Encyklopedia wojen [PDF]

Zitiervorschau

1

ENCYKLOPEDIA

WOJEN

3

ENCYKLOPEDIA GEORGE C. KOHN

Wojen PrzełoŜył Piotr Amsterdamski

Wydawnictwo al fine Warszawa

4

Tytuł oryginału DICTIONARY OF WARS Copyright © 1986 by George C. Kohn Redaktor Anna Łabuszewska Projekt obwoluty Sławomir Skryśkiewicz

For the Polish translation Copyright © 1998 by Piotr Amsterdamski For the Polish edition Copyright © by Wydawnictwo Da Gapo Wydanie I ISBN 83-86829-57-5

Printed in Poland by „DRUKARNIA G.S." - Kraków

5

WSTĘP

Encyklopedia wojen jest próbą wypełnienia luki istniejącej wśród dzieł o charakterze encyklopedycznym. Stanowi zbiór zwięzłych notek poświęconych światowym konfliktom zbrojnym od staroŜytności do czasów obecnych. Dostarcza miarodajnych i obszernych informacji na temat większych wojen, rewolucji, konfliktów i buntów, które są częścią naszej historii. Mam nadzieję, Ŝe będzie ona przydatna zarówno dla szerokiego grona Czytelników, jak i osób studiujących zagadnienia militarne. W jednotomowym opracowaniu nie moŜna oczywiście odnotować wszystkich konfliktów; niewielka objętość wyklucza wyczerpanie tematu. Problematyka obejmująca tak szeroki przedział czasowy i dotycząca tak rozległych obszarów - wojny we wszystkich częściach świata od 2000 r. p.n.e. do współczesności - narzuca pewien subiektywizm w wyborze haseł oraz zdarzeń. Sądzę, Ŝe pomimo tych ograniczeń udało się zapewnić Czytelnikowi jasny obraz niezwykłej róŜnorodności konfliktów, tej istnej plagi ludzkości. Historia wojen jest długa i intrygująca. Od dnia, w którym rywale - lub rywalki - postanowili rozwiązać dzielące ich problemy poprzez uŜycie siły, wojna była i jest typowym sposobem postępowania na przestrzeni ludzkich dziejów. W wielu wypadkach historia narodu jest historią jego wojen. Moja definicja wojny jest dość szeroka; rozumiem przez wojnę otwarty, zbrojny konflikt między narodami lub państwami, albo między partiami, ugrupowaniami czy ludźmi w obrębie tego samego państwa. Przyczyny wybuchu wojny bywają róŜnorodne: moŜe to być spór terytorialny, krzywdy wyrządzane ludności jednego państwa przez mieszkańców drugiego, problemy rasowe, uprzedzenia, konkurencja i ograniczenia w handlu, zawiść o potęgę militarną lub chęć podboju. Wojna domowa jest na ogół wynikiem dąŜeń do objęcia władzy w państwie lub dąŜeń do zdobycia swobód politycznych, obywatelskich czy religijnych. Zorganizowaną próbę przejęcia władzy, obalenia rządu lub zrzucenia ucisku określa się terminem rebelii, powstania lub przewrotu, które w razie powodzenia stają się znane jako rewolucje. Encyklopedia wojen obejmuje tego rodzaju konflikty, a takŜe podboje, najazdy, oblęŜenia, masakry, napady i znaczące bunty, ponadto zawiera równieŜ wiele oddzielnych haseł przedstawiających wyjątkowo trudne i waŜne bitwy. Celem tej ksiąŜki nie jest interpretacja konfliktów. Podstawowym zadaniem Encyklopedii jest informacja o działaniach wojennych, jednakŜe dla przekazania pełniejszego i jaśniejszego obrazu konfliktu często zamieszczany jest opis tła politycznego, społecznego i kulturalnego. DuŜy nacisk połoŜono na uszeregowanie zasadniczych i związanych ze sobą faktów we właściwy ciąg narracyjny. KaŜde hasło zawiera nazwę lub nazwy konfliktu, okres, w którym miał on miejsce, przyczyny wybuchu, uczestników, zwięzły opis lub zestawienie wydarzeń, wynik lub znaczenie konfliktu. Podano równieŜ rok urodzenia i śmierci (lub okres działania) wymienionych osób - władców, wodzów, generałów, buntowników i innych.

6

Konflikty podane są w kolejności alfabetycznej, przy czym jako nazwę przyjmuje się nazwę dostępną lub najczęściej spotykaną; niektóre z nazw są powszechnie znane (np. Napoleońskie wojny 1803-1815, Krymska wojna 1853-1856, Krucjaty), inne - nieco mniej (Ań Luszana bunt 755-763, Tajpingów powstanie 1850-1864), inne wreszcie są całkiem nieznane (Birmańsko-laotańska wojna 1558, Hukbalahapy powstanie 1946-1954). Wiele konfliktów ma dwie lub więcej nazw; by łatwiej moŜna było odszukać dany konflikt, podane jest przy drugiej nazwie odniesienie do hasła głównego, a zatem przy haśle Niderlandzka wojna o niepodległość 1568-1648 Czytelnik znajdzie określenie OSIEMDZIESIĘCIOLETNIA WOJNA. Konflikty o takiej samej nazwie, lecz innych okresach trwania ułoŜone są w porządku chronologicznym (np. Janczarów bunt 1730 poprzedza Janczarów bunt 1807-1808, a ten z kolei poprzedza Janczarów bunt 1826). Taka kolejność chronologiczna pomoŜe Czytelnikowi poznać historię konfliktów w określonych krajach. Czytelnik moŜe równieŜ sięgnąć do haseł podanych pod PATRZ oraz PATRZ TAKśE i prześledzić dany konflikt w szerszej perspektywie. Nazwy wojen, rewolucji, buntów i konfliktów zestawione są w indeksie. Za pomoc w pisaniu tej ksiąŜki pragnę wyrazić szczególne podziękowania Mary L. Allison, Judicie W. Augusta, Cynthii S. Pomerleau, Mary Ann Ryer i Howardowi G. Zettlerowi. Ich pomoc ułatwiła mi pracę. Chciałbym takŜe podziękować Edowi Knappmanowi, wydawcy „Facts on File" i redaktorowi Jamesowi Warrenowi za pomoc. George C. Kohn

7

A ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750 (powstanie Abu Muslima). Abbasydzi, arabscy muzułmanie, wywodzący się rzekomo od Abbasa (zm. 653), stryja proroka Mahometa (570-632) występowali przeciw rządzącemu rodowi Omajjadów. W 747 wybuchło powstanie, Abbasydzł pod dowództwem Abu Muslima (728?-755) zdobyli Merw w krainie Chorasan, w północno-wschodniej Persji. Marwam II (zm. 750), ostatni kalif z dynastii Omajjadów, usiłował zdławić powstanie, jednakŜe jego wojska zostały zwycięŜone w bitwach pod Niszapurem, Jurjanem, Nahawandem i Karbalą. Powstanie objęło takŜe inne prowincje imperium muzułmańskiego. Po ostatecznym zwycięstwie Abbasydów nad Zabem Wielkim w 750 Marwan uciekł do Egiptu, gdzie wkrótce potem został zamordowany. Abu al-Abbas as-Saffan (722-754), bliski przyjaciel Abu Muslima, ogłosił się pierwszym abbasydzkim kalifem w Kufie, mieście w Mezopotamii, nad Eufratem. Patrz takŜe MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747.

ABCHAZJA, KONFLIKT W ABCHAZJI 1992.

W czasach ZSRR Abchazja była republiką autonomiczną w składzie Gruzińskiej SRR. Po wygranych przez nacjonalistę Zwiada Gamsahurdię (1939-1993?) pierwszych wyborach prezydenckich w niepodległej Gruzji w 1991 doszło do konfrontacji stanowisk w sprawie określenia statusu Abchazji: Gruzini opowiadali się za państwem unitarnym i niepodzielnym, Abchazi domagali się większego zakresu narodowej autonomii. W lipcu 1992 parlament Abchazji ogłosił niepodległość republiki i secesję z Gruzji. 14 sier-

pnia 1992 nastąpiła interwencja zbrojna wojsk gruzińskich dowodzonych przez ministra obrony Tengiza Kitowaniego (ur. 1938); kierownictwo Gruzji jako oficjalny powód interwencji podało ściganie ukrywających się na terytorium Abchazji zwolenników obalonego prezydenta Gamsahurdii, nieoficjalnie Tbilisi dąŜyło do usunięcia władz abchaskich. Przewodniczący parlamentu abchaskiego Władisław Ardzinba (ur. 1945) uznał wkroczenie wojsk gruzińskich za obcą interwencję i wezwał do zbrojnego oporu. Rosja nieoficjalnie udzieliła Abchazji wsparcia militarnego, chcąc w ten sposób wywrzeć nacisk na Gruzję, która podówczas stanowczo odmawiała wstąpienia do Wspólnoty Niepodległych Państw. Siły abchaskie wyparły wojska gruzińskie z republiki we wrześniu 1993 i przejęły kontrolę nad całym terytorium. W kwietniu 1994 Gruzja i Abchazja przy pośrednictwie Rosji i ONZ podpisały deklarację o pokojowym uregulowaniu konfliktu. Od czerwca 1994 w 24-kilometrowej strefie buforowej dzielącej Gruzję i Abchazję stacjonuje rosyjski kontyngent pokojowy. Abchazja formalnie pozostając częścią Gruzji, faktycznie jest całkowicie niezaleŜna od władz w Tbilisi. ABD AL-KRIMA POWSTANIE. Patrz RlFENÓW WOJNA 1919-1926.

ABD EL-KADERA WOJNA PIERWSZA 1832-1834. Abd el-Kader (1808-1883), muzułmański przywódca i emir Maskary, dowodził siłami algierskimi podczas podjazdowej wojny z wojskami francuskimi, które dokonały inwazji w okolicach Oranu i Mostagenu. Odniósł zwycięstwo, co zmusiło

8

Francuzów do podpisania w 1834 porozumienia w Desmłchels. Postanowieniem traktatu Abd el-Kader został dejem (gubernatorem) Maskary i uzyskał władzę nad dzielnicą Oran. Francja zawarła traktat w nadziei, Ŝe będzie mogła wykorzystać Abd el-Kadera jako swego sprzymierzeńca w Algierii. Druga wojna Abd el-Kadera 1835-1837. Francuskie wojska nadal prowadziły walkę z algierskimi plemionami zjednoczonymi przez Abd el-Kadera, jednakŜe przegrały wiele starć. W 1837 podpisano porozumienie w Tafnie, przyznające Abd el-Kaderowi władzę nad większością terytorium Algierii; Francja zachowała tylko kilka portów. Na pozyskanych terenach Abd el-Kader zorganizował państwo muzułmańskie, wykorzystując uczucia religijne w celu zjednoczenia plemion algierskich. Trzecia wojna Abd el-Kadera 1840-1847. W grudniu 1840 Francja wysłała do Algierii marszałka Thomasa R. Bugeauda (1784-1849), by rozpoczął regularną kampanię wojenną przeciwko Algierczykom Abd el-Kadera. Pod naporem Francuzów Abd el-Kader wycofał się do Maroka, gdzie zawarł sojusz skierowany przeciwko Francuzom. Uzbrojona w karabiny konnica Abd el-Kadera walczyła bardzo skutecznie nękając wojska francuskie nieustannymi wypadami. W końcu jednak armia francuska pod dowództwem Bugeauda 14 sierpnia 1844 zaatakowała 45tysięczne wojska Abd el-Kadera nad rzeką Isly i odniosła zdecydowane zwycięstwo. Po bitwie nad Isly Abd el-Kader w 1846 ponownie schronił się w Maroku, z małym oddziałem dokonywał wypadów i toczył drobne potyczki z Francuzami. Straciwszy poparcie sułtana Maroka i mając zaledwie kilku ludzi, Abd el-Kader poddał się w 1847 francuskiemu generałowi Christopherowi Lamoriciere (1806-1865). ABISYŃSKO-WŁOSKIE WOJNY. Patrz WŁOS KO-ETIOPSKIE WOJNY.

ABU MUSLIMA POWSTANIE. Patrz ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750.

ACHAJSKA WOJNA 146 p.n.e. Achajowie, lud zamieszkujący w staroŜytności południową i środkową Grecję, zawiązali w 280 konfederację peloponeskich miast-państw, zwaną Związkiem Achajskim, której celem była wspólna obrona przed wrogami. Achajowie usiłowali zmusić Spartę do przyłączenia się do Związku, co się powiodło ok. 190. Wówczas Związek objął cały Peloponez. W 147 Rzym wydał Związkowi nakaz wyłączenia z tej organizacji nie tylko Sparty, która się o to do senatu zwróciła, ale i kilku innych miast-państw Związek odmówił. Rzym w 146 skierował przeciw niemu armię pod dowództwem Lucjusza Mummiusza Achajskiego. ChociaŜ Związek wsparło kilka miast-państw, jego wojsko składające się w części ze źle wyszkolonych niewolników, zostało pobite w dwóch bitwach, ostatniej pod Leukopetrą w pobliŜu Koryntu, po czym Rzymianie splądrowali Korynt i doszczętnie go zniszczyli. Następnie Rzymianie rozwiązali Związek Achajski i podporządkowali sobie całą Grecję. ACHAJSKO-SPARTAŃSKIE WOJNY. Patrz SPARTAŃSKO-ACHAJSKIE WOJNY.

ACZINÓW POWSTANIE 1953-1959. Muzułmańscy Aczinowie (Achenowie) w północnej Sumatrze protestowali przeciw włączeniu państwa Aczin (lub Aczeh, obecnie Atjeh) do utworzonej w 1950 republiki Indonezji. 20 września 1953 rozpoczął się bunt przeciw rządom prezydenta Sukarno (1901-1970), którym pokierował Tengku Daud Beureuh, gubernator wojskowy Aczinu w okresie przed włączeniem tego terytorium do Indonezji. Aczinowie zaatakowali posterunki policji i koszary wojskowe, usiłując zdobyć broń dla powszechnego powstania. Walki partyzanckie trwały aŜ do zawieszenia broni w marcu 1957, kiedy to Aczin został uznany za oddzielną prowincję. Bunt wybuchł równieŜ na innych wyspach Indonezji, których mieszkańcy domagali się większej autonomii. Aczinowie wznowili wtedy walkę, która doprowadziła do pod-

9

pisania przez Sukarno deklaracji o nadaniu Aczinowi specjalnego statusu i autonomii religijnej i samorządowej. ACZINÓW WOJNA 1873-1907. Po uznaniu przez Wielką Brytanię Aczinu (lub Aczehu, obecnie Atjehu), muzułmańskiego państwa na północy Sumatry, za strefę wpływów Holandii w 1873 Holendrzy wysłali dwie ekspedycje w celu poskromienia buntowniczego ludu Aczinów (Aczenów). Holendrzy zdobyli pałac sułtana w stolicy KutaradŜa. W 1903 sułtan Aczinu, Muhammad Daud zawarł z Holendrami traktat, w którym uznał zwierzchność Holandii i zrzekł się tronu. JednakŜe wielu Aczinów nie przyjęło zwierzchności Holandii i nadal prowadziło wojnę. Stopniowo, stosując „strategię fortec" (w całym Aczinie zbudowano fortece dla wojsk holenderskich), do 1907 Holendrzy zdołali spacyfikować cały Aczin. AFGANISTANU l MARATHÓW WOJNA 1758-1761. Po śmierci Nadira Szacha (1688-1747) imperium perskie rozpadło się (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1700). Pod wodzą Ahmeda Szacha Durrani (l722?-1773) Afganistan stał się państwem niezaleŜnym. Ahmed Szach dąŜył do podporządkowania sobie zachodniego Hindustanu (PendŜab i obszary nad górnym Gangesem); dwa jego najazdy (1748 i 1751) doprowadziły do opanowania PendŜabu. W czasie najazdu w 1756-1757 Ahmed Szach splądrował Delhi, pozostawił tam uległego Alamgira II i wrócił do Kabulu, by zdusić opozycję. Wezyr Delhi Muhammad Ghazi ud-din zwrócił się do Marathów o wyparcie Afgańczyków z PendŜabu. Marathowie, którzy pod rządami Baladźi Rao (wzmian. 1740-1761) byli u szczytu swej potęgi, przystąpili do wojny. Wierzyli, Ŝe te tereny są im przeznaczone. Początkowo odnosili zadziwiające zwycięstwa: w 1758 zajęli Lahaur i pobili Sirhinda. Jednak w 1759 Ahmed przeprowadził czwarty najazd, odbił Lahaur, zajął Delhi, był świadkiem zamordowania Alamgira II. Sam Ahmed zrezyg-

nował z tronu Mogołów. Osadził na nim Szacha Alama II (1728-1806). Baladźi Rao utworzył w Punie największą armię, jaką kiedykolwiek wystawili Marathowie (rzekomo około 300 tysięcy ludzi) i wysłał ją w kierunku Delhi. Ahmed ogłosił dŜihad (świętą wojnę islamską) i zebrał mniejszą, ale lepiej uzbrojoną armię. Wrogie wojska 14 stycznia 1761 stoczyły bitwę pod Panipatem, zginęło w niej 75 tysięcy Marathów, w tym takŜe ich wodzowie, 30 tysięcy wzięto do niewoli i zwolniono za okup. Choć Szach Alam pozostał na tronie, Brytyjczycy i Marathowie przy udziale arystokratycznych rodów muzułmańskich i hinduskich podzielili między siebie imperium Mogołów. Brytyjczycy następnie stopniowo niszczyli państwo Marathów (patrz MARATHÓW WOJNY). AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1928-1929.

Próby przeprowadzenia reform w kraju podjęte przez Amanullaha Chana (1892-1960), emira i króla Afganistanu napotkały opór. Przeciwnicy króla w listopadzie 1928 wzniecili powszechny bunt. W połowie stycznia 1929 Amanullah abdykował przekazując tron uległemu starszemu bratu, ale mimo to wyjęty spod prawa przywódca buntu zdobył Kabul i ogłosił się szachem, przyjmując imię Habibullaha Ghazi (zm. 1929). Amanullah zebrał armię w Kandaharze i wiosną 1929 ruszył na Kabul chcąc odzyskać tron. W drodze do stolicy został pokonany; zbiegł z kraju. Po powrocie z Europy generał Mohammad Nadir Chan (1880-1933), oficer afgański, kuzyn Amanullaha, zgromadził armię, pokonał Habibullaha i zdobył Kabul w październiku 1929. Habibullaha ujęto i stracono, jego zwycięski przeciwnik objął tron i przyjął imię Nadir Szacha. Z pomocą Brytyjczyków wprowadził reformy, ustanowił pokój i zaspokoił Ŝądania wiernych zwolenników Amanullaha. W 1932 powołał rząd konstytucyjny. AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1979. Radziecka inwazja na Afganistan w końcu

10

grudnia 1979 stała się pierwszym powaŜnym sygnałem załamania się dotychczasowej linii polityki zagranicznej ZSRR. Po proklamowaniu w 1973 republiki w Afganistanie Związek Radziecki zwiększył wysiłki na rzecz przekształcenia tego kraju w zaleŜne pod względem gospodarczym państwo buforowe nastawione wrogo w stosunku do Pakistanu, popieranego przez Chiny. ZSRR udzielał pomocy radykalnym partiom politycznym, między innymi Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA). Próby wprowadzenia w Afganistanie współczesnych idei - zarówno zachodnich, jak i marksistowskich - zawsze napotykały opór konserwatywnych struktur feudalno-plemiennych. Kolejne rządy afgańskie usiłowały przeprowadzić reformy, ale bez większego powodzenia. W 1978 bojówki Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu dokonały zamachu stanu i zamordowały pierwszego prezydenta kraju. Prezydentem został przywódca LDPA, który we wrześniu 1979 został usunięty przez premiera swojego rządu, a ten z kolei został obalony 27 grudnia 1979 przez innego zwolennika lewicy, Babraka Karmala (1929-1996) popieranego przez ZSRR. Próby sowietyzacji podejmowane przez Karmala wywołały zbrojny opór, wówczas zwrócił się on do ZSRR z prośbą o pomoc w zdławieniu opozycji. Interwencja zbrojna spowodowała izolację Związku Radzieckiego na arenie międzynarodowej. 100 tysięcy dobrze uzbrojonych Ŝołnierzy radzieckich nie mogło pokonać afgańskich mudŜahedinów, którzy stosowali taktykę walki partyzanckiej i prowadzili akcje sabotaŜowe. Zadawnione antagonizmy plemienne i róŜnice językowe spowodowały, Ŝe zbuntowani Afgańczycy nie zdołali przyjąć jednolitej strategii w walce z wojskami radzieckimi i rządową armią afgańską. Ta ostatnia poniosła tak wielkie straty wskutek dezercji, Ŝe w 1984 rząd w Kabulu przymusowo wcielał do wojska nawet czternastolatków. ONZ zaŜądał w 1980 wycofania obcych wojsk z Afganistanu. Powstańcy afgańscy otrzymali broń,

dostarczoną przede wszystkim z Pakistanu i USA. W 1988 ZSRR, USA, Pakistan i Afganistan podpisały układ o wycofaniu wojsk radzieckich do 15 grudnia 1989. W lutym 1989 mudŜahedini stworzyli własny rząd. Po upadku popieranego przez Moskwę afgańskiego reŜimu komunistycznego Rada MudŜahedinów ogłosiła l maja 1992 zakończenie wojny domowej, jednakŜe wkrótce potem doszło do walk między rywalizującymi ugrupowaniami mudŜahedinów. AFGAŃSKĄ WOJNA MIĘDZY GHOREM l GHAZNI 1148-1152. Po śmierci Mahmuda z Ghazni (971-1030) królestwo Ghazni w obecnym Afganistanie i Iranie bardzo osłabło, a wówczas Ghor, wasalne państwo w afgańskich górach, powstało przeciw swemu zwierzchniemu władcy. Za panowania dynastii Szansabanisów Ghorowie zaatakowali w 1151 stolicę - miasto Ghazni, oblegali je i w końcu w 1152 zdobyli i spustoszyli. Wszyscy Gaznawidowie zostali wypędzeni do Indii. Miasto nie zostało jednak całkowicie zniszczone w 1175 i przed rozpoczęciem inwazji na Indie przez Muhammada Ghori (zm. 1206) zostało pomocniczą stolicą Ghoru. Przejęcie miasta pozwoliło na wyparcie panujących tu wcześniej koczowniczych Oguzów turkmeńskich. Patrz takŜe MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE ok. 1000-1030; MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1200. AFGAŃSKĄ WOJNA PIERWSZA 1839-1842.

Wzrastające wpływy Rosji na dworze Dosta Mohammada (1793-1863), emira Afganistanu, niepokoiły Brytyjczyków. W dąŜeniu do obalenia Dosta Brytyjczycy wspierali byłego emira, który popierał działania brytyjskie na rzecz zapewnienia lepszej obrony Indii od północy. W 1839 Dost Mohammad został pozbawiony władzy i uwięziony. Po ucieczce z więzienia bezskutecznie próbował odzyskać władzę, po czym został deportowany do Indii. Ostre zimy i nieustający opór afgański zmusiły jednak Brytyjczyków do wycofania się z Afganistanu w styczniu

11

1842. Podczas odwrotu wojska brytyjskie wpadły w pułapkę przygotowaną przez afgańskie plemiona i zostały wybite niemal do nogi. Dost Mohammad odzyskał władzę. Druga wojna afgańska 1878-1880. Po śmierci Dosta emirem został jego syn, Szer Ali (1825-1879), który rozpoczął negocjacje z Rosjanami i odmówił przyjęcia brytyjskiej misji, co ogromnie zaniepokoiło Wielką Brytanię. W listopadzie 1878 wojska brytyjskie wkroczyły do Afganistanu. Szer Ali szukał pomocy u Rosjan, którzy poradzili mu, by zawarł pokój. Po śmierci Szera jego syn, Jakub Chan (1849-1923), zawarł porozumienie, na mocy którego ustąpił Brytyjczykom przełęcz Chajber i inne obszary strategiczne. Jednak po zabójstwie wysłannika Wielkiej Brytanii wojska brytyjskie ponownie zajęły Kabul zmuszając Jakuba do ucieczki. Konflikt skończył się objęciem władzy przez Abd ar-Rahmana (1844?-1901), wnuka Dosta Mohammada, który bronił interesów brytyjskich i ustanowił silny rząd centralny. Trzecia wojna afgańska 1919. W 1919 emirem został Habibullah Chan (1892-1960), który postanowił przekształcić Afganistan w nowoczesne państwo wolne od obcych wpływów. Jego deklaracja niezaleŜności zagraŜała Indiom, co sprowokowało ponowną wojnę z Wielką Brytanią. Krótka walka zakończyła się traktatem w Rawalpindi, w którym Brytyjczycy uznali niezawisłość Afganistanu w sprawach wewnętrznych i zagranicznych. Patrz takŜe PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838. AFOAŃSKIE POWSTANIA 1709-1726. Większość terytorium dzisiejszego Afganistanu znajdowała się w XVII w. we władaniu perskich Safawidów. Wykorzystując słabość Safawidów, w 1709 afgańscy Gilzowie wzniecili powstanie w Kandaharze, usunęli perskiego gubernatora i ustanowili niezaleŜne państwo afgańskie. W 1711 liczne wojska perskie oblegały Kandahar, ale wypady wojsk afgańskich zmusiły Persów do zwinięcia oblęŜenia. Następne działania perskie równieŜ nie przyniosły sukcesów. W 1717

w Heracie zbuntowali się afgańscy Abdalowie, zdobyli miasto i połączyli się z Uzbekami, by wspólnie grabić okoliczne tereny. W 1719 w skierowanej dla odbicia Heratu armii perskiej, liczącej 30 tysięcy Ŝołnierzy, w bitwie pod tym miastem doszło do zamieszania, w jego następstwie została ona pobita. W latach 1721-1722 wielka armia Gilzów afgańskich najechała Persję, zajęła Kerman i Sziraz i ruszyła na stolicę, Isfahan. Perskim wojskom nie udało się zatrzymać najeźdźców. Afgańczycy oblegali stolicę przez sześć miesięcy, aŜ w końcu w październiku 1722 głód zmusił obrońców miasta do poddania się. Słabość Safawidów zachęciła równieŜ Rosjan (patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-1723) oraz Turków osmańskich, którzy zajęli część zachodniej Persji. PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730 przyczyniła się do powiększenia chaosu. Wydawało się, Ŝe Afgańczycy po zajęciu Teheranu w 1725 i pobiciu w 1726 Rosjan i Turków osmańskich w dwóch bitwach, uzyskają pełen sukces, ale nagłe dojście do władzy perskiego dowódcy wojskowego, Nadir Chana (1688-1747) odwlekło wyzwolenie Afganistanu aŜ do czasu zamordowania Nadira (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1720-1738). AFGAŃSKIE POWSTANIE 699-701. Patrz

MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 099-701. AFGAŃSKO-PERSKIE WOJNY. Patrz PERSKO-AFGAŃSKIE WOJNY.

AGATOKLESA MASAKRA 317 p.n.e. Agatokles (360P-289) pochodził z Sycylii, był dwukrotnie skazywany na wygnanie z Syrakuz z powodu stałego dąŜenia do zdobycia władzy. W 317 wrócił na czele wojsk zebranych w miastach pozostających pod władzą Syrakuz i ogłosił się strategos autocrator, co w praktyce oznaczało, Ŝe został tyranem. Przyjął równieŜ tytuł „generalnego pełnomocnika", który w przeszłości przyznano tylko tyranowi Dionizjuszowi Starszemu (ok. 430-367). Dla umocnienia swej władzy wymordował swoich przeciwników

12

i członków Rady Sześciuset, która sprawowała rządy w Syrakuzach. Liczbę ofiar szacuje się na 10 tysięcy. Umocniwszy władzę, mógł bez przeszkód prowadzić dalej wojnę z Kartaginą. Patrz takŜe AGATOKLESA WOJNA z KARTAGINĄ 311-300 p.n.c. AGATOKLESA WOJNA Z KARTAGINĄ 311 -306 p.n.e. Agatokles, tyran Syrakuz (360P-289), wcześnie ujawnił swój talent wojskowy słuŜąc pod dowództwem Timoleona (zm. 337). Kartagińczycy zaniepokojeni wzrostem potęgi Syrakuz wszczęli z nim wojnę i obiegli miasto. W tej sytuacji Agatokles spróbował przenieść wojnę na teren przeciwnika, do Afryki. Wylądował na wybrzeŜu afrykańskim w 311. Kartagińczycy niebawem pobili go pod Lacata. Agatokles wycofał się, ale w 310 wrócił do Afryki na czele armii, która rozbiła kartagińskie wojska tak gruntownie, Ŝe w 308 Agatokles mógł wrócić na Sycylię i zmusić przeciwnika do zwinięcia oblęŜenia Syrakuz. JednakŜe w czasie jego nieobecności wojska, które pozostały w Afryce, zostały w 307 pobite przez siły kartagińskie. Agatokles musiał zawrzeć pokój z Kartaginą, w którym uznano granicę w zachodniej Sycylii, wytyczoną po trzeciej wojnie DIONIZJUSZA. Kartagina zachowywała pokój przez 30 lat, aŜ do wojny z Pyrrusem z Epiru. Patrz takŜe KARTAGIŃSKA WOJNA PRZECIWKO PYRRUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e.; TlMOLEONA WOJNA 344-339 p.n.e.

AJGOSPOTAMOJ, BITWA U UJŚCIA 405 p.n.e. W czasie drugiej PELOPONESKIEJ WOJNY w celu przecięcia Ateńczykom dróg dostaw zboŜa przez Hellespont (Dardanele) flota spartańska pod dowództwem Lizandra (zm. 395) obiegła i zdobyła Lampsakos, miasto na Hellesponcie sprzymierzone w tym czasie z Atenami (405). Ateńczycy zgromadzili wszystkie posiadane okręty i pod dowództwem Konona (zm. ok. 390) wysłali je przeciwko flocie przeciwnika. Konon nie zdołał jednak wciągnąć Spartan do walki. Po pięciu dniach oczekiwania

Ateńczycy, nie zwaŜając na przestrogi Alkibiadesa (ok. 450-404), zacumowali okręty u wybrzeŜy półwyspu Gallipoli (d. Chersonez tracki w zachodniej Turcji) w pobliŜu ujścia rzeki Ajgospotamoj i zeszli na brzeg. Flota Lizandra zaskoczyła flotę ateńską, przypuściła atak i zagarnęła około 180 nieprzyjacielskich okrętów (Konon zdołał uciec z 20 statkami), około 4000 jeńców Ateńczyków zostało wymordowanych. W następstwie bitwy Ateny utraciły flotę, przecięto ich drogi zaopatrzenia w zboŜe, ich sprzymierzeńcy zaczęli się buntować (z wyjątkiem Samos), a Lizander obiegł port ateński. Po Ajgospotamoj Ateny znalazły się w niezwykle trudnej sytuacji. AJUTTHAJI l CZIANG MAJU WOJNY. Patrz SYJAMSKIE WOJNY.

ALBAŃSKIE POWSTANIA 1932, 1935 i 1937. W czasie panowania króla Zogu I (1895-1961) wybuchły trzy powstania - w 1932, 1935 i 1937. Wszczęły je grupy liberalnych reformatorów oraz radykałowie muzułmańscy o tendencjach marksistowskich (większość mieszkańców Albanii wyznawała islam). Zogu, który był dyktatorem i dąŜył do zachowania w Albanii społeczeństwa feudalnego, zdławił bez trudu te stosunkowo niewielkie i źle zorganizowane powstania. Zastosowane represje były zadziwiająco łagodne - stracono jedynie kilku prowodyrów; wprowadzono skromne reformy społeczne i administracyjne. Panowanie Zogu zakończyło się 7 kwietnia 1939, gdy Włochy, jedyny sprzymierzeniec Albanii, zaczęły ją traktować jak kraj podległy i jednocześnie dokonały najazdu (wojska włoskich faszystów ostrzelały miasta albańskie i zajęły kraj, który następnie został wcielony do Włoch). Zogu zbiegł do Wielkiej Brytanii. Patrz takŜe ŚWIATOWA WOJNA n NA BAŁKANACH 1939-1941. ALBAŃSKIE POWSTANIE 1910. Albańczycy popierali rozwijający się w imperium osmańskim ruch młodoturków, poniewaŜ ci obiecali Albanii autonomię i zwolnienie od

13

bardzo wysokich podatków nakładanych przez państwo tureckie. Po zdobyciu władzy młodoturcy nie dotrzymali obietnic, ponadto nałoŜyli na Albanię nowe podatki. W marcu 1910 w północnej części kraju około 8000 Albańczyków wznieciło powstanie. Powstanie wkrótce objęło Korczę w południowo-wschodniej Albanii i rozszerzało się w kierunku zachodniej Macedonii. Albańscy przywódcy zebrali się w Czarnogórze i przyjęli memorandum, w którym domagali się samorządu dla Albanii. Rząd turecki odrzucił memorandum. W czerwcu 1910 armia turecka brutalnie zdławiła powstanie. ALBAŃSKO-TURECKA WOJNA 1443-1478.

Jerzy Kastriota, lepiej znany jako Skanderberg (1405-1468), syn albańskiego księcia, został w młodości zabrany na dwór sułtana Murada II (1403?-1451) jako zakładnik. Był ulubieńcem dworu, zyskał imię Iskander (Aleksander) i honorowy tytuł beja („pana"), przeszedł na islam i został dowódcą armii. Pamięć o pochodzeniu nie pozwoliła mu na zatracenie się w luksusach dworskiego Ŝycia. Gdy nad Albanią zawisła groźba najazdu tureckiego, Skanderberg uciekł (1443) do ojczystego kraju, zorganizował ligę skłóconych dotąd ksiąŜąt albańskich i przyjął chrześcijaństwo. W 1443 rozpoczął walkę z Turcją od zajęcia fortecy w Krui, uchodzącej za niezdobytą. W latach 1444-1466 odparł 13 najazdów tureckich; w 1450 zwycięstwo nad wojskami Murada oblegającymi Kruję zapewniło mu na Zachodzie sławę bohatera, a takŜe pomoc Wenecji, Neapolu, Węgier oraz papieŜa. Jego wojska, często stosujące partyzanckie metody walki, prawie zawsze odnosiły zwycięstwa. Dzięki wielkiemu zwycięstwu odniesionemu w 1461 udało mu się wymusić na Porcie zawarcie rozejmu, który jednak sam zerwał na skutek wezwania papieŜa do nowej krucjaty (1463). Jego wojska najechały Macedonię (1463) i pokonały Turków w 1464 i 1465. Ostatnie oblęŜenie Krui przez sułtana Mehmeda II Zdobywcę (1429-1481) doprowadziło do zniszczenia kraju i kosz-

towało Skanderberga utratę sojuszników. Po jego śmierci arystokracja albańska wszczęła spory między sobą, ale nadal prowadziła wojnę z Turcją. Chaotyczne walki zakończyły się w 1478 podbojem Albanii przez Turcję. ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIW ALBIGENSOM 1208-1229. Albigensi, zwolennicy manicheizmu z południowej Francji, zostali uznani przez Kościół rzymskokatolicki za heretyków, a w 1208 papieŜ Innocenty III (1161-1216) wezwał do krucjaty przeciw nim. Wojska z północnej Francji pod wodzą Szymona IV z Montfort (1160P-1218) nadały krucjacie wymiar polityczny. Krucjata złamała niezaleŜność arystokracji południowej Francji. Wojska Montforta pobiły arystokratów i albigensów w krwawej bitwie pod Muret 12 września 1213. JednakŜe herezji nie wytępiono i wojna trwała nadal. Przywódca albigensów Rajmund VI (1156-1222), który został pobity pod Muret, w 1218 wytrzymał oblęŜenie Tuluzy prowadzone przez Montforta i odzyskał terytorium zdobyte przez krzyŜowców. W 1226 wojska francuskiego króla Ludwika VIII (1187-1226) zajęły większą część Langwedocji, regionu w południowej Francji, po czym dokonano rzezi albigensów. Na mocy traktatu z Meaux z 1229 hrabstwo Tuluzy przeszło we władanie francuskich Kapetyngów. Patrz takŜe ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA1209-1213. ALEKSANDER WIELKI, WOJNA O SUKCESJĘ. Patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.

ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e. Dwudziestoletni Aleksander po zamordowaniu Filipa II (382-336) został królem Macedonii i zwierzchnikiem Grecji. W 336 umocnił swą władzę nad Grecją. Kiedy wystąpiły przeciw niemu Teby, Aleksander obiegł je i zburzył. Nowy władca przystąpił do zrealizowania planu swego ojca dokonania podboju części państwa perskiego i zemszczenia się na nim za GREC-

14

KO-PERSKIE WOJNY (patrz KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e., SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA

357-355 p.n.e.). Drugorzędnym motywem było dąŜenie do napełnienia pustego skarbca. Armia Aleksandra, licząca około 30 tysięcy piechoty i 5000 jazdy, przeprawiła się w 334 przez Dardanele, na krótko zboczyła, by Aleksander mógł pomodlić się w Troi u grobu Achillesa, i w tym samym roku pobiła wojska perskiego króla Dariusza III (zm. 330) nad rzeką Granik. Aleksander opanowywał po drodze miasta frygijskie, by pozbawić perską flotę portów, następnie wkroczył do północnej Syrii i zwycięŜył Dariusza w bitwie pod ISSOS w 333. Aby całkowicie wyeliminować perską flotę, Aleksander wkroczył do Fenicji, łatwo zdobył kilka miast, obiegł i zajął TYR, a następnie podbił Syrię. W 332 opanował Egipt, gdzie w 330 został uznany za syna Amona (najwaŜniejszy bóg Egipcjan). Aleksander wrócił do Syrii w 331, pokonał Dariusza w bitwie pod GAUGAMELĄ, zdobył Babilon i Suzę, spalił Persepolis i w 330 podjął pościg za Dariuszem, który schronił się w Ekbatanie. Od 331 Aleksander zaczął ulegać wpływom wschodnim; nazywał siebie „królem królów" (tytuł perski) i ubierał się na perską modłę. Część wojsk, niezadowolona z tych zmian, wznieciła bunt, ale Aleksander szybko zdusił rebelię zabijając przywódców. Po znalezieniu ciała swojego przeciwnika Dariusza, zamordowanego przez kuzyna Bessosa (pojmany i ukrzyŜowany w 329), Aleksander przykrył je własną szatą, a następnie urządził Dariuszowi królewski pogrzeb. W 330 zimował w Hindukuszu, po czym w 329 rozpoczął wyprawy wschodnioirańskie (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY WSCHODNIOIRAŃSKIE 329-327 p.n.e.). Po zdobyciu w 327 Baktrii (Afganistan) i załoŜeniu kolejnej, najdalej na wschód wysuniętej Aleksandrii (miasta) skierował się na południowy wschód, by rozpocząć podbój Indii (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e.). W 327 po bardzo trudnym oblęŜeniu zdobył AORNOS, a w 326 zwycięŜył w swojej najtrud-

niejszej bitwie nad rzeką HYDASPES. Dzięki stałym uzupełnieniom armia Aleksandra liczyła wówczas 120 tysięcy Ŝołnierzy, ale po dotarciu do rzeki Beas w Indiach - ponad 17 tysięcy km od Macedonii - Ŝołnierze odmówili dalszego marszu na wschód. Aleksander ustąpił, w 325 zbudował flotę w jeszcze jednej Aleksandrii; armia pod jego dowództwem przeszła przez pustynię Makran, ponosząc po drodze cięŜkie straty. W 324 wojska dotarły do Suzy, gdzie dla spełnienia swoich marzeń o harmonii między Grekami i Azjatami Aleksander nakazał, by zawierano mieszane małŜeństwa. Sam poślubił córkę Dariusza Barsine (jedna z jego kilku Ŝon), która została zamordowana w 309. Później pozbył się nieudolnych i przekupnych urzędników (Greków i Persów), i rozdzielił swe siły. Flota popłynęła morzem. Wojska lądowe odesłał do kraju. Wydał deklarację wzywającą wygnańców greckich do powrotu do kraju i nakazał, by uznano go za boga. Zdławił ostatni bunt w armii, udał się do Babilonu w 323, i tam, podczas przygotowań do kampanii arabskiej, dostał wysokiej gorączki i po krótkiej chorobie zmarł. Patrz takŜe DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.

ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e. Armia około 90 tysięcy Ŝołnierzy Aleksandra Wielkiego (356-323) przezimowała w Hindukuszu (pasmo wysokich gór na obecnej granicy między Afganistanem i Pakistanem), a następnie skierowała się na południe w kierunku rzeki Indus, docierając do jej dopływów w lecie 327 (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 P.n.e.). Po opuszczeniu Baktrii wojska musiały przystosować się do nowych warunków: nieznanego klimatu, na przemian przyjaznych i wrogich tubylców i do słoni. Aleksander musiał pokonać wszystkie te trudności. Najpierw z wielkim trudem zdobył AORNOS, a następnie na równinach PendŜabu zwycięŜył radŜę Porosu w bitwie nad rzeką HYDASPES w 326. Władca

15

ów po walce został przyjacielem Aleksandra. Aleksander udał się w kierunku Beas, dopływu Indusu, i byłby poszedł dalej, gdyby nie odmowa Ŝołnierzy, którzy pragnęli wrócić do domu. W 326 rozpoczął odwrót wzdłuŜ starego koryta Indusu. W 325 zatrzymał się w pobliŜu obecnego Karaczi, przerywając marsz na zachód, aby podbić Mallów. ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY WSCHODNIOIRAŃSKIE 329-327 p.n.e. Wyruszywszy z Ekbatany w Medii (staroŜytna kraina w obecnym północno-wschodnim Iranie) wojska Aleksandra Wielkiego (356-323) rozpoczęły trudny marsz na wschód (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Dostawy Ŝywności były tak znikome, Ŝe w końcu Aleksander wypłacił Ŝołd części armii i kazał zwolnionym Ŝołnierzom zawrócić do kraju. W czasie tej wyprawy Aleksander znalazł ciało zasztyletowanego Dariusza III (zm. 330), przeciwnika, którego darzył szacunkiem. To dało mu jeszcze jeden powód do kontynuowania działań: pragnął bowiem ująć Bessosa (zm. 329), mordercę Dariusza. Aleksander opanował północną Partię oraz Sogdianę (dwie staroŜytne krainy perskie) i pojmał Bessosa. W tym czasie Dailamici uprowadzili jego ukochanego konia, Bucefała, ale gdy Aleksander zagroził im surowymi karami, zwrócili wierzchowca. Następnie Aleksander udał się na południe, a potem w kierunku północno-wschodnim, w stronę obecnego Kabulu w Afganistanie. Podbił Baktrię (staroŜytna perska satrapia, która stała się później greckim królestwem) i w 327 poślubił Roksanę (zm. 311), baktryjską księŜniczkę. Wojska Aleksandra odzyskały Sogdianę i zdobyły Gandharę, obecnie w północno-zachodnim Pakistanie. Powstanie w Baktrii i Sogdianie zmusiło Aleksandra do podjęcia długotrwałych działań. Stłumiwszy spisek przeciwko sobie, Aleksander w końcu 327 poprowadził swe wojska do Indii (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e.).

ALGIERSKA WOJNA 1815. Na początku 1815 napady berberyjskich piratów u wybrzeŜy Afryki Północnej zagroziły amerykańskiemu handlowi z krajami śródziemnomorskimi. Stany Zjednoczone, które nie musiały juŜ koncentrować uwagi na WOJNIE 1812, wysłały w ten rejon komandora Stephena Decatura (1779-1820) na czele duŜej eskadry okrętów. Decatur wkrótce przechwycił u przylądka Gata (Hiszpania) algierski okręt flagowy Machuda, wpłynął do portu w Algierze i doprowadził do zawarcia porozumienia, które połoŜyło kres haraczom i zapewniło bezpieczeństwo amerykańskiemu handlowi. Ponadto na mocy porozumienia zostali uwolnieni wszyscy amerykańscy jeńcy, a Algieria wypłaciła duŜe odszkodowanie. Patrz takŜe TRYPOLITAŃSKA WOJNA isoo-1805. ALGIERSKA WOJNA 1954-1962. W 1954 algierscy muzułmanie z Frontu Wyzwolenia Narodowego (FLN) rozpoczęli otwartą wojnę przeciw francuskiemu panowaniu w Algierii, napadając na francuskie instytucje i jednostki wojskowe, a takŜe europejskie przedsiębiorstwa. W 1957 rząd francuski nie zgodził się na przyznanie Algierii niepodległości i wysłał wielotysięczne oddziały, które miały zdławić rebelię. Gdy w 1958 Charles de Gaulle (1890-1970) został prezydentem Francji, zaproponował przyjęcie zasady samostanowienia w rozwiązywaniu sprawy algierskiej, a później, w 1960, starał się doprowadzić do honorowego zawieszenia broni z przywódcami strony algierskiej. W kwietniu 1961 francuski generał Raoul Salan był współorganizatorem nieudanego puczu armii francuskiej w Algierii, który miał na celu niedopuszczenie do uniezaleŜnienia się Algierii od Francji. W marcu 1962 przedstawiciele Francji i walczącej Algierii podpisali porozumienie o zawieszeniu broni, jednakŜe przeciw temu porozumieniu wystąpił Salan, który kierował nielegalną Organizacją Tajnej Armii (OAS). Salan został aresztowany, ale OAS walczyła dalej, l lipca 1962 Algierczycy w referendum

16

narodowym opowiedzieli się za niezaleŜnością, a dwa dni później Francja uznała niepodległość Algierii. ALGIERSKO-FRANCUSKIE WOJNY 1832-1847. Patrz ABD EL-KADERA WOJNY.

ALGIERSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1963-1964. UniezaleŜnienie się Algierii od Francji (patrz ALGIERSKA WOJNA 1954-1902) nie zadowoliło ani Algierii, ani Maroka (Francja zrzekła się praw do Maroka w 1956), poniewaŜ Francja wytyczyła granice między nimi, nie konsultując się z przedstawicielami swych posiadłości. Prezydent Algierii, Ahmed Ben Bella (ur. 1916) domagał się rewizji granic, jednak Maroko zignorowało jego Ŝądania. W październiku 1963 wojska algierskie i marokańskie rozpoczęły walki przygraniczne, które pociągnęły za sobą wiele ofiar. Dzięki interwencji nowo powstałej Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA) pod przewodnictwem cesarza Etiopii Hajle Sellasje (1892-1975) i prezydenta Mali Modibo Keita (1915-1977) obie strony zgodziły się na zawieszenie broni (20 lutego 1964), jednakŜe wzajemne stosunki między państwami pozostały napięte. W 1967 znowu wybuchły starcia przygraniczne, a później, w 1976, gdy dawna Sahara Hiszpańska uzyskała niepodległość i przyjęła nazwę Sahara Zachodnia, między Algierią i Marokiem rozpoczęła się cicha wojna o prawa własności do tego obszaru (patrz SAHARA HISZPAŃSKA, WOJNA o SAHARĘ HISZPAŃSKĄ 1975-)ALGONKIŃSKO-HOLENDERSKA WOJNA 1641-1645. Rozwój osadnictwa holenderskiego na obecnej Staten Island i Hackensack, w stanie Nowy Jork, wywołał gniew Indian Algonkinów, do których naleŜały te tereny. Gdy latem 1641 administrator kolonii holenderskiej, William Kieft, zaŜądał od Algonkinów daniny, Indianie napadli na osadników na Staten Island i Manhattanie. Krwawe walki toczyły się aŜ do zawarcia rozejmu rok później. W lutym 1643 wojow-

nicy indiańscy ze szczepu Mohawk, uzbrojeni przez osadników holenderskich, zaatakowali Algonkinów, którzy w odwecie napadli na Holendrów. Po krwawych walkach i licznych akcjach represyjnych Holendrzy wspomagani przez Indian Mohawk zmusili Algonkinów do wycofania się ł zawarcia pokoju w sierpniu 1645. Patrz takŜe HOLENDERSKO-INDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664.

ALMOHADÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1146-1173. Almohadzi, purytańska sekta muzułmańska pochodzenia berberyjskiego, około 1125 załoŜyli wojowniczą konfederację religijną w północno-zachodniej Afryce. Rywalizowali tam z Almorawidami, inną berberyjską sektą muzułmańską. Wielu mieszkańców arabskiej Hiszpanii pragnęło obalić zepsutych luksusem władców almorawidzkich (patrz ALMORAWIDÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094). W maju 1146 Almohadzi, zachęceni wezwaniem do udzielenia pomocy w obaleniu Almorawidów, dokonali inwazji na najbardziej wysunięty na południe kraniec Hiszpanii. Tarifa i Algeciras wpadły w ręce Almohadów, którzy pod wodzą Abd al-Mu'mina (zm. 1163) niezwłocznie ruszyli na północ. W 1146 Abd al-Mu'min został obwołany władcą arabskiej Hiszpanii. Almorawidzi zostali wyparci z Sewilli (styczeń 1147), a po nadejściu posiłków z Afryki Almohadzi zdobyli Kordobę i Jaen. Posuwając się poza dawne granice posiadłości Almorawidów, Almohadzi zdobyli Malagę (1153), Grenadę (1154), następnie z powodzeniem obiegli Almerię, mauretańskie miasto-twierdzę zdobyte wcześniej, w 1147, przez króla Kastylii i Leonu Alfonsa VII (zm. 1157) po wzorcowym oblęŜeniu. W latach pięćdziesiątych XII w. głównym przeciwnikiem Almohadów był ibn Mardanisz (zm. 1172), władca mauretańskiego królestwa Murcji, w południowo-wschodniej Hiszpanii. Abd al-Mu'min, zajęty wewnętrznymi problemami afrykańskimi, pozostawił opanowanie sytuacji w Hiszpanii swoim synom i wrócił do Afryki Północnej. W 1162 wojska ibn Ma-

17

rdanisza zostały rozbite w bitwie pod Grenadą, a trzy łata później poniosły kolejną klęskę w pobliŜu Murcji. Po tych klęskach sojusznicy ibn Mardanisza zawarli pokój z Almohadami, a sam ibn Mardanisz przed śmiercią poradził synowi uznać zwierzchnictwo almohadzkiego kalifa. W ten sposób Almohadzi zakończyli podbój całej Andaluzji (południowa Hiszpania).

cił się o pomoc do Alfonsa, ale nie zapobiegło to upadkowi Sewilli w listopadzie 1091. Almorawidzi opanowali Badajoz w 1094. Z wyjątkiem regionu i miasta Walencja (patrz CYDA PODBÓJ WALENCJI 1089-1094) cała południowa część Półwyspu Iberyjskiego znalazła się w rękach Almorawidów. Saragossa pozostała w rękach dynastii Hud. Patrz takŜe ALMOHADÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1146-1172.

ALMORAWIDÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094. ZagroŜenie Sewilli, Grenady i Badajoz ze strony króla Kastylii i Leonu Alfonsa VI (1030-1109) sprawiło, Ŝe emirowie poprosili o pomoc Jusufa ibu Taszfina (zm. 1106), przywódcę Almorawidów, ascetycznej berberyjskiej sekty muzułmańskiej z Afryki Północnej, mimo ryzyka, Ŝe będą musieli się mu podporządkować. W czerwcu 1086 armia Almorawidów przybyła do Algeciras w Hiszpanii i wkrótce dołączyli do niej emirowie Sewilli, Grenady i Malagi ze swoimi wojskami. Razem ruszyli na północ w kierunku Badajoz. Wojska Alfonsa, wspierane przez posiłki aragońskie, stawiły czoło połączonym armiom Almorawidów i Maurów (hiszpańscy muzułmanie), pod wodzą Jusufa ibn Taszfina. 23 października 1086, w bitwie pod Zallaka, w pobliŜu Badajoz, siły kastylijsko-aragońskie poniosły druzgocącą klęskę. Rycerstwo francuskie przybyło z pomocą w 1087, by ocalić Hiszpanów przed skutkami klęski. Wkrótce potem władca almorawidzki, Jusuf ibn Taszfin, wrócił do Afryki Północnej, ale zwycięstwa odnoszone przez chrześcijan pod wodzą Rodriga Diaza de Bivar, znanego powszechnie pod imieniem Cyd (1040?-1099), i udane wypady chrześcijan na terytoria Maurów, zmusiły go do powrotu do Hiszpanii w czerwcu 1089. Kilku pomniejszych władców wsparło go w walce z Alfonsem, ale Jusuf ibn Taszfin nie odniósł sukcesów i musiał wycofać się do Maroka (Afryka Północna). Wrócił ponownie do Hiszpanii w 1090 i podbił emiraty Malagi i Grenady. Gdy Almorawidzi zagrozili Sewilli, jej emir, Muhammad al-Mutamid (1040-1095) zwró-

ALNWICK, BITWA POD ALNWICK PIERWSZA I0»3. Król szkocki, Malcolm III Canmore (zm. 1093) Ŝył w Anglii do 1066, ale po zwycięstwie Normanów pod Hastings (patrz NORMANÓW PODBÓJ 1000) przeniósł się do Szkocji. Udzielił schronienia saksońskiemu pretendentowi do tronu Anglii Edgarowi Athelingowi (1060?-! 125) i poślubił jego siostrę, która pomagała mu potem w cywilizowaniu Szkocji. Wypad do Nortumbrii i Cumberlandu w 1072, mający na celu zdobycze terytorialne i obronę niezaleŜności Szkocji, sprowokował odwet Normanów. W 1093, aby powstrzymać inwazję Normanów, Malcolm zaatakował Alnwick w Nortumbrii, wpadł jednak w zasadzkę i zginął. Po jego śmierci w Szkocji wybuchły zamieszki, które trwały przez 30 lat. Druga bitwa pod Alnwick 1174. W 1165 królem Szkocji został William Lew (1143-1214). Zawarł on pierwszy z wielu francusko-szkockich traktatów. William nie mógł pogodzić się z utratą Nortumbrii, którą zagarnęli Anglicy za panowania jego poprzednika. W czasie powstania przeciw królowi Anglii Henrykowi II (1133-1189), wznieconego przez jego syna księcia Henryka i baronów (patrz ANGIELSKO-NORMAŃSKA REBELIA 1173-1174), ksiąŜę Henryk obiecał zwrócić Szkocji Nortumbrię i Cumberland w zamian za pomoc. William Lew rozpoczął oblęŜenie Alnwick, które juŜ wówczas było potęŜną warownią. Szkoci byli lekkomyślni i nieostroŜni. Gdy pewnego mglistego dnia nie wystawili straŜy, Anglicy nadciągnęli niepostrzeŜenie i zadali im dotkliwą klęskę. William Lew, straciwszy konia, dostał się do

18

niewoli. Został przewieziony do Falaise we Francji, gdzie zgodził się na upokarzające warunki i został wasalem Henryka. AMBOŃSKA MASAKRA 1623. W Ślad za Holendrami do Indii Wschodnich (Archipelag Malajski, Indochiny i Indie) pociągnęli angielscy kupcy, którzy osiedlili się na Ambonie, jednej z wysp archipelagu Moluków, w obecnej wschodniej Indonezji. Działała tam juŜ holenderska Kompania Wschodnioindyjska zajmująca się handlem korzeniami. Holenderski gubernator wyspy podejrzewając Anglików o zmowę z japońskimi najemnikami, mającą na celu zabicie go i zajęcie holenderskiej twierdzy na Ambonie, nakazał aresztować rzekomych spiskowców, których następnie poddano torturom, aby wymusić przyznanie się do winy. W lutym 1623 stracono dziesięciu Anglików, dziesięciu Japończyków i jednego Portugalczyka. Anglicy, po przejęciu ich faktorii na Ambonie przez Holendrów, zrezygnowali z handlu korzeniami w większej części Indii Wschodnich i skupili swoją działalność w Indiach. Patrz takŜe PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH WSCHODNICH 1601-1641. AMERYKAŃSKA REWOLUCJA

1775-

1783. Generał Thomas Gage (1721-1787), gubernator Massachusetts, usiłując wyegzekwować uchwały parlamentu brytyjskiego, odrzucane przez amerykańskich kolonistów jako „opodatkowanie bez przedstawicielstwa", wysłał Ŝołnierzy brytyjskich, by przejęli armaty i amunicję przechowywane przez kolonistów w Concord. Działania te miały powstrzymać wybuch rebelii. Amerykanie stawili opór pod Lexington i Concord, zmuszając Brytyjczyków do odwrotu w kwietniu 1775. Wkrótce wojska kolonialne zdobyły fort Ticonderoga i Crown Point na jeziorze Champlain. Wprawdzie Brytyjczycy pod dowództwem generała Williama Howe'a (1729-1814) utrzymali pozycje w bitwie pod Bunker Hill 17 czerwca 1775, drogo jednak okupili to zwycięstwo (stracili

prawie połowę Ŝołnierzy). Wojska amerykańskie dowodzone przez generała Jerzego Waszyngtona (1732-1799) stopniowo umacniały swoje pozycje wokół Bostonu w Massachusetts. 4 lipca 1776 Kongres Kontynentalny uchwalił Deklarację Niepodległości, w której proklamował niepodległość kolonii amerykańskich i powstanie Stanów Zjednoczonych. JednakŜe wojska Howe'a wkrótce zmusiły Armię Kontynentalną Waszyngtona do odwrotu do Nowego Jorku, a w rok później (1777) zdobyły Filadelfię. Brytyjczycy ściągnęli wojska z Kanady i usiłowali rozdzielić amerykańskie kolonie. Brytyjski generał John Burgoyne (1722-1792) odbił Ticonderogę i Crown Point, ale poniósł druzgocącą klęskę w bitwie pod Saratogą w październiku 1777, po której poddał się amerykańskiemu generałowi Horatio Gatesowi (1727-1806). Francuzi, po zawarciu z Amerykanami traktatu 0 przyjaźni, pomogli utrzymać amerykańs kie pozycje w Yalley Forge (Pensylwania), mimo cięŜkiej zimy 1777-1778, a 28 czerw ca 1778 przyczynili się do zwycięstwa kolo nistów w bitwie pod Monmouth (stan Nowy Jork). Amerykańscy kaprzy odnieśli kilka efektownych sukcesów na morzu, do najwaŜniejszych naleŜało zagarnięcie bry tyjskiego okrętu wojennego Serapis. Zdobył go John Paul Jones (1747-1792) - dowódca okrętu Bonhomme Rkhard, przebudowanego okrętu francuskiego - po bitwie morskiej u wybrzeŜy angielskich 23 września 1779. Po 1778 działania wojenne przeniosły się na południe. Brytyjczycy zwycięŜyli pod Savannah (Georgia) i Charleston (Karolina Południowa). Amerykańskie oddziały pod dowództwem Nathanaela Greena (1742-1786), Francisa Mariona (1732P-1795) 1 Daniela Morgana (1736-1802) wygrały natomiast bitwy w Wirginii, Karolinie Południowej i Georgii. Amerykańskie wy pady, w których waŜną rolę odgrywały siły francuskie, trwały nadal. W Yorktown (Wir ginia) w październiku 1781 wojska kolonialne pod dowództwem Waszyngtona, księcia de Rochambeau (1725-1807), markiza de Lafay-

19

ette'a (1757-1834) i barona Friedricha von Steubena (1730-1794) otoczyły Brytyjczyków dowodzonych przez generała Charlesa Cornwallisa (1738-1805), który czekał na posiłki. Francuska flota uniemoŜliwiła ucieczkę morzem. Po kilku daremnych próbach przerwania amerykańsko-francuskiej blokady Cornwallis poddał się 19 października 1781. Walki w zasadzie ustały (patrz BRYTYJSKO-INDIAŃSKIE NAPADY nn), ale rewolucja zakończyła się dopiero po zawarciu traktatu paryskiego w 1783, w którym Wielka Brytania uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych. Patrz takŜe BOSTOŃSKA MASAKRA

fregatę Insurgente z 40 działami, a 1-2 lutego 1800 pokonał w pobliŜu Gwadelupy francuski okręt liniowy La Vengean.ce z 52 działami (La Yengeance zdołał uciec pod osłoną nocy). Traktat z 1800 zakończył walki; Stany Zjednoczone i Francja zgodziły się na uchylenie traktatu z 1778 i przejęcie przez Stany Zjednoczone roszczeń obywateli USA w stosunku do Francji z tytułu zajęcia amerykańskich statków handlowych.

