Historie. Historia Franków [II poprawione ed.] 978-83-7354-408-6 [PDF]

Zitiervorschau

SPIS TREŚCI

WSTĘP .•. „ •.••.•.•..•.•..•• „ ....•.•........•.•.•..•.•.••.••.•.•..•.• „ •. „ •.••.•.•.• „ ...••..• „ .•• „ •.• „ ..•. „ .... „ .. „.

7

7 9 Wykształcenie ......•.•..••. „ •.. „ ..•••..••.• „„ .•.•....• „ .•..•.•..•......•...........•. „ ....•.. „„ .. „„.„ .. 14 Dzieje Historii Grzegorza z Tours„„„„„„„„„„„„„„„.„„„„„„.„„„ „„„„„„„„„ 17 Źródła wykorzystane w Historiach „„„„„„.„„„.„„„„„„„„„„„„„„„„„„„.„„„„„. 24 Pochodzenie i rodzina .....•...••.•.....•..•••.•.•.••.•.•..•.•.••.•.•.• „„ .. „ •..••....• „ .•....•.•.....•......

Życie Grzegorza•.• „ •.•... „ ... „ •.••..... „„ •.•....••...•..• „ .••... „.„„ .••.•. „ •.•. „ .•.•..• „ .•.. „ .•. „ •. „

Horyzont geograficzny Grzegorza •. „.„.„ .•••. „ .•. „ .••.•...••.•.•.. „„ ••... „ •. „„.„ .•.. „ ... „ •. 29 Język

Historii ...................................................................................................... 31 Program dzida i układ treści Historii „„„ „„„„.„„„„„„„„„„„„„„„„.„„„„.„„„.„ 36 Wiarygodność „Historii" ......... „ •...••.•... „ ....•.......•..........•.......•....... „ .......•. „ .. „. 39 Pozostałe dzida Grzegorza .„ •.......••......•.•... „ ..• „„ .•..•.. „ .. „.„ .... „ .•.•. „„ .•..••...•.•. „ .. 42

WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE„ •.....•.•.• „ ..•..• „.„„ ..• „„.„ .• „.„ ••.• „ .....• „.„ .•. „„„ ..•. „ .. „ 49 Wydania

Historii

(uwzględniono tylko edycje

Tłumaczenia nowożytne

XIX I XX wieczne)„„„„„„„.„.„„. 49 Historii ...................... „ •.... „ •.....••.......•. „„ ........... „ ... „ .. 50

Inne dzida Grzegorza z Tours w tłumaczeniach nowożytnych„.„„„„„„„„„„„„ .•

51

Prace podstawowe, do których należy bardziej zainteresowanego czytelnika odesłać według kolejności opublikowania „„„„„„„„„„„„„„„„„„„„„„„„.„

52 Historiach „„ „„„„„„„„„„„„„„„„„„ .. „„„„„„„„„„„„ „„„„„„„„. 55 Poszczególne problemy w Historiach ................. „ .••.•.•.• „„ •.•.•.•...•..• „ .•.•..•. „.„ ...... 55 Prace ogólne o

Historia Kościoła ......•.•..... „ ...•.....•...•....••.• „ ..... „„.„ .••.....•.•.....•.• „ ...•.................•

58

WYDANIA ZRÓDEł. WYKORZYSTANYCH W KOMENTARZU„„„„.„„„„„.„„„„„„„„„„„„„ 65 RozPOCZ\'NA SIĘ PIERWSZA PRZEDMOWA GRZEGORZA „„„„„„„„„„„„„ „„„„„.„ .. „„. 67 RoZPOCZ\'NAJĄ SIĘ ROZDZIAł.Y PIERWSZEJ KSIĘGI „„„„„„„„„„„„ „„„„„„„„„„„„„„„

69

W IMIĘ CHRYSTUSA ROZPOCZYNA SIĘ PIERWSZA KSIĘGA HISTORII„„.„„„„„„„„„.„„„ 71 RozPOCZl'NAJĄ SIĘ ROZDZIAł.Y DRUGIEJ KSIĘGI„„„„„„„„„„.„„„„„„„„„„„„„„„„„„

RozPOCZl'NA SIĘ

97 KSIĘGA DRUGA •.••.•.•.. „ ••.•....• „„.„ ..•.•..•..• „.„ ...... „ .......... „ ..•. „ .... „ ... 99

ROZPOCZYNAJĄ SIĘ ROZDZIAł.Y TRZECIEJ KSIĘGI„„„„„.'„„„„„„„.„„„„.„„„„„„„.„„ I

5I W IMIĘ CHRYSTUSA ROZPOCZYNA SIĘ KSIĘGA TRZECIA „ „„„„„„„„„„„„„„„„„„„„„ I 53 ROZPOCZl'NAJĄ SIĘ ROZDZIAł.Y CZWARTEJ KSIĘGI „.„„„„„.„„„„„„„„„„„„„„ „„„„„ I 7 5

RozPOCZ\'NA SIĘ SZCZĘŚLIWIE KSIĘGA CZWARTA „„„„„„„„„„„„„,„„„„.„„„.„„„„„ 177

6

SPIS TREŚCI

ROZPOCZY'NAJĄ SIĘ ROZDZIAŁY PIĄTEJ KSIĘGI .„ ............................................. „ ........ 22 3 RozPocZ"YNA SIĘ KSIĘGA PIĄTA ••.•.•.••.••••••••.•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••.•.•.•• 225

RoZPOCZY'NAJĄ SIĘ ROZDZIAŁY SZÓSTEJ KSIĘGI ••••••••••••••••••••••••••••••••••••.•.•••••••••••..••. 28 3 RozPOCZY'NA SIĘ KSIĘGA szósTA, ZACZĘTA OD SZÓSTEGO ROKU KRÓLA CHILDEBERTA•••••••••••••••••••••••••••.•.••.•••••••.•.•• 28 5

ROZPOCZY'NAJĄ SIĘ ROZDZIAŁY SIÓDMEJ KSIĘGI •.•••.•••.•••.••.•.••••.••.••••••••••••••••••••••••••• RozPOCZY'NA SIĘ KSIĘGA SIÓDMA ••••••••••••••••••••••.•••..••.•.••.•••..••.•••••••••••••••••••••••••••.•••

329 33 r

RozPocZ"YNAJĄ SIĘ ROZDZIAŁY ÓSMEJ KSIĘGI ••••••••••••••..•••.••••••.•.•••••••••••••••••••••••••••••

367

W IMIĘ CHRYSTUSA ROZPOCZY'NA SIĘ KSIĘGA ÓSMA •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 369 ROZPOCZY'NAJĄ SIĘ ROZDZIAŁY KSIĘGI DZIEWIĄTEJ ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

W

IMIĘ CHRYSTUSA ROZPOCZY'NA SIĘ KSIĘGA DZIEWIĄTA

w W W

40 5

I 2. ROKU KRÓLA CHILDEBERI'A •••••.••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

407

IMIĘ CHRYSTUSA ROZPOCZY'NAJĄ SIĘ ROZDZIAŁY DZIESIĄTEJ KSIĘGI ••••••••••••••••••••

IMIĘ PANA NASZEGO jEZUSA CHRYSTUSA ROZPOCZYNA SIĘ

4 57 KSIĘGA DZIESIĄTA •••••• 459

INDEKS OSÓB I NAZW GEOGRAFICZNYCH ······················•································· •••••••••

5I 3

Dariusz Andrzej Sikorski WSTĘP

Pochodzenie i rodzina Grzegorz z Tours.pochodził ze znamienitej galijskiej rodziny arystokratycznej1. Sam Grzegorz rzadko i wyłącznie na marginesie wypowiadał się wprost o swojej rodzinie. W Historiach jako krewnych wymienia raz tylko swojego brata Piotra, dziadka imieniem Grzegorz, biskupa Langres (ks. V, c. 5), pewnego wuja Gundulfa (ks. VI, c. 11), oraz męża swojej nieznanej nam z imienia kuzynki (ks. V, c. 14). Lecz sporo osób spokrewnionych z Grzegorzem przewija się na kartach jego dzieła bez wskazania bezpośrednich związków z Grzegorzem. Więcej bezpośrednich informacji o rodzinie zawierają jego dzieła hagiograficzne, w których niektórzy krewni są bohaterami żywotów świętych lub najczęściej wspominani są jako świadkowie dokonanych cudów. Pokrewieństwo z Grzegorzem miało wzmocnić wiarygodność relacji, ale także wykazać, że rodzina cieszyła się szczególną opieką świętych, skoro w ich obecności objawiała się moc świętych. Spośród członków rodziny Grzegorz najczęściej wymienia matkę. Często natomiast - nawet gdy chodzi o osoby znane - Grzegorz przemilcza swoje pokrewień­ s~o. Nie wynika to ze skromności autora Historii, czy braku dumy rodowej, ale prawdopodobnie Grzegorz był świadom, że dla współczesnych mu czytelników związki krwi łączące go z przywołanymi a najprzedniejszymi członkami rodów galijskich są dobrze znane i podkreślanie owych więzi byłoby objawem braku skromności. Ponadto Grzegorz, mający wysokie mniemanie o sobie i swoich zaletach, główny powód do dumy widział w godności biskupiej, która niejako z urzędu należała się członkom arystokracji galijskiej, a to wiązało go bezpośred­ nio z apostołami i ze starotestamentowymi prorokami2 • Ojcem Grzegorza był Florentius z Clermont, który pochodził z zamożnej, senatorskiej rodziny, posiadającej rozległe włości w Owernii. Praprzodkiem Florentiusa był lyoński męczennik z roku 177 Wektiusz Epagat. Inny członek rodu, Lusor, był czczony jako święty w Deols. Oprócz Grzegorza miał on jeszcze jed1

Problemowi ustalenia genealogii Grzegorza poświęcone są dwie fundamentalne prace,

R. MATHISEN, The Fami!J ofGeorgius Florentius Gregorius and the bishops ofTours, "Medievalia et Humanistka'', 12(1984), 83-95 oraz M. HEINZELMANN, Gregor von Tours, 7-26. 2 M. HEINZELMANN, Gregor von Tours, 10.

