Gramatyka co z głowy nie umyka [XV ed.] 8371340206 [PDF]

Zitiervorschau

Anna i Józef Czescikowie

GRAMATYKA CO Z GLOWY NIE UMYKA

WYDAWNICTWO

HARMONIA

Do druku opiniowal prof. zw. dr. hab. Edward Breza Recenzenci: prof. zw. dr. hab. Edward Breza, dr hab. Genowefa Surma Korekta: Aneta Lica, Joanna Wawrzynczak 11 u stra c j e: Gili Elliot Projekt okladki: Studio Dylis Sklad i diapozytywy: Fotoedytor © Copyright by Wydawnictwo Harmonia Ksiazka zalecana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej do uzytku szkolnego i wpisana do zestawu ksiazek pomocniczych do nauki jezyka polskiego na poziomie szkoly podstawowej. Numer w zestawie: 162/94

WYDAWNICTWO

HARMONIA Czlonek Polskiej Izby Ksiazki

Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdansk, ul. Szczodra 6 tel. 058 348 09 50, 058 348 09 51 fax 058 348 09 00

e-mail: [email protected]

Szczególowe informacje o naszych publikacjach: www.wydawnictwoharmonia.pl

Przedruk czesci lub calosci ksiqzki bez pisemnej zgody Wydawnictwa zabroniony.

ISBN 83-7134-020-6

Gdansk 2006 - Wydanie XV

WSTEP

Gramatyka, wbrew utartej wsród niektórych uczniów opinii, niekoniecznie musi byc nudna. Tak naprawde to gramatyka jest ciekawa, ba, moze byc nawet porywajaca; to zalezy tylko od nas: od uczniów, nauczycieli, autorów podreczników. Zacznijmy od tego, ze gramatyka to nie zbyteczny balast, który trzeba nie wiadomo po co opanowac, ale rzecz niezwykle przydatna w zyciu. Jej znajomosc pomaga nam poprawniej sie wyslawiac, poprawniej przelewac mysli na papier, lepiej rozumiec ojczysty jezyk. Nie trzeba chyba nikomu przypominac, na jakie docinki i usmieszki narazeni sa ci, którzy zabierajac glos publicznie, kalecza jezyk. Znajomosc ojczystej gramatyki pomaga tez, i to bardzo, przy nauce jezyków obcych. Co zrobic, zeby nauka gramatyki nie byla zbyt uciazliwa i nuzaca Przede wszystkim trzeba podchodzic do niej na luzie, jak do zabawy. Sprawia mi trudnosci zapamietanie jakiejs zasady? Dlaczego wiec nie mialbym zapamietac rymowanki, która sama wchodzi do glowy, a jednoczesnie ulatwi zapamietanie tejze zasady? Posluzmy sie przykladem. Zamiast wkuwac regulke „liczebnik odpowiada na pytania ile oraz, rzadziej, który, jaki" mozemy nauczyc sie takiego oto wierszyka, co z glowy nie umyka: Wiedza o tym slonie, wiedza tez motyle, ze liczebnik odpowiada na pytania: który?, jaki? a przede wszystkim ile?

Tego typu wierszyk na pewno szybciej i na dluzej zapamietamy niz sucha regulke. Przy okazji, gdyby ktos nie znal pytan liczebnika, mozemy zazartowac i powiedziec, ze „wie" o tym slon, „wie motyl, a ty tego nie wiesz? Czyzbys byl glupszy od slonia albo motyla? Oprócz rymowanek oraz innych technik ulatwiajacych zapamietanie warto pamietac o róznego rodzaju ciekawostkach, dzieki którym 5