1770, WOJNA 1812.

AMISTAD.

AMERYKAŃSKA WOJNA DOMOWA. Patrz WOJNA SECESYJNA 1861-1865.

AMERYKAŃSKO-FRANCUSKA NIE WYPOWIEDZIANA WOJNA 1798-1800. W czasie FRANCUSKICH WOJEN REWOLUCYJNYCH Francja utrudniała Ŝeglugę statkom amerykańskim, co stało się powodem nie wypowiedzianej wojny między Stanami Zjednoczonymi a Francją. Wojna toczyła się głównie na Morzu Karaibskim. Francja związana była z USA traktatem o przyjaźni z 1778. Jednak po podpisaniu w 1794 traktatu Jaya, rozstrzygającego pewne spory terytorialne między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi, Francja zaczęła przejmować statki handlowe USA płynące do Wielkiej Brytanii. Znaczenie miała równieŜ sprawa XYZ w ParyŜu: Francuzi domagali się konkretnej kwoty za przystąpienie do negocjacji z USA w sprawie traktatu o przyjaźni i handlu. Pod naciskiem prezydenta USA Johna Adamsa (1735-1826) Kongres zerwał traktat z Francją z 1778, zawiesił handel z tym krajem i nakazał marynarce przechwytywanie francuskich okrętów wojennych. Flota amerykańska zdobyła ponad 85 statków francuskich (Departament Marynarki Wojennej USA powstał w maju 1798). 9 lutego 1799 Thomas Tnmun (1755-1822), dowódca okrętu liniowego Constellation z 36 działami, ujął u wybrzeŜy Nevis francuską

AMFISSEJSKA WOJNA. Patrz ŚWIĘTA WOJNA CZWARTA 339-338 p.n.e. BUNT

NA

AMISTAD

1839.

W 1839 hiszpański szkuner Amistad z 53 murzyńskimi niewolnikami na pokładzie opuścił Hawanę i popłynął do innego portu na Kubie. Niewolnicy pod wodzą Cinque'a podnieśli bunt i zabili kapitana statku oraz kucharza. Niewolnicy nie znali zasad nawigacji, przeto zatrzymali dwóch członków załogi, którzy mieli poprowadzić statek do Afryki, a resztę wsadzili na łodzie i spuścili w morze. Dwaj nawigatorzy ukradkiem przyjęli kurs na północ. Po około 50 dniach statek dotarł do Long Island, został zatrzymany przez okręt wojenny Stanów Zjednoczonych i przeprowadzony do Nowego Londynu (Connecticut), gdzie Cinąue i pozostali buntownicy zostali oskarŜeni o piractwo i morderstwo. Po ich stronie stanęli abolicjoniści; zaskarŜyli oni wyrok do Sądu NajwyŜszego, gdzie bardzo elokwentnie bronił ich były prezydent USA John Quincy Adams (1767-1848). W 1841 sąd uniewinnił Cinque'a i jego towarzyszy, przyjmując w uzasadnieniu wyroku, Ŝe handel niewolnikami jest bezprawny. Uniewinnieni wrócili do Afryki. AMRITSAR, MASAKRA W AMRITSAR 1919.

W 1919 nacjonaliści hinduscy wzniecili zamieszki w Amritsar (miasto w PendŜabie, Indie) protestując przeciw brytyjskim ustawom Rowlatta, które przewidywały ostre sankcje za podŜeganie do buntów. 12 kwietnia w czasie zamieszek zginęło pięciu

20

obywateli brytyjskich. Następnego dnia około 10 tysięcy nie uzbrojonych Hindusów zebranych w Amritsar nadal protestowało przeciwko ustawom. Mimo wezwań zgromadzeni nie rozeszli się. Wówczas oddziały Gurkhów pod komendą brytyjskiego generała brygady Reginalda Dyera (1864-1927) otworzyły ogień. 379 Hindusów zostało zabitych, a około 1200 rannych. Dyer ogłosił następnie stan wyjątkowy, wobec uczestników zamieszek zarządził chłosty i inne upokarzające kary. Brytyjska Izba Gmin potępiła działania Dyera, zaaprobowała je natomiast Izba Lordów. Rada wojskowa nazwała później masakrę „błędem w ocenie". ANASTAZJUSZA II BUNT 720-721. W następstwie buntu armii w 715 bizantyjski cesarz Anastazjusz II (zm. 721) został zdetronizowany, a władzę objął Teodozjusz III (zm. po 717). Anastazjusz uciekł i został mnichem w Tessalonikach (Saloniki). Leon Izauryjski (680?-741), główny dowódca bizantyjski, odmówił uznania Teodozjusza i poparł spisek mający na celu powrót Anastazjusza na tron. W tym samym czasie Bizancjum najechali Arabowie (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-718). Leon

uznał, Ŝe sam moŜe zostać cesarzem. Poprowadził wojska do Konstantynopola, zmusił Teodozjusza do abdykacji i w 717 obwołał się cesarzem. W 720 oficerowie i inni zwolennicy Anastazjusza wzniecili bunt na Sycylii. Rebelią kierował Anastazjusz, który chciał zdetronizować Leona. Leon niezwłocznie wysłał na Sycylię wojsko i buntownicy poddali się. Anastazjusza schwytano i stracono w 721. Patrz takŜe KONSTANTYNOPOLA OBLĘśENIE 717-718. ANDERSONA NAPAD 1864. 27 września 1864 dowodzony przez Williama Andersena (zm. 1864) nieregularny oddział Konfederacji, do którego naleŜeli między innymi Jesse James (1846-1882) i jego brat Frank (1843-1915), napadł na Centralię w Montanie. Konfederaci zaatakowali dyliŜans pocz-

towy, opanowali pociąg i zabili 24 nie uzbrojonych Ŝołnierzy Unii, po czym ograbili pasaŜerów i spalili wagony. Później „Krwawy Bili" i jego banda wybili trzy kompanie wojsk Unii, które przybyły na odsiecz. Patrz takŜe WOJNA SECESYJNA 1861-1865, QUANTRILLA NAPADY 1861-1865.

ANDREWSA RAJD 1862 (wielki wyścig lokomotyw). W czasie WOJNY SECESYJNEJ 22 kwietnia 1862 nocą dwudziestu dwóch ochotników Unii pod wodzą Jamesa J. Andrewsa (zm. 1862) wdarło się głęboko na terytorium konfederatów, aby przerwać połączenie kolejowe między Mariettą w stanie Georgia a Chattanooga w Tennessee. śołnierze uprowadzili pociąg linii Western & Atlantic Railway z lokomotywą zwaną „Generał" i pojechali w kierunku Chattanooga, aby wysadzić mosty i przerwać linie komunikacyjne. śołnierze Konfederacji ruszyli w pościg na lokomotywie zwanej „Teksas" i dogonili ich po około 90 milach, gdyŜ „Generałowi" zabrakło opału. Andrewsa i siedmiu innych Ŝołnierzy Unii oskarŜono o szpiegostwo i stracono; ci, którzy przeŜyli więzienie, zostali pierwszymi kawalerami Medalu Honoru, przyznanemu przez Kongres. ANGIELSKA REWOLUCJA 1688. Patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA less.

ANGIELSKA SUKCESJA, WOJNA O SUKCESJĘ. Patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688; IRLANDZKA WOJNA i689-i69i; JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690. ANGIELSKA WOJNA DOMOWA 1215-1217.

Niezadowolony z powodu konieczności przyznania na mocy Wielkiej Karty (Magna Carta 1215) wielu swobód, król Anglii Jan (1167-1216) zwrócił się do papieŜa z prośbą 0 uniewaŜnienie Karty. Gdy papieŜ wydał odpowiedni dekret, król zebrał armię złoŜo ną z najemników francuskich oraz korsarzy 1 rozpoczął walkę z angielskimi baronami. Francja przysłała baronom machiny obleź-

21

nicze, a potem - gdy początkowo siły Jana odnosiły zwycięstwa - zaproponowała przysłanie z pomocą księcia Ludwika (1187-1226). Tysiące Anglików poparło baronów, którzy zaofiarowali Ludwikowi tron angielski. W 1216 Jan zmarł, a wtedy Ludwik dokonał najazdu na Anglię i wkrótce opanował południowo-wschodnią część kraju. Królem Anglii został syn Jana, Henryk III (1207-1272). W 1217 pod dowództwem regenta Williama Marshala (l 146?-1219) wojska angielskie prawie równocześnie zwycięŜyły flotę Ludwika pod Dover i jego armię pod Lincoln. Baronowie zjednani reformami Marshala opuścili Ludwika, który wycofał się po zawarciu we wrześniu 1217 traktatu pokojowego z Marshalem. ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646. Król Anglii Karol I (1600-1649) uwaŜał, Ŝe rządzi z boskiego nadania, parlament jest jedynie ciałem doradczym, a jakiekolwiek prawa parlamentu są darem króla. Parlament uwaŜał jednak, Ŝe ma prawo takŜe decydować o tym, Ŝe jedynie on, a nie władca nakłada podatki. Obie strony obstawały przy swoim. Karol potrzebował pieniędzy na wojnę i na realizację innych planów, z tego powodu parokrotnie zwoływał oporny parlament, aby ten uchwalił nowe podatki. RównieŜ samowolnie ściągał podatki, prowadził bezprawne procesy i przez 11 lat próbował rządzić bez parlamentu. Rekwirował ziemię, zbierał podatki, więził przeciwników, mianował znienawidzonych doradców i usiłował narzucić Szkocji liturgię High Church, odłamu Kościoła anglikańskiego (patrz BISKUPÓW WOJNY). Nie mogąc bez pieniędzy skutecznie prowadzić wojny ze Szkotami, Karol zwołał parlament w 1640 („Krótki"), ale parlament nie chciał nakładać podatków, dopóki nie zostaną rozpatrzone skargi. Karol po trzech tygodniach rozwiązał ten parlament, ale jeszcze w 1640 zwołał następny („Długi", gdyŜ trwał aŜ do 1653), który jednak był zdominowany przez opozycję. Coraz większą rolę w parlamencie odgrywali purytanie.

Parlament wystąpił przeciw Karolowi, uchwalając prawa wymierzone przeciw jego despotycznym zapędom. Parlament równieŜ oskarŜył i skazał na śmierć niektórych doradców królewskich i postanowił, Ŝe decyzję o jego rozwiązaniu moŜna podjąć jedynie za zgodą obu stron. W 1641 wybuchło IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE, którego stłumienie wymagało uŜycia armii, ale parlament, nie ufając królowi, nie chciał powierzyć wojska pod jego rozkazy. Jednocześnie uchwalił plan reform kościelnych, którego domagali się purytanie. Karol próbował aresztować przywódców parlamentu, co mu się nie powiodło, odrzucił moŜliwość kompromisu i zebrał armię z pomocą wielkich panów, wyznawców Kościoła anglikańskiego i katolików, którzy mieli jednak ograniczone środki finansowe. Parlament miał oparcie na południu i zachodzie wśród zasobnych kupców i rzemieślników, mobilizował ich, opanował równieŜ flotę. W 1642 w całym kraju rozpoczęły się drobne starcia. Pierwsza większa bitwa, pod Edgehill, nie została rozstrzygnięta. Karol zajął Oxford i w 1643 bezskutecznie usiłował opanować Londyn. Rojalistom nie udało się zdobyć Ŝadnej twierdzy i do czasu zawarcia sojuszu ze Szkotami byli oni właściwie bezsilni. Karol podpisał ze Szkotami uroczystą Ligę i Kowenant, w zamian za 20 tysięcy Ŝołnierzy zgodził się na „prezbiterianizację" Anglii. W 1644 Szkoci najechali Yorkshire i pomogli zdobyć na krótko Newark, ale głównie dzięki świetnym działaniom kawalerii parlamentu, tzw. Ironsides pod dowództwem Olivera Cromwella (1599-1658), rojaliści ponieśli znaczącą klęskę pod Marston Moor. W 1645 Cromwell, w tym czasie drugi co do rangi dowódca wojsk parlamentu, odegrał duŜą rolę w utworzeniu Armii Nowego Wzoru; dobrze wyćwiczone i dobrze opłacone, prawie dwukrotnie liczniejsze wojska rozbiły armię Karola pod Naseby (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1642-1549). Pomoc z Irlandii i kontynentu nie nadeszła, co takŜe przyczyniło się do klęski Karola. Oxford padł w 1646, Karol uciekł do Szkocji

22

i poddał się, co oznaczało koniec pierwszej wojny domowej. Druga angielska wojna domowa 1648-1651. Po upadku Oxfordu „Długi" Parlament starał się zreformować zarówno rząd, jak i Kościół. Prezbiterianie usiłowali wcielić w Ŝycie Uroczystą Ligę i Kowenant z 1643 i ustanowić prezbiterianizm religią panującą w Anglii. Armia, której znaczną część stanowili independenci, odnosiła się do tego wrogo, przeto parlament dąŜył do jej demobilizacji. Mając nadzieję, Ŝe dzięki pomocy z zagranicy dojdzie do restauracji jego władzy, Karol zwlekał z zaakceptowaniem prezbiteriańskich uchwał parlamentu, wobec czego zniecierpliwieni Szkoci wydali go w 1646 parlamentowi za 400 tysięcy funtów. Parlament proponował Karolowi, by zgodził się na ograniczenie władzy króla, ale wojsko domagało się jego egzekucji ze względu na uporczywe odrzucanie przez króla wszelkich kompromisów. Armia odebrała Karola parlamentowi i pod dowództwem Cromwella ruszyła z jeńcem do Londynu. Karolowi udało się uciec, schronił się na wyspie Wight i podjął negocjacje z parlamentem, z zagranicznymi rządami i Szkotami, ponownie obiecując ustanowienie prezbiterianizmu w Anglii jako religii panującej w zamian za pomoc. W 1648 wznowiono walki; zdławiono powstania w Kent, Essex i Walii. Oddziały szkockie wkroczyły do Anglii, ale armia Cromwella pobiła Szkotów pod Preston, w północnej Anglii (1648). Parlament ponownie próbował dojść do kompromisu, ale armia pod wpływem Cromwella przeprowadziła w 1648 Czystkę Pride'a (Thomas Pride [zm. 1658] na rozkaz armii usunął prezbiterian z parlamentu zarzucając im, Ŝe są rojalistami). Pozostali członkowie zgromadzenia ustawodawczego, tak zwanego Parlamentu Kadłubowego, obwołali się sądem specjalnym i w 1649 postawili Karola w stan oskarŜenia pod zarzutem zdrady. Był pierwszym królem Anglii postawionym przed sądem; został skazany i stracony. Parlament Kadłubowy sprawował następnie rządy poprzez Radę Stanu. Po obwołaniu w Irlandii

i Szkocji (patrz CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1649-1650; CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA I650-i65i) królem Karola II (1630-1685) syna Karola I, parlament rozkazał Cromwellowi podjąć działania przeciw rojalistom, Karol II przybył do Szkocji, ale po klęsce pod Worcester w 1651 uciekł na kontynent. ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-1154. Król Anglii Edward I (1068-1135) straciwszy jedynego syna (1120) i obawiając się, Ŝe jego następcą zostanie słaby i niegodny zaufania siostrzeniec, Stefan z Blois (1097?-! 154), uzyskał zgodę baronów na objęcie tronu przez córkę Matyldę (1102-1167). Jednak po śmierci króla baronowie i duchowieństwo zaofiarowało tron Stefanowi, który okazał się nieudolny i nie zdołał zaprowadzić porządku w kraju. Spowodowało to bunt baronów w 1138, którzy opowiedzieli się za Matyldą. W 1139 wojska Matyldy wspomaganej przez przyrodniego brata, Roberta, hrabiego Gloucester, rozpoczęły walkę z poplecznikami Stefana. W 1141 Stefan dostał się do niewoli pod Lincoln. Jednak wojna nie ustała. Wojska Matyldy przegrały bitwę pod Winchester, a Robert dostał się do niewoli; został wymieniony za Stefana. W 1142 Matylda musiała opuścić Anglię. Stefan rządził nieudolnie, wojna domowa trwała nadal; w 1148 przewagę zdobył syn Matyldy, Henryk Plantagenet (1133-1189). Po nie rozstrzygniętej bitwie pod Wallingford zawarto w 1154 rozejm. Stefan został uznany królem Anglii, ale jego następcą miał zostać Henryk II (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1159-H89). Patrz takŜe SZTANDAR, BITWA POD SZTANDAREM IBS. ANGIELSKIE WYPRAWY DO IRLANDII 1394-1399. Istotny problem za panowania króla Anglii Ryszarda II (1367-1400) stanowiła kwestia irlandzka. Król dwukrotnie wyprawiał się do tego kraju. Przyczyną pierwszej wyprawy w 1394 były spory między klanami. W wyniku udanych rokowań

23

król skłonił do uległości 50 irlandzkich wodzów plemiennych i pasował na rycerzy pięciu irlandzkich władców; w 1395 Ryszard opuścił Irlandię. Walki wybuchły wówczas na nowo, początkowo toczyły się tylko między Irlandczykami; gdy w końcu 1398 Irlandczycy zwycięŜyli i zabili gubernatora pozostawionego przez Ryszarda, król powrócił, ale tuŜ po zejściu na brzeg dotarła do niego wiadomość o BUNCIE HENRYKA BOLINGBROKE'A w Anglii, co zmusiło go do powrotu do kraju. ANGIELSKO-AFGAŃSKIE AFGAŃSKIE WOJNY.

WOJNY.

Patrz

ANGIELSKO-BIRMAŃSKA WOJNA PIERWSZA 1824-1826. Powodem tej wojny była birmańska okupacja Assamu i Manipuru w północno-wschodnich Indiach. W 1824 flota angielska pod dowództwem sir Archibalda Campbella (1769-1843) zdobyła Rangun. W 1825 Birmańczycy na próŜno usiłowali odzyskać miasto. Hinduskie wojska dowodzone przez Brytyjczyków posuwały się wzdłuŜ rzeki Irawadi, a jednocześnie opanowały wybrzeŜe. Birmańczycy doznali dotkliwej poraŜki w pobliŜu Awy nad Irawadi i w lutym 1826 zawarli traktat w Jandabo, na mocy którego ustąpili Brytyjczykom Assam, Manipur, Arakan i wybrzeŜe Tenaserim. Druga wojna angielsko-birmańska 1852. Zajęcie przez Brytyjczyków statku naleŜącego do króla sprowokowało następną wojnę (Brytyjczycy pragnęli zapewnić sobie lądowy szlak komunikacyjny łączący ich kolonie w Indiach z Singapurem). Wojska hindusko-brytyjskie zajęły Rangun i Pegu. Rewolta w Rangunie doprowadziła do zastąpienia birmańskiego króla Pagana Mina (zm. 1880) przez jego brata Mindona Mina (1814-1878), który zgodził się na oddanie Brytyjczykom południowej Birmy. Trzecia wojna angielsko-birmańska 1885. Birmański król Czibo (1858-1916) sprzyjał Francuzom i prowadził z nimi negocjacje w sprawie budowy linii kolejowej z Mandalaj do granicy Indii.

Gdy Czibo odmówił przyjęcia brytyjskiego posła, Brytyjczycy zajęli Mandalaj i północną Birmę, którą przyłączyli do Indii. Czibo został deportowany do Indii, walki trwały jednak jeszcze cztery lata, nim Brytyjczycy spacyfikowali birmańskich partyzantów. ANGIELSKO-BURSKIE WOJNY. Patrz BURSKIE WOJNY. ANGIELSKO-CHIŃSKIE WOJNY. Patrz OPIU

MOWĘ WOJNY.

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1109-1113. Robert Krótkoudy (1054P-1134) ksiąŜę Normandii (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1070) wystąpił przeciw swojemu młodszemu bratu, angielskiemu królowi Henrykowi I (1068-1135) i dokonał nieudanej inwazji na Anglię (1101). W odwecie Henryk najechał Normandię, pobił Roberta (patrz TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI 1100) i sam przejął władzę w Normandii (1107). Mentorem Roberta był francuski król Ludwik VI (1081-1137), który wzorując się na ojcu, królu Filipie I (1052-1108), występował przeciw panowaniu Anglików w Normandii i podŜegał do buntu. W 1109 Henryk I wkroczył na czele swych wojsk do Francji w odpowiedzi na podział Vexinu, bogatego regionu francuskiego w Normandii, między Ludwika, panów andegaweńskich i syna Roberta Krótkoudego. Strona francuska walczyła nieudolnie, to napadała na Anglików, to zawierała z nimi rozejmy (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1116-1119).

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1116-1119. Sporadyczne napady i rozejmy, przeplatane rozmaitymi intrygami, cechowały ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNĘ 1109-1113. Podczas nowej wojny celem francuskiego króla Ludwika VI (1081-1137) było osłabienie Anglii i opanowanie Maine i Bretanii w północno-zachodniej Francji. Francuzi walczyli źle, choć zachowali swoje tereny. W 1119 doszło do duŜej bitwy pod

24

Bremule, w której Francuzi doznali zdecydowanej klęski. Ludwik zmuszony był uznać zwierzchnictwo Anglii nad Maine i Bretanią. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1123-1135. Wojska angielskie pod wodzą króla Henryka I (1068-1135) najechały północno-zachodnią Francję, aby zabezpieczyć panowanie Anglii w Maine (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1110-1119). Przeciwnikiem Henryka był między innymi FulkoY (1092-1143), hrabia Andegawenii, z którego córką Henryk miał zamiar oŜenić swojego syna. Po śmierci syna (1120), mimo toczącej się wojny, Henryk doprowadził do ślubu córki Matyldy (1102-1167) z synem Fulka, Godfrydem Plantagenetem (1113-1151). Przed 1128 działania wojenne toczyły się sporadycznie, później wojna nabrała charakteru walki na wyczerpanie przeciwnika. MałŜeństwo Matyldy i Godfryda, zawarte w 1128 w nadziei, Ŝe przyczyni się do pokoju, stało się powodem nowego konfliktu (patrz ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-1154).

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1159-1189. Gdy Henryk, hrabia Andegawenii, został królem Anglii Henrykiem II (1133-1189), władał wielkim obszarem zarówno w Anglii, jak i na kontynencie europejskim. Stało się to przyczyną obaw i gniewu króla francuskiego, Ludwika VII (1120-1180), seniora Henryka. Zbyt słaby, by rozpocząć otwartą walkę, Ludwik starał się osłabić Henryka stosując róŜne intrygi. W 1159 Henryk dąŜąc do zrealizowania swoich roszczeń do Tuluzy, wyruszył na czele armii z Normandii i wkroczył do Tuluzy. Czekał tam juŜ na niego Ludwik. Henryk nie chciał atakować bezpośrednio swego seniora, przeto nakazał odwrót; zawarł pokój, ale ślubował odwet. Ludwik nadal podkopywał pozycję Henryka, podŜegając do buntu w angielskich posiadłościach we Francji. W 1173 namówił do

rebelii syna Henryka (patrz ANGIELSKONOR-MANDZKA REBELIA 1173-1174), nastawiał przeciw Henrykowi równieŜ jego Ŝonę, Eleonorę Akwitańską (l 122?-1204), źle usposobioną do niego ze względu na jego zdrady małŜeńskie. Synowie Eleonory i Henryka spiskowali przeciwko ojcu, dąŜąc do zyskania większej władzy w nadanych im ziemiach. Śmierć Ludwika w 1180 na krótko tylko przerwała działania wojenne. W 1183 Ryszard (1157-1199), hrabia Akwitanii, późniejszy król angielski Ryszard Lwie Serce, zdławił skierowaną przeciw niemu rebelię i w 1189, wspomagany przez brata Jana (1167-1216), późniejszego króla Anglii, oraz przez króla Francji, Filipa II (1165-1223) rozpoczął wojnę z ojcem. Śmierć Henryka II (1189) wyniosła Ryszarda na tron angielski. Patrz takŜe HENRYKA n WALKI w WALII 1157-1165.

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1202-1204. Gdy angielski król Jan I (1167-1216) uprowadził narzeczoną francuskiego szlachcica i nie stawił się na wezwanie sądu, by odpowiedzieć za to przestępstwo, francuski król, Filip II (1165-1223), formalnie senior Jana, uznał go za winnego i wobec tego zgłosił roszczenia do jego francuskich posiadłości. W następstwie tego wybuchła wojna, w której Jan stracił Andegawenię, Bretanię, Maine, Normandię i Touraine. NajwaŜniejsze działania wojenne toczyły się pod zamkiem Gaillard, angielskim przyczółkiem nad Sekwaną, obleganym przez wojska Filipa II od 1203 do 1204, oraz pod miastem Rouen w Normandii. Jan utrzymał władzę na terytorium na południe od Loary. Spodziewając się odwetu, Filip utrzymywał w tym okresie oddziały stale pozostające w jego słuŜbie. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1213-1214. DąŜąc do odzyskania ziem w północno-zachodniej Francji utraconych na rzecz króla francuskiego Filipa II (1165-1223) w ANGIELSKO-FRANCUSKIEJ WOJNIE 1202-1204, król Jan I (1167-

25

-1216) zawarł przymierze ze swoim siostrzeńcem, cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Ottonem IV (1174?-1218) i hrabią Flandrii, Ferdynandem (l 186-1233). Najazd Jana I na Poitou, nie spełnił pokładanych w nim nadziei, poniewaŜ 27 lipca 1214 w bitwie pod Bouvines we Flandrii Filip II pobił na głowę sprzymierzeńców Jana, Ottona i Ferdynanda. Zwycięstwo umocniło władzę Kapetyngów i zapewniło Filipowi powszechne uznanie we Francji. Patrz takŜe ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIW ALBIGENSOM 1208-1229. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA

1242-1243. Działania wojenne między królestwami Francji i Anglii rozpoczęła inwazja dokonana przez króla Anglii, Henryka III (1207-1272), wspieranego przez wasali z południowej Francji. Zwycięstwa króla Francji, Ludwika IX (1214-1270) pod Taillebourg i Saintes zniechęciły południowców, zmuszając Henryka do zawarcia rozejmu w Bordeaux. Jednak Ludwik, trapiony wyrzutami sumienia i pragnący wyruszyć jak najszybciej na siódmą krucjatę, nie doprowadził do zawarcia takiego traktatu pokojowego, który przyniósłby zdecydowane rozwiązanie. Dalsza obecność Anglików we Francji stała się zarodkiem przyszłych konfliktów. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1294-1298. Spory o zwierzchnictwo nad Akwitanią osiągnęły apogeum, gdy Francuzi zajęli twierdze angielskie w Gaskonii. Król Anglii, Edward I (1239-1307), wypowiedział posłuszeństwo swemu seniorowi, królowi Francji Filipowi IV (1268-1314). Wybuchła wojna. Filip IV zawarł przymierze ze Szkocją i wkroczył w głąb Gaskonii. Razem z sojusznikami Edward chciał podjąć działania zaczepne, ale gdy przeprawił się w 1297 przez kanał La Manche w celu połączenia się z Flandryjczykami, ci zostali pobici pod Furnes. Zawarto rozejm pod Vyve-Saint Bavon, uzupełniony dwoma dynastycznymi małŜeństwami, które miały zapewnić długotrwały pokój.

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1300-1303. Mimo rozejmu między Francją a Anglią zawartego w 1298 (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1294-1298), doszło do powstania antyfrancuskiego we Flandrii w 1302. Pozycję Anglii w negocjacjach z Francją poprawiła bitwa pod Courtrai w 1302, w której uzbrojona w piki piechota flandryjska pobiła na głowę cięŜką jazdę francuską (patrz OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302). Na mocy traktatu pokojowego zawartego w ParyŜu w 1303 Anglia odzyskała posiadłości w Gaskonii, osiągając w zasadzie status quo ante bellum. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA

1475.

DąŜąc do odwetu za interwencję Francji w walce Lancasterów z Yorkami o tron Anglii (patrz DWÓCH RóŜ WOJNY 1455-1485), król Anglii Edward IV (1442-1483) zawarł sojusz z Karolem Śmiałym burgundzkim (1433-1477) i wypowiedział Francji wojnę. Armia Edwarda przeprawiła się przez kanał La Manche i wylądowała w Calais, ale brak prowiantu i wsparcia sojuszników uniemoŜliwił Anglikom działania wojenne. Edward IV i król Francji Ludwik XI (1423-1483) zawarli porozumienie w Picąuigny, na mocy którego Edward wycofał swoje wojska w zamian za wysokie odszkodowanie. ANGIELSKO.FRANCUSKA WOJNA 1542-1546. Po 1453 (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453) stosunki angielsko-fraiicuskie były napięte i na ogół nieprzyjazne. Król Anglii, Henryk VIII (1491-1547), od którego zaleŜała równowaga sił między Francją i Świętym Cesarstwem Rzymskim, w 1511 sprzymierzył się z cesarzem, w dwa lata później zaatakował Francję, odnosząc zwycięstwo pod Guinegate (patrz OSTROGI, DRUGA BITWA 1513). Gdy w 1542 pod wpływem Francji doszło do wojny ze Szkocją (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549), Henryk III zawarł z cesarzem następne przymierze skierowane przeciw królowi Francji, Franciszkowi I (1494-1547). Po wylądowaniu z duŜymi siłami we Francji w 1543 Henryk

26

zajął Boulogne w 1544. W tym samym roku cesarz zawarł pokój. W 1546 Henryk zrobił to samo, zmuszając Francję do uznania jego władzy nad Boulogne. Wojna kosztowała Henryka dwa miliony funtów. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1549-1550. Mimo traktatu pokojowego kończącego ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNĘ 1542-1546 Francuzi dąŜyli do odzyskania Boulogne, wywierając w tym celu nacisk na Anglię. Nękali Anglików akcjami na pograniczu wojny: posunięciami dyplomatycznymi, pomocą, jakiej udzielali Szkotom w ANGIELSKO-SZKOCKIEJ WOJNIE 1542-1549, działaniami floty oraz armii lądowej w rejonie Boulogne. W 1549 król Francji, Henryk II (1519-1559) wypowiedział wojnę i prowadząc działania z morza oraz z lądu otoczył Boulogne (przekupił równieŜ niemieckich najemników, będących w słuŜbie króla Anglii). Francuzi nie zdołali zdobyć miasta, wobec czego w 1550 wykupili je od osłabionych wojną Anglików, którzy byli ogromnie zadłuŜeni z powodu kosztów, jakie ponieśli podczas dwóch ostatnich wojen z Francją. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1557-1560. W 1557 król Hiszpanii, Filip II (1527-1598), małŜonek królowej angielskiej Marii I (1516-1558), uzyskał pomoc Anglii w wojnie z Francją. Wojna ta była bardzo niepopularna w Anglii, nie był to bowiem konflikt w imię interesów narodowych; wojna rozpoczęła się pod naciskiem sędziwego papieŜa Pawła IV (1476-1559), który nienawidził Hiszpanii i pragnął jej klęski (patrz HABSBURGÓW i WALEZJUSZÓW WOJNA 1547-1559). W wojnie Anglia poniosła straty terytorialne, gdyŜ w 1558 wojska francuskie pod dowództwem drugiego księcia Franciszka Gwizjusza z linii lotaryńskiej (15191563) zajęły Calais, ostatnią zdobycz angielską z doby bitwy pod Grecy (1346) (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). Poza tym działania wojenne toczyły się niemrawo i wojna zakończyła się w 1560 podpisaniem

edynburskiego traktatu pokojowego. Francuzi uznali ElŜbietę I (1553-1603) za królową Anglii; obie strony zobowiązały się wycofać wojska z terenu przeciwnika. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1627-1628. Król angielski, Karol I (1600-1649) sprzyjał hugenotom (francuskim protestantom) oblęŜonym w La Rochelle przez francuskie wojska rządowe na początku trzeciej BEARNEŃSKIEGO ROKOSZU. Hugenoci czuli się zagroŜeni próbami kardynała Richelieu (1585-1642) ograniczenia ich przywilejów stanowiących przeszkodę w realizacji jego planów centralizacji władzy. W końcu Karol I wymusił poŜyczki na sfinansowanie wyprawy trzech flotylli, które miały ruszyć na pomoc oblęŜonemu La Rochelle. Po 14 miesiącach oblęŜenia wojska francuskie, pod dowództwem kardynała Richelieu, odparły Anglików i w październiku 1628 zmusiły miasto do kapitulacji. Patrz równieŜ TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA W INDIACH. Patrz KARNATIK, WOJNY w KARNATIKU ; SIEDMIOLETNIA WOJNA nse-nes. ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604. W późniejszym okresie panowania królowej Anglii ElŜbiety I i króla Hiszpanii Filipa II rozpoczęła się długa i prowadzona ze zmiennym szczęściem wojna na morzu u wybrzeŜy Holandii, Francji i Hiszpanii. Wojna, której największym wydarzeniem była klęska HISZPAŃSKIEJ ARMADY w 1588, stała się nieuchronna, kiedy w 1585 Anglia wysłała wojska na pomoc protestanckim Niderlandom, gdzie wybuchło powstanie przeciw Hiszpanii. Wyprawa Anglików na port Kadyks prowadzona w 1587 przez Francisa Drake'a (l540?-1596) opóźniła budowę Armady, zrobiła wielkie wraŜenie na mieszkańcach przyłączonej do Hiszpanii Lizbony (Portugalia), a ponadto Anglicy zdobyli hiszpański statek załadowany skarbami. Po wielkim zwycięstwie nad Armadą wojska angielskie dowodzone przez hrabiego

27

Leicester zostały pobite w hiszpańskich Niderlandach, a flota angielsko-portugalska, większa niŜ Armada, nie zdołała odebrać Hiszpanom Lizbony, natomiast dwie ekspedycje angielskie odniosły sukcesy we Francji. Wojna stopniowo ograniczyła się do napadów angielskich „wilków morskich" (kaprów) na statki hiszpańskie, zwłaszcza na statki stojące w Kadyksie, w 1596 i 1598. Rajdy takie kontynuowano po śmierci Filipa II w 1598 i ElŜbiety w 1603; wreszcie w 1604 został zawarty traktat pokojowy. Patrz takŜe DRAKĘ-A RAJDY NA WYSPY KARAIBSKIE1585-1586. ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1655-1659. Angielski lord protektor, Oliver Cromwell (1599-1658), pragnął zawrzeć traktat z Hiszpanią, jednak jego Ŝądania, by Hiszpania poczyniła ustępstwa w dziedziniehandlu, doprowadziły do zerwania negocjacji. Aby ukarać Hiszpanię, Cromwell wysłał ekspedycję dowodzoną przez admirała Williama Penna (1621-1670), która miała podjąć działania przeciw hiszpańskim koloniom w Indiach Zachodnich - Santo Domingo i Jamajce. W 1655 Anglicy zdobyli obie kolonie. W sojuszu z Francją Anglia zagraŜała Hiszpanii w Indiach Zachodnich i na pełnym morzu. W 1656 u wybrzeŜy Kadyksu Anglicy zdobyli hiszpańską flotę ze skarbami. W 1657 angielskie okręty pod dowództwem admirała Roberta Blake'a (1599-1657) zniszczyły hiszpańskie statki w pobliŜu Wysp Kanaryjskich i pod Yeracruz, w Meksyku. 14 czerwca 1658 w bitwie na wydmach pod Dunkierką w północnej Francji armia angielsko-francuska pod dowództwem wicehrabiego Henryka de Turenne (1611-1675) pobiła Hiszpanów. Hiszpania utraciła część Flandrii na rzecz Francji, a pokój pirenejski dobitnie ukazał słabość Hiszpanii. Patrz takŜe DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668; HOLENDERSKO-ANGIELSKIE WOJNY.

ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-1729 (francusko-hiszpańska wojna). W 1725 hiszpański dyplomata Jan Willem,

ksiąŜę Ripperda (1680-1737), podpisał traktat wiedeński i tym samym doprowadził do przymierza między królem Hiszpanii Filipem V (1683-1746) a cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karolem VI (1685-1740). Austria zobowiązała się uŜyć swojej „perswazji", by wymusić na Brytyjczykach zrzeczenie się na rzecz Hiszpanii Gibraltaru i Minorki. W odpowiedzi na nowe przymierze brytyjski sekretarz stanu Charles Townshend (1674-1738) doprowadził do sojuszu Anglii, Francji i Holandii (później dołączyły się równieŜ Szwecja, Dania i małe państwa niemieckie), potwierdzonego traktatem hanowerskim podpisanym 3 września 1725. Celem sojuszu była wzajemna obrona, a takŜe zniszczenie handlowej Kompanii Ostendzkiej mającej siedzibę w austriackich Niderlandach i rywalizującej z brytyjską i holenderską kompaniami wschodnioindyjskimi. Wielka Brytania i Francja nie dopuściły, by syn Filipa, Karol (1716-1788), został władcą księstw włoskich, których był sukcesorem (patrz CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA ms-1720). W lutym 1727 Hiszpania wypowiedziała wojnę Wielkiej Brytanii i rozpoczęła oblęŜenie Gibraltaru, ale Austria, która obawiała się potęgi przymierza hanowerskiego, zachowała neutralność. Brytyjczycy usiłowali zagarnąć hiszpańskie okręty ze skarbami w Indiach Zachodnich, aby bogactwa te nie zachęciły Austrii na tyle, Ŝeby przystąpiła do wojny; brytyjskie okręty wojenne zablokowały Porto Bello w Panamie, patrolowały równieŜ wybrzeŜa Morza Karaibskiego i staczały niewielkie bitwy morskie. Dzięki wysiłkom francuskiego kardynała Andre Hercule de Fleury (1653-1743) w maju 1727 został zawarty rozejm, który zakończył otwartą wojnę, jednak negocjacje pokojowe przeciągały się. Królowa Hiszpanii ElŜbieta Farnese (1692-1766) na wieść o tym, Ŝe Austria nie dotrzymała wojskowych warunków przymierza hiszpańsko-austriackiego, zerwała przymierze. Na mocy traktatu sewilskiego z 9 listopada 1729 Hiszpania przyjęła warunki pokoju

28

w Utrechcie z 1713 (patrz HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA I7oi-i7i4), uznała władzę Wielkiej Brytanii nad Gibraltarem i przyznała przywileje handlowe Wielkiej Brytanii i Francji, które zgodziły się na prawo Karola do dziedziczenia włoskich księstw rodu Farnese - Parmy i Piacenzy oraz Toskanii. Cesarz Karol zobowiązał się do przyjęcia tych warunków w drugim traktacie wiedeńskim zawartym 22 lipca 1731, po czym Karol odziedziczył księstwa rodu Farnese. ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 1810-1811. Generał-gubernator Holenderskich Indii Wschodnich, Herman Willem Daendels (1762-1818) ufortyfikował Jawę (część Indonezji) w obawie przed atakiem Brytyjczyków (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815). W 1810 ekspedycja angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pod dowództwem Gilberta Elliota, hrabiego Minto (1751-1814), gubernatora generalnego Indii, podbiła francuskie wyspy Burbon (Reunion) i Mauritius w archipelagu Maskarenów, posiadłości holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na Ambonie, oraz Moluki. Następnie Elliot skierował się na Jawę, w sierpniu 1811 zajął port Batawia (DŜakarta) i zmusił Holendrów w Semarang do poddania się 17 września 1811. Brytyjczycy zyskali Jawę, Palembang (na Sumatrze), Makasar (Celebes) i Timor. Wicegubernatorem Jawy został mianowany sir Thomas Stamford Raffles (1781-1826), który skończył z dokuczliwymi metodami administracyjnymi Holendrów, zliberalizował system dzierŜawy ziemi i rozwinął handel. W 1816, na podstawie ugody kończącej wojny napoleońskie, Brytyjczycy oddali Holendrom Jawę i inne posiadłości w Indiach Wschodnich. Patrz takŜe JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830, NANINGU WOJNA i83i-is32. ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA W AFRYCE ZACHODNIEJ 1664-1665. Po załoŜeniu kolonii w Nowym Świecie Anglicy potrzebowali niewolników do uprawy ziemi

i wykonywania innych cięŜkich robót, przeto przystąpili do handlu niewolnikami i zbudowali wzdłuŜ Złotego WybrzeŜa (Ghana) w Afryce Zachodniej liczne placówki i forty, a później (1664) zajęli holenderską fortecę Gapę Coast. Działania te zbulwersowały Holendrów, którzy uwaŜali to terytorium za swoją własność. W 1664 holenderska eskadra pod dowództwem admirała Michiela de Ruytera (1607-1676) zaatakowała i zburzyła kilka angielskich stacji i fortów; Cape Coast pozostało w rękach angielskich. W 1665 Holendrzy, którzy utracili Wyspę Świętej Heleny na południowym Atlantyku, zajęli angielski fort Kormantine na Złotym WybrzeŜu. Roszczenia Holendrów do tego terenu zostały uznane w traktacie w Bredzie w 1667. W 1672 Królewska Kompania Afrykańska, załoŜona przez króla Anglii, Karola II (1630-1685), zbudowała na wybrzeŜu nowe stacje handlowe w Dixcove, Sekondi, Akrze i w jeszcze innych miejscach; umoŜliwiły one rozwój eksportu niewolników i złota. Patrz takŜe HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1665-1667.

ANGIELSKO-HOLENDERSKIE WOJNY. Patrz HOLENDERSKO-ANGIELSKIE WOJNY.

ANGIELSKO-IRLANDZKA WOJNA DOMOWA 1916-1921. Unia angielsko-irlandzka z 1800 doprowadziła do znacznego wzrostu nastrojów nacjonalistycznych w Irlandii. Irlandczycy odnosili się do Anglii z coraz większą niechęcią, dąŜyli do wywołania powstania. Jednocześnie podjęte zostały próby uzyskania samorządu na drodze parlamentarnej. Parlament brytyjski przyznał Irlandii samorząd w 1914, ale ŚWIATOWA WOJNA I wstrzymała faktyczne ustanowienie samorządu aŜ do 1920. Zniecierpliwieni zwłoką Irlandczycy rozpoczęli ostatnią fazę walki z rządem brytyjskim, wzniecając w 1916 WIELKANOCNE POWSTANIE. Powstanie upadło, a jego przywódców stracono. W 1917 Wielka Brytania usiłowała osiągnąć konsensus obejmujący całą Irlandię poprzez Irlandzki Konwent Narodowy, ale zaprzepaściła swoje

29

starania ogłaszając w 1918 pobór Irlandczyków do wojska, oddziały te miały brać udział w I wojnie światowej. Irlandczycy odpowiedzieli akcjami politycznymi i terrorystycznymi. Sinn Fein, irlandzka organizacja polityczna walcząca o niepodległość, uzyskała 73 mandaty spośród wszystkich przyznanych Irlandii w parlamencie brytyjskim, ale odmówiła uczestniczenia w obradach parlamentu w Londynie i zorganizowała Dail Eireann (Irlandzkie Zgromadzenie Narodowe). Brytyjczycy zaaresztowali 36 członków zgromadzenia, ale pozostałych 37 ratyfikowało proklamację z powstania wielkanocnego o ustanowieniu Republiki Irlandzkiej. Konflikt wydawał się nieuchronny. Powstał irlandzki rząd tymczasowy i sądownictwo. Rozpoczął się tak zwany okres niepokojów. Irlandzka Armia Republikańska oraz Irlandzcy Ochotnicy rozpoczęli dwuipółletnią walkę partyzancką z Royal Irish Constabulary (Czarni i Brunatni). Cieszyli się poparciem społeczeństwa i Amerykanów irlandzkiego pochodzenia; zdarzały się równieŜ indywidualne bohaterskie czyny, na przykład zakończony powodzeniem strajk głodowy burmistrza Corku. Rząd brytyjski powoli ustępował; gdy w 1920 zgodził się na utworzenie oddzielnego parlamentu irlandzkiego, Sinn Fein zdobyła prawie wszystkie mandaty. Rozejm w 1921 doprowadził do zawarcia angielsko-irlandzkiego traktatu, przeciw któremu wystąpił zarówno Ulster (Irlandia Północna), jak i Dublin (Eire), gdyŜ przewidywał on podział kraju. Mimo to po przyznaniu krajowi niepodległości i nadaniu statusu dominium (1921) władze w Dub l i n i e z a a k c e p t o w a ł y p o d z i ał k r a j u , a w 1922 stolicą Wolnego Państwa Irlandzkiego został Dublin. ANGIELSKO-NORMANDZKA REBELIA 1173-1174. Tylko dzięki swemu taktycznemu geniuszowi Henryk II (l 133-1189) nie został pokonany przez czterech zbuntowanych synów i wrogo nastawioną małŜonkę. Królestwo Henryka rozciągało się od Szkocji po

Pireneje; król wydzielił ze swego państwa kaŜdemu z synów ziemię na kontynencie, ale nie przyznał im Ŝadnej rzeczywistej władzy. Zawsze skłonni do sporów synowie, z wyjątkiem najmłodszego Jana (l 167-1216), uciekli do Francji i domagali się niezaleŜności. Za namową i z pomocą matki, Eleonory Akwitańskiej (1122-1204), oraz króla Francji synowie Henryka wszczęli bunt w Normandii i Bretanii. Równocześnie niezadowoleni baronowie podnieśli bunt w Anglii, wspierał ich król szkocki William Lew (1143-1214). W trakcie wojny wojska Henryka odnosiły zwycięstwa we wszystkich starciach po obu stronach kanału La Manche i pod koniec 1174 wszyscy buntownicy poprosili Henryka o przebaczenie. Synowie króla uzyskali nadania, ale zakres ich władzy pozostał nie zmieniony. Wzięty do niewoli William musiał zgodzić się, by Szkocja została lennem Anglii. ANGIELSKO-PERSKA WOJNA 1856-1857.

Gdy Persja dokonała inwazji na Afganistan usiłując zdobyć Herat (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1855-185?), Brytyjczycy stanęli po stronie Afganistanu, l listopada 1856 Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Persji, a w styczniu 1857 zajęła port Bushehr nad Zatoką Perską. Brytyjsko-hinduska ekspedycja przeciwko Persji dowodzona przez sir Jamesa Outrama (1803-1863) zakończyła się sukcesem; w marcu 1857 Persja poprosiła o pokój. W zawartym traktacie nie domagano się Ŝadnych ustępstw od Persji z wyjątkiem uznania granic Afganistanu i wycofania wojsk perskich z jego terytorium. ANGIELSKO-PORTUGALSKA „WOJNA" 1612-1630. Angielska (później brytyjska) Kompania Wschodnioindyjska, załoŜona przez królową ElŜbietę I (1533-1603) w 1600, miała nadzieję, Ŝe pozbawi Holendrów monopolu na handel korzeniami w Indiach Wschodnich. Gdy kupcy angielscy przybyli do Indii, okazało się jednak, Ŝe ich głównymi rywalami są Portugalczycy, którzy stworzyli ośrodki handlowe w zachodniej części Indii, np. w Goa,

30

i opanowali Ocean Indyjski. W1611 powstała angielska osada w Masulipatam na wschodnim wybrzeŜu Indii. Uzbrojone statki angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej walczyły skutecznie z portugalskimi okrętami wojennymi (1612, 1614) u zachodnich wybrzeŜy Indii, w pobliŜu Suratu, gdzie w 1612 Anglicy uzyskali prawo handlu i zbudowali pierwszą faktorię. Anglicy stosowali taktykę nękania przeciwnika i przeprowadzania akcji wywrotowych. Anglicy utrudniali Portugalczykom Ŝeglugę, popierali bunty w ich koloniach i udzielali pomocy krajom, które chciały wyzwolić się spod władzy Portugalii. Obie Kompanie Wschodnioindyjskie - angielska i holenderska - opanowały ośrodki handlowe wzdłuŜ wybrzeŜa indyjskiego, wypierając z nich Portugalczyków. Porozumienie (1630) między gubernatorami generalnymi Goa i Suratu połoŜyło kres działaniom wojennym i zapewniło innym państwom prawo handlu w ośrodkach portugalskich w Indiach. Od tego czasu aktywność Portugalczyków w tym regionie bardzo osłabła. Patrz takŜe AMBOŃSKA MASAKRA 1623, PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE

WOJNY INDIACH WSCHODNICH 1601-1641.

W

ANGIELSKO-SIKHIJSKIE WOJNY. Patrz SlKHÓW WOJNY . ANGIELSKO-SYJAMSKA

WOJNA

1687.

W 1684 angielska Kompania Wschodnioindyjska była zmuszona zamknąć swoją faktorię w Syjamie z powodu nagłego zwrotu w polityce zagranicznej tego państwa na korzyść Francji. O polityce zagranicznej Syjamu decydował wówczas grecki awanturnik Phaulkon (zm. 1688). Anglia nie śpieszyła się z odpowiedzią. W 1686 na mocy proklamacji króla Jakuba II zakazano Anglikom słuŜby na statkach zagranicznych, a dla wykonania tego, a takŜe w celu wymuszenia odszkodowania za faktorię, posłano do Syjamu dwa okręty. Okręty angielskie przybyły na miejsce tuŜ po tym, jak została przepędzona eskadra francuska. W wyniku całonocnego ostrzału jeden z angielskich

okrętów zatonął (marynarze, którzy schronili się na lądzie, zostali zabici), a drugi zmuszony był ratować się ucieczką. Jakkolwiek wkrótce wypowiedziano wojnę, działań zaczepnych nie podjęto. W 1688 zamach stanu skierowany przeciwko cudzoziemcom obalił Phaulkona, a Syjam na 150 lat zamknął swoje porty dla cudzoziemców. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1079-1080.

Mimo Ŝe w 1072 król Szkocji Malcolm III Canmore (zm. 1093) złoŜył hołd Wilhelmowi I Zdobywcy (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1091-1093), nie udało się wymusić pokoju na północ od rzeki Tees w Yorkshire. Malcolm III szukał pretekstu do najazdu na Anglię i zawładnięcia spornymi obszarami, znalazł go, gdy najstarszy syn Wilhelma, Robert Krótkoudy (1054?-! 134), hrabia Normandii, wszczął bunt (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1070). W 1079 wojska Malcolma najechały Nortumbrię i dotarły aŜ do rzeki Tyne. W 1080 Wilhelm na czele swych wojsk wkroczył do Szkocji i, podobnie jak w 1072, bez walnej bitwy (choć mniejsze potyczki toczyły się cały czas) narzucił swemu wasalowi nowe warunki. Dla umocnienia północnej granicy Anglii Wilhelm zbudował zamek obronny w Newcastle--onTyne. Pomimo to Malcolm nadal podejmował walkę. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1214-1216.

Jeszcze przed ogłoszeniem Wielkiej Karty Swobód (Magna Carta Libertatum, 1215) na spotkaniu na Runnymede baronowie angielscy zwrócili się do króla Szkocji, Aleksandra II (l 198-1249), z prośbą o przybycie do Anglii i wystąpienie zbrojne przeciwko królowi Janowi bez Ziemi (1167-1216). Po ogłoszeniu Karty Jan nakłonił papieŜa, by ten ją uniewaŜnił (Karta zmniejszała zakres władzy królewskiej i przyznawała pewne prawa baronom), wobec czego angielscy baronowie podnieśli bunt. Aleksander najechał północną Anglię nękając stronników Jana i przy okazji poko-

31

nując ostatnich celtyckich pretendentów do szkockiego tronu. Unikał większych bitew i nawet po śmierci Jana w 1216 nie przyłączył się do działań zbrojnych baronów i Francuzów (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1213-1214); w końcu został zięciem następcy Jana, Henryka III (1207-1272). ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1295-1296. Patrz SZKOCKA WOJNA 1295-1290. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1314-1328. Patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328.

ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1482. Aleksander Stuart (1454?-1485), ksiąŜę Albany i brat króla Szkocji Jakuba III (1452-1488), dąŜąc do zagarnięcia tronu wszedł w konszachty z królem Anglii, Edwardem IV (1442-1483). Wkrótce do działań spiskowych księcia Albany włączył się Archibald „Czerwony" Douglas (1449-1514), główny przeciwnik króla. W 1479 Jakub III zaaresztował Albany'ego i osadził go w więzieniu. Albany uciekł najpierw do Francji, a potem do Anglii. W 1482 Douglas razem z innymi moŜnowładcami przyłączył się do Albany'ego, który z armią angielską, pod wodzą Ryszarda księcia Gloucester (późniejszego Ryszarda III) wkroczył do Szkocji. Gdy udało się im pojmać króla Jakuba w Lauder, Douglas najpierw upokorzył króla wieszając jego faworytów na moście, a następnie zmusił do wyjazdu do Edynburga, po czym wraz z Albanym rządził krajem. Anglicy przed opuszczeniem Szkocji odzyskali jeszcze Berwick (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). W latach 1484, 1487 i 1491 przeciwnicy godzili się na zawieszenie broni. Patrz takŜe BARONÓW SZKOCKICH BUNT 1488. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1513. Król Szkocji, Jakub IV (1473-1513), o przydomku „Rex Pacificator", gorąco pragnął przyczynić się do przywrócenia równowagi sił w Europie i uniknięcia wojny. JednakŜe gniew papieŜa skierowany przeciw Francji

doprowadził do zawiązania w 1511 Świętej Ligi zwróconej przeciw temu państwu. W 1512 Jakub odnowił „Dawne Przymierze" („Auld Alliance") z Francją i zdecydował się zerwać pokój zawarty w 1491 z Anglią. Gdy doszło do wojny angielsko-francuskiej, posłał królowi Anglii, Henrykowi VIII (1491-1547), ostatnie wezwanie do pokoju. Henryk odpowiedział w wojowniczym tonie, domagając się, aby Szkocja uznała się za lennika Anglii, w 1513 Jakub IV najechał Anglię. Doszło do bitwy pod Flodden. Szkoci byli dwukrotnie liczniejsi od Anglików, ci jednak rozporządzali lepszym uzbrojeniem, szczególnie jeśli chodzi o artylerię. Szkoci zostali doszczętnie rozbici. Jakub poległ, a prócz niego zginęło jeszcze dziewięciu hrabiów i czternastu lordów. Henryk nie zgodził się na wyprawienie pogrzebu Jakubowi, którego ciało zaginęło. CięŜkie straty poniesione przez Anglików i wojna prowadzona przez Henryka we Francji uniemoŜliwiły kontynuowanie działań zaczepnych w Szkocji. Królem szkockim został syn Jakuba, Jakub V (1512-1542), wówczas roczne dziecko, który później prawie przez 30 lat prowadził uciąŜliwą wojnę przygraniczną. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549.

Król Anglii, Henryk VIII (1491-1547), dąŜył do podporządkowania sobie Szkocji. Gdy zawiodły plany doprowadzenia do dynastycznego małŜeństwa, a Irlandczycy zaofiarowali tron królowi Szkocji, Henryk VIII sprowokował wojnę ogłaszając się bezprawnie suwerenem Szkocji. W 1542 nastąpił najazd na Cumberland. Niezdyscyplinowana i źle dowodzona armia Jakuba V (1512-1542) stoczyła bitwę pod Solway Moss z mniej licznymi oddziałami angielskimi i doznała druzgocącej klęski. Jakub zmarł wkrótce po bitwie i w 1543 jego jedyne dziecko - córka Maria (1542-1587) - została koronowana na królową. Armia Henryka obiegła w 1544 Edynburg; Anglicy plądrowali i niszczyli wszystko na swojej drodze, lecz miasto nie poddało się. Przymierze

32

zawarte w 1547 ze szkockimi dysydentami zawiodło, ale w 1547 Anglicy rozbili Szkotów w bitwie pod Pinkie Cleugh. Henryk VIII zmarł, a protektor Somerset, chcąc doprowadzić do zaręczyn małej królowej Marii z królem Edwardem VI (1537-1553), wysłał do Szkocji flotę i wojsko, siły te nie uzyskały jednak większych sukcesów. Wprawdzie Anglicy zajęli Edynburg, ale w następstwie zawartego w 1549 traktatu pokojowego między Anglią a Francją musieli się wycofać ze Szkocji. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1559-1560.

Sukcesy zbuntowanych protestantów szkockich zmusiły w 1559 regentkę Szkocji Marię de Guise, wdowę po królu Jakubie V (1512-1542) do schronienia się na zamku w Leith i zwrócenia się do Francji z prośbą o pomoc, której jej udzielono. Z kolei protestanci szkoccy poprosili o pomoc królową ElŜbietę I (1533-1603); ElŜbieta wysłała flotę i armię lądową, która przez kilka miesięcy oblegała Leith. W 1560 tę „pokojową wojnę" zakończyły dwa traktaty; traktat z Berwick - angielsko-szkocki pakt o wzajemnej obronie - oraz traktat edynburski, na mocy którego miały być wycofane obce wojska, a między Francją a Anglią miał zapanować pokój. Kościół szkocki (prezbiteriański) miał od tej pory zapewnione warunki do swobodnego rozwoju. Patrz takŜe ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1557-1560.