8

WSTĘP

nego syna Piotra oraz nieznaną z imienia córkę. Siostra Grzegorza miała tylko dwie córki, z których jedna, Justyna, została zakonnicą w klasztorze św. Radegundy w Poitiers. Brat Florentiusa, Gallus był biskupem Clermont w łatach 525-551. Matka Grzegorza, Armentaria, pochodziła z nie mniej znakomitej rodziny zasiedziałej w okolicach Autun i Langres. Jej przodkowie często dochodzili do godności biskupiej jak np. jej dziadek Grzegorz Attalus, biskup Langres w łatach 506-540 i jego syn, a stryj Armentarii, Tetricius w łatach 540-572, czy jej wuj Nicecjusz, biskup Lyonu w łatach 55112-573. Inny jej krewny Sylwester otrzymał w 572 roku inwestyturę na biskupstwo Langres, ale nie doczekał się święceń biskupich nie przeżywszy ataku epilepsji w drodze do Lyonu. Jej bliskim krewnym, może kuzynem, był bezpośredni poprzednik Grzegorza, biskup Tours, Eufroniusz (sam Grzegorz nigdy nie wspomina o pokrewieństwie). Rodzice Grzegorza zawarli związek małżeński w 534 roku ewentualnie nieco wcześniej3. W 574 roku wskutek intryg kleru z Langres zamordowany został Piotr. Był on diakonem w Langres i cieszył się popularnością ze względu na opiekę jaką roztaczał nad biednymi. Gdy wierni z Langres zażądali od niezdolnego z powodu zdrowia do pełnienia urzędu biskupiego Tetriciusa, aby wyznaczył następcę. Ten wskazał na Piotra, ale ów zrezygnował i wskazał kandydaturę innego krewniaka Armentarii Sylwestra, który jednak umarł przed otrzymaniem sakry biskupiej. Tymczasem zarząd nad majątkiem biskupim objął niejaki Lampadius. Bojąc się zapewne, że Piotr z racji obejmowania przez członków rodziny Grzegorza biskupstwa Langres, zostanie następnym biskupem, oskarżył go przed synem Sylwestra o mord na jego ojcu. Mimo że Piotr został przed sądem oczyszczony z zarzutu, żądny zemsty syn zamordował go. Martin Heinzełmann pokazał ostatnio przekonywujące przesłanki wskazujące, że większość poprzedników Grzegorza na urzędzie biskupim w Tours, których tak skrupulatnie wymienił na końcu Historii (ks. X, c. 31) była w jakiś sposób z Grzegorzem spokrewniona. Z okresu merowińskiego znamy tylko jedno miasto biskupie, właśnie Tours, w którym wytworzył się trwały zwyczaj chowania biskupów na wspólnej nekropolii4. To może przekonywać o silnym poczuciu wspólnoty biskupów Tours, która odbiegała od ówczesnych zwyczajów ich braci na urzędzie biskupim. Ta świadomość mogła wywodzić się z naturalnych więzi rodzinnych biskupów w Tours. Do spokrewnionych z Grzegorzem wyPor. De gloria martyrum, c. 83. 4 M. BoRGOLTE, „Bischofisitz" und „Sitz der Ruhe": zur Kirchenorganisation gallischer Stiidte nach Gregor von Tours und der Bistumsgeschichte von Auxerre, [w:] Litterae medii aevi. Festschrift fiir Johanne Autenrieth, HRSG. M. BoRGOLTE, H. SPILLING, Sigmaringen 1988, 27-54. 3

ŻYCIE

9

GRZEGORZA

bitnych postaci z Galii (nieuwzględnionych w tablicy genealogicznej) zaliczyć trzeba także cesarza Awita oraz kilku biskupów galijskich z Poitiers, Langres, Limoges, Lyonu i Clermont. Życie Grzegorza

Prawie wszystko co wiemy o jego życiu pochodzi z jego dzid. Zachował się w-prawdzie Zywot Grzegorza napisany w X wieku i przypisywany dawniej samemu Odonowi, opatowi Cluny5, ale pod względem zawartych tam informacji biograficznych jest prawie bezwartościowy6. Grzegorz urodził się 30 listopada7 w roku 538 (ewentualnie 539 r.) w okolicach Clermont jako najmłodszy z rodzeństwa. Początkowo nosił jedynie imię Georgius Florentius a dopiero później zaczął używać przydomka Gregorius - Grzegorz, prawdopodobnie na cześć swojego pradziadka biskupa Langres8 • Do 551 roku przebywał w Clermont i naj"' bliższych okolicach. Jako jedną z dłuższych wypraw z okresu młodzieńczego Grzegorz wspomniał wspólną z ojcem pielgrzymkę do odległego o 70 km Brioude. Stosunkowo szybko, gdy miał nieco ponad osiem lat9 , odumarł mu ojciec i jego matka sama musiała zająć się doglądaniem rodzinnego majątku w Limagne. W tym czasie był częstym gościem u stryja Gallusa, biskupa w Clermont, który w tym okresie zastępował mu ojca zarówno duchowo jak i prawnie. Więzy ze stryjem musiały być silne, skoro ten raz się nawet pofatygował osobiście do chłopięcia w trakcie jego choroby. W młodzieńczych latach tak ciężko chorował z powodu żołądka, że dwukrotnie był wieziony do grobu św. Illidiusa w Clermont i w zamian za swoje ozdrowienie przyrzekł wstąpić do stanu duchownego10. Nie jesteśmy w stanie rozstrzygnąć czy przyrzeczenie to faktycznie zaważyło na dalszym życiu Grzegorza11 , czy - jak widzi to większość historyków - Grzegorz był z góry przeznaczony do kariery kościelnej, tak jak jego liczni przodkowie i krewni. Być może nie chciano dzielić rodzinnego majątku zachowując go w całości dla starszego Piotra, chociaż nie wiemy czy był już wówczas klerykiem. W przeciwnym razie niewytłumaczalne byłoby wstąpienie do stanu Etudes critiques, 25 wykazał, że Żywot powstał w Tours. przez J.P. MIGNE, Patrologia latina, t. 71, k. 128n. 7 Por. Miracula beati Andreae, c. 38, gdzie stwierdza, że urodził się w dniu tego świętego. 8 L. PIETRI, La ville de Tours, 252, przypuszcza nawet, że zmiana imienia dokonała się przy

5

G.

MoNoo,

6 Wydany

okazji objęcia biskupstwa Tours. 9

De gloria confessorum, c. 39.

10 De vita patrum, Il, c. 2. 11

M. HEINZELMANN,

Gregor von Tours, 28.

10

WsTJW

duchownego obu braci. Nie możemy jednak wykluczyć, że nad rachubami oblicwnymi na przyszłość rodu zwyciężyło autentyczne powołanie zarówno Grzegorza jak i Piotra. Drugim - po śmierci ojca - momentem przełomowym w życiu Grzegorza była rychła śmierć Gallusa w 551 roku. Prawdopodobnie opiekę przejął nie spokrewniony z Grzegorzem, ale zaufany Gallusa, archidiakon w Clermont a póź­ niejszy biskup (od 571 do przynajmniej 592 roku), Awit. Pod jego kierunkiem Grzegorz wstał wprowadwny w kościelne lektury. Pisać i czytać nauczył się dużo wcześniej, mając prawdopodobnie w rodzinnym majątku własnego nauczyciela. W tym samym czasie jego matka musiała przeprowadzić się do Chalon. Niewąt­ pliwie wpływ na Grzegorza miały częste odwiedziny u wuja jego matki, biskupa Lyonu Nicecjusza12 • Niewiele przed lub w 563 roku Grzegorz został diakonem 13 • Wprawdzie przepisy kościelne dopuszczały do święceń ludzi nie młodszych niż w wieku 25 lat, ale w pewnych przypadkach, a zwłaszcza, gdy chodziło o człon­ ków arystokratycznych rodów, granica ta mogła być obniżona. Już jako diakon przebywał we własnym majątku, którym osobiście zarządzał. Miał tam do dyspozycji własny kościół 14 z przypisanymi doń kilkoma klerykami. Nie wiadomo dokładnie jakiemu biskupowi podlegał. Pytanie czy święcenia otrzymał z rąk Nicecjusza, czy biskupa Clermont powstanie bez odpowiedzi, chociaż wiele wskazuje, że prawnie podlegał temu ostatniemu, ponieważ znany był na austrazyjskim dworze, a Clermont było w rękach królów austrazyjskiej części państwa Franków. Z drugiej strony inne fakty wskazują, że mógł przebywać dość długo w Lyonie u Nicecjusza15 • Gdy w roku 563 jako dwudziestopięciolatek ponownie bardw ciężko zachorował, postanowił udać się do grobu św. Marcina w Tours, aby tam znaleźć uzdrowienie albo umrzeć u grobu świętego. Oddanie się pod opiekę św. Marcina, a nie jak wcześniej świętego z diecezji Clermont mogło wynikać m.in. 12

De vita patrum, VIII, c. 2, 3; De virtutibus sancti luliani, c. 2.

Pnepisy kościelne dozwalały wyświęcenia diakonów nie wcześniej niż w 25 roku ich życia, ale w przypadku członków rodów arystokratycznych z pewnością nie trzymano się tego dokład­ nie. 13

14

W tym czasie wykształciła się już instytucja kościoła własnego, czyli takiego, nad którym

pdnię władzy także w sprawie obsady klerem miał właściciel gruntu, a kler był zależny od wła­ ściciela, a często wywodził się z wyzwoleńców, por. H. VON SCHUBERT, Staat und Kirche in den arianischen Konigreichen und im Reiche Chlodwigs. Mit Exkursen uber das altesten Eigenkirchenwesen, Miinchen-Berlin 1912. 15 L. PIETRJ, La ville de Tours, 259nn, por. krytycznie A.H.B. BREUKELAAR, Historiography, 34n.

ŻYCIE GRZEGORZA

11

z faktu, iż znajdował się pod wpływem rodziny jego matki, w której akurat ten święty cieszył się szczególnym poważaniem. Ku zaskoczeniu wszystkich rzeczywiście doznał nagłego ozdrowienia i od tej pory nie skarżył się na zdrowie16 • Około 565/7 roku poznał osobiście na dworze austrazyjskim poetę Wenancjusza Fortunata. Wielka zaraza w Clermont w 571 roku zmusiła go do szukania schronienia w sąsiednim Brioude, przy kościele św. Juliana, gdzie też najprawdopodobniej dołączył do tamtejszego kleru. Wybór tego miasta nie był przypadkowy, jeśli uwzględnimy znany fakt częstych odwiedzin jego ojca w Brioude oraz urządzanie od 543 roku przez jego wuja biskupa Clermonta, Gallusa, regularnych procesji do grobu św. Juliana Brioude. Cześć dla św. Juliana nie była w przypadku Grzegorza jedynie nawiązaniem do rodzinnej tradycji (ze strony ojca) powszechnie w okolicy znanej, ale przede wszystkim wyrazem osobistej czci tego świętego. Gdy został już biskupem Tours, natychmiast sprowadził do tego miasta relikwie św. Juliana i zbudował niedaleko bazyliki św. Marcina kościół pod wezwaniem św. Juliana {dziś już nieistniejący), narażając się z pewnością patriotycznym uczuciom swoich nowych diecezjan. Po śmierci Chariberta i podziale jego państwa w 567 roku Tours przypadło Sigibertowi, królowi w Austrazji. Kościelna pozycja biskupa Tours a zarazem metropolity dla biskupstw Le Mans, Rennes, Angers, Nantes, Vannes, które od 567 roku podlegały innym królom merowińskim, uległa znacznemu osłabieniu. Natomiast Tours stało się klucwwym miastem dla Sigiberta, gdyż było bramą do jego zachodnich posiadłości {por. mapę). Dlatego obsada tego ważnego biskupstwa miała duże znaczenie polityczne. Okoliczności w jakich Grzegorz otrzymał w 573 roku inwestyturę na biskupstwo Tours są niejasne. Sam Grzegorz sprawę tę skrupulatnie przemilcza. Być może dlatego, że święcenia biskupie - ledwo co poprzedwne wyświęceniem na prezbitera - otrzymał nie w katedrze metropolitalnej, dla której był przeznaczony, jak wymagały kanony synodów galijskich 17, ale w Reims. Do tego konsekrował go Egidiusz, którego postać w Historiach przedstawiona jest w czarnych barwach. Prawdopodobnie Sigibert zdecydował się na kandydaturę Grzegorza, gdyż ten swoim pochodzeniem z Owernii, która już znacznie wcześniej stała się częścią królestwa austrazyjskiego, oraz jego wierni królom austrazyjskim współrodowcy i przodkowie, gwarantowali wierność nowego biskupa wobec Sigiberta. Zgodnie z upowszechniającym się w tych czasach zwyczajem, Grzegorz prawdopodobnie musiał złożyć królowi przysięgę wierno16

De virtutibus sancti Martini, I, c. 32.

Por. postanowienia synodów w Clermont z 535 roku (c. 2), w Orleanie z 538 roku (c. 3) i z 541 roku (c. 5). 17

12 ści.

WSTĘP

Pierwsze lata były dla Grzegorza bardzo trudne, a trudności wprost spiętrzały z upływem czasu. Chociaż sam przemilczał pierwsze dwa lata swojego pontyfikatu w Tours, to na podstawie napomknięć samego Grzegorza i późniejszych wydarzeń możemy przypuszczać, że spotkał się tam - przynajmniej początkowo - z niechęcią, a nawet z próbami usunięcia go z biskupstwa. Zarzucano mu przede wszystkim obce pochodzenie, a wśród turońskiego kleru nie brakowało ambitnych postaci. Jeden z nich, Rikulf, starał się nawet o wypędzenie Grzegorza i pozyskanie biskupstwa dla siebie. Być może dlatego jego pozycja w Tours została przez króla wzmocniona, gdyż niedługo po objęciu biskupstwa otrzymał prawo do mianowania urzędników królewskich (komesów) na terenie civitas Tours. W 574 roku, miasto zostało na krótko opanowane przez Teodeberta, syna Chilperyka. W tym samym roku został zamordowany brat Grzegorza, Piotr. W roku następnym ofiarą zamachu staje się poważany przez niego król Sigibert, a Tours przeszło pod panowanie Chilperyka, który był nieprzychylny Grzegorzowi. Wywołany tą śmiercią polityczny zamęt jaki ogarnął Galię Grzegorz określił jako bella civila. W 577 roku bierze udział w synodzie paryskim, na którym broni przed królem biskupa Pretekstata oskarżonego o to, że zaaprobował niekanoniczne (a przede wszystkim niezgodne z polityką Chilperyka) małżeństwo między Merowechem a Brunichildą. Jako jedyny z obecnych biskupów, Grzegorz, kierując się przede wszystkim własnym sumieniem, otwarcie opowiedział się po stronie oskarżonego Pretekstata, poważnie narażając się na gniew króla. Ze sporu wyszedł zwycięsko: Pretekstat został osądzony „kanonicznie", a pozycja Grzegorza zarówno w Tours jak i w episkopacie galijskim znacznie wzrosła. W 578 roku w kościele św. Marcina schronili się ludzie, którzy odmówili służby wojskowej a Grzegorz był naciskany przez króla do złamania azylu kościelnego. Odmowa naraziła go na pomówienie o zdradę. W następnym roku Grzegorz musiał zmagać się z próbami przywrócenia podatków królewskich w Tours. Początek biskupich rządów Grzegorza naznaczony jest też konfliktem z komesem Chilpei:yka, Leudastem. Przełomowym rokiem dla Grzegorza był 580. Wówczas sam Grzegorz musiał bronić się na sądzie królewskim w Berny-Riviere przed fał­ szywymi oskarżeniami wniesionymi przez Leudasta, który pomówił go o zdradę i znalazł posłuch dla swych oskarżeń u króla. Tę batalię ponownie wygrał Grzegorz, który uwolnił się z zarzutów, a Leudast został odwołany ze stanowiska. Z czasem Chilperyk nieco zmienił swoje nastawienie wobec biskupa Tours. Przez jakiś czas Grzegorz przebywał na dworze królewskim. Król nawet radził się go w sprawach teologicznych i przy tej okazji udało się Grzegorzowi odwieść go od próby rozwiązania sporu między katolikami a arianami na drodze „nowej" nauki chrystologicznej przybyłej z Hiszpanii, która znalazła uznanie Chilperyka. się

ŻYCIE GRZEGORZA

13

Bazylika św. Marcina cieszyła się w Galii sławą kościoła, który zapewnia najlepsze (tzn. respektowane) prawo azylu. Z tego powodu w latach zamętu wiele znacznych osób szukało schronienia w Tours, narażając zarazem Grzegorza na podejrzenia o sprzyjanie wrogom legalnych władców, gdyż ten poczuwał się do stania na straży przysługującego bazylice prawa azylu, które w jego mniemaniu było osobistym atrybutem św. Marcina. Problem ten nieustannie przewija się na kartach Historii i jego dzieł hagiograficznych. Sytuacja Grzegorza nie była więc godna pozazdroszczenia. Centralna pozycja Tours w Galii oraz jego kluczowe położenie na ówczesnej mapie politycznej spowodowało, że Grzegorz musiał zręcznie lawirować pomiędzy różnymi siłami politycznymi starającymi się podporządkować tę część kraju. W 581 roku wybuchła wojha między Guntchramnem a Chilperykiem, podczas której, w 583 roku, diecezja Tours zostaje poważ­ nie spustoszona. Po śmierci Chilperyka w 584 roku z rąk nasłanego zabójcy, Tours i Poitiers przechodzą pod władzę Guntchramna, a ten w roku następnym przekazuje je we władzę adoptowanego bratanka, syna Sigiberta, Childeberta II. Przez większość roku 585 całe Tours było wstrząsane przez krwawą wendetę dwóch rodów. W tymże roku Guntchramn przybył do Orleanu i za nim podążył Grzegorz. Udało mu się uzyskać królewską łaskę dla kilku rebeliantów, którzy opowiedzieli się po stronie uzurpatora Gundowalda. W 587 r. Grzegorz udał się na dwór Childeberta II w Metzu, a także przeprowadził uroczysty pochówek królowej Radegundy (w dwa lata później królowej Ingeborgi). W roku 588 podjął się poselstwa z polecenia Childeberta II do Guntchramna w celu ratyfikowania układu zawartego rok wcześniej w Andelot. W 589 roku za sprawą wstawiennictwa Grzegorza Childebert II zwolnił mieszkańców Tours z płacenia podatków. Jako jeden z biskupów wyznaczonych przez Childeberta udał się do Poitiers w celu zażegnania gorszącego sporu w klasztorze św. Redegundy. W latach osiemdziesiątych VI wieku pozycja Grzegorza w Tours ulegała ciągłemu umocnieniu. W łatach zamętu sprawdził się jako obrońca interesów obywateli Tours, głównie przed podatkowymi zakusami już to samego króla, już tylko jego urzędników nadużywających władzy. Potrafił zręcznie rozwiązywać wewnętrzne

konflikty w mieście. W tym celu nawet raz (591 r.) udał się na dwór austrazyjski, aby prawdopodobnie szukać wsparcia w rozwiązaniu wewnętrznych sporów mieszkańców Tours. Pod koniec życia Grzegorz był jedną z bardziej wpływowych postaci w Galii, aktywny zarówno na polu spraw kościelnych i jako zaufany czło­ wiek króla wyznaczany do załatwienia specjalnych zleceń politycznych. Trzymał się natomiast z daleka od innego silnego ośrodka politycznego Galii jakim był dwór Fredegundy, która jest jedną z najciemniejszych postaci jego Historii.

14

WSTĘP

Grzegorz przyczynił się do rozbudowy kościołów w swojej diecezji. Przede wszystkim rozbudował kościół katedralny. W najważniejszej bazylice pod wezwaniem św. Marcina, głównym celu .pielgrzymek do Tours, kazał odnowić freski. Wybudował kościół w Artone pod wezwaniem św. Gabriela. Rozbudo~ał oratorium św. Szczepana. Jego wielką zasługą było rozprzestrzenienie kultu św. Marcina w Galii 18 • Grzegorz umarł z pewnością w dniu 17 listopada prawdopodobnie w 594 roku, ale możliwe, że rok wcześniej, gdyż ostatnie wydarzenie zarejestrowane w jego działach datowane jest na łato roku 593 19 • Został pochowany jak jego poprzednicy w bazylice św. Marcina. Odnowieniu pamięci o Grzegorzu w X wieku miał służyć zapewne powstały wówczas wspomniany :Żywot Grzegorza. Tam też wzmianka o tym, że Grzegorz wybrał dla siebie takie miejsce pochówku, które miało uniemożliwić rozwój jego kultu, ale w VII wieku jego ciało zostało przeniesione w godniejsze miejsce pod okazały monument zbudowany tuż po lewej stronie grobowca św. Marcina, który niestety uległ zniszczeniu w IX wieku podczas najazdów normańskich. Wspomniany :Żywot, oprócz rzeczy powtórzonych za Historiami, podaje jedną prawdopodobnie niezależną informację o Grzegorzu, mianowicie że był niewielkiego wzrostu. Możemy uznać ją za wiarygodną, ponieważ w X wieku mogły zachować się jako relikwie części jego garderoby wskazujące na niewielką posturę biskupa20 • ~ztałcenie

Z wypowiedzi Grzegorza o własnym wykształceniu dowiadujemy się, że jego nauczycielem był archidiakon Awit, późniejszy biskup Clermont. Wśród lektur szkolnych Grzegorz wymienił Psalmy, Ewangelie i Dzieje Apostołskie21 • Z pewnością zakres jego nauki obejmował także literaturę świecką - zarówno proweniencji pogańskiej i chrześcijańskiej. O Marcjanie Capelli, gramatyku żyją­ cym w V wieku, wyraził się familiarnie „nasz Marcjan" 22 • W encyklopedycznym dziele Marcjana De nuptiis Philologiae et Mercurii (O zaślubinach Filologii i Merkurego) zostały wyłożone zasady siedmiu sztuk wyzwolonych, które w średnio-

Por. E. EwIG, Der Martinskult im FrUhmittel.aiter, [w:] tegoż, Spiitantikes, Bd.2, 371-392. De virtutibus sancti Martini, lv, c. 45. 20 PL 71, k. 126. 21 De vita patrum, Il, c. 2. 22 Historie, ks. X, c. 31. 18

19

WYKSZTAŁCENIE

15

wieczu stały się fundamentem edukacji. Grzegorz znał je najprawdopodobniej z niepełnej wersji, przeznaczonej dla publiczności chrześcijańskiej23 • Z klasyków literatury łacińskiej poświadcwna jest u Grzegorza dobra znajomość Eneidy Wergiliusza, a także - chociaż w mniejszym stopniu - jego Bukolik i Georgik24• Wpływ Eneidy przejawiał się nie tylko bezpośrednimi zapożycze­ niami, ale także przez imitowanie stylu Wergiliusza i ogólniejszymi wpływami na sposób obrazowania. Można doszukiwać się echa lektur Serwiusza, komentatora twórcwści Wergilego oraz poezji Horacego. Nie ostała się teza Brunona Kruscha o znajomości przez Grzegorza Metamorfoz Owidiusza25 • W jednej z pieśni Fortunat opiewa zawartość księgi z poezją, którą otrzymał od Grzegorza, a która zawierała - jak wynika z opisu - dzieła różnych autorów klasycznych, w tym greckich, z pewnością w tłumaczeniu na łacinę26 • Grzegorz dwukrotnie cytuje Sprzysiężenie Katyliny Salustiusza z przywołaniem autora27 • W dziełach hagiograficznych można doszukiwać się bezpośrednich zapożyczeń z Nocy Aktyki, Aulusa Gelliusa, rzymskiego erudyty z II wieku oraz ślady znajomości Historii Naturalnej Pliniusza Starszego28 • Widoczna u Grzegorza idea traktowania Historii jako zbioru opowiastek z czasów współczesnych pojawiła się po raz pierwszy właśnie u Aulusa Gelliusa, ale nie udało się wykazać, że Grzegorz przystępując do pisania Historii sugerował się właśnie tym autorem. Idea historii sformułowana przez Aulusa mogła dotrzeć do niego poprzez różnego rodzaju florilegia - skróty i wypisy z dzieł różnych autorów29 • W De cursu stellarum (O ruchu gwiazd) Grzegorz zaadoptował prozą fragment wiersza Laktancjusza30 • Cycero, tylko raz wspomniany przez Grzegorza31 , z pewnością był mu znany tylko za pośrednictwem Kroniki św. Hieronima. Odosobniona opinia Godefroida Kurtha,

23

S. .ANrES, 1emoignages prćcarolingiens sur Martianus Capella: Cassiodore, /,e pseudo-Cassiodore et Tours, ,,Annales litteraires de l'Universite de Besan~, L'ambzagement de l'histoire chez Gregoire de Tours: apropos de l'invasion de 451 (HF II 5-7), „Romanobarbarica", 3(1978), 5-38. 77

HORYZONT GEOGRAFICZNY GRZEGORZA

29

gendarnym (małżeństwo z Chrodechildą ks. II, c. 28; bitwa o Awinion, ks. Il, c. śmierci króla Chloderyka z Kolonii, ks. Il, c. 40; o śmierci króla Chacharyka i jego synów, ks. Il, c. 41; o śmierci Ragnachara i jego dwóch braci, ks. II, c. 42). Jego zdaniem przeniknęły one do Historii (niektóre pojawiają się także w innych dziełach okresu merowińskiego) wprost z ludowej tradycji epicznej78 • Relacjonując wojnę Franków z Burgundami Grzegorz przedstawia ten konflikt jako element wojny Dobra ze Złem - katolickich Franków z ariańskimi Burgundami. Karą za trwanie w błędzie było wyginięcie burgundzkich królów. Jednak w wielu momentach opis Grzegorza jest bardzo przychylny dla Burgundów jak na przykład w opisie pierwszej wojny burgundzkiej w księdze II rozdz. 32-33, gdzie znajdziemy opinie przychylne Gundobadowi. Grzegorz najprawdopodobniej czerpał z jakiejś (spisanej lub krążącej w tradycji ustnej) burgundzkiej sagi o Gundobadzie i włączając jej fragmenty do Historii nie zadbał o oczyszczenie jej z proburgundzkiego wydiwięku. W przypadku opowieści o drugiej wojnie burgundzkiej możemy ustalić dwa iródła informacji Grzegorza: saga pochodząca z kręgu burgundzkiego oraz druga powstała w środowisku frankijskim. W tym przypadku widać mieszanie się u Grzegorza dwóch odmiennych punktów widzenia. Opis trzeciej wojny burgundzkiej ponownie oparty jest na burgundzkiej tradycji. Porównanie opowieści o wojnach burgundzkich do innych przekazów dotyczących tej samej sprawy pozwala przypuszczać, że Grzegorz raczej nie korzystał z opowieści utrwalonych na piśmie, ale czerpał z tradycji oralnej, być może z epickich pieśni o czynach sławnych bohaterów79 • Nie zawsze da się w Historiach zidentyfikować iródła informacji Grzegorza, ale gdy uwzględnimy także to, co możemy zrekonstruować na podstawie pozostałych jego dzieł, to zakres lektur i kwerend Grzegorza jest znacznie obszerniejszy.

32; o

Horyzont geograficzny Grzegorza Horyzont geograficzny Grzegorza jak na ówczesne warunki był stosunkowo szeroki. Jego zainteresowania i wiedza nie ograniczały się do spraw z okolic mu najbliższych, ale z różnych powodów przyciągały jego uwagę kraje dość odległe. Poza Galią, która z powodów naturalnych była mu najbliższa, szczególnie interesował się - co jest u chrześcijańskiego biskupa jak najbardziej zrozumiałe - Zie-

78

G.

KuRTH,

Histoire poetique des Mćrovingienes, Paris 1892, 234nn; TENŻE, Les sources,

270n. 79 H. SOMMER, Burgundische und friinkische Sagen in Gregors von Tours Darstellung der Burgunderkriege, Greifswald 1923.

WSTĘP

30

mią Świętą80 • W dziełach hagiograficznych Grzegorz często odnotowuje i opi-

suje życie świętych czczonych w Italii, Hiszpanii a nawet Afryce Północnej, co siłą rzeczy poszerzało jego wiedzę geograficzną przynajmniej w sprawach podstawowych. W Chwale Męczenników Grzegorz wyraźnie zaznaczył, że korzystał z informacji przekazywanych mu przez pielgrzymów do Ziemi Świętej, a jeden z jego informatorów, niejaki Teodorus, był nawet w Indiach. Mógł również korzystać z pomocy kupców syryjskich, którzy w sporej liczbie osiedlali się w Galii i utrzymywali kontakty nie tylko z ojczyzną, ale niemal ze wszystkimi krajami leżącymi w basenie Morza Śródziemnego. O dokonywanych cudach i ozdrowieniach Grzegorz dowiadywał się od naocznych świadków. Liczne rozmowy z osobami wywodzącymi się z różnych kręgów społecznych, od prostych ludzi wędru­ jących szlakiem popularnych pielgrzymek po osoby znajdujące się w centrum ówczesnego życia politycznego i kulturalnego, pozwoliły mu wyrobić sobie cał­ kiem niezłą wiedzę geograficzną o otaczającym go świecie. W Historiach możemy zaobserwować jak zmieniało się centrum jego horyzontu geograficznego wraz z powstawaniem kolejnych ksiąg. W pierwszej, napisanej przed objęciem biskupstwa Tours w 573 roku, punktem centralnym, z którym Grzegorz się identyfikuje jest Clermont, główne miasto jego małej ojczyzny. W następnych punktem centralnym, do którego zrelatywizowane są jego, opowieści jest już Tours. To samo możemy zaobserwować w Chwale "W]znawców, gdzie te dwa miasta są jakby dwiema soczewkami. W Historiach Grzegorz robi wycieczki po całej Galii i sąsiednich krajach, ale tylko wówczas, gdy wybrane przez niego przykłady właśnie tam się rozgrywały. Na czoło regionów położonych poza Galią, a wspominanych przez Grzegorza, wysuwa się Hiszpania (w trzydziestu siedmiu rozdziałach), dalej nastę­ puje Italia (w dwudziestu trzech) oraz Konstantynopol lub ogólnie cesarstwo (w ośmiu rozdziałach). Afryka Północna, Ziemia Święta i kraje Wschodu leżące poza granicami cesarstwa zostały wspomniane w zaledwie kilku rozdziałach81 • Niemal całkowity brak wiedzy o Wyspach Brytyjskich wynika z pewnej izolacji w jakiej znajdowały się one od podboju tamtejszej ludności przez Sasów. Dopiero małżeństwo Ingobergi z królem Kentu w 580 roku, a przede wszystkim udana misja chrystianizacyjna, która zaczęła się tuż po śmierci Grzegorza moc-

Y. HEN, Gregory of Tours and Holy Land, „Orientalia Christiana Periodica'', 61(1995), 47-64, wysunął hipotezę, że Grzegorz posiadał mapę Ziemi Świętej. 80

81 Podaję za: M.-Y. PERRIN, Gregoire de Tours et /'espace extra-gaulois: le gallocentrisme gregorien revisite, [w:] Gregoire de Tours et /'espace gaulois, ed. N. GAUTHIER, H. GALINIE, Tours 1997, 36.

}ĘZVK HISTORII

31

niej włączyła ten kraj w orbitę zainteresowań frankijskich, czego już Grzegorz nie zdążył wykorzystać albo nie widział takiej potrzeby82 • Przy całej domniemanej jego wiedzy geograficznej, która oczywiście była nieusystematyzowana, w dużej części przypadkowa, w jego dziełach nie widzimy chęci popisania się nią, ale - jak możemy się domyślać - wynikało to tylko z tego faktu, że wiedza ta oderwana od opowieści o konkretnych ludziach i wydarzeniach nie przedstawiała dla niego wartości samej w sobie. Dla porównania można przypomnieć, że współcześni Grzegorzowi historiografowie jak Marius z Avenches oraz Izydor z Sewilli nie posiadali tak rozległego horyzontu geograficznego jak Grzegorz z Tours. Język Historii

W prologach do swoich dzieł a nieraz i w samym tekście Grzegorz usprawiedliwia się przed czytelnikiem z powodu, jego zdaniem, niezgrabnego języka, którym się posługuje83 • Niejedną z tych wypowiedzi należy traktować jako topos, czyli motyw wspólny dla twórcwści literackiej tego okresu, niekoniecznie odzwierciedlające prawdziwe intencje autora84 • Motyw skromności i braku wystarczających umiejętności do przekazania właściwej treści do nich z pewnością należał. Dlatego, gdy Grzegorz we wstępie do Historii stwierdza, że „nie znalazł się żaden uczony biegły w sztuce wymowy, który by przedstawił prozą albo wierszem to, co się u nas wydarzyło", a on jednak „w nieucwnej i prostej mowie" podejmie się tego zadania, to nie musimy uważać tego za wyraz szczerej samooceny z jego strony. Według Ernsta R. Curtiusa zastrzeżenie to poczynił Grzegorz, aby zaznaczyć, że z rozmysłem będzie używał mowy prostej i potocznej w przeciwieństwie do prozy artystycznej, której mógłby się spodziewać czytelnik bardziej wykształcony8 5 • Czym innym jest ocena własnych umiejętności przez Grzegorza a osąd współ­ czesnej historiografii - przynajmniej z założenia zobiektywizowany.

82

A. LoHAUS, Die Merowinger und England, Miinchen 1974.

83 Por. Prologi do De vita sancti Martini, ks. I, De vita patrum i De gloria confessorum oraz Historie. 84 Por. H. BEUMANN, Gregor von Tours und der Sermo Rusticus, [w:] Spiegel der Geschichte. Festschriftfor Max Braubach, hrsg. K. REPGEN, Miinster 1964, 69-98. 85 E.R. CuRTIUS, Literatura europejska i łacińskie fredniowiecze, tłum. A. BoRowsKI, Kraków 1997, 158. Por. F. THiiRLEMANN, Der historische Diskurs, 59nn.

32

WSTĘP

Od 1890 roku, w którym ukazała się rozprawa Maxa Bonneta86 o łacinie Grzegorza panuje przekonanie, iż wykazywała już wszystkie cechy łaciny charakterystycznej dla okresu merowińskiego. Byłby więc to język znacznie odbiegający od wzorów klasycznych, ale także zdecydowanie popsuty nawet w stosunku do łaciny późnoantycznej. Najnowsze wydanie tekstu Historii, dzieło B. Kruscha i W. Levisona, wyposażone w bogaty aparat krytyczny, zdawałoby się, że potwierdzają i uzupełniają większość z tez Bonneta. Dopiero przed ćwierćwieczem Klaus Zelzer podważył zasadniczo nie tyle argumentacje wcześniejszych badaczy, ale ich podstawę źródłową, która opierała się na niedoskonałych pod względem oddania rzeczywistego języka Grzegorza edycjach w serii MGH87 • Zelzer zauważył, że obraz łaciny używanej przez Grzegorza, a odtworzonej w pracy Bonneta zasadnicw na podstawie Historii, odbiega od łaciny z powstałych dzieł Grzegorza, w których poziom języka jest znacznie lepszy. Jego zdaniem różnice te wynikają z odmiennych tradycji przekazu ręko­ piśmiennego Historii i utworów hagiograficznych Grzegorza z Tours. W przypadku Historii mamy do czynienia z szybkim nawarstwieniem się w trakcie sporządzania kolejnych kopii błędów wprowadwnych do tekstu przez merowińskich kopistów z VII wieku. Ówczesna praktyka pracy w skryptorium - przepisywanie ksiąg ze słuchu lub autodyktowanie sobie przez skrybów kopiowanego tekstu - pozwalała na znaczne zniekształcenie tekstu, jak pokazują przykłady dzieł klasycznych autorów literatury łacińskiej, których napisane wzorcową łaciną teksty przepisane w merowińskich (także późniejszych) skryptoriach ulegały daleko posuniętej barbaryzacji języka. Argumenty Zelzera osłabił M. Heinzelmann, który zauważył, że łacina „lepszej" jakości w dziełach hagiograficznych również nie odzwierciedla stanu języka biskupa Tours, ale odzwierciedla umiejętności karoliń­ skich kopistów z IX wieku (z tego okresu pochodzą najstarsze rękopisy), którzy poprawiali pod względem językowym kopiowane teksty8 8• Łacina Grzegorza, przynajmniej pod względem wymowy, nie poddawała się w całości ówczesnym „barbaryzującym'' tendencjom, ponieważ sam Grzegorz w swoim dziele o św. Marcinie przytacza anegdotę o duchownym, który czytał mszę i z powodu swojej prostackiej wymowy został przez uczestniczących ludzi wyśmiany. Z drugiej strony jego wymowa z pewnością musiała się już róż­ nić od wymowy łaciny w okresie klasycznym. Trudno sobie też wyobrazić, aby 86

Le latin de Gregoire de Tours, Paris 1890. K. ZELZER, Zur Frage des Autors der Miracula b. Andreae apostoli und zur Sprache des Gregors von Tours, "Grazer Beitrage", 6(1977}, 217-241. 88 M. HEINZELMANN, Gregor von Tours, 247. 87

M.

BoNNET,

33

}ĘZ\'K HISTORII

Grzegorz - pochodzący ze środowiska, które wydało Sydoniusza Apolinariusza i Wenancjusza Fortunata oraz pielęgnującego dawne tradycje jeśli chodzi o troskę o wykształcenie - mógł tak dalece odbiegać poziomem od sobie współcze­ snych wykształconych ludzi należących zarazem do galijskiej elity politycznej jak i kulturalnej. Porównanie języka wszystkich zachowanych dzieł Grzegorza pozwala z dużym prawdopodobieństwem jemu osobiście przypisać niektóre z typowych błę­ dów. Należą do nich przede wszystkim mylenie wszystkich trzech rodzajów gramatycznych oraz używanie niewłaściwych przypadków zwłaszcza z przyimkami. Łacina Grzegorza także pod względem pisowni jest bardzo specyficzna. Charakteryzuje się zamianą wielu samogłosek i spółgłosek np. el i, bi v, bip, til ci, el ae, olu, tld oraz podwajaniem wielu spółgłosek slss, dldd, rlrr etc. Nie wiemy na ile zmiany w ortografii u Grzegorza wynikały z zachodzących zmian w wymowie łacińskiej w VI wieku, a na ile były tylko reakcją na zmiany fonetyczne jakie zaszły w łacinie już wcześniej, w wyniku których dopiero w V i VI wieku dostosowywano stopniowo do nich pisownię. Błędy, a często właściwie odstępstwa od norm łaciny klasycznej, które znajdujemy u Grzegorza, nie odbiegają od podobnych zjawisk obserwowanych w inskrypcjach łacińskich tego okresu, co świad­ czy o tym, że Grzegorz pod tym względem mieścił się w głównym nurcie ówczesnych przemian. Znajdujemy więc parę neologizmów powstałych z zapożyczep., głównie z celtyckiej warstwy Galii, ale i języków germańskich, które pojawiały się wraz z barbarzyńcami. Innym zjawiskiem jest zmiana znaczenia wielu wyrazów lub jego rozszerzenie np. pogańskie templum w znaczeniu kościoła a nie świątyni pogańskiej, regia jako brama etc. Zjawisko to z punktu widzenie ewolucji języka jest jak najbardziej normalne, a słownictwo Grzegorza wykazuje bardzo niewielkie wpływy języka potocznego89 • Można też u niego zauważyć zjawisko przeciwne, swoistą hiperpoprawność leksykalną jak i gramatyczną, będącą rezultatem reakcji na ekspansję języka potocznego. Daleko większe zmiany w stosunku do standardów łaciny późnoantycznej zaszły w składni łacińskiej stosowanej przez Grzegorza oraz w gramatyce. Deklinacja łacińska zastąpiona została przez konstrukcje z przyimkami np. pro neutra zamiast neutris, a koniugacje czasowników za pomocą dodatkowych środków. Grzegorz jest pierwszym autorem łacińskim, u którego łacińskie słowo habeo (mam) w połączeniu z imiesłowem, tworzy nową konstrukcję gramatyczną nowy czas przeszły- np. episcopum invitatum habens, charakterystyczny dla póź­ niejszych języków romańskich i germańskich. Raz pojawia się u niego nowa 89

M.

DE PLESSIS,

Les aveux d'ignorance, 60-66.

34

forma czasu przyszłego w połączeniu habere z czasownikiem w bezokoliczniku - in Gallias habui iam redire zamiast redditurus fai. Często myli rodzaje gramatyczne zwłaszcza rodzaj nijaki z męskim i na odwrót. Cechą charakterystyczną stylu Grzegorza jest używanie, a nawet nadużywanie aliteracji. Wprawdzie ten środek wyrazu znajdujemy np. u Wergiliusza, ale zasadniczo aliteracja była potępiana przez gramatyków łacińskich. Inną cechą jest pojawienie się u Grzegorza przymiotników ille oraz unus, w funkcji odpowiadającej późniejszym rodzajnikom w językach romańskich. Wszystkie te cechy, poza aliteracją, występują u Grzegorza stosunkowo rzadko i ich pojawienie się w jego dzidach może być wynikiem jego starań dotarcia do szerszych kręgów odbiorców. Najprawdopodobniej wypowiedzi Grzegorza o prostocie jego języka w pierwszym rzędzie dotyczyły jego stylu, który odbiegał wprawdzie od wzorców antycznych, ale też Grzegorz, uwzględniając jego poziom wykształcenia, musiał w pewnym zakresie dokonać świadomego wyboru i skłonił się ku wzorcom, jakie znalazł w łaci­ nie biblijnej i patrystycznej. Porównując jego ocenę własnych umiejętności do podobnych wypowiedzi Eugippiusa i Cezarego z Arles, można by też uznać, że były to zamierzone deklaracje mające poinformować wykształconego czytelnika, że autor świadomie porzuca zasady retoryki - która w wydaniu późnoantycznym utożsamiana była z zawiłością i gadulstwem - na rzecz stylu prostego pozwalającego lepiej uchwycić istotę rzeczy9°. Świadomie czy nie Grzegorz nawiązuje do opinii najwybitniejszych postaci literatury wczesnochrześcijańskiej, którzy zapytywali jak św. Augustyn: „Komu potrzebna nienaganność języka, skoro słuchacze niezdolni są zrozumieć znaczenia'' i jak stwierdził św. Hieronim „filozofującego mówcę rozumieją tylko nieliczni, mowę zaś prostaka - wielu" 91 • Czy trzymając się łaciny poprawnej Grzegorz mógłby stracić część publiczności? Słusznie zauważa Walter Berschin, że Wenancjusz Fortunat, mimo wysokiego poziomu jego łaciny, zyskał popularność92 • Widzimy jednak, że i on być może dostrzegał pewną barierą językową, która odgradzała go od szerszego kręgu odbiorców, ponieważ podobną prostotą jak język Grzegorza odznacza się jeden z późniejszych poematów np. Hymnus de Leontio episcopo93 • 90 G. STRUNK, Kunst und Gltzube in der ltzteinische Heiligenlegende, "Medium Aevum'', 12(1970), 59, mówi nawet o nowej "retoryce prostoty".

91 Cyt. za: A. GuRIEWICZ, Problemy średniowiecznej kultury ludowej, dum. Z. DOBRZYNIECKI, Warszawa 1987, 34n.

Biographie, 301. E. AuERBACH, Literatursprache und Publikum in der ltzteinischen Spiitantike und im Mittel-

92 W. BERSCHIN, 93

alter, Bem 1958, 196.

]ĘZ\'K HISTORII

35

Mimo że łacina Grzegorza wykazuje wiele cech odbiegających od wzorców klasycznych, nie wykazuje ona żadnych cech tzw. łaciny „wulgarnej", czyli tej postaci łaciny popularnej, używanej na co dzień, z której wyrosły późniejsze ję­ zyki romańskie Galii- prowansalski i francuski. Patrząc z tej perspektywy na ję­ zyk Grzegorza, to nie odbiega on od standardów wyznaczonych przez łacińsko­ języcznych Ojców Kościoła i współczesnych mu pisarzy. Osobnym zagadnieniem jest wpływ Pisma Świętego zarówno na styl jak i ję­ zyk w dziełach Grzegorza. Bez wątpienia w jego tekstach widać ogromny wpływ na rytm jak i atmosferę Historii języka biblijnego, zwłaszcza Ewangelii94 • Grzegorz wykazuje niezwykłe, nawet jak dla wykształconego biskupa, opanowanie biblijnego tekstu. W różnych częściach Historii Pismo Święte wykorzystywane jest w nieco odmienny sposób. W księdze pierwszej przeważa traktowanie Biblii jako tekstu historycznego, pełnego danych faktograficznych i chronologicznych. W księgach następnych dominuje traktowanie jej jako zbioru argumentów w debacie teologicznej np. przeciw ariariom (ks. V, c. 43). W całym dziele widać przemożny wpływ Pisma Świętego jako wzorca stylistycznego95 • Zapoży­ czenia, a może nawet myślenie językiem biblijnym, przejawiają się w tekstach Grzegorza w różnoraki sposób - od bardzo licznych, często drobnych, ale świa. dornie wprowadzonych cytatów czy całych zwrotów po nieświadome wplatanie ich w tekst. Musimy sobie uświadomić, że język autorów późnoantycznych i średniowiecznych, których wykształcenie w dużej części polegało na studiowaniu Biblii, opierał się na tekście biblijnym traktując go jako niezwykle obszerny skład gotowych schematów frazeologicznych i pojęciowych, jako wzorzec obrazowania i swoisty słownik leksykalny. W przeciwieństwie do tradycji kultury antycznej z jej odwołaniami do Homera, Cycerona i Wergiliusza, Biblia miała dla Grzegorza - zdaniem Paula Amina - o wiele ważniejszą rolę do spełnienia w jego pismach. Obecność w Historiach sformułowań znanych czytelnikowi z Pisma Świętego, a nawet tylko stylistyczne nawiązanie do Słowa Bożego miało dobitniej przekonać czytelnika o ciągłej obecności Boga także w życiu doczesnym96 • W ten sposób Grzegorz starał się wzbudzić wrażenie, że teraźniejszość przedstawiała się jako prosta kontynuacja rzeczywistości znanej z Pisma Świętego. Ta 94

E. AuERBACH, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, tł. Z. ŻABICKI,

Warszawa 1968, 156-182.

P. LEHMANN, Der Einjluss der Bibel auffrUhmittel.alterliche Geschichtsschreiber, [w:] La Bibbia nell'alto medioevo, Spoleto 1963, 130nn; M. 0LDONI, Gregorio, 601. 96 P. ANTIN, Emplois de I.a Bibie chez Grćgoire de Tours et Mgr Pie, „Latomus", 26(1967), 778-782. 95

36

Wsnw

ciągła obecność

można było

Biblii w tekście miała go również uwiarygodnić. Ponadto, czyż lepiej wyrazić podstawowe myśli, niż zostało to zrobione w Piśmie

Świętym?

Program dzida i układ treści Historii Ze względu na objętość, bogactwo wątków i treści oraz układ samego dzieła, Historie Grzegorza nie należą do łatwych lektur. W tłoku postaci przywołanych w Historiach i nawału opisanych weń wydarzeń nieprzygotowanemu czytelnikowi trudno uchwycić głębszy sens i zamysł autora. W badaniach nad Historiami Grzegorza dominowało przez wieki spojrzenie historyka szukającego źródeł do poznania przeszłości. Widziano więc w nich głównie dzieło historiograficzne i tak je czytano, rozumiano i interpretowano. To, co nie przystało do tego obrazu, poczytywano za jego ułomność. Odczytując dosłownie jego Historie nie można było nie oprzeć się wrażeniu, że biskup Tours był osobą naiwną i przesądną, w swych poglądach banalną97 • Nawet w najnowszym ujęciu Giselle de Nie - odwrotnie niż dotychczasowa tradycja skupiła się ona w Historiach nie na tym, co historyczne, ale na tym jak Grzegorz wypowiadał się o świecie nadnaturalnym - angażując jako narzędzia do zrozumienia Grzegorza najnowsze metody humanistyki, potwierdza opinię o nierealnym odbieraniu przez Grzegorza świata realnego98 • W przeciwieństwie do panujących poglądów, zdaniem M. Heinzelmanna, cała twórczość Grzegorza pokazuje nam go jako realistę z charakteru, którego twarde trzymanie się rzeczywis~ości prowadzi go często do ironicznego spojrzenia na(otaczający go świat niekiedy przechodzącego w sarkazm99 • To, że w świat nadprzyrodzony i cuda traktuje on jako fakty realne świadczy nie o jego naiwności i prostocie ducha, ale raczej o naiwności naszej - historyków współczesnych, którzy chcieliby go mierzyć pod tym względem własną miarą, przykrojoną według naszych standardów racjonalizmu. W ostatnich latach dokonał się przełom polegający na potraktowaniu Historii nie jako przedsięwzięcia kronikarskiego, ale jako dzieła historiozoficznego, którego celem nie było pokazanie jak było w przeszłości, lecz pouczenie. Krytypowe ujęcie: R. LATOUCHE, Quelques rejlexions sur la psychologi.e de Gregoire de Tours, „Le Moyen Age", 69(1963), 7-15. 98 G. DE Nrn, Views from a Many-Windowed Tower: Studies of Imagi.nation in the Wórks of Gregory o/Tours, Amsterdam 1987, por. recenzje: M. HEINZELMANN, „Mittellateinisches Jahr97 Por.

buch" 26(1991), 307-310; B.K. VoLLMANN, „Francia", 17:1(1990), 256-258. 99

Por. M.

HEINZELMANN,

Gregor von Tours, Bln.

PROGRAM DZIEŁA I UKŁAD TREŚCI HISTORII

37

tyka Historii jako przynależnej do historiografii doprowadziła Waltera Goffarta do próby pokazania, że dzieło Grzegorza można uważać za satyrę czyli gatunek literacki, w którym autor posługuje się bezładnym opisem części rzeczywistości w celu pokazania prawdy i naturalnego porządku moralnego 100 • Grzegorz dlatego opisuje szaleństwa, występki i przestępstwa, aby w kontraście do nich, wyjaśnić zasady, którymi kierowali się święci stawiani przez Grzegorza za wzór dla chrześcijańskiego społeczeństwa.

Bardzo oryginalną oraz spójną koncepcję struktury Historii przedstawił Martin Heinzelmann, którą tu spróbujemy w wielkim uproszczeniu zreferować 101 • Grzegorz nazwał swoje dzieło Historiami nieprzypadkowo, ponieważ w jego rozumieniu historia jako gatunek pisarstwa, to dobrze uporządkowana opowieść o aktualnych wydarzeniach napisana po to, aby poprzez zawarte w niej nauki, przykłady i osądy moralne, wywrzeć zamierzone wrażenie na czytelnikach. Dla niego historiq były także jego dzieła - jak to dzisiaj określamy - hagiograficzne, chociaż on sam nie rozróżniał historiografii od hagiografii i nie traktował ich jako osobnych gatunków102 • Przedmiotem jego głównych zainteresowań a także zasadniczym celem pisarstwa były ambicje dydaktyczno-pastoralne - wskazanie podstawowych zasad moralnych organizujących porządek społeczeństwa chrześcijańskiego. Ciąg historycznych epizodów, z jakich składają się Historie, czę­ sto opisane bez komentarza i bez jednoznacznego związku ze sobą, czyli to, co starsza historiografia poczytywała za wynik braku refleksji ze strony Grzegorza i za wyraz jego naiwności, w przekonywającej wykładni Heinzelmanna jest efektem przemyślanego konceptu historiograficznego, który został - jego zdaniem - w pełni zrealizowany103 • Dwie instytucje miały być w oczach Grzegorza podstawowymi gwarantami tego porządku: właściwie funkcjonująca instytucja monarchii i episkopat - obie we wzajemnej współpracy i wspierające się w momentach krytycznych 104 • Grzegorz, nie nawiązując bezpośrednio do dzieł św. Augustyna, okazuje się być jego pilnym uczniem, który, pisząc swoje Historie, trzymał się wi-

W. GoFFART, 1he Narrators, 197nn. M. HEINZELMANN, Gregor von Tours, 113-135. 102 M. HEINZELMANN, Hagiographischer und historischer Diskurs bei Gregor von Tours, [w:] Aevum inter utrumque. Melanges offerts a Gabriel Sanders, Steenbrugge 1991, 237-258. 103 M. HEINZELMANN,Gregor von Tours, 135. 104 M. HEINZELMANN, Gregor von Tours, 175. 100

101

38

WSTĘP

zji dziejów i ich wyjaśniania - w tym punkcie Heinzelmann zasadniczo różni się od Goffarta, który uważa, że Augustyn był Grzegorzowi całkowicie obcy105 • W myśl wykładni Heinzelmanna struktura dzieła przedstawia się nastę­ pująco. Księga pierwsza obejmuje 5596 lat od aktu Stworzenia do śmierci św. Marcina. Chociaż pod względem przytoczonych faktów jest prostą kompilacją z dostępnych mu wcześniejszych dzieł historiograficznych oraz z Biblii, to w tej księdze wizja historiozoficzna Grzegorza prezentuje się właśnie najlepiej. Kluczowy jest rozdział pierwszy, w którego głównym przesłaniem jest stwierdzenie, że początkiem (i końcem) Dziejów jest Chrystus. Bardzo powierzchownie streszczona jest historia biblijna (np. między rozdz. 15 a 16 różnica wynosi 500 lat). Rozdział 17, w którym zostały wyliczone różne królestwa służy przede wszystkim do wykazania, że władza królewska pochodzi od Boga. Kolejnym ważnym wąt­ kiem jest ecclesia Dei - Kościół Boży, którego założycielem był Chrystus, a kolejne kamienie dokładali apostołowie, męczennicy, Ojcowie Kościoła - w tym także św. Marcin. Postać świętego Marcina w ostatnim - a więc znaczącym - rozdziale księgi pierwszej wystylizowana jest w typie naśladowcy Chrystusa. Zresztą w następnych księgach św. Marcin przywoływany jest zwykle w sytuacjach kluczowych dla opowieści Grzegorza. Tu też pojawia się postać Heroda (a także Nerona) jako prefiguracja złego króla - jednego z wiodących motywów Historii, który obejmuje wszystkich władców negatywnie ocenionych przez Grzegorza. Tematem księgi drugiej jest herezja ariańska i jej wyznawcy - królowie barbarzyńscy. Rozdział pierwszy pełni funkcję łącznika z księgą poprzednią a zarazem wprowadza w temat. Centralną postacią jest Chlodwig, ale nie jako postać historyczna, jako założyciel państwa frankijskiego - jakby się mogło wydawać i jak wielu odczytywało, ale jako figura prezentująca typ dobrego władcy, realizatora Boskiego planu i pogromca heretyków. Księga trzecia to lata 511-548 pokazująca wolne od zagrożeń społeczeństwo chrześcijańskie pod panowaniem katolickich królów frankijskich, z których postacią centralną jest Teodebert. Jego zwycięstwa nad wrogami są pokazane przez Grzegorza jako rezultat Boskiej przychylności dla dobrego władcy. Dobroć Teodeberta objawiała się w postaci przychylności dla Kościoła (np. sprawa podatków) i współpracy z biskupami.

Por. rozwinięcie tego wątku M. HEINZELMANN, ,,Adel" und „Societas sanctorum''.· soziale Ordnungen und christliches Weltbild von Augustinus bis zu Gregor von Tours, [w:] Nobilitas: Funktion und Repriisentation des Adels in Alteuropa, HRSG. O.G. OEXLE, W. PARAVICINI, Gottingen 1997, 216-256. 105

PROGRAM DZIEŁA I UKŁAD TREŚCI HISTORII

39

Lata 548-575 opisane są w księdze czwartej. Tematem przewodnim jest grzeszna natura człowieka, która sprowadza nań wszelkie nieszczęścia. W oczach Grzegorza taką karą w jego czasach była wojna między królami merowińskimi. Księga kończy się czymś w rodzaju epilogu {c. 47-51), który był pierwotnie pomyślany jako zakończenie dzieła w czterech księgach, do którego Grzegorz w jakiś czas po ukończeniu postanowił dołączyć kolejne księgi. Księga piąta obejmuje okres od roku 575 do 580 i tematycznie częściowo pokrywa się z księgą następną - "drugą księgą Chilperyka'' - obejmującą ostatnie jego lata aż do jego śmierci w 584 roku. Tematem przewodnim, wprowadzonym w prologu, jest Chilperyk jako .uosobienie "bezbożnego króla'', „Nerona i Heroda naszych czasów", który nie słucha swoich biskupów {zwłaszcza samego Grzegorza), który sprawuje władzę nie tak, jak chrześcijański władca powinien. W księdze tej Grzegorz po raz pierwszy pojawia się na kartach Historii w roli jednej z postaci swoich opowieści. Trzy kolejne księgi {siódma- lata 584-585, ósma i dziewiąta- lata 585-589) tworzą w ramach Historii trylogię o dobrym królu Guntchramnie. Grzegorz wykorzystał tę postać do pokazania społeczeństwa kierowanego przez prawdziwie chrześcijańskiego króla, a także do pokazania obecności w świecie Szatana, którego dziełem było to wszystko, co się objawiało jako zło np. bunt w klasztorze św. Radegundy w Poitiers. Ostatnia księga {lata 589-591) jest szczególna pod wieloma względami. Z jednej strony składa się z najmniejszej liczby rozdziałów, a z drugiej, jest obok księgi piątej najbardziej obszerną, a przy tym rozdział ostatni jest najobszerniejszy ze wszystkich w Historiach i pełni rolę epilogu całości dzieła. W tym rozdziale wyraźnie wyodrębniającą się częścią jest katalog biskupów Tours ułożony na wzór rzymskiego Liber pontificalis - żywotów papieży. Główny motyw tej księgi nie jest spersonifikowany jak miało to miejsce w poprzednich. Grzegorz przedstawia tu świat u progu rychłego nadejścia Sądu Ostatecznego zapowiadanego licznymi klęskami naturalnymi {c. 24, 25, 30). W tym znaczeniu księga ta jest dopowiedzeniem tego, co zostało przedstawione w pierwszej księdze - tam narodziny Kościoła Bożego na ziemi, tu jego schyłek, tuż przed Sądem Ostatecznym. Wiarygodność „Historii" Rozpatrując

jeden z podstawowych dla historyków problemów - kwestii wiarygodności źródła - musimy sobie przypomnieć fakt podstawowy dla oceny wiarygodności dzieła Grzegorza - jego zamiarem w Historiach nie była chęć utrwalenia dla potomności opisanych wydarzeń. Nie widział on swojej roli jako historiografa. Nie znaczy to, że nie możemy wykorzystywać Historii jako źródła

40

WSTĘP

wiedzy o czasach merowińskich, ale w przypadku Historii jest to zabieg szczególnie, trudny. Gdy chodzi o fakty jednostkowe, to często wydarzenia, o których Grzegt>rz wspomina, są nam znane tylko z jego dzieła i nie mamy możliwości zweryfikowania ich prawdziwości. Jeśli zaś chodzi o obraz jego czasów jaki wyłania się w wyniku lektury większych fragmentów czy nawet całego dzieła, to trzeba zauważyć, że więkswść naszej wiedzy o dziejach Galii merowińskiej w VI wieku w przeważającym stopniu zależy od tego, co potrafimy wyczytać i zinterpretować na podstawie dzieł Grzegorza. Już sam fakt dokonania pewnego wyboru faktów przez Grzegorza - a w jego przypadku wybór był wybitnie subiektywny, podporządkowany zupełnie innym celom niż utrwaleniu przeszłości czy zdaniu wiernej relacji - przyczynia się do tego, że epokę tę widzimy jego oczyma. Wiarygodność Grzegorza należy rozpatrywać na dwóch płaszczyznach: wiarygodności jego informacji szczegółowych i wartości poznawczej dla nas jego interpretacji poszczególnych wydarzeń, czy pewnych ciągów wydarzeń, a także jego ocen. Kolejne rozróżnienie musi uwzględnić ramy chronologiczne dzieła, gdyż inaczej należy osądzać wartość poznawczą wydarzeń zrelacjonowanych przez Gri.egorza na podstawie dostępnych mu źródeł pisanych, inaczej na podstawie relacji świadków opisywanych wydarzeń, a inaczej wydarzeń, których on sam był uczestnikiem. Współcześni historycy nie mają wątpliwości, że Grzegorz utrwalał opisywane wydarzenia takie jakimi on je odbierał. Jego osądy o wielu bohaterach Historii mają bardw często charakter emocjonalny, niekiedy są one nawet sprzeczne z obrazem, który możemy sobie na podstawie opowieści Grzegorza jak i innych źródeł o nich wyrobić. Grzegorz posiadał świadomość różnicy między obiektywną informacją a jej interpretacją, ale w Historiach pierwszeń­ stwo dał.interpretacji. W opinii historiografii fakty podane przez Grzegorza przynajmniej od okresu, w którym wstał biskupem aż do końca Historii w więkswści zasługują na wiarę. Trudno natomiast zgodzić się bez zastrzeżeń ze zdaniem Rudolfa Buchnera, który uważa, że podana przez Grzegorza faktografia jest w miarę reprezentatywna dla ówczesnego życia politycznego w Galii i obejmuje najważniejsze wydarzenia tego okresu. Dzieje polityczne drugiej połowy VI wieku wstały zrekonstruowane głównie na podstawie dzieła biskupa Tours, więc w istocie rzeczy brakuje nam właściwego porównania i co więcej, chyba nigdy nie będziemy mieli szansy spojrzeć na ten fragment dziejów merowińskich z innej perspektywy, niż ta, która wstała określona przez Grzegorza. Pierwsze księgi Historii nie przedstawiają zbyt wielkiej wartości poznawczej, gdyż opierają się na znanych nam innych dziełach historiografii późnoantycz­ nej. Jedynie, gdy powołuje się na teksty niezachowane, jego informacje, choć

PROGRAM DZIEŁA I UKŁAD TREŚCI HISTORII

41

z drugiej ręki, nabierają znaczenia. Tak zwany Fredegar, który podczas pracy nad swoimi Dziejami Franków w VII wieku często korzystał z Historii Grzegorza, całkowicie pominął pierwszą księgę, która już w jego opinii nie zasługiwała na uwagę. Najwięcej wątpliwości odnośnie do wiarygodności budzą te partie Historii, które obejmują okres poprzedzający śmierć Chlodwiga. Nierzadko chodzi o informacje unikatowe, które znajdujemy tylko w przekazie Grzegorza. Dla wielu badaczy testem na wiarygodność są informacje Grzegorza dotyczące chrztu Chlodwiga, ponieważ opis tego wydarzenia możemy kontrolować przy pomocy innych źródeł historycznych. Jedni uważają, że Grzegorz jest niewiarygodny106, inni bronią pod tym względem wartości jego dzieła próbując wskazać przyczyny rozbieżności między jego relacjami a innymi źródłami1°7 • Na ten problem należy chyba spojrzeć z uwzględnieniem różnicy między głównymi przesłaniami Historii, które są mało interesujące dla współczesnego historyka, a tegoż oczekiwaniom. Chlodwig jest przez Grzegorza wykreowany w taki sposób, aby jego postać służyła głównemu przesłaniu drugiej księgi Historii i całości dzieła, a wierność faktom była dla niego drugorzędna - liczyła się opowieść niosąca ze sobą istotną treść, która dla Grzegorza była ważna. Prawdopodobne Grzegorz preparował na potrzeby swego dzieła znane sobie historyjki w taki sposób, aby odpowiadały jego celom. Z jego punktu widzenia ewentualne usunięcie z biografii Chlodwiga przygody z arianizmem - o którą to wielu badaczy go podejrzewa - miało na celu usunięcie tego elementu z historyjki o Chlodwigu, która psuła mu cały koncept. Z kolei w pozostałych pismach widzimy, jak skrupulatnie zbierał wiadomości o cudach i starał się te relacje zweryfikować np. rozmowami ze świadkami, aby tam gdzie zgodność z faktami była potrzebna, rzeczywiście ją osiągnąć.

106 L.

łłALPHEN, Grćgoire de Tours historien de Clovis, [w:] Melanges d'histoire du Moyen Age offerts aFerdinand Lot, Paris 1925, 235-244; B. l