nauka staje sie ciekawsza, barwniejsza, blizsza zyciu. Dotyczy to nie tylko nauki gramatyki. Inna wazna sprawa to motywacja. Musze wiedziec, po co warto sie uczyc tego przedmiotu. Moge sie uczyc, by miec piatki i szóstki, by by dobrym czy nawet wyrózniajacym sie w klasie uczniem, ale moge równiez zdawac sobie sprawe, ze to, czego sie ucze, naprawde przyd mi sie w zyciu. Taka swiadomosc wydaje sie sprawa bardzo wa Oczywiscie uczniowi klasy trzeciej bardziej zalezy na dobrej ocenie i pozytywnej opinii nauczyciela niz na czym innym, ale uczniowi klasy siódmej, ósmej powinno juz zalezec na czyms wiecej. Powinien byc swiadom, ze uczy sie nie dla oceny ani po to, by zdac egzaminy do szkoly sredniej. Ksiazke te pisalismy glównie z mysla o uczniach szkól podstawowych. Sadzimy, ze beda korzystali z niej zarówno ci mlodsi uczniowie, którzy dopiero poznaja arkana wiedzy, jak i ci starsi, którzy maja juz pewna wiedze, a teraz chcieliby ja utrwalic i znacznie poszerzyc. Dziek poniekad haslowemu ulozeniu materialu oraz indeksowi zamieszczonemu na koncu, ksiazka ta moze sluzyc równiez innym, lacz z maturzystami, którzy chcieliby sobie przypomniec okreslony material gramatyczny. Mamy nadzieje, iz beda po nia tez siegac n koledzy, nauczyciele, pragnacy urozmaicic lekcje ojczystej gramatyki. Wszystkich, którzy beda korzystac z Gramatyki, co z glowy nie umyka, zapraszamy do podzielenia sie z nami swoimi uwagami na jej temat. Kazdy wasz list wyslany na adres Wydawnictwa, który znajdziecie na odwrocie karty tytulowej, z pewnoscia do nas dotrze i zostanie przez nas uwaznie przeczytany.

Zyczymy owocnej lektury i... zabawy. Autorzy

6

SKRÓTY I SYMBOLE UZYTE W KSIAZCE M.

mianownik

D.

dopelniacz

C.

celownik

B.

biernik

N. Ms.

narzednik miejscownik

W.

wolacz

1. os. pierwsza osoba (ja, my) 2. os. druga osoba (ty, wy) 3. os. trzecia osoba (on, ona, ono, oni, one) cz.

czas

dk

(czasownik) dokonany ndk (czasownik) niedokonany Ip, 1. poj. Im, 1. mn.

liczba pojedyncza liczba mnoga

r. m.

rodzaj meski rodzaj zenski rodzaj nijaki rodzaj meskoosobowy rodzaj niemeskoosobowy

r. z. r. n. r. m.-os. r. nm.-os.

str.

strona

tr. rozk.

tryb rozkazujacy

o

zero morfologiczne oznacza a) w fonetyce: brak gloski (w obocznosci) b) we fleksji: koncówke zerowa (w odmianie wyrazu) c) w slowotworstwie: odrzucenie koncówki w celu utworzenia nowego wyrazu

[ ] zapis fonetyczny

I

Mnemotechnika („grube kreski") Ciekawostka

Zagadka 7

Czesc I FONETYKA 1. CZYM JEST FONETYKA Fonetyka (inna nazwa: glosownia) jest nauka o dzwiekach mowy ludzkiej.

(%Q>

Fone znaczy glos

Wyraz fonetyka pochodzi od greckiego slowa phone [czytaj: fone], co oznacza dzwiek, glos. Ten sam rdzen (fon) wystepuje tez w innych wyrazach takich jak magnetofon ('glos z tasmy magnetycznej'), telefon ('glos z daleka'), symfonia ('wspólne dzwieki'). Fonetyka zajmuje sie m.in.: 1) narzadami mowy i ich czynnosciami, 2) cechami poszczególnych glosek, 3) podzialem glosek, 4) wymowa glosek, wyrazów i calych zdan. Dzwieki mowy ludzkiej nazywamy glosem.

2. NARZADY MOWY I ICH CZYNNOSCI

Do powstania glosu niezbedne sa pewne narzady naszego organizmu zwane narzadami mowy. Chodzi tu o trzy zespoly: 1) pluca wraz z tchawica, 2) krtan z wiazadlami glosowymi, 3) nasade, tj. jame gardlowa, jame nosowa i jame ustna wraz znajdujacymi sie w niej narzadami takimi jak jezyk, zeby, dziasl podniebienie, wargi.

9

(— pluca

narzady ; ' - krtan 1 — jama gardlowa i - jezyk mowy

\ — nasada < \

— jama ustna

— zeby < — dziasla — podniebienie — wargi

1 i — jama nosowa 1

Pluca stanowia zbiornik powietrza, które podczas wydechu przedostaje sie przez krtan i dalej przez nasade. Ale dzwiek nie powstaje w plucach. Powstaje on w krtani, gdzie znajduja sie wiazadla glosowe, czyli dwa elastyczne pasemka mogace sie to zblizac, to oddalac od siebie. Wydychane z pluc powietrze wprawia w drgania wiazadla, w wyniku czego powstaje dzwiek. Dalsze ksztaltowanie dzwieku odbywa sie we wspomnianych trzech jamach, a zwlaszcza w jamie ustnej. Wydostajace sie tedy powietrze na zewnatrz trafia na szereg zwarc lub szczelin (np. miedzy zebami a jezykiem) i w ten sposób jeszcze bardziej róznicuja sie dzwieki mowy.

10

Zobaczmy, jak powstaje konkretny dzwiek, np. gloska w. — Powietrze z pluc, przedzierajac sie przez „zamkniete" wiazadla glosow powoduje ich drgania (dlatego w jest gloska dzwieczna). — Jezyczek zamyka droge powietrza przez jame nosowa, a wiec moze sie wydostawac jedynie przez usta (dlatego w jest gloska ustna). — Dolna warga dotyka górnych zebów, tworzac szczeline (dlatego w jest gloska wargowo-zebowa szczelinowa).

— Srodek jezyka nie wznosi sie ku podniebieniu twardemu (co byloby równoznaczne ze zmiekczeniem dzwieku), a wiec powstaje gloska twarda. „Struny glosowe" Dawniej (i dzis jeszcze w mowie potocznej) wiazadla glosowe nazywaly sie „strunami glosowymi". W rzeczywistosci nie przypominaja one strun (np. gitary), lecz raczej ustnik trabki. Wiazadla glosowe - organ wyjatkowy Wiazadla glosowe sa jedynym narzadem w organizmie ludzkim przeznaczonym wylacznie do tworzenia glosu. Zdaniem naukowców uksztaltowaly sie one okolo 45000 lat p.n.e., kiedy Homo erectus (Czlowiek wyprostowany) przeksztalcil sie w Homo sapiens (Czlowieka rozumnego). Od tamtego czasu, jak sie przypuszcza, nasz gatunek posluguje sie mowa.

* UrlAJ£>JvA. J\ Jul 1 JDJ\/\

i

Nie zrobi kariery, kto nie odróznia gloski od litery.

Najmniejszy, dajacy sie wyodrebnic sluchowo, element wypowiedzi nazywamy gloska.

W jezyku polskim mamy nastepujace gloski: a, a, b, b', c, c, cz, d, d', dz, dz, dz, e, e, f, f, g, g', h, h', eh, eh', i, j, k, k', 1,1', l, m, m', n, n, o, p, p', r, r', s, s, s', sz, t, t', u, w, w', y, z, z, z', z.

11

Kreska ['] po spólglosce oznacza jej zmiekczenie. Uwaga: Pominiete tu zostaly gloski bardzo rzadko wystepujace i to najczesciej w wyrazach obcego pochodzenia, np. cz' (jak w wyrazie cicerone [wym. cziczerone] — przewodnik), c — cirrus. Wszedobylska gloska a. Najczesciej spotykana gloska jest samogloska a. Wystepuje ona we wszystkich jezykach swiata. Nie trzeba chyba nikomu przypominac, ze wlasnie za pomoca tej samogloski kazdy z nas obwiescil wszem i wobec swoje przyjscie na swiat. Gloska to nie to samo co litera, choc oczywiscie maja one ze soba wiele wspólnego. Litera jest graficznym (czyli pisanym) znakiem gloski.

12

I Wie o tym zarówno erudyta, jak i troglodyta, ze gloski wymawia sie i slyszy, zas litery sie pisze oraz czyta!

W jezyku polskim wystepuja 32 nastepujace litery: a, a, b, c, c, d, e, e, f, g, h, i, j, k, 1, l, m, n, n, o, ó, p, r, s, s, t, u, w, y, z, z, z.

Polskie litery pochodza od liter lacinskich. Niektóre z nich, by oddac polska gloske niewystepujaca w lacinie, zostaly wzbogacone o dodatkowe znaki {a, — o ogonek, c, n, s, i — o kreseczke nad litera, / — o kreske w poprze i — o kropke). Trzy litery lacinskie (q, v, x) nie wystepuja w jezyku polskim. Wyzej wymieniono litery w ustalonej kolejnosci zwanej alfabetem lub rzadziej abecadlem. Wedlug kolejnosci alfabetycznej liter porzadkuje sie hasla w encyklopediach, slownikach, indeksach (zob. indeks na str. 161), spisach (np. w wykazie uczniów w dzienniku). Kazda litera wystepuje w dwóch formach: 1) jako wielka litera (inaczej: duza litera, majuskula, a w druku wersalika), 2) jako mala litera (inaczej: minuskula). Wielka litera rozpoczyna sie m.in.: — nowe zdanie, — nazwy wlasne (imiona i nazwiska, panstwa, tytuly ksiazek itp.), — wyrazy zabarwione uczuciowo i grzecznosciowo (np. moi Rodzice, szanowna Pani), — nowy wers (w tradycyjnej poezji). Wielkimi literami mozna tez pisac tytuly rozdzialów, podrozdzialów, artykulów itp. w ksiazkach oraz czasopismach.

Kazda litera ma swoja nazwe, np. J — jot. Oto polskie wielkie i male litery oraz ich nazwy:

13

Wielka Mala

Nazwa

Wielka Mala

Nazwa

litera

litera

litery

litera

litera

litery

A

a

a

M

m

em

N

n

en

B

b

be

C

c

ce

r

r

n

O

0 r

en o

c

C

cie

Ó

O

o kreskowane

D

d

de

P

P

pe

E

e

e

R

r

er

C

S

s

es

F

C f

r

ef

S

es

gie

T

t

te

H

g h

ha

U

U

u

I

i

i

W

w

wu

J

jot

Y

y

y

K

J k

ka

Z

z

zet

L

1

el

Z

ziet

z

zet

G

el

Z

Nazwy lacinskich liter: Q — q (ku), V — v (fau), X — x (iks). Litery w innych jezykach Nie tylko Polacy „wzbogacili" lacinskie litery o dodatkowe znaki. Zrobily to takze inne nacje, np. Czesi: s, c, z, r, e, Wegrzy: 6, o, u, ii, Niemcy: o, ii, 13, Francuzi: c, e, Dunczycy: 0. W porównaniu z jezykiem polskim mniej liter ma lacina (24) czy angielski (26), zas jezyk kambodzanski ma ich trzy razy wiecej niz lacina (72). 42-tomowy slownik wydany niedawno w Chinach rejestruje prawie 50 000 znaków pisma chinskiego. Znaki te trudno jednak nazwac literami. Pochodzenie liter

Litery uzywane w naszym jezyku maja dluga i ciekawa historie, której poczat siegaja starozytnego Egiptu sprzed 5000 lat. Najpierw byly to hieroglify przedstawiajace rózne przedmioty. I tak np. litera A powstala z czasem z hieroglifu przedstawiajacego glowe byka, B - dom, D - drzwi, E - czlowieka krzyczacego z radosci, F - sierp, H - sznur zwiniety pionowo „w ósemki", L - laske, M - fale wodne, N - weza, O - oko, P - usta, R - ludzka glowe, S ~ kiel (np. dzika), Z - strzale, zas lacinska litera Q - malpe. 14

Hieroglifowa zagadka

»

Z hieroglifu przedstawiajacego reke powstaly dwie litery (pózniej z jednej z nich

wyksztalcila sie jeszcze jedna, a wiec razem - trzy). Podobnie z hieroglifu przedstawiajacego zakrzywiony kij w ksztalcie bumerangu powstaly dwie litery. Natomiast z hieroglifu ukazujacego tyczke powstaly az cztery litery (w tym jedna niewystepujaca w polskim alfabecie). Czy potrafisz powiedziec, jakie litery powstaly z wymienionych tu hieroglifów? Rozwiazania wszystkich zadan i zagadek oraz odpowiedzi na pytania znajduja sie na koncu ksiazki.

Nie kazdej glosce odpowiada w jezyku polskim tylko jedna litera. Czasami za pomoca dwóch liter (np. sz) oddajemy jedna gloske [s]J). Takie dwie litery oznaczajace jedna gloske nazywa sie dwuznakiem.

I Czy wiesz, co maja z przodu

zarówno dziewczyny, jak i chlopaki? Rzecz jasna... dwuznaki!

Dwuznakami w jezyku polskim sa eh, cz, dz, dz, rz, sz. Gwoli scislosci dwuznakami sa równiez ci, zi, si, pi, bi, di itd. przed samogloskami, np. w wyrazach cieplo, ziemia, siarka, piasek, bialy. Czasami jedna gloske oddajemy az trzema literami, np. [dz] w wyrazie dzien [dz-e-n]. Przyklady podzialu wyrazów na gloski i litery Wyraz

Liczba

Liczba

(zgodnie z wymowa) glosek Podzial na litery

liter

Podzial na gloski

Polska

P-o-l-s-k-a

6

P-o-l-s-k-a

6

Szczecin

Sz-cz-e-c-i-n

6

S-z-c-z-e-c-i-n

8

cieplo

c-e-p-l-o

5

c-i-e-p-l-o

6

zimno

z-i-m-n-o

5

z-i-m-n-o

5

8

k-a-m-i-e-n-i-c-a

9

4

d-z-i-e-c-i

6

kamienica k-a-m'-e-n-i-c-a dzieci

dz-e-c-i

W starannym zapisie fonetycznym uzywamy tylko jednego znaku (np. [s]) na oznaczenie

jednej gloski (np. sz). W tej jednak ksiazce, podobnie jak w wielu szkolnych podrecznikach, bedziemy stosowali zapis uproszczony, a wiec [sz, cz, dz] dla glosek sz, cz, dz. Wymowe zapisujemy zawsze w nawiasach kwadratowych. 15

Litera i moze byc: 1) tylko znakiem samogloski i (np. igla, inny), 2) tylko znakiem miekkosci (np. kamien, cieplo), 3) zarówno znakiem samogloski i, jak i znakiem miekkosci (np. pilka, zimny).

ra|^^g|^^^^^^|^mrara| Najwazniejszym podzialem glosek jest podzial na gloski otwarte, czyli samogloski i gloski zamkniete, czyli spólgloski. Jest to podzial ze wzgledu na stopien otwarcia jamy ustnej. Samogloska jest gloska dzwieczna wymawiana przy znacznym otwarciu jamy ustnej. Moze ona samodzielnie tworzyc sylabe.

W jezyku polskim mamy 8 samoglosek. Sa to: a, a, e, e, i, y, o, u.

I

Nie wie tylko prosie, ze samoglosek jest osiem.

Ale jak je zapamietac? Wystarczy zapamietac nastepujace zdanie i podzielic je na sylaby:

i

Ta-ka kre-de mi-lo zu-zyc.

Domyslacie sie, o co tu chodzi? No, pewnie! Po pierwsze: tyle w jezyku polskim mamy samoglosek, ile jest sylab w powyzszym zdaniu. Po drugie: kazda z tych sylab zawiera inna samogloske, a wiec dzielac to zdanie na sylaby, latwo jest zapamietac wszystkie samogloski w porzadku alfabetycznym.

16

A teraz slów kilka o spólglosce.

Spólgloska jest gloska niesamodzielna, czyli taka, która sama nie tworzy sylaby, a której wymawianiu towarzyszy dodatkowy mniej lub bardziej slyszalny dzwiek. Przykladowo, pojedyncza spólgloske t wymawia sie jak te lub ty. Przy wymawianiu spólgloski dochodzi zawsze do mniejszego lub wiekszego zblizenia narzadów mowy (np. obu warg albo górnych zebów i dolnej wargi).

ze bez samogloski nie da rady, ze przeciskanie przez jame ustna ja meczy, ze nie zawsze moze dzwieczec oto glówne troski biednej spólgloski.

I Ze sama nigdy nie tworzy sylaby,

We wspólczesnej polszczyznie mamy az 44 spólgloski. Sa to: Spólgloska Zapis b

b

bar

bi

bialy

b'

c

b

bizon

c

cena

r

r

C

Przyklad

C

cma

ci

cieplo

Spólgloska Zapis 1

Przyklad

1

lampa

li

Biblia

1

lipa

r

lawka m

m

matka

mi

miasto

m

milosc

n

noc

m

c'

c

cisza

ci

cis-moll

n

r

CZ

cz

czek

cz

Czirokez

ci

cicerone

d

dom

di

diament

r

n

n

slon

ni

nie

n

nic

P

pogoda

Pi

piekny

P

piwo

cz'

1d d'

d

dinozaur

P

P'

17

Spólgloska Zapis dz

dz

Przyklad

dz

dzwon

dz

dzwig

dzi

dzien

dz

dzis

Spólgloska Zapis r

Przyklad

r

rower

ri

Austria

ri

ring

s

syn

r'

s

r

dz f

dz

dzem r

s

snieg

si

siec

s

siwy

f

foka

fi

fiasko

f

film

s'

s

sinus

g

gram

sz

sz

szeroki

gi

gielda

t

t

tata

g

gitara

ti

tiara

t

Tirana

w

wezel

wi

wies

w

widmo

z

zegar

S

f

g

g'

eh

chata

h

halas

chi

anarchia

.

t'

eh w

w' eh

chimera

hi

hiena

eh'

h

historia

J

j

jajko

k

k

z

r

r

ki k'

kapusta

Z

z'

Z

zle

zi

ziemia

z

zima

z

zirytowac zaba

kiedy Z

k

kilka

rz

rzeka

Czy trzeba sie uczyc az tylu spólglosek na pamiec? Alez nie! Wystarcz pamietac, ze spólgloskami sa wszystkie gloski z wyjatkiem osmiu wymienionych uprzednio samoglosek.

Wszystkie gloski — 8 samoglosek = spólgloski

18

Podsumowanie róznic miedzy samogloska a spólgloska Samogloska

Spólgloska

1. Zawsze dzwieczna.

Dzwieczna lub bezdzwieczna.

2. Wymawiana przy otwartych ustach.

Wymawiana przy zamknietych lub

3. Przy jej wymawianiu jezyk nie

Przy jej wymawianiu jezyk dotyka lub

pólotwartych (uchylonych) ustach.

dotyka podniebienia, górnych zebów

zbliza sie do podniebienia, górnych

ani warg.

zebów albo warg.

4. Przy jej wymawianiu powietrze nie

Przy jej wymawianiu powietrze

napotyka przeszkód w jamie

napotyka przeszkody w jamie ustnej, gdzie

ustnej.

tworza sie szczeliny lub zwarcia.

5. Tworzy sylaby (a wiec musi w sylabie wystapic).

Nie tworzy sylab (a wiec moze, lecz nie musi w sylabie wystapic).

Brr! Co za pytanie!

Przed chwila powiedzielismy, ze same spólgloski nie tworza sylab, a wiec nie powinny tez tworzyc wieloliterowych wyrazów. Czy na pewno w jezyku polskim nie ma takich wyrazów zlozonych wylacznie ze spólglosek?

5; PODZIAL GLOSEK NA USTNE I NOSOWE

Powietrze wydychane z pluc moze wydostawac sie na zewnatrz przez usta albo tez przez nos i usta. Gdy wydostaje sie tylko przez usta, powstaje wówczas gloska ustna (np. a, o, b, p). Natomiast gdy powietrze wydostaje sie i przez nos, i przez usta, powstaje gloska nosowa (np. a, e, m, n). W jezyku polskim mamy dwie rodzime samogloski nosowe zaznaczane w pismie (e, a) i cztery takie spólgloski (m, rn, n, n), czyli razem 6 glosek nosowych.

Gloski nosowe: m, m\ n, w, a, e.

19

Co zrobic, zeby ich nie zapomniec? Alez to proste! Wystarczy zapamietac nastepujace zdanie:

¦ Maminsynek mial nowa mank£. i wymówic je przy zacisnietym nosie. Pierwsze spólgloski oraz ostatnie samogloski w kazdym wyrazie to oczywiscie gloski nosowe.

Samogloski nosowe oddajemy za pomoca liter: a) a, e — tak najczesciej w wyrazach pochodzenia rodzimeg (np. prad, wasy, reka, ges) albo

b) om, on, em, en — tak najczesciej w wyrazach pochodzenia obcego (np. benzyna, pensja, cenzura, konstrukcja). Porównaj: Wyraz rodzimy kat sad rab!

Wyraz zapozyczony kont (D. Im od: konto) sond (D. Im od: sonda) romb (figura geometryczna)

W wyrazach rodzimych samogloski a i e moga sie wymieniac np. w róznych formach tego samego wyrazu {zab — zeby, meka — tych mak, sad — s Natomiast w wyrazach zapozyczonych wymiana tego typu nie zachodzi. W wyrazach zapozyczonych spotyka sie czasami samogloski unosowione: [e] (a nosowe zapisywane jako an), [(] (i nosowe zapisywane jako iri), [lA {u nosowe zapisywane jako un). Przyklady: szansa [szasa\ instynkt [{stynkt\ kunszt \k\iszi\. Polska litera a oznacza o nosowe. To, ze zapisujemy je jako a z ogonkiem, wynika z dziejów samoglosek nosowych w naszym jezyku.

Pozostale gloski sa gloskami ustnymi. Tych rzecz jasna jest nieporównywalnie wiecej.

Wszystkie gloski — gloski nosowe = gloski ustne.

20

o

Pytanie przez nos

;

Jak gwoli scislosci powinny nazywac sie gloski nosowe? Dlaczego?

To, czy gloska jest dzwieczna czy bezdzwieczna, zalezy od wiazad glosowych. Jesli wiazadla sa zsuniete, powietrze, przeciskajac sie prze nie, wprawia je w ruch i w ten sposób powstaje gloska dzwieczna. Jesli natomiast wiazadla sa rozsuniete, czyli nie drgaja, powietrze swobodnie przeplywa, w wyniku czego powstaje gloska bezdzwieczna. Do glosek dzwiecznych zaliczamy: a) wszystkie samogloski, b) wiekszosc spólglosek.

Spólglosek bezdzwiecznych jest ilosciowo mniej niz dzwiecznyc i zawsze maja swoje dzwieczne odpowiedniki. Oto pary (lub brak pary) spólglosek dzwiecznych i bezdzwiecznych: b'

d

d'

g

g'

w

w' 1

Bezdzwieczne P P'

t

t'

k

k'

f

jf

Dzwieczne

b

21

r

Dzwieczne

z

Z

h'

h

z

dz

dz

r

Bezdzwieczne s

Dzwieczne (brak bezdzwiecznych 1 odpowiedników)

S

eh

sz

m m'

eh'

r

n

n

r

c

r'

C

1

dz | cz 1

r

r

1

Uwaga: Dzis w jezyku polskim spólgloski h, h wymawia sie jak eh, ch\ czyli bezdzwiecznie.

W jaki sposób poznac, czy spólgloska jest dzwieczna czy bezdzwieczna? Wystarczy polozyc palec na krtani i wypowiedziec dana spólgloske, przeciagajac ja znacznie (np. wwwww...fffff... rrrrr...). Jesli krtan drga, mamy wówczas do czynienia ze spólgloska dzwieczna; jesli zas nie drga — ze spól bezdzwieczna.

Lamiglówka dla dobrych obserwatorów Powyzszy sposób rozpoznawania spólglosek niezbyt sie sprawdza przy bezdzwiecznych p, p', t, t', k, /c'. Czy wiesz, dlaczego? (Odpowiedz ulatwi ci zapoznanie sie z rozdzialem 8. na str. 25). Inny sposób zapamietania spólglosek bezdzwiecznych (z pominieciem kilku miekkich, które spotyka sie bardzo rzadko w jezyku polskim):

Chi, chi! Starszy sierzant pan JFelek Sztabowy kupil chorazemu Kielbasie F^otrowi cwierckilowa torbe firmowych cukierków czekoladowych. Albo w wersji uproszczonej (z pominieciem dalszych spólglosek miekkich):

i 22

Starszy sierzant pan felek Sztabowy kupil chorazemu cwierckilowa torbe cukierków czekoladowych.

Wiemy juz, o co w tej rymowance chodzi. Rzecz jasna o pierwsze w kazdym wyrazie gloski, bedace spólgloskami bezdzwiecznymi. Teraz na klasówce, gdy trzeba bedzie wskazac spólgloski bezdzwieczne, wystarczy powtórzyc sobie

pod nosem powyzsza rymowanke, wypisac jej pierwsze gloski i... piatka murowana!

O£

Dzwieczne zagadki

Dokoncz rymowanki zgodnie z sugestia: Gdyby cialo dzwiecznie sie zaczynalo, to byloby Gdyby pod twoim szalem wiazadla glosowe zadrgaly, mialbys do czynienia z Gdyby wyraz garb stracil dzwiecznosc z obu stron, to bylby juz on nie garb, ale . . . .

7. PODZIAL SPÓLGLOSEK NA TWARDE I MIEKKIE

Kolejny krzyzujacy sie z pozostalymi podzial spólglosek to ich podzial na twarde i miekkie. Wzniesienie sie srodkowej czesci jezyka k podniebieniu twardemu daje nam spólgloske miekka, zas brak takiego wzniesienia — spólgloske twarda.

Mozemy sie o tym przekonac, gdy polozymy palec na jezyku a nastepnie spróbujemy wymówic sylaby ba- (z twarda b) i bia- (z miekka b').

Takie pytanie przyszlo mi do glowy: Co by to bylo, gdyby od polowy stwardniala n/c?

Mysle, ze nic. 23

I A gdyby wyraz miekki

do polowy nie byl miekki? To bylyby mekil

Pary spólglosek twarda - miekka2 Twarda

b

c

Miekka

b'

Twarda

Miekka

1 .*

d

dz

f

g

h

eh

C

d'

dz

f

g'

h'

eh'

1

m

n

P

r

s

t

w

n

r

m'

n

p'

r'

S

i

w'

*

r

r

r

W pismie miekkosc spólgloski zaznaczamy:

a) kreseczka nad c, n, s, z, dz przed inna spólgloska oraz na koncu wyrazu (np. cma, dran, jesc_, S[ask, zródlo, gwózdz);

b) litera „i" pisana miedzy spólgloska a samogloska (np. bialy, cieplo, dial dzieci, fiasko, kiedy, nie, ziele);

Jezykoznawcy dziela wlasciwie spólgloski na twarde, miekkie (np. c, n, s, z) o zmiekczone (np. b\ d', t', r'). My bedziemy jednak stosowac tutaj uproszczony podzial na twarde i miekkie. 24

c) zadnym dodatkowym znakiem ani dodatkowa litera nie zaznaczamy, jesli po spólglosce miekkiej wystepuje samogloska „i" bedaca osrodkiem sylab (np. cichy, dinozaur, gitara, kit, lipa, miska, pani, widzi). Samoglosek nie rozpatruje sie pod wzgledem twardosci i miekkosci. Zadna to dla nas udreka zapamietac, ze spólgloska miekka albo ma kreseczke nad litera, albo dodatkowym i sie podpiera.

Plazowa zagadka

Co znaczyloby zdanie: Len z Kasia leza na piasku i patrza na zieby, gdybysm wymienili w nim spólgloski miekkie na twarde?

8. PODZIAL SPÓLGLOSEK NA ZWARTO-WYBUCHOWE, SZCZELINOWE, ZWARTO-SZCZELINOWE I PÓLOTWARTE Ten podzial spólglosek i nastepny nie sa juz tak wazne jak poprzednie, mimo to powinnismy i o nich wiedziec. Podczas mówienia narzady artykulacyjne (czyli narzady mowy w jamie ustnej) przez caly czas znajduja sie w ruchu niczym w tancu. To zblizaja sie do siebie, to oddalaja, tworzac szczeliny (jak przy wymawianiu s) lub zwarcia, które koncza sie „wybuchami" (jak przy wymawianiu b).

Ze wzgledu na stopien zblizenia narzadów artykulacyjnych spólgloski dzielimy na: 1) zwarto-wybuchowe: b, p, d, t, g, k (oraz ich miekkie odpowiedniki), 2) szczelinowe: w, f, z, s, z, sz, h, eh (oraz ich miekkie odpowiedniki), 3) zwarto-szczelinowe: dz, c, dz, cz (oraz ich miekkie odpowiedniki), 4) pólotwarte: m, n, l, 1, r (oraz ich miekkie odpowiedniki). 25

A oto sposoby zapamietania spólglosek: 1) zwarto-wybuchowych

¦ Tupnelo bardzo, kiedy dynamit podlozyli górnicy. 2) szczelinowych

I

Francuz chcial wcisnac s[e szczelina, zeby zjesc liomara ze slonina.

3) zwarto-szczelinowych

I

Dzien dzdzysty dzban caly czysty. /