ANGLIA, BITWA O ANGLIĘ 194O. Po upadku Francji w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II

(patrz FRANCJA, BITWA o FRANCJĘ 1940) faszystowskie Niemcy skupiły działania swojej machiny wojennej na Wielkiej Brytanii. Do walki rzucono lotnictwo, bombardowania miały złamać opór Anglików. Niemcy zamierzali następnie przeprawić wojska przez kanał La Manche i dokonać najazdu na wyspę. 15 sierpnia 1940 Luftwaffe (lotnictwo niemieckie) wysłała pierwsze bombowce nad południową Anglię. Nadlatujące bombowce niemieckie napotkały zaciekły opór

brytyjskich myśliwców. Początkowo Luftwaffe z pewnym powodzeniem atakowała brytyjskie lotniska, później rozpoczęła naloty na Londyn i inne miasta. W czasie intensywnych nalotów we wrześniu 1940 Londyn został powaŜnie zniszczony, wielu ludzi zginęło, ale wola walki nie opuściła Brytyjczyków. Królewskie Siły Powietrzne (RAF) walczyły wytrwale i zestrzeliły wiele niemieckich samolotów. 15 września 1940 Niemcy ostatni raz spróbowali zyskać przewagę w powietrzu, ale i ta próba zawiodła. Adolf Hitler (1889-1945) odwołał inwazję na Wyspy Brytyjskie. Premier Wielkiej Brytanii, Winston Churchill (1874-1965) wyraził wdzięczność pilotom mówiąc: „Jeszcze nigdy w historii wojen tak wielu nie zawdzięczało tak wiele tak nielicznym". Za koniec Bitwy o Anglię przyjmuje się dzień 30 października 1940. ANGLÓW l PIKTÓW WOJNA 685. W latach 593-641 Bernicja i Deira, królestwa Anglów, rywalizowały o zwierzchnictwo nad terytorium znanym jako Nortumbria (patrz ETHELFRITHA WOJNY 593-010, OSWALDA WOJNY 633-64i). W wyniku rywalizacji dominującym królestwem Heptarchii (siedem głównych królestw Anglów i Sasów) została Mercja (patrz SAKSÓW NAJAZDY 550-577). Rywalizacja ta uniemoŜliwiła Anglosasom podbicie obecnej Szkocji, o której opanowanie walczyli północni Walijczycy w Strathclyde, Szkoci (Irlandczycy) w Dal Riada (Argyllshire) i tubylczy Piktowie. Pod wodzą króla imieniem Brude lub Bruidhe (wzmian. ok. 670-695) Piktowie walczyli od 672 z Brytami ze Strathclyde, czym przyciągnęli uwagę władcy Nortumbrii, Ecgfritha (wzmian. 671-685). Ecgfrith zebrał wielką armię, pomaszerował przez Lothian, dotarł do Nechtansmere (obecnie Dunnichen w Angus), gdzie stoczył bitwę z równie wielką armią Brude'a. Ecgfrith poniósł klęskę i sam zginął. Śmierć Ecgfritha osłabiła Nortumbrię, która straciła wszystkie ziemie na północ od zatoki Firth of Forth i pozwoliła

33

Szkocji przez pewien czas zachować niezaleŜność od anglosaskiej Anglii. ANGOLI WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976. Antonio de Oliveira Salazar (18801970), faktyczny dyktator Portugalii, nie zamierzał zrezygnować z kolonii portugalskich w Afryce. Tymczasem w lutym 1961 w Luandzie, stolicy Portugalskiej Afryki Zachodniej (Angoli), marksistowski Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA) wzniecił powstanie wymierzone przeciw represyjnemu rządowi kolonialnemu. Mniej więcej miesiąc później w prowincjach północnych partyzancką walkę z rządem podjęło umiarkowane ugrupowanie Związek Ludów Angoli. Powstanie zostało bezlitośnie zdławione, a w czasie walk zginęło około 20 tysięcy obywateli. Powstanie wybuchło na nowo, gdy MPLA rozpoczął swoje działania we wschodnich rejonach kraju, gdzie prowadził walkę partyzancką korzystając z baz w sąsiedniej Zambii. W 1966 Związek Ludów Angoli podzielił się na proradziecki, socjalistyczny Front Wyzwolenia Narodowego Angoli (FNLA) i prozachodni Narodowy Związek na rzecz Całkowitej Niepodległości Angoli (UNITA), który prowadził działania partyzanckie w regionie południowocentralnym. Działania partyzantów sprowadzały się do organizowania zasadzek, szybkich napadów i odwrotów, jednak ataki te prowadzone były stale i wiązały znaczne siły portugalskie. Pod koniec lat sześćdziesiątych połowa portugalskiego budŜetu szła na utrzymanie sił zbrojnych w Afryce (patrz GWINEI-BISSAU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974; MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974). Młodzi oficerowie portugalscy z niechęcią odnosili się do nieustannych walk w buszu, a takŜe do niesprawnej biurokracji, która kierowała wojną z Lizbony, stolicy Portugalii. W kwietniu 1974 obalili oni dotychczasowy rząd i ustanowili rząd lewicowy; ten gotów był wyrzec się Portugalskiej Afryki Zachodniej pod warunkiem wyłonienia uprawnionej władzy, która przejęłaby

rządy. Trzy główne ruchy niepodległościowe - MPLA, FNLA i UNITA - dwukrotnie tworzyły koalicję i dwukrotnie koalicja ta rozpadała się. Ostatecznie, gdy Portugalczycy wycofali się w listopadzie 1975, pozostawili kraj pogrąŜony w wojnie domowej, w której UNITA i FNLA występowały przeciwko MPLA. MPLA opanował stolicę wraz z portem, przez który z pomocą dla MPLA do Angoli przybywali Ŝołnierze kubańscy, radzieccy technicy i broń. Pomoc ta odegrała decydującą rolę; mimo Ŝe UNITA i FNLA korzystały z pomocy wojskowej Republiki Południowej Afryki oraz dostaw amerykańskich, MPLA i jej radziecko-kubańscy sojusznicy pokonali partie opozycyjne w lutym 1976. UNITA usiłowała prowadzić nadal wojnę partyzancką, mimo wycofania się wojsk Republiki Południowej Afryki i przerwania pomocy amerykańskiej. Po zwycięstwie MPLA przejął kontrolę nad rządem, który został uznany przez Organizację Jedności Afrykańskiej (OJA) za prawowity rząd nowo powstałego niepodległego państwa. Był to koniec kolonializmu portugalskiego w Afryce. Patrz takŜe ANGOLSKA WOJNA DOMOWA 1975-1992. ANGOLSKA WOJNA DOMOWA 1975-1992.

W 1976 Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA) zyskał przewagę w rządzie centralnym (patrz ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976), wskutek czego nabrał on orientacji marksistowskiej. Wówczas dwa inne ugrupowania walczące o władzę - Narodowy Front Wyzwolenia Angoli (FNLA) i Narodowy Związek na rzecz Całkowitej Niepodległości Angoli (UNITA) odmówiły uznania rządu. W 1977 MPLA zdobył ostatnie waŜne ośrodki oporu UNITY. Przywódcy UNITY uciekli do Zairu i Zambii, tam zreorganizowali swoje oddziały i wznowili walkę partyzancką z MPLA. UNITA często korzystała ze wsparcia wojskowego białych najemników z Republiki Południowej Afryki i Portugalii, a Stany Zjednoczone nieoficjalnie udzielały UNICIE pomocy wojskowej i finansowej. W 1977 partyzanci UNITY do-

34

konali kilku ataków na ośrodki miejskie w Angoli, ale powstanie, które UNITA popierała, zostało zdławione. W następnym roku rząd podjął ofensywę mającą na celu wyparcie partyzantów z opanowanych przez nich duŜych obszarów na południu Angoli. Ofensywa ta jednak zakończyła się fiaskiem. Solidaryzując się z RPA, UNITA pozwalała siłom zbrojnym Afryki Południowej utrzymywać na kontrolowanym przez siebie terytorium bazy, z których prowadzone były wypady do Namibii, czyli Afryki Południowo-Zachodniej (patrz NAMIBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1966-1990). Na początku lat osiemdziesiątych partyzanci UNITY rozszerzyli swoją władzę na Angolę środkową i południowo-wschodnią. UNITA zyskała poparcie Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Arabii Saudyjskiej i wielu państw afrykańskich, natomiast MPLA popierany był przez Związek Radziecki i Kubę. Ciągła walka zniszczyła gospodarkę Angoli i zmusiła jedną szóstą jej mieszkańców do zmiany miejsca zamieszkania; wielu z nich schroniło się w Zairze, Zambii i Kongu. Stany Zjednoczone zapowiedziały, Ŝe nie uznają rządu w Angoli dopóty, dopóki w republice będą przebywać wojska kubańskie. Do rozwiązania kryzysu przyczyniło się pojednanie w 1991, po którym MPLA ogłosił zerwanie z marksizmem i zdobył większość miejsc w parlamencie we wrześniowych wyborach 1992. ANKARA, BITWA O ANKARĘ 1402. Po zdobyciu Bagdadu, Aleppo i Damaszku Timur (Tamerlan) (1336-1405), zwany „księciem zniszczenia", w 1402 wtargnął do imperium osmańskiego (patrz TIMURA PODBOJE 1360-1405). Miał juŜ 66 lat, ale czuł się na siłach, by zmierzyć się z wielkim osmańskim wodzem i sułtanem Bajezydem I (1347-1403), pogromcą krzyŜowców pod Nikopolis (patrz NIKOPOLIS, KRUCJATA PRZECIW TURKOM OSMAŃSKIM 1396). Obiegł Ankarę, stolicę imperium osmańskiego. Wobec tego część Tatarów na prawym skrzydle przekupiona przez Timura przeszła na jego stronę.

Wówczas Timur rzucił do walki swe odwody, które osaczyły nieprzyjaciela. Bajezyd, którego wojska oblegały wówczas Konstantynopol (Stambuł), przerwał oblęŜenie i ruszył naprzeciw Timurowi. Bajezyd został pojmany. Zmarł w niewoli dotknięty chorobą umysłową. Timur, zupełnie nie zainteresowany władzą nad terytorium osmańskim (odbudowa imperium ze zniszczeń trwała dziesięć lat), wrócił z armią do swojej stolicy, Samarkandy. AŃ LUSZANA BUNT 755-763. Ań Luszan (703-757) pochodzenia persko-tureckiego, wychował się w Mongolii, ale jako młody człowiek przeniósł się do Chin, gdzie wstąpił do armii. Bardzo szybko awansował, został gubernatorem wojskowym trzech okręgów w północnych Chinach i faworytem cesarza Xuan Zonga z dynastii Tang. Po śmierci wszechwładnego cesarskiego premiera Ań Luszan bezskutecznie starał się o uzyskanie tego stanowiska. Ogarnięty gniewem, wrócił do swoich prowincji, zebrał wojska i ruszył na Lojang, stolicę wschodniej części Chin. Po zdobyciu Lojang Ań Luszan ogłosił się cesarzem dynastii Wielki Jen. Jego zwolennicy ruszyli dalej na stolicę cesarstwa Cz'angan (Xian), jednakŜe przez pół roku marsz ich powstrzymywały siły cesarskie. W końcu Cz'angan został zdobyty, a cesarz uciekł. Ań Luszan z powodu choroby pozostał w Lojang, gdzie na początku 757 zamordował go albo niewolnik eunuch, albo knujący przeciw niemu najstarszy syn. Mimo to rozpoczęty przez niego bunt nie wygasł; przez sześć lat trwały jeszcze zaciekłe walki, które kosztowały Ŝycie wielu ludzi. Bunt nie zakończył się powodzeniem, ale podwaŜył prestiŜ władzy i stworzył precedens, i od tej pory największe wpływy na dworze mieli dowódcy wojskowi, a nie uczeni. ANNAMICKO-CHIŃSKIE

WOJNY.

Patrz

CHIŃSKO-ANNAMSKIE WOJNY, WIETNAMSKO-CHIŃSKIE WOJNY.

35

AORNOS OBLĘśENIE 327 p.n.e. Największym sukcesem oblęŜniczym Aleksandra Wielkiego (356-323) było zdobycie fortecy Aornos w masywie Pir-Sar w pobliŜu przełęczy Chajber, do której schronili się przed pościgiem Aleksandra wojownicy z okolicznych górskich plemion. Twierdza stała na skalnym płaskowyŜu, na wysokości 2100 m. Aornos miało wystarczające zapasy Ŝywności, nie moŜna więc było wziąć fortecy głodem, nie moŜna było równieŜ zastosować zwykle uŜywanych machin oblęŜniczych. Aleksander kazał zasypać wąwóz głębokości 240 m, by móc przeciągnąć katapulty i dotrzeć na północny skraj płaskowyŜu. Pewnej nocy wziął ze sobą 30 ludzi i razem z nimi wspiął się po stromym zboczu, a gdy dotarli do ostatniego występu skalnego, Aleksander puścił swych ludzi przodem. Tubylcy obrzucili stok głazami zabijając wszystkich. Kolejnej nocy, przy dźwięku azjatyckich bębnów, Aleksander ponowił próbę; Ŝołnierze jego osobistej gwardii wdarli się do twierdzy i zabili wszystkich Hindusów, którzy nie uciekli. Aleksander wzniósł ołtarz ku czci bogini Ateny (najdalej na wschód połoŜone miejsce jej kultu) po czym ruszył dalej w dół doliny Indusu (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e.). Patrz równieŜ ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.

APACZÓW l HAWAJÓW WOJNA 1860-1865. Apacze i Nawajowie to wojownicze plemiona indiańskie, które zamieszkiwały tereny obecnego Nowego Meksyku i Arizony. Wojownicy Apaczów i Nawajów stawiali opór wdzierającym się na ich terytoria białym. W latach pięćdziesiątych XIX w. wojska USA zbudowały na południowym zachodzie wiele fortów, które miały chronić osadników i stanowić zachętę do dalszego osiedlania się na tych terenach. W 1860 oba plemiona wstąpiły na wojenną ścieŜkę. Poruszając się na szybkich, wytrzymałych, niewielkich koniach Indianie siali zniszczenie w całej okolicy, rabując broń, amunicję, bydło, konie i inne łupy. W 1861 ujęto

Cochise'a (1815P-1874), wodza Czirikahuów (z plemienia Apaczów), oraz pięciu innych wodzów indiańskich i niesłusznie oskarŜono ich o kradzieŜ bydła i uprowadzenie chłopca z rancho. Cochise zbiegł, pozostałych wodzów stracono. W odwecie Cochise zebrał liczną grupę wojowników i wszczął krwawą wojnę z białymi. Wojna toczyła się w okresie amerykańskiej WOJNY SECESYJNEJ, która wiązała duŜą część wojsk z południowego zachodu, Cochise mógł zatem przez pewien czas siać spustoszenie, nie napotykając prawie Ŝadnego oporu. W 1862, gdy w zasadzkę na przełęczy Apaczów wpadł 1. Kalifornijski Pułk Piechoty, Ŝołnierze ostrzelali napastników z haubic i zmusili Indian do ucieczki. Zaistniała konieczność ściągnięcia ze wschodu części wojsk Unii walczących z konfederatami. W latach 1863-1864 1. Pułk Ochotników Nowego Meksyku, pod dowództwem pułkownika Christophera „Kit" Carsona (1809-1869), mający duŜe doświadczenie w walce z czerwonoskórymi, rozpoczął kampanię skierowaną przeciwko Indianom; wszyscy indiańscy męŜczyźni mieli być zabijani na miejscu, a kobiety i dzieci brane do niewoli. Ludzie Carsona zabili ponad 650 Apaczów, do niewoli dostało się ponad 9000 Indian. Nawajowie poddali się w 1865 i zgodzili się na osiedlenie w rezer* wacie nad rzeką Pecos w Nowym Meksyku. Cochise i Apacze wycofali się w góry i nadal napadali na białych. APACZÓW WOJNA 1871-1873. Wojowniczy Indianie z plemienia Apaczów na południowym zachodzie stawili opór napływającym białym osadnikom amerykańskim i wojsku. Nieustannie dokonywali szybkich rajdów, po czym chronili się w górskich kryjówkach. Po zabójstwie ponad 100 Apaczów, w większości kobiet i dzieci (patrz CAMP GRANT, MASAKRA w CAMP GRANT isyi), bardzo wielu Apaczów wstąpiło na wojenną ścieŜkę. W 1871 generał George Crook (1829-1890), który twierdził, Ŝe po to, by moŜna było osiągnąć pokój, naleŜy najpierw pokonać Indian, objął dowództwo nad wojs-

36

karni USA stacjonującymi w Nowym Meksyku i Arizonie. Crook podzielił wojsko na małe oddziały i rozesłał je w teren, by chwytali lub zabijali Apaczów. Sam poprowadził wojsko przeciwko wodzowi Cochise'owi (l815?-1874), który w końcu podpisał w 1872 porozumienie pokojowe i zgodził się, by jego plemię zamieszkało w rezerwacie. Inni Apacze, pod wodzą Yictorio (zm. 1880) i Geronimo (1829-1909) walczyli dalej, ale byli stale nękani przez wojsko, brakowało im Ŝywności i amunicji. Zmęczeni walką Indianie poddali się w kwietniu 1873. Osiedlono ich w rezerwacie San Carlos w Arizonie. Pokój nie trwał długo, poniewaŜ Apacze nie zaadaptowali się do warunków Ŝycia w rezerwacie i buntowali się, gdyŜ biali nie przestrzegali porozumień. Po kilku latach Indianie uciekli z rezerwatu i ponownie przystąpili do walki. APACZÓW WOJNA 1876-1886. śycie w rezerwacie nie odpowiadało niespokojnej naturze Apaczów, zwłaszcza gdy zwierzyny było mało i nękał ich głód. Gdy kilku pijanych Apaczów zabiło białego naczelnika stacji, a wojsko spróbowało przesiedlić setki niewinnych Indian do bardziej odległego rezerwatu, wojna wybuchła na nowo (patrz APACZÓW WOJNA igyi-ms). Wałęsające się bandy Apaczów pod wodzą Yictorio (zm. 1880) i Geronimo (1829-1909) sterroryzowały większą część obszaru Arizony i Nowego Meksyku; Apacze zabijali osadników i pasterzy, kradli konie i broń. Gdy nadciągały wojska, uciekali przez granicę do Meksyku, gdzie Amerykanie nie mogli ich ścigać. W Meksyku do Apaczów przyłączyli się Indianie z plemienia Komanczów, a takŜe róŜnego rodzaju wykolejeńcy; razem dokonywali wypadów na tereny Stanów Zjednoczonych. AŜ do śmierci Yictorio był postrachem Meksyku. Ludzie Geronimo znaleźli schronienie w górach Sierra Mądre, skąd wyprawiali się, by kraść bydło i amunicję. Oddziały dowodzone przez generałów George'a Crooka (1829-1890) i Nelsona A. Milesa (1839-1925) przez kilka lat wal-

czyły z Geronimo i jego Indianami, aŜ wreszcie w 1883 zdrajca zaprowadził Ŝołnierzy Crooka do górskiej kryjówki Geronimo. Indianie zostali zaskoczeni, Crookowi udało się nakłonić ich do poddania. Indianie zgodzili się zamieszkać w rezerwacie White Mountain, ale juŜ w 1885 Geronimo i jego zwolennicy opuścili rezerwat i wrócili do dawnego, grabieŜczego trybu Ŝycia. Rok później poddali się, gdyŜ wojska nie dawały im chwili wytchnienia. Geronimo i innych Apaczów osadzono w więzieniu federalnym na Florydzie. Później pozwolono Geronimo wrócić na zachód. Do końca Ŝycia przebywał w pobliŜu fortu Sili w Oklahomie. APPENZELLU WOJNA 1403-1411. Załamaniu się feudalnego ustroju społecznego w Europie towarzyszyły zacięte walki, których przykładem jest wojna Appenzellu. Na początku XV w. Appenzell był obszarem lennym opactwa w Sankt Gallen. Samo Sankt Gallen było miastem cesarskim (wolnym); kwitło tam rzemiosło i handel wyrobami włókienniczymi. Gdy opactwo, niegdyś zwierzchnik lenny miasta, bezprawnie domagało się przywrócenia dawnego statusu miasta i danin, miasto zwróciło się do Appenzell z prośbą o pomoc. Appenzell sprzymierzyło się z Schwyz, wolnym miastem, i ich siły razem wystąpiły przeciw opactwu. W 1403 oddziały opactwa zaatakowały Appenzell, ale zostały pokonane. Opactwo uzyskało pomoc habsburskiego księcia Fryderyka Austriackiego (wzmian. 1380-1410), znanego z rządów silnej ręki, i w 1405 ponownie zaatakowało oba miasta i Appenzell, ale znowu zostało pokonane. Król niemiecki Ruprecht (1352-1410) bezpodstawnie nakazał powstańcom powrócić pod władzę opactwa, ale w 1411 Związek Szwajcarski zapewnił ochronę Appenzell (i sprzymierzonemu z nim miastu Sankt Gallen), czemu Ruprecht nie mógł się przeciwstawić. (Obecnie Appenzell jest jednym z kantonów Szwajcarii, Sankt Gallen ma ponad 400 tysięcy mieszkańców, opactwo przekształcono w muzeum).

37

ARABSKIE PODBOJE. Patrz BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY, MUZUŁMAŃSKIE PODBOJE.

ARABSKIE POWSTANIE W NIEMIECKIEJ AFRYCE WSCHODNIEJ 1888-1890. Niemiecka Kompania Wschodnioafrykańska załoŜona w 1885 przez Carla Petersa (1856-1918) kontrolowała tereny znane jako Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanzania). W 1888 Arabowie zamieszkujący rejony przybrzeŜne zbuntowali się przeciw niemieckim administratorom, których metody sprawowania rządów budziły sprzeciw. (Niemcy wydzierŜawili terytorium wzdłuŜ wybrzeŜa od sułtana Zanzibaru.) Do walczących z Niemcami Arabów przyłączyli się Murzyni, natomiast Niemcom pomocy udzielili Brytyjczycy. Walki trwały ponad dwa lata. W styczniu 1891 rząd niemiecki, który pomógł Niemieckiej Kompanii Wschodnioafrykańskiej zdławić powstanie, przejął terytorium, ustanowił protektorat, mianował Petersa cesarskim komisarzem i oddelegował do administrowania protektoratem. ARABSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.

Patrz

BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY.

ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1948-1949.

Państwa arabskie, które uwaŜały obszar Izraela za terytorium naleŜące do Arabów, sprzeciwiły się powstaniu państwa Ŝydowskiego. 14 maja 1948 (w dniu, w którym proklamowano powstanie państwa Izrael) wojska Egiptu, Syrii, Transjordanii (Jordanii), Libanu i Iraku zaatakowały Izrael i zajęły obszary we wschodniej i południowej Palestynie. Jordańskie wojska zdobyły wschodnią część Jerozolimy - Stare Miasto, ale nie zdołały przejąć części zachodniej - Nowego Miasta. Izraelczycy powstrzymali dalszy napór wojsk arabskich, a Organizacji Narodów Zjednoczonych udało się doprowadzić w czerwcu do czterotygodniowego rozejmu. Po wznowieniu walk w lipcu wojska izraelskie zyskały przewagę i aŜ do

zawarcia kolejnego rozejmu zdobywały nowe tereny. Rozejm trwał trzy miesiące, po czym Izrael odepchnął siły arabskie na wszystkich frontach i zdobył pustynię Negew (z wyjątkiem przybrzeŜnej Strefy Gazy). Pomiędzy lutym a lipcem 1949 Izrael podpisał porozumienia o zawieszeniu broni z Egiptem, Syrią i Transjordanią (Irak odmówił podpisania porozumienia, ale wycofał wojska). W wyniku wojny Izrael zajął większość spornych terenów Palestyny, a ponadto stworzył niezwykle sprawną armię. Około 400 tysięcy Palestyńczyków (Arabów z Palestyny), którzy uciekli z Izraela w czasie wojny, osiedliło się w obozach w sąsiednich krajach arabskich. Patrz takŜe ARABSKO -IZRAELSKA WOJNA 1956.

ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1956 (sueska lub synajska wojna). W lipcu 1956 egipski prezydent Gamal Abdel Naser (1918-1970) znacjonalizował Kanał Sueski, co doprowadziło do wybuchu kryzysu w Wielkiej Brytanii, Francji i Stanach Zjednoczonych. Egipt nie zgadzał się na międzynarodowy zarząd kanału. Rządy Wielkiej Brytanii i Francji, pragnąc zapewnić ochronę swoich interesów na Bliskim Wschodzie, zorganizowały w ParyŜu poufne spotkanie z Izraelem, na którym uzgodniono, Ŝe Izrael zaatakuje Kanał Sueski, po czym wojska angielskie i francuskie, zajmujące oficjalnie stanowisko neutralne, rozdzielą walczące strony i zapewnią kanałowi ochronę. Celem tych działań miało być obalenie Nasera. 29 października 1956 nastąpił atak Izraela; nim rząd brytyjski i francuski nakazały Izraelowi i Egiptowi przerwanie ognia i wycofanie się z zajętych obszarów, Izraelczycy zdobyli Strefę Gazy, Szarm el-Szejch i kilka innych waŜnych punktów. Izrael, zgodnie z planem, podporządkował się wezwaniu o zawieszenie broni, natomiast Egipt, jak się spodziewano, odrzucił je. 5 listopada 1956 angielskie i francuskie oddziały spadochroniarzy wylądowały w pobliŜu Port Saidu, zaatakowały i zabiły wielu Ŝołnierzy egipskich. Następnego dnia Egipt i Izrael

38

zaakceptowały rozejm, do którego nawoływała ONZ. Organizacja Narodów Zjednoczonych wysłała w ten rejon swoje jednostki wojskowe (UNEF), które nadzorowały zawieszenie broni. Pod silną presją Stanów Zjednoczonych Wielka Brytania i Francja wycofały swoje wojska, a brytyjski premier Anthony Eden musiał ustąpić. (W 1957 Izrael przekazał UNEF Strefę Gazy i Szarm el-Szejch.) Patrz takŜe SZEŚCIODNIOWA WOJNA1967. ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1967. Patrz SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967.

ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973 (wojna Jom Kippur, „październikowa wojna", wojna ramadanu). Po zakończeniu sześciodniowej wojny w 1967 nieustannie dochodziło do starć między Arabami i Izraelczykami. Państwa arabskie, zawiedzione odmową Izraela przystąpienia do rokowań w sprawie zwrotu terytoriów okupowanych, niespodziewanie zaatakowały Izrael jednocześnie z dwóch stron. Atak nastąpił 6 października 1973, w dniu Ŝydowskiego święta Jom Kippur. Egipskie wojska prezydenta Anwara Sadata (1918-1981) zaatakowały ze wschodu, przekraczając Kanał Sueski, natomiast z północy wkroczyły do Izraela wojska syryjskie. Armie egipska i syryjska, do których dołączyły wojska irackie, jordańskie i libańskie, zadały cięŜkie straty zaskoczonym Izraelczykom. Armia izraelska podjęła kontrofensywę, dotarła na odległość 20 km od Damaszku oraz przekroczyła Kanał Sueski, zdobyła zachodni brzeg kanału i zamknęła armię egipską w okrąŜeniu. Na wezwanie Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego Izrael i Egipt zgodziły się na zawieszenie broni, ale walki toczyły się aŜ do przybycia w strefę walk jednostek pokojowych ONZ. Porozumienie w sprawie zawieszenia broni podpisano 11 listopada 1973. W porozumieniu pokojowym z 1974 Izrael zgodził się na wycofanie wojsk na Synaj, na zachód od przełęczy Mitla i Gidi, a Egipt

zobowiązał się zmniejszyć liczebność swoich wojsk na wschodnim brzegu Kanału Sueskiego. Wytyczono równieŜ strefę buforową między Syrią a Izraelem, nadzorowaną przez ONZ. ARAGOŃSKA WOJNA DOMOWA 1347-1348. Król Aragonii Piotr IV (1319-1387) wyznaczył na następczynię tronu jedną ze swoich córek. Szlachta zakwestionowała tę decyzję na mocy praw i przywilejów nadanych jej statutami poprzednich królów Aragonii - Piotra III (1239-1285) i jego syna Alfonsa III (1265-1291). W grudniu 1347 wybuchła otwarta wojna, wojska wielmoŜów odniosły zwycięstwo, a król Piotr IV zmuszony był zgodzić się na objęcie tronu przez męskiego następcę, którego mieli zaakceptować wielmoŜe. Podczas pobytu w niewoli w Walencji król próbował zawrzeć pokój; zwolniono go w maju 1348 po wybuchu epidemii dŜumy. W końcu 21 czerwca 1348 zwolennicy króla pokonali wielmoŜów w bitwie pod Eppila. Piotr IV spalił przywileje Unii - konfederacji szlachty i miast. ARAGOŃSKI PODBÓJ SARDYNII 1323-1326. W 1295 król Aragonii Jakub II traktatem w Anagni zrzekł się praw do Sycylii w zamian za prawa do Sardynii i Korsyki (patrz SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA 1282-1302). Dominujące wpływy na Sardynii i Korsyce miały wówczas włoskie miasta Genua i Piza, przy czym Pizie podlegały miasta Cagliari i Iglesias na Sardynii. Jakub, który pragnął powiększyć swoje śródziemnomorskie dzierŜawy, opanował Sardynię dopiero w 1323 po wysłaniu tam floty pod dowództwem syna Alfonsa (1299-1336), późniejszego króla Alfonsa IV, w celu wyparcia z Sardynii Pizańczyków i Genueńczyków. W 1326 Iglesias i Cagliari znalazły się pod władzą Aragonii, Pizańczycy zostali pokonani, ale całkowicie wyparto ich i Genueńczyków z Sardynii dopiero w 1421. Aragonia nie zdołała opanować Korsyki znajdującej się w rękach Genueńczyków. Ci

39

ostatni w 1434 zajęli całą Korsykę. Patrz takŜe ARAGOŃSKO-GENUEŃSKA WOJNA 1352-1354.

ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1209-1213. KrzyŜowcy pomogli najpierw królowi Aragonii Piotrowi II (1174-1213) pokonać w 1209 muzułmanów w Walencji, a potem ruszyli do Prowansji, by tam kontynuować krucjatę. Tę krucjatę ogłosił papieŜ; była ona skierowana przeciwko albigensom (patrz ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIWKO ALBIGENSOM 1208-1229), którzy pozyskali zwolenników w Prowansji. Gdy wyprawa przekształciła się w wojnę między moŜnowładcami z północnej i południowej Francji, Piotr II udzielił poparcia swojemu szwagrowi, Rajmundowi VI (1156-1222), hrabiemu Tuluzy, w walce z Szymonem IV z Montfort (1160P-1218), przywódcą panów z Francji północnej. W 1213 Piotr II zginął walcząc z wojskami Szymona w bitwie pod Muret w południowej Francji. Wraz z jego śmiercią skończyły się wpływy hiszpańskie na obszarach leŜących na północ od Pirenejów. ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1284-1285. PapieŜ Marcin IV (1210P-1285) popierał francuskich Andegawenów, którzy rościli sobie prawa do Sycylii (patrz SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA 1282-1302). PapieŜ oświadczył, Ŝe król Aragonii, Piotr III (1239-1285), utracił tron z powodu mieszania się w sprawy Sycylii, wyklął Piotra i ogłosił królem Aragonii i Sycylii Karola Valois (Walezjusza) (1270-1325), trzeciego syna króla Francji, Filipa III Śmiałego (1245-1285). Wojska francuskie pod dowództwem Filipa i Karola najechały Aragonię w 1284, odniosły zwycięstwo pod Geroną, ale później Aragończycy pod wodzą Piotra zmusili je do odwrotu. Choroba, która zdziesiątkowała francuską armię w drodze do kraju, spowodowała równieŜ śmierć Filipa. ARAGOŃSKO-GENUEŃSKA WOJNA 1352-1354. Gdy Sardyńczycy chwycili za broń przeciwko aragońskim władcom Sardynii,

Genueńczycy, dawni władcy wyspy, wykorzystali tę sposobność do przejęcia władzy (patrz ARAGOŃSKI PODBÓJ SARDYNII 1323-1320). Król Aragonii, Piotr IV (l 319-1387), zapewnił sobie pomoc Wenecji i Katalonii. Sprzymierzeńcy ci podjęli działania przeciw Genueńczykom na pełnym morzu i w 1352 pobili ich w bitwie morskiej. Jednak flotę sprzymierzeńców rozproszył sztorm, co pozwoliło Genueńczykom na zebranie sił i dokonanie inwazji na Sardynię i Korsykę. Następnie Genueńczycy obwołali Mariano de Arborea (zm. 1368) królem Sardynii. W 1353 sprzymierzeńcy znowu pobili Genueńczyków w pobliŜu Alghero u wybrzeŜy Sardynii. W rok później na Sardynię przybył król Piotr i zwycięŜył powstańców, ale opór przeciwko panowaniu Aragonii trwał jeszcze nawet w następnym stuleciu. ARAGOŃSKO-KASTYLUSKA WOJNA 1109-1112. Wkrótce po ślubie król Aragonii Alfons I „Waleczny" (l073?-1134) i król Kastylii Urraca (1081-1126) popadli w konflikt, co znacznie zmniejszyło szansę na ustanowienie unii Aragonii i Kastylii. Spory między małŜonkami doprowadziły do wojny obu królestw hiszpańskich. W walkach brały udział wojska Alfonsa i wojska zebrane przez królową Urraca, jej rodzinę i kastylijskich zwolenników. Choć willi Alfons wygrał bitwę pod Sepulvedą, wojna trwała nadal, choć z mniejszym natęŜeniem, aŜ do rozwiązania małŜeństwa w 1112. Alfons, który powrócił do swego państwa, w 1118 odbił Saragossę w rąk Maurów i powiększył w ten sposób obszar królestwa, przesuwając granicę za rzekę Ebro. ARAGOŃSKO-NEAPOLITAŃSKA WOJNA 1435-1442. KsiąŜę Renę I d'Anjou (1409-1480), odziedziczył prawo do tronu Neapolu po królowej Neapolu Joannie II (1371-1435). Wprawdzie Joanna wyznaczyła w 1421 na następcę tronu króla Aragonii Alfonsa V (1396-1458), lecz potem w 1423 uczyniła spadkobiercami swoich francuskich krewnych. W 1435 Alfons

40

podjął wyprawę na Neapol, ale został pobity pod Gaetą. Alfons trafił do niewoli genueńskiej; został później uwolniony dzięki pomocy księcia Mediolanu, z którym sprzymierzył się, by prowadzić wspólnie walkę z Neapolem. W 1442 Alfons pobił Renę, zajął Neapol i ogłosił się jego królem (co uznał papieŜ w 1443). ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. Patrz CzEJENÓW i ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. ARAUKANÓW WOJNY. Patrz HISZPAŃSKI PdDBÓJ CHILE 1540-1561.

ARBELA, BITWA POD ARBELA. Patrz GAUGA MELA, BITWA POD GAUGAMELĄ 331 p.n.e. ARCHIDAMIJSKA WOJNA 431-421 p.n.e.

Król Sparty Archidamos II (wzmian. 476-427) dokonał najazdu na Attykę, rozpoczynając tym pierwszy etap PELOPONESKIEJ WOJNY między dwiemia wielkimi potęgami Grecji - Atenami i Spartą. Perykles (495P-429) postanowił wykorzystać port Pireus jako bazę do ofensywy morskiej i zamknął swe dąŜące do walki wojska za murami Aten. Seria zwycięstw oraz blokada nieprzyjacielskich portów zapewniły Atenom bezpieczeństwo, potem jednak wybuch zarazy osłabił miasto; ponadto zmarł Perykles. Spartą przejęła inicjatywę zajmując w 427 Plateje. W odpowiedzi Ateny zdobyły Sfakterię w 425 i odrzuciły spartańskie propozycje pokojowe. Wtedy Spartą przeprowadziła błyskotliwą ofensywę w północno-wschodniej Grecji, zdobyła kilka miast ateńskich, między innymi Olint. W końcu Spartą odniosła decydujące zwycięstwo pod Amfipolis 422; w bitwie polegli obaj wodzowie - Spartiata Brasydas i Kleon, następca Peryklesa. Nikiasz (zm. 413), nowy wódz ateński, zawarł układ pokojowy, który nie rozwiązał Ŝadnego z podstawowych problemów i stał się podłoŜem dla wznowienia działań wojennych, które doprowadziły do zupełnej klęski Aten.

„ARCHIWALNA WOJNA" 1842. W 1836 Teksas oderwał się od Meksyku i ogłosił się niepodległą republiką (patrz TEKSASKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1836). Houston, miasto w pobliŜu wybrzeŜy Zatoki Meksykańskiej, załoŜone w 1836 i nazwane tak ku czci prezydenta republiki Samuela Houstona (1793-1863), było stolicą Teksasu od 1837 do 1839, później stolicę przeniesiono do Austin. W 1842, gdy inwazja Meksyku i Indian wydawała się nieunikniona, Samuel Houston przeniósł siedzibę rządu do miasta Houston i nakazał, by przenieść tam równieŜ archiwa z Austin. Mieszkańcy Austin w obawie, Ŝe przeniesienie archiwów oznaczać będzie równieŜ przeniesienie stolicy do Houston, ukryli dokumenty. Prezydent wysłał wojska, które miały sprowadzić archiwa. śołnierze wykopali schowane archiwa i załadowali je na wozy, by przewieźć do Houston, ale mieszkańcy dogonili ich i sprowadzili archiwa z powrotem do Austin. W tej sytuacji prezydent, nie chcąc ryzykować zniszczenia dokumentów republiki, zgodził się, by stolicą pozostało Austin. Austin jest stolicą Teksasu do dnia dzisiejszego. ARDENY, BITWA W ARDENACH 1944-1945. W ostatniej desperackiej próbie uzyskania zwycięstwa w wojnie (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945) Adolf Hitler (1889-1945) wydał rozkaz przeprowadzenia przeciw aliantom ofensywy w Ardenach, w Luksemburgu i południowej Belgii. W tym rejonie niemieckie armie w maju 1940 przełamały front aliancki i dokonały inwazji na Belgię i Francję. 16 grudnia 1944 rozpoczęła się niemiecka ofensywa w Ardenach; na tym odcinku front aliancki obsadzony był przez cztery stosunkowo mało doświadczone dywizje USA, które nie mogły sprostać trzem niemieckim armiom. Pod koniec pierwszego tygodnia Niemcy dokonali wyłomu głębokości 80 km na odcinku frontu szerokości 80 km. Zła pogoda uniemoŜliwiła działania lotnictwu, ale gdy warunki atmosferyczne poprawiły się,

41

alianckie bombowce i myśliwce zaczęły bezustannie zwalczać wojska niemieckie, a zwłaszcza ich zaopatrzenie; opór wojsk amerykańskich wyraźnie okrzepł. Generał armii Stanów Zjednoczonych George S. Patton (1885-1945) pośpiesznie skierował swą 3. Armię do obrony Bastogne w Ardenach; przystąpienie do działań 3. Armii zniweczyło nadzieje Niemców na sukces. 26 grudnia 1944 Niemcy zaczęli się powoli wycofywać i „wybrzuszenie", jakiego dokonali w linii frontu, zostało zniwelowane w styczniu 1945. 28 stycznia 1945, pod naciskiem aliantów, Niemcy wycofali się na pozycje wyjściowe. Straty poniesione przez Niemców wynosiły około 120 tysięcy poległych, 600 czołgów, 1600 samolotów i 6000 pojazdów. Alianci stracili ponad 75 tysięcy rannych lub zabitych, 730 czołgów i transporterów. ARDUINA POWSTANIE 1002. Arduin (Ardoin) (zm. 1015), markiz Ivrei, stanął na czele powstania Lombardczyków w północnej Italii skierowanego przeciwko cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Ottonowi III (980-1002). Otton poprzednio ogłosił się królem Lombardii i zamierzał stworzyć „uniwersalne cesarstwo" z głównym ośrodkiem w Rzymie. Wprawdzie biskupi włoscy występowali przeciw Arduinowi, ale zyskał on poparcie wielmoŜów świeckich. W lutym 1002, wkrótce po śmierci Ottona, został w Padwie obwołany królem. Patrz takŜe ARDUINA WOJNY 1004-1014. ARDUINA WOJNY 1004-1014. Król niemiecki Henryk II (973-1024) usiłował odzyskać Lombardię, w której od 1002 panował król Arduin (Ardoin) (zm. 1015) (patrz ARDUINA POWSTANIE 1002). Wojska Henryka najechały północną Italię, pobiły wojska Arduina i zajęły Padwę. Tu podczas koronacji Henryka II na króla Lombardii doszło do walk między mieszczanami i Ŝołnierzami Henryka; miasto zostało niemal doszczętnie zniszczone. Wkrótce jednak Henryk musiał wrócić do Niemiec. Arduin, poparty przez

kilku włoskich wielmoŜów, podjął działania przeciw biskupom, którzy opowiedzieli się po stronie Henryka. W 1013 Henryk przybył do Rzymu i stłumił tam rewoltę (do której zachęcał Arduin). 14 lutego 1014 papieŜ powołał go na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W odpowiedzi Arduin, który uwaŜał się za króla Italii, zdobył Yercelli (na zachód od Mediolanu) i rozpoczął oblęŜenie Novary i Como, ale siły Henryka ponownie pobiły jego wojska. Arduin schronił się w klasztorze Fruttuaria, gdzie zmarł rok później. ARGENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1806-1816. W 1806 Wielka Brytania, odcięta na skutek NAPOLEOŃSKICH WOJEN od dawnych partnerów handlowych, wysłała ekspedycję do La Płaty, ujścia rzeki między Argentyną a Urugwajem, w celu zdobycia części okolicznych terenów. Milicja kolonialna pod wodzą Santiago de Liniers (1756-1810) pokonała brytyjskich najeźdźców i zmusiła ich do wycofania się z Buenos Aires. W 1807 następna, liczniejsza, ośmiotysięczna ekspedycja brytyjska zdobyła Montevideo i Buenos Aires, nim Liniers zdołał zmusić Brytyjczyków do opuszczenia rejonu La Płaty. Gdy do Buenos Aires dotarły wiadomości o postępach wojsk Napoleona w Hiszpanii (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA ISOS-ISM) i detronizacji króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), tymczasowa junta usunęła hiszpańskiego wicekróla i przejęła władzę. W skład junty weszli Cornelio Saavedra (1760-1828), Mariano Moreno (1778-1811), Manuel Belgrano (1770-1820) i Bernardino Rivadavia (1780-1845), którzy proklamowali powstanie Zjednoczonych Prowincji La Pląta. Zachowując pozorną lojalność względem korony hiszpańskiej, junta wydaliła z kraju urzędników królewskich, zliberalizowała prawa handlowe i bez powodzenia domagała się lojalności od prowincji tworzących dawne wicekrólestwo Hiszpanii (dzisiejsza Argentyna, Urugwaj, Paragwaj i Boliwia). Gwałtowne spory i walki we-

42

wnętrzne doprowadziły we wrześniu 1811 do zastąpienia junty triumwiratem. W 1816 w Tucuman zebrai się kongres argentyński, który ogłosił niepodległość Argentyny i uchwalił konstytucję. Kongresowi składającemu się z delegatów z Buenos Aires i kilku sąsiednich prowincji przewodniczył Juan Martin de Pueyrredon, który 9 lipca 1816 został najwyŜszym dyktatorem Argentyny. Patrz takŜe CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ I8io-i8i8; PARAGWAJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ mo-isn, URUGWAJSKIE POWSTANIE1811-1816. ARGENTYŃSKA „BRUDNA WOJNA" 1976-1983. 24 marca 1976 armia argentyńska dokonała starannie przygotowanego zamachu stanu, obaliła rząd pani prezydent Isabel Martinez de Peron (ur. 1931). Władzę objęła trzyosobowa junta wojskowa z generałem Jorge Rafaelem Yidelą (ur. 1925) na czele. Junta wszczęła bezlitosną kampanię przeciw ugrupowaniom liberalnym i lewicowym oraz politycznym terrorystom; osoby podejrzane o sympatie do tych ugrupowań wtrącane były do więzienia; przed sądem stanęli ludzie, którzy czerpali nielegalne zyski za czasów poprzedniego, skorumpowanego peronistowskiego rządu. Powszechne były stosowane przez policję porwania niewygodnych ludzi; więzienia przepełnione były więźniami politycznymi, zatrzymanych poddawano torturom; władze zrezygnowały z procesów sądowych, nie próbowano nawet zachowywać pozorów praworządności. Szacuje się, Ŝe w latach 1976-1981 zniknęło bez śladu od 6 tysięcy do 15 tysięcy obywateli Argentyny. Notoryczne naruszanie praw człowieka spowodowało, Ŝe władze Stanów Zjednoczonych za czasów prezydentury Jimmy'ego E. Cartera (ur. 1924) wstrzymały pomoc wojskową dla Argentyny. W odpowiedzi na protesty opinii publicznej całego świata władze argentyńskie uwolniły kilku najbardziej znanych więźniów politycznych i pozwoliły im opuścić kraj, a siły bezpieczeństwa stopniowo ograniczały intensywność „brudnej wojny".

10 grudnia 1983 nastąpił powrót do rządów cywilnych; nowo wybrany prezydent Argentyny, Raul Alfonsin (ur. 1926) zapowiedział, Ŝe przed sądem stanie były prezydent Yidela, generał Roberto Eduardo Yiola (ur. 1924), generał Leopoldo Fortunato Galtieri (ur. 1926) i sześciu innych członków junty wojskowej, która sprawowała rządy przez prawie osiem lat. ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1859.

Buenos Aires nie przystąpiło do federacji prowincji argentyńskich, która zawiązała się w latach 1852-1853, i pozostało niezaleŜną prowincją. W pozostałych prowincjach władzę sprawował od 1854 rząd prezydenta Justo Jose de Urąuizy (1800-1870), a stolicę przeniesiono do Parany w prowincji Entre Rios. Rząd dąŜył do rozszerzenia handlu zagranicznego i oŜywienia gospodarki w kraju, w czym przeszkadzało Buenos Aires, które zatrzymywało dla siebie wpływy z ceł nakładanych na towary importowane. Zdecydowany na zastosowanie siły w celu poskromienia Buenos Aires Urąuiza poprowadził wojska federacyjne przeciwko armii Buenos Aires, dowodzonej przez generała Bartolome Mitrę (1821-1906), przywódcę secesjonistów. Wojska federacyjne zwycięŜyły w bitwie pod Cepeda 23 października 1859. W następstwie poraŜki Buenos Aires zostało wcielone do federacji. Patrz takŜe MONTEVIDEO OBLĘśENIE 1843-1851. ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1861. Na

tle róŜnic administracyjnych między prowincją Buenos Aires a federacją Argentyny doszło do ponownej secesji (1861) Buenos Aires, której przewodził Bartolome Mitrę (1821-1906), gubernator Buenos Aires od 1860. Wybuchła wojna domowa; 17 wrześ nia 1861 Buenos Aires odniosło zwycięstwo w bitwie pod Pavon, w prowincji Santa Fe. Wojskami secesjonistów dowodził Mitrę, wojskami federacyjnymi - generał Justo Jose de Urąuiza (1800-1870), który po rezygnacji z urzędu prezydenta w 1860 został gubernatorem prowincji Entre Rios.

43

Wojska federalne wycofały się z pola bitwy. Urąuiza zrezygnował z dalszego udziału w Ŝyciu politycznym i pozwolił, aby Mitrę utworzył nowy rząd federalny. Stolicę państwa przeniesiono z Parany ponownie do Buenos Aires. W 1862 Mitrę został wybrany na prezydenta zjednoczonej Argentyny; wprowadził liberalne reformy i zwiększył zakres władzy rządu federalnego w prowincjach. W czasie jego sześcioletniej prezydentury miały miejsce liczne prowincjonalne bunty, które zostały stłumione. Patrz takŜe MITRĘGO REBELIA 1874. ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1951-1952. Patrz MONTEVIDEO OBLĘśENIE

inni wyŜsi oficerowie usiłowali podporządkować wojsku rząd cywilny. W wyborach w 1963 nie pozwolono peronistom na wystawienie kandydatów; na znak protestu wrzucali oni do urn puste kartki wyborcze, podobnie jak w wyborach w 1957 (patrz PERONISTÓW POWSTANIA 1950-1957). W tej sytuacji - pełnej intryg, tajnych sojuszy, walk ulicznych, zastraszających posunięć kół wojskowych i społecznego niepokoju - na prezydenta wybrano Arturo Umberto lilię (1900-1983), umiarkowanego zwolennika lewicy. Gospodarka Argentyny była zrujnowana, pogłębiła się nienawiść między partiami opozycyjnymi, a po tzw. czarnym roku peroniści pozostali liczącą się siłą.

1843-1851.

ARGENTYŃSKIE PRZEWROTY 1962-1963.

W 1962 w wyborach do organów lokalnych oraz do Kongresu wzięli udział peroniści. Peroniści wystawili swoich kandydatów po raz pierwszy od 1955, tj. od usunięcia ich przywódcy Juana Domingo Perona (1895-1974) z urzędu prezydenta (patrz ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1955). Peroniści zdobyli 45 z 86 miejsc w Izbie Deputowanych i 9 z 14 stanowisk gubernatorów prowincji. Wynik ten wywołał ostrą reakcję antyperonowskich, ultrakonserwatywnych dowódców wojskowych, zwanych „gorylami"; nie pozwolili oni wybranym peronistom na objęcie stanowisk. Rozpoczął się strajk powszechny i w całym kraju zapanował chaos. Gdy prezydent Arturo Frondizi (ur. 1908) nie zgodził się ustąpić (zarzucano mu, Ŝe jego polityczny umiar doprowadził do sukcesu peronistów), „goryle" usunęli go, deportowali i przejęli rządy. Marionetkowym dyktatorem został przewodniczący Senatu; sprawował władzę aŜ do przeprowadzenia wolnych wyborów w 1963. W tym czasie w armii toczyły się wewnętrzne walki o to, czy przeprowadzić wybory, czy teŜ ustanowić dyktaturę. W końcu 1962 generał Juan Carlos Ongania (ur. 1914), naczelny dowódca sił zbrojnych, doszedł do przekonania, Ŝe armia powinna wycofać się z polityki, ale

ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1951. Prezydent Juan Domingo Peron (1895-1974) faktycznie sprawował w Argentynie władzę dyktatorską. W rządzeniu pomagała mu Ŝona Eva (Evita) (1919-1952). W 1951 gospodarka kraju znalazła się w stanie kryzysu, spadły obroty handlu zagranicznego, szybko rosła inflacja, strajkowali kolejarze, straŜacy i robotnicy przemysłu maszynowego. Peron wprowadził stan wyjątkowy, złamał strajki siłą i przypisał ich zorganizowanie „zagranicznym agitatorom". Zawiesił wydawanie „La Prensa", największego argentyńskiego dziennika niezaleŜnego, który krytykował rząd. Decyzja ta doprowadziła do wybuchu zamieszek, gazetę skonfiskowano, jej wydawca uciekł za granicę. Peron usiłował uzyskać dla Ŝony nominację na wiceprezydenta, ale perspektywa objęcia przez kobietę urzędu prezydenta i stanowiska zwierzchnika sił zbrojnych oburzyła część generalicji. Generałowie dokonali nieudanego przewrotu we wrześniu 1951. Eva wycofała wniosek w sprawie nominacji, a w wyborach powszechnych 11 listopada 1951 Peron został ponownie wybrany na prezydenta. ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1955. Juan Domingo Peron (1895-1974), prezydent i dyktator Argentyny, zaczął tracić władzę po śmierci Ŝony Evy (Evity) (1919-1952), która

44

cieszyła się duŜą popularnością wśród kobiet, robotników i biedoty. Wielu Argentyńczyków niepokoił równieŜ pogarszający się stan gospodarki kraju i nasilanie się totalitaryzmu. Obawiając się rosnącego w silę ruchu chrześcijańsko-socjalistycznego, Peron wystąpił przeciw Kościołowi rzymskokatolickiemu, swemu dawnemu sojusznikowi. Aresztowano księŜy pod zarzutem mieszania się do polityki i podburzania związków zawodowych i organizacji studenckich, zwolniono katechetów nauczających w szkołach państwowych i na uniwersytetach, rząd wstrzymał wszystkie dotacje dla szkolnictwa kościelnego i zakazał organizowania uroczystości religijnych w miejscach publicznych. W następstwie tak surowych zakazów wzrosła opozycja; na znak protestu wielu członków rządu złoŜyło rezygnację. Peron wydał zarządzenie zakazujące nauczania religii w szkole i opodatkował własność kościelną. Katolicy organizowali procesje, które przekształcały się w demonstracje antyrządowe bezlitośnie tłumione przez policję. Po uroczystościach BoŜego Ciała w czerwcu 1955 deportowano dwóch biskupów. W odwecie Watykan nałoŜył na Perona ekskomunikę (16 czerwca 1955), a tego samego dnia część oficerów marynarki i lotnictwa dokonała w Buenos Aires, stolicy państwa, nieudanego przewrotu. W miarę słabnięcia władzy Perona rosło niezadowolenie w kraju. Peron zgłosił gotowość do ustąpienia (31 sierpnia 1955), ale klasa robotnicza na znak poparcia dla Perona zorganizowała strajk powszechny, który przerwano po złoŜeniu przez niego obietnicy pozostania na zajmowanym stanowisku. 16 września 1955 oddziały wojskowe stacjonujące w Cordobie, Rosario, Santa Fe i Paranie zbuntowały się przeciw Peronowi. Do buntu wkrótce dołączyła marynarka i lotnictwo. Wojsko zagroziło zbombardowaniem Buenos Aires. Peron schronił się na zakotwiczonej w porcie kanonierce paragwajskiej, później zbiegł do Paragwaju, a w końcu wyemigrował do Hiszpanii. 23 września 1955, 5 dni po usunięciu Pero-

na, tymczasowym prezydentem został generał Eduardo Lonardi (1896-1956), jednakŜe wpływ Perona na politykę Argentyny pozostał bardzo silny (patrz PERONISTÓW POWSTANIA 1956-1957); nawet kilkadziesiąt lat później peroniści stanowili w Argentynie liczącą się siłę. ARGEN1YŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA 1825-1828. W 1825 urugwajski rewolucjonista Juan Antonio Lavalleja (1784-1853) na czele małego oddziału zwolenników, zwanego „trzydziestu trzech nieśmiertelnych", proklamował niezaleŜność Bandy Oriental (Urugwaju) od Brazylii. Argentyna, licząca na pozyskanie tej prowincji, poparła Urugwajczyków. Brazylia wypowiedziała wojnę Argentynie i zablokowała port w Buenos Aires. 20 lutego armia argentyńsko-urugwajska pobiła Brazylijczyków w bitwie pod Ituzaingo w pampasach Cisplatiny. Protesty Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych zmusiły Brazylię do przerwania blokady. Mediacja Wielkiej Brytanii doprowadziła do podpisania traktatu pokojowego, który przewidywał powstanie niepodległego Urugwaju jako państwa buforowego między Argentyną i Brazylią. Patrz takŜe ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isie; URUGWAJSKIE POWSTANIE isn-isie; BRAZYLIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-1525. ARGIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 494 p.n.e. W VI stuleciu o hegemonię na Peloponezie walczyły dwa greckie miasta-państwa - Argos i Sparta (przez bardzo długi czas na terenie tym dominowali Argejczycy, którzy w bitwie pod Hysiae w 669 odnieśli znaczące zwycięstwo nad Sparta). W 510 król Sparty Kleomenes I (zm. 490) podjął wyprawę na Ateny, miasto-państwo w Attyce zagraŜające hegemonii Sparty, i wypędził ateńskiego tyrana, Hippiasza (wzmian. 527-510). Rządy objęła oligarchia prospartańska, wystąpił przeciw niej Klejstenes (570P-510) w 508. Wezwany na pomoc Kleomenes w 507 został wyparty z miasta. W końcu VI w. doszło do wzrostu znaczenia Argos. W 494 wyruszył przeciw temu miastu

45

Kleomenes. Wojska jego zaskoczyły Ŝołnierzy Argos podczas posiłku i pobiły ich w bitwie pod Sepeją (494) w pobliŜu Tirynsu. W następstwie tego zmniejszyło się wydatnie znaczenie Argos. Patrz takŜe ARKADYJSKAWOJNA ok. 471-469 p.n.e. ARIKARA INDIAN „WOJNA" 1823. Indianie Arikara (Rees) rozpoczęli walkę, gdy biali myśliwi polujący na zwierzęta futerkowe wdarli się na ich tereny wzdłuŜ górnego biegu rzeki Missouri w Dakocie. Krwawy atak Arikarów na traperów stał się przyczyną wysłania pierwszej ekspedycji karnej USA przeciwko plemionom indiańskim zamieszkującym równiny amerykańskie. Wojska pułkownika Henry'ego H. Leavenwortha (1783-1834) zniszczyły wsie Indian Arikara, udostępniając ten obszar białym osadnikom. Indianie Arikara ruszyli na północ i ostatecznie w latach sześćdziesiątych XIX w. osiedli w rezerwacie Fort Berthold w Dakocie Północnej. ARKADYJSKA WOJNA ok. 471 -469 p.n.e.

Sparta, wojownicze, oligarchiczne greckie miasto-państwo na Peloponezie, które dąŜyło do hegemonii w tej części Grecji, popadło w konflikt z kilkoma miastami Arkadii, górzystej krainy w środkowej części Peloponezu (Sparta miała nadzieję, Ŝe dorówna rosnącej potędze politycznej i gospodarczej Aten na północy). W długotrwałej wojnie (ok. 580-550) z głównym miastem Arkadii - Tegeą - Sparcie nie udało się zwycięŜyć, wobec czego zawarła przymierze z niedawnym wrogiem, wszedł on w skład Związku Peloponeskiego. Około 471 Tegea wystąpiła ze Związku Peloponeskiego i zawarła sojusz z Argos, miastem leŜącym we wschodniej części Peloponezu. Po tym jak Sparta stoczyła nie rozstrzygniętą bitwę pod Tegeą, wszystkie miasta Arkadii z wyjątkiem Mantinei zawarły sojusz skierowany przeciw Sparcie. Sparta zmobilizowała wszystkie rezerwy i odniosła zdecydowane zwycięstwo nad Arkadyjczykami w bitwie pod Dipają (ok. 470). Argos nie mogło przyjść

z pomocą Tegei, poniewaŜ wojowało z sąsiednimi miastami, Mykenami i Tirynsem, chcąc je sobie podporządkować. Sparta wkrótce potem pokonała Tegeę i w ten sposób odzyskała hegemonię na Peloponezie. Około 100 lat później tebański wódz Epaminondas (418P-362) załoŜył w Arkadii silnie ufortyfikowane miasto Megalopolis, które miało być siedzibą Związku Arkadyjskiego, zawiązanego w 370 w celu złamania hegemonii Sparty (patrz TEBAŃSKOSPARTAŃ-SKA WOJNA 379-371 p.n.e.). Patrz równieŜ ARGIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 494 p.n.e., MESSEŃ-

SKA TRZECIA WOJNA ok. 454-455 p.n.e.

ARMADA HISZPAŃSKA. Patrz HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAśKA isss.

