Genel Meyvecilik [PDF]

Zitiervorschau

Çukurova

Üniversitesi

Z i r a ut Fakültesi Ders

Y a y ı n 1a r ı :

Kitabı: t

■

Yazan

Prof. Dr. Sabahattin ÖZBEK

■

ÖNSÖZ Hangi bölümden mezun olurlarsa olsunlar Ziraat Yüksek Mü­ hendislerinin, hiç değilse belli bir ölçüde meyve yetiştiriciliği üzerinde bilgi edinmeleri zorunludur. Çünkü, memleketimizin tabiat şartları ve köylü işletmelerinin özel durumları onları her yerde ağaçla karşı kar­ şıya getirecek ve çiftçinin sorularına cevap verme durumunda bıraka­ caktır. Özel konularda, hiç şüphesiz, bölümlerden yetişmiş tarımcılar­ la uzmanların yardımı istenir ve böyle bir istek bunu isteyen için bir bilgisizlik konusu olmaz. Ancak, genel konularda, hiç değilse konuyu açıklamaya yardım edecek bir düzeyde, bilgisizlik de soru sahiplerinin güvenini sarsabilir. İşte Ziraat Fakültelerimizde Genel Meyvecilik derslerinin konulmasının esas gerekçesi de budur. Genel dersler verilirken konuların seçimi ve bunların işlenme düzey ve ayrıntılarının ne olacağının tesbiti, işin en ince noktasını veya baş­ ka bir deyimle, problemin ağırlık merkezini teşkil eder. Üniversitelerde 35 yıla yaklaşan hocalık devremde ve hatta öğrenciliğimde elde ettiğim ve kullandığım bilgileri de göz önüne alarak çok geniş bir alan içeri­ sinden, ileride Ziraat Yüksek Mühendisi olarak mezun olacak öğren­ cilerime en yararlı olan bilgileri seçerek bu ders kitabım ortaya koy­ dum. Bu derslerimde konunun memleketimiz için önemini, meyve ağaçlanmızın fizyolojik ve biyolojik yönden özelliklerini, tam uygula­ ma için, ayrıntılı olmasa bile, meyvecilik tekniğine ait problemleri ve günlük hayatta gerekli olan çeşit ve değerlendirme bilgilerini, yukarda bildirdiğim şuurlar içerisinde vermeğe çalıştım. Bu dersleri değişik fa­ kültelerde okutan meslektaşlarımın konu seçimi ve sınırlandırmada, belki de, bazılarım geniş ve bazılarını noksan bulacaklardır. Hatta bel­ ki öğrencilerimiz de zaman zaman aynı kanaata varabileceklerdir. Hiç şüphesiz, bu dersi okutan sayın öğretim üyeleri, konulan işlerken, ken­ di tecrübelerini de katarak bölümleri genişletip daraltabilir ve öğren­ cilerin sordukları soruları cevaplandırırken, bir çok problemlere çö­ züm getirebilirler. ,

O m

Bu dersleri 1946 yılından beri okuttum. Kitabımı öğretim üyeli­ ğinden ayrıldıktan sonra ve daha tarafsız olarak, eski notlarımı elden geçirerek sayın meslek arkadaşlarıma ve gelecek genç kuşaklara saygı, sevgi ve başarı dileklerimle sunuyorum.hhh Ankara, Mart 1975 Prof. Dr. Sabahattin ÖZBEK

4

İ Ç İ N D E K İ L E R Sayfa ÖNSÖZ I. MEYVECİLİK KÜLTÜRÜNÜN TARİHÇESİ ...............................................

11

H. DÜNYADA YETİŞTİRİLEN MEYVE TÜRLERİ VE TÜRKİYE’NİN TÜR VE ÇEŞİT Z E N G İN LİĞ İ.....................................................................................

19

IH. MEYVECİLİĞİN MEMLEKET EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ 1234567-

23

Meyveciliğin memleket içerisinde kapladığı alan .............................. Meyveciliğin milli gelir içerisindeki yeri ............................................. Bağ-Bahçc ürünlerinin dış ticaretimizdeki y e r i.................................... Meyvecilikle geçinen nüfus ................................................................... Meyveciliğin memleket nüfusunun beslenmesindeki önemi .............. Endüstriye sağladığı ham madde bakımından meyveciliğin önemi . Meyveciliğin yurt topraklarının korunması ve güzelleştirilmesindeki yeri .............................................................................................................

23 25 29 40 41 46

IV. MEYVECİLİĞİN EKOLOJİK SO R U N L A R I..................................................

53

A) İKLİM FAKTÖRLERİ ...............................................................................

54

B)

51

1 Sıcaklık ....................................................................................................... 2 - Nem (Rutubet) ......................................................................................... 3- Işık ............................................................................................................. 4 - Donlar ve Kırağılar .................................................................................. 5- Sisler ........................................................................................................... 6 - Dolular ........................................................................................................ 7 - Tipiler ve şiddetlikarlar .......................................................................... 8- Seller ve sa ğ n ak la r..................................................... 9 - Rüzgârlar .................................................................................................... HF-Yer ve yöney ............................................................................................ U-Başlıca iklim faktörleri dikkate alınarak Türkiye meyve iklim böl­ geleri ............................................................................................................

54 60 63 66 73 74 74 74 75 77

MEYVECİLİK BAKIMINDAN TOPRAK

88

............................................

80

1- Bahçe toprağı seçiminin önemi ..............................................................

88

2 - Bahçe toprağı seçerken dikkat edilecek so ru n lar................................ 3- Meyve türlerinin toprak istekleri............................................................

89 99

5

Sayfa V.

MEYVE AĞAÇLARININ BESLENMESİ ...................................................

104

A) MEYVE AĞAÇLARININ BESLENME ORGANLARI VE GÖ­ REVLERİ ........................................................................................................

104

B) SUYUN ALINMASI VE MEYVE AĞAÇLARINDA SU DÜZENİ­ NİN K U RU LM ASI...................................................................................... 106 1- Köklerin çabalan ..................................................................................... 2- Ağaçların havadaki organlarının su düzenini sağlamadaki çabala'i

106 108

C) TOPRAKTAKİ BESİN MADDELERİNİN VERİMLİLİĞİ ARTI­ RACAK ŞEKİLDE DÜZENLENMESİ ..............................^ .............. III 1- Besin maddeleri vc bunların meyve ağaçlarının beslenmesi: 2- Meyve ağaçlarının topraktan kaldırdıkları besin maddeler.

;

111

,t

D) KARBON ASİMİLASYONUNUN A RTIRILM A SI........................ E) YEDEK BESİN' MADDELERİ VE BUNLARIN AĞAÇLARDA VERİMLİLİĞİ ARTIRACAK ŞEKİLDE' TOPLANMASININ VE SARFININ SAĞLANMASI ...................................................................... 1- Yedek besin maddelerinin önemi ve depo edildikleri y erler............ 2 - Yedek besin maddelerinin toplanma ve sarf zamanlan .................. 3 - Yedek besin maddelerinin taşınma ve toplanması üzerinde etkili ol­ mak için meyvecilikte uygulanan teknik tedbirler.............. .............. VI.

121 121 122 123

MEYVE AĞAÇLARINDA ÇİÇEK TOMURCUĞU TEŞEKKÜLÜ.........

127

A) ÇİÇEK TOMURCUĞU TEŞEKKÜLÜ ÜZERİNDE YAPILAN ARAŞTIRMALARIN MEYVECİLİK BAKIMINDAN ÖNEMİ . . . .

127

B) Q

ÇİÇEK TOMURCUĞU ÜZERİNDE BUGÜNE KADAR YAPI­ LAN ÇALIŞMALAR ..................................................................................

127

MEYVE TÜRLERİNDE ÇİÇEK TOMURCUĞU ŞEKİLLERİ VE MEYDANA GELDİKLERİ Y E R L E R .....................................................

128

D) MEYVE AĞAÇLARINDA ÇİÇEK TOMURCUKLARININ AY­ RIM ZAMANLARI ..................................................................................... 132 E) TOMURCUKLAR İÇERİSİNDE ÇİÇEKLERİN VE ÇİÇEK OR­ GANLARININ TEŞEKKÜL SAFHALARI .......................................... 134 1- Kaysılarda çiçek tomurcuklarının teşekkül safhaları.......................... 2- Elmalarda çiçek tomurcuklarının gelişme safhaları .................

134 138

F) DEĞİŞİK TÜR VE ÇEŞİTLERDE ÇİÇEK TOMURCUKLARININ AYRIM ZAMANLARI ...............................................................................

141

G) İKLİMİN ÇİÇEK TOMURCUĞU TEŞKİLİNE BAŞLAMA ZA­ MANI ÜZERİNE ETKİSİ ......................................................................... 142 H) ÇİÇEK TOMURCUĞU TEŞEKKÜLÜ İLE VEGETATİF GELİŞ­ ME ARASINDAKİ İLİŞKİLER ............................................................. 144 6

j)

ÇİÇEK TOMURCUĞU TEŞEKKÜLÜ ÜZERİNDE TEORİLER . .

Sayfa 144

J)

ÇİÇEK. TOMURCUĞU TEŞEKKÜLÜ ÜZERİNE KÜLTÜREL VE TEKNİK TEDBİRLERLE ETKİ YAPMA İMKÂNLARI ....

146

1- Sulama ile çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine etki yapılması . . . . 2- Gübreleme ile çiçek tomurcuğu teşekkülünün etkilemesi.................. 3- Karbon asimilasyonunu artırmak veya buna engel olmak sureliyle çiçek tomurcuğu teşekkülünün etkilenmesi ........................................ 4- Anaçlarla çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine etki yapılması ........ . VII.

146 148 149 İSİ

MEYVE AĞAÇLARINDA DİNLENME VE ÇİÇEKLERİN AÇILMASI . . . 153 A) MEYVE AĞAÇLARINDA DİNLENME ŞEKİLLERİ

......................

153

1- Yaz dinlenmesi .........................................................................................

154

2- Kış dinlenmesi

.........................................................................................

154

3- ilkbahar dinlenmesi .................................................................................

155

B) DİNLENME ÜZERİNDE VERİLEN BİLGİLERDEN PRATİK MEYVECİLİKTE FAYDALANMA İMKÂNLARI ............................

156

C) ÇİÇEKLERİN AÇILMASI İLE EKOLOJİK ŞARTLAR ARASIN­ DAKİ İL İŞ K İL E R ................................................................... '................ . 156 VIII.

MEYVE TEŞEKKÜLÜ

.....................................................................158

A) MEYVE AĞAÇLARINDA CİNSİYET VE DÖLLENME ........................... I234 5-

IX.

DAĞILIŞI, TOZLANMA 158

Tozlanma ................................................................................................ Döllenme..................................................................................................... Meyve ağaçlarında kısırlıklar ................................................................ ILırtenokarpi ve Apoıniksiz .................................................................. Döllenme ilişkilerinden çıkarılacak pratik sonuçlar ...............

B)

MEYVE DÖKÜMLERİ ...........................................................

C)

MEYVE AĞAÇLARINDA PERİYODİSİTE

DERİM VE SAKLAMA

158 164 164 167 168 175

................ ............. I . . . . , 177

..................................................................................... 180

A) DERİM, TAŞIMA, SINIFLANDIRMA VE AMBALAJ

180

1- Derim ..................................................................................: ........... X-s- . 180 2 - T aşım a...................................................................................................„>. 187 .187 3- Sınıflandırma ................................ B)

MEYVELERİN DEPOLARDA SAK LA NM ALA RI..............................

191

1234-

191 193 195 200

Genci bilgiler ............................................................................................ Depoda saklamanın genel prensipleri........ ........................................... Ambarlarda meyve saklama m c to d la n .......................... ....................... Meyvelerin saklanmalarında dikkat edilecek diğer sorunlar ............

7

Sayfa X.

ÇEŞİT BİLİM (POM OLOJİ)

........................................................................

A) ÇEŞİT «İLİMİN AMACI VE ÖNEMİ

.............................................

B) MEYVE TÜRLERİNİN POMOLOJİK GRUPLARI

202

.........................

203

1- Meyve özelliklerine göre pomolojik grupları .....................................

203

2 - Meyve türlerinin ağaç şekillerine göre gruplar

...............................

206

C) TÜRKİYE’NİN MEYVE ÇEŞİTLERİ ZENGİNLİĞİ VE Ö N E M İ...

207

1- Pazar şartlarına göre meyve çeşidi grupları ....................................... 2- Mevsime göre meyve çeşidi grupları ................................................... 3- Değerlendirme şekillerine göre meyve çeşidi g ru p la n .......................

208 208 208

D) ÖNEMLİ MEYVE ÇEŞİTLERİMİZ

XI.

202

.....................................................

210

1- Değişik türlerde çeşit listesi ................................................................... 2- Standart çeşitlerin özellikleri ...............................................................

210 211

MEYVECİLİK TEKNİĞİ ..................................................................................

241

A) MEYVE AĞAÇLARINI ÇOĞALTMA M ETODLAR1........................

241

12345-

Tohumla üretme ...................................................................................... Kök sürgünleri ile çoğaltm a.................................................................. Çelikle çoğaltma ...................................................................................... Daldırma ile çoğaltma ........................................................................... Aşı ile çoğaltma ......................................................................................

B) MEYVE FİDANI YETİŞTİRİLMESİ

241 249 250 254 258

...................................................

276

Fidanlık yeri seçerken dikkat edilecek noktalar ............................... Fidanlık yerinin toprağı ....................................................................... Fidanlık yerinin çevrilmesi ..................................................................... Fidanlık yerinin bölünmesi ................................................................... Fidanlık toprağının işlenmesi ve hazırlanm ası................................... Fidanlık yerinin gebrelenmesi ............................................................... Fidanlıklarda bitki nöbetlemesi .............................................................

276 277 277 279 281 285 286

C) ANAÇ YETİŞTİRİLMESİ .........................................................................

287

1- Değişik meyve türleri için kullanılan an açlar..................................... 2 - Anaçların tohum ve çelik tavalarında yetiştirilmesi .......................... 3- Anaçların aşı parsellerine göçürülmesi .............................................

287 287 293

1234567-

D) FİDANLARIN AŞI PARSELLERİNDE BAKIMI VE TERBİYESİ

. . 295

1- Aşı parsellerinde fidanların b a k ım ı....................................................... 295 2- Fidanların aşılanması ............................................................................. 295 3- Fidanların terbiyesi.......................................................................... 297 E)

8

FİDANLARIN SÖKÜLMESİ, HENDEKLENMESİ VEAMBALAJI 1- Fidanların sökülmesi ve hendeklenmesi ............................................. 2- Fidanların ambalajı .............................................................................

302 302 304

Sayfa

F)

MEYVE BAHÇESİ K U RU LM A SI............................................................

305

12345-

Bahçe kurma şekilleri .......................................................................... Bahçe yerinin seçilmesi .......................................................................... Bahçe yerinin dikime hazırlanması ..................................................... Bahçelerin çevrilmesi .............................................................................. Meyve ağaçlarının dikimi ......................................................................

305 318 319 323 324

G) MEYVE BAHÇELERİNDE YILLIK BAKİM İŞL E R İ..........................

332

1234567-

Toprak işlemesinin amacı .. ................................................................... Toprak işlemesinde kullanılan araçlar ............................................... Toprak işleme zam anları........................................................................ S ulam a........................................................................................................ Budamanın genel prensipleri ............................................................... Budama yaparken dikkat edilecek noktalar ....................................... Türlü meyve ağaçlarının budanm ası.....................................................

332 334 335 338 345 353 356

H) YABANİ AĞAÇLARIN VE YAŞLI MEYVE AĞAÇLARININ AŞI­ LANMASI ...................................................................................................... 371 1- önemi ve başvurulduğu yerler.............................................................. 2 - Gelişmiş ağaçların aşıya hazırlanması ................................................. 3- Aşılanmış büyük meyve ağaçlarında bakım .........................................

371 372 381

9

I. MEYVECİLİK KÜLTÜRÜNÜN TARİHÇESİ

Türkiye birçok meyve türlerinin anavatanı ve meyvecilik kültü­ rünün beşiğidir. Bugün, meyvecilik kültüründe önem kazanmış olan birçok meyve türleri meselâ elma, armut, ayva, erik, kiraz, vişne, kı­ zılcık, fındık, fıstık, b:;dcm, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar ve üzüm hep bu topraklarda yaratılmışlar ve evrimlerini burada tamamlamış­ lardır. Meyvecilik kültüründe önem kazanmış olan bu türlerden baş­ ka, anavatanları memleketimiz olan ve fakat yabani olarak meyvelerin­ den veya ağaçlarından faydalandığımız alıç, kuşburnu, böğürtlen, karayemiş. kocayemiş. iğde, keçiboynuzu, çitlenbik, melengiç. butlum, idris v.b. daha birçok meyve türlerimiz de vardır (Şekil I.). Yukarda saydığımız kültür meyve türlerimizden birçoğu daha ta­ rihten önceki çağlarda Türk’ler tarafından kültüre alınmışlar ve ıslâh edilerek sonradan dünya memleketlerine armağan edilmişlerdir. Anadolu’da yapılan kazılardan öğrendiğimize göre bundan 4-5 bin yıl önce, Anadolu’da ileri bir meyvecilik kültürü vardı. Bu zaman­ larda hurma, incir, zeytin, nar, keçiboynuzu, üzüm, ceviz, kestane, ayva, Antepfıstığı, elma, armut, badem, erik ve üzümgiller yetiştirilmek­ te ve türlü şekillerde kullanılmakta idiler. Yine bu çağlarda Hindistanda mango, Çin’de portakal, şeftali, Trabzon hurması ve Amerika’da da avokado, guava, Hiııdinciri ve papaya’nın yetiştirildiği düşünülür­ se, modern çağların, dünya üzerinde eskiden yetiştirilmekte olan mey­ ve türlerine büyük bir katkıda bulunmadığını, ancak bunları daha iyi bir şekilde ve kontrollü olarak yetiştirilme tekniğini ilerlettiğini kabul etmek gerekir. Türk’ler bir yandan kendi ülkelerinde yetişen meyveleri kültüre alarak öte yandan da Doğu Asya meyve türlerini gittikleri ülkclerc gö­ türerek yetiştirmek ve oradan Avrupa’ya yayılmalarını sağlayarak dün­ ya meyvecilik kültürüne çok değerli hizmetlerde bulunmuşlardır. Ger­ çekten, Asya’da ve Anadolu’da meyvecilik kültürünün çok ileri oldus

11

K

A

A.

R

A

D

E

9 7 & 3

p §

ş '““

İ

t .

Z

...

‘ 7 ,‘V ' >

v*ı»,v

■

d r : - - . ^

K

***\ . ... «m H R IV H / KA rarzonidH •RS’V -■-''' ti

- ■

...f ( k ^

N

/

y

« . ..

• :

‘* } T m S i - . / i i

( ,,,^ 1 MA fiAb . ^ " 'ı lt oıvAPRAhr ^ 0»VAPRA*P •T K .'tu ıirv A

^

£Sa*jLv -_

/T 'iî *

-A - \ - 7

a

- ;: i] r a V >✓

- —

. o jp ^ . i ^

J'GKEfCtRUN ANASIR

SURİYE

R AK

AK DENİZ &MJ 9MCE reSKLATı OLAN «ERLER

Şekil 1. Türkiye’de yetişen yerli ve yabancı meyve türlerinin dağılışı. t

ğu bu zamandan daha sonraki çağlarda eski Yunanlı ve Romalıların, meyvecilik kültürünü tanımadıklarını ve ormanlarda yetişen birkaç yabani meyveden başka meyve yemediklerini Avrupalı tabiat tarihi bilginleri bildirmektedirler. Böylece, Alman tabiat tarihi bilginlerin­ den Hehn eski Yunanlılar ve Romalıların, Etiler ve Fenikeliler zama­ nından sonraki kültür gelişme durumlarından söz ederken “bu mem­ leketlerdeki yabani ormanların yerinde şimdi içerisinde doğunun mey­ ve ağaçlan yetişen bahçeler kurulmuş ve bu memleketler halkı tabiat­ ın yabani ve ilkel kaynaklanntıı av ve mer’a ürünleri yanında doğunun kültür meyvelerinin ferahlatıcı sularından da zevk almağa başlamış­ lardır” demektedir. Buradan anlaşılıyor ki, dünyanın en eski medeni memleketlerinden sayılan eski Yunanlılar bile meyvecilik kültürünü Anadolu’dan almışlar ve ilk defa ıslah edilmiş üstün kaliteli meyveleri Anadolu’da görmüşler ve buradan yurdJarına götürmüşlerdir. BağBahçe kültürü sonradan Roma’ya ve oradan da diğer Avrupa ülkeleri­ ne yayılmıştır. .Bağ-Bahçe tarımının gelişmesini, tarihi bakımdan, aşağıdaki şe­ kilde özetlemek mümkündür, tik insanın besin maddeleri arasında mey­ veler önemli bir yer tutuyordu. Meyve türlerinin büyük bir çeşit zen­ ginliğiyle yetiştiği anavatan bölgelerinde gezen göçebeler ormanlar içerisinde geniş alanları kaplıyan yabani meyvelikler görmüşler ve bun­ ların meyvelerini toplayarak taze bir halde yemişlerdir. Ancak, taze meyvelerin kısa bir zaman içerisinde görünüp kaybolmaları karşısında bunları saklamak ihtiyacmı duymuşlar ve Anadolu’nun parlak güneşi ve yaz sıcağı altında bazı türlerde ağaçlardan dökülerek toprak üze­ rinde kuruyan, bazı türlerde ise, meselâ fındık, ceviz, badem ve fıstık­ ta olduğu gibi, olgunlaştıkları zaman, aslında kendiliklerinden kuru olduklarından, saklanmaları kolay olan meyveleri toplayarak sakla­ ma yoluna gitmişlerdir. Bu duruma göre, meyvecilik kültürü bakımın­ dan görülen diğer bir ilerleme aşaması, meyvelerin saklanmaları şek­ linde olmuştur. Yabani olarak yetişen meyvelerden sürekli olarak fay­ dalanmak isteyen göçebeler, meyve ağaçlarının tarla bitkileri gibi bir yıllık bitkiler olmamaları yüzünden ve yetiştirilmeleri uzun zamana ihtiyaç gösterdiğinden bu meyve ağaçlarının çok sayıda bulundukları yerlerde yerleşmek ihtiyacını duymuşlardır, işte bu yüzdendir ki insan­ ların göçebelik periyodundan yerleşmiş cemiyetler kurmaya geçişle­ rinde en büyük merkezleri bu yabani meyve ormanlarının bulunduk­ ları alanlar teşkil etmişlerdir. Böylece, daha çok eski zamanlarda Ana­ dolu’da yabani, meyve türlerinin çok fazla bulunduğu yüksek yayla­ larla kıyılar en eski kültür merkezleri durumuna girmişlerdir. ■ 13

Meyvecilik kültürünün bundansonraki gelişme periyodunda, bir yere yerleşen çiftçiler, tarla arazisi elde etmek için ormanı açarken or­ man içerisindeki meyve ağaçlarını koruyarak meyvelikler kurmuşlar, diğer bir kısmı da, uzaktaki ormanlara giderek meyve toplamaktansa, bunları kurmakta oldukları aile işletmeleri içerisine getirip, ürünü de emniyet altına alarak yetiştirmeyi kendileri için daha uygun bulmuş­ lardır. Bü şekilde ormanda yetişen genç ağaç ve fidanlar sökülerek ev­ lerin yakınına dikilmişlerdir. Böylece, önceleri dışarıdan gelecek olan sarkıntılıklara karşı yapılmış olan ve çiftçiye başka türlü bir gelir sağ­ lamayan meyvesiz ağaç çilleri yerine ayva, badem, kızılcık, erik, elma ve armut ağaçlarından kurulu çitler yapılmıştır. •ı

Bu periyottan sonra meyve ağaçlarının tohumla (generatif) ve bit­ ki parçalanyle (vegetatif) üretilmeleri başlar. Yenilen meyvelerin atı­ lan çekirdeklerinden yeni meyve ağaçlarının meydana geldiğini ve yine dip ve kök sürgünleri sökülerek köklü olarak dikilen fidanların gelişe­ rek alındıkları ağaçlara benziyen ağaçlar meydana getirdiğini gören çiftçi, bu iki yoldan, meyve ağaçlarını üretmeğe başlamıştır. Tohumla üretme ile birlikte çiftçiler, bazı türlerde, iyi meyvelerin çekirdeklerini aldıkları zaman bunlardan iyi meyve veren ağaçlar elde ettiklerinden, tohum seçimine önem vermişler ve böylece tabii bir çeşit seleksiyonu da başlamıştır. Kök ve dip sürgünleriyle üretme bir yandan üretme ko­ laylığı öte yandan da meyve özelliklerinin saklanmasına imkân vermesi yüzünden uygulanmış ve tercih edilmiş olsa gerektir. Çiftçi dip sürgünleri ve kök sürgünleri yerine köksüz olan çelik­ lerin de köklendirilerek kullanılabileceğini, her halde, ağaçlardan kes­ tiği taze dallarla yaptığı'çeliklerin yeşerdiklerini ve köklendiklerini gö­ rerek anlamış sonradan bunu diğer türlerde de uygulamaya başlamıştır. Aşı ve budama ise meyvecilik kültürünün en ileri gelişme periyodun­ da uygulanmış olsa gerektir. Entansif bir meyvecilikle birlikte gübre­ leme, sulama, toprak işlertîesi ve bitki koruma işlerinin geliştirilmiş olması tabiidir. Meyvecilik kültüründe en ileri periyodu ise, bitki fizyolojisi, kimya ve bitki ıslahı alanındaki bilimsel gelişmelerin meyveciliğe uygulan­ mağa başlandığı periyod teşkil eder. Bu periyod son 30 yıl içerisinde bitki hormonlarının bulunup kullanılmaları ve en son olarak da atom enerjisinden faydalanılarak yapılan çalışmalarla daha büyük bir geliş­ meye doğru hızlı adımların atılmasını sağlıyan bir periyot olmuştur. Bu periyotta, meyve ağaçlarının büyüme fizyolojileri ve verimlilikle­ riyle ilgili problemler iyi bir şekilde kontrol altına alınabilmiş, meyve M

tutumları, dökümler ve meyve seyreltmeleri düzenlenebilmiş, yine atom enerjisinden faydalanılarak düne kadar ancak rastlantı veya arızî olarak meydana gelen mutasyonlann ve poliploid çeşitlerin sistemli bir şekilde istenilen zamanlarda ve istenilen şekillerde elde edilmesi im­ kânları araştırılmış ve başarılı sonuçlar alınmıştır. Bu periyotta stan­ dardizasyon, soğukla muhafaza, derin dondurma ve konserve sana­ yiinde ulaşılan büyük ilerlemeler meyvecilik kültürünün gelişmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Meyvecilik kültürünün yukarda bildirdiğimiz gelişme aşamaları bugün memleketimizin birçok yerlerinde bütün şekilleri ile görülebilir. Gerçekten, dağlık bölgelerimizde ve orman içerisinde yerleşmiş olan köylülerimiz, bugün de çevrelerinde yetişen meyveleri toplayarak bun­ ları yemekte ve hatta birer ticaret malı olarak satmaktadırlar. Meselâ Bolu çevresindeki köylüler Bolu dağından topladıkları yabani fındık­ ları; Orta Anadolu köylüleri dağlarda yetişen ahlat, üvez ve alıçları; Ege ve Akdeniz kıyı bölgemizdeki bir kısım köylüler deliceler', kocayemişleri, keçi boynuzlarını; Güney Doğu Anadolu’daki köylüler melengiç meyvelerini ve Karadeniz bölgesindeki köylüler de karayemiş, dağçileği, kestane, muşmula ve yabanî elmaları toplayarak bunlardan faydalanmaktadırlar. Meyvecilik kültürünün ikinci aşaması olarak sözünü ettiğimiz ormandan meyve fidanı sökerek dikme veya orman açmalarında meyve ağaçlarının yerlerinde tutulınasıyle meyvelikler kurulması şekline, yine bugün memleketimizde büyük ölçüde rastlanmaktadır. Birçok bölge­ lerimizde, bugün bile yeni zeytinlikler delicelerin bulundukları maki­ likler açılarak kurulmakta ve bir kısım yerlerde de köylüler dağlarda yetişen deliceleri sökerek getirip tarlalarına dikmektedirler (Şekil 2). Bu durumu, melengiçlerle fıstıklık ve ahlatlarla armut bahçelerinin kurulmasında da görmekteyiz (Şekil 3), (Şekil 4). Bugün memleketimizde meyveciliğin ileri gelişme periyodu olarak kabul ettiğimiz standart anaçlar ve standart çeşitlerle meyve bahçesi kurma şekline de hemn her yerde tanık olmaktayız. Güney Anadolu’nun portakal bahçeleri; Ege’nin incirlikleri; Nizip, Kilis, Edremit ve Ayvalığın zeytinlikleri; Bursa’nın şeftaliIikleri grçekteıı dünyanın diğer memleketlerindeki ileri meyveliklerle boy ölçüşecek bir durumdadır. Bu bahçelerde toprak işlemesi, sulama, gübreleme ve diğer bakım işleri modem meyvecilik tekniğinin gereklerine uygun olarak yapılmaktadır. 15

Şekil 2. Delicelerle kurulmuş yeni bir zeytinlik.

Şekil 3. Güney-Dogu Anadolu'da bir melengiç ormanı.

Hormonlar ye atom enerjisinin meyvecilik alanında uygulanması üzerinde de memleketimizde bazı çalışmaların yapıldığı veya bu türlü 16

Şekil 4. On. Anadolu'da orman açmalarından geriye kalmış ahlatlar. Bunlar yerinde as'anara armmluklar V Milmuştur.

çalışmalara başlandığı göruı lekıedir. Ankara Üniversitesi Ziraat Fa­ kültesi Meyve Yetiştirme ve ıslahı Kürsüsünde hormonlarla çeliklerin kökleııdirilmeleri denemelerine 15 yılı' n beri devam edilmektedir. Elde olur n sonuçlar pratı^ intikal ettirilecek bir olgunluğa ulaşmış­ tır. Hor nılaıla meyve seyreltmeleri u rr e de çalışmalar yapılmak­ tadır. Horm uların geniş ölçüde -uyguland. ı hasad önü dökümlerinin önlenmesi üzerinde de durulmuştur. Radyasyondan faydalanılarak kök gelişmesi ve gübrelemeye ait çalışmalar da yapılmaktadır. Bu tür­ lü çalışmaların öteki Ziraat Fakültelerindi, de yürütüldüğünü mem­ nunlukla görmekteyiz. Böylece, çok eski . ir geçmişi olan Türkiye mey­ veciliği bu aşamada da ileri memleketlerin uyguladıkları modern metodlarla çalışacak bir duruma gelmiş bulunmaktadır. özet olarak söylemek gerekirse, Türkiye bugün de, bütün bu ge­ lişme aşamalarıyle, meyvecilik kültürünün tabii bir müzesi gibi incele­ nebilecek enteresan ve öğretio büyük bir meyve bahçesi durumun­ dadır. Bu geniş meyve bahçesinin her yanı başka başka meyve türleriyle süslenmiş ve özellikle ekolojik şartların etkisi altında olarak meyve türleri yurdumuzda kendileri için en uygun olan yerlere yerleşmişlerF a s i k i i l N o. 2

17

dir. Böylece, Türkiye’de değişik meyve türleri için spesiyal meyve mer­ kezleri ortaya çıkmıştır. Tarihinin eskiliği ve kültürünün ileriliği nede­ niyle bu meyveler yetiştirildikleri merkezlerde birer kalite anlamı ola­ cak ölçüde ün kazanmışlardır. Bu nedenledir ki, bugün, incir deyince aklımıza Aydın, fındık deyince Giresun, fıstık deyince Gaziantep, şef­ tali ve kestane deyince Bursa ve kaysıdan söz edilince de Malatya ve Erzincan gelmektedir. Bu merkezler, yetiştirdikleri bu meyve türleri bakımından, dünya üzerinde gerçek bir kalite üstünlüğünü muhafaza etmektedirler.

18

II. DÜNYADA YETİŞTİRİLEN MEYVE TÜRLERİ VE TÜRKİYE’NİN TÜR VE ÇEŞİT ZENGİNLİĞİ

Dünya üzerinde yetiştirilen meyve türlerinin sayısı 138’i bulmak­ tadır. Bunlardan 85 tanesi tropik ve subtropik iklim bölgelerinde ge­ riye kalan 53’ü dc sıcak ve soğuk mutedil iklim bölgelerinde yetişmek­ tedir. Dünya kara parçalarıyle mukayesede, alanın küçük olmasına kar­ şılık, Türkiye büyük iklim değişiklikleriyle bir kıta manzarasını göster­ mektedir. İşte, iklimde görülen bu değişiklik dolayısıyledir ki yetiştir­ diği meyve türü sayısı da çok yüksektir. Türkiye’de bir yandan sıcak mutedil ve soğuk mutedil iklim mey­ ve türleri geniş bir çeşit zenginliğiyle yabani olarak veya kültüre alın­ mış halde yetişirken, öte yandan ve bunların yanında subtropik ve tropik bölgelerden gelmiş olan bir kısım tropik meyve türleri de yer almış bulunmaktadır. Böylece memleketimizde yetişen meyve türleri­ nin sayısı 75’in üstündedir (Cetvel 1). Memleketimizde yetiştirilmekte olan bu meyve türlerinin önemli bir kısmı burada meydana gelmiş ve burada geliştirilmişlerdir. Orijini Türkiye olan meyveleri cetvel l’de üçüncü kolona bakarak bulmak mümkündür. Orijini yabancı memleketler olan diğer bir kısım meyve türleri de kaysı ve şeftalide olduğu gibi çok eskiden memlektimize gegetirilmişlcr veya grepfrut, papaya, avokado ve pikan da olduğu gibi son zamanlarda yetiştirilmelerine başlanmıştır. Türkiye’de görülen bu büyük tür zenginliği yanında yine büyük bir çeşit bolluğu ile de karşılaşmaktayız. Bu çeşit bolluğu anavatanı Türkiye olan meyvelerin binlerce yıllık yetiştirilme periyotlarında tabii melezlemeler ve seleksiyonlar sonucunda meydana gelmiş ve bunlara ilâveten diğer dünya memleketlerinden getirilen çeşitlerin yetiştirme materyaline katılmalarıyle ortaya çıkmıştır. Böylece elmalarda çeşit sayısı 500’ü, armutlarda 600’ü, eriklerde 200’ü ve şeftalilerde de 100’ü 19

Cetvel 1. Türkiye'de Yetişen Yabani ve Kültür Meyve Türleri Adı

Elma Armut Ahlat Kaya armudu Ayva Muşmula Yeni Dünya Trabzon burması Lotus eriği Kuş üvezi Üvez Alıç Kocayemiş Japon ayvası

Botanik Adı

Anavatanı

I. Yumuşak Çekirdekli Meyve Türleri Malus communis L. Anadolu. Kafkasya, Türkistan, Avrupa Pyrus communis L. Anadolu, Kafkasya, Orta Asya Pirus elaagrifolia Pall. Anadolu AmclanchicT vulgaris Moench Anadolu Cydonia vulgaris Pres. Kuzey Anadolu, G. Kafkasya, İran, Türkistan Anadolu, Kafkasya Mespilus germanica L. Çin Eriobotrya japonica L. Diospyros Kaki L. D. Çin, Kore, Japonya Diospvros Lotus L. Çin, Anadolu Sorbus aucuparia L. Anadolu, Avrupa Anadolu, G. Avrupa Sorbus domestica L. Cratacgus azarolus L. Anadolu Arbutus andrachna L. Anadolu Chacmomeles japonica L. Çin, Japonya II. Sert Çekirdekli Meyve Türleri

Zerdali Şeftali Kiraz Vişne Vişnap Idris Kiraz eriği Çakal eriği Adi erik Kızılcık Karayemiş Ünnap İğde

Prunus armeniaca L. Prunus pcrcica L. Prunus avium L. Prunus cerasus L. Prunus cerasus var. austera L. Prunus mahalep L. Prunus cerasifera Ehrh. Prunus spinosa L. Prunus domestica L. Comus mas L. Prunus lauricerasus L. Zizyphus vulgaris Lam. Elacagnus orientalis L.

Türkistan Orta Çin K. Anadolu, G. Kafkasya K. Anadolu K. Anadolu Anadolu, G. Kafkasya Anadolu, Kafkasya Anadolu-Kafkasya Anadolu, G. Kafkasya Kafkasya, K. Anadolu Anadolu, G. Kafkasya Çin, Orta Asya, Anadolu Çin, Orta Asya, Anadolu

III. Sert Kabuklu Meyve Türleri Fındık (Türk)

Corylus colurna L.

Fındık Ceviz

Corylus avellana L. Juglans regia L.

Kestane Badem

Castanea sativa Mili. Amygdalus communis L.

Badem (Bodur)

Amvgdalus orientalis L.

20

Anadolu, Afganistan, Çin, Or­ ta Asya Anadolu Anadolu, G. Kafkasya, Orta Asya K. Anadolu, Balkanlar Anadolu, Türkistan, İran, Su­ riye Anadolu, Orta Asya

Adı

Anavatanı

Botanik adı

Antepfıstığı Buttum Melengiç Mejdeki sakızı Çam fıstığı

IV.

Beyaz dut Kara dut Firenk üzümü Bckta$i iizümü Ahi dudu Yabani böğürtlen Çilek Çitlenbik Asma Dal çileği

Üzümlü Meyveler

Morus alba L.

Morus nigra L. Ribes rubrum L. Ribes prossularia L. RubuS idaeus L. Rubus cacsius L. Fragaria vcsca L. Celtis australis L. Vitis vinifera L. Vaccinium myrtillus L. V.

T uıuıiı. Portakal Mandarin Limon Tatlı limon Grepfruı Ağaç kavunu Bergamot Uç yapraklı portakal Kanıkat (yuvarlak) Kamkat (sitindirik)

Anadaolu, İran, Afganistan Anadolu, Iran Anadolu Anadolu Anadolu

Pistacia ve ra L, Pistoeta Khlnjuk Stoeks, Pistacia lerebinthus L. Pistacia lentiscus L. Piııus Picria L.

Güney Batı Çin Anadolu, G. Kafkasya. Iran K. Avrupa Avrupa, Kafkasya Anadolu, Kafkasya Anadolu, Kafkasya, Avrupa K. Anadolu, Kafkasya Anadolu Anadolu Anadolu

Turunçgiller

Citrus aurantium L. Citrus sinensis Osbcck Citrus rcticulata Blanco Citrus limon L. Citrus limetta Risso. Citrus paradisi Macf. Citrus mcdica L. Citrus bergamia Risso. Poneirus trifoliata Raf. Fortunella japonica Sw. Fortunella margarita Sw

G. Asya, Koşen-Şin, Hindistan Çin, Koşen-Şin, Hindistan . Çin, Hindistan Hindistan Hindistan G. Çin Hindistan, Uzak Doğu Doğu Hindistan Orta ve K. Çin Çin Çin

VI. Akdeniz Meyveleri, Tropik ve Subtropik Meyve Türleri Delice Zeytin İncir Muz Hurma Keçiboynuzu Frenk inciri Nar Avokado (Hind ar­ mudu Guava Papaya

Olca olcaster Hoffm. Olea curopaea L. Ficus carica L. Musa cavcndishii Hook. PhocııU duclyiifera L. Ceretonia siliqua L. Opuntta ficus indica L. Pıınica granatum L.

Anadolu Anadolu. Suriye Anadolu Hindi Çini, Malaya, G. Çin Iran körfezi dolayları Anadolu, Suriye Tropik Amerika Anadolu, G. Kafkasya

Persea americana. Mili Psidium guojava L. Carica papaya L.

G. Amerika Tropik Amerika Tropik Amerika 21

aşmıştır. Türkiye’nin bu çeşit zenginliği meyve ıslahçılarına, türlü amaçlara doğru yetiştirilecek yeni çeşitlerin elde edilmelerinde en zengin damızlık materyalini sağlayacak bir kaynak teşkil etmektedir. Bu ma­ teryal içerisinde çeşitli özelliklerde anaç materyali olarak kullanılabile­ cekler seçilebileceği gibi bunlardan türlü nematod, hastalık ve böcekle­ re dayanıklı anaç veya çeşitlerin elde edilmelerinde de faydlanılabilecektir. Gerçekten, Erwin Baur daha 1927’de Kocaeli bölgesinden top­ ladığı değişik erik tiplerini Almanya’ya götürerek bunlar üzerinde ça­ lışmalar yapmış, yine fuzikladium’a dayanıklı elma çeşitlerinin elde edilmesi üzerindeki çalışmalarda Kanada’lı Hunter, Karadeniz bölge­ sinin fuzikladium’a, çok elverişli ekolojik şartlarında bu hastalıktan hiç zarar görmeyen Demir elma çeşidinden faydalanma imkânlarını aramıştır. Bu misallar göstermektedir ki, Türkiye’deki meyve çeşidi bolluğu ıslah bakımından gerçekten değer biçilmez bir kaynaktır. Yine bu yolla değişik ekolojik bölgelerimize uymuş en üstün kaliteli çeşitleri ayırmak ve bunları yetiştirmek imkânları vardır. Bu değerli materya­ lin kaybolmamasını önlemek için memleket çeşitlerinin tamamını içerisine alan kolleksiyon bahçelerinin ve yabani yayılma alanlarında da koruma bölgeleri ve parklarının kurulması gerekmektedir.

22

III. MEYVECİLİĞİN MEMLEKET EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

Tarımda bir üretim daimin o memleketin ekonomisindeki önemi­ ni belirtmek için aşağıda gösterilen başlıca sorunları incelemek faydalı olur: 1- Bu üretim dalının kapladığı alan, 2- Bu dal gelirlerinin millî gelir içerisindeki yeri, 3- Bu dal ürünlerinin memleketin dış ticaretindeki rolü, 4- Bu dalda geçinen nüfus, 5- Bu dalın memleket nüfusunun beslenmesindeki önemi, 6- Bu dalın memleket endüstrisine sağladığı ham maddeler bakı­ mından durumu, 7- Bu dalın yurd topraklarının korunması ve güzelleştirilmesin­ deki yeri. fşte biz de meyveciliğin memleket ekonomisindeki yerini belirt­ mek için yedi made de gösterilen durumları aşağıdaki kısımlarda ayrı ayrı açıklayacağız. Bu inceleme sırasında, eldeki istatistiklerin yeterli olmadığı bazı durumlarda meyvecilik yerine topluca Bağ-Bahçe zi­ raatını (Meyvecilik, Bağcılık, Sebzecilik ve Süs Bitkileri) ele alacağız. I- Meyveciliğin Memleket İçerisinde Kapladığı Alan

Memleketimizin hemen her yerinde, bazı çok ekstrem mikroklimalar dışında, meyvecilik yapılmaktadır. Bütün Karadeniz kıyısı bo­ yunca elmalıklar, eriklikler, fındıklıklar, portakal, mandarin bahçe­ leri ve çaylıklar bu kıyıyı bir zümrüt yeşilliğiyle boydan boya kapla­ maktadır. Marmara ve Ege’nin zeytinlikleri, şeftali, incir, mandarin bahçeleri; Akdeniz kıyısında turunçgiller, muz ve zeytin bahçeleri bu kıyıyı boydan boya örtmektedirler. Güney Doğu Anadoluda fıstık23

lık ve zeytinlikler diğer meyve türleriyle birlikte bu bölgelerin eko­ nomik yaşantısında önemli bir yer alır. Kıyı bölgelerde dağların mü­ saadesi oranında geniş veya dar alanlar üzerinde yer almış bulunan bu meyvelikler Anadolu’nun içerisine doğru gidildikçe sulak vadiler bo­ lunca ilerler. Böylece Gediz, Büyük Menderes, Küçük Menderes, Fırat, Dicle, Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya, Seyhan ve Ceyhan va­ dileri en önemli meyve alanlarımızı teşkil eder. Yurdumuzun her yanma yayılmış olan bu meyvelikler her yıl bi­ raz daha genişlemektedir. Bu durumu Cetvel 2’de verilen sayılar açık olarak göstermektedir. Türkiye’de meyve alanları 1927’den bu yana her yıl az çok birartış göstermiştir. 1927 yılında meyveliklere ayrılan alanm 969 bin hek­ tar olmasına karşılık 1970 yılında bu alan 1 milyon 740 bin hektara varmıştır. Buna göre, meyve bahçelerinin genel arazi içerisindeki oran­ ları da aynı yıllarda sırasıyle % 0.90’dan % 2.2’ye yükselmiştir. Ancak bu sırada meyve alanlarının işlenen alana olan oranında bir düşme var­ dır. Gerçekten, 1927 yılında meyve alanlarının işlenen araziye oranı % 9.1. iken bu 1970’de % 6.3’e inmiştir. Bunun türlü nedenleri vardır. Birincisi işlenen arazide bu periyotta büyük bir artış olmuştur. İkin­ cisi de meyveliklerin işlenen arazide görülen genişleme hızına ayak uy­ duramamış olmasıdır. 1927 yılında işlenen arazinin bütün araziye oranı % 9.2 iken bu oran 1970’de hemen hemen dört katı artarak % 34.6’ya yükselmiştir. Meyve alanlarındaki gelişmenin tarla ziraatın­ daki genişlemeye ayak uyduramaması, bu üretim dalının yetiştirme özellikleri ve kuruluşundaki güçlüklerle kısmen açıklanabilir. Her ara­ zide rentabl bir meyvecilik yapılamıyacağına göre burada, tarla zi­ raatında olduğu kadar kolaylıkla arazi genişletilemez. Rasyonel mey­ veliklerin kurulmasında çoğunlukla sulanabilen alanlar söz konusu olur. Bunların da sağlanma olanakları kuru ziraattaki kadar büyük de­ ğildir. Bunlardan başka, meyveliklerin kurulması uzun zamana ve faz­ la paraya ihtiyaç göstermekte ve sermayenin çevrilmesi uzun bir süre içerisinde olabilmektedir. Ayrıca, bu üretim dalında kuruluş materya­ linin (fidan) sağlanmasının da tarla ziraatına göre daha güç olduğuna işaret etmek gerekir. Bütün bu güçlüklere karşılık, meyveliklerin geniş­ lemesinin memleketimiz olanaklanyle ölçülü olarak ve istenilen bir oranda artmamış olduğu da bir gerçektir. Çünkü, bugün işlenen arazi içerisinde meyveciliğe uygun geniş alanlar vardır. Bunun yamnda ve­ rilen kredilerle sermaye temini güçlüğünü azaltmak ve rasyonel bir işletme kurulması halinde kâr temini süresini kısaltmak mümkün ola24

bilir. Bunların yanında, planlı bir şekilde çalışacak devlet kuruluşlarıyle özel fidanlıklardan yeter ölçüde fidan sağlanabilir. Bu duruma göre, alanın genişletilmesi aslında başlanmış bulunan bütün bu işlerin planlanmasına ve hızla uygulanmasına bağlı bulunmaktadır. Şartlar yerine getirildiği zaman Türkiye’de meyve alanlarının önümüzdeki yıllarda hızla genişlemesini beklemek yerinde olur. Ancak, bu geniş­ lemenin sınırını genel tarımsal üretim dengesi, yerli ihtiyaçlar ve dış piyasaların bu ürünlere olan isteği belli edecektir. Bu amaca ulaşmada, pazarlama koşul ve olanakları, alanın ve üretimin artışında en büyük özendirici kaynak olacaktır. Bununla birlikte, işlenen alana oranı dikkate alınırsa Türkiye’nin bugünkü durumu ile meyve alanları bakımından zengin memleketler arasına konulması gerekir. 2 - Meyveciliğin Milli Gelir İçerisindeki Yeri Meyveciliğin memleketimiz ekonomisi bakımından önemini be­ lirtmek için elverişli bir yol da bu dalın millî gelir içerisindeki yerini belirtmektir. Bir üretim daimin millî gelir içerisindeki payı ne kadar büyük olursa, onun memleket ekonomisi bakımından önemi de o de­ rece artar. Türkiye’nin değişik yıllarda millî geliri ve millî gelir içerisinde çe­ şitli sektörlerin yerleri Cetvel 3’te bir araya toplanmıştır. Cetvel incelenecek olursa görülür ki, Türkiye millî geliri 12 sek­ törün gelirleriyle oluşmaktadır. Bu çeşitli sektörlerin millî gelire kat­ mış olduğu kıymetler, 1938 yılından 1970 yılına kadar artmıştır. Böy­ lece Türkiye millî geliri de sürekli bir artış göstererek 1938 yılında 1 milyar 626 milyon 100 bin lira iken 1970 yılında, bu 124 milyar 393 milyon 200 bin liraya yükselmiştir. 1970 yılı millî gelirine göre millî gelire kıymet olarak en fazla gelir sağhyan sektör tarımdır. Söz konusu yılda bu sektörün millî gelir içe­ risindeki oranı % 30.8’dir. Daha önceki yıllara da bakılacak olursa bu daim millî gelir içerisindeki payının bazı yıllarda % 50’yi aştığı (1948) ve bazı yıllarda % 50’ye çok yaklaştığı (1950) ve yine 30 yıllık bir periyot içerisinde nadiren % 40’dan aşağı düştüğü anlaşılır. Görülüyor ki, 1970 yılına kadar Türkiye millî gelirinin esas kısmını tarım gelirleri teş­ kil etmektedir. 1970’den sonra bu oran % 30’dan aşağı düşmüşse de miktar itibariyle yine de tarım sektörü en başta gelmektedir. 25

Cetvel 2. Türkiye'de kullanma şekillerine göre arazi bölünüşü*. 1927 yılı Arazi şekiller 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Tarla A. Çayır Mera A. Mevvc A. lla j A. Sebze A. Tüm Bag-Bahee A. (3+ 44 5) Orman A, Gnl-Bataklık Dağlık-Taşlık İşlenen A. (I A.) Tanma Elverişli Arazi (T E .A .)(l+2 + 6 - 7) Toplam Arazi (G.A.)

1954 yılı

Alan (1000 ha)

l.A.O 1»/ /t*

T .t A.O %

O.A.O */.

Alan (1000 ha)

6.628 43.301 696 158 130 984

87.0 608 2 9.1 2.0 1.7 12.8

9 9 59.9 1.0 0.3 0.2 1.5

8.5 59.9 0.9 0.2 0.1 1.2

19.076 33.017 851 693 ISO 1.724

91.7 158.7 4.1 3.3 ' 0.9 8.3

29.7 51.4 1.3 l.l 0.3 2.7

24.6 42.5 1 1 0.9 0.2 •> ■>

12.823 974 9.574 7.612

168 4 12.7 125.7 100.0

19.2 1.5 14.3 11.4

16.6 1.3 12.2 9.2

10.418 949 12.514 20 800

50.1 4.6 60.2 100

16.2 1.5 19.5 32.4

13.4 1.2 16.1 26.8

66 736

876.4

100.0

86.4

64.235

308.8

100.0

82.7

' 77 234

I.A O %

l.h a .o

G.A.O O/ /«

77 698

, * 1927 sayıları, Kâzım Köylü'niin Zirai İşletmecilik Kitabı sayfa 18'dcki cetvelden, öteki sayılar istatistik yıllıklarından tarafımızdan hazırlanmıştır.

Arazi şekilleri 1. 2 i. 4. ' 5. 6 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Tarla A. C'avır Mera A. Meyve A. Bag A. Sebze A. Tüm Bag-B.ıhv’e A. r O

Cetvel 2. nin devamı

T. t . A.O. % .

23.843 28.286 1.214 800 235 2.249

91.4 108.4 4.6 3.0 0.9 8.6

36.7 43.5 1.9 1.2 0.4 3.5

30.6 36.2 16 1.0 0 3 2.9

24.413 19 244 1 740 845 443 3.033

88.9 70.1 6.3 3.1 1.6 11.0

37.6 29.6 2.7 1.3 0.7 4 7

31.3 24.6 2.2 l.l 0 6 3.9

10.584 980 12.116 26.092

40 6 3.8 46.4 100.0

16.3 15 18.7 40 2

13.6 1.3 15 5 33 4

IS 273

67.6

28 1

23.4

13.095 27.446

47.7 100.0

20.1 42.2

16.8 34 6

6 e.962

248.9

100 0

93 3

64.693

263.7

100 0

83.2

78.058

1970 yılı

78.1)58

G.A.O %

.

Cetvel 3. Değişik yıllarda Türkiye milli geliri (milyon lira olarak) ve milli geliri teşkil eden sektörlerin milli gelir içindeki oranları (cari fiyatlarla)* Yıllar Sekilirler Tarım Sanayi İnşaat Sa. Ticaret Ulaştırma Mali mües. Serbest meslek ve hizmet­ ler Mesken geliri Devlet hizmetleri Yurt içi geliri Dış Alem geliri Milli gelir

1938

1948

1964

n' /■»

Milyon TL.

0• /o

79.1 311.8 41.1 141,3 97.2 21.2

48.7 13.0 2.5 8.7 5.9 1.3

4.691.4 926.3 280.3 960.6 406.3 129.4

87.7 90.7 157.1 1.640.2 —13.7 1.626.5

5.5 5.6 9.6 100.8 - 0 .8 100.0

325.3' 237.5 877.6 8.834.7 —20.0 8.814.7

Milyon TL.

1970

Milyon TL.

»/ o/ •

Mikon TL

y*

53.2 10.5 3.2 10.9 4.6 1.4

25.468.9 10.175.0 3.936.2 4.936.2 4.663.4 1.807.0

40.0 16.5 6.2 7.7 7.3 2.8

38.262.4 22.895.7 9.340.9 10.767.6 9.705.3 4.932.0

30.8 18.4 7.5 8 .6 7.8 4 .0

3.7 2.7 10.0 100.2 •0.2 100.0

3.282.2 3.006.3 6.177.7 63.752.9 —235.8 63.517.1

5.1 4.7 9.7 100.3 - 0 .3 100.0

6 878.1 6.322.6 13.007.3 122 107.9 + 2.285.3 124.393.2

5 .5 5.1 10.5

• Devlet istatistik Enstitüsü “Türkiye Milli Gelir Toplam Harcamaları ve Yatırımları" bültenlerinden derlenmiştir.

i 1.8 100.0

Millî gelire büyük bir toplamla katılan tarım sektörünün üretim değeri tarla ürünleri, hayvancılık, bağ-bahçc, ormancılık, tarım sanat­ ları ve avcılık kollarından meydana gelir. Bu kollar içerisinde değer itibariyle bağ-bahçe kolu, tarla ürünleri ve hayvancılıktan sonra üçüncü gelmektedir. Gerçekten, bağ-bahçe ürünlerinin toplam tarım geliri içerisindeki oram cn az olarak % 8.56 vc en yüksek olarak % 19.2 ol­ mak üzere ortalama % 15.82’dir. Bu oranlar içerisinde meyveciliğin payı sebzeciliğe ve çiçekçiliğe göre çok yüksektir. Bağ-bahçe kolunun tarım geliri içerisindeki payı ilk bakışta çok gibi görünmiyorsa da bağ-bahçe tarımına ayrılan arazinin işlenen ara­ zinin % 7’sini teşkil ettiği dikkate alınırsa ve yine bir kaç meyve türü hariç, diğerlerinde, meyveciliğimizin çoğunlukla hektardan kaldırılan ürün miktarları bakımından diğer memleketlerle mukayesede çok geri olduğu düşünülürse, yine de bu daim memleket millî gelirinde oldukça önemli bir rol oynadığı sonucuna varılabilir. Meyve alanlarımız geniş­ letilir ve bunun yanında hektardan kaldırılan ürün miktarları türlü kültürel ve teknik tedbirlerle artırılacak olursa, bu dalın, gerek milli gelir ve gerek tarım geliri içerisindeki payının hızla artabileceğini gös­ teren elimizde bir çok inandırıcı dayanaklar vardır. 3 - Bağ-Bahçe Ürünlerinin Dış Ticaretimizdeki Yeri Bağ-Bahçe ürünleri gelirlerinin tarım geliri içerisindeki yerini be­ lirttikten sonra bu dalın bir de dış ticaretimizdeki rolünü inceleyelim. Türkiye’nin 1924 yılından 1970 yılına kadar geçen 47 yıl içerisin­ deki genel ihracatı ile bu ihracat içerisinde tarımın ve bağ-bahçe ürün­ lerinin paylan 4 sayılı cetvelde gösterilmiştir. Cetvele göre Türkiye’­ nin dış memleketlere yaptığı ihracatın değeri 1924 yıbndan 1970 yılı­ na kadar geçen periyot içerisinde en az olarak 1934 yılında 92 milyon 149 bin 095 ve en fazla olarak da 1970 yılında 5 milyar 896 milyon 755 bin liradır, ihracat toplamı ne olursa olsun bu toplam içerisinde tarım­ ın payı yalnız 1928, 1933, 1965, 1966, 1969 ve 1970 yıllarında % 80’ den aşağıya düşmüş, 4 yıl % 90’dan yukarda kalmış geriye kalan yıl­ larda ise % 80 ile % 90 arasında değişmiştir. 47 yıllık istatistiğe göre total ihracat içerisinde tarımın payı ortalama olarak % 85.0’dir. İhraç olunan bağ-bahçe ürünlerinden meyveler dış ticaretimizde önemli bir yer tutmaktadır. Meyvelerin ihracat değerleri bazı yıllarda bütün ihracat değerinin % 30’una yaklaşmaktadır. Mesela 1935’dc ihracatın meyvelere düşen kısmı % 29.7’dir. Bu oran 1952’de % 10.729

Cetvel 4. Türkiye genel ihracatı, Bag-Bahçe ürünlerimizin ihracat değerleri* ve bunların genel ihracat değerlerine oranları Bağ-bahçe Bag-bahçc Genel Bağ-bahçe ü rü n -" ihracatının leri ihracatının ge­ İhracat Ziraatın ihracatta ürün, ihracat ziraatdaki Ziraatın değerleri nel ihracattaki değeri payı TL. payı % TL. Yıllar TL. payı % payı% 39348 29.5 24.7 83.7 158758 132993 37694 19.5 23.3 83.7 161247 192428 18.7 21.8 33914 83.4 186423 155464 19.6 16.1 25511 130147 82.1 158421 18.0 13.9 24286 77.7 173539 134890 18.9 15.4 81,4 23905 155214 126321 21.8 17.9 27156 82.2-> 124498 151454 25.2 21.6 27535 109051 85.6, 127275 26.5 22.5 84.8' 22834 85940 101301 27.1 21.5 78.6 20538 75737 96162 26.3 21.0 19436 80.1 73837 92149 - 29.7 28498 33.5 88.6 >95861 85023 29.8 26.3 31045 117773 103993 88.3 16.4 22743 . 18.4 137984 89.5 123545 25.7 28.7 37356 144947 129745 98.5 15.6 18.6 21907 84.9 127389 J08349 22.6 26.1 17454 111446 39391 81.5 20.3 24.2 86.5 26883 123081 ' 106575 14.6 17.7 83.6 • 33535 155034 138088 23.4 82.6 29.1 37685 257152 212442 22.8 . 22-3 80.6 54612 232533 187488 256 48987 28.6 97.9 218931 214544 16.4 110885 17.6 98.6 432094 387444 15.4 16.6 . 103085 573024 91.6 625244 17.9 16.4 85396 91 .'4 555058 509335 20.9 19.2 114472 92.0 693910 638866 125 91.8 141872 14.4 737587 677826 10.7 141872 12.6 87.3 879429 767913 9.5 110762 10.9 863967 85.0 1016158 13.7 15.4 109597 1108971 96.2 956322 20 0 105225 22:2 88.9 937787 834098 18.1 89.8 175633 26.3 788074 877370 23 0 154666 23.6 81.7 853972 697243 198607 23 0 26.3 87.5 966607 754869 23.8 96.7 158061 23.6 962358 169752 19.4 21.7 191812 89.4 990636 8854S2 467744 33.8 27.2 80.1 1721168 1383345 655429 25.6 21.0 81.9 3120659 2556792 23.7 814546 28.3 83.8 3430777 2873506 23.4 775816 27.7 84.6 3312781 2802234 20.7 25.4 760641 80.8 2998926 3696942 29.3 928896 22.3 75.9 4173643 3167662 25.9 ■ 20.0 833224 3411678 77.3 4414750 1202082 30.11 84.8 25.6 4701007 3988048 1145243 30.7 25.6 4467771 3729070 83.5 38.2 1464128 79.4 30.3 4831503 3837566 24.7 , 1454541 32.5 4470957 75.8 5896755 278833 24.0 20.3 1021871 85.0 1249488 ‘ Değerler, 1000 TL. olarak verilmiştir. Rakamlar 1963'e kadar istatistik Genel Müdürlüğünün Dış Ticaret ve Zirai Bünye ve istihsal adlı bültenlerinden. 1%3'ten 1970’e kadar Dış Ticaret Yıllık İstatistik Maddeler itibariyle ithalat ve ihracat bültenlerinden derlenmiştir. 1924 1925. 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 Ortalama

30

yc vc 1953’de % 9.48’e düşmüştür. Aslında bu yıllarda ihraç olunan meyveler, miktar ve değer bakımından diğer yılların bir çoğundan faz­ ladır Fakat 1952 ve 1953'de ihraç olunan tütün, tahıllar, pamuk ve madenlerin birden bire çok fazla artması meyvelerin bütün ihracat içerisindeki oranının düşmesine sebep olmuştur. Gerçekten, 1954 yı­ lında bu ürünlerin ihracatındaki azalışla meyve ihracatının genel ih­ racat içerisindeki oranı % 13.7’ye yükselmiş ve bu artış devam ederek I969’da % 30.3’ü bulmuştur. 47 yıllık rakamlara göre meyvelerin genel ihracat içerisindeki payı ortalama olarak % 20.3 yani beşte birinden fazladır. İhraç olunan meyveler yakın zamana kadar birkç ürünle sınırlı idi. Son on yıl içerisinde bunlara taze üzüm, satsuma ve şeftali de katıl­ mıştır. Meyvelerin değişik yıllarda ihracatından elde olunan değerleri ve bunların toplam bağ-bahçe ürünleri içerisindeki oranları Cetvel 5 de verilmiştir. Cetvelde görüldüğü gibi, ihraç olunan meyveler arasında en başta fındık, kuru üzüm, incir ve Antepfıstığı gelmektedir. Bunlardan sonra değer tutarları itibariyle öteki kuru meyveler (Ceviz, badem, zerdali ve benzerleri) yer alır. Taze meyveler de ise özellikle son bir kaç yılda turunçgiller ve taze üzüm ihracatında hızlı bir gelişmenin olduğu dik­ kati çekmektedir. Şeftali ihracatı bütün çabalara rağmen gelişmemiştir. Türkiye dış ticaretinde önemli bir rol oynayan bu meyveler üzerinde biraz daha ayrıntılı bilgi vermeyi faydalı bulmaktayız. Fındık: Dünya üzerinde başlıca fındık yetiştiren ve ihraç eden memleketler Türkiye. İspanya ve İtalya’dır. Son yıllarda Amerika Bir­ leşik Devletinde fındık üretimi büyük bir artış kaydetmiş ise de, bu memleket şimdilik ihracatçı olarak söz konusu değildir. Türkiye gerek üretim miktarları ve gerek dış piyasalara yaptığı ihracat bakımından İtalya Ve Ispanya’nın toplam fındık ihracatına denk gelecek bir kapasiteye sahiptir, Ayrıca, sözü edilen memleket­ lerin çoğunlukla kabuklu fındık ihraç etmelerine karşılık Türkiye da­ ha çok bir iç fındık ihracatçısıdır. Bu durumun bilinmesi rekabet ve fiyat şartları bakımından önemlidir. Türkiye’nin fındık ihracatında 1958 yılına kadar ekstrem olarak bir yıl az bir yıl çok ihracatı olmuş­ tur. Bu durum, fındıklıklarda görülen periyodisite ile ilgilidir. Böyle­ ce, az verim yıllarında düşük, çok verim yıllarında yüksek bir ihracat olmuştur. 1958’den sonra, değişik yıllarda ihracatta yine az çok farklar varsa da yukardaki ekstrem durum ortadan kalkmış gibidir.Bu. fındık31

Cetvel 3. 1938 yılından 1970 yılına kadar meyve ihracatı değerleri (1000 TL.) bunların toplam Bag-Bahçe ürünleri ihracatı içerisindeki oranlan (%) 1938 Meyveler l-'ındık Üzüm (kuru) incir (kuru) Antepfıstığı Kaysı-Zenfali öteki Kuru meyveler Limon Portakal-Manda rin Üzüm (taze) Elma (taze) Şeftali (taze)

1960

1950

(1000 TL.)

%

(1000TL)

12.788 14.449 5,553 342 581 15.236 — 1.029 120 22 —

25.6 28.9 11.1 0.7 1.2 30.3 — 2.0 0.2 0.0 —

52.136 58.483 13.181 9.945 116 3.597 5 156 14 537 —

0/ /o 37.7 42.3 9.5 7.2 0.08 2.6 0.0 0.1 0.0 0.3 • —

(1000TL.) 190.262 158.705 45.879 15.672 4.803 59.169 9.308 3.946 753 8 —

1965

1970

%

(1000 TL. 1

0/ /o

(1000TL.)

%

38.9 31.2 9.3 3.2 0.9 12.6 2.0 0.8 0.1 0.0 —

554.812 198.863 53.089 38.276 12.663 97.933 6.540 26.518 6.389 — 544

.55.7 19.9 5.3 3.8 t.2 9.8 0.6 2.6 0.5 — 0.0

312.451 221.078 84.673 75.570 — 132.336 48.906 56.940 22.714 850 658

33.3 23.5 9.0 6.1 — 14.1 5.2 6.0 2.4 0.0 0.0

lıklarda özellikle hastalık ve zararlılarla savaş işlerinin daha iyi yapılması ve diğer bakım işlerinin kısmen düzelmiş olmasıyle ve bunun ya­ nında ve belki de bundan da önemli olarak elde edilen fazla ürünün bir kısmının ertesi yıla saklanması sonucunda her yıl piyasaya birbirine yakın miktarlarda fındık arzıyle olmuştur. Buna göre, bugün de, fındık ihracatının dengeli olarak yürütülmesi periyodisitenin kaldırılmasına ve depoda saklama şartlarının düzeltilmesine bağlıdır. Bu yüzden fın­ dık kültürüne ve fındıkların depolarda saklanması sorunlarına büyük bir önem verilmesi gerekir. Fındık ihracatına ait sayılar Cetvel 5’te verilmiştir. Kuru üzüm: Kuru üzümün meyve ihracatımız içerisindeki oranı 1938 ile 1970 yılları arasında % 13.11 ile % 41.20 arasında değişmiştir (Cetvel 5). Kuru üzüm ihracatında görülen değişiklikler, bir yandan türlü nedenlerle iç üretimin azalıp çoğalması, öte yandan da, dünya piya­ salarındaki durumla ilgilidir. Dünya kuru üzüm üretimi 1958 yılma kadar hemen hemen 1934’deki seviyesini korumuştur. Ancak 1960 yılından sonra, dünya kuru üzüm üretimi önceki periyottakine göre üçte bir oranında artmış ve bununla dengeli olarak ihracat da kısmen yükselmiştir. Dünya kuru üzüm piyasası Yunanistan, A.B.D., Türkiye, Avusturalya ve İran ol­ mak üzere başlıca beş üretici memleketin elinde bulunmaktadır. Dünya üzerinde başlıca kuru üzüm ithal eden memleketler Batı Almanya, Hollanda, İngiltere, Fransa, İrlanda ve Rusya’dır. İngiltere’­ de İngiliz camiasına giren memleketlerin rekabetleri nedeniyle bizim daha çok Batı Almanya pazarında çalışmalarımızı yoğunlaştırmamız gerekmekte idi. Bununla birlikte, son yıllarda kuru üzümlerimize or­ tak pazarda bir kontenjan tanınmış olması ve gümrük indirimlerinden faydalanmamız kuru üzüm ihracatımızın lehine olumlu bir durum ya­ ratmıştır. Yine de bu sektörde ihracatın artması üstün kalite ve reka­ bet gücü olan bir fiyat dengesine bağlıdır. Kuru incir: Türkiye’de üretilen kuru incirin her yıl önemli bir kıs­ mı dış memleketlere gönderilir. İncir ihracatı tkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki yıllarda büyük krizler geçirmiştir. Bu durum, hemen hemen 1960 yılma kadar böyle sürmüştür. 1960’dan önceki periyotta ihracatın bu durumu her şeyden önce iç ve dış piyasa fiyatlarıyle ilgili olmuştur. İç piyasada incir fiyat­ larının düşük oluşu ve bir kısım tarım ürünlerine uygulanan taban fiFaaikiil No. 3

33

yatlarının bu ürüne tanınmamış olması inekçiliğimizde bir ilerleme yeri­ ne gerilemeye sebep olmuş, az gelir fena bakım, fena bakım ise ertesi yıllarda daha az gelirle sonuçlanmıştır. Bundan başka, dünya incir pi­ yasası son yıllarda ihracatçı duruma geçen bazı üreticilerin düşük kali­ teli ve fakat ucuz fiyatlarla satılabilen mallanyle oldukça yüklü bir hal almıştır. Önceleri bizden oldukça fazla miktarlarda incir ithal eden Amerika Birleşik Devletleri tüketiminin önemli bir kısmını Kaliforniya’­ dan sağlar durumdadır. Hatta Kaliforniya incir yetiştiricileri de malla­ rını satmakta güçlük çekmişlerdir. Bu durum karşısında, incir ihracatı oldukça güç bir hal almıştır. Yalnız, şuna da işaret etmek gerekir ki, dünyada kalite incirleri için tüketici bulunduğu sürece Türk incirleri her zaman müşteri bulabilecektir. 1960’dan sonraki gelişmeler Türki­ ye’nin incir ihracatı bakımından yukarda ileri sürdüğümüz düşünce­ lerimizi kanıtlamıştır. İhracatın daha çok dikkatli yapılması, incir ez­ mesi ihracatının artması ve kuru üzümde olduğu gibi kuru incirde de ortak pazarın kontenjan ve gümrük indirimlerinden faydalanmamız son gelişmelere sebep olmuştur. İncir ihracatının gelişmesinde temiz mal hazırlanması, standardizasyon ve alıcı memleketlerde reklam ya­ pılması önemli olacaktır. Son yıllarda incirde taban fiyatının uygulan­ ması üreticinin biraz olsun belini doğrultmasında yardımcı olmuştur. Öteki kuru meyveler: Türkiye’den ihraç olunan bu başlıca kuru meyvelerden sonra ihracat değerleri dikkate alınaraktan sırasıyle An­ tepfıstığı, ceviz ve badem gelir. Antepfıstığı ve cevizde dünya üreticile­ ri arasında birinci sırayı almamıza ve bademde dünya üretiminin sekiz­ de birini üretmemize rağmen, ihracat miktarları bakımından özellikle ceviz ve bademde istenilen aşamaya ulaşamadığımız bir gerçektir. Hal­ buki, Antepfıstığı ile badem, kıraç ağaçlaması yönünden en uygun tür­ leri teşkil ederler. Alanlar dikkate alınırsa çok büyük bir üretim potan­ siyelinin varlığı görülür. Artan üretim bu türlerin ihracatımızdaki kat­ kısını da artıracaktır. Türkiye’de kuru meyve ticaretinin gelişmesinin nedenleri, kuru olan bu meyve türlerinde özellikle ilk üç türde, üretimde standardizas­ yonun oldukça ileri bir aşamaya ulaşmış bulunması, bu meyve türle­ rinin kuru bir durumda uzun zaman kolaylıkla saklanabilmelri ve her türlü taşıt araçlarıyle taşınmalarının kolaylıkla yapılabilmesidir. Halbuki elma, armut, kaysı, erik, turunçgiller, şeftali ve üzüm gibi meyvelerin bozulmadan saklanmalarının güç ve uzak mesafelere taşın­ malarının ilkel metodlarla ve araçlarla hemen hemen imkânsız oluşu 34

yüzünden yetiştirilmeleri daha çok aile ihtiyaçları ve yerli pazarların istekleriyle sınırlı kalmıştır. Bugün bizde meyve ihracatı bakımından ikinci planda gelen elma, armut, şeftali, taze üzüm, turunçgiller ve muz gibi meyveler başka mil­ letlerin tarımsal üretimleri arasında büyük bir yer tutmakta ve dünya üzerinde taze meyve ihracatı, kuru meyve ihracatına göre büyük bir ge­ lişme kaydetmiş bulunmaktadır. Soğuk havada saklama ve ulaştırma metodlarımn vardığı büyük gelişme ile meyveleri uzun zaman taze ola­ rak saklamak olanağı eltje edilmiş ve yine üretim bölgelerinden uzak tüketici pazarlarına geniş ölçüde meyve gönderilmesi sağlanmıştır. Bu­ nun sonucunda taze meyve üretim ve ihracatında dünya üzerinde bü­ yük bir gelişme kaydedilmiş, bunun yanında ve enteresan olarak kuru meyve üretim ve ihracatı taze meyvelere göre çok geride kalmıştır. îşte, memleketimizde de ulaştırma, depolama, standardizasyon ve ambalaj olanaklarının yaratılması nedenleriyle, geleneksel kuru veya kurutul­ muş meyveler yanında taze meyvelerin de ihracına geçilebilmiştir. Taze meyve ihracatı, özellikle son on yıl içerisinde, devletin aldığı özendirici tedbirlrle, beklenilen veya istenilen hızla olmasa bile, gelişmekte ve ge­ lişme hızmı artırmağa çalışmaktadır. Taze meyve ihracatı yönünden söz konusu türler taze üzüm, tu­ runçgiller, elma ve şeftalidir. Taze üzüm: Türkiye ekolojik koşullar bakımından bağcılığa el­ verişli geniş alanları olan bir ülkedir. Gerçekten bugünkü bağ alanları ile dünyada dördüncü sırada yer almaktayız. Türkiye bağcılığının ti­ pik bir özelliği de, iklim koşullarının değişik olması nedeniyle ilk tur­ fanda (haziran-temmuz), orta mevsim ve son turfanda (ekim-aralık) üzüm çeşitlerin^ yetiştirebilmesidir. Bu durum özellikle ihracat bakı­ mından büyük bir değer taşır. Çünkü, bizden üzüm ithal etmesi muh­ temel olan memleketler daha çok ilk ve son turfanda üzümlere ihtiyaç göstermektedirler. Türkiye’nin taze üzüm ihracatı da, pazar etüdlerinin bir sonucu olarak, yukarda bildirilen koşullara göre düzenlenmiştir. Türkiye yeni üzüm çeşitleriyle ilkturfanda ihraç olanaklarım artırırken soğukta depolama koşullarını iyi kullanarak sonturfanda süresini de başarılı olarak uzatabilir. Türkiye, bugün, Batı Almanya, Avusturya, İngiltere ve İsviçre’ye taze üzüm ihraç etmektedir. Son on yıldaki çabalarla ihracat bu peri­ yotta iki katı artarak 20.000 tona ulaşmıştır. Bu alıcılardan yalnız Batı Almanya’nın son yıllarda 300.000 ton taze üzüm ithal ettiğini söyler­ sek, ihracat olanaklarının ne kadar büyükolduğu ortaya çıkar. Yukar­ 35

da sayılan memleketlerin ithalatı yılda yarım milyon tona ulaşmakta­ dır. Bu durumda Türkiye’nin yaş üzümde ihracat hedefi yakın gelecek için en azından 50.000 ton olmalıdır. Elma: Dünya üzerinde en çok yetiştirilen meyvelerden birisi el­ madır. Dünya elma üretimi son yıllarda 20 milyon tonu aşmıştır. Bir milyön tonun üzerinde elma üreten memlektler sırasıyle Fransa, A.B.D., îtalya, Batı Almanya ve Japonya’dır. Türkiye’nin dünya elma üre­ timine katkısı 1970 yılında 748 bin tona ulaşmış ve bu üretimle plan hedeflerini çok gerilerde bırakmıştır. îç tüketim artmakta ise de, bu durum, yeniden ihraç olanaklarının aranmasını gerektirmiştir. Yeni­ den diyoruz, çünkü İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, daha önceki yıl­ lardaki ihracat sayılarına ulaşılamamıştır. Artan üretim karşısında du­ rumun tekrar gözden geçirilmesi bir zorunluk halini almıştır. İthalatçı memleketlere göre bizim elma ihracatımız bakımından etüd etmemiz gereken pazarlar Batı Almanya, İngiltere, Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği pazarlan ol­ mak gerekir. Gerçi Batı Almanya ve İngiltere’nin ithalat rakamlan yüksek olduğundan bu memleketlere ihracat imkânı var gibi görünür­ se de bu pazarlarda çeşit, fiyat ve pazara gönderme şartlan (seçme, boylama, ambalaj v.b.) bakımından öteki önemli üreticilerle rekabet edebilmemiz bugün için çok güç ve hatta imkânsız görünmektedir. Elma ithalatı bakımından Orta Doğu’da en başta gelen memle­ ket Mısır’dır. Bunu Filistin ve Irak takip ediyorlardı. Mısır’ın 1934 yı­ lından 1958 yılma kadar olan elma ithalatı 1500 tonla 12500 ton ara­ sında değişmiştir. Ancak bu ithalatın son yıllarda gittikçe azaldığı gö­ rülmektedir. Bu piyasada ikinci Dünya Savaşı’ndan önce Amerika Birleşik Devletleri ve İtalya’nın rekabeti ile karşı karşıya bulunuyor­ duk. İkinci Dünya Savaşı sırasında ve onu takip eden bir kaç yıl Mı­ sır’da elmalarımız hemen hemen rakipsiz olarak satılmış ve fakat bun­ dan sonra yine îtalya ve o zamana kadar rekabeti hiç söz konusu ol­ mayan bir üretici ile karşılaşılmıştır ki, bu da Lübnan’dır. Ayrıca, ön­ celeri bizden elma alan Suriye’nin son zamanlarda Mısır’a az veya çok miktarda ihracat yaptığı görülmektedir. Lübnan'ın rekabetini ciddî olarak dikkate almak gerekir. Gerçekten 1934-38 periyodunda bir kilo bile elma ihraç etmemiş bulunan Lübnan 1965 yılında 79.800 ton elma ihraç etmiştir. Aynı yılda bizim elma ihracatımız hiç yoktur. Lübnan'­ ın Orta Doğu pazarlarında bizim karşımıza bu kadar kuvvetli bir ra­ kip olarak çıkabilmesi çeşit standardizasyonu, ambalaj ve muhafaza­ da modem metodların aynen kullanılmasıyle sağlanmıştır. Orta Doğu 36

memleketlerinden Suudi Arabistan, Ürdün, Kuveyt velrak'ta da Lüb­ nan’ın güçlü rekabetini hesaba katmak gerekecektir. Orta Doğu bölgesinde elma ihracatı bakımından İsrail’de düşünü­ lebilir. Bu memleketin şimdiki elma üretimi önemli sayılmaz. Ancak, bu memlekette de özellikle yüksek yerlerde clmacılığa önem verildiği­ ni öğrenmekteyiz. Bundan başka, İsrail çok fazla miktarda turunçgil meyvesi yetiştirdiğinden ve meyvenin bulunmadığı zamanlarda da ge­ liştirdiği meyve suyu endüstrisi ile meyve ihtiyacını gidermeye çalıştı­ ğından elma bakımından bizim için önemli bir alıcı durumuna girme­ miştir. Kuzey Afrika’da Libya, Tunus, Cezayir ve Fas elma ihraçtı bakı­ mından üzerinde durulmağa değer pazarlar olabilir. Bu memleketlerde Cezayir’in yıllık elma ithalatı bazı yıllarda 8 bin tonu bulmuştur. Fas’­ ın ithalatı da hemen hemen aynı seviyededir. Libya’da yılda 5 bin ton kadar elma ithal etmiştir. Tunus’un ithalatı ise en fazla 4 bin tondur. Bu memleketlerde İtalya ve Fransa’nın ve yine Lübnan’ın rekabetini hesaba katmak gerekir. Bugün için elma ihracatında en şanslı olabileceğimiz pazarlar Iran ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleridir. Gerçekten 1969’dan bu yana bu memleketlere az da olsa elma ihraç edilebilmiştir. Iran, fiyatlar ba­ kımından elverişlidir. S.S.C. ile yapılacak ticarî anlaşmalarda, turunç­ gillerde olduğu gibi, elma da ele alınarak ihracat miktarları artırılabi­ lir. Yukarda verilen bilgilerden anlaşılcağı gibi elma ithal eden büyük pazarlar daha şimdiden iyi organize edilmiş üreticiler tarafından tutul­ muştur ve bu pazarlarda rekabet zannedildiği kadar kolay olmayacak­ tır. Bu bilgilerden Türkiye’den elma ihracatının yapılmayacağı da an­ laşılmamalı ancak sorunun güçlüğünü anlıyarak ona göre tedbirler alınmalı ve çalışılmalıdır. Turinçgiller: Turinçgiller yetiştiriciliği dünya üzerinde iklim şart­ larının uygun bulunduğu hemen her yerde büyük bir önem kazanmıştır. Dünya turunçgiller (portakal, mandarin, grepfrut, limon) üretimi 1970 yılında 36 milyon 866 bin tona yükselmiştir. Bu miktarın 30 milyon 130 bin tonu portakal ve mandarin, 3 milyon 057 bin tonu grepfrut ve 3 mil­ yon 679 bin tonu da limon ve laymdan ibarettir. 1934-38 ortalamasına göre dünya turunçgil meyveleri üretimi 11 milyon ton idi. Bu duruma göre, turunçgil meyveleri üretiminde üç katı bir artış kaydedilmiş ve bu artışın en büyük kısmı portakal ve limonda olmuştur. Üretilen tu37

runçgil meyvelerinin önemli bir kısmı üretilen bölgelerde tüketilmekle birlikte, bu meyvelerin dünya piyasalarında yılda 4 milyon tonu aşan bir ihracat ve ithalat kapasitesine ulaştığım da belirtmek isteriz. Dünya toplam üretim ve ticaretinde olduğu gibi Türkiye’nin tu­ runçgiller üretim ve ihracatı da günden güne artmıştır. 1934-38 yılları ortalamalanyle 1970 yılı mukayese edilecek olursa bu durum açıkça ortaya çıkar. 1934-38 yıllarında Türkiye’nin portakal ve mandarin üretimi 35 bin tondu. Bu periyotta grepfrut deneme niteliğinde olarak araştırma müesseselerine getirilmişti. Limon üretimi ise istatistiklerde yer almıyacak kadar azdı ve-Türkiye 1944 yılına kadar limon ithal eden bir memleket idi. Sonraki yılların gelişmesine bakılacak olursa portakal ve mandarin üretiminin 1948-52 devresinde 66 bin tona, grepfrutun 1000 ton ve limonun da 12 bin tona yükseldiği görülür. Bu gelişme son­ raki yıllarda da hızla devam etmiş ve böylece 1970 yılında portakal, mandarin üretimi 523 bin tona, grepfrut 7 bin tona ve limon üretimi de 126 bin tona yükselmiştir. Üretimindeki bu artış sayesindendir ki Türkiye bir yandan iç pa­ zarın ihtiyaçlarım karşılamakta başarılı olmuş, öte yandan da ihracata başlamıştır. 1948-52 priyodunda ortalama olarak 700 ton portakal ve mandarin ihracatı 1971’de 32 bin 258 ton, limon ihracatı aynı yılda 42 bin 888 ton ve grpfrut ihracatı da 3 bin 751 tona yükselmiştir. Türkiye yetiştirme imkânları bakımından henüz üretim kapasite­ sinin sonuna gelmiş değildir. Memleketimizde hektardan kaldırılan ürün miktarları alınacak tedbirlerle artırılabilecektir. Bunun yanında, turunçgiller yetiştiriciliğine elverişli ve henüz bu işde kullanılmıyan geniş alanlar vardır. Bu duruma göre, Türkiye’nin, turunçgiller üreti­ mini artırmak bakmamdan büyük olanaklar vardır. Üretimin artmasıyle bir yandan artan iç pazar ihtiyaçları karşılanırken öte yandan da ihracat için daha büyük miktarda mal ayrılabilecektir. Şeftali: Türkiye’den ihracı düşünülen taze meyvelerden birisi de şeftalidir. Son yıllarda, gerek üretimde elde edilen büyük artış ve gerek meyve kalitesindeki üstünlük dolayısıyle memleketimizden şeftali ih­ racına başlanmıştır. Durum bu meyvede elverişli görünmektedir. Şeftali üretim ve ticareti bundan önce söz konusu edilen meyveler­ de olduğu gibi bütün dünyada bir artış göstermiştir. 1948-52 yıllan ortalaması olarak dünya şeftali üretimi 2 milyon 390 bin ton idi. 1970 yılında ise üretim 5 milyon 159 bin tona yükselmiştir. 38

Dünya üzerinde en büyük şeftali üreticisi memleketler sırasıyle Birleşik Amerika Devletleri, İtalya, Fransa, Türkiye ve Yunanistan’­ dır. Genel olarak bu memleketlerin üretimlerinde özellikle son yıllar­ da büyük artış dikkati çekmektedir. Avrupa pazarlarında bizimle re­ kabeti söz konusu olan memleketler başta İtalya olmak üzere Yuna­ nistan ve Fransa’dır. Memleketimiz 1939 yılından 1970 yılma kadar geçen periyotta şeftali üretiminde büyük bir başarı göstermiştir. Buna göre 1939 yılın­ da 1 milyon 153 bin olan ağaç sayısı I970’de 5 milyon 589 bine, ürün miktarı da 12 bin 438 tondan 112 bin tona yükselmiştir. Avrupa memleketlerinde üretilen şeftalilerin hepsi yine Avrupa’da tüketilmektedir. Başlıca alıcılar Batı Almanya, İsviçre, Hollanda, İn­ giltere İmpratorluğu ve Avusturya’dır. Bunlardan başka, İskandinav memleketleri de ihracatın gelişmesinde uygun alıcılar olarak dikkate alınabil i Avrupa memleketlerinde üretimin büyük ölçüde artmış olmasına karşılık, şeftali piyasasında satış bakımından büyük bir güçlükle karşılaşılmamıştır. Bunun nedeni, tüketici memleketlerde alım gücünün de yükselmiş bulunması ve diğer bir çok meyvelerle mukayese edilirse esasen bu memleketlerin şeftali tüketimlerinin henüz çok yüksek ra­ kamlara ulaşmış bulunmasıdır. Gerçekten, bu büyük alıcı memleket­ lerde insan başına düşen şeftali miktarları diğer meyvelerle mukayese edilirse çok düşüktür. Mesela Avusturya’da insan başına 40 kilo elma ve 32 kilo armut tüketimine karşılık, ancak bir kilo şeftali düşmektedir. Bu misalleri daha çoğaltmak mümkündür. Bu durum karşısmda, bu memleketlere, daha fazla miktarda şeftali ihraç edilebileceği bir gerçek­ tir. Üretim ve ihracat mevsiminin uzunluğu (Mayıs’tan Kasım’a ka­ dar) bu türde pazarlama yönünden büyük bir avantajdır. Türkiye, şeftali ihracatında diğer memleketlerin mallarıyle kalite bakımından rekabet edebilecek bir durumdadır. İhracatta başarı, bu meyvede de, taze üzümde olduğu gibi, ambalaj ve soğuk havada sevkiyatla sağlanacaktır. Tüketici pazara yüksek kaliteli bir meyvenin şevki, derim zamanında olgunluğun çok iyi bir şekilde tayini, meyvelerin çok dikkatle ellenmesi, en uygun ambalaj kaplarının kullanılması ve ambalajdan sonra meyvelerin hemen ve kısa bir zamanda soğutularak soğuk hava taşıtlarıyle hızla gönderilmesi ile sağlanabilecektir. Ayrıca fiyatlar üzerinde de durmak gerekir. 39

4) Meyvecilikle Geçinen Nüfus Türkiye nüfusunun % 64’üne yakın bir kısmı (1970 sayımı) tarım­ la uğraşmaktadır. Tarım nüfusu içerisinde ne kadarının meyvecilikle geçindiği üzerinde elimizde sayılar yoktur. Böyle bir istatistiğin hazır­ lanması çok iyi olurdu. Fakat, bu istatistiğin hazırlanması büyük güç­ lükler göstermektedir. Bunun nedeni, meyveciliğin memleketimizde çoğunlukla tek bir üretim dalı olarak ele alınmayıp diğer işlerle birlik­ te yapılmasıdır. Bu durum, çiftçi nüfusunda böyle olduğu gibi bir çok yerlerimiz de şehirli nüfusu için de böyledir. Yani bizde mesela, pa­ muk çiftçisi aynı zamanda portakal üreticisi olduğu gibi dişçi, avukat v.b. gibi meslek erbabı da büyük portakal, limon veya incir üreticisi olarak çalışmaktadır. Yine, bir çok meyve bölgelerimizde şehirde otu­ ran nüfusun yazın köylere çıktıkları yerlerde az veya çok geniş bir öl­ çüde meyvecilik yaptıkları (Erzincan, Malatya) görülmektedir. İşte bu nedenle nüfusun doğrudan doğruya geçimini meyvecilikten sağlıyan kısmını ayırmak zorlaşmakta ve bu durum özel bir istatistik çalış­ masını gerektirmektedir. Bununla birlikte, memleketimizin çeşitli yer­ lerine yayılmış olan meyveliklerin bu bölgeler halkının geçiminde birin­ ci veya ikinci derecede önemli bir rol oynadığı bir gerçektir. Bir kaç bölgeyi ele alarak inceliyecek olursak durumu daha iyi bir şekilde aydınlatmış oluruz. Mesela bugün Doğu Karadeniz bölgesinde çay yetiştiriciliği bu bölge halkının en önemli geçim kaynağından bi­ risini teşkil etmektedir. Bu bölgede yalnız çay tarımının geliri ile geçi­ nen bir çok çiftçiler bulunmakla birlikte bunların yanında aynı zamanda mısır yetiştiriciliği veya diğer tarım dallan ile de uğraşanlar vardır. Trabzon’dan Ordu’ya kadar uzanan bölgede ise fındık yetiştiriciliği bu bölgenin tarım ekonomisinde baş rolü oynar. Fakat fındıkla birlik­ te mısır ve tütün yine önemli üretim dallarını teşkil eder. Bu durumu, işletmelerin arzettikleri özelliklere göre, Ordu’dan İstanbul’a kadar uzanan bölgede de türlü farklarla tespit edebilirz. Yine Ege bölgesinde zeytin, incir ve üzüm yetiştiriciliği tütün, pa­ muk, tahıllar ve daha bir çok tarla bitkileri ile iç içe girmiş bir durum­ dadır. Burada da yalnız meyvecilikle uğraşan işletmeler bulunabileceği gibi, bağ-bahçe bitkileri ile tarla bitkilerinin ve hayvancılığın bir arada götürüldüğü çok sayıda işletmeler de vardır. Gerek Ege bölgesinde ve gerek Akdeniz kıyısında oturan türlü meslek sahiplerinin geniş ölçüde bağ-bahçe tarımı ile uğraştıkları gö­ rülmektedir. Bu bölgelerdeki büyük iıicir, zeytin ve turunçgiller işlet­ melerinin önemli bir kısmı bu gibi kimselere aittir. Hiç şüphesiz, bun40

lann yanında meyveciliği kendisine meslek edinmiş büyük ve küçük işletme sahipleri de vardır. Bu misallerimizi diğer bölgelerimize de teş­ mil edebiliriz. Bu nedenle nüfusun yalnız meyvecilikle geçinen kısmını ayırmak güçtür. Nüfus sayısı ne olursa olsun, gerçek olan, meyvecilikle geçinen nüfusun daha refahlı bir hayat sürebildiğidir. Bunun nedeni, hiç şüp­ hesiz, bu üretim dalının dönümden sağladığı yüksek gelirdir. Bu sonu­ ca, tarla ürünlerinde dönümden elde edilen saf gelirle meyvecilikten elde edilen saf gelir mukayese edilerek varılmıştır. Durum, yalnız biz­ de değil diğer dünya memleketlerinde de, meyveciliğin lehine görül­ mektedir. Meyveciliğin diğer birçok tarımsal üretim dallarına göre daha yük­ sek bir gelir sağlaması meyvecilik işletmelerinin özellikleriyle açıkla­ nabilir. Bu sektör, entanzif bir işletme dalıdır ve fazla bilgiye ve yakın ilgiye dayanır. Bunun sonucunda dönümden kaldırılan ve değerleri diğer tarla ürünlerine göre yüksek olan bir ürünle daha fazla bir saf gelir sağlanması da tabii olsa gerekir. Meyve işletmeleri çiftçi ailesinin bütün bireylerine emeğini değer­ lendirebilecek olanaklar da sağlamaktadır. Böylece, çiftçi ağır işleri biz­ zat kendi üzerine alarak diğer işleri de güçleri oranında ailedeki kadın­ lara ve çocuklara bölerek daha düzenli ve ekonomik bir çalışma ola­ nağına kavuşmaktadır. Meyve bahçeleri yalnız saf gelir ve aileye geniş bir çalışma olana­ ğı, sağlamakla kalmamaktadır. Bu işletmelerde araç ve gereçler için gerekli ağaçlar, çiftçinin yakacağı için odun ve çit veya ara bitkisi ola­ rak dikilen çeşitli meyvesiz ağaçlarla kereste de'elde edilmektedir. Ay­ rıca, bu işletmelerde ara tarımı olarak sebzelerin yetiştirilmesi arıcılık ve tavukçuluğun birlikte yapılabilmesi çiftçi nüfusunun daha iyi bes­ lenmesini de sağlamaktadır. Fazla el emeğine ihtiyaç gösteren bü sek­ törün gelişmesi işsizlik sorununa da çözümler getirebilecektir. S) Meyveciliğin Memleket Nüfusunun Beslenmesindeki önemi

İnsan beslenmesinde meyveler çok eskiden beri önemli bir yer tut­ muştur. İlk insanın günlük besin maddeleri arasında hiç şüphesiz mey­ veler, türlü av ürünleri yanında tüketiliyordu. Eski ve orta çağ mede­ niyetlerinde de meyvelere kıymet verildiği o zamanki yüksek meyve fiyatlarından anlaşılmaktadır. Din kitaplarında meyvelere ayrı bir yer verilmiş olması da meyvelerin beslenmedeki önemini belirtmek bakı­ mından kayda değer. 41

Kültürün ilerlemesi ve insan beslenmesinin fizyolojik ve biyolo­ jik temellerinin aydınlatılmasıyle meyvelerin insan beslenmesindeki değeri daha iyi açıklanabilmiştir. Meyvelerin insan beslenmesindeki önemleri başlıca dört nedenden ileri gelmektedir. a) Sağladıkları kalori bakımından, b) içlerindeki tuz bakımından, c) İçlerindeki vitaminler bakımından, d) Görünüşleriyle iştiha üzerine yaptıkları etkiler bakımından. a) Meyvelerin sağladıkları kalori bakımından önemleri: Büyüyen, çalışan, iklim şartlarıylc savaşan, hastalıklara karşı korunan veya bu hastalıklardan kurtulmaya çabalayan her insanın günlük belli bir ka­ lori toplamına ihtiyacı vardır. Araştırmalara göre çeşitli yaşda ve türlü faaliyette bulunan erkek ve kadınların günlük kalori ihtiyaçları başka başkadır. Bir çok faktörlere göre değişen insanın günlük kalori ihtiyacı alınan besin maddeleriyle temin edilmektedir, insan vücudunun başlı­ ca kalori kaynaklan karbonhidratlar, proteinler ve yağlardır. Vücutta bir gram karbon hidratın yanmasıyle 4, bir gram proteinin parçalanmasıyle 4 ve yine bir gram yağın parçalanmasıyle de 9 büyük kalori meydana gelir. Meyve türlerimizi bu üç temel besin maddesi bakımından incele­ yecek olursak türüne ve yaş veya kuru olmalarına göre bu maddeler bakımından büyük farklar gösterdiklerini görürüz. Genel olarak, yaş meyvelerin besin maddelerince fakir oldukları söylenmekte ise de bun­ lar arasında da besin değerleri bakımından çok yüksek olanların bu­ lunduğunu belirtmek yerinde olur. Meselâ muz ve incir karbonhidratlarca zengin oldukları gibi zeylin ve avokadolar da yağca çok zengin­ dirler. Bu nedenle meyveleri besin değerleri bakımından değerlendirir­ ken, her meyveyi ayrı ayrı ele almak ve buna göre karar vermek en doğrusudur, fşte Cetvel 6 bu amaçla hazırlanmıştır. Cetvelde dikkati çeken bir durum çeşitli meyvelerin yakıt değerleri üzerinde verilen rakamlardır. Çilekde bu en düşük olduğu halde pikanda en yüksek düzeye ulaşmıştır. Günlük besin listeleri hazırlanır­ ken raeyvelrin bu özelliklerini dikkate almak gerekecektir. b) içlerindeki tuzlardan ötürü meyvelerin beslenmedeki önemi: Meyvelerde, meyveye ekşilik veren asitler bulunur. Bu asitlerin şeker­ lere olan oram ise meyve tadının meydana gelişinde en önemli rolü oy­ nar. Meyvelerde en çok görülen asitler elma asidi ile limon asitidir. Bu42

Cetve 6. Çeşitli meyvelerin bileşimleri ve gıda defterleri*

Meyveler

Ağırlığın % si olarak Karbon Protein Yağ hidrat

Yakıt defteri 100 g. da Kg-Kal.

Mineral madde ağırlıgı 1 /# vı ara* p Ca Fe

Vitaminler z: zengin i: iyi, m: mükemmel

Yumuşak çekirdekliler Elma, taze .4 .5 13.0 63.9 .0074 .013 .00030 Ao, Bi, Cm, Ro Armut, taze .018 .6 .5 65 O 11.4 .031 .00031 Ao, Bi, Ci, Ro Sert çekirdekliler — Kaysı, taze 1.1 13.4 59.5 .014 .025 .00030 Am, Cm .7 Şeftali, taze .1 5.8 41.9 .016 .023 .00036 Ai, Bi, Cm, Ro Kiraz, taze 1.0 16.5 8 80.5 .020 .030 .00040 Ai, Ci — Erik, taze 20.1 1.0 87.1 .020 .032 .0005 Co Sert kabuklular Fındık 15.6 65.3 13.0 725 .29 .035 0041 Bo Ceviz 18.4 11.6 64.4 728 .089 .36 .0021 Ao, Bi 10.7 Kestane 7.0 71.5’ .034 413 00070 Bi .092 Badem 21.0 15 8 .24 679 0039 54.0 .46 Ac. Bi — — — A. fıstığı 16.3 22.3 54.0 660 .0079 — — ■ --— 6.9 Ç. fıstığı 33 9 627 49.4 15.3 9.6 757 ,0026 Pikan 70.5 .089 .35 Ai, Bo Üzümlü meyveler 12.6 1.7 1.0 68.3 Ahududu .049 048 .00060 Ci 6.0 1.0 .6 69.7 .041 Çilek, taze .028 .00080 Ci, Bi, Cz 14.9 1.3 1.6 .00030 Ac, Bo, Co Üzüm, Concord 99.2 .020 . .031 20.0 96 .031 .0023 Malağa. .8 1.4 Ao, Bo, Co .020 76 1 354 .066 13.0 .0021 Ao Kuru 2.6 3.3 Turunçgiller 11.6 .020 .00020 Ai, Bo, Cz, Ro Portakal .8 .2 62.9 .044 — . 9.0 .00061 Cz 125 . .2 .1 Mandarin Ai, Bo, Cz .7 7.4 .036 .022 .0005 1.0 45 2 Limon 47 .026 .00045 Bo, Ci, Ro 10.4 .028 Grepfrut 8.0 .2 Akdeniz meyveleri Ai .014 .0029 11.6 309 .12 27.6 Zeytin, yeşil 1 .1 Ai .014 .0029 1.7 4 3 266 .12 25.9 olgun --— Ao,Bo, Ro .053 .037 18 8 83.8 1.5 încir, taze Ao, Bo, Ro .0030 .16 .12 74.2 325 4.3 .3 kuru .0062 .027 .00055 Ai, Bi, Cm, Ro 21.0 101 1.3 .6 Muz .030 .00040 Ai, Ci .020 80.5 16.5 2 8 2.1 Hurma. * Hodgman, C.D. ve diğerleri, 1956. “Handbook of Chcmistry and Physics” sayfa 1822+1824,186. ** Vitaminler: A. Vitamin, A: B: Thiamin; C: Askorbik asit, R : Riboflavin veya B2.

Reaksiyon k: kuvvetli O: Orta z: zayıf Baz, z Baz, z Baz, Baz, z Baz Asit Asit, z Baz, z Baz, o — — —

Baz, z Baz Baz Baz Baz, K Baz, z Baz Baz, z Baz Baz Baz Baz Baz, z Baz

nunla birlikte, bazı meyvelerde ve mesela eriklerde benzoik asit var­ dır. Meyvelerdeki bu organik asitler kalsiyum, sodyum, potasyum v.b. metallerle birleşrek tuzları teşkil ederler, fşte bu asit tuzlar vücutta okside olduğu zaman bir yandan karbondioksidi meydana getirir ve geriye de tuzlar kalır. Bu meyve tuzları insan sağlığı bakımından çok önemlidirler. Cetvel 6 incelenecek olursa verilen meyveler içerisinde erik ve ce­ viz daşında diğerlerinin tamamen baz bir reaksiyonda oldukları görü­ lür. Meyvelerin bazlık dereceleri de birbirinden farklıdır. Cetvel 6 da bunlar zayıf (z), orta (o) ve kuvvetli (k) olarak işaretlenmişlerdir. c) Vitamin kaynağı olarak meyvelerin önemi: Meyvelerin en önemli vitamin kaynaklarından birisini teşkil ettikleri 20 nci yüzyıl içe­ risinde bulunmuş ve bundan sonra meyvelerin insanların günlük bes­ lenmesinde yer almalarının kesinlikle gerektiği üzerinde ısrar edilmiş­ tir. Vitaminler, beslenmede miktarları bakımından çok küçük ve fa­ kat düzenleyici etkileriyle önemi büyük olan maddelerdir. Türlü vita­ minlerin bileşimi, biyolojik etkileri, elde edilme şekilleri ve bunların değerlendirilmesinde kullanılan ölçülerin neler olduğunu bu kitabın çerçevesi içerisinde bildirmemize imkân yoktur. Bu hususta daha faz­ la bilgi edinmek istiyenler Özel literatüre baş vurmalıdırlar. Biz bura­ da da vitaminlere tabii kaynak olan meyvelerin durumlarını belirtmek­ le yetineceğiz. Cetvel 6 ve 7 bu yönden işe yarayacaktır. Cetvel 6 da değişik harfleıle gösterilen vitaminlerin yanına zengin (z), iyi (i), mükemmel (m) ve orta (o) işaretleri konularak vitamin ba­ kımından değerleri belirtilmiştir. Bu bilgiler meyvelerin türlü vitamin­ ler bakımından birbirleriyle mukayese edilmelerini sağlıyacağı gibi, çeşitli vitaminlere ihtiyaç gösteren kimselerin hangi meyveleri daha fazla yemeleri gerektiği üzerinde de bir fikir vermeye yanyacaktır. Cetvel 7 de ise değişik meyvelerin çeşitli vitaminleri ne kadar ihtiva et­ tikleri rakamlarla bildirilmiştir. Bu rakamlara dayanılarak günlük be­ sin listeleri hazırlanabilir. Cetvel 7 nin incelenmesinden anlaşılacağı gibi vitamin A bakı­ mından en zengin meyveler sırasıyle mango, kaysı ve papayadır. Bun­ lardan sonra şeftali, kiraz, vişne, muz, mandarin ve erik gelir. Burada enteresan olan bir nokta, kurutulan bazı meyvelerde kurutmadan son­ ra vitamin A miktarlarının çok artmış bulunmasıdır. Bu durum en a44

çık olarak kaysı ve erik kurularında görülüyor. Gerçekten taze kaysının A vitamini 2790 ünite iken kuru kaysıda bu 7430 üniteye ve taze erikte de 350 üniteden kurutulmakla 1890 üniteye yükselmiştir. Vitamin B grubu içerisine giren türlü vitaminlerce en zengin olan meyveler hurma, pikan, ceviz ve bademdir. Öteki meyvelerin bu vita­ minlerce oldukça fakir oldukları görülür. Cetvel 7. 100 gr. Yenebilen Meyvede Mcvcüt Vitaminler Meyve Türü Grepfrut. taza Konserve Armut (taze) Ananas (taze) Badem Ceviz Çilek (taze) Erik (taze) Kuru (kükürtlenmemiş) Hurma İncir (taze) Konserve Kuru kaysı Taze Kuru (kükürtlü) Kiraz-Vişne Limon Mandarin Mango (taze) Muz (taze) Papaya Pikan Portakal Şeftali (taze) Konserve Kuru üzüm (kükürtlü) Amerikan tip Avrupa tip Zeytin (yeşil) Olgun

Vitamin A. LU. Eseri Eseri 20 130 Ç 30 60 350 1.890 60 80 50 80 2.790 7.430 620 0.00 420 6.350 430 1.750 50 190 880 450 3.250 80 80 300 60

Thiamin Riboflavin mg. mg. 0.04 0.03 0.02 0.03 0.25 0.48 0.03 0.06 0.10 0.90 0.06 0.03 0.16 0.03 0.01 0.05 0.04 0.07 0.06 0.04 0.03 0.72 0.00 0.02 0.01 0.01 0.06 0.06 Eseri Eseri

0.02 0.02 0.04 ' 0.02 0.67 0.13 0.07 0.04 0.16 0,10 0.05 0.03 0.12 0.05 0.06 0.06 Eseri 0.03 0.06 0.05 0.04 0.11 0-30 0.05 0.02 0.00 0.04 0.04 •-—

Niacin mg. 0.2 0.2 0.1 0.2 4.6 1.2 0 .3 0.5 1.7 2.2 0.5 0.4 1.7 0.8 3.3 0.4 0.1 0.2 0.9 0.7 0.3 0.9 0.2 0.9 0.7 5.4 0.2 0.2 — —

Ascorbie acid.mg. 40 30 4 24 Eseri • 3 60 5 3 0 2 Eseri 0 7 12 8 50 31 41 10 56 2 43 8 4 19 4 4 — —

Cetvele göre meyveler önemli bir C vitamini kaynağıdır. C vitataminince en zengin olanlar sırasıyle çilek, papaya, limon, portakal, mango, grepfrut ve mandarindir. Elmalar da çeşitlerine göre C vitaminince az veya çok zengin kaynaklan teşkil ederler. Bilindiği gibi bugün piyasada türlü şekilde yapma vitaminler var­ dır. İnsanın günlük vitamin ihtiyacı, yalnız vitamin bakımmdan düşü­ nülürse, belki de bu yolla daha ucuza da sağlanabilir. Fakat meyve­ lerle alınan bu vitaminler yanında vücuda sağladıkları diğer besinler ve 45

faydalar dikkate alınırsa günlük beslenmede meyvelere ayrı bir yer verilmesinin doğru olacağı ortaya çıkar. ç) Meyvelerin görünüşleriyle iştiha üzerine yaptıkları etkiler: Meyveler, güzel görünüşleriyle insanda iştihanın açılmasına yardımcı olurlar. Mide ve diğer sindirim salgılarının bol miktarda teşekkülüne vc dolayısıyle sindirimin daha kolay olmasına yardım ederler. Taze ve kuru meyvelerin dokularındaki ipçikler sindirim organlarında kas hareketlerini arttırır ve böylece sindirim organlarının sağlam ve hare­ ketli kalmasını sağlar. Yukarda dört madde içerisinde esasları kısaca bildirilen faydala­ rından ötürüdür ki bugün insanların günlük besin maddeleri arasında meyvelere özel bir yer verilmektedir. Böylece, dünya üzerinde yaşıyan insanların kültür derecelerine ve satın alma güçlerine göre büyük öl­ çüde meyve yediklerini görmekteyiz. Bu durumu belirtmek için Cetvel 8 hazırlanmıştır. Cetvelde doğruya yakın sayıların verilmesi mümkün görülen meyveler ele alınmışlardır. Cetvel incelenecek olursa çeşitli memleketlerde insan başına düşen taze meyve miktarları arasında bü­ yük farklarm bulunduğu görülür. Cetvelde Türkiye için verilen miktar insan başına 37.5 kilo gram­ dır. Bu rakam bir kısım milletlerle mukayesede az diğer bir kısımla mukayesede ise oldukça iyi görünmektedir. Gerçek olan, bu cetvelin Türk halkının meyvelerden faydalanma durumunu tam olarak ifade etmemekte olduğudur. Çünkü Türk halkının tükettiği meyveler ara­ sında taze üzüm önemli bir yer almaktadır. Bunun yanında yine meyve olarak ve büyük miktarlarda sarfolunan kavun ve karpuz da bu lis­ teye konmamıştır. Bunlardan başka ürejim olanakları yüzünden Türk’­ ler büyük ölçüde kuru meyve ve meyve kuruları yemektedirler. Bu-nedenle cetveldeki miktara bakrak biz, orta derecede meyve yiyen insan­ lar grubuna girer gibi görünsek bile, genel meyve tüketimi bakımından meyve ile iyi beslenen uluslar arasında yer aldığımız bir gerçektir.6 6) Endüstriye Sağladığı Ham Madde Bakımından Meyveciliğin önemi

Meyveler birçok tarım endüstrisinin ham maddesini teşkil eder. Bunlar arasında şu dalları belirtebiliriz: Meyve suyu endüstrisi, konserve endüstrisi, pekmez endüstrisi, reçel, marmelat endüstrisi, şekerleme endüstrisi, her türlü pasta endüs­ trisi, alkollü içkiler endüstrisi, kurutma endüstrisi, derin dondurma endüstrisi ve liyoflizasiyon. 46

Cetvel 8. 1965 yılı itibariyle değişik memleketlerde nüfus başına düşen belli başlı meyve tüketim miktarları (Kg. olarak) Nüfus Portakal Grepfrut limon Memleketler (milyon) Elma Armut Vişne Şeftali Erik Kaysı Mandarin Lime vc diğer­ Muz Toplam leri Avusturya 7 40.6 22.1 3.3 1.0 11.0 1.9 11.9 3.6 — Belçika 9 20.6 6.2 0 .4 0.3 0.6 14.9 2.8 Bulgaristan 8 31.9 9.9 6 .0 23.9 2.9 11.6 0 .6 0 .4 Çekoslovakya 14 11.0 2.2 2.1 0 .2 0.8 2.8 4.0 2.5 — Danimarka 4 5.8 42.5 2.5 3.2 11.2 2.5 Fransa 49 89.6 9.9 2.4 9.9 2.9 2.3 14.9 2.6 -----D. Almanya 17 16.8 4.7 2.8 0.2 5.6 2.7 1.3 B. Almanya 59 8.9 7.3 2.9 0.3 7.4 0.03 14.1 3.2 Yunanistan 8 17.8 5.6 2.1 12.5 3.1 2.5 30.0 7.1 İtalya 52 32.7 16.0 3.8 25.0 2.6 1.4 18.3 5.1 — Hollanda 12 5.3 23.3 0.3 0.1 0.7 18.3 1.7 Portekiz 9 6.1 10.0 3.8 5.1 3.9 0.9 10.1 1.4 Romanya 19 10.9 2.8 1.9 0 .4 36.6 1.1 0.3 0 .7 İspanya 1.7 51 14.5 4.9 5.5 3.0 6.3 24.7 2 .0 — — İsveç 8 29.0 6.8 0.8 2.2 14.2 0 .2 — İsviçre 6 17.3 5.5 6.2 0.8 50.3 16.7 7.7 — — İngiltere 54 15.9 2.4 0.3 0.8 7.2 0 .6 19 Yugoslavya 2.1 3.5 16 21.0 0.9 7.4 2.0 19 — — — — 231 0 6 Rusya 0.7 0 .4 — — 0.8 1.9 1.9 0.6 Kanada 19 22.4 9.4 — 1.7 1.2 4.2 43 2.9 0.8 0.2 8.0 Meksika 2.2 1.2 2.8 2.8 195 14.6 8.2 1.1 11.0 R. Amerika — 4.7 3.3 3.3 35.6 3 2.7 7.9 İsrail 19.0 — 15.7 0.1 2.3 0.4 0.7 11.3 3.6 Japonya 98 5.0 3.0 40.0 (.5 3.5 5.5 29.5 2 17.5 Lübnan 0.6 0.2 0.4 0 .4 1.0 1.8 11.2 7.0 Suriye 5 9.9 2.3 2 1 2.8 2.7 4.2 2.2 Türkiye 32 11 7 — 0.8 1.5 0.8 1 2 20.0 12 1.0 Cezayir 1.8 — 2.6 0.8 1.8 2.6 4.8 1.0 5 2.0 Tunus 2.8 — 12.6 0.1 0 .2 0.2 0.5 30 0.2 Birlş. Arap C. — — — . -----1.7 3.3 11.6 0.6 Kıbrıs 2.5 9.4 2.5 14.7 0 .7 4.2 17.4 20.5 11 Avusturya — 1.0 1.7 2.0 5.3 5.3 4.7 3 14.3 Yeni Zellanda 2.0 3.8 24.3 1.4 5.4 6.9 25.8 4.5 Macaristan 10 * Kaynak: F.A.O. Production ve Traede Yearbook'larının 20. sayısından faydalanılarak hazırlanmıştır.

6.8 7.7 —

1.0 8.2 8.0 _

9.8 1.0 6.1 6.7 0.8 -----

8.7 6.6 9.3 7.0 0.7 0.1 8.8 9.6 7.8 9.0 3.6 7.0 1.0 —

1.5 0.2 2.1 —

10.6 8.3 0.1

102.2 53.2 87.2 25.7 75.9 142.5 34.1 54.0 81.7 111.0 56.4 42.1 54.7 71.3 62.8 123.8 27.9 41.1 1.8 45.8 38.6 51.7 85.5 37.7 112.5 23.6 37.5 28.6 15.8 18.7 16.6 82.5 42.6 1.2

Meyve suyu endüstrisi: Bugün dünya üzerinde yetiştirilen taze meyvelerin önemli bir kısmı meyve suyu şeklinde tüketilmektedir. Meyve suları ya doğrudan doğruya meyveler sıkılarak taze halde sarfolunmakla veyahutla tabii şekilde koyulaştırılarak veya konserve edi­ lerek ve her zaman tüketime hazır bir durumda saklanmaktadır. Meyve suyu endüstrisinde kullanılan başlıca meyveler elma, tu­ runçgiller, üzüm, kaysı, şeftali, nar ve vişnedir. Meyve suyu endüstrisi bir yandan tüketiciye bir kısım taze meyvelerin pazarda bulunmadık­ ları bir sırada bu meyvelerin sularından faydalanmak olanağını ver­ diği gibi, yine bu endüstri dalı, sofralık olarak kullanılmağa elverişli olmıyan ve sofralık standardlar dışında kalan sağlam ve özürsüz mey­ velerin değerlendirilmelerine yol açmakla üreticinin lehine büyük bir gelir de sağlamaktadır. Bu nedenle, büyük ölçüde meyve üreten ve aynı zamanda iç ve dış pazarlara standardizasyon tüzüklerine göre bel­ li kalitede meyve göndermek zorunluğunda bulunan memleketlerde, meyve suyu endüstrisi meyveciliğin en önemli b r kolu ve desteğidir. Dünya üzerinde bugün meyve suyu endüstrisinde gerek üretim miktarları ve gerek ürünün kalitesi bakımından en ileri memlektler Amerika Birleşik Devletleri, İtalya, Fransa, İspanya ve İsrail’dir. Türkiye’de, meyve suyu endüstrisi, soıt on yıl içerisinde büyük bir gelişme göstermişse de, birçok meyvelerde üretimin taze meyve pazarı­ nın ancak ihtiyacını karşılıyacak bir durumda olması ve aynı zamanda meyve pazarlarında her kalitedeki meyvelerin satışına izin verilmesi yüksek fiyatlı meyvelerle meyve suları yapılması sonucunda meyve suyu fiyatları orta durumdaki bir alıcı için yüksektir. Fiyatların yüksek oluşunda bazen kuruluş yerlerinin iyi seçilmemiş olması etki yapmak­ tadır. Türkiye, meyve üretimini düzenlediği ve gerekli teşkilâtı kurduğu taktirde, hemen ve hiç değilse bir kaç meyvede geniş ölçüde meyve suyu üretimine ve ihracatına başlıyabilir. Bu meyveler arasında özellikle nar ve vişne suları en başta yer alabilir. Memleketimizin bu günkü taze üzüm miktarları ve bu üretimi geliştirme imkânları dikkate alınırsa üzüm suyu ve konsantratlarının yapımı bakımından bir güçlüğün olma­ dığı görülür. Güney Doğu, Güney ve Batı Anadolu’da nar yetiştiriciliğine çok uygun alanlar vardır. Buralarda nar yetiştiriciliğinin geliştirilmesiyle dünya piyasalarına yeni ve az bulunan bir malla çıkılabilir. Vişne sularında da durum nardakine benzer. Memleketimizin birçok bölgelerinde kıraçlar ağaçlandın lirken vişne yetiştiriciliğinden 48

faydalanılabilir. Böylece bir yandan kıraç bölgeler ağaca kavuşurken öte yandan elde olunacak bol ürünle vişne suyu endüstrisi geliştirile­ bilir. Vişne suyunun da dünya piyasalarında rakipleri çok azdır. İleri­ de yetiştiriciliklerinin geliştirilmesiyle bu meyvelere konsantre turunç­ giller de katılabilecektir. Konserve endüstrisi: Konserve endüstrisinin en önemli ham mad­ delerinden birisini meyveler teşkil eder. Konserve endüstrisinde elde olunan büyük ilerlemeleı sonucunda bugün dünya üzerinde meyve konserveleri geniş ölçüde tüketilmektedir. Özellikle ev kadınının dışarda çalışma zorunluğuııun artmış bulunduğu memleketlerde kon­ serveler günlük yemek listelerinin hazırlanmasında önemli bir yer tut­ maktadır. Meyve konserveleri içerisinde bugün en fazla arananlar şef­ tali, armut, kaysı, ananas ve karışık meyve konserveleridir. Bunların yanında diğer yaş meyvelerden bir çoğunun da konservecilikte kulla­ nıldıkları görülür. Türkiye, yüksek kaliteli meyveleriyle, konserve endüstrisinin üre­ timle ilgili diğer masrafları rasyonel ölçülere ulaştırıldığı zaman önemli bir meyve konservesi üreticisi olabilir. Böylece taze meyve pazarının ihtiyacı dışında kalan yüksek kaliteli meyveler uygun fiyatlarla kıymet­ lendirilmek olanağına kavuşabilir. Meyve suları ve konserveciliğin bir arada düşünülmesi gerekir. Pekez endüstrisi: Türkiye’de üretilen üzümün önemli bir kısmı pekmez endüstrisinde kullanılmaktadır. Pekmez endüstrisinin ham maddesi olan diğer bir meyve de dutdur. Her iki meyvede de üretim şartları elverişli ve geniştir. Bu bakımdan Türkiye’de pekmez endüstri­ si geliştirilebilir. Ancak, bir yandan bal üretiminde görülen artışlar öte yandan da halkın şeker ihtiyacını kolaylıkla ve ucuza karşılaması pekmez endüstrisini daha şimdiden büyük ölçüde sarsmıştır. Ayrıca pekmez endüstrisi ileride elde bol miktarda ham maddenin bulunma­ sına karşılık meyve suyu, şarap ve rakı endüstrisinin lehine olarak bir gerileme kaydedecektir. Üzüm suyu, konsantreler ve şarap yapımın­ daki gelişmeler de, üzümü kullanan pekmez endüstrisinin rekabet şansını olumsuz yönde etkilemiştir. Reçel ve marmelat endüstrisi: Bu endüstrinin ham maddesinin hemen hemen hepsini meyveler teşkil eder. Türkiye’de bugün daha çok pazarın ihtiyacını karşılayacak ölçüde bir reçel ve marmelat endüstri­ si vardır. Bu endüstrinin gelişme olanakları yine meyve üretimi ile şe­ ker fiyatlarına bağlı bulunmaktadır. Sıhhi şartlara göre imalat yapıl­ dığı taktirde bu endüstri kolu gelişebilecek ve Türk meyveleri için yeni tüketim olanakları sağlanmış olacaktır.

F a s i k ü l No. 4

49

Şekerleme endüstrisi: Meyveler şekerleme endüstrisinde de Önem­ li bir ham madde kaynağı olarak dikkate alınır. Bu endüstri memle­ ketimizde orijinal bir durum göstermektedir. Badem, Antep fıstığı ve fındık şekerlemeleri dünya pazarının en orijinal ürünleridir. Bun­ ların yanında, kestane şekeri de yine orijinal bir ihraç malı karakterli­ dedir. Kaysı, incir, portakal ve bunlara benzer taze meyvelerin şekerlendirilmeleri ile yapılan şekerlemeler de iyi birer ihraç malı olabilir. Burada en önemli noktayı standardizasyon, hazırlamada temizlik ve ambalajda kusursuzluk teşkil eder. Türkiye’de bu endüstrinin geliş­ mesi için yeteri kadar meyve bulunabilir. İhraç mallarında şeker fi­ yatları da1 koruyucu bir aşamada tutulacak olursa bu endüstri kolay­ lıkla gelişebilir. Şekerleme endüstrisi yanında fmdık, badem, turunç­ giller ve v.b. meyveler kullanılarak çikolata endüstrisi de geliştirile­ bilir. Her türlü pasta endüstrisi: Meyveler memleketimizde pastacılıkta ve diğer hamur işi tatlılarının yapımında oldukça geniş ölçüde tüketi­ lir. Pasta endüstrisinde meydana gelen gelişmeler, son zamana kadar bu balamdan söz konusu olmıyan birçok meyvelerin bu işde kullanıl­ malarına yol açmıştır. Muz, çilek, üzüm ve turunçgii meyveleri pasta­ larda önemli bir sarf yeri bulabilir. Bu yaş meyveler yanında badem, fmdık, ceviz ve fıstık da pastacılığımızın geliştirilmesinde büyük ölçü­ de rol oynayabilir. Alkollü içkiler endüstrisi: Meyvelerimiz bu endüstri dalına önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Şarap, likör ve rakı endüstrisinin temel ham maddesi meyvelerdir. Burada da hem iç pazar ve hem de dış pazar bakımından büyük gelişmeler sağlanabilir. İhracat şartlan düzenlen­ diği ve geniş ölçüde kaliteli üretime girişildiği taktirde Türk şarapları, likör ve rakıları dünya piyasalarında kolaylıkla satılabilecektir. Bu üre­ tim dalı için gereken ham maddeyi meyveciliğimiz bugün olduğu gibi gelecekte de, sağlayabilecektir. Kurutma endüstrisi: Meyve kurulan üzerinde bundan önceki bölüm­ lerde bilgi vermiştik. Hiç şüphesiz, bu endüstrinin de ana ham madde1 1973 yılına kadar Türkiye’nin bir feker üretim fazlası vardı. İhraç fiyatları çok düşüktü. Bu nedenlerle şeker kullanan endüstriyi teşvik ediyorduk. Ancak 1973 den iti­ baren dünya şeker fiyatlarında görülen artışlar ve Türkiye üretiminin tüketime yetmez bir duruma gelmesi 1973 de ve muhtemelen 1974 de yüksek fiyatlarla şeker ithalini zorunlu bir duruma getirmiştir. Bu koşullarda şeker kullanan endüstrinin yüksek fiyatlar veya şeker yokluğundan, gelişmek şöyle dursun, bir krize girmesi kaçınılmaz görünmektedir.

50

sini meyveler teşkil eder. Üzüm, incir, kaysı, erik, şeftali ve vişne ku­ rulan iç ve dış pazarlar bakımından önemli birer besin maddesi olarak düşünülmelidir. Üzülerek söylemek gerekir ki, tarihinin çok eski ol­ masına karşılık, meyve kurutma endüstrisi, memleketimizde, bugün de arzu edilen aşamaya ulaşamamıştır. Bunun sonucunda ham maddenin çok iyi olmasına karşılık, meyve kurularımız dünya piyasalarındaki rekabette güçlük çekmektedir. Bu nedenle, meyveciliğimizin gelişme­ sinde önemli bir rol oynayacak olan bu endüstri dalının da en iyi şart­ larla çalışır bir duruma getirilmesi gerekmektedir. Derin dondurma endüstrisi: Meyveler derin dondurma endüstri­ sinin önemli bir ham maddesidir. Bu metodla, birçok meyveleri, pişi­ rerek ve sterilize ederek konserve etmek yerine, tazel'klerine ait birçok özelliklerini koruyarak saklamak mümkün olmuştur. Son yirmi yıl içerisinde dünyada derin dondurulmuş meyve endüstrisinde alıcının istekleri karşısında büyük gelişme vardır. Türkiye’den taze olarak ih­ raçları güçlük gösteren bir kısım meyvelerde bu metottan faydalanıla­ bilir. Liyoflizasiyon (Derin dondurarak kurutma): Bu endüstri de daha çok son on yıl içerisinde gelişmeğe başlamıştır. Ham madde olarak bir kısım meyveler kullanılabilir. Tüketici bu ürünlere alışarak istekleri ar­ tarsa bu endüstri Türkiye gibi tüketici pazarlara uzak olan bir mem­ leket için büyük önem kazanabilir. Verilen bu bilgilerden anlaşılacağı gibi, meyveler, memleketimiz­ de türlü endüstrinin ham maddesi olarak büyük bir değer taşımakta ve bu endüstri dallarının gelişmesi programlı bir üretime bağlı bulunmak­ tadır. 7) Meyveciliğin Yurd Topraklarının Korunması ve Güzelleştiril­ mesindeki Yeri

Meyve ağaçlan, yalnız yüksek verimleriyle sağlık ve refah kayna­ ğı olmakla kalmazlar, aynı zamanda yurdu ağaçlandırarak ve güzelleş­ tirerek burada yaşıyanların yaşama ve çalışma güçlerini de artırırlar. Suyun ve yeşilliğin insana verdiği gönül ferahlığı bütün iyilik ve saadet duygulannm kapışım açar. Yurdumuzu gezdiğimizde, bahçe köylerimizde gördüğümüz ileri­ lik ve zenginlik, yalnız bahçe ürünlerinin kârlı oluşundan değil, yeşil­ liğin yarattığı güzelliğin insan ruhu üzerinde yapmış olduğu yükseltici ve uyarıcı etkilerden de ileri gelmektedir. Hele Türkiye gibi ormanları azalmış memleketlerde, bağlar ve bahçeler, bu bakımdan çok daha 51

önem kazanır. İnsan eliyle meydana getirilen bu ağaçlar ormansızlaş­ manın doğurduğu büyük zararları ve yokluktan bir parça olsun gider­ meye yarar. Memleketimizin birçok yerlerinde, ormanlann harap olmalanyle çıplak kalan tepeler ve yamaçlar, meyvelikler kurularak yeniden ağaca kavuşturulabilir. Böyle bir durum bizleri erozyonun bugünkü ve ge­ lecekteki felâket tehdidine karşı koruyabilir. Bu gibi meyilli yerlerde teraslar üzerine kurulacak meyvelikler ileride kayalık haline gelecek olan memleket topraklarını rüzgâr ve yağmurlarla sürüklenip gitmekten kurtararak hem bir gelir kaynağı olacak ve hem de yurdun güzelleşme­ sini sağlayan yeşillikleri vücuda getirecektir. Bu nedenle, yurdun ağaç­ landırılması ve güzelleştirilmesinde o bölge şartlanna en iyi uyan mey­ ve ağaçlarını seçerek yeni ağaçlamalarda bunlara büyük bir yer ver­ mek gerekir.

52

IV. MEYVECİLİĞİN EKOLOJİK SORUNLARI Meyve ağaçlarımızın herhangi bir yerde büyümeleri, çiçek teşkil etmeleri, meyve vermeleri ve meyvelerini kaliteli olarak olgunlaştır­ maları başlıca iki grup faktörün etkisi altındadır. Bunlardan birinci gruba iklim, ikinci gruba da toprak faktörleri girer. Bir yerde meyve bahçesi kurarken ve o yer için ekonomik tür ve çeşitleri seçerken o ye­ rin, bu iki faktör grubu bakımından özelliklerini incelemek ve bu şart­ larda en iyi yetişen veya bu şartlara en iyi adapte olabilecek meyveağaçlarım seçmek gerekir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Türk halkının meyve yetiştiriciliği bakımından çok eski görgülere dayanan geniş tecrübesi ve gelenekleri vardır. Yine bunun yanında, binlerce yıldanberi, yurdumuzda yetişen yerli meyve türleri ekolojik şartların etkisiyle ve tabii imkânlara göre memleketimizin değişik yerlerine yerleşmişlerdir, işte, meyve yetişti­ ricileri, gerek bu tecrübelerine dayanarak ve gerekse yerin yerli meyve bitkilerini gözden geçirerek söz konusu yer için en uygun tür ve çeşit­ lerin seçiminde isabet gösterebilmektedirler. Fakat, bir yandan yeni tür ve çeşitlerin yurdumuzda yetiştirilmeleri öte yandan da çok kez o zamana kadar meyveciliğin yapılmadığı bir alanda meyveliklerin ku­ rulmasına gidilmesi gibi durumlarda, doğrudan doğruya, ekolojik şart­ ların ortaya çıkardığı büyük zararlarla karşılaşıldığı da görülmektedir. Bu zararların bir kısmı seçilen meyvelerin o bölgenin minimum sıcak­ lık derecelerine uymamaları veya yine o bölgenin yaz kuraklığına dayanamamaları yüzünden kuruyarak yetiştiriciye yanlışını doğrudan doğuya anlattığı gibi, ilkbahar geç donlarının zaman zaman tekrarında da görüldüğü şekilde yetiştiriciyi kararsız bıraktığı durumlar da var­ dır. Yine, bazı şartlarda, verim azlığı ve kalitenin düşüklüğü gibi mu­ kayeseli çalışmalar yapılmadan fark edilemiyecek aksaklıkların olması, işletmelerin rasyonel bir şekilde çalışmasına imkân bırakmamaktadır. Bu söylenenler için misallerimizi turunçgiller, incir, zeytin, şeftali, ba­ 53

dem ve elma yetiştiriciliğinden seçmek ve bu misallerin sayılarını art­ tırmak mümkündür. Bir yerde meyve bahçesi kurarken o yerin yalnızca büyük iklim (makroklima) şartlarını gözden geçirmek yetmez. Çok kez, büyük ik­ lim şartları genellikle herhangi bir meyve tür ve çeşidinin yetiştirilme­ sine uygun olduğu halde bu büyük iklim adası içerisindeki bahçe ye­ rinin özel topografik ve ekolojik şartları (yer iklimi) bu imkânı orta­ dan kaldırabilir. Bu iklim şartlan incelenirken sıcaklık, nem (rutubet), ışıklanma, rüzgâr ve dolular önem kazanırlar. Bu yüzden bu faktörlerin ayrıntı­ lı olarak incelenmesi faydalı olacaktır. A) IKLÎM FAKTÖRLERİ 1 - Sıcaklık a) Hava Sıcaklığı: Bir bitkinin herhangi bir yerde yetişebilmesi için, her şeyden önce, belli bir sıcaklık toplamına ihtiyacı vardır. İhtiyaç görülen sıcaklık top­ lamı türlere, çeşitlere göre ve yıldan yıla değişir. Yine burada meyve­ cilik yapılacak yerin bulunduğu enlem derecesi ve yükseklik de önemli bir rol oynar. Yapılan denemelere göre meselâ elmalar şeftalilere, şeftaliler de zeytinlere göre daha az bir sıcaklık toplamı İle gelişebilmekte ve mey­ velerini olgunlaştırabilmektedir. Hurma ise bu bakımdan en fazla is­ tek gösteren meyve türlerinden birisini teşkil eder. Meyve türlerimizin ihtiyaç duydukları yıllık sıcaklık toplamım yaprak dökümünden çiçeklenmeye, çiçeklenmeden meyvelerin olgun­ laşmasına ve olgunlaşmadan yaprak dökümüne kadar olmak üzere üç periyotta inceleyebiliriz. Bu bakımdan üzerinde en çok durulan peri­ yotlar, kış dinlenmesinden çiçeklenmeye kadar olan bölüm ile çiçek­ lenmeden olgunlaşmaya kadar olan periyottur. Yıllık sıcaklık toplamı hesap edilirken o meyve çeşidinin o bölgede gelişmesi için minimum sınır olarak kabul edilen sıcaklık derecesi baz olarak ele alınır ve bu derecenin üstünde geçen saatler toplanır. Baz olarak ele alman sıcaklık dereceleri çoğunlukla sıfır derece veya + 7° dir. Sıcaklık toplamının yeterli olmadığı yerlerde ağaçlar zamanında çiçek açmadıkları gibi, bundan sonraki periyotta da, meyvelerini olgunlaştıramazlar. Gerçekten meyvelerini olgunlaştırmak için yüksek 54

bir sıcaklık toplamına ihtiyaç gösteren çeşitlerin, bu şartların sağlana­ madığı yerlere getirilmeleriyle bunlarda meyvelerin olgunlaşmadıkları ve sonbaharın erken donlarından zararlanrak elden çıktıkları görülür. Meselâ Kuzey Batı Afrika’da Dicletün Nur (Değlet Noor) hurma çeşidinin meyvelerini olgunlaştırabilmeleri için 18 santigrad derecenin üstünde 2000 saatlik bir periyodun geçmesi gerekmektedir. Bu sıcaklık toplamının sağlanamadığı yerlerde bu çeşidin meyveleri olgunlaşamamaktadırlar. Memleketimizde de hurma yetiştiriciliği birinci derecede kış soğuklarıyle sınırlandırılmış olmakla beraber, kış minimum sıcak­ lığının hurma yetiştiriciliğine uygun bulunduğu yerlerde, özellikle yaz sıcaklığının yetmemesi yüzünden, hurmaların iyi bir şekilde olgunlaş­ madıkları görülmekte ve bu durum hurma yetiştiriciliğimizi sınırlan­ dırmaktadır. Bazı durumlarda, sıcaklık toplamının yetersiz oluşu, yeteri kadar karbonhidratların teşekkül edememesi yüzünden, meyvelerin ekşi kal­ masına sebep olur. Bu durumu en iyi olarak, Doğu Karadeniz bölge­ sinde yetişen portakallarla Akdeniz kıyısında yetişen portakalların tadlarmı kıyaslayrak belirtebiliriz. Gerçekten, Karadeniz kıyısında daha düşük bir sıcaklık toplamında oluşan portakallar Akdeniz kıyısmdakilere göre ekşidirler. Aynı durum Ege ve Kradeniz’de yetişen sofralık incirlerde de görülebilir. Bu durum, hiç şüphesiz, sıcaklıkla fotosentez arasındaki ilişkiye bağlıdır ve belli bir sınıra kadar ortalama sıcaklığın artması fotosentez faaliyetini de artırır. Aynı bir meyve çeşidinin enlem derecelerine bağlı olarak değişik yerlerde meyvelerini olgunlaştırmak için istediği sıcaklık toplamı ba­ kımından da farklar bulunduğuna işaret edilmiştir. Kuzey Amerika’­ nın değişik eyaletlerinde Elberta şeftalisi üzerinde yapılan araştırmalar bu durumu çok iyi göstermektedir. Bu etüdlere göre yaz sıcaklık dere­ celerine bağlı olarak Elberta şeftalisinin değişik yerlerde olgunlaşması için 3006 saatle 4654 saatlıik bir sıcaklık toplamına ihtiyaç hasıl ol­ muş ve olgunlaşma zamanı 6 temmuz ile 17 eylül arasmda değişmiştir. Meyve ağaçları üzerinde yapılacak fenelojik gözlemler ve tom og­ rafiler ele alınarak değişik meyve çeşitlerimizin türlü bölgelerde, bu bakımdan durumları ve çeşitlerin en çok verimli ve en yüksek kaliteli oldukları yerler tespit olunabilir. Meyve ağaçlarının bir yerde yetişmelerinde sıcaklık toplammdan başka optimal ortalama sıcaklık, minimum ve maksimum sıcaklık de­ receleri de önemlidir. Optimal ortalama sıcaklık deyince, meyve ağaç55

lannda fotosentez, respirasyon, absorpsiyon, transpirasyon, hücre bölünmeleri ve hücrelerin meydana gelmeleri bakımından en elverişli sıcaklık derecesini anlıyoruz. Sıcaklık toplamında olduğu gibi, optimal sıcaklık bakımından da türler ve hatta bunların çeşitleri arasında farklar vardır. Meselâ kaysısılar elmalara, Antepfıstıkları kaysılara, zeytinler fıstıklara ve hurmalar da zeytinlere göre daha yüksek bir optimal ortalama sıcaklık isterler. Ortalama sıcaklığın incelenmesinde ise, sıcaklık toplamında ol­ duğu gibi, yıllık sıcaklık ortalamasından daha çok, büyüme periyo­ dundaki sıcaklık ortalamaları ele alınmalıdır. Çünkü, bazen yıllık sı­ caklık ortalamaları söz konusu yerde herhangi bir meyvenin yetiştiril­ mesine uygun görülmediği halde, nisandan eylül sonuna kadarki peririyotta çok elverişli bir durum gösterebilir. Meselâ meyvecilik bakı­ mından önemli bir ilimiz olan Erzincan’da kışların şiddetli geçmesi yüzünden yıllık ortalama düşüktür. Halbuki, mayıstan eylül sonuna kadar havalar çok sıcak olduğundan burada kışın yaprağını döken birçok meyve türleri ekonomik olarak yetiştirilebilmektedir. Optimalden yükek sıcaklık: Sıcaklığın yaz aylarında optimal sıcak­ lık derecesinin üstüne çıktığı hallerde bu artış oranına göre ağaçlarda gelişme yavaşlar veya tamamen durur; meyve dökümleri artar ve bir­ çok meyve çeşitlerinde kalite de bozulur. Büyümedeki duraklama ve meyve kalitesinde gerileme daha çok fotosentez ve respirasyonla ilgi­ lidir. Genel olarak, sıcaklığın artması respirasyonu artırdığından foto­ sentezle meydana gelen maddelerde bitkinin diğer faaliyetleri zararına bir kayıp olur. Suyun az bulunduğu durumlarda da stomatlann kapan­ ması sonucu olarak fotosentez oranı düşer. Böylece meyveler karbonhidratlarca yeteri kadar zenginleşemediklerinden meyve kalitesi geri­ ler. Yüksek sıcaklık derecelerinde meyve dökümlerinin artması daha çok sıcaklıkla transpirasyon arasındaki ilişkiye dayanmaktadır. Sıcak­ lığın çok yüksek olduğu yerlerde meyvelerde yanıklara ve haşlanmalara da rastlanır. Optimalden aşağı sıcaklık: Sıcaklığın optimalden aşağıya düşme­ siyle meyve ağaçlarımızda büyüme ve verimliliğin azaldığı görülür. Bunun nedeni, aşağı sıcaklık derecelerinde bitkinin normal gelişmesi ve verimi için yeteri kadar karbonhidratların teşekkül edememesidir. Karbonhidratların yeteri kadar teşekkül etmemesi aynı zamanda bitki dokularının kış soğuklarına karşı dayanımını sağlıyan doku olgunluğu56

nun da vaktinde ve tam olarak meydana gelmesini önler. Bu gibi durumlarda ağaçlar sonbaharın erken soğuklarından ve kış donlarından daha çok zarar görür. Böyle yerlerde dalların olgunlaşmasını daha fazla geciktiren geç sulamalar, aşın gübrelemeler ve şiddetli budamalardan kaçınmak gerekir. Optimalden aşağı sıcaklığın minimum sınırı herhangi bir yerde bir meyve türü veya çeşidinin yetiştirilmesini en çok sınırlandıran bir faktördür. Bu yüzden meyve türlerinin minimum sıcaklık derecelerine dayanma sınırlarını bilmek gerekli ve zorunludur. Ancak burada da türler ve çeşitler arasında az veya çok farklar bulunduğu gibi, hatta aynı çeşidin değişik ağaçlarının soğuklara dayanmalan toprak şart­ larına, bakım şartlarına, zararlılarla savaş derecesine, ağaçların içinde bulundukları fizyolojik duruma göre de değişmektedir. Bunlardan baş­ ka meyve ağaçlarının çeşitli organlarının alçak sıcaklık derecelerine dayanmaları da değişik olduğundan alçak sıcaklığın sınırlandırıcı bu etkisi meydana geldiği zamanla ilgilidir. Gerçekten, bir ağacın gövdesi, kökü, ana dalları, bir ve iki yıllık dalları, çiçek tomurcukları, çiçekleri, ufak meyveleri ve olgun meyvelerinin alçak sıcaklık dereclerine dayan­ maları arasında büyük farklar vardır. Bundan başka, alçak sıcaklığın tehlikeli derecelere düşmesi her zaman zararlanmayı da gerektirmeyebilir. Çünkü, çok kez sıcaklık bu dereceye düştüktn hemen kısa bir süre sonra yükselir ve böylece zarar yapmaz. Bu bakımdan bu alçak sıcak­ lık derecesinin süres' de büyük bir önem taşır. Kış sonlarında dondan ileri gelen zararlanmalar, çok kez, bu za­ manda havaların ısınması sonucu meyve ağaçlarının kış dinlenmesin­ den çıkmaları ve böylece alçak sıcaklık derecelerine karşı dayanma güçlerinin azalmasıyle daha da artabilmektedir. Orta Andolu şartla­ rında sık sık karşılaşılmakta olan bu durumda, özellikle meyve gözleri çok zarar görür. Şubat ayında havaların anormal olarak ısınması ve bunu takip eden mart ayında şiddetli soğukların meydana gelmesi, ka­ barmağa başlamış ve dokularındaki su miktarı artmış bulunan gözlerin yanmalarına ve bunun bir sonucu olarak o yıl meyve ürününün tama­ men kayıp olmasına veya azalmasına sebep olur. Bu olayların sık sık tekrarlandığı yerler, genel olarak, meyve yetiştiriciliği bakımından teh­ likeli bölgeleri teşkil eder. Alçak sıcaklıktan ileri gelen donların zararları ve korunma çare­ leri üzerinde, konunun önemli olması dolayısıyle, ayrı bir bölümde ge­ niş bilgi verilecektir. 57

b) Toprak sıcaklığı: Buraya kadar sıcaklık bakımından verilen bilgiler toprak üstü sıcaklığına, yani atmosfer sıcaklığının etkilerine ait bulunuyor. Halbu­ ki, meyve ağaçlarımızın bir yerde yetişmelerinde toprak sıcaklığının da önemi vardır ve bunun türlü amaçlar için iyi bir şekilde bilinmesi gerekir. Toprak sıcaklığının bu etkisi direkt ve indirckt olabilir. Toprak sıcaklığının her meyve tür ve çeşidi için optimal derecede bulunmasıyle kök teşekkülü artar. Sıcaklığın çok yükselmesi veya çok düşmesi kök teşekkülünü geriletir veya durdurur. Meyve ağaçlarımızda yüksek toprak sıcaklığından (+35°C si üzerinde) ileri gelen kök te­ şekkülü zararlanmalarma ancak çok ekstrem durumlarda ve yerlerde rastlanabilir. Buna karşılık, alçak sıcaklığın zararlarıyle daha çok kar­ şılaşmaktayız. Özellikle toprak yüzünün kışın karla örtülü bulunmadı­ ğı ve toprak sıcaklığının —10 derecenin altına düştüğü yerlerde alçak sıcaklığın köklerdeki etkisi dondurucu ve öldürücü olmaktadır. Bu du­ rum fidan sökümü ve taşmmsında da önemle gözönünde tutulmalıdır. Toprak sıcaklığı, meyve ağaçlarımızda köklerin topraktan suyu ve suda erir durumda bulunan besin maddelerini absorbe etmeleri üze­ rine de etki yapar. Genel olarak, alçak sıcaklık derecelerinde köklerin absorpsiyon güçleri azalmakta, buna karşılık belli bir toprak sıcaklı­ ğına kadar artmaktadır. Alçak sıcaklık derecelerinde köklerin uzunluklarına büyümele­ rindeki gerileme veya durma, yeni köklerin teşekkül edememesi, suyun toprak içerisindeki hareketinin yavaşlaması ve bunlara katılacak daha, birçok nedenlerle suyun alınmaması, memleketimizin özellikle arid bölgelerinde kışın meyve ağaçlarımızda susuzluktan ileri gelen kuru­ malara yol açar. Gerçekten, kış aylarının kuru ve rüzgârlı geçen günle­ rinde ağaçların dal ve dalcıklarında şiddetli transpirasyon olur ve kök­ lerden de yeteri kadar su gelmezse dal ve dalcıkların uçlarından bağ­ lıyarak kurudukları görülür. îşi bilmeyen kimseler, çok kez bu kuru­ maları donma zannetmektedirler. Halbuki, burada söz konusu olan, yukarda da belirtildiği gibi, kurumadan başka bir şey değildir. Bu gibi yerlerde kış sulamaları yaparak, toprakta özellikle köklerin çevresin­ deki su miktarını artırmak ve böylece ağacın su düzenini kurmasına yardım etmek gerekir. İşte memleketimizin birçok bölgelerinde kış aylarmda yapılan su­ lamaların amacı bir yandan toprakta suyun depolanmasını sağlamak öte yandan da bu kış kurumalarını önlemektir. 58

Genellikle, meyve ağaçlarında kökler sıfır derecenin hemen üstün­ de gelişmeğe başlar. Bu durumun bilinmesi, meyvecilik pratiğinde son­ bahar ve ilkbahar fidan dikimlerinin fayda ve sakıncalarını mukayese etmeye yarar. Kışları çok sert geçmeyen ve kışın toprak yüzünün karla örtülü bulunması yüzünden toprağın derinlere kadar donmadığı yerlerde, ağaçların köklerinin donmaları tehlikesi olmadığmdan, bu gibi yerler­ de fidanların sonbaharda dikilmeleri sağlık verilir. Bu şekilde fidanların sonbaharda dikilmeleriyle sonbaharın, kışın ve erken ilkbaharda top­ rak sıcaklığının elverişli olduğu günlerde kökler faaliyete geçerek ve her imkânda buna devam ederek yeni kökler meydana getirir. Fidan­ lar, ilkbaharda havaların ısınmasıyle uyanmağa başladıkları zaman, önceden meydana gelmiş bulunan bu taze kökler topraktan su ve suda erimiş halde bulunan besin maddelerini almaya başhyarak transpirasyonla meydana gelen su ve büyüme ile ortaya çıkan besin maddeleri noksanlarım kısa bir zamanda kapatmakta başarılı olurlar. Bu şekilde fidanlarda tutma oranı büyük ölçüde artacağı gibi, dikim yılında ağaç­ larda iyi bir gelişme de sağlanmış olur. Buna karşılık, dikim ilkbahar­ da yapılacak olursa, dikimden bir süre sonra ağaçlar uyanmağa başlıyarak yaprak, sürgün ve hatta zaman zaman çiçek teşkil ederek fazla miktarda su ve besin maddeleri sarf etmeğe başlarlar. Bu sırada yeni kökler henüz iyice teşekkül etmemiş olduğundan ağacın su düzeninde büyük bir aksaklık kendini gösterir. Çok kez bu gibi ağaçlar başlan­ gıçta fidanın gövde ve dallarında depo edilmiş bulunan besin madde­ leri /e suyun etkisiyle bir gelişme gösterir. Fakat, kısa bir süre sonra, artan ihtiyaçları karşılanamadığından tutmuş gibi görünen ve iyi geli­ şen bu fidanlar kurumaya yüz tutar ve sonunda kururlar. İlkbaharda sıcakların ve kuraklığın erken başladığı yerlerde kuruma şiddetlenir ve çabuklaşır. Toprak sıcaklığı topraktaki mikroorganizmaların tür ve sayıları üzerine etki yapar. Sıfır santigrat derecenin hemen altındaki sıcak­ lıklarda bile parçalama faaliyetlinde bulunan mikroorganizmaların 20-30°C de bu faaliyetleri iyice artar ve böylece toprakta bitkinin ala­ bileceği besin maddeleri miktarı da çoğalır. Bununla birlikte, sıcak yer­ lerde artan bu mikroorganizma faaliyeti sonunda topraktaki organik maddelerin de hızla parçalandığı ve böylece toprakların bu maddelerce fakirleştikleri görülür. Böyle yerlerde malçlama daha çok önem kazanır. 59

2) Nem (Rutubet) Nemden maksat topraktaki ve havadaki nemdir. Meyve ağaçları­ nın vegetatif gelişmeleri ve verimlilikleri için her iki nemin de önemi vardır. a) Toprak nemi: Topraktaki nem tabii olarak kar ve yağmur şeklindeki yağışlarla sağlanır. Eğer yağışlar meyve türleri için gerekli bulunan suyu karşı­ layamazlarsa bunun sulamalarla tamamlanması gerekir. Meyve türlerinin bir yerde normal bir şekilde yetişmeleri için belli bir yağış toplamına ihtiyaçları vardır. Bu yağış miktarı meyve türlerine ve her türe bağlı çeşitlerin uymuş oldukları çevrenin ekolojik şartları­ na bağlıdır. Sert ve yumuşak çekirdekli meyve türlerimizi su isteklerine göre erikler, elmalar, armutlar, kirazlar, şeftaliler, kaysılar, bademler ve vişneler olmak üzere sıralayabiliriz. Kemmer-Schulz’un yapmış oldukları araştırmalara göre aynı top­ rak şartlarında değişik meyve türlerinin yıllık yağış toplamı istekleri yaz ortalama sıcaklık derecesine (özellikle mayıstan eylüle kadar) göre de değişmektedir. Genel olarak, bu aylara ait ortalama sıcaklık derecesi yükseldikçe ihtiyaç duyulan yağış toplamı da artmaktadır. Bu­ na ait rakamlar Cetvel 9 da gösterilmiştir. Cetvel 9. Almanya’da Orta Ağırlıktaki Topraklarda Başarılı Bir Meyvecilik İçin Gerekli Yıllık Yağış Miktarları Gerekli yıllık yağış toplamı mm. olara k

Meyve Bölgesi Elbing Bönner Vorgebirge Bergstrasse Südtirol

Yazlık sıcaklık ortalaması C” (Mayıs-Eylül)

Elma

Armut

Şeftali

14.8 16.0 16.7 20.4

610 700 •760 1060

560 640 690 970

430 500 540 770

Cetvelde görüleceği gibi yazlık sıcaklık ortalaması arttıkça söz ko­ nusu meyve türlerinin hepsinde ihtiyaç duyulan yağış miktarları da faz­ lalaşmıştır. Meyve ağaçlarının bir yerde yetişmeleri bakımından yalnız yağış toplamı değil, bunun vegetasyon periyodu içerisindeki dağılışı da önemlidir. Yağışların önemli bir kısmının vegetatif ve generatif geliş60

menin en çok olduğu periyotlara rastladığı yerlerde, hiç şüphesiz, bun­ dan faydalanma olanakları da daha çok olmaktadır. Meyve ağaçlarımızın toprakta yeteri kadar nem bulunduğu du­ rumlarda düzenli ve kuvvetli bir sürgün gelişmesi gösterdikleri ve sür­ gün büyümesinin toprağın nem durumuna göre periyodik bir gelişme yaptığı görülmektedir, ilkbaharda toprakta yeteri kadar nem bulan ağaçlar kuvvetli bir şekilde büyüyerek geniş bir yaprak yüzeyi teşkil etmekte ve böylece karbon asimilasyonu bakımından da uygun bir du­ ruma girmektedir. Toprak neminin yeterli bulunmadığı yerlerde sür­ gün gelişmesi zayıf olmakta ve ağaçlar tepe tomurcuklarını nısbeten erkenden teşkil ederek gelişmelerini durdurmaktadır. Bu gibi yerlerde sonradan yapılan sulamalar veya yağan yağmurlarla ağaçların tekrar vegetatif gelişmeye özendirildikleri ve bunlarda ikinci kez bir sürgün gelişmesi olduğu bilinmektedir. Sürgün büyümesinde olduğu gibi ilkbahar sonu ve yaz başlarında teşekküle başlıyan tomurcukların gelişmeleri de geniş ölçüde toprak nemine bağlıdır. Genel olarak, tomurcukların teşekküle başlamasın­ dan itibaren sonbahara kadar devam eden bir kuraklık, bunların iyi gelişmemelerine ve çok küçük kalmalarına sebep olur. Bu gibi tomurcuk­ lar ertesi ilkbaharda pek zayıf olarak gelişirler ve eğer çiçek tomurcuk­ ları ise bunlar çok kez anormal yapıda olduklarından meyve de yap­ mazlar. Arid iklim bölgelerinde, çok kurak geçen yazlardan sonra, kıraçlarda yetişen ağaçlarda az suyun bu olumsuz etkileri sık sık gö­ rülebilmektedir. Toprak nemi, meyvelerde irilik, şekil, renk ve kalite üzerine etki yapar ve verimi sınırlandırır. Toprak neminin meyvenin iriliği üzerine olan etkisini göstermeye yarayan birçok denemeler ve gözlemler yapılmıştır. Ancak burada toprak neminin, vegetatif gelişmede olduğu gibi, vegetasyonun daha çok başında değ'j, meyvenin türüne göre değişik zamanlarda da çok etkili olduğu görülmüştür. Meselâ elmalarda toprak neminin meyve­ lerin irileşmeğe başladığı ve olgunluğa yaklaştığı sıralarda uygun bir ölçüde tutulmasıyle meyve iriliğinde elverişsiz duruma göre % 20-40 oranında bir artış sağlanmıştır. Armutlarda ve şeftalilerde de durum buna benzemektedir. Bu sebeple, ilkbaharın yağışlı geçmiş olması bu türlerde meyvelerin iriliği bakımından bir garanti teşkil etmez. Son­ raki periyotda da meyvelerin irileşebilmeleri için, toprakta yeteri ka­ dar suyun bulunmadığı durumlarda, sulamalarla buna yardım edilmeli­ dir. 61

Kabuklu meyvelerde meyve iriliği gelişmenin ilk aşamalarında belirlenir. Bu nedenle bu peryotta toprakta suyun bulunması önem ka­ zanır. Ancak bunlarda da için tam olarak kabuğu doldurabilmesi yine mevsim sonu su durumuna bağlıdır. Buna göre, bunlarda hem mevsim başında ve hem de olgunluğa doğru devamlı şekilde toprakta ihtiyacı karşılayacak ölçüde suyun bulundurulması zorunludur. Yapılan gözlemlere göre, meyve ağaçlarımızda çeşitlerin kendile­ rine özgü renklerinin meydana gelmesi bakımından da toprak nemi önemli bir rol oynamaktadır. Elmalarda, armutlarda ve şeftalilerde toprakta nemin az bulunmasıyle bunlarda meyve rengi soluk kalır. Bununla birlikte, burada hemen her faktörün uygulanmasında oldu­ ğu gibi ekstrem şartlardan kaçınmak gerekir. Fazla su, ağaçların çok dal ve yaprak teşkil etmesine sebep olarak aşın gölgelenme sonucu meyvelerde rengin iyi teşekkül edememesine neden olabilir. Yine bu gibi durumlarda su ve diğer besin maddelerinin ilişkilerindeki bozul­ ma sonucunda meyve kalitesi de düşebilir. Toprak neminin ihtiyacı karşılayacak bir ölçüde tutulmasıyle ge­ rek meyvelerde iriliğin artması, gerek dökümün önlenmesi ve gerek meyve teşkil edecek geniş bir taç sisteminin meydana gelmesi sonucun­ da çok sayıda çiçek tomurcuklarının teşekkül etmesi yüzünden verim de artar. Bu bakımdan, memleketimizde meyve bahçelerinde verimin arttırılması için ihtiyaca göre, rasyonel bir sulama en başta dikkate alınması gereken tedbirler arasına konulmalıdır. b) Hava Nisbi Nemi: Hava nisbî neminin de meyve ağaçlarının gelişmeleri ve verimli­ likleri üzerinde etkisi büyüktür. Bu bakımdan değişik meyve türleri ve hatta bunların belli ekolojik şartlara uymuş bulunan çeşitleri arasın­ da farklar vardır. Meselâ meyve türleri arasında elmalar hava nisbî nemine karşı büyük bir hassaslık gösterirler. Hava nisbî neminin optimalden aşağı olduğu yerlerde elmalarda haziran dökümü şiddetli ol­ maktadır. Gerçekten Malatya ve Kastamonu'da yapılan araştırmalar­ da yaz aylarının hava nisbî nemi nisbeten yüksek olan Kastamonu’da haziran dökümünün yazın hava nisbî neminin çok düştüğü Malatya’­ ya göre daha az olduğu bulunmuştur. Aynı türün değişik çeşitlerinin değişik hava nisbî nemi şartlarına uyabileceklerine en iyi misalleri hurmalar arasından seçmek mümkün­ dür. Meselâ çöl şartlarına alışmış ve hava nisbî neminin ortalama % 30-40 arasında olduğu yerlere adapte olmuş Deglet Noor hurma çeşidi 62

kıyılarda iyi sonuç vermediği halde, diğer bazı çeşitlerin İskenderiye’­ de ve % 68 bir yıllık otalama hava nisbî nemine alıştıkları görülmek­ tedir. Hava nisbî neminin çok yüksek olduğu yerlerde elma ve armut­ ların meyvelerinde, meyve kabuğunun üzerindeki epidermis tabaka­ sının çatlaması ve bunun altında mantarımsı bir paranşim tabakasının meydana gelmesi şeklinde paslanmalar olabilmektedir. Bu duruma, Karadeniz’in fazla nemli olan yerlerinde Taşlanmaktadır, halbuki Or­ ta Anadolu’da bu türlü paslanmalara hemen hiç bir yerde tesadüf olunmaz. Hava nisbî neminin yüksek olması kabuk paslanmaları yanında mantar enfeksiyonlarım da artırır. Bu gibi durumlarda mantar hastaIıklanyle savaş zorunlu olur. Bundan başka, böyle yerler için çeşit se­ çerken işletmenin çalışmasını kolaylaştırmak ve maliyet masraflarını azaltmak için mantar hastalıklarına dayanıklı çeşitlerin seçilmeleri iyi olur. Memleketimizde bu şekilde nemli ve kuru hava şartlarına uymuş meyve çeşitlerini bulmak mümkündür. Hava nisbî nemi meyve ağaçlarımızda döllenme bakımından da önemlidir. Döllenme zamanında hava nisbî neminin çok azalması dişicik tepesi üzerindeki sıvının kurumasına sebep olarak çiçek tozları­ nın çimlenmelerini güçleştirir, hatta daha ciddi durumlarda, bunu im­ kânsızlaştırır. Güneydoğu Anadolu’da Antepfıstıklarımn çiçeklenme periyodlarında güneyden esen sıcak çöl rüzgârlarının etkisinde bu gibi döllenme arızalarıyle zaman zaman karşılaşılmaktadır. Böyle durum­ larda fıstıklarda döllenme noksanlığından ötürü içi boş (fıs) fıstık oram çok artmaktadır. Hava nisbî nemi büyük ölçüde toprak nemi ile ilgilidir. Çevrede bulunan geniş su alanları ve ormanlar da hava nisbî nemi üzerine olumlu etki yapar. Hava nisbî neminin yaz aylarında çok düştüğü yer­ lerde alınacak teknik ve kültürel tedbirlerle bunun uygun bir ölçüde tutulmasına çalışılmalıdır. Bu teknik ve kültürel tedbirlerden ileride sırası geldikçe sözedilecektir.

3) İşık Meyve ağaçlarmın yapraklarında klorofilin teşekkülü, fotosen­ tezin yapılması, anorganik nitelikteki maddelerin organik maddelere dönüşleri, sürgün ve yaprakların normal şekil, irilik ve kalınlıkta te­ şekkül edebilmeleri ve meyvelerde güzel kabuk renginin meydana gel­ mesi ışığın bulunmasına bağlıdır. Işık, yukarda bildirilen fizyolojik ve 63

biyoşimik olayların meydana gelişinde doğrudan doğruya (enerji kay­ nağı) veyahut indirekt olarak etki yapan bir faktördür. Bu bakımdan ışığın meyvecilikteki önemi incelenirken şu üç özelliği üzerinde dur­ mak gerekecektir. a) Işık kalitesi, b) İşık entansitesi, c) Işık süresi. a) Işık Kalitesi: Yeryüzünde rşığın ana kaynağı güneştir. Güneşten gelen ışık gö­ rülebilir ve görülmeyen radyasiyonlardan oluşur ve bunlar çeşitli dal­ ga uzunluklarına sahiptir. Dalga uzunlukları 291-400 milimikron (ultraviyole ışınlar) ile 720-5000 milimikron (enfraruj) arasında değişir. İşte ışık kalitesi bu ışınların dalga uzunluğunu ifade eder. Çünkü dal­ ga uzunlukları ayrı olan ışınların bitkilerin gelişmeleri üzerine olan etkileri de başka ve çok değişiktir. Çok kısa dalgalı ışınlar, özellikle ultraviyole ışınları bitkilerin bü­ yümelerini sağlıyan gelişme hormonlarının faaliyetine engel olarak bunları cüceleştirir. İşte yükseklere çıkıldıkça bitkilerin cüceleşmeleri ve tezden çiçek teşkil etmeleri bundan ileri gelmektedir. Bitkilerin gelişmeleri için güneş ışığının spektrumuna giren bütün ışınların bulunması gereklidir. Bunlar menekşe, mavi, yeşil, sarı, por­ takal ve kırmızı renkli ışınlardır. Bu ışınlardan mavi renk klorofilin teşekkülü ve dokuların iyi bir şekilde olgunlaşmaları, kırmızı-mavi kısım ise fotosentez için gereklidir. b) Işık Entansitesi: Bundan maksat belli bir alana düşen ışık dalgalarının yoğunlu­ ğudur. Buna göre, ışık entansitesi güne, mevsime ve söz konusu yerin ekvatora olan yakınlık ve uzaklığına göre değişir. Işık entansitesi gün içerisinde genel olarak sabahtan öğleye kadar artmakta ve bundan sonra güneş batıncaya kadar yavaş yavaş azal­ maktadır. Mevsimlere göre de ışık entansitesi en çok yazın, bundan sonra ilkbahar ve sonbahar ve en az olarak da kışındır. Ekvatordan uzaklaştıkça ışık entansitesi azalmakta ve kutuplarda en düşük düzeye inmektedir. Bütün yeşil bitkiler, optimal bir gelişme için, belli bir ışık entansitesine ihtiyaç gösterir. Meyve ağaçlarının ışık entansitesi istekleri de 64

türlere göre değişmektedir. Meselâ ahududu ve çilekler pek az ışıkta ve hatta gölgede meyve verir. Kirazların verimlilikleri için şiddetli bir ışığa ihtiyaç yoktur. Elma ağacı sıklıktan, özellikle kurak bölgelerde günün belli bir kısmında ve öğleden sonra gölgelenmekten hoşlanır. Buna karşılık, badem vc kaysı gibi meyve türleri gölgeden hoşlanmaz­ lar. Fıstık ve zeytin gibi bazı meyve türlerinde iyi bir gelişmenin olması ve normal bir ürünün alınabilmesi için yoğun ışığa ihtiyaç vardır. Bu bakımdan hurmalar ışığa en fazla ihtiyacı olan bir meyve türü olarak gösterilebilir. Bâzı bitki türleri de vardır ki özellikle gelişmelerinin ilk bölümün­ de, yani gençlik periyodlarında, gölgeden hoşlanır. Meselâ çayda ol­ duğu gibi; hatta fındık ağaçlan da gençlik periyotlarında kendileriyle birlikte bir bitki sosyetesi teşkil eden kızıl ağaçların gölgelerinden fay­ dalanmaktadır. Meyve türlerimizin ışık entansitesi bakımından gösterdikleri bu değişik istekler nedeniyle, meyvecilik, pratiğinde, bahçeler kurulurken, ağaçlar arasında mesafeler verilirken ve budama ile taçlandırma yapı­ lırken bunların ışık bakımından isteklerini önemle dikkate almak gere­ kir. c) Işık Süresi: Bitkilerin yetiştikleri bölgelerde normal hayat evrimlerini tamam­ layabilmeleri için belli bir gün uzunluğuna ihtiyaçları vardır. Bu ba­ kımdan bitkiler “uzun gün” (14-16 saat), “kısa gün” (10-14 saat) ve gün uzunluğu bakımından özel bir isteği bulunmayan “nötr bitkiler” olarak üç gruba ayrılır. Uzun gün bitkileri, günleri kısa olan yerlerde yetiştirildikleri za­ man çiçek ve meyve teşkil edemedikleri gibi, kısa gün bitkileri de gün­ leri uzun süren yerlerde vegetatif kalır, bol sürgün yapar fakat çiçek ve meyve teşkil etmezler. Nötr bitkiler ise uzun ve kısa günlü yerlerde hiç bir arızaya uğramadan gelişir ve generatif faaliyetlerini sürdürebilir­ ler. Meyve türlerimizden hangilerinin uzun gün, hangilerinin kısa gün ve hangilerinin nötr olduklarını tam olarak bilmiyoruz. Ancak çi­ leklerin kısa gün bitkileri grubuna girdikleri bilinmekte ve bundan fay­ dalanılarak seralarda bir verim periyodundan sonra günler uzatılarak ve sonra da kısaltılarak çilekler aynı mevsim içerisinde tekrar meyveye yatırılabilmektedir. Bununla birlikte “yediveren” adı ile tanınan bazı çilek çeşitlerinin bütün yaz boyunca çiçek ve meyve teşkil etmeleri bu

Fasikül No. 5

65

tür içerisinde gün ışığı uzunluğu bakımından nötr olan çeşitlerin de bu­ lunduğunu gösterir. Genel olarak, seralarda sun’i elektrik ışığı ile günü uzatmak veya siyah perde kullanarak günün süresini kısaltmak kolaylıkla uygulana­ bilmektedir. 4 - Donlar ve Kırağılar Kış donları: Kış donlarının zararı, her bir meyvecilik bölgesinde yetiştirilen meyve türüne göredir. Herhangi bir meyvecilik bölgesinde kış iklimine iyice uymuş yerli meyve türlerinde veya bu yerli bitkilere benziyen yabancı meyve türlerinde kış donlarının zararlı etkileri görül­ mez. Fakat, o yeri yadırgayan yabancı meyve türleri, her iklim bölgesi için olağanüstü sayılacak şidetli donlardan fazla zarar görür. Meselâ Akdeniz bölgesinde normal olan, sıcaklığın sıfırın üstünde kalmasıdır. Burada sıcaklık 0°C dereceye düşüp don yapınca muzlar, —5° ye dü­ şünce portakallar, —3.5° ye düşünce limonlar zarar görür. Ege’de sı­ caklık —7° den. —8 ° den aşağı düşerse incirler ve zeytinler zararlanır. Güney-Doğuda sıcaklık —10°C den aşağı düşerse narlar, — 15° den aşağı düşerse fıstıklar zararlanır. Bu bölgede sıcaklık zaman zaman — 8 ° veya —10° ye düştüğünden incir ve nar ağaçlan Ege’de olduğu gibi tek gövdeli olmayıp ocak şeklini almışlardır. Iç Anadolu’da sı­ caklık —20° den aşağı düşerse asmalar, —20°C veya —25° den aşağı düşerse dutlar, Doğu Anadolu’da sıcaklık —30CC den aşağı düşerse elma, armut cevizler zarar görür. Karlı bölgelerimizde şiddetli kışlar­ da sıcaklık —28 °C ile —35 °C arasında olduğu zaman ceviz, armut, elma gibi ağaçların gövdeleri çatlar ve buralarda sonradan uzunlama­ sına yarıklar ortaya çıkar. İşte memleketimizde Doğu Anadolu dışmda diğer iklim bölgele­ rimizde değişik meyve türlerinin yetişmesini belli eden iklim faktörü çoğunlukla büyüme zamanındaki sıcaklık toplammdan daha çok, kışın bu düşük sıcaklık dereceleri,1yani donlardır. Bu nedenledir ki, memleketimizin yabancı meyve türleri olup, asıl anavatanları tropik ve subtropik iklim bölgeleri olan turunçgiller veya muz gibi bitkilerin sıcak iklimli bölgelerimizde yetişmelerini bu kış donları sınırlandırmış bulunmaktadır. Unutmamak gerekir ki, aynı bir meyve türünde çok veya az sıcak iklimlere uymuş çeşitlerin kış donlarına dayanma dereceleri bir değil­ dir. Meselâ memleketimizin subtropik iklim şartları gösteren bölge­ lerinde asma —16°C de soğuktan zarar gördüğü halde serin iklimli 66

bölgelerimizde —24CC ye kadar dayanabilen çeşitleri vardır. Bunun gi­ bi, Ege’nin ve Güney Doğu Anadolu’nun incir çeşitlerinin soğuğa da­ yanma dereceleri de bir değildir. Elâzığ’dan Aydın’a getirilen erkek incirlerin donlara karşı Aydın’dakilerden çok daha fazla dayanıldı oldukları görülmüştür. İlkbahar geç donları: İlkbahar geç donları meyvecilik bakımın­ dan en tehlikeli ve en büyük zarar yapan iklim olayıdır. Geç kalmış hafif donlar yalnız ürüne zarar verdiği halde, erken uyanmaların ar­ kası sıra gelen şiddetli donlar çiçekleri veya tomurcuklan yaktıkları gibi, ağaçların ince ve hatta kalın dallarına da zarar verir. Bu gibi teh­ likeli donlar, iklimi çok oynak olan Orta Anadolu ile bunun, kuzey, güney, doğu ve batıdaki diğer bölgelere geçit teşkil eden çok değişik ve çeşitli iklim alanlarında en fazla görülmektedir. Bunun içindir ki, kışları çok daha sert olduğu halde, Erzincan’da güzel yetişen ve iyi ürün veren ceviz ve kaysı, İç Anadolu’da sık sık ilkbahar donlarından zarar görmektedir ve çoğu zaman çiçekleriyle birlikte dallan da yan­ maktadır. Çünkü Erzincan’da ilkbahara doğru uzayan kış soğukla­ rından sonra nisan sonunda ve mayıs başında birdenbire bahar gelir ve ondan sonra da don tehlikesi azalır. Halbuki İç Anadolu’da bazan şubatta ve martta ılık havalar ağaçları aldatarak uyandırır ve çiçek tomurcuklarını şişirir, arkadan bastıran şiddetli bir don, dinlenme periyodundan çıkmış, yani su yürümüş bulunan dalları bile yakar, ka­ vurur. Bunun için. Tç Anadolu’da erken çiçek açan badem ve kaysı yetiştiriciliği çoğunlukla ekonomik olmamakta hatta elma, armut bile zaman zaman ilkbahar don tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır. Erken güz donları: Bu donlar da her iklim bölgemizde o bölgeyi yadırgayan, yani yetiştirildiği bölgeye göre daha sıcak yerlerden geti­ rilmiş olan meyve türleri üzerinde zararlı etkiler yapmaktadır. Bu da, bu gibi, meyve türlerinin dallarım iyice olgunlaştırmaya vakit bula­ madan bastıran güz donlarıyle yanıp kurumlan şeklinde kendisini gös­ terir. Birçok yayla yerlerimizde cevizler, asmalar, şeftaliler, bademler ve iğdeler bu şekilde erken güz donlarından zarar görmektedir. Aym şekilde, incir fidanlıklarında da erken donlann zararları ile sık sık kar­ şılaşılmaktadır. Bunun nedenleri, ekolojik şartlar yanında, kısmen de teknik ve kültürel hatalara dayanır. Fakat, meyve ağaçlarında güz don­ ları ilkbahar ve kış donları gibi büyük zarar yapmamaktadır. Meyve yetiştiricileri, kış minimum sıcaklık derecelerini dikkate alarak yetiştirecekleri meyve tür ve çeşitlerini seçmek suretiyle olağan­ üstü kışlar dışında bu meyveleri emniyetli bir şekilde yetiştirebilirler. 67

Sonbaharın erken donlarına karşı da teknik ve kültürel tedbirlerle bü­ yük ölçüde korunmak mümkündür. Bu yönden alınacak tedbirler arasında geç sulamalar, geç azotlu gübrelemelerden kaçınmak, vegetatif gelişmelerini geç bitiren anaç ve çeşitleri seçmemek sayılabilir. Meyvelerin'erken sonbahar donlarından zarar gördükleri yerlerde ise kışlık çeşitlerden daha çok yazlık ve güzlük çeşitler üzerinde durulması yerinde olur. Bizde ve dünyanın meyve yetiştiren öteki ülkelerinde meyvecilik bakımından en çok zarar yapan donlar ilkbaharın geç donlarıdır. Bu nedenle bu donların meydana gelişleri ve korunma çareleri üzerinde daha ayrıntılı bilgi verilmesi faydalı olacaktır. İlkbaharın geç donlan iki nedenle olmaktadır. Bunlardan birsi sözü edilen bölgeye öteki bölgelerden soğuk hava dalgalanyle soğuğun gelmesi ve oturması şeklindedir. Bu soğuk hava dalgalarının değişik yıllardaki geliş yönleri belli ve aynı ise buna karşı korunmuş yöneyler seçilerek ve siper ağaçlan dikilerek, soğuk dalgasının yönü kısmen de­ ğiştirilerek kor unutabilirse de, genellikle bu gibi soğuklardan korun­ mak güç ve hatta imkânsızdır. İlkbahar geç donlan ikinci olarak radyasyonla meydana gelir. Bu, gündüzün ısınan toprağın geceleyin sıcaklığım radyasyonla vermesi ve radyasyonun şiddetine göre toprak yüzünde soğuk bir hava taba­ kasının teşekkülü şeklinde olur. Bu soğuk hava tabakası çukur yerler­ de yığılrak kalır, meyilli yerlerde ise meyile göre alçak kısımlara doğru akar. Bu duruma göre, genellikle meyilli yerler, hava drenajı dolayısıyle donlardan nisbeten daha az zarar görür. Bu yüzden vadi içleri vadinin yamaçlanndan aşağıya doğru akan soğuk havanın etkisiyle donlara çok karşıdır. Hele vadi dar ise soğuk havanın yığılma yüksekli­ ği artarak bazan vadinin yamaçlarında yetişen ağaçlara bile zarar ve­ rir (Şekil 5). Radyasyonla soğuk hava teşekkülü toprak türüne, işleme şekline, üzerinde bitki örtüsü bulunup bulunmadığına ve toprağın yaş veya kuru oluşuna göre değişir. Meselâ işlenmiş topraklar, işlenmemiş olanlara, üzeri bir bitki örtüsü ile örtülü topraklar üzerleri açık olanlara, nemli topraklar kuru olan topraklara göre daha şiddetli radyasyonla soğuk hava teşekkülüne sebep olurlar. Bu nedenle, ilkbaharın geç donlan tehlikesi bulunan yerlerde kışlık yeşil gübre bitkileri ekilmiş veya bahçe çok otlanmışsa çiçekden çok önce bunlar sürülerek gömülmeli, böyle yerlerde altları çayırlık olan bahçeler kurulmamalıdır. 68

Şekil 5. Soğuk havanın akışı ve oturması (Hilkenbâumer’den).

Soğuk hava, sıcak havaya göre ağır olduğundan meyile göre akar. Bundan faydalanılarak çok defa meyilli yerlerde soğuk havanın bahçe içerisine akmasını önlemek için sık çitler yapılmıştır. Fakat bahçenin üst kısmmda yapılacak bu türlü çitler belli bir ölçüde soğuk havanın akışım tutsa ve yönünü değiştirse bile bu durum bahçeye komşu üst sınırda bulunan bahçede soğuk havanın yığılmasına sebep olur. Böy­ lece biribirine komşu bahçelerin yapacakları çitler kendi bahçeleri için faydalı olsa bile kendinden önceki bahçeyi zararlandıracağı açıktır. Bu 69

nedenle soğuk hava dalgalarını kesmek için çit yapmaktansa bunun akışına engel olmamak, kolaylıkla akıp gitmesini sağlamak daha etkili ve faydalı olur. Yine bu amaçla bahçeler kurulurken sıralar ve sıralar arasındaki mesafeler soğuk havanın akıp gitmesini kolaylaştıracak şe­ kilde tertiplenraelidir. Soğuk havanın oturduğu yerlerde bahçe tesis edilirken zararlanmayı kısmen de olsa azaltmak için yüksek boylu ağaçlaın tercih edil­ mesi tavsiye olunmuştur (Şekil 5). Bu tavsiyeler daha çok ekstansif meyvecilik yapılan yerlerde uygulanabilir. Yoksa entansif bir yetiştiri­ cilikte verimlilikleri alçaktan taçlandırılan ağaçlara göre çok düşük olan, bakım işlerini çok güçleştiren, toplamayı pahalılaştıran ve göv­ de yanıklan ile tesisi yaralayan bu sistemin uygulanmasına imkân yoktur. İlkbaharın geç don zararlarını önlemek için yukardaki kültürel tedbirlere ilâveten diğer bazı tedbirler düşünülmüştür. Bu tedbirler ısı kaybım önlemek ve kaybolan sıcaklık enerjisini geri vermek üzere bah­ çeyi ısıtmaktır. Bu amaçla, bahçelerde dumanlama ve şişleme, havayı kanştırma, ısıtma ve yağmurlama gibi işlerin yapılması tavsiye edilmiştir. Dumanlama ve şişleme: Bu tedbirlerin amacı radyasyonu azalt­ maktır. Bilindiği gibi radyasyondan ileri gelen donlar sıcak gündüzler­ den sonra havanın açık olduğu gecelerde olur. Kapalı havalarda ge­ nellikle şiddetli radyasyon donları olmaz. İşte dumanlama ve şişleme ile bir türlü kapalı hava şartlan yaratılmak istenmektedir. Ancak, du­ manlama ve şişlemeden fayda sağlanabilmesi için havanın çok durgun olması, topografik durumun elverişli bulunması ve radyasyonla mey­ dana gelen soğukların —3 ile —4°C den daha aşağıya düşmemiş ol­ ması gerekir. Meselâ Ankara’da yapılan bir uygulamada koyu bir du­ manlamaya rağmen sıcaklığın —9 dereceye düşmesi sonucunda elma ve armutlarda çiçekleri dondan kurtarmak mümkün olmamıştır. Bu yüzden, sağlanması kolay olmayan birçok şartlara bağh dumanlama ve şişleme tedbiri bugün tek başına olarak dondan korunmaya yetme­ mekte ancak ısıtma ile birlikte yapıldığı taktirde faydalı olabilmekte­ dir. Bunun için yakıtlar seçilirken iyi ısıtan ve aynı zamanda duman yapanlar üzerinde durulmalıdır (kullanılmış motor yağı emdirilmiş testere talaşı gibi). Havayı karıştırma; Sıcak hava, atmosfer içerisinde yükselir, so­ ğuk hava bunun yerini alarak oturur. Böylece bu iki tabaka arasında 70

bir tavan meydana gelir. İşte bu tavan yüksek olmazsa yukardaki sı­ cak hava aşağıdaki soğuk hava ile karıştırılarak bahçenin sıcaklık de­ recesi yükseltilebilir. Pratikte bu iş için bahçelere 10-15 m yükseklikte monte edilen kuvvetli vantilatörlerin kullanılmaları tavsiye edilmişse de bu tedbir ekonomik olmamıştır (Şekil 6).

Şek

6. Soğuk havayı karıştırmak için bahçelere yerleştirilmiş vantilatörler

Isıtma: Bundan maksat bahçeler içerisinde testere talaşı, kullanıl­ mış motor yağlan, biriket, kok ve linyit kömürü gibi maddeleri yakarak sıcaklık elde etmek ve bununla bahçenin havasmın sıcaklığını tavan seviyesine kadar yükselterek don tehlikesini gidermektir. Bu ısıtmada, başarı, tavanın yüksekliğine bağlı olup, alçak tavanda çok daha uygun sonuçlar alınır. Yakıtlar ağaçlar arasında yığınlar yapılarak veya so­ balar kurularak (Şekil 7, 8) yakılır. Önemli olan sıcaklığın belli bir de­ receye yükseltilmesi için gerekli yakıt miktarım tesbit etmek ve bunun bahçe içerisinde en rasyonel bir şekilde dağıtılmasını sağlamaktır. Isıtma suretiyle dondan korunmada bahçe sahiplerinin bir arada çalışmaları gereklidir. Böylece belli bir alan hep birden ısıtılacak olursa daha çok başarı elde edilir, ö te yandan, ısıtmanın başarısı ısıtılan yer­ de hava hareketlerinin azlığına bağlıdır. Topografik şartlar da ısıtma­ nın yeterliliği üzerine etki yapar. 71

Şekil 7. Bir kaysı bahçesinde ilkbahar donlarına karşı korunmak için ağaç sıralan arasına konulmuş sobalar.

Şekil 8. Değişik tipte ısıtma sobalan.

72

Isıtma suretiyle dondan korunmada, özellikle sobalar kullanılı­ yorsa, burda en büyük masrafı tesis masrafları teşkil eder. Bu nedenle ısıtma şekli üzerinde karar verirken yakıt, işçi ve tesis masrafları iyi hesaplanmalıdır. Yağmurlama: Bu metod suyun donma sırasında sıcaklık yayınla­ ması esasına dayanır. Bilindiği gibi bir litre su donması sırasında 80 kilo kalori sıcaklık çıkarır. Bu donma ısısı sayesinde bitkide sıcaklık —0.5°C ile —1°C de tutulur. Yağmurlama sisteminde esas saat başına yapılacak yağmurlama miktarının iyi tesbitidir. Yapılan denemelere göre meyve bahçelerinde 1 dakika aralıklarla ve saata 4.5 milimetrelik yağmurlama —7°C ye kadar radyasyon donlarını önleyebilir. 2 mm lik bir yağmurlama ise —5°C lik donu önlemeye yeter. Yağmurlamaya, bahçede hava sıcaklı­ ğı 0°C ye kadar yükselinceye kadar devam edilmeli ve bu arada yağ­ murlama hiçbir şekilde kesilmemelidir. Aksi durumda ağaçlar üzerin­ de teşekkül eden buzun çözülmesi sonucu olarak bitkilerden çok faz­ la ısı alınır ve bu da donun şiddetini artırır. Meyve bahçelerinde yağmurlama taç yüksekliğinden yapılır. Yağmurlama şeklinde donlara karşı korunma, yağmurlama şek­ linde sulama yapılan bahçelerde yalnız püskürtme başlıkları değişti­ rilerek az bir tesis masrafı ile yapılabilir. Yalnız donlara karşı yağmur­ lama tesislerinin kurulması ekonomik şartlara bağlıdır. Geç donlara karşı korunmada en iyi tedbir, hiç şüphesiz, geç çi­ çek açan çeşitlerin seçilmesi ve ağaçların geç çiçek açmalarının sağlanmasıyle alınabilir. Dinlenme ile ilgili olan bu konuda meyve ağaçları­ mızda kış dinlenmesinden söz edilirken ayrıntılı bilgi verilecektir. 5- Sisler Zararı sıklığına ve zamanına göredir. İlkbaharda çiçeklenme za­ manlarında tozlanmayı ve döllenmeyi güçleştirir ve devamlı olursa imkânsız kılar. Bu gibi hallerde, artık meyve türüne veya çeşidine göre, ya ağaçlar hiç meyve bağlamaz veyahutta meyvelerin içi boş kalır. Meselâ Karadeniz bölgesinde bu gibi sisler fıdnıklarm içlerinin boş kalmasına sebep olur. Meyvelerin büyüme zamanlarında fazla sis ve bunlarla birlikte gelen çiğler, hastalık mantarlarının üremesine sebep olur. Bu yüzden birçok mantar hastalıkları peyda olur ve hastalık şiddetli olmadığı zamanlarda bile meyvelerin kabukları lekeli ve kirli bir hal alarak gös73

terişi bozulur. Bunun için, sis yapmayan yayla yerlerimizde elma, ar­ mut, kaysı gibi meyveler daha güzel ve gösterişli olmaktadır. Fazla nemli ve sisli yerlerde ağaç gövdelerinin kabukları yosunlarla kaplan­ dığından bunların temizlenmesi gerekir. 6 - Dolular

Çok tehlikeli hava olaylarındandır. Şiddetli olduğu zamanlar yal­ nız meyve ürününü mahvetmekle kalmaz, yapraklan ve sürgünleri de bereler, hatta bir iki yıllık dallar üzerinde de yaralar meydana getirir. Bu gibi hallerde sonradan budamalarla fazla zarar görmüş dalları te­ mizlemek gerekir. Dolu hafif olursa yalnız meyveleri ve yapraklan bir parça zedeler. Bu zaman üzüm, incir, erik, kaysı, kiraz, vişne gibi ince yumuşak ka­ buklu meyvelerde çürüklüğe sebep olur. Çilek, dut, ahududu gibi meyveleri büsbütün bozar. 7- Tipiler ve Şiddetli Karlar Uzun kışlı serin ve soğuk meyve bölgelerimizde tipiler çukur yer­ lerdeki meyve bahçelerini doldurur. Bu durum, pek derine gömülen ve kardan fazla su alan ağaç köklerinin havasız kalmasına sebep olur. Bundan başka, kara gömülen ağaçların taze sürgünlerini ve dallarını da tavşan ve başka yabani hayvanlar kemirerek büyük zararlar yapar. Birdenbire düşen şiddetli karlar ise, gerek bu uzun kışlı bölgele­ rimizde ve gerek kar düşen diğer yerlerde, dalların fazla kar yükü al­ tında kırılmalarına sebep olur. Bu gibi durumlarda dalları silkerek üzerlerine yığılan karlar düşürülmelidir. Çünkü, bu yüzden büyük dallar bile, kırılarak, zararı birkaç yıl süren, büyük ürün kayıpları meydana gelir. 8- Seller ve Sağnaklar Su baskınları hafif olur ve kısa sürerse, getirdikleri miller meyve ağaçlarına faydalı bile olurlar. Fakat, şiddetli ve uzun süren seller zararlı etki yapar. İçlerinde sürükledikleri taşlarla ağaçların kabukla­ rını zedeler veyahut pek şiddetli olurlarsa köklerinden sökerler. Bun­ dan başka, meyve ağaçlan uzun zaman sel sulan altında kalırlarsa bo­ ğularak kururlar. Su baskınına en uzun süre elma, armut, erik daya­ nır. Buna karşılık kiraz, kaysı çok hassastır. Meyve ağaçlan sel bas­ kınlarına karşı vegetasyon periyodunda dinlenme zamanındakine gö­ re daha çolt hassastır. 74

I

Bir yerde seller çok sık olur ve durmadan bahçe toprağının üze­ rine mil oturursa, zamanla ağaçların boğazlan iyice toprağa gömüle­ rek köklerin oksijen alması güçleşir ve bu yüzden ağaçlar büyümeden kalır, dalları kurur ve sonunda ölürler. Bu gibi durumlarda milleri dı­ şarı taşımak gerekirse de çoğunlukla çok masraflı olur. Sağnaklar da meyilli alanlardaki bahçelerde, toprakları yıkayarak kökleri açıkta bırakır, çiçek zamanı ise çiçek tozlarını iyice yıkayarak döllenmeyi güçleştirir. 9 - Rüzgarlar Bir yerin iklimi üzerinde çok kuvvetli ve derin etkileri olan rüz­ gârların, meyve ağaçlarının yaşaması üzerinde doğrudan doğruya iyi ve kötü etkileri olduğu gibi, şiddetli oldukları zaman mekanik yoldan zararlan da görülmektedir. Mekanik etkileri. Şiddetli rüzgârlar, özellikle olgunlaşma zaman­ larında, büyük meyve dökümlerine sebep olur. Bu gibi rüzgârlı yerler­ de kolay dökülmeyen kiraz, ceviz, kestane gibi meyve türlerini veyahut her bir tür içinde saplan dala iyice yapışık çeşitleri seçmek, meyve ağaçlarını alçak gövdeli ve sıkça yetiştirmek, rüzgâr yönlerine duvarla, çitle veya ağaçlarla, yüksek boylu rüzgâr kıranlar yapmak gerekir. Nar gibi dikenli ağaçlarda da rüzgârlar meyvelerin yaralanarak çürü­ melerine yol açar. Bir yerde sürekli bir şekilde tek yönden esen rüzgârlar ağaçların rüzgâr yönünün karşı tarafına doğru eğilmesine sebep olur (Şekil 9). Bu gibi yerlerde ağaçlatın dallan esintinin aksi yönünde uzar. Rüzgâr­ ın bu etkisini de, rüzgâr kıranlarla, gövde ve dalları kuvvetli meyve tür­ leri seçilerek hafifletme yollan araştırılır. Çok şiddetli rüzgârlar ağaçlan kökünden de sökebilir.Bu tehli­ keye karşı yerlerde kökleri kuvvetli ve derine giden ağaçları dikmek, ağaçlara alçak şekil vermek ve bu gibi sağlam ağaçlarla veya yüksek duvarlarla rüzgâr kıranlar yapmak gereklidir. Fizyolojik etkileri: Her bir iklim bölgemizde, estiği yöne göredir. Güney-Doğu da “Garbı” , dedikleri, batı rüzgârlan nemli oldukları için daima faydalıdır. Güneyden esen sıcak kuru sam yelleri ise çok zararlı olup özellikle zeytin, fıstık ve asmaların çiçeklenme zamanları çok tehlikeli olur. Ege’de kuzeyden esen “Gümüşkanat” , ile batıdan esen “Inbat” incirler için iyi olduğu halde, doğudan esen sam yeli ku­ rutucu ve kavurucu bir etki yapar. Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde 75

ilkbaharda esen “Fön” rüzgârları havayı çabuk ılıtır ve ağaçların erken çiçek açmasına sebep olur, kışın ve ilkbaharda esen boralar ise don teh­ likesi doğurur. Orta Anadolu’da hafif poyraz, faydalı olduğu halde, sürekli ve şiddetli rüzgârlar toprağı kurutarak ve ağaçlarda transpirasiyonu artırarak zarar yapar ve bu yüzden elma, kiraz, erik gibi ağaçlarda yaprakların kenarlarından kurumağa başladığı da görülür.

Şekil 9. Çok fazla esen rüzgârlar meyve ağaçlarını esintinin aksi yönüne doğru eğerler (Payas’ta portakal ağaçları).

Döllenme zamanında esen kuru rüzgârlar, dişicik tepelerini ku­ ruttukları için meyve tutumunu zorlaştırır. 76

10- Yer ve Yöney a) Yer İkliminin ( Mahalli İklim) Meyvecilik Bakımından Önemi: îster geniş iklim bölgelerinde, ister iklim adaları içerisinde olsun Bağ-Bahçelerin bulundukları yerlerin de arazi durumuna göre kendisin az veya çok hissettiren, iklim özellikleri vardır. Meselâ bir yamacın veya tepenin, bir vadinin, kapalı veya açık veya fazla çukur bir ova­ nın, bir çay veya göl kenarının, orman veya kasabalara yakın veya uzak bir yerin, bir su kanalının altında veya üstünde bulunan arazinin, her bir iklim bölgemizde değişik şekillerde etkilerini gösteren, iklim özellikleri vardır. Bahçe yerlerinin gösterdikleri bu özel iklim şartla­ rının, meyve ağaçlarının büyümelerinde ve verimliliklerinde olduğu gibi, elde edilen ürünün kalitesi üzerindeki etkileri de çok önemlidir. Bazen bu yer iklimleri, o derecede büyük değişikliklere sebep olur­ lar ki, içinde bulundukları ana iklim şartları bakımmdan, bir bölgede yetiştirilmesi mümkün olmayan meyve türlerinin bile normal bir şekil­ de yetişmesini sağlayabilirler. Meselâ, Güney-Doğu Anadolu’da geniş iklim (makroklima) şartlan turunçgillerin yetişmesine elverişli olmadı­ ğı halde, Fırat vadisinde Halfeti’nin bulunduğu ufak bir alanda por­ takal ve turunç yetiştirmek mümkün olmaktadır. Yer iklimlerinin özellikleri ve etki dereceleri, meyve ağaçlarımı­ zın yadırgadıkları bu yüzden de tabii şartlar içerisinde yetişmeyip türlü derecelerde kültür tedbirlerin alınmasına ihtiyaç gösterdikleri bölge­ lerde çok daha fazla göze çarpmaktadır. Niğde’nin meşhur elmalarını yetiştien Kayaardı ve Eski Gümüş bahçeleri, Konya'nın Meram bağ­ lan, Kayseri’nin Talas’ı, Malatya’nm bahçe köyleri, Urfa’nm Karaköprü bahçeleri, Mardin’in Kaleardı ve Zinnar mevkileri bunun gü­ zel örnekleridir. Bayırlar ve tepeler: Bayırlar ve tepeler, iklimi nemli bölgelerimiz­ de, iyi bahçe yerleridir. Fazla sis tutmazlar. Don tehlikesine az karşı­ dırlar. Meyvelerin daha gösterişli ve nefis olmasına yardım ederler. Doğu Anadolu’nun serin ve sert iklimli yerlerinde tepeler, soğukların etkisi altında olduğundan, meyveciliğe yaramaz. Fakat, bayırlar iyi bahçe yerlerini teşkil eder. Kurak bölgelerde, özellikle steplerde tepe yerler meyvecilik için hiç elverişli değildir. Bayırlar ise yağışlan tut­ madıklarından çok kurak olur ve ancak teraslama yapıldığı ve yetecek derecede sulandıkları taktirde meyveciliğe yararlar. Bu gibi bayır yer­ lerde etekler, yukardan gelen sulan da topladıklarından, en uygun bahçe yerlerini teşkil eder. Bayırlar ne kadar dik olurlarsa, ince top77

raklan o derece fazla sürüklenir ve yağmur suları fazla akar ve o nisbette de fakirleştiklerinden ağaçların büyümeleri de o derece zayıf olur. Buna karşı sekiler yaparak ve gübrelemelerle tedbir alınmalıdır. Vadiler: %80 kısmı kurak iklimli olan memleketimizde meyve­ ciliğe en elverişli olan yerler vadilerdir. Buralarda, çok kez sulama olanakları da bulunduğundan, bahçelerin verimleri ve yetiştirdikleri meyvelerin kaliteleri yüksek olur. Vadi içlerinde toprak daha etli ve daha nemli olur. Toprak altı su durumu çok kez elverişli ir durumda bulunur. Bu nedenle, bu gibi yerlerde sulamadan da kuraklığa alışkın armut, kaysı, alıç gibi meyve türleri yetiştirilebilir. Nemli bölgelerimizde vadi içleri fazla sis tuttuğundan meyvelerin kalitesi bozulur. Vadilerde don tehlikesi de fazladır. Özellikle çevresi kapalı derin bir çukurluk şeklinde olurlarsa, çukur yerlerinde don en çok zarar yapar. Yalnız step bölgelerimizde vadiler, güneşlenme süresini azalttıklarından, meyve ağaçlarının kuru ve sert hava cereyanlarından korunmasına hizmet ettiklerinden ve içlerinden akan suların sazağıyle daha nemli bir hava meydana getirdiklerinden meyvecilik için en el­ verişli yerleri teşkil ederler ve bahçelerin buralara sığınması zorunlu olur. Ovalar: Ovalar deniz ikliminin etkisi altında bulunan yumuşak iklimli yerlerimizde meyveciliğe çok elverişlidirler; Büyük ve Küçük Menderes ovaları gibi. Step bölgelerimizde ve soğuk kara ikliminin hakim olduğu yerlerde sert ve kuru hava cereyanlarına karşı oldukları için başarılı bir şekilde meyve ağacı yetiştirilemez. Bu gibi iklimlerde açık ovalarda meyve bahçesi kurmak için bahçe kenarlarında rüzgâr kıranlar yapmak yani birkaç sıra halinde kavak ve diğer ağaçlarla bah­ çeleri siper altına almak gerekir. Dağlar, göller, ırmaklar, ovaların ik­ limi üzerinde büyük etki yapar. Nemli riigârların geldiği yönlerde yüksek dağlar, ovanın iklimini kuraklaştırır, deniz cereyanlarına açı­ lan ovalarda ise iklim nemli olur. Bunun gibi soğuk rüzgârlara karşı yüksek dağlarla korunmuş kapalı ovalar da meyvecilik için çok elve­ rişli şartlar gösterirler. b) Yöney ve Meyvecilik Bakımından önemi: Yöney, yani bayır bir yerin kuzey, güney, doğu ve batı yönlerin­ den birisine az veya çok bir diklikle yönelmiş olmasının Bağ-Bahçe ziraatındaki önemi de çok büyüktür. Bir yerde bu dört yönden her bi­ risinin iklime, toprağa ve yetiştirilen meyve türüne göre değişen değeri vardır. 78

Güneyler, güney ışınları daha çok dikine düştüğünden daima en sıcak yöneylerdir. Bunun için, her iklim bölgesinde, en çok sıcaklık istiyen meyve türleri güneylerde yetiştirilir. Mesela, Güney-Doğunun Siirt ve Mardin illerinde zeytinlikler daima güneye bakan yamaçlarda yetiştirilir. Güney Anadolu’da turunçgil bahçeleri güneye bakan yer­ lerde en iyi yetişir. Serin iklimli bölgelerimizde kaysı, badem, şeftali ve üzüm gibi fazla sıcak istiyen meyve türleri için de yine güneyler se­ çilir. Yalnız güneylerde ağaçlar düzlüklerden ve diğer yöneylerden da­ ha erken uyanır ve erken çiçek açar. Bunun için mutedil iklimli yerler­ de güneyler erken çiçek açan badem ve kaysı gibi türlerle ceviz gibi ilkbahar donlarına karşı hassas meyve ağaçlan için tehlikelidir. Step iklimli yerlerde güneyler, fazla ısındıkları ve düşen yağmur sularını da fazla buharlaştırdıkları için, vadi içleri şeklinde olmadık­ ları taktirde, kuraklıktan en fazla zarar görür. Soğuk iklimli yerlerde ise güneyler, en değeıli meyvecilik yerleridir ve bunlarda ağaçlar ilk­ bahar don tehlikesi geçtikten sonra çiçek açmağa başladıklarından bu bakımdan da bir sakınca yoktur. Kuzeyler, güneylerin tamamiyle tersine etki yapâr. Her iklimde fazla sıcağa ihtiyaç göstermiyen, kuraklıktan fazla korkan meyve tür­ leri bu yöneyde yetiştirilir. Pek sıcak iklimli step bölgelerimizde (Güney-Doğu) bile kuzeyler serin meyve türlerimizin yetiştirilmesine olanak sağlar ve bu sayede buralarda elma, armut, erik ve hatta kiraz yetiştiri­ lebilir. Genel olarak, sıcak iklimli ve sıcak step iklimli bölgelerimizde kuzeyler, özellikle serin iklim meyve türleri için en uygun yetiştirme yerleridir. Buralarda ağaçlar geç uyandıkları için, ilkbahar don teh­ likesine fazla karşı olan meyve türlerinin, don tehlikelerini atlatması bakımından da faydalıdır. Doğu ve batı yöneyleri, güney ile kuzey arasında orta bir karak­ ter gösterir. Yalnız, batı yöneyleri, öğleden sonra, havaların daha çok ısındığı bir zamanda güneş ışınları dikelyeştiklerinden, daha sıcak olur. Aynı zamanda, batı yöneylerinde günün en sıcak zamanı, doğu yöneyinin aksine olarak, hava nisbî neminin en düşük olduğu, yani hava­ nın en fazla kurduğu zamana düşer. Bu nedenle, step bölgelerde batı yöneylerinde meyve ağaçlan güneş yanmasından korkar ve bunun için batı tarafından yüksek boylu ağaçlarla siper altına alınmaları gerekir. Serin ve sert iklimli yerlerde ise, ilkbahara doğru doğu yöneyleri, sa­ bahları henüz toprağın donu çözülmeden fazla ısınacaklarından, mey­ ve ağaçlarının fazla transpirasyonla zarar germelerine sebep olabilir ve bu yüzden soğuk yerlerde batı yöneyleri daha makbul sayılır. 79

Yöneyleri turfandacılık bakımından da gozönünde tutmak gere­ kir, İlk turfanda yetiştirmek için güneyleri seçmek doğru olur. 11- Başlıca İklim Faktörleri Dikkate Alınarak Türkiye Meyve İklim Bölgeleri Bundan önceki bölümde iklim koşulları üzerinde verilen bilgileri ve meyve türlerimizin iklim bakımından isteklerini gozönünde tutarak Türkiye’yi yedi meyve iklim bölgesine ayırmış bulunuyoruz. Meyve iklim bölgeleri anlatılırken bölgeye en iyi uymuş meyve veya meyveler bölgenin adlandırılmasında da kullanılmış ve böyleceyukarıki bölüm­ lerde işaret edilen özel meyvecilik bölgeleri de daha iyi belirlenmiştir. Söz konusu yedi meyvecilik bölgesi aşağıdaki kısımda ayrıntılarıyle açıklanacaktır (Şekil 10). a) Çok Nemli Sıcak İklim (Doğu Karadeniz İklimi) : Doğu Kradeniz bölgesinde Rize dolaylarında kendisini gösteren bir iklim adasıdır. Buna, özel olarak yetiştirdiği bitkilere göre “ Çay İklimi” de diyebiliriz. Kafkas dağlarıyle, arkasındaki yüksek kuzey Jknadolu dağlan bir yandan doğu ve kuzey doğudan gelen soğuk rüz­ gârlara sipef Olduklarından, öte yandan da kuzeyden ve batıdan gelen rüzgârların bütün nemini tuttuklarından burada fazla yağışlı ılık bir suptropik iklim meydana gelmiştir. 2000-3000 mm. arasındaki yıllık yağışlar, en fazla kışın olmakla beraber, yılın her mevsimine dağıl­ mıştır. Yalnız mayıs ayı bir parça yağışsız geçr. Yıllık ortalama sıcaklık farkı en az olup 17° dir. Sıcaklık nadiren sıfırın altına düşer ve orta­ lama alçak sıcaklık derecesi + 3 ° dir. Yıllık ortalama sıcaklık -f 15.7 derecedir. Bu iklim alam içerisinde subtropik iklim bitkilerinden çay, man­ darin, portakal, turunç, Trabzon hurması, yenidünyadan başka, Ak­ deniz iklimi meyvelerinden incir, zeytin, nar yetişir. Ayrıca sıck mute­ dil iklim meyvelerinden fındık, kestane, ceviz, şeftali, asma, ayva ve dut yetiştiği gibi geçit alanına doğru, yani dağlara doğru yükseklik arttık­ ça erik, armut, elma, muşmula, kızılcık, kiraz gibi meyve türleri de yer alır. İklim fazla nemli olduğu için, asmayı ancak çardakta yetiştirmek mümkündür. Bundan başka yüksek hava nemine dayanarak fazla has­ talanmayan elma, armut, erik çeşitlerini seçmek gerekir. Burada, arada sırada kuzeyden gelen soğuk hava dalgalarının kış donu yapması ihtimali vardır. Bu donlardan en fazla turunçgiller za80

I

F a s i k ü l N6 ?

o>

^

MAOmABA

^ o e "1*' «•t5 i

O^OULDAk Samsun MDZİFO

Ç60CU ■

{

id

w6sA :'

Pfr

-----, j * 5 K H f MIQ

AfîltAaA

Ş '

T OA&XO’

KAOS

^

i i '7 , . ı '* î : #vo SATL

tİ J l ( * C A H

JİVAV

NKÛ1 *«Al AT VA .

’AQrA

Şekil 10. Türkiye’nin meyve iklim bölgeleri.

tRlC*UM

rar görür. Bu nedenle, burada turunçgillerden soğuğa en çok dayanık­ lı olan üç yapraklı portakal anaç olarak kullanılır. Fındıkların çiçek­ lenme zamanı, sisler ve yağışlar da döllenmeye engel olarak meyvelerin içlerinin boş kalmasına sebep olabilir. b) Nemli Sıcak Mutedil İklim (Karadeniz İklimi): Trabzon’dan Ereğli’ye kadar bütün Karadeniz kıyı bölgesi bo­ yunca dar bir şerit şeklinde uzar. Ortada Kızılırmak ve Yeşilırmak ne­ hirlerinin denize döküldükleri yerlerde, Samsun, Çarşamba ve Bafra dolaylarının yarı kurak sıcak iklim bölgesi bu iklim alanlarından ay­ rılır. Bu iklim bölgesine “Fındık-Kestane İklimi”de diyebiliriz. Bu böl­ ge, arkasındaki dağlar daba alçak olduktan başka Kafkas dağlarının da duldasından çıkmış olduğundan, Doğu Karadeniz bölgesindeki fazla nemli sıcak iklime göre daha az sıcak ve daha az yağışlıdır. Yıl­ lık ortalama yağış, 800-1000 mm. arasında oynar. Giresun’da ise 1000 mm. nin üstündedir. Sıcaklık pek seyrek olarak sıfırın altına düşer (—6°). Yazlan nemli ve sıcaktır. Yıllık ortalama sıcaklık 14.5° dır. Bu iklim bölgesinde dağlar denizlere çok yalan olduğundan ara­ zi engebelidir ve tarla tarımından çok bahçe yetiştiriciliğine elverişlidir. Her yanı ormanlarla kaplıdır, havası Rize bölgesine göre daha sert ol­ duğundan artık burada subtropiklerden turunçgiller kolay yetiştirilmeyip ancak Akdeniz meyvelerinden zeytin, incir, nar üretilir. Fakat, bunlardan zeytin yüksek kaliteli meyve vermez. Bu iklimin en iyi yetiş­ tirdiği meyve türleri, fıstık ve kestanedir. Hava nemli olduğundan as­ ma çardak şeklinde yetiştirilebilir ve aşağı kalitede üzüm verir. Bölge­ de badem, kaysı, fıstık gibi kurak iklimlere uymuş meyve türleri de yetişebilirse de iyi ürün elde edilmez. Kaysılar zamk hastalığına tutula­ rak çabuk kurur. Bazı uygun şeftali alanları vardır. Kıyıdan dağlara doğru daha yüksekçe yerlerde, elma, armut, ayva, ceviz, kiraz, vişne, erik pek güzel yetişir ve iyi kalitede meyve verir. Karadeniz iklim bölgelerinden Doğu ve fç Anadolu iklim bölgegelerine doğru meyvecilik bakımından çok önemli bir geçit iklim alanı vardır. Burada, iç bölgelere göre, çok daha yumuşak ve yarı nemli >ir meyvecilik iklimi hüküm sürer. Yaz aylarında hava nisbî nemi Iç Anadolu’dan çok yüksektir (ortalama % 65-75). Günlük ve yıllık sıcaklık farkları da Doğu ve İç Anadolu’ya göre daha azdır. Gü­ müşhane, Amasya, Tokat, Kastamonu bu geçit bölgenin önemli meyve üretim merkezleridir. Kocaeli ile İstanbul ve Trakya’nın Karadeniz kıyılarına gelince, buralarda bir yandan da Akdeniz ikliminin etkisi 82

görülmektedir. Bu nedenle, bu geçit alanlarda daha yumuşak ve aynı zamanda çok oynak bir iklim kendini gösterir. c) Sıcak ve Kurak Yazlı Ilık ve Neınli Kışlı İklim ( Akdeniz İklimi) : Bu iklim bölgesine “Turunçgiller iklimi” bölgesi de diyebiliriz. Akdeniz tarım bölgesi içerisinde Hatay’da Altınözünden başlıyarak Fethiye’ye kadar bütün kıyı boyunca uzar. Çoğu yerinde Toroslar kı­ yıya fazla yaklaşmış olduğundan alan pek çok daralır. Bu iklim bölge­ sinin Finike, Manavgat, Anamur, Silifke, Lamas, Dörtyol ve Hatay’­ ın Altınözü gibi yerlerinde, çayların meydana getirdikleri vadiler için­ de, bir parça genişlemiş araziye rastlanır. Antalya’da alan oldukça ge­ nişler. Adana ovasında ise Kozan’a kadar açılır. Bu iklim bölgesinde kış ve ilkbahar yağışlı, yaz ise kurak geçer. Yıllık yağış miktarı 534 mm. ile 1081 mm. arasında değişir. Yaz ku­ raklığı dolayısıylc birçok meyve türlerini sulamak zorunludur. Yazın havalar pek sıcak, kışın ise ılık geçer ve kış ortalama sıcaklık derecesi 10-12°C arasında bulunur. Bununla birlikte, bazan kuzeyden esen boralar bu ılımlı havayı kırarak donlara sebep olur. Bazı yıllarda, böylece, sıcaklık —4.5 ve hatta bazı yerlerinde —7 dereceye kadar düşer (1932, 1942). Don tehlikesi daha çok Antalya ve Adana ovaları gibi açık arazide kendini gösterir. Buna karşılık bu iklim bölgesini soğuk kuzey rüzgârlarından koruyan dağların fazla yükselmiş oldukları ve kıyıya fazla yaklaştıkları Finike, Manavgat, Lamas, İskenderun, Al­ tınözü gibi yerlerde ve Adana ovasmın Torosların duldasına daha çok giren Kozan dolaylarında daha yumuşak, emniyetli ve subtropik iklim adacıkları meydana gelmiştir. Bunun içindir ki, buralarda turunçgil­ lerden soğuğa karşı en hassas olan limon bile en iyi ve daha tehlikesiz­ ce yetiştirilebilmektedir. Bu iklim bölgesinde, Ege’ye göre, yazlar daha sıcak, kışlar daha yumuşak olup, yıllık ortalama sıcaklık 20 °C yi bulur (Dörtyol 20°, Adana 19°, Antalya 18.8°). Bunun için bölgede bütün turunçgillerden başka Avokado (Hint armudu), Hint inciri, mango, Trabzon hurması, Malta eriği gibi subtropik iklim meyve türleri ve hatta yer yer, hurmayı bile sulamak suretiyle, yetiştirmek mümkün olur. Bölgede Akdeniz meyve türleri pek güzel yetişir ve yüksek kalitede meyve verir. Bundan başka, sulanmak suretiyle, sofralık kaysı ve şeftali de iyi yetişir. Bir parça yüksekçe yerlerinde, yine sulanarak armut, erik, elma ve vişne de yetiştirilebilir. 83

d ) İlık Kurak Yazlı, Serin Nemli Kışlı İklim (Ege İklim i):

Bu iklim bölgesine “Încir-Zeytin İklim” bölgesi de diyebiliriz. Bu ana iklim Ege bölgesinde Marmaris’den Ayvalığa kadar, Marmara havzasında ise Çanakkale boğazı ve Marmara kıyısı boyunca Mu­ danya’ya kadar kıyıyı takip eder. Buralarda, bu ana iklim alanları, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında olduğu gibi, dar bir şerit halinde ol­ mayıp karaya doğru oldukça genişlemiş bir durumdadır. Karaya doğru bu ilerleme, Büyük Menderes vadisinde Sarayköy’e, Küçük Menderes’de Ödemiş’e kadar uzanır. Bu iklim bölgesi, Batı Karadeniz’in nemli sıcak mutedil iklimine göre daha sıcak ve fakat daha az nemlidir. Ortalama yıllık yağış mik­ tarı kıyı bölgelerde 600-700 mm. olduğu halde Büyük ve Küçük Men­ deres vadilerine 450-500 mm. ye düşer. Güney Batı da Söke’den Muğ­ la’ya, Bodrum ve Marmaris’e doğru uzayan kısımda ise yağış daha faz­ la olup 1000 mm. ye kadar yükselir. Asıl yağış mevsimi kışdır. Yazın hemen hemen hiç yağmur yağmaz. Yazlan ortalama hava nisbî nemi, kıyılarda % 75, Menderes vadilerinde ise % 50 dolaylarındadır. Güz aylarına doğru uzayan uzun kurak mevsim, meyvelerin güzel olgunlaş­ masını sağladığı gibi üzüm, incir gibi meyvelerin güneşde rahatça ku­ rutulmasına da imkân verir. Kışlar yumuşak olmakla birlikte ara sıra kuzeyden gelen soğuk hava dalgalan yüzünden don da olur. Bazı yıllar, bu zaman sıcaklık —7°C ve hatta içerilerde —11°C ye kadar düşebilir. İlkbahar birden bire gelir ve kısa sürer. Burada ilkbaharlar Karadeniz bölgesinde oldu­ ğu gibi boralar ve soğuk hava dalgalarıyle gelmez. Yıllık ortalama sı­ caklık + 7 ° dir. İzmir’de maksimum sıcaklık ortalaması nisanda 20 den yukarı çıkar ve minimum ortalaması 11 °C kalır. Temmuzla birlik­ te yaz kuraklığı başlar. Sonbahar yumuşak ve uzundur. Kış da âni olarak gelir. Bu bölgede yumuşak kışlar ve sıcak yazlar turunçgiller gibi sübtropik bitkilerin yetişmesine elverişli olmakla beraber, sık sık görülen donlar yüzünden birçok türler için tehlike vardır. Bu nedenle, bölge­ nin ancak Sultanhisar gibi çok kuytu iklim adalarında bir parça emni­ yetli olarak portakal yetiştirilebilmektedir. Buna karşılık, soğuklara daha çok dayanan üç yapraklı portakal üzerinde Satsuma yetiştiricili­ ği emniyetli olduğu gibi Akdeniz bölgesine göre daha erken olgunlaş­ tıklarından avantajlıdır. Subtropik meyve türlerinden yenidünya ve Akdeniz meyvelerinin hepsi en yüksek kalitede yetişir. Ayvalık ve Ed84

#

remil’in zeytinleri, Büyük ve Küçük Menderes vadilerinin incirleri dünyanın en nefis meyvelerini verir. Üzüm de çok güzel yetişir. Sulan­ mak suretiyle, nar, şeftali, kaysı, ayva, armut da pek iyi ve nefis meyve verir. Bölgede badem de, çok güzel ve emniyetli bir şekilde ye­ tiştirilmektedir. İlkbahar don tehlikesine en az karşıdır. Kozak’m çam fıstıkları da meşhurdur. Bundan başka, kıraçlarda Antepfıstığı, ceviz, keçi boynuzu, armut, alıç, kocayemiş, dul; sulularda erik, ayva, kızıl­ cık, çilek de yetişir. Bir parça yüksekçe yerlerinde, sulanmak şartiyle, elma, kiraz, fındık, kestane de yetiştirilebilir. Bu iklim bölgesinden Orta Anadolu’ya doğru oldukça geniş bir geçit bölgesi uzar. Denizli, Burdur, Tsparta, Uşak, Kütahya bu geçit bölgesi içerisinde bulunur. Dağların ve arazinin durumuna, denizin etkisinin azlığına veya çokluğuna göre bazı yerlerde Ege iklimi, bazı yerlerde de daha çok kara iklimi tesirini gösterir ve genel olarak çok değişik ve çok oynak bir iklimle karşılaşılır. Fakat her yerde yaz ku­ raklığı devam eder. Yağış İç Anadolu’ya doğru azalır. e) Sıcak Step İklimi (Güney-Doğu Anadolu İklimi): Buna “Fıstık ve Bağ İklimi” de diyebiliriz. Bu ana iklim GüneyDoğu Anadolu’nun doğu Toroslarla bir ay şeklinde çevrelenen alçak kısımlarında hüküm sürer. Bu iklim bölgesi, dünyanın yazları en sıcak yerlerinden sayılır. Urfa ve Diyarbakır’da yazlık sıcaklık ortalaması 30°C olup, maksi­ mum 44"C ye çıkar. Kışları oldukça önemli donlar olur ve sıcaklık —7°C ve olağanüstü durumlarda —14°C ye kadar (1942, Gaziantep) düşer. Donlu günler 30 a kadar yükselir. Yağış azdır. 200-400 mm. arasında değişir ve daha çok kışın dü­ şer. Yazları çok kurak ve açık geçer. İlkbaharda çölden kuru sıcak sam yelleri uzun süre eserse, fıstıkların, bağların ve zeytinlerin çiçek­ lenme zamanlan zarar yapar. Yılın büyük bir kısmı kurak ve sıcak geçtiğinden burada meyve­ cilik ancak Sulama ile yapılabilir. Yalnız pek alçak olmayan yerlerde, (Gaziantep ve Siirt’de 500, Urfa’da 700 metreden yukarı yükseliklerde) kurak şartlara iyi uymuş olan Antepfıstığı, badem, melengiç, asma, alıç, iğde, sumak, idrisvebir dereceye kadarda kaysı ve armut kıraçda yetiştirilebilir. Bölgede “Garbi” , denilen batı rüzgârı nemli olduğun­ dan en iyi meyve ve bağlar bu yöneyde yetişir. Bölgenin batı ucuyle do­ ğusunda Siirt tarafında daha yumuşak bir iklim sürer ve buralarda 85

kıraçda zeytin, incir ve taban suyu uygun özlerde nar da yetiştirilebilir. Kış donları sık olduğundan bölgede turunçgiller yetişmez. Yalnız Fı­ rat'ın çok kuytu bazı yerlerinde (Halfeti gibi) portakal ağacı yetişebil­ mektedir. Bölgenin en yüksek kalitede yetişen meyveleri Antepfıstığı, nar ve üzümdür. 1000 metreden yüksek yerlerde armut, ceviz, vişne, şeftali, kızılcık, ayva ve hatta elma, kiraz, fındık, çilek de yetiştirile­ bilir. Bu ana iklim bölgesinden Doğu Anadolu’nun sert yayla iklimine doğru geçit iklim bölgesindeki Malatya, Elâzığ’da kışlar daha sert, yazlar daha az sıcaktır. Fakat birbirine zıt iki iklim bölgesi arasındaki bu geçit iklim alanında havalarda çok şiddetli değişiklikler olur. Mese­ lâ Elâzığ’da yağış 150 ile 450 mm. arasında farklar gösterir. Minimum —15 C dereceye kadar düşer. Bunedenle buralarda artık zeytin, nar, incir, normal bir şekilde yetiştirilemez. Fakat Malatya ve Elâzığ dolaylan, kuru kaysıcılık için ideal şartlara maliktir. f ) Mutedil Step İklimi (İç Anadolu İklimi): Bu ana iklim bölgesine “Armut İklimi” de diyebiliriz. Bu ana ik­ lim kuzeyden ve güneyden yüksek dağlarla çevrilen İç Anadolu yay­ lasında hüküm sürer. Ortasında, Tuz gölü dolaylarında, kurak çöl ikli­ mine dönüşür. Bu iklim bölgesinde sıcak ve pek kurak bir yaz, uzun, yağışsız ve yumuşak bir sonbahar, soğuk bir kış, kısa bir ilkbahar göze çarpar. Yağış en çok ilkbaharda olur ve yıllık ortalama 354 mm. de kalır. Fazla kurak yıllarda 218 mm. ye kadar düştüğü olur. Yazın aylık or­ talama nisbî nem % 40 dan aşağı düşer (haziran-eylül). Aylık ortala­ ma minimum nisbî nem % 9-14, günlük mutlak minimum nisbî nem ise % 3-9 a kadar düşer. Bunun için yaz aylarında evaporasyon çok şiddetli olur. Bu nedenle elma, kiraz gibi nemli bölge meyve türleri sulansalar bile ancak duldalı yerlerde yetiştirilebilir. Yıllık ortalama sıcaklık 11.8°C olup, yaz aylan sıcaklık ortala­ ması 23°C nin üstüne çıkar. Bu nedenle, üzüm iyi yetişir. Kışları fazla soğuk yaptığından ve mutlak minimum —24 °C ye kadar düştüğünden Güney-Doğunun incir,.zeytin gibi bitkileri yetişmez. İlkbahar da ka­ rarsız olduğundan badem, ceviz, şeftali ve kaysı sık sık ilkbahar don­ larından zarar görür. Yan kurak step iklimi dolayısıyle bu iklim bölgesinde meyveci­ lik ancak sulama sayesinde yapılabilir. Yalnız, kuzey, güney ve batı­ daki geçit bölgelerinden orta bölgelere doğru yükselmek üzere 80086

1100 metreden fazla yüksekliklerdeki kıraçlarda armut, zerdali, badem, abç, dut yetiştirilebilir. Suluda armut, ayva, vişne, erik, kaysı, badem kızılcık kolayca yetişir. Elma, kiraz, fındık, şeftali, çilek, ahududu kuytu dere içlerini ve ikindi güneşine karşı siperlenmiş yerleri ister. Bundan başka, bölgede meyve ağaçlarını alçak gövdeli yetiştirmek, bahçeleri sık dikip topraklarını iyi sulamak gereklidir. İlkbaharda sık sık geç donlar görülür ve bu yüzden badem, kaysı, kızılcık gibi erken çiçek açan meyve türlerinden emniyetli ve munta­ zam bir ürün elde edilemez. Bölgede yer yer fındık yetiştirilse de iyi ürün alınmaz. g) Uzun Kı?lt Serin tklim (Doğu Anadolu İklimi): Buna karlı orman iklimi de diyebiliriz. Bu ana iklimin hüküm sürdüğü yerler, Doğu Anadolu bölgesinin alçak yerleridir. Bu ana iklim alanlarını teşkil eden alçak yaylalarda, tamamiyle kara iklimi hakim olduğu için, kışlar çok soğuk ve uzun, yazlar güzel ve sıcaktır. İlkbahar geç gelir ve kısa sürer, sonbahar da kısa sürer ve kış erkenden başlar. Yağışlar, normal bir ağaç büyümesine yeter. Yalnız yarı nemli iklim adacıklarında bahçeleri sulamak gerekir. Kış ayları sıcaklık ço­ ğunlukla sıfırın altında kalır ve yılın ancak dört beş ayında don teh­ likesi yoktur. Bunun için sıcak ve mutedil iklim meyve türlerinden kaysı, ceviz, ayva, vişne, badem, kestane, asma ancak özel mikroklima şartlarında ürün verir. Bu iklim bölgesinde en iyi elma, armut, kiraz, erik, muşmula ve frenk üzümü yetişir. Meyve ağaçları, çayırlık­ lar içerisinde ve yüksek gövdeli olarak da yetiştirilebilir. Doğu Anadolu’nun orman sınırı içinde kalan yüksek yerlerinde daha sert bir iklim hüküm sürer. Tamamiyle kara iklimine malik olan bu iklim alanları, kışın Orta Asya yaylasının şiddetli soğuklarının et­ kisi altındadır. Çevredeki yüksek dağlar yüzünden her türlü deniz ik­ limi tesirinden uzak kaim. Bunun için bu yerlerde de çok uzun ve so­ ğuk bir kış ve oldukça kısa ve serin bir yaz ve yine kısa bir ilkbahar ve sonbahar göze çarpar. İlkbahar yağışlı olduğu gibi yaz ve güz ay­ larında da yağış eksik olmaz. En düşük ve en yüksek sıcaklık farkı fazla olup, meselâ Kars’ta $7 dereceyi bulur. Kışuı sıcaklık sıfırın al­ tında 20-35 derecelere kadar düşer. Yıllık ortalama sıcaklık Erzu­ rum’da 6.0°C de kalır. Bu bölgenin kuytu yerlerinde elma, armut, erik, frenk üzümü yetişir. Meyvecilik bakımından önemi olmayan bir iklim bölgesi olarak kabul edilir. 87

Doğu Anadolu’da ana iklim karakterinden tamamiyle ayrı iklim şartlarına malik “iklim adaları” vardır. Bunlardan en önemlisi Araş vadisinde İğdır ile Fırat üzerinde Erzincan, Murat suyu kenarında Muş ovası ve bir de Van gölü çevresidir. Erzincan ve İğdır’da kışlar, ana bölge iklimi gibi sert olmakla bir­ likte yazlar sıcaktır. Bunun için bu iklimi “uzun kışlı ve kurak yazlı sıcak iklim” , diye adlandırabiliriz. Sıcak aylarda ortalama sıcaklık 22°C nin üstündedir. Kış aylarında ortalama sıcaklık —4 veya —6°C dir. Bu yerlerdeki iklim adasını yaratan İğdır’da Ağn ile Alagöz dağı, Erzincan’da ise ovayı bir çanak şekline sokan çevredeki yüksek dağ­ lardır. Bu iklim adalarında kışlar uzun ve sert olduğu gibi yazlar bura­ da da geç gelir. Fakat havalar birdenbire ısınarak sıcak bir şekilde de­ vam eder. Bu nedenle Erzincan’da cevizler, ilkbaharın erken uyanma­ larından ileri gelen don tehlikelerinden korunmuş oldukları için bura­ da ceviz üretimi çok önem kazanmış bulunmaktadır. Van gölü çevresinde de bir yandan çevredeki yüksek dağların ko­ ruması, öte yandan gölün yumuşatıcı etkisiyle nemli ve nisbeten yu­ muşak bir iklim meydana gelmiştir. Bunun için gölün Özellikle kuzey kenarlan meyveciliğe çok daha elverişli olup, serin iklim meyve tür­ lerinden başka kış donlanndan müteessir olmayan kaysı, badem, ce­ viz, üzüm, vişne, ayva gibi sıcak mutedil iklim istiyen bütün meyve türleri de güzel ürün vermektedir. B) MEYVECİLİK BAKIMINDAN TOPRAK 1- Bahçe Toprağı Seçiminin önemi Meyve bahçesi kurmak için toprak seçerken çok dikkatli olmak gerekir. Unutulmamalıdır ki, toprağın, meyve ağaçlarının yalnız bü­ yümeleri ve verimlilikleri üzerinde değil meyvelerin kaliteleri üzerin­ de de büyük etkisi vardır. Hatta toprağın, aynı bir ağaçtan elde edilen ürünün, çeşitli değerlendirme şekillerine göre etkisi de başka başka­ dır. Meselâ, taban ve nemli bir toprakta yetişen bir kaysı ağacının mey­ veleri sulu, iri ve güzel olacaklarından taze sofralık olarak makbul sayılabildikleri halde, kurutmaya elverişli olmazlar. Çünkü, taze iken iri ve ağır olan meyveler kuruyunca çok ufalırlar. Bu yüzden de taze meyve randımanı yüksek olan böyle bir bahçenin kuru kaysı randı­ manı düşük olur. Bunun gibi, derin güzel bir toprak üzerinde, sulu iri ve nefis meyve veren aynı bir armut çeşidi bayır, kıraç ve fazla kireç88

li fena bir toprakta ufak ve adi kumlu meyveler yapar. Bu misalleri di­ ğer meyveleri ele alarak çoğaltmak mümkündür. Meyve ağaçlan uzun ömürlü oldukları için, toprak seçiminde ya­ pılacak bir yanlışlığın zararları büyük olur ve bu zarar yıldan yıla ar­ tarak devam edergider. Bunun için, ticaret amaçıyle büyük bahçeler kurarken, bu bakımdan çok titiz davranmak ve yetiştirilecek her bir meyve türü için, ürünün değerlendirme şekillerini de gözönünde tu­ tarak, en uygun toprakları seçmek gerekir. Ancak bu şekilde bahçelerin verimliliği ve ürünün kalite üstünlüğü sağlanarak kârlı bir meyvecilik yapmak mümkün olur. Tarla tarımına elverişli olan her toprakta verimli bir meyve bah­ çesi kurulabileceğini düşünmek de doğru değildir. Meyve ağaçlarının bu bakımdan özel isteklerinden başka, köklerin çok derinlere işleme­ si, toprak seçiminde oldukça derin tabakaların gözönünde bulundurul­ masını da gerektirir. 2 - Bahçe Toprağı Seçerken Dikkat Edilecek Sorunlar Biz burada toprak üzerinde bilgi verirken toprağın tarifi, toprak­ ların meydana gelişleri, oluşma sırasında rol oynayan mineraller, dış etkiler ve daha benzeri birçok sorunlar üzerinde durmayacağız. Öğ­ rencilerimiz toprak ve toprakla ilgili derslerde bu konu üzerinde ayrın­ tılı bilgi edinmişlerdir, Öğrenciler dışında bu kitaptan faydalananlar ihtiyaç duyarlarsa toprak üzerindeki özel literatüre baş vurmalıdırlar. Bu dersin çerçevesi içerisinde toprak üzerinde verdiğimiz bilgiler bir yerde meyve bahçesi kurarken toprak bakımından nelere dikkat edil­ mesinin gerektiğidir. Yapılan tip sınıflandırması ve öteki bilgiler bu­ na göre olmuştur ve toprak literatüründe görülenlerden bir yönüyle farklı olacaktır. Genel olarak, derin, nemli ve geçirgenliği iyi olan, kolay işlenebi­ len ve hümüsce zengin bulunan topraklar en uygun bahçe toprakları­ dır. Fakat, her bir meyve türünün toprak şartları bakımından özel is­ tekleri vardır. Ancak bunlar sağlandığı taktirde normal bir büyüme ve verimlilik beklenebilir. Meyve bahçeleri için toprak seçerken üzerin­ de durulması gereken en önemli sorunlar şunlardır: a) b) c) d) e)

Toprak tipi ve buna göre değeri, Toprağın derinliği ve taban toprağın özellikleri, Taban suyu seviyesi ve özellikleri, Toprak reaksiyonu ve tuzluluk, Toprak yorgunluğu. 89

İşte meyve bahçesi yeri seçerken, bu değişik toprak şartlarının ayrı ayrı incelenerek bunların her bir meyve türüne göre uygunluk derecesi tayin edilmelidir. Yoksa, rastgele bir toprakta, rastgele bir meyve türünü yetiştirmeğe kalkmak, çoğu zaman başarısızlıklara yol açar. Yalnız, şunu da unutmamalıdır kİ, bir yerde herhangi bir meyve türünün ne derecede iyi sonuç vereceğini tam bir isabetle tayin için, bütün bu incelemelerden başka, bir de, o yerde eskidenberi yetiştiril­ mekte olan ağaçların durumlarını gözden geçirerek eski tecrübelerden faydalanmak yerinde olur. a) Toprak Tipleri re Meyvecilik Bakımından Değerleri: Topraklar, içlerindeki taş, kum, kil, kireç ve hümüs miktarlarına göre pratikte taşlı, çakıllı, kumlu, killi, kireçli, tınlı, hümüslü toprak­ lar adiyle birtakım tiplere ayrılır. Değişik meyve türlerinin bu toprak tiplerinde yetişme ve ürün verme dereceleri bir değildir. Bundan baş­ ka, her bir toprak tipinin değişik meyve türlerinin kuraklık, don ve hastalıklara dayanma dereceleri, ürünlerinin kaliteleri üzerindeki et­ kileri de başka başkadır. Kayalıklar: Bu gibi topraklar daha çok dağlık yerlerde, tepe ve ba­ yırlarda bulunur. Kaya tabakaları yatık olmayıp dik bulunursa ve sağ­ lam olmayıp çürümüş, parçalanmış ve bu suretle büyük yarıklar ve çatlaklar peyda ederek aralan toprak ve kaya döküntüleriyle dolmuş bir durumda ise, kuraklığa dayanan birçok meyve türlerinin yetiştiril­ mesine elverişli bulunurlar. Meselâ başta Antepfıstığı gelmek üzere, badem, zerdali, alıç, armut, incir, ceviz, dut böyle yerlerde yetişir. Bu gibi topraklarda bağ da kurulabilir. Fazla kurak olmayan yerlerin ye­ tiştirdikleri fıstıklar, bademler çok lezzetli olurlar. Zerdalileri de iyi kuru meyve yapar. Bununla birlikte böyle yerler ancak başka çare bulunamamışsa meyveliklere ayrılabilir. Taşlı ve çakıllı topraklar: İçlerinde çeşitli irilikte ve yüksek oran­ da taş ve çakıl bulunan topraklardır. İşe yaramaları için % 20 oranın­ da ince toprağı ihtiva etmeleri ve bu toprağın taş ve çakılların arasını doldurarak onları birbirine bağlaması gereklidir. Bu gibi topraklara da­ ha çok dağ yamaçları ve eteklerindeki sel yataklarında, çay, dere, ır­ mak vadilerinde rastlanır. Çakıl tabakası çok kaim olmaz ve yeteri ka­ dar toprakla karışık olursa buraları kaysı, armut ve asma gibi meyve türlerine ve yeteri kadar nemli olduğu taktirde kiraza da elverişlidir. Bu toprak tipleri iyi sulama ve kuvvetli gübreleme ister. Tesis sırasın­ da taşların toplanması da iyi olur. 90

Kumlu topraklar: En büyük kısmı kaba ve ince kum (% 80 den fazla) olan hafif, kolay işlenir su tutmayan topraklardır. Tamamen kumdan ibaret oldukları zaman meyveciliğe yaramazlar. İçlerinde bir parça ince toprak ve kil karışık bulunursa meyve ağaçlarının yetiş­ mesine elverişlidirler. Kumlu topraklar su tutmazlar ve sıcak toprak sayılırlar. Bunun için bu topraklarda meyve ağaçlan susuzluktan za­ rar görür ve kurak bölgelerde sık sık sulamaya ihtiyaç gösterirler. Be­ sin maddelerince de fakir olduklarından bol miktarda gübrelenmek isterler. Kumlu topraklarda meyve ağaçları erken meyveye yatar. İlkba­ harda erken uyanır ve bu yüzden ilkbahar donlarından daha çok za­ rar görür. Bu topraklarda meyveler lezzetli olmakla beraber ufak ka­ lır. Kumlu topraklar organik gübrelerle bolca gübrelenir ve yeteri ka­ dar su da bulunursa fidancılığa çok elverişlidir. Bu topraklar iyi ve ça­ buk tava geldiklerinden işlemeyi kolaylaştırır ve fidanlar bol saçak kök yapar. Çakıllı topraklarda olduğu gibi, kumlu topraklarda da meyve ağaçlan su baskınlarına en fazla dayanır. Killi topraklar: Ağır, fazla su tutan, soğuk topraklardır. Kil kıs­ mı kum ve ince kumdan fazladır (en az % 50). Yağışlarda çamur olur ve geç tava gelir. Bu yüzden işlenmeleri zor olur. Kurak zamanlarda da taş kesilir ve yarılırlar. Tamamiyle kilden ibaret oldukları zaman meyveciliğe elverişli değildirler. Killi topraklar, nemlerini sakladıklarından bunların üzerinde meyve ağaçları kuraklıktan fazla zarar görmezler ve sık sık sulanmak istemezler. Fakat, özellikle taban kısmı ağır killi veya suyu geçirmeyen bir tabaka şeklinde olursa fazla nem meyve ağaçlarına zarar verir ve kök çürüklüğü yapar. Bu yüzden iyi drene edilmelri şarttır. Killi topraklarda meyve ağaçları fazla dalbudak yapar ve geç meyveye yatar. Meyveleri daha iri ve sulu olursa da çok lezzetli olmaz ve kurutmağa iyi gelmez. Bu topraklarda ağaçlar ilkbaharda geç uya­ nırlar ve don tehlikesini çok defa atlatırlar. Killi topraklarda derin köklü olmayan, erik, elma, ayva gibi ağaç­ lar daha iyi yetişir. Kaysı, badem, fıstık gibi derin köklü ağaçlar killi topraklardan hoşlanmazlar, fazla nemli olurlarsa kaysılar, şeftaliler, kirazlar zamk hastalığına tutulur. Tmlı topraklar: Orta ağırlıktadırlar ve kolay tava gelirler, kolayca işlenirler, tavlarını iyi saklarlar ve bunun için ne fazla kuru ve ne de 91

fazla ıslak olurlar. Kumlu ve killi topraklar arasında bir özelliğe sahip­ tirler. Tarla tarımında olduğu gibi bahçecilikte de en makbul toprak­ lardır. İçlerinde kil ve kum güzel karışık bir halde bulunur. Kumu % 40-50 den aşağı olmaz. Tınlı topraklarda meyve ağaçları normal bir şekilde gelişir, bol ve nefis ürün verir ve bu topraklar her türlü meyve ağaçlarının yetiştirilmesine elverişlidirler. Tınlı topraklara en çok ne­ hir vadilerinde ve ovalarda rastlanır. Kireçli topraklar: Kil, kum ve hümüsle karışık olan kireçli top­ raklar meyvecilik için makbul sayılır. Kireci fazla olan ince topraklar, killi topraklara benzer. Güç ısınırlar, suyu geçirmezler, kaim ve sert bir kaymak bağlarlar ve işlenmeleri zor olur. Yalnız kireçten ibaret topraklar (tebeşir toprakları) meyveciliğe yaramazlar. Fazla kireçli topraklan badem sever. Zeytin, fıstık, incir, asma da kireçten hoşlanır. Erik, ceviz de kireçli topraklarda yetiştirilebilir. Ayva kireçli toprakları sevmez. Elma ve armut da fazla kireçten hoş­ lanmaz. Fındık, kestane ve çay kireçli topraklarda yetişmez. Hümüslii topraklar: Siyah renkte, iyi nem tutan ve fakat aynı za­ manda suyu geçiren, besin maddelerince zengin ve kolay işlenebilen topraklardır. Memleketimizde hümüslü topraklara pek az rastlanır. Orman açmarlarından ve çayır bozmalanndan elde edilen hümüslü topraklar, bir iki yıl patates ve diğer tarla bitkileri ekildikten sonra bahçeciliğe çok elverişli olurlar. Taban suyu yüksek olan ve kovalık denilen hümüslü topraklarda bahçe yapabilmek için buralarda drenaj hendekleri açarak suyu akıtmak gerekir. Bu gibi topraklarda daha çok elma, ayva iyi yetişir. Erik, muşmula gibi kökü derine işlemeyen ağaç­ lar da yetiştirilebilir. Hümüslü topraklardan kestane, fındık da hoşla­ nır. Kaysı ve badem ise fazla hümüslü topraklan sevmez. b) Toprak Derinliği ve Taban Toprağın özelliği: Meyve ağaçlarının kökleri, türüne ve iklimine göre 1-8 metre ka­ dar kaim bir toprak tabakası içerisinde büyüdüğünden, meyvecilikte toprak derinliğinin büyük önemi vardır. Genel olarak, armut, kiraz, ceviz gibi derin köklü ağaçlar için en az 2 metre, ayva, elma, erik gibi yüzlek köklü ağaçlar için en az 1 metre kalınlığında bir toprak tabaka­ sının bulunması gereklidir. Meyve bahçesi kurarken yalnız toprak tabakasının bu derinliği­ ne değil, aynı zamanda üst toprak tabakasıyle taban toprağın özellik­ lerine de dikkat edilmelidir. Bir tarlanın pullukla işlenen üst toprak tabakası ne kadar iyi olursa olsun, bunun altındaki taban toprak iyi

olmazsa, meyvecilik için kullanılamaz. Çünkü meyve ağaçlarında kök­ lerin büyük bir kısmı asıl bu taban toprak tabakası içerisinde büyür ve ihtiyaç duyduğu su ve besinleri bu taban toprağı içerisinden alır. Kurak bölgelerde, özellikle kıraçlarda üst toprak tabakası yazın hemen hemen tamamiyle kurur. Bunun içindir ki, taban toprağın, her bir meyve türünün istediği derinliklere kadar, iyi özellikte olması gerekir. Taban toprağı düz ve çatlaksız kayadan veya su geçirmez bir kil tabakasından oluşan bir yerde meyve ağacı yetiştirilemez. Böyle bir ta­ baka geçirgen olmadığı için suyun yayılmasına ve bu nedenle köklerin çürümesine yol açar. Ayrıca böyle bir tabaka ağaçların taban suyun­ dan faydalanmalarını da önler. Taban kısmı tamamen çakıldan veya kumdan ibaret olan yerlerde de meyvecilik şarta bağlı olarak yapıla­ bilir. Böyle bahçelerde su çabucak süzülerek kaybolur ve bu su ile bir­ likte besin maddeleri de yıkanıp gider. İşte bu nedenlerledir ki yetiştirici bahçe kurarken toprak profilini iyi b şekilde incelemek zorunluğundadır. Bunun için, bahçenin geniş­ liğine ve alınan bir örneğe göre az veya çok sayıda profil incelemesinin yapılması şarttır. Bir meyve bahçesinde elverişli çakıl ve kum tabaka­ sının hiç olmazsa 1-2 metreden aşağı derinliklerde olması gerekir. Ça­ kıl ve kum tabakaları 0.5-1.0 metre gibi az derinlikte olan yerlerde en iyi olarak, kiraz, kestane, armut gibi ağaçlar yetiştirilebilir. Fakat bu durumda ağaçlar fazla sulamaya ihtiyaç gösterirler. Ağır killi taban tabakası yüksekte olan yerlerde ise ancak ayva ve elma gibi meyve ağaçları yetiştirilebilir. Bununla birlikte, nemli bölgelerde bu gibi topraklarda mutlaka drenaj hendeklerinin de açıl­ ması zorunludur. Bu gibi topraklarda kaysı, armut, kiraz gibi ağaçlar yetiştirilemez. c) Taban Suyunun Yüksekliği: Meyve bahçesi toprağı seçerken dikkat edilecek önemli bir sorun da, taban suyunun yükseliği ve oynaklığıdır. Kovalıklarda ve bazı çayırlıklarda olduğu gibi, taban suyunun bir metreden daha yukarıya yükseldiği yerlerde meyvecilik yapılamaz. Bu gibi yerlerde bahçe kur­ mak için drenaj hendekleri açarak taban suyunu bir metreden daha aşağıya düşürmek ve kışm da yükselmesini önlemek gerekir. Elma, erik, ayva gibi yüzlek köklü ağaçlar için taban suyunun en az bir metrede; armut, vişne, şeftali gibi ağaçlar için 2 metre de; kaysı, badem, ceviz gibi ağaçlar için daha derinlerde (2-4) metre ol93

Taban yerlerde tuzlar yükselen su ile toprağın yüzüne kadar çı­ karak buralarda tuz kristalleri teşkil eder. Yine, bu bölgelerde sulama­ ların yapılmasıyle toprağın alt kısmında bulunan tuzların eritilerek mobil hale getirilmeleri ve bu tuzların yukarı kısımlara çıkması sonu­ cunda bir çok yerlerde geniş çoraklar ortaya çıkmışlardır, işte bu türlü çoraklaşma gösteren yerlerde yetiştirilecek meyve ağaçlan seçilirken, çok dikkatli olmak gerekir. Bu amaçla Cetvel 10 da meyve ağaçları­ mızın toprak eriyiğinde bulunan tuzlara karşı nisbî dayanma durum­ ları gösterilmiştir. Cetvel 10. Meyve Ağaçlarının Toprak Eriyiğinde Bulunan Tuzlara Karşı Nisbi Dayanıklılık Dereceleri Grup 111 Grup 1 Grup 11 Çok tuzlu topraklarda Orta derecede tuzlu toprak­ Az tuzlu topraklarda yetişebilen meyveler larda yetişebilen meyveler yetişebilen meyveler Limon Portakal Elma Şeftali İCaysı Badem Armut Grepfrut

Zeytin Üzüm İncir Nar

Hurma

Cetvelde görüleceği gibi bildirilen meyve ağaçlan içerisinde tuz konsantrasyonuna karşı en hassas olan tür limondur. Buna karşılık hurma tuzluluğa en fazla dayanmaktadır. Tuz konsantrasyonuna karşı dayanıklılıktan söz edilirken şu hu­ susu da belirtmek gerekir; değişik meyve türlerinin değişik kimyasal bileşimdeki tuz konsantrasyonlarına karşı dayanma dereceleri arasın­ da da farklar vardır. Bu nedenle, tuzlulaşmaya sebep olan anyon veya katyonların da neler olduklarının bilinmesi gerekir. Tuz konsantrasyonlarına karşı dayanıklılığın aynı türün çeşitleri arasında da farklı olduğunun bilinmesi anaç ve çeşit seçimi bakımın­ dan önem kazamr. Toprakta kök teşekkülünü özendiren faktörler tuzlara karşı da­ yanıklılığın artmasına yardım eder. Böylece meselâ kök teşekkülünün bol, sağlam ve derin olduğu derin, geçirgen topraklarda ağaçlar, kök­ lerin nisbeten daha az iyi geliştiği ağır killi topraklardakilere göre tuz­ luluğa daha çok dayanırlar. Toprakta tuz konsantrasyonunun yüksek bulunduğu yerlerde bahçeler bol su ile sulanarak tuzlar eritilmeli ve drenaj kanalları yart 96

i

dımjyle yıkanma artığı tuzlu sular bahçeden dışarıya akıtılmalıdır. Böylece tuz konsantrasyonunu yavaş yavaş azaltmak mümkün olur. Ayrıca az su ile yapılacak yüzlek sulamaların kök teşekkülü üzerine yapacağı sınırlandırıcı etkisinden ötürü bu gibi yerlerde alt tabakala­ ra da köklerin yayılmasını temin için derin sulama yapılmalıdır. Eğer toprağın alt kısımlarında tuzlulaşmağa sebep olcak tuz yatakları var­ sa ve yıkama ile toprak tuzunun giderilmesine imkân yoksa, bu tak­ tirde sulamada fazla erimelere sebep olmayacak bir miktar ve derin­ liğin tercih edilmesi doğru olur. Böyle yerlerde tercihan yağmurlama şeklinde sulama yapılır. Toprakta tuz konsantrasyonunun artmasını önlemek bakımından meyve bahçelerinin sulanmasında kullanılan suların özelliklerinin bi­ linmesi gerekir. Tuzlu sular bahçelere yağmurlama şeklinde verildik­ leri zaman ayrıca yapraklar üzerinde de zararlı etki yapar. Özellikle, bazı bitkilerin yapraklan bir kısım tuzlara karşı çok hassastırlar (Bora karşı avokado örneğinde olduğu gibi). Tuzlu topraklarda kullanılacak gübrelerin seçiminde çok dikkat­ li davranmak, toprakta tuzluluğun artmasına meydan vermiyecek ve kimyasal etkileriyle mevcut tuzları zararsız hale getirebilecek cinsten gübreleri seçmek gerekir. e) Toprak Yorgunluğu: Uzun yıllar aynı yerde bir meyvenin yetiştirilmesi sonucunda, artık buradaki ağaçların her türlü teknik ve kültürel şartların yerine getirilmesine kârşılık, iyi gelişmedikleri görülür. Ağaçlarda vegetatif gelişme geriler, sürgünlerde boğum araları kısalarak yapraklar rozetleşir, gövdede genişleme olmaz, kök uçlan kütleşir. Tabiatiyle, bu du­ rumda, ağaçlar üründen de düşer. Bu gibi bahçelerdeki ağaçlar sökü­ lerek bunların yerlerine yenileri dikildikleri zaman aynı aksaklıkla karşılaşılır. İşte, bakım şartlarının yerine getirilmesine rağmen yaş­ lı veya sonradan dikilen genç ağaçlarda görülen bu hal toprak yorgun­ luğuna atf edilmiştir. Bu toprak yorgunluğu ekolojik şartlara göre kısa bir zamanda veya yüzlerce yıl içerisinde ortaya çıkabilir. Yani, toprak yorgunluğunun süresi de büyük ölçüde ekolojik şartlarla ilgilidir. Bazan yorgunluk birkaç yıl içerisinde geçtiği halde, diğer bazı hallerde arada başka bitkilerin yetiştirilmesine rağmen, bu yorgunluk uzun yıl­ lar devam edebilir. Toprak yorgunluğunun neden ileri geldiğini açıklamak için baş­ lıca üç teori ileri sürülmüştür: F a s i k ü l No. 7

97

1- Toksin teorisi: Bu teoriye göre bir yerde yetiştirilen bitkiler oradan söküldükleri zaman toprakta zehirli etki yapan bir takım or­ ganik artıklar bırakmaktadırlar. İşte bu zehirli artıklar bitkinin geliş­ mesi üzerine olumsuz etki yapar ve toprak yorgunluğu diye adlandırdı­ ğımız durum da bu şekilde ortaya çıkar. Bu zehirli artıkların esas kay­ nağını ağaçların sökülmesi sırasında toprakta kalan kökleri ve kök parçaları teşkil eder. Bu nedenle, fidanların sık sık söküldükleri fidan­ lıklarda toprak yorgunluğu daha çabuk göze çarpar. Bununla birlikte, kökler yanında, ağacın odun kısmı ve özellikle kabuk da ihtiva ettik­ leri bu türlü maddelerle yorgunluğa sebep olabilir. Bu durum, kabuk ekstraktlarının besin eriyiklerine katılmaları suretiyle büyümedeki gerileme ile gösterilebilmiştir. 2 - Organizmalar teorisi: Bu teoriye göre yorgunluğa sebep top­ raktaki biyolojik dengenin bozulmasıdır. Bu da, aynı yerde, uzun za­ man aynı meyve ağacının yetiştirilmesi sonucunda bir kısım mikroor­ ganizmaların gelişmelerinin teşvik ve bir kısmının da büyümeden alakonması ile olur. 3- Fakirleşme teorisi: Burada esas olarak dikkate alınan durum yine uzun yıllar aynı meyve ağacının yetiştirilmesiyle, bu ağaçlar ta­ rafından tercih edilerek alınan besin maddelerinin ve bu arada iz ele­ mentlerin giderilmesi kolaylıkla mümkün olmayan ve bu elementler arasındaki bu dengenin çabucak kurulmasına imkân vermiyen bir se­ viyeye düşmüş olmasıdır. Gerçek olan bu üç teorinin de haklı ve doğru olan taraflarının bulunuşudur. Ancak bunlardan her birinin ayrı ayn yorgunluğa sebep olarak ögsterilmesindense hepsinin müşterek etkileri sonucunda yor­ gunluğun ortaya çıkabileceğini kabul etmek daha doğru olacaktır. Çün­ kü, organizma teorisinde besin maddelerinin noksanlaşması bir faktör olduğu gibi tek yönlü olarak bir kısım mikroorganizmaların çoğal­ maları besin maddelerinin miktarları üzerine de etki yapabilmektedir. Toksin teorisinin de bu iki son teori ile olan ilgisi ve hatta sıkı ilişkisi açıktır. Bu nedenle, toprak yorgunluğu söz konusu edilirken her üç nedeni ve bunların karşılıklı ve müşterek etkilerini dikkate almak en doğru yol olsa gerektir. Toprağm yorgunluğunu gidermek için en iyi ve en doğru yol, bahçeden kocamış ağaçları söküp bir kaç yıl tarla tarımı veya sebze­ cilik yaptıktan sonra yeniden bahçe kurmaktır. Hele bu arada yonca yetiştirilip 4-5 yıl sonra yonca sökülerek bahçe kurulacak olursa ağaçlar yepyeni bir toprağa dikilmiş gibi sağlam ve kuvvetli bir şekilde 98

büyür. Eğer bir yerde meyvecilik çok kârlı olduğu için alan ağaçsız bırakılmak istenmiyorsa, bu taktirde meyve ağaçlarının türlerini ve di­ kim yerlerini değiştirmek tavsiye edilebilir. Meselâ yumuşak çekirdek­ li meyveler (elma, armut) yetiştirilmekte olan bir bahçeye sert çekir­ dekli meyveler (erik, kaysı, şeftali) dikmek gibi. Pazar durumu yüzün­ den aynı grup meyveler üzerinde durmak gerekiyorsa, bu zaman hiç olmazsa mesela elma yerine armut, erik yerine kiraz veya vişne yerine kaysı gibi başka türden bir meyve ağacı dikilmelidir. İçlerinde ara ziraatı şeklinde sebze, yonca veya diğer herhangi bir tarla bitkisi yetiştirilen bahçelerde bu işi, ağaç sıralarının yerlerini de­ ğiştirerek daha kolayca yapmak mümkündür. Yukarda da işaret edildiği gibi, fidanlıklarda da toprak yorgunlu­ ğuna sık sık rastlanır. Bu nedenle, yetiştirme parsellerim her dört yılda bir tarla bitkisine ayırmak ve parsellerde tür değiştirmesi yapmak doğ­ ru olur. Burada bir noktayı unutmamak gerekir. Bazan pek eski olmayn bakımsız bahçelerde ağaçların zayıfladıkları, hastalıklara tutulduk­ ları ve üründen düştükleri görülür. Bu gibi bahçelerde iy bir toprak işlemesi ve gübreleme yapılarak, ağaçlar doğru bir şekilde budanarak bahçenin verimini birdenbire yükseltmek mümkün olur. Bu nedenle, bu gibi bakımsızlık durumlarını toprak yorgunluğu ile kanştırmamalıdır. Toprak üzerinde bilgi verirken, dikkat edilirse, toprağın verimli1iği üzerinde durmadık. Bunun nedeni, bu faktörün sınırlayıcı olmak­ tan çok ekonomik bir faktör oluşudur. Ne tür toprak tipi olursa olsun, yetiştirici, toprak analizlerine göre, bir gübreleme plânı hazırlayacak ve bunu uygulayacaktır. Burada önemli olan, verilen gübrelere kar­ şılık iyi bir gelişme ve bol bir ürünün alınıp aiınamamasıdır. Bu da, her şeyden önce toprak analizlerinin iyi yapılmasına ve gübreleme pla­ nının buna göre düzenlenmesine bağlıdır. En verimli tarla topraklan bile, gübreleme yapılmadan, meyve ağaçlarından iyi bir ürün almaya yetmez. f ) Meyve türlerinin toprak istekleri: Meyve türlerinin toprak is­ tekleri, başka bir deyimle değişik toprak şartlarına toleranslan farklı­ dır. Bu nedenle, aşağıdaki kısımlarda değişik türlerin toprak istekle­ rini kısaca bildireceğiz. Elma: Elmalar için en iyi toprak içerisinde orta derecede kireç ve yeteri kadar hümüs bulunan tınlı, kumlu veya kumlu tınlı topraklar99

dır. Elma ağacı, kurak bölgelerde, nemli bölgelere göre toprak bakı­ mından daha çok seçicidir. Nemli bölgelerde az derin kumlu topraklar­ da iyi bir gübreleme ile normal büyüdüğü halde, kurak bölgelerde bu türlü topraklar üzerinde susuzluktan zarar görür ve sık sık sulansa da iyi gelişmez. Buralarda ağırca topraklar bir bakıma daha uygundur. Elma ağacı yüzlek topraklar (1 m'ye kadar) üzerinde de yetişe­ bilirse de taban toprağın geçirgen olması gerekir. Çünkü alt toprağın geçirgen olmaması halinde fazla nem veya biriken taban suyu ağaç­ lara zarar verir ve çok kez sarılık hastalığına tutulmasına yol açar. Fazla nemli topraklarda yetiştirilen elma ağaçlan bol dal budak ya­ par, gençlik kısırlık periyotlan uzun sürer ve çok fakat düşük kaliteli meyve verir. Genellikle derin, geçirgen ve besin maddelerince zengin toprak­ lar elmalar için en iyi topraklardır. Armut: Armut ağacı toprak bakımından fazla seçici değildir. Bu­ nunla birlikte, toprağın derin, geçirgen, sıcak ve besin maddelrince zengin oluşu ağaçların gelişmeleri ve verimlilikleri üzerine etki yapar. Kuru, az derin ve taşlı topraklarda yetişen armutların meyveleri biçim­ siz ve fazla kumlu olur. Ağaçlan da başlangıçta iyi gelişseler bile, son­ radan kuvvetten düşer. Ağır ve nemli turbiyer topraklarda yetiştiri­ len sofralık armutların etleri kaba ve tadlan yavan olur; meyveleri olgunlaşmaz ve ambarda uzun süre saklamaya dayanmazlar. Buna göre, bol verimli ağaçlar ve yüksek kaliteli meyveler elde edebilmek için en iyi topraklar derin, geçirgen, sıcak tm topraklandır. Armuda anaç olarak başka türler (ayva, ahlat) kullanıldığı zaman toprak isteği de bu anaçlara göre değişir. Böyle durumlarda kullanılan anaç türünün toprak isteği esas alınmalıdır. Ayva: Derin, geçirgen ve orta derecede nemli toprak ister. Kum­ lu tınlı ve tmlı kumlu topraklarda, çok iyi sonuç verir. Kireçli ve çok ağır olmamak şartiyle hemen her toprağa adapte olur. Kuru, sert ve kireçli topraklarda ayvaya anaç olarak alıç kullanılmakla bu gibi yer­ lerde yetişmesi sağlanabilir. Kaysı: En iyi olarak derin, geçirgen, sıcak ve besin maddelerince zengin tınlı veya tınlı kireçli topraklarda yetişir. Çok fakir ve kuru top­ raklarda büyümesi geriler ve verimi tehlikeye düşer. Bu gibi topraklar­ da iyi bir gübreleme ve ihtiyaca göre sulamalar önem kazanır. Altları kayalık olan ve derin olmayan topraklar da etki bakımından kuru kum­ lu topraklara benzer. Bunlarda yetişen ağaçlatın meyveleri nisbeten 100

ufak ve kuru madde oranlan da yüksek olduğundan daha çok kuru­ tulmağa yarar. Ağırca ve çok zengin topraklarda ağaçlar çok kuvvetli büyür; meyveler kaba dokulu, çok sulu ve az tatlı olur. Kaysılar çok nemli topraklardan hiç hoşlanmazlar. Zamk hasta­ lığına tutulur, kısa bir zamanda kururlar. Şeftali: Değişik toprak tiplerine iyi adapte olabilirse de en iyi yetiştiği topraklar iyi havalanan, sıcak aluviyal topraklardır. Bu top­ raklar üzerinde ağaçlar esen ve meyveleri yüksek kaliteli olur. Ekstrem kuru ve suyu tamamen geçiren çakıllı topraklar üzerinde ağaç ve meyveleri küçük kalır. Ağır nemli ve soğuk topraklarda ise ağaçlar zamk hastalığına tutulur ve meyve kalitesi düşer. Şeftali ağacının kökleri oldukça derinlere gider. Bu nedenle top­ rak yüzüne yakın ana kaya veya geçirgen olmayan bir kil tabakasının bulunması veya taban suyunun yüksek olması istenmez. Böyle durum­ larda fazla kireçte veya yüksek alkallikte olduğu gibi sanlığa tutulur. Erikler: Erikler toprak bakımından fazla seçici değildir. Bunun­ la birlikte, en iyi olarak besin maddelerince zengin, hümüslü, yeteri ka­ dar nemli, sıcak ve orta derinlikteki topraklarda yetişir. Kumlu ve nisbeten yüzlek olan topraklarda ağaçlar nisbeten zayıf ve kısa ömürlü olur. Buralarda, başarılı bir yetiştirme için, sık sık sulama ve yeterli bir gübreleme yapılması şarttır. Drenaj şartlan elverişli olursa ağırca killi topraklar üzerinde de erik bahçeleri kurulabilir. Kiraz-Vişne: Her iki tür de toprak bakımından fazla seçici değil­ dir. Genel olarak, kireçli toprakları severler. Anaç olarak yabani kiraz çöğürü kullanılırsa bunların kökleri derine gittiğinden derin, hafif ve geçirgen toprak tipleri tercih edilmelidir. Fazla nemli, taban suyu yük­ sek olan topraklarda zamk hastalığına tutularak çabucak kurur. Anaç olarak idris kullanılacak olursa bunun kökü yüzlek oldu­ ğundan toprağın derin olmasina ihtiyaç kalmaz. İdris aynı zamanda kumlu topraklarda ve kıraç yamaçlarda da iyi yetişir. Bu yüzden idris üzerine aşılı vişne ağaçları, meyvelr arasında toprak bakımından en az seçici kombinasyondan biri olarak gösterilebilir. Badem: Toprak bakımından çok toleranslıdır. Öteki meyve ağaç­ larının bir çoğunun yetişmediği taşlı, çakıllı, kumlu, kireçli ve kuru topraklarda yetişir. Meyve türleri içerisinde kurağa en çok dayanan101

ların başında gelir. Kazık kökü çok derine işlediğinden alt toprağın da geçirgen olmasını vc taban suyunun yüksek olmamasını ister. Fındık: Fındık, besin maddelerince zengin, hümüslü tın toprak­ larında iyi gelişir ve ürün verir. Zengin aluviyal topraklar da çok el­ verişlidir. Fındıklar, sıkı ağır topraklarla, kuru ve kireçli topraklar­ dan hoşlanmazlar. Su tutan ağır topraklarda veya taban suyunun top­ rak yüzüne yakın bulunduğu yerlerde fındıklar uzun yıllar bu şartlara dayanırlarsa da büyümezler ve pek az meyve verirler. Suyu tutmayarak geçiren kuru toprakların etkileri yağış şartlarına ve sulama imkânla­ rına göre değişir. Nem faktörünün yetersizliği oranında bu toprakların olumsuz etkileri de artar. Çeviz: Kökleri derine gittiğinden derin, geçirgen, hümüslü ve ki­ reççe zengin topraklarda iyi yetişir. Gevşek yapılı topraklarda yetiş­ mesi toprakta her zaman bir miktar nemin bulunmasına bağlıdır. Kestane: Hafif toprak tiplerini ağır olanlara tercih eder. Ağır nemli topraklarda mürekkep hastalığına tutulur. Kireci cevmez. Antepfıstığı: Toprak bakımından seçici bir bitki değildir. Öteki meyve ağaçlarından bir çoğunun yetişmediği kireçli, kayalık ve taşlı topraklarda derinlere saldığı kazık kökü ile gerekli suyu ve besin mad­ delerini alır. Böylece kıraç yerlerde fıstık ağacı yetiştirerek faydalan­ mak mümkün olur. Bununla beraber, rasyonel bir yetiştiricilik için toprağın ağır olmaması, besin maddelerince zengin, sıcak ve süzek olması gereklidir. Fıstığın hoşlanmadığı topraklar su tutan nemli top­ raklardır. Zengin taban yerlerde fıstık kuvvetli bir vegetatif gelişme gösterir ve içi boş meyve teşekkülü tehlikesi artar. İncir: tncir ağacı toprak bakımından çok az seçici olarak tanınır. Çünkü çok fazla nemli olmamak ve alt toprak tabakası geçirgen ol­ mak şartiyle hemen her çeşit toprakta yetişir. Ağacının büyümesi ve taze sofralık meyve vermesi için toprak bakımından seçici olmayan incir ağacı, kurutmalık kalite meyvesi elde edilmek istenince, iklim ba­ kımından olduğu gibi, toprak bakımından da son derece seçici olur. Bu zaman derin, kumlu, killi, hümüslü ve yeteri kadar kireçli sıcak top­ rakları arar. Karşıt durumda meyveler ya çok ufak, kuru, balsız veya çok iri, kaba, kaim kabuklu ve yavan tadlı olur. încir ağacının en hoşlanmadığı yerler taban suyu seviyesinin yük­ sek olduğu ağır taban topraklardır. Zeytin: Toprak bakımından seçici bir ağaç değildir. Mera olarak kullanılmaktan başka bir işe yaramayan yüzlek, çakıllı, kireçli ve fakir 102

topraklarda öteki meyve ağaçlarından çok iyi yetişir. Zeytinin en çok istemediği topraklar suyu geçirmeyen ağır topraklardır. Taban suyu yakın olduğu veya geçirgen olmayan bir tabakanın bulunuşu yüzün­ den alt toprakta suyun biriktiği yerlerde hiç bir zaman iyi sonuç alı­ namaz. Nisbeten kötü toprak şartlarında yetişmesine karşılık derin, zengin topraklarda yetiştirildiğinde dane iriliği ve verimi artar. Muz: Kökleri derine gittiğinden toprağın derin ve geçirgen olma­ sını ister. Nehir vadilerinin organik maddece zengin kumlu tınlı hafif toprakları, en iyi topraklan teşkil eder. Geçirgenliği ve drenaj şartları iyi olan killi topraklarda da yetişir. Genel olarak, toprak seçiminde kumlu tınlı ve hafif killi topraklar diğer toprak tiplerine tercih edil­ melidir. Turunçgiller: Kumlu ve çakıllı topraklarla fazla su tutan çok ağır topraklar istisna edilirse öteki toprak tipleri yine değişik ölçülerde olmak üzere turunçgiller yetiştiriciliğine uygundur. Hiç şüphesiz, en iyi topraklar kumlu tınlı topraklardır. Toprak derinliği hiç değilse iki metre olmalı ve taban suyu seviyesi de bundan yukan çıkmamalıdır. Çünkü, durgun su turunçgillere çok zarar verir. Ağır topraklarda te­ sis yapılırken drenaj.imkânları incelenmeli ve gübrelemede toprağın fiziksel yapısını düzeltmek üzere yeşil gübre ve çiftlik gübresine önem verilmelidir.

103

V. MEYVE AĞAÇLARININ BESLENMESİ t

T. .

t

A) MEYVE AĞAÇLARININ BESLENME ORGANLARI VE GÖREVLERİ

Meyve ağaçlarının beslenmesinde esas ödevi kökler ve yapraklar görür. Kökler topraktan suyu, içinde erimiş bulunan madensel tuzlar­ la, yani topraktaki besin maddeleriyle birlikte alır. Yapraklar, kökler­ den gelen bu suyu, havadan aldıkları karbondioksidi ile işleyerek ağaçların büyümesine, ürün vermesine yarıyan asimilsyon maddelerini meydana getirir. Köklerin topraktan suyu alan başlıca kısımları, kök saçaklarının uçlarındaki, gözle zor görülebilen, çok küçük emici kıllardır (Şekil 11). Bununla birlikte, ölmemiş olmak şartiyle, köklerin mantarlaşmış kısımlarıyle de bir miktar suyun alındığı tesbit edilmiştir. Köklerin öteki kalın kısımları alınan suyun taşınmasına ve ağacın toprakta tutunmasına yarar. Emici kılların topraktan aldıkları su, kök, gövde ve dalların genç odun kısmındaki iletgen borular içeisinde yapraklara doğru yükselir. Odunun da, en dışındaki bir veya iki halkası içerisinde bulunan iııce borular bu işi görür. Yapraklarda hazırlanan asimilatlar ise dal, göv­ de ve kök kabuklarının oduna yapışan en iç tabakasındaki kalbur bo­ ruları içerisinde ağacın değişik kısımlarına gider ve sürmekte olan filiz ve kök uçlarını, kalınlaşmakta olan kök, gövde ve dalları, büyümekte olan tomurcuk, çiçek ve meyveleri besler. (Şekil 12). Meyve ağaçlarının vegatatif ve generatif gelişmelerinde suyun almması ve bunun düzenlenmesine ilişkin sorunlar meyvecilik pratiği yönünden büyük önem taşır. Bu nedenlerle aşağıdaki bölümlerde su ve besin maddelerinin alınması, asimilasyonu ve asimilasyon maddelerinin kullanılmaları üzerinde bilgi verilecektir. 104

Şekil II. Meyve ağaçlarında emici kıllar A. Saçak kökler ve üzerinde emici kıllar bulu­ nan ince kök uçlan (tabiî büyüklükte), B. İnce kök uçlarının kabuklarından dışarıya uza­ yan emici kıllardan üç tanesi toprak parçaları içerisine gömülmüş, a. Kök ucunun kabu• gu, b. Bir tane emici kıl (fazla büyütülmüş).

Şekil 12. Dört yıllık bir meyve ağacı gövdesinden kesilmiş bir dilim. S. Soymuk (ök. ölii kabuk), O. Odun, (h„ h„ h,, h4, bir, iki, üç ve dört yıllık odun halkaları), ö . ö z, ö ş. ö z ışınları. 103

B) SUYUN ALINMASI VE MEYVE AĞAÇLARINDA SU DÜZENİNİN KURULMASI Su, bütün bitki dokularının önemli bir yapı maddesidir. Dalcık ve yaprakların % 50-75’ini. köklerin % 60-85’ni ve bir çok etli meyve­ lerin % 85 veya daha fazla kısımların teşkil eder. Böylece su, bitkinin bir yapı maddesi olduktan başka dokuların gergin durmalarına hiz­ met eder. Bununla birlikte, suyun ilk görevi besin maddelerini eritmek ve taşımaktır. Bu, toprakta bulunan besin maddeleri için böyle olduğu gibi bitkide teşekkül eden organik bileşikler için de geçerlidir. Öte yan­ dan, su, bitkide bir çok kimyasal olaylarda iş görür ve fotosentezde en önemli rolü oynar. İşte, yukarda söylenilen fonksiyonlarından ötürü su meyve ağaç­ larının verimliliklerinde baş faktör rolünü görmektedir. Bu nedenle­ dir ki meyve ağaçlarında su düzeninin kurulması, özellikle kurak böl­ gelerde, yani su faktörünün meyve ağaçlarımızın gelişme ve verimli­ liklerinde minimum faktörü olarak dikkate alınabileceği yerlerde, çok önemlidir. Şimdi, meyve ağaçlarında su düzeninin ne şekilde kurul­ duğunu ve nasıl dengede tutulduğunu aydınlatmağa çalışalım. Meyve ağaçlarında su düzeninin, yani topraktan alman su ile transpirasyonla kaybolan su arasındaki dengenin kurulması ağaçların toprak içerisindeki ve havadaki organlarının iki önemli faaliyetine bağ­ lıdır. 1- Köklerin Çabaları a) Morfolojik Değişmeler: Kökler, çevrenin ekolojik şartlarına göre, gerek büyümelerinde ve gerek fizyolojik bünyelerinde değişiklikler göstererek meyve ağaç­ larında su düzeninin kurulmama hizmet eder. Meyve türlerinde, tıpkı tacın büyümesinde olduğu gibi, köklerin de büyüme şekillerinde bü­ yük farklar olmakla birlikte, meyve ağaçları bu bakımdan yüzlek kök­ lü ve derin köklü olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Ağaç köklerinin toprak içerisinde almış oldukları şekillerde aslında böyle göze çarpan farkların bulunmasına rağmen aynı bir meyve türünün kök gelişme şekli değişik ekolojik şartlarda, özellikle değişik toprak tiplerinde bü­ yük modifikasyonlar gösterir. Meselâ derin köklü bir meyve türünün kökleri hümit mıntıkalarda toprağın ancak 2-4 metre derinliklerine in­ mesine karşılık, arid iklimlerde, aynı türün ağaçlarında kökleri 7-8 metreye kadar uzamaktadır. Aynı şekilde, toprağın alt tabakalarında 106

sert bir kaya tabakasının bulunuşu veya taban suyunun yüksek oluşu köklerin derinlere işlemesini önleyebilir. Meyve ağaçlarında köklerin genişliğine yayılmaları da toprak şartlarına, su ve beslenme durumuna göre değişir. Meselâ hümit ik­ limlerde, özellikle besin maddelerince zengin topraklarda, kökler ta­ cın çevre genişliğini pek az geçtiği halde, arid iklimli yerlerde artık kuraklığın şiddetine ve tabiatına göre kökler tacın çapının 2-3 ve 6 katı uzaklara kadar genişleyerek büyük bir toprak alanı içerisindeki sudan faydalanarak su düzenlerini kurmağa çaba gösterirler. Böyle­ ce, kökün taca olan oranı da değişik ekolojilerde yetişen ağaçlarda farklı olur. Yapılmış olan araştırmalara göre, normal şartlar içerisinde, yani nem durumu uygun olan yerlerde ağaçların kökleri bütün ağacın tüm odun kısmının % 30 nu teşkil eder. Bu oran, kuvvetli ve nemin daha elverişli olduğu topraklarda % 20 den aşağı düştüğü halde, arid böl­ gelerde % 40 a ve hatta daha yukarıya çıkar. Hümit bölgelerde orman ağaçlarının pek sık ve iri olmalarına karşılık arid yerlere doğru gidil­ dikçe orman ağaçlarının bir yandan seyrekleşmesinin bir yandan da küçülmesinin nedeni, kökle havadaki organlar arasında, su düzenini kurmak için gereken orantıyı sağlamaktır. Demek oluyor ki, bahçe kurarken, meyve ağaçlarına verilecek aralık ve mesafelerin tespitinde yerin ekolojik şartlarını gözönünde tutmak gerekecektir ve bu kurak­ lığın şiddetine göre hesap edilecektir. Meselâ, birçok yerlerde, kıraç­ ta yetiştirilen zeytin, incir, fıstık, badem ve kaysı gibi ağaçlar için bu sorunun önemi pek büyüktür. Halbuki, sulanabilen elma, erik, şeftali bahçelerinde toprağa, ihtiyaca göre gübre de verildiği taktirde, bahçe tesis ederken, kökün değil tacın büyüme şekli ön plânda yer alır. b) Fizyolojik Değişmeler: Meyve ağaçlarmda su düzeninin sağlanmasında köklerdeki emme gücünün de büyük hizmeti vardır. Arid bölgelerde ancak emme güç­ lerini kurak toprakların ihtiva ettikleri sınırlı ölçüdeki suyu alacak de­ recede yükseltmek gücünde bulunan tipler normal bir gelişme kabili­ yetine malik bulunmaktadır. Emme güçleri, yılın kurak mevsimlerin­ de toprakta az olan nemi toprağın absorbsiyon kuvvetini yenerek alma kuvvetinde olmayan meyve ağaçları, sudüzenlerinin bozulması sonucu olarak solup gelişmekten kalmakta ve sonunda kurumaktadır. Aşağıda 11 sayılı Cetvelde meyve ağaçlarının hümit bölgelerde göstermiş oldukları maksimum osmotik basınç değerleri ile arid mın107

tıkada Hikmet Birand tarafından tesbit edilmiş bulunan osmotik ba­ sınç değerleri arasında büyük bir farkın olduğunu görüyoruz. Cetvel 11. Değişik meyve türlerinin arid ve hümit bölgelerde göstermiş oldukları maksimum osmotik değerler Meyve Türü Yabani armut Badem

Hümit Atmosfer

Arid Atmosfer

14.0 8.7

36.3 34.0

Ekstrem ekolojik şartlar arzeden yerlerde meyve ağaçlarının os­ motik güçlerinde göstermiş oldukları büyük farkların pratik meyve­ cilikte büyük önemi vardır. Hümit iklimli yerlerden getirilen meyve türleri veyahut meyve fidanları bazen emme güçlerinde esaslı modifi­ kasyonlar göstererek arid iklim şartlarına uymaya çaba göstermekte iseler de çoğunlukla bunda başarılı olamıyarak kurumaktadırlar. Bu­ nun, meyvecilikte önemini göz önünde tutan Tarım Bakanlığı her böl­ genin muhtaç bulunduğu fidan materyalini kendi ekolojik şartlaı içe­ risinde yetiştirmek amacıyle memleketimizin çeşitli iklim bölgelerinde fidanlıklar kurmuş bulunmaktadır. Arid bölgelerdeki meyve ağaçlarında anaçla kalem arasında ku­ rulan simbiyoz şekli üzerinde, emme gücünün büyük etkisi vardır. Meselâ fazla kurak yıllarda, emme gücü anaç oranında yükselemiyen kalemlerin, ihtiyaç duydukları suyu alamayarak su düzeninin bozul­ ması sonucu, birdenbire kurudukları görülmektedir. 2- Ağaçların Havadaki Organlarının Su Düzenini Sağlamadaki Çabaları Ağaçlar, yalnız topraktaki nem şartlarına göre köklerinin geliş­ meleri ve emme güçlerinde gösterdikleri değişikliklerle su düzenlerini kurmada başarılı olmaz. Havadaki organları teşkil eden yaprakların, dalların ve hatta gövdenin transpirasyon faaliyetinin de bu hususta büyük etkisi vardır. Özellikle yapraklar, arid bölgelerde, ağaçların su düzeninin kurulmasında transpirasyon faabyetlerini azaltıp çoğal­ tarak ve hatta kuvvetli sürgün yapmak ve yaprak dökmek suretiyle transpirasyon alanlarım artırarak veyahut küçülterek âdeta bir regü­ latör görevi yaparlar. İlkbaharın gerek toprak ve gerekse hava nemi bakımından pek uygun olan vegetasyon periyotlarında meyve ağaçlan, biryandan kök gelişmelerinde gösterdikleri şiddetli faaliyete karşılık, öte yandan kuvvetli sürgünler meydana getirerek ve böylece transpi108

rasyon şiddetini de artırarak su düzenlerini, hayat faaliyetlerini maksi­ mum sınıra yükseltecek bir şekilde düzenlemektedirler. Buna karşılık, arid iklimlerde toprak ve hava nemi azaldıkça, köklerle dengeli bir şe­ kilde, dallar da uçlarında tepe tomurcukları teşkil derek sürgün geliş­ mesini durdurmaktadırlar. Hatta, yazın kurak periyotları gelince, kök­ ler yardımıyle alınan su miktarı, kseromorf bünyede olan ağaçlarda bile yaprakların transpirasyoıı faaliyetlerini minumum sınıra indirmiş olmalarına karşılık; bu da ihtiyaca yetmemeğe başlayarak, sonunda ağaçlar, transpirasyon alanım azaltmak için yapraklarından bir kısmı­ nı dökmeğe mecbur kalırlar. Bu nedenle, Orta Anadolu’da, yaz mev­ siminde, ağaçlarda o yerin ekolojik şartlarına göre, az veya çok şiddet­ li bir yaprak dökümünü her yıl görmekteyiz. Anadolu steplerinin yamaç ve kıraç yerlerinde, ekstrem kurak yıllarda, ağaçlarda yalnız yaprakların değil hatta dallardan önemli bir kısmının da kurumakta olduğunu görüyoruz. Ağaçlar ancak bu suretle hayatta kalan öteki kısımlarını, özellikle gelecek yıl için hazır­ lamış bulundukları tomurcuklardan bir kısmının gelişmesini sağlaya­ bilmektedirler. Meyve ağaçlarında emme gücü, köklerde olduğu gibi, yapraklar­ da da kurak şartlar içerisinde maksimum sınırına ulaşmaktadır. Yine Hikmet Birand tarafından Ankara steplerindeki meyve ağaçları üzerin­ de yapılan araştırmalardan, arid iklim şartlarına uymuş bulunan bu ağaçlarda, mevsimlerin nemlilik durumuna göre, yapraklarda osmotik değerlerin ne derecelere kadar değişmekte olduğunu öğreniyoruz (Cetvel 12). Cetvel İz. Ankara dolaylarındaki kıraçlarda yetişen meyve ağaçlarının osmotik değerlerindeki esnemeler (Hikmet Birand'dan) Meyve ağaçlan Pirus elaeagrifolia Amygdalus orientalis Cralaegus orientalis

(ahlat) (badem) (yemişen)

Nisan

Haziran

17.6 18.8 16.4

24.2 25.5 21.4

Ağustos

Eylül

34.0 36.3 29.0

34.9 37.8 —

Ağustos ayında, osmotik değerleri maksimum sınır olan 29.0 atmosfere ulaşan yemişenlerin artık su düzenini kurmak için yaprak­ larını dökmekten başka çareleri kalmadığı görülmektedir. Tabiidir ki, kültür bahçelerinde ağaçların su düzenlerini kurma­ ları için bu gibi ekstrem hayat çabalan göstermeleri beklenemez. Çün109

kü, bu şartlar içerisinde meyvecilik esasen rantabl olama?, fakat mey­ vecilikte ağaçların su düzenini kurmak için meyvelerin dökülmesi olayı ile sık sık karşılaşmaktayız. Toprakta yeteri kadar su bulamayan veyahut havanın düşük nisbî nem derecelerine uyamıyarak şiddetli transpirasyona karşı kalan meyve ağaçları, yaprakların emme gücü meyvelere göre daha yüksek olduğundan, kaybettikleri suyun tama­ mını köklerden sağlayamayacakları bir duruma düşünce, sonunda meyvelerdeki suyu da çekerek bunların dökülmesine sebep olurlar. Bu durum, elma gibi kuraklığa karşı hassas olan meyve ağaçlarında en çok dikkati çeker (Cetvel 13). Cetvel 13. Chandler'e göre elma ve vişne ağaçlarının meyve ve yaprak sularında donma noktasının düşmesi (Kobel'den) Meyve çeşidi Gano elması Ben Davis elması İngiliz Morel’i, yeşil ” yarı olgun ” ” olgun

Tesbit tarihi 2 Temmuz 27 S Haziran 5 5

1911 1911 1911 1911 1911

Yapraksuyu 1.880 1.917 2.708 2.708 2.708

Meyve suyu 1.465 1.230 1.425 2.243 2.375

İşte bu gözlem ve ölçmelere bakaraktan kurak yıllarda henüz yap­ raklarda bir solma ve kuruma görülmeden,.meyvelerin dökülme ne­ denlerini kolaylıkla anlayabiliriz. Orta Anadolu’nun kışları pek sert ve kuru olan yayla yerlerinde ağaçlar, kışın da su düzenini sağlamada büyük güçlüklerle karşı karşı­ yadır. Buralarda kışın derin tabakalara kadar donmuş bulunan top­ rak içerisindeki kökler, sert ve kuru poyrazlatın dallarda meydana ge­ tirdiği su kaybını telâfi edemediklerinden, dallardan önemli bir kıs­ mını kurutarak su ve hayat düzenlerini kurmağa çaba sarf ederler. Fidan dikiminde ve meyve ağaçlarının bir yerden sökülüp başka bir yere dikilmesinde de su düzeninin sağlanması başarının sırrını teş­ kil eder. Bu sırada, dikim budaması yapılmayan ağaçlarda, köklerin büyük bir kısmı kayıp edildiğinden dalların ve yeni meydana gelecek olan yaprakların transpirasyonla kaybettikleri su, köklerin yardımıyle karşılanamazlarsa fidanlar ve ağaçlar ya dallarından önemli bir kıs­ mını kurutarak su düzenini temin ederler, veyahut mevsim de fazla ku­ rak gittiği taktirde, bunda da başarı gösteremiyerek tamamen kurur­ lar. 110

C) TOPRAKTAKİ BESİN MADDELERİNİN VERİMLİLİĞİ ARTIRACAK ŞEKİLDE DÜZENLENMESİ 1— Besin Maddeleri ve Bunların Meyve Ağaçlarının Beslenmesin­ deki Önemi Meyve ağaçlarının beslenmesinde önemli olan maddelerden hid­ rojen ve oksijen sudan, karbon da karbondioksidi şeklinde havadan alınır. Bunların dışında ağaçlar için gerekli maddeler, alman miktar­ larına göre, makro ve mikrobesin maddeleri diye adlandırılarak iki gruba ayrılır. Genellikle, makro besin maddelrinin alınan miktarları dekara kilogramlarla ifade edilecek kadar çok, mikro besin maddele­ rinin ki ise yine dekara gramla gösterilecek kadar azdır. Makro besin maddeleri arasında azot, fosfor, potasyum, kalsi­ yum, kükürt ve magnezyum yer alır. Demir, çinko, "bakır, bor, man­ gan ve molibden ise mikro besin maddelerini teşkil eder. Bunların dı­ şında, yine bitkilerde bulunan ve fakat fonksiyonları iyice bilinmeyen ve faydalı maddeler diye adlandırılan bir grup maddeler daha vardır ki, bunlar arasında alüminyum, silis, sodyum ve kloru sayabiliriz. Bu besin maddeleri toprak eriyiğinde ve toprak kolloidleri içerisinde bu­ lunur. Bitkilerin faydalandıkları ve dayanabildikleri besin eriyiği kons­ antrasyonları çok düşüktür. Meyve ağaçlan, toprakta bulunan bu besinleri ihtiyaçları sırasın­ da alır ve kullanılacakları yerlere gönderirler. Besin maddelerinin almmasında köklerin bir seçme yapabildikleri de bilinmektedir. Meselâ bir besin eriyiği içerisine aynı miktarlarda potasyum ve sodyum tuz­ ları konacak olursa, bitkinin hayatı için çok daha önemli olan potas­ yumu sodyuma tercih ederek bunu fazlaca aldığı görülür. Ancak bit­ ki bu seçme işine belli bir sınıra kadar devam eder ve ondan sonra du­ rur. Çünkü, beli bir beşin maddesinin toprakta fazla bulunması buna karşıt durumda olan diğer bir besin maddesinin alınmasına engel olur. Gübreleme pratiğinde büyük önem taşıması yüzünden buna bir kaç örnek vereceğiz. Meselâ topraktan alınan potasyum miktarı büyük öl­ çüde kalsiyum miktarına, magnezyum miktarı da potasyum miktarı­ na bağlıdır. Aynı şekilde kalsiyumla demir ve fosforla çinko arasında karşıtlık (antegonizm) vardır. İşte fazla kireçli topraklarda demir klorozonun ortaya çıkması, dengesiz bir fosforlu gübrelemede çinko noksanlığı nişanelerinin görülmesi aslında demir veya çinkonun yeteri miktarlarda olmamasından değil kalsiyum veya fosforun çokluğu ne­ deniyle ötekilerin yeteri kadar alınamamalarındandır. Verilen bu bil111

Kireç noksanlığı sert çekirdekli meyve türlerimizde özellikle ki­ raz, şeftali ve kaysılarda zamk hastalığına ve kansere sebep olur. Bu­ nunla birlikle, toprakta kireç pek fazla olduğu zaman, ağaçlarda de­ mir, mangan ve potasyum noksanlığı görülür. Magnezyumun beslenmedeki rolü: Klorofilin bileşiminde esaslı bir eleman olması yüzünden noksan olduğu taktirde yaprak damarları arasında sanlık veya mor renk teşekkülü olur ve kahverengi lekeler gö­ rülür. Beslenmenin iyi olmamasıyla ağaçların gelişmelerinde bir dur­ gunluk kendisini gösterir. Ağaçlar yapraklarını erken dökerler. Mag­ nezyum noksanlığında, meyveler küçük kalır ve olgunlaşmazlar, ge­ nellikle meyve teşekkülü de gerilemektedir. Bu nedenledir ki gübrele­ mede bu elemana önem vermek gerekmektedir. Toprakta magnezyumun fazla olması halinde, potasyum noksanlı­ ğındaki arızalara benzer durumlar ortaya çıkar. Demirin beslenmedeki rolü: Demir klorofilin teşekkülünde ve fer­ ment sisteminin kurulmasında önemli bir rol oynar. Bu elemanın top­ rakta noksan oluşu veyahut da toprağın pek fazla kireçli olması yüzün­ den mevcut demirin alınmaması sonucu olarak ağaçlarda sürgün uçlarınan başlayan bir sarılık hastalığı durumu görülür. Gerçi, kloroz azot noksanlığından, susuzluktan ve daha bir çok sebeplerden ileri gele­ bilir. Fakat, demir noksanlığından ileri gelen kloroz çabucak kendisini göstermesiyle ve yapraklarda damarların önce yemyeşil olmaları ve sonradan bütün yaprağın sapsan bir renk almasıyle diğerlerinden ko­ layca ayırdedilebilir. Bu klorozlu durum gerek gelişme ve gerek meyve teşekkülü bakımından çok olumsuz bir ortam yaratır. Meyve ağaçlarında demir fazlalığından ötürü bir arıza ile karşılaşılmamıştır. Manganın beslenmedeki rolü: Demirde olduğu gibi, bu elmanın noksanlığı da meyve ağaçlarında kloroza sebep olur. Çok kez, demir klorozundan ayırmada zorlukla karşılaşılır. Ancak, demir klorozunun aksine olarak mangan klorozu yaşlı yapraklarda başlar ve sürgün ucundaki genç yapraklar yeşil kalırlar, yaprakta da klorozun teşekkülü kenarlarından başlar ve damarların arasına doğru ok şeklinde ilerler. Mangan noksanlığında da klorozdan ileri gelen genel arızalar bekle­ nebilir. Bahçelerde mangan fazlalığından ileri gelen arızalarla karşılaşılmamıştır. 114

Borun beslenmedeki rolü: Toprakta borun noksan veya kalsiyu­ mun fazla olması yüzünden alınamadığı hallerde tepe tomurcuk­ ları sürmez, sürerse küçük yapraklar kuruyarak dalda uç kuruması olur. Genç meyvelerde yer yer menekşe renginde lekeler görülür. Bura­ larda kabuk kalınlaşır ve nekrozlar ete de işler. Hafif vakalarda kabuk pürüzlü bir hal alır, içde fazla zarar olmaz. Fazla bor ağaçlarda toksik etki yapar. Özellikle borca zengin su­ larla yağmurlama sistemiyle yapılan sulamalarda yaşlı yaprakların kenarlarında yanıklar olur ve bu, ileri de yaprakların dökülmelerine se­ bep olabilir. Çinkonun beslenmedeki rolü: Bu besin maddesi de proteinlerin te­ şekkülünde etki yapar, noksanlığı meyve ağaçlarında yaprakların kü­ çük, boğum aralarının kısa kalması dolayısıyle rozet şeklini almalanyle tanınır. Yaprakların renkleri de normal olmayıp damarlar arasında da kloroz nişaneleri gösterir. Meyveler ufak kaim ve değersizdirler. Çinko noksanlığına şeftali, elma ve portakallarda çok raslanır. Bu ele­ manla fosfor arasında karşıtlık vardır. Çinkonun fazlalığından ötürü arızalara meyvecilikte pek raslanmamıştır. Bakırın beslenmedeki rolü: Bir yıllık sürgünlerin üzerindeki genç yapraklar lekelenir ve sonradan kuruyarak dökülür. Böylece sürgün uçlarında da kurumalar olur. Fidanlıklarda fidanların gelişmelerinde duraklama görülür. Baku- fazlalığından ileri gelen arızalar görülmemiştir. Molibdenin beslenmedeki rolü: Noksanlığı veya fazlalığından ileri gelen arızalar bilinmemekle birlikte bu besin maddesi bulunmadığı taktirde ağaçların normal bir büyüme göstermedikleri görülmüştür. Meyve ağaçlarında sayılan bu besin maddelerinin noksanlık ve fazlalık durumlarını tesbit etmek üzere yaprak analizi metodu geliştiril­ miştir. Bu metodda belli bir alınma zamanında belli bir yaprağın külü içerisinde bulunan besin maddeleri miktarı incelenmiş ve buna göre dön beslenme aşaması tesbit edilmiştir. Bunlar, noksanlık arızalarının henüz dıştan görülemediği durgun periyot, noksanlığın görüldüğü periyot, yeterli beslenme ve lüks beslenme periyotlarıdır. Yapraklarda yapılacak analizlerle önceden hazırlanan standardlara göre elde edi­ lecek sayılar beslenme yönünden alınacak tedbirleri gösterecektir. 115

ı

2 - Meyve Ağaçlarının Topraktan Kaldırdıkları Besin Maddesi Miktarları Meyve ağaçlarının topraktan kaldırdıkları besin maddeleri mik­ tarının tesbiti bitkinin toprak üstü ve toprak altı organlarının tüm analizi ile bulunabilir. Ancak meyve ağaçları uzun ömürlüdür. Alman besin maddelerinin hepsi j yıl kullanılmayıp bir kısmı köklerde, göv­ dede, dallarda ve tomurcuklarda depo edilir. Bunların tesbiti güçtür. Yapraklar önemli miktarlarda besin maddelerini alırlar. Döküldük­ lerinde bunların bir kısmı tekrar toprağa kavuşur. Dökülen çiçekler ve küçük meyvelerle de yine b;r kısım besin maddeleri toprağa döner. Kök, toprak içerisinde çok geniş alanlara yayıldığından tamamen sökü­ lerek analizi hemen hemen imkânsızdır. Hasat edilen meyvelerle de be­ sin maddelerinin büyük bir kısmı bahçeden çıkar, ö te yandan toprağa verilen besin maddelerinin hepsi meyve ağaçlan tarafından kullanılmaz. Bir kısmı sularla alt tabakalara sızar veya drenaj sulan ile akar gider. Bazıları toprakta tesbit edilir ve bitkiler alamaz. Gübrelerle verilen besinlerin, bir yıllık bitkilere göre derin köklü olan meyve ağaçlarında ne oranda köklere ulaştığının tesbiti de ayrı bir problemdir. Bütün bunlara ilâveten besin maddeleri ihtiyacı türlere, çeşitlere, kültür şartlarına ve ağaçların gelişme durumları ile yaşlarına göre de farklı olduğundan meyvecilikte topraktan kaldırılan besin maddele­ rinin tesbiti ile buna göre verilecek gübre miktarlannm tayini çok komplike bir problem şeklini alır. Bu yüzden değişik ülkelerde çeşitli araştırıcılar tarafından bulunan sayılar da birbirini tutmamaktadır. Yapılan araştırmalara göre sert çekirdekli meyve türleri yumuşak çekirdeklilere ve kabuklu meyveler de sert çekirdeklilere göre toprak­ tan daha çok besin maddesi kaldırmaktadır. Vegetasyon süresi uzun olan ve kışın yaprağını dökmeyen meyve türleri de diğerlerine göre da­ ha çok besin maddelerine ihtiyaç duyar. Meyve ağaçlarının topraktan kaldırdıkları besin maddeleri mik­ tarları besinlere göre de değişiktir. Yapılan araştırmalara göre toprak­ tan en çok potasyum (K20 ) kaldırılmakta, bundan sonra azot (N) gelmekte ve en az olarak da fosfora (P3Os) ihtiyaç duyulmaktadır. Bu elemanlar arasındaki orantıyı fosfor 1 olarak kabul edilirse 1: 2,5: 3.5 olarak göstermek mümkündür. Yani bir kısım fosfora karşılık 2.5 azot ve 3.5 katı da potas hesaplanmalıdır. Gübre miktarlarının hesaplanmasında yukarıda bildirilen güçlük­ lere karşılık araştırıcılar bazı esasları tesbite çalışmışlardır. Mesela 116

Steglich odun, yaprak ve meyvelerdeki maddeleri dikkate alarak göv­ de çevresi esası üzerinden bir hesaplama yapmıştır. Böylece gövde çevresi 1 m olan bir elma ve kiraz ağacı için şu rakamlar bulunmuştur:

p2o,

N

k 2o

Elma Ağacı

Kiraz Ağacı

74 g 246 g 335 g

107 g 391 g 375 g

İsviçre’de ise tacın gölgesinin düştüğü toprak alanının her bir metre karesi için 3 g P20 „ 7.5 g K20.kabul edilmiştir. Kanaatımızca meyve ağaçlarının gübre ihtiyaçlarının tesbitinde en uygun metod yaprak analizleridir. Külde bulunacak yüzde oranla­ rına göre değişik tür ve çeşitler için standartlar hazırlanır ve bunlarla toprak analizlerine de dayanılarak verilecek gübre miktarları arasında bir korelasyon cetveli tertiplenirse başarılı sonuçlara varılabilir. Meselâ son yıllarda İsrail’de turunçgillerin gübrelenmesinde b u usulden geniş ölçüde faydalamlmıştır. Yaprak analizleri ve bu usulün ayrıntıları üze­ rinde özel literatür gözden geçirilmelidir. D) KARBON ASİMİLASYONUNUN ARTIRILMASI Meyve ağaçlarımızda büyüme ve verimliliğin artırılması amacıyle üzerinde durulması gereken önemli bir olay da karbon asimilasyonu ve bunun artırılması sorunlarıdır. Meyve ağaçları bünyelerinde şeker­ ler, nişasta, selüloz, bitkisel yağlar ve yumurta akı gibi maddeleri ha­ zırlarken yapı madddesi olarak büyük miktarda karbona ihtiyaç gös­ terirler. Bilindiği gibi, bitkilerde kuru maddenin yaklaşık olarak yarısı karbondan teşekkül eder ve bu karbon karbondioksiti şeklinde hava­ dan alınır. Havadan alınan karbondioksit ile köklerden gelen suyun birleşmesiyle asimilasyon maddelerinin nasıl meydana geldikleri, yani fotosentezin oluş şekli üzerinde burada durmayacağız. Bu hususta ay­ rıntılı bilgi edinmek isteyenler özel literatüre baş vurmalıdır. Burada aydınlatmak istediğimiz soru pratikte meyve bahçelerinde karbon asi­ milasyonunu artırma imkânlarının olup olmadığım tespit etmek ve bu imkânlardan nasıl faydalanılabileceğini göstermektir. Bitkilerde asimi­ lasyon olayının nasıl olduğunu düşünürsek bu hususta beş imkândan faydalanmanın söz konusu olduğunu görürüz: 1- Havadaki karbondioksit oranını artırmak, 2- Klorofili çoğaltmak, 117

3 - Işığın ağaçlara bol ve uygun bir şekilde işlemesini sağlamak, 4 - Sıcaklıkla ve 5- Su düzeni ile ilgili tedbirleri almak. 1- Havanın karbondioksidi oranım yükselterek asimilasyonu artırmak meyvecilik pratiğinde imkânsız gibidir. Bilindiği gibi, hava­ daki karbondioksit miktarı hacnıen % 0.03 oranında ve hemen hemen sabit bir durumdadır. Gerçi bahçelr içerisinde gaz değişimi yüzünden, gece ve gündüz arasında belli ölçüde bir değişme olmakta ise de bu önemsizdir. Karbondioksitin havadaki konsantrasyonunun belirli bir sınıra kadar yükselmesi fotosentezi artırır. Bununla birlikte, yapılan dene­ melere göre karbondioksit oranının havada hacmen % 5 oranını aşmasıyle yapraklarda zararlanmalar başlar. Bitkilerde fotosentezi artırmak için havadaki karbondioksit ora­ nının yükseltilmesi en kolay olarak seralarda uygulanabilir. Böylece seralarda yetiştirilen bağ-bahçe bitkilerinde yaprakların ve meyvelerin irileştikleri görülmüştür (Çilekler), ö te yandan tarlada yetiştirilen ve toprak yüzeyine çok yakın olan bitkilerde, meselâ hıyarlarda bitki sıra­ lan arasında uzatılan delikli borulardan, bir demir fabrikası bacasın­ dan alman ve karbondioksidince zengin baca gazının verilmesiyle hek­ tara verim yükseltilebilmiştir. Aynı şekilde toprağa bol organik madde vererek ve uygun bir işleme ile bunun parçalanması sağlanarak çıkan karbondioksitden bitkilerin faydlanmalan düşünülmüştür. Ancak, açıkta yapılan bu uygulama, iyi bir rüzgâr kıran tertibatı ile korunsa bile, yine de, kısa bir zamanda hava ile karışarak yoğunluğu kayboldu­ ğundan, bu metodlardan yüksek boylu olan meyve ağaçlarının fayda­ lananı lyacakları bir gerçektir. Bu yüzden, meyvecilik pratiğinde genel­ likle havanın karbondioksidi oramm yükseltmek suretiyle asimilayonun artırılması söz konusu olamaz. 2- Klorofili çoğaltmak: Bitkilerin fotosentez yapan kısımları yeşil olan organlarıdır ki, bunların da esas kısmını yapraklar teşkil eder. Yaprakların bu faaliyetleri ancak klrofilin bulunmsıyle olur. Şu halde, asimilasyonun artırılması biryandan yaprak alanının genişli­ ğine öteyandan da bu yaprakların yeşil olmalarına bağlıdır. Buna göre meyvecilikte kuvvetli bir yaprak sisteminin teşekkülü ve bunun korun­ ması büyük bir değer kazanır. Böylece yapraklara zarar veren böcek, mantar ve bakterilerle savaş ağaçların beslenmeleri bakımından büyük değer taşır. Pratikte yaprak zararlılarıyle iyi savaş yapılmadığı haller118

de meyve dökümünün arttığı, meyve kalitesinin düştüğü, sürgün ve çi­ çek toğurcuğu teşekkülünün gerilediği her zaman görülen olaylardır. Teşekkül eden yaprakların korunması yanında yaprak alanının artırılması da pratikte budamalarla sağlanabilir. Ağaçların odun dal­ larında boğum araları uzun ve yaprak sayısı azdır. Buna karşılık, çe­ şitli meyve dalcıklarında intemodiyumlar kısa ve yaprak sayısı yük- • sek olup, dalcık bir buket şeklindedir, tşte budama yapılan dallarda sürgünün ucu kesilerek alt gözlerin uyanmaları ve buralardan meyda­ na galecek dalcıklarla yaprak alanının artırılması sağlanabilir. Bu du­ rum, seyreltmelerde meyve ile yaprak arasındaki ilişki dikkate alınır­ sa verimin ve kalitenin artması bakımından da önem kazanır. Meyve ağaçlarında büyük bir yaprak alanının teşkil ve korunma­ sı ile de iş bitmez. Bu yaprakların klorofilce zengin olmaları da sağlan­ malıdır. Bu yüzden beslenme ve diğer şartlar bakımından gereken ted­ birler alınarak klorozun da ortaya çıkması önlenmeli veya kloroz hali belirmişse gereken tedbir alınarak bu durum çabucak giderilmelidir. 3Işığın ağaçlara bol ve uygun bir şekilde işlemesinin sağlanma­ sı da fotosentez de büyük bir değer taşır. Çünkü ışık fotosentezde enerji kaynağıdır. Bu durumda, bütün yaprak alanının iyi bir şekilde ışıklanması gerekir. Budama ile yaprak alanını genişletmek için çalı­ şırken tacın sıklaşarak içerisinin ışık almaz bir hale gelmesi doğru ol­ maz. Yapılan denemelerde mesela elmalarda ışıklanmanın % 50 azalmasıyle asimilasyonunun % 75 oranında düştüğü bulunmuştur. Tacın sıklığı için söylenen bu durum bahçeler için de geçerlidir. Sık dikilen bahçelerde ışık yetersizliğinden ötürü alt dallar kurumakta ve verim büyük ölçüde düşmektedir. Yaprak alanını artırmak için meyve dalı budaması yaptığımız gibi tacın her yanından güneşin işlemesini sağla­ mak için de seyreltme budaması yaparız. Işık entansitesinin az yoğun ve hava nisbî neminin yüksek olduğu kuzey memleketlerinde ışığın tacın ortalarına kadar iyice ve bolca işlemesini sağlamak için ağaçlan huni şeklinde budarlar. Yani doruk dalı kesilerek ve ortaya doğru uzayan dallar budanarak tacın ortası boş bırakılır. Aym şekilde, ağaça palmet şekli verilerek tacın her yandan bolca ışıklanması sağlanabi­ lir. Halbuki, Orta Anadolu’da ışık entansitesi şiddetli ve hava da ku­ rak olduğundan taca huni şekli vermek veyahut gerektiğinden çok sey­ reltmek doğru değildir. Bu taktirde fazla seyreltilmiş olan taç içerisinde hava cerayanı ve güneşin etkisi fazla olacağından dallarda yanıklık meydana gelir. Bunun için arid iklimlerde aralama yaparken tacın bir parça sık kalmasına dikkat edilmelidir. Çünkü bir parça sıkça olan 119

taç içerisinde hava cereyanı hafifliyeceğinden yaprakların transpirasyon faaliyeti de, asimilasyona zarar verecek ölçüde yükselmez ve aynı za­ manda dallar arasında daima nisbi nemi daha uygun bir hava tabakası kapalı kalır. Bu nokta, sulanan bahçelerde ağaç sıklığında da kuvvetle hissedilmektedir. Meselâ, Orta Anadolu’nun fazla kurak yayla mıntı­ kası olan Niğde’de elma bahçeleri bir parça sık oldukları taktirde ağaç­ larda gelişme daha düzgün ve verim daha yüksek olmaktadır. Bu fay­ da, sık ağaçlar içerisinde kurak havanın fazla cereyan etmemesi yüzün­ den bahçede nisbi nemin yükselmesi ve böylece asimilasyonunun daha mükemmel bir şekilde vuku bulması sonucu elde edilmektedir. Çünkü, arid iklimlerde, fazla kurak havada şiddetli transpirasyonla stomatlar kapanarak yaprak içerisine bolca hava gelmemekte ve bu suretle de asimilasyon azalmaktadır. Halbuki fazla hümit olan bölgelerde bunun aksine olarak tacı seyrek tutarak şiddetli bir hava cereyanını sağlamak ve bu suretle transpirasyonun şiddetini de artırarak asimilasyonu kuv­ vetlendirmek yolunu tutmak gerekir. Bununla birlikte, bu uygulama yalnız ekolojik bölgelere bağlı olmayıp o bölgede yetiştirilen meyve tür ve çeşitlerine göre de farkeder. Meyve ağaçlarında meyve dallarınca zengin olan ve tacın esas ça­ tısını teşkil eden alt dalların, ağaçların ikinci bir taç katı teşkil ederek gölgelenmesi de asimilasyon üzerinde olumsuz bir etki yapar. Böylece alt tarafta bulunan dalcıklar kısa bir süre içerisinde verimden düşer, za­ yıflar ve sonunda kurur. Bu nedenlerle, doruk dalının uzayıp giderek ve yukarda tekrar dallanarak ikinci bir taç teşkiline imkân verilme­ melidir. 4^ Sıcaklık: Bahçe yetiştiriciliğinde yetiştiricinin bu yönden bir tedbir almasına imkân yoktur, önemli olan tesislerin kurulmasından önce bahçe yerinin meteorolojik şartlar bakımından durumunun iyice incelenmesi ve ona göre hareket edilmesidir. Asimilasyon, sıfır derecenin biraz üstündeki sıaklık derecelerinde başlar. Sıcaklığın belli bir sınıra kadar yükselmesiyle bu da artar. An­ cak belli bir sıcaklık derecesine ulaşıldığı zaman (35°C nin üstünde) artık soluma asimilasyonu aşarak fotosentez bilançosu olumsuz bir duruma düşer. 5- Su düzeni ile ilgili tedbirler üzerinde bundan önceki bölümde bilgi verilmişti, iyi bir fotosentez, hücre ve dokuların turgor durumu­ na bağlıdır. Turgoru sağlıyan da sudur. Sıcaklığın artması, ışıklanma­ nın yoğunlaşması ve havanın kuraklığına bağlı olarak transpirasyon şiddetlenir. Transpirasyonla kaybedilen suyu koruyacak ölçüde top120

raktan su alınırsa fotosentez de normal olarak cereyan eder. Alınan su miktarı yetmezse stomatlar kapanır ve böylece bir yandan turgor azlı­ ğı öte yandan yapraklara daha az C 02 girmesi sonucu olarak asimilas­ yon da geriler. Bu nedenlerle ağaçlarda su düzeninin kurulması bir kez daha önem kazanır. E) YEDEK BESİN MADDELERİ VE BUNLARIN AĞAÇ­ LARDA VERİMLİLİĞİ ARTIRACAK ŞEKİLDE TOPLANMASININ VE SARFININ SAĞLANMASI 1- Yedek Besin Maddelerinin önemi ve Depo Edildikleri Yerler Meyve ağaçları, asimilasyon sonucu meydana getirdikleri madde lerin bir kısmını büyümelerine, bir kısmını da meyve ve tohumlarının teşekkülüne sarfederkeıı, önemli bir kısmını da değişik organlarında yedek besin maddesi olarak depo ederler. Bizim memlektimiz gibi mutedil iklim bölgelerinin şiddetli mev­ sim değişikliklerine uymuş, özellikle yapraklarını döken bitkilerin, bu şekilde yedek besin maddeleri toplamaları için iki önemli zorunluk var­ dır. Bunlardan birincisi ekolojik zorunluk olup, yedek besin maddele­ rinin toplanması sayesinde ağaçların dalları iyi odunlaşmakta, gözleri kuvvetle teşekkül etmekte, kabuk tabakaları kaim ve kuvvetli olmakta ve bunların sonucu olarak şiddetli kuraklara ve donlara karşı dayanma güçleri artmaktadır. İkincisi fizyolojik zorunluk olup, yedek besin maddeleri sayesin­ de ağaçlar, ilkbaharda henüz asimilasyon organları (yaprakları) yok iken ve yeni teşekkül etmekte iken, tomurcukların uyanmasını ve taze sürgünlerin uzayıp yapraklanmasını sağlamaktadırlar. İlkbaharda ağaçların bol çiçek açmaları, bu çiçeklerin meyve bağlamaları ancak bu hazır ve bol yedek besin maddelerinin varlığı sayesinde olmaktadır. Bunlardan başka, yedek besin maddeleri çeliklerde köklenmeyi, dur­ gun aşılarda sürmeyi ve yeni dikilen ağaçlarda yeni köklerin teşekkü­ lünü sağlar. Meyve ağaçlarında depo edilen en önemli yedek besin maddesi “‘nişasta” dır. Meselâ yumuşak çekirdekliler, sert çekirdekliler ve tu­ runçgillerde nişasta en başta yer tutmaktadır. Bitkisel yağlarla lipoidler özellikle Oleaceae bitkilerinde en önemli yedek besin maddesini teşkil ederler. Bunlardan başka, hemi sellülozlar ve proteinler de yedek be­ sin maddesi olarak toplanırlar. 121

Meyve ağaçlarında yedek besin maddelerinin en büyük yoğunluk­ la toplandıkları yerler, tomurcuklar ve bunlara yakm olan boğumlar, dal yastıkları, ana dallar, gövde ve köklerdir. Dokular arasında leptom ve hadromdaki paranşim hücreleri, özellikle öz ışınları ve ağaç özü en önemli besin depo yerleridir. 2- Yedek Besin Maddelerinin Toplanma ve Sarf Zamanları Gündüzleri asimilasyon faaliyeti sırasında teşekkül eden madde­ ler, erimiyen nişasta ve yumurta akı gibi maddelere dönüşerek, yap­ raklarda toplanır. Geceleyin bunlar, tekrar şekerler ve amino asitleri gibi eriyen maddelere çevrilerek mobilize olur ve sarf edilecekleri veyahutta depo edilecekleri yerlere gönderilir. Meyve ağaçlarında, yedek besin maddelerinin sarfı ve toplanması, çeşitli mevsimlerde büyük değişiklikler gösterir. İlkbaharda, uyanmağa başlayan ağaçlar, yedek besin maddelerini sarfa başlar. Dikkat edilir­ se, bu sırada ağaçların bünyesinde, yedek besin maddelerinin en önemlisi olan nişasta, ilk önce, kabukta, sonra odun paranşiminde, da­ ha sonra da öz ışınlarında ve en sonunda özde kayıp olmağa başlar. Ağaçların çeşitli organlarında ise dalların uçlarındaki ve boğum­ larındaki nişastalar ilk önce sarf edilir, bundan sonra sıra büyük dal­ lara, gövdeye ve köklere gelir. îlkbahann kuvvetli sürgün periyodunda bir yandan bu yedek be­ sin maddeleri sarfedilirken, yeni teşekkül eden asimilasyon organla­ rının faaliyeti sonucu meydana gelen maddeler de yine büyümeye, çiçeklenmeye ve meyve tutumlarına sarfedilir. Bunun içindir ki, ağaç­ ların büyüme periyodu içerisinde, ilkbahar aylarmda yedek besin mad­ deleri miktarı gittikçe azalarak minimum sınıra iner. Ağaçlar, ancak vegetatif gelişmelerinde duraklama başladıktan sonra yaz aylan içe­ risinde yeniden yedek besin maddeleri toplamağa başlar ve bunu tamamaladıktan sonra yapraklarını döker. Memleketimizin arid iklimli yerlerinde yaz aylarının şiddetli ku­ rak periyotlarında meyve ağaçlarının yedek besin maddelerini ağır bir şekilde toplamağa devam ederek sonbahann serin ve nemce elverişli günleri geldikten sonra bu yönden daha fazla bir çaba göstermeleri gerekir. İlkbaharda dallardan, köklerden ve gövdeden gelen yedek besin maddeleri, devamlı olarak yukarıya, tomurcuklara ve çiçeklere doğru ru yönelir. Halbuki yazın yapraklarda meydana gelen asimilasyon 122

maddeleri bir yandan sürgünlerin uçlarına, meyvelere, kalınlaşmanın olduğu yerlere doğru olmak üzere türlü yönlerde, aşağı-yukarı gönde­ rilirken, önemli bir kısmı da dallardan köklere doğru esaslı bir akıntı yönü takip eder. Yedek besin maddelerinin bu hareketleri sırasında takip ettiği en esaslı yol, kabuk içerisindeki leptomdur. Gerçi ilkbaharda hadrom içe­ risinde köklerden yukarıya doğru yükselen su bir miktar yedek besin maddesini de birlikte sürüklerse de kabukta olan yedek besin madde­ leri taşınmasına göre bunun büyük bir önemi yoktur. îşte, yedek besin maddelerinin daha çok kabuk içerisinde hareket etmesinden, meyvecilik pratiğinde çeşitli teknik metodlarla büyüme ve verimlilik üzerine etki yapılabilmiştir. 3Yedek Besin Maddelerinin Taşınma ve Toplanması üzerinde Etkili Olmak İçin Meyvecilikte Uygulanan Teknik Tedbirler Meyvecilikte, ağaçların bazı dallarını kuvvetlendirmek veya za­ yıflatmak, erken meyveye yatmalarını sağlamak, elde edilen meyve­ nin miktar ve kalitesi üzerinde etki yapmak gibi çeşitli amaçlarla uygu­ lanan bazı teknik metodlar vardır ki, bütün bunlarda esas, hareket halinde bulunan yedek besin maddelerinin gerek ilkbaharda ve gerek vegetasyon periyodunda ağaçların çeşitli kısımlarına taşınmasını güç­ leştirmek veya engellemek ve böylece belli organlarda asimîlat madde­ lerinin yığılmasını sağlamaktır. Bu hususta meyvecilik pratiğinde bi­ lezik alma, boğma ve kertikleme gibi işlemler uygulanır. Bilezik alma: Ağaçların sürgünlerinde, dallarında ve hatta göv­ delerinde kabuğun bir bilezik şeklinde kesilip çıkarılmasına “bilezik alma” (Şekil 13 a) diyoruz. Bileziğin genişliği daim çapma göre birkaç milimetreden yarım ve hatta bir santime kadar değişir. Bilezik dar olursa kabukta bu şekilde açılmış olan yara çabuk kapanacağından et­ kisi sürekli olmaz. Eğer bilezik çok geniş olursa yara bütün bir vege­ tasyon periyodunda kapanmayabilir. Bilezik alma zamanı amaca göre değişir. Eğer bir dalı zayıflatmak istiyorsak, tabiatiyle bileziklemeyi ilkbaharda ağaçlara henüz su yürü­ meğe başladığı zaman yapmalıyız ki köklerden, gövdeden, kalın dal­ lardan gelecek olan yedek besin maddeleri dala geçmesin. Eğer vegegetasyon periyodu içerisinde teşekkül eden asimilasyon maddelerinin gövdeye ve köklere gitmesine engel olarak bir dalda toplanmasını ve o daldaki meyvelere sarfını istiyorsak o zaman bileziklemeyi yedek 123

besin maddeleri tamamiyle sarfedildikten sonra, yani çevreye ve mev­ sime göe, mayıs ayının sonlarına doğru yapmamız gerekir. Bir dalın zayıflatılması isteniyorsa, bileziği dar almak gerekir ki bir süre sonra yara kapansın ve asimilsyon maddelerinin kabuk içeri­ sinde hareketi yeniden sağlanabilsin. Karşıt durumda dal çok zayıflar ve yarası vegetasyon periyodu içerisinde kapanmazsa kuruyabilir.

Şekil. 13. Bilezik alma

Meyvelerin kalitesini ve iriliğini artırmak için bilezik alma bağcı­ lıkta ve düzenli meyve dalı budaması uygulanan düzgün şekilli meyve ağaçlarında tatbik edilir ve çoğunlukla bilezik alman dal ertesi yıl bu­ dama yapılırken kesilip atılır. Bilezik alırken dikkat edilecek önemli bir nokta da, yaranın odun kısmına işlememesidir. Bu durum sert çekirdekliler ve özellikle şeftali gibi köklerden gelen suyu yalnız en dıştaki bir tabaka odun halkası içerisinde ileten meyve ağaçlarında çok önemlidir. Çünkü dıştaki genç odun tabakasının birlikte kesilmesi sonucu daim kuruması tehlikesi var­ dır. Yumuşak çekirdeklilerde durum o kadar önemli değildir. Çünkü, bunlarda öz su birkaç odun halkası içerisinden geçmektedir. Bundan başka, bilezik alman yerde odun tabakası açıkta kaldığından, özellikle kurak bölgelerde odun kısmının buradan kuruması tehlikesi de vardır, Bu nedenle, yara yerleri aşı macunu ile kapatılmalı, kalınana dallarda ve gövdede bilezik almmamaıdır. Boğma: Kaim dallarda ve gövdede boğma daha emin ve aynı za­ manda etkisi bilezik alma gibi şiddetli olmayan daha ılımlı teknik bir tedbirdir. Boğma yapmak için ağaçların gövdeleri şerit şeklinde kesilmiş ve iki kenarı dilinmiş bir saç levha ile sarılarak tel ile sıkıştırılır (Şekil 124

14). Bu sayede güvdenin kalınlaşması sırasında ağaç bu noktadan sıkılarak asimilasyon maddelerinin, kökle gitmeleri güçleşir ve üst kısımda daha çok besin maddesi toplanır. Böylece bir yandan köklere daha az m iktarda asimilasyon maddesinin geçmesiyle büyümeleri dur­ gunlaşırken, öte yandan da madensel maddeleri alma faaliyetleri azalır. İleride göreceğimiz gibi bu durum, ağaçların erken meyveye yatmala­ rını ve meyvelerin yüksek kaliteli olm alarını sağlar.

Şekil 14. Boğma, Kertikleme vc Çizme.

Boğmanın etkisi bilezik almaya göre daha geç başlar, fakat iste­ nirse uzun yılla r sürdürülebilir. Boğmanın gcreksizleştiği durumlarda boğma teli kesilir. Böylece ağaç genişliğine büyürken buradaki iletken dokuda engelin kalkm ası ile daha iyi iş görebilecek bir duruma girer. Boğmada ağacın dokuları yaralanm az. Bu nedenle sert çekirdekli tür­ lerin ağaçlarında da korkusuzca uygulanabilir. Y in e yara söz konusu olmadığından boğma ana dallarda ve gövdede olumsuz bir etkiden korkulmadan uygulanabilir. K e r tik le m e : Fidan cılıkta kullanılan bir işlemdir. K ü çü k dalları kuvvetlendirmek veya zayıflatm ak, gözleri uyandırmak ve kuvvetlen­ dirmek için yap ılır. Gözü uyandırm ak için birkaç milimetre üstünden 2 milimetre genişliğinde bir kabuk kısm ı yarım ay şeklinde kaldırılarak kertik yapılır (Şekil 14 ).

B ir dalı kuvvetlendirmek için kertik aynı şekilde dal açısının üs­ tünden, zayıflatm ak için ise altından yap ılır. Tabii bu işlemin ilkbahar­ da yedek besin maddelerinin mobilize olup da kabuk içerisinde kö k­ lerden yukarıya doğru taşınmaya başladığı zaman yapılm ası gerekir. 123

D alı zayıflatm ak için kertik yaparken bir kısım odun tabakası da beraber kesilecek olursa etkisi daha şiddetli olur. Ç iz m e : B ir gözün sürmesini çabuklaştırm ak veya gözü uyandır­ m ak için gözün altından kabuğun 1-2 cm. uzunlukta bıçakla çizilmesi şeklinde yapılır (Şekil 14 ). Y a ra uyarımı gözünde uyanmasını sağ­ lar.

126

V I. M E Y V E A Ğ A Ç L A R IN D A Ç İ Ç E K T O M U R C U Ğ U TEŞEKKÜ LÜ A ) Ç İ Ç E K T O M U R C U Ğ U T E Ş E K K Ü L Ü Ü Z E R İN D E Y A P I L A N A R A Ş T IR M A L A R IN M E Y V E C İ L İ K B A K IM IN D A N Ö N E M İ

Meyve ağaçlarından ürün alabilmenin ilk şartı bunlarda çiçek to­ m urcuklarının teşekkül etmesidir. Bu duruma göre, meyve yetiştirici­ lerinin, her şeyden önce, ağaçlarda yeteri kadar çiçek tomurcuklarının teşekkülü için gerekli olan tedbirleri alm aları zorunludur. B u tedbir­ lerin neler olacağının bilinmesi ve yine bu tedbirlerin alınm a zaman­ larının tespiti meyve ağaçlarında çiçek tom urcuklarının ne zaman mey­ dana geldiklerinin ve ne şekilde tesir edilebileceğinin bilinmesine bağ­ lıd ır. Bu nedenledir k i, şimdiye kadar bu konuda yapılan çalışmaların hemen hepsi, bu ve bununla ilg ili sorunların çözülmesini sağlıyacak olan problemler üzerinde toplanmıştır. G erçi, çiçek tom urcuklarının teşekkülü ile ürün her zaman için garanti edilmiş sayılamaz, yani çiçeklerin norm al olarak teşekkül etmiş olm alarına k a rşılık ağaçlardan meyve alınm ayabilir. Burada etkili olan fizyolojik, ekolojik ve biyolojik sorunlar öteki bölümlerde incelene­ ceklerdir. F a k a t, bütün bunlara ka rşılık, meyve teşekkülünün ilk şartı, yukarda da işaret ettiğimiz gibi, çiçek tom urcuklarının teşekkül etme­ sidir. B u öneminden ötürü meyve ağaçlarımızda çiçek tom urcukları­ nın teşekkülü üzerinde b ir az daha ayrıntılı bilgi verilecektir. B ) Ç İ Ç E K T O M U R C U Ğ U T E Ş E K K Ü L Ü Ü Z E R İN D E B U G Ü N E K A D A R Y A P I L A N Ç A L IŞ M A L A R İlkbaharda, çiçeklerin açılmasından üç dört hafta sonra, meyve ağaçlarının dal ve dalcıkları üzerinde yeniden bir takım tom urcukla­ rın meydana geldiğini herhalde ilk olarak meyveciler fark etmişlerdir. 127

Böylece, daha çok eski zamanlarda ertesi yıl çiçek açacak ve sürgün yapacak olan tom urcukların bir yıl önceki ilkbahar gelişme periyodu­ nun sonlarında ve bütün yaz boyunca teşekkül ettikleri gerçeği izlen­ miş ve tesbit edilmiş olsa gerektir. Bu ilk izlenimlerin ne zaman yapıl­ dığı bilinmemekle beraber bu hususta literatürlere geçen ilk tarih 1656 yılıd ır. Bu tarihte, Biel gelecek verim yılında hangi daim meyve verece­ ğinin tomurcukların dış görünüşlerine bakılarak tesbit edilebileceğini söylemiştir. Buna göre, daha o zamanda, tomurcukların çiçeklerin açıldığı mevsimden önce meydana geldikleri bilindiği gibi, aynı zaman­ da, sürgün ve meyve gözlerinin de ayrı ayrı oldukları ve bu durumun hatta tom urcukların dış görünüşlerinden ayırt edilebileceği de anlaşıl­ mış bulunuyordu. Bu tarihten sonra yayınlanan meyvecilik kitaplarında da konu ile ilgili bölümlerde çiçek tomurcuklarının bir yıl önce teşekkül ettiklerine işaret edildiği görülmektedir. Meyve ağaçlarında çiçek tomurcuklarının teşekkül zamanı üzerin­ de oldukça sistematik bir şekilde ilk çalışma Alm anya’da A sk e n a se tarafından yapılm ış ve 1877 de yayınlanm ıştır. Memleketimizde 19381940 yıllarında Ü lkü m en elma, arm ut, kaysılarda; 1940- 1943 yılları aramda Özbek elma, arm utlarda; 1956-1958 yıllarında da Kaşka A n ­ kara’da elma, armut ve kaysılarda bu çalışm aları sürdürmüşlerdir. Dünyanın birçok yerlerinde m eyvecilik alanında tanınmış bilgin­ lerin ve bunların yanında b itki fizyologlarının konu üzerinde uzun zaman çalışmış olm aları bizleri bugünkü önemli sonuçlara ulaştırmıştır. C) M E Y V E T Ü R L E R İN D E Ç İÇ E K T O M U R C U Ğ U Ş E K İL L E R İ V E M E Y D A N A G E L D İK L E R İ Y E R L E R Meyve ağaçlarında teşekkül eden çiçek tom urcuklarım , yapıla­ rına göre “ saf tom urcuklar” ve “ karışık tom urcuklar” diye başlıca iki gruba ayırabiliriz. Daha çok sert çekirdekli meyve türlerinde görülen saf çiçek to­ murcuklarında tomurcuk içerisinde yalnız çiçekler bulunur. Bu nedenle yapraklara rastlanmaz. Y in e sert çekirdekli meyve türlerimizde türü­ ne göre bir çiçek tomurcuğu içerisinde bir tek çiçek (badem, şeftali, kaysı) veya birkaç çiçek (erik, kiraz, vişne) bir arada bulunur. Bu ne­ denle bu meyve türlerimizde ilkbaharda tom urcuklar açıldığı zaman bir tomurcukta yalnız bir tek çiçek veya birkaç çiçek meydana gelir (Şekil 15).

Şekil 15. Sert çekirdekli meyve türlerimizde çiçekler.

K a rışık çiçek tomurcuğu şekli, çoklukla, yum uşak çekirdekli meyve türlerinde görülür. Bunlarda çiçek tom urcuklan açıldığı za­ man bu tom urcuklar içerisinde çiçeklerle birlikte yapraklar da ortaya çıkar (Şekil 16). Bu türlerde b ir tomurcuk içerisinde çoğunlukla bir­ den fazla çiçek vardır ve çiçeklenme olduğu zaman tomurcuğun açıl-

Şekil 16. Yumuşak çekirdekli meyve türlerimizde (elma) çiçek durum u ve açdmış orta çiçek.

Fasikül No. 9

129

masıyla bir tomurcuktan tür ve çeşidine göre 3-11 çiçek ortaya çıkar. Yumuşak çekirdekli meyveler grubu içerisine gien ayvalar tomurcuk yapısı ve tomurcuktaki çiçek sayısı bakımından bu esas gruptan ayrı­ lır. Ayvalarda, tomurcuğun açılmasıyle, ilk olarak bir sürgün teşekkül etmekte ve bu sürgünün ucunda da tek bir çiçek meydana gelmekte­ dir (Şekil 17).

Şekil 17. Ayvada tek tek çiçekler.

Yumuşak çekirdekli meyve türlerinde görülen karışık tomurcuk şeklinde gerek ilk gelişme safhlarında ve gerek sonradan çiçeklerin açılmaları sırasında farklar vardır. Bu durumun önceden bilinmesi çiçek tomurcuklan içerisinde, çiçek yerlerinin teşekkül seyrini takip etmek bakımından kolaylık sağlıyacağı gibi, ilkbaharda çiçeklerin açılması sırasında gerek meyve seyreltmeleri ve gerek meyve tutum­ ları üzerinde önceden yapılacak tahminleri ve planlamaları da kolay­ laştırır. Elmalarda bir çiçek tomurcuğu içerisinde çeşidine göre 2-13 çiçek yeri meydana gelmekte ve bunlar gelişmelerine devam ederek ilkbahar­ da tomurcuğun patlamasıyle birlikte dışanya çıkmaktadırlar. Çiçek tomurcukları içerisinde ilk olarak beliren çiçek yeri orta çiçeğe ait bu­ lunmaktadır. En erken teşekküle başlıyan bu çiçek genel olarak geliş­ mesini de öteki çiçeklerden daha önce tamamlar ve ilkbaharda da en 130

erken olarak bu çiçek açar. Teşekkül ve açılma bakımından orta çiçe­ ği yan çiçekler takip eder ve en son olarak da dorukaltı (subterminal) dediğimiz çiçek yeri belirir (Şekil 18). Yapılan incelemeler dorukaltı çiçeğinin en küçük ve çiçeklenmede do en geç olduğunu göstermiştir. Elm alarda yan çiçeklerin belirmesi ve iikbaharda açılm aları birbirine çok yakın bir zamanda olm aktadır.

Şekil 18. Elmada bir çiçek tomurcuğu içerisinde çiçek yerlerinin oluşumu.

Y in e çiçek tom urcukları karışık bulunan armutlarda durum el­ malara göre oldukça farklıd ır. Burada başlıca iki şekil ayrılab ilir. 1- T ıp k ı elmalarda olduğu gibi hüzmedeki tepe çiçek teşekkülü ve gelişmesi bakımından öteki çiçeklerden ilerid ir ve çiçeklenme de bunlarda daha önce olm aktadır. 2 - Tom urcuk içerisinde ilk olarak tepe çiçek yeri belirmekle bera­ ber, sonradan yan çiçeklerden birisi veya birkaçı gelişmelerini hızlandı­ rarak tepe çiçeği geçmektedir. Bu gibi armutlarda çiçeklenme sırasın­ da da yan çiçeklerden bir kısmı tepe çiçekten daha önce açılır. 131

Verilen bu bilgilerden anlaşılcağı gibi, çiçek tom urcukları içeri­ sinde çiçek yerlerinin teşekküle başlamaları ve gelişmeleri tesadüfe bağlı olmayıp bir yasaya gere olm aktadır. Bu durum , tür ve dolayısıyle çeşit özelliği olarak dikkate alınabilir. Meyve ağaçlarımızda çiçek tom urcuklarının teşekkül ettikleri yer­ ler bakımından da farklar vardır. Genel olarak, yumuşak çekirdekli meyve türlerimizde (elma, armut) çiçek tom urcukları topuz, kargı ve dalcık denilen özel dalcıklar üzerinde ve tepe tomurcuğu olarak teşek­ kül eder. Bunlarda, bazı çeşitlerde, yaprak koltuklarında da çiçek to­ murcuğu teşekkülüne rastlanır. Buna karşılık kaysı, badem, şeftali vb. gibi sert çekirdekli meyve türlerinde çiçek tom urcukları çoğunlukla bir veya ik i yaşlı sürgünler üzerinde ve yaprak koltuklarında hasıl olur. D ) M E Y V E A Ğ A Ç L A R IN D A Ç İ Ç E K T O M U R C U K L A R IN IN A Y R IM Z A M A N L A R I Meyve ağaçlarımızın bir çoğunda çiçek tom urcuklarının bir yıl önceki gelişme periyodu içerisinde teşekkül ettiğini yukarda bildirm iş­ tik. A ncak, teşekkül eden tom urcukların sürgün veya çiçek tomur­ cuğu şekline dönmeleri bu gelişme periyodunun belli bir bölümünde kesinleşmektedir. İşte bu devreye biz “ ayrım periyodu” adını veriyo­ ruz. Şu halde, ayrım periyodundan maksat, tom urcuklar içerisinde bunların sürgün veya çiçek tomurcuğu şekline dönüşmelerini tayin eden bir farklılaşm anın olduğu zamandır. Buna göre, ayrım periyodu­ nun iki kısım da incelenmesi gerekmektedir. 1- Fziyo lo jik ayrım periyodu, 2- M orfolojik ayrım periyodu. 1- F iz y o lo jik a y rım p e r iy o d u : B u ayrım periyodu bizim m ikros­ kop altında yaptığımız m orfolojik etüdlerde tom urcuk büyüme koni­ sinin şekline bakarak sürgün ve çiçek tom urcuklarını ayıramadığımız ve fakat böyle bir ayrım ın gerektirdiği fizyo lo jik değişmelerin olduğu aşama anlaşılır. Y a n i, bu tom urcukların sürgün veya meyve tomurcuğu şekline dönmelerini sağlayacak bir kısım fizyo lo jik hazırlıkların yapıl­ dığı periyoddur. İleride çiçek tom urcuklarının teşekkülü üzerindeki teoriler anlatılırken burada vukua gelmesi mümkün ve muhtemel olan hazırlıkların neler olacağı açıklanacaktır. İşte bu h azırlık sonunda bu periyotta büyüme konisini teşkil eden hücreler hızla bölünmekte ve tomurcuğun bir çiçek tomurcuğu olarak gelişmesini sağlamaktadır. 132

Meyve ağaçlarımızdaki bu fizyolojik ayrım periyodu bugüne ka­ dar herhangi bir metodla kesin olarak tayin edilememiştir. Bununla beraber, fizyo lojik ayrım periyodunun elma ve armutlarda m orfolojik ayrımdan 2-4, kaysılarda da 7-10 hafta önce olduğu tahmin edilmek­ tedir. 2- M o r fo lo jik a y rın ı p e r iy o d u : Bu periyotta gerek tomurcuk içe­ risindeki büyüme konisinin şekline ve gerek büyüme konisinin anato­ m ik yapısına b akılarak, sürgün tomurcuklarıyle çiçek tomurcuğu ha­ linde gelişecek olan tom urcukları ayırm ak mümkün olm aktadır. M orfolojik ayırım periyodunun başlangıcında tomurcuklar içe­ risindeki büyüme konileri gözden geçirilecek olursa bir kısmında vegetasyon konisinin daha çok geniş ve kabarık diğer bir kısmında ise dar ve yayvan oldukları görülür. Geniş ve kabarık şekilli olanlar sürgün tom urcuklarına, dar ve yayvan olanlar ise çiçek tomurcuklarına ait büyüme konilerini temsil ederler. Çiçek tomurcuklarının büyüme konileri ancak biraz daha ile ri safhada genişler ve kabarır ve bu kabarma sürgün tomurcuklarının büyüme konilerinden daha çok olur. Her ik i tomurcuk şeklinde anatomik yapı bakımından farklara gelince, burada üzerinde en çok durulan kısım tunika tabakası olmuş­ tur. Tun ika tabakası büyüme konisinin üzerini k ılıf gibi örten bir veya bir seri tabakadır ve daha çok köşeli hücrelerden oluşur. B ro o k s ba­ demler üzerinde yaptığı araştırmalarda sürgün tomurcuklarıyle çiçek tomurcukları arasında tabaka sayısı bakımından fa rk lar tespit etmiş­ tir. Bu araştırıcıya göre etüd edilen Nonpareil badem çeşidinin sürgün tomurcuklarının büyüme konusi üzerinde dört sıra tunika tabakası teşekkül ettiği halde, çiçek tomurcuklarında ancak ik i sıra olarak meydana gelmiş ve çiçek tomurcuğunun ileri gelişme safhalarında bu tabakalardan birisi de kaybolarak yalnız bir tek tunika tabakası k a l­ m ıştır. Bu durumda, m orfolojik ayrım periyodunun daha ilk safhaların­ da gerek büyüme konisinin şekline ve gerek tunika tabakalarının du­ rumuna bakarak tom urcukların sürgün veya çiçek tomurcuğu olup olmıyacağını büyük bir yakın lıkla tahmin ve tespit etmek mümkün olabilecektir. Çiçek tom urcuklarında da ayrım safhasından sonra or­ ganlar teşekküle başlar. Gerek organların ve gerek ka rışık tom urcuk­ larda değişik çiçek yerlerinin teşekkülleri ayrı ayrı safhalarda olm ak­ tadır. Aşağıdaki kısım larda bu gelişme safhaları incelenecektir. 133

E ) T O M U R C U K L A R İÇ E R İ S İ N D E Ç İ Ç E K L E R İ N V E Ç İÇ E K O R G A N L A R IN IN T E Ş E K K Ü L S A F H A L A R I Yum uşak ve sert çekirdekli meyve türlerinde çiçek tom urcukları­ nın m orfolojik ayrım periyodundan çiçeklerin açılmasına kadar geçen süre içerisindeki gelişmelerini çiçek yerleri ve organ taslaklarının geliş­ meleri dikkate alınrak X V safhada etiid etmek uygun olacaktır. Bu saf­ halar Ü lkiim en , Ö z b e k ve K a ş k a nın çalışm aları birleştirilerek hazır­ lanm ıştır. Tom urcukların teşekkülüne ait çalışm aların nasıl yapılaca­ ğı üzerinde yukarda bildirilen araştırıcıların eserlerinde ayrıntılı bilgi bulunabilir. B iz burada çiçek tomurcuğunun saf olması yüzünden in­ celenmesi daha kolay olacağından ilk olarak kaygıları ele alacağız. Bundan sonra da karışık yapıda olan çiçek tom urcuklarının gelişme aşam alarını kovalayacağız.

1- Kaysılarda Çiçek Tomurcuklarının Teşekkül Safhaları Safha O I II

Büyüme konisi çiçek vc sürgün tom urcuklarım la birbirinden farksız, küçük ve yassı (Şekil 19 a), Büyüme konisi genişliycrck ve kabararak sürgün tom urcuklarının büyüme konilerinden farklı bir şekil almış, Büyüme konisi daha çok genişlemiş vc kabarm ış (Şekil 19 b),

III

Büyüme konisi üzerinde çanak yaprak taslakları belirmiş,

IV

£ an a k yaprak taslakları irileşmiş.

V VI VII V III

Taç yapraklan taslakları teşekkül etmiş, birinci sıra erkek organ taslakları belirmiş, İkinci sıra erkek organ taslakları belirmiş (Şekil 19 c), Çanak ve taç yaprakları taslakları irileşmiş, üçüncü sıra erkek organ taslak­ ları belirmiş, Büyüme konisi orta yerinden kabararak dişi organ taslağını meydana getir­ miş (Şekil 19 ç),

IX

Dişi organ taslağının ortasındaki yarık belirmiş, erkek organ taslakları daha fazla irileşmiş (Şekil 19 d),

X

Erkek organ taslaklarının ilk sırasında teka ve lukuli çizgileri görünmeye baş­ lamış, ipçikler belirmiş; dişi organ taslağı büyüyüp uzamış, yarığı iyice teşek­ kül etmiş, Erkek organ taslağında başçıklar, ipçikler uzamış; yumurtalık teşekkül etmiş (Şekil 19 e), Erkek organlarda lapet hücreleri vc çiçek tozu ana hiicreicri görülmekte; yumurtalıkta tohum taslakları belirmiş, Başçıklarda tetratlar meydana gelmiş; tohum taslağı irileşmiş; ipçikler uzamış, çiçek tozları meydana gelmiş; dişicik borusu uzamış, dişicik tepesi genişlemiş, tohum taslağı irileşmiş ve son şeklini almış, Tomurcuklar patlamış vc çiçekler görünmeye başlamış.

Xr X II X III XIV XV 134

Şekil 19 a. Safha O

Şekil 19 b. Safha II.

135

Şekil 19 e. Safha VI.

Şekil 19 ç. Safha VIII. 136

1:57

Şekil 19 f. Safha XII.

2- Elmalarda Çiçek Tomurcuklarının Gelişme Safhaları Yu kard aki kısım larda da işaret edildiği gib< elmalarda çiçek to­ murcukları içerisinde hem çiçek ve hem de yaprak yerleri bulunur. Bundan başka bu meyve türünde bir tomurcuk içerisinde, kaysılarda olduğu gibi, tek bir çiçek bulunmayıp çok sayıda çiçek vardır. Bu se­ beple tom urcuklar mikroskop altında incelenirse daha karışık bir man­ zara ile karşılaşılır. Elm alarda çiçek tom urcuklarının gelişme safhaları şunlardır: Safha 0 1 II III IV V

138

Büyüme konisi küçük, sürgün vc çiçek tom urcuklarında birbirinden farksız, Büyüme konisi genişlemiş, kabarmış, yan taraflarından yaprak yerleri mey­ dana gelmekte. Büyüme konisi fazla kabararak yükselmiş, ayrılan yaprak yerlerinin koltuk­ larında yan çiçeklerin yerleri belirmeye başlamış, Bütün yan çiçeklerin yerleri belirmiş, orta çiçekte çanak yaprakları taslakları gayet hafif bir çizgi halinde görünmekte, O rta çiçekte çanak taslakları biraz daha irileşmiş ileri yan çiçeklerde çanak taslakları belirmeye başlamış, O rta çiçekte çanak taslakları iri, yassılaşmış, taç yapraklarının taslakları ufak boncuk şeklinde görünmeye başlamış, yan çiçeklerde çanak taslakları kabartı halini almış,

' m-

VI

O rta çiçekte çanak taslakları yaprak «eklini almış, i • yüzleri tüylü, taç yap­ rakları taslakları daha irileşmiş, erkek organ taslaklarının ik sırası teşekkül etmiş, üçüncü sıra henüz kabarm akla; yan çiçeklerde taç yaprakları taslak­ ları boncuk şeklinde ve iri, erkek organ taslakları henüz kabartılar halimle (Şekil 20),

Şekil 20. Elmada bir çiçek tom urcuğunun görünüşü Safha \ i. VII

O rta çiçekte bütün erkek organ taslakları meydana gelmiş, yan çiçeklerde erkek organ taslaklarının birinci sırası teşekkül etmiş,

V III

O rta çiçekte beş karpel taslağı yükselmiş; yan çiçeklerde birinci ve ikinci sıra erkek organ taslakları teşekkül etmiş,

IX

O rta çiçekteki karpel taslaklarının ortaları yaı ılınaya başlamış, başçık taslak­ larında bölmeler hafif belli olm akta; ilk teşekkül eden yan çiçeklerde erkek organ taslaklarının teşekkülü tamamlanmış ve karpel taslakları meydana gel­ meye başlamış,

X

O rta çiçekteki başçıklarda lukuli ve tekalan birbirinden ayıran oluklar gayet iyi belli olm akta, ipçikler yok, karpcllcr uzun, iri ve ortaları yıuık; yan çiçek­ ler organ taslaklarının teşekkülü bakımından aynı safhada y alnız biraz daha ufak.

XI

Başçıklar üzerindeki yarıklar daha derin, ipçikler meydana gelmiş, dişi organ taslakları uzamışlar, yarıkları daha derin yani her bir karpel taslağının iki ke­ narı ortada birleşmek üzere birbirine iyice yanaşmış. 1 3

'

xı

J

>

Cetvel 15. Türkiye (M alatya,Kastamonu, Ankara), Almanya (Ren Bölgesi), Birleşik A merika (Kaliforniya) ve İsveç'de değişik meyve türlerinde çiçek tomurcuklarının teşekküle başlam a zamanları Meyve türü

OJ

M alatya

Elm a

1 9 -2 6 /VI

A rm ut

26/V I-3 /V II

Kaysı

1 5 -3 0 /VII

Kastamonu 2 6 / V I-1 6 /V II 2 6 / VII

A nkara 2 0 / V I-1 /V II

Kaliforniya

Ren bölgesi

İsveç

2 / VI

2 9 /V I - 2 0 / VII

2 0 / V I/ 1-23 /V III

1 - 2 0 /VII

21 / VI-3 / VII

29 / V I-12 / VIII

25 / V lI-23 / VIII

9 / V III- 8 / IX

4 -1 1 / VIII

H) Ç İÇ E K T O M U R C U Ğ U T E Ş E K K Ü L Ü İ L E V F .G E T A T İF G E L İŞ M E A R A S IN D A K İ İ L İ Ş K İ L E R Meyve ağaçlarında çiçek tomurcuklarının bu şekilde türe, çeşide, yıla, ve ekolojik şartlara göre değişmesi karşısında araştırıcılar çiçek tomurcuğu ayrım periyodu ile ağaçların diğer organlarının gelişmeleri arasında bir ilişki bularak ve bu organlara bakmak suretiyle bu devre­ nin özellikle pratikde çalışanlar için daha ko laylıkla tesbitini sağlıyacak yollar aram ışlardır. Bugüne kadar bu bakımdan üzerinde en çok durulan ilişki çiçek tomurcuğu teşekkülü ile vegetalif gelişme (sürgün teşekkülü) arasındaki durum olmuştur. Y ap ılan incelemelere göre, çiçek tomurcuklarında m orfolojik ayrım periyodu ağaçlarda sürgün büyümesinin durduğu veya durakladiğı bir zamana denk gelmektedir. Bunun sebebi, ileride çiçek tomurcuklarının teşekkülü üzerindeki teo­ rilerden söz edilirken bildirilecektir. Burada bilinmesi gereken nokta, sürgünlerin gelişmesi ve tepe tomurcuklarının teşekkülü gözle takip edilerek çiçek tomurcuklarının ayrım zam anlan üzerinde gerçeğe az çok yakın bir zamanın tayin edilebilceğidir. İ) Ç İÇ E K T O M U R C U Ğ U T E Ş E K K Ü L Ü Ü Z E R İN D E T E O R İL E R Meyve ağaçlarında çiçek tomurcuklarının hangi faktörlerin tesi­ riyle meydana geldiği üzerinde ilk düşünceler J u l i ııs S a ch s (1865-1892) tarafından ortaya konulmuştur. Bu araştırıcı bitkilerde ancak tabiatı bilinmeyen bazı maddelerin teşekkülü neticesinde çiçek tom urcukla­ rının meydana gelebileceklerini kabul etmiş ve buna dayanarak “ Ç i­ çek tomurcuğu teşkil eden maddeler” teorisini kurm uştur. M iille rThurgau ilk olarak organik maddeler üzerinde durarak çiçek tomur­ cuklarının teşekkülünde esas rolü oynayan maddelerin karbonhidrat­ lar olduğunu bildirmiş ve iddialarını boğma ve bilezik alma deneme­ leriyle ispata çalışm ıştır. Çiçek tomurcuğu teşekkülü problemine yaptığı klasik çalışma­ larla yeni bir yön veren Alm an B itki Fizyologu K le b s 'd ir . K le b s 'z göre çiçek tomurcuklarının meydana gelişinde, karbonhidrat teşekkülü esas olmakla beraber bitki tarafından alınabilecek anorganik maddeler ve özellikle bunlardan azot önemli bir rol oynamaktadır. A raştırıcıya göre burada herbir besin maddesinin absolii m iktarları değil bunların birbirlerine olan oranları önemlidir. Böylece eğer bitki tarafından ha­ zırlanan karbonhidrat m iktarının topraktan alınan besin tuzlarına (ö­ 144

zellikle azot) oram birden büyük olursa ağaçlar çiçek tomurcuğu teş­ k il etmekte, aksi durumda ise vegetatif kalm aktadırlar. K le b s 'm elde ettiği sonuçlar üzerinde Birleşik A m erika’da da ça­ lışm alar yapılm ıştır. Domatesler üzerinde azotu belli m iktarlarda ve­ rerek ve karbon asimilasyonunu da ışığı düzenlemek suretiyle istenilen şekilde değiştirerek çalışan K ra u s ve K r a y b ill (1918) “ KarbonhidratA zo l orantısı” teorisini ortaya koymuşlardır. Bunlara göre, vegetatif gelişme ve çiçek tomurcuğu teşekkülü karbonhidratlarla azot m iktar­ ları arasındaki orantıya bağlıdır ve bu Karb oıılıidrat-A zo t oram şeklin­ de formüle edilebilir. H o o k e r 'in (1920) elma ağaçlarından değişik zamanlarda alarak analiz yaptığı dalcıklardan elde ettiği sonuçlr yukarda bildirilen teori­ yi teyid etmemiş, bunlar çiçek tomurcuğu teşkil eden dalcıklarda, da­ ha yaz başlarında fazla m iktarda nişastanın depo edildiğini görerek ve şekerli maddeler bakımından m uhtelif dallarda bir farkın bulunmadığını tesbit ederk “ Nişasta-Azot” orantısını te k lif etmişlerdir.

Bunlardan sonra H e in ik e (1930) yirm i yıldan daha fazla süren ça­ lışm alarına dayanarak çiçek tom urcuklarının teşekkülü bakımından kesin rol oynıyan kim yasal şartların âdi deneme metodlarıyle tesbit edilmeyeceğini, çünkü burada en önemli olan maddelerin ancak m il­ yonda kısım olarak gösterilecek kadar az m iktarda olduklarım bildir­ miştir. Buna karşılık H a rle y , M a g n c s s ve çalışma arkadaşları (1942) periyodisite üzerinde yaptıkları geniş denemelere dayanarak çiçek tomur­ cukları teşekkülü için ik i sebep ileri sürmüşlerdir. Bunlardan birisi enerji kaynağı olan nişasta, diğeri de yapraklarda teşekkül eden hormo­ na benzer bir maddedir. H a r le y ve arkadaşlarının bu sözleriyle S a c h s'in tabiatı bilinmeyen maddeleri adlandırılm ış olm aktadır. Literatürlere göre yapraklarda teşekkül eden bu horm onlar ağacın soymuk tabakası içerisinde hareket etmekte ve henüz teşekkül halin­ deki tom urcuklara gittikleri taktirde bunlarda gelişmeyi kuvvetlendi­ rerek çiçek tom urcuklarının teşekkülünü sağlam aktadırlar. Horm onun en fazla teşekkül ettiği zamanın ağaçlarda vegetatif gelişmenin durak­ lamaya başladığı veya durduğu zaman olması gerekir. Ç ün kü , bu dev­ rede gerek tek tek ve gerek topluca yaprak yüzeyi ağaçda en büyük ge­ nişliğini almış bulunm aktadır. K ış ın yaprağını dökmeyen herdem ye­ şil meyve ağaçlarmda ise hormon teşekkülü en fazla olarak yılın belli bir gelişme periyodunda olm aktadır.

Fasikül No.lG

145

Ç içek tom urcuklarının teşekkülünde bu horm onların rol oyna­ d ıkları kabul edilince, çiçek tomurcuklarının teşekkülünü teşvik etme bakımından horm onların yapımında ro l oynayan ekolojik ve fizyolo­ jik faktörlerin önemli olacağuıı da kabul etmek gerekir. Verilen bu bilgilerden sonra çeşitli araştırıcıların çiçek tomurcuk­ larının teşekkülü bakımından ortaya koydukları teorileri şu şekilde kıymetlendirmek mümkün olacaktır. 1- S a c h s 'm tabiatı bilinmiyen maddeler diye adlandırdığı ve çi­ çek tom urcuklarının teşekkülünde etkili olduğunu düşündüğü madde­ ler kısmen horm onlar olarak kabul edilebilir. 2 - K le b s 'in “ Karbonhidrat-M adensel maddeler” , K ra u s ve K r a y M /’in “ Karbonhidrat-Azot” ve H o o k e r 'in “ Nişasta-Azot” teorileri indirekt de olsa çiçek tomurcuklarının teşekkülleri bakımından söz ko­ nusudur. Şöyleki burada hormonların teşekkülü bakımından karbon­ hidratlar ve dolayısıyle nişasta önemli olduğu gibi sürgün've yaprak teşekkülü bakımından da madensel maddeler ve dolayısıyle azot önem lidir. Buna göre bu yapı ve besin maddelerinin de çiçek tomur­ cuklarının teşekkülü bakımından rollerini küçümsememek gerekir. Y in e bu faktörlerin etkilerinin tek tek veya toplu olarak bilezik alma ve boğma denemelerinin sonuçlarıyle aydınlatılm ası mümkündür. Bunlardan başka, çiçek tom urcuklarının teşekkülü bakımından üzerin­ de en fazla durulan ışık ve sıcaklığın rolü madensel maddelerin alın­ m aları ve yapılm aları üzerine direkt veya indirekt olarak yaptıkları et­ kilerle açıklanabilir. Bütün bu verilen bilgilerden şu sonuca va rıla b ilir: Çiçek tomur­ cuklarının teşekkülünde tek bir madde veya faktör yalnız başına rol oynam amakta, aksine olarak çeşitli maddeler grubu direkt veya indi­ rekt olarak etki göstermektedirler. J ) Ç İ Ç E K T O M U R C U Ğ U T E Ş E K K Ü L Ü Ü Z E R İN D E K Ü L T Ü R E L V E T E K N İK T E D B İR L E R L E E T K İ Y A P M A İM K Â N L A R I

1- Sulama İle Çiçek Tomurcuğu Teşekkülü Üzerinde Etki Yapıl­ ması M emleketimizin önemli b ir kısm ı arid iklim karekteri göstermek­ tedir. Bu sebepledir ki suyun çiçek tom urcuklarının teşekkülü üzerine yaptığı ve yapması muhtemel etkilerinin etüdü bizim için büyük bir önem taşır. 146

Daha önce bildirildiği gibi, genel olarak, arid bölgelerde çiçek tom urcuklan nemli bölgelere göre daha erken teşekküle başlar. Bu du­ rum aynı yerdeki sulanan ve sulanmıyan ağaçlarda da tesbit edilebilir. Sulanan ağaçlarda çiçek tomurcuğu teşekkülünün sulanmıyanlara göre biraz daha geç olması bol su ve suda erir madensel madde­ lerin vegetatif gelişme üzerine yaptıkları olumlu etki ile açıklanabilir. Daha önce de bildirildiği gibi, çiçek tomurcuklanmn teşekküle baş­ lam aları meyve ağaçlarında vegetatif gelişmenin durduğu veya durak­ ladığı, yani ağaçlarda karbonhidratların yığılmağa başladığı bir zama­ na isabet etmektedir. İşte, sulamalar vegetatif gelişmeyi teşvik ettiğinden sulanan ağaç­ larda çiçek tomurcuğu teşekkülünün biraz geç başlamasını tabii bir fiz ­ yolojik olay olarak karşılam ak gerekir. A ncak, şu noktayı da belirt­ mek gerekir k i, sulanmıyan ağaçların çok susuz kalm aları sonucunda bunlarda çiçek tom urcuklanm n hiç teşekkül etmemeleri de m üm kün­ dür. Y a n i burada su faktörünün minimum sınırının altına düşmemesi gerekir. A ksi durumda, sulanmıyan ve sulanan ağaçlar arasında yapı­ lan bu mukayese kıymetini kaybeder. Gerçekten, memleketimizin çok kurak bölgelerinde, özellikle fazla kurak geçen ilkbahar ve yazlardan sonra, ağaçlarda çiçek tom urcuklarının teşekkül etmediği her zaman görülmektedir. A z suyun çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine olan bu olumsuz etkisi yanında fazla suyun da özellikle kuvvetli büyüyen ağaçlarda ve­ getatif gelişmeyi uyartarak çiçek tom urcuklarının teşekkülüne engel olduğu zaman zaman görülebilir. B u nedenle, çiçek tom urcuklarının teşekküle başladıkları devrelerde ağaçların su ve madensel maddelere olan ihtiyaçlarının yeteri kadar karşılanm aları en doğrusudur, burada her ik i ekstremden de kaçınm ak gerekir. Sulanan ve sulanmayan ağaçlarda çiçek tom urcuklarının teşekkü­ le başlamaları bakımından görülen bu fa rk lar tom urcukların bundan sonraki gelişme safhalarında da kendisini göstermektedir. Genel ola­ rak, sulanmıyan ağaçlarda çiçek tom urcuklarının erken teşekküle baş­ lamalarına ka rşılık, sonradan kuraklığın ve sıcağın etkisiyle bunlarda organ yerlerinin gelişmelerinde b ir duraklam a veya yavaşlama olduğu ve ancak şartların uygunlaşması ve sonradan gelişmenin hızlanmasıyle organ teşekkülünün tamamlandığı görülmektedir. H alb u ki, sulanan ve toprakta yeteri kadar suyun bulunduğu yerlerde yetişen meyve ağaç­ larında çiçek tom urcuklarının bütün yaz boyunca ve düzenli olarak ge­ liştikleri görülmektedir. Bu sebeple, nemli bölgelerde yetişen veya arid 147

bölgelerde sulanan ağaçlarda çiçek tom urcuklarının nisbeten geç te­ şekkül etmelerine karşılık bunların kış dinlenme periyoduna düzenli bir gelişme ile ve bütün organları norm al bir şekilde teşekkül etmiş olarak tam vaktinde girdikleri görülmektedir. K u ra k bölgelerde yazın çiçek tomurcuklarında gelişmenin duraklam ası ve bunun çok uzun sür­ mesi halinde ancak sonbaharda suyun bollandığı bir zamanda sulama yapılarak tomurcuklarda bütün organların kış dinlenme periyoduna girerken tamamlanmaları sağlanabilir. Sonbahar sulamasının yapıl­ madığı yerlerde tom urcuklar içerisinde organların tam bir şekilde te­ şekkül edemiyerek kış dinlenme periyoduna girdikleri ve ertesi ilkba­ harda da bu noksanı tam am lıyam ıyarak bunların kısa iğneli anormal çiçekler halinde açıldıkları görülmektedir. B u anormal yapıdaki çiçek­ lerde döllenme de normal olamadığından meyve teşekkülü sekteye uğ­ ramaktadır. İşte memleketimizin arid bölgelerinde meyvecilerin sonbahar su­ lamalarına büyük önem vermeleri bundan ileri gelmektedir. Buna benzer gözlemler A m erika’da yapılm ış ve bu gibi bölgelerde yaz son­ larında sulama devamlı olarak uygulanmıştır. Verilen bu bilgilere göre toprakta bulunan su, ister yağışlarla is­ ter sulamalarla sağlansın, meyve ağaçlarımızda çiçek tomurcuklarının teşekküle başlamaları ve gelişmeleri bakımından önemli b ir rol oyna­ makta ve verim lilik bakımından suyun bir emniyet faktörü olarak d ik­ kate alınmasını gerektirmektedir.

2- Gübreleme İle Çiçek Tomurcuğu Teşekkülünün Etkilenmesi Gübrelemenin çiçek tom urcuklarının teşekkülü üzerine etkisi gübrelerin çeşidine, verildikleri zamana, gübre verilen ağaçların yaşma ve ağaçların verim veya dinlenme yılında olduklarına göre değişir. Azotlu gübrelerle çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine olumlu ve­ ya olumsuz etki yapılm ak isteniyorsa bu gübrenin tam fizyo lojik ayrım periyodunda etkisini gösterecek zamanda kullanılm ası gerekir. Y a p ı­ lan denemeler, m art, nisan ve mayıs aylarında kullanılan azotlu gübre­ lerin meyve dallarını kuvvetlendirmek suretiyle olumlu bir etkinin elde edilebileceğini göstermiştir. Azotlu gübrelerin çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine etkisi ağaç­ ların durum ları ve bünyeleriyle ilgilidir. Mesela genç ve yaşlı ağaçların bu bakımdan istekleri ve gübreye karşı reaksiyonları başka başkadır. Genç bir ağaçda vegetatif gelişme kuvvetli olduğundan azotlu gübre148

lerin kullanılm asıyle bunlar daha fazla odun dalı meydana getirmeye teşvik olunur. Böylece gençlik kısırlığı periyodu uzamış olur. H albu­ k i yaşlı bir ağaçda vegetatif gelişme durgunlaşmış ve ağaç fazla sayıda meyve dallarıyle yüklenmiş bulunduğundan verilen azotlu gübreler bunlarda bir yandan meyve dallarının kuvvetlenmelerine yardım eder­ ken öte yandan da sürgünlerin teşekkülünü teşvik ederek bunların tez­ den kocam alarını önler. Z a y ıf büyüyen ağaçların durumu da yaşlı ağaçlarınkine benze­ mektedir. Tabiatcn kuvvetsiz olan bu gibi ağaçlarda azotlu gübreler bir yandan meyve dallarını kuvvetlendirerek çiçeklenmeyi uygunlaştırdığı gibi öte yandan da odun dallarının kuvvetlenmelerini ve bunlar üzerinde yeniden meyve dallarının teşekkülünü sağlayarak ağaçlarda meyve dalı sayısının da çoğalmasına hizmet etmiş olur. Çiçek tom urcuklarının teşekkülü üzerine fosfor ve potas da etkili olm aktadır.

3Karbon Asimilasyonunu Artırmak veya Buna Engel Olmak Su­ retiyle Çiçek Tomurcuğu Teşekkülünün Etkilenmesi Meyve ağaçlarımızda çiçek tom urcuklarının teşekkülü için bunlar­ da yeteri kadar karbonhidratların yığılmış olması gerekir. Karbonhid­ ratların teşekkülü ise en başta olarak karbon asimilasyonunun iyi ve düzenli bir şekilde olmasıyle sağlanabilir. Karbonhidratların çiçek to­ m urcuklarının teşekkülü üzerine olan etkilerini gölgeleme ve yaprak koparma denemeleriyle karbon asimilasyonunu önliyerek veya bilezik alma ve boğma suretiyle karbonhidratların bilezik alınan yerin veya boğulan kısm ın üzerinde yığılm alarım sağhyarak olumsuz ve olumlu yönlerden etüd etmek mümkündür.

a) ması:

Gölgeleme İle Çiçek Tomurcuğu Teşekkülü Üzerine Etki Yapıl­

Meyve yetiştiricileri, genel olarak, sık bahçelerde gölgede kalan ağaçların ya hiç çiçek teşkil etmediklerini veya pek az meyve verdikle­ rin i bilmektedirler. Y in e budamanın ihm al edildiği bahçelerde ağaç taçlarının çok sıklaşm ası sonucunda tacın içerisinde kalan dalcıklarla fazla gölgede kalan alt dalların ince ve cılız ka ld ıkla rı ve yine gölgenin etkisiyle kısa bir zamanda ku ruyarak çırpı halini a ld ıkları hergünkü izlenimler arasında bulunm aktadır. B u nedenledir k i, çiçek tomurcuğu teşekkülü ve dolayısıyle verim lilik bakımından bahçelerde fazla gölgelenmeye sebep olacak sık dikim , çift katlı taç teşekkülü, çok sık taç 149

teşekkülü gibi elverişsiz durum ların ortaya çıkm asını önlemek amcıyle düzenli budamaların yapılması gerekmektedir.

b) Yaprak Koparma İle Çiçek Tomurcuğu Teşekkülü Üzerine Etki Yapılması: Meyve ağaçlarımızda yaprakların türlü sebeplerle zararlandığı durumlarda verim in de azaldığı meyvecilerin izlenimleri arasında bu­ lunmaktadır. Elm alarda ağ kurdunun etkisiyle yaz başlarında yaprak­ ların geniş ölçüde zararlanm aları yalnız o yılki ürünün küçük ve tatsız kalm alarına sebep olmaz aynı zamanda ertesi yıl için çiçek tom urcukla­ rının teşekkülüne de engel olur. Y in e fusicladium’ un yapraklarda faz­ la zarar yaptığı bölgelerde yukarda bildirilen şekildeki a m a la rla sık sık karşılaşılm aktadır. Bu m isallerim izi yapraklarda zarar yapan diğer birçok böcek ve hastalıklara da teşmil edebiliriz. Tü rlü şekillerde ter­ tiplenen denemelerin sonuçları ağaçlarda yaprak yüzeyinin azaltılmasıyle çiçek tomurcuğu teşekkülünün de azaldığı ve bunun belli b ir sı­ nırdan aşağı düşmesi halinde ağaçların artık hiç çiçek tomurcuğu yap­ m adıkları bulunmuştur. Bu nedenle, meyve bahçelerinde böcek ve has­ talıklarla savaş yalnız ağacın esenliğini korum ak ve yüksek kaliteli ürün elde etmek bakımından değil, aym zamanda ertesi yılda verim i sağlıyacak olan çiçek tomurcuklarınn teşekkülü bakımından da büyük bir değer taşır.

c) Bilezik Alma ve Boğma İle Çiçek Tomurcuğu Teşekkülü Üzerine Etki Yapılması: Gölgeleme ve yaprak koparmanın çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine yaptıkları olumsuz etkiye karşılık bilezik alma ve boğma, za­ manında uygulandıkları taktirde, çiçek tomurcuğu teşekkülünü art­ tırm aktadır. Bilezik almanın etkisi, bilezik alınan yerin yukarısında teşekkül eden karbonhidratların aşağıya geçemiyerek yukarı kısım larda toplanmasıyle, olur. Böylece çiçek tomurcuğu teşekkülü artar. A ncak, bilezik almanın çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine olan bu olumlu etkisini sağlayailmek için bu işlemin belli bir zaman içerisinde yapılması da zorunludur. A raştırm alara göre çiçek tom urcuklarının normal ayrım periyotlarına uygun olarak bilezik almanın da mayıs başından haziran ortalarına kadar yapılm ası gerekmektedir. Bilezik almanın çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine etkisini gös­ termek bakımından Kastam onu’da yaptığımız bir araştırmanın sonuç­ lan Cetvel 16 da verilm iştir. 150

C e tv e l 16. B ile z ik a lm a n ın ç iç e k to m u r c u ğ u te ş e k k ü lü ü z e r in e e tk isi

Çeşidin adı Amasya elması Kabamisket elması Hüryemez elması

Bilezik alman dalda ertesi yılda teşekkül eden çiçek sayısı 812 725 825

Ertesi yıl ağacın bütün çiçek durumu Başka çiçek yok Başka çiçek yok Çok az çiçek var

Cetvelden görüleceği gibi Amasya ve Kabamisket elmalarında bir mayısta yapılan bilezik alma çiçek tomurcuklarmm teşekkülünü olum­ lu olarak etkilemiş ve deneme ağaçlarında yalnız bu dallarda çiçek teteşekkül etmiştir. Periyodisiteye fazla eğilimi olam bu çeşitlerde ağacın öteki kısımlarında tek bir çiçek bile meydana gelmemiştir. B ir yıl çok meyve veren ertesi yılda nisbeten az meyve yapan Hüryemez elmasın­ da ise bilezik alma çiçek sayısının artmasma sebep olmuştur. Bu dene­ me diğer dünya memleketlerinde aynı konuda yapılan araştırma sonuç larına tamamen uymaktadır. Şu halde, genel olarak zamanı iyi seçildiği taktirde meyve ağaçlarmda bilezik alma yapılarak bunlarda çiçek to­ murcuğu teşekkülü arttırılabilir. Bilezik almanın çok çabuk ulaşılan bu olumlu etkisine karşılık bu işlem meyve bahçelerinde çiçek tomurcuğu teşekkülünü sağlamak amacıyla geniş ölçüde uygulanan bir iş değildir. Bunun en önemli sebebi, bilezik alma ile ağaçlarda iyileşmesi kolay olmıyan yaraların açılması­ d ır. Bu yüzden, kuvvetli büyüyen ve çiçek tomurcuğu teşkil etmiyen ağaçlarda çiçek tomurcuğu teşekkülünü teşvik etmek için bilezik almaktansa boğma yapılması pratikde daha iyi bir uygulama olur. Çiçek toğurcuğu teşekkülü üzerine boğma ile etkili olabilmek için bu ameliyenin bilezik alma zamanından çok daha önce yapılması gere­ k ir. Hatta bazan boğmanm etkisi ancak sonraki yıllarda görülür. Bilezik alman ve boğma yapılan ağaçlarda yaprak yüzeyinin esen

olarak bulundurulmasına çalışılmalı ve böyle ağaçlar yeteri kadar çi­ çek tomurcuğu teşkil edinceye kadar gübrelenmemelidir. 4- Anaçlarla Çiçek Tomurcuğu Teşekkülü Üzerine Etki Yapılması A naçların çiçek tomurcuğu teşekkülü üzerine önemli etkileri var­ d ır. Mesela za yıf büyüyen anaçlar kalem üzerinde bilezik almanın ve­ yahut boğmanın etkisine benzer bir etki yapar. Fak a t, bunların tesiri diğerlerinden fa rk lı olarak kendisini uzun zaman gösterir ve devamlı olur. Z a y ıf anaçlar üzerine aşılı olan bu gibi ağaçlar erkenden meyveye 151

yatar (Şekil 21). Kuvvetli anaçlar da üzerlerindeki za yıf kalemleri köklerden gelen bol besin maddeleri ile besleyerek bunların büyüme ve verim liliklerini arttırır. İşte anaçların büyüme ve verim lilik üzerine olan bu etkileri anaçla kalemden herbirinin gücüne ve bu değişik güçdeki kısım ların durumuna bağlıdır. Bunlar üzerinde meyve ağaçları­ nın anaçlarmdan söz ederken daha geniş bilgi verilecektir.

Şekil 21. Anaçların çiçek teşekkülü üzerine etkisi. Alıç üzerine aşılı bir armut.

152

VII. MEYVE AĞAÇLARINDA DİNLENME VE ÇİÇEKLERİN AÇILMASI

Bundan önceki bölümde çiçek tom urcuklarının bir önceki yılın yaz büyüme periyodunda teşekküle başlayıp geliştiklerini ve bu geliş­ melerini ertesi yılın ilkbaharında tam am lanarak çiçeklerin açıldıkları­ nı görmüştük. A ncak, yine biliyoruz ki, kışa girerken çiçek tomurcuk­ larında bütün organ taslakları teşekkül etmektedir. İşte bu durumda olan tom urcukların, yaprak dökümünden sonra, bitkiler uygun eko­ lojik şartlara götürülseler de, açılm adıkları görülmüştür. Şu duruma göre çiçeklerin veya odun gözlerinin açılm aları bazı engellerle önlenmektedir. İşte bu engellenmelerin olduğu periyoda biz “ dinlenme” periyodu adını veriyoruz. B u dinlenme periyodu aşıldık­ tan. yani gelişmeyi engelleyen faktörler ortadan kalktıktan sonradır k i, sürgün ve yaprak tom urcukları açılabilir. Dinlenmeye yalnız mutedil iklim meyve türlerinde değil, hatta belki bir kaç tropik bitki istisna edi­ lirse, diğer bütün türlerde rastlam aktayız. A n cak, çeşitli iklimlerde yetişen bu türlerde dinlenmenin zamanı ve süresi değişmektedir. Dinlenme, meyve ağaçlarımızda çiçek açma zam anını, çiçeklen­ me sırasını tayin eder ve bazı şartlarda tür veya çeşitlerin herhangi bir bölgede yetiştirilmesini sınırlandırır. Dinlenm e, ağaçların sonbaharın erken donlarına ve kış soğuklarına karşı dayanmalarında etkilid ir; ilkbaharın geç donlarına karşı korunmada da bu olayın sebepleri dik­ kate alınarak korunma şartları tesbit edilebilir. Dinlenme bu durumuyla yalnız m eyvecilik pratiğinde değil, süs bitkileri yetiştiriciliği ve sebzecilikte de önem kazanır. A ) M E Y V E A Ğ A Ç L A R IN D A D İN L E N M E Ş E K İ L L E R İ Meyve ağaçlarında dinlenm e; 1- yaz dinlenmesi, 2 - kış dinlenme­ si ve 3- ilkbahar dinlenmesi olm ak üzere üç periyotta incelenebilir. Bununla beraber, bu üç dinlenme periyodu başlama ve bitme zaman­ 153

ları bakımından kesin sınırlarla ayrılm ış olmayıp iç içe girerek biribirini kovalam aktadır. 1- Y a : d in le n m e si: B u dinlenme ilkbaharda yeni meydana gelen tomurcukların bir kış dinlenmesi geçirmeden, yazın sürmemeleri şeklin­ de olur. Dinlenmeye engel olan tepe tomurcuğu ve yapraklardır. Tepe tomurcuğu kırılacak olursa veya diğer fizyo lojik etkenlerle tomurcuk­ lar yaz dinlenmesinden çıkarak sürebilir. Daha çok odun gözlerinde görülen bu dinlenme, fizyo lo jik ve ekolojik şartlara bağlı olarak, çiçek tomurcuklarında da sürmemeye sebep olabilir. Y a z dinlenmesi sürgün­ lerin iyice pişkinleşerek kışa girmelerine yarar. Mevsimsiz açan çiçek­ ler de meyvelerini olgunlaştıramadıklrından pratik yönden bir fayda sağlamaz. 2- K ış d in le n m e si: M utedil iklim bölgelerinde ağaçlar güzün yap­ raklarını döktükten sonra uygun çevre şartlarına konulsalar da bun­ larda tomurcukların sürmediği görülür B u durum, tom urcukların kış dinlenmesine girmiş olm alarından ileri gelir. İşte bu dinlenmeye kış dinlenmesi adı verilir. K ış dinlenmesi bitkinin kışa direncini arandığından gerekli ve fay­ dalıdır. K ışın yaprağını döken meyve türlerinde tom urcukların kış dinlen­ mesinden çıkabilmeleri için belli bir süre soğuğa m aruz kalm aları zo­ runludur. Soğuklama süresi + 7 C derecenin altında geçen saat olarak hesaplanır ve bu süre tür ve çeşitler için fa rk lıd ır. Örneğin mutedil iklim bölgelerinde yetiştirilen meyve türleri arasında ayva ve bademin soğuklama süresi en kısa, elma, vişne ve cevizlerinki ise uzun veya çok uzundur. T a b ii şartlar altında ayva ve badem genellikle bin saattan az, elma, vişne ve ceviz ise 2000-3000 saat dolaylarında bir soğuklama ister. A yn ı türe giren değişik çeşitlerin bu yönden isteklerinin fa rk lı olduğunu belirtmek için şeftalilerde bu sürenin 1250 saatla 250 saat arasında değiştiğine işaret ederek yetineceğiz. Bilinmesi pratik yönden önemli olan diğer bir husus da yaprak tomurcuklarının çiçek tom urcuklarına göre daha uzun bir soğukla­ maya ihtiyaç duyduklarıdır. Meyve ağaçlarının soğuklama isteklerinin karşılanamadığı durum­ larda ortaya bir takım aksaklıklar çıkar. K ış dinlenmesi üzerinde mey­ vecilik pratiğinde fazla durulm asının en önemli sebebi de bu a m a la r­ dır. Bu am aların başında sert çekirdekli meyve türlerinde, özellikle kaysı, şeftali ve bir kısım erik çeşitlerinde görülen tomurcuk silkm eleridir. 154

Yum uşak çekirdekli meyve türlerinde ise yetersiz soğuklama sonucu olarak çiçeklerin bir kısm ı ölür, geriye kalan çiçeklerin açılması nor­ male göre hem daha geç ve hem de düzensiz olur. Böylece geç açan çiçekler, döllenme noksanlığı yüzünden, genellikle dökülürler. Yeter­ siz soğuklama sonucu olarak yaprak gözleri sürmez, ağaç çıplak kalır, süren gözler de tam bir gelişme göstermezler. Bütün bu bilgilerden anlaşılacağı gibi kış dinlenmesi gerek ağacın ertesi yıldaki büyümesi ve gerek verim liliği bakımından büyük bir pratik önem taşır. K ış dinlenmesinin oluş sebepleri ile fizyologlar uzun bir süredenberi ilgilenmiş ve bu sorunun nedenlerini bularak pratikte bundan faydalanmayı düşünmüşlerdir. Çünkü sorunun nedeni bulunacak olursa pratikte bunu uzatarak veya kısaltarak türlü am açlar için fayda­ lanma im kânları olacaktır. İşte bu nedenleri çözümleyen bazı teoriler geliştirilm iştir. Bunlar şu şekilde özetlenebilir: a) Büyümeyi düzenleyici maddeler teorisi, b) Solunum teorisi, c) Geçirgenlik teorisi, d) Protein sentez merkezleri teorisi. Bunlar arasında bugün üzerinde en çok durulan büyümeyi dü­ zenleyici maddeler teorisidir. Son 4-5 yıl içindeki bulgulara göre gerek yaprak ve gerek çiçek tomurcuklarında “ dormin” veya “ abseisin” adı verilen büyümeyi durdurucu bir madde (inhibitör-engelleyici) va r­ dır. Bu madde, tomurcuklarda yaz başından itibaren toplanmakta, kış başlarında maksimuma yükselmekte ve soğuklama süresinin artmasıyle ters orantılı olarak azalm aktadır. Dinlenmenin kesilmesi sı­ rasında tomurcuklarda yine bir m iktar abseisin bulunmuşsa da bu pe­ riyotta büyümeyi teşvik eden Gibberellin maddesinin hızla arttığı bu­ lunmuştur. Buna göre, engelleyici olan Abscisinin etkisi uyartıcı olan Gibberellin tarafından örtülmüş olm aktadır. Abseisin yalnız tomur­ cuklarda değil bazı tohumlarda da bulunmuş ve bunların dinlenme­ lerinde de Gibberellin ile birlikte esas rolü oynadığı tesbit edilm iştir. 3İlk b a h a r d in le n m e si: Soğuk ihtiyacı karşılanm ış olan tomur­ cuklar açılm aları için havaların ısınm asını bekler. Ç ü n kü , bu periyot­ ta ağaçlardan kesilerek seraya götürülen dalların veya dışarıda soğuk­ latılmış saksı ağaçlarının kısa b ir zamanda sürdükleri görülür. O hal­ de ilkbahar dinlenme priyodunda tom urcukların açmamasına sebep doğrudan doğruya çevre sıcaklığının bitkinin gelişmesi için yetersiz oluşudur. Buna göre, ilkbahar dinlenmesi doğrudan doğruya dış şart155

larla ilgilidir. Böylece meyve tür ve çeşitlerimizde çiçeklerin açılına sı­ rası ve zamanı bir yandan kış dinlenmesinin süresine öte yandan da ilkbaharda çiçeklerin açılabilmesi için gereken sıcaklık toplamına gö­ re belli olm aktadır. Bu sıranın oluşunda çiçeklerin ve çiçek durum la­ rının yapısı ve oluşum şekli de önemli bir rol oynar. B) D İN L E N M E Ü Z E R İN D E V E R İ L E N B İ L G İ L E R D E N P R A T İK M E Y V E C İ L İ K T E F A Y D A L A N M A İ M K Â N L A R I Yukarda verilen bilgilerden herhangi bir bölgede yetiştirilecek meyve türleri seçilirken bunların dinlenme yönünden olan isteklerinin göz önünde tutulması zorunluğu ortaya çıkar. K ışla rı ılık geçen bölgelerde kış dinlenme isteği (soğuklama süre­ si) az, ilkbahar geç donlarının sık sık zarar yaptığı yerlerde ise dinlen­ me süresi uzun ve ilkbaharda çiçeklenme için fazla sıcaklık toplamı isteyen çeşitlerin seçilmesi gerekecektir. Meyve ıslahçıları halen, elde mevcut çeşitler içerisinden, ıslah yolu ile soğuklama süresi uzun ve k ı­ sa olan çeşitleri elde etmeğe çalışm akta ve biıço k türlerde bunda başarı göstermiş bulunm aktadır. Örneğin, soğuklama süresi çok kısa olan şeftali ve uzun olan elma çeşitleri elde edilm iştir. M eyvecilik pratiğinde halen yetiştirilmekte olan çeşitlerin dinlen­ me sürelerini kısaltm ak veya uzatmak için de teknik ve kültürel ted­ birlere baş vurulm uştur. Meyve ağaçlarında kışın daha çok ısınmaya sebep olan her türlü tedbir kış dinlenmesini uzatır aksi tedbirler ise bunu kısaltır. B ir kısım kim yasal maddelrle (dinitro bileşikleri), yeteri kadar soğuklanmamış ağaçlarda tom urcukların düzenli olarak uyan­ m aları sağlanmıştır. Diğer bir kısım maddelerle de (A la r) kış ve ik b a har dinlenmesinin uzatılmasına çalışılm aktadır. Dinlenme üzerinde elde edilen bulgular süs bitkileri yetiştiricili­ ğinde mevsim dışı çiçek elde edilmesinde uygulanm aktadır. C) Ç İÇ E K L E R İN A Ç 1 LM A S 1 Y LE E K O L O J İK Ş A R T L A R A R A S IN D A İ L İ Ş K İ L E R K ış dinlenmesini bitiren meyve ağaçları, sıcaklık durumuna göre, çiçek açamağa başlar. Böylece, değişik türlerin çeşitli iklim bölgelerin­ deki çiçek açma sıraları fa rk lı olur. Bununla beraber, çeşitlerin çiçek açma sıraları bütün ekolojik bölgelerde değişmez, sabit k a lır.

156

Madem ki çiçeklerin açılması üzerinde ilkbahardaki sıcaklık top­ lamı etkilidir, buna göre çiçeklenme zamanı yılın hava gidişatına, yerin enlem derecesine ve yüksekliğine göre de farklı olacaktır. Gerçekten, yaptığımız fenolojik gözlemlere göre, örneğin Orta Anadolu’da, aynı çeşidin çiçek açma zamanı yıldan yıla 15-20 gün fark edebilmektedir. Y in e ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe aynı çeşidin çiçekleri arasında her bir enlem derecesinde 4, 6 günlük bir gecikme olm aktadır. Yükseklere doğru çıkıldıkça çiçeklenmede her 33 metrede bir hemen hemen bir gün gecikme olm akladır. Her bir meyve çeşidinde bir ağacın çiçeklenme süresi de hava şart­ larına göre olur. Sıcak ve kuru havada ağaçta bütün çiçekler kısa bir zamanda hemen hep birden açılır. H albuki, serin ve yağışlı havalarda aynı ağaçta çiçeklenme 2- 10 gün devam edebilir. Bu durum, döllenme bakımından olduğu gibi ıslah çalışm aları yönünden de önemlidir. Uzun süren bir çiçeklenme de döllenme daha emin şartlarda vukua gelir. Aynı durum ıslahcınm çiçek tozu çimlendirmeleri, keseleme, kastirasiyon ve suni tozlama için daha kolaylıkla çalışmasını sağlar. B ir ağaçta çiçeklerin uzun bir sürede açılması ilkbaharın geç don­ ları bakımından da değer kazanır. Ağaçta çiçeklenme tedrici olursa bir ilkbahar donu açılan çiçeklerin bir kısm ını öldürür, geriye kalan açılmamış çiçekler don tehlikesini atlatabilir. Böylece, don burada bir seyreltme etkisi yapmış olur. K ıs a bir sürede hep birden açılmış olan çiçekler ise bir donda hep birden ölür ve böylece o yıl ürün alma im ­ kânları da yok olur.

157

V III

M EYVE TEŞEK K Ü LÜ

A ) M E Y V E A Ğ A Ç L A R IN D A C ÎN S İ Y E T D A Ğ I L I Ş I, TO ZLAN M A V E D Ö LLEN M E

Meyve ağacı yetiştirmenin amacı, çok sayıda ve yüksek kaliteli mey­ ve elde etmektir. Bu amaca ulaşılabilmesi için meyvecilikte teknik işler yanında ve bunlar kadar önemli olarak döllenme fizyolojisiyle ilgili so­ runların bilinmesi ve ustalıkla uygulanması gerekir. G erçi, meyve tür­ lerinden bazıları mesela m uzlar, bir kısım turunçgiller, bazı yenidünyalar, Trabzon hurm aları ve sofralık incir çeşitleri döllenmeden de mey­ ve vermektedirler. Buna rağmen, diğer meyve türlerinden, özellikle memleketimiz meyveciliğinde önemli b ir yer tutan yum uşak çekirdek­ li meyve türleriyle sert kabuklu meyvelerden ve diğerlerinden iyi bir ürün alınabilmesi için tozlanmanın ve bundan sonra da döllenmenin olması şarttır. İyi bir tozlanma ve döllenme olmadığı taktirde meyveler gelişme­ lerini tamamlayamayarak dökülür. Bu döküm, ağaç üzerinde hatta tek bir meyvenin kalamayacağı kadar şiddetli olabilir. Döllenmenin noksan olduğu durumlarda, birkaç tohum taslağının teşekkülü sonucu meyveler ağaç üzerinde kalsalar bile, bunlarda da meyve şeklinin bo­ zulduğu (elma, armut) ve sofralık değerlerini kaybettikleri görülmüş­ tür (Şekil 22). Bu durum, her halde, meyvenin döllenmiş olan tohum taslaklarının bulunduğu kısm ının daha iyi beslenmesinden ileri gelmek­ te ve bu yanı nisbeten daha iyi gelişmektedir. B u duruma göre, tozlan­ ma ve döllenme şartlarının uygun oluşu yalnız meyve tutumları bakı­ mından değil, hatta meyvelerin kaliteli olm aları bakımından da önem kazanır.

1- Tozlanma Tozlanm a deyince erkek çiçek tozunun dişicik tepesi üzerine taşı­ narak konması anlaşılır. D işicik tepesi üzerine konan çiçek tozu dişi-

158

Şekil 22. İyi döllenmemiş bir elma, çekirdeksiz tarafta meyve iyi gelişemiyerek yamuk kalmıştır.

ciğiıı olgunlaşması sırasında salgılanan bir sıvı içerisinde çim lenir ve bir çim borusu meydana getirir. Bu çim borusu, bundan sonra iğne dokusu içerisinde uzayarak ve buradan beslenerek yumurtalığa varır. Çim borusunun iğne içerisindeki gelişmesi ve m ikropile varma süresi bir yandan sıcaklığa ve öte yandan da türe, çeşide ve çiçek tozunun yabancı çeşitten olup olmamasına göre değişir. Sıcaklığın 15CC nin al­ tına düştüğü hallerde çimlenme ve çim borusunun büyümesi yavaşlar. Yabancı çeşitlerle döllenme durumunda olan çeşitlerde, çeşidin kendi çiçek tozu çim boruları, yabancı çeşidin çiçek tozu çim borularına göre çok yavaş hareket eder. Sert ve yumuşak çekirdekli meyve türlerinde çim borusunun yu­ murtalığa ulaşması için tür ve çeşidine göre 2-12 güne ihtiyaç duyul­ duğu halde, ki bu normal şartlarda 48 saatta olur, fındıklarda bu süre üç dört aya varır. Meyve türlerini tozlanmaları bakımından başlıca ik i grup içerisin­ de toplayabiliriz. 1- Tozlanm ası rüzgârlarla olan meyve türleri (anemofil olan türler), 2 - Tozlanm ası böceklerle olan meyve türleri (entomofil olan türler). 1- Tozlanm ası rüzgârlarla olan tü rler: Bu grup içerisinde görü­ len türlerde çiçek tozları rüzgârlarla taşınır. Memleketimizde yetişen önemli meyve türlerinden fın d ık, ceviz, kestane, Antepfıstığı, hurma ve dutlar bu gruba girer. Tozlanm aları rüzgârlarla olan meyve türle­ rinde çiçeklerin ağaçlar üzerinde bulunuşları ve çiçek yapıları b akı­ mından önemli farklar vardır. 159

W.

Tozlanm ası rüzgârlarla olan meyve türlerinde çiçekler tek eşeyli­ dir, yani ayrı ayrı erkek ve dişi çiçekleri vardır. Tek eşeyli olan bu çi­ çeklerin ağaçlar üzerindeki bulunuş şekline bakılaraktan bunları tek evli (m onoik) ve ik i evli (dioik) olarak ayırm ak m ümkündür. Tek ev­ li olan meyve ağaçlarında, adından da anlaşılacağı gibi, ayrı ayrı olan erkek ve dişi çiçekler aynı bir ağaç üzerinde bulunur. Bunlara örnek olarak fın d ık, ceviz (Şekil 23) ve kestaneyi gösterebiliriz. Buna karşı­ lık Antepfıstığı ve hurma iki evciklidir (Şekil 24), yani bu türlerde ayrı ayrı erkek ve dişi ağaçlar vardır. Rüzgârla tozlanan meyve ağaçlarının çiçek yapıları da böceklerle tozlananlardan farklıd ır. Bu türlerde çiçekler ne gösterişli ve güzel renkli bir periyanta ve ne de güzel kokuya ve nektara sahiptir. Bu yüz­ den de böceklerin ilgisini çekmezler. Buna göre tozlanmanın rüzgâr­ larla sağlanmsı için erkek ve dişi organlarının özel bir yapıda olması beklenir. Gerçekten, bu türlerde rüzgârlarla taşınan çiçek tozlarının büyük bir kısm ı sağa sola dağıldığından her şeyden öne çiçek tozları­ nın bol m iktarda meydana gelmesi gerekir. Bunun böyle olduğunu bir fındık kediciğinde 6 milyon çiçek tozunun bulunduğuna ve hurm alar­ da, erkek çiçeklerin olgunlaşması sırasında ağaçların tepesinde küçük bir çiçek tozu bulutunun görülebileceğine işaret ederek yetineceğiz. Bu meyve türlerinde çiçek tozlarının rüzgârlarla taşınm alarını kolay­ laştırm ak için bunların, düzgün yüzlü, h a fif ve kuru oldukları, hatta bazılarında içerisi hava dolu iki tane baloncuğun da bulunduğu tesbit edilmiştir. Rüzgârla taşman çiçek tozlarının dişi organ tarafından ko laylık­ la tutulm alarını sağlamak için bunların da özel bir yapıda olm aları gerekmektedir. Gerçekten, bu türlerde dişi organın bu işe yarayacak şekilde geniş bir tepeciği vardır. D işi çiçeklerde iğne uzun ve daima ser­ best, tepecik de bir tavus tüyü gibi geniş ve ince bölmelidir. İşte çiçek tozları bu ince bölmeler içerisinde ko laylıkla yakalanm aktadır. 2- Tozlanm ası böceklerle olan meyve tü rleri: Bu gruba giren meyve ağaçlarında çiçek tozları türlü böcekler tarafından taşınır ve memleketimizde yetişen meyve türlerinin büyük bir kısm ı bu gruba girer. Bu türlerde çiçeklerin taç yaprakları iri ve türlü renktedir. İnsan­ ların bile zevklerini okşayan bu çiçekler çiçek tozu getirecek olan bö­ cekleri bu reklam vasıtaları ile kendilerine çeker. Buna güzel kokuları da katılır. Böceklerin bu çiçekleri sık sık yoklam alarm m b ir sebebi de on­ ların tozlanmadaki hizmetlerine karşılık çiçek tarafından bazı besleyi­ ci maddelerin sunulmasıdır. Bu besin maddelerinden çiçek tozu ile

160

Şekil 23. Cevizde erkek (A) ve dişi (B) çiçekler. (C) büyütülmüş bir dişi çiçek.

Fasikül No.11

161

ıV

a

b B

Şekil 24. Tozlanması rüzgârlarla olan iki evcildi meyve türlerinden Antep fıstığında çiçek durumu. A. Erkek çiçek durum u, a) İki erkek çiçek salkımı, b) Büyüyülmüş bir erkek çiçeğin beş tane pek kısa iplikli başşığı. B. Dişi çiçek durum u, a) Üç dişi çiçek salkımı, b) Büyütülmüş bir dişi çiçeğin yum urta­ lığı ile tepesinde üçe dilinmiş iri dişicik tepesi ve yumurtalığı saran beş çanak yaprağı ile dipte bir tane çiçek yaprağı. 162

nektar cn önemli olanlandır. Nektar yalnız böceklerle tozlanan çiçek­ ler tarafından salgılanır. N ektarı alm ak için çalışan böcek, çiçek üze­ rinde yaptığı türlü hareketlerle tozlanmayı da sağlar (Şekil 25).

Şekil 25. Tozlanması böceklerle olan meyvelerden bir elma çiçeği ve tozlanmayı yapan arı.

Tozlanm ası böceklerle olan çiçeklerin erkek ve dişi organlarının da yapılışı, daha önce bildirilen meyve türlerinden fa rk lıd ır. Bunlarda çiçek tozları azdır. To zların , çiçekler açıldığı zaman başçıklar ve bun­ dan sonra da böceklerin tüylü bacak ve gövdeleri üzerinde yapışıp k a l­ m aları için üzerleri girintili çıkın tılı, havlı ve aynı zamanda da yapış­ kandır. Böceklerle tozlanan meyve türlerinde çiçekler, normal olarak, erselikdir, yani erkek ve dişi organ aynı çiçekde bulunur. Meyve ağaçlarında çiçeklerin böceklerle tozlanmasında en önemli rolü bal arıları oynar. Bunların yanında çiçek arıları ile bir kısım si­ nekler de faaliyet gösterirler. Entom ofil olan meyve türlerinin bazılarında tozlanmayı yapan böceklerle çiçeklerin yapısı ve böceğin hayat evrim i arasında hayrete 163

değer ilişkiler kurulm uştur. Bu bakımdan en enteresan Örneği erkek ve dişi incirlerle in cir sineği (Blastophaga sp) arasındaki hayat ilişkileri teşkil eder.

2- Döllenme Ç içek tozunun çim borusu mikropilden içeriye girdikten sonra ucundaki zar erir ve borucuk içerisinde bulunan çekirdekler serbest kalarak bunlardan biri yum urtalık içerisinde bulunan yumurta çekir­ deği ile birleşerek zigotu meydana getirir. İşte bu olaya döllenme denir. B u arada öteki generatif çekirdek de yum urtalık içerisindeki diploid kromozomlu b ir çekirdekle birleşerek endospermi meydana getirir. E rk e k ve dişi eşey hücrelerinin teşekkülü bir redüksiyon bölün­ mesiyle olur. Böylece bu hücrelerin çekirdeklerindeki kromozom sa­ yıla rı da çeşidin esas kromozom sayısının (2 n) yarısına (n) inmiş ol­ m aktadır. Döllenme sonucu zigot teşekkül ettiği zaman ik i haploit kromozom grubunun birleşmesiyle, bitkiye özel diploit kromozomlu bir zigot meydana gelir. Buna karşılık endosperm b ir haploit krom o­ zom grubunun (çiçek tozu generatif çekirdeği) b ir diploit kromozom grubu ile (yum urtalıktaki ikinci çekirdek) birleşmesi sonucu triploit b ir yapıdadır. Döllenme olaymdan sonraki ilk gelişme aşamasında, başlangıçta embriyonun geç kalm asına karşılık endosperm hızla gelişerek embriyo kesesini doldurur. F a k a t sonradan embriyo endospermden beslenerek gelişmesine devam eder ve ondan boşalan yeri kaplar. Bundan sonra zamanla kotiledonların taslakları, kökçük, sürgüncük ile tohum içe­ risindeki iletgen borular teşekkül eder. İşte meyve tutumları döllen­ meye bağlı olan meyve türlerinde bu döllenme olayının normal olarak bu şekilde cereyan etmesi zorunludur.

3- Meyve Ağaçlarında Kısırlıklar Meyve ağaçlarında yukarda anlatılan normal döllenme olayı ya­ nında, anormal durum larla da karşılaşılır ve bu, ağaçlarda türlü sebep­ lerden ileri gelen k ısırlık la r doğurur. M eyvecilik pratiğinde çok önemli olan bu kısırlık şekillerinin bilinmesi, bahçe tesisinde alınacak tedbir­ lerin tesbiti yönünden faydalıdır. Meyve ağaçlarında başlıca üç k ısırlık şekli ile karşılaşılm aktadır: 1- M orfolojik kısırlık , 2 - Gamet kısırlık la rı,

3- Kendine k ısırlık ve grup kısırlığı. 164

1- M o r fo lo jik k ıs ır lık : Meyve türlerinde bu kısırlık eşey organ­ larının veya gametlerin normal teşekkül etmemelerinden ileri gelir. Bu şekilde mesela erkek organların iyi teşekkül etmemesi yüzünden dişi form lar veya dişi organların iyi teşekkül etmemesi yüzünden erkek form lar ortaya çıkar. Meyve yetiştiriciliğinde hangi sebebe dayanırsa dayansın dişi form lar, yabancı çeşitlerle tozlanma tedbirleri alındığı taktirde kullanılab ilir. Gerçekten, bugün yetiştirmekte olduğumuz çe­ şitler arasında bu türlü dişi form lar vard ır. Meselâ şeftalilerden J .H . Hale ve June Elberta yetiştiricilikte önemli ik i dişi formdur. Eriklerde ve üzümlerle çileklerde de kültür çeşitleri arasında bu gibi dişi form­ lar biliyoruz (örneğin Çavuş üzümü ve Osmanlı çileği). M orfolojik kısırlık dişi eşey organının anormal teşekkülü şeklin­ de olursa bu gibi erkek formlar meyve yetiştiriciliği bakımından değer­ lerini kaybetmiş olur. Bu sebepledir ki bu gibi çeşitler ancak süs form­ ları olarak söz konuşudurlar. 2- G a m e t k ıs ır lık la r ı: Burada söz konusu olan çiçek tozu veya dişi eşey hücresinin herhangi bir sebeple döllenme veya dölleme kabi­ liyetinde olmamasıdır. Bu kısırlığın sebebi sitolojik veya fizyo lojik olabilir. S ito lo jik k ıs ır lık : Bu k ısırlık anormal kromozom sayısma dayanır. Y a n i teşekkül eden çiçek tozları veya yum urta hücreleri çeşidin ken­ dine özgü haploit kromozom sayısını ihtiva etmezler. Krom ozom sayı­ sı esas sayıdan az veya çok olabilir. Bu durum indirgeme bölünmesi sırasında kromozomların eşit sayıda ayrılm am alarından ileri gelir ve esas itibariyle soma hücrelerinde türün haploit kromozom sayısının üç kat kromozomu olan triploit çeşitlerde görülür. Örneğin elmalar­ da n = 1 7 dir. D ip lo it çeşitlerde 2n = 3 4 kromozom vardır. Bunlarda, indirgeme bölünmesinde çift krom ozom lar 17 şer 17 şer ayrıldığından çiçek tozu çekirdeklerinde de 17 kromozom bulunur. H alb u ki triplo­ it adını verdiğimiz elmalar 2 n= 51 kromozom ludur. 51 kromozomlu olan çeşidin indirgeme bölünmesinde krom ozom lar eşit sayıda bölün­ mezler. B u şekilde değişik sayıda kromozomlu olan çiçek tozları da ço­ ğunlukla normal olarak çimlenemez, çim boruları iy i gelişmez ve döl­ leme gücünde değildirler.

D işi eşey hücresinin teşekkül aşam aları düşünülürse burada da bir indirgeme bölünmesinin esas olduğu görülür. Böylece triploit çeşit­ lerde yine çoğunlukla dişi eşey hücreleri norm al olmadığından döllen­ me olmaz, ancak içi boş çekirdekler teşekkül eder. 165

İşte kısırlığın esas sebebi gamet hücreleri çekirdeklerinin teşekkülü ile ilgili olduğundan buna sitolojik k ısırlık denmiştir. Bu eğilim kalıt­ saldır ve hiç bir teknik ve kültürel tedbirle düzeltilemez.

Fizyolojik kısırlık: Bu kısırlık şekli beslenme noksanlığından ve­ ya beslenmedeki arızalardan ileri gelir. Bu durumu aynı çeşidin yaşlı ve bol çiçekli bir ağacından alman çiçek tozlarıyle orta yaşlı, iyi beslen­ me şartları altında bulunan bir ağacından alınan çiçek tozlarının mu­ kayeseli çimlendirme denemeleriyle ispatlamak mümkündür. Hatta bir şeftali çeşidinde bir dal üzerinde beslenme bakımından, az da olsa farklı olan m uhtelif çiçeklerin de çiçek tozu çimlenme oranlarının da­ lın dibinden uca doğru gidildikçe azaldığı ve böylece meselâ dip taraf­ taki çiçeklerde çimlenme oranının % 89 olduğu halde uç tarafta % 38’e düştüğü bulunmuştur. Y in e buket dallan ile uzun dallardaki çi­ çeklerde çimlenme oranı oldukça farklıd ır. Bu durum, değişik yerdeki çiçeklerden alınan çiçek tozlarının beslenme şartlan ve ihtiva ettikleri depo maddeleriyle ilgilidir. Fizyo lo jik çiçek tozu kısırlığına yumuşak çekirdekli meyve türlerindense sert çekirdekli türlerde daha çok rast­ lanır. Bu kısırlık şekli beslenme şartları düzeltilerek büyük ölçüde et­ kisiz bırakılabilir. Fena beslenme şartları altında yumurtalığın da iyi gelişmemesi söz konusudur. Bu durum çiçek tozu çimlenmesinde olduğu kadar açık ve kolay ispat edilemezse de bu ihtim ali de dikkate almak yerinde olur. 3K en din e k ıs ır lık ve g ru p k ısırlığ ı ( u y u ş m a z lık ) : Birçok meyve türlerinde çiçek tozları kısır olm adıkları halde bunların kendi yum ur­ ta hücrelerini dölleyemedikleri görülür. İşte buna “ kendine k ıs ırlık ” veya “ kendine uyuşmazlık” denir. Eğer bir çeşidin yumurta hücresi diğer bir çeşidin çiçek tozu ile döllenemezse bu da “ grup kısırlığı” veya “ yabancılarla u yu şm a z lık tır. Verim lilik üzerinde büyük önemi olan bu olaylar daha 1910 da O ste n v a ld e r tarafından elma ve armutlarda ispatlanmışsa da bu olayın

nedenleri ancak yakın zamanlarda ortaya konabilm iştir. Gerek ken­ dine kısırlıkta ve gerek yabancılarla uyuşmazlıkta kısırlığa sebep olan çiçek tozu çim borusunun iğne dokusu içerisinde ilerliyememesi ve yu­ murtalığa ulaşamamasıdır. Buna sebep kromozomlarda yerleşmiş bu­ lunan k ısırlık genleridir. Eğer tozlanma sırasında ana ve babadan aynı kısırlık genleri bir araya gelirse, iğne dokusu içerisinde çiçek tozunun ilerlemesini sağlıyan bir ferment meydana gelememekte veya etkili olacak bir ölçüde teşekkül edememekte ve bunun sonucu olarak da

166 I

döllenme olmadığından k ısırlık meydana gelmektedir. A yn ı şekilde benzer genleri taşıyan yabancı çiçek tozları da tıp kı çeşidin çiçek toz­ ları gibi bir durum gösterirler. H iç şüphesizdir k i, grup kısırlığı kalıt­ sal yapıları bakımından biribirine çok yakın lık gösteren çeşitlerde ola­ cağı gibi bu kısırlık şekli aynı nedenlerle karşılıklı olacaktır. Y a n i A çeşidinin çiçek tozu B çeşidini dölleyemezse B çeşidinin çiçek tozu da A çeşidini dölleyemeyecektir. T ü rlü k ısırlık şekillerinin pratik meyvecilikteki önemi büyük ol­ duğundan bunlar ve tozlanma ile döllenme bakımından meyve tür ve çeşitlerinin özel durumları üzerinde daha sonraki bölümde bilgi veri­ lecektir.

4- Partenokarpi ve Apomiksiz P a r te n o k a r p i: Bitkilerde döllenme olmadan tohumsuz (çekirdek­ siz) meyve teşekkülüne partenokarpi denir. B u şekilde meyve teşekkü­ lü meyve türlerimizde oldukça fazla yaygındır. B ir kısım portakallar (örneğin Y a fa , ve \Vashington), m andarinler (Satsuma), lim onlar (Lamas lim onu), grepfrutlar (M arsh Seedless), m uzlar, yenidünyalar, Trabzon hurm aları ve bir kısım yem eklik incirler döllenmeden, partenokarp olarak meyve bağlam aktadırlar. Yum uşak çekirdekli meyve türlerimizden elmalarda ve biraz daha geniş ölçüde olmak üzere armut­ larda da partenokarp olarak meyve teşekkülüne Taşlanmaktadır. F a ­ kat, partenokarpi genel olarak, yumuşak çekirdekli meyvelerde mem­ nunluk verici bir ürün sağlanmasına yetmez. B u meyve türlerinde par­ tenokarpi ancak ilkbaharın geç donlaııyle erkek ve dişi organların zararlanm ası halinde meyve teşekkülünü, kısmen de olsa sağlamakla pratikte faydalı olur.

M eyvecilik pratiğinde partenokarpinin istenilmediği ve zararlı olduğu durum lar da vardır. Örneğin, Antepfıstığı, ceviz, fın d ık, kesta­ ne, badem ve bunlara benzer tohumu yenilen meyve türlerinde partenokarplık hiç istenmez. Çünkü partenokarpi bunlarda sert kabuktan ibaret içi boş meyvelerin teşekkülüne sebep olur. Partcııokarpiye eğilim, genel olarak, türlere ve çeşitlere özgü bir durum olm akla beraber, uygun iklim lerde ve elverişli beslenme şartları altında bu eğilimin arttığı ve böylece daha çok sayıda partenokarp meyve teşekkül ettiği görülmüştür. Verilen bu bilgilere göre partenokarpi bir kısım meyvelerde döl­ lenmeye gerek kalm adan ticari b ir ürünün teşekkülünü sağlar. B ir kı167

sun meyvelerde, meyve tutumu bakımından yardım cı] olur. Diğer bir kısım meyvelerde ise zararlıdır. A p o m ik s iz : Bu terim altında biz döllenme olmadan tohumlu (çe­ kirdekli) meyvelerin teşekkülünü anlıyoruz. Apom iksiz de pratikte üç şekil gösterir. Bunlar partenogensis, apogami ve poliembriyonidir.

Partenogenetik tohum teşekkülünde embriyo haploid veya diploit bir yumurta hücresinden ve döllenme olmadan meydana gelir. Buna karşılık apogamide embriyo teşekkülü indirgemeye uğramamış b ir sinerjit veya antipot hücresinden hasıl olur. Poliembriyoni de ise tohum içerisinde, değişik sayıda ve diploit nusellus hücrelerinden meydana gelen embriyolar vardır.

Burada meydana gelen tohumlar döllenme olmadan ana bitkiye ait bir hücrenin gelişmesiyle meydana geldiklerinden tamamen ana bitkinin özelliklerini gösterir. Bu durum, tohumdan Standard anaç materyalinin yetiştirilmesi, virüsüz nuseller embriyonlarla bir çeşidin çoğaltılması veya cevizlerde olduğu gibi aşıya lüzum kalmadan çeşidin arı olarak tohumla üretilmesini sağlar ve pratikte büyük önem taşır. 5- Döllenme İlişkilerinden Çıkarılacak Pratik Sonuçlar Bundan önceki bölümlerde verilen bilgilerden anlaşılacağı gibi meyvecilikte döllenme şartlan zannedildiği kadar basit değildir. Y e tiş­ tiricinin bahçe kurarken bununla ilgili bütün şartları daha önceden b il­ mesi ve gereken tedbirleri alması zorunludur. İşte, bu bölümde, biz bahçe kurarken döllenme bakımından üzerinde durulması gereken sorunlan ele alacak ve m uhtelif meyve tü r ve çeşitlerinin bu yönden olan özelliklerine de değineceğiz. Y etiştirici bahçe kurarken döllenme bakımından şu sorunlar üze­ rinde duracaktır: 1- Dikeceği çeşitler kendine verim li m idir, kendine kısır m ıdır, grup kısırlığı var m ıdır? 2 - K a rş ılık lı döllenme söz konusu olduğu taktirde: a) Çeşitlerin çiçek açma zam anları birbirine denk gelmekte m i­ d ir? b) Tozlayıcı çeşit meyve tutumu üzerine ne oranda olumlu b ir et­ k i yapacaktır? c) Tozlayıcı ve tozlanacak çeşitlerde çiçek tozu kısırlığı varım dır? 168

d) Tozlayıcı çeşidin elde edilecek meyvenin kalitesi üzerine bir et­ kisi varm ıdır? e) Çeşitlerin

periyodisite bakımından

durumları nedir?

f) Çeşitlerin tozlanması rüzgârla m ı yoksa böceklerle mi olmak­ tadır ve buna göre ne gibi tedbirler alınm alıdır? 1- D ikilecek çeşitler kendine verim lim idir, kendine kısırım dır, grup kısırlığı var m ıd ır? Bu sorunun cevabım verebilmek için meyve tür ve çeşitlerimizin bu yönden özelliklerinin bilinmesi gerekir. E lm a ve a r m u tla r : B u ik i meyve türü içerisine giren meyve çeşitle­ ri genel olarak kendine kısırdırlar. Gerçi bazı çeşitler kendi kendini dölliyerek bir m iktar meyve bağlarlarsa da bu hiç bir zaman pratikte yeterli olmaz. Bu yüzden, bu türlerden tek çeşitli bahçeler kurulam az. Bu duruma göre döllenmenin sağlanması için çeşit karışım ı yapılması gerekir. Bu zaman da grup kısırlığı sorusu ortaya çıkar. Genel olarak, elma ve armutlarda, grup kısırlığ ı yaygın değildir ve hele bizim Stan­ dard olarak kabul ettiğimiz çeşitler arasında böyle bir problem yok­ tur. A y v a la r : Kendi kendilerini döllediklerinden burada döllenme şartları ko laylıkla sağlanmaktadır. Ş e f ta lile r : Bu türe giren kültür çeşitleri kendi kendilerini döller­ ler. A ncak, standart çeşitlerimiz arasına giren J .H . Hale ile June Elberta m orfolojik çiçek tozu kısırlığı gösterdiklerinden bu çeşitlerle bahçe kurarken tozlayıcı çeşitlere ihtiyaç vardır. K a y s ıla r : Çoğu çeşitleri kendine verim lidir. G rup kısırlığı söz ko­

nusu değildir. E r ik le r : Prunus domestica grubuna giren (2 n = 4 8 ) bütün erik çeşitleri kendine verim li olm akla beraber aralarında kendine kısır olanlar da vardır. Buna ka rşılık Prunus cerasifera grubuna giren (2 n = 16) erik çeşitleri kendine kısırd ırlar. İy i bir verim için çeşit karışım ı yapılm alıdır. G rup kısırlığı bazı çeşitler arasmda bulunmuşsa da yay­ gın değildir. B a d e m le r: Kendine kısırd ırlar. G ru p kısırlığı da vardır. Çeşit karışım ı zorunludur. G rup kısırlığına d ikkat edilmesi gerekir. K ir a z la r : Kendine kısırd ırlar. Çeşit karışım ı yapılm ası şarttır. G rup kısırlığı yaygındır. Yabancı çeşitlerde şimdiye kadar 17 grup kısırlığı bulunmuştur.

169

V işn eler: Vişnelerde kendine verimli ve kendine kısır çeşitler va r­ dır. Dikilecek çeşidin özel durumu bilinmediği taktirde çeşit karışım ı yapılm alıdır. Bu türde grup kısırlığı şimdiye kadar görülmemiştir. Ç ile k le r: Çoğu çeşitler kendine kısırd ır. A yrıca erkek çiçeklerle dişi çiçeklerin olgunlaşmalarınm da farklı olduğu durumlarda kısırlık görülür. Bu yüzden çeşit karışım ı yapılm alıdır. F ın d ık : Çoğu çeşitler kendine kısırdır. A yrıca erkek çiçeklerle

dişi çiçeklerin olgunlaşmalarının da farklı olduğu durum larda kısır­ lık görülür. Bu yüzden çeşit karışım ı yapılm alıdır. C e v iz : Cevizler kendine verim lidirler. A ncak burada da erkek ve dişi çiçeklerin ayrı ayrı zamanlarda olgunlaşma durumu problem ya­ ratır. Erkek ve dişi çiçeklerin aynı zamanda çiçek açan çeşitlerin ka rı­ şık olarak dikim i ürün emniyetini sağlar. Apom iksize eğilim de meyve tutumunda olumlu b ir etki yapar. K e sta n e : K ü ltü r çeşitlerinin çoğu hiç değilse kısmen kendine k ı­ sırdırlar. Tohumdan yetişen bitkilerde de durum yukardakilere ben­ zer. A n te p fıs tığ ı• E rk e k ve dişi ağaçları ayrı ayrı olduğundan meyve tutumu için erkek ağaçların bulunması gereklidir. E rk e k ağaçların toz verme zam anları ve tozlama kabiliyetleri fa rk lı olduğundan en uygun olanları seçilmelidir. H u rm a : E rk e k ve dişi ağaçları ayrı ayrıdır. İy i dölleyen erkeklerin

çiçekleri dişi ağaçlar üzerine asılarak tozlanma sağlanır. T u ru n çgiller: Kendi kendine verim lidirler. B ir çoğu da daha önce belirtildiği gibi partenokarp olarak meyve tutar. Z e y tin : Birço k çeşitleri hiç değilse kısmen kendine verim lidir.

Kendine verim lilik hava şartlarına göre değişmektedir. B u sebeple en iyisi hiç değilse ik i çeşidi bir arada dikm ektir. İn cir: Sofralık çeşitleri partenokarp olarak meyve verir. K u ru t­ m alık çeşitler ileklemeye ihtiyaç gösterir. B ir kısım çeşitlerde de birin­ ci doğuşlar partenokarp ikin ci doğuşlar ilek iter.

2- Karşılıklı Döllenmede Üzerinde Durulacak Sorunlar a ) Ç iç e k A ç m a Z a m a n la r ı:

Birinci paragrafta verilen bilgilerden anlaşılacağı gibi kü ltü r mey­ velerimizden büyük bir kısm ı meyve teşkil edebilmek için diğer çeşit­ lerle döllenmeye ihtiyaç göstermektedirler. Çeşitlerin b irbirlerini döl170

le y e b i lm e le r i için ilk şa r t, h iç ş ü p h e s i z d i r k i, b u n la r ın a y n ı

zam anda

ç iç e k a ç m a la r ıd ır . A k s i d u r u m d a , b ir ç e şid in çiç e k le r i a ç ılın c a y a k a ­ d a r ö t e k i ç e ş it ç iç e k le r in i s a v a b i li r v e b ö y l e c e h e r ik i ç e ş it d e d ö l l e n e m ez

(Ş ek il

26).

Şekil 26. Elm alarda çiçek açma zamanında büyük farklar olabilir. A. Golden, B. Demir elma. A. Tam çiçekte, B. Henüz hiç uyanmamış.

Meyve ağaçlarında çiçek açma zam anlan yılların iklim şartlarına göre değişebilir. Bununla beraber çeşitlerin çiçek açma sıraları sabittir. B u bakımdan döllenme şartlarında da b ir fark olmaz. Döllenmede, çiçek açma zam anlan bakımından üzerinde en faz­ la durulması gereken meyve türleri elm alarla arm utlardır. Özellikle elmalarda en erken açan çeşitlerle en geç çiçek açanlar arasında 20 günden fazla bir fark vardır. Böylece bu gibi çeşitler döllenme b akı­ mından birbirine kavuşam azlar. Antepfıstıkları, fın d ık ve cevizlerde de bu durum önem kazanır. b)

T o z la y ıc ı ve T o zla n a c a k Ç e ş itle r d e Ç iç e k T o zu K ısırlığ ı V ar

mıdır ? Çeşitlerin karşılıklı olarak birbirlerini dölleyebilmeleri için bun­ larda, daha önce bildirilen çiçek tozu k ısırlık ların ın bulunmaması ve 171

böylece iyi bir çimlenme göstermeleri gerekir. Bu bakımdan çeşitlerin diploid mi yoksa triploid mi olduklarının bilinmesi şarttır. T rip lo id i daha çok elma ve armutlarda yaygın olduğundan yerli ve yabancı çe­ ş i t l e r i n bu yönden durum ları Cetvel 17 de bir araya toplanm ıştır. Cetvel 17. Dıploit ve Triploit elma ve arm ut çeşitleri ELM ALAR Diploit

Triploit

Amasya Demir Ferik Deliciousc Jonathan Rome Beauty Beyaz Astrachan Kırmızı Astrachan Golden Deliciouse

Hüryemez Gümüşhane Gravenstein K anada renet

A R M U T L A R A nkara Akça Azdavay William Conference Clairgeau Bosc Hardy

*

Göksulu Hacıhamza İğnesi Diel Pastor

Gerek elma ve gerek armutlarda diploit çeşitlerde çiçek tozu çim ­ lenme oranı % 50’nin üzerinde olup, bir çoklarında % 85-95 d ir. T rip ­ loit çeşitlerde ise çimlenme oranı % 30 dan da aşağıdır ve bu oran % 6 ya kadar düşer. B u durumda triploit çeşitlerin hiç birisi tozlayıcı olarak kullanılam azlar. D iploit çeşitlerle bahçe kurarken ik i çeşidin bulunması yeterlidir. Eğer çeşitlerden birisi triploit ise ikin ci bir diploit tozlayıcı çeşide ihti­ yaç hasıl olur.

c) Tozlayıcı Çeşit Meyve Tutumu Üzerinde Ne Oranda Olumlu Bir Etki Yapacaktır? Denemelere göre iyi bir meyve tutumu için tozlayıcı çeşidin (baba çeşit) diploit olm ası, yani yüksek oranda çimlenen iyi çiçek tozları vermesi yeterli değildir. Ç ünkü, b ir çeşidin değişik baba çeşitlerle toz172

lanmasından fa rk lı oranlarda meyve tutumu olmaktadır. Bu durum, pratikte, bahçelerde verimi artırmak bakımından başlı başına rol oy­ nayacak niteliktedir. Bu amaçla elma ve armutlara ait iki örnek Cet­ vel 18 ve 19 da verilm işlerdir. Cetvel 18. Joııathan elma çeşidinin değişik diploit çeşitlerle tozlanmasından elde olunan meyve tutum u oranlan (Kobel. F. 1954 den). Tozlanan Çeşit

Jonatlıaıı

Tozlayıcı Çeşitler Ye!low Transparent Mclntosh Grimes Golden Deücious Golden Delicious

Meyve tutum u

"/„

22 23 29 23 68

Cetvel 19. Hacı H aşan arm udunun değişik arm ut çeşitleriyle tozlanmasından elde edilen meyve tutum u oranları (4- işaretliler triploit çeşitler). Çeşit H acı H aşan

Tozlayıcı Çeşitler Hacıhamza ( + ) Kafakıran ( + ) Limon Kumlu

Meyve tutum u % 3.1 3.9 16.0 19.8

G örülüyor k i elma ve armutta bir çeşidin değişik çeşitlerle toz­ lanmasında meyve tutumu önemli oranlarda fark etmektedir. Arm ut örneğinde triploit çeşitlerin bu yönden yetersizlikleri de belirtilmiş olm aktadır. Fınd ıklard a tozlayıcı çeşitler ve Antepfıstıklarında değişik erkek tipler de meyve tutumu üzerinde çok önemli etki yapm aktadır. İşte yetiştirici bahçe tesis ederken bu durumu da dikkate alacaktır.

d) Tozlayıcı Çeşidin Elde Edilecek Meyvenin Kalitesi Üzerine Bir Etkisi Olacak mıdır? Kendine kısır ve kısmen verim li olan meyve çeşitlerinde dölleyici olarak seçilen baba çeşitlerin tozlanacak çeşidin meyve kalitesi üzeri­ ne b ir etki yapıp yapmıyacağı üzerinde de durulmuştur. Botanikte yabancı çiçek tozlarının bir bitkinin tohumunda meydana getirdiği değişikliğe Xenien adı verilir. Eğer çiçek tozunun bu etkisi meyveler üzerinde olursa buna da Carpoxenien veya Matexenien denir. M eyvecilik pratiğinde Xenien olayı bizi doğrudan doğruya ilgi­ lendirmez. A ncak metaxenien önemli o lab ilir. Çünkü pratikte birçok kimseler üstün kaliteli b ir çeşidin nisbeten düşük kaliteli bir çeşitle 173

tozlanması sonucunda meyve kalitesinin düşeceğinden endişelenmek­ tedirler. Gerçekten, çiçek tozlan böyle bir etki yapsalardı baba çeşit­ lerin seçimi çok güçleşirdi. 1898 yılından bugüne kadar birçok araştı­ rıcılar bu konu üzerine eğilmişlerdir. B ir kısım araştırıcılar baba çeşi­ din mataxeniycl etkisini red diğer bir kısmı da elde etlikleri sonuçlara göre kabul eder görünmektedirler. Kar.aatım ızca elde edilen sonuçlar bu yönden bir tedbir alınmasını gerektirecek kadar emin ve kesin de­ ğildir. Bununla beraber, baba çiçek tozlarının meyvelcıin olgunlaşma­ larını ilerletmede etkili olduğu hurm alarla yapılan denemelerle bulun­ muş ve bu sonuç pratiğe de intikal ettirilm iştir. e ) Ç e şitle rin P e r iy o d is itc B a k ım ın d a n D u r u n d a n N e d ir ?

Bundan sonraki bölümlerde, daha ayrın tılı olarak anlatacağımız gibi bazı meyve ağaçları bir yıl çok meyve verip bir yıl az meyve ver­ mekte veya dinlenmektedirler (Periyodisitc). İşte ka rşılıklı olarak bir­ birini döllemek üzere seçilen çeşitlerden birisinin her yıl meyve verme­ sine karşılık ötekisi bir yd meyve verip ertesi yıl dinleniyorsa, dinlen­ me yılında çiçek tozu bulunamayacağından diğer çeşidin de verimi tehlikeye düşer. Elm a, armut, zeylin ve fındıklarda yaygın olan periyodisite durumu dolayısıyle özellikle bu türlerle çalışılırken daha dikkat­ li hareket edilmelidir. f ) Ç e şitle rin T o zla n m a sı R ü zg â rla m ı Y o k s a B ö c e k le rle m i O lm a k ­ ta d ır ve B una G ö re N e G ib i T e d b irle r A lın m a lıd ır ?

Bu bölümün başında da belirttiğimiz gibi meyve ağaçlarında toz­ lanma rüzgârla veya böceklerle olm aktadır. K a rş ılık lı döllenme şart­ larını sağlamak bakımından yetiştirici buna göre tedbir alacaktır. R ü zg â rla to z la n a ıd a rd a : Tozlayıcı çeşitler veya erkek ağaçlar bahçede, çiçeklenme zamanında rüzgârların en çok estiği yöne bir sıra halinde dikilm elidir. Böylece rüzgâr, önüne kattığı çiçek tozlarını, bahçe içerisine sürükler ve tozlanmayı sağlar. Tozlayıcı çeşitlerin veya erkek ağaçların tozlanacak çeşitlere olan mesafesi çok uzun olduğu zaman ikin ci bir sıra daha yapılır. Rüzgârlarla tozlanan hur­ malarda tozlanmanın sağlanması için erkek çiçek salkım ları dişi ağaç­ lar üzerine a sılır. Antepfıstıklarında da aynı şekilde hareket edilerek tozlanmaya yardım edilebilir. B ö c e k le rle to zla n m a d a : Daha öncede belirttiğimiz gibi tozlanma­ da baş rolü bal arıları oynamaktadır. Bu nedenledir ki yetiştirici yeteri kadar arı temini için gereken tedbirleri alm ak zorundadır.

174

Bahçelerde bulundurulacak arı m iktarı iklim şartlan ve arazinin topografik durumu ile yakmdan ilgilidir. Çiçeklenme sırasında havala­ rın serin gittiği (1 2CC den aşağı), olumsuz rüzgârların arıların uçuşunu güçleştirdiği ve yine bahçe içerisinde uçuşu zorlaştıran engellerin bu­ lunduğu yerlerde arı kovam sayısını arttırm ak gerekir. Değişik mem­ leketlerde bu bakımdan tavsiye olunan m iktarlar hektar başına 2 ile 5 fenni kovan arasında değişmektedir. K o v a rla rın bahçeler içerisinde bulundurulm aları, büyük bahçe­ lerde ise bunların bahçe içerisine dağıtılmaları arıların işlerini kolay­ laştıracağından, tozlanma da daha iyi olur. Kovanların 250 metreden daha fazla uzakta bulunanları, özellikle fena havalarda, tozlanmanın yetersiz olmasına sebep teşkil eder. Böceklerle tozlanan meyve türlerinde b irib iıin i dölliyecek çeşitler bahçe içerisinde ka rışık olarak dikilebilir. İstenilirse ik i sıra tozlana­ cak ve bir sıra tozlayım çeşitten olm ak üzere sıralar halinde de çeşitleri tertiplemek mümkündür. Önemli olan nokta, tozlayım çeşitlerle tozla­ nacak çeşitler arasında çiçeklenme sırasındaki hava şartlarına göre 3075 metreden daha fazla bir açıklığın bırakılm am asıdır. Değişik türlere giren çeşitlerin çiçek açma zam anlan, kısırlık şekil­ leri, periyodisite durum ları ve döllenme ile ilgili diğer özellikleri için özel literatürden fayalanılm alıdır. B) M E Y V E D Ö K Ü M LE R İ Meyve ağaçlarında açılan çiçeklerin hepsi meyve bağlamaz. A s­ lında eğer bütün açılan çiçekler meyve teşkil etselerdi bu, ağacın da ye­ tiştiricinin de zararına olurdu. A raştırm alar göstermiştir k i iyi döllen­ me ve bakım şartlarında bile çiçeklerin ve küçük meyvelerin büyük bir kısm ı dökülmektedir. Kastam onu’da yapılan araştırm alar elma­ larda açılan çiçeklerin % 15-20 sinin, armutlarda ise % 8-15 inin olgunluğa kadar ağaçta kalan meyveleri teşkil ettiğini göstermiştir. Ba­ zı erik çeşitlerinde açılan çiçeklerin % 3,5-4,5 i ağaç üzerinde meyve olarak kaldığı zaman iyi bir meyve tutumu olarak kabul edilir. Öteki meyve türlerinde de durum aşağı yu ka rı bunlara benzer. A slında açı­ lan çiçeklerden az b ir kısm ının meyve teşkil etmesine ka rşılık, birçok hallerde, üstün kalitede meyve elde edebilmek için bunlar da seyreltil­ mektedir. A n ca k, yetiştiricinin döküm sebeplerini bilmesi ve aşırı du­ rumlarda bunu önlemek için ne gibi tedbirlere baş vurabileceğini öğ­ renmesi gerekir.

Yapılan araştırmalara göre, türe, çeşide ve iklim şartlarına bağlı olarak meyve ağaçlarında başlıca üç döküm periyodu vardır. Bu peri­ yotlar bazan biribirlerinden bir ilâ iki hafta aralıklarla kesildiği halde, bazan da birbiri peşinden devam ederek başlıca iki periyot gösterirler. Tesbit olunan üç döküm periyodu; 1- çiçek dökümü, 2- küçük meyve dökümü ve 3- haziran dökümü olarak adlandırılm ıştır. Meyve ağaçlarında görülen bu dökümlerin başlıca iki nedeni var­ d ır. Bunlar da: 1- döllenme noksanlığı ve 2- beslenme noksanlığıdır. B u ik i nedenden döllenme noksanlığı özellikle çiçek ve küçük meyve dökümlerinde etkilidir. Genel olarak, döllenmemiş olan çiçekler dö­ küldükleri gibi, döllenmenin yeterli olmadığı küçük meyvelerde dökü­ lürler. Bu durumu dökülen küçük meyvelerdeki (meselâ elma ve armutda) dolu ve boş çekirdek sayılan ile ağaçta kalan küçük meyvelerin dolu ve boş çekirdek sayıları dikkate alınarak açıklamak mümkündür. Meselâ Amasya elmasında küçük meyve dökümünde dökülen meyve­ lerde %5 dolu, % 80 boş çekirdek ve % 15 oranında da ölmüş yumur­ ta bulunduğu halde bu oranlar dalda kalan küçük meyvelerde s.rasıyle % 89, % 1 ve % 10 dur. Şu duruma göre çiçek ve küçük meyve dö­ kümlerinde döllenme noksanlığının etkisi başta gelir. Bununla beraber, küçük meyve dökümünde beslenme şartlarının da önemli olduğunu bi­ liyoruz. Döllenmeyi takip eden periyotta meyvelerde tohum teşekkülü hızlı olduğundan ağaçlar bu periyotta özellikle azot ve fosfora ihtiyaç gösterirler. B u nedenledir k i bol çiçek açan ve döllenme şartları iyi olduğu halde meyve tutmayan ağaçlarda azotlu gübreerle gübreleme önemlidir ve bu gibi durumlarda çiçeklenmeden üç hafta önce nitratlı gübrelerin verilmesi çoğunlukla dökümü azaltır veya önler. Haziran dökümünde de döllenme kısmen etkili ise de burada ağacın beslenme durumu ve özellikle su düzeni daha önemli bir rol oy­ nar. Y a z başında meyvelerin et kısm ı hızla geliştiğinden bu zamanda ağaçlar çok m iktarda karbonhidratlara ve suya ihtiyaç gösterir. K a r ­ bonhidratla iyi beslenme meyvelerin dalda daha iyi tutunm alarını sağlar. Su şartlan da, özellikle arid bölgelerde, dökümler üzerinde bü­ yük etki yapar. Bu bölgelerde haziran ayı genellikle su düzeninin ku­ rulması bakımından k ritik periyodu teşkil eder. Çünkü bir yandan top­ raktan suyun alınması güçleşirken öte yandan da hava nisbî nemi oranının düşmesi ve sıcaklığın artmasıyle transpirasyon şiddetlenir. Daha önce de belirtildiği gibi yaprakların ozmotik güçleri meyvelere göre daha yüksektir. İşe suyun azalmasıyle yapraklar meyvelerdeki suyu çekerek bunların dökülmelerine sebep olur. 176

Çiçek ve küçük meyve dökümü ile haziran dökümü arasında bir korelasyon vardır ve ilk iki döküm şiddetli olduğu zaman haziran dö­ kümü azalır veya döllenme ve beslenme şartlarının iyi olması sonucu olarak çiçek ve küçük meyve dökümü az olursa haziran dökümü ar­ tar. Bu da haziran dökümünün beslenme ve su düzeni şartlarıyle yakın ilgisi olduğunu açıkça gösterir. Haziran dökümünden sonra ağaçlarda, genellikle hastalık ve za­ rarlılardan olan dökümler dışında, bir meyve dökümü olmaz. Ancak olgunluk başlayınca toplanmayan meyveler dökülürler. Bütün dökümlerde, meyve sapı ile dalcık veya meyve ile meyve sapı arasında bir ayırma tabakası meydana gelir. Böylece meyveler daldan veya saplarından ayrılır. C ) M E Y V E A Ğ A Ç L A R IN D A P E R İY O D İS İT E Meyve ağaçlarımızdan bir kısmı bir yıl meyve verir ertesi y ıl ya hiç meyve vermez veya pek az meyve verirler. İşte meyve ağaçlarının böyle dinlenerek meyve vermesine periyodisite diyoruz. Meyve türlerimizden elma, armut, fın d ık, Antepfıstığı, zeytin ve mandarinler dinlenmeye en çok eğilim gösterirler. Öteki meyvelerden, bazıları da örneğin erikler periyodisite gösterirlerse de bu hiç bir za­ man başta bildirilenler kadar önemli değildir. Periyodisiteye çok eği­ lim li olan türler içerisinde de çeşitlere göre farklar vardır. Örneğin elmalar içerisinde Am asyalaı m utlak periyodisite gösterdikleri halde Hüryemez kısm î bir periyodisite gösterir, yani bir yıl çok ertesi yıl az ürün verir. Jonathan ve Golden Delicious çeşitleri ise her yıl normal bir ürün verirler. Bu duruma göre periyodisiteye eğilim bir çeşit karak­ teridir.

Periyodisite hem ağaçların yaşayışları ve hem de ekonomik yön­ den sakıncalıdır. Periyodisite gösteren bir ağaç verim yılında çok faz­ la meyve ile yüklü olduğundan bütün gücünü meyvelerini büyütmeğe ve olgunlaştırmağa sarfeder ve kışa yeteri kadar depo maddes; topla­ madan girer. Dikkat edilirse, bu ağaçlar, üzerinde meyve bulunmayan­ lara göre, yapraklarını güz içlerine kadar dökmeyerek bu noksanları­ nı kapatmağa çalışırlar. Fakat, yine de şiddetli bir kış donundan bun­ lar daha çok zarar görürler. Periyodisite gösteren ağaçlarda sürgün büyümesi de kararsızdır. Verim yılında çiçek tomurcuklan teşekkül edemez veya çok az sayıda olur. Genel olarak, bu ağaçların fizyolo­ jik bir dengesizlik içinde bulundukları görülür.

F a sik ü l No.12

177

Periyodisitenin ekonomik sakıncası hem üretici ve hem de tüke­ tici yönündendir. Periyodisite gösteren ağaçların meyve m iktarı ve meyve kalitesi, her yıl muntazam meyve veren ağaçlardan az ve düşük­ tür. Çünkü çok verim yılında ağacın bütün gücü meyveleri tam olarak beslemeye yetmez. Meyveler ufak kalır, renksiz ve tadsız olurlar. Buna karşılık, her yıl orta derecede meyve veren ağaçların meyveleri iri, renkli ve nefis olur ve daha iyi para eder. Periyodik meyve verimi belli bir bölgede hep aynı yıllara (verim ve dinlenme y ılı) Tasladığından çok verim yıllarında fiatlar düşer ve üretici bundan zarar görür. A yrıca yetiştirici her y ıl muntazam bir gelir elde edemediğinden ekonomik durumu bozulur. Periyodisiteden tüketici de zarar görür. Verim yıllarında düşük kalite, dinlenme yıllarında yüksek fiatlarla karşılaşm ak zorunluğundadır. İhraç edilen meyvelerde olay memleketin dış ticaret dengesini bile etkileyebilir. Örneğin bizde fındık ve zeytin de (zeytin yağı) bu du­ rumla karşılaşılm aktadır. Verilen bu bilgilerden periyodisitenin meyve yetiştiriciliğinde hiç istenmeyen fizyolojik bir olay olduğu ortaya çıkar. Bu yüzden, yetitşricinin bahçe tesis ederken ve kurulmuş bahçelerde ne türlü ted­ birler alması gerektiğini bilmesi önem kazanır. Baçeler kurulurken periyodisite göstermeyen veya bunda az İs­ ra rlı olan çeşitlerin seçimi en bşta gelen tedbiıdir. Bunun yanında bo­ dur anaçlar (örneğin elmalarda E M I X veya armutlarda ayva anacı) kullanılarak muntazam bir verim in elde edilmesine gayret edilm elidir. A yrıca, çeşitlerin en iyi yetiştiği ekolojik bölgelerin seçilmesi de periyo­ disitenin önlenmesinde önemli bir tedbirdir. Bu gibi çeşitlerle kurulan bahçelerde sulama ve gübrelemenin dengeli olarak yapılm ası, hastalık ve böceklerle savaş periyodisitenin başlamasını önler ve ağacın fizyolo­ jik dengede (normal bir meyve verimi yanında mutedil bir sürgün ge­ lişmesi) uzun zaman kalmasına yardım eder. Periyodisite gösteren bahçelerde ise yetiştirici bozulmuş olan fiz ­ yolojik dengeyi kurm aya yarayacak tedbirleri alm alıdır. Bu bakımdan budama, gübreleme ve meyve seyreltmesi en başta gelir. Periyodisite gösteren ağaçta verim yılında çok meyve, az sürgün teşekkülü ve çi­ çek tomurcuklarının meydana gelmemesi, dinlenme yılında da şiddet­ li bir sürgün ve bol çiçek tomurcuğu teşekkülü şeklinde fizyo lojik den­ ge bozulur. Bu durumda yetiştirici verim yılında çiçek ve küçük meyve seyreltmesi yaparak ağacı sürgün ve çiçek tomurcuğu teşkiline teşvik

178

edebilir. Yin e verim yılından önceki kışla şiddetli bir budama ile mey­ ve veren dallar azaltılır ve sürgün teşekkülü arttırılır. Bunun yanında, her yıl yapılacak gübrelemelerle periyodisite, uzun bir sürede, büyük ölçüde kald ırılab ilir. Y in e işaret edelim k i, bu gayretler şiddetli bir ilk ­ bahar donu sonucunda çiçeklerin tamamen yanmasiyle etkisini kay­ bederek ağaç yeniden periyodisite göstermeğe başlayabilir. Bu durum­ da önceki tedbirlere devam edilmesi gerekir.

179

IX . D E R İ M

VE SAKLAM A

A ) D E R İM , T A Ş IM A . S IN IF L A N D IR M A VF. A M B A L A J

1- Derim Meyve bahçelerinde büyük bir dikkatle yapılması gereken işler­ den birisi ve ekonomik sonuçları düşünülürse, belkide en önemlisi, meyvelerin derimidir. Ç ünkü, ancak bu şekilde, yıllarca ve bütün bir y ıl sarf edilen emekler in sonucu başarılı olabilir. Meyvelerin deriminde üzerinde durulması gereken başlıca sorunlar şunlardır: a) Derim zamanının doğru olarak tayini, b) Derim işinin teknik yönden iyi uygulanması, c) Uygun araç ve gereçlerin kullanılm ası, d) Bilgili bir iş gücünün sağlanması. a ) D erim Z a m a n ın ın D o ğ ru O la ra k T a y in i:

H iç şüphesizdir k i, çoğu meyveler için en iyi derim zamanı meyve­ lerin büyüklük, renk ve tad bakımından çeşidin özelliklerini en iyi ola­ ra k gösterdikleri periyottur. Bununla beraber, meyveleri ağaç üzerin­ de bu kadar zaman bekletmeğe çoğunlukla im kân yoktur. B u durumu, meyvelerin satılacağı pazarın uzaklığı, meyvelerin ambarlarda sakla­ nıp saklanmayacakları ve meyvelerin kullanılm a şekilleri etkiler. A y r ı­ ca ağaçtan toplanan meyvelerin sonradan olgunlaşıp olgunlaşmadık­ ları da bilinm elidir. Meyvelerin vaktinden önce toplanm aları bir çok yönlerden za­ ra rlıd ır. Erken toplanan meyveler ağaç üzerinde henüz tam iriliklerin i almamış olduklarından, bunu yapan yetiştiriciler ağırlık yönünden zarara uğrar. Erken toplanan meyvelerde sonradan renk iyi teşekkül etmez, tad ve aroma bozuk, meyveler gösterişsiz olur. Bu durum, ka130

1itenin düşmesine yol açar. Erken toplanan meyvelerde transpiıasyonla su kaybı fazla olduğundan pörsüme şiddetli olur, bu gibi meyveler saklama depolarında kabuk kararması ve benek hastalığına daha çok tutularak satış kabiliyetlerini kaybeder. Erken derim gibi çok geç yapılan derim de zararlıdır. Ağaç üze­ rinde uzun süre bırakılan meyveler dökülmeğe başlarlar. Böylece, bir ağırlık kaybı olur. Yumuşayan veya meyve eti sertliği azalan meyveler ellenmeye gelmez ve taşımaya dayanmazlar. Bu gibi meyveler tam vak­ tinde derilen meyvelere göre depolarda daha kısa süre saklanabilir ve çoğunlukla değişik şekildeki iç kararm ası hastalıklarına tutulurlar. Şu halde, yetiştirici derim zamanını o şekilde tayin etmelidir ki bütün bu sakıncalar önlenebilsin. Meyvelerde derim olgunluğunu belli etmek için bir çok inceleme­ ler yapılmış ve metotlar geliştirilm iştir. Fak a t, bütün bu metodların sakıncalı yönleri vardır ve çoğu hallerde tek başına değil bir kaçı bir arada kullanılarak nisbeten güvenilir sonuçlar alınabilir. Derim olgunluğunun tayininde kullanılan metodlar şunlardır: 1- K a b u k taban rengi, 2- K a b u k örtü rengi, 3- Çekirdek rengi, 4- Daldan kopmaya karşı direnç,

5- Suda erir kuru madde-asit oranı, 6- Meyve eti sertliği. 7- Arom a maddelerinin durumu, 8- Çiçeklenmeden derim olgunluğuna kadar geçen süre. 1- K a b u k ta b a n re n g i: Sert ve yumuşak çekirdekli meyve türlerin­ de olgunlukla birlikte ve olgunluk ilerledikçe kabuğun taban renginde yeşilliği veren klo rofil kaybolmakta ve bunun yerini flavon grubundan olan sarı renk maddesi alm aktadır. İşte koyu yeşilden tam sarıya kadar olan renk farkları dikkate alınarak sert ve yumuşak çekirdekli meyve­ lerde derim olgunluğu zamanını tesbit etmek mümkün olur. Buna kar­ şılık, bazı meyvelerde, örneğin turunçgillerde, renge b akılarak derim olgunluğu belli edilemez. Kabuğun taban rengine b akılarak derim ol­ gunluğunun tayini için renk ıskalalarının hazırlanm ası gerekir. Renk ıskalaları kullanılırken renkteki farklılaşm anın ekolojik şartlara, çe­ şitlere ve yıldan yıla değişeceği de hesaba katılm alıdır. Bölgeler ve çe­ şitler için renk ıskalaları hazırlanırken, hiç şüphesiz, olgunlukla ilgili öteki nişaneler de göz önünde tutulacaktır. 181

2 - Kabuk örtü rengi: Y e şil taban rengi üzerindeki kabuğun k ır­ mızı örtü rengi de (antosiyan pigmenti) olgunluğun ilerlemesi ile bir­ likte değişir. A ncak, renkteki bu değişmeler dış şartlara daha çok bağ­ lı olduğu gibi meyve türleri de bu yönden daha çok farklar gösterir. Ek o lo jik şartlar tür ve çeşitlerin özel durum ları dikkate alınarak ve taban rengi ile bir arada, örtü renginden, olgunluğun tayininde fayda­ lanılabilir. 3- Çekirdek rengi: Özellikle yumuşak çekirdekli meyve türlerin­ de çekirdeğin rengine bakılarak derim olgunluğu zamanı tesbit edil­ mek istenmiştir. Fakat bu nişane çeşitlerin yazlık ve kışlık oluşlarına göre ve hatta kışlık çeşitlerde de fa rklıd ır. Meselâ, yazlık çeşitlerin ço­ ğu olgunlaştıkları halde bunlarda çekirdek rengi kahverengine dönme­ yip beyaz ka lır. K ış lık çeşitlerde de kahverengi rengin teşekkülü çok fa rk lı olabilir. 4Daldan kopmaya karşı direnç: Ham meyveler ağaç üzerinde iken koparılm ak istenirse, çok kez dalcık veya sap kırıldığı halde meyve­ nin kopmadığı görülür. Y a n i bu periyotta meyvenin daldan kopmaya karşı büyük bir direnci vardır. H albuki, derim olgunluğunda bu direnç azalır ve meyvenin hafifçe bükülerek yukarıya doğru itilmesiyle meyve daldan veya sapından a yrılır. Buna sebep, olgunlukla birlikte dalcıkla meyve sapı (yumuşak çekirdekli meyvelerde) arasında bir ayrım taba­ kasının veya sert çekirdeklilerde olduğu gibi, sapla meyve arasında bir veya bir kaç kat iri hücreli ve biribirine sıkı bağlı olmayan mantar ta­ baka veya tabakalarının teşekkül etmesidir. İşte meyvenin bu kopma direnci dikkate alınarak, çoğu çeşitler­ de, toplama zamanı bakımından bir fik ir edinilebilir. 5Meyve eti sertliği: Yum uşak ve sert çekirdekli meyve türlerin­ de meyve eti sertliği derim olgunluğunun tesbitinde bir nişane olarak kullanılabilir. Bilindiği gibi olgunlukla birlikte meyve etinin sertliği de azalır ve ileri olgunlukta meyveler iyice yumuşar ve kepekleş'rler. Meyve etinin sertliğini tayin için özel aletler geliştirilm iştir (B a ­ sınç ölçeği). Bu aletin daldırma m ilinin ete gömülmesi sırasında etin gösterdiği direnç ölçülerek olgunluk tesbit edilir (Şekil 27). A ncak, burada da güvenilir temel sayıların elde edilebilmesi için değişik çeşit­ lerle, değişik yıllarda ve değişik ekolojilerde araştırm aların yapılması gerekir. Çünkü meyve eti sertliği aynı çeşitle bile yer ve iklim şartla­ rına, özellikle sıcaklık ve neme, anaca, su ve gübreleme (özellikle azot) şartlarına göre değişmektedir. Hatta aynı ağaçta tacın iç kısmından a182

iman meyvelerle kenarda bulunanlar ve yine küçük meyvelerle iri mey­ veler arasında fa rk la r vardır. Şu duruma göre, elma, armut, erik ve şef­ taliler için uygulanan bu metodun hassaslığı, daha önce yapılan dene­ melerin genişliğine ve doğruluğuna bağlı bulunmaktadır. Basınç ölçe­ ği ile yapılan meyve eti sertlik testleri konserve endüstrisinde ve meyve­ lerin uzak mesafelere gönderilmesinde çok faydalı sonuçlar vermiştir.

Şekil 27. Meyve etinin sertlik derecesini ölçmeğe yarayan âlet.

6- Suda erir kuru madde-asit oram: Meyvelerde şeker veya asit m iktarına bakılaraktan olgunluğun tayini istenmişse de, bunların her birisinin, yıldan yıla değişmesi karşısında, tek tek ele alınmalarındansa biı ibirine olan oranının tesbiti daha emin bulunmuştur. Bu şekilde, ol­ gunluk tayini özel olarak turunçgiller ve üzümlerde iyi sonuç vermiş­ tir. Turunçgillerde bu oranın tayininde esas meyveler presden geçiril­ dikten sonra elde edilen meyve suyunda suda erir kuru madde m ik­ tarının (B rix derecesi) aside (yüzde sitrik asit olarak) olan oranını tesbitten ibarettir. Taze üzümlerde ise bu, şeker (gram) / asit (gram tar­ tarik asit) oranı olarak kabul edilir. Bu metodla olgunluk tayininde yine çeşitlere, ekolojik bölgelere kültür şartlarına ve yıllara göre önceden denenmiş sonuçların elde bu­ lundurulması şarttır. 7- Aroma maddesinin durumu: Olgunluğa doğru ve saklama sı­ rasında elma ve armutlarda aroma maddesinin meydana geldiğini pra­ tik meyveciler de bilmektedir. A raştırıcıla r, bu maddelerle olgunluk zamanının tayin edilip edilemiyeceği üzerinde durmuşlar özellikle butylacetatııı elma ve arm utlar için oldukça güvenilir bir belirti oldu­ ğunu kabul etmişlerdir. A ncak, bu ve sözkonusu olabilecek öteki mad­ delerin gaz kram atografi metoduyle tayin edilme zorunluğu bu meto­ dun yetiştiriciler tarafından kullanılm asını şim dilik güçleştirmektedir. 8- Çiçeklenmeden derim olgunluğuna kadar geçen süre: Meyve­ lerin, özellikle elm aların derim zamanının tayininde kullanılan bir me-

183

tot da tam çiçekten derim zamanına kadar geçen gün sayısıdır. Bu süre de çeşitlere göre değiştiği gibi havaların gidişine göre yıldan yıla ve ekolojik şartlara uygun olarak bölgelere göre de değişir. Bunun için de değişik yerlerde ve yıllarda aynı ve değişik çeşitlerle araştırma ya­ pılması gerekir. Verilen bu bilgilerden anlaşılacağı gibi derim zamanının değişik tür ve çeşitlerde, değişik ekolojik şartlarda ve uygulanan fa rk lı teknik ve kültürel şartlar altında tespiti kolay bir iş değildir. Bunun için çift­ çinin yıllarca süren bir tecrübeye ihtiyacı vard ır ve uzun süren araş­ tırm alarla ona dayanak teşkiledecek rakam ların bulunması gerekir.

b) Derim İşinin Teknik Yönden İyi Uygulanması: Çoğu meyve türlerinde b ir ağaç üzerindeki meyvelerin hepsi b ir­ den olgunlaşmaz. Bu nedenle, bir ağacın meyvesini aralıklı olarak iki veya üç defada dermek doğru olur. Böylece, hem olgunluk bakımından bir örneklik gösteren meyveler toplanır ve hem de bir kısım meyvelerin toplanmasıyle dalda kalan meyveler bir az daha büyümeğe im kân bu­ lurlar. Toplam aya ağaçta alt dallardan başlamalı ve yukarılara doğru çı­ kılm alıdır. Toplayıcıların yeterli bir iş yapabilmesi için derim sırasında ik i eliyle birden çalışması gerekir. Bu amaçla toplama önlükleri ve derim sepetleri ku llanılır.

Derim önlükleri: Ç adır bezinden yapılm ış olan önlükler ik i askı yardımıyla toplayıcının omuzlarından asılır. Önlüğün alt yanı açılır kapanır olduğundan boşaltılması da kolaydır. Ö nlük omuzlardan ası­ lı olduğundan toplayıcı iki elini rahatça ku llan ır. Önlüğü dolan topla­ yıcı ağaçtan iner, önlüğün altını açarak meyveleri bahçe kasalarına yavaşça boşaltır. Derim önlükleri özellikle elma ve turunçgillerin top­ lanmasında çok işe yarar (Şekil 28). Derim sepetleri: Söğüt dalları veya kam ıştan yapılm ış 5-10 kilo ­ luk sepetlerdir. Bu sepetlerin içerlerinin talaş ve telizle veya plastik süngerle yastıklanması şarttır (Şekil 29). H urda otomobil lastiğinden yapdmış lastik kovalar da bu işte rahatlıkla ku llanılab ilir. To p layıcı, sepeti omuzundan asarak veya bir çengel yardımıyle merdivenin ba­ samağına veya bir dala tutturarak iki eli ile çalışabilir. Elde yeteri ka­ dar toplama sepeti varsa, sert çekirdekli meyvelerde bunların bahçe kasalarına boşaltılmadan, doğruca ambalaj evlerine gönderilmesi, ze­ delenmeyi önler. 184

Şekil 28. İki tip toplam a önlüğü.;Bunlar daha çok turunçgil ve elma meyvelerinin toplan­ masında kullanılır.

Şekil 29. Boyuna asılan b ir meyve sepeti, sepetin içerisi telis veya Amerikan beziyle yastıklanmış. Meyveler sepetten boşaltılırken eller önlerine gerilir ve bu suretle zedelenmeme­ lerine dikkat edilir.

185

Bahçe k a s a la r ı: Toplanan meyveler bahçede kasalara boşaltıldık­

tan sonra bunlar ambalaj yerlerine gönderilir. Bahçe kasalarının içi de derim sepetlerinde olduğu gibi yastıklanm alıdır. Yastıklam a kasanın kenarlarından dışa dönmüş olm alıdır ki boşaltma sırasında kenara de­ ğen meyveler zedelenmesin: kasalar 30. kilodan fazla ağır olm amalı, üst üste konuldukları zaman meyvelerin ezilmemesi için yüksek doldurulm am alıdır. M a k a s ta r : Özellikle turuııçgil meyvelerinin deriminde ku llan ılır. U çları küt olm alıdır Sapın silme kesilebilmesi için meyveye gelen yüzü h afif bombeli olur (Şekil 30).

Şekil 30. Turunçgil meyvelerinin toplanm asında kullanılan makaslar.

c) Bilgili Bir İş Gücünün Sağlanması: Derim işi meyvelerin üretim m aliyeti, dolayısıyle fia tla rı üzerin­ de büyük etki yapar. İşçi gündelikleri arttıkça bu durum daha da cid­ dileşir. Bu nedenledir ki, bahçe sahipleri çoğunlukla derimi ucuza mal etmek için işçi seçiminde gereken hassaslığı göstermezler. H albu ki, acemi ve bilgisiz işçilerin derim sırasında yapm ış oldukları kusurlar, sonradan meyvelerin taşınması ve ambarda saklanması sırasında bütün açıklığı ile ortaya çıkar ve başlangıçta yapılan bu yanlışları sonradan düzeltmek im kânı da bulunamaz. Yetiştirici usta işçiler seçerek ve de18b

rim sırasında işinin başında durarak toplanmadan ileri gelen bu za­ rarları büyük ölçüde öııliyebilir. Derim m asraflarını azaltmak amaeıyle meyvelerin götürü olarak toplatılması da bizde iyi sonuç vermediği gibi; ağaç üzerinde, yapılan toptan satışlarda da çok defa toplayıcılar ağaçları fazla hırpalamak suretiyle zarar yapm aktadırlar. Böyle durumlarda da yetiştiricinin an­ laşma şartlarının düzenlenmesinde dikkatli bulunmalı ve derim sırasın­ da da işi kontrol edebilmelidir. E n iyisi, küçük işletmelerde derimin yetiştiricinin ailesi tarafından yapılm ası, büyük bahçelerde ise her vıl işi daha önce denenmiş olan iş­ çilerin kullanılm asıdır. Top layıcıların, işe başlamadan önce tırnakları kestirilir, halta gerekirse çok nazik meyvelerde bunlara yumuşak eldivenler giydirilir.

2- Taşıma Meyvelerin bahçeden ambalaj evlerine veya saklam a ambarlarına taşınmasında her çeşit zedelenmeyi önleyecek tedbirler alınm alıdır. Taşım a da yaylı arabalar kullanılm alı, arabaların gidip geldikleri yollar düzeltilmeli, arabacıların dikkatli sürmeleri öğütlenmelidir. A rab a veya kamyonlara bahçe kasaları düzgün bir şekilde ve sı­ kıca is tif edilmelidir ki yolda kayıp biribiri üzerine düşerek meyveleri ezmesin veya zedelemesin. B üyü k işletmelerde yükleme ve boşaltma işlerini kolaylaştırm ak ve hızlandırm ak için taşıtlara istif paletler üzerinde yap ılır. T ab ii bu durumda paletlerin yüklenip boşaltılması için çatallı istif araçlarına ih­ tiyaç vardır.

3- Sınıflandırma Derilen meyveler sınıflarına ayrılm ak ve am balajları yapılm ak için ambalaj evlerine götürülür. Burada meyveler iki yönden sınıflandırı­ lır : a) Meyvenin şekil, renk ve sağlamlığına göre, b) Meyvelerin boylarına göre. a ) M e y v e n in ş e k il, ren k ve sa ğ la m lığ ın a G ö re S ın ıfla n d ırılm a sı:

Burada esas Standard şartlarına göre E k stra, I . S ın ıf ve II. Sınıfa girecek olan meyveleri, bu kalite sınıflarının isteklerine göre ayırmakdır. Meyveler kalite sınıflarına göre seçilirken tolerans sınırları dışında

1U7

kalan çürük, yaralı, kurtlu, hastalıklı, çok olgun, ham, biçimsiz v.b. özürleri olanları ayrılarak ıskartaya ç ık a rılır. E k stra , I. S ın ıf ve I I . S ı­ n ıf meyvelerde ise ayırmaya esas teşkil eden kriterleri şekil, renk ve ol­ gunluk bakımından bir örneklik teşkil eder. A yrıca değişik sınıflar için kabul edilen özür toleransları da hazırlanacak malın hangi sınıfa gire­ bileceğini gösterir. K a lite sınıflarına ayırm a boylara ayırm a ile birlikte veya bundan önce yapılır. Eğer boylara ayırma el ile yapılıyorsa ayırm ayı yapan işçi­ ler seçmeyi de yaparlar. A m balajcılar da ambalaj sırasında gözden kaçmış özürlüler varsa bunları a yırırlar. Boylam a m akinalarla yapı­ lıyorsa, burada seçme, meyvelerin boylama tezgahına girmeden önce yürür bir kuşak üzerinden geçirilmesi sırasında bu kuşağın iki kena­ rında duran işçiler tarafından yap ılır. Burada da yine ambalaj sırasın­ da meyveler kontrolden geçirilir. Sandık başına işçilik alan am balaj­ cılar kontrol işine pek ilgi göstermezler. Ç ünkü daha fazla bir ücret alabilmeleri için hızlı çalışıp fazla sandık yapm aları gerekir. Böyle du­ rumlarda, seçme şeridinin boyu a rttırılır ve buraya daha çok işçi kona­ rak sıkı bir kontrol yapılır. A m balajcılar yevmiye esası üzerinden çalı­ şıyorlarsa seçme işine daha çok dikkat göstrirler.

b) Meyvenin Boylarına Göre Ayrılması: Meyveler, ambalaj kaplarına konulmazdan önce boylara ayrılır. Boylara ayırma, meyvenin uzunluğuna dikey en geniş çapına göre ya­ p ılır. Boylara ayırm a, ambalajda irilik bakımından bir örneklik sağlar ve bu hem satıcı ve hem de alıcı bakımından faydalıdır. Standardizas­ yon tüzüklerinde genellikle E k stra ve T. Sınıflarda boylama zorunlu tutulmuştur. Değişik meyve türleri belli b ir boylama cetveline göre boylara ayrılır ve boylar am balajlar üzerine yazılır. Büyük işletmelerde boylama motorla çalışan m akinalar ile yapılır ve meyve türüne göre bunların değişik modelleri vardır (Şekil 31, 32). K ü çü k işletmelerde boylama el ile de yapılab ilir. B u çeşit boylamada üzerinde belirli çaplara göre açılm ış delikler bulunan kontrplak lev­ halar (Şekil 33) veya çelik şeritten (Şekil 34) veya telden yapılm ış hal­ kalar ku llanılır. Meyve bahçeleri ne kadar bakım lı olur ve seyreltme ne kadar dü­ zenli yapılırsa meyve boyları da o kadar biribirine yakın olur. Ç ok iri ve ufak meyve sayısı azalır. B ir kısım memleketlerde ve bazı meyvelerde, örneğin elmalarda, boylara ayırma meyve çapma göre değil de meyve ağırlığına göre ya-

188

Şekil 31. M otorla işleyen bir boylama makinası. Meyvenin döküldüğü taba Seçme şeridi Boylayıcı Değişik boylara ayrılan meyvelerin geldiği tablalar 5. Harekeli sağlayan m otor

1. 2. 3. 4.

f

Şekil 32. Elma, arm ut, şeftali, portakal ve limonların boylamasına yarıyan ve Şekil 31'dekine göre daha yüksek kapasiteli bir boylama makinası. J. Otomatik boşallıcı 2. Seçme masası 3. Boylama helezonları 4. Otomatik sandık doldurm a üniteleri

]89

Sekil 33. Meyve boylama tahtası.

Şekil 34. Meyve boyama halkaları

de makinalar kullanılır. A n c a k belirtelim ki b u sistem dünya ticaretinde tutunmamıştır. G e ­ bizde ve gerekse Avrupa ülkeleri Standard tüzüklerinde kabul edi­ boylama şekli meyvenin çapma göre yapılanıdır.

p ılm a k ta d ır. B u b o y la m a siste m in d e şunu da rek le n

4- Ambalaj Meyvelerin derildikten ve sınıflara ayrıldıktan sonra pazara gön­ derilmek üzere kaplara yerleştirilmesine “ ambalaj” ve bu işte kullanı­ lan kaplara da “ ambalaj kab ı” adı verilir. Bugün, iç ve dış pazarlarda, ambalaj, sürümün ve rekabetin temel şartlarındandır. Bu yüzden am­ balajda en uygun kapların ve en elverişli sistemin kullanılm ası artık bir zorundur. Am balaj kapları meyve tür ve kalitesine, meyvelerin gönderildik­ leri pazarın bu yöndeki isteklerine, pazarm uzaklığına, ulaştırma araç­ larının cinsine, am balajların yolda veya ambarda soğutulup soğutulmamalarına göre değişik şekillerde olur. Fakat, bütün bu durumlarda 190

aranılacak müşterek özellik ambalaj kabının sağlam, temiz, yeni, içine konacak ürünün kalitesini iyi saklayacak, göz alıcı, h a fif ve ucuz ol­ masıdır. Bu kapların büyüklükleri ve içerisine meyvelerin konulma şek­ li meyvelere göre değişir. Meyveler hassaslaştıkça örneğin üzümgillerde olduğu gibi, kap küçülür ve kap içerisindeki kat sayısı azalır. Etleri dayanıklı olan meyvelerde ise daha büyük ambalajlara meyveler 4-5 kat konabilir. Am balaj kaplan içerisinde meyveleri sürtünmeden ve çarpma ba­ sınçlarından korumak için sargı kağıtları, ondüleli kağıtlar, kağıt ta­ laşı veya kaba kâğıttan yapılm ış petekler ku lla n ılır (Şekil 35). Am balaj kapları içerisine meyveler dizilerek istif edilir veya dökme olarak konur. İstifte, meyveler ne b iribirini sıkıştırıp ezecek kadar sıkı ve nede biribirine çarparak zedeleyecek kadar gevşek konm alıdır. D ö k­ me doldurmada da bu esaslar gözönünde tutulm alı, ambalaj kapları içerisinde iyi bir hava sirkülasyonu sağlanacak şekilde meyveler ko­ nulm alıdır. H ava sirkülsyonu sorunu ambalaj kaplarının taşıtlara ve saklama ambarlarına istiflarinde de aynı şekilde önem kazanır. B) M E Y V E L E R İN

D EPO LA R D A SA K LA N M A LA R I

1- Genel B ilg iler Derilen meyveler ağaçtan ayrıldıktan sonra da yaşama faaliyet­ lerine devam eder. H atta yaşama olayları daldan koptuktan sonra ağaç üzerindekine göre çabuklaşır ve şiddetlenir. Böylece şekerler, or­ ganik asitler, pektinler ve tanenin parçalanması devam eder, tipik aro­ ma maddeleri artar ve taban rengi yeşilden sarıya dönüşür. A yrıca, transpirasyonla da meyve de su m iktarı azalmağa başladığından mey­ veler zamanla pörsür ve buruşurlar. Kocam a durumunda meyveler iyice yum uşar, elmalarda olduğu gibi etleri kepekleşir ve armutlarda iç kararır. Bu durumda meyve etinde a lko l ve aldehitler çoğaldığından meyvenin tadı bozulur. İşte depoda saklamanın amacı, derilen meyvelerde olgunlaşmayı yavaşlatm ak ve kocam ayı önlemektir. Böylece saklamaya fazla gelmiyen meyvelerde bir kaç gün veya bir kaç hafta da olsa, yetiştirici pazar Hatlarına göre kendini düzenliyebilir. Uzun süre saklanmaya elverişli meyvelerde ise, meselâ, kışlık elma ve arm utlarda, limon ve grepfrutda ürünü, çeşide ve depolama şartlarına göre, uzun sürede (3-12 ay) pazarlardaki f i a t durumuna göre, rahatlıkla satma im kânını sağlarken 191

Şekil 35. Türlü meyveler için değişik ambalajlar. E kstra ve I. sınıf meyveler için. I. sınıf elmalar istiflenmiş ve dökme olarak ambalajlanmış.

192

tüketiciye de nisbeten düzenli bir pazar fiatı ile istediği meyveleri her zaman pazarda bulma imkânına kavuşturur. Şu duruma göre meyve­ lerin depolarda saklanm aları, bugün meyve üretimi endüstrisinin ih­ mal edilemiyecek olan bir kolu durumuna gelmiştir. 2

Depoda Saklamanın Genel Prensipleri

Meyvelerin kalitelerinden bir şey kaybetmeden saklanmalarını et­ kileyen depo faktörleri sıcaklık, hava nisbî nemi ve hava hareketi ile havanın bileşimdidir. S ıc a k lık : Derilen meyvelerde hayat olaylarını yavaşlatmanın ve dolayısıylc olgunluğu geciktirmenin ilk şartı bunların alçak sıcaklık derecelerinde tutulm alarıdır. Meselâ elm alar. 4.4 C de O'C de tutul­ duklarına göre iki kat daha çabuk olgunlaşır. Sıcaklık 18 C ye yüksel­ diği vakit olgunlaşma da 8 kat daha hızlı olur. Başka bir deyimle 18 C de bir ay içinde olgunlaşan bir meyvenin 0 C de aynı olgunluğa gele­ bilmesi için 8 aylık bir süreye ihtiyaç vardır.

Sıcaklık faktörü dikkate alınarak derimle depoya konma arasında geçen sürenin de etkisine değinmek gerekir. Derilen meyveler ne kadar çabuk depoya alınarak soğutulursa ambarda dayanma süesi de o ka­ dar artar. Örneğin elmelarda olgunlaşmanın 18 C de 0 °C dekine göre 8 katı hızla olduğu düşünülürse derimden depolamaya kadar meyve­ lerin ambalaj evlerinde örneğin 4 gün kalmasıyle depolama süresi 40 gün kısalacaktır. Meyvelerin en iyi olarak saklanabilecekleri sıcaklık dereceleri çe­ şitler için bile farklıd ır. Öte yandan sıcaklığın belli bir dereceden aşağı düşmesi meyvelerde iç kararm alarına ve donmalara sebep teşkil eder. Bu yüzden depolama süresini uzatacağım diye sıcaklığı 0 C nin altına çok düşürmek tehlikelidir. N itekim , güzlük ve kışlık elmalar ortalama olarak — 2.5, arm utlar — 2.1, şeftaliler — 1.6, erikler — 2.2, üzümler — 2.8 ve çilekler ise — 1.1 C derecede donarlar. Depo sıcaklığının düzenlenmesinde üzerinde önemle durulması gereken bir nokta da, sıcaklık derecesinin mümkün olduğu kadar ovnamayıp sabit tutulmasıdır. Depolamada meyvelr değişen sıcaklıktan zarar görür. Y in e sıcaklıkla ilgili olarak depolamada önemli diğer bir nokta da, meyveler depoya alındıktan hemen sonra veya önce (ön soğutma) mümkün olan hızla sıcaklıklarını istenilen dereceye düşiirm ekdir.

Fasikiil No.13

19.1

İşte, depolayıcı sıcaklık yönünden verilen bütün bu şartlan gözönünde tutarak ve meyvenin depoda tutulması istenen süreyi dikkate alarak depo sıcaklığım düzenlemelidir. Depo sıcaklığı âdi ve yazıcı termoı ’trelerle takip edilir. H a v a n isb i n e m i: Meyvelerin depolarda saklanmalarında depo havasının nem oranı da önemlidir. Deponun havası kuru bir hal alacak olursa saklanmakta olan meyvelerde artan transpirasyonla su kaybı fazlalaşır ve böylece meyveler pörsür veya iyice buruşurlar. Böylece depolanan meyvelerde yalnız ağırlık kaybı olmayıp kalite de düşer.

Meyve ve sebzelerin saklandıkları ambalarda hava isbî nemi % 85 den aşağı olm amalıdır. Eğer depo havasının sıcaklığı 0 °C veya buna yakın (+ 1 ° C ) tutulacaksa, mantarların gelişmelerini uygunlaştırma­ dan nem oranı % 90 veya % 95 e kadar çıkarılab ilir. A di depolarda ise bunun % 85 den yukarı olması hastalık tehlikesini artırır. Am bar havasında nemin azalmasını önlemek yönünden iyi bir izo­ lasyon zorunlu olduğu gibi soğutucuların seçimi de önem kazanır. Bunlardan başka ambar havasında nisbi nem oranını artırm ak veya be­ lirli bir ölçüde tutabilmek için hava yıkayıcılarından faydalanılır. Bu yıkayıcılar bir vantilatör yardım ıyle deponun havasını bir su duşun­ dan geçirmek suretiyle onu nemlendirir ve tekrar ambarın havasına karıştırır. Böylece, hava nemlendirilmiş olur. Böyle bir yıkayıcının bu­ lunmadığı hallerde ambarın tabanı sık sık su ile ıslatılır, yere ve duvar­ lara ıslak çuvallar serilir. Depolarda hava nisbi neminin ölçülmesi higrometeler veya termohigrograflar yardımıyle yapılır. H a v a h a r e k e ti: Am bar içerisinde soğuk havanın istifler arasına ve ambalajlar içerisine girmesini sağlamak, soğuk ve sıcak havanın belli yerlerde yığılıp kalm asını önlemek, meyvelerden meydana gelen ve birikmeleriyle meyveler için zararlı olan uçucu maddelerin, meselâ etilen, bir yerde yığılm asını önlemek için ambar içerisindeki havanın hareket etmesi gerekir. H ava hareketi de ambara konacak olan vantilâtörler, soğutucular veya hava yıkayıcıları yardım ıyle sağlanır. Burada önemli olan nokta havanın hareket hızıdır. H ava h ızlı hareket edecek olursa meyveler üzerinde kurutucu bir etki yapar, hareket yavaş olur­ sa beklenilen faydala. sağlanamaz. Bunun için istifler arasında 1 ilâ 0.5 m / saniyelik bir hız yeterlidir. Am bardaki ve yıkayıcılardaki van­ tilatörler saatta ambar havasının 15 ilâ 25 katı bir havayı döndürecek güçte seçilmelidir. 194

H a v a b ile şim i: Saklama depolrında meyvelerin respirasyonu ile C 0 2, aroma maddeleri ve etilen yığılır. Bunlardan etilen meyvelerde olgunluğu çabuklaştırır, diğerleri bir takım fizyo lojik hastalıklara se­ bep olur. İşte adi saklama depoları gibi dışarıdan soğuk ve temiz hava alınarak soğutulmayan ve her yanı kapalı olan depolarda hava bileşi­ minde meydana gelen bu değişmeleri düzeltmek zorunludur.

Etilen ve aroma maddeleri havayı nemlendirmek için kullanılan hava yıkayıcılarından ambar havasının geçirilmesiyle zararsız bir öl­ çüye düşürülebilir. A ncak, bu uygulama C 0 2 nin giderilmesini sağla­ maz. Bunun için de C O .’yi tutmak üzere alkali duşları veya içerisinde sönmüş kireç bulunan kuru serubber’ler (skrabber) ku llanılır. Böylece fazla C 0 2 giderilmiş olur. 3- Ambarlarda Meyve Saklama Metodları Y u kard a bildirilen şartları karşılam ak üzere pratikte meyveler üç şekilde saklan ır: 1- Adi saklama ambarlarında, 2- M akine ile soğutulan ambarlarda, 3- Değişik atmosferli ambarlarda. 1- A d i s a k la m a a m b a r la n : Bu türlü saklama am barlan daha çok yetiştiriciler tarafından kendi işletmeleri içerisinde yap ılır. Saklama ambarı ya tamamen toprak üstünde (Şekil 36), ya yarı yarıya toprağa gömülü veya tamamen toprak altındadır. (Şekil 37, 38) K u rulu ş şekli-

Şekil 36. Tamamen toprak üstünde yapılmış ve duvarları izole maddeleri ile izole edilmiş âdi bir saklama deposu. Üst kat ambalaj yeri olarak kullanılmakta.

195

B Şekil 37. Ürgüp'te toprak altında oyularak yapılmış bir saklama deposunun kapı tarafın­ dan (A) ve içten görünüşü (B). (a) Havalandırma mazgalları. 196

Şekil 38. Tamamen toprak altında yapılmış bir saklama ambarı. Hava bacalarla alınmakta ve verilmekte.

ne göre, kışın şiddetli donlarda ambarın havasının pek fazla soğuyarak meyveleri dondurmaması ve sonbaharın sıcak günlerinde pek fazla ısı­ narak meyvelerde respirsiyonu şiddetlendirmemesi, dolavıstyle olgun­ luğu çabuklaştırmaması için, ambarın duvarları ve tavanı ihtiyaca gö­ re izole edilir. Bu ambarlarda ambarın havasının soğutulması, dışardaki hava sıcaklığının ambar sıcaklığından düşük olduğu zamanlar­ da. dıştaki havanın içeriye alınmasıyle yap ılır. Bunun için de ambarın kuzey tarafına gelen duvarlarına ve toprak yüzünden 20- 25 cm. yük­ seklikte olm ak üzere hava alma pencereleri konur (Şekil 36 a, 37 a). A yrıca bu pencerelerin karşısına gelen duvara ve tavana yakın olarak sıcak havanın çıkm asına yarıyacak pencereler açılır veya tavana ocak bacası şeklinde hava verme bacaları yap ılır (Şekil 36b). Gerek hava al­ ma ve gerek hava verme pencere ve bacaları kap aklıdırlar ve istenil­ diği zaman açılıp kapanırlar. Bacalara ve hava verme pencerelerine aspiratörler konularak havanın değiştirilmesi çabuklaştırılır. 197

Bu tip saklama depolarında ambarın sıcaklığı dışardaki havanın sıcaklığına göre düzenlendiğinden ambarda meyveler için en uygun olan sıcaklığı tutmak çoğunlukla mümkün olmaz. Bu nedenle bu depo­ lara yardımcı soğutucular konularak özellikle güzün bunların yardımıyle sıcaklığın düzenlenmesi çok faydalı olur. A di saklama depolarında ambarın havasının nisbî nem oranı am­ barın tabam sık sık sulanarak, gerekirse duvarlara su püskürtülerek veya ıslak telizler asılarak sağlanır. Bu ambarlarda da gerekli haller­ de hava yıkayıcılarının kullanılm ası faydalı olur. Adi saklama depo­ larında sıcaklık ve nem termometre ve higrometrelerle kontrol edil­ meli, dışarıdaki havanın sıcaklığı da kontrol edilerek havalandırma za­ manında yapılm alıdır. Bu amaçla, dışardaki ve içerdeki havanın sıcak­ lığına göre kapakların otomatik olarak çalışmasını sağlıyacak termos­ tatların kullanılm ası çok faydalıdır. A d i saklama depolarında, genellikle, su kaybı dolayısıyle ağırlık kaybı, k ü f ve çürük oranı nisbeten fazladır. Bu ambarlar, daha çok bazı elma çeşitleri (meselâ Am asya), limon kısmen armut ve bir de so­ ğan ve patateslerin depolanmasında söz konusu olur. 2M a k in e ile soğu tu lan a m b a rla rd a s a k la m a : Bu sistemde esas, ambarın havasını özel soğutma makineleri ile soğutmakdır (Şekil 39).

Şekil 39. M akina ile soğutulan depolardan birisinin içi. (A) Evaporatörler, (B) Paletler üzerine istif edilm iş m eyve kasaları.

198

Soğutma makinelerinden tam bir randıman alınabilmesi için ambarın her tarafının iyice izole edilmesi zorunludur. Soğutma m akinalarında esas prensip sıvıları alçak sıcaklık dere­ celerinde ve alçak basınçta gaz veya buhar haline getirmek ve son­ radan bu gazı başka bir yerde sıvı haline getirecek soğutuculara yolla­ m aktır. Böylece, sıvı alçak sıcaklık derecesinde buharlaşırken çevre­ sinden sıcaklığı absorbe eder ve burayı soğutur. Soğutma tesislerinde kullanılan sıvılar amonyak, freon ve metil klorittir. Son zamanlarda en çok freon kullanılm aktadır. M akinalarla soğutulan ambarlarda sıcaklık istenilen düzeyde tu­ tulabilir ve bu otomatik şalterlerle kontrol edilebilir. Bu ambarlarda havalandırma bacaları ve pencereleri olmadığından hava yıkayıcıları­ nın kullanılm ası çok faydalı hatta zorunludur. A yrıca ve gerekirse ha­ va hareketini sağlamak için vantilatörler de kullanılır. Bu ambarlarda her türlü meyveler kısa ve uzun süre için saklanabilir. 3 - D e ğ iş ik a tm o s fe r li a m b a rla rd a s a k la m a : B u tip ambarlarda soğutmaya ilaveten ambarın havası da bileşimi bakımından değişti­ rilir. H avanın bileşiminin değiştirilmesinde esas prensip oksijen oranını düşürerek ve C 0 2 oranını yükselterek respirasyonu mümkün olan öl­ çüde azaltm akdır. B u ambarlarda izolasyonla birlikte, duvar, tavan ve döşeme gazı geçirmiyecek şekilde sıkılaştırılır. Bu sıkılaştırm a aleminyum veya bakır levhalar kullanılarak veya gazı geçirmeyen bileşikler döşeme, duvar ve tavana sürülerek sağlanır. Am barın havasındaki C 0 2 oram meyvelerin respirasyonu sonucu olarak yükselir. Bununla beraber, bu çeşide göre, % 5-10 u geçmemelidir. C O , oranı daha çok artacak olur­ sa serubberler yardım ıyle fazla C O , absorbe edilir. Respirasyon sıra­ sında oksijen sa rf edildiğinden bunun da oram devamlı olarak düşer. Çeşitlerin ortalam ası olarak bu oran % 3.5 den aşağı düşmemelidir. Böyle b ir durumla karşılaşılırsa ambara dışarıdan taze hava alınır. Değişik atmosferde saklama nisbeten az düşük sıcaklık derecele­ rinde meyvelerin daha uzun zaman dayanmalarını sağladığından çok faydalıdır. Bu am barlarda da sıcaklık ve nem kontrolüne ilâveten C 0 2 ve 0 2 oranları da kontrol altında tutulur. B u sistemin yukarda bildirilen avantajlarına k a rşılık bazı deza­ vantajları vardır. B ir kez tesisin maliyeti yüksektir. Çünkü izolasyon yanında bir de bütün ambarların duvar, tavan, döşeme ve kapılarının gaz geçirmez duruma getirilmeleri ayrı ve oldukça ağır m asrafı gerek­ 199

tirir. Scrubberlerin temini, tesisi ve işletilmesi ayrı güçlükler doğurur. A yrıca bu ambarların kapıları açılınca bütün meyvenin kısa bir sürede elden çıkarılm ası gerekmektedir. Büyük depolarda bu ayrı bir güçlük kaynağıdır. Bundan kurtulm ak için depo hacimleri küçük tutulursa bu sefer de tesis ve işletme masrafı artar. İşte bu nedenlerle aynı esasa dayanan başka sistemlerin geliştiril­ mesine çalışılm ıştır. Bu amaçla meyveler plastik torbalar içerisine ko­ narak soğuk havada saklanm ışlardır. Plastik torbalar içerisinde değişik atmosfer meydana getirilerek metodun faydalı etkisi kullanılm ak isten­ m iştir. Bu denemeler, torbalar içerisinde C 0 2 ve 0 2 konsantrasyonla­ rının kontrol edilememesi yüzünden istenilen sonuçları vermemiştir. A n cak, son zamanlarda, plastiğin gaz geçirgenliği kontrol altına a lı­ narak, pratik sonuçlara varılm ıştır. Böylece torba içerisinde CO, konsantrasyonu istenilen seviyenin üstüne çıkam am akta, plastik bu seviyenin üstündeki gazı kaçırabilm ektedir. B ir çok memleketlerde uygulanan bu sistem, memleketimizde de, ekonomik ölçüler içerisin­ de kullanılabilecektir. 4- Meyvelerin Saklanmalarında Dikkat Edilecek Diğer Sorunlar Meyvelerin saklanması ile uğraşanlar yukardaki bilgilere ilaveten, şu sorunlar üzerinde durm alıdırlar: 1- T e m iz lik : Am barlar ve saklama sırasında kullanılacak olan ambalaj kaplan her yıl kullanılm azdan önce dezenfekte maddelerinin karıştırıldığı bol sıcak su ile yıkanarak temizlenmelidir. Depoların te­ mizlenmesinden sonra bunların yine içerilerine fungisitlerden herhangi birisinin karıştırılm asıyla hazırlanan kireç bulamaçlarıyla badana edilmesi çok faydalı olur. Daldan koparılm ış meyveler, mantarlara ka r­ şı daha hassas olur. Bu nedenle tem izlik işlerine dikkat edilmezse, am­ bara alındıkları zaman yüksek nem ve başlangıçtaki sıcaklık dolayısyle çabucak gelişen eskiden kalm ış mantar sporlarının sarkıntılığından kendilerini kurtaram ayarak hastalanırlar. Ambarda mantar hastalığı bir kez başlayınca hızla meyveden meyveye geçerek meyvelerin büyük ölçüde çürümelerine sebep olur. Bu nedenle, ambarların ve ambalaj kaplarının dezenfeksiyonuna ve tezmiz tutulmasına büyük bir özen gös­ terilmelidir. 2- A m b a r h a s ta lık la r ı: Meyvelerin pazarlanm aları sırasında te­ m izlik ve dezenfeksiyon şartlarına dikkat edilerek mantar ve bakteri hastalıklarının çıkışı ve yayılışı önlenebilirse de iş bununla bitmez. Çünkü depolama sırasında ortaya çıkan bir takım fizyo lojik hastalık200

lar da vardır ve bunlar da meyvenin yenme kalitesini bozar ve satış kabiliyetini azaltır veya yok eder. Meselâ fın d ık ve cevizlerde uygun olmayan sıcaklık ve nem koşulları, saklama sırasında, için acılaşmasına sebep olarak kalitesini düşürür. Yine uygun olmayan sıcaklık şartları elmalarda iç sulanmalarına, iç çürümelerine, kabukta rengin bozul­ masına v.b. fizyolojik hastalıklara sebep olur. Fizyolojik hastalıkların çoğu bahçe koşulları ile ilgilidir. Depolama koşullan da iyi olmazsa arıza daha açık olarak ortaya çıkar ve meyveler satış kabiliyetlrini kıs­ men veya tamamen kaybeder. 3M e y v e le rin b ir a ra d a d ep o e d ild ik le ri d iğ e r m e y v le r ve m a d d e ­ le r : Meyveler depolarda, hiç bir zaman başka maddelerle bir arada tutulmamalıdır. Hele koku veren maddelerle birlikte saklanmaları çok yanlıştır. Çünkü bunlardan koku alarak aroma ve tadları hemen bo­ zulur, türlerin ve hatta aynı türe ait çeşitlerin de bir arada depolanması doğru olmaz. Meselâ elma ile limon hiç bir zaman bir arada saklana­ maz. Çünkü bu iki meyve türünün depolama sıcaklık istekleri farkıld .r. Sıcaklık elmaya göre ayarlanırsa limonların içleri kararır ve bozulur, limona göre ayarlanırsa elmalar kısa bir süre de olgunlaşarak bozul­ mağa başlar. T ü rle r sırasındaki bu durum, bu kadar ekstrem olmasa bile, aynı türün çeşitleri arasında da vardır. Y in e meselâ elmalarda bazı çeşitler en iyi olarak — 1 veya 0 C de saklandığı halde başka bir çeşit bu sıcaklıkta iç kararması yapar ve sıcaklığın 4 dereceden aşağı düş­ memesi gerekir. Depolamada istenilen başarının elde edilmesi için her çeşidin isteği tam karşılanm alıdır. Bu nedenlerle, bir yerde soğuk ha­ va deposu yapılırken bu depoda gelecekte hangi ürünlerin saklnacağı daha önceden tesbit edilerek, depo odalarının hacmi o n a göre tutul­ m alıdır. Büyük hacimli depoların doldurulması ve bc . itılmaları da ayrı bir problemdir. Hele doldurma sırasında, depoya getirilen yeni meyveler, daha önceden konulmuş ve kısmen veya tamamen soğutul­ muş meyvelerin ısınmasına ve bunlarda respirasyonunun yeniden hız­ lanmasına ve depolama ömrünün kısalmasına yol açar. Bu şekilde, ay­ rıca büyük sıcaklık kaybının da olacağı açıktır. Soğuk hava işletmecisi bu ve bunlara ilâve edilecek birçok özel durum ları dikkate alarak ça­ lışmak zorunluğundadır. Y u kard a verilenler üzerinde ayrıntılı bilgi edinmek isteyenler Özel M eyvecilik kitabımızda her bir meyvenin sak­ lanması bölümlerini okum alıdırlar.

201

X. ÇEŞİT BİLİM (POMOLOJİ) A ) Ç E Ş İT B İL İM İN A M A C I V E Ö N E M İ

Çeşit, bilim meyve çeşitlerinin belirli özelliklerini dikkate alarak biribirinden ayırt etmeğe çalışır. Meyve çeşitlerini belli etmek ve biribirinden ayırm ak için en çok meyve özelikleri üzerinde durulmuştur ve bu bilimin tarihi milattan önceki yüzyıllara kadar uzanır. Çeşitle­ rin niteliklerinin tesbitinde dikkate alınan meyve özellikleri şunlardır: — İr ilik

— Sap

— Şekil

— Et

— Kabuk

— Çekirdek

Bu özellikler ölçülerek, renk ıskalaları kullanılarak, fiziksel ve kim yasal analizler yapılarak, ayrıca tadılarak ve koklanarak tesbil edilir ve mümkün olduğu kadar objektif metodlar ku llanılır. Meyve özelliklerinin tanımlanmasında resim ve renkli fotoğaflar da çok işe yarar. A ncak, bugünkü meyvecilikte çeşit bilim , yalnız meyve çeşitlerinin biribirinden ayırt edilmesine yarayan bu gibi meyve özellikleri ile ye­ tinmeyip, meyve yetiştiriciliğini ve ticaretini ilgilendiren aşağıdaki bil­ gilerin de verilmesini zorunlu kılm aktadır: 1- Meyvelerin ticaret değerleri bakımından önemli olan ambalaja, taşımaya karşı dayanmaları ve ambarda saklamaya elverişlilikleri ile türlü şekillerde değerlendirmeye (sofralık, kurutm alık, şıralık, konser­ velik, derindondurmalık) uygunlukları. 2 - V erim lilik bakımından çok önemli olan kuraklığa, dona, bö­ cek ve hastalıklara dayanma dereceleri ve verim durum ları. 3- Ağaçların yetiştirme ve bakım yönlerinden önemli olan büyü­ me şekilleri (çalı, bodur, yüksek boylu; d ik. yayvan veya sarkık dallı) ve sürgün kuvveti. 202

4 - Çeşitlerin daha kesin bir şekilde ayırt edilmelerinin sağlanma­ sı için meyveden başka organların özellikle çiçeğin morfolojisi. 5- Verim liliğin temel şartı olan dölleme biyolojisi üzerinde b il­ giler. H iç şüphesizdir ki ıslahçılar, yapacakları ıslah çalışmalarında amaçlarına göre şu veya bu özelliğe daha çok önem vererek üzerinde duracaklar ve bunlarla korelasyon durumunda olan özellikleri bir arada değerlendireceklerdir. Verilen bu bilgilerden anlaşılıyor ki çeşit bilim ıslahçıların, yetiş­ tiricilerin, taşıyıcı ve depolayıcıların, kabzımal ve manavın, meyve ih­ racatçısının ve hatta tüketicinin faydalanacağı bir daldır. Bunlardan her birisi, verilen bilgilerden,.kendi amaçlarına göre faydalanacaklar­ dır. B ) M E Y V E T Ü R L E R İN İN P O M O JO L İK G R U P L A R I 1M e y v e ö ze llik le rin e g ö r e p o ın o lo jik g ru p la r: Memleketimizde yetişmekte olan meyve türlerini, meyve özelliklerine göre, aşağıdaki dört grup içerisinde toplayabiliriz: a)

Y u m u şak Ç e k ir d e k li M e y v e le r :

Elm a, armut, ayva, alıç, muşmula, üvez, yenidünya gibi meyveler bu gruba girer. Bu gruptaki meyveler, elmada olduğu gibi, yalancı bir meyvedir (Şekil 40). Y an i burada meyve, yumurtalığı teşkil eden kar-

Şekil 40. Bir Y. çekirdekli meyvenin (elma) uzunlamasına kesiti, a. meyve dış kabuğu, b. meyve eti, c. meyve iç kabuğu (çekirdek evi), ç. çekirdek, d. sap çukuru, e. çiçek çukuru, f. meyve ekseni, g. çanak yapraklan ve halkası, h. meyve damarları (iletken dokular), i. meyve sapı.

203

pelierden değil hypanthiumun (çiçek tablası + erkek ve dişi organla­ rın dip kısım ları) büyüyüp etlenmesiyle meydana gelir. A sıl gerçek meyveyi teşkil edecek karpeller ise meyvenin içerisindeki kıkırdakım sı çekirdek evini teşkil ederler.

b) Sert Çekirdekli Meyveler: Bu gruba erik, badem, kavsi, şeftali, kiraz, vişne, vişnap, kızılcık, iğde, karavemiş, ünnap. ceviz ve zeytin gibi meyveler girer. Bu grupta­ ki meyve türlerinin meyveleri gerçek meyvelerdir (Şekil 41), yani bun­ larda meyve doğrudan doğruya yum urtalıktaki karpellerden meydana gelmiştir. Bu karpeller büyürken dış kabuğu meyvenin dış kabuğunu (pericarp), iç dokusu meyvenin sulu ve etli kısm ını (mesocarp), iç ka­ buğu (endocarp) ise meyvenin içindeki çekirdeğin sert dış kabuğunu meydana getirir. Bu meyve türlerinin bazılarında, örneğin badem ve cevizde meyve eti başlangıçta sulu ise de sonradan suyunu kaybederek derimsi bir hal alır ve olgunlukla birlikte çatlayarak sert kabuktan kav­ layıp a yrılır (badem). Badem ve cevizde meyvenin tohum kısm ı yenil­ diğinden ve piyasaya sert kabukları ile arz edildiklerinden meyvelerin ticarî olarak gruplanmsında bunlar genellikle sert kabuklu meyveler grubu içerisine konulursa da, botanik bakımından yerleri sert çekir­ dekliler grubu olmak gerekir.

Şekil 41. İki S. çekirdekli meyvenin uzunlamasına kesiti. A. Kaysı: a. meyve dış kabuğu (pericarp), b. meyve eti (mesocarp), c. meyve iç kabuğu (sert çekirdek kabuğu, endocarp), d. çekirdek, e. sap çukuru, f. iğne yeri. B. Kiraz meyvesi.

c) (Jzümgiller: Üzüm , firenk üzümü, siyah firenk üzümü, bektaşi üzümü, çilek, ahududu, böğürtlen, beyaz dut, kara dut, incir, nar ve turunçgiller gibi meyveler bu gruba girer. Bu gruptaki türlerin meyveleri botanik yapı201

lan bakımından biribirindcn ayrılık gösterir. Bu ayrılıklara göre bun­ ları üç kısım içerisinde toplayabiliriz: G erçek ü zü m le r: Bunlarda meyve sulu ve yumuşak olur. İçinde, tohumu, yani çekirdeği vardır. Üzüm, frenk üzümü gibi (Şekil 42 B ). T oplu ü zü m le r: Bunlarda meyve ufacık birçok üzümlerin bir mey­ ve ekseni üzerinde toplnmasıyle meydana gelmiştir. Ahududu, böğürt­ len gibi (Şekil 42 A ). Y alancı ü zü m le r: Bunlardan, örneğin çilekte, çiçek tabanı etlenerek meyveyi teşkil etmiş ve bunun üzerinde, ufacık birer cevizden başka bir şey olmayan, gerçek meyveler oturmuştur (Şekil 42 c). Dut gibi olan­ larda ise, bir çikçek ekseni üzerinde bulunan birçok çiçeklerin çanak yaprakları etlenmiş, sulanmış ve şekrlenmiş ve yine ufacık bir cevizden başka bir şey olmayan gerçek meyvecikler bu çanak yapraklan içeri­ sinde gömülü kalm ıştır. Çilek ve duttaki bu küçük cevizlere yanlış olarak çekirdek denmektedir.

Şekil 42. Üzümgil meyveleri A. A hududunun toplu meyvesi. B. Asmanın gerçek üzümü. C. Çileğin yalancı üzümü. Bunun uzunlamasına kesitinde etlenmiş meyve tabanı üzerinde dizilmiş ufacık cevizler (çekirdek) görülmektedir.

205

ç) Kabuklu Meyveler: Bu gruba botanik bakımdan tipik örnek olarak fındığı gösterebili­ riz. Fındıkta meyvesi botanik bakımdan gerçek bir cevizdir (Şekil 43). Burada meyvenin sert kabuğu tamamiyle yum urtalığı teşkil eden karpellerden meydana gelmiş ve sertleşmiştir, içinde ise yumurtadan mey­ dana gelen fındık içi vardır.

Şekil 43. Kabuklu meyveler A. Ceviz. B. Kestane. C. Fındık. D. Badem

2Meyve türlerinin ağaç şekillerine göre gruplan: Meyve türleri ağaç şekillerine göre de 4 gruba ayrılır.

a) Ağaçlar: Bunların kuvvetli gövdeleri vardır. D a lla r gövdeden çıkarak ağa­ cın tacını teşkil eder. Ağaçlar, büyüme güçlerine ve gövdelerine verilen yüksekliğe göre bodur, orta boylu ve yüksek boylu ağaçlar olarak grup­ lara ayrılır. Bodur ağaçlarda gövde yüksekliği 60 cm , orta boylularda 1.20 cm. yüksek boylularda ise gövde uzunluğu, yani ağacın boğazı ile ilk ana dalın çıktığı kısım arasındaki mesafe 1.80 cm. ve daha yukarı olur. Ağaçların değişik yüksekliklere göre taçla n d ırm ala rın d a buda­ ma sistemi ile birlikte kullanılan anaçlar etki yaparlar.

b) Çalılar: Bunlarda boğazdan veyahut güvdenin toprağa çok yakın yerinden kuvvette biribirine denk birçok dallar fış k ırır. Böylece ağaç bir çalı 206

şeklini a lır. Frenk üzümü, bektaşi iizümü ocak şeklinde yetiştirilen fın d ık, nar, ayva incir gibi. c)

Y arı Ç a lıla r :

Bunlarda kök boğazından fışkıran dallar, çalılardaki kadar uzun ömürlü olm ayıp, meyve verdikten sonra ikinci yılda boğaz noktasına kadar kurur. Ahududu ve böğürtlende olduğu gibi. ç ) K ö k e n le r:

Çilekte olduğu gibi bunlarda daimi organlar toprak yüzünden pek az yükselirler. C ) T Ü R K İ Y E ’N İN M E Y V E Ç E Ş İ T L E R İ Z E N G İN L İĞ İ V E Ö N EM İ İkinci bölümde Türkiye'nin birçok meyve türlerinin anavatanı ol­ duğunu bildirm iştik. Böyle olunca memleketimizde büyük bir çeşit bolluğu olacağı tabii sonucunu çıkarm ak mümkündür. Gerçekten, T ü rkiye’de birçok meyve türlerinin zengin çeşitleriyle yetiştirildiğini yakın zamanlara kadar görmekte idik. Meyve Yetiştirm e ve Islahı K ü r ­ süsünde 1939-1944 yılları arasında yaptığım çalışmalarda 420 elma, 640 armut ve 200 erik çeşidi lesbit etmiştim. Diğer türlerde de türün yerli veya yabancı kökenli oluşuna göre 10 ilâ 50 arasında çeşit vardır. Bu çeşit zenginliği, gen kaynağı olarak, memleketimiz ıslahçılığında paha biçilmez bir değer taşımakla beraber piyasa yönünden büyük güç­ lükler doğurmakta idi. Bu nedenle 1945 yılında yapılan B irinci BağBahçe Kongresinde her bölge içerisinde yetiştirilecek çeşitler tesbit edilmiş ve çeşit sayıları T ü rkiye için elmada 33, armut da 33, erikte 22 olmak üzere sınırlandırılm ış, diğer türler için de aynı esaslar çerçevesi içerisinde bir kısıtlam a yapılm ıştır. A ncak bu çeşit listeleri de hemen hemen her beş yılda bir gözden geçirilerek, dış pazarlara yönelen mey­ ve endüstrisinin isteklerini karşılıyacak çeşitleri seçmek suretiyle dün­ ya piyasalarındaki gelişmelere ayak uydurulabilm iştir. Bu arada, ıslah yönünden büyük değer taşıyan birçok yerli çeşitlerin de, devlet müesseselerindeki kolleksiyon bahçelerinde gen kaynağı olarak saklanma­ larına çalışılm ıştır. Bundan önceki kısım larda meyve türlerini değişik yönlerden grup­ lara ayırm ıştık. B ir türe giren çeşitler de pazar şartlarına, olgunlaşma mevsimlerine ve değerlendirme şekillerine göre gruplara ayrılır. Aşağı­ daki kısım larda çeşitlerin g ru p lan d ırm aların d a esas olarak ele alınan prensiplere değineceğiz. 207

I Pazar Şartlarına Göre Meyve Çeşidi Grupları Her bir türe giren meyve çeşitleri pazar şartlarına göre; Standard çeşitler, yerli çeşitler ve amatör çeşitleri olmak üzere iiç ayrı gruba ayrılabilir. S ta n d a rt ç e ş itle r : Biivük dış ve iç pazarlar için geniş ölçüde çoğal­ tılan çeşitlerdir. Bunların sayıları her bir büyük üretim bölgesinde 3-5 kadardır. Bu çeşitler ticaret amacıyle kurulan bahçelerde yer a lır ve üretimin yüzde büyük bir parçasını bunlar teşkil eder. Bunların, pazar­ lardaki ve özellikle dış pazarlardaki rekabete karşı koyabilmek için, ambalaja, yola ve saklamaya dayanma nitelikleri bakımından çok üs­ tün özellikler ve kalitede bulunm aları gereklidir. Y erli ç e ş itle r : Her bölgenin, kendi dar pazarlarının ihtiyaçlarına

göre az ölçüde yetiştirdiği çeşitlerdir. A m a tö r ç e ş itle r i: Zevk için, m eraklı bahçelerinde yetiştirilmekte

olan çeşitlerdir. 2- Mevsime Göre Meyve Çeşidi Grupları Meyve çeşitleri, meyveleıin olgunlaştıkları mevsimlere göre, yaz­ lık, güzlük ve kışlık veyahut bir mevsim içerisinde meyvelerinin erken veya geç olgunlaşmasına göre de. ilk turfanda, m evsimlik, son turfan­ da çeşitler olmak üzere a yrılır. İlk tu rfan da ç e ş itle r : B ir meyve türünden olan çeşitlerin olgunlaş­ ma periyodunun ilk dörtte biri süresinde olgunlaşan meyve çeşitleridir. Soıı tu rfan da ç e ş itle r : Bu periyodun son dörtte biri süresinde ol­

gunlaşan çeşitlerdir. M e v sim lik ç e ş itle r : İlk ve son turfanda çeşitler arasındaki uzunca bir süre içerisinde olgunlaşan çeşitlerdir.

Yetiştiriciler, özellikle depoda saklama ile pazar durumu üzerine etki yapam adıkları hallerde, bir türün değişik mevsimlerde olgunlaşan çeşitlerini seçerek, üretim ve satış şartlarını büyük ölçüde düzenliyebiiirler. Bu durum örneğin şeftali yetiştiriciliğinde başarılı olarak uy­ gulanmaktadır. 3- Değerlendirme Şekillerine Göre Meyve Çeşidi Grupları Meyve çeşitleri, değerlendirme şekillerine göre sofralık, kurutm a­ lık, şıralık, konservelik ve derindondurmalık çeşitler olarak da a yrılır. Bu gruplardan her birisine giren çeşitlerde belli özellikler aranır. B ir 208

kısım meyve çeşitleri, yalnız bir değerlendirme şekline uygun geldiği halde, bir kısım çeştler değişik şekillerde değerlendirmeye elverişli bulunur.

a) Sofralık Çeşitler: Sofralık çeşitler, irilik , renk, koku ve tad bakımından en yüksek kalitede olan çeşitlerdir. H iç şüphesiz değişik sofralık çeşitlerde aranı­ lacak nitelikler türlere göre değişik olacaktır. Örneğin;

Elmalarda: İri. güzel renkli, kokulu, eti gevrek ve sulu, tatlı veya mayhoş, ambarda uzun süre dayanan, fizyolojik hastalıklara tu­ tulmayan ve kepekleşmiyen çeşitler. Armutlarda: iri. güzel renkli, kokulu, eti kumsuz, posasız, sulu ve tereyağı gibi ağızda eriyen, içleri kararm ayan çeşitler. Şeftalilerde: İri, güzel renkli, kokulu, kabuğu ince ve az tüylü, eti sarı ve yarma, sulu, tatil çeşitler. Kaystlarda: İri, güzel renkli, kokulu, ince kabuklu, eti posasız, mayhoşluğu duyulacak kadar tatlı, sulu, çekirdeği etten ayrılan ve tat­ lı çekirdekli olan çeşitler. İncirlerde: İr i, kabuğu kolayca soyulabilen, tatlı olm akla beraber tadı pek fazla bayıltıcı olmayan, az çekirdekli veya çekirdeksiz çeşitler.

Portakallarda: İri, düzgün şekilli, düzgün ve ince kabuklu, kabu­ ğu kolay soyulan, tulum zarları ince, posasız, bol sulu, şeker / asit oranı dengeli, çekirdeksiz veya az çekirdekli olan çeşitlerdir. b) Kurutmalık Çeşitler: Kurutm alık çeşitler genel olarak, az sulu, fazla şekerli ve posalı ve bu nedenle de kuru randımanı yüksek olan çeşitlerdir. Burada da değişik türlerde aranılacak özellikler üzerinde birkaç örnek vermek istiyoruz.

Elmalarda: Düzgün şekilli ve uzun, beyaz ve sıkı etli, mayhoşum­ su, küçük çekirdek evli ve kururken eti fazla kızarıp kararm ayan çe­ şitler.

Armutlarda: Silindir biçiminde veya yuvarlakça, beyaz, sıkı, kum ­ suz, şekerli, kuru maddece zengin, az kızaran, içi kararm ayan çeşitler.

Fa s i kül No.14

209

Kaysdarda: Sap ve uç tarafı aynı zamanda olgunlaşıp yumuşa­ yan, açık ve temiz renkli, kabuğu ete sıkı bir şekilde yapışık, az sulu, mayhoşça ve fakat fazla şekerli, ufak ve yassı çekirdekli ve çekirdek­ leri etten kolayca ayrılan çeşitler. Eriklerde: Genel olarak çekirdeği ete yapışık olmayan erikler kurutulm aya elverişlidir. Bunlarda da, et sıkı, az sulu ve şekerli; çekir­ dek ufak ve yassı olm alıdır. Şeftalilerde: E t i az sulu, fazla şekerli, sarı etli ve yarma çeşitler. İncirlerde: İ r i, ince kabuklu, açık sarı ren kli, çok ballı çeşitler. c) Şıralık Çeşitler: Genel olarak, çok sulu, asit / şeker oranı uygun, yani büsbütün tatlı olmayıp bir parça da ekşiliği olan çeşitler şıralığa elverişlidir. A y ­ nı zamanda, bunlarda ağaç veriminin çok yüksek olması da istenir. Sofralık çeşitlerin satışa elverişli olmayan ıskartaları şıra yapımında kullanılabilirse de hiç şüphesiz, şıra randımanı ve kalite düşük olur.

d) Konservelik Çeşitler: Genellikle orta irilikte, düzgün şekilli, etleri güzel renkli ve aroınalı, pişirilince eti dağılmayan, rengi değişmeyen ve şurubu bulandırma­ yan meyveler tercih edilir. D ) Ö N E M L İ M E Y V E Ç E Ş İT L E R İ M İ Z

1- Değişik Türlerde Çeşit Listesi Daha önce de belirtildiği gibi T ü rk iye ’de değişik türelere giren birçok meyve çeşidi yetiştirilmektedir. B iz burada M illi Bağ-Bahçe Komitesince en son olarak kabul edilen Standard çeşitlerimizi tanıta­ cağız. Öteki çeşitler üzerinde bilgi edinmek isteyenler her b ir meyveye ait özel literatürü incelemelidirler. Memleketimiz için ekonomik yönden üstün değer taşıyan Standard çeşitler şunlardır:

Elmalar

210

: Am asya, Hüryemez, D em ir, Red Delicious, Jonathan, Staymared, Golden Delicious.

Arm utlar

: A kça , A n kara, Coscia-Precose, D r. J . Guyot, W illiam , Beure Clairgeau, B .D .’A njou, Passe Crassane, Doyenne du Comice.

A yvalar

: Ekm ek, Lim on. Tekkeş.

Şeftaliler

: Precocissima, Starking-Delicious, D ixired, Morettini I , M orettini 5 /1 4 , Early-red, Cardinal, July Elberta, Golden Elberta, Redcap, Redhaven, Sunhigh, Richhaven, Jerseyland, Redskin, Triogen, Kystone, J .H . H ale, Fow ler, Halberta G iant, RioOso-Gem.

Kavsi 1ar

: Şam , İm rahor, Şekerpare, Tokaloğlu, A lyanak, Precose de Boulbon; H acı H aliloğlu, Çöloğlu, Haşan Bey, Çataloğlu.

E rik le r

: C an , Santarosa, Red Kennen, C lim ax, Form osa, Reine Claude Violette, Reine Claude verte, President, G ia n t, Stanley; Köstendil, Karagöynük, U ryan i, Agen.

K ira zla r

: Dalbastı, Y a k a c ık , A ltıp arm ak, Cem al, Tabanlı, Abdullah, Turfanda, K arabo dur, Napolyon, Betla di Pistoia, Tu rca, Bing.

Vişneler

: Kü tahya, M acar.

Kestaneler

: Sarı Aşlam a, K a ra Aşlam a.

Antepfıstıkları

: U zun, K ırm ız ı, Halebî.

Fın d ık la r

: Tom bul,

İncirler

: Bardacık,

P o rtakallar

: Y a fa (Şam uti), VVashington N avel, Magnum Bö­ nüm, Valencia.

Lim onlar

: Lam as, İnterdonate.

S iv ri,

Badem.

M orguz,

Yeşilgüz,

Kavak;

Sarılop.

Grepfrutlar

: M arsh Seedless.

Zeytinler

: A yv a lık , M emecik, M em eli, H a lk a lı, G em lik, Ed in cik Su, Karam ürsel Su. İzm ir sofralık, Ç illi, Sam anlı, Çelebi, Dom at.

2- Standart Çeşitlerin ö z e llik le ri E lm a Ç e ş itle r i: A m a s y a e lm a s ı: Halen memleketimizde yetiştirilen k ışlık elma çeşitlerinin başında gelir. M eyveleri ekim ayı başında toplanır, uygun şartlar altında saklanılırsa m ayısa kadar dayanır.

211

Meyvesi (Şekil 44), orta irilik te ; kabuğu ince, sert, mumlu, yapış­ kan, güneş tarafı koyu öteki tarafları açık kırm ızı ve yer yer yeşil ta­ ban rengi görünmekte; eti h a fif yeşilim tırak beyaz, tatlı, sulu, iyice olgunlaştığı zaman gevrek, arom alıdır.

Şekil

44.

Amasya elması.

Ağacı, orta büyüklükte yayvan bir taç yapar. Fid an iken kuvvetli büyür, meyveye yatınca sürgün azalır. B ir yıl çok meyve verir, b ir yıl dinlenir. Kendine kısır diploit bir çeşit olup, öteki çeşitlerle döllnmesi gerekir. Tozlayıcı olarak Jonathan, Red ve Golden Delicious ku llan ılır. H ü r y e m e z e lm a sı: (İngiliz elması, S a rıta ra k lı): Özellikle K a sta ­

monu ve Kocaeli bölgesinde yayılm ıştır. İy i br k ışlık çeşit olup, elveriş­ li depolama şartları atlında şubata kadar daynır. Meyvesi (Şekil 45), iri, pek geniş ve b asıktır. Kabuğu gevrek, mumlu, yeşilim tırak sarı renkte, güneş tarafı daha parlak sarıdır. E ti fildişim si sarı, gevrek, bol sulu, mayhoş arom alıdır. Ağacı, orta büyüklükte ve yayvandır. Düzgün gövde yapmaz. B ir yıl çok ertesi yıl orta derecede meyve verir. Kenidine kısır triploit bir çeşit olup, yabancı çeşitlerle döllenmesi zorunludur. Tozlayıcı olarak Am asya, Jonathan Golden Delicious ku llanılab ilir. 212

D e rin ir e lm a : Özellikle Karadeniz kıyı bölgesinde yetiştirilen bir

çeşittir. E ylü l sonlarında toplanır, bahara kadar daynır.

Şekil 45. Hüryemez elması.

Meyvesi, orta iri, uzunca görünüşlüdür. Kabuğu ince, sert, yeşil taban rengi üzerine kırm ızı çizgilidir. E ti yeşilim tırak beyaz, gevrek mayhoşça ve suludur. A ğacı, kuvvetli büyür, başlangıçta d ik bir taç teşkil ederse de son­ radan meyvenin yükü ile dallar aralanır. B ir y ıl çok ertesi y ıl orta ürün verir. Kendine kısmen verim li diploit bir çeşittir. Öteki elma çeşitlerine göre geç çiçek açtığından ancak Kastam onu’nun Sinop elması çeşidi ile tozlanabilir. R e d d e lic io u s (Red D elişiz): Ç o k güzel bir k ışlık çeşittir. Eylülekimde toplanır ve iyi seçilmez ve saklam a iyi yapılm azsa çabucak kcpekleşerek kalitesi düşer. Bu nedenle adi depolarda saklam ada başrı elde edilemez.

Meyvesi (Ş e kil 46) iri, orta iri, genişçe kü llâh biçim ide, çiçek çu­ kuru tarafı dilim lidir. Kabuğu kalınca, gevrek, p arlak sarı taban rengi 213

üzerine açık ve koyu kırm ızı ve çizgilidir. E ti kremimsi beyaz, gevrek, tatlı güzel kokuludur. A ğacı, kuvvetli büyür, geç meyveye yatar (çöğür üzerinde) seyrelt­ me ile yardım edilirse her yıl düzenli ürün verir. Kendine kısır diploit bir çeşit olup, tozlayıcı olarak Am asya, Golden Delicious ve Jonathan ku llan ılır.

Şekil 46. Starking elması.

G olden d elicio u s (Golden D e lişiz): Y ü ksek kaliteli bir sofraık çe­ şittir. Eylül-ekim aylarında toplanır, iyi saklama şartlarında uzun süre dayanır. Depolarda hava nisbî nemi yönünden çok dikkatli olmak ge­ rekir, yoksa çabucak pörsür ve buruşur. K o ntro llü atmosferde saklama ile depolama süresi ertesi yıla kadar uzatılabilir.

Meyve (Şekil 47), orta iri-iri, külâhım sı, düzgün şekillidir. Kab uk gevrek, sert değil, mumsuz, iri lentiselli, ekolojik bölgeye göre passız, az veya çok paslı, parlak sarı renklidir. E t yeşilim tırak krem , gevrek, nazik, sulu, tatlıdır. A ğacı, orta kuvvette büyür, erken meyveye yatar, bol çiçek ve meyve verir. Hemen her y ıl düzenli meyve alınır. Kendine kısır diplo214

it bir çeşit olup, tozlayıcı olarak Am asya, Jonathan, Red Delicious kullanılır. Jon ath an (C anatan): Ü stün kaliteli sofralık ve mutfaktık bir çe­

şittir. Şekil ve renk bakımından Am asya’ya benzerlik gösterir. Eylülekim de toplanır ve şubata kadar saklanabilir.

Şekil 47. G olden Delicious.

M eyvesi, iri, düzgün b içim lidir. K a b u k orta kaim , parlak kırm ızı renklidir. E ti açık sarı, gevrek, sulu, tatlı ve güzel arom laıdır. A ğacı, orta kuvvetli büyür, erken meyveye yatar, düzenli ve bol meyve verir. Kendine kısır diploit bir çeşit olup, tozlayıcı olarak Amasya ve delici aouslar ku llanılab ilir. S ta y m a r e d (Steym erd): îy i kaliteli sofralık bir çeşittir. E y lü lekimde toplanan meyveler m arta kadar saklanabilir.

M eyvesi, orta, iri, yuvarlak-konik şekillidir. K a b u k orta kaim , yeşilim tırak san renkli, kırm ızı lekeli ve çizgilidir. E ti sarım trak, bazan kırm ızı çizgili, gevrek ve suludur. A ğacı, yayvan taçlıdır ve orta kuvvetli büyür, dengeli meyve ve­ rir. Kendine kısır olup, A m asya, Jonathan, Delicious’la r tozlayıcı ola­ ra k ku llanılab ilir. 215

ARMUT

Ç E ŞİT L E R İ

Erkenci Çeşitler: A k ç a arm u du (İstanbul arm udu): Memleketimizde en erken ol­ gunlaşan iyi kaliteli sofralık bir çeşittir. En önemli kusuru meyvelerin küçük oluşudur. Meyveler Marmara bölgesinde haziran sonlarında top­ lanır ve hemen pazarlanır.

Meyve (Şekil 48), sapa doğru çekik, konik biçimde, küçüktür. K a ­ buğu ince, gevrek, parlak yeşilimtrak sarı renktedir. E ti sulu, tatlı, gü­ zel kokulu, çekirdek evi çevresinde çok h a fif kum ludur.

Şekil 48. Akça arm udu.

Ağacı kuvvetli büyür, düzgün bir taç teşkil eder, dallar sık ve aşa­ ğıya doğru sarkıktır. Düzenli meyve verir. Kendine kısır diploit bir çe­ şit olup, öteki diploit armut çeşitleri ile tozlanabilir. Ç o sc ia -P re c o se (Koşya-Prekoz): Coscia çeşidinin çiçek tozu ile Precose de Cossano’nun çiçeklerinin döllenmesinden elde edilmiş bir melezdir. Meyveleri çok iyi kalitede olup, temmuz sonu ve ağustos başlarında olgunlaşır. Hemen pazara sevk edilir.

Meyvesi armut biçiminde, orta iri-irid ir. K a b u k parlak yeşil-açık sarı renklidir. E ti, beyaz sarım trak renkli, tatlı, sulu, h a fif kokulu ve kumludur. 216

Ağacı, kuvvetli gelişir ve çok verim lidir. Diizenü meyve verir. Pratik olarak kendine kısır olup, öteki erken çiçek açan diploit armut çeşitleri ile tozlanabilir. D r. J u le G u y o t (D oktor Ju l G ü yo ): Erkenci çeşitler arasında en iyi kalitede olan çeşitlerden birisidir. Soğuk hava depolarında birkaç haf­ ta saklanabilir. Y o la da dayanması iyi olduğundan ihracat için de söz konusu olur. Sıcak bölgelerde yetiştiğinden, turfanda bölgelerinde ye­ tiştirilerek erkenciliği daha da artıralabilir. Ağustos sonu eylül başın­ da olgunlaşır.

Meyve, iri, düzgün biçim li, sap tarafına doğru çekik, ko nik; ka­ buk ince, düzgün, açık yeşil, tam olgunlaşınca saman sarısı renginde, çiçek tarafı paslı, güneş tarafı k ız a rır; eti sarım trak beyaz, sulu, tere­ yağı gibi, mayhoşumsu, güzel aıom alıdır. Ağacı, orta kuvvetli büyür, verimi düzenlidir. A yva ile kaynaşma­ sı iyidir. Kendine kısır diploid bir çeşit olup, diğer diploit armut çeşit­ leri ile tozlanır. Öteki çeşitler için iyi bir tozlayıcıdır.

Giizliik Çeşitler: Williams (V ilya m s): (B arlett, Boıı Chretien VVilliams, W illiam s C hrist, Frenk armudu, Hamdi Sü kkâri). Çok yüksek kaliteli sofralık ve konservelik bir çeşittir. Meyveler ağustos-eylül avlarında olgunlaşır. 2-3 ay soğuk hava depolarında sak­ lamaya dayanır. Meyve (Şekil 49), orta iri-iri, sap tarafına doğru çekik, karın ta­ rafı geniş; kabuk ince, güneş tarafı h a fif k ız a rtılı; eti kremimsi beyaz, sulu, tatlı tereyağı gibi ağızda erir, kumsuz ve güzel anamalıdır. Ağacı, orta büyüklükte düzenli verim lidir. Çöğür üzerinde iyi ge­ lişir, ayvalarla uyuşması çoğunlukla iyi olmayıp ara aşı kullanılm ası gerekir. Kendine kısır diploit bir çeşittir. Öteki diploit çeşitler tozlayıcı olarak ku llanılır. B azı ekolojilerde (sıcak yerler) partekokarp meyve teşekkülü önemli ölçüde artar. K ış lık Ç e ş itle r : A n a k a r a : Daha çok orta A nadolu’da yayılm ış iyi kaliteli kışlık bir

çeşittir. Am barda saklanmya iyi gelir. E k o lo jik şartlara, özellikle top­ rak şartlarına göre, meyve kalitesi çok değişir. Meyveler eylül sonu ekim başlarında toplanır. 217

Şekil 49. W illiam ç armudu.

Meyve (Şekil 50), orta iri, topaç şeklinde, düzgün yü zlü ;k ab u k , ince, düzgün, ağızda erir, sarım trak yeşil renkte; eti, sulu, tatlı, güzel, kokulu yarı tereyağı arm utları tipindedir.

Şekil 50. A nkara armudu.

A ğacı, orta kuvvetli büyür, yayvanca taçlıdır, ayva ile uyuşması iyidir, verim lidir ve verim oldukça düzenlidir. Kendine kısır diploit bir çeşit olup, öteki diploit çeşitlerle tozlanabilir.

218

B eu rre C la irg ea u (Bore K lc rjo ): İyi kaliteli k ışlık bir çeşittir. M ey­ veler kasım-aralıkta olgunlaşır. Soğuk hava depolarında uzun bir süre saklanabilir.

Meyve, iri, konik topaç biçiminde; kabuk yeşil, olgunlaştığında sarı ve güneş tarafı kıza rtılı; eti sarım trak beyaz, yarı tereyağı armudu tipinde, bol sulu, mayhoşumsu tatlı ve aromahdır. Ağacı, oldukça kuvvetli büyür, erken meyveye yatar ve çok verim­ lidir. Kendine kısır diploit bir çeşit olup, diğer diploit çeşitlerle tozla­ nabilir. B eurre D 'A n jo u (Böre D a ııju ): İyi kaliteli, ihracata elverişli kışlık bir çeşittir. Özellikle sıcak yerlerde iyi yetişir.

Meyveleri, oldukça iri, konik topaç biçim inde; kabuk ince, parlak sarı renkli, güneş gören tarafı sıvama kırm ızı, çok sayıda küçük lentiselli ve çiçek çukurunun etrafı p aslı; eti beyaz-sarımtrak, biraz kum lu, tatlı ve kokuludur. Ağacı orta kuvvette veya zayıftır. Verim az olm akla beraber dü­ zenlidir, kendine kısır diploit bir çeşit olup, öteki diploit çeşitlerle toz­ lanması gerekir. P a s s e C ra ssa n c (Pas K ra san ): Meyve kalitesi çok yüksek, soğuk hava depolarında uzun süre saklanabilen (nisama kadar) kışlık bir çe­ şittir. Depodan çıkarıldıktan sonra 18-20CC de olgunlaştırılıp piyasa­ ya arz edilirse istenilen kalite elde edilebilir.

Meyve, iri, çok iri, oturaklı, bir yanı öteki yanına göre biraz fazla gelişmiş, kesik koni biçiminde, kabuk kalın , düzgün, ilk önce yeşil sonradan yeşilim trak sarı ve üzeri yer yer h a fif p aslı; eti sarım trak beyaz, yum uşak, ağızda erir, bol sulu, güzel tadildir. Ağacı, orta kuvvetli büyür, fakat verim i yüksektir; fendine kısır diploid bir çeşittir. İy i tozlayıcıdır. D o y e n n e du C ornice (Duayyene dü K o rn iş): Ç o k üstün kaliteli bir çeşittir. Ekim -kasım aylarında olgunlaşır. Soğuk hava depolarında uzun bir süre saklanabilir.

Meyve, iri, armut şeklinde; kabuk ince, gevrek, açık sarı, güneş tarafı kızartılıdır. E ti bol sulu, tatlı, tereyağı gibi ağızda erir, güzel arom alıdır. Ağacı, çok kuvvetli büyür, meyveye geç yatar ve verim düzensiz­ dir. 219

t

A y v a Ç e ş itle r i: E kn ı?k a y v a s ı: G iizel sofralık ve m utfaklık bir çeşittir. Eylü l son­ larında toplanır, şubata kadar saklanabilir.

Meyve, iri ve gösterişli, kabuk san renkte ve havsız, eti gevrek, sulu, mayhoş, boğucu değil. Ağacı, orta kuvvetli büyür, verim i iyid ir. Kendine verim lidir. L im on a y v a s ı: Eylü l sonlarına doğru olgunlaşır. A ra lık ayına ka­

dar dayanır. Meyve, toparlakça, sap tarafına doğru h a fif uzunca; kabuk li­ mon sarısı renginde, sert, üzeri h a vlı; eti sarım trak renkte, gevrek, bol sulu,mayhoş. Ağacı, orta kuvvetli büyür, bol meyve verir, kendikendini döller. T e k k e ş a y v a s ı: E ylü l sonlarında toplanır, iki ay kadar dayanır. İyi kalitede bir çeşittir.

Meyve, iri, gösterişli; kabuk kalınca, gevrek, parlak sarı, deve tü ylü; eti sulu, tatlı, posası az, boğucu değil. Ağacı, orta kuvvetli büyür, verimi iyid ir, kendine verim lidir. Ş e fta li Ç e ş itle r i: P re c o c c issim a (Prekoçissim a): Ç ok erkenci bir çeşittir. Mayflovver çeşidi ile aynı zamanda olgunlaşır ve derhal piyasaya arz edilir.

Meyve, orta büyüklükte, yuvarlak, sıvama koyu kırm ızı renkte, yer yer, özellikle sap tarafında yeşilim trak sarı taban rengi görün­ mekte, ince ve üzeri çok tü ylü ; eti beyaz, kabuk kızartısı et içerisinde yer yer oldukça derine işlemiş, çekirdeğe yapışık sulu, çok tatlı ve çok güzeldir. Ağacı, çok kuvvetli ve çok verim lidir. K endi kendini döller. S ta rk in g D e lic io u s (Starking D e lişiz): Ju ly Elb erta’dan bir mutant olarak meydana çıkm ış bir çeşittir.

Meyve, orta irilikte, yuvarlak ellip tik, ibre noktası çıkın tılı ve karın çizgisi barizdir. D ix ir e d (D ik sire t): 1945 yılında üretilmeğe başlanmıştır.

Meyve, orta büyüklükte; kabuk sarı renkli, sap çukuru kırm ızı, ete yapışık, ince ve az tü ylü ; eti san ren kli, kabuğa yakın olan yerleri kırm ızı çizgili, biraz sert, sulu, çekirdeğe yarıyap ışıktır. Ağacı, orta kuv220

vctte fakat verim li, düşük kıs sıcaklıklarına çok hassastır vc kış dinlen­ me isteği oldukça fazladır. M o r e ttin i 1: J937 yılında üretilmeğe başlanmıştır.

Meyve, yu varlak; kabuk renkli, güneş gören tarafı parlak kırınızı sıvam alı, etten kolaylıkla ayrılab ilir, oldukça kalın, az tüylü; eti, be­ yaz, yumuşak az şekerli; çekirdeğe yapışık özel bir kokusu vardır. Mayıs çiçeğinden hemen sonra olgunlaşır. Ağacı, çok kuvvetli ve çok verim lidir. N o r e ttin i 5 / 1 4 :

M ayıs çiçeğinden iki hafta sonra olgunlaşır. Meyve, orta irilikte ve yu varlakça; kabuk beyaz-krem renkli, büyük ölçüde koyu kırm ızı sıvamalı ve çizg ili; eti beyaz-krem, kabuk altı tarafı kırm ızı, sulu, yumuşakça, tatlı, tam olgunlaştığı zaman yarım yarmadır. Ağacı, çok kuvvetli gelişir ve çok verim lidir, düşük kış sıcaklık­ larına orta derecede dayanıklıdır. E a r ly -R e d (Ö rlired ): Meyve, yuvarlak, orta büyüklükte; kabuk sarı-yeşilimtrak, büyük ölçüde kırm ızı sıvam alı, etten kolaylıkla ayrı­ labilir, ince, orta derecede tüylü; eti beyaz, kabuğun alt tarafı kırm ızı, çok yumuşak, tam olgunlaştığı zaman yarm adır. Ağacı orta derecede kuvvetli gelişir ve oldukça verim lidir. C a rd in a l (K a rd in a l): Meyve, yu va rla k; kabuk sarı renkli kırm ızı sıvamalı, ete yarım yapışık, kalın, pek az tüylüdür. E ti, san-portakal sarısı renginde, orta derecede sert, kokulu, çekirdeğe yapışıktır.

Ağacı, orta kuvvette, çok verim li, düşük kış sıcaklıklarına çok da­ yanıklı değildir. J u ly E lb e r ta (C ulay Elb erta): Meyve yu va rla k; kabuk sarı renkli, kırm ızı çizgili, ete yapışık, kalın az tüylü, eti portakal sarısı renginde, çok kırm ızı çizgili, yumuşak, sulu, tatlı, h a fif kokulu, yarım yarm adır.

Ağacı, kuvvetli gelişir ve verim lidir. Yaban cı tozlanmaya ihtiyacı vardır. G olden E lb e r ta : Meyve orta irilik te ; kabuk sarı kırm ızı sıvam alı, ete yapışık, orta derecede kalın ve tü ylü ; eti portakal sarısı renginde, çekirdek evi civarı kırm ızı, yarım yarm adır.

Ağacı, za yıf gelişir, çok verim lidir.

Redcap (Redtkep): Meyve yuvarlak-elips şeklinde; kabuk sarı ze­ min üzerine kırm ızı sıvam alı, güneş gören tarafı kırm ızı çizgili, ete ya221

pişik veya yarım yapışık, ince, az tü ylü ; eti sarı ren kli, sert, sulu, ko­ kulu ve çekirdeğe yapışıktır. A ğacı, orta derecede kuvvetli fakat verim lidir. R ed h a ven (Redhaven): Meyve, iri yu va rla k ; kabuk sarı, büyük ölçüde kırm ızı lekeli ve çizgili, ete yapışık, orta derecede kalın, az tüy­ lü ; eti sarı-portakal sarısı renginde, çekirdek evi civarı kırm ızı ren kli, orta derecede sert, yarım yarm adır.

Ağacı, oldukça kuvvetli, çok verim lidir. Düşük kış sıcaklıklarına dayanıklılığı iyidir. Sun h igh (Sanhay): Meyve oval-elips şeklinde; kabuk sarı zemin üzerine kırm ızı renkli, kolaylıkla a yrılab ilir, orta derecede kalın ve tüy­ lü ; eti portakal sarısı renginde, oldukça sert,.yarım yarm adır, yola çok dayanıklıdır.

Ağacı, kuvvetli gelişir ve verim lidir. Düşük kış sıcaklarına çok dadayam klıdır. R ich a ven (R içheven): Meyve ir i; kabuk sarı renkli, sıvama kırm ı­

z ılı; eti, sert, yola dayanıklı, işlemeye-elverişlidir. Ağacı verim lidir. J e r s y la n d (Jerseylend): Meyve, yuvarlak-elips şeklinde; kabuk sarı renkli, üzeri büyük ölçüde kırm ızı çizgili, kalın ve orta derecede tü ylü; eti sarı portakal sarısı renginde, yarım yarma ve kokuludur.

A ğacı, kuvvetli gelişir, verim li, düşük kış sıcaklıklarına az daya­ nıklıdır. T rio g e m (Triyogem ): Redhaven’den ik i gün sonra olgunlaşır. Meyve yuvarlakça; kabuk sarı ren kli, koyu kırm ızı sıvam alı, meyve etinden ko laylıkla a y rıla b ilir; eti portakal sarısı renginde, sert ve yarm adır. N akliyata çok dayanıklıdır.

A ğacı, kuvvetli gelişir ve verim lidir. Ö zellikle düşük kış sıcaklık­ larına karşı hassastır. J .H . H a le (J .H . H a lle ): Ağustos başında olgunlaşır.

Meyve tam yu va rla k; kabuk sarı, kırm ızı sıvamak veya çizgili, ete yapışık, oldukça k a lın ; eti sarı-portakal sarısı renginde, çekirdeğin çevresi kırm ızı, yarm a, sert ve kokuludur, ellemeye ve yola çok iyi da­ yanır. A ğacı, ağır gelişir, verim i yüksek fakat sabit değildir, yabancı tozlarnaya ihtiyaç gösterir, kış soğuklarına az dayanıklıdır. 222

R io -O so -G e m (Riyo-Oso-Gem ): Meyve yuvarlak, kabuk san renk­ li büyük ölçüde kırm ızı sıvam alı; eti sarı renkli ve yarm adır. J .H . Hale’den 6-8 gün sonra olgunlaşır.

Ağacı orta kuvvette gelişir. K a y s ı Ç e ş itle r i ( S o fra lık Ç e ş itle r ) : Ş a n ı: Sofralık bir çeşittir.

Meyve (Şekil 51), iri, toparlakça, sap tarafı düz bir tabla gibi, kabuk sarı turuncu renkte, h a fif havlı, ince, ete yap ışık; eti yarma, sarım trak turuncu renkte, bol sulu ve tatlı, kokulu.

Şekil 51. Şam kayısı.

Ağacı, geniş yayvan bir taç teşkil eder, orta derecede kuvvetlidir. Çok verimlidir. Ş ekerpare:

Erkenci, çok güzel sofralık bir çeşittir.

Meyve (Şekil 52), iri, toparlakça; kabuk sarı turuncu renkte, hafif havlı, ince, ete yapışık; eti yarma, sarımtrak turuncu renkte, bolsulu ve tatlı, aromalı. Ağacı, kuvvetli büyür, genişçe seyrek dallı bir taç teşkil eder, verim­ lidir. 223

T o k a lo ğ lu : Güzel bir sofralık çeşittir.

Meyve, orta iri, düzgün şekilli, kabuk düz, koyu sarı renkte, üzeri havlı, kalınca; eti yarm a, kehribar sarısı renginde, tatlı, sulu, güzel kokulu. Ağacı, kuvvetli büyür, biraz geç meyveye yatarsa da bol meyve verir. K u ru tm a lık K a y s ü a r : Ç ö lo ğ lu : K u ru tm a lık bir çeşit olduğu gibi bir sofralık çeşittir de.

Meyve (Şekil 53), orta iri, çok muntazam, hemen hemen yuvarlak, iki yanı aynı ölçüde büyümüş; kabuk, ince, düzgün, son derece az hav­ lı, çok açık re n kli; eti sulu, tatlı, hoş arom alı. Ağacı, yayvan ve orta irilikte bir taç yapar, orta kuvvetli büyür, verim lidir ve her yıl meyve verir. H a c ı H a lilo ğ lu : Ç ok iyi bir kurutm alık çeşittir. K u ru randımanı çok yüksek olup. 2,5-3 kilo yaştan, 1 kilo kuru kaysı elde edilebilir.

Meyve (Şekil 54), orta iri, uzunca oval, düzgün; kabuk kalın, düzgün, ete sıkı bir şekilde yapışık, turuncu sarı renkte, bir yüzü k ır­ mızı yanaklı; eti yarm a, turuncu sarı, sıkı, az sulu, çok tatlı, arom alı. 224

Şekil 53. Çöloğlu kaysısı.

Şekil 54. Hacı Haliloğlu kaysısı.

Fa s i kül No.1 5

225

A ğacı, pek yüksek boylu, iri ve pek yayvan taçlıdır. Pek kuvvetli ve çabuk büyür, çok verim lidir. Verim düzenlidir. H a s a n b e y : Meyve (Şekil 55), iri, uzun; kabuk sarı renkli güneş gören tarafı kırm ızı sıvam alı, kalın ve ete yap ışık; eti sarı, sellülozlu, sert, tatlı ve yarm adır.

A ğacı, kuvvetli gelişir ve verim lidir.

Şekil 55. H aşan Bey kaysısı.

E r ik Ç e ş itle r i ( S o f r a lık Ç e ş itle r ) : S a n ta R o sa (Santa R o za ): Güzel bir sofralık çeşittir. Meyveleri temmuz-ağustosta toplanır. Y o la dayanıklıdır.

Meyve (Şekil 56), toparlak, çok iri, gösterişli; kabuk koyu puslu, siyahımsı mor renkte; eti tatlı, çok sulu, çok güzel kokulu, çekirdeğe yapışık, ağacı, kuvvetli büyür, çok fazla çiçek açar, verimi iyidir. Ç lim a x (K lim a k s ): Temmuz başlarında olgunlaşan güzel bir sof­ ralık çeşittir.

Meyve (Şekil 57), ir i; kabuk puslu, koyu patlıcan renginde; eti sarı, çok tatlı, sulu, kendine özel güzel arom alı, çekirdeğe yapışık; ağacı, kuvvetli büyür, erken meyveye yatar, verim lidir. 226

Şekil 56. Santarosa eriği.

m -'

KLİMAKS

r\f :^ Şekil 57. Klim aks eriği

227

F orm ona (Fo rm o za): B irin ci sın ıf b ir sofralık eriktir. Temmuzun

ikinci yarısı ile ağustosun ilk yarısı arasında olgunlaşır. Meyve (Şekil 58), iri ve gösterişli; kabuk sarı yeşil taban üzerine koyu puslu k ırm ızı; eti sarım trak yeşil, tatlı, çok sulu ve kokuludur.

Şekil 58. Formoza eriği.

R ein e C la u d e V io le t (R enklot V iyo le t): B irin ci sın ıf b ir sofralık eriktir. Eylülün 15-30 u arasında olgunlaşır. Meyve (Şekil 59), yuvar­ lak, ir i; kabuk menekşe renkli üzeri yeşilim trak sıvam alı; eti yeşil, oldukça sert, çok sulu ve çok tatlı, yarm adır. Ağacı çok kuvvetli ge­ lişir, yuvarlak taç yapar. R ein e C lau de V e rte (Reneklot Vert), (Green Guage, Grosse Grüne Reine Claude): A vrup a’da çok eskidenberi yetiştirilen b ir çeşittir. Sof­ ra lık olarak değerli olduğu gibi çok iyi bir konservelik çeşittir. Ağustos ayında olgunlaşır.

Meyve (Şekil 60), orta büyüklükte, hemen hemen yu va rla ktır; kabuk ince, nazik, yeşilim trak sarı renkte, güneş yanı k ız a rtılı; eti sa228

Şekil 59. Reneklot viole.

Ş e k il 6 0 . R e n e k lo t v e r.

229

rım trak yeşil renkte, çekirdekten iyi a yrılır, çok sulu, çok tatlı, hoş kokulu. Ağacı çok kuvvetli, iri, verimi genellikle uygun şartlarda çok iy i­ d ir. Yaban cı döllenme ister. P re sid e n t (Prezident): Ç o k güzel b ir Am erikan erik çeşididir. Meyve çok iri, oval yuvarlak, kırm ızı menekşe re n kli; eti sarı yeşilimtrak, tatlı, hoş lezzetlidir. Çekirdekten a yrılır. Ağacı, kuvetli büyür, muntazam ve çok verim lidir. K u ru tm a lık Ç e ş itle r : K ö s te n d il: İy i bir kurutm alık çeşittir. K u ru randımanı yüksektir. Meyveler ağustosta olgunlaşır.

Meyve (Şekil 61), iri, uzun, gösterişli ve düzgün şekill*; kabuk siyahım trak mor renkte, üzeri gri puslu, sertçe, ta tlı; eti parlak ahun sarısı renkte, susuz, tatlı kokulu, yarım yarm a, çekirdeğin dip tarafı ete yapışık. Ağacı, kuvvetli büyür, çok verim lidir. Ü ry a n ı: Kastamonu’da yetiştirilen kurutm alık b ir çeşittir. M ey­ veleri eylül içerisinde olgunlaşır.

Ş e k il 6 1 . K ö s te n d il e riğ i.

230

Meyve (Şekil 62), küçük, yuvarlağa yakın, kabuk m avimtrak be­ yaz, puslu, m or, ince, gevrek, olgunlukta etten kolaylıkla ayrılab ilir; eti parlak altun sarısı renginde, tatlı, posasız, çekirdeğe yarı yapışık. Ağacı, orta kuvvette büyür, yayvanca bir taç teşkil eder, verim lidir.

Şekil 62. Üryanı eriği.

A g e ıı (A ja n ): Kurutmağa elverişli bir çeşittir. Meyve, orta büyük­ lükte, oval şekilde, koyu kırm ızı re n kli; eti, sarı renkli, sert, yarm adır. Ağacı, orta derecede kuvvetli gelişir, dalları eğik büyüme temayülündedir. K ir a z Ç e ş itle r i: D a lb a s tı: Kocaeli ve İstanbul dolaylarında çok fazla yetiştirilen güzel bir çeşittir. Meyveleri mayıs sonlarına doğru olgunlaşır.

Meyve, orta iri- iri; kabuk sarı taban rengi üzerine parlak karmen kırm ızısı; eti, sert, krem renginde, tatlı, sulu. Ağacı, kuvvetli büyür, verim lidir. C e m a l: T o kat ve A m asya’da yayılm ış güzel bir çeşittir. Meyveler haziran ortalarında olgunlaşır. Y o la iyi dayanır.

231

Meyve, orta iri, dolgun; kabuk ince, yum uşak, parlak karinen kırm ızısı renkte; eti bol sulu, çok tatlı, güzel. Ağacı kuvvetli büyür, bol verim lidir.

Karabodur: Körfez bölgesinde yayılm ış iyi bir sofralık çeşittir. Meyveler haziran ortalarında olgunlaşır. Y o la dayanımı iyid ir. Meyve, orta irilikte, söbüce; kabuk kalınca, koyu kırm ızı renkte; eti açık sarı, sert, tatlı. Ağacı, kuvvetli büyür, verim lidir.

Napoleon (N apolyon): Çok iri ve sert etli bir kiraz olduğundan pazarlarda tutulmuştur. Y o la dayanması da iyidir. .

.

.

.

-

■

Meyve, iri ovalim si, sap tarafı geniş; kabuk pek parlak, gölge ta­ ra fı sarı, güneş tarafı k ırm ızı; eti beyazımtrak sarı, bol sulu, tatlı, sert, kokulu. A ğacı, kuvvetli ve piramit şeklinde bir büyüme gösterir, mey­ veye erken yatar, düzenli ve bol meyve verir.

Bella di Pistoia (Bella di Pistovya): Değerli bir çeşittir. Meyve, iri ve yu varlak; kabuk koyu kırm ızı renkli ve p arla k ; eti sert, tatlı, çekirdeğe za yıf olarak yapışıktır. A ğacı, çok yayvan gelişir.

Turca (T u rk a ): Y o la iyi dayanan, endüstride de kullanılmağa el­ verişli bir çeşittir. Meyve, ir i; kabuk koyu kırm ızı renkli, eti sertçedir. Ağacı, orta kuvvette gelişir, verimi düzenli değildir.

Vişne Çeşitleri Kütahya: Her türlü kullanmaya elverişli güzel bir çeşittir. Meyve, iri, uç tarafı h afif sivrice; kabuk ince, koyu kırm ızı; eti kırm ızı, çok sulu, mayhoş. Ağacı, büyük ve çok dallıdır. Bol verim li­ d ir, verim kabiliyetini, uzun zaman muhafaza eder.

Macar: İy i bir çeşittir. Meyve, irice, sapı kısa; kabuk koyuca k ırm ız ı; eti kırm ızı, may­ hoştur. Ağacı, kuvvetli büyür, verim lidir.

Antepfıstığı Çeşitleri: Uzun fıstık: Memleketimizin en önemli çeşididir. Meyvesi (Şekil 62), uzunca, iki ucu sivrice, iki kenarı da keskin ; kabuk sert, beyaz, düzgün ve yer yer dam arlı; içi sarım trak yeşil, güzel lezzetli, güzel kokulu, için üzerini örten zar karmen kırm ızısı renkte. 232

A ğacı, orta kuvvetli büyür, büyümesi yavaştır, verim yıllarında çok fazla meyve verirse de bir yıl meyve verip bir yıl dinlenmeğe eğilimli­ d ir. F ın d ık Ç e ş itle r i: T o m b u l fın d ık : Yüksek kaliteli bir iç fındık çeşididir. İç randıma­

nı yüksektir. Meyve (Şekil 63), dolgun, düzgün şekilli, tabla tarafına doğru ge­ niş, uca doğru dar, topaç biçiminde; kabuk açık parlak kahverengi, kolay k ır ılır; içi güzel fildişi beyaz renkte, gevrek, kendisine özel lezzet­ te. Ağacı çok verim li, periyodisiteye eğilim li, soğuk Ve donlara karş daha dayanıklıdır.

Şekil 6?. Tombul fındık.

S iv r i f ın d ık : Daha çok kabuklu olarak piyasaya arz edilen yüksek kaliteli bir çeşittir. İç randımanı yüksektir.

Meyve (Şekil 64), külah biçiminde, uzunca ve siv ri; kabuk parlak açık kahverengi, kolay k ır ılır ; içi fild işi renginde, gevrek ve tadı güzel­ d ir. Ağacı, kuvvetlidir, çok verim li olup, periyodisiteye eğilim lidir. B a d e m f ın d ık : Daha çok taze halde çerez olarak sarfedilir. Ku rutu ­ larak iç istihsaline gelmez. 233

Şekil 64. Sivri fındık.

Meyve (Şekil 65), uzun, silindir, biçiminde, yarı yerinden sonra daralm akta; kabuk parlak açık kahverengi, çizgili, ince dokulu, çok

Ş e k il 6 5 . B a d e m f ın d ık .

234

kolay k ır ılır; içi uzun, yassı, gevrek, taze iken güzel lezzetli. Ağacı, orta derecede verim li, orta boylu ocaklar teşkil eder.

İncir Çeşitleri (Sofralık Taze

İncir

Çeşitleri):

Bardacık (B a rd a kçı): Ege bölgesinde yetiştirilen sofralık bir çeşit­ tir. Meyve (Şekil 66), iri, kabuk pek ince, yumuşak, soyulması kolay ve düzgün, yeşilim trak sa rı; eti, orta kısm ı pembe kırm ızı, kabuğa doğ­ ru, beyaz, yakıcı tatlı değil, güzel arom alı. Ağacı, orta kuvvetli büyür, dalları d iktir, tacı toparlak b ir şekil alır.

Şekil 66. Bardacık inciri.

Sarılop: Dünyanın en iyi kurutm alık incir çeşididir. Taze olarak da yenmesi iyid ir. Meyvesi (Şekil 67), orta iri-iri, basıkça, kabuk sap tarafında ka­ lınca, orta ince, ağız tarafında daha ince, düzgün, parlak, beyazımtrak sarı; eti sarı kehribar renginde, tatlı, güzel arom alı. Ağacı, yayvan ve seyrek taçlı, orta kuvvetli, çok verim lidir. Her yıl meyve veıir.

Portakal Çeşitleri: Yafa (Şamuti): Özellikle İçel’de yetiştirilen çok değerli bir por­ takal çeşididir. Meyveler ocak’tan nisan ayına kadar toplanır. 235

i.

Şekil 67 Sarılop inciri.

Meyve (Şekil 68), iri, o va l; kabuk parlak turuncu protakal rengin­ de, sapa doğru kaba, iğne noktasına doğru daha h a fif pürüzlü, ka lın ; eti açık turuncu, hücreler orta iri, bol sulu, tatlı, çekirdeksiz. A ğacı, orta irilikte, yayvan taçlı, seyrekçe dallı, orta derecede verim li, periyodisiteye kısmen eğilim li. IV ashiııgton N cıvel (Vaşington N avel): Yü ksek kaliteli sofralık bir çeşittir. A ralık-ocakda toplanır. Meyvelerin göbek tarafında ikinci bir ufak yavru meyve vardır.

Meyve (Şekil 69), iri ve gösterişli, karın kısm ı geniş; kabuk kırm ızım trak turuncu renkte, ince, soyulması yafalar kadar kolay değil­ dir, göbek tarafında kabuk tulum lara ya p ışık; eti parlak açık turuncu renkte, hücreleri dar ve uzun, bol sulu, tatlı ve güzel arom alı, çekirdek­ siz. Ağacı orta büyüklükte, yayvan bir taç teşkil eder, çok verim lidir. Verim düzenlidir. M a ğ n u m B oııu n : Yü ksek kaliteli ve nisbeten erkenci bir portakal

çeşididir. 236

Şekil 68. Yafa portakalı.

Şekil 69. W ashington navc! portakalı.

Meyveler, orta iri, kabuk oldukça pürüzlü, derimsi, nisbeten ince; eti çok kaba daneli, portakal renginde, bol sulu, ağızda erir, çok güzel lezzetli, çekirdekli olmakla beraber, çekirdek 6-15 tane. A ğacı, orta kuvvetli, bol verim lidir. 237

V alatıcia ( V a l e n s i y a ) : E n önemli bir yazlık portakal çeşididir. Meyve ağaç üzerinde uzun süre b ırakılabilir.

Meyve, orta iri, o val; kabuk ince, parlak, az pürüzlü; eti tatlı, sulu, güzel, çekirdek birkaç tane. A ğacı, kuvvetli büyür. Piram it şeklin­ de, sık dallı ve verim lidir. M a n d a lin a Ç e ş itle r i S a tsu m a fR iz e ): Erkenci bir çeşit olarak özellikle ihracatta çok tutunmuştur. Ege bölgesinde çok yaygın olup, Karadeniz ve Akdeniz kıy ı bölgesinde de yetiştirilir.

Meyve (Şekil 70), iri-orta iri, b asık; parlak turuncu renkte, üzeri h a fif pürüzlü, orta kalın , kolay soyulur; eti turuncu renkte, iri hüc­ reli, bol sulu, tatlı, güzel arom alı, çekirdeksizdir. A ğacı, orta kuvvetli büyür, erken meyveye yatar, çok verim lidir. Fazla periyodisite göster­ mez.

Şekil 70. Satsuma mandarini.

L im o n Ç e şitle ri L a m a s : İçel’de yetiştirilen güzel bir limon çeşididir. Uzun süre

saklamaya gelir. Meyve, orta iri, o va l; kabuk limon sarısı renginde, düzgün, eti bol sulu, ekşi, çekirdeksiz veya çok az sayıda çekirdekli. Ağacı pek yüksek boylu, kuvvetli büyür, dal sistemi oldukça sık, çok verim lidir.

238

G re p fru l Ç e ş itle r i M a r s h 's S e e d le s s (M arş sidles): Dünya piyasasının en iyi ve en çok tanınmış çeşididir. Depoda saklamaya da çok iyi gelir.

Meyve (Şekil 71). çok iri, düzgün, basıkça; kabuk parlak açık sarı renkte, üzeri düzgün, soyulması kolay eti açık fildişi renginde, iri hüc­ reli, bol sulu, arom alı. Ağacı kuvvetli büyür, erken meyveye yatar ve çok verim lidir.

Şekil 71. M arsh seedless.

Z e y tin Ç e ş itle r i A y v a lık : A yv a lık ve çevresinde yaygın olan iyi bir yazlık çeşittir. Meyve orta irilikte, olgunlaştığı zaman m orumtrak-siyah ren klidir; % 24 yağ ihtiva eder. Geç olgunlaşır ve uzun süre ağaç üzerinde kala­ b ilir. Ağacı, dik olarak büyür, elips şeklinde taç yapar. M e m e li: Oldukça iyi salam uralık bir çeşittir. Meyve orta irilikte, uçuk sarı renklidir. A ğacı, yayvan taçlı, gövdesi koyu renkliliği ile dik­ kati çeker. Gençlik kısırlığı devresi uzundur. 239

E d in c ik : Edincik ve çevresinde yaygındır. Oldukça iyi bir sala­ m uralık çeşittir. Meyve, irice parlak koyu siyah renkli, meyve eti faz­ ladır. Etin meyveye oram % 86.2-86.8 arasında değişir. Ağacı kuvvetli büyür yayvan taç yapar. Ç e le b i: Gem lik ve Orhangazi çevrelerinde yaygın yağlık bir çeşit­

tir. Meyve, uzun ve iri. eti az kabuğu kalındır. Ağacı, kuvvetli gelişir, büyük taç teşkil eder.

240

XI. M E Y V E C İL İ K T E K N İĞ İ A ) M E Y V E A Ğ A Ç L A R IN I Ç O Ğ A L T M A M E T O D L A R I

Meyve ağaçlan, başlıca beş şekilde çoğaltılır: 1- Tohum larıylc, 2- K ö k sürgünleriyle, 3- Ç elikle, 4 - D aldırm a ile, 5- A şı ile. B u çoğaltma şekillerini biyolojik bir görüşle iki grup içinde top­ layab iliriz: 1- G eneratif (eşeyli) çoğaltma şekli, ki buna tohumla üretme de denir. 2- Vegetatif (eşeysiz) çoğaltma şekli k i buna meyve ağaçlarının herhangi bir beden parçasıyle yapılm akta olan diğer bütün çoğaltma şekilleri girer. Vegatatif çoğaltma metodlarında, daima ana bitkinin bedenin­ den herhangi bir parça alındığı için bu parçalardan meydana gelen ağaçlar tamamiyle birbirlerine benzer. Çünkü başka bir ağaç teşkil etseler bile nihayet hepsi bir ana bitkinin parçaları oldukları için aynı bir bitki sayılırlar. B ilim dilinde bir ana bitkiden vegetatif metodla çoğaltılarak elde edilen yeni bitkilere “ K lo n ” denir. Meyve türlerimizden her birinin bu metodlardan hangisiyle çoğaltılabilmekte oldukları Cetvel 20 de gösterilmiştir.

1- Tohumla Üretme M e y v e c ilik te k u lla n ıld ığ ı y e r le r ve d e ğ e r i: M eyvecilikte, tohumla üretme, yalnız, anaç elde etmek için k u lla n ılır. K ü ltü r meyve çeşitleri, genel olarak, tohumla üretilmez.

Fasiklil No.16

241

242

Cetvel 20. Meyve türlerimizin çoğaltılma şekilleri

Adı

Tohum

K ök Sür­ günü

K ültür elması Yabani elma + Düsen elması Paradis elması K ültür arm udu Yabani arm ut + K ültür ayvası + Yabani ayva K ültür muşmulası 4Yabani muşmula Yeni dünya (kültür) Yabani yeni dünya K ültür şeftalisi + 4Yabani şeftali Kayısı Zerdali + K ültür bademi Yabani badem iErikler (kültür) Yabani erikler + Kiraz A cı kiraz Vişne Yabani vişne İdris 4* Portakal (kültür) Portakal (yabani) • b Limon Turunç ■ + Üç yapraklıportakal b Altıntop

+

D aldır­ ma

Çelik

■1-ı-

~b •f •

-}•■ ! 4*

4+ +'

i. 4* 44+ +


ıl meyvecilikte kullanılm az. A ncak ertesi yılda toprak, fidan dikim i için hazırlanır. O rm a n a ç m a la rın d a m e y v e b a h çesi k u r m a k : Orman açmalarında

da açmanın yapıldığı yıl hatta bundan sonra gelen ikinci yılda tarlaya meyve ağacı dikilm eyip bir ik i yıl tarla bitkileri ekilerek arazi işlenir. A ncak üçüncü v ıl buraya fidan dikilmesi doğru olur. E s k i m e y v e b a h ç e si y e r in d e m e y v e lik k u r m a k : Y a şlı meyve ağaç­ larının köklenmesiyle açılan arazide yeniden meyve bahçesi kurm ak için buranın hiç değilse 3-4 yıl tarla arazisi olarak kullanılm ası gerekir. Y a şlı meyve ağaçları sökülürken köklenmeyi özellikle özenle yapmak ve çıkan kökleri gövdelerle birlikte bahçeden çekerek toprakta ka l­ ması mümkün olan zararlı ve hastalık tohumlarının yayılm alarına im ­ kân vermemek zorunludur. Aradan dört y ıl geçtikten sonra buraya meyve ağaçları d ik ile b iliı. Bu şekilde sökülmüş olan eski bahçe yerlerin­ de yenileri kurulurken türlerin değiştirilmesi hastalıkların ve zararlı­ ların faaliyetini azaltır. Meselâ, dip çürüklüğü yüzünden ölmüş ve kocamış bir incir bahçesinin yerine zeytin dikmek daha yerinde olur. T arla y e r in d e m e y v e b a h ç e si k u r m a k : Öteden beri tarla olarak kul­ lanılan arazide meyve bahçesi kurm ak için beklemeğe gerek yoktur. Buralarda derhal gerekli toprak işlemesi yapılarak ağaç dikimine geçi­ lebilir.

Meyve bahçesi kurulacak yerlerin kirizm e edilmesi çok yararlı ise de kirizmeden söz ederken belirttiğimiz gibi, bu. pahalıya mal o.319

lan bir iş olduğundan çoğunlukla tam kirizm e yapılam az. Bununla beraber, bahçe yeri derin süren pulluklarla (35-40 santim) sürülerek toprağın iyi bir şekilde işlenmesine çalışılm alıdır. Tam kirizm enin ya­ pılamadığı yerlerde şeritvari bu da mümkün olmadığı takdirde hiç değilse çukur kirizme yapılm alıdır. Ş e r itv a r i k irizm en in y a p ılıs ı: Bahçede dikilecek fidan sıraları tes-

bit edilir. Bu sıraların her iki tarafından 1-1.5 metre genişlikte tarla işaretlenir. İşaret çizgilerinin arasına düşen kısım tıpkı tam kirizme yapılır gibi kirizme edilir (Şekil 111).

c•v■ Ü&gid

O |

O

o

O

O

o

O

o

o

o

o

o

oa

o

c>

ı::-'v.v;:a *»7;

f:;

'

İÜ •-.V,s£ •••*'•*

Mö* 5 a

Şekil 111. Şeritvari kirizm enin yapılışı, a. Ağaç yerleri.

Ç u k u r k irizm e n in y a p ılış ı: T a rla üzerinde fidan yerleri işaretlenir. Fidanların geldiği yer merkez olarak alınarak 1 x 1 x 1 boyunda ol­ mak üzere çukurlar açılarak çukur kirizm esi yapılm ış olur (Şekil 112). Fidan d'kilecek yerlerin kirizm esi, dikim zamanından hiç değilse bir mevsim önce yapılm alıdır. Meselâ güzden kirizm e yapılan yerlere ilk ­ baharda fidan dikilebilir. b ) B ah çe Y erinin H a zırla n m a sı ve B ö lü n m e si: B a h çe ye rin in te s v iy e s i: Meyve bahçesi kurulacak yerlerin tesviye edilmesi, bahçelerde toprak işlemesi, sulama, meyve derimi ve her tür­ lü taşıma işlerini kolaylaştırır. Hele sulama yapılan yerlerle fındık,

320

ceviz, kestane, in cir vb. meyveleri ağacın altından toplanan türlerde bu çok önemlidir. Bununla beraber, meyve bahçelerini çok kez meyil­ li olan arazide veyahutta taban suyunun yakın olduğu düzlüklerde kurm ak gerekir. B u gibi durumlarda teraslamalar ve balıksırtı şeklin­ de toprağın işlenmesiyle bahçe yeri hazırlanır.

©

©

©

©

©

©

©

©

m

©

©

©

©

©

©

©

©

©

s

1

m a

Şekil 112. Ç ukur kirizmesi, a. Ağaç yerleri.

Düz yerlerdeki u fak tefek alçaklık ve yükseklikleri ve h a fif meyil­ leri düzltemek için yükseklikler kazılarak çukur olan yerlere doldurulur. H a fif m eyilli yerlerde ise aşağı kısımdan başlıyarak meyile doğru yapı­ lacak belleme ile toprak bir m iktar aşağıya kaydırılabilir. A lan bu şe­ kilde düzeltilemezse meyile dikey olarak p ulluk çekilmeli ve kazılan toprak bir çift öküz veya atla çekilen kalastan yapılm ış tapanlarla aşa­ ğıya doğru sürüklenm elidir. B u şekilde düzletme ucuza m al edilir. T e ra sla m a ( s e k i l e m e ) : Yam açlarda meyve bahçesi kurarken ağaçların toprakta iy i b ir şekilde tutunm alarını sağlamak, toprağın ya­ ğan yağm urlarla akıp gitmesini ve böylece köklerin açıkta kalm asını yamaca düşen yağışların kaybolm am alarını önlemek, toprağa işleme­ lerini sağlamak için teraslama yap ılır (Şekil 113). Fazla m eyilli olmıyan yerlerde fidan çukurlarının açılacağı kısım larda çukurun yamacın dik kenarına gelen kısım daki toprağı karşı kenara atarak bir teraslama yapılabilir. D ik yamaçlarda ise karşı kenara alınan toprağın akıp git-

Fasiklil No.2 1

321

meşini önlemek için bu kısm a, alılan toprağı tutm ak üzere, taştan kuru duvar yapmalı (Şekil 114), taşın bulunmadığı yerlerde ise bu kıs­ ma yarım ay şeklinde çakılacak 6-8 kazık üzerine ağaç dallan sarıla­ rak bir çit yapılm alı ve bundan sonra toprak doldurulm alıdır. Sedlemelerde yamaca düşen yağmur sularının akıp gitmelerini önlemek için ağaçların diplerine su yalakları açılır. Ağaç gelmeyen k.sım larda ise uçları bu çukurlara ulaşan a rklar a çılır, bu şekilde bütün yamaca dü-

Şckil 114. Ağaç diplerinde taşla yapılan sekiler.

322

şen su ağaçların diplerine toplanmış olur. Teras yapılan yerlerde sula­ ma yapmak zorunluğu varsa bu zaman su arkları, ağaçların diplerine yakın geçmemek üzere tesviye eğrilerine paralel olarak geçirilir. B a lık s ır tı y a p ın a : Tabansuyu seviyesinin toprak yüzüne yakın olduğu yerlerde meyve ağaçlarının köklerinin fazla sudan zarar gör­ mesini önlemek için toprak balık sırtı şeklinde hazırlanır ve sırtın en yüksek kısmına da fidanlar d ik ilir (Şekil 115). B alık sırtı yapmak için iki ağaç sırasının tam ortasına bir çizgi çizilir ve bu çizgi bir kurutma hendeği şeklini alacak biçimde toprak ik i taraflı olarak fidanların di­ kileceği sırtlara doğru çekilir. Böylece, iki taraflı olarak sıra araların­ dan çekilen toprakla balık sırtı şekli meydana getirilir. Aralarda kalan kurutm a hendekleri de yükselen fazla suyun akm asını sağlar. B a lık sırtının çok dar ve fazla yüksek olması iyi değildir. Bu zaman kökler geniş bir yayılm a alanı bulamıyacaklarından derinlere düşer ve dolayısıyle balık sırtı dikimden beklenilen yarar elde edilemez.

Şekil 115. Balık sırtı şeklinde hazırlanmış tarlada meyve ağacı dikimi. Sıra aralarında akıtma hendekleri de görülmektedir.

Top rak tesviyesi, sekileme veyahutta balık sırtı yapılan bahçe yer­ leri yetiştirilecek türlere göre bölümlenir. Bölümlemede ekolojik şart­ la r, toprak özellikleri gözönünde bulundurulur. H er türden yetiştirile­ cek ağaç sayısına göre her bjr tür için ayrı ayrı parseller yapılır. 4- Bahçelerin Çevrilmesi Genç fidanlarla ağaçlan hayvanların zararlarından, meyve ürü­ nünü de hırsızlardan korum ak için meyve bahçelerinin etrafının çev­ rilmesi gereklidir. Burada dikkat edilecek en önemli nokta, bahçenin o yerin şartlarına göre en çok işe yarayan ve aynı zamanda en ucuza

323

mal olan materiyalle çevrilmesidir. Meyve bahçeleri de tıpkı fid a n lık­ la r gibi çevrilir (Fidanlığın çevrilmesi kısmına bakınız). 5- Meyve Ağaçlarının D ikim i a ) D ik im Ş e k ille r i:

Meyve bahçeleri, kurarken ağaçlar genel olarak dört şekilde di­ k ilir : K a re şeklinde dikim , Dikdörtgen

şeklinde dikim ,

Satranç şeklinde dikim , Üçgen şeklinde dikim . K a r e şe k lin d e d ik im : Bu şekil dikimde meyve ağaçları sıralar üze­ rinde ve sıralar arasında aynı aralık ve mesafelerle d ik ilir (Şekil 116). Böylece, bir karenin dört köşesine dört ağaç dikilm iş olur. Bu şekilde dikilen ağaçların aralarının çiftlerle düz ve çaprazlama işlenmesi ko­ lay olur.

fi

0.