Gramatyka języka polskiego w szkole podstawowej [PDF]

Zitiervorschau

GRAMATYK

w szkol podstawow

qR._L( rRnrówtggs

Spis treóci Fonetyka - czyli naukâ o gloskach

@Copyright by Wydawnictwo "GREG" s.c. 31-831lftaków, uÌ. Fatimska 50, tel. (012)e3-55-14,fax (012)M3'47-33 wszystkie prawa zastrzezone. Zadna czeSéniniejszej publikacji nie moze byó reprodukowana lub przeúukowana bez pisemnej zgody \ryydawnictwa "GREG". zestawienie ksi4zki z miniatuÌa prawnie chÌonione. ISBN 83-87139-05-X

Kraków 1998

autor: Dorota Stopka opracowanie redakcyjne; Aglieszka Nawrot iÌustracje: Lucjan Lawnicki projekt okladki i winiety: Agnieszka FuÌyk - ,,DjaF" opracowanie graficzne oraz sklad i lamanie: PRACOWMA GRAFIKI REKIÁMOWEJ "DjaF' druk: ZAKI-AD POLIGRAFII - Alicja Genowska

Cotojestfonetyka!....... gÌos? Jak powstaje Gloskaa litera Klasyfikacja spólglosek .... Klasfikacja samogÌosek (tylkodla ciekawych) Upodobnieniâ \ry'ymowa krakowsko-poznaúska W!ïnoìÀ/a warszaìÃrska ..... Akcentwyrazowy Akcentzdanioïrry powtórka. . . . Blyskau/iczna

.........7 ........8 ...........9 .........19 ............ 14 ............ 15 .............. u ...,.....24 ........ 24 ......... 26 .........26

Slowotwórstwo - cryü nauka o tworzeniu slós' Budowai znaczenie wyrazów ........ Zg g0 Wyrazypoalzlelne i niepodzielne slowotwórczo ............ RodzinawyÌazóïv ......... g0 Wyrazypodstawoìve i pochodne ......81 BudowadeÍinicjislowotwórczej ......81 Podstaìva slowotwórcza i formant .............. 84 ObocznoscisamogÌoskowei spólgloskowe podstawy ïv obrebie sÌowotwórczej ............. 85 Rodzaje formantów ....... 88 tr\rnkcjeformântówslowotwórczych ............40 Kategoria a typ slowotwórczy ........40 Produktj'tJvnyi nieproduktywny tru slowotwórczy . . . . . . . . . 42 Podstawowekategorie rzeczowników pochodnych . . . . . . . . . 4Íl Kategorie znaczeniowerzeczowników odrzeczownikowych . . . . . . . . . . . 45 Kategorieznâczeniowe rzeczowników odczasownüowych .. -..,.,... 47

Kategorie znaczeniowerzeczownikóïv odprzymiotnikowych . . . . . . . . . . 48 48 bezzmianyich znâczenia........... wyrazówpochodnych ï\Morzenie ..........50 Wwary zLoàone ..... '. 54 Kìopotliwyl4cznik 55 .............. Skrótowce ............. 59 Neologizmy ........... 62 i miejscoï'e osobowe Nàzïr'ywÌasne, powtórka..... .......65 Blyskawiczna

Szykzdaúskladowych rryzdaniachzloionych pelniq poszczególneczescimowy Jakq role ìa'zdaniu Imieslowowyrównowa.znikzdania Zwi4zkiwyrazíw w zdaniu . . Wyrazypozazwi4zkami.. Mowa zaleina i niezaLeàna. powtórka.... Blyskawiczna Mini6ci4ga

............ ..... ............. ........ .......... ......... ........

t5B 156 158 160 164 164 169

.....12s

Fleksja - czyli nauka o czgsciach mowy . . . . . . . . . . . . 69 Zasadyklasyfúacji wyrazów na czgscimoìryy . . . . . .: . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Rzeczownik .............. 82 Czasownik .............98 Przymiotnik ............. 101 Liczebnik ............. 108 PrzysÌôwek ,,,....110 zâimek . .....116 Przyimek ....... 118 Spój nik. 119 ............. Wykrzyknik ............119 PaÌtykula poï,tórka.... .... -. -. - 722 Blyskawiczna

Skladrria - czyli nauka o zdaniu .---........ ....... Jak sieporozumiewamy? Podzial zdaí ze wzglçdu na cel rvypowiedzi. Zdania oznajmujqce, ........... rozkazuj4ce,pyt4i4ce,wykrzyknienia....... .-.'.. zdâniea równowaánikzdania ..... -. - -... i nierozÌvinigte Zdaniarozìrriniete ............. zdania Czçéci Zdaniepojedyncze. podmiotowym, porlrzçdn1'rni: orzecznikowym, Zdarie zloàonez ........ dopelnieniowym,okolicznikowym,przydawkowym ........ ZdariazloZonewspólrzçdnie 4

127 128 L29 132 133 145 151

Uïvaga: cytaty wierszyków dotycz4cych zasad i regul gra]ÍLaf]ycznyc}|' zostaÌy zaczerpniçte z ksi4zki W Gawdzika ,,Gramatyka na wesolo".

Fonetyka czyli nauka o gloskach Dzigki budowie anâtomicznej narz4du moïvy cziowiek potrafi nie tylko wymawiaó proste tliwieki - gloski, np.: a, I, e, b, aJeteà moite!4czyé,je \arcale ci4gi, np.: ale, bal. Czasemz tych samych liter moânâ zbudowaóroZne w]'razy np.: ,tâk,.kat. W tym rozdziale przyjrzymy sig dokladniej procesoÌvi, w rr/yniku ktôr€go powstaje glos. Zastanoïvimy sie nad tym, jak to sig dzieje, Zew]ryìawiamy dZwigki, a zatem - jak Zyj4 dáwiçki.

CO TO JEST T'ONÍ:TYKA? Aby odpoïviedzieóna to pytanie, trzeba najpierïv zapoznaósig z kilkoma terminami: fo'r - oznacza üwiek, glos, brzmienie; fonacja - w]'rìawianie dZwieków mowy, wydawanie glosu; fonem - gloska. Zdpanietdj! Fonetyka to dziaì gïamatyki, obejmqi4cy naukç o gloskach, ich cechach charakterysffcznych oraz ich wzajernnym odüialywaniu.

JAK POWSTAJE GLOS? Na ogôl nie zastanawiâmysig nad tym, w jaki sposóboddychamy a jest to jedna z naszych najïvainiejszych czynnoéci Zyciowych. Spróbujmy wyobrazió sobie nasza klatke piersiow4 jako duiy sloik. Jego dno stanowi przepona miesieú, wyobrazmy j4 sobie jako gumowa plytke. Jâk wprawió ten uklad w ruch? Mozemy to zrobié poprzez obniZe' nie przepony Dzigki temu cisnienie siç zmniejsza,a iloóÓpowietrza w pÌu' cachulega zriliçkszeniu- to wdech; przy wydechu przeponawïaca na swoje miejsce. Podczasïvdechupracuj4 migsnie rozszerzâjqceZebra,podczaswydechu - miesnie ïvydechowe.Przepona bierze udziaÌ w obydwu tych cz)'Ìlnosciach, które faktycznie wykonywane s4 w bardzo szybkim tempie.

W pobliZu htani i tchawicy znajduje siç przelyk, który jest waznyÌn elementemprzeìrrodupokarmoïrego. Aby unikn4ó przedostawania sig cz4stek Zj'$aìosciz przeÌyku do narz4dów adykulacyjnych, natura obdarzyla nas nagloóni4 - rodzajem klapki, która zamyka siç, gdyjemy, otwiera, gdy mór4rimy. Aby glos,który powstâl dzieki tbgâniu wiqzadel glosowych,zostaÌuslyszaJtyprzez odbiorcç, musi byó wzmocniony poprzez pudla rezonansowe, których rolg pelni4 trzy jamy: jâma gardloÌr'a, jama ustna i jama nosolva. Podstarvowqfunkcjg podczaswymawiania glosek (a zatem wlrazów i zdaú) spelniaj4 wâzne ,,urzqilzenia" jamy ustnej: podniebienie miekkie zakoóczonejgzyczkiem; podniebierie twarde; dziqsla; zgby; jgzyk, któryjest bardzowrazli\ryymi niezmiernie skomplikowan]'m na.rz4demzbudoìranym z wielu mig6ni; \rargi.

korek pluca wypelnione powietrzem zÍâk (-) orn^cza, ie w innych czçóciach naszejklatki piersioÏvej nie ma powietrza przepona (guma) Ustalilismy juá, ie nasz aparat dZwiçkowy zbudowany jest z pluc ogromnych rniechów,które tlocz4 powiekze u/ gÓrgku tchawicy (specialna ru.ra wdechowo-wydechowa).Kolejn]'Ín etapemwetlÌówki polÃrietrzajest krtaú i ÌsiAzadla glosowe (zvlane tez strunami glosow''rni. \ry'gruncie rzeczy s4 to mig6nie, które tlrZ4c wywoluj4 dzwiçk, moZnaje sobiewyobra' zié jako piszczalkç, za pomoc4 której poït'staj4 wysokie i niskie tony). Uwd.gd! Zbyt ú)àe cisnienie jest szkotlliwe. Du'e cisnienie w krtani powstaje podczaskrzyku, który jest szkodliv,/ynie tylko dla naszychnerwóq ale i dla naszychstrun glosowychi w efekcie moze doprowaclziódo bardzo groZnych i powainych chorób.

Jçzyk i ïvargi s4 narz4dami ruchornyni, swegopoloZenia.Jgzyk mozesiç poruszaó:

tzn. zdoln!'Ìni do zmian

- w kierunku pionowym: góra, np.: przy wymawianiu ,,1"; dóI, np.: przy wymav,/ianiu,,a". - w pÌaszczyÍniepoziomej: np.: przy w]ïnawianiu glosek:s. S.g (porównaj,co sig dzieje,je,eli wymaïviamyte gloski kolejno).

GT,OSKA A LITERA Zdpanietaj! Litery s4 graficznymi znakami glosek. Gloski to najmniejsze dajqce sig wyodrgbnió sluchem cz4stki w!'razu. W jezyku polskim w].róZniamy32 litery: a, 4, b, c, ó, d, e, e, I C,h, i, j, k, l, l, m. n, á. o, ó, p, I s, É,t, D, w, y, z, i,,i.

Giosekjest jednak znaczniewiecej,borviemczestona oznaczeniejednej gloski potrzebadwóchlub trzech liter, np.: sz - to jeden dziviçk,jedna gloska, ale dìvie iitery (s + z), podobnie'.rz, c}j^,cz, dz, d2, üL di'. A zatem w ïvyrazie ,,chrz4szcz"wyróZnimy 9liter i 5 gÌosek. W zapamiçtaniupomog4ci wierszyki: Litera GdJ,kto' zd.pyta,pouied.z tak: litera jest to gloski znak.

Gloskd Litere uidze ordz phzg. Glaskgwmauidm orãz slJ)sz?, czyu Lnnymtstouy: gloski to d.iuigki mow.

Cwirzeníe Zastanówsi9 i-leglosek,a ile liter kryje sie w ìvyrazach:pies, nieóó,lok, pióro, Zart, \Àrrzeciono? Przyklad: pies

A teraz spróbuj sam: ntesc

Uuaga! Wjezyku polskimjest wiele spóÌglosek, któremoZemywymawiaé twardo lub miekko, np.: c -é zi dz- dL n ú s -ó W ü/ìelu wlTazach, np.: nos - noó (ÌÃ'ode),nic - nió, miekkoóó gloski decyduje o innlm znaczeniusÌoüra. Migkkosómozemyoznaczaóna dwa sposoby: 1. Za pomoc4kreski nad gloskq, któr4 zmigkczamy, np.:ó, S,Z.postepujemy tak zawsze,kiedy zmigkczamy spólgloskq na koúcu ìÃ/yrazu(np.: koú), lub przed innA spólgloska(np.:baúka). 2. Za pomoc4gloski -i-, np.:zi4b,siostra- uiywamy tegosposobuzawsze wtedy kiedy po miçkkiej spólgÌoscenastepuje samogloska. Zatem przed, samogloskami-a,-a,-e,-9,-o,-u piszemyci, ni, zi, si, dzi, np.:ciaÌo,ci4gnik, cielg, cig'arówka, ciocia, ciuchcia.

litery: gloski:

lok

litery (to, co piszesz):p + i + e + s = 4 pi+e+s=3 gloski(to,co slyszysz):

Oznaczanie miçkkoóci slosek

litery: gloski:

proro

Cwiczenie Podaj przyklady wyrazów zawierajqcych: -nt-

-n-

-zr"

-t

-dzi-

-dí,-

Podzial wvrazów na sylabv âart

Ìitery: gÌoski:

wrzeciono

litery: gloski:

10

Zapamiçtaj ! Sylaba to samogloskalub samogÌoskâi spóÌgloskitworzAce Ìvspólnie jedn4 cz4stkg w]'powiedzenio\ar4. Sylaba to inaczej zgloska.

Uudga.! Nie myl zgloski z gÈoskq. warto zapamigtaó,ie wyra'z rozpatla sig na sylaby je2e1iwymówimy go w zwolnionym tempie, np. w zdaniu: Czy bylaó dziSw kinie? wydzielimy sylaby: czy-by' ìa6-dzié-wki-nie. Umiejetnosó üielenia wlrazów nâ sylaby pomoZeci unikn4ó bledów przy przenoszeniu wyrazóÍt; obowi4zuja tu bowiem zasady: 1. Dzieümy wlraz w tym mieiscu, w którym koúczy sie sylaba (tzn', ie Eryrazówjednosylâbowych, np.: dom, kot nie wolno dzielió przy przenoszeniu). 2. Pojeil]'nczq spóÌgloskg zawartq miçilzy dwiema samogloskami zawsze przenosimy do nastqpnej linijki: lYa-nek, a nie Fran-ek' 3. Rozilzielamy zawsze dwie jedlrakoÌve spólgloski, np.: wan-na' pan-na, miek-ko. 4. Grupç spólglosek albo przenosimy w caloóci' âlbo dzielimy w alowolnym miejscu: i-skra lub is-kra, i-gla lub ig-Ìa, a-ktor lub ak-tor' Óuirzenie Podziel na sylaby wyrazy: makatka: spódnica: wieszak: pIasko\",m ica: powinna: imadlo: nleìvlÌìnosc:

KLASYFIKACJA

SPÓT,GT,OSEK

\{iesz ju2, jak powstajeglos, znaszwszystkie narz4dy anatomiczne, dzieki któryÌn moZemywymawiaó gÌoski. CzasFzyjrzeé sie klasfikacji, czylÍ podzialowi spóIglosek.MoZnaje podzieuó na kilka sposobów: 1. Ze wzglgdu na udtial Ìd4zadel glosowych w1r'óZniamy: a) gloski d.Zwiçczne:b, b', d, c, c', ír,à, dz, dí, dà,w w'; b) gloski bezilzwigczne:p, p', t, k, k', s, 6, c, ó,,cz, sz,f, f'. Praktyczna rada jak rozpoz'naê gloski dZwiçczne i bezdtwigczne: OtóZjeieli wi4zadla glosowe sA w stanie spocz''nku i powietrze przeplywa swobodnie,nie porr/odujAcdZwiçku, wtedy wymawiamy gloski bez" d'Zwieczne.Je2eli wi4zatüa sa napigte i rlrgdq, urtedy realin{emy gloski dzwigczne.Mozemy to sprawalzié,jeZeli przyÌoi5,rny palce do krtani. Spróbuj - powiealzn4ipierw ,,g" potem ,,k". Czy wyczuwasz ruch wi4zadeÌ? 2. Ze wzglgdl[ na ruch podniebienia migkkiego wyrózniamy: a) gloski noson'e: m, n, m', ú (lrymawiaj mi, ni): tylko te dwie spólgloski i ich migkhie odpowieÍìÌriki s4 nosowe! b) gioski ustne: wsrystkie pozostaÌe. Podczaswf,'rnawiania glosek ustnych podniebienie miekkie jest uniesione i przylega do tylnej scianki jamy gartüowej. Dostep do jamy nosowej jest zamknigty a powietrze przeplywa tylko przez jame ustn4. Gdy podniebienie migkkie jest opuszczone,powietrze ma dostep do jamy nosowej i przeplywa czç6ciowoprzez ja:ng ustnA, a czgóciowoprzez jamg nosow4. 3. Ze wzglgilu na ruch órodkowej czgsci jgzyka wyróZniamy: a) gloski twarile: t, d, m, s, z i pozostale; b) gloski miekkie: é, É,í, ü,rn',í i pozostate. 4. Ze wzgLçdrr aa stopieú zbliZenia naÌz4dów moÌr'y wyróZniamy: a) gloski zwârtê: p, p', b, b', t, d, k, k', g, g' - nie moZemydlugo ich wymavdaó; b) gÌoski szczelinowe:w, w', f, f', z, s, à, sz,i,6, ch, ch' - moZemywymawiaó je tak dlugo, jak dlugo starczy nam poÌtrietrza;

rozs4dek:

13

c) gÌoski zwarto-szczelinowe: c, dz, cz, ü, ó, dZ - poÏustaj4poprzez zïvarcie narz4dów które tÌÃrorz4szczeling. Szczelina moZe powstawaó mietlzy przodem jgzyka a dzi4slami (cz), albo miedzy przodem jezyka a zebami (c), albo mietlzv Srodkiem iezvka a alzi4slami (dá); tl) osobn4grupe tworz4 gloski spólotwarte: podczasich wl'mawiania v/ tl{n samymczasiewjealn]rynmiejscu nastepujezÏvarcie a w tlÌugim otwarcienarz4dóIrmowy,nalei4 do nich gloskl:m, m', n, ú, r' I' t" Ì' 5. Ze wzglãdu nâ mieisce artykuÌacji, tzn miejsce, rv którym pov/staje gÌoska, víyróZniamy: a) gloski wargorüe: p, b, p', b', m, m'; wargowo'zçbowe: w, f, w',f'; b) gloskl przednioigzykowe: t, d, s, z, c, dz, cz, s2,2,d, dà,r' n,L'l c) gloski órodkowojçzykowe: S,í:. é' dí', í, g', k" ch'; d) tylnojgzykowe: k, g, ch. Gloski przetlnioiçzykowedodatkowomozemy podzielió na: gloski przedrriojgzykowo-zgbowe: l, n, d, t, z, s, dz, c iprzednioiçzykowo-'lziqslowe: l, l', r, it, sz,dú,c2. Dla praktycznego\trykorzystaniapowy2szychinformacji okreslmy gloski w wyrazie dom: il - spólgloska dáwiçczna, ustna, twârda, przedniojçzykowa, zwarta o - samogloska m- spólgÌoska diwigczna, nosowa, twarda, wargowa, spólotwaÌta

- samogÌoskiprzednie: i, y e, ç; - samogÌoski tlrlne: a, o, u. Podczasw)'Ínawiania ró2nych glosekjgzyk podnosi sig równie2 ku podniebieniu t\Ãrardemui opada1J. Moiesz to zaluwatyô,ie1eli ptzyjrzysz sil ruchom swojej dolnej szczgki,którarazem z jgzykiem wykonúe ruchy pionowe. Spróbuj porviedzieô,,a", ,,e", ,,i" . ZauwaúaszríZnice .Ílrr uÌoZeniujçzyka? Na podstaïvietych róZnic dzielimy samogloski na: - niskie: a; - 6rednie: e, 9, o, 4; - wysokie: i, y u. I ostatni eksperymenl zâobserwuj polozenie Ìvârg, kiedy wymawrarìz: ,,a", ,,o", ,,u". I jaki efekt? Wargi s4 lekko zaokr4glone przy ,,a", zaob4glaj4 sie przy ,,o", tworz4c przy ,,t" szczególnel)rydluzenie.TyÌn razem moiemy podzielié samogloski na: - plaskie: e, i, y u; - okrqgle: a, o. I-atwiej zapamietaéklasfikacjg samoglosekwyobraiaj4c sobie trójk4t: q)

a

Cwiczenie SpróbÚ okreslló spóleloski w swoim imieniu i nazwisku' 6

samogloski Ìvysokie

samogloski Srednie samogloska niska

SAMOGLOSEK KLASÌT'IKACJA (tylho dla ciekawych) Przy wlmawianiu samoglosekistotna role pelnijgzyk' Spróbuj v/ziaÓ patyczek (byle czysty) i przylôZ go do koúca jçzyka. lryymów sâmogìoskç gÌoski ,,y" ,,i" a nastgpnie ,,y". Teraz jttà wiesz, Ze podczaswymawiania jçzyk przy wyjest dowodem,2e patyczek cofa sie w gl4b jamv ustnej, co mawianiu samoglosekwykonuje ruchy poziome

.....