ARMANIACKO-BURGUNDZKA WOJNA DOMOWA 1411-1413. Zamordowanie Ludwika Orleańskiego (1372-1407), brata króla Francji Karola VI (1368-1422), cierpiącego na okresowe napady obłędu, zapoczątkowało wiele konfliktów, które później przekształciły się w otwartą wojnę o władzę nad Francją (mordu dokonano na rozkaz Jana bez Trwogi [1371-1419], księcia Burgundii). Luźno powiązani z Anglią, popierani przez kaboszjenów - cech rzemieślników - domagających się reform administracyjnych (patrz CABOCHFA BUNT 1413), Burgundczycy zyskali tymczasową przewagę nad stronnictwem orleańskim, któremu przewodził Bernard VII (zm. 1418), hrabia Armagnac, teść Karola (1391-1465), księcia Orleanu, syna zamordowanego Ludwika. Terrorystyczne rządy kaboszjenów doprowadziły do wystąpienia mieszczan, którzy poparli Orleanów, co zadecydowało o losach konfliktu. Po poraŜce 1413 Jan bez Trwogi jeszcze raz szukał pomocy u Anglików (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). AROOSTOOK, WOJNA W DOLINIE RZEKI AROOSTOOK 1838-1839. Traktat paryski z roku 1783, który zakończył AMERYKAŃSKĄ REWOLUCJĘ, nie ustalił granicy między USA a Kanadą, oddzielającej stan

46

Maine i Nowy Brunszwik. Rolnicy z Maine chcieli uprawiać pola w dolinie rzeki Aroostook, którą kanadyjscy drwale uwaŜali za swój teren wyrębu lasów. Gdy Kanadyjczycy zaaresztowali grupę handlarzy ziemią z Maine za próbę usunięcia z tego terenu kanadyjskich drwali, władze Maine zwołały milicję; to samo uczyniły władze Nowego Brunszwiku. Prezydent USA Martin Van Buren (1782-1862) wysłał w okolice Aroostook mały oddział wojsk federalnych pod dowództwem generała Winfielda Scotta (1786-1866). W marcu 1839 Scott zakończył z powodzeniem negocjacje z brytyjskimi władzami Nowego Brunszwiku; powołano komisję, która miała zająć się uregulowaniem sporu. Spór zakończył się dopiero w 1842 po podpisaniu traktatu Webster -Ashburton, w którym po „bitwie map" wytyczono granice w spornym obszarze obejmującym około 31 tysięcy km2. Nie wypowiedziana wojna w Aroostook zakończyła się bezkrwawo, ale obie strony konfliktu odnosiły się do siebie z niechęcią.

raz pobici pod Samford Courtenay. Arundel zbiegł do Launceston, gdzie go ujęto. Został przewieziony do Londynu i stracony w Tyburn (tradycyjne miejsce straceń w Londynie). ASENÓW POWSTANIE 1185-1189. Bracia Asen (Assen) - Iwan (zm. 1196) i Piotr (zm. 1197) stanęli w 1185 na czele powstania Bułgarów i Wołochów przeciwko panowaniu Bizancjum. Ogłosili niepodległość Bułgarii, a Iwan został koronowany w Tyrnowie jako Iwan I Asen. W 1186 armia bizantyjska pod wodzą cesarza Izaaka II Angelosa (zm. 1204) zdławiła powstanie. Bracia Asenowie zebrali znów wojsko, uzyskali pomoc od Połowców, koczowniczego ludu tureckiego i dokonali wielu niszczycielskich najazdów na Trację i Macedonię, naleŜące do Bizancjum. Po przegranej przez Bizantyjczyków bitwie pod Berrhoią w 1189 Izaak II Angelos zgodził się na rozejm z Asenami i uznał nowe państwo bułgarskie powstałe na terenach między górami Bałkan a rzeką Dunaj.

ARRABAL, POWSTANIE. Patrz PRZEDMIEŚCIE

(ARRABAL), POWSTANIE NA PRZEDMIEŚCIU m-t. ARROW, WOJNA O ARROW. Patrz OPIUMOWA WOJNA DRUGA isse-iseo.

ARTAKSERKSESA (ARDASZIRA) WOJNA Z RZYMEM. Patrz RZYMSKO-PERSKA WOJNA 230-233.

ARUNDELA POWSTANIE 1549. Ekonomiczna i religijna polityka króla Anglii Henryka VIII (1491-1547) miała ujemne skutki zarówno dla bogatych, jak i dla biednych. W 1549 Humphrey Arundel (1513-1550), wielki właściciel ziemski z Kornwalii, stanął na czele powstania chłopów w Devon i Kornwalii skierowanego przeciw ogradzaniu gruntów i prześladowaniu katolików. Po początkowych sukcesach powstańcy zaatakowali Exeter. Trwająca dwa dni bitwa zakończyła się zwycięstwem wojsk królewskich, powstańcy uciekli, ale zostali jeszcze

ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934. Na początku lat trzydziestych XX w. w Hiszpanii nastąpiło wyraźne zróŜnicowanie stanowisk w łonie partii politycznych - polaryzacja nastąpiła wokół problemu praw i przywilejów Kościoła rzymskokatolickiego. W 1934 zjednoczona partia socjalistyczna opracowała plan niedopuszczenia prawicowej, prokościelnej Confederación Espańola de Derechas Autonomous (CEDA) do udziału w coraz bardziej zdezorganizowanym i despotycznym rządzie. Socjaliści zamierzali zorganizować ogólnokrajowy strajk powszechny, powstanie w Madrycie i proklamować niepodległą republikę w Katalonii (patrz KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934). 5 października 1934 górnicy zrzeszeni w silnych związkach zawodowych o orientacji komunistycznej dali początek powstaniu w Asturii (region północno-wschodniej Hiszpanii), zajmując miasto Oviedo, i w ciągu kilku godzin przejmując władzę w wielu ośrod-

47

kach prowincji. JednakŜe Francisco Franco (1892-1975) wprowadził do Asturii hiszpańską Legię Cudzoziemską oraz wojska rządowe i w ciągu dwóch tygodni brutalnie zdławił powstanie. Górnicy spalili kościoły i zabili około 40 osób, w tym 29 księŜy. Wojska rządowe zabiły około 3000 i uwięziły około 35 tysięcy ludzi. Więźniów torturowano, procesy sądowe toczyły się jeszcze przez większą część 1935. Okrucieństwo rządu podzieliło społeczeństwo hiszpańskie i przyczyniło się do wybuchu HISZPAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1936-1939. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1032-746 p.n.e.

Nowe państwo asyryjskie do 891 starało się przede wszystkim podbić aramejskie miasta-państwa w północnej Mezopotamii. Dokonano tego w zasadzie w ciągu wojen. Kolejnym wrogiem stała się północna Babilonia, która w następstwie dwóch wojen między 930 i 904 została wasalem Asyrii. Za panowania króla Assurnasirpala II (wzmian. 884-859) wprowadzono na większą skalę jazdę i cięŜkie machiny oblęŜnicze; te innowacje odegrały duŜą rolę w opanowaniu północnej Mezopotamii. Za panowania króla Salmanassara III (wzmian. 859-825) Asyryjczycy przystąpili do podboju północnej Syrii, nie udało im się jednak zdobyć Damaszku ani Cylicji i Armenii, ale Salmanassar opanował południową Mezopotamię. Król Szamsziadad V (wzmian. 824-811) przyłączył do imperium Chaldeję, a król Salmanassar IV (wzmian. 782-772) wcielił do Asyrii część Armenii. JednakŜe działania wojenne przeciwko Damaszkowi zakończyły się poraŜką i śmiercią Salmanassara, a takŜe utratą większej części Syrii. Zgodnie z asyryjską tradycją rozpoczęła się rywalizacja o tron, która spowodowała trzydziestoletni okres osłabienia Asyrii. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1200-1032 p.n.e.

Początkowo Asyria była zbyt słaba, by wykorzystać okazję stworzoną przez druzgocącą klęskę, jaką ponieśli Babilończycy z rąk Elamitów (ok. 1180). Mamy do czynienia ze

wzrostem jej potęgi w czasach panowania króla Tiglatpilesara I (wzmian. ok. 1115-ok. 1077). Zawładnął on małym huryckim królestwem Muszków w południowej Armenii i oparł się naporowi Aramejczyków. Po 1100 Asyria podbiła północną Babilonię, ponownie spustoszyła Babilon, nie zdołała jednak podbić południa tego kraju. Ze śmiercią Tiglatpilesara rozpoczął się następny okres upadku Asyrii; plagą Asyrii i Babilonii stali się Aramejczycy, nękali oni tereny północnej Syrii i środkowej Mezopotamii. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1244-ek. 1200 p.n.e. Po zakończeniu walk z huryckim królestwem Mitanni (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.) staroasyryjskie królestwo z łatwością uporało się z pozostałymi rywalami, Hetytami i Babilończykami. Czwartym wybitnym wodzem asyryjskim, który dokokał licznych podbojów, był król Tukultininurta I (wzmian. ok. 1244-ok. 1208), znany z greckich legend jako Nin os; jego imieniem nazwano czwartą stolicę Asyrii, Niniwę. Za jego panowania Asyria odniosła zwycięstwa nad Hetytami, osłabionymi walkami z Egiptem (patrz KADESZ, BITWA o KADESZ ok. 1294 p.n.e.). Po zwycięstwie Asyryjczycy przesiedlili tysiące ludzi, aby w ten sposób opanować nowo zdobyte obszary w Mezopotamii i wschodniej Anatolii (obecnie Turcja), kładąc w ten sposób ostatecznie kres hetyckiemu Nowemu Królestwu (patrz HETYTÓW PODBÓJ ANATOLU ok. iroo-ok. 1325 p.n.e.). Tukultininurta rozpoczął równieŜ walkę Asyrii z Babilonią; jego wojska splądrowały Babilon i po raz pierwszy w historii Asyrii złupiły i zniszczyły jego świątynie. Tukultininurta był tyranem; został zabity podczas buntu własnych synów (1208). Jego śmierć i upadek asyryjskiego Starego Królestwa ok. 1200 pozwoliły Babilonii, zwłaszcza później, pod rządami króla Nabuchodonozora I (wzmian. 1146-1123), na krótko opanować ten region. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-609 p.n.e.

Asyryjskie imperium obejmowało największy obszar za panowania króla Tiglatpilesara

48

III (wzmian. 745-727), dowódcy wojskowego, który zasiadł na tronie w wyniku przewrotu pałacowego. Wraz ze swoimi wasalami pobił buntujących się Babilończyków, podczas gdy druga armia asyryjska zdobyła w 743 syryjskie Uranu. W 740 Tiglatpilesar zajął Arpad, a w 738 pokonał koalicję północnosyryjską. Po tej klęsce wszyscy syryjscy ksiąŜęta oraz władcy północnej Anatolii (obecna Turcja) zmuszeni byli płacić daninę Asyrii. W trakcie wojny toczącej się w latach 735-733 w Palestynie Tiglatpilesar w sojuszu z królestwem Judy pokonał Izrael i zajął duŜą część jego terytorium. W 732, po zdobyciu Damaszku, miasto zostało zniszczone, a Arabowie zmuszeni do płacenia daniny. Trzech następców Tiglatpilesara równieŜ przyczyniło się do wzrostu potęgi Asyrii. Za panowania króla Sargona II (wzmian. 722-705) Asyryjczycy podbili Samarię i podporządkowali sobie Izrael; Sargon przesiedlił około 27 tysięcy Izraelitów do wschodniej Syrii. W 721 Sargon zwycięŜył Elamitów. W 720 Sargon II pobił egipską armię w Gazie, w 716 zdusił podsycany przez frygijskiego króla Midasa (wzmian. VIII w. p.n.e.) bunt w Cylicji i załoŜył nową stolicę, nazwaną jego imieniem Dur-Szarrukin (Chorsabad, Irak). Panowanie króla Sanheryba (wzmian. 705-681) było bardziej burzliwe. Najpierw Sanheryb zdławił powstanie w Babilonii, którym kierował aramejski uzurpator. W 701 przeprowadził zwycięską kampanię w Syrii, odniósł zwycięstwo nad armią egipską pod Elteke i obiegł Jerozolimę, ale wycofał się w następstwie zarazy. Odniósł zwycięstwo nad armią Elamu. Nieustanne powstania Babilonii zakończyły się zdobyciem przez Sanheryba (689) Babilonu, zrównaniem go ziemią oraz zalaniem. Sanheryb został zamordowany w 681, co otworzyło drogę do tronu jego synowi Assarhaddonowi (zm. 669), który zawarł pokój z Babilończykami i Elamitami. Assarhaddon prowadził wojnę z Egiptem; w 671 zdobył Memfis i opanował cały ten kraj. Jego syn, Assurbanipal (wzmian. 669-626) panował w okresie, w którym

zaczęły się mnoŜyć oznaki wyczerpania państwa, choć początkowo Asyryjczycy wszędzie zwycięŜali. W 667 i w 663 stłumili powstanie w Egipcie, w 663 zdobyli i splądrowali Teby. W 653 brat Assurbanipala, Szamaszumukin, król Babilonu zbuntował się i stanął na czele szerokiej koalicji Elanu, Lidii i Aramejczyków. Assurbanipal w 648 zdobył Babilon po dwuletnim oblęŜeniu, jego władca popełnił samobójstwo. Pokonał Elamitów, w 639 zdobył Suzę. Ok. 650 jednak Egipt odzyskał niezaleŜność. Po 635 wybuchła w Asyrii wojna domowa; synowie Assurbanipala jeszcze za jego Ŝycia rozpoczęli walkę o tron, co umoŜliwiło Chaldejczykom zajęcie Babilonu w 629 i, za panowania króla Nabopalassara (wzmian. 625605), stworzenie imperium nowobabilońskiego. Syria podporządkowana Asyrii została zniszczona przez Scytów w 626. W 616 Medowie po raz pierwszy zaatakowali asyryjską stolicę Niniwę. W 614 zdobyli Assur. W 612 wraz z Babilończykami opanowali Niniwę. Imperium asyryjskie przetrwało jeszcze trzy lata. Resztki armii asyryjskiej ukoronowały swego dowódcę na króla w nowej stolicy, Harranie, która w 610 została częściowo zniszczona przez Medów i Babilończyków. Armia poddała się w 609; od tego czasu Asyria zniknęła całkowicie z kart historii. Patrz takŜe KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 005 p.n.e.; MEGIDDO, DRUGA BITWA POD MEGIDDO 609 p.n.e.. ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e. W drugim tysiącleciu w Anatolii (obecnie Turcja), jednocześnie tworzyli swe imperia Asyryjczycy i Huryci (patrz HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e.). Oko-

ło 1700 Huryci doszli do władzy w północno-wschodniej Anatolii; około 1670 w stolicy Assur (Asz-Szarkat, Irak) nad rzeką Tygrys rozpoczęła rządy najstarsza dynastia asyryjska. W tym czasie Asyria była uzaleŜniona od królestwa Hurytów Mitanni. Około 1350 doszło do konfliktu między asyryjskim władcą Aszuruballitem (wzmian. ok. 1365-ok. 1330) i królem Mi-

49

tanni, Tuszrattą, poniewaŜ Asyria zaatakowała Mitanni, prawdopodobnie z pomocą hetyckiego władcy Suppiluliumasa (ok. 1375-ok. 1335) (patrz HETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.). Królestwo Mitanni, juŜ osłabione klęską zadaną przez Hetytów w 1380, straciło obszary w północno-wschodniej Mezopotamii, co przyczyniło się do powstania podwalin asyryjskiego imperium. W 1325 Mitanni i Asyria zawarły krótkotrwałe przymierze i wspólnie oswobodziły podporządkowane Mitanni królestwo Hanilgabat spod władzy Hetytów. JednakŜe według kronik asyryjskich, za panowania Adadnirari I (wzmian. ok. 1307-1275) w nieokreślonym bliŜej czasie doszło do nowej wojny, w której Asyria pokonała dwóch kolejnych królów Mitanni. Królestwo Hanilgabat pozostało wrogiem Asyrii. Mimo wysiłków Hetytów i Babilończyków, by ocalić ostatnie królestwo huryckie, z uwagi na jego strategiczne znaczenie w sprawowaniu kontroli nad południową Syrią, król Asyrii, Salmanassar I (wzmian. ok. 1274-1245) podbił je.

gdy generał sir Gamet Wolsely (1833-1913) został nowym gubernatorem i otrzymał posiłki z Wielkiej Brytanii. śołnierze brytyjscy przedostali się przez pozycje Aszanti do Kumasi, ich stolicy, i w lutym 1874 zrównali ją z ziemią. W traktacie z Fomena Aszanti zgodzili się zapłacić powaŜne reparacje w wysokości 50 tysięcy uncji złota i zobowiązali się do zaniechania praktyki składania ofiar z ludzi. Trzecia wojna Aszanti 1893-1894. Nowy wódz Aszanti, Prempeh (1871-1931), znowu rozpoczął napady na brytyjskie terytorium. Doszło do krwawych potyczek. Brytyjczycy usiłowali zmusić Prempeha do zawarcia porozumienia. W 1894 Aszanti zgodzili się na brytyjski protektorat nad zajmowanym obszarem. Czwarta wojna Aszanti 1895-1896. Prempeh odmówił zapłacenia odszkodowania nałoŜonego na Aszanti po trzeciej wojnie z Brytyjczykami, nie chciał równieŜ tolerować brytyjskich mieszkańców na tym obszarze. Wybuchła wojna. Wojska brytyjskie ponownie zajęły Kumasi, stolicę Aszanti, ujęli Prempeha i innych wodzów i wydalili ich z kraju. Rozwiązano konfederację Aszanti i ustanowiono protektorat.

ASZANTI WOJNA PIERWSZA 1824-1831.

Na początku XIX w. konfederacja plemion murzyńskich Aszanti w Afryce Zachodniej zaczęła powiększać zajmowane przez siebie terytoria kierując się ku Złotemu WybrzeŜu (obecnie Ghana), zajętemu przez Brytyjczyków. Sir Charles M'Carthy (1770-1824), gubernator brytyjskich posterunków wzdłuŜ Złotego WybrzeŜa, starał się zamieszkującym wybrzeŜe osadnikom i plemionom zapewnić ochronę przed napadami wojowników Aszanti, został jednak pokonany i zabity. Z Wielkiej Brytanii nadeszły posiłki, w 1827 Aszanti ulegli. W 1831 Aszanti zrzekli się zwierzchnictwa nad częścią przybrzeŜnych terytoriów. Druga wojna Aszanti 1873-1874. W 1873 Aszanti, którzy w latach 1863-1872 napadali na brytyjskie posterunki na Złotym WybrzeŜu, zaatakowali ten obszar. Około 20 tysięcy wojowników Aszanti pokonało Brytyjczyków; Aszanti objęli władzę na tym terenie. Sytuacja uległa zmianie,

ATLANTYK, BITWA O ATLANTYK 1940-1943. Po wybuchu ŚWIATOWEJ WOJNY II Wielka Brytania wprowadziła blokadę obszarów Europy znajdujących się pod okupacją niemiecką. Blokada była mało skuteczna. Niemieckie okręty podwodne storpedowały i zatopiły na Morzu Północnym wiele statków handlowych z dostawami Ŝywności i sprzętu wojskowego dla Wielkiej Brytanii, co pociągnęło za sobą racjonowanie Ŝywności na Wyspach Brytyjskich od 1940. Okręty podwodne zatapiały równieŜ lotniskowce, niszczyciele i inne okręty. Gdy Stany Zjednoczone zaczęły na mocy uchwały Lend-Lease wysyłać drogą morską towary przeznaczone dla tych państw europejskich, których obrona miała istotne znaczenie dla Ameryki, okręty marynarki USA zaczęły patrolować zachodnią część Atlantyku, a samoloty brytyjskich Królewskich Sił Powietrznych patrolowały morskie szlaki komu-

50

nikacyjne od wschodu. DuŜe konwoje amerykańskich statków handlowych zbierały się na zachód od Islandii i na Atlantyku eskortowane były przez okręty wojenne Wielkiej Brytanii. 31 października 1941 niemiecki okręt podwodny zatopił u wybrzeŜy Islandii amerykański niszczyciel Reuben James (zginęło blisko 100 marynarzy). Wówczas Kongres USA odwołał Akt Neutralności; statki amerykańskie zostały uzbrojone i zaczęły wpływać na wody objęte wojną. W 1942 i w początkach 1943 liczba statków zatopionych przez okręty podwodne wzrosła, gdyŜ Niemcy rozszerzyli taktykę tzw. wilczych stad, czyli grup liczących 15-20 okrętów podwodnych, które koordynowały swoje ataki. Brytyjczycy wprowadzili wówczas dwa wynalazki, które w pierwszych miesiącach 1943 zmieniły sytuację. Był to aparat na fale o wysokiej częstotliwości do określania kierunku oraz radar na fale centymetrowe. Oba urządzenia umoŜliwiały aliantom określenie połoŜenia okrętów podwodnych i skuteczne ich zwalczanie. Zatopiono tak wiele okrętów podwodnych, Ŝe od drugiej połowy 1943 Niemcy nie byli w stanie w istotny sposób zagrozić Ŝegludze; alianci opanowali sytuację na szlakach komunikacyjnych na Atlantyku i innych morzach. AUGSBBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697

(wielkiej koalicji wojna). Opanowywanie przez króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) przygranicznych terenów Niemiec, po HOLENDERSKIEJ WOJNIE przyczyniło się do powstania obronnego przymierza, które zawiązały Zjednoczone Prowincje (Holandia), habsburska Austria, Szwecja, część ksiąŜąt niemieckich. Przymierze zwano Ligą Augsburską lub, po 1689, Wielką Koalicją. Ludwik przypuszczał, Ŝe wojna w Niemczech będzie krótkotrwała i łatwa; tymczasem w Anglii w wyniku WSPANIAŁEJ REWOLUCJI 1688 obalono króla Jakuba II (1633-1701) i wprowadzono na tron króla Wilhelma Orańskiego, który chciał powstrzymać podboje

Ludwika. Aby związać siły Wilhelma na Wyspach Brytyjskich, Ludwik wsparł pieniędzmi i wojskiem Irlandię, która stanęła po stronie Jakuba (patrz IRLANDZKA WOJNA 1689-1691), ale jego plany pokrzyŜowało zwycięstwo Wilhelma w bitwie pod Boyne w 1690. Mając najlepszą w Europie flotę, Ludwik usiłował pokonać Wielką Koalicję na morzu; okręty francuskie rozbiły angielsko-holenderską flotę u Beachy Head w 1690, ale później, w 1692, poniosły druzgocącą klęskę w bitwie pod La Hougue; odtąd koalicja miała zdecydowaną przewagę na morzu. Ludwik mógł prowadzić działania zaczepne tylko na lądzie. Koalicja powiększyła się jeszcze o Sabaudię i Hiszpanię. Wspaniały manewr oskrzydlający francuskiej kawalerii w bitwie pod Fleurus w 1690 zapewnił zwycięstwo Francuzom pod wodzą Franciszka Luksemburga (1628-1695); zginęło około 6000 Ŝołnierzy angielskich, hiszpańskich i niemieckich, a 8000 wzięto do niewoli. Luksemburg kilkakrotnie odnosił zwycięstwa w hiszpańskich Niderlandach; najwaŜniejsze z nich stanowią bitwy pod Namurem i pod Steenkerke (1692), a w 1693 pod Neerwinden. Wyczerpanie zmusiło Sabaudię do zawarcia odrębnego pokoju w 1696. Ludwik prowadził wojnę nadal, ale śmierć jego niezwycięŜonego wodza, Luksemburga (1695) i upadek Namuru w 1695 skłoniły go do przystąpienia do poufnych negocjacji z Wilhelmem Orańskim. Wojna zakończyła się traktatem zawartym w Ryswick między 20 września a 30 października 1697, w którym Ludwik uznał Wilhelma królem Anglii, Holendrzy zyskali ustępstwa handlowe, a Francja i członkowie Wielkiej Koalicji zwrócili większość terytoriów zdobytych od 1679. Patrz takŜe KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697; LUDWIKA xiv INWAZJA REŃSKA 1688-1689; HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA1701-1704. AURANGZEBA WOJNY 1636-1657. Szahdźahan (1592-1666), władca państwa Mogołów w Indiach powierzył swemu synowi Aurangzebowi (1618-1707) w 1634 dowodź-

51

two 10 tysięcy jazdy. W 1636 został on nababem (wicekrólem) regionu Dekan; do jego obowiązków naleŜało równieŜ zapewnienie spokoju w niedawno podporządkowanych sułtanatach Bidźapur i Golkonda i powstrzymanie ekspansji królestwa Marathów w zachodnim Dekanie. Aurangzeb zdobył liczne twierdze Marathów i opanował nowe terytoria, ale w 1644 został zdjęty z tego stanowiska. W 1645 został mianowany gubernatorem przysparzającego wiele kłopotów GudŜaratu, a później został gubernatorem jeszcze bardziej kłopotliwego Balchu w Transoksanii (1647), gdzie jego wojska osiągnęły zdecydowane zwycięstwo nad wojowniczymi Turkami uzbeckimi. JednakŜe później armia Mogołów musiała się wycofać. Aurangzeb został gubernatorem prowincji Multanu w Afganistanie. Wezwany na odsiecz Kandaharu oblęŜonego przez Persów, przybył po jego upadku. Jego oblęŜenie zakończyło się niepowodzeniem (patrz MOGOŁÓW WOJNA z PERSJĄ 1649-1553). W 1650 uzyskał zwycięstwo nad Persami pod Szach Mir. W 1652 Aurangzeb oblegał Kandahar równieŜ bez powodzenia. Popadł w niełaskę i został ponownie wysłany do Dekanu (1653), gdzie walczył z powodzeniem z sułtanatem Golkonda (1656), ale ojciec narzucił mu zawarcie pokoju. Jego dalsze działania w Dekanie przerwał wybuch MOGOŁÓW WOJNY DOMOWEJ 1657-1659. AURELIANA WOJNA PRZECIWKO TETRYKOWl 273-274. W 270 Gajusz Pius Ezuwiusz Tetryk (zm. ok. 276), moŜnowładca galijski, został ogłoszony cesarzem Galii (Francja), Brytanii i północnej Hiszpanii. Jego prowincjalne cesarstwo wstrząsane było buntami armii i napadami Germanów (patrz RZYMSKO-GOTYCKIE WOJNY). DąŜąc do ponownego przyłączenia terytorium Tetryka do imperium rzymskiego, cesarz rzymski Aurelian (212P-275) przekroczył z armią Alpy i ruszył przez Galię na północ. W końcu 273 stoczył bitwę pod Chalons-sur-Marne z armią Tertyka. Gdy ta zaczęła przegrywać,

Tetryk zbiegł do Aureliana. W ciągu kilku miesięcy Aurelian zdobył państwo rywala. Tetryk wziął udział w triumfie cesarza w Rzymie (274), później mu przebaczono i mianowano gubernatorem południowej Italii. AURELIANA WOJNA PRZECIWKO ZENOBII 271 -273. Gdy Rzym zajęty był walką z Gotami na Bałkanach (patrz RZYMSKO-GOCKIE WOJNY), Zenobia (zm. po 274), królowa Palmiry, miasta w środkowej Syrii, opanowała Syrię, znaczną część Azji Mniejszej i Egipt. W 271 ogłosiła swojego syna Waballata (zm. 273?) augustem (cesarzem), a siebie augustą. Dowiedziawszy się o tym, nowy cesarz rzymski Aurelian (212P-275) poprowadził wojska do Azji Mniejszej. W pobliŜu Antiochii w 271 pobił pancernych kawalerzystów i pieszych łuczników z Palmiry. Mimo pościgu Rzymian wojska Palmiry wycofywały się w całkowitym porządku. W 272 Aurelian zwycięŜył je ponownie w bitwie pod Emesą (Homs, Syria), po czym obiegł Palmirę. Zenobia, która pojechała po posiłki do Persji, została schwytana, a Palmira się poddała. Aurelian opuścił Palmirę, ale wkrótce wrócił, gdyŜ wybuchło tu powstanie. Rzymianie zdobyli Palmirę i obrócili ją w gruzy. Podobno Zenobia uczestniczyła w triumfie cesarza w 274. AUSTRALIJSKI BUNT RUMOWY 1808. William Bligh (1754-1817), gubernator Nowej Południowej Walii w Australii, wydał zakaz płacenia alkoholem za towary. Wielu kolonistów poparło próby normalizacji handlu, jednakŜe część uwaŜała, Ŝe gubernator nie powinien ingerować. Wzajemne oskarŜenia zakończyły się zaaresztowaniem Bligha przez komendanta Korpusu Nowej Południowej Walii. Bligh przebywał w więzieniu ponad rok, w końcu zgodził się wyjechać do Anglii. Zawrócił jednak z drogi, popłynął do Sydney i usiłował odzyskać władzę. W 1809 rząd brytyjski uznał rozwiązanie zatargu między gubernatorem a wojskiem za niemoŜliwe i odwołał Bligha; komen-

52

danta garnizonu obciąŜono później odpowiedzialnością za zorganizowanie buntu. AUSTRALIJSKI BUNT SKAZAŃCÓW IRLANDZKICH 1804. Grupa irlandzkich kryminalistów i więźniów politycznych zesłanych do Australii, często bez wyroków sądowych, w marcu 1804 przygotowywała bunt w Castle Hill, na przedmieściach Sydney. Gdy jeden ze spiskowców zdradził, władze wprowadziły stan wyjątkowy i bez trudu stłumiły bunt. Ośmiu ludzi powieszono, innych wychłostano, pozostałych prowodyrów buntu przeniesiono do Newcastle nad rzeką Hunter. AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-1849. Re-

wolucja w ParyŜu w 1848 (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1848) stała się bodźcem do demonstracji na rzecz reform politycznych i gospodarczych w innych krajach, zwłaszcza w Cesarstwie Austriackim (patrz PIĘCIODNIOWE POWSTANIE ms; WĘGIERSKA REWOLUCJA 1848-1849; WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849). Podobnie jak we Francji i w Niemczech (patrz NIEMIECKA REWOLUCJA im), austriaccy rewolucjoniści odnosili początkowo sukcesy, ale ostatecznie ponieśli poraŜkę. 13 marca pokojowa demonstracja w Wiedniu przekształciła się w burzliwe rozruchy. Rząd austriacki przeraził się do tego stopnia, Ŝe cesarz zdymisjonował arcykonserwatywnego ministra spraw zagranicznych Klemensa von Metternicha (1773-1859), który zbiegł do Anglii. 15 marca 1848 cesarz Ferdynand (1793-1875), aby uspokoić nastroje, obiecał nadać liberalną konstytucję, znieść cenzurę prasy i powołać radę ministrów. Daleko jednak było do spełnienia tych obietnic. Przygotowano trzy wersje konstytucji; pierwsza, konstytucja Pillersdorfa, gotowa była juŜ 8 kwietnia 1848. Dawała ona Czechom prawo do własnego parlamentu, a Praga miała otrzymać odrębną konstytucję. Projekt Pillersdorfa przewidywał ustanowienie monarchii konstytucyjnej i prawo głosu dla wszystkich obywateli. Jednak cesarski premier, pragnąc udaremnić

jej uchwalenie, rozwiązał Reichstag (zgromadzenie ustawodawcze) i zaaresztował zwolenników reform. Oburzenie opinii publicznej wyraŜane spokojnie i bez gwałtów zmusiło zgromadzenie ustawodawcze do ponownego zebrania się i opublikowania projektu konstytucji 25 kwietnia 1848. Później proces wdraŜania reform uległ zahamowaniu, poniewaŜ rząd był zajęty innymi sprawami. 6 października 1848 w Wiedniu wybuchło nowe powstanie, które po trzech dniach brutalnie stłumiono. Reichstag rozpoczął prace nad nową, mniej liberalną konstytucją, a wkrótce potem cesarz abdykował na rzecz swojego syna, Franciszka Józefa (1830-1916), który miał zdecydowanie reakcyjne poglądy. Reichstag został przeniesiony na Morawy i niebawem rozwiązany. 4 marca 1849, prawie rok po powstaniu wiedeńskim, ukazała się ostateczna wersja konstytucji przyznająca społeczeństwu równość wobec praw bez względu na narodowość, ograniczoną formę reprezentacji, zniesienie feudalizmu i niewolnictwa oraz zreformowane sądownictwo. Konstytucja nie była tak liberalna ani demokratyczna jak wersja Pillersdorfa, została jednak posłusznie przyjęta, a do potulności wobec władz skłaniała takŜe obecność wojsk rosyjskich, które zaproszono (w maju 1849) do „ochrony" Cesarstwa Austriackiego. AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740-1748. Po śmierci cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karola VI (1685-1740) kilku pretendentów zakwestionowało Sankcję Pragmatyczną (1713), na podstawie której córka Karola VI, Maria Teresa (1717-1780), została władczynią austriackiego (habsburskiego) państwa ojca, formalnie złoŜonego z kilku państw. Kilku władców europejskich pragnęło przejąć jakąś część ziem państwa austriackiego. Największe pretensje rościł sobie król pruski, Fryderyk II Wielki (1712-1786), który w 1740 dokonał najazdu na Śląsk, wysuwając niezbyt uzasadnione roszczenia do tej prowincji (patrz ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742).

53

Z róŜnych powodów sojusz z Fryderykiem Wielkim zawarły później Francja, Hiszpania, Bawaria i Saksonia, co rozpętało powszechną wojnę między państwami europejskimi. Z pomocą Marii Teresie przyszła jako pierwsza Wielka Brytania, przeciwniczka Hiszpanii w wojnie o ucho JENKINSA. Wojska Marii Teresy walczyły w całej Europie Środkowej i Zachodniej staczając około 20 bitew, w tym pięć duŜych. W latach 1741-1742 wojska austriackie przegrywały. Aby zapewnić sobie neutralność Fryderyka, Maria Teresa ustąpiła Prusom Śląsk (1742). PoniewaŜ w 1741 Praga została zdobyta przez armię bawarską i francuską, wojska austriackie obiegły ją i odzyskały, następnie opanowały Bawarię. W 1743 cesarzowa zyskała sojusznika - Saksonię i nakłoniła Sardynię do udzielenia jej pomocy w walce z Hiszpanią i Neapolem we Włoszech. Wojska Marii Teresy odrzuciły siły francuskie na zachód w kierunku Renu. Wojska angielsko-austriacko-hanowerskie spotkały się z Francuzami pod Dettingen w Bawarii 27 czerwca 1743. Francuska kawaleria zaatakowała przedwcześnie; piechota brytyjska dowodzona osobiście przez króla Jerzego II (1683-1760) i wspomagana przez oddziały heskie i hanowerskie zdziesiątkowała Francuzów, nim nadeszły posiłki. Wojska francuskie wycofały się za Ren. Francja nie podjęła dalszych działań w Niemczech, natomiast skierowała się w stronę austriackich Niderlandów. W 1744 zaniepokojony austriackimi sukcesami Fryderyk powtórnie przystąpił do wojny (patrz ŚLĄSKA WOJNA DRUGA 1744-1745). Francuzi wkroczyli do austriackich Niderlandów uzyskanych przez Austrię w wyniku HISZPAŃSKIEJ WOJNY SUKCESYJNEJ i rozpoczęli oblęŜenie Tournai. 11 maja 1745 pod Fontenoy armia angielsko-holendersko-hanowerska pod wodzą Williama księcia Cumberland (1721-1765) zaatakowała Francuzów, którymi dowodził marszałek Maurycy Saski (1696-1750). Prawe skrzydło sprzymierzonych przebiło się przez linię redut, ale zostało osłabione, a następnie rozbite

przez kontratak francuski. Tournai się poddało, Francuzi ruszyli dalej, by zdobyć Brukselę. W tym czasie zmarł Karol bawarski, pretendent do austriackich posiadłości (1745). Austria i Bawaria zawarły pokój; Bawaria odzyskała wszystkie ziemie zajęte przez Austrię w zamian za poparcie małŜonka Marii Teresy, Franciszka I (1700-1765) podczas elekcji na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Teraz bez sojuszników pozostał pruski Fryderyk; wojska cesarskie weszły na Śląsk. Fryderyk miał tu skoncentrowane 65 tysięcy ludzi, 4 czerwca 1745 pod Dobromierzem (Hohenfriedebergiem) zaatakował on lewe (saskie) skrzydło przeciwnika i rozbił je, zanim nadeszła reszta armii. Następnie Prusacy zaatakowali główne siły austriackie, zmusili je do odwrotu i ruszyli za nim w pościg. Dwie armie sprzymierzonych podjęły działania zaczepne 24 listopada 1745 pod Hennersdorf, na granicy śląsko-saskiej, wojsko Fryderyka rozbiło jedną z tych armii. Prusacy ruszyli następnie naprzeciw armii saskiej. Prusacy zaatakowali i pobili Sasów 14 grudnia 1745 pod Kesselsdorf, w pobliŜu Drezna. Wojska Marii Teresy, pobite czterokrotnie w ciągu siedmiu miesięcy, były wstrząśnięte moralnie. W tej sytuacji, jedenaście dni po klęsce pod Kesselsdorf, Maria Teresa zgodziła się na podpisanie traktatu drezdeńskiego. Fryderyk utrzymał Śląsk, a w zamian uznał wybór męŜa Marii Teresy na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Działania wojenne prowadzono jeszcze we Flandrii i Włoszech, a okresowo nawet w Ameryce Północnej i Indiach (patrz KARNATIK, WOJNY w KARNATIKU; KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748). W końcu wyczerpani przeciwnicy zawarli 18 października 1748 traktat w Aix-la-Chapelle, w którym uznano Sankcję Pragmatyczną, zatwierdzono aneksję Śląska przez Fryderyka Wielkiego i przyznano Hiszpanii pewne tereny we Włoszech, jednakŜe nie rozstrzygnięto konfliktów kolonialnych między Francją i Wielką Brytanią. Patrz takŜe FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763; SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763.

54

AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1756-1763.

Patrz SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1703. AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1866. Patrz SlEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866. AUSTRIACKO-ROSYJSKO-TURECKA WOJNA. Patrz R.OSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739.

AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388. W XIII i XIV w. gminy i kantony Szwajcarii zostały podporządkowane rosnącym w siłę arystokratycznym rodom głównie leopoldyjskiej gałęzi domu Habsburgów. Napór z zewnątrz prowadził do zawiązywania przez górali nieformalnych związków dla wspólnej obrony. W1291 doszło do „szwajcarskiego buntu"; trzy kantony (Uri, Schwyz i Unterwalden) zawarły Związek Wieczysty, który stał się zaląŜkiem Związku Szwajcarskiego. Związek pobił Habsburgów pod Morgarten (1315), odparł najazd Bawarczyków i zawarł pokój, w którym Habsburgowie zaakceptowali istniejący stan rzeczy (1355). W 1368 na krótko utracił Zurych na rzecz Habsburgów, ale w 1385 znów musiał odeprzeć najazd Habsburgów pod wodzą austriackiego księcia Leopolda III (1351-1386). Leopold usiłował zdobyć terytoria w Szwabii i w południowych Niemczech, jego działania wojenne objęły teŜ ziemie Związku. Pod koniec tegoŜ roku wojska Lucerny zajęły naleŜące do Habsburgów Rothenburg i Sempach. W odwecie za to Leopold najechał Związek Szwajcarski. W pobliŜu wsi Sempach kolumna cięŜkiej jazdy austriackiej, która ze względu na warunki terenowe musiała się spieszyć, z łatwością przedarła się przez przednie straŜe szwajcarskie, ale zaraz natknęła się na główne siły Związku Szwajcarskiego i uległa im. Druga kolumna spieszonych jeźdźców została pobita, nim zdołała ustawić się w szyku bojowym. Trzecia kolumna austriacka uciekła, a Leopold oraz jego spieszeni rycerze zginęli w walce. To wielkie zwycięstwo nad Leopoldem podniosło ducha Związku, którego wojska zwycięŜały we wszystkich późniejszych bitwach, między innymi w bit-

wie pod Nafels w 1388. Wojska kantonu Glarus urządziły tam zasadzkę, lawiną głazów zdezorganizowały szyki sił austriackich, a potem rozgromiły jazdę i piechotę. Nastąpił rozejm, w czasie którego Szwajcarzy powiększyli swoje wojska. Austriacy podpisali z Zurychem dwudziestoletni pokój (1394) zrzekając się praw do Lucerny, Zugu i Glarus (który po zwycięstwie pod Nafels został członkiem Związku). Związek, do którego naleŜało juŜ osiem kantonów - Uri, Schwyz, Unterwalden, Lucerna, Zurych, Berno, Zug i Glarus - podporządkował się cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego (wprawdzie cesarz był z rodu Habsburgów, jednakŜe z linii nieprzychylnej linii austriackiej), ale był organizacją autonomiczną. AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1460.

ChociaŜ Austriacy zostali wyparci z Argowii w 1450 (patrz STARA WOJNA ZURYSKA 1436-1450), austriacka linia Habsburgów nadal dąŜyła do opanowania Szwajcarii. Austriacki ksiąŜę Zygmunt (zm. 1496) odziedziczył Tyrol, a cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Fryderyk III (1415-1493), Habsburg, lecz z linii rywalizującej z austriacką, musiał wybierać między prawami Cesarstwa w Szwajcarii a prawami rodu Habsburgów. Dokonał złego wyboru: poparł Habsburgów i usiłował doprowadzić do podziału Związku Szwajcarskiego. Fryderyk błędnie ocenił lojalność członków Związku oraz jego siły wojskowe. Związek pozyskał dwóch nowych członków - Appenzell i Steinhausen; zawarł równieŜ przymierze z opactwem Sankt Gallen oraz Rapperswil i Stein nad Renem. Cesarz Fryderyk groził Związkowi, ale go nie atakował. Gdy arcyksiąŜę Zygmunt został ekskomunikowany w związku z tradycyjnymi problemami z inwestyturą, Szwajcarzy w 1460 wyprawili swoje wojska na północ aŜ po rzekę Ren, nie napotykając prawie Ŝadnego oporu. Szwajcarskie wojska zajęły Frauenfeld, bez powodzenia oblegały Wintertur i wyzwoliły spod okupacji Zygmunta kanton Turgowia. Pokój w Konstancji w 1461 pozostawił w posiadaniu

55

Habsburgów zaledwie kilka twierdz na południe od Renu i uwolnił Szwajcarów od najazdów Habsburgów aŜ do czasu AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIEJ WOJNY 1499. AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1499

(szwajcarsko-szwabska wojna). Wyparci z Argowii, a tym samym ze Szwajcarii, austriaccy Habsburgowie nie rezygnowali z tych terenów. Habsburski cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Maksymilian I (1459-1519), usiłował narzucić wschodniej części Szwajcarii (granica austriacko-szwajcarska była sporna) swą władzę i ściągać tam podatki. Wspomagani przez Francję Szwajcarzy stawili opór. Doszło do wojny. Większość Ŝołnierzy cesarskich była z pochodzenia Szwabami (południowe Niemcy). Przegrywali potyczki pod Yaduz, Walgan, Bruderholz i Schwaderloo oraz bitwy pod Frastenz, Calven i Domach (decydujące zwycięstwo Szwajcarzy odnieśli 22 lipca 1499). W traktacie bazylejskim z 22 września 1499 Maksymilian uznał niepodległość Szwajcarii. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1333. W bitwie pod Mohaczem 1526 (WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1521-1526) poległ król Ludwik II Węgierski. Doszło do podwójnej elekcji. Jeden z obranych królów Ferdynand Habsburg w 1528 wyparł z Węgier swego rywala, Jana Zapolyę (1487-1540), który uszedł do Polski. Zapolya juŜ w 1527 zwrócił się do Turcji o pomoc przeciwko Austrii. Sułtan Sulejman I Wspaniały (1496-1566), który ślubował zdobyć Wiedeń, zmobilizował wojsko, wyruszył w 1529 i opanował Węgry, następnie ruszył na Wiedeń. Ta wyprawa miała małe szansę powodzenia. Sułtan wyruszył zbyt późno, marsz do Belgradu trwał trzy miesiące, pogoda była zła, a Wiedeń wykorzystał zwłokę, by wzmocnić mury obronne. Turcy bez powodzenia oblegali Wiedeń (27 września-14 października 1529), po czym Sulejman wycofał się, a Austriacy ruszyli za nim.

Zapolya przebywał w Budzie. ArcyksiąŜę austriacki Ferdynand (1503-1564) był tak przeraŜony wojną, Ŝe zaproponował Turkom złoŜenie daniny w zamian za całe Węgry. Wydawało się, Ŝe wojna się skończyła, jednak Sulejman, rozgniewany swoją poraŜką, w 1532 jeszcze raz spróbował opanować Austrię. Wyruszył z Konstantynopola wcześnie, ale przez cały sierpień związało go oblęŜenie austriackiej twierdzy w Guns (Koszeg), która wytrzymywała szturmy Turków. Armia Sulejmana wyruszyła w kierunku Wiednia pustosząc po drodze kraj, ale w końcu zawróciła. W 1533 Austria i Turcja zawarły rozejm, Sulejman wrócił do kraju, by kontynuować TURECKO-PERSKĄ WOJNĘ 1529-1533. JednakŜe Ŝołnierze tureccy nadal dokonywali najazdów na Węgry habsburskie, co stało się przyczyną wznowienia działań wojennych (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1537-1547). AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1537-1547. Austriacy w 1597 wznowili wojnę z Turcją (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1533): 24 tysięcy Ŝołnierzy wojsk austriacko-czeskich obiegło osmańską twierdzę Essek (Ossijek), ale zostały one pobite. Sulejman I podejrzewał, Ŝe hospodar Mołdawii był w zmowie z Wiedniem. W 1538 Sulejman wtargnął do Mołdawii i ustanowił tam nowego hospodara. Jan Zapolya (1487-1540), król Węgier, i arcyksiąŜę austriacki Ferdynand (1503-1564) zawarli układ, który miał powstrzymać ich od wojny - aŜ do śmierci Zapolyi kaŜdy z nich miał zatrzymać tereny, którymi władał, po śmierci Zapolyi Ferdynand odziedziczyłby jego ziemie. Jan nie uzgodnił układu z Sulejmanem, ani go nawet o nim nie poinformował. OŜenił się (1539) i zmarł w rok później, pozostawiając syna, Jana II Zygmunta (1540-1571). Ferdynand w myśl układu z 1538 chciał opanować Węgry i ruszył z wojskami na Budę, ich stolicę. Sulejman się temu przeciwstawił, Turcy pośpiesznie zajęli Budę, zdobyli pobliski Peszt, następnie zaŜądali zwrotu wszystkich ziem

56

zajętych przez Austriaków po śmierci Zapolyi oraz wypłaty daniny za austriacką część Węgier. Austriacy nie wyrazili zgody. W 1543 z Belgradu wyruszyła wyprawa turecka i zajęła wszystkie twierdze na drodze do Budy, w tym Szekesferhervar (Stuhlweissenberg), oraz Ostrzykom (Esztergom, Grań) największe w tym regionie. Sulejman wrócił potem do Konstantynopola, by wziąć udział w toczącej się TURECKO-PERSKIEJ WOJNIE 1526-1555, ale jego bejowie (gubernatorzy) prowadzili nadal działania wojenne, zajmując w 1544 Styrię, Karyntię i Chorwację. W tej sytuacji, pozbawiony pomocy z zewnątrz Ferdynand wystąpił w 1545 o rozejm. Zawarto go jednak dopiero w 1547 w Adrianopolu i jedynie na pięć lat. Ferdynand zatrzymał austriacką część Węgier za roczną daninę dla osmańskiego imperium wynoszącą 30 tysięcy dukatów (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1551-1553).

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1551-1553. Pokój zawarty w Adrianopolu, który zakończył AUSTRIACKO-TURECKA WOJNĘ 1537-1547, nie przetrwał przewidywanych pięciu lat. ArcyksiąŜę austriacki Ferdynand (1503-1564) nie mógł pogodzić się z tym, Ŝe osmański paszałyk (prowincja paszy) Budy oddzielał austriacką część Węgier od Siedmiogrodu. Wcześniej królowa matka węgierskiego króla Jana II Zygmunta (1540-1571) protestowała w Porcie przeciwko temu, Ŝe przydzielony jej doradca i regent rządzący w imieniu Jana, Jerzy Martinuzzi (1482-1551), zyskał zbyt duŜą władzę i w 1551 usiłował zmusić ją, by oddała Siedmiogród w zamian za równowaŜne terytorium austriackie, przede wszystkim za Śląsk. Aby doprowadzić do takiej zamiany, Ferdynand obiegł Lippę, stolicę Siedmiogrodu, Martinuzzi pełnił rolę pośrednika. Turcy wysłali wojska w celu zdobycia Lippy, chcieli w niej pozostawić swój garnizon. Ferdynand podejrzewał, Ŝe Martinuzzi jest zdrajcą i kazał go zamordować. W trzech kolejnych wyprawach wojennych Turcy

zdobyli trzy twierdze, podbili Temeswar i przekształcili go w nową prowincję turecką, ale w 1552 nie udało im się zdobyć twierdzy Eger (Erlau). W rok później walki ustały, główne siły tureckie wyruszyły na południe, by wziąć udział w TURECKO-PERSKIEJ WOJNIE 1526-1555. Austriacy bezskutecznie usiłowali wykorzystać nieoficjalny rozejm i uzyskać część Węgier na drodze dyplomatycznej. Formalny pokój został zawarty dopiero w dziesięć lat później; układ pokojowy potwierdził jedynie warunki uzgodnione w 1547. Węgry pozostały podzielone na trzy części: austriacką, turecką (Buda) i siedmiogrodzką. AUSTRIACKO-TURECKA

WOJNA

1566.

W 1565 Kawalerowie Maltańscy (dawni joannici), dowodzeni przez Jeana de La Yalette (1494-1568), wytrzymali tureckie oblęŜenie Malty. Osmański sułtan Sulejman I Wspaniały (1496-1566) dąŜył do uzyskania jakiegoś zwycięstwa, by zrekompensować to niepowodzenie. W tym celu zwrócił się na Węgry, gdzie pragnął równieŜ pomścić poraŜkę, jaką było odstąpienie od oblęŜenia Egeru (Erlau) (patrz AUSTRIACKO-WĘGIERSKA WOJNA 1551-1553). Jako pre-

tekst do wojny posłuŜyło mu nieuiszczenie przez Maksymiliana II {4527-1576), następcy cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ferdynanda I (1503-1564), daniny płaconej za austriacko-węgierskie ataki na Siedmiogród. W 1566 ogromna armia turecka dowodzona przez Sulejmana rozpoczęła oblęŜenie ufortyfikowanego miasta Sziget; Turcy zdobyli miasto, nie udało im się jednak zdobyć zamku bronionego przez chorwackiego komendanta, Miklósa Zrinyia (1508-1566), który ślubował walczyć do ostatniego człowieka. Gdy mury twierdzy były juŜ niemal całkowicie zburzone, Zrinyi zapalił lonty w prochowni i poprowadził wypad, w którym zginęli on i jego ludzie. Sulejman zmarł dwa dni wcześniej, ale fakt ten trzymano w tajemnicy, by nie spowodowało to obniŜenia morale w wojsku. Gdy Turcy wdarli się do twierdzy, wybuch

57

w prochowni pochłonął około 3500 ofiar. Po osiągnięciu tego pyrrusowego zwycięstwa zawiadomiono wojska o śmierci Sulejmana. Zabalsamowane zwłoki Sulejmana przewieziono do Konstantynopola. Patrz takŜe WENECKO-TURECKA WOJNA 1570-1573.

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606

(piętnastoletnia wojna, „długa wojna"). Od czasu poprzedniej wojny austriacko-tureckiej sporadycznie dochodziło do starć na granicy między osmańską a austriacką częścią Węgier, ale w 1591 ich intensywność wzrosła, a przegrana Turków w Bośni w walce z wojskami chorwackimi pod Ossijekiem w 1593 doprowadziła do przekształcenia się tych walk w regularną wojnę. NajdłuŜszy ciągły konflikt między Austrią a imperium osmańskim był początkowo ograniczony do małego obszaru austriackiej części Węgier na północ od twierdzy Ostrzykom (Esztergom, Grań), ale w latach 1593-1595 Porta straciła ogromną część środkowych Węgier i Rumunii. Odzyskanie utraconych terytoriów zajęło następnych 11 lat. W początkowej fazie wojny Turcy uzyskali jeden większy sukces: zdobyli Gyór (Raab). W 1594 Austria podporządkowała sobie Mołdawię, Wołoszczyznę i Siedmiogród. 3 września 1595 Turcy utracili Ostrzykom (Esztergom) i 25 października ponieśli dotkliwą klęską pod Giurgiu (Gyurgyero). Turecki sułtan Mehmed III (1567-1603) wyprawił się na Węgry i 20 września 1596 zdobył Eger (Erlau). Wkrótce, 24-26 października Turcy niemal cudem zwycięŜyli pod Mezókeresztes, gdzie turecka piechota masowo rzuciła się do ucieczki. Wówczas część jazdy tureckiej uderzyła na tyły Siedmiogrodzian i Austriaków, wśród których wybuchała panika. Poległo rzekomo 30 tysięcy Niemców i Węgrów. Mehmed wrócił do Konstantynopola (Stambuł). Prowadzono następnie wojnę oblęŜniczą. 10 kwietnia 1598 ksiąŜę Siedmiogrodu Zygmunt Batory oddał swe państwo Austriakom. Austria odzyskała Gyór (1598), ale nie powiodło jej się oblęŜenie Budy (1598), podobnie jak

w tym samym roku Turkom oblęŜenie VaraŜdinu (Yarad). W 1599 Austriacy poprosili 0 pokój. Turcy odmówili, po czym zdobyli Kanizsę (1600), ale stracili Szekesferhervar (Stuhlweissenberg) (1601). W latach 1602-1604 Austriakom ponownie nie udało się zdobyć Budy. W 1604 Turcy odzyskali Peszt, a w 1605 Ostrykom (Esztergom), Wyszogród (Yisegrad), Yeszprem i Palotę, czyli terytoria utracone w 1595. Siedmio gród ponownie został lennem tureckim za czasów Stefana Bocskaya (1557-1606), który stał na czele powstania (1604) popieranego przez Turków, a wywołanego próbami habs burskiego (austriackiego) cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego zniesienia autonomii Siedmiogrodu krwawym terrorem wojsko wym i zwalczaniem protestantyzmu. Bocskay został księciem Siedmiogrodu. Zawarł odrębny pokój z cesarzem, podpisując w 1606 traktat w Wiedniu, gwarantujący Węgrom wolność religijną. Zasadniczy trak tat pokojowy między Austrią a imperium osmańskim, wówczas mocno zaangaŜowa nym w TURECKO-PERSKA WOJNĘ 1603-1612 został zawarty w Zsitvatorok (1606); był to pierwszy traktat podpisany przez Turków poza Konstantynopolem. Por ta zrzekła się roszczeń do Esztergomu 1 w zamian za jednorazową daninę 200 tyś. guldenów zrezygnowała z corocznego hara czu płaconego jej przez Austrię, a ponadto obiecała w dalszych kontaktach dyploma tycznych wymieniać oficjalne tytuły cesarza. 15 lat wojny przyniosło Porcie jedynie twierdze Eger i Kanizsa, i ukazało, Ŝe Turcja nie jest juŜ taką potęgą jak w czasach Sulejmana I. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1663-1664. Po podporządkowaniu sobie Siedmiogrodu (patrz SlEDMIOGRODZKO-TURECKA WOJNA 1657-1662) Turcja postanowiła podbić

Węgry austriackie. W 1663 jej armia pod dowództwem wielkiego wezyra Fazila Ahmeda Kópriilu Paszy (1635-1676), mająca w swym składzie wojska wołoskie i mołdawskie podjęła wyprawę na austriackie

58

Węgry. Wielu ludzi uwaŜało Turków za wyzwolicieli spod jarzma Habsburgów. Turcy zaskoczyli i zdobyli twierdzę Nowe Zamki (Ujvar, Neuhausel). Zdobycie Nowych Zamków miało duŜe znaczenie i ustępowało pod tym względem tylko zwycięstwu pod Mezókeresztes w AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNIE 1591-1606. Armia turecka przezimowała w Belgradzie, po czym wznowiła działania zaczepne na austriackich Węgrzech, opanowując twierdzę na drodze do Wiednia. Działania armii tureckiej skłoniły Leopolda I (1640-1705), cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego do rozpoczęcia negocjacji. W ich trakcie połowa tureckiej armii przekroczyła rzekę na terenach klasztoru Szentgotthard, ale zła pogoda i powódź uniemoŜliwiły przeprawę drugiej części armii. Czołowy rzut turecki l sierpnia 1664 zaatakował armię austriacko-francuską, ale natarcie to zostało odparte przez jazdę przeciwnika, wspieraną ogniem piechoty i artylerii. Atak piechoty pod dowództwem Rajmunda Montecuccoliego (1609-1680) zadecydował o zwycięstwie. Ta pierwsza powaŜna klęska zmusiła Turków do zawarcia w Vasvar dwudziestoletniego rozejmu. Traktat potwierdził zwierzchnictwo Turcji nad Siedmiogrodem, ale w celu zmniejszenia napięcia z terenu tego miały być wycofane wojska tureckie i austriackie. Turcy zatrzymali nowo zdobyte twierdze. Patrz takŜe WIEDNIA OBLĘśENIE 1683. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699. Wojnę rozpoczął turecki najazd na Austrię sprzymierzoną z Polską w 1683 (patrz WIEDNIA OBLĘśENIE 1683), pogrąŜył Austrię w wojnie z imperium osmańskim. Polsko-austriackie wojska pod dowództwem króla Polski Jana III Sobieskiego (1624-1696) wyparły Turków z północno-zachodnich Węgier w końcu 1683. Za namową papieŜa Innocentego XI (1611-1689) Święte Cesarstwo Rzymskie, Wenecja, Polska, a po 1686 równieŜ Moskwa zawiązały Świętą Ligę, której celem była walka z Turkami.

2 września 1686 Austriacy zdobyli Budę, stolicę Węgier, w 1687 pod władzę Habsburgów (austriackich) przeszły południowe Węgry i większa część Siedmiogrodu, a w rok później Austriacy zdobyli Belgrad i Serbię. Sułtan Sulejman II (1642-1691) wyprawił w 1690 wojska na Siedmiogród. Mimo początkowych zwycięstw w 1691 armia turecka poniosła zdecydowaną klęskę pod Salakemen. Inne wojska tureckie weszły do Serbii, zajęły ją oraz zdobyły Belgrad w 1690. Austria, mocno zaangaŜowana w AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNĘ z Francją, nie podejmowała przez pięć lat do 1696 działań zaczepnych na większą skalę. Gdy wielka armia osmańska wyruszyła z Belgradu, aby podbić Węgry, 11 września 1697 pod Zentą armia cesarska dowodzona przez księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663-1736) zadała Turkom druzgocącą klęskę i od tej pory Turcy nigdy więcej nie zagrozili powaŜniej Węgrom. Wojna zakończyła się traktatem w Karłowicach 27 stycznia 1699; Austria uzyskała Węgry (z wyjątkiem Banatu z Temeswarem), Siedmiogród, Chorwację i Słowenię, Wenecja - Moreę (Peloponez) i duŜą część Dalmacji, Polska - Podole, Turcy zatrzymali Belgrad i Serbię. Patrz takŜe ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1695-1700; WENECKO-TURECKA WOJNA 16851699. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1716-1718. W 1714, gdy Turcy toczyli WENECKO-TURECKA WOJNĘ 1714-1718, Austria oficjalnie zachowywała neutralność, ale pod wpływem wybitnego wodza, księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663-1736) w 1716 zawarła z Wenecją przymierze obronne. Turcja złamała traktat z Karłowic (1699). Austria podjęła działania zaczepne. 60-tysięczna armia pod dowództwem Eugeniusza 5 sierpnia 1716 rozbiła Turków w bitwie pod Peterwaradynem, nad Dunajem. Turcy stracili 6000 Ŝołnierzy i ponad 100 armat, a wielki wezyr został śmiertelnie ranny. KsiąŜę Eugeniusz wykorzystał sukces, zdobył Temeswar, ostatnią osmańską twierdzę na Węgrzech i obiegł Belgrad,

59

najsilniejszą fortecę turecką na Bałkanach. Na odsiecz Turkom wyruszyła wielka armia. W bitwie pod Belgradem 16 sierpnia początkowo doszło do niepowodzenia Austriaków, ale później atak kawalerii austriacko-węgierskiej zaskoczył Turków i zadecydował o zwycięstwie. Belgrad poddał się 21 sierpnia 1717. Wojska austriackie zajęły duŜą część Serbii, Banat i Wołoszczyznę, po czym rozpoczęły marsz na Konstantynopol. Turcy wystąpili z prośbą o pokój. W 1718 w traktacie w PoŜarevac Austria uzyskała Temeswar, Belgrad i część Wołoszczyzny. Patrz takŜe ROSYJSKO - TURECKA WOJNA 1710-1711.

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1737-1739. Patrz ROSYJSKO -TURECKA WOJNA 1736-1739.

AUSTRIACKO-WEGIERSKA WOJNA 1439-1457. Patrz HABSBURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439-1457. AWYI PEGU CZTERDZIESTOLETNIA WOJNA.

Patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408.

AZINCOURT, BITWA POD AZINCOURT 1415.

Najazd na Normandię (1415) angielskiego króla Henryka V (1387-1422) oznaczał wznowienie roszczeń Anglii względem Francji, osłabionej wówczas wojną ARMANIACKO-BURGUNDZKĄ i powstaniem CABOCHE'A. Rozpoczęła się kolejna faza STULETNIEJ WOJNY. Henryk zajął w 1415 Harfleur i ruszył w kierunku Calais na czele 9000 wojska, ale 25 października pod Azincourt zastąpiła mu drogę armia francuska licząca 30 tysięcy ludzi. Francuzi mieli przed sobą mokre po deszczach, zaorane pole. Henryk czekał licząc, Ŝe atakujący ugrzęzną w błocie. Spieszeni angielscy łucznicy przemieszani z równieŜ spieszonymi kopijnikami dwukrotnie odparli ataki spieszonej cięŜkiej jazdy francuskiej, wspartej na skrzydłach przez oddziały konne, po czym Anglicy konno i pieszo przeszli do natarcia, zmuszając przeciwnika do ucieczki. Ta krwawa i waŜna bitwa, w której poległo około 5000 Francuzów, pozwoliła Anglikom na zajęcie Normandii i zmusiła Francuzów do zawarcia upokarzającego traktatu w Troyes.

60

B BABERA PODBOJE 1524-1529. Zahir ud-din Muhammad, zwany Baberem („lwem") (1483-1530), był po mieczu piątym potomkiem Timura (1336-1405), a po kądzieli - czternastym Czyngis-chana (l 167P-1227). Byt oportunistą; cechę tę wyrobił sobie pod wpływem Ŝyciowego doświadczenia. W wieku 14 lat został królem transoksańskiej Fergany, stracił królestwo na rzecz krewnych, opanował sztukę wojenną w toczonych z nimi walkach. W 1503, gdy dowiedział się o zwycięstwie Timura w Indiach w 1398 (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399), ślubował powtórzyć czyn swojego przodka. W 1504 opanował rejon Kabulu i Kandaharu w Afganistanie. W 1513 zrezygnował z bezskutecznych prób odzyskania rodzinnego kraju. W 1524 gubernator PendŜabu Daulat Chan poprosił Babera o wsparcie go w walce z sułtanem Delhi, Ibrahimem Lodi (wzmian. 1517-1526). Baber zgodził się spełnić jego prośbę, zebrał afgańskich sprzymierzeńców i pobił cesarską armię hinduską w pobliŜu Lahauru. Wkrótce wrócił do Afganistanu, aby odeprzeć najazd Uzbeków. Pod koniec 1525 był juŜ znowu w Indiach. Wiosną 1526 Baber na czele 15tysięcznej armii wyruszył na przeciw Ibrahimowi Lodi stojącemu na czele 40 tysięcy Ŝołnierzy. Baber górował nad przeciwnikiem, jako Ŝe pierwszy na tym obszarze miał artylerię. Przez osiem dni wojska stały naprzeciwko siebie prowokując się wzajemnie do ataku. Wreszcie 21 kwietnia zaatakował Ibrahim, ale atak załamał się w ogniu dział na taborze Babera utworzonym z 700 wozów powiązanych razem, podobnie jak pierścień wozów Conestoga w czasach ame-

rykańskich pionierów. Następnie Baber rzucił do szarŜy na skrzydła przeciwnika swą jazdę, co rozstrzygnęło o zwycięstwie. Ibrahim został zabity. Baber posłał przodem swojego syna Humajuna (1508-1556), by zdobył skarbiec Agry, a 25 kwietnia 1526 sam wkroczył do Delhi. Został władcą Hindustanu (równina w dorzeczu Gangesu) dając początek dynastii Mogołów. Utrzymanie tronu okazało się stosunkowo łatwe. Baber pobił siły Mewary pod Chanwą, albo inaczej Fatehpur Sikri (16 marca 1527), stosując tę samą taktykę co pod Panipatem. W 1528 zdobył hinduski Gwalijar; ostatni przedstawiciele dynastii Lodi i dawni sprzymierzeńcy afgańscy Babera zostali zwycięŜeni w 1529 w bitwie przy ujściu rzeki Gogra do Gangesu. Podbicie pozostałej części Indii spadło na jego następców, poniewaŜ Baber zmarł w 1530. Pochowano go w ukochanym ogrodzie w Kabulu. Patrz takŜe DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY z DŹAUNPUREM ok. 1414-1493; MOGOŁÓW WOJNA Z GuDśARATEM PIERWSZA 1535-1536; MOGOŁÓW

WOJNY z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555. BABI JAR, MASAKRA W BABIM JARZE 1941.

We wrześniu 1941 Niemcy okupujący Kijów wezwali ukraińskich śydów i komunistów do stawienia się w wyznaczonych punktach rejestracyjnych. Większość z wezwanych została przewieziona do połoŜonego pod miastem głębokiego parowu, zwanego Babim Jarem. Tam hitlerowcy rozstrzelali mieszkańców Kijowa z broni maszynowej; ciała wrzucono do wcześniej wykopanych dołów. Egzekucji dokonali Ŝołnierze z jednostek SS (Schutzstaffel) pod dowództwem

61

generała Ottona Rascha. Masowe groby zostały zasypane ziemią i śmieciami. W ciągu dwóch dni hitlerowcy zamordowali ok. 100 tysięcy mieszkańców Kijowa, w tym 34 tysiące śydów. BABILONU ZBURZENIE 689 p.n.e. Plemiona chaldejskie i aramejskie wspomagane przez Elamłtów znad Zatoki Perskiej wznieciły w Babilonii powstanie mające na celu zrzucenie zwierzchnictwa asyryjskiego. Powstanie to wstrząsnęło asyryjskim imperium, którego królem był wówczas Sanheryb (zm. 681). Sanheryb rozpoczął działania wojenne, aby zdławić powstanie. W 691 wojska Sanheryba pobiły Chaldejczyków i Elamitów w bitwie pod Halul nad rzeką Dijala. Z uwagi na cięŜkie straty poniesione w bitwie Sanheryb przerwał działania aŜ do 689, po czym rozpoczął oblęŜenie Babilonu. Po dziewięciomiesięcznym oblęŜeniu miasto wpadło w ręce Asyryjczyków, którzy całkowicie je zniszczyli, odwrócili bieg wody w kanale Arachatu i zatopili ruiny. Przez następnych osiem lat centrum miasta było opuszczone, potem rozpoczęto jego odbudowę. BABILOŃSKA NIEWOLA JEROZOLIMY 586538 p.n.e. W 601 p.n.e. król Judy (południowa Palestyna) zrzucił zwierzchnictwo Babilonii, które miał po bitwie pod KARKEMISZ, i zawarł przymierze z Egiptem. W odpowiedzi Babilonia w 598 zajęła Jerozolimę, główne miasto Judy. Nowym królem, z ramienia Babilonii i jej wasalem został w 597 Sedecjasz (wzmian. na początku VI w.), później jednak Juda znowu zawarła sojusz z Egiptem. W odpowiedzi Babilonia zorganizowała wyprawę przeciw Judzie. Babilończycy w 588 rozpoczęli 18-miesięczne oblęŜenie Jerozolimy. śydowski prorok Jeremiasz (650P-585?) nawoływał do poddania miasta, by w ten sposób uniknąć jego zniszczenia, ale mieszkańcy bronili się, mając próŜną nadzieję na egipską pomoc; wielu mieszkańców miasta zmarło z głodu. Gdy Babilończycy zrobili wyłom w murach Jerozolimy, Sedecjasz i inni uciekli w kie-

runku Jerycha, łudząc się, Ŝe tam zbiorą siły. Babilończycy pojmali ich. Sedecjaszowi wymierzono zwyczajową karę przewidzianą dla zdrajców - został oślepiony; wielu przywódców jerozolimskich zostało zabitych. Miasto spalono, a jego mury zrównano z ziemią. Zgodnie z praktyką stosowaną na Bliskim Wschodzie, mieszkańców miasta przesiedlono; na miejscu pozostali tylko biedacy. Ludność Judy zmniejszyła się do około 20 tyś. mieszkańców. Większość mieszkańców zesłanych do Babilonu pozostała wiernymi wyznawcami wiary Ŝydowskiej. Gdy za króla Cyrusa Wielkiego (600P-529) Persowie w 538 podbili Babilonię, pozwolili śydom wrócić do rodzinnego kraju. W Babilonie pozostało wielu zamoŜnych i obawiających się zmian śydów, ale ci, którzy przebyli 1300 km i powrócili do Jerozolimy, odbudowali Świątynię. Budowę zakończono w 516. W ten sposób spełniła się przepowiednia proroka o siedemdziesięcioletniej niewoli. BACONA BUNT 1676. Gdy sir William Berkeley (1606-1677), gubernator Wirginii, nie zdołał odeprzeć ataków Indian, Nathaniel Bacon (1647-1676) na własną rękę zorganizował dwie wyprawy przeciw miejscowym Indianom, w tym takŜe przeciw zaprzyjaźnionym plemionom. Bacon wygrał następnie wybory do izby przedstawicielskiej Hou-se of Burgesses, ale gdy chciał wziąć udział w posiedzeniu, został aresztowany. Zwolniony niebawem, wraz z innymi farmerami ruszył na Jamestown i groŜąc uŜyciem broni, zmusił zgromadzenie do podjęcia działań przeciw Indianom. Berkeley uciekł, potem powrócił, by opanować Jamestown. Po krwawych walkach Bacon uzyskał przewagę i spalił miasto. Bunt wygasł po nagłej śmierci Bacona. Berkeley zastosował ostre represje, potem wrócił do Anglii, by bronić swojej polityki w stosunku do Indian. BAGNO, WALKA NA BAGNIE 1675. Indianie Narragansett postanowili przyłączyć się do walki Indian Wampanoag z angielskimi

62

kolonistami (patrz KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676). Armią kolonistów, liczącą około 1000 ludzi z Massachusetts i Connecticut, dowodził gubernator Josiah Winslow (1629-1680) z Plymouth. 20 grudnia 1675 poprowadził atak oddziału z Massachusetts na główną bramę indiańskiej warowni (Indianie Narragansett schronili się w obozie warownym połoŜonym na bagnach w pobliŜu obecnego Kingston), ale Indianie odparli atak tworząc ścianę ognia. W tym czasie Ŝołnierze z Connecticut i Plymouth z kapitanem Benjaminem Churchem (1639-1718) na czele obeszli obóz, sforsowali tylną bramę i podpalili wigwamy. Indianie, walcząc w biegu, zaczęli uciekać przez zamarznięte bagno. Zginęło prawie 1000 Indian; ich wódz, Canonchet (zm. 1676), uszedł z Ŝyciem, ale zginął rok później. BAHMANIDÓW SUŁTANATU WOJNA Z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1346-1347. W 1326 Muhammad Tughlak, sułtan delhijski stłumił bunt muzułmanów dekańskich, a w 1328 rebelię w na północy Indii. W 1327 przeniósł stolicę z Delhi do Dewagiri, dawnej stolicy Jadawów, przemianowanej teraz na Daulatabad. Do nowej stolicy przymusowo przesiedlono wielu ludzi z Delhi. Nowi przybysze stwierdzili, Ŝe trudno jest być mniejszością muzułmańską w regionie zdominowanym przez wyznawców hinduizmu i zaczęli stawiać opór władzy z Delhi. Opór przekształcił się w otwartą rebelię w 1344, władcą Dekanu został Nasir ud-din szach. Muhammad obiegł Daulatabad, zdobył go, ale obroniła się cytadela. Wkrótce wybuchł bunt na północy w SudŜaracie. Muhammad wyruszył, by go stłumić. Wówczas Zafar Chan (Hasan Gangu) przybył wraz z władcami hinduskimi na odsiecz cytadeli. Rozbił armię oblegając cytadelę. Nasir ud-din zrezygnował z tronu na rzecz Zafara Chana. 3 sierpnia 1347 został on ogłoszony władcą Dekanu jako Ala ud-din Bahman Szach. Był załoŜycielem dynastii Bahmanidów. Za jego panowania nastąpiła konsolidacja wła-

dzy muzułmańskiej w zachodnim Dekanie. DuŜą część 175-letniej historii sułtanatu Bahmanidów zajmują wojny z królestwami hinduskimi, zwłaszcza z potęŜnym królestwem WidŜajanagar (patrz WIDśAJANAGARU WOJNY z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-1410).

BAHMANIDÓW WOJNA DOMOWA 1490-1512. Za panowania ostatniego sułtana dynastii Bahmanidów, Mahmuda Szacha (wzmian. 1482-1518), zaczął się rozpad wielkiego sułtanatu delhijskiego w Indiach. Przyczyniła się do tego rywalizacja między Ŝyjącymi tu od dawna tureckimi moŜnowładcami a przybyszami z Afganistanu i Persji (Iranu), którzy zajmowali waŜne stanowiska w administracji sułtanatu. Rywalizacja miała przede wszystkim podłoŜe religijne, poniewaŜ przybysze byli szyitami, natomiast rdzenna ludność sułtanatu naleŜała do odłamu sunnickiego. Około 1490 opozycyjni moŜnowładcy i gubernatorzy prowincji stali się niemal niezaleŜni, aŜ wreszcie powstały nowe państwa Bidźapur, Berar i Ahmadnagar. Gubernator Kutb ul-Mulk (wzmian. na pocz. XVI w.) załoŜył dynastię Kutb Shahi w Golkondzie i ogłosił niezaleŜność sułtanatu Golkondy (1512). Kutb ul-Mulk był szyitą i uczynił z Golkondy pierwsze szyickie państwo w Dekanie. W 1518 Golkonda stała się jednym z państw-sukcesorów dawnego sułtanatu Bahmanidów. W 1687 została wchłonięta przez imperium Mogołów (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNY). BAKTRYJSKO-PARTYJSKA WOJNA ek. 170ok. 160 p.n.e. W 328 Aleksander Wielki (356-323) podbił perską prowincję Bak-trię (obecnie częściowo naleŜy do Afganistanu, a częściowo do państw postradzieckiej Azji Środkowej). Baktria stała się później potęŜnym państwem, a w 256 uzyskała niezaleŜność. Ze względu na dobrze rozwinięty handel Baktrii z Chinami starało się ją opanować imperium Seleucydów (hellenistyczni władcy Persji i Syrii) oraz Partia. W 167, gdy Baktria rządził przedsiębiorczy

63

król Demetriusz (ok. 200-167), Seleucydzi wysłali tam wojska pod wodzą Eukratidesa (zm. 159). Toczące się walki wykorzystał Mitrydates I (171-138), władca Partii, i najechał Baktrię. W 167 Eukratides zabił Demetriusza i został władcą Baktrii. Walczył z Fartami, odzyskując znaczną część ich zdobyczy terytorialnych. BAKTRYJSKO-SYRYJSKA WOJNA 208-206 p.n.e. Kwitnące, niezaleŜne królestwo Baktrii w północno-środkowej Azji było kiedyś częścią dawnego imperium perskiego. W 208 Antioch III Wielki (242-187), władca części Persji i Syrii z dynastii Seleucydów, postanowił opanować Baktrię i Partię. Wyruszył z armią na północny wschód. ZwycięŜył w 209 króla Partii Arsakesa III (212-171), który uznał zwierzchnictwo Antiocha. Następnie władca Syrii najechał Baktrię. ZwycięŜył jej króla Eutydemusa w bitwie nad rzeką Arios (Hari-Rud) (208), lecz jego wojska zostały rozbite. Eutydemus wycofał się z wojskami do swojej stolicy, Baktry (Balch, Afganistan), gdzie z powodzeniem wytrzymał dwuletnie oblęŜenie syryjskie. W końcu Antioch zrozumiał, Ŝe choć wygrał wojnę, nie zdoła trwale podporządkować sobie dumnych górali Baktrii i zawarł pokój z Eutydemusem, na mocy którego władca Baktrii zatrzymał swoje królestwo, ale uznał zwierzchność Seleucydów. BALDWINA REBELIA 1006-1007. W 1002 królem Niemiec, następcą Ottona III (9801002), został Henryk II Święty (973-1024), kuzyn Ottona; miał on równieŜ zostać cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jego koronacji sprzeciwiło się wielu niemieckich ksiąŜąt i władców państw wasalnych. DąŜąc do umocnienia i powiększenia królestwa Ottona, Henryk prowadził walki na wielu frontach i zraził do siebie zachodnie, frankońskie księstwo Burgundii, pozostające pod władzą bocznej linii Kapetyngów i jego wielu wasali. Jednym z państw wasalnych Burgundii była Flandria. Panujący tam hrabia Baldwin IV (988-1035)

powiększył swoje posiadłości zajmując Gandawę, a w 1006 zdobył Yalenciennes, naruszając przy tym niemieckie terytoria na wschód od rzeki Skaldy. Henryk i Robert PoboŜny (970P-1031) z Burgundii zawarli w 1006 krótkotrwałe przymierze i zorganizowali nieudaną wyprawę, która stała się powodem wrogości między Robertem a Baldwinem. W 1007 Henryk, tym razem sam, poprowadził duŜą armię w okolicę Skaldy, spustoszył okolicę i zmusił Baldwina do oddania Yalenciennes. Przebaczył Baldwinowi, uczynił go swym wasalem i uznał jego władzę nad Gandawą. BAŁKAŃSKA WOJNA PIERWSZA 1912-1913. Zaledwie kilka dni po zawarciu pokoju kończącego WŁOSKO-TURECKĄ WOJNĘ 1911-1912 Porta znalazła się w stanie wojny z Grecją, Serbią i Bułgarią. Po raz pierwszy państwa te zawarły przymierze w celu przejęcia posiadłości, jakie jeszcze pozostały Turcji na Półwyspie Bałkańskim. Do Ligi Bałkańskiej przyłączyła się wkrótce Czarnogóra. Liga (podobnie jak Włosi) utrzymywała, Ŝe jej chrześcijańskie narody były ciemięŜone przez muzułmańskich Turków, zwłaszcza w źle rządzonej Macedonii. Początkowo Liga gotowa była zgodzić się tylko na wprowadzenie reform, w tym autonomii dla Macedonii, ale Porta wahała się i wkrótce rozpoczęły się działania wojenne. Armia turecka była nie przygotowana i źle dowodzona. Natarcie wojsk greckich z południa doprowadziło do otoczenia licznych oddziałów tureckich; Grecy zdobyli całą ich artylerię i środki transportu, następnie wyzwolili Saloniki. Serbska armia zaatakowała z północy i jesienią 1912 pobiła Turków w bitwach pod Kumanowem i Monastyrem (Bitola). Bułgarzy przybyli ze wschodu, zajęli Trację, gdzie odnieśli zwycięstwo pod Kyrkkilise i Luleburgas nad głównymi siłami armii tureckiej, która została następnie zmuszona do odwrotu w kierunku Konstantynopola (Stambuł), stolicy Turcji; jedynie bułgarskim kłopotom z zaopatrzeniem Turcy zawdzięczali to, iŜ Adrianopol (Edir-

64

ne) i Konstantynopol nie wpadły w ręce Bułgarów. Grecja i Czarnogóra zignorowały rozejm bułgarsko-turecki (3 grudnia 1912), a na londyńskiej konferencji pokojowej nie udało się uzgodnić roszczeń stron biorących udział w konflikcie na Bałkanach. Tymczasem do władzy w Konstantynopolu doszli młodoturcy, którzy zerwali rozejm i wznowili walki. 26 marca 1912 Adrianopol poddał się oblegającym go siłom bułgarsko-serbs-kim, trzy tygodnie po zdobyciu przez Greków tureckiej Janiny. Gdy 22 kwietnia 1913 oddziały Czarnogóry zajęły Skutari (Uskudar), Turcy zmuszeni byli zgodzić się na traktat londyński, narzucony przez wielkie mocarstwa. Turcja utraciła Kretę i europejskie posiadłości (z wyjątkiem CzataldŜy i półwyspu Gallipoli). Druga wojna bałkańska 1913. Młodoturcy odrzucili warunki traktatu pokojowego, co spowodowało wznowienie działań wojennych. Początkowo Turcy mieli ogromne szansę na zwycięstwo, gdyŜ Bułgaria popadła w konflikt z resztą Ligi Bałkańskiej (powodem były plany podziału Macedonii). Wojska bułgarskie zaatakowały w czerwcu 1913 Serbię. Serbowie byli niezadowoleni, gdyŜ nie udało się im uzyskać portu nad Adriatykiem, a Czarnogórcy - z powodu oddania Skutari nowo powstałemu państwu, Albanii. W lipcu 1913 wojska serbskie i greckie, działając niezaleŜnie, powstrzymały bułgarską ofensywę. Rumunia wypowiedziała wojnę Bułgarii i armia rumuńska zaczęła posuwać się w kierunku Sofii. 20 lipca 1913 armia turecka zajęła Adrianopol. Bułgaria wystąpiła z prośbą o pokój, przyjęła warunki traktatu w Bukareszcie (10 sierpnia 1913), w którym zrzekła się na rzecz pozostałych członków Ligi Bałkańskiej wszystkich obszarów zdobytych w czasie pierwszej wojny. Porta zatrzymała Adrianopol, jednak imperium osmańskie utraciło ponad 80 procent swoich terytoriów na Bałkanach i ponad 70 procent europejskiej ludności. Patrz takŜe ŚWIATOWA WOJNA I 1914-1918.

BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221. W pogoni za DŜalalem ad-dinem,

synem pokonanego szacha Chorezmu (patrz BUCHARY i SAMARKANDY ZDOBYCIE PRZEZ MONGOŁÓW 1220), Czyngis-chan (1167-1227) poprowadził wojska mongolskie na południe, z Samarkandy do Afganistanu, gdzie DŜalal ad-din formował nową armię muzułmańską. Klęska Mongołów pod Parwanem spowodowała, Ŝe chwyciły za broń nie tknięte do tej pory miasta perskie, Herat i Merw; Czyngis-chan kazał je zburzyć. Rozpoczął on oblęŜenie afgańskiego miasta Bamian, na przełęczy między Hindukuszem i górami Kuh-i-Bab. Podczas oblęŜenia zginął jego wnuk, co wywołało wielki gniew władcy. Nie zwaŜając na cięŜkie straty, zdobył miasto, zrównał je z ziemią i pozabijał wszystkich mieszkańców. Nawet Mongołowie mówiąc o Bamianie określają je „miastem smutku". Czyngis-chan dalej ścigał DŜalala ad-dina i dotarł aŜ do Indii (patrz INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221). Patrz takŜe MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221.

BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-1314. Szkockie wojska pod wodzą Roberta Bruce'a (1274-1329) rozpoczęły w 1313 oblęŜenie zajętego przez Anglików Stirling Castle. W odpowiedzi król Anglii Edward II (1284-1327) zebrał wielką armię z liczną cięŜką jazdą, po czym wyruszył na północ. Mając przeciwko sobie trzykrotnie większą armię, Bruce rozmieścił 8000 swoich ludzi na wzgórzu pod Bannockburn, w pobliŜu Stirling, lewe skrzydło ukrył w gęstym lesie, a prawe oparł na zakolu bagniska, całkowita długość linii jego sił wynosiła ok. 600 m. Anglicy musieli wpierw przeprawić się przez trzęsawisko, a następnie sforsować wzgórze. Edward rozkazał zaatakować Szkotów. CięŜko zbrojni rycerze ruszyli naprzód pod gradem szkockich strzał i oszczepów i zaczęli tonąć w bagnie. Szkoccy oszczepnicy wyparli angielskich łuczników i wkrótce Anglicy zaczęli się wycofywać, ścigani przez Szkotów. Edward uciekł w panice, a za nim resztki jego armii. Szkoci widzieli w zwycięstwie

65

potwierdzenie ich niepodległości, której jednak Edward uparcie nie chciał uznać (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). Patrz takŜe BRUCFA POWSTANIE 1306-1314. BANNOKÓW WOJNA 1878. Indianie Bannok dotknięci zostali klęską głodu. Nie otrzymawszy pomocy od rządu Stanów Zjednoczonych, uciekli w 1878 z rezerwatu Fort Hali w południowo-wschodnim Idaho. Do Bannoków przyłączyli się Pajuci (blisko spokrewnieni z Bannokami), prowadzeni przez wodza Bawolego Roga, szukając Ŝywności napadali na osiedla białych osadników. Kawaleria USA pod dowództwem generała Olivera Otisa Howarda (1830-1909), wysłana dla zdławienia buntu, pobiła Indian w dwóch bitwach w południowym Idaho. Po zabiciu około 140 Bannoków - męŜczyzn, kobiet i dzieci - w Charles Ford, w obecnym Wyoming, pozostali Indianie poddali się i wrócili do rezerwatu. BAR KOCHBY POWSTANIE 132-135. Cesarz rzymski Hadrian (76-139) głęboko wzburzył śydów z Judei swym projektem budowy świątyni Jowisza, najwyŜszego boga Rzymian, na miejscu dawnej Ŝydowskiej Świątyni w Jerozolimie oraz ustawami zakazującymi obrzezania i publicznego nauczania prawa Ŝydowskiego. Wybuchło powstanie pod wodzą Szymona Bar Kochby (zm. 135). Początkowo powstańcy osiągnęli powodzenie, ale legiony rzymskie pod dowództwem Juliusza Sewerusa (wzmian. lata trzydzieste II w.) zdobywały stopniowo przewagę i opanowały 985 palestyńskich osiedli. Bar Kochba został zabity w czasie obrony twierdzy Betar. W walce poległo wielu powstańców, inni zginęli od głodu, ognia i od chorób. Hadrian w odwecie zakazał praktykowania judaizmu. BARONÓW ANGIELSKICH BUNT 1387. Ryszard II (1367-1400), król Anglii, został koronowany w wieku dziesięciu lat. Do swego regenta odnosił się z wielką niechęcią, a gdy objął władzę, mianował na wysokie

urzędy swych przyjaciół. Gdy jeden z nich Robert de Vere, hrabia Oxfordu został księciem Irlandii, kilku baronów pod wodzą Tomasza Woodstocka, księcia Gloucester, zjednało sobie „Bezlitosny Parlament" z 1386; po czym jako Lordowie OskarŜyciele oskarŜyli Oxforda i innych o zdradę. Oxford zebrał 4000 Ŝołnierzy i stoczył bitwę pod Radcote Bridge w 1387 z Gloucesterem oraz hrabią Derby. Gdy przełamano jego szyki, Oxford zbiegł. Innych oskarŜonych przez parlament wzięto do niewoli i stracono. Baronowie objęli władzę w Anglii i sprawowali ją do 1389. BARONÓW ANGIELSKICH WOJNA 1263-1265. Król Henryk III (1207-1272) mimo Wielkiej Karty (Magna Carta) nadal usiłował sprawować nieograniczoną władzę. Jego baronowie pod wodzą Szymona Montforta (l 208?-1265), hrabiego Leicester, wystąpili przeciw królowi i jego kosztownej polityce popierania starań jego syna Edmunda o tron sycylijski. W 1258 baronowie zmusili króla do powołania komisji reform konstytucyjnych, która równieŜ rządziła źle. Henryk odrzucił przyjęte wcześniej ograniczenia prawne i podjął walkę z partią reform. W 1263 Montfort stanął na czele buntu baronów. W bitwie pod Lewes w 1264 baronowie pobili wojska Henryka, a jego samego, wraz z synem i bratem, wzięli do niewoli. Władzę przejął Montfort, który wprowadził wiele reform, między innymi zwołał pierwsze przedstawicielstwo stanów. JednakŜe swoimi reformami zraził baronów. W 1265 uciekł syn Henryka, Edward (1239-1307) i zyskał poparcie Anglików i Walijczyków. Edward zwycięŜył syna Montforta pod Kenilworth i 4 sierpnia 1265 odniósł zdecydowane zwycięstwo w bitwie pod Evesham. W bitwie tej Edward wzorował się na taktyce Montforta: tak ustawił wojsko, Ŝe przeciwnicy chcąc przypuścić atak, musieli przejść przez wąski most wolno posuwającą się kolumną. Montfort poległ w bitwie. W ciągu dwóch lat bunt baronów został zduszony i przywrócono absolutną władzę królewską.

66

BARONÓW SZKOCKICH BUNT 1488. Król Szkocji Jakub III (1452-1488), upokorzony pod Lauder w 1482 (patrz ANGIELSKOSZKOC-KA WOJNA 1482), nadal nie cieszył się popularnością. W 1488 został ponownie zwycięŜony przez Archibalda „Czerwonego" Dou-glasa (1449-1514), a jego syn dostał się w ręce wspólników Archibalda. Po nieudanych próbach zawarcia porozumienia, król uciekł do Stirling (dowódca zamku odmówił mu schronienia) i stawił czoło wojskom spiskowców pod Sauchie Burn. Zraniony na skutek upadku z konia Jakub zginął od ciosu nieznanego zabójcy. Koronę odziedziczył jego syn, Jakub IV (1473-1513), natomiast Douglas został regentem. BARRACKPORE,

BUNT SIPAJÓW

1824.

W czasie pierwszej ANGIELSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY w Barrackpore (Barrackpur), w Indiach, zbuntował się hinduski pułk sipajów. Przyczyną buntu było nieliczenie się brytyjskich władz wojskowych z hinduskimi obyczajami. Po otrzymaniu rozkazu udania się do Birmy statkiem - co było obrazą dla Hindusów naleŜących do wyŜszych kast - Hindusi zwrócili się z prośbą o zmianę rozkazu. Prośby nie wysłuchano. Następnie Hindusi odmówili wzięcia udziału w defiladzie, na co 2 listopada 1824 dowódca rozkazał otoczyć ich i otworzyć do nich ogień; Hindusi zostali zmuszeni do ucieczki. Kary dyscyplinarne były surowe: przywódców buntu powieszono, innych uwięziono, a pułk został „wymazany" ze spisu armii. Miała to być nauczka dla tubylców, by nie stawiali nakazów obyczajowych i religijnych wyŜej niŜ rozkazy władz. Później władze wojskowe zostały ostro skrytykowane za tępotę, brak elastyczności i nieuzasadnioną surowość. BASKÓW WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1959-.

Baskowie, odrębna grupa narodowościowa o nie wyjaśnionym pochodzeniu, zamieszkująca w zachodnich Pirenejach, od dawna usiłują odzyskać samorząd utracony po drugiej wojnie KARLISTÓW. Baskijski ruch niepodległościowy, dławiony przez hiszpań-

skiego dyktatora, Francisco Franco (1892-1975), odŜył w 1959 w wyniku utworzenia radykalnej, nacjonalistycznej partii ETA (Euzkadi Ta Askatasuna, Ojczyzna i Wolność Basków), która dąŜy do zagwarantowania Baskom politycznej i kulturalnej autonomii. Od tego czasu nacjonaliści baskijscy, stosując przemoc i terror, występują przeciwko władzom hiszpańskim i zamoŜnym miejscowym przemysłowcom (tzw. oligarchia), którzy nie zgadzają się z ich politycznymi dąŜeniami. Uwagę światowej opinii publicznej zwrócił proces sądowy i uznanie Basków za winnych zabójstw popełnionych w latach 1970-1971. Zbrojne grupy ETA zabiegające o zjednoczenie wszystkich siedmiu prowincji Basków (trzy francuskie i cztery hiszpańskie) dokonały niezliczonych ataków; między innymi zorganizowały zamachy bombowe na lotnisku i na stacji kolejowej w Madrycie w lipcu 1979 oraz porwały i zabiły naczelnego inŜyniera elektrowni atomowej w Lemoniz w lutym 1981. Mieszanka baskijskiego radykalizmu i nacjonalizmu zagraŜa stabilności demokracji hiszpańskiej; jak do tej pory Ŝadna propozycja rządu nie zaspokoiła Ŝądań ekstremistów baskijskich. BASUTO PLEMIENIA WOJNA 1865-1868.

Przez wiele lat Murzyni Basuto pod panowaniem króla Moszesza (ok. 1786-1870) z powodzeniem odpierali ataki Burów z Wolnego Państwa Orania, z którymi konkurowali o pastwiska i ziemię uprawną. Jednak w połowie lat sześćdziesiątych XIX w. Mosześz~zaezął" słabnąć, a Burowie stawali się coraz silniejsi; w miarę nasilania się walk Burowie zyskiwali przewagę. Moszesz poprosił Brytyjczyków o ochronę, ale starania brytyjskich negocjatorów zawiodły i na mocy traktatu zawartego w Thaba Bosiu w 1866 republika Orania zyskała większą część kraju Basuto. Walki wybuchły znowu w 1867; gdy Basuto bliscy byli całkowitej przegranej, sir Philip Wodehouse, wysoki komisarz brytyjski, odciął dostawy amunicji dla Oranii i dokonał aneksji Basuto.

67

BATETELA PLEMIENIA POWSTANIE 1895-1900. W 1885 król Belgów Leopold II (1835-1909) został powszechnie uznany za zwierzchnika nowo utworzonego Wolnego Państwa Kongo (Zair) w Afryce Równikowej. Król traktował te rozległe obszary jako swoją prywatną własność; jego administratorzy znani byli z okrucieństwa i brutalności, z jaką traktowali rdzennych mieszkańców Afryki. W 1895 Batatela, wojownicze plemię Ŝyjące w Kongo nad rzekami Lomani i Lulula, powstali przeciwko surowym panom belgijskim. Powstanie zostało wkrótce zdławione. Dwa lata później doszło powtórnie do buntu, tym razem Batatela opanowali duŜe tereny we wschodniej części Konga. Wojska belgijskie pod dowództwem barona Franęois Dhanisa (1861-1909) nacierały na Batatela, którzy przez trzy lata stawiali zacięty opór. W końcu Belgowie zdołali złamać powstanie i jego przywódców (październik 1900). Na mocy uchwały parlamentu z roku 1908 Belgia zaanektowała Kongo, ustanawiając Kongo Belgijskie. BAWARSKA WOJNA 1503-1504. Śmierć Jerzego Bogatego (zm. 1503) z rodu Wittelsbachów, barona Bawarii-Landshut, zapoczątkowała trzyletnią wojnę o jego posiadłość. Zgodnie z tradycją Landshut powinien przejść w posiadanie innej gałęzi rodu, której głową był Albrecht IV (1467-1508), ksiąŜę Bawarii-Monachium, jednak obie gałęzie rodziny były do siebie wrogo nastawione. Jerzy, nie mający męskiego potomka, swymi spadkobiercami ustanowił córkę i zięcia (syna elektora Palatynatu). Monachijska gałąź rodu dochodziła praw na drodze prawnej i uzyskała korzystne dla siebie orzeczenie. Zawiedziony elektor zgromadził armię. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Maksymilian I (1459-1519) posłał swe wojska, aby zagwarantować realizację orzeczenia sądu; do wojsk cesarskich dołączyli popierający cesarza władcy niemieccy. Nie doszło do intensywniejszych walk, zakończyły się one w 1504, gdy nagle zmarli wyznaczeni przez Jerzego następcy.

Wszyscy pozostali skorzystali: Maksymilian otrzymał część spornych terytoriów, elektor pocieszył się dwoma otrzymanymi obszarami, a Albrecht, który zyskał najwięcej, mógł zrealizować marzenia o zjednoczeniu Bawarii pod swoją władzą. BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778-1779. Wraz ze śmiercią bawarskiego elektora Maksymiliana III Józefa (1727-1777) wygasła bawarska linia Wittelsbachów. Księstwo bawarskie przejął Karol Teodor (1724-1799), elektor Palatynatu. Bez Ŝadnego prawnego uzasadnienia Karol Teodor zawarł porozumienie z cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Józefem II (1741-1790), w którym ustąpił Dolną Bawarię Austrii. Król pruski Fryderyk II Wielki sprzeciwił się temu powiększeniu państwa austriackiego, zmobilizował armię i w lipcu 1778 wkroczył do Czech. Armia Fryderyka i armia austriacka zajęły stanowiska naprzeciw siebie, prawie nie prowadząc działań wojennych. Głównym problemem stało się wyŜywienie wojska. Kopce ziemniaczane ratowały armie od głodu, stąd inna nazwa tej wojny - „wojna kartoflana". Jesienią Prusacy wycofali się na Śląsk. W traktacie pokojowym zawartym w Cieszynie w 1770 wszystkie strony uznały suwerenne prawa Karola Teodora, a Austria wyrzekła się wszystkich swoich roszczeń do Bawarii z wyjątkiem urodzajnego trójkąta ziemi wzdłuŜ rzeki Inn. BEARNEŃSKI ROKOSZ PIERWSZY 1621-1622. Gdy król Francji Ludwik XIII (16011622) ogłosił pełną restytucję katolicyzmu w Bearnie i Nawarze, hugenoci (protestanci francuscy) z Bearn, prowincji w południowo-zachodniej Francji, pod dowództwem Henryka, księcia Rohan (1579-1638), stawili zbrojny opór. Wojskom Ludwika XIII udało się odzyskać większość twierdz przyznanych hugenotom edyktem nantejskim (patrz FRANCUSKA WOJNA RELIGIJNA DZIEWIĄTA 1589-1598) i doprowadzić do zamknięcia w nich zborów protestanckich,

68

hugenoci zachowali jednak twierdzę w Montauban i La Rochelle. W czasie tych walk ogromnie wzrosła władza Armanda Jeana du Plessis, księcia Richelieu (1585-1642), mianowanego kardynałem w 1622; w 1624 został on pierwszym ministrem. Drugi rokosz bearneński 1626-1626. KsiąŜę Henryk i jego brat Beniamin, ksiąŜę Rohan i Soubise (1583-1642), wzniecili następny rokosz hugenotów przeciw rządowi francuskiemu. Bunt rozpoczął się w twierdzy hugenockiej La Rochelle; choć początkowo hugenoci odnosili sukcesy na morzu, wojska królewskie pod dowództwem księcia Henryka Montmorency (1595-1632) zdołały w końcu doprowadzić do częściowej blokady hugenockiej twierdzy. Trzeci rokosz bearneński 1627-1629. Działania wojenne między hugenotami a rządem francuskim zostały wznowione, gdy liczne wojska królewskie pod bezpośrednim dowództwem kardynała Richelieu obiegły La Rochelle. Gwałtowne szturmy na lądzie połączone z całkowitą blokadą portu, która uniemoŜliwiała wejście do portu płynącym z pomocą okrętom brytyjskim, doprowadziły do kapitulacji miasta. Zwycięstwo Montmorency'ego nad księciem Rohan w Langwedocji połoŜyło ostatecznie kres nadziejom hugenotów na uzyskanie autonomii politycznej we Francji. Richelieu jednak, doceniając potencjalny wkład hugenotów w gospodarkę kraju, w traktacie w Alais zapewnił im wolność wyznania. Patrz takŜe ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1627-1628.

BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1686. Au-

rangzeb (1618-1707), cesarz Indii z dynastii Mogołów, dowiedziawszy się, Ŝe brytyjska Kompania Wschodnioindyjska przygotowuje się do ufortyfikowania miasta Hugli w Bengalu, w północno-wschodnich Indiach, wysłał wojska, które w październiku 1686 zniszczyły miasto. Wojska brytyjskie dokonywały z Hugli wypadów przeciw cesarskim fortom w Bengalu; był to odwet za to, Ŝe miejscowi urzędnicy celni usiłowali ściągać naleŜne opłaty. Po spustoszeniu miasta Brytyjczycy ruszyli w dół rzeki Hu-

gli, by zbudować tam Fort William (Kalkuta). Pokój zawarto w 1690, gdy Brytyjczycy zgodzili się wnosić opłaty za prowadzenie handlu w Bengalu. Patrz takŜe AURANGZEBA WOJNY 1636-1657.

BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1756-1757. Gdy brytyjska Kompania Wschodnioindyjska nie zgodziła się na wstrzymanie budowy fortyfikacji Kalkuty, którą rozpoczęto spodziewając się wybuchu SIEDMIOLETNIEJ WOJNY, SiradŜ ud-Daula (1732-1757), nabab Bengalu, po czterodniowej walce zdobył miasto 20 czerwca 1756. Europejczyków, którzy nie zdołali uciec, SiradŜ ud-Daula zamknął w areszcie Kompanii, tzw. czarnej norze. Dokładna liczba więźniów przetrzymywanych w podziemnym lochu nie jest znana, ale szacuje się, Ŝe po pierwszej nocy zmarło tam od 40 do 123 osób. Były urzędnik Kompanii, a wtedy oficer, Robert Clive (1725-1774) i admirał Charles Watson (1714-1757) 2 stycznia 1757 odbili Kalkutę. Nababa ujęto i stracono. Clive mianował później nababem Mira DŜafara (1691-1765), przychylnie nastawionego do Brytyjczyków. BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1763-1765. Nowy nabab Bengalu Mir Kasim (zm. 1777) dąŜył do zrzucenia protektoratu brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Bezpośrednim powodem wybuchu wojny 1763 stała się sprawa zwolnienia agentów Kompanii z opłat celnych. W 1763 wojska Kasima próbowały zdobyć Patnę, gdzie znajdowała się faktoria Kompanii. Wojska Kompanii kilkakrotnie pobiły siły Kasima i zmusiły do wycofania się do Oudhu, który Brytyjczycy zdobyli po znaczącym zwycięstwie nad wojskami bengalskimi pod Buksarem 22 października 1764. Mimo pomocy współziomków Kasim został pobity w 1765. Robert Clive (1725-1774) podzielił Bengal między dwóch nababów podlegających władzy brytyjskiego namiestnika; dzięki temu Ŝaden z władców Bengalu nie mógł zebrać środków finansowych, aby rozpocząć wojnę z Kompanią.

69

BENGALU WOJNA Z MOGOŁAMI 1749. Po

najeździe Persów na stolicę Mogołów Delhi w 1739 (patrz PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW 1738-1739) imperium Mogołów stało się pionkiem w ręku Marathów, potęŜnego ludu hinduskiego przeciwstawiającego się panowaniu Mogołów, oraz wszystkich innych, którzy pragnęli wykorzystać okazję. Pewien awanturnik, Aliwardi Chan (1676-1756), przejął władzę w Bengalu i uniezaleŜnił ten region od Mogołów. Aliwardi Chan uzyskał bogactwo popierając działalność Portugalczyków wzdłuŜ rzeki Hugli i przedsięwzięcia Brytyjczyków w okolicach Kalkuty. Jedyną groźbę stanowili dla niego Marathowie, zwłaszcza Ŝe peszwa (premier) Marathów, Baladźi Rao (wzmian. 1740-1761), zaczął ekspansję na wschód, przejął naleŜący do państwa Mogołów region Bundelkhan (środkowe Indie) i zagroził Orisie, która wówczas podlegała Bengalowi. Baladźi Rao miał kłopoty ze swoimi generałami, między innymi z Raghunathem Rao z dynastii Bhonsle, który na własną rękę poprowadził wyprawę Marathów na Orisę (1741) i działaniami w pobliŜu Kalkuty (1742) zmusił Brytyjczyków do kopania słynnego „okopu Marathów". Baladźi Rao rozkazał, by Raghunath Rao oddał mu część łupów z Orisy, ale Raghunath odmówił. Później, na prośbę Delhi, Baladźi Rao stanął po stronie Aliwardi Chana i rozkazał woj skom podjąć działania przeciw Raghunathowi, który wycofywał się przez pół Indii aŜ do Nagpuru (1742). Inne niezdyscyp linowane oddziały Marathów nękały Bengal aŜ do śmierci Aliwardi Chana. Następnie Brytyjczycy zwycięŜyli Bengalczyków w bit wie pod Plassey (23 czerwca 1757) i przejęli władzę nad Kalkutą. Imperium Mogołów bezpowrotnie utraciło Bengal. Patrz takŜe BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1750-1757; SIED MIOLETNIA WOJNA 1756-1763. BERBERYJSKICH PIRATÓW WOJNY. Patrz ALGIERSKA WOJNA NA1800-1805.

isis;

TRYPOLITAŃSKA WOJ-

BERDYSZNIKÓW POWSTANIE 1382. STULETNIA WOJNA doprowadziła Francję do ruiny gospodarczej. Na prowadzenie wojny potrzebne były pieniądze, dlatego teŜ konieczne było podniesienie podatków. Lud, najbardziej obciąŜony podatkami, wyraŜał niezadowolenie w wielu bezskutecznych powstaniach, zwłaszcza w 1380 i 1382. Szczególnie gwałtowny przebieg miało powstanie berdyszników w ParyŜu; jego nazwa pochodzi od broni - berdyszy - uŜywanej przez powstańców. Powstanie zaczęło się od zamieszek wywołanych nałoŜeniem kolejnego podatku; zamieszki przekształciły się później w powstanie. Powstańcy wyłapywali śydów i dzierŜawców podatkowych, bili ich i zabijali, plądrowali domy, zdobyli więzienie w Chatelet i uwolnili więźniów. Król Francji Karol VI (1368-1422) i jego Rada Dwunastu, a takŜe inni dostojnicy w 1382 usiłowali prowadzić negocjacje z powstańcami. Powstanie skończyło się jednak dopiero po aresztowaniu przywódców; większość z nich stracono. Znienawidzony podatek został uchylony. Rebelia miała równieŜ skutek uboczny: odtąd dwór przestał popierać władze miejskie. Niechęć ta trwała 150 lat; zainteresowanie władzami miasta przejawił dopiero król Franciszek (1494-1547). Patrz takŜe śAKERIA 1358. BERENIKA, WOJNA O BERENIKĘ. Patrz SY RYJSKO-EGIPSKIE WOJNY, DRUGA I TRZECIA.

BHUTANU l WIELKIEJ BRYTANII WOJNA 1865. Po zajęciu przez Brytyjczyków Asamu i włączeniu go do Indii Brytyjskich (1862) rozpoczęły się długotrwałe spory graniczne z połoŜonym na północy państwem Bhutan. Na początku lat sześćdziesiątych XIX w. Bhutan zajął strategiczne asamskie przełęcze i mimo brytyjskich Ŝądań nie chciał zwrócić tych ziem ani zapłacić odszkodowania. W styczniu 1865 niewielki oddział wojsk brytyjskich wkroczył do Bhutanu, ale został odparty i zmuszony do wycofania się. Bhutańczycy zajęli równieŜ brytyjski garnizon w Dawangiri. Karna ekspedycja pod dowództwem sir Henry'ego Tombsa (1824-

70

-1874) stopniowo pokonywała opór; 11 listopada 1865 Bhutan zgodził się na pokój. W traktacie z Sinchula Bhutan odstąpił południowe przełęcze i zwolnił wszystkich Brytyjczyków wziętych do niewoli, natomiast Brytyjczycy zgodzili się wypłacać Bhutanowi coroczne subwencje za wykorzystywanie przełęczy. BIAFRY l NIGERII WOJNA. Patrz NIGERII I BlAFRY WOJNA 1967-1970.

BIAŁEGO LOTOSU BUNT 1796-1804. Biały Lotos był tajnym stowarzyszeniem buddyjskim załoŜonym w Chinach w połowie XIV w. Gdy MandŜurowłe napadli na Chiny i zostali władcami kraju (dynastia King panująca w latach 1644-1911), Biały Lotos dąŜył do obalenia MandŜurów i przywrócenia poprzedniej dynastii Ming (1368-1644). W 1796 do stowarzyszenia przystąpiło tysiące Chińczyków z gór środkowych Chin, dotkniętych brakiem Ŝywności i zniechęconych obojętnością rządu. Do stowarzyszenia przyciągnęło ich pragnienie pozbycia się znienawidzonych MandŜurów oraz obietnica powrotu Buddy (563P-483? p.n.e.) i lepszego losu. Grupy partyzanckie atakowały wojska rządowe, jednakŜe brakowało koordynacji działań. Z drugiej strony, faworyt cesarza zdefraudował pieniądze przeznaczone na finansowanie wojny przeciw Białemu Lotosowi, a w armii szerzyła się korupcja i niekompetencja. Biały Lotos opanował tak duŜy obszar kraju, Ŝe rząd w końcu był zmuszony zamykać chłopów w duŜych obozach, odcinając powstańców od zaopatrzenia. Władze wyszkoliły milicję chłopską, uzbroiły ją i wykorzystały w walce z partyzantami Białego Lotosu. Milicja złamała panowanie Białego Lotosu w regionach wiejskich, zwłaszcza w zuboŜałych prowincji Szansi, Syczuan i Hopei. Mając przeciwko sobie chłopów, powstanie musiało upaść. BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945 (wojna Chinditów). Na początku 1942 Japoń-czyci dokonali inwazji i zajęli Birmę (patrz

ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Odcięli Drogę

Birmańską, kluczowy i jedyny szlak z północnej Birmy do Chin. Brytyjski generał Orde Charles Wingate (1903-1944) wyszkolił oddział składający się z Brytyjczyków, Gurkhów i Birmańczyków w technice walki w dŜungli; Ŝołnierze ci zyskali później przydomek „szturmowcy Wingate'a" lub „Chindici". W 1943 oddział atakował lotniska japońskie i węzły komunikacyjne. Działaniami wojennymi przeciwko Japończykom w Birmie kierował generał USA Joseph „Kwaśny Joe" Stilwell (1883-1946), dowódca amerykański teatru działań wojennych na styku Chiny-Birma-Indie. Stilwell uczył chińskie wojska w Indiach i południowych Chinach zachodnich sposobów walki. W grudniu 1943 połączona armia amerykan sko-chińska wyruszyła, by odbić Birmę rozwijając ofensywę z północy; po drodze Ŝołnierze musieli pokonać niedostępne góry, gęstą dŜunglę, przeprawiać się przez rwące rzeki i walczyć z doświadczonymi wojskami japońskimi. W lutym 1944 do armii przyłączyło się 3000 ochotników zwerbowanych przez adiutanta Stilwella, Franka Dowa Merrilla (1903-1955), wyszkolonych w akcjach na głębokich tyłach przeciwnika; ochotników przezwano „rabusie Merrilla". Po niewiarygodnych trudach Amerykanie i Chińczycy zdobyli lotnisko pod Myitkyina w północnej Birmie (17-18 maja 1944), co umoŜliwiło sprzymierzonym transport ludzi, sprzętu i Ŝywności drogą lotniczą. Samo miasto Myitkyina Japończycy poddali dopiero 3 sierpnia 1944 po cięŜkich walkach. W tym samym czasie Chiński Korpus Ekspedycyjny walczył z Japończykami w Lun-ling wzdłuŜ Drogi Birmańskiej. Krwawa „Bitwa o Drogę" ciągnęła się przez cały 1944 i część 1945; w końcu sprzymierzeni wyzwolili 400 gmin i Droga była wolna. Było to jedyne zwycięstwo Chińczyków nad Japończykami w ciągu ośmiu lat wojny (patrz CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945). BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408

(Awy i Pegu wojna czterdziestoletnia).

71

W XIV w. nastąpił podział Birmy na wiele rywalizujących państewek, z których największymi były Awa w Górnej Birmie i Pegu w Dolnej Birmie. Państwa te pokonały Taungu (państwo na granicy Awy i Pegu), sąsiadujących z nimi Szanów oraz królestwo Arakan na zachodnim wybrzeŜu. W 1368 ministrowie rządu Awy sprzeciwili się przejęciu władzy przez niedawno owdowiałą królową, Ŝonę zmarłego króla Thadominbaja (1343-1368) oraz przez Ŝołnierza, jej faworyta i poparli Minkiswasawki (1331-1401), który wkrótce wypędził uzurpatorów. Będąc juŜ królem Awy, Minkiswasawki doprowadził w 1371 do zakończenia przygranicznej wojny z Pegu. Później, gdy w 1385 Razadarit (zm. 1423) został królem Pegu, jego wuj zaproponował, Ŝe Pegu zostanie wasalem państwa Awy w zamian za obalenie Razadarita. W Dolnej Birmie wybuchła wojna, Szanowie na północy napadali na Awę, a Birmańczycy z Prome (Pji) dokonywali podjazdowych ataków na Monów (mieszkańcy Pegu). W 1391 wojska Razadarita wyparły Birmańczyków z twierdzy Myaungmya w delcie rzeki Irawadi. Później Razadarit bez powodzenia usiłował zawrzeć z Awą rozejm. Po śmierci Minkiswasawki w 1401 wybuchły spory o następstwo tronu, co wykorzystał Razadarit i dokonał kilku wypraw na północ, a w 1406 popłynął w górę rzeki Irawadi. Mimo kilku poraŜek po drodze armia dopłynęła do Sagaing, naprzeciwko stolicy Awy, i rozłoŜyła obóz pod murami miasta. Po negocjacjach Razadarit wycofał się spod Sagaing, ale gdy w południowym mieście Prome uwięziono jego córkę, Razdarit rozpoczął oblęŜenie miasta. Nowy król Awy, Minhkaung (zm. 1422) udzielił Prome pomocy, zdobył trzy forty Nawinu i dokonał pogromu mieszkańców. W odpowiedzi 300 wojennych łodzi Monów popłynęło w górę Irawadi i spustoszyło połoŜone tam miasta. Groźba głodu zmusiła Minhkaunga do zawarcia pokoju. Uzgodniono, Ŝe granica między Awą a Pegu przebiegać będzie poniŜej Prome i dokonano wymiany jeńców.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1408-1417.

Pokój między birmańskim królestwem Awa w Górnej Birmie a królestwem Monów, Pegu w Dolnej Birmie, nie trwał długo (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408). Król Pegu Razadarit (zm. 1423), który dokonał zwycięskiej inwazji na królestwo Arakan na zachodnim wybrzeŜu Birmy i umieścił tam na tronie swoją marionetkę (1406), nakłonił wodzów Szanów z północy do usunięcia króla Awy Minhkaunga (zm. 1422) groŜącego najazdem na Pegu i Arakan. Gdy Minhkaung był zajęty walkami w państwie Szanów na północy, Monowie obiegli naleŜące do Awy miasto Prome (Pji), co zmusiło Minhkaunga do powrotu na południe. W 1410 wojska birmańskie dowodzone przez syna Minhkaunga, księcia Minrekjawswę (zm. 1416), najechały Arakan, usunęły marionetkowego władcę Razadarita, ale poniosły poraŜkę w delcie rzeki Irawadi. W 1412 Monowie znowu napadli na Prome. Dwie armie Awy, z których jedna przypłynęła rzeką, a druga lądem, pokonały Monów, ale po napadzie wojsk Szanów z północy na obecne Maymyo wojsko birmańskie (pod dowództwem Minrekjawswy) musiało się zwrócić przeciw Szanom. Szano wie zo stali p obici i wyco fali się. W 1414-1415 Minrekjawswa ponownie najechał Pegu, zmusił Razadarita do wycofania się daleko na południe, nad Martaban, i zagraŜał spustoszeniem królestwa Monów. Następny atak Szanów na północy zmusił Minhkaunga do odwołania syna z Pegu. Rok później Minrekjawswa jeszcze raz najechał Pegu. Podczas pościgu za Razadaritem słoń przez przypadek okaleczył mu nogę. Dostał się wówczas do niewoli, a poniewaŜ wolał śmierć niŜ niewolę, został stracony. Po jego śmierci wojna zaczęła wygasać. W 1416 wojska Awy pomogły królestwu Taungu (leŜącemu między Awą a Pegu) odeprzeć najazd Monów. W 1417 Razadarit, przy wsparciu Arakanów, przeciwstawił się ostatniej próbie Minhkauga podbicia Pegu. Wojska Awy odstąpiły, by stawić czoło nowym napadom Szanów.

72

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1426-1440. Po śmierci Minhkaunga (zm. 1422) królem został jego syn Hsinbjuszin Thihatu (zm. 1426), który wraz z tronem dostał w spadku sąsiadujących, wojowniczych Szanów. W czasie karnej wyprawy przeciwko Szanom Hsinbjuszin został zdradzony przez Ŝonę z rodu Szanów i zamordowany. W Górnej Birmie nasiliły się zamieszki; po osłabieniu Awy pod rządami króla Mohnyinthado (zm. 1437) Szanowie zyskali przewagę. Na południu częściową autonomię zyskało birmańskie królestwo Taungu pod władzą Szana Soalu (zm. 1437) oraz Taungdwingyi, Yamethin i Pinlaung, a pomocy w obronie przed Awą udzielili im Szanowie. Taungu zawarło przymierze z królestwem Monów, Pegu w Dolnej Birmie, celem najazdu na Prome (Pji), wasala Awy. Gdy w 1437 zmarł Soalu, król Pegu uczynił swego syna władcą Taungu. W 1440 Górna Birma znajdowała się w posiadaniu Awy oraz Szanów. Patrz takŜe BlRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1438-1446.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1527. Na

początku XVI w. państwo Szanów, Mohnyin (północno-wschodnia Birma), odrzuciło zaleŜność od Chin i przestało płacić daninę. Szanowie nasilili najazdy na birmańskie królestwo Awa, które w 1507 starało się zawrzeć pokój, jednak Szanowie nadal podejmowali te działania. Awie nie udało się równieŜ uzyskać pomocy od leŜącego na południu birmańskiego królestwa Taungu. W 1524 Szanowie opanowali pograniczną twierdzę Awy i tereny nad górnym biegiem rzeki Irawadi, na jej lewym brzegu, przy dopływie Myitnge, leŜała stolica Awa. W 1527 Szanowie z Mohnyin stoczyli tam wielką bitwę, w której poległ król Awa. Szanowie zdobyli i złupili stolicę. Większość mieszkańców miasta uciekła do Taungu. Szanowie wprowadzili na tron księcia Thohanbwa (zm. 1543); królestwo birmańskie przeŜyło cięŜki okres zniszczeń, Szanowie łupili buddyjskie świątynie, torturowali mnichów i niszczyli biblioteki. Okupowali miasto do 1555.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1535-1546. Król Taungu (północno-wschodnia Dolna Birma), Tabinsweth (1512-1550) dąŜąc do zjednoczenia róŜnych królestw Birmy, podjął wojenne wyprawy. Skierował się na północ, do urodzajnego obszaru Kyaukse, w pobliŜu Awa, gdzie Birmańczycy, którzy uciekli przed atakiem Szanów z Mohnyin, przyłączyli się do jego wojsk, by powstrzymać najeźdźców. Po umocnieniu władzy w górnej dolinie Sittang Tabinsweth rozpoczął podbój Pegu, królestwa Monów w Dolnej Birmie (1535), łatwo zdobywając Bassein i Myaungmya w delcie rzeki Irawadi. W 1539 wkroczył do stolicy Pegu. Król Pegu musiał szukać schronienia w Prome (Pji). Tabinsweth ruszył do Prome, ale wycofał się, gdy z Awa przybyły wojska Szanów. Z pomocą najemników portugalskich zajął miasta nad zatoką Martaban, Molamiaing oraz obszar przybrzeŜny na południe od Tawaju (1541). Gdy po pięciomiesięcznym oblęŜeniu poddało się Prome, Tabinsweth opanował całą Dolną Birmę, a większość ksiąŜąt Monów została jego wasalami. W 1544 odparł atak Szanów na Prome i rozszerzył swoją władzę na górną część doliny Irawadi, aŜ do Paganu, gdzie w 1547 koronowano go na „króla całej Birmy". Stolicą jego państwa zostało Pegu. W 1547 Tabinsweth usiłował podbić królestwo Arakan na zachodnim wybrzeŜu Birmy, ale w czasie oblęŜenia stolicy, Mrohaungu, wojska syjamskie napadały na Tawoj, co zmusiło go do przerwania oblęŜenia i marszu na wschód, w stronę Syjamu (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1548). BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1551-1559. Po zabójstwie króla Birmy Tabinswetha (1512-1550) państwo rozpadło się na kilka części, nad którymi panowali Monowie lub władcy birmańscy. Smim Htaw (zm. 1551), przywódca powstania Monów, zdobył Pegu i obalił monowskiego księcia, który wcześniej ogłosił się królem. Szwagier Tabinswetha, Bajinnaung podjął próbę zjednoczenia kraju. Z pomocą najemników por-

73

tugalskich pokonał pretendenta do tronu pod Taungu i tam ogłosił się królem (1551). Ruszywszy na południe Bajinnaung zatriumfował nad Smim Htawem w bitwie pod Pegu (wkrótce potem przywódcę Monów stracono). DąŜąc do podporządkowania sobie niespokojnych Szanów w Górnej Birmie, Bajinnaung podjął wielką wyprawę na północ i zdobył opanowaną przez Szanów dawną birmańską stolicę Awa (marzec 1555). Wojska Bajinnaunga przeszły przez państewka Szanów zdobywając Hsipaw i inne miasta (1556), następnie kierując się na południe zajęły bez walki państwo Tajów Cziang Maj. Po odejściu Birmańczyków władca Laosu Setthathirat (1534-1571) wrócił do Cziang Maj, aby odzyskać tron, który jego ojciec zdobył i przekazał mu jako swojemu następcy. Powrót Bajinnaunga uniemoŜliwił mu realizację tych planów. Setthathirat zawarł przymierze z Szanami i zwycięŜył, ale w końcu zmuszono go do wycofania się, a jego sojusz z Szanami rozpadł się w 1559. Patrz takŜe BIRMAŃ SKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564-1565; SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1548.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599. Za

panowania Nanda Bajina (zm. 1599) doszło do osłabienia państwa Taungu w wyniku toczącej się SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY 1593-1600 oraz najazdów królestwa Arakan (obecnie zachodnie wybrzeŜe Birmy). W 1599 bracia Nandy Bajina - zarządcy Awy, Prome (Pji) i Taungu - podnieśli wspólnie bunt przeciwko centralnemu rządowi w Pegu, stolicy birmańskiej. Otrzymawszy od zarządcy Taungu pieniądze w zamian za pomoc, król Arakanu wysłał wojska i flotę i zdobył port Syriam, na południe od Pegu. Gdy buntownicy zdobyli Pegu, ujęli Nandę Bajina i przewieźli go w kajdanach do Taungu, gdzie został zabity. Pegu zostało doszczętnie spalone, złupione, a mieszkańcy rozproszyli się. Arakan przekazał władzę nad Syriamem portugalskiemu najemnikowi Felipe de Brito y Nicote (zm. 1614). Wojska syjamskie, które najechały Birmę, po zajęciu

Pegu skierowały się na północ, by zająć Taungu, ale Birmańczycy odnieśli nad nimi powaŜne zwycięstwo i zmusili do odwrotu. Birma podzieliła się na wiele małych państewek. Patrz takŜe SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1607-1618.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752. W czasie gdy birmańscy władcy z dynastii Taungu byli zajęci w Górnej Birmie walkami z najeźdźcami z Manipuru (patrz BlRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1714-

-1749), doszło do powstania Monów, czyli ludu Tailang z Dolnej Birmy przeciw rządom Taungu, powstańcy zdobyli Syriam i wybrzeŜe zatoki Martaban. Ogłosili niepodległość i ustanowili niezaleŜne królestwo, a królem w Pegu (dawnej stolicy) został były mnich. W 1743 Monowie ruszyli na północ, zdobyli Prome (Pji) i Taungu (pierwotna siedziba rządzącej dynastii); Birmańczycy w odwecie zdobyli Syriam (1743), ale Monowie odbili miasto i poprosili Francuzów, aby pomogli im obronić to miasto oraz Pegu w 1751 do Pegu przybył de Bruno (zm. 1756), który pragnął zdobyć dla Francji Dolną Birmę. Król Binnja Dala (zm. 1774) zapoczątkował systematyczny podbój Górnej Birmy; Monowie obiegli Awę, birmańską stolicę za panowania dynastii Taungu, zdobyli miasto (1752) i doprowadzili dynastię do ostatecznego upadku. BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1753-1757. Po opanowaniu Awy w Górnej Birmie przez Monów, czyli lud Tailang (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752), rozpoczęła się walka podjazdowa przeciw rządom Monów, kierowana przez Alaungpaję (1714-1760), władcę Shwebo, który odmówił złoŜenia hołdu królowi Monów Binnji Dali (zm. 1774). Działania Alaungpaji zmusiły Monów, do opuszczenia miasta Awy (1753), później nie zdołali go odzyskać (marzec 1754). Idąc w ślad za Monami na południe, do Dolnej Birmy, wojska Alaungpaji uwolniły Prome (Pji), odparły podjętą przez Monów próbę odbicia Prome (1755),

74

a potem zdobyły Rangun (maj 1755). W 1756 nacierający Birmańczycy Alaungpaji zrównali z ziemią port Monów, Syriam. Birmańczycy ujęli i stracili francuskich oficerów marynarki wojennej, w tym ich przywódcę de Bruno (zm. 1756), których okręty udzielały Monom pomocy. Birmańczycy zdobyli i zniszczyli stolicę Monów, Pegu (1755); pojmali Binnja Dale i trzymali go w niewoli aŜ do 1774, po czym syn Alaungpaji, Hsinbjuszin (zm. 1776) nakazał go stracić. Król Alaungpaja i zapoczątkowana przez niego dynastia Konbaung doprowadziła do zjednoczenia Birmy.

ponownie do rozwiązania rządu i ustanowienia dyktatury wojskowej. Walki partyzanckie trwały nadal, doszło równieŜ do antykomunistycznych rozruchów. W 1974 i ponownie w 1978 Ne Win został wybrany na prezydenta. Krajem wstrząsały krwawe starcia między Chińsko-Birmańską Partią Komunistyczną a wojskiem, co ułatwiało działalność separatystycznym grupom, szczególnie Karenom. W 1981, po rezygnacji generała Ne Wina, prezydentem został generał U San Yu. BIRMAŃSKO-BRYTYJSKIE WOJNY.

Patrz

ANGIELSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.

BIRMAŃSKA WOJNA PARTYZANCKA 19481981. Po ustanowieniu na początku 1948 niezaleŜnej republiki związkowej Birmy (Unia Birmańska) Karenowie, Szanowie wraz z innymi mniejszościami narodowymi wzniecili powstanie mające na celu utworzenie państw autonomicznych. W południowej części środkowej Birmy do powstania przyłączyli się komuniści i pomogli partyzantom kareńskim, którzy zdobyli Mandalaj i obiegli rząd w Rangunie. Gdy w Taungu proklamowano autonomiczne państwo Karen, wojska rządowe zaatakowały i zdobyły miasto (1950). Choć wojska rządowe zdobyły równieŜ Prome (Pji), główny ośrodek komunistów, nie doprowadziło to do zakończenia walk. W tym czasie chińskie wojska Kuomintangu, które uciekły z Chin po przejęciu tam władzy przez komunistów, wkroczyły do wschodniej Birmy. Władze birmańskie podejmowały bezskuteczne działania na rzecz wycofania sił chińskich; dopiero wskutek nacisku Organizacji Narodów Zjednoczonych wojska Kuomintangu wycofały się w latach 1953-1954 na Tajwan (Formoza). Do tego czasu birmańskie wojska pod dowództwem utalentowanego generała Ne Wina (ur. 1911) opanowały większą część kraju. Gdy komuniści zagrozili obaleniem słabego rządu, Ne Win dokonał przewrotu, jednakŜe niebawem przekazał władzę cywilnemu rządowi. Cztery lata później (1962) nieustające zamieszki zmusiły go

BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1438-1446. Chińska dynastia Ming dąŜyła do podbicia państewek Szanów w Górnej Birmie (patrz MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA

1299-1300). Wojska chińskie pod dowództwem Wang Ji (zm. 1445) najechały państewka Szanów i początkowo odnosiły sukcesy pod Tagaung. W czasie marszu na Awę, stolicę i siedzibę króla Birmy Narapati (1443-1469), Wang Ji został pobity i poległ. W 1446 większe siły chińskie najechały Birmę, doszły do Awy, ich wódz zaŜądał, by Narapati poddał się i wydał wodza Szanów Thonganbwę (zm. 1446), któremu król udzielił schronienia. Thonganbwa, przewidując moŜliwość poraŜki Szanów, poddał się i wkrótce popełnił samobójstwo. Narapati równieŜ skapitulował i uznał zwierzchność dynastii Ming. Chińczycy zdobyli znajdujące się w posiadaniu Szanów miasto Pagan połoŜone poniŜej Awy, w dole rzeki Irawadi, i pomogli Narapati przywrócić spokój w Górnej Birmie. BIRMANSKO-CHIŃSKA WOJNA 1658-1661. Ostatni pretendent z dynastii Ming do tronu Chin, ksiąŜę Jong Li (zm. 1662), pokonany przez MandŜurów (dynastia King) w 1658, zbiegł z prowincji Junan w południowych Chinach. Król Birmy Pindale (zm. 1661) udzielił mu azylu w Sagaing nad rzeką Irawadi, naprzeciwko stolicy Awy

75

w Górnej Birmie. Na terytorium Birmy wkroczyły armie obu stron - MandŜurów oraz dynastii Ming i rozpoczęły walki między sobą, a takŜe z wojskami Pindala. DąŜąc do obalenia Pindala wojska chińskie zdobyły Awę. Pindale został zdradziecko zamordowany, zastąpił go młodszy brat Pje Min (zm. 1672). MandŜurski gubernator Junanu zaŜądał, by Birma wydała Jong Li i zagroził zniszczeniem Birmy. Mając przeciwko sobie 20-tysięczną armię chińską, Pje Min zgodził się spełnić to Ŝądanie. Patrz takŜe SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662; TAJÓW WOJNA 1660-1662.

BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1765-1769. Król Birmy Hsinbjuszin (zm. 1776) prowadził zdobywczą politykę, dokonywał takŜe wypadów na terytorium Chin. Zaniepokojony tą polityką cesarz chiński Czujen Lung (1711-1799) wysłał do Birmy ogromną armię, która zdobyła większą część wschodniej Birmy. Nie zraŜeni niepowodzeniami, Birmańczycy prowadzili energiczną i upartą wojnę partyzancką, unikając większych bitew z wojskami chińskimi. Korzystając z umieszczonych w strategicznych punktach baz w dŜungli, wojska Hsinbjuszina, dowodzone przez utalentowanych generałów, atakowały chińskie linie komunikacyjne; ich działania sprawiały, Ŝe siły chińskie stanowiły odosobnione grupy - rozbijały siły nieprzyjaciela na oddziały pozbawione kontaktu. Chińczycy nie mogli dopaść w dŜungli nieuchwytnych Birmańczyków, a sami ponosili duŜe straty w ludziach i cierpieli z powodu chorób i głodu, w końcu sami zaproponowali pokój (do 1769 bez większego powodzenia najechali czterokrotnie Birmę). Birmańczycy, rozumiejąc, Ŝe nieprzyjaciel dzięki liczebnej przewadze moŜe ich w końcu pokonać, zgodzili się na proponowane warunki. Chińczycy wycofali się pozostawiając w Birmie 20 tysięcy zabitych, działa i spalone statki rzeczne. Patrz takŜe BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1770; SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1764-1769.

BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1558.

Cziang Maj (północno-zachodni Syjam), królestwo Tajów okupowane przez Laos, nasyłało agentów do Górnej Birmy, którzy podburzali tam tubylcze plemiona Szanów i pomagali buntownikom. W odwecie w kwietniu 1556 król Birmy Bajinnaung (1515-1581) z dynastii Taung najechał i podbił królestwo Cziang Maj. Z pomocą sąsiadowi przyszli Laotańczycy pod wodzą zdolnego przywódcy Setthathirata (1534-1571), nie udało im się jednak pokonać wojsk birmańskich. Król Birmy nie pozwolił na splądrowanie stolicy Cziang Maj i ustanowił tam marionetkowego władcę. Później birmańska armia okupacyjna opuściła Cziang Maj, który znowu przeszedł pod władzę Laosu. BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564-1565. Setthathirat (1534-1571) władca laotańskiego królestwa Łan Xang, uprzednio sprawujący zwierzchnią władzę nad sąsiednim państwem Tajów, Cziang Maj, został wciągnięty w wojnę między królem Ajutthaji, czyli Syjamu, Mahaczakrabarti (zm. 1569), a królem Birmy Bajinnaungiem (1515-1581) z dynastii Taung (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569). Birmańskie wojska skierowały się na wschód, podbiły Cziang Maj, najechały Laos i obiegły stolicę Yientiane, dokąd niedługo przedtem przeniósł się dwór królewski z Muong Swa (Luang Prabang). Nieustanne napady partyzanckie zmusiły w 1565 najeźdźców birmańskich do wycofania się z tego regionu. Patrz takŜe BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1551-1559.

BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1571-1575. Po śmierci laotańskiego władcy Setthathirata (zm. 1571), który często udzielał pomocy Ajuthajanowi (Syjamowi) w walkach z Birmą i wyparł Birmańczyków z państewek Szanów w Górnej Birmie, Birmańczycy kolejny raz najechali królestwo laotańskie Łan Xang, a w 1574 zdobyli stolicę Yientiane. W poprzednich konfliktach bir-

76

mańsko-laotańskich utalentowani dowódcy wojskowi Setthathirata stawiali opór najeźdźcom i w końcu wyparli ich z kraju. W 1575 królowi Birmy Bajinnaungowi (1515-1581), który przez 20 lat usiłował podbić Laos, w końcu udało się osiągnąć cel, umieścił on na tronie laotańskiego księcia, którego przez 10 lat przetrzymywał jako zakładnika. Birmańczycy spustoszyli kraj, który pogrąŜył się w chaosie. Patrz takŜe SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569. BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1381-1592. Po śmierci króla Birmy Bajinnunga (1515-1581), który w 1575 narzucił Laosowi status zbliŜony do statusu wasala, Laotańczycy podjęli próbę zrzucenia birmańskiego jarzma. W czasie wojny Birmy z Syjamem (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592) partyzanci laotańscy atakowali Birmańczyków. W 1592 Laos uzyskał niepodległość, ale wkrótce potem w kraju znowu zapanowała anarchia. Dopiero w 1637 nowy król Sulign Yongs (zm. 1694) przywrócił spokój i zawarł traktaty z sąsiednim Syjamem i Birmą, w których ustalono wzajemne granice. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1714-1749. RadŜa, czyli ksiąŜę Gharib Nawaz z Manipuru (państwo w północno-wschodnich Indiach) wysłał swoich wojowników, w większości jazdę, na południowy wschód w celu najazdu i spustoszenia sąsiedniej Górnej Birmy, nieudolnie w tym czasie rządzonej. Manipurczycy podstępem wzięli do niewoli kilka tysięcy Birmańczyków, twierdząc przy tym, Ŝe chcieli nawrócić wyznających buddyzm Birmańczyków na hinduizm. Powtarzające się najazdy i grabieŜe spustoszyły Górną Birmę; do 1737 Manipurczycy kilkakrotnie oblegali birmańską stolicę Awę (z największym powodzeniem w 1738) i wybili dwie trzecie nieprzyjacielskiej armii. Przez wiele lat niedołęŜni wodzowie birmańscy ponosili klęski w walkach ze znacznie mniej liczną armią Manipuru. W 1749 Birmańczycy zebrali

w końcu dość sił, by zwycięŜyć najeźdźców. RadŜa Manipuru przerwał wojnę i przekazał Birmańczykom swoją dwunastoletnią córkę jako gwarancję pokoju. Patrz takŜe BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1755-1758. Utalentowany wódz birmański, Alaungpaja (1714-1760) chciał pomścić zniszczenia, jakich dokonali Manipurczycy w czasie najazdów na Górną Birmę, zwłaszcza w 1738 na stolicę Awę. Jego wojska najechały Manipur (państwo w północno-wschodnich Indiach sąsiadujące z Birmą) i pozostawiły tam swój garnizon (1755). Doszło do powstania wieśniaków i Ŝołnierzy manipurskich, w odwecie Alaungpaja wysłał tam karną ekspedycję. Jego Ŝołnierze spalili wiele wiosek manipurskich, tysiące mieszkańców wzięli do niewoli i masowo przesiedlili Manipurczyków do Birmy. Alaungpaja zwerbował do swojej jazdy doskonałych kawalerzystów manipurskich. Patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1753-1757. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1764.

W 1763 trzecim królem birmańskiej dynastii Konbaung został Hsinbjuszin (zm. 1776). Jego poprzednikami byli starszy brat i ojciec Alaungpaju (1714-1760), załoŜyciel dynastii. Hsinbjuszin prowadził zdobywczą politykę, podjął wyprawę na zachód, na hinduskie państwo Manipur; do grudnia 1764 Birmańczycy zajęli większą część Manipuru. Wielu jeńców manipurskich wysłano do Birmy jako niewolników, zwłaszcza do stolicy Hsibjuszina, Awy. Hsibjuszin dąŜył do uzyskania zwierzchniej władzy nad całym Manipurem, gdyŜ uwaŜał, Ŝe dzięki temu będzie dysponował dobrą podstawą do najazdu na Indie Brytyjskie. Patrz takŜe BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1765-1769.

BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1770.

Birmański generał Maha Thihathura zgodził się na proponowane przez Chińczyków warunki pokojowe i po zakończeniu BIR-

77

MAŃSKO-CHIŃSKIEJ WOJNY 1765-1769 pozwolił im na powrót do kraju. Obawiał się jednak stanąć przed swoim królem, Hsinbjuszinem (zm. 1776), który mógł go skazać na śmierć za zbyt łagodne postępowanie z wrogiem. Aby odwieść króla od dalszych działań przeciwko Chinom i Syjamowi (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1764-1769), Maha Thihathura postanowił najechać Manipur (północno-wschodnie Indie) i stłumić tam niewielkie powstanie antybirmańskie. Manipurczycy, którzy nadal zbierali siły po ostatniej wojnie z Birmą, zostali pobici w trzydniowej bitwie zakończonej ucieczką radŜy. Birmańczycy osadzili na tronie lojalnego władcę. Mimo tego zwycięstwa Maha Thihathura popadł w niełaskę króla Hsinbjuszina za pobłaŜliwość okazaną Chińczykom. BIRMAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1613.

Felipe de Brito y Nicote (zm. 1614), jeden z najwybitniejszych najemników portugalskich w Birmie, zaczął przekształcać portugalski fort w Syriamie, w Dolnej Birmie, w bazę dla kolonii portugalskiej (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599). De Brito łupił świątynie buddyjskie i zmuszał Birmańczyków do przejścia na katolicyzm, co wzbudziło ich wrogość. Królem Birmy był wtedy Anaukpetluna (zm. 1628). W 1610 chcąc ukarać władcę Taungu, Natszinnaunga (zm. 1614) za nieuczciwy, dwustronny sojusz zarówno z nim, jak i z Anaukpetlunem, de Brito ujął władcę Taungu i uwięził go. W odwecie wojska Anaukpetluna najechały Syriam, wykonały podkop pod murami twierdzy i zdobyły ją. Wzięto takŜe do niewoli de Brito i Natszinnaunga, którzy w rok później zostali straceni (de Brito został wbity na pal). Stosunki birmańsko-portugalskie uległy pogorszeniu. Zwycięstwo Birmy zyskało międzynarodowy rozgłos. Patrz takŜe SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA1607-1618. BIRMAŃSKO-SYJAMSKIE WOJNY. Patrz SY JAMSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.

BISKUPÓW WOJNA PIERWSZA 1639. Naciskani przez króla Anglii Karola I (1600-1649) i arcybiskupa Williama Laudera (1573-1645) szkoccy biskupi usiłowali w 1637 wprowadzić do Kościoła szkockiego nowy „Modlitewnik powszechny". Prezbiterianie stawili opór, a w lutym 1638 przyjęli National Covenant - ślubowanie zachowania wierności własnej religii wbrew naciskom Kościoła anglikańskiego. W listopadzie 1638 zgromadzenie powszechne Kościoła szkockiego odrzuciło ustrój episkopalny i nie podporządkowało się rozkazom króla nakazującym rozwiązanie zgromadzenia. W 1639 Karol próbował prowadzić działania wojenne przeciwko Szkotom, ale ci szybko wyparli jego nieliczne i źle wyszkolone wojska. Karol zmuszony był zawrzeć rozejm w Berwick, w którym zezwolił na zwołanie w Szkocji nowego zgromadzenia generalnego. Druga wojna biskupów 1640. Nadal utrzymywały się powaŜne róŜnice między Karolem a szkockimi prezbiterianami, którzy stawiali opór próbom narzucenia im anglikańskich reguł. Zgromadzenie w Edynburgu dalej odmawiało posłuszeństwa królowi, a w 1640 Szkoci zachęceni przez szlachtę i moŜnowładców angielskich przenieśli walkę na teren Anglii. Nie mając dobrego wojska ani pieniędzy, Karol doznał upokarzającej poraŜki z rąk zdyscyplinowanych Szkotów. Traktat pokojowy w Ripon przewidywał, Ŝe aŜ do wypracowania przez nowy parlament angielski ostatecznych warunków pokoju wojska szkockie będą okupować północną Anglię i dostawać 850 funtów dziennie. W związku z tym Karol zmuszony był zwołać w listopadzie 1640 „Długi Parlament", co przygotowało grunt do wielkiej ANGIELSKIEJ WOJNY DOMOWEJ. BIZANTYJSKA REBELIA 976-989. Panowaniu cesarza bizantyjskiego Bazylego II (958?-1025) zagroził wódz Bardas Skleros, szwagier poprzedniego cesarza Jana Tzimiskesa (925-976). Obwołany cesarzem przez azjatycką armię bizantyjską, którą dowodził, i militeńskich Arabów, Skleros zdobył duŜą

78

część Azji Mniejszej i bizantyjskiej Syrii. W marcu 979 wojska Bazylego pod wodzą Bardasa Fokasa (zm. 989) pobiły armię Sklerosa pod Pankalią; sam Skleros schronił się u swego przyjaciela, kalifa bagdadzkiego. W 988 Skleros przyłączył się do Fokasa, gdy ten zawiązał spisek mający na celu obalenie Bazylego i przejęcie władzy w Konstantynopolu. Bazyli pokonał Fokasa w następnym roku, w bitwie pod Abydos, we Frygii. Fokas zmarł wkrótce po bitwie, a jego śmierć połoŜyła kres rebelii. Patrz takŜe BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976.

BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1094. Za

panowania energicznego cesarza Aleksego I Komnenosa (1048-1118) Scytowie, Turcy seldŜuccy i Normanowie dokonywali częstych najazdów na cesarstwo bizantyjskie, wojska cesarstwa odpierały te ataki (patrz BlZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1064-1081, NOR-

MAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY).

Chcąc utrzymać imperium w całości, Aleksy musiał poczynić ustępstwa na korzyść wielkich posiadaczy ziemskich. W 1094 rozpoczął bunt Konstantyn Diogenes (zm. 1094?), pretendent do tronu; korzystał on z pomocy Połowców, koczowniczego ludu tureckiego z terenów obecnej południowej Ukrainy. Przekroczywszy z Połowcami Dunaj, Konstantyn Diogenes pomaszerował na południe, obiegł Adrianopol (Edirne) w Tracji, został pobity jednak przez wojska Aleksego w bitwie pod Taurocomon. Cesarz umocnił później władzę i powiększył siły zbrojne, by stawić czoło próbom zdobycia cesarstwa. Patrz takŜe BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1110-1117.

BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1207-1211. W 1204 krzyŜowcy zdobyli i splądrowali Konstantynopol (Stambuł) (patrz KRUCJATA CZWARTA 1202-1204) i z ziem cesarstwa bizantyjskiego utworzyli cesarstwo łacińskie. Nie pobite przez nich resztki cesarstwa bizantyjskiego rozpadły się na trzy niezaleŜne państwa: cesarstwo Trebizondy

nad Morzem Czarnym, Epir w zachodniej Grecji i cesarstwo nicejskie w Azji Mniejszej. Cesarz bizantyjski Aleksy III Angelos (zm. 1211), który zbiegł z Konstantynopola, przyjął azyl zaproponowany mu przez Turków seldŜuckich. Na nalegania Aleksego SeldŜucy najechali w 1208 cesarstwo nicejskie, by zmusić jego władcę Teodora I Laskarisa do abdykacji (Teodor przyjął wcześniej tytuł cesarza). Wojska Teodora odparły Turków, a ponadto obroniły cesarstwo nicejskie przed najazdami cesarzy Trebizondy i krzyŜowców. Wszystkie trzy państwa - nicejskie, trebizonckie i epirockie - rościły pretensje do miana cesarstwa, co powodowało nieustające napięcia między nimi, a ponadto kaŜde z nich z osobna walczyło w SeldŜukami. Napięcie doszło do szczytu, gdy wraz z Turkami cesarstwo Teodora najechał Aleksy, który dąŜył do objęcia tronu w cesarstwie nicejskim. Teodor pokonał Turków, wziął do niewoli Aleksego i zamknął go w klasztorze w Nicei. Aleksy wkrótce zmarł. Patrz takŜe BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1222-1242. 1222-1242. Usiłując wskrzesić cesarstwo bizantyjskie, dwa rywalizujące, niezaleŜne państwa greckie, cesarstwo nicejskie i Epir prowadziły walki między sobą oraz z cesarstwem łacińskim (patrz ŁACIŃSKIEGO i BIBIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA

ZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNA DRUGA

1224-1237). W walce o władzę w cesarstwie nicejskim Jan III (zm. 1254) pokonał w 1222 dwóch braci Teodora I Laskarisa (ok. 1175-1222), następnie pobił wojska cesarstwa łacińskiego i w 1225 został panem większej części Azji Mniejszej. Gdy Teodor Dukas Angelos (wzmian. 1220-1230), despota Epiru, ogłosił się w tym samym roku cesarzem bizantyjskim, Jan III sprzeciwił się temu i wysłał wojska, które poniosły klęskę pod Adrianopolem (Edirne) w Tracji. W 1230 wojska Jana pobiły armię Teodora i z pomocą Bułgarów Iwana II (zm. 1241) obiegły w 1235 Konstantynopol (Stambuł), jednakŜe bez powodzenia. Po śmierci Iwana

79

II Jan zdobył terytoria bułgarskie i ponownie najechał Epir, zmuszając go w 1242 do luznania zwierzchnictwa cesarstwa nicejskiego. Patrz takŜe BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1207-1211. BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1259. Michał VIII Paleolog (1225-1285), regent prawowitego następcy na tronie cesarstwa nicejskiego, Jana IV Laskarisa (1250P-1300?), w 1259 ogłosił się cesarzem. Posłał następnie wojska dla obrony miasta Tessaloniki (Saloniki), zdobytego przez cesarstwo nicejskie w 1246, ale w 1259 obleganego przez wojska Epiru. Próby zawarcia porozumienia nie przyniosły rezultatu i w 1259 wojska nicejskie pobiły w bitwie pod Pelagonią siły Epiru, wspierane przez wojska sycylijskie i francuskie. To zwycięstwo umoŜliwiło Michałowi zdobycie Konstantynopola (Stambułu) i przywrócenie cesarstwa bizantyjskiego (patrz ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNA TRZECIA 1261-1207). 1321-1328. Bizantyjski cesarz Andronikos II Paleolog (1260-1332) pozbawił tronu swojego wnuka, Andronikosa III Paleologa, zbuntowanego młodzieńca, który przez przypadek spowodował śmierć swojego brata. W 1321 Andronikos młodszy, wspierany przez potęŜnych moŜnowładców bizantyjskich niezadowolonych z wysokich podatków, wzniecił powstanie, zebrał wojska i z powodzeniem walczył przeciwko siłom cesarza. W 1325 Andronikos starszy uznał go za współcesarza i władcę prowincji Macedonii i Tracji. Wnuk nadal stawiał opór, osłabiając cesarstwo bizantyjskie, walczące w tym czasie z Turkami osmańskimi (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA

BlZANTYJSKO-TURECKA

WOJNA

1329-1338).

W 1328 Andronikos III zmusił Andronikosa II do zrzeczenia się tronu i został jedynym władcą. BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1341-1347. Jan Kantakuzen (1292-1383) został mianowany regentem cesarza Jana V Paleo-

loga (1332-1391), który był zbyt młody, by przejąć rządy po śmierci ojca, Andronikosa III Paleologa (1296-1341). Ale Kantakuzen chciał sam objąć tron i 26 października 1341 ogłosił się cesarzem Janem VI. Zawarł sojusz z Turkami i Serbami, którzy w sekrecie przyrzekli udzielić pomocy równieŜ w obronie bizantyjskiego dworu Jana V w Konstantynopolu (Stambule). Wielu Bizantyjczyków sprzeciwiało się przewrotowi Jana VI; w Tessalonikach (Salonikach) ustanowiono niezaleŜne państwo. Wojska Jana VI wspierane przez Turków zdobyły Konstantynopol w 1347. Jan sprawował władzę cesarską do 1355 (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1352-1355). Patrz takŜe BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1359-1399.

BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1352-1355. Cesarz bizantyjski Jan VI Kantakuzen (1292-1383), który zdobył tron w 1341 (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1341-1347), usiłował na trwałe zjednoczyć cesarstwo. Gdy Jan VI rozpoczął walkę z Turkami napadającymi na Trację i Macedonię (patrz BlZANTYJSKO-TURECKA WOJNA

1359-1399), pozbawiony tronu cesarskiego Jan V Paleolog (1332-1391), zebrał wojska, by obalić Jana VI. Doszło do bitwy w 1352 pod Adrianopolem (Edirne), w Tracji. ZwycięŜył Jan VI, korzystając z pomocy oddziałów tureckich, ale Jan V aŜ do 1354 prowadził wojnę partyzancką. Zwolennicy Jana V uderzyli później na Konstantynopol i usunęli Jana VI z tronu. W 1355 Jan V, nowy cesarz, zdobył terytoria rządzone przez członków rodu Kantakuzenów. BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 595-602.

Awarowie, lud turecki, który osiedlił się w pobliŜu Wołgi, najeŜdŜali Półwysep Bałkański będący wtedy pod panowaniem cesarstwa bizantyjskiego. Najazdy zmusiły cesarza bizantyjskiego Maurycjusza (ok. 539-602) do rozpoczęcia działań przeciw Awarom. W 601 generał Priskos pobił ich w bitwie pod Viminacium, na południe od Dunaju. Bizantyjczycy wyparli Awarów za

80

rzekę, ale nadejście zimy uniemoŜliwiło pościg. Patrz takŜe FOKASA BUNT 602. BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 603-626.

Po wycofaniu się armii bizantyjskiej (patrz FOKASA BUNT 002) Awarowie zaatakowali naleŜącą do Bizancjum Macedonię, Trację i Półwysep Bałkański. Cesarz bizantyjski Fokas powstrzymał na krótko najazd Awarów, płacąc im w 604 ogromną daninę, jednak w 617 Awarowie doszli do murów Konstantynopola (Stambuł) i przez następne trzy lata wielokrotnie oblegali miasto. Wprawdzie Bizantyjczycy zajęci byli walką z Persją na wschodzie, mimo to udało im się powstrzymać Awarów i zmusić ich do odwrotu. W 626 olbrzymia armia awarska, składająca się ze Słowian, Bułgarów i Germanów obiegła Konstantynopol; z pomocą przyszły im równieŜ perskie okręty wojenne. Walki trwały nieprzerwanie przez 10 dni (1-10 lipca 626). Awarowie atakowali z lądu i morza. W końcu, cierpiąc na brak Ŝywności, Awarowie wycofali się. Podobnie uczynili Persowie, którym silna flota bizantyjska uniemoŜliwiła wysadzenie wojska na ląd. Bizantyjczycy obronili się; jest to jedno z największych zwycięstw odniesionych w walkach obronnych. BIZANTYJSKO-BUŁGARSKIE WOJNY. Patrz

(zm. 664) tego samego roku doprowadził do poddania się Aleksandrii w Egipcie, który został całkowicie opanowany przez muzułmanów. Patrz takŜe MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 643-651.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-656. Gdy kalif Osman (zm. 656) pozbawił władzy gubernatora Aleksandrii Amra ibn al-Assa (zm. 664) doszło do powstania probizantyjskiego w tym mieście w 645. JednakŜe Amur został przywrócony na swe stanowisko, pobił Bizantyjczyków pod Nikin i 646 zdobył Aleksandrię. Muzułmanie wznowili najazdy na Bizancjum; w 653 zdobyli Cypr oraz bizantyjską część Armenii i zamierzali zdobyć Konstantynopol (Stambuł), stolicę cesarstwa bizantyjskiego. W tym celu Muawija (602P-680), zarządca Syrii, zbudował pierwszą wojenną flotę muzułmańską. W wielkiej bitwie morskiej u wybrzeŜy Licji muzułmanie pobili w 655 flotę bizantyjską pod dowództwem cesarza Konstansa II (630-668). Muawija przerwał jednak swą wyprawę na Konstantynopol i zawarł rozejm z Bizantyjczykami, gdyŜ musiał wrócić do Syrii, by przeszkodzić Alemu ibn Abi Talibowi (600P-661) w objęciu kalifatu (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642, MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-661).

BUŁGARSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642. W 633 muzułmańscy Arabowie, działając w imieniu Allaha, rozpoczęli podbój cesarstwa bizantyjskiego. W 634 i 635 muzułmanie dowodzeni przez Chalid ibn alWalida (zm. 642) zwycięŜyli wojska bizantyjskie cesarza Herakliusza (575-641) na terenach obecnego Izraela i zachodniej Jordanii. Chalid zdobył następnie Damaszek w południowej Syrii. W 636 armia muzułmańska pobiła Bizantyjczyków w bitwie pod Jarmukiem, co zmusiło Bizancjum do wycofania się z Syrii. Jerozolima poddała się Arabom w 638. Chalid zmarł w 642, a nowy wódz muzułmański Amr ibn el-Ass

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 668-679. Kalif Muawija (602P-680) podjął na nowo podbój cesarstwa bizantyjskiego (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-656). W 668 armia muzułmańska zdobyła miasto Chalkedon nad Bosforem, naprzeciwko Konstantynopola (Stambuł). W następnym roku muzułmanie przeprawili się przez cieśninę, by zaatakować Konstantynopol, zostali odparci przez Bizantyjczyków, którzy dla powstrzymania najeźdźców wdzierających się na mury obronne posłuŜyli się ogniem greckim - łatwo palną mieszaniną tlenku wapnia, ropy naftowej, siarki i wody morskiej. Później Bizantyjczycy rozbili wojska arabskie w bitwie pod

81

Amorium. W 672 flota arabska została zwycięŜona w bitwie pod Kyzikos na morzu Marmara, głównie dzięki zastosowaniu przez Bizantyjczyków ognia greckiego. Przygnębieni klęskami muzułmanie zawrócili i przystąpili do blokady Konstantynopola, który parokrotnie oblegali w latach 673-677. Ogień grecki powstrzymywał skutecznie ich działania. Gdy Bizantyjczycy zniszczyli w 679 flotę muzułmańską u wybrzeŜy Syllaeum w południowej Azji Mniejszej, Muawija zakończył wojnę prośbą o pokój. Zgodził się płacić Bizancjum roczną daninę w monecie, ludziach i koniach. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-718. Muzułmanie po 679 nie podejmowali szeroko zakrojonych działań zaczepnych przeciwko Bizancjum (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 668-679), nadal trwały jednak walki na mniejszą skalę; były to wzajemne napady na miasta i terytoria. Otwarta wojna wybuchła w 698, gdy Arabowie zdobyli i całkowicie zniszczyli naleŜącą do Bizancjum Kartaginę w Afryce Północnej. Po zdobyciu w 699 z połoŜonej na północny zachód od Kartaginy Utyki (Utyka została kompletnie zniszczona), Bizancjum utraciło wszystkie posiadłości w Afryce Północnej. Słabość władzy cesarskiej sprawiała, Ŝe Bizancjum nie mogło obronić swych terytoriów. Arabowie najechali najpierw Cylicję w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej, później połoŜony dalej na północ Pont. Kolejne bunty armii bizantyjskiej doprowadziły w latach 713-717 do obalenia trzech cesarzy, aŜ wreszcie tron zdobył Leon Izauryjski (680P-741), wódz bizantyjski, panujący jako Leon III. Gdy obejmował tron, do stolicy Bizancjum zbliŜała się ogromna armia arabska (patrz ANASTAZJUSZAII BUNT 720-721; KONSTANTYNOPOLA OBLĘśENIE 717-718). BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 739. DąŜąc do powiększenia terytorium kalifatu, pod koniec lat trzydziestych VIII w. muzułmanie pod wodzą kalifa Hi-

szama ibn Abd al-Malika (691-743) najechali cesarstwo bizantyjskie. W 739 stoczyli z Bizantyjczykami pod wodzą Leona III (680P-741) bitwę pod Akroinon w staroŜytnej Frygii w Azji Mniejszej. Bizantyjczycy zwycięŜyli muzułmanów, którzy musieli wycofać się w kierunku Damaszku, w Syrii. Azja Mniejsza na pewien czas została uwolniona od groźby arabskiego podboju. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-752. Niemal natychmiast po objęciu tronu cesarz bizantyjski Konstantyn V (718-775) rozpoczął działania wojenne, aby odzyskać ziemie zagarnięte przez najeźdźców muzułmańskich. Korzystając z wewnętrznych walk między muzułmanami, do jakich doszło w 741, Konstantyn podjął wyprawę do Syrii i odbił tam część przygranicznych obszarów, potem jednak musiał powrócić do stolicy, by stłumić zamieszki wojskowe i religijne (patrz IKONOKLASTYCZNA WOJNA DRUGA 741-743). Później powtórnie najechał Syrię, zajmując dalsze terytoria. Flota Konstantyna pobiła arabską flotę w pobliŜu Cypru, a z samej wyspy Arabów wyparto w 746. W 752, po wygraniu z muzułmanami kilku potyczek, Konstantyn odzyskał Armenię. Patrz takŜe MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 778-783. Muzułmanie, którzy co roku dokonywali najazdów na cesarstwo bizantyjskie, w 778 najechali Anatolię (obecnie Turcja), ale zostali pobici w bitwie pod Germanikopolis przez armię bizantyjską pod wodzą cesarza Leona IV (749-780). W odwecie kalif muzułmański Mahmet alMahdi (742-786) zebrał ogromną armię złoŜoną z mieszkańców Mezopotamii, Syrii i Chorezmu i w 780 podjął wyprawę na państwo bizantyjskie. Leon IV zmarł, a poniewaŜ jego następca, Konstantyn VI (771797?), miał zaledwie dziewięć lat, jego matka, Irena (752-803) została regentką. Syn kalifa, Harun ar-Raszid (766-809), odniósł wiele zwycięstw nad Bizantyjczyka-

82

mi, które umoŜliwiły Arabom marsz w głąb Anatolii, aŜ w 783 muzułmanie doszli do Bosforu i zwycięŜyli Bizantyjczyków pod Nikomedią (Izmit lub Kocaeli). Irena poprosiła o pokój i zgodziła się na trzyletni rozejm oraz płacenie daniny.

terytoriów bizantyjskich. W 809 zawarto rozejm, cesarz tym razem dotrzymał warunków porozumienia. W czasie tych walk arRaszid wyruszył do Chorasanu, by osobiście zdławić tam powstanie (patrz CHORASANU POWSTANIE 806-809).

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 797-798. Po objęciu kalifatu w 786 Harun ar-Raszid (766-809), przygotowując się do wyprawy na Bizancjum, rozkazał, by przebudować fortyfikacje w Tarsus, bizantyjskim mieście zniszczonym przez Arabów ok. 600, a ponadto zbudował twierdzę w Hadath. W 797 wojska ar-Raszida wkroczyły do bizantyjskich miast Efez i Ankyra (Ankara). Cesarzowa bizantyjska Irena (752-803) musiała wznowić płacenie daniny uzgodnionej przy zawieraniu rozejmu w BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNIE 778-783 (Irena zgodziła się na daninę, poniewaŜ nie chcąc dopuścić do wybuchu buntu, rozmyślnie utrzymywała małą armię, która nie mogła jednak sprostać znacznie większej i sprawniejszej armii kalifa).

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-841. Muzułmanie pod wodzą kalifa Al-Mamuna (785-833) dokonywali corocznie najazdów na cesarstwo bizantyjskie (830, 831 i 832). Cesarz bizantyjski Teofil (zm. 842) proponował pokój, ale Al-Mamun uparcie odmawiał jego zawarcia i kontynuował najazdy. Al-Mamun zmarł podczas wyprawy, której celem było zdobycie Amorion, największej twierdzy bizantyjskiej, oraz Konstantynopola (Stambuł), juŜ po zdobyciu miasta Tyana. Zawarto rozejm, który został zerwany, gdy Teofil udzielił pomocy buntownikowi, churramicie Babakowi al-Churramiemu (zm. 838), usiłującemu zdławić islam (patrz CHURRAMITÓW POWSTANIE 816-838). Teofil poprowadził Bizantyjczyków aŜ do Eufratu w północno-wschodniej Syrii, gdzie złupił miasta Samosata i Zibatra. Z myślą o zemście Abu Iszak al-Mutasim, następca Al-Mamuna, zebrał największą armię, jaką kiedykolwiek zdołał zebrać jeden kalif. Abu Iszak al-Mutasim wyruszył do Anatolii i zwycięŜył armię Teofila w bitwie pod Dazimon nad rzeką Halys w lipcu 838. Następnie muzułmanie obiegli i zdobyli Ankyrę (Ankarę) i Amorium. Al-Mutasim nie zdołał zdobyć Konstantynopola, gdyŜ w 839 burza zniszczyła flotę arabską płynącą do bizantyjskiej stolicy. Wojskom Teofila udało się wyprzeć muzułmańskich najeźdźców poza granice państwa bizantyjskiego, a w 841 cesarz i Al-Mutasim zgodzili się na rozejm.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 803-809. Cesarz bizantyjski Nicefor I (zm. 811) złamał rozejm z muzułmanami kupiony przez cesarzową Irenę (752-803) w 798 (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 797-798). Nicefor, pewien zwycięstwa nad muzułmanami, napisał obraźliwy list do muzułmańskiego kalifa Haruna ar-Raszida (766-809), który w odpowiedzi przeszedł w 803 przez góry Taurus w Anatolii i zdobył bizantyjskie miasto Herakleja Kybistra (Eregli). Nicefor poprosił o rozejm, ale niemal natychmiast po uzgodnieniu warunków zerwał porozumienie. Ar-Raszid powtórnie wkroczył do Anatolii i w drodze na północ splądrował i spalił wiele miast. Nicefor znowu poprosił o pokój i znowu go złamał. Muzułmanie odnieśli zwycięstwa na lądzie i morzu, zdobyli w 806 Tyanę i Ankyrę (Ankarę), a w latach 805-807 złupili Rodos i Cypr. Kontrofensywa Nicefora zmusiła muzułmanów do wycofania się ze zdobytych

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 851-863. Stałe najazdy muzułmanów na cesarstwo bizantyjskie doprowadziły do nowej ofensywy bizantyjskiej podjętej w 851. Wojska bizantyjskie wylądowały w Egipcie i złupiły w 853 miasto Damietta (Dumyat).

83

W Anatolii (obecnie Turcja) Bizantyjczycy, posuwając się w kierunku wschodnim, rozbili muzułmańskie wojska pod Amida (Diyarbakir) i wzięli do niewoli 10 tysięcy jeńców. Muzułmanie wspierani przez paulicjanów, prześladowaną sektę chrześcijańską, w 860 nad Eufratem w północnej Syrii zwycięŜyli wojska Bizancjum dowodzone przez cesarza Michała III (836-867). Doszło następnie do licznych potyczek. Wojna zakończyła się porozumieniem pokojowym. W 863 liczna armia muzułmańska pod dowództwem abbasydzkiego generała Omara (zm. 863) najechała Anatolię, złupiła port Amisus (Samsun) nad Morzem Czarnym i splądrowała region Paflagonii i Galacji. Bizantyjczycy dopadli armię muzułmańską wycofującą się w kierunku gór Antytaurus i odnieśli zwycięstwo; Omar zginął w bitwie. Zwycięstwo to na pewien czas zahamowało arabską ekspansję. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 871-885. Cesarz bizantyjski Bazyli I (813P-886) postanowił skorzystać z zamieszek, jakie wybuchły w kalifacie i odzyskać tereny podbite przez Arabów. Bizantyjskie wojska skierowały się ku górnemu biegowi Eufratu i w 873 zadały muzułmanom dotkliwą klęskę pod Samosatą (Samsat). Następnie Bazyli wyprawił wojska na Sycylię i do południowej Italii, by wyprzeć stamtąd muzułmanów. W 875 Bizantyjczycy obiegli i zdobyli Bari (w uzyskaniu zwycięstwa nad muzułmanami pomogły flocie bizantyjskiej wojska lądowe Ludwika II [zm. 875] cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego). Nie udało się wyprzeć muzułmanów z Sycylii, ale Bazyli zwycięŜył w Italii pod Tarentem w 880 i w Kalabrii w 885. Tarent stał się schronieniem dla chrześcijan wypędzonych przez muzułmanów z Sycylii. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976. Cesarz bizantyjski Nicefor (zm. 969), chcąc przerwać napady Hamdanidów, muzułmańskiej sekty rządzącej w północnej Syrii (wschodnia Anatolia), rozpoczął skie-

rowane przeciw nim działania wojenne. Wojska bizantyjskie zdobyły Cylicję, zajęły Adanę i Tarsus w 965, weszły w głąb Syrii i północnej Mezopotamii i w 969 zajęły Antiochię oraz Aleppo. Kalifat zaproponował pokój, ale Jan Tzimiskes (925-976), który zamordował Nicefora, by zostać cesarzem, poprowadził Bizantyjczyków daleko w głąb Syrii i w 974 zdobył Damaszek, w 975 zaś podbił część Libanu. W końcu 976, po śmierci Tzimiskesa, Bizancjum przerwało działania wojenne. Patrz takŜe MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 970-977. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA

WOJNA

995-999. Gdy Fatymidzi z Egiptu zaatakowali Hamdanidów (dynastia arabska w północnej Syrii) w bizantyjskiej Syrii, ci ostatni zwrócili się do bizantyjskiego cesarza Bazylego II (958P-1025) z prośbą o pomoc. Bizantyjczycy pomogli Hamdanidom zwycięŜyć w 995, ale potem złupili arabskie miasto Homs (poprzednio Emesa) w Syrii, aby utwierdzić swoją władzę nad Hamdanidami, których podejrzewali o zamiar dokonania najazdu na cesarstwo bizantyjskie. W 999 Bazyli zajął północną Syrię i zmusił Fatymidów do odwrotu, a później zawarł z nimi dziesięcioletni rozejm. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY 1030-1035. Pod koniec X w. wenecka flota zwycięŜyła muzułmańskich piratów z Dalmacji, stracili oni równieŜ dwa silne punkty oporu, Kurzolę (Korcula) i Lagostę (Lastovo). Mimo to piraci nadal łupili kupców na Adriatyku, co skłoniło Raguzę (Dubrownik) do przymierza z cesarstwem bizantyjskim (którym w tym czasie rządzili wspólnie cesarzowa Zofia [980-1050] i jej mąŜ cesarz Roman III Argyros [968?-1034]). Celem przymierza była wspólna walka z łupieŜcami. W 1032 połączona flota Bizancjum i Raguzy zwycięŜyła piratów na Adriatyku. Później bizantyjskie okręty wojenne, obsadzone głównie przez najemnych wikingów, przemierzały całe Morze Śródziemne, gromiąc piratów i siejąc zniszczenie w mu-

84

zułmańskiej części wybrzeŜa w Afryce Północnej. BIZANTYJSKO-NORMAŃSKIE WOJNY. Patrz NORMAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. BIZANTYJSKO-PERSKA WOJNA 603-628.

Wojska Persji, odwiecznego wroga cesarstwa bizantyjskiego, wtargnęły w 603 w jego granice do Mezopotamii i Syrii w 605 opanowały Cezareę, waŜny port w Palestynie, wdarły się do Kapadocji, Bitynii i w 608 dotarły do Bosforu. 611 zdobyły Armenię i Antiochię. Bizantyjczycy zajęli Cezareę w 611, a w 613 cesarz Herakliusz (ok. 575-641) rozpoczął oblęŜenie Antiochii, ale wojska odsieczy pobiły Bizantyjczyków. Persowie zdobyli w 611 Antiochię, 613 Damaszek, 614 Jerozolimę, opanowali Syrię. Persowie dotarli do Bosforu w 615, w 619 cesarstwo utraciło Egipt. Wreszcie w 622 Herakliusz odzyskał tę część Azji Mniejszej, którą opanowali Persowie, Armenię, zwycięŜył Persów pod Issos w 623 nad rzeką Halys. W latach 623-625 wyprawił się na państwa perskie. W 626 wojska Herakliusza rozbiły flotę Słowian i pokonały armię słowiańsko-perską oblegającą Konstantynopol (Stambuł). Chazarscy Turcy, którzy zawarli sojusz z Bizancjum, zatrzymali Persów na Kaukazie, a w tym czasie Herakliusz ponownie wkroczył do Persji. Do 628 Bizancjum odbiło wszystkie terytoria zagarnięte przez Persów oraz odzyskało KrzyŜ Święty zabrany przez Persów z Jerozolimy. Patrz takŜe JUSTYNIANA WOJNY PERSKIE; RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506; RZYMSKO-PERSKA WOJNA 572-591. BIZANTYJSKO-RUSKA WOJNA 970-972.

Cesarz bizantyjski Nicefor dąŜył do podboju Bułgarii, w tym celu sprzymierzył się w 967 z księciem kijowskim Światosławem (zm. 972), który zajął wschodnią Bułgarię. Na prośbę cara bułgarskiego Piotra Nicefor zgodził się udzielić mu pomocy przeciw Światosławowi za cenę uznania zwierzchnictwa Bizancjum. W 970 Światosław podjął

wyprawę na Bizancjum, ale został pobity przez wojska następcy Nicefora Jana Tzimiskesa (925-976) pod Adrianopolem. W 972 Nicefor wyruszył do Bułgarii przeciw Rusom. Odniósł kilka zwycięstw, po klęsce 22 lipca pod Dorostolonem (Silistrią) na podstawie zawartego układu Światosław opuścił Bułgarię. Bułgaria została wcielona do państwa bizantyjskiego. BIZANTYJSKO-SYCYLIJSKIE WOJNY. Patrz SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA

1048-1049. Liczna grupa Turków seldŜuckich z zachodniej Azji najechała wschodnie prowincje cesarstwa bizantyjskiego i zwycięŜyła Ormian pod Karsem, ufortyfikowanym miastem w Armenii. SeldŜucy osiedli później w okolicy na zachód od jeziora Van (wschodnia Turcja). Wojska bizantyjskie wysłane przez cesarza Konstantyna IX Monomachosa (ok. 1000-1055) pobiły Turków seldŜuckich w kilku bitwach; ostatecznie Bizantyjczycy zwycięŜyli ich w 1049 i zmusili do wycofania się. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1064-1081. NiezaleŜne od siebie, rywalizujące grupy Turków najeŜdŜały przez wiele lat cesarstwo bizantyjskie, ale nie uzyskały większych zdobyczy terytorialnych. Ostatecznie Turcy seldŜuccy pod wodzą Alp Arslana (1029-1072) zdobyli Ani we wschodniej Anatolii (obecnie Turcja) i spustoszyli Armenię w 1064. W ciągu następnych trzech lat Turcy seldŜuccy wdarli się głęboko w głąb Anatolii, a wówczas cesarz bizantyjski Roman IV Diogenes (zm. 1072) podjął działania zaczepne i zmusił Alpa Arslana do wycofania się z Heraklei do Aleppo. Ale w 1070 Turcy seldŜuccy ponownie najechali cesarstwo i zwycięŜyli Bizantyjczyków pod Sebasteą. W sierpniu 1071 Turcy pod wodzą Alpa Arslana rozbili 50-tysięczną armię bizantyjską pod ormiańską osadą Manzikertem i wzięli do niewoli Romana. Następnie zajęli większą część Anatolii, nie oszczędza-

85

jąć ludności. Bizantyjczycy zwerbowali do walk z Turkami licznych europejskich najemników, którzy zasilili szeregi armii. Mimo stałych wewnętrznych zamieszek w cesarstwie wojska bizantyjskie powstrzymały marsz Turków. Koronowany na cesarza w 1080 Aleksy I Komnenos (1048-1118) w 1081 zawarł porozumienie pokojowe z Turkami, w którym odstąpił zdobyte przez nich terytoria. Patrz takŜe KRUCJATA PIERWSZA1095-1096. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1110-1117. Turcy seldŜuccy ponownie najechali cesarstwo bizantyjskie, zapędzając się w Anatolii (obecnie Turcja) aŜ do Bosforu. W wyniku waśni między tureckimi wodzami, a potem śmierci przywódcy Turków KilidŜa Arslana I (zm. 1108), Turcy seldŜuccy podzielili się, zostali pobici i zmuszeni do odwrotu z Anatolii. Armia bizantyjska pod wodzą Aleksego I Komnenosa (1048-1118) kontynuowała walkę i zwycięŜyła Turków w bitwie pod Filomelion (Akszehir) w 1116. W 1117 Turcy zgodzili się na rozejm, przy czym Bizantyjczycy odzyskali nadmorskie tereny Anatolii, a we wschodniej Anatolii Turcy utworzyli sułtanat Rum. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1158-1176. Cesarz bizantyjski Manuel I Komnenos (1120P-1180) obawiając się, Ŝe Turcy seldŜuccy podbiją równieŜ Anatolię (obecnie Turcja), spełnił prośbę wodza Turków, KilidŜa II Arslana (zm. 1192) o udzielenie mu pomocy. KilidŜ potrzebował pomocy, aby pokonać rywalizujące plemiona tureckie, natomiast Manuel przypuszczał, Ŝe walcząc między sobą, Turcy wyniszczą się wzajemnie i w rezultacie cesarz będzie miał do czynienia w Anatolii tylko z jedną, osłabioną grupą Turków. KilidŜ jednakŜe zrobił bardzo dobry uŜytek z uzyskanej pomocy; pokonał swoich przeciwników i powiększył zajmowane terytoria. DąŜąc do wyparcia Turków z Anatolii, Manuel zebrał liczną armię, która we wrześniu

1176 starła się z Turkami pod Myriokefalon. W wyniku przegranej bitwy Manuel poprosił o pokój. Strata Anatolii na korzyść SeldŜuków zapoczątkowała upadek cesarstwa bizantyjskiego. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1302-1326. Osmańscy Turcy z zachodniej Azji, wypchnięci na południe przez Mongołów wkroczyli na terytorium cesarstwa bizantyjskiego. Pod wodzą Osmana I (1258-1326) Turcy w 1302 zwycięŜyli Bizantyjczyków pod Nikomedią w pobliŜu Bosforu. Do walki z Turkami Bizantyjczycy najęli hiszpańskich najemników z Katalonii (patrz KATALOŃSKIEJ KOMPANII NAPADY 1302-1311). Katalończycy wystąpili potem przeciw Bizantyjczykom, jednocześnie ci ostatni musieli stale walczyć z Turkami. Turcy zbudowali łańcuch twierdz i obiegli kilka miast cesarstwa, w tym Bursę i Nikomedię. Bursa poddała się po dziewięcioletnim oblęŜeniu, gdy mieszkańcy zaczęli umierać z głodu. Miasto to zostało później stolicą imperium osmańskiego. Gdy Turcy osmańscy zdobyli w 1413 Adrianopol (Edirne), przenieśli tam stolicę z Bursy. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1329-1338. W latach dwudziestych XIV w. za panowania Orchana (1279-1359), syna i następcy Osmana I (1258-1326), osmańscy Turcy osiedlili się w doskonale obranym miejscu na półwyspie Gallipoli (między Morzem Egejskim a Dardanelami) i stamtąd zaczęli najeŜdŜać bizantyjskie terytoria w Tracji i Macedonii. Po BIZANTYJSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 1321-1328 cesarstwo za panowania Andronikosa II Paleologa (1296-1341) popadło w ogromne kłopoty finansowe i militarne i nie było w stanie przeciwstawić się tureckim najeźdźcom. Turcy zdobyli Niceę w 1331 i Nikomedię w 1337; w 1338 opanowali zachodnią część Azji Mniejszej. Cesarz musiał zgodzić się na tureckie warunki rozejmu, potrzebny mu był bowiem sojusz z Turkami przeciw Serbom i ich ekspansjonistycznemu przywódcy, Stefanowi Duszanowi (1308P-1388).

86

BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1359-1399. Jan V Paleolog (1332-1391), który przejął w 1354 tron bizantyjski po Janie VI Kantakuzenie (1292-1383), bezskutecznie szukał w sąsiednich księstwach wsparcia dla zorganizowania obrony przed napierającymi Turkami osmańskimi. W 1359 Turcy, którzy zajęli juŜ większą część ziem cesarstwa, otoczyli Konstantynopol (Stambuł). Wojska bizantyjskie odpierały ataki Turków, a Jan V osobiście udał się w 1369 do Rzymu, by błagać o pomoc. W tym czasie Turcy kontynuowali podboje, zwycięŜyli Serbów (którzy najechali cesarstwo, by zagarnąć jego część), a potem, w 1371, opanowali Macedonię. W bitwie na Kosowym Polu w 1389 odnieśli decydujące zwycięstwo nad chrześcijańską armią złoŜoną m.in. z Serbów, Bułgarów, Bośniaków, Albańczyków. Bizantyjskie cesarstwo utraciło znaczną część swych terytoriów. W latach 1391-1394 Turcy oblegali Konstantynopol, jednak w 1399 ochotnicy i najemnicy z zachodu zmusili ich do odwrotu. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1422. Cesarz bizantyjski Jan VIII Paleolog (1391-1448), mając nadzieję, Ŝe uda mu się doprowadzić do wewnętrznych zamieszek, w imperium osmańskim namówił tureckiego pretendenta do odsunięcia obejmującego wówczas tron Murada II (1403-1451) i przejęcia władzy. W 1421 Murad zdusił spisek. W 1422 Turcy przystąpili do oblęŜenia Konstantynopola (Stambułu), ale mocne mury i determinacja obrońców zmusiły ich do odstąpienia. Być moŜe Murad odwołał oblęŜenie, by wrócić do swojej stolicy i uniemoŜliwić przejęcie władzy następnemu pretendentowi, prawdopodobnie zachęcanemu przez Bizancjum. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1453-1461. Po utracie Konstantynopola (Stambułu), zdobytego przez Turków osmańskich (patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453), Bizantyjczycy usiłowali zachować resztki cesarstwa. Turcy jednak bez większego trudu

zajmowali ziemie greckie i słowiańskie, na Bałkanach i w Anatolii (obecnie Turcja) i wcielali je do swojego imperium. W 1456 Turcy zdobyli w Grecji Ateny i księstwo Morei (Peloponez). W 1461 sułtan osmański Mehmed II Zdobywca (1429-1481) zmusił do poddania się Dawida Komnenosa (zm. 1462?), władcę cesarstwa trapezunckiego (cesarstwo Trebizondy) w Anatolii nad Morzem Czarnym. BLITZKRIEG 1939 (wojna błyskawiczna, kampania wrześniowa w Polsce). Po zajęciu Czechosłowacji w latach 1938-1939 celem agresji Niemiec hitlerowskich stała się Polska. Gorączkowe negocjacje prowadzone latem 1939 przez Francuzów i Brytyjczyków zakończyły się fiaskiem. O świcie l września 1939 dobrze wyszkolone, doskonale uzbrojone, zmechanizowane wojska niemieckie przekroczyły granicę Polski i szybko posuwały się w kierunku Warszawy. Niemiecka Luftwaffe w znacznej mierze sparaliŜowała słabe lotnictwo polskie, zdezorganizowała główne węzły transportu kolejowego oraz drogowego. 3. Armia niemiecka zaatakowała od strony Prus Wschodnich, a później sprzymierzony z Niemcami Związek Radziecki dokonał inwazji na Polskę wzdłuŜ jej granic wschodnich. Wiele polskich jednostek wojskowych bohatersko walczyło z przeciwnikiem, wojsko polskie było jednak niedostatecznie uzbrojone i zbyt późno zmobilizowane. Francja i Wielka Brytania były bezsilne i nie mogły pomóc sprzymierzonej z nimi Polsce, mimo Ŝe wypowiedziały Niemcom wojnę (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Niemieckie dywizje pancerne szybko posuwały się po równinach Polski; polskie armie zostały od siebie odcięte, część z nich bez powodzenia usiłowała zebrać się pod obleganą Warszawą. Stolica poddała się 27 września 1939, a osiem dni później rozegrała się ostatnia bitwa kampanii wrześniowej - bitwa pod Kockiem. Blitzkrieg trwał 35 dni. BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RIYER 1838. Aby uniknąć brytyjskiego panowania

87

(patrz KAPRÓW WOJNA SZÓSTA 1834-1835) Burowie wywędrowali z najdalej na południe wysuniętej części Afryki na północ. Przywódcy Burów, Pięt Retief (1780-1838) i Gerhardus Martinus Maritz (1797-1838) usiłowali uzyskać zgodę Dingaana (zm. 1840), króla Zulusów, na osiedlenie się na terenach obecnego Natalu. Na początku 1838 nie uzbrojeni negocjatorzy wpadli w zasadzkę zastawioną przez wojowników zuluskich, którzy następnie zaatakowali obóz Burów (w czasie ataków zginęło około 500 Burów, wśród nich równieŜ Retief i Maritz). Później przybyły posiłki Burów pod dowództwem Andriesa Pretoriusa (1799-1853). Burowie zawarli przymierze z bratem i rywalem Dingaana, Umpandą (zm. 1872), po czym 16 grudnia 1838 rozgromili Zulusów pod wodzą Dingaana w bitwie nad rzeką Blood River. (Woda w tej rzece poczerwieniała od krwi około 3000 Zulusów poległych w walce, stąd nosi ona nazwę Blood River - Krwawa Rzeka.) Burowie załoŜyli Republikę Natalu, którą w 1843 przejęli Brytyjczycy. Patrz takŜe BURSKO -ZULUSKA WOJNA 1838-1839.

BOADICEI POWSTANIE 60-61. Swetoniusz Paulinus (zm. po 69), rzymski gubernator Brytanii od 59, rozpoczął działania, których celem było zdobycie wyspy Mona (Anglesey, Walia), punktu oporu druidów, zmuszony był jednak wrócić do południowo-wschodniej Brytanii, poniewaŜ wybuchło tam powstanie pod wodzą Boadicei (Budikki), królowej plemienia Iceni. TuŜ przedtem, po śmierci męŜa Boadicei, króla Prasutagusa (zm. 60), który nie pozostawił męskiego potomka ł przekazał swoje bogactwa córkom i rzymskiemu cesarzowi Neronowi (37-68), Rzymianie dokonali aneksji królestwa Iceni (Norfolk). Powstanie rozszerzyło się na wschodnią Brytanię; powstańcy spustoszyli Camulodunum (Colchester), Yerulamium (St. Albans) i Londinium (Londyn). Według rzymskiego historyka Korneliusza Tacyta, nim Paulinus z legionami rzymskimi zdołał pokonać powstańców i odzyskać władzę, zginęło około 70 tysięcy Rzymian i prorzymskich Brytów. RóŜne są wersje

losów Boadicei: miała się otruć, umrzeć na skutek wstrząsów psychicznych lub została zamordowana. Patrz takŜe RZYMU PODBÓJ BRYTANII 43-61. BOGOMKÓW POWSTANIE 1086-1091. Bo-

gomiłowie, członkowie religijnej sekty w Bułgarii, powiązani z paulicjanami (patrz PAULICJAŃSKA WOJNA 867-872), sprzymierzyli się z koczowniczymi plemionami tureckimi Pieczyngów oraz Połowców (Kumanów) i napadali razem na południową, bałkańską część cesarstwa bizantyjskiego. Cesarz Aleksy I Komnenos (1048-1118) wyprawił przeciw nim wojska bizantyjskie, które w 1086 poniosły poraŜkę pod obecną Silistrą (Bułgaria). Kłótnie międzyplemienne o łupy wojenne doprowadziły do rozpadu przymierza. Aleksy przekupił bogomiłów i przyjął ich do swej armii, która miała walczyć z Pieczyngami (Połowcy powędrowali na północ). Po nieudanym oblęŜeniu Konstantynopola Pieczyngowie odstąpili. W pościg ruszyły wojska bizantyjskie, które zwycięŜyły Pieczyngów w bitwie pod Lebunion, wyparły ich na północ za Dunaj i wybiły prawie doszczętnie w 1091. BOJARÓW RZEKOMY SPISEK 1564. W okresie małoletności (1533-1544) księcia Iwana IV Groźnego (1530-1584) bojarzy stali się potęŜną siłą polityczną. Później, po koronacji na cara w 1547, Iwan, mając poparcie szlachty (dworianstwa), dąŜył do całkowitego podporządkowania sobie bojarów. Vo śmierci Ŝony, Anastazji Romanowej (zm. 1560), wydawało się, Ŝe wszystkie demoniczne cechy charakteru Iwana ujawniły się w jego postępowaniu w stosunku do bojarów, którzy mieli go rzekomo upokarzać w dzieciństwie i których podejrzewał stale o spiski. Iwan bez wahania nakazywał masowe mordy; zabił wielu bojarów i ich przyjaciół. Historycy oceniają, Ŝe było to przemyślane działanie, mające na celu sterroryzowanie bojarów. W 1564 zaufany dowódca i doradca c a r a, b o j ar k s i ą Ŝ ę A n d r z e j K u r b s k i (l528?-1583) uciekł na Litwę, co było dla

88

Iwana dotkliwym ciosem. Pod koniec 1564 Iwan opuścił Moskwę. Car winił bojarów i duchowieństwo za niepowodzenia Rosji i zarzucił im zdradę (patrz INFLANCKIE WOJNY 1558-1583). Na prośbę delegacji moskwian złoŜonej z bojarów i ludzi innych stanów car zgodził się wrócić do stolicy i objąć rządy. Ale postawił pewne warunki, a mianowicie, Ŝe surowo ukarze zdrajców. Na bojarach wymógł zgodę na podział państwa na ziemszczyznę i opryczninę. Nowo utworzona formacja opryczników stanowiła gwardię cara, swego rodzaju policję polityczną. Oprycznicy otrzymywali majątki na terenie opryczniny, co miało zapewnić ich posłuszeństwo i lojalność, aby nie przeszli do opozycji. Z pomocą oddziałów opryczników Iwan stosował represje wobec bojarów, wielu z nich kazał zamordować, wtrącił do więzienia i skazał na zesłanie, przejmując jednocześnie ich ziemie. Patrz takŜe „SMUTA" W ROSJI 1604-1613.

BOKSERÓW POWSTANIE 1899-1901. Tajna organizacja zawiązana w rządzie chińskim pod nazwą Stowarzyszenie „Pięść w imię Sprawiedliwości i Pokoju" (stąd Bokserzy) kierowała powstaniem wymierzonym przeciwko zagranicznym misjonarzom i Chińczykom, którzy przeszli na stronę chrześcijan. Dla ochrony swych oblęŜonych placówek dyplomatycznych Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy, Rosja, Japonia i Stany Zjednoczone wysłały wojska do Pekinu i Tianjinu (Tiencinu). Cesarzowa-wdowa Chin Cixi (1834-1908) poparła Bokserów i wydała rozkaz zabijania wszystkich cudzoziemców. Po krwawych walkach międzynarodowa ekspedycja stłumiła powstanie, zdobyła Pekin i Miasto Cesarskie. Cesarzowa-wdowa uciekła z dworem na północ. Rosjanie zajęli południową MandŜurię (patrz ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904-1905). Działania wojenne zakończyły się tzw. protokołem bokserskim podpisanym przez chińskich ksiąŜąt z rodziny cesarskiej, Japonię i mocarstwa zachodnie. Chiny zobowiązały się do spłaty reparacji i udzielenia

zezwolenia na działalność obcych kompanii handlowych, których administracyjne i terytorialne „prawa" zostały zachowane na mocy porozumienia obcych mocarstw. Patrz takŜe OPIUMOWE WOJNY. BOLIWII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ. Patrz PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825.

BOLIWIJSKA REWOLUCJA NARODOWA 1952. Boliwijski Narodowy Ruch Rewolucyjny (MNR) został zdelegalizowany w 1946. Mimo to nadal miał tysiące zwolenników, którzy domagali się reformy rolnej, sprawiedliwości oraz kontroli nad bogatymi kopalniami cyny. W wyborach prezydenckich w 1951 większość głosów zdobył kandydat MNR, Yictor Paź Estenssoro (ur. 1907), załoŜyciel i przywódca MNR, były profesor ekonomii, przebywający na emigracji w Argentynie. Rząd utrzymywał, Ŝe Estenssoro nie uzyskał wymaganej większości, a zatem prezydent musi być wybrany przez Kongres. By przeszkodzić MNR w dojściu do władzy, ustępujący prezydent Boliwii złoŜył rezygnację i przekazał władzę 10-osobowej juncie wojskowej, mającej wielu zdecydowanych przeciwników. Od 8 do 11 kwietnia 1952 trwały rozruchy w La Paź, administracyjnej stolicy Boliwii, i w innych miejscowościach. MNR wspierana przez uzbrojonych robotników, cywilów, chłopów i policję narodową, obaliła juntę wojskową i wezwała Yictora Paza Estenssoro do powrotu z emigracji i objęcia urzędu prezydenta. Nowy prezydent spełnił swoje obietnice: znacjonalizował kopalnie cyny, podniósł płace górników, zlikwidował wielkie majątki obszarnicze i przydzielił ziemię bezrolnym Indianom. Uchwalono powszechne prawo wyborcze. Yictor Paź Estenssoro podjął bezpardonową walkę ze swoimi przeciwnikami, wielu z nich uwięził. Była to jedna z najpowaŜniejszych rewolucji w Ameryce Południowej. Boliwia „nagle zerwała kajdany niewolnictwa", a jej ludność, zwłaszcza indiańska, zyskała prawa cywilne i polityczne, które musiały uznać równieŜ następne rządy.

89

BOLIWIJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1966-1967. W 1964 wojsko obaliło w Boliwii zdyskredytowany, nacjonalistyczny rząd prezydenta Yictora Paza Estenssoro (ur. 1907) i powołało juntę, która brutalnie rozpędziła strajki górnicze w kopalniach cyny, jednocześnie zabiegając o przychylność chłopstwa. Ernesto „Che" Guevara (1928-1967), urodzony w Argentynie rewolucjonista i major armii kubańskiej Fidela Castro (ur. 1926), uwaŜał Boliwię za jedyny kraj w Ameryce Południowej, który dojrzał do rewolucji podobnej do rewolucji kubańskiej (patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1950-1959). Jesienią 1966 razem z 15 wyszkolonymi ochotnikami przybył potajemnie do Boliwii i wybrał na swą główną siedzibę Nancahuazu, w dzikim, nie zamieszkanym regionie. Napotkał niespodziewane kłopoty: skarbnik zdradził i zbiegł z 250 tysiącami dolarów, brakowało Ŝywności, a liczne zwalczające się frakcje boliwijskiej partii komunistycznej nie udzieliły oczekiwanego poparcia powstaniu „Che" Guevary. Armia boliwijska dowiedziała się o działaniach partyzantów. Zakładano, Ŝe w Boliwii wylądował duŜy oddział wojsk kubańskich, posłano więc kilka tysięcy Ŝołnierzy, którzy mieli opanować region. Doszło do potyczek, z których partyzanci zazwyczaj wychodzili zwycięsko. W marcu 1967 boliwijskie samoloty zbombardowały tereny partyzantów, a jednostki wojskowe wyszkolone przez Amerykanów rozpoczęły działania zamykające partyzantów w okrąŜeniu. Władze nie były pewne, kto kieruje akcjami powstańców, poniewaŜ z wcześniejszych informacji wynikało, Ŝe „Che" Guevara nie Ŝyje. 26 kwietnia 1967 armia boliwijska ujęła dwóch wysłanników, Francuza i Argentyńczyka, którzy usiłowali opuścić Boliwię, by przekazać światu wiadomość o walce oddziału Ernesto „Che" Guevary i jego planach. Wojsko posłuŜyło się nimi dla wzniecenia wśród Boliwijczyków oburzenia przeciw „obcym najeźdźcom". Trzy miesiące później armia przypuściła niespodziewany atak na obóz „Che" Guevary nad rzeką Morocos i odebrała

partyzantom cenny sprzęt. Dziewięciu partyzantów zabito w zasadzce. Jesienią 1967 „Che" Guevara wycofywał się przez dŜunglę mając tylko 16 łudzi, ścigany przez 1500 Ŝołnierzy. 8 października 1967 specjalna jednostka wojskowa wytropiła „Che" i jego mały oddział nad brzegiem rzeki Jurua; część partyzantów zabito na miejscu. Ranny Guevara został ujęty. Zabrano go do pobliskiej La Higuera, gdzie następnego dnia rano został rozstrzelany. W 1997 prochy Ernesto „Che" Guevary zostały uroczyście sprowadzone do Hawany. BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1946. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II boliwijska cyna miała dla aliantów ogromne znaczenie. Gdy boliwijski rząd prezydenta Enrique'a Penarandy (1892-1970) wypowiedział wojnę państwom „Osi" (kwiecień 1943), grupa niezadowolonych oficerów pod wodzą pułkownika Gualberto Yillaroela (1907-1946), popierana przez Narodowy Ruch Rewolucyjny (MNR), rząd argentyński i niemieckich agentów z Buenos Aires, przeprowadziła udany zamach stanu, zdjęła z urzędu Penarandę (21 grudnia 1943) i obwołała Yillaroela prezydentem. Początkowo Stany Zjednoczone odmówiły uznania rządu Yillaroela, uczyniły to dopiero, gdy Yillaroel przyrzekł współpracować z aliantami. Pod koniec wojny nastąpił spadek cen minerałów, wzrosła inflacja i bezrobocie. Boliwia popadła w powaŜne trudności ekonomiczne, które spowodowały wybuch antyrządowych rozruchów w La Paź 17-21 lipca 1946. Armia nie podjęła Ŝadnych kroków, by powstrzymać zbuntowanych Ŝołnierzy, robotników i studentów. Yillaroela ujęto i powieszono na latarni przed pałacem prezydenckim. Powołano tymczasowy rząd liberalny, który został uznany przez Stany Zjednoczone i Argentynę. BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1971. Aresztowanie 30 przywódców prawicowej demonstracji w Santa Gruz, w Boliwii, doprowadziło do krótkotrwałej, powszechnej rewolty (19-22

90

sierpnia 1971), w której chłopi, studenci, górnicy i inni zwolennicy lewicowego prezydenta Juana Jose Torresa wystąpili przeciwko większej części armii oraz konserwatywnej klasie wyŜszej i średniej. Rząd wyjaśniał, Ŝe aresztowania miały na celu likwidację „faszystowskiego spisku", natomiast prawicowi rebelianci twierdzili, Ŝe walczą, by ocalić kraj przed komunistami. Rebelianci zdobyli władzę w Santa Gruz i Cochabamba, a dzień później, po przejściu lotnictwa na ich stronę, zdobyli La Paź, administracyjną stolicę Boliwii. Torres schronił się w Peru, a potem w Chile, gdzie uzyskał azyl. Utworzono koalicyjny rząd wojskowo-cywilny, na którego czele stanął uczestnik przewrotu, pułkownik Hugo Banzer Suarez (ur. 1924). BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I niepowodzenia wojenne Rosji oraz braki w zaopatrzeniu w połączeniu z powszechnym spadkiem zaufania do rządu doprowadziły do obalenia caratu. Pierwsza faza rewolucji nastąpiła w marcu 1917 (patrz LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917). Car Mikołaj II (1868-1918) nie zdołał stłumić buntu robotników w Moskwie i Piotrogrodzie (Sankt Petersburg). Duma (parlament) nie zgodziła się na samorozwiązanie i powołała rząd tymczasowy z księciem Gieorgijem Lwowem (1861-1925) jako premierem. Mikołaj II abdykował. W całym kraju rady delegatów robotniczych domagały się zaprzestania wojny, do czego nawoływał Włodzimierz Lenin (1870-1924), przywódca bolszewików. Próba zamachu stanu nie powiodła się, Lenin zbiegł, a premierem został umiarkowany socjalista Aleksandr Kiereński (1881-1970). Kiereński utracił poparcie. Lenin wrócił do Piotrogrodu, by w listopadzie (patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) stanąć na czele bezkrwawego zamachu stanu, którego organizatorem był Lew Trocki (l 879-1940). Bolszewicy wycofali się z udziału w I wojnie światowej i natychmiast zajęli się umacnianiem swojej władzy. Znieśli własność prywatną, przywileje klaso-

we i dyskryminację kobiet, znacjonalizowali banki i przedsiębiorstwa przemysłowe i przy pomocy powołanej do tego tajnej policji zlikwidowali opozycję. Rozpętała się krwawa wojna domowa (patrz ROSYJSKA WOJNA DOMOWA I9i8-i92i). Patrz takŜe KORNIŁOWA Pucz 1917.

BORDEAUX UPADEK 1453. Po oblęŜeniu

Orleanu (patrz ORLEANU OBLĘśENIE 1429) nie podpisano traktatu pokojowego, wobec czego Francja, dzięki przymierzu z Burgundią z 1435, powstaniu w angielskich posiadłościach we Francji i rozejmowi w latach 1444-1449, umocniła, zreorganizowała i zreformowała rząd i wojsko. W 1449 Francja udzieliła pomocy powstaniu w Normandii, zajęła Rouen i zadała Anglikom dotkliwe klęski pod Formigny w 1450 i Castillon w 1453. Wojsko francuskie zaczęło stosować udoskonalony proch strzelniczy i kolubryny - długie działa o większym zasięgu niŜ normalny łuk. Anglicy, przygnębieni wynikami kolejnych starć, zajęli w 1452 Bordeaux. Panując w całym okolicznym regionie, Francuzi przystąpili do oblęŜenia Bordeaux; po kilku miesiącach miasto ponownie naleŜało do Francji. Był to w zasadzie koniec STULETNIEJ WOJNY, choć pokoju formalnie nie zawarto. BOSFORTH FIELD, BITWA POD BOSFORTH FIELD 1485. Król Anglii Ryszard III (1452-1485) był traktowany z nienawiścią przez stronnictwo Lancasterów; niechętni mu byli nawet niektórzy przedstawiciele Yorków (patrz DWÓCH RóŜ WOJNA uss-uss). Ryszard zdławił kilka przedwczesnych buntów, ale Henryk Tudor (1457-1509), pretendent Lancasterów do tronu, uzyskał francuską pomoc i w 1485 dokonał inwazji na Anglię. 22 sierpnia 1485 stoczył z Ryszardem bitwę pod Bosworth Field. Zaatakowała kawaleria Ryszarda, następnie król wezwał odwody, lecz okazało się wówczas, Ŝe ich dowódca zdradziecko zaatakował królewską armię od tyłu. Ryszard dzielnie stawał w bitwie, ale otrzymał cios w plecy. Gdy spadł

91

z konia, został zabity. Wraz ze śmiercią Ryszarda wygasła linia Plantagenetów i nastąpił koniec wojny Dwóch RóŜ. BOSTOŃSKA MASAKRA 1770. Koloniści z Bostonu (stan Massachusetts) stawili gwałtowny opór Ustawom Townshenda, uchwalonym przez parlament brytyjski, które nakładały na kolonistów nowe podatki i zmuszały ich do kwaterowania „czerwonych kurtek" (wojsk brytyjskich). Wieczorem 5 marca 1770 grupa dokerów i innych mieszkańców miasta zaatakowała brytyjskiego Ŝołnierza stojącego na straŜy przed bostońską komorą celną. Wkrótce przybyło tam siedmiu Ŝołnierzy pod komendą kapitana Thomasa Prestona i usiłowało rozproszyć niesforny tłum. W zamieszaniu powalono jednego z Ŝołnierzy. Wojsko otrzymało rozkaz otwarcia ognia. Strzały zraniły śmiertelnie pięciu kolonistów, w tym Crispusa Attucksa (zm. 1770), czarnego marynarza, dawnego niewolnika. śołnierze brytyjscy stanęli później przed sądem oskarŜeni o morderstwo. Preston i sześciu Ŝołnierzy zostało uniewinnionych, dwaj pozostali zostali uznani za winnych zabójstwa, ukarani i zwolnieni ze słuŜby. Patrz AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775-1783.

BOŚNIACKO-TURECKA WOJNA 1459-1463.

W połowie XV w. Turcy osmańscy i Węgrzy walczyli o Serbię. W 1459 sułtan Mehmed II Zwycięzca (1429-1481) dokończył podboju tego terenu i zaczął interesować się połoŜoną dalej na zachód Bośnią. W 1463 Turcy podbili Bośnię, ale nadal dochodziło w róŜnych miejscach do walk; opór Bośniaków zgasł dopiero po WĘGIERSKO-TURECKIEJ WOJNIE 1463-1483. BOUNTY, BUNT NA BOUNTY1789. Bounty, brytyjski uzbrojony transportowiec, miał popłynąć na Tahiti na Oceanie Spokojnym i dostarczyć stamtąd sadzonki drzewa chlebowego do Brytyjskich Indii Zachodnich, gdzie owoce chlebowca stanowiły poŜywienie niewolników murzyńskich. 28 kwietnia

1789 w czasie powrotnego rejsu z Tahiti większość załogi pod wodzą mata Christiana Fletchera podniosła bunt przeciwko kapitanowi Williamowi Blighowi (1754-1817). Bligha oraz 18 innych członków załogi spuszczono w małej łodzi na morze, zaopatrzywszy ich w niewielki zapas Ŝywności; przepłynęli prawie 4000 mil i dotarli do Timoru w Holenderskich Indiach Wschodnich. Część buntowników pod wodzą Christiana wylądowała na wyspie Pitcairn na południowym Oceanie Spokojnym, gdzie załoŜyli kolonię. Pozostałych buntowników później ujęto, skazano na karę więzienia lub stracono. BRABANCKIE POWSTANIE 1789-1790. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Józef II (1741-1790) z austriackiej dynastii Habsburgów, wprowadził w austriackich Niderlandach zasadnicze zmiany w administracji i Kościele, wywołując tym wrzenie wśród konserwatywnych i katolickich przywódców. Pod koniec 1789 księstwo Brabantu (obecnie część Belgii i Holandii) ogłosiło niepodległość. Gdy wojska austriackie wkroczyły do Brabantu, zostały pokonane pod Turnhout. Na początku 1790 została ratyfikowana konstytucja związkowa. JednakŜe przywódcy brabanccy, Henri van Noot (1731-1827) i Jean-Franęois Yonck (1743-1792), nie zdołali utrzymać jednolitego frontu (konserwatyści Noota przeciwni byli reprezentatywnej formie rządów, do której dąŜyli postępowi zwolennicy Yoncka; konserwatyści pragnęli powrotu rządów oligarchicznych) i w grudniu 1790 nowy cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Leopold II (1747-1792), przywrócił siłą władzę Austrii w Brabancji i odwołał reformy swojego poprzednika. Było to krótkotrwałe zwycięstwo, gdyŜ po czterech latach Brabancję zajęły wojska FRANCUSKIEJ REWOLUCJI. BRASYDASA NAJAZD 424-423. Koszty prowadzenia drugiej (wielkiej) PELOPONESKIEJ WOJNY zmusiły Kleona (zm. 422),

92

wodza Aten, do potrojenia danin płaconych przez sprzymierzeńców tego miasta-państwa (424). Olint na Półwyspie Chalcydyckim oraz inne sojusznicze miasta zbuntowały się i zwróciły do Sparty o pomoc. Król Sparty wyprawił wodza, Brasydasa (zm. 422), z wojskiem liczącym mniej niŜ 2000 Ŝołnierzy (hoplici, wyzwoleni heloci i najemnicy), by dokonał najazdu na Trację. Wojska jego przeszły przez Tesalię, pobiły po drodze dwie armie ateńskie i z pomocą powstańczych miast mała liczebnie armia Brasydasa zdobyła trackie Amfipolis, najwaŜniejszą kolonię ateńską na Półwyspie Chalcydyckim. Eskadra ateńska dowodzona przez Tukidydesa spóźniła się wprawdzie z odsieczą dla Amfipolis, które domagało się posiłków, ale później Tukidydes uniemoŜliwił Spartanom zdobycie pobliskiego portu Eion. Wkrótce Kleon oskarŜył Tukidydesa o zaniedbania i skazał go na dwudziestoletnie wygnanie, a Ateńczycy pod kierownictwem Nikiasza (zm. 413) wynegocjowali roczny rozejm. Brasydas zagraŜał jednak szlakowi dostaw zboŜa do Aten wiodącemu przez Hellespont (Dardanele). W 423 Kleon zaatakował Amfipolis, ale został zaskoczony przez Brasydasa i poległ w bitwie (zginął w niej równieŜ Brasydas). BRAZYLIJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-1825. W czasie wojny na PÓŁWYSPIE IBERYJSKIM, po inwazji Napoleona Bonaparte (1769-1821) na Portugalię, portugalska rodzina królewska uciekła do Rio de Janeiro w Brazylii, które stało się siedzibą rządu portugalskiego. Król Jan VI (1769-1826) zapoczątkował tam reformy, między innymi zrównał status Brazylii ze statusem Portugalii i zniósł ograniczenia nałoŜone na brazylijski handel. W 1821 wrócił do Portugalii, a jako namiestnika pozostawił w Brazylii najstarszego syna, Potrra (1798-1834). Ponowne próby narzucenia Brazylii zaleŜności od Portugalii skończyły się w 1822 ogłoszeniem przez Potrra „Grito de Ypiranga", w którym proklamowano niepodległość Brazylii. Piotr został korono-

wany na cesarza. Flota brazylijska, zorganizowana i dowodzona przez lorda Thomasa Cochrane'a (1775-1860), zablokowała w 1823 garnizon portugalski w Bahii. Ataki z lądu i morza zmusiły Portugalczyków do opuszczenia Bahii drogą morską. DuŜy konwój portugalski po nieudanej próbie wyjścia na ląd w Maranhao (Sao Luis) (Cochrane zdobył port), popłynął przez Atlantyk do Portugalii. W 1824 Piotr I nadał Brazylii pierwszą konstytucję, a w 1825 Portugalia uznała niepodległość Brazylii. Patrz takŜe ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA i825-i82s; CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ mo-ms; PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825; PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1823-1824. BRAZYLIJSKIE POWSTANIE 1893-1895. Generał Manuel Deodoro da Fonseca (1827-1892) kierował bezkrwawym przewrotem wojskowym (1889), który doprowadził do obalenia cesarza i ustanowienia republiki federalnej. W1891 Fonseca został wybrany na pierwszego prezydenta republiki, jednakŜe w tym samym roku silna opozycja przeciwko jego dyktatorskiej polityce sprawiła, Ŝe armia i marynarka dokonały niemal bezkrwawego przewrotu (Fonseca chciał ograniczyć wpływ wojska na politykę). Fonseca został zmuszony do ustąpienia na korzyść wiceprezydenta Floriana Peixoto (1842-1895). Peixoto, równieŜ generał, oświadczył, Ŝe Brazylii potrzebny jest wojskowy dyktator, który skończy z korupcją. To zaniepokoiło marynarkę, którą dowodził admirał Custodio Jose de Mello (l 845?-1902); we wrześniu 1893 cała marynarka pod kierunkiem Mello zbuntowała się przeciw rządowi i zawładnęła portem w Rio de Janeiro, stolicy kraju. Mello wspierał równieŜ drugi bunt, w stanie Rio Grandę do Sul. Zwolennicy Mello opanowali większą część południowej Brazylii, nie zdołali jednak zdobyć stolicy, zaatakowanej przez trzecią grupę buntowników, zwolenników przywrócenia monarchii. Siły Peixoto, w tym równieŜ okręty wojenne zamówione zagranicą, z duŜym trudem pokonały Mello (poddał się 16 kwietnia 1894) i inne grupy buntowników;

93

w Rio Grandę do Sul działania partyzanckie trwaiy aŜ do sierpnia 1895, a powstrzymała je nagła śmierć Peixoto. „Pierwszy cywilny prezydent" Brazylii, Prudente Jose de Morais Barros (1841-1902), który objął urząd przy powszechnej akceptacji społecznej, przez całą czteroletnią kadencję musiał walczyć z wpływami wojskowymi w rządzie. BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1930 (przewrót gauchos). Wybory prezydenckie w 1930 przypadły na okres niezadowolenia społecznego, spowodowanego ogólnoświatowym wielkim kryzysem i brakiem popytu na kawę. Urzędujący prezydent Washington Luiz Pereira de Souza (1869-1957) wyznaczył współziomka paulistę (mieszkańca Sao Paulo) Julio Prestesa (1898-1946) na oficjalnego konserwatywnego kandydata na prezydenta. Decyzja ta stanowiła wyłom w zwyczajowej procedurze, według której główni politycy brazylijskich stanów Sao Paulo i Minas Gerais na zmianę wystawiali kandydatów na prezydentów. Przywódcy Minas Gerais poparli w wyborach Getulio Dornellesa Yargasa (1883-1954), gubernatora stanu Rio Grandę do Sul, którego mieszkańcy są nazywani gauchos (stąd nazwa przewrotu). Gdy ogłoszono, Ŝe wygrał Prestes (marzec 1930), jego przeciwnicy ze stanów południowych postanowili nie dopuścić do tego, by objął urząd. Orwaldo Aranha (1894-1960), prawny doradca Yargasa, objechał dowództwa armii i uzyskał poparcie dla Vargasa. W październiku 1930 Yargas wezwał do przewrotu, obiecał przeprowadzenie reform politycznych i gospodarczych, zebrał wierne mu wojska stanowe i krajowe i pojechał pociągiem do stolicy Brazylii, Rio de Janeiro. Nikt nie stawił oporu i w wyniku bezkrwawego przewrotu Yargas objął prezydenturę zmuszając Luiza Pereirę de Souza do rezygnacji, a Prestesa do szukania schronienia w brytyjskim przedstawicielstwie dyplomatycznym. Był to koniec starej (pierwszej) republiki. BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1964. Prezydent Joao Goulart (ur. 1918), który stał na czele

rządu o orientacji lewicowej, cieszył się poparciem Związku Marynarzy Floty Handlowej i Wojennej i innych związków zawodowych. 25 marca 1964 około 1400 marynarzy floty handlowej i wojennej zajęło budynek związków zawodowych, protestując w ten sposób przeciw aresztowaniu przewodniczącego ich związku. Protestujący nie ustąpili, mimo interwencji ministra floty, dwa dni później ulegli oddziałom armii, zostali natychmiast ułaskawieni. WyŜsi dowódcy wojskowi zarzucili Goulartowi, Ŝe nie udzielił im poparcia i Ŝe podkopuje dyscyplinę. Mimo iŜ Goulart ostatecznie zgodził się na zbadanie okoliczności amnestii buntowników, Czwarty Okręg Wojskowy podniósł bunt przeciwko prezydentowi, niebawem dołączyły do niego inne okręgi. Garnizon wojskowy w Rio de Janeiro pokonał kilka jednostek wojskowych wiernych Goulartowi i szybko opanował miasto. Strajk generalny ogłoszony przez Powszechną Konfederację Robotników całkowicie zdezorganizował Ŝycie w kraju. W tych warunkach dokonano wojskowego zamachu stanu. Goulart zmuszony był uciekać do Urugwaju. Nowy rząd rozpoczął masowe aresztowania wśród lewicowców i ludzi podejrzanych 0 sympatię do komunistów, a później roz szerzył czystkę na członków Kongresu 1 działaczy Partii Pracy Goularta. BRETOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1341-1365. Po bezpotomnej śmierci księcia Bretanii, Jana III jego brat przyrodni, Jan z Montfort (zm. 1345) szukał poparcia dla swych roszczeń do tronu bretońskiego u króla Anglii Edwarda III (1312-1377), a mąŜ siostrzenicy Jana III, Karol z Blois - u króla Francji Filipa VI (1293-1350). Starania te stały się początkiem waŜnego okresu w STULETNIEJ WOJNIE. Oba kraje - Anglia i Francja - najechały Bretanię, staczając w końcu 1342 bitwy pod Rennes, Nantes i Yannes. Interwencja legata nowego papieŜa, Klemensa VI (1291-1352), doprowadziła do tymczasowego rozejmu w Malestroit. W 1345 angielska armia po-

94

nownie obiegła twierdze francuskie leŜące wzdłuŜ granicy bretońskiej, a takŜe podjęła działania przeciw Francji na dwóch innych kierunkach. W 1347 w pobliŜu La Roche-Derrien Anglicy ujęli Karola z Blois i przez dziewięć lat trzymali go w londyńskiej Tower. Walkę prowadziła nadal Ŝona Karola, Joanna z Pethievre, ale pod Mauron w 1352 Francuzi ponownie zostali pobici. Kolejne rozejmy nie połoŜyły kresu walkom, przerwała je dopiero śmierć Karola w bitwie pod Auray w 1364. Rok później w traktacie z Guerande wszystkie strony uznały roszczenia Montforta do bretońskiego tronu, a ksiąŜę Jan złoŜył hołd królowi Francji, dzięki czemu w Bretanii zapanował spokój. BRETOŃSKIE WOJNY DOMOWE. Patrz BRE TOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1341-1365. BROWNA NAPAP NA HARPERS FERRY 1859.

Amerykański abolicjonista John Brown (1800-1859) zamierzał uzbroić niewolników i stworzyć w górach bazę, w której mogliby znaleźć schronienie zbiegli Murzyni i skąd mogliby prowadzić działalność powstańczą. Na początek Brown i 21 jego zwolenników, między innymi jego trzech synów i pięciu Murzynów, napadli w nocy 16 października 1859 na arsenał federalny w Harpers Ferry w stanie Wirginia (obecnie Wirginia Zachodnia). Następnego dnia oddział Browna zajął miasto i zatrzymał kilku mieszkańców jako zakładników. Zamiast po zdobyciu duŜej ilości broni wycofać się w góry, Brown i jego ludzie zabarykadowali się w maszynowni arsenału i rozpoczęli walkę z milicją stanową. Z Waszyngtonu przybyła kompania piechoty morskiej USA pod dowództwem pułkownika Roberta E. Lee (1807-1870); 18 października rano po krótkiej, ale zaciętej walce marynarze zajęli arsenał. Brown został ranny, w czasie akcji zginęło 17 ludzi z jego oddziału. Brown stanął przed sądem, został uznany za winnego zdrady i morderstwa. Powieszono go 2 grudnia 1859. Patrz takŜe POTTAWATOMIE, MASAKRA w POTTAW ATOMIE isse.

BRUCE'A POWSTANIE 1306-1314. Osobiste ambicje skłaniały Roberta Bruce'a (12741329) do schlebiania obu stronom podczas szkockich walk z Edwardem I (1239-1307), królem Anglii. Pod Falkirk (patrz WALLACFA BUNT 1297-1305) Bruce przyłączył się do Wallace'a, ale juŜ w 1302 ' stał po stronie Edwarda. W 1306 Bruce zabił w pojedynku barona Johna Comyna, przywódcę opozycji antyangielskiej, sam stanął na jej czele i koronował się w Scone na króla Szkocji. Edward wkroczył do Szkocji i zwycięŜył pod Methven. Bruce uciekł do Irlandii. Po powrocie Roberta w 1307 Szkoci skupili się wokół niego, zwłaszcza po tym, jak jego oddziały (uzbrojone w piki) wybiły cały oddział kawalerii angielskiej. Edward zmarł w 1307 na początku nowej kampanii. Po nieudanej kampanii w 1310 Edward II (1284-1327) na kilka lat zrezygnował z podboju całej Szkocji, do czego dąŜył jego ojciec. W tym czasie Bruce zawarł pokój z większością Szkotów - swoich wrogów, wzmocnił wojska, zyskał uznanie króla Francji i przeciągnął na swoją stronę szkockie duchowieństwo. W 1311 zdobył Durham i Hartlepool i do 1314 odzyskał wszystkie zamki, opanowane wcześniej przez wojska angielskie, z wyjątkiem Berwick i Stirling. Ten ostatni był juŜ oblegany w 1313 (patrz BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-13H). Patrz takŜe SZKOCKA WOJNA 1314-1328.

BRYTYJSKIE WOJNY KOLONIALNE W AFRYCE 1900-1915. Na przełomie XIX i XX w. panowanie Wielkiej Brytanii na zachodnim wybrzeŜu Afryki - w Nigerii, na Złotym WybrzeŜu (Ghana) i w Sierra Leone - było ugruntowane, obszary te były jednak bardzo rozległe i dla wzmocnienia pozycji naleŜało jeszcze podporządkować tereny w głębi Jadu. Brytyjscy oficerowie i oddziały złoŜone z tubylców musieli zaprowadzić pokój między walczącymi plemionami, przywołać do porządku plemiona, które atakowały inne, Ŝyjące spokojnie pod ochroną brytyjską, i ukarać tych tubylców, którzy podejmowali

95

wyprawy dla zdobycia niewolników lub blokowali szlaki handlowe. W 1900 zbuntowali się Aszanti w Kumasi na Złotym WybrzeŜu; przywracanie spokoju zajęło Brytyjczykom osiem miesięcy. Murzyni z plemienia Aro w Nigerii zostali pokonani w 1901; prowincje Bauchi, Bornu i Nassarawa w Nigerii zostały podporządkowane w 1902. W 1903 Wielka Brytania prowadziła z powodzeniem kampanie przeciwko państwom Hausa (sąsiednie muzułmańskie państwa murzyńskie) w północnej części Nigerii (podbito tereny Kano i Sokoto). Normalną praktyką było odsuwanie od władzy wodzów kłopotliwych plemion i zastępowanie ich ludźmi lojalnymi w stosunku do korony brytyjskiej. W 1914 pułk brytyjski ze Złotego WybrzeŜa wkroczył do sąsiedniej niemieckiej kolonii Togo i w krótkim czasie przejął nad nim kontrolę (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918). W następnych latach francuskie i brytyjskie wojska zwycięŜały w niemieckim Kamerunie i Niemieckiej Afryce Wschodniej (Tanzania). W 1906 stłumiono powstanie tubylców w Brytyjskiej Afryce Wschodniej (Kenia). Patrz takŜe ASZANTI WOJNY; BURSKIE WOJNY; MATABELÓW WOJNA z ANGLIKAMI 1893; SUDAŃSKIE WOJNY. BRYTYJSKO-INDIAŃSKIE NAPADY 1782.

Kapitulacja Brytyjczyków w Yorktown, w stanie Wirginia, w październiku 1771 nie zakończyła walk AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI. Połączone grupy Ŝołnierzy brytyjskich i Indian nadal atakowały przygraniczne osiedla na Starym Północnym Zachodzie. 15 sierpnia 1782 około 250 Brytyjczyków i Indian dowodzonych przez amerykańskiego renegata, Simona Girty"ego (1741-1818) przeprawiło się przez rzekę Ohio i zaatakowało Bryan's Station w Kentucky. Atak został odparty, a w pościg za napastnikami udało się około 200 uzbrojonych amerykańskich osadników Ŝyjących na tym pustkowiu. W pobliŜu Blue Licks, w stanie Kentucky, ścigający wpadli w zasadzkę zastawioną przez duŜą grupę Indian.

Zginęło około 70 Amerykanów. Zamieszki te skłoniły generała George'a Rogersa Clarka (1752-1818) do poprowadzenia na północ ponad 1000 Ŝołnierzy, którzy spalili kilka wiosek indiańskich i zaprowadzili spokój w tym regionie. BUCHARY l SAMARKANDY ZDOBYCIE PRZEZ MONGOŁÓW 1220. W pościgu za szachem Chorezmu po bitwie pod ChodŜentem (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-

-1221) Czyngis-chan (l 167?-1227) ze swoją mongolską armią dotarł w początkach lutego 1220 do Buchary (obecnie w środkowym Uzbekistanie). Czyngis-chan obiegł miasto, w wale oblęŜniczym kazał pozostawić lukę, by załoga mogła się przez nią wymknąć. Rozpoczęto ostrzeliwanie miasta oraz szturmy, do udziału w których zmuszano jeńców. 10 lub 16 lutego miasto poddało się. Dwanaście dni broniła się jeszcze cytadela. Miasto zostało splądrowane i strawione przez przypadkowo zaprószony ogień; mieszkańców wygnano. Czyngis-chan w połowie marca dotarł do Samarkandy. Piątego dnia oblęŜenia część załogi wyszła z miasta i poddała się. W następstwie Samarkanda skapitulowała, broniła się jeszcze krótko cytadela. Miasto splądrowano, część mieszkańców wygnano. Czyngis-chan udał się w ślad za synem szacha do Bamianu (patrz BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221). BUCKINGHAMA REWOLTA 1483. Henry Stafford (1454?-1483), drugi ksiąŜę Buckingham, sprzeciwiał się planom ElŜbiety Woodville (1437?-1492), wdowy po Edwardzie IV (1442-1483), królu Anglii, która chciała zostać regentką syna, Edwarda V (1470-1483). Buckingham poparł Protektora królestwa, Ryszarda Gloucestera (1452-1485), brata Edwarda IV, i dopomógł mu objąć tron. Buckingham został hojnie wynagrodzony, mimo to zbuntował się przeciw Ryszardowi i udzielił poparcia Henrykowi Tudorowi (1457-1509) (patrz DWÓCH RóŜ WOJNY uss-uss). W 1483, gdy powódź udaremniła mu połączenie się z in-

96

nymi uczestnikami bezowocnej rewolty, Buckingham ukrywał się. Został zdradzony, ujęty, osądzony i ścięty. Zarekwirowane dobra zwrócił rodzinie Henryk VII (Henryk Tudor) w 1485. BUŁGARSKI BUNT 1040-1041. Bułgarzy pod wodzą Piotra Deliana, który podawał się za wnuka cara Samuela (zm. 1014), mając nadzieję na odzyskanie niepodległości, rozpoczęli powstanie przeciw Bizancjum (patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 981-

-ioi8). W 1040 Deliana obwołano w Belgradzie carem, a niebawem jako współwładca przyłączył się do niego ksiąŜę Alusianos, syn cara Aarona. Bułgarzy obiegli bizantyjskie miasto Tessaloniki (Saloniki), zostali jednak odparci i zmuszeni do odstąpienia. Wśród przywódców bułgarskiego powstania doszło do zatargów, w wyniku których Alusianos zwabił w zasadzkę Deliana i oślepił go. Wkrótce potem powstanie się załamało. Patrz równieŜ MANIAKESA BUNT 1043. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 755-772. Wojna wybuchła, gdy Bułgarzy zaŜądali daniny za twierdze bizantyjskie zbudowane w bułgarskiej Tracji. W czasie najazdu Bułgarów na cesarstwo bizantyjskie wojska cesarza Konstantyna V (718-775) w 755 pobiły Bułgarów w Tracji. Bizantyjczycy zwycięŜyli następnie w 759 pod Marcellae i w 763 pod Anchialos. W 767 Bułgarzy zawarli porozumienie pokojowe, które przetrwało pięć lat. Gdy w 772 Bizantyjczycy dowiedzieli się o bułgarskich przygotowaniach do najazdu, uprzedzili ich i znowu odnieśli zwycięstwo. Telec (731-764), wódz bułgarski, który został chanem w 771, walczył z Bizancjum jeszcze przez trzy lata, aŜ do śmierci Konstantyna w 775, po czym Bułgarzy poprosili o pokój. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 780-783. W 780 cesarstwo bizantyjskie kontynuowało rozpoczęty 30 lat wcześniej podbój Bułgarii. W wyniku walk granica bułgarsko-bizantyjska została przesunięta na północ.

Mimo utraty terytorium chan Kardam, władca bułgarski, zmusił w 792 cesarzową bizantyjską Irenę (752-803) do wznowienia opłat rocznych przekazywanych Bułgarom. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 809-817. W 809 cesarz Nicefor I (zm. 811) podjął wyprawę do Bułgarii i zdobył Pliskę, stolicę. Krum, chan Bułgarów (zm. 814), kilkakrotnie proponował pokój, ale Nicefor odrzucał propozycje. W 811 na przełęczy Yirbica (góry Bałkanu) Bułgarzy zaatakowali w nocy i rozbili wojska bizantyjskie; sam Nicefor zginął w walce. Później, z powodu trudności spowodowanych częstymi zmianami władców i walką z Karolem Wielkim (742P-814), który prowadził wojnę z imperium bizantyjskim w latach 803-810, Bizancjum ponosiło klęski w walce z Bułgarami. Michał I, władca bizantyjski w latach 811-813, przegrał z Bułgarami bitwę pod Wersinika w 813, w której Leon Armeński (zm. 820), bizantyjski generał, zdradził cesarza i wycofał swoich azjatyckich Ŝołnierzy z pola bitwy. Leon dokonał przewrotu pałacowego i zasiadł na tronie jako Leon V. W 817 pod Mesembrią Leon zwycięŜył Bułgarów i zmusił ich do przyjęcia 30-letniego pokoju. Patrz takŜe FRANKOŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 803-810.

BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 889-897. W 894 za panowania cara Symeona (zm. 927) Bułgarzy zwycięŜyli Bizantyjczyków, ale ci w odwecie za klęskę swej armii nakłonili Madziarów, lud węgierski, do zaatakowania Bułgarów w 895. Symeon sprzymierzył się z Pieczyngami, koczowniczym plemieniem zamieszkującym południowe tereny obecnej Ukrainy, i zwycięŜył Madziarów w BUŁGARSKO-MADZIARSKIEJ WOJNIE 895. Symeon wrócił następnie na południe, gdzie w 896 odniósł decydujące zwycięstwo nad wojskami bizantyjskimi, co doprowadziło do zawarcia pokoju w rok później. Bizantyjczycy zgodzili się płacić Symeonowi coroczną daninę. Wojna, która rozpoczęła się w 889 od sporu

97

0 prawa handlowe, przekształciła się ze strony Symeona w dąŜenie do rozbicia imperium bizantyjskiego i stworzenia na jego gruzach imperium bułgarskiego. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 913-927. Car bułgarski Symeon (zm. 927) dąŜył do podboju Bizancjum. W 913 podszedł pod Konstantynopol, stolicę Bizancjum, jednakŜe po zapewnieniu sobie daniny wycofał się bez walki. W wyniku przewrotu pałacowego na tronie Bizancjum zasiadła cesarzowa Zofia (Zoe) (906-920). Symeon zdawał sobie sprawę, Ŝe Bizancjum moŜna zająć tylko siłą, przeto w 914 rozpoczął ofensywę i zajął Macedonię, Adrianopol 1 Albanię. Symeon zdobył większą część Półwyspu Bałkańskiego, a w 918 najechał Grecję i Tesalię. W ciągu następnych pięciu lat Symeon czterokrotnie stał pod murami Konstantynopola, ale za kaŜdym razem wycofywał się, gdyŜ nie mógł zdobyć miasta bez wsparcia silnej floty. Wojna zakończyła się po śmierci Symeona w 927. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 981-1018. W 979 wojska bułgarskie cara Samuela (zm. 1014) dokonały inwazji na Tessalię we wschodniej Grecji i zajęły Larisę i Dyrrachium. Za panowania Bazylego II (ok. 958-1025) Bizantyjczycy dokonali najazdu na Bułgarię, ale Bułgarzy pod wodzą cara Samuela pobili ich w 981 w pobliŜu Sofii. Samuel, wykorzystując okres zamętu w cesarstwie bizantyjskim, zaczął rozszerzać swoją władzę na Bułgarię wschodnią, a takŜe poza jej obszar. W 996 Bułgarzy podjęli wyprawę w głąb Grecji. W drodze powrotnej zostali rozbici całkowicie nad rzeką Spercheios (w okolicach Lamii). W 1003 Bazyli odzyskał Grecję i Macedonię. Rozpoczął podbój Bułgarii, ale wojna toczyła się do 1009 ze zmiennym szczęściem. W 1014 armia Bazylego rozbiła wojska Samuela pod Strumicą; do niewoli dostało się około 15 tysięcy Ŝołnierzy bułgarskich. Prawie wszyscy zostali oślepieni i odesłani do Samuela, który zmarł wstrząśnięty widokiem swoich

okaleczonych Ŝołnierzy. Bazyli, zwany odtąd Bułgarobójcą, prowadził dalej systematyczny podbój Bułgarii. Zahamowała go w latach 1016-1018 wojna podjazdowa prowadzona przez chana Jana Władysława. Gdy poległ on w 1018, opór bułgarski załamał się. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1261-1265. Bułgaria pozostawała pod panowaniem cesarstwa bizantyjskiego od około 1018 do 1185, wówczas powstanie zmusiło Bizancjum do uznania niepodległości Bułgarii. DąŜąc do ponownego podboju Bułgarii, w 1261 Bizancjum rozpoczęło wojnę i zdobyło bułgarskie porty Anchialos i Mesembrię. W 1265 bizantyjski cesarz Michał VIII (1224-1282) podbił Bułgarię aŜ poza Haemus (góry Bałkan). Wracając z wyprawy, Michał wpadł w zasadzkę i dostał się w ręce Bułgarów, którzy zmusili go do złoŜenia obietnicy zwrotu dwóch portów zdobytych przez niego w 1261. Michał nigdy nie zwrócił portów; Bułgarzy w nadziei, Ŝe uda się im je odzyskać, najechali w 1272 Bizancjum, jednakŜe nie uzyskali powodzenia i w końcu zrezygnowali ze swoich roszczeń. BUŁGARSKO-MADZIARSKA WOJNA 895. Po

wyprawie tureckojęzycznych Bułgarów na cesarstwo bizantyjskie Bizantyjczycy nakłonili Madziarów do najazdu Bułgarów (patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 889-897). Madziarzy pod dowództwem Arpada (ok. 849-907) zostali pobici przez Bułgarów dowodzonych przez cara Symeona (zm. 927) oraz Połowców i Pieczyngów. Wyparci ze swych pierwotnych obszarów w pobliŜu Morza Czarnego, Madziarowie przenieśli się w dolinę Dunaju, gdzie zajęli tereny zamieszkane przedtem przez Słowian, i utworzyli tu państwo. BURGUNDZKO-FRANCUSKIE WOJNY. Patrz FRANCUSKO-BURGUNDZKIE WOJNY, BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA WOJNA 500.

W 500 toczyła się bratobójcza walka o wła-

98

dzę nad królestwem Burgundii między królem Gundobadem (zm. 516) a jego bratem Godegizilem (zm. 500). Chlodwig (ok. 466511), król Franków, przyszedł z pomocą Godegizilowi; jego wojsko odniosło zwycięstwo nad Burgundami Gundobada w bitwie pod Ouche. W Awinionie Gundobad wytrzymał oblęŜenie Chlodwiga, a później zawarł z nim pokój. Godegizil został zwycięŜony wcześniej; zginął z rąk Gundobada w bitwie pod stolicą Burgundii, Yienne.

czerwca 1339 stoczono bitwę pod tym miastem. Szwajcarska piechota (uzbrojona w piki i łuki) zaatakowała i rozbiła piechotę Burgundów, po czym odparła silny kontratak jazdy (21 czerwca 1339). Burgundowie musieli się wycofać, wojsko szwajcarskie ukazało dobitnie swe zalety. Na trwałe ugruntowało się przewodnictwo Berna w Związku Wieczystym, który przekształcił się z czasem w obecną Szwajcarię. Patrz takŜe AUSTRIA-

BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA WOJNA 523-534. Frankońskie królestwo Chlodwiga (ok. 466-511) podzielone zostało między jego czterech synów: Teodoryka I (zm. 534), Chlodomira (zm. 524), Childeberta (zm. 558) i Chlotara I (zm. 561). Wszyscy czterej dąŜyli do powiększenia swoich terytoriów. W 523 wkroczyli do Burgundii, gdzie ujęli i zamordowali króla Burgundii, Zygmunta (zm. 524). Po śmierci Chlodomira w 524 Chlotar i Childebert zajęli jego ziemie i zamordowali jego dzieci. W tym samym roku burgundzkie wojska pod wodzą Godomara (zm. 532), brata Zygmunta, zwycięŜyły Franków w bitwie pod Yererance i zmusiły do wycofania się. Burgundia pozostała niepodległa do 532, kiedy to Frankowie dokonali powtórnego najazdu. Godomar został zabity, a w 534 królestwo Burgundii było juŜ w rękach Chlotara i Childeberta, którzy sprawowali nad nim wspólne rządy (udział Teodoryka skończył się wraz z jego śmiercią w 534). Ze śmiercią Godomara wygasła burgundzka dynastia królewska.

BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1474-1477. Zabory Karola Śmiałego, księcia Burgundii (1433-1477) wzbudziły obawy Szwajcarii. Pod wpływem króla Francji Ludwika XI (1423-1483) w lutym 1476 cały szwajcarski garnizon w Granson, który się wcześniej poddał, z rozkazu Karola został wymordowany. Szwajcarzy rozbili Burgundów pod Granson 2 marca 1476 i pod Morat 2 czerwca 1476. 5 stycznia 1477 Karol na czele odtworzonej armii burgundzkiej stawił pod Nancy czoło Szwajcarom. Szwajcarzy rozbili ją. Karol zginął w czasie odwrotu. Wielkie czworoboki pikinierów szwajcarskich (batalie) odpierały ataki jazdy, ich natarcia przełamywały szyki przeciwnika, sprawnie manewrowały na polu bitwy oskrzydlając nieprzyjaciela. Patrz takŜe FRANCUSKO-BURGUNDZKIE WOJNY HM-HÓS,

BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1339. Na początku XIV w. szwajcarskie Berno, wolne miasto Świętego Cesarstwa Rzymskiego, stopniowo powiększało swoje terytorium opanowując sąsiednie obszary. DąŜąc do zahamowania ekspansji Berna, Burgundowie (w sile ok. 15 tysięcy ludzi piechoty i jazdy) dokonali najazdu i rozpoczęli oblęŜenie Laupen, miasta podległego Bernu. Z pomocą Bernu przyszły trzy kantony szwajcarskie (Uri, Schwyz i Unterwalden). Wyruszono na odsiecz Laupen. 21

CKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.

1467-1477.

BURÓW POWSTANIE 1914-1915. W 1914 Związek Południowej Afryki ustanowiony przez Wielką Brytanię w 1910 przyłączył się do sprzymierzonych i przystąpi} do ŚWIATOWEJ WOJNY I. Premier Związku, Louis Botha (1826-1919), rozpoczął przygotowania do inwazji na sąsiednią kolonię, Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią (Namibia), przeciw czemu wielu Burów, jego zwolenników, zgłosiło ostry sprzeciw; Burowie bowiem faworyzowali Niemców i niechętnie odnosili się do Brytyjczyków (patrz BURSKIE WOJNY). Wybuchło powstanie, którym kierowali trzej dowódcy armii; do końca 1914 w Wolnym Państwie Orania i Transwalu pod bronią było juŜ 12 tysięcy

99

powstańców. Botha nie zawahał się przed podjęciem walki z powstańcami, mimo Ŝe burscy powstańcy w niedalekiej przeszłości byli jego kolegami. W akcji przeciw powstańcom wspomógł Bothę Jan Smuts (1870-1950) dawny burski generał. Botha dowodził osobiście dwiema kampaniami; w październiku pokonał powstańców w Transwalu, a w grudniu w Wolnym Państwie Orania. W lutym 1915 została pokonana ostatnia grupa powstańców. Botha okazał powstańcom i ich przywódcom wyjątkowe względy, a w 1917 zwolnił wszystkich więźniów. BURSKA WOJNA PIERWSZA 1880-1881.

(powstanie w Transwalu). Niechęć Burów do Wielkiej Brytanii, wywołana aneksją Transwalu (niepodległego państwa burskiego) dokonaną przez Brytyjczyków w 1877, doprowadziła ostatecznie do wybuchu wojny w końcu 1880. Burowie chwycili za broń i proklamowali nową republikę - Republikę Południowoafrykańską obejmującą terytorium Transwalu. Pod dowództwem prezydenta S. J. Paula Krugera (1825-1904) i generała Pięta Joberta (1831-1900) Burowie dwukrotnie - pod Laing's Nek i Ingogo - odparli wojska brytyjskie, a 27 lutego 1881 odnieśli zwycięstwo pod Majuba Hill. Na mocy podpisanej w Pretorii konwencji Republika Południowoafrykańska zyskała samodzielność w sprawach wewnętrznych, ale Brytyjczycy zachowali niejasno określoną „zwierzchność" nad tym regionem. Druga wojna burska wielka 1899-1902. (wojna południowoafrykańska). Odkrycie w 1886 duŜych i bogatych złóŜ złota w południowym Transwalu (obecnym Witwatersrand) spowodowało napływ cudzoziemców (głównie Brytyjczyków) i zaostrzyło napięcia między Burami i Brytyjczykami. W 1895 JAMESONA NAJAZD, który miał wywołać powstanie przeciwko Burom, pogorszył stosunki. W końcu w październiku 1899, gdy wojska chroniące brytyjskie kopalnie nie zastosowały się do ultimatum Burów domagających się ich wycofania, Republika Południowoafrykańska (Transwal) i sprzymierzone z nią Wolne Państwo Orania wypowie-

działy wojnę Wielkiej Brytanii. Dobrze wyposaŜone wojska burskie dowodzone przez Jouberta, Pięta Cronjego (1840?-1911), Louisa Bothę (1862-1919), Jacobusa H. De La Reya (1847-1914) i innych uzyskały pierwsze sukcesy zdobywając Kimberly, Mafeking i Ladysmith. (Zwycięstwo Cronjego w bitwie pod Magersfontein 10-11 grudnia 1899 udaremniło Brytyjczykom pod dowództwem Paula S. Methuena [1845-1932] przerwanie oblęŜenia Kimberly, a zwycięstwo Bothy w bitwie pod Colenso 15 grudnia 1899 zmusiło Brytyjczyków pod wodzą Redversa H. Bullera [1857-1915] do odstąpienia i poddania Ladysmith.) W 1900 z odsiecią przybyły wojska brytyjskie pod dowództwem feldmarszałka lorda Fredericka Robertsa (1832-1914) i generała lorda Horatio Kitchenera (1850-1916). Roberts wkroczył do Wolnego Państwa Orania, 13 marca 1900 zdobył stolicę, Bloemfontein, i w krótkim czasie zajął cały kraj. Brytyjczycy zaatakowali następnie Transwal, w maju i czerwcu zdobyli Johannesburg i Pretorię, co zakończyło regularne działania wojenne. Gdy Wielka Brytania formalnie zaanektowała państwa burskie, Roberts uznał, Ŝe wojna się skończyła i powrócił do kraju, ale wojska lorda Kitchenera jeszcze ponad dwa lata prowadziły zacięte walki, nim pokonały oddziały partyzantów, dowodzone przez generałów burskich - Jana Smutsa (1870-1950), Christiaana De Weta (l 854-1922), Bothę i De La Reya. Kitchener pokrył kraj siecią straŜnic wojskowych i umieścił w obozach koncentracyjnych kobiety i dzieci, co obniŜyło morale Burów. Systematyczne działania wojskowe Brytyjczyków doprowadziły do pokonania partyzantów. Burowie uznali w traktacie z Yereeniging z 31 maja 1902 zwierzchnictwo Wielkiej Brytanii w zamian za duŜe odszkodowanie i inne ustępstwa. BURSKO-ZULUSKA WOJNA 1838-1839.

Wielki trek, czyli wędrówka do Transwalu burskich hodowców bydła, którzy pragnęli ujść spod panowania brytyjskiego w Afryce Południowej, doprowadziła do konfliktu między Europejczykami a plemieniem Zu-

100

lusów. Jedna z grup wędrowców prowadzona przez Pięta Retiefa (1780-1838) poprosiła króla Zulusów, Dingaana (zm. 1840) o przydział ziemi. Dingaan zgodził się pod warunkiem, Ŝe Retief odzyska bydło, które królowi ukradł jego rywal. Retief sprowadził bydło, ale Dingaan ziemi nie przydzielił, zdradziecko napadł na Burów i wybił całą grupę (6 lutego 1838). Zulusi zaatakowali potem burską osadę Weenen („miejsce płaczu") w Natalu i zamordowali 282 osoby - męŜczyzn, kobiety i dzieci. W kwietniu 1838 Burowie zebrali wojsko i zaatakowali Zulusów. Wciągnięci w zasadzkę, Burowie z trudem przedarli się i uratowali, ponosząc duŜe straty. W tym samym czasie nadciągnęły ze wschodu wojska brytyjskie, które równieŜ wpadły w pułapkę i zostały otoczone przez 7000 Zulusów. Brytyjczycy odparli trzy ataki wroga, ale czwarty atak rozbił siły brytyjskie na dwie części. Jedna połowa usiłowała wycofać się, idąc wzdłuŜ rzeki Tugela, wyrwać udało się jednak niewielu. Druga część wojsk została szczelnie otoczona; Zulusi przypuszczali nieustanne ataki dopóty, dopóki nie zabili wszystkich Ŝołnierzy brytyjskich. Burowie zebrali następną armię i zaproponowali Dingaanowi negocjacje pokojowe, ale król zamiast negocjacji wyprawił przeciw nim 10-tysięczne wojska. 16 grudnia 1838 w bitwie nad BLOOD RIYER uŜywający broni palnej Burowie zdziesiątkowali wojowników zuluskich Dingaana; pozostali przy Ŝyciu wycofali się. W rok później brat Dingaana, Umpanda (zm. 1872), zawiązał spisek w celu zdobycia zuluskiego tronu; jego poplecznicy wezwali na pomoc białych, którzy skwapliwie jej udzielili. Wspólnie stawili czoło wojskom Dingaana i pokonali je; Dingaan uciekł na północ i został później zamordowany. Po pokonaniu Dingaana biali przejęli władzę nad Natalem. BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972.

Kilka wieków temu Tutsi, wojowniczy hodowcy bydła, podbili we wschodniej Afryce Hutu, którzy zajmowali się uprawą ziemi. Tutsi stali się arystokratyczną mniejszością

sprawującą rządy i utrzymywali nad Hutu feudalną zwierzchność. Gdy Belgia uznała w 1962 niepodległość Burundi, ustanowiono w tym kraju monarchię Tutsi. Wśród elity Tutsi wybuchła walka o władzę; w 1966 w następstwie przewrotu wojskowego mwami (król) został pozbawiony tronu, proklamowano republikę, ale Tutsi pozostali u władzy. W 1970 dyskryminowani Hutu podjęli nieudaną próbę przejęcia władzy; w czasie powstania zabili wielu Tutsi. Po stłumieniu buntu większość przywódców Hutu została stracona. W kwietniu 1972 rząd zdławił próbę odzyskania władzy podjętą przez mwami (który został zabity), później w całym Burundi wybuchło zbrojne powstanie Hutu, którzy zaciekle atakowali Tutsi. W odwecie rząd - dąŜąc do stłumienia powstania - zabił około 100 tysięcy Hutu. Zwycięscy Tutsi, którzy stracili około 10 tysięcy ludzi, w ciągu kilku miesięcy całkowicie opanowali sytuację. W 1973 walki wybuchły na nowo; tysiące Hutu uciekło do sąsiedniego Zairu, Ruandy i Tanzanii. Patrz takŜe RUANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1959-1961. BUSHIRIEGO POWSTANIE 1888-1890. Bu-

shiri bin Salim (zm. 1889) wzniecił powstanie mieszkającch na wybrzeŜu arabskich handlarzy niewolników przeciwko bezwzględnym kolonizatorom niemieckim w Niemieckiej Afryce Wschodniej (obecnie część Tanzanii). W 1888 Hermann von Wissmann (1853-1905), znany badacz Afryki, został mianowany komisarzem Afryki Wschodniej; jego zadaniem było stłumienie powstania. Wissmann przybył do Niemieckiej Afryki Wschodniej na początku 1889 wraz z 600 sudańskimi Ŝołnierzami i przez cały rok toczył potyczki ze zbuntowanymi Arabami. W grudniu 1899 Ŝołnierze Wissmanna zdobyli Bagamoyo, ośrodek oporu powstańców. Bushiri ujęto i powieszono. Gdy Wissmann przywracał porządek w kraju, Niemcy i Brytyjczycy utrzymywali blokadę wybrzeŜa, uniemoŜliwiając w ten sposób handel niewolnikami i import broni. Do 1890 powstanie całkowicie stłumiono.

101

c CABOCHE'A BUNT 1413. Simon Lecoustellier, rzeźnik, znany takŜe jako Simon Caboche, przewodził wojowniczej grupie francuskich rzemieślników, którzy zbuntowali się przeciwko korupcji w administracji państwowej. Sprzymierzeni z Janem bez Trwogi (1371-1419), księciem Burgundii, tak zwani cabochiens zdobyli w ParyŜu Bastylię, twierdzę królewską słuŜącą za więzienie, i zmusili króla Karola VI do uchwalenia ordonnance cabochienne, rozporządzenia wprowadzającego radykalne reformy. Rozruchy wywołały niezadowolenie paryskiej klasy średniej, co umoŜliwiło Karolowi (1391-1465), księciu orleańskiemu, zgniecenie buntu i odwołanie reform. Patrz takŜe ARMANIACKO-BURGUNDZKA WOJNA DOMOWA 1411-1413.

CADE'A BUNT 1450. Bunt Cade'a z końca STULETNIEJ WOJNY ilustruje wpływ, jaki wywarła ta wojna na społeczeństwo angielskie. John lub Jack Cade (zm. 1450) przyjął nazwisko John Mortimer i głosił, Ŝe jest kuzynem Ryszarda (1411-1460), księcia Yorku. Cade stanął na czele dobrze zorganizowanego powstania drobnych właścicieli ziemskich domagających się obniŜenia podatków i cen, zwolnienia kilku ministrów króla Henryka VI (1421-1471), połoŜenia kresu przekupstwu i Ŝądających powrotu z wygnania Ryszarda, rywala Henryka. Armia Cade'a, składająca się głównie z mieszkańców Kentu i Sussex, pokonała armię królewską 18 czerwca 1450 pod Sevenoaks i na krótki czas zajęła Londyn, gdzie stracono znienawidzonego królewskiego lorda skarbnika, obwinianego o wszystkie klęski

poniesione we Francji. Buntownicy plądrowali i wzniecali poŜary, aŜ wreszcie 6 lipca 1450 londyńczycy zmusili ich do opuszczenia miasta. Większość powstańców skorzystała z amnestii uchwalonej przez rząd i zaniechała dalszych działań, ale Cade walczył nadal; ujęto go, gdy został śmiertelnie ranny. Powstanie przyczyniło się do obniŜenia autorytetu króla i umoŜliwiło Ryszardowi powrót z Irlandii, gdzie przebywał w czasie wygnania. Patrz takŜe DWÓCH RóŜ WOJNY 1455-1485. CAMBRAI, WOJNA LIGI W CAMBRAI. Patrz

LIGI z CAMBRAI WOJNA isos-isio.

CAMP GRANT, MASAKRA W CAMP GRANT 1871. 30 kwietnia 1871 około 150-osobowa grupa białych i nienawidzących Apaczów Indian Papagów wkradła się nocą do Camp Grant w południowej Arizonie i zabiła 108 członków plemienia Arawajpów naleŜącego do szczepu Apaczów, które dąŜyło do zawarcia pokoju z białymi osadnikami. Zabójcy uprowadzili 29 dzieci, które zostały później sprzedane w Meksyku. Władze aresztowały prowodyrów masakry, ale wkrótce ich zwolniono. Masakra wywarła wpływ na politykę prowadzoną przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Ulyssesa S. Granta (1822-1885), której celem było zamknięcie Apaczów w rezerwatach indiańskich, gdzie moŜna byłoby „wdraŜać ich do cywilizacji". Masakra w Camp Grant była początkiem APACZÓW WOJNY 1871-1873. CASTRO REWOLUCJA. Patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1956-1959.

102

CAYITE,

POWSTANIE W

CAYITE

1872.

20 stycznia 1872 około 200 Ŝołnierzy filipińskich słuŜących w armii hiszpańskiej na Filipinach zbuntowało się w forcie San Felipe w Cavite, prowincji na południe od Manili. Bunt stłumiono błyskawicznie, a buntowników surowo ukarano. Reakcyjny gubernator hiszpański Filipin wykorzystał powstanie jako pretekst do zgniecenia rodzącego się ruchu na rzecz niepodległości Filipin. Pod fałszywym oskarŜeniem 0 udział w powstaniu zaaresztował wielu intelektualistów i innych ludzi, którzy do magali się reform. Aresztowano, postawiono przed sądem i uznano za winnych zdrady trzech księŜy katolickich. Ich śmierć uczy niła z nich bohaterów walczących o uwol nienie Filipin spod władzy hiszpańskiej. CEJLOŃSKA REWOLTA 1971. W 1948 Cejlon (Sri Lanka) uzyskał niepodległość i status członka brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Stałe tarcia między Syngalezami, przewaŜającą grupą narodowościową, wyznania buddyjskiego, a Tamilami wyznającymi hinduizm oraz trudności gospodarcze i spory między partiami politycznymi doprowadziły do zamordowania w 1959 syngaleskiego premiera Cejlonu, S.W.R.D. Bandaranaike (1899-1959) z Cejlońskiej Partii Wolności (CPW). Wdowa po nim, Sirimavo Bandaranaike (ur. 1916), została przywódczynią CPW, a później (1960) premierem skrajnie lewicowego rządu sprzyjającego Syngalezom. W opozycji do tego rządu znalazły się partie zarówno lewicowe, jak i prawicowe. W wyniku wyborów w 1965 na czele rządu stanął umiarkowany, prozachodni socjalista, ale w 1970 władzę przejęła znowu pani Bandaranaike i powołała nowy, koalicyjny rząd CPW i marksistowskich partii socjalistycznych. Opozycja ze strony skrajnej lewicy oraz marksistowskiego Zjednoczonego Frontu Ludowego (ZFL) zniecierpliwiona wolnym tempem przeprowadzanych przez rząd reform społecznych, podjęła próbę przejęcia władzy w stolicy kraju, Colombo 1 w innych miastach (kwiecień - maj 1971).

Rząd uzyskał pomoc wojskową Związku Radzieckiego, Indii, Pakistanu i Wielkiej Brytanii; stłumiono rewoltę najpierw w miastach, a do połowy czerwca takŜe w okolicach rolniczych i w dŜungli. W 1972 Sirimavo Bandaranaike proklamowała republikę; przyjęto nową konstytucję oraz nową nazwę kraju - Sri Lanka (w języku syngaleskim: „wspaniały kraj"). JednakŜe konflikt między mniejszością a większością narodową pozostał nadal nie rozwiązany. CELTYBERYJSKIE WOJNY 154-133 p.n.e.

Wojska rzymskie dokonujące podboju Półwyspu Pirenejskiego (Hiszpania i Portugalia) prowadziły okrutne, krwawe i długie wojny z plemionami celtyckimi zamieszkującymi górzystą Celtyberię (północna część środkowej Hiszpanii). Celtyberowie budowali na wzgórzach ogromne warownie, których skutecznie bronili, zasłynęli tym zwłaszcza mieszkańcy Numancji (patrz NuMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e.). Luzytanie

- związek wojowniczych ludów celtyckich zamieszkujących obecną Portugalię środkową i zachodnią Hiszpanię - długo stawiali opór Rzymianom. Celtyberowie zostali zwycięŜeni dopiero w 151, a Luzytanie w 150. Korzystając z prowadzonej przez Rzymian trzeciej PUNICKIEJ WOJNY, plemiona te wznieciły w 147 powstanie i zadały Rzymianom cięŜkie straty. Wiriatus (zm. 139), wódz Luzytanów, walczył przez osiem lat (patrz LUZYTANÓW WOJNA 154-139 p.n.e.). Wielu Celtyberów zwycięŜyły w latach 143-141 legiony rzymskie Kwintusza Ceciliusza Metellusa (zm. 115), ale część z nich stawiała nadal opór; Numancja do 133. CHACO, WOJNA O CHACO 1932-1935.

Grań Chaco, inaczej Chaco Boreal, to pustkowie o powierzchni około 260 tysięcy km2, połoŜone na zachód od rzeki Paragwaj i na północ od rzeki Pilcomayo. PrzynaleŜność terytorialna Grań Chaco jest przedmiotem sporu między Boliwią i Paragwajem od ok. 1825. Boliwia, która utraciła wybrzeŜe na rzecz Chile (patrz WOJNA o SALETRĘ is?9-

103

-1884), pokładała nadzieję, Ŝe przez Grań Chaco oraz rzeki Paragwaj i Parane prowadzić będzie droga transportu ropy naftowej do Atlantyku. W tym czasie przypuszczano, Ŝe w Grań Chaco znajdują się złoŜa ropy. Gdy wojska wraz z kolonistami z Boliwii wkroczyły na teren Grań Chaco, doszło do starć między nimi a mieszkającymi tam ParagwajeŜykami. W 1928 wojska obu państw atakowały się wzajemnie, jednak do otwartej wojny jeszcze nie doszło, a konferencja krajów Ameryki usiłowała doprowadzić do zakończenia sporu na drodze arbitraŜu. Próby okazały się bezowocne. Drobne starcia trwały do 1932, kiedy to Paragwaj rozpoczął ofensywę, a później - 10 maja 1933 - formalnie wypowiedział wojnę Boliwii. Liczniejsza i lepiej uzbrojona armia boliwijska, wyszkolona i początkowo dowodzona przez niemieckiego generała, Hansa von Kundla (1869-1939), zdobyła umocnienia paragwajskie w środkowym Grań Chaco, w tym strategiczny punkt - Fortin Boąueron (15 czerwca 1932). Później Paragwaj, który traktował tę wojnę jak obronę ojczystego kraju, przeprowadził mobilizację i przygotował ofensywę kierowaną przez pułkownika Jose Felixa Estigarribię (1888-1940). Pod jego dowództwem wojska paragwajskie zaczęły odnosić zwycięstwa; odbito Fortin Boąueron oraz inne twierdze, a w 1934 Paragwajczycy zdobyli większą część Grań Chaco. Naczelnym dowódcą wojsk boliwijskich został na miejsce Kundla generał Enriąue Penaranda (1892-1970). 17 listopada 1934 Estigarribia zdobył najwaŜniejszą twierdzę boliwijską, Ballivian, a na początku 1935 wkroczył do wschodniej Boliwii, skąd wyparła go kontrofensywa boliwijska. Dzięki staraniom Stanów Zjednoczonych i pięciu państw południowoamerykańskich oba zmęczone wojną państwa zawarły rozejm (12 czerwca 1935), a później podpisały w Buenos Aires układ pokojowy (21 lipca 1938). Paragwaj uzyskał większą część Grań Chaco, a Boliwia - dostęp do Atlantyku przez rzeki Paragwaj i Parane oraz moŜliwość korzystania z wolnego portu Puerto Casado.

CHAMORRO PRZEWRÓT. Patrz NlKARAGUA-

ŃSKA WOJNA DOMOWA 1925-1933.

CHARLES FORD, MASAKRA POD CHARLES FORD. Patrz BANNOKÓW WOJNA 1878.

CHERRY YALLEY, MASAKRA W CHERRY VALLEY 1778. W czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI Amerykanie chcieli wywrzeć presję na Indian z plemienia Irokezów, sprzymierzeńców Brytyjczyków. Amerykańskie wojska kolonialne zburzyły dwie wioski Irokezów na granicy stanu Nowy Jork. W odwecie około 500 Irokezów, prowadzonych przez wodza Josepha Branta (1742-1807), oraz około 200 Ŝołnierzy lojalistów pod dowództwem kapitana Waltera N. Butlera (zm. 1781) zaatakowało 11 listopada 1778 ufortyfikowane miasto Cherry Yalley, w stanie Nowy Jork. Miasto doszczętnie spalono, około 50 obrońców zabito (w tym 20 Ŝołnierzy i pułkownika Ichaboda Aldena [1739-1778], który z 200 Ŝołnierzami z Siódmej Kontynentalnej Dywizji Massachusetts stacjonował w Cherry Yalley). 70 mieszkańców miasta zostało rannych i wziętych do niewoli. Patrz takŜe MINISINK, MASAKRA w MINISINK 1779; WYOMING VALLEY, MASAKRA w WYOMING YALLEY 1778. CHEYY CHASE, KLĘSKA ANGLIKÓW POD CHEYY CHASE 1388. Między baronami, odpowiedzialnymi za obronę granicy szkocko-angielskiej, często dochodziło do walk. W 1388 Szkoci odnieśli zwycięstwo pod Chevy Chase, czyli Otterburn (nazwa szkocka), w Northumberlandii. Wojska angielskie pod dowództwem Henry'ego „Hotspura" (Raptusa) Percy'ego (1366-1403) miały przewagę liczebną nad wojskami szkockimi w stosunku 3 do l, ale Szkoci pod dowództwem hrabiów Douglasa i Moraya, zaatakowali z bliska. Anglicy nie mogli więc uŜyć łuków, gdyŜ obawiali się, Ŝe w zapadającym zmierzchu mogliby razić swoich. Douglas poległ, ale jego zwolennicy nie załamali się, dokonali rzezi 2000 uciekających Anglików. Percy dostał się do niewoli, z której go potem wykupiono.

104

CHILE WOJNA Z KONFEDERACJĄ PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKĄ. Patrz PERUWIAŃ-

SKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA 1836-

1839. CHILUSKA WOJNA DOMOWA 1829-1830.

Po obaleniu w 1823 chilijskiego dyktatora Bernardo O'Higginsa (1778-1842) Chile przeŜyło okres niesłychanego zamętu. Konserwatywni, bogaci posiadacze ziemscy i duchowieństwo zawiązali przymierze, aby przeciwstawić się liberałom rekrutującym się przede wszystkim z klas niŜszych. Liberałowie popierali lokalną autonomię, reformy rolne i ograniczenie władzy kościelnej. Ogłoszenie liberalnej konstytucji w 1828 spowodowało kryzys, w wyniku którego w 1829 wybuchła wojna domowa. Konserwatyści poparli generała Joaąuina Prieto (1786-1854), dowódcę największego garnizonu wojskowego znajdującego się w Concepción; wojskami liberałów dowodził generał Ramon Freire (1787-1851). 17 kwietnia 1830 obie armie spotkały się w bitwie pod Lircay, w której decydujące zwycięstwo odnieśli konserwatyści. Prieto został prezydentem; jednym z ministrów gabinetu mianował Diego Portalesa (1793-1837), który później został dyktatorem rządu konserwatywnego. Patrz takŜe PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ

FEDERACJI

WOJNA

1836-1839.

CHILUSKA WOJNA DOMOWA 1891. W 1886 na prezydenta Chile wybrano liberała Jose Manuela Balmacedę (1840-1891), który popierał roboty publiczne, usprawnił opiekę lekarską i szkolnictwo publiczne. W 1890 opozycja w Kongresie wystąpiła przeciw jego reformom i odrzuciła proponowany budŜet. Na początku 1891 Balmaceda oświadczył, Ŝe będzie sprawował rządy bez Kongresu; w odpowiedzi Kongres zdymisjonował go i mianował prezydentem tymczasowym oficera marynarki Jorge Montta (1845-1922). Marynarka wojenna opowiedziała się po stronie Kongresu, ale armia nie wypowiedziała posłuszeństwa prezydentowi, który w stolicy Santiago sprawował rządy dyktatorskie. W sierpniu 1891 flota wysadziła na brzeg w pobliŜu

Yalparaiso 9000 Ŝołnierzy Kongresu. Część wojsk Balmacedy, liczących 10 tysięcy ludzi, nie chciała walczyć, co pozwoliło drugiej stronie na zajęcie miasta. Wkrótce wojska Kongresu zajęły równieŜ Santiago. Usunięty z urzędu Balmaceda uzyskał azyl w poselstwie Argentyny w Santiago, a gdy jego kadencja dobiegła końca, 19 września 1891 popełnił samobójstwo. CHILIJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1818. Gdy wiadomość o detronizacji króla Hiszpanii, Ferdynanda VII (1784-1833), przez Napoleona (1769-1821) (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA isos-isw) dotarła do Chile, obalono hiszpańskiego gubernatora, a władzę przejęła junta. Junta wprawdzie oficjalnie zadeklarowała wierność Ferdynandowi, ale usuwała kolonialnych administratorów i otworzyła porty chilijskie dla zagranicznych statków handlowych. W latach 1811-1814 jednością rewolucyjnego ruchu w Chile wstrząsały gwałtowne spory między zwolennikami radykała Jose Miguela Carrery (1785-1821) a zwolennikami umiarkowanego Bernardo O'Higginsa (1778-1842). W 1814 umoŜliwiły one hiszpańskiej armii królewskiej pokonanie rewolucjonistów w bitwie pod fencagua i przywrócenie w Santiago władzy królewskiej. O'Higgins i Carrera połączyli swe wojska z siłami Jose San Martina (1778-1850), który w Mendozie (w zachodniej Argentynie) od trzech lat szkolił armię mającą wyzwolić Peru (via Chile) (patrz PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-ms). San Martin wkrótce usunął Carrerę za podŜeganie do buntu. Na początku 1817 około 5000 Ŝołnierzy pod dowództwem San Martina po raz pierwszy w historii przekroczyło Andy i 12 lutego 1817 pokonało Hiszpanów w bitwie pod Chacabuco. San Martin zajął Santiago, a rok później proklamował niepodległość Chile. Ostateczną klęskę armia San Martina zadała wojskom królewskim 5 kwietnia 1818 w bitwie nad rzeką Maipo, co zagwarantowało niepodległość Chile. Mała flota chilijska pod dowództwem lorda Thomasa Cochrane'a (1775-1860), utalentowanego oficera brytyjskiego, pokonała

105

Hiszpanię na wybrzeŜu chilijskim i na morzu. W latach 1818-1820 Cochrane skutecznie ostrzeliwał hiszpańskie forty i zdobył wiele okrętów wojennych. Patrz takŜe ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isie. CHILIJSKI PRZEWRÓT 1973. W 1970 na prezydenta Chile wybrano Salvadora Allende Gossensa (1908-1973), zaprzysięgłego marksistę, który deklarował, Ŝe chce wprowadzić socjalizm w ramach demokratycznego ustroju. Pierwszym jego zadaniem była reforma gospodarki; zaczął od zamroŜenia cen i podwyŜki płac. Później upaństwowił kopalnie miedzi naleŜące do USA i kilka gałęzi przemysłu cięŜkiego, rozparcelował równieŜ wielkie plantacje i rozdzielił ziemie chłopom. Działania te wzbudziły protest wielu państw, a w Chile - sprzeciw klasy średniej i wyŜszej oraz partii prawicowych. Stan gospodarki pogorszył się, zaczęło brakować Ŝywności, strajki spowodowały spadek produkcji, brakowało zagranicznych kredytów, nastąpił wzrost inflacji; walki uliczne, sabotaŜ i kłótnie w Kongresie stały się codziennym zjawiskiem. Dwumiesięczny strajk właścicieli środków transportu samochodowego, którzy nie chcieli dopuścić do nacjonalizacji, sparaliŜował państwo. Kraj znalazł się na krawędzi wojny domowej. 11 września 1973 siły zbrojne przeprowadziły zamach stanu; obaliły rząd i zdobyły pałac prezydencki w Santiago. Allende prawdopodobnie popełnił samobójstwo w czasie ataku na pałac. Według niektórych źródeł Centralna Agencja Wywiadowcza USA pomagała w układaniu planu i finansowaniu zamachu stanu. Rządy w Chile przejęła czteroosobowa junta z generałem Augusto Pinochetem Ugarte (ur. 1915) na czele. CHINDITÓW WOJNA. PatTZ BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945.

(405 i 407) Nam Viet, znajdujący się pod panowaniem Chin. W 413 wyprawił się na północną część Jih-nan, lecz z wyprawy nie wrócił. W 431 król Czamów Yang Mah II (402-447?) na czele flotylli (ponad 100 okrętów) przeprowadził łupieŜczą wyprawę wzdłuŜ wybrzeŜa Jih-nan w opanowanym przez Chińczyków Tonkinie (północna część Wietnamu). JednakŜe podczas nieobecności króla Chińczycy w odwecie obiegli Chu-su; ostatecznie musieli przerwać oblęŜenie z powodu złej pogody. Walczące w Tonkinie wojska Yang Maha bezskutecznie usiłowały uzyskać pomoc Ŝołnierzy Funan. Sporadyczne potyczki ciągnęły się do 446, kiedy to nowy gubernator Tonkinu przerwał toczące się negocjacje i rozpoczął oblęŜenie Chu-su. W zdobytym mieście w jego ręce dostały się ogromne łupy; jego wojska ruszyły dalej, zdobyły i splądrowały stolicę Czamów w pobliŜu Hue, zagarnęły duŜą ilość złota i zawładnęły całym państwem Czampa. CHIN l PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 605.

Anarchia w Chinach i słabość rządzącej tam dynastii Sui skłoniły króla Czamów Sambhuwarmana (zm. 629) do zrzucenia zaleŜności od Chin. Jednak gdy zaczęła mu grozić walka z wychodzącymi z kryzysu Chinami, od 595 znowu zaczął płacić Chinom daninę. Wojska chińskie dowodzone przez generała Liu Fanga zgniotły powstanie w prowincjach Tonkin i Annam, pozostających pod panowaniem Chin, i ruszyły na południe. Pokonały armię Sambhuwarmana, zdobyły Chu-su i złupiły stolicę Czamów w Tra-kieu (605). Po wycofaniu się Chińczyków Sambhuwarman objął ponownie władzę i poprosił cesarza Chin, Yang Guanga (zm. 618) o przebaczenie. CHIN WOJNA I KITANAMI 979-1O04. Ki-

CHIN l PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 431-446. Król Czampy (królestwo w obecnym Wietnamie środkowym) Fan Huta (zm. ok. 414) wykorzystał okazję, jaką stwarzał zamęt w Chinach po upadku dynastii Jin i najechał

tanowie naleŜeli do plemion mongolskich, które w połowie X w. zamieszkiwały większą część północno-wschodnich Chin, sięgając na południu po śółtą Rzekę (Huang-ho). Rządziła nimi dynastia Liao, co oznacza

106

„Ŝelazo". W 979 Tai Tsung, następca Czao Kuang-jin (zm. 976), załoŜyciela dynastii Sung w Chinach (960), usiłował odebrać Kitanom prowincje Hopei i Szansi. Pierwsza próba zdobycia stolicy Kitanów, Pekinu, nie powiodła się, ale siedem lat później Chińczykom udało się odzyskać północną część Szansi i część południowej Hopei. Wojna trwała jeszcze za panowania trzeciego cesarza Sung, jednak Chińczycy stopniowo odzyskiwali dawne ziemie. W końcu w traktacie pokojowym w Szanjuan w 1004 Kitanowie zgodzili się opuścić południową część Hopei w zamian za północne rejony Szansi i roczną daninę w wysokości 100 tysięcy uncji srebra i 20 tysięcy zwojów jedwabiu. Patrz DśURDśENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA LIAO 1114-1122.

CHIN WOJNA Z NANCZAO 751 -774. Teren obecnego Junanu i południowego Syczuanu w południowej części Chin zamieszkiwali Tajowie, znani w VIII w. jako Szanowie, którzy uznawali zwierzchność Chin. Około 733 ksiąŜę Szanów zdobył władzę nad sąsiednim terytorium i ogłosił się królem Nanczao („południowe księstwo"). Cesarz potwierdził ten tytuł, ale król nadal płacił mu daninę. Jego następca zrzucił zwierzchność Chin. Wojska cesarskie bezskutecznie usiłowały pozbawić go tronu; nie zdołały go jednak pokonać i w 774 cesarz chiński uznał niepodległość Nanczao. 20 lat później państwo Nanczao zawarło przymierze z Chinami skierowane przeciw Tybetowi (patrz CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 753-821). CHIN WOJNA Z TANGUTAMI PIERWSZA

CHIN WOJNA Z KOXINGĄ 1646-1662.

Czeng Cz'eng Hung, znany lepiej jako Koxinga (1623-1662), popierał dynastię Ming w walce z najazdami MandŜurów. Był on bezlitosnym piratem grasującym wzdłuŜ południowego wybrzeŜa Chin i wokół tamtejszych wysp. ZałoŜył kilka baz, z których wypływała jego korsarska flota, by grabić statki i przybrzeŜne miasta. Opanował znaczne tereny na lądzie. W 1659 spróbował zdobyć Nankin, ale mu się to nie powiodło. Zdesperowani MandŜurowie (dynastia King) przesiedlili mieszkańców wybrzeŜa i umieścili ich na strzeŜonym terenie oddalonym ok. 17-30 km od brzegu, po czym zburzyli ich domy i zniszczyli pola, aby pozbawić Koxingę oraz jego ludzi Ŝywności i innych środków do Ŝycia. Z pomocą Holendrów wojska mandŜurskie zburzyły przybrzeŜne warownie piratów. W odwecie Koxinga w 1661 dokonał inwazji na Formozę (Tajwan), która była wówczas pod jurysdykcją Holendrów, i po długim oblęŜeniu, w którym brały udział setki pirackich statków, zdobył obsadzony przez Holendrów Fort Zelanda. Po śmierci Koxingi jego syn i wnuk panowali na wyspie aŜ do 1683, później wyspa została częścią Chin. Patrz takŜe MANDśURSKI PODBÓJ CHIN leis-ieso.

990-1003. Gdy Chińczycy walczyli z Kitanami (patrz CHIN WOJNA z KITANAMI 9791004), na północnym wschodzie Tanguci grupa po części koczowniczych ludów zamieszkujących tereny połoŜone na północ od Chińskiego Muru - zrzucili zwierzchnictwo Chin i utworzyli niepodległe królestwo, nazwane później Si Sia, czyli Zachodnie Sia. Kitanowie uznali nowe królestwo, a Chińczycy wkrótce pogodzili się z niezaleŜnością tego państwa; w tym okresie woleli nie walczyć z wojowniczymi sąsiadami z północy. Druga wojna Chin z Tangutami 1040-1043. Tanguci (Si Sia) najechali terytoria Chin połoŜone przy ich południowej granicy. Mieli zamiar podbić całe Chiny. Jednak planu tej kampanii nie udało się zrealizować. Chcąc uniknąć najazdów, cesarz chiński zgodził się płacić władcy Si Sia roczną daninę w srebrze, jedwabiu i herbacie, podobnie jak płacił Kitanom. Nastał długi okres pokoju; w tym czasie Tanguci i Kitanowie przyswajali sobie chiński styl Ŝycia i kulturę. CHIN WOJNA Z TURKAMI WSCHODNIMI

629-630. W 618, gdy dynastię Sui zastąpiła dynastia Tang, obecną Mongolię Wewnętrzną zamieszkiwali wschodni lub inaczej pół-

107

nocni Turcy. Turcy udzielili azylu wdowie i wnukowi ostatniego cesarza i przez dziesięć lat wywoływali niepokoje na północnej granicy Chin. T'ai Zong (597-649), energiczny i utalentowany cesarz chiński, świadomy był tego, jakie zagroŜenie stwarzają ich najazdy, posłał emisariuszy, by wzniecali powstania plemion, które niechętnie podporządkowywały się Hiele (Kat il-chan), tureckiemu kaganowi (królowi). W 628 wybuchła rewolta, a w rok później Tai Zong wysłał na północ armię, by wsparła powstańców. Hiele został w czasie bitwy wzięty do niewoli, ale gdy znalazł się w stolicy Chin, cesarz potraktował go bardzo łaskawie. Podobnie odniósł się do zwycięŜonych wojsk tureckich, wielu Ŝołnierzy przyjął do chińskiej armii. CHIN WOJNA Z TURKAMI ZACHODNIMI PIERWSZA 641-648. Cesarz chiński T'ai Zong (597-649) zastosował tę samą taktykę przeciw Turkom zachodnim co przeciw wschodnim (patrz CHIN WOJNA z TURKAMI WSCHODNIMI 629-630): mianowicie podburzał rywalizujące plemiona i wymuszał posłuszeństwo na ich wodzach. Słynna kawaleria T'ai Zonga wyparła Turków na zachód z opanowanych przez nich terenów w górach Azji Środkowej. Przed śmiercią w (649) cesarz zdołał podporządkować sobie Turków i zmusić ich do zaprzestania uciąŜliwych napadów na karawany na północnych szlakach prowadzących na zachód. Druga wojna Chin z Turkami zachodnimi 657-659. RównieŜ i ta wojna toczyła się w stepach Azji Środkowej, głównie między oddziałami koczowników a jazdą chińską. Plemiona Ujgurów, kiedyś sprzymierzone z Turkami, w 657 zerwały sojusz i pomagały Chińczykom wyprzeć Turków z Chin i terenów obecnego Afganistanu poza Pamir (górzysty region w Azji Środkowej, w TadŜykistanie). CHIŃSKA REWOLUCJA 1911-1912. Dynastia mandŜurska King panowała ponad 260 lat, mimo to wielu Chińczyków uwaŜało

MandŜurów za obcych i nienawidziło ich tak samo, jak nienawidziło i bało się cudzoziemców, którzy zdobyli władzę nad portami i otrzymywali koncesje na budowę linii kolejowych, dróg i kopalń. Przez całą pierwszą dekadę XX w. dochodziło w Chinach do niepokojów i zamieszek, wszędzie powstawały stowarzyszenia rewolucyjne. Nowe szkoły publiczne i prywatne kształciły studentów; podejmowano działania na rzecz polepszenia warunków Ŝycia ludności. Z pomocą przychodzili Chińczycy mieszkający za granicą, którzy finansowali reformy i ruch oporu. Słaby cesarz mandŜurski usiłował kilkakrotnie wcielić w Ŝycie reformy, były one jednak szybko odwoływane przez cesarzową wdowę, która nie potrafiła właściwie ocenić sytuacji w kraju. 8 października 1911 eksplozja w mieście Hankou naprowadziła na ślad grupy rewolucyjnej; jej przywódcy zostali szybko aresztowani i straceni. śołnierze w Wuchang (część Wuhanu), po drugiej stronie rzeki Jangcy, naprzeciw Hankou, wiedzieli o spisku tej grupy i bojąc się oskarŜeń, 10 października 1911 wszczęli bunt, splądrowali rezydencję gubernatora, opanowali miasto i ogłosili powstanie przeciw MandŜurom. Wydarzenia te, znane jako „podwójna dziesiątka", zainicjowały wybuch podobnych powstań w całym kraju. Wkrótce w rękach powstańców znalazły się wszystkie prowincje w dolinie rzeki Jangcy oraz południowe i północno-zachodnie Chiny. Na terytoriach tych powstańcy ogłosili republikę. Odbyło się to bez większego rozlewu krwi, poniewaŜ większość chińskich urzędników i dowódców wojskowych zdawała sobie sprawę, Ŝe dni dynastii są policzone. KsiąŜę regent zwołał Zgromadzenie Narodowe, ciało doradcze składające się z członków mianowanych i wybieranych. Zgromadzenie wybrało na premiera Juana Szi-kai (1859-1916), który niezbyt chętnie przyjął ten urząd. Juan stworzył nowoczesną armię chińską, był utalentowanym przywódcą; nie chciał wiązać się z MandŜurami, zaleŜało mu przede wszystkim na przekształceniu Chin w silne,

108

nowoczesne państwo. Jego wojska odebrały rewolucjonistom kilka miast, Juan nakazał zakończyć rewolucję. W tym czasie przywódca polityczny Sun Czong-szan (Jat-sen) (1866-1925), często nazywany „Ojcem Chińskiej Republiki", powrócił do kraju z Ameryki, gdzie wygłaszał odczyty i zbierał fundusze dla rewolucji. Po powrocie ofiarowano mu urząd tymczasowego prezydenta; Sun Czong-szan objął ten urząd l stycznia 1912 w tymczasowej stolicy, Nankinie. Sun zdawał sobie sprawę, Ŝe nie ma poparcia wojska, a takŜe doświadczenia w kierowaniu rządem; był przede wszystkim teoretykiem i demokratycznym idealistą. Dlatego, gdy mały cesarz Xuan Tong (1906-1967) 12 lutego abdykował, kończąc tym samym panownie dynastii King, Sun złoŜył rezygnację. Nowo zwołane Zgromadzenie Narodowe wybrało Juana na tymczasowego prezydenta, a północna i południowa część Chin utworzyły zjednoczoną republikę. CHIŃSKA REWOLUCJA KULTURALNA 19661969. W połowie lat sześćdziesiątych chiński przywódca Mao Zedong (Mao Tse-tung) rozpoczął nową kampanię polityczną, znaną jako Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna. Mao, którego władza opierała się na wojsku, chciał ograniczyć wpływy aparatu biurokratycznego w szkolnictwie, przemyśle, instytucjach rolniczych i gospodarczych, chciał takŜe zachęcić do kontynuacji rewolucji w Ŝyciu kulturalnym. Z hasłami kampanii Mao zwracał się przede wszystkim do młodzieŜy. Władze rozdawały przepustki upowaŜniające do bezpłatnych przejazdów kolejowych. Setki tysięcy zapalonych młodych ludzi - męŜczyzn i kobiet - zjechało do Pekinu, stolicy Chin, by uczestniczyć w masowych pochodach na placu Niebiańskiego Spokoju, które z trybuny odbierał Mao. Uczestnicy tej rewolucji, czerwonogwardziści prześcigali się w okazywaniu patriotyzmu i oddania Mao. Zaklejali ściany afiszami z nazwiskami wrogów Mao i jeździli po całych Chinach propagując prawdy zawarte w „małej czerwonej ksiąŜe-

czce" Mao. Ruch ten, mający na celu wskrzeszenie zapału Ŝołnierzy Armii Czerwonej podczas WIELKIEGO MARSZU w latach 1934-1935, wkrótce wymknął się spod kontroli. Bandy Czerwonej Gwardii niszczyły dzieła sztuki i zabytki, potępiały i prześladowały intelektualistów, paliły ksiąŜki i atakowały ludzi, których uznały za elitę lub za przeciwników Mao. Szkoły i uniwersytety zamknięto, działalność gospodarcza niemal ustała. Członkowie Czerwonej Gwardii zwalczali się wzajemnie z powodu róŜnic ideologicznych; w większości prowincji, zwłaszcza na południu, dochodziło do starć zbrojnych. Później powstały nowe komitety rewolucyjne, w skład których weszli przedstawiciele armii, bardziej odpowiedzialni członkowie Czerwonej Gwardii, chłopi i robotnicy. Komitety miały przywrócić porządek i skończyć z frakcyjnością. Gwałty i chaos zaczęły stopniowo zanikać. Wiosną 1969 otworzono szkoły, ale zajęcia na uniwersytetach zostały wznowione dopiero we wrześniu 1970. Podczas rewolucji kulturalnej wyeliminowano wiele istniejących od wieków róŜnic między bogatymi i biednymi, jednakŜe koszty tej kampanii oraz straty, jakie spowodowała, były ogromne. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1398-1402.

Czu-Jian-czang (Hungwu) (1328-1398), załoŜyciel dynastii Ming, wyparł najeźdźców mongolskich (patrz MONGOLSKO-CHIŃSKA WOJNA 1356-1368) i podniósł z upadku gospodarkę Chin. Miał sześciu synów, ale tron po nim objął wnuk Huei Ti (Jianwen) (1377-1440), szesnastoletni młodzieniec, który od razu przystąpił do odbierania władzy ambitnym stryjom. W ciągu roku trzech z nich zostało pozbawionych przywilejów i stało się zwykłymi obywatelami, jeden popełnił samobójstwo, jeden udał się do klasztoru; jedynie Czu Di (1359-1424), ksiąŜę Yan, stawił opór w 1398 i zdobył władzę we wszystkich północnych prowincjach. W 1402 pomaszerował na Nankin, stolicę cesarstwa, i rozpoczął jego oblęŜenie.

109

Obwarowane miasto poddało się nie stawiając większego oporu. Do sukcesu Czu Di przyczynili się częściowo zdrajcy wywodzący się z dworu cesarza. Czu Di zasiadł na tronie jako Jung Lo, trzeci cesarz dynastii Ming. Huei Ti znikł, prawdopodobnie zginął w płonącym pałacu lub zbiegł w przebraniu buddyjskiego mnicha. Według historyków chińskich ta ostatnia moŜliwość jest bardziej prawdopodobna. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1627-1644.

W końcowym okresie dynastii Ming uciąŜliwe podatki, zniszczenia będące skutkiem najazdów mandŜurskich (patrz MANDśURSKI PODBÓJ CHIN i6is-i65o), rujnujące powodzie i klęski głodu oraz polityczne intrygi znacznie pogorszyły sytuację milionów Chińczyków i stały się powodem powstań w wielu regionach cesarstwa. Dowódcy wojskowi przyjmowali bezdomnych ludzi do swoich prywatnych armii i zagarniali ogromne terytoria kraju. Jednym z najpotęŜniejszych wodzów był Li Tzu-cz'eng (1605-1645), który w 1637 usiłował bezskutecznie zdobyć stolicę prowincji Syczuan. Nie zrezygnował z walk - poprowadził armię do prowincji Szansi, a w 1640 - do prowincji Honan. W 1642 był juŜ panem prowincji, a w rok później przejął władzę w Szansi i ogłosił się cesarzem. W 1644 wyruszył na czele 300 tysięcy Ŝołnierzy do stolicy cesarstwa, Pekinu. Z tego miasta wyprawiono przeciw niemu dwie armie pod dowództwem rywalizujących ze sobą dowódców; brak koordynacji sprawił, Ŝe obie armie doznały cięŜkich klęsk i powstańcy weszli triumfialnie do miasta. Ostatni cesarz z dynastii Ming powiesił się z rozpaczy, a Li na krótki czas objął tron. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1674-1681.

WYPRAWA 1926-1928), ale pozostało ogromne

i złoŜone zadanie przekształcenia Chin w nowoczesne państwo. Był to problem na lata, tymczasem w kraju szerzyło się niezadowolenie, dawni gubernatorzy wojskowi usiłowali odzyskać władzę, chłopi cierpieli wskutek klęsk powodzi i głodu; gdy stłumiono powstanie w jednej prowincji, w drugiej wybuchało następne. JednakŜe marszałek Kuomintangu Czang Kaj-szek (1886-1975) uznał, Ŝe największymi wrogami są komuniści, którzy wyparci z duŜych miast znaleźli schronienie w górach Jing Gang, na południu. W latach 1930-1934 wojska Czanga pięciokrotnie usiłowały okrąŜyć bazy rewolucyjne. Pierwsze dwie próby oraz czwarta zawiodły. Podczas trzeciej ofensywy, w 1931, stoczono zaciekłą bitwę pod Goaxing, obie strony poniosły cięŜkie straty. Czang uwaŜał, Ŝe jego wojska zwycięŜyły, ale Armia Czerwona nie została rozgromiona; po bitwie przesunęła bazy bardziej na południe. W 1933 chińscy komuniści mieli juŜ swoje komuny w czterech innych, odległych prowincjach. Piąta kampania rozpoczęła się w październiku 1933, udział w niej wzięło 700 tysięcy Ŝołnierzy kuomintangowskich. Tym razem wojska Kuomintangu wyszkolone przez niemieckiego generała, wyposaŜone w nowoczesne samoloty i artylerię zastosowały taktykę spalonej ziemi, by głodem zmusić przeciwnika do uległości. WzdłuŜ wszystkich dróg zbudowano bunkry, umocnienia i posterunki, które nie pozwoliły komunistom na stosowanie przyjętej przez nich taktyki partyzanckiej; kuomintangowcy pacyfikowali wsie i zabijali chłopów. Przez rok trwała bezlitosna kampania, komuniści zostali wreszcie wyparci ze swoich górskich baz na południu i rozpoczęli długą wędrówkę do nowych siedzib (patrz WIELKI MARSZ 1934-1935).

Patrz TRZECH GUBERNATORÓW POWSTANIE 1674-1681. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1930-1934.

W 1928 armie Kuomintangu (Partia Narodowa) zjednoczyły Chiny (patrz PÓŁNOCNA

CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1945-1949.

Po klęsce Japonii w ŚWIATOWEJ WOJNIE II (patrz takŜe ŚWIATOWA WOJNA ii w CHINACH 1941-1945; ŚWIATOWA WOJNA n NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945) i wyparciu jej

110

wojsk z Chin zarówno chińskie wojska komunistyczne z północy, jak i kuomintangowskie z południa usiłowały jak najszybciej zająć tereny okupowane wcześniej przez Japończyków. Samoloty amerykańskie przetransportowały tysiące Ŝołnierzy Kuomintangu do Szanghaju, Nankinu i innych duŜych miast chińskich. Generał armii Stanów Zjednoczonych George Marshall (1880-1959) usiłował doprowadzić do podjęcia negocjacji pokojowych między obiema stronami. Wydawało się, Ŝe Mao Zedong (Mao Tse-tung) (1893-1976), przywódca komunistyczny, skłonny jest zawrzeć porozumienie, ale Czang Kaj-szek (1886-1975), przywódca Kuomintangu, stanowczo nie zgadzał się na rozmowy z komunistami. Marshall ostrzegł Czanga, Ŝe brak porozumienia moŜe doprowadzić zniszczoną gospodarkę Chin do całkowitego załamania, ale Czang zlekcewaŜył ostrzeŜenia. Marshall zawiadomił amerykańskie władze o fiasku misji i na początku 1947 powrócił do kraju. Stany Zjednoczone wycofały równieŜ swe wojska, ale nadal udzielały Czangowi pomocy wojskowej i finansowej. Tymczasem na stronę komunistów przechodziły całe dywizje, skłóceni ze sobą kuomintangowscy dowódcy odmawiali podjęcia ofensywy, szalejąca inflacja i korupcja w rządzie zdyskredytowały Kuomintang cieszący się dotychczas duŜą popularnością. W październiku 1948 roku 300 tysięcy Ŝołnierzy Kuomintangu poddało się komunistom w MandŜurii; dwa miesiące później komuniści otoczyli w północnej części środkowych Chinach 66 dywizji Kuomintangu i wzięli je do niewoli (część Ŝołnierzy zdezerterowała). W kwietniu 1949 komuniści przeprawili się przez rzekę Jangcy i skierowali się na południe. W maju zdobyli Szanghaj, w październiku - Kanton, a w listopadzie dawną stolicę - Czungking. W grudniu 1949 Czang wraz z całym kuomintangowskim rządem zbiegł na Tajwan (Formoza), gdzie ustanowił Republikę Chińską (1950). W wojnie domowej zginęły miliony Chińczyków, a miliony zuboŜały w wyniku szalejącej

inflacji. Amerykańska pomoc dla Kuomintangu wzbudziła wśród Chińczyków na kontynencie nastroje antyamerykańskie. Triumfujący komuniści proklamowali Chińską Republikę Ludową (1949) ze stolicą w Pekinie; przewodniczącym republiki został Mao. Wkrótce stworzyli nowy ustrój społeczny, gospodarczy i polityczny. Patrz takŜe CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945. CHIŃSKIE POWSTANIA 1865-1881. W 1865 władze zdławiły potęŜne powstanie, które ogarnęło znaczną część południowych Chin (patrz TAJPINGÓW POWSTANIE ISSO-ISM), mimo to przez następnych 16 lat bunty, choć 0 mniejszym zasięgu i bardziej rozproszone, były plagą mandŜurskiej dynastii King. Największe miały miejsce w prowincjach Szansi i Gansu oraz w południowej części Sinkiangu. RóŜne były przyczyny powstań. Niektóre z nich były ruchami rewolucyj nymi skierowanymi przeciw dynastii man dŜurskiej i podobnie jak w przeszłości or ganizowały je tajne stowarzyszenia (patrz CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e.; śÓŁ TYCH TURBANÓW POWSTANIE m-ok. 204; PIĘĆ MIAR RYśU 190-215). Niektóre z nich wywo łała wrogość do Zachodu lub chrześcijań stwa, a ich uczestnicy przeciwni byli szero kim uprawnieniom nadawanym cudzoziem com na mocy róŜnych porozumień. Jeszcze inne rozruchy wzniecane były przez wałę sające się bandy, które wykorzystywały trwa jące niepokoje i dokonywały napadów na podróŜnych oraz kupców na szlakach han dlowych albo wymuszały od miast okup za „ochronę". Rząd mandŜurski dławił powsta nia niezaleŜnie od przyczyn ich wybuchu 1 tracił ich przywódców. CHIŃSKI PODBÓJ NAM VIETU 111 p.n.e.

Około 500 p.n.e. chińscy kupcy zaczęli podróŜować na południe, na tereny obecnego Wietnamu; w okresie panowania dynastii Qin (221-207) w pobliŜu Hanoi Chińczycy zbudowali warownie. Region ten został podbity przez chińskiego renegata, generała Czao Tuo (Trieu Da) (zm. po 208)

111

i wcielony do nowego królestwa w południowych Chinach, znanego jako królestwo Nań Yue, czyli Nam Viet (ok. 208). Za panowania potęŜnej dynastii Hań zaczęły się starcia między Chinami a Nam Vietem (ok. 181). Wojska Hanów dokonały najazdu na Nam Viet, w 113 dotarły do ujścia Czerwonej Rzeki, a w 111 podbiły Nam Viet. Wu Di (157-87), cesarz dynastii Hań, przyłączył królestwo do Chin. Nam Viet zostało chińską prowincją Giao Ji (później Giao Czau), podzieloną na dziewięć okręgów wojskowo-administracyjnych. Do Nam Vietu, który Chińczycy nazywali Annam („uspokojone południe") posłano niewielkie grupy chińskich wieśniaków-Ŝołnierzy, by tam zakładali wioski i budowali forty. Później Chińczycy wprowadzili lepiej rozwinięte rolnictwo i systemy nawadniania oraz kulturę chińską. Patrz takŜe CHIŃSKO-ANNAMSKIE WOJNY; Lv BONA POWSTANIE 541-547; TRUNG SIÓSTR POWSTANIE 39-43. CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939.

Gdy po upadku dynastii Tang (907) w Chinach zapanowała anarchia, Annam („uspokojone południe" - nazwa chińska, znienawidzona przez mieszkańców), wówczas prowincja chińska, rozpoczął walkę o niepodległość. Annamczycy uzyskali juŜ w 906 prawo wyboru własnego gubernatora (a później wszystkich członków rządu). Walki zaczęły się od potyczek na północy z kantońskimi Chińczykami, do 931 Chińczycy zostali wyparci z Annamu. Po zamordowaniu annamskiego przywódcy przez zbuntowanego oficera, Ngo Quyena (897-944), zięć zamordowanego podburzył moŜnowładców i wieśniaków przeciw zabójcy, a ten zwrócił się o pomoc do Chin. Ngo zabił mordercę i stawił czoło wojskom chińskim nad rzeką Bach Dang w Annamie. Ngo, doskonały taktyk, kazał wbić w dno rzeki Ŝelazne ostrza, niewidoczne w czasie przypływu. Chińskie okręty wpłynęły w górę rzeki, a kiedy nastąpił odpływ i woda opadła, statki osiadły na ostrzach i znalazły się w pułapce. Annamczycy odnieśli zwycięst-

wo, a ich kraj odzyskał niepodległość. Ngo został władcą Annamu, rozciągającego się od chińskich wzgórz w prowincji Junan do 17. równoleŜnika na południu (teren północnego Wietnamu). CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1057-1061.

Chińskie wojska zaatakowały niepodległe państwo Viet Dai (północna część Wietnamu), które Chińczycy pogardliwie nazywali Annam („uspokojone południe"). Wojska obrońców zatrzymały Chińczyków u ujścia Czerwonej Rzeki. Wojna trwała cztery lata, ostatecznie wyparto Chińczyków z obszarów Viet Dai. W czasie toczącej się wojny sąsiadujący Czamowie i Khmerowie najechali Viet Dai, aby powiększyć swoje terytoria. W 1061 Wietnamczycy (Annamczycy) wyprawili się na południe, wkroczyli do państwa Czampa i przesunęli granicę do 17. równoleŜnika. Wietnamscy Ŝołnierze, wieśniacy w czasach spokoju, zasiedlili zajęte wybrzeŜe i wyparli pozostałych tam jeszcze Czamów. Patrz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA1000-1044. CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1075-1079.

Chińska dynastia Sung dąŜyła do zabezpieczenia granicy z Viet Dai, czyli Annamem (północna część Wietnamu). Chińczycy, sprzymierzeni z Czamami i Khmerami, zaatakowali niepodległe państwo Viet Dai, przeŜywające pod rządami dynastii Ly okres rozkwitu. Wietnamczycy (Annamczycy) ponieśli klęskę i władcy Ly zrzekli się pięciu przygranicznych prowincji na rzecz Chin, w zamian Chińczycy wycofali się z Viet Dai. Później, na mocy traktatu z 1084, prowincje te wróciły do Viet Dai, wytyczono granicę. Patrz takŜe WIETNAMSKO-CHIŃSKIE WOJNY. CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlK MAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY.

CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlK MAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY.

112

CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1883-1885.

Od początku lat sześćdziesiątych XIX w. Francuzi powoli rozszerzali strefę wpływów w Kochinchinie (południowy Wietnam), Annamie (środkowy Wietnam) i KambodŜy. Regiony te wchodziły nominalnie w skład cesarstwa chińskiego. W 1882 król Annamu zwrócił się do Chin, by pomogły mu w powstrzymaniu Francuzów wdzierających się do jego królestwa. W kwietniu następnego roku francuskie wojska zdobyły Hanoi, główne miasto Tonkinu (północny Wietnam), który znajdował się pod władzą Annamu. Parę miesięcy później król Annamu zmuszony był podpisać układ, na mocy którego Annam stał się francuskim protektoratem. Wówczas Chiny wysłały Ŝołnierzy, by wesprzeć miejscowe siły zbrojne w walkach z wojskami francuskimi. Równocześnie w 1884 flota francuska wpłynęła do chińskiego portu Fuczou (Minhow) i zniszczyła okręty nieprzyjaciela oraz fortyfikacje lądowe. Chińskie twierdze na Formozie (Tajwan) odpierały ataki francuskie aŜ do 1885, wreszcie się poddały. W Tonkinie, po początkowym powodzeniu, Francuzi ponieśli powaŜną poraŜkę i musieli wycofać się z tego regionu. śadna ze stron nie chciała dalej prowadzić tej nie wypowiedzianej formalnie wojny; 9 czerwca 1885 w Tientsinie obie strony podpisały traktat pokojowy. Chiny uznały francuskie porozumienie z Annamem i wycofały wojska z Tonkinu; Francja zwróciła Chinom okupowaną Formozę i leŜące w pobliŜu Peskadory. Patrz takŜe FRANCUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1882-1883. CHIŃSKO-INDYJSKA

WOJNA

648-649.

W 641 nawiązano przyjacielskie stosunki dyplomatyczne między dworem chińskim a indyjskim królestwem Kanaudź. W 647 chiński cesarz Tai Zong (597-649) wyprawił poselstwo z wizytą do indyjskiego króla. Po przybyciu Chińczycy przekonali się, Ŝe król nie Ŝyje, a tron objął uzurpator, ArdŜun. Nowy władca przywłaszczył sobie podarunki i chciał zabić wszystkich członków poselstwa. Ambasadorowi i jednemu z jego towa-

rzyszy udało się zbiec, dostali się do Nepalu i tam zebrali znaczną armię, którą wzmocniła jeszcze jazda chińska. Ambasador Wang Xuanze wyprawił się do Kanaudź, obiegł stolicę, a potem zdobył ją szturmem, wziął do niewoli uzurpatora i zabrał go w kajdanach do stolicy chińskiej Cz'angan (Xian). CHIŃSKO-INOYJSKI SPÓR GRANICZNY 1959-1962. Od odzyskania niepodległości Indie twierdzą, Ŝe obowiązuje granica państwowa wytyczona przez Wielką Brytanię, jednak Chiny stoją na stanowisku, Ŝe granica ustalona przez mocarstwo imperialistyczne jest niewaŜna i powinna być przedmiotem negocjacji. Obszar sporny leŜy na płaskowyŜu Aksaj-Chin wzdłuŜ linii McMahona w Granicznej Agencji Północno-Zachodniej; Indie uwaŜają, Ŝe jest to część Ladakh we wschodnim Kaszmirze. Pod koniec lat pięćdziesiątych Chińczycy zbudowali drogę biegnącą przez płaskowyŜ Aksaj-Chin do zachodniego Tybetu. Indie dowiedziały się o niej dopiero w 1959, gdy wojska wysłane na ten teren stwierdziły, Ŝe są tam juŜ Ŝołnierze chińscy. Doszło do powaŜnych walk. Próby rozwiązania konfliktu na drodze negocjacji nie zakończyły się sukcesem. W 1962 rząd indyjski rozkazał swoim wojskom, by przekroczyły linię graniczną terenu zajętego przez Chińczyków. Chiny zaprotestowały i po odmowie Indii powrotu na swoją stronę armia chińska przypuściła atak. Po cięŜkich poraŜkach Hindusi wycofali się. Chińczycy ogłosili zawieszenie broni i cofnęli się kilkanaście kilometrów za linię ustaloną 7 listopada 1959. CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-1895.

W czerwcu 1894 w Korei południowej wybuchło powstanie przeciw rządