt secretaris-penningmeester E.J. Abrahams: Abdijsiroop komt niet uit een Klooster. Het is dik suikerwater met kaneel. Kan niet helpen tegen de opgesomde kwalen [...] .n is zoowel door den hoogen prijs als door de wijze waarop het wordt aanbevolen een der gevaarlijkste kwakzalvers middelen.' Dezelfde vereniging gaat tekeer tegen de elektro-homeopathische middelen van de 'Italiaanse graaf'Mattei, die in Nederland wordt vertegenwoordigd door P.J. Huygens-Dekker uit de Haagse \Øeimarstraat. De 'graaf' stopt zijn geneesmiddelen in rode en blauwe flesjes, die respectievelijk de aanduiding rode en blauwe den: 'Velen

þøssals

i,.ì. ly:rtry3t t,.:.

(}{) ka tlâir.

2'.j,t 9r"¿

11.c01¡

2

vll kl ntl iÌ, rlrj l:t !¡

73

elektriciteit krijgen. Na onderzoek blijken beide flesjes... gewoon water te bevatten. Het middel scrofulose bestaat uit niets anders dan suiker en meel. Ook Jacoba Maria \Øortelboer uit Oude-Pekela, een 'Klazie¡ u]U;tZalV avant la lettre, weet ero\¡er mee te praren en rijmt vrolii[ op de griep in haar advertentie: 'Geen Griep of Influenza rnee¡r want door t gebruik van de \Øortelboer's Kruiden of \Wortelboe¡\ Pillen neemt deze kwaal direct een keer.'125 De Anor Maatschappij uit Amsterdam distantieert zich v¿¡ deze flauwekul, maar adverteert vervolgens wél met de vette kop 'Bericht Spaansche Griep!'Anor is een staalpreparaat dat '[...] ¿1, zoodanig het lichaam [kan] versterken, dus meer weerkracþ¡ geven. Het is geen toovermiddel of kwakzalvermiddel tegen alle mogelijke ziekten of een bepaalde. Ongetwijfeld wordt de huidige toestand, met name het vrij algemeen heerschen der Spaansche Griep, door allerlei "middelen" geëxploiteerd. vt¡ \øENsCHEhl DAARAAN NIET MEDE TE DOEN, OMDAI DIT MET DE'\)ØAARDIGHEID VAN ONS PRIMA ARTIKEL IN STRIJD IS. MaaT wiJ mogen wel de aandacht vestigen op het algemeen voedend en versterkend karakter van ons preparaat. RAADPLEEGT IISØEN MEDICTJS!'

Andere veelvuldig aangeprezen middelen zijn de Indische koortskruiden die Maatschappij de Adelaar uit Rotterdam als Obat Akar verkoopt, de Engelse Menthol Snuif van importeur B.I. Akker &. Zoon uit Amsterdam ('Spaansche Griep voorkomt men door het hoofd baccil-vrij te houden), Dr. Nanning's Kinadruppels, en de befaamde desinfecterende MenthaformTâbletten van de N.V. Kon. Pharmac. Fabriek v/d Brocades ð¿ Stheeman uit Meppel.126In Drenthe, waar in november relatief de meeste doden vallen, propageert fabrikant A. Mijnhardt uit Zeist zijn Mijnhardtt Levetogen: 'Dit zal U spoedig de verloren krachten wedergeven.' En voor wie het ook nog smakelijk wil houden, is er overheerlijke honing: 'Gebruik voor de Spaansche griep en op uw boterham zuivere inlandsche lekhoning.'122

/4

Spaansche Ziekte ilenthaform-Tabletlen E!¡ yoonl¡HotoltDDlt

DDSINTECTEEAEN KDEI¡ BN Gcbruiksasnvljziag op ieilere Y¡]RßN,LTGBAÂ8, A¿I E.

ltOND.

ûeoou. Ptitt .f0.æ

g" .APOIEUËEE8

NN

(58fæ)

per ûeoc.

DBOGISIIII{

V. Ilo*

Pharrr¡ac, Fabrlctr v/h BROGADES ô STHTEMAN¡ MEPPEL

N.

:

$paalt$oht Srisp I

Gebruik voor de Spaanschc Ariep en op rw boterham

rulrsrs lnlandschs lelüsning à f 1.50 per pond, fiine tafelhonlng à f 2.- Per Pr,nd. Beleefd arnbevetenel,

l, G. SPECI{Eil, Tor'.åPsl. P.S. Inwoners van Nieuw-Wr:erdlngc, Emnrer-CornPa.scuum enz. kunnen het dlrcct rnedrnernen. 75

In de roman De naþomervan Maarten 't Hart uit 1996 heet esn van de hoofdstukken'Spaanse griep'. In de stad Groningen,',y¿., de personages Jacob en Neletta wonen, sterven velen aan de ziekte. Jacob praat cynisch over de griep, het is zo lekker rustig op he¡

stadhuis want iedereen ligt ziek op bed. "'Alleen af en toe zo iemand die weer een dooie ln¡¡am aangeven. Hij plukt ze zo rD¿¿¡ weg, die Spaanse vriend [...]. \Ø. mogen wel wat opzlj gaan leggen voor onze begrafenissen."' Aletta gruwt van zijn woorden s¡ yraagt zich af: "'Zullen we toch maar niet wat van die Menthaformtabletten slikken?" "\Øelnee, die zqn peperduur, die helpen niet, het enige wat helpt is zwarte-bessensap. Daarvan riloeteû .y,¿s elke dag een volle eetlepel door de havermoutpâp doen."'128Aldus

begrafeniswe

zen in rolde'

I3

1

in Anloo wordt omdat hij de enige kandidaat is: alle gegadigden zljn aan de griep overleden. Inderdaad, de een zijn dood... En of het nu zwarte bessensap of gekookte krootjes zijn: iedereen kent en gebruikt wel een huis-

Jacob, die later gemeentesecretaris

tuin-en-keukenmiddeltje tegen de griep. Het hoogtepunt van zwaÍte humor is ongetwijfeld de advertentie van Van Dam en Co. uit Den Haag. 'Hebt gij kennis gemaakt met de Spaansche Griep? Dat is U niet meegevallen? Maar maakt u dan nu ook kennis met de Sanguinose. Dat zal U wel meevallen!' Het middel is per fles van 2,25 gulden verkrijgbaar bij alle apothekers en drogisten van de stad, volgens de firma.129 Zwafi, want in de maand november telt Den Haag 448 doden als gevolg van de griep en haar complicaties. Dat valt inderdaad niet mee. De prijs van het middel trouwens ook niet, al kun je je daar tegen verzekeren. Met de kop 'De Spaansche Ziekte komt'- het lijkt wel of een nieuwe film wordt aangekondigd - meldt de N.V Risico Verzekerings-Maatschappij uit Rotterdam, dat mensen zich het beste meteen kunnen verzekeren, \Mant '[...] morgen kan het te laat zijn. Om mogelijke rwijfelaars over de streep te trekken, heet het in de weken daarna: 'De Spaansche Ziekte neemt ernstig ¡6ç.'130

/lJ

77

De verschijnselen lijken op

--^l,er is geweest, weet niemand. 'Tir'";;"t, iifl.,.r,r", '[...] die snel opkomt, haar hoogtepunt

HOOFDSTUK VIER

De grote drie: Amsterdam, Den Haag en Rotterdam

ï-."ikt, en weer gauw af neemt. In tegenstelling met de gewone "*-unn^ gaat de Spaansche ziekte vaak gepaard met hevige bloe')'i^""n, de patienten hebben lroorts dikwijls hooge koorts en ï)"]¿*zich korten tijd doodziek'. u-N, eerste week van oktober wordt er volop over de tvveede d.

telt ruim 6,7 miljoen inwoners

komt dan ook vaker onder de meer gegoeoolf bericht. De ziekte |¡rnro", en er ziin veel meer ernstige gevallen van longontsteking. l.rr.h. lucht, veel versche lucht' is het beste voorbehoedsmiddel,

4';,.34 ederland .',,. '"'t¿ griep heerst.

als de

Spaansç

Van iedere honderd mensen wonen er ongeveer22 in de drie grootste steden. Arnsterdam heeft ruim 640 duizend, Den Haag bijna 345 duizend en Rotterdam iets meer dan vijfhonderdduizend inwoners. Op nummer vier volgt op afstand lJtrecht, dat niet verder komt dan een ruime I35 duízend burgers. '$l'at \üØe

heeft de griep in de grote drie aangericht? spoor van noord naar zuid.

volgen het

Amsterdam Het Nieuus uan den Dag, De Ti:legraafenhetAlgemeen Hnndelsblad staan - vooral vanaf augustus - vol met grotere en kleinere berichten over de griep. In De Ti:legraafvan 12 augustus 1918 wordt dr. D.A. van Riemsdijk geïnterviewd, directeur van de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst. Hij vertelt dat de ziekte het hevigst woedt en zich het snelst verspreidt in de volksbuurten, omdat mensen daar het dichtst bij elkaar wonen. Maar ook in de betere wijken beginnen zich ziektegevallen voor te doen. 'Ik kan den menschen niet genoeg op 't hart drukken de hygiëne te betrachten. Maak lucht, zit, indien mogelijk, niet met groote gezelschappen bij elkaar, spuw niet en als ge met iemand spreekt. Ga dan niet vlak bij zijn mond staan.' De medewerkers van een rran de trammaatschappijen gorgelen, en dat schijnt te helpen. Van Riemsdijk beweert inhet Het Nieuws uan den Døgvan 17 augustus dat de ziekte afneemt.'Sl'at de ver-

7B

De griep begint het dagelijks leven in haar aldus de deskundigen. telefoondienst roept de mensen De gemeentelijke oreeÞ te krijgen.

lo ,à *.inig mogelijk te telefonere n. Er zijnveel telefonisten ziek,

Dt Tèlegraaf oP l7 oktober'

^idut de drie grote kranten zijn ingezonden brieven te lezen' In afkomstig van artsen en andere deskundigen . Ze gaan meestal over zes schoolde wenselijkheid om de scholen te sluiten. Vijf van de veranrrnoordelijkheid niet langer de en w. aan b. arrsen schrijven te willen dragen voor het niet sluiten van de scholen. Het liberale raadslid E. van Dien, die overal standpunten én steun heeft verzameld over dit onderwerp, vraagt tijdens de gemeenteraadsvergadering van 30 oktober over te gaan tot collectieve sluiting, gevolgd door andere maatregelen om verspreiding van de griep tegen te gaan. Vijf dagen eerder heeft hij een missive ingediend, waarin hij onder meer vraagt: 'Is het wenschelijk lokalen, waarin zich br1 voortduring menschen verzamelen (scholen, theaters, bioscopen) te sluiten, om verspreiding der bedoelde ziekte tegen te gaan?' De dag voorafgaand aan het debat, 29 oktober, publiceert Dr Ti: legra af een so ort ho ofclredactio neel commentaar, waari n gehakt 'W'at een besluitelooswordt gemaakt van het gemeentebestuur. heid! Er heerst een zenuwachtige sfeer onder de bevolking en het is onbegrijpelijk dat de autoriteiten niets ondernemen. '\Øij zien het dus gebeuren, dat de allerergste epidemie, die

in de laatste vijf-

tig jaar onze stad teisterde, een Gezondheidsdienst tegenover zich

79

vindt, die niets anders weer te doen dan niets te doen en die ze[, nogzijn eerste hygiënische voorschrift in deze bange dagen r¡o" g.*n. De wet op ã. b.r-.ttelijke ziekten kent de Si""rih. *.f niet. De heeren zijn dus dubbel en dwars gldektr.. En intusschsl sterven te Amsterdam dagelijks een honderdtal slachtoffers!'t3z En ligt het dagelijks leven plat, schrijft De Ti:legraafvan diezelf-

de dag. Velen zijn ziek, anderen doodsbang lroor infectie. i Avonds zíjn de schouwburgen en caÍës leeg. 'Er zljnin de Kalverstraat restaurants, waarin zich tegen tien uur geen tien menschsa bevinden. Op de rrams doen de balconplaatsen opgeld; veel personen, waaronder dames, blijven buiten staan, bang als ze zijn voor infectie. De directie doet de wagons met carbol besproeien; 't ware te wenschen, dat de conducteurs opdracht kregen, ç¿¡ meer raampjes open te zetten. Het is geen uitzondering, als men een stampvollen wagen met gesloten raampjes ziet.' Verschillende gemeentelijke diensten raken ontwrichr, waaronder de Geneeskundige Dienst. Brandweer en politie functioneren door het grote aantal zieken met de dag minder. Apothekers blijven noodgedwongen ook op de zondagen geopend. Met name in de laatste week van oktobe¡ als de griep in de stad op haar hoogtepunt is, üekken dagelijks vele lijkstaties door de srraten. Er wordt gefluisterd dat de longpest heerst. Het normale ziekenbezoek in het O.L. Vrouwengasthuis wordt \Megens besmettingsgevaar verboden; alleen zeer ernstig zieken mogen worden bezocht. Niet veel later loopt de toestand zo uit de hand, mer zeer veel grieppatiënten én zieke verplegers, dat het ziekenhuis door het bestuur zelfs moet worden gesloten.ta: De zaak staat, mede door de publieke opinie, flink onder druk. De interpellatie van Van Dien is dan ook ongehoord lang en beslaat dertig (!) pagina's in het Çsrussn¡sþl¿a|.l3f In bloemrijke taal doet hij verslag van de situatie van dat moment, die volgens hem buitengewoon ernstig en gevaarlijk is. Veel deskundigen, onder wie de directeur van het'$Øilhelmina-

BO

Geneeskundige Dienst, zijn het eens met -L,riç eo die van de f-t'"i^"¿o"nt dat de scholen gesloten moeten worden' 'Vij hebhoe som?tl-')"^r¿r¿ulingen in de bladen gezien, die aangeven, diensten door het heerschen der ziekte gedesorga'"),-.-^nrnb^re *.'!i,í hebben gezien, hoeveel scholen geheel of gedeel"ü".Wiizijn, niet omdat Burgemeester en \Øethouders die lj,ìio "r*"kthebben gewild, maar omdat de omstandigheden die lii"ff"* li*"l6rg absoluut noodzakelijk hebben gemaakt.' Van Dien il)t, ,, aliertei arrsen bij die ziin wens tot schoolsluiting van harliT.¿.".t,rijven. 'De influenza verbreidt zich door hoesten en 'irrrn, in de scholen zitten de kinderen dicht en lang op elkaar' 'ii^, U dus de gelegenheid ror besme*ing groot.' Aidus een brief Handels' irn dokr.t Van Dieren aan Van Dien. In het' Algemeen het raadslid, schrijft dokter Pijnappel op 20 oktober: blød., zo stelt lln T*.nr., waar de influenza zeer sterk verspreid is en ze een zeeÍ verzamelingen Yan menschen ernsrig karakter heeft, worden alle urr..d.r, door schoolsluiting, verbod van theatervoorstellingen wat men doen kan" en dergelijke en dat is ook zoowat het eenige' De wethouder rroor de Volksgezondhe id, Van Tienen, verdedigt zich door te stellen dat je, om afdoende maatregelen regen verdere verspreiding tegen te gaan, eigenlijk alle ziektegevallen zou moeren isoleren. schoolsluiting is zo beperkt dat deze nauwelijks zinvol is. verder vindt hij dat de Geneeskundige Dienst alles doet wat mogelijk is, maar dat men intussen wel met kapot materiaal en veel zieken te kampen heeft. En de gemeenten waar de scholen wél gesloten zlin?, vtaagtYan Dien. Arnhem, Den Haag, Rotterdam, Enschede, Assen, H.aar' lem... Daar kan Amsterdam een voorbeeld aan nemen' Onzin' reageert wethouder De Miranda: 'De cijfers ziin daar net zoo slecht als hier!'Van Dien raakt geëmotioneerd, je proeft de passie in zijn woorden. 'In ieder geval, wanneer wij de verspreiding van de ziekte niet kunnen beletten, in Gods naam' dan staan wij er machteloos tegenover, maar wat wij wel kunnen beletten, is dat de menschen noodeloos en nutteloos worden opgeofferd aan een

B1

ad vt CS dat volkomen wetens chappelijk en goed gefundeerd maer over de waarde waarvan ln ieder geval gefwrst kan wo blijkens het groote aantal adviezen van medici, die ik straks h.b voorgelezen.'

De raadsleden De Man en N uljens s chetsen de onrust. M"g cons tateeren, dat de Amsterdamsche medici van deze epider¡is

--t-"*

-l!

Itt

het algemeen heel wernlg Yerstan d hebben DIt is een epide¡¡.. die zrJ no ort gezrcn heb ben en di lijk, o p geen epidemie u.n infl t.JCNZA, die wu vroeger waar namen Deze epidemie TS veel en veel ernstrger. zij IS zo ernstlg, dat het eigenlijk treuflg IS, medicus te moeten zt) n op het oogen blik, omdat er ZO o welnlg te doen ls aan ernstrge gevallen (De Man) 'Er IS op he oogenblik een angststemmrng ln de stad. D e oorlog en de distri b utle zlJn o p den achtergrond geraakt, en men spreekt over niets anders dan over dç Spaansche griep.' (Nuyen5) t35

Na veel, héél veel heen en weer gepraat komt het tot de volgen_

de morie: 'De gemeenteraad noodigt B. S¿ \ø. uit de openbare inrichtingen van onderwijs, indien dit naar hun oordeel, gehoord het geneeskundig schooltoezicht, noodig is, te sluiten totdat de thans heerschende besmettelijke ziekte het karakter van een epidemie zal hebben verloren.' Ze wordt aangenomen met zeventien tegen elf stemmen. (Overigens mogen ouders die bang zijn voor besmetting, dankzij een bijzondere bepaling hun kinderen tor 1B november thuis houden.) Het schiet niet op, want dat rapporr van de Amsterdamse schoolartsen - het geneeskundig schooltoezicht - blijft uit. In Arnhem worden op last yan het gemeentebesruur inrussen wél alle scholen van 24 oktober tot 1B november gesloten. Er zijn zoveel kinderen en ook leraren ziek, dat lesgeven geen zin meer heeft. In de weken voor de sluiting heeft men op alle mogelijke manieren geprobeerd de griep weg te houden. Zieke kinderen worden mereen naar huis gestuurd, tijdens de lessen moet minstens één raam openstaan en in de pauze gaan alle ramen open om de lokalen goed te luchten.

82

prof. dr. Saltet (zittend) en

zijn assistenten verrichten proeven in het hygië-

van de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam' nisch laboratorium (Pønorama: gei:llustreerd weeþblad

in leoperdiepdruþ' 2 april I9I9')

krijgen met een enorme toeloop van ,i.k.r, t. maken, zozeer zelfs dat in het gymnastiekiokaal van een Ook elders in school een noodhospitaal moer worden ingericht.l36 is lang niet al het land wordt overgegaan tot schoolsluitingen, iedereen overtuigd van het nut ervan.137 Van Dien griipt zlin kans en dient op I 1 november een nieuwe missive in, waarin hij vraagt welke actie b. en w. reeds hebben ondernomen. Tijdens de raadsvergadering van 13 november bruskeert hij wethouder van Tienen. Hij verwijt b. en w. laksheid en wijst op de sterftecijfers in Amsterdam, die op dat ogenblik aanzienlijk hoger zijn dan die in Den Haag en Rotterdam, waar de gesloten. De schoolartsen zijn intussen gehoord, scholen ^Liin maar hebben nog steeds geen raPPort afgeleverd' Volgens de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst neemr het aantal gevallen inmiddels af, dus het hoogtepunt van de griep is voorbij' B' en w' De plaatselijke ziekenhuizen

83

kunnen opgelucht ademhalen: nu hoéven ze niet langer -eer

iets

te doen.

Op 27 november volgt de laarsre interpellatie van Van Diçn, waarin hij nogmaals de laksheid van b. en w. aan de kaak stelt. Vq¡ Tienen heeft laten aantekenen dat Van Dien een cholerisch te¡nperament heeft. Ofwel, in minder diplomatieke raal: de laatste i5 een hysterische driftkop. Van Dien reageerr fel: 'Ik ben dan os¡ inderdaad liever van cholerisch remperamenr, dan dat ik heelemaal geen temperament heb en ik heb eenigszins den indruft gekregen, dat bij Burgemeester en \Øethouders ieder remperament ontbrak, toenzij in deze zaakvan de Spaansche griep een beslis_ sing hadden te nemen.' Het laatste woord is aan Van Tienen, die vindt dat het raadslid voortdurend wel érg ver is gegaan met zrln kritiek. Van Dien heeft b. en w. aansprakelijk gesteld voor het hoge sterftecijfer in Amsterdam en dat is onfatsoenlijk. Einde discussie.

1

van Onderwijs, Kunsten en \Øetenschappen, ^^n de rninister lii'¿rVries, naar de eventuele consequenties voor het afnemen J''-'l*rr.nr op de gymnasia en andere scholen. De minister antzo nodig zullen Y..i¿*op 3 ianuari l9l9 dat de examenvragen voor de exameneisen voor Dit geldt eveneens

:;."

""ng.p"t,. zo bliikt enkele maanden

äJ¡oof¿"L,.,

later'r40

Pen Haag

TJrn U^" over de griep dikwijls verontrustende berichten in de orde we I wiliir¿." lezen, waarover ik in het belang der openbare die veronrrustenTêgenover !i, ¿"zii ongedrukr waren gebleven. j.'brrl.h..tt moge er dan wel eens op worden gewezen, dat de lri.o hi.t in onze gemeente blijkbaar van weinig kwaadaardige irrj i, g.*..st. Het hoogste gemiddelde sterftecijfer in één week *^ t...i 12.03 lpromillel, welk cijfer voor Rotterdam was 16'46 en voor Amsterdam 23.42, dus nagenoeg het dubbele.'141

Zo zegt de Haagse burgemeesterJ.A.N. Patijn, pas sinds het najaar van 1918 in functie, in ztjn toespraak tot de ge-

Als de Nederlandsche vereeniging van schoolartsen op 29 decernber 1918 haar algemene vergadering houdt, vraagt voorzitter dokter H.J.\X/. Droogleever Fortuyn zich hardop af wat wijsheid is. Hij haalt het voorbeeld van Rotterdam aan, waar schoolsluiting weinig heeft uitgehaald, evenmin als in Den Haag rrouwens. 'Dir ligt hieraan, dat de epidemie lang duurde, de menschen van alle kanten aangreep en het leven overigens zijn gewonen gang ging. In tallooze gevallen evenwel waren de schoolkinderen de eerste zieken, die ongetwijfeld op school hun besmetting hadden opgedaan, en thuis op hun beurt hun omgeving besmetten. En niet gering is het aantal onder deze door schoolkinderen besmeten, die aan de ziekte gestorven zijn.'138 Droogleever Fortuyn concludeert dat het bij een kortdurende epidemie zinvol is tot school-

meenteraad op 6 januari l9l9 als het ergste al achter de rug is.

sluiting over te gaan. Bij een langere duur is de uirwerking echter gering. l3l

Mr. J.A.N. Patijn, de nieuw benoemde burgemeester van Den Haag. (Eigen

Bovendien zullen leerlingen dan zeker leerachrerstanden oplopen, aldus Kamerlid \ØH. de Buisonjé. Hij vraagt op 18 decem-

Haard: geillustreerd uolhstij dschrift, 5

84

oktober 1918.)

Blijkbaar zorgen de media in hun berichtgeving voor onrust onder de bevolking, onrust die volgens de burgervader helemaal niet nodig is, want Den Haag is helemaal niet zo zwaaÍ bezocht. tWie alleen op de cijfers afgaat, zalzljn mening grotendeels kunnen onderschrijven. Getallen zeggen echter niets over hoe de mensen de

B'

griep hebben ervaren. Dankzij een dagboek weten we dit in ieds, geval van een van hen.

, -,.,lnofdevan een van haar vaders medewerkers geeft les in een o',^',"n)¿rrgenoemd dorpje, waar veertien kinderen van één school g.t.ot,,en' Op één dagworden zes van hen begra-

M.E. de Zaaijer is 24 jaar als ze over de Spaanse griep schriift Gedurende de oorlogsjaren heeft ze dagboekaanr.k.nin[.¡ gemaakt die in 1931 gedeeltelijk in Die Haghe worden gepuËh ceerd.r4z De jonge vrouw is de dochter rran een aporheker en maakt, mede cloordat ze soms meehelpt in de zaak, de nood y¿n

"l'-'^p..r uj".li,r],

zeer nabij mee. Het is een waardevolle bron en ook nog eens ple_ zierigomtelezen, want De Zaaijer heeft een goede,levendige s¡i¡¡.

In de zomermaanden rept ze met geen woord over de griep, ¿1 schrijft zelateÍ, wel drukker in de apotheek dan komen de griep voor het eersr tegen op 21 okto_ gewoonlijk. \Øe ber, als De Zaatler noteert dat de griep in het hele land woedt. l¡ Almelo sterven de mensen bij bosjes, bijna allemaal jong nog. 'ln Amsterdam, Haarlem en Leiden is 't ook erg. Volgens juffrouw de J. waren al rwee meisjesstudenten overleden.' Eind oktober zijn veel scholen in Den Haag gesloten en op het kantoor waar ze werkt, zijnveel griepgevallen. Het verhaal over de heilzame werking van bieten, deze keer ongekookt, doer weer de ronde. Het sraat zelß in de krant.l43'De griep is op vele plaatsen heel erg, dikwijls met longontsteki"g. [...] Ik dacht gisteren ook dat ik't kreeg, keelpijn; overal hoor je over griep. Comedies worden uitgesteld, ook huwelijken. [...] Pa heeft 't vreeselijk druk, veel drukker nog dan de vorige keer [tijdens de zomer].' Zeisbang. 'In één gezin de was het toen, zo

moeder en drie zoons overleden, 't is griezelig. Er heerscht nu haast

overal griep, maat

op sommige plaatsen is ze gevaarlijker

dan

elders.'

Er

gaan nog meer scholen

dicht: de openbare zijn tot

11

november gesloten. 'De menschen mijden trams, treinen enz.' Ze

ziet veel griepgevallen om zich heen, onder meer op kantoor. Sommigen zijn zo ziek dat ze thuis in bed het bewustzijn verliezen.InAmsterdam is de griep heel erg, schrijft ze op 3 novembet mer'[....] veel dooden, meest tusschen 20 en 40 jaar'. De zus van

B6

Ïi'¿;.t*i;n

week later hoort ze van een Jong paartje, dat op huwenaar Amsterdam is geweest en daar veel begrafenissen ',"1)i rrrirn. 'De griep is nog erg, ijselijk' \Øeer een heele rij doodlj".ri."ri.r, allemaaljonge menschen. ln Amsterdam moet't nog iemand ging er met ziin vrouw heen voor een vergair,"t ugziint ').rinn, rri bleef een dag langer om te passen, kreeg de griep, ging

hier de griep, ligt nu met erge longontsteking' ln ä""¿. Hi¡ kreeg t ook erg''14+ Dordt - is laatste notitie over de griep schrijft ze dat in de tweede Inh^^r 54 mensen in Groningen gestorven zouden week van november de meesten oP jonge leeftijd' zr1n,

relativeren ror Burgemeester Patijn kan de griep

hij

een ons weegt,

feitls dat de ziekte diep ingrijpt in het dagelijks leven van vele Gemeente 'sHagenaars. In het Wrslag uan den toestund der en op Gøuenhage ouer 1918 is in het hoofdstuk'Medische politie' te vintal van andere plaatsen evenmin veel vrolijks over de griep den. Het plaatselijk Centraal Bureau voor de Ziekenverpleging krijgt zoveel aanvragen voor hulp te verwerken' dat meer dan zeshonderd verzoeken niet kunnen worden ingewilligd. Drie zusters van het Gemeenteziekenhuis overlijden. 'Moeilijke dagen heeft griepepidemie, toen werden aangetast. ziekte besmettelijke deze door B0 verpleegsters Voor de verpleging van deze zieke zusters waren 30 gezonde collega's noodig, zoodat 110 verpleegkrachten niet beschikbaar waren voor de andere patiënten. Enkele zalen moesten geheel ontruimd worden ten behoeve dezer zieke huisgenooten.' In het Wrslag uan den Gemeentelijþen Geneesþundigen Dienst te 's-Grauenhage over 1918 lezen we over het laatste kwartaal, dat '[...] d. verrassing lbracht] der grieppandemie, die de inspanning van alle krachten, men kan veilig zeggen tot het uiterste gevorderd het Ziekenhuis beleefd gedurende de ernstige

87

heeft'. De artsen moeten in november ruim driemaal vaker op p.¡

1977, de wijkzust.tt .rolg.n. '[" gemeenteapotheek heeft het in juli en augusrus druk, in nou"rnboi en december loopt het de spuigaten uir; normaal g.sproken ¿¡; februari en maart de drukste maanden van het jaar. Korto¡, il griep laat zich niet uit het dagelijks leven verbannen.

dan

in

dezelfde maand

in

In de handelingen van de gemeenreraad is amper iets over de grieo te vinden, afgezien van een interpellatie van raadslid rnr. H.j. Nieboer op 4 november. Deze opent zijn rede met de opmerking dat hij een zekere ongç_ rustheid bespeurt onder de bevolking. Een algemene maarregel om de epidemie te bestrijden is het sluiten van de scholen geweesr. Maar, zo vraagt Nieboer zich af, kunnen we niet nog wat rnçç¡ doen? Hij denkt aan het geven van adviezen op hygiënisch gebied. -üØethouder Van Vuuren van de burgerlijke stand anrwoordt dat de Spaanse griep een ziekte is die niet genoemd wordt in de wet op de besmettelijke ziekten. Zodoende wordt er geen opgave van de ziektegevallen gedaan. Van Vuuren kan iedereen echter geruststellen: de griep is minder ernstig, zowel in aard als omvang, dan in andere gemeenten. 'Ik geloof, dat dit voor een groor deel te danken is aan de omstandigheid, dat Den Haag zich heeft uitgebreid meer in de breedte dan in de hoogte, en beschikt over ruime pleinen, breede straten en uitnemende plantsoenen.' Hij geeft een groot aantal cijfers, waaruit naar rroren komt dat het aantal sterfgevallen fors lager ligt dan in Amsterdam en Rorrerdam. Korrom,

zich- althans voorlopig - geen grote zorgen te maken.145 \Wat b. en w. doen aan de bestrijding van de griep? In theorie zouden alle openbare gelegenheden tot verboden gebied moeten de Hagenaars hoeven

worden verklaard en alle bijeenkomsten rran mensen verboden dienen te worden. 'De adviseurs zljn het echter eenparig eens met Burgemeester en \Øethouders, dat deze remedie erger zou zrjn dan de kwaal. Men zou dan het geheele maatschappelijk verkeer strem-

BB

,^,f)ealgemene schoolsluiting is volgens b. en w afdoende. En !'rl,l^^a, f,ygiene is belangrijk, evenals het vermijden van volle vooral danszalen, 'waar men zich warm maakt en stof 'n"'--"." *?:::"i:.Nieboer dankt de wethouder voor ziinbevredigende en anrwoord en daarmee is de interpellatie beeindigd. irryrïi?rr^tr"oe Rowrdørn poetsen. r.¡jr, lull.n maar

Ook in 1918 is Rotterdam al werkstad, *rr, aind.t wordt gezeurd dan in haar twee zustersteden. De memoires als advocaat weinig ,ur.ur f. Bordewiik maakt in ziin aan de griep. In de buurt van waar nu het gemeenluoord.n vuil gehuisvest is, werkte Bordewijk toen als adviseur bij het t:earchief rechtsbijstand aan on- en minvermogenden. 'Het was Bgreauvoor jaar van de beruchte griep, die uitbrak omstreeks het in 1918, het eind van

tùØereldoorlo

81

146

In de Rotterdamse gemeenteraad is in de handelingen... helete vinden! Burgemeester maal geen woord over de Spaanse griep met name over de schoolsluier wél oYer, en wethouders praten tingen tijdens de bijeenkomst van 22 oktol'¡er- Inderdaad wordt tot sluiting overgegaan, zij het geleidelijk aan. \(/at opvalt is de kalmte die er in de havenstad heerst. Terwijl de cijfers toch op zijn minst tot enige ongerustheid aanleiding hadden kunnen geven.t47 De Gezondheidscommissie Rotterdam schrijft in haar iaarverslag 1918 op een kalme, neutrale toon over de griep:'Begin Augustus begon de Spaansche griep optetreden; echter zonder een kwaadaardig karakter te vertoonen. Eind October werd de aard der ziektegevallen veel venijniger en steeg het sterftecijfer sterk. De ziekte bleef aldus voortwoeden tot ze eind December langzamerhand begon te verminderen.' In een apart stukje over de griep staat verder nog: 'In den aanvang werd getracht door schoolsluiting verdere uitbreiding tegen te gaan. Later werd hiervan afgezien en werd alleen aan de burgerij de raad gegeven te zorgen voor groote reinheid, versche lucht en het bezoeken van druk bezochte lokalen te vermijden.'14s

B9

Misschien is de commissie zo rustig, omdat Rotterdam w.l w", gewend is als het om ziekte(n) g""t. Om d. ernsr van ¿. Sp..iÏ griep te relativeren: in 1918 srerven in Rotterdam 1267 in*on.rì -"sts tnbar..rlose, evenmin een te verwaarlozen getal. ""n \Øe keren kort terug naar het begin: de situatie in juli en augustus.14e Het gerucht gaat dat de sterfte door de Spaanse griep in d" stad zeer hoog zou zijn.Dat valt mee, zolaat de afdeling Bevolkinì weten. Het aantal ziektegevallen groeit wel snel, ook zijn er enkel le doden te betreuren. Artsen zljn de hele dag in de weer qrn hun patiënten te helpen. Eind augustus neemr het aantal gevallen snsl af, maar zljn er wel meer met dodelijke afloop. Opmerkelijk is [¡s. geval van een agenr die sterft na vier dagen ziek te zijn geweest, Enkele uren na het intreden van de dood is zijn lichaam helemaal zwafi.r5o Van het garnizoen dat in Rotterdam is gelegerd, is 40 tot 50 procent ziek geweest. Dan breekt oktober aan. De berichten over schoolsluitingen nemen toe en vanaf 22 oktober ztln de meeste scholen dicht, eerst tot 4 november, later verlengd ror 11 en zelfs 1B november. Eerst zijn het alleen de gemeentescholen die dicht gaan op advies van het gemeentelijke geneeskundig schooltoezichr, daarna volgen ook de bijzondere scholen. 'Naar aanleiding van het veelvuldig voorkomen van gevallen van influenza (spaansche griep) meent de Gezondheidscommissie er de aandacht op te moeren vesrigen, dat dewtlze, waarop nu het sluiten van verschillende scholen geregeld is, zeer zeker bevorderlijk is voor het tegengaan rran verdere uitbreiding der epidemie. Verder geeft zij den raad zoo min mogelijk lokalen te bezoeken, waar veel menschen bijeen zijn en de lucht minder goed ververscht wordt (bioscopen). Bovendien is het wen-

schelijk zooveel mogelijk de gewone voorzorgen van reinheid in toepassing te brengen (handen wasschen, gorgelen, versche lucht).' De sterfteci jfers zijn, zo wordt regelmatig benadrukt in de media, veel gunstiger dan in Amsterdam. Tevens is er de raad van de Gezondheidscommissie om '[...] itr dezen tijd groote zorgte besteden aan de reinheid en de luchwerversching, zoowel in eigen

90

-:^o

*.ot')'

"1"

a.ls

in kantoorlokalen, leeszalen, distributiebureaux, poli-

n, koffi

eh

uizen, bioscopen, schouwburgen, kazernes, kerhet, het b.,oek.,. van druk bezochte lokali-

l:Í:i;;;;;"oig llijft

utt-Uden ' '"'N., ",1, in andere steden duikt ook in Rotterdam het verhaal -,,, ¿rlongpest op. Een naamloze geneesheer legt in de krant de Ï"...ni1f." russen de longpest en de Spaanse griep uit. Ja, er is wel ,ri,rn

nu.r..nkomst omdat beide aandoeningen de longen aantas,U., gevolg is dat de lijder kortademig en benauwd wordt 1"". 'i^rt,ri ry^""tisch (blauw) gaat zien doordat er niet genoeg zuurLongpest is nog veel irof in h.t bloed kan worden opgenomen.' en volgt bovendien op builenpest, waarvan zii een Lesmetteliiker zou ziin, dan was dat o.volg ir. En als de builenpest uitgebroken vanwege de zeet typische aldus de medicus, i.u, *.1 opgemerkt, 'En, hoevele slachtoffers de longsymptomen. en goed herkenbare zij toch ook in het mutaliverschilt gelukkig maakt, sriep ook i.itrp.t..nt"ge [mortaliteitspercentage?] nog aanzienlijk van de longpest: dit leeren ons b.v. de tallooze hospitaal-waarnemingen, waar we toch nog een zeer groot deel, ook van de meest ernstige

l]"

long-grieplij ders, zien genezen.'

De laatste keer dat we de griep in de Rotterdamse gelneentepolitiek tegenkomen, is als burgemeester mr. A.R. Zimmerman op 9 januari 1919 het woord tot de gemeenteraad richt en kort de 151 hoge sterftecijfers in de stad memoreert. De vader van mevrouw

L. Offringa-de Vreede (I9I2) was kleer-

maker in de stad. Het gezin woonde in de Boezemstraat, tegenover

Hij

overleed eind 1918 op 37-jarige leeftijd aan de Spaanse griep, na een ziekbed van anderhalve week. 'Hij was altijd kerngezond geweest en ineens was het afgelopen. Ik zie hem nog zitten, boven op zolder op een lange tafel met gekruiste benen aan het werk. Ik herinner me de vreselijke toestand in onze buurt. In veel huizen werd gerouwd, de ramen het slachthuis.

waren geblindeerd. Staand

voor het raam zag ik hoe de kist met

91

het lichaam van mijn vader werd weggevoerd, de derde in d. .,, van de begrafenisstoet, rijtuigen die door paarden werden *",rokl ken.

Mijn moeder bleef achter met acht kinderen,

van wie ik ono"

veer de middelste was. Ze is snel daarna getrouwd -., ..n urf.' gere vriend, want ongehuwd samenwonen ging niet in die dagç¡ \Øe verhui.sden naar Hillegersberg, zekreeg longontsteking, *i*schien een gevolg van de griep, raakte zwangeL baarde een dqsd kind en stierf in 1919. Ik zie het dode jongetje, want dat was hg¡ nog in een broodmandje liggen. Her was een hele nare situatie. vooral omdat haar nieuwe man ons niet toestond afscheid y¿¡ haar te lìemen. Wij als kinderen werden bij een aantal pleeggezinnen ondergebracht en toen er een weeshuis in de Middellandstraat kwam, zijn we, op een van mijn zussen na, daar met zijn allen naartoe gegaan. Zo hadden we, samen met een stuk of acht, negen anderen wezen. weer een vader en moeder die deze naam niet waard waren wanr we werden erg slecht behandeld.'152

\Øat laten de statistieken zien? De sterftepiek valt het vroegsr in Amsterdam, met als topweek 27 oktober-2 november: 290 doden als gevolg van de Spaanse griep, nog afgezien van de sterfgevallen door complicaties. (Aan kroepeuze pneumonie sterven in deze week bijvoorbeeld ook nog eens 7B mensen.) Het totale sterftecijfer (651) is dan zelfs 52.70 per duizend inwoners. Geen wonder dat mensen zich de vele lijkstaties in de hoofdstad herinneren. De top in Rotterdam wordt tussen 2 en B december bereikt (159 doden), in Den Haag een week eerder, namelijk tussen 24 en30 november (Bl doden). Tussen 14 juli en 5 oktober vallen er in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam respectievelijk 85, 52 en 90 doden aan de Spaanse griep. De sterfte neemt algemeen sterk af na 17 augustus, wat correspondeert met het optreden van de eerste golf. Vanaf 6 oktober begint de sterfte weer toe te nemen, het eerst

92

Tussen deze

'- furrsterdam' de week van 28 ')^ru*

GEZOI\ DH EIDSRAAi)

'"

sterven er Árrr*b" 1918 van de . iìt t inwoners aan grlep; voor hoofdstad ;." Haag en Rotterdam

I)E GRIËtr IN NEi)f1Rt,ANI) rN l9t8 Tor l9:0

irrn dr", aanrallen resPectieen 995' Delen we 'rli¡U+lS door het aantal dit dodental in*on.tt, dan ontstaat het beeld: Amsterdam

llrilì!l

A. Å .l Ql j;\NllìR

,('lã..;) >Å-

volgende

0,11, Den Haag 0'14 Rotterdam 0,20 Procent. Hoewel in Rotterdam het minst druk wordt gedaan en

over

de SPaanse grieP, vallen

er tijdens de tweede aanval

6

oktober en

28 december relatief gezien dus t53 de meeste griePdoden. russen

tiì2

93

I

HOOFDSTUK VI

srerfteciifers worden gerelateerd aan het aantal inwoners Ï.i.,. i"de volgende ranglijst (van zwaarst naar minst zwaar ge:uofÏ]l'pr.nrfte, Overijssel, Groningen, Friesland, Gelderland,

F

,rtc de

'Ïi"t^r¿, Limburg, Noord-Brabant, ZtidHolland, Utrecht en i.ord-Holl"nd. Het Nederlands gemiddelde bedraagt 0,26 pro'

Het drama van Drenthe

an Spanjenaar de wereld, van de wereld naar Nederland, van Nederland naar de drie grootste steden. En dan ¡¿¿, Drenthe, de provincie met de minste inwoners - Den Haag, de kleinste grootste stad, heeft er zo'n 345 duizend - maar met de

f ,

hoogste relatieve sterfte. Kijkend naar de sterftecijfers (zie ook Bijlage I) vallen direct de grote verschillen tussen de provincies op, zoals het volgende staatje duidelijk maakt:

l)renthe

28

nou. 1041

100

dec* 67

inwonertal

op

31-12-1917 200 95t

Friesland

1B

50

764

60

384 363

Gelderland

91

4tt

1127

112

723 437

Groningen

23

154

960

106

358 663

Limburg

67

717

124

430 489

Noo¡d-Brabant

B9

r29 r66

1200

100

Noord-Hollancl

147

825

1346

13r

Overijssel

83

546

775

74

Utrecht Zeeland

39

120

374

82

r3

94

449

63

Zuid-Holland

217

613

1892

424

Totaal

815

10

3208

645 2885

* \ù7ie de cijfers

|

714 973 270 B0B

43r 757 327 r92

t

245 933 636 097

6724 66v

in deze kolom bij elkaar optelt, ko¡rt niet verder dan ),343: àit bctrelt uitsluitencl gcvallen rvaarbij expliciet 'Spa:rnse griep' op cle sterftekaartcn staat aangctekend. Het s'erkelijke aantal influenzacloden

is cchtcr 2885.

94

per 1000 inwoners. Een van de mogelijke verklaringen voor het feit dat de griep zo hevig huishoudt in Drenthe, is gelegen in de schrijnende armoede

Sterfte aan griep alleen (complicaties buiten beschouwing gelaten) in 1918

jttli-sept. oþt.

aantal inwoners/totaal aantal doden) en Drenthe zit .rn, trorr"t ij* r., 0,!B procent wel zeer ruim boven.154 In oktober scoort de provincie nog onder het nationaal gemidJelde, november is daarentegen een rampmaand. Het sterFteci.ifer gemiddeld 77 per 1000 inwoners (vergeliik de lr-ar^^gt dan in Amsterdam met 52.70 per 1000)' wat extreem slechtste week van de 34 gemeenten die de provincie telt, is de hoog is. In2l groter dan 50 per 1000, ofwel I op de 20 sterite in november Emmen en inwoners. Topgemeenten zijn Zuidlaren, Odoorn, Gieten met respectievelijk een sterfte van I79' 110, 104 en 103

vooral in de veenge6¡.¿.n.t55 Het leven van de veenarbeiders is al hard en zwaar en de oorlogssituatie - met voedselen andere tekorten - maakt het er niet beter op. De veenbrand die op 2I mei 1917 uitbreekt, een van de grootste die ooit zou woeden in het Drentse veen, verergert de situatie nog. Tussen Valthermond en Nieuw-\Øeerdinge begint het, waarschijnlijk doordat een groepje arbeiders vergeet het koffievuurtje volledig te doven. Zestien mensen komen om en er volgen nog tal van branden in omliggende plaatsen. Het duurt lang voordat het vuur onder controle is; acht dagen na het begin brandt het in Valthermond nog steeds. Tweeduizend hectare veengrond gaat verloren. Een groot aantal mensen raakt gewon d, zo'n honderd woningen worden door de ylammen verteerd. Het is zo erg, dat koningin \Øilhelmina en haar gemaal prins Hendrik het rampgebied bezoeken. Ze nemen zes grote kisten met kleren en beddengoed mee. die er heerst,

95

Het fenomeen plaggenhut,

nLr een toeristische attracde, is drn

nog heel normaal. Gezinnen, niet zelden twee of drie, leven dici. op elkaar in één kamer die deze naam soms nauweliiks verdienr Nog in 1930 zijn er in de gemeente Emmen bijna 2400 één[.. merwoningen op een totaal woningbestand van7715. (Têr ve¡g.lijking: Amsterdam, dat zestien keer zoveel inwoners heeft, ts¡ dan 3343 éénkamerwoningen.) In 1913 zegt een gemeenteraadslid vol schaamte, dat er in Emmen woningen zijn zó slecht '[...1 dat een boer ziin vee er niet zou willen stallen en deze worden dqsi de eigenaren, waaronder ook leden der raad, nog verhuurd. go het gebied van het woningvraagstuk heeft deze gemeente, wat zi;n naam betreft, niets meer te verliezen'.i56 Er is weinig weerstand tegen ziekte , zeker niet als ze zo gevaarlijk is als de Spaanse griep. De gezondheid van de arbeiders, zor,¿s1

mannen als vrouwen, is ronduit slecht. Voor, tijdens en na het werk wordt er veel jenever gedronken om de ellende te verdringen, Iedereen drinkt tegen de klippen op, ook jonge jongens en meisjes. In kranten wordt geregeld verslag gedaan van vechtpartijen, ontstaan door drankmisbruik, met dodelijke afloop. \X/ie het zich kan veroorloven, neemt ook nog eens een slok kruidenbitter of cognac om de griep te bestrijden. Het isolement waarin velen van hen leven, is groot. Jac,P Thijsse schrijft in 1918 over het gebied: ''Weldra zijnwe midden in de grauwe veenwoestenij, waar bijna alle leven ontbreekt.'I57 Een dode in het gehucht Elim moet per boot naar het nabijgelegen Hollandscheveld worden vervoerd om daar begraven te worden. Jaap Damming, die dan tien jaar oud is en ernstig ziek in bed ligt, herinnert zich: 'Het gebeurde wel dat er vier rouwstoeten door het kanaal l¡oeren. En de buren en de familieleden zaten alle' maal op die doodskisten. Met een witte zakdoek in de handen. Van verdriet.'158 Voor artsen, van wie er zeker in tijden van epidemieën veel te weinig zijn, is het moeilijk, soms zelß bijna onmo' gelijk om op tijd zieken te bezoeken. Het aantal patiënten neemt snel toe, waardoor het te lang duurt voordat de dokter langskomt.

96

gebeu,rt steeds

tlet

vaker dat een bezoek helemaal achterwege

blift'

""'F,"n gunstige uitzondering op deze regel is de kolonie vlakbij Norg. Omdat Veenhuizen ook dan gevange{rle¡húzen, ziin et goede medische voorzieningen aanwezig. Er -1" h.rb.tgr, ii.rn norpirral met 120 bedden en er ziin twee artsen en een aan,l u.rpl.g.tt die de ziekenzorg op zich nemen. Kortom, waar het deel van l)renthe aan ontbreekt is in Veenhuizen in h., groottte ,uirr.iroort aanwezig. Niettemin is ook hier het sterftecijfer flink in de jaren voor en na de griep, wat het agressieve karakhoger dan nogmaals benadrukt. Het is echter niet waar dat ,riu^n het virus Veenhuizen een massagraf met slachtoffers van van op het kerkhof is, zoals in de toeristische wandeltocht de de Sp"anr. griep ,Knapzakroute' wordt vermeld. 59 1

Albert Metselaar heeft in een uitgebreid artikel de eeschiedenis van de Spaanse griep in het dorp Hollandscheveld en ãrrtr.k.n beschreven.l60 Ondervoeding en zwaar werk zijn volsens ooggetuigen van toen opnieuw de verklaringen voor het ã*rr..- hoge sterftecijfer in de veengebieden, in combinatie met De historicus

slechte woonomstandigheden. De familie Jonker bijvoorbeeld, zwaar getroffen, woont in een huisje met een scheur in de muur,

de

juist van

bij het bed, waardoor de wind er vrij toegang heeft. De opa

Metselaar, ook een Albert, heeft dan rwee zieke dochters thuis.

Hij heeft de geit laten slachten en hoopt dat de meisjes aan zullen het vlees. Als dokter Broekhofl die daarna ook ziek wordt, op bezoek komt tilt hij het deksel van de pan en roert erin. 'Als meer mensen dit op tafel konden zetten, zouden er minder sterven,' moet hij hebben gezegd.l6l In het gemeentelijk jaarverslag van 1918 wordt door twee artsen over de gruwelen geschreven. In november brak, aldus een van hen,'[...] een zeer zware epidemie uit, die in het ziekenaantal niet onder deed aan die in 1890. De zeer dikwijls er mee gepaard gaande pneumonieën hadden meestal een ongunsrig verloop, zodat het sterken van

97

{

J

Hollandscheveld (Drenthe) ten tiide van de Spaanse griep. Rechts is de bakkerij van Hotze

Hilbert ten Hoeve te zien,

die

38 jaar is als hij, na enkele dagen ziek

te zijn geweest, op 17 november 1918 aan de griep overlijdt. (Collectie Albert Metselaar.)

sterftecijfer een ongekende hoogte bereikte'. In de Hoogeueensch€ Courøntvan 9 november 1918 komen alarmerende berichten over de toestand voor. Elders neemt het aantal gevallen af, maar in de omgeving van Hoogeveen wordt het almaar erger. Huisartsen kunnen niet al hun patiënten bezoeken, scholen zíjn of worden gesloten en in Beilen vinden zoveel begrafenissen plaats, dat de klokken niet meer geluid mogen worden. Op 16 november yerschijnt de krant met slechts een klein bijblad, want er zrlnvelezet' ters ziek.

Diezelfde dag schrijft Derk Eshuis, secretaris van het bestuur van de Vereniging Hollandscheveld, aan de burgemeester van het nabijgelegen Hoogeveen: '\Øegens het grote aantal zieken te Hollandscheveld en omstreken is het thans dringend nodig dat er alhier geneeskundige hulp bijkomt, omdat de dokter alhier ze niet

kan bezoeken en er zeel' zeker velen zullen sterven zonder ^" tiicl rrn dokter bij is geweest. ['..ì \Øil hebben hier gezinnen \1, "r \"^'"r 4 rn 5 personen ziek en vier en viiÊmaal om eerr dokter ziin "ärrrrzonder gevolg, omdat ¡ij allen niet gelijk kan bedienen, soms drie dagen duurt.' Id^rhr, "Doo, het grote aanral zieken en doden verwatert het eeuwenvan 'burenplichten'. In moeilijke tijden - bij ziekte .,6de principe is het de gewoonte dat buren helpen doo¿ van €en gezinslid "t biivoorbeeld een boerderii draaiende te houden. In geval van om ze bij het wassen, kisten en begraven van de owrlijden assisteren is men echter doodsbang geworden, want de kans op dode. Nu levensgroot aanwezig. Heden gij, morgen ik, moebesnretting is gedacht. De grafdelver kan het werk niet alleen ren velen hebben arbeiders in. Deze leven dagelijks tussen plaatselijke af en schakelt hoop en vrees, waarbij de laatste overheerst. Het verhaal gaat dat alcohol desinfecterend werkt en daar maken de mannen bang maar dankbaar gebruik van. Ze durven pas aan het werk na het innemen van de nodige glazen en blijven de hele dag door gebruiken om de kans op besmetting zo klein mogelijk te maken. Aan het eind van de dagzijn ze zo dronken, dat niemand van hen meer weet wie ze waar hebben begraven.

Iút aa daardige

u i tw as s e ru

Emmen voert in november de landelijke sterfteranglijst van steden mer meer dan rwintigduizend inwoners aan. Op 31 december 1918 wonen er 38 372 mensen in de gemeente, nadat in november 377 inwoners gestorven zijn: lBB mannen, 189 vrouwen.162 De gezondheidscommissie kijkt terug op het zeer bewogen jaar: 'De toestand der Volksgezondheid in deze gemeente was over het afgeloopen jaar, althans gedurende de laatste maanden daarvan, tengevolge van het heerschen der Spaansche griep, buitengewoon

ongunstig. \Wij moeten dan ook tot ons leedwezen constateeren, dat deze ziekte, die in zeer hevige mate in de veenstreken woedde, talrijke slachtoffers heeft gemaakt. [...] De geneeskundige hulp, al

oo 9B

EMSER-WATER

het bcste middel tegen lglusnla, llomt en Tilkoudhüü 55 cent pêr heele krutk.

stond zij tegenover de lcwaadaardige uitwassen dezer ziekte wel waar geheel machteloos, bleek ten eenenmale, gedeeltelijk ziekte van de geneesherenzelf, onvoldoende. Enkele der gemeente waren van die hulp zelß geheel verstoken; de omstandigheid, dat sommige geneesheeren meer dan een duizend dezer patienten in hunne naaste omgeving onder deling hadden, maakte geneeskundige verzorging der ver afivonende patienten nâgenoeg onmogelijk. Ook met de verpleging en verzorging der patienten was het, daar in vele gezinnen niemand meer op de been bleel droevig gesteld en bij al deze ellende krvam nog in vele huisgezinnen een totaal gebrek aan kunstlicht. zij voornamelijk de bemoeiingen van den Heer dezer gemeente, werden enkele militaire artsen en enkele ve¡pleegsters ter beschikking van de hier gevestigde geneesheeren gesteld. Bij het eindigen van het verslagjaar behoorde deze ziekte

gelukkig weder tot het verleden. Een woord van dank en waardeering moge van deze plaats gebracht worden aan de geneesheren in ons ambtsgebied, die in deze moeielijke [sic] tijden met bijna bovenmenschelijke inspanning en dikwijls met opoffering van eigen gezondheid, zich van hunne taak hebben gekweten.'t63

'too

in de veenstreken - epidemisch geheerscht heeft en op zoo wijze om zich heen greep, eischte talrijke slachtw^aÍv?n, het zij met weemoed gezegd, het over-groote zich in den bloei of nog in de kracht van hun leven Den midici lmedici] zij hier een woord van dank voor de wijze waarop zil zich in die voor vele ingezetenen zorgvolle dagen van hun veelomvattende en moeilijk. taak hebben.

64

Hi kan zichzelf nlet bedanken, al zott dat terecht zr)n geweest. zich zeeÍ rngespannen om het leed YOOr zt) n burgers Kootstra heeft k te verzachten. 65 D e burgemeester schrijft zich de zoveel mogelij tn de vln gers, te beginnen ln een brief aan de Groningse van29 oktober. Het is de eerste hulpkreet in een reeks vele. Stuur alstublieft semi-artsen, medici in opleiding, die tijdelijk in dienst willen treden. De Emmense artsen kunnen het niet langer bijbenen en hebben dringend bijstand nodig. Ook directeur Schreve van de Nederlandse Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst wordt diezelfde dag aangeschreven, met het dringende verzoek één of meer geneeskundigen aan te wijzen die hulp kunnen verlenen. Enkele dagen later wordt het woord gericht tot de commissaris der koning, residerend in Assen. (Het gaat om een kladtekst, die waarschijnlijk als basis voor een telegram gediend heeft.) 'Spaangriep breidt zich onrustbarend uit. \Øordt kwaadaardig. Twee doktoren en een gezonden assistent liggen ziek. Andere assistent sche

wordt nerveus. Ernstige patiënten kunnen slechts eens per vijf dagen bezocht worden. Tal van zieken blijven buiten behandeling. Heden zestien personen overleden waarvan eenige overleden zon-

der geneeskundige hulp. Verzoek beleefd

bij minister te willen

op hulp van minstens drie officieren gezondheid. Burgerlijke artsen nergens meer beschikbaar.' Een telegram gaat naaÍ het Bureau voor doktersnoodvoorzieaandringen

De heer burgemeester is G. Kootstra. Tijdens de raadsbijeenkomst van 5 februari l9l9 kijkt hij om naar de laatste maanden van het afgelopen jaar.'De allerwege gevreesde ziekte, de z.g.n. Spaansche griep, welke de laatste twee maanden ook in deze gemeente -

100

ningen in Den Haag: 'Verzoek benzine Spirit zenden aan Dr. Lodewijks Nieuw-Amsterdam die praktijk niet meer waar kan

l0l

r !'F

(! tr.r

u'=

rpØ+ r' c t'= :¡T

z4i *¡; i =g¿Egl:ü9Ë ytíF î i Y i 9È

çÉ ä gi E

È

YT 3

Eis¡ i.=-7iEIis;+;=; ?,+: =-= ! ¡l *7:!2 ++=: E Ë z3:4:, E is rE; , if ì= .ee¡ úy = ãrä!ã,;:9È.t!Ë22 ="

ir= t,¿ -=îì1:iS*:i'S ä= a Ítr = ! Z 2 íyz = t,a -y1.=;. = != 3-¡ == ñ1 E= I ãg,å:-i:; ç

TyÉ *ã :

ûÈ*¿ r i i b =:ì ì; ¡ ;È :åiåy3#1þ¿Ej åEi : ZEë 'j-3:¿; giiç '1 ¿ë,¿': ëi=Zi7 E v"+ E S ¡ õ È : ã e i ! I"; j 'i * i , i E = ã : ,=-2 É ¿ E : y, t €= = ,7 i å =

= I;2 p-qa1¡=jïõ_ãt, j È é+ =i É s E =i T =+ q

'¿

'õã

"::ñoEt = = E: 1 ç = E*;i+ = -Y,

!e

ü äx

¿a:; a i :;''i:J Ï ! *{ E Ï

I

:.^i:=uq

e

ã lT;* s# i-. uÉ =ÐT ::E, i å É o ú; !s ii a- =/, EA y.7 ¿ ¿t j ? á , i = ! Y4+za4 : 71 g ä:i E * ï å ãE- ¿ g äo; i=, ii'l*= ñ,1 vËãt; :i=":É=i3 -e -E 'o E" ü,¡ É x .n É H É 3 i E : Ë : : g ; * ? Ê=*e-Ë€-qÉ- äSË g+å k y É ä-Ë ri gj r.:: tglE:,1* ;; i ;íi i Ei' :,".:'.f:;1! lt c.. tA.: 71 . .'z, i è.::i:l 11, '€j i s

I

!.>

!

-J

b¡

I

Ðõ,Nôr :r .i ¡i

\-/': NU -qt (J - ¿ !9) -!ÊOØ Ã :^ o .-.= ¿'= i N )w tr b¡l

oiD

q-É .o)ud

ÉL+-t ^Øõu+ ÐuL+!lv

¿-w,gots:" .X ØNãC ^:Ð

X

d>ü

frxc()> -< õ H E iiiìorg .2 Òoi v'" g: ábl É-õ ¡u- i, u È v

:ãr-i

!!J!du

9.Y-ñ-â U FÈñ-9õ -:'*.¡u !ts+

-'¡

-

gio

.:¿ ^õ:

O-.c )

X.:

9l .- u ;¡*>ô !ìj-o

0J -yJ (!

Ê

U

iccqcñ d á)

SJ

d

9pìÐ 4ü9

-var Ð

a

i

ôì

Õ

f

'l

l"

i*.

.: rS ¿..

."!

! -î

J

_

it

.? 'i'I i

t i

'1-.

iþ I i

J¡ ! r!

1

dent Ch.J.M Ruys de Beerenbrouck, afkomstig van het dageli;ft, bestuur van de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering 4s, Geneeskunst, krijgen gemobiliseerde artsen een verlof van drie ts¡ vier weken om de praktijk van zieke collegak waar te nemen. Dit leidt tot een golf van protesten. Arts J. \Øijnbrans q¡¡ Amersfoort klaagt dat hij nu nóg langer yan huis weg is. 'Na vier jaren op martiale wijze Aesculaap te hebben gediend, is het denk_ beeld weinig aanlokkelijk nog eens opnieuw en onvri;willig het

zwaard als griepbestrijder te moeten aangorden.' Daar is geen woord Frans bij. 'Over de vergoeding wegens het waarnerne¡ wordt met geen woord gerept. Is het de bedoeling, zieken collegae gratis aan waarnemers te helpen, of hebben de waarnemers recht op het gebruikelijke honorarium? Meestal wordt dit laatste gegeven, maar officiëel is hieromtrent niets bekend. In ieder geval is een ruime vergoeding of toelage billijk, omdat ten eerste de waarnemer een praktijk op zich neemt, die dubbel zoo zwaar is als normaal, en ten tweede, omdat hij in zijn standplaats zijn kamer of pension moet doorbs¡¿ls¡.'166 Hij krijgt antwoord op zijn litanie van de heer Sikkel, vertegenwoordiger van de commissie inzake gemobiliseerde artsen in Den Haag. Sikkel vindt \X/ijnbrans' klaaglied onterecht en beschouwt zijn geval als een uitzondering op de regel. Bovendien zijn er op dat moment 140 collega's uitgezonden om waar nodig een helpende hand te bieden, van wie er slechts 22 gemobiliseerde artsen

zíjn. Sikkel op zijn beurt krijgt half december tegengas van J.J. van de Velde, schrijvend vanuit Roosendaal, die zich in dezelfde situatie bevindt als \ùØijnbrans. Leuk is anders, meneer Sikkel, als de demobilisatie in volle gang is en wij, arme gemobiliseerde artsen, noodgedwongen moeten doorspelen in de verlenging. 'Na vier jaren van omzwerven en verstoken zijn van huiselijk verkeer, hadden wij hoop eindelijk naar ons gezin terug te keeren en onze eigen belangen te behartigen, maar neen, nu eerst nog de griep bestrijden onder de burgerij. [...] Men yergeet, dat wij gemobili-

r04

voor de behandeling der gemobiliseerde militairen en ".erd.zijn ,.*.rkrtelling voor andere doeleinden volkomen onwettig is. ^nr. ä., i, d"tt ook niet het werk, waartegen wij protesteeren' doch de berooving van onze vrijheid. \Øaarom moet uolkom.tl onwettige last weer op de schouders der gemobiliseerde artsen ook deze worden [...] ? \Øaarom andere Nederlandsche artsen niet, o.legd "¿¡rllrli¿ rustig thuis hebben kunnen zitten: geneeskundige ambKunnen rcîaÍen, laboratorium-assistenten, specialisten enz.? ruslaten voor een paar weken papieren of praktijk dezen nieteens r€n om te helPen?'167

Eind november loopt het aantal doden in Emmen terug, maar woeclt de griep nog wel in een aantal omliggende gemeenten. Begin december worden er nauwelijks nog nieuwe gevallen gemeld en is het grootste leed geleden. In de zanddorpen is de toestand minder erg geweest dan in de veengebieden. Op 4 december

schrijft de Emmer Coumnh'De maand November 1918, welke ons het vurig begeerde einde van den oorlog bracht, is voor ons de somberste uit den geheelen oorlogstijd geweest en zal door het thans levend geslacht nimmer worden vergeten. Mogen we sPoedig geheel van de verradelijke ziekte worden verlost en verder voor zoo'n zwaÍe beproeving blijven bewaard.' Vanaf 2 december beginnen de scholen weer voorzichtig, al mogen kinderen waar thuis de griep nog heerst niet komen. Vrijdag 13 december wordt warempel een geluksdag, want de markt mag weer worden gehouden. Vier dagen later wordt het klokkenluiden toegestaa n en vanaf 21 december, net voor de kerst, zijn festiviteiten niet langer verboden. De vijand, die zoveel meer ellende gebracht heeft dan 'de Duitscher', is eindelijk overwonnen. Het doek valt, het drama van Drenthe is afgelopen. In het begin van dit boek wordt het verhaal van Geertje Pieters uit Hollandscheveld verteld. Haar persoonlijk drama is een last, bijna te veel om te kunnen dragen. Als het griepgevaar is geweken,

105

wordt een collecte voor haar gehouden. Sommigen zijn voor \s, ongeluk geboren: de collectant pikt zelf de giften in, maar rvq.¿. gelukkig door gemeenteveldwachter Seller in de kraag gevat. Hoeveel er nog voor Geertje is overgebleven, vertellen de bron¡q, niet. Ze hertrouwt in 1919 met Arend Koster, die drie jaar later ¿1 overlijdt. Geertje kan het trouwen niet laten en treedt opnieuw in het huwelijk, deze keer met Harm Oelen; ze is dan bijna 67. Oo[ haar derde man overleeft ze. Op 2 december

EPII,OOG

Daderprofiel Spaanse griep door Eric C.J. Claas

l94l gaanhaar buren

naar het gemeentehuis van Hoogeveen om Geertjek overlijden ¿¿¡ te geven.

;:

¡1

ri

oen mij werd gevraagd een slothoofdstuk te schrijven over de

,i1. r....tr,. wetenschappelijke ontwikkelingen inzake het karak-

van het Spaanse-griepvirus van 1918, was ik redelijk wat er speelde. Ik dacht met een minimale inspanning met bekend reriseren

de verzochte bijdrage te kunnen leveren. Het bleek echter niet eenvoudig te zijn om de wetenschappelijke bevindingen voor een breed publiek op papier te zetten, zonder al te veel in virologisch jargon te vervallen. Voor het kunnen volgen van deze ontwikkelingen is toch een zekere basiskennis over het influenzavirus nood-

zakelljk.Ik hoop dat deze epiloog over de Spaanse griep en haar virulentie niet na één bladzljde tot hoofdpijn, lusteloosheid en algehele malaise zullen leiden. Dír ziin bekende verschijnselen Yan de griep, maar voor zover ik weet nog nooit geassocieerd met het lezen erover.

in de databestanden met medische

literatuur (Pubmed, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrezl) toont aan dat de Spaanse griep wetenschappelijk gezíen nog steeds actueel is. Een zoekopdracht met de combinatie 'influenza EN i91B' levert honderden wetenschappelijke artikelen op, waarvan er meer dan vijftig minder dan drie jaar oud zijn. Natuurlijk is het van bijzonder belang te achterhalen waarom het virus, dat in de jaren na de Eerste \Øereldoorlog woedde, zo dodelijk was en nog meer slachtoffers maakte dan de oorlog zelf. Een belangrijke eerste stap in deze richting werd gezet door moleEen onderzoek

106

t07

-II culair bioloog Ann Reicl en patholoog Jeffery Taubenbergs¡ vân het Armed Forces Institute of Pathology in 'Washington. Zij wìs_ ten in maart 1997 de eerste stukjes van het genetisch mareriaal v¿¡¡ een influenzavirus uit 1918 te achterhalen. Hiervoor hadden zil op grote schaal goed geconserveerde, in formaline gefixeerde en iri paraffine ingebedde stukjes longweefsel van in 1918 aan d. Spaanse griep overleden militairen beoordeeld op aanwijzinge¡ dat de long door een virus was aangetast. Vanuit de zo geselec_ teerde stukjes long waren zij in staat mer een specifieke technielç d. polym.r"r. .hãin reaction (lcn), kleine stukjes ,r",r h., g.n.tisch materiaal van het influenzavirus in dit weefsel te vermeerderen en detecteren. Dit opende de weg voor verder onderzoek naar het mechanisme waardoor het influenzavirus uit 1918 zo veel slachtoffers eiste. Naast stukjes weeßel die door pathologen bij obductie van de slachtoffers werden afgenomen, zijn ook andere bronnen aange-

boord tijdens de speurtocht naar het 1918-virus. Gebaseerd op het idee dat in de continu bevroren aarde (permafrost) boven de poolcirkel wel eens goed geconserveerde lichamen van aan de Spaanse griep overleden mensen konden liggen, werden deze vervolgens opgegraven in het Amerikaanse Brevig Mission (Alaska) en in de hoofdstad van het Noorse Spitsbergen, Longyearbyen. De betrokken onderzoekers meldden dat ze werkelijk brr.rikbaar weefsel hebben kunnen afnemen, en met name in dat uit Brevig Mission is men erin geslaagd genetisch materiaal van een influenzavirus aan te tonen. Dit virus, of eigenlijk wat er van over is, draagt de naam influenza A/Brevig Mission/1/1918 en is het eerste influenza Avirus dat in 1918 in Brevig Mission is gevonden.

!a

t

h YÑ ¡-' 'r/,

r*

De langwerpige structu' t

-,1

Í

,

,å

\',|. \ll *. s'

"

flamenteuzeinfl:uenza-

'"'

dr.f

ren in het midden zijn

virussen. De foto laat

,i"nhoe

de virussen,

in ln¡¡eek, uit de cel

ffi

vrijkomen. (Collectie Eric Claas.)

Het genetisch materiaal van influenzavirussen bestaat uit RNR (RiboNucleic Acid)-moleculen die nagenoeg identiek ziin aan DNA. In RNA is een van de vier bouwstenen van DNA (4, C, G en T) gewijzigd, namelijk de T in een U. Verder ontbreekt in de bouwstenen van DNA een zuurstofatoom ten opzichte van die van het RNA (nNa=desoxyRNA). De eiwitten aan de buitenkant van het virus spelen een belangrijke rol bij het ontwikkelen van immuniteit. De antistoff€n die de

Een beschouwing over het buitengewoon dodelijke karakter (viru-

gastheer na infectie maakt, zijn voornamelijk tegen deze eiwitten, het hemagglutinine en het neuraminidase, gericht. Relatief gezien is het genetisch materiaal van influenzavirussen eenvoudig. Slechts

lentie) van deze virussen is onmogelijk zonder eerst wat uitgebreider in algemene zin naar influenza en het influenzavirus te kijken. Een virus, en dus ook een influenzavirus, is niets anders dan wat genetisch materiaal omgeven door eiwitten en soms membranen.

dertienduizend bouwstenen (,{, C, G, U) vormen het RNA, dat alle informatie bevat voor een effectieve levenscyclus van het virus. Uniek is dat het genetisch materiaal van influenza A- en B-virussen uit acht segmenten bestaat (vergelijkbaar met de verdeling van

108

109

het menselijk DNA in chromosomen). Dit genoom bevat infs¡matie voor de productie van slechts elf eiwitten. (Althans voorzo_ ver nu bekend; het laatste eiwit is pas in 2001 voor het es¡5¡ beschreven.) Ter vergelijking: het genetisch materiaal van baqe_ riën bestaat uit enkele miljoenen en het DNA van de mens u¡¡ maar ließt 3 miljard bouwstenen. Toch is dat 'eenvoudige' virus in staat ons al sinds mensenhsu_ genis dwars te zitten. In de vijfde eeuw voor Christus beschreef Hippocrates al een ziektebeeld dat erg veel aan influenza doet denken. De eerste Engelse referentie over influenza-achtige ziektebeelden dateert uit de elfde eeuw. Pas met een verbeterde beschrijving van de geschiedenis, inclusief plagen en epidemieën, wordt duidelijk dat influenza een regelmatig terugkerende ziekte is dls steeds weer veel slachtoffers maakt. In aantal slachtoffers gemeten is de Spaanse griep de meest dodelijke epidemie die de mensheid ooit heeft getroffen. Oudere leerboeken geven aan dat wereldwijd meer dan 20 miljoen slachtoffers zijn gevallen, maar de laatste tijd worden die cijfers regelmatig naar boven bijgesteld. In 1991 was de schatting tussen de

25 en 40 miljoen, en recent beschreven Johnson en Mueller dat een dodental van minimaal 50 miljoen zeer aannemelijk is. Overigens wist men in 1918 niet eens dat men met een influenzavirus te maken had. Sterker nog: het organisme 'virus' als een infectieus, filtreerbaar klein deeltje dat infecties kan veroorzaken, was nog niet zo lang daarvoor door lvanovsky en niet veel later door Beije rinck gepostuleerd. Pas in 1930 werd het eerste influenzavirus in Iowa, in de Verenigde Staten, uit een varken gei'soleerd, drie jaar later gevolgd door het eerste humane influenzavirus in Engeland. Beide virussen waren rrerwant aan het influenzavirus dat

in

1918 de Spaanse griep veroorzaakte.

Het voorgaande suggereert wellicht dat het in de moderne tijd wel los zal lopen met het aantal slachtoffers door influenza. Echter, ook nu nog eisen de jaarlijkse epidemieën hun tol. Cijfers die door

1i0

worden verzameld, laten zien dat er een relatie bestaat tushet CBS

nflu.nra-activiteit en een toename van sterfte in Nederland' de Erasmus Universiteit, waar het Nederlandse Olndrrrork aan Ñrtion"al Influenza Centrum is gevestigd, liet zien dat in ons land

"*

2200 mensen per iaat overlede n aan de van 1967 -1989 gemiddeld uit die oevolgen van influenza-epidemie¿¡.i68 l-ls¡ gemiddelde van 1968 en Írudi. it mede bepaald door de Hongkong-pandemie jaren op zeventiger begin daar de relatief ernstige epidemieën die stierven nog zeker zesvolgden. Maar ook in 1993 bijvoorbeeld honderd mensen aan een influenza-pneumonie. Naast deze primaire influenzasterfte zijn er veel patiënten met hart- en vaatziekten, luchtwegproblemen, stofwisselingsproblernen zoals diabetes mellitus en andere aandoeningen, die tijdens influenza-epidemieën overlijden aan de gevolgen van complicaties

wordt

deze zogenaamde influenzageassocieerde mortaliteit geschat oP meer dan zesduizend gevalien, die deels te voorkomen zijn door risicopatiënten te vaccineren. In Nederland wordt daarom jaarlijks in oktober/november een massale vaccinatiecampagne georganiseerd, waarbij via de huisarts alle risicopatiënten geadviseerd wordt zich te laten inenten. Omdat het grootste deel van de oversterfte door influenza (95

van hun ziekte. Yoor 1993

procent) plaatsvindt bij mensen ouder dan 65 jaar, wordt de hele groep 65-plussers sinds 1996 a\s risicopatiënten beschouwd. Hierdoor komen in Nederland momenteel ruim 3 miljoen mensen in aanmerking voor een door de ziektekostenverzekeraars vergo

ede i nfl ue nzav accinatie.

Het succes uan het influenzauirus

Influenzavirussen zijn in staat om al eeuwenlang jaarlijks epidemieën te veroorzaken, wat betekent dat de bescherming van de gastheer door eerdere infecties zeer tewensen over laat. De kracht van het influenzavirus is dat het zich snel kan veranderen en zodoende de in de bevolking aanwezige antistoffen door eerdere infecties kan omzeilen. Deels komt dat door het genetische mate-

111

riaal RNA. Het kopiëren van RNA bij de replicatie (verr¡ç¡¡*,.-, diging) van het virus is nogal foutgevoelig. Hierdoor ,r.¿.n"."i.1' tief vaak veranderingen op die kleine wijzigingen in d" eiwitti van het virus tot g.,rolg kum.n hebben. f.ini..Ui; op dat bili:: beetje epidemie i,o, io procenr van de bevolking wår¿, *.úill teerd, en er per geÏnfecteerde een zeer grote hoeveelheid uirurp.i_

tikels wordt gevormd, en het is duidelijk dat in d. h.l" uiru*_ populatie vele varianten zullen onrsraan. l)oor het survival of ¡[. fittest-principe zullen die varianten van het virus die in staat zil¡ de aanwezige antistoffen in de bevolking te omzeilen. het rneer, succesvol zijn. Yia dit mechanisme, dat antigene drift rvs¡4¡ genoemd, ontstaan de jaarlijkse epidemieën. Aan de buitenkant van het virus is een rweetal eiwitten prominent aanwezig. Het hemagglutinine (H) zorgt onder andere voor de aanhechting van het virus aan de cel. Het virus wordt in de cel gebracht en een conformatieverandering van het hemagglutinine resulteert in het vrijkomen van het genetisch materiaal in de cel, waarna het virus de controle van de cel overneemt en aanwendt om zich te vermenigvuldigen. Het tweede oppervlakte-eiwit is het neuraminidase (N). Dit is een enzym datzorgt dat viruspartikels uit de geïnfecteerde cel vrijkomen. Als iemand door een influenzavirus is geïnfecteerd, worden er uiteraard anrisroffen tegen het virus gemaakt. Deze zijn hoofdzakelijk gericht tegen deze rwee eiwitten, waarvan het H het belangrijkste doelwit is. De indeling van influenza A-virussen in subtypes is gebaseerd op de aanwezige hemagglutinine- en neuraminidasemoleculen. I-Iet eerste virus uit 1933 noemde men influenza A(H1N1), dus het hemagglutinine-subtype Hl en neuraminidase-subtype N1. Influenzavirussen die in de mens van 1918 ror en met 1957 werden gevonden, waren allemaal van dat influenza A(HlNl)-subtype. Gedurende die jaren zijn er door antigene drift steeds nieuwe varianten ontstaan. \Øat door de eeuwen heen waarschijnlijk

112

Antigenic shift in influenza A virusestl

: : --

= 191811

H1N1n

1

957!H2N2n PB1, HA, and NA¡

Ç hemagglutininn Ç Figuur

1968r-rH3N2n PB1 and HAll

neuraminidase!

in de gensegmenten van die de Aziatische (H2N2) en Hongkong (H3N2) grieppandemie

l.

virussen

l::::-

Schematisch model van de veranderingen

hebben veroorzaakt. De consequenties

de

voor de oppervlakte-eiwitten hemagglu-

tinine en neuraminidase zijn ook zichtbaar.

voorgekomen' en ook de vorige eeuw nog enkele malen, is een veel drastischer verandering van het virus, een zogenaamde antigene shift. Hierbij maakt het virus handig gebruik vanzljn unieke, uit acht segmenten bestaande genoom. Bij een antigene shift wordt namelijk een aantal gensegmenten Yan een influenzavirus vervangen door gensegmenten van een ander influenzavirus, waardoor bij verandering van het H ofN een ander subtype virus kan ont-

Zo bevatte het uit 1957 stammende influenza A(H2N2)virus, veroo rzaker van de Aziatische grieppandemie, een drietal nieuwe gensegmenten, waaronder het H2 en N2 (figuur 1). Hierdoor ontstond een virus waartegen in de humane populatie geen antistoffen aanwezig waren en dat derhalve min of meer vrij staan.

spel had.

al

zeer regelmatig is

Door antigene drift ontstane varianten van het H2N2-virus

113

I

1880r

1900n 192Oa

'19401

I

1960tr

198011

draagt'

Hl N1rl

H1N1I]

Hl

2000n

'1957!

1918t l

H2Z E¡ 890¡1 1

H3!

1977_l

?L]

H2N2!

I

1957{r 1968¡

900r1

H3N8!

1900u

H3N2it

1918I]

gaatovengens niet zomaar, want de mens is niet ontvankezoogdieren zoals varkens zi.in dat l;ik voãr deze virussen. Andere ','rl*1.D, hypothese die door resulraten van diverse wetenschappei,,[. ond.ttoeken wordt gesteund, is dat varkens als in¡ermediai,l-n"r,h..l. optreden. Zlj ktnnen worden geinfecteerd door zowel uit de vogelwe'eld als door virussen die de mens infecte-

pit

LI

H2N2¡

en negen neura-^". liefst vijftien verschillende hemagglutinines influenzavirus-reserhet Ï,"t¿rr.r gevonden. Zii ziin in principe 'Ïo¡ ¿^, voor overdracht van virussen naar andere gastheren zorg-

uirirr.n

?¡

,.n.

Irdi."

een varken

gelijktijdig door deze twee virussen wordt

plaatsvino.Tnf.cteerd, kan een vermenging van de gensegmenten op basis van eigenã.n, Hi.rdool'kunnen er virussen ontstaan die de mens kunnen onder zich goed van het humane virus schappen

virus gedoneerde verspreiden, maar tevens een door het aviaire recombinatieProcesDit soort seheel nieuwe buitenkant hebben.

Figuur 2. Tijdsbalk met de influenza A-virussen die in de vorige eeuw in de mens hebben gecirculeerd. De sporadische infecties met influenza

A(H9N2) staan niet weergegeven omdat

deze virussen

A(H5N1)

en

niet echt gecirculeerd

hebben.

in 1968 wederom een pandemie uitbrak: de Hongkong griep. In dit influenza A(H3N2)-

veroorzaakten jaarlijks epidemieën, tot

virus waren slechts twee gensegmenten gewijzigd ten opzichte van het H2N2-virus. Eén daaryan was echter wel het hemagglutinine, waardoor een belangrijk deel van de antistoffen in de bevolking niet meer werkzaam was. Met door antigene drift ontstane afstammelingen van het 1968 H3N2-virus hebben we nu nog steeds te maken. Daarnaast circuleren sinds 1977 ook weer H 1N I -influenzavirussen (figuur 2). Om een antigene shift te bewerkstelligen is het noodzakelijk dat nieuwe gensegmenten in een virus worden geïntroduceerd. Deze zijn afkomstig van influenzavirussen die bij andere gastheren circuleren. De mens is namelijk niet de enige gastheer die door influenzavirussen wordt geTnfecteerd. In water- en trekvogels zijn

1t4

í.n h.bb.tt zich voorgedaan bij de Aziatische H2N2- en de Hongkong H3N2-pandemie (figuur 1).

Vanuit sero-archeologische studies (onderzoek naar de aanwezigheid van antistoffen die mensen door de jaren heen hebben aangemaakt) bleek dat zich ook in 1918 een antigene shift had voorEen H1N1-virus werd geintroduceerd in een populatie

[.d""t.

900- 1 9 1 B) en H2N2(18S9-1900) subtype circuleerden. Voor een 'succesvolle' pandemie is de introductie van een nieuw subtype virus in de populatie

waarin daarvoor virussen van het H3NB-

(

1

belangrijk, maar niet het enige criterium. Immers, in 1997 werd in Hongkong de verontrustende ontdekking gedaan dat influenza A-virussen van het subtype H5N1' het virus dat ook de zogenaamde vogelpest kan veroorzaken, ook mensen konden infecteren. Achtrien gevallen werden er destijds gevonden en zes personen kwamen om het leven. Ondanks het feit dat er in de hele menselijke bevolking geen antistoffen tegen dit virus aanwezig zljn en dat het virus de mens kon infecteren, een

115

bleek de verspreiding russen mensen onderling beperkt;

l¡

d;;;";;il;:;'l.il

"¡ ziektegevall.r, i, gemaakt ""n.,.melijk streeks via pluimvee zijn geinfeceerd. Een zeer belangLijke eigin_ schap van een virus dat een pandemie gaa_r verooø"k.n ii ¿. mogelijkheid om zich snel onder mensen re kunnen verspreiden Indien de influenza A(H5Nl)-infecties zich tijdens ..r g.*on. influenza-epidemie hadden voorgedaan, zou mogelijk een dubbel_ infectie hebben plaarsgevonden in de mens en vervolgens ook het

recombinatieproces opgerreden zijn.In dat geval zou de mens zélf als mengvat voor een nieuw pandemisch virus zijn opgerreden, een nieuw aspecr in de hypothese.169 Gelukkig bezat het influen_ za A(H5N1),virus uit 1997 niet de eigenschap zich onder de mens te verspreiden.

Het Aziatische H2N2-griepvirus wist zich in 1957 in drie maanden tijd over de hele wereld te verspreiden. Hoe snel het Spaanse-griepvirus dat heeft gedaan is niet duidelijk. Mogelijk dat

de intensieve verplaatsing van grore groepen mensen tijdens de Eerste \Øereldoorlog heeft bijgedragen aan de succesvolle verspreiding van het virus. Men kan zich voorstellen dat mer de huidige frequentie van het vliegverkeer, een pandemisch virus zich nog veel sneller kan verspreiden. Onderzoeþ naar de uirulentie uan het Spaønse-griepuirus

Samenvattend is in het voorgaande een aantal voorwaarden beschreven waaraan een pandemisch influenzavirus moet voldoen. Zo was het Spaanse-griepvirus de introductie van een nieuw subtype influenza A(H1N1)-virus, dat in een onbeschermde populatie kwam en zich ook snel wist te verspreiden. De virulentie bleek zeer extreem en in tegenstelling tot de meesre influenzaepidemieën vielen er veel slachtoffers onder gezonde yolwassenen van twintig tot veertig jaar. Omdar nergens meer complere virussen aanwezíg ztjn, zal het onderzoek naar de virulentie van het virus gebaseerd moeren worden op het ophelderen van de generische code. Tot op heden zíjn drie gensegmenren van het 1918virus geheel ontrafeld. t16

hele genetische Allereerst publiceerden Reid et al. in 1999 de ---r,ru, van het hemagglutinine van het isolaat influenza Carolina/l/lB (HlNl) vanuit in paraffine ingebed longïi"rr¡ t'' l-ç."1van een in 191 B overleden soldaat. Van een stukje long van 1ï.i".rrr"rr.r uit New york werd generische informatie ge6aald influenza A/New York/1/i8 (HlN1)' ,r";." andere virusstam: fì^arfìââst wlsten zrl een deel van het Hl-gen van influenza 'Ng-rru¡gMission/1/lB (H1N1) op te helcleren' Ze bepaalden de van het gen: de volgorde van de bouwste"^o.rl"*d. sequentie feite een blauwdruk is van de eiwitten i;n u^" het RNA dar in codeert. De sequenties van de drie stammen waar het RNA voor Op basis van vergelijking van uit 1918 waren nagenoeg identiek. met H1-sequenties van J. h.*"ggl,rtinine nucleotide-sequenries vele in uirurirol"t." uit andere gastheren, waarvan er inmiddels dat het 1918-virus ooreen databank beschikbaar zijn, bleek zich wel al enige tijd spronkelijk vanuit vogels is gekomen , maar dit virus na in zoogdieren had aangepast. Dus mogelijk is ook overgemens de naar ad^pt^ii, in het varken vanuit het varken

"saaî. probl..-

voor her trekken van deze conclusie is dat uit die tijd, van andere inen uit de periode daarna ror 1930, geen seqì.renties influenzavirussen bekend waren. Het eerste H1-gen vanuit een fluenzavirus uit de vogelwereld dateerde van I976' Onlangs werd echrer een H1-sequentie van een gans uit 1917 bepaald, waaruit bleek dat dit nog ,t"r't*,r.r*"nt was met de latere Hl-genen die bij vogels wafen gevonden.lT0 Deze genen hebben derhalve in B5 dat deze virussen in het ¡r", *ãirrig drift ondergaan, war aanroonr uog.lr.r.*oir evolutionair statisch zijn. vanuit de verwantschaps.nãlyr., van de Hl-genen kan worden geconcludeerd dat het 1918-virus niet rechtstreeks uit vogels naar de mens is oYergegaan. op dit momenr is het op basis van de beschikbare gegevens niet mogelijk om de exacte herkomst van het 1918 Spaanse-griepvirus te achterhalen. Indien we ons ror de feiten beperken, is het nog sreeds niet duidelijk waarom het 1918-virus zo virulent was. \Øel

1t7

1

zijn enkele bekende virulentiemechanismen die zijn gerelareerd aan he t hemagglutinine-molecuul, uitgesloten. In pluirn".^ komen inf'luenzavirussen voor die massale sterfte kunnen u.ro*ì zaken, de zogenaamde vogelpest. Het betreft virussen a., .ù H5- of F{7-hemagglutinine, die in staat zijn om razendsnel cqr;_ plete populaties pluimvee in enkele dagen uit te roeien. De hoEe virulentie van deze virussen is terug re voeren op de aanw.righ.id van een aantal extra aminozrrren, de bouwstên€n van eiwitten, i¡ het hemagglutinine-molecuul. Vermenigvuldiging van influen2¿_ virussen in de cel vindt alleen plaats indien het hemagglutinine wordt geknipt door bepaalde enzymen van de gasrheer. Dit knio_ pen resulteert in het vrijkomen van een hydrofoob stukje,r"n h., molecuul en is essentieel om de virusmembraan met de celrnem_ braan te laten fuseren. Pas na deze fusie komt het genoom dat in het viruspartikel zat, vrij in de geinfecteerde cel. De insertie die tot hogere virulentie leidt, betreft een uitbreiding van het aantal hydrofobe aminozuren bij de knipplaats in het hemagglutinine van de H5- en H7-virussen en zorgr voor een veel efficiëntere klieving van het H-molecuul met alle gevolgen van dien. Deze hydrofobe aminozuren zijn echter niet teruggevonden in het hemagglutinine van het Spaanse-griepvirus en zodoende is dit mechanisme niet verantwoordelijk voor de uitzonderlijke virulentie . Een tweede mechanisme waardoor een influenzavirus een verhoogde virulentie kan krijgen, is het verbergen van die specifieke plaatsen op het hemagglutinine waar antisroffen binden door in de buurt suikermoleculen aan het eiwit te koppelen. Dit proces, glycosylering genaamd, vindt plaats aan het aminozuur asparagine. In het 1918-virus zijn echter geen aanwijzingen te vinden voor een toename in het aantal geglycosyleerde asparagines. Vier van deze plaatsen werden geidentificeerd, maar die waren ook aanwezigin alle tot nu toe bekende H1-sequenties. Gibbs et al. hebben, gebaseerd op de gepubliceerde sequenries, met andere rekenmethoden nogmaals een verwantschapsanalyse gedaan. Volgens hen

118

in het 1918-virus sprake van echte recombinatie, dat wil :::";; dat het Hl-gen is opgebouwd uit een deel van een H1 ifr]^uigvan een varkensvirus en een ander deel van het Hl uit i". uirur van de mens. Volgens hen heeft dit recombinatieproces -^.

"r

geleid en is daarmee de aanleili"" ro, de 1918-influenzapandemie. Dit is echter een nogal conTên eerste is recombinatie binnen een molei"rl.rrief. hyporhese. nog nooit aangetoond. Bovendien ontcuul blj influenzavirussen inør-atie over humane en varkensvirussen uit die tijd als

"),i

,r"virus met hoge virulentie

irr.k,

vergelijkingsmateriaal' '

ír"' jaar na de Hl-sequentie werd ook de complete, 1407

van het neuraminidase van influenza nucleotiden lange sequenrie 18 (H1N1) gepubliceerd.lTl Dit gen codeert

filBrevigMission/1i vrijkomen van de virusvoor het enzym dat is betrokken bij het N1 oartikels uit de geinfecteerde cel. vergelijking met andere 'neuraminidase-sequenries liet zien dat dit gen veel functionele overeenkomsten heeft mer her Nl van bij vogels voorkomende influenzavirussen. De enzymatisch actieve plek op het eiwit, waarbij in het driedimensionale eiwit een vijftiental aminozuren is betrokk.n, bleek identiek aan die van vogels. Ook bevatte het gen zeven glycosyleringsplaatsen die op het Nl van alle uit vogels geTsoleerde srammen voorkomen. Echter, de sequentie als geheel bl..k.rr.., verwant aan de N1-moleculen die later in varkens en mensen zijn gevonden. Het Nl-gen lijkt derhalve een intermediair te zijn tussen die van zoogdier- en vogelinfluenzavirussen. Dit impliceert dat de oorsprong Yan het gen waarschijnlijk in vogels ligt, maar dat het gen enige tijd voor 1918 in zoogdieren is , oyergegaan en zich al muterend aan zoogdieren heeft aangepast' Recent werd de aanwezigheid van dit virus vóór 1918 in mensen nog geopperd. In Engeland en Frankrijk leden in 1916 en l9l7 mensen aan een ziekte met eenzeeÍ rypisch klinisch beeld, dat ook in 1918 vaak is beschreven bij de Spaanse griep.172 In vergelijking met alle andere N1-sequenties wordt er in het 1918-virus één uniek aminozuur gevonden' namelijk een aspara-

119

ginezuur op plaats 354. Gezíen de plaats in het N-molecuul "^. dit kunnen leiden ror een veranderde conformatie die de

activiteit en dus de virulentie zou kunnen beinvloed"r."n.rlu H;;i. bewijzen zijn hier nog nier voor. Vorig jaar werd ook een nieuw op het neuraminid¿5e gebasee¡d mechanisme beschreven dat tot een verhoogde virulenti. zou kuinen leiden. Zoals aI eerder genoemcl is de elficiënrie van h", ,pli,_ se n van het hemagglutinine rechtstreeks gerelateerd uirul.nti.. "an

Goto et al. ontdekten dat het Nl-neuraminidase vân e€n \rqs¡ muizen zeer virulent influenzavirus in sraar was om plasminogeen, een HA klievend enzym, te binden. Cruciaal in dit proces was de aanwezigheid van een lysine als laatste aminozuur van het neura_ minidase. Een eenvoudige mutatie van dit aminozuur lysine in andere aminozuren reduceerde de verhoogde binding en leidde tot een minder virulent virus. Uit de sequentie van het I 9 1 B N 1 bleek het laatste aminozuur echter geen lysine en dus speelde ook dit mechanisme niet in 1918.

Het derde (en vooralsnog laatste) volledige gen van AiBrevig

Mission/1/1918 (HlNl) dat werd gepubliceerd is het NS gensegment, dat mer 890 nucleotiden het kleinste is van het influenzavirus.173 Dit segment codeert rroor twee eiwitten, NSl en het nucleãr ex?ort ?rotein (voorheen NS2), en was vooral inÈeressant omdat in 1998 werd ontdekt dat het NS1 de werking van interferon, een door het lichaam gemaakt soorr antiviraal middel, neutralisçç¡¡.r74 Door het inactiveren van deze natuurlijke afiveerreactie zou het virus makkelijker een gasrheer kunnen infecteren en daarmee een verhoogde virulentie krijgen. In een vernuftig experiment, waarbij het NSl-gensegmenr van het i9l8-virus in een ander virus werd gezet, bleek dit niet tot een virus mer hogere virulentie te leiden. Het raadsel blijft dus vooralsnog onopgelost. Inmiddels zijn drie van de acht gensegmenren van het Spaansegriepvirus compleet gekarakteriseerd. Het wachten is nu op de

t20

vijf

andere gensegmenten, zodat andere i.e.lijkh.den die tot hoge virulentie kunnen leiden geanalyseerd dat i',rínrn worden. Onlangs werd door Hatta et al. beschreven voor een van de polymera)¿n mur^tir- in het PB2-gen, coderend vermenigvuldigen en tot het bii rol spelen een die ." .irrirt.n ".l,.,r.rri. brengen van het influenza RNA, een belangrijk verschil 'H5N1 vogelgriep' inlirul.ttri. bewerkstelligde. Tên tijde van de virussen te circuleren. o" gin 1997 bleken rwee soorten in Ho"gt zeer virulent in muizen, de andere niet. De viruE n d^^ru^nwas overgebracht enkel Lnti. kon op de niet-virulente soort worden 627 in het PB2en alleen door het veranderen van aminozuur ook virulent in muieiwit. De niet-virulente stam werd daardoor of dit mechanisme ook in de zen. Het blijft echter onduidelijk natuurlijke rnens zou kunnen spelen. Muizen zijn immers geen de wetenschappelijk sasrheer voor influenzavirussen en ondanks lo.d. ond.tbouwing van het experiment, moet niet worden verd", ook de virulente virussen zich niet van muis tot muis r,,rakterisering van de

!rr.r', lond.tt verspreiden. Tên slotte was

in

deze H5-virussen

ook de

insertie van hydrofobe aminozuren aanwezig die splitsing van het

H! hemagglutinine vergemakkelijken. Uit de meeste experimenten die de aard van virulentie onderzoeken wordt geconcludeerd dat dat niet door slechts één gen wordt maar een polygeen fenomeen is: er zijn meerdere genen bij betrokken. Niettemin blijft het een uitdaging om álle mogelijke virulentiemechanismen te toetsen aan de hand van de s€quenties van de 1918-virussen teneinde de kans op efficiënte maatregelen bij de introductie van zo'n virulent virus te verhogen. bepaald

Opnieuw een pandemie? ln 1997 hebben we het geluk gehad dat de H5Nl-virussen niet

tijdens een gewone influenza-epidemie de kop opstaken. Het incident heeft er toen wel toe geleid dat de speurtocht naar ongebruikelijke subtypes influenzavirussen in mens en dier is geïntensiveerd. Zo werden in 1999 van vogels afkomstige influenza

121

in China. Ook ,. een vogelvirus en kon ,i.h nio _-"ta

A(H9N2)-virussen geïsoleerd uit kinderen

virus was genetisch compleet mens tot mens verspreiden. Blijkbaar is vermenging r"n h., ,^^on tisch materiaal van deze vogelvirussen mer een humaan i"fl":;j: virus cruciaal om ror een pandemisch, zich snel verspreidenj i fluenzavirus te komen. In dit kader dient de co-circularie

""n ¿.". influenza A(H9N2)-virussen samen mer humane inftu.""] A(H3N2)-virussen in varkens in Zuidoost-China goed in O.;.,.i gehouden te worden. l75 Ooit zal een nieuw pandemisch influenzavirus de kop op sre_ ken. En dan? Een vaccin zal niet binnen een paar maanden geÞro_ duceerd zijn en zelfs als dat er is zal het aantal vaccins niet vol_ doende zijn.In 2000 heeft de commissie 'Influenza vaccinarie'y¿¡ de Gezondheidsraad een advies geformuleerd, waarin prioriteit voor vaccinatie voor risicopatiënten wordt opgesteld ren rijde y¿¡

bij een bijna zeker tekort aan vaccin is overigens ook nog of niet eerst personen met vitale maatschappe_ lijk functies via vaccinatie beschermd dienen re worden, en zo ja wie onder deze definitie vallen. Sinds de gebeurtenissen mer her H5N1-virus in 1997 werkt het ministerie van VIXzS op advies van een grieppandemie. Vraag

\l/HO aan een'Draaiboek Influenza Pandemie', waarin deze en vele andere zaken zoals de productie, distributie en het toedienen van vaccins, de opvang in ziekenhuizen en dergelijke organisatode

-^-cle neuraminidaseremmers ter beschikking. De middelen firma cSK) en Tamiflu (van Roche) ziin twee relal,o)i"',n"^(van de Ì-i".nuoudige moleculen die de activiteit vatr het influenzaremmen en zo verspreiding van het virus tegenll",,rrrinid"se t']N.ttt"minidaseremmers zijn effectief gebleken tegen alle l':;:^", en ook H5N 1- en H9N2-influenzavirussen' Voor thera'-"-rrt.h gebruik, dus om de infectie in een patiënt te bestrijden, Ytl,l^r ìrr, middel binnen 48 uur na de infectie te zijn toegediend. i"rrnrrt, kan het middel ook worden gebruikt om infecties te ínorko-.n (profylaxe). Met het oog op een nieuwe influenza.rnd.-i. zou besloten kunnen worden om grote hoeveelheden

Iin dr*

redelijk stabiele geneesmiddelen als strategische voorraad

op te slaan'

roept vele vragen op' \Øanneer Een nieuwe influenzapandemie Hoe virulent is het? \Øanneer is er uit? Hoe ziet het virus komtze?

antivirale middelet bij ons? Kunnen we een vaccin maken? Ziin zrjn te beantpas die vragen len effectiefi enzovoorts. Allemaal én kort kan woorden als het eenmaal zover is. Een vraag die wel influenzapandemie een nog ooit worden beantwoord, is: zal er komen? Ja, zonder twijfel.

risch worden geregeld. Alleen met een goed draaiboek, dat bekend bij alle betrokkenen, kan er bij het uitbreken rran een pandemie slagvaardig worden opgetreden en het aantal slachtoffers zo laag is

mogelijk worden gehouden. Een aanzienlijk deel van de slachtoffers in 1918 liep een fatale bacteriële infectie op nadat het influenzavirus de longen had beschadigd. Têgenwoordig hebben we natuurlijk de beschikking over een groor scala aan antibiotica die een deel van deze mensen zou kunnen genezen. Een nieuwe onrwikkeling in influenzaland is de inzet van antivirale middelen. Naast de klassieke middelen amantadine en rimantadine , die zo hun tekortkomingen hebben, ziin er nLL zoge-

122

123

BIJLAGE

I

CBS-cijfers nret betrekking tot de sterfte aan de Spaanse griep

Op de volgende pagina's volgt, per provincie, een overzicht van de sterftecijfers door de Spaanse griep van juli tot en Inet november 1918.

\24

125

ll(itoôs¡el lor òn Jctl",lü'

t"..hc SaltutN(oftrrr.f

'¡r

Ilondrrd*Ê I6 Jâ¡urri l1ìt9. [.

t3

I ûfillEþ)l.Tl;s

Stelþ ¡an rllp

st¿rfts iun sriep allæE.

GENIRAÀI BUREAÙ V{)I]R DE STÀTISTIEIi

ik¡ú.

'¡'¡l¡hcr Þ ¿1tùrr,

ì'ovcng.ùæmd.

&yolt¡nB op t9l?.

"' !: Þr.

ß¡riil.r

pR{ìvl\{llÈ}-. Steri'Ì.t, t¿¡r inlluer'za, åcìr[F brot]ciri¿is, l]ro¡ch() Irnû¡

lr¡ar'ic, otouoeuze pneunronio en ¡&rìdoeningen der pler¡raholle, in irltsal, rneL *lzonderlijke vermelding (ler :Lcrll{r aril inlluerì¿¿, \{sertori ¿ij¡ì geb!{oh¡ de qelrllcrr van Spaansche griep in d¡j trìsù¡d N,)velnber, vú¡gc¡ekcn r!!el die sluffte ì¡ 0ctober trn iìi{Ì de. rn&snden lllli !)t- {Ìr nlrìl Seplembcr.

.

'l'er! ver!rlqr o! ltr.l ",.r,r.h{ r:¡rì | {,.¡4, ,{rìr lÙran dt ,r i. i)ì,.'rxl '),lDi,t¡.1,',ft,,ìilrtì,1' 'lr ,1 Sti4lü 'nrrnt \rr i!, 1¡r1,ilrr'¡ ¡1,1¡. f n6. \{.,r(ll ìñ hrpr,,r rpi!où¡.rì(l' arrli¡ r: - ¡, ^¡rl,, h1 !rx('vdi \rrr 'llr !rìr,rrr r¡',:r, r. ìr1lììq l{l lsr sr¡rfl. :ri d, rn'(¡ìr,i Ii\',r¡'{ ,,¡n,r.,!,ìr O(lôhì t,r l, i1 i,i:,¡¡iì' r.¡iliit,{.r ìr¡'rtStpt.r}l,c¡ rì, rkt.,1rt ¡ii,l v¡.(\lfll¡¡! ?tìrt r¡.lae\ry'gd i) riltl,il .r'rii''t'j' d. -:ert! lr¡ i¡lob¡ ir ,lr ,1)r!, ,,¡,Jr,!n lfr :rÂn/ù'r) tril ,n :¡,r.¡n.ìf ZDlilhollr¡,ì ,.r, rl',r1 i' t.dnt''tr. I'r' Ð\ ol, tl€ llirr. illèr. ",ìrrg(r r'!r,,,.,1 I', {, ,4-ù¡'l llri, f,Ì¡t ,. ', lrt ,rfr ¿r¡ ¡t b¡,.r¡rìd ¡lr¡rr!ì.rliiÑ :xììr r¡il,r"1,ì ì rlù grrl¡r'û¡1¡r rfil:il rr 'lrr s!'rfìr ¡l' ,l,r r¡¡xiìr¡l \,,ç¡rr'¡"', rì!, t rì¡rr ;, 14( ll¡r/ r.r ltr r rrrr h" r( lnring, r¡ r : 1ll. 1rìr"rrltt r¡rf( n'p-i ,l¡rl Jllifl .t. ,lr' lrrì¡,.rrr r¡ ll,. rLelms irúle sltritt tir rr'rÒli,ì ¡qlL iil hft !ori! ,\"r7rrbr :rfz,,!!Jpilrit ,ììrì \ernì'ù1. -\l.rr*,rr dicor- sr¡¡2,¡ì .,r,'1. !¡,¡itbxF'A,l h,'o(. irrfttl ,u(lsoorz¡k, r¡ 1. .;¡rr! r rL I t'¡:r'rrrl \i'ro!ììblr' ¡¿r rll' I3id¡"rj ,, r. :n il'. l.rn.r llrì3-l!rl; ir 'ìr' !"nrn.l rtrìrrlú¡l'1 i!¡,rrcr. \v¡¡ìirt lr + ì:l t.r l(lXJ cr trr linì J¡rí¡r g,^\oùtr1¡¡l no! ì¡1\ L1r¡j i-,ìnr ¡¡r \oi¿ñkrr{trrnlileì,1 l2ì: r, ¡i' ijrftn l9la lel1r i"¡s 1,,( rù¡Ì¡ì ¿l rÈr lI{0 ges¡(cÈ.. ,n S,,!r,ùlúì ttr'l\'.r .:¡i :rì,,1 ilrrde¡ lîn{.itÊr lü}l ¡f r¡,il| .i,.- Ir;r¡i .lr r',,r'¡rri, {!rar, liÍiu.Ðrl¡i ,r:rúlñ{¡nen ¡tlrrrr, \,ù,r r¡trr¡iòr v¡r¡,rr rn,vr¡g,,nq.rrrded,*nl*Ðrz¡\rr'.dùi lnìì,.ì Ì rç.11" r¡r rúrr¡rrl..'r'-rúrrl'vlr¡,ì¡.'ì l..hl.trì¡rrr' - !rrr ,l¡ :.r¡! .r¡rfr. !.,orìrzilirr¡. .\ììr¡ ú,¡t,,? zo'kl¿n ¡Éeft 'k rterfl¡ ,iìr. 1rìfjr, ì¡¡¡rlirJr.i{¡¡ì trrrrv¡iÌiir¡r¡nr iù r!)rilrrL rl¡dtx¡\h.h!s - li l.-¡ l{rY,:r1.r\o¡r ,'rt Ìr., dtr" rr'! '('t¡ r¡rrrì4ril..¡ng v¡õ r¡r{ ,i¡rì rr ir'r. i¡ \r.rll. ¡rilcdr¡rl¡¡-iF¡.rr¡¡rltrigrr'frl\ u¡ill, tlnke 'trnr:r.rl ;ì h! i -r, i rs | $r'¡¡¡. !.¡li riel 1¡ìt n rrrirIEI \-ci ìi'ìrrì,ìnl r¡rt,i,:¡',.1 !¡\ì r,¡,', iì r11¡¡ tX:t¡r3 he! \.,'ùìÙ, ¡ sr¡rfRr'fr-r ¡Nr h^!.rguì,\'üxir ,ro.¿3kcn ynn i)rct¡the. rr I b¡rnii ?; F.r ìf¡n. Iil Ji !ân ,1 .11 (¿rrthilt.n 'l¡er t,',v¡¡,.¡e *,'r ,¡r( slrrll' Lrutr¡r ,lan il f,r Ìlx¡r ol I ,¡!' n, rìrs',tr{ìr: lÐ 4 tscrìr*rnru¡ Ls¡nr !e st¿rIù, l4!erì læ Jr'r lûi. l. $ : ir! 7,u¡¡il¡¡"r¡ rl;1,, tt l)¡lo.rn lll0r'rr l)n¡mrnllOll.n ¡rr rir.lrì rìrH). la! grrù({{rl!!ì |idrlcr r¡¡¡r ster !1. lùs\i h.n ;.t ¿n lif) tk'¡ I trr,. ln O.rÒtr:r li.{.1,1. snrrftc rrn ftrenrhcnogh.nedcn,ln, rrì hel lìijk. ,Jp ¡Í({ìl hr \ ûigt (ir ,irr (l lôlrr o/tk r.il r{.i tekl'^Ìllk jmÉ ,tifcr h¡d. li:"r '}rr¡¡g'x,. rrtr'"iì,ain '¡rõl¡l ¡¿ùreenbn,rìrn9.¡roflÞn m¡t 'enc At'rfte {rû¡{.r dilr l({r !¡r ìr.00. ¡'¡n\tfrsô[i. {ll0¡, .)ûr¡\r.ddc rl16r lerrilool, il ,lll,. lnr.rll flr oil,L l?k¡ìì relk ¡Olr ¡r ìl gontr{'nloil ,va- .ìr rtettn' luscclctr î; ts'r lgl f^!r l(lp, ltrsìll f.ìtr ,k ii i'{tee¡l.rì rn Jù lt,,viû'i. ¿r l3 c¡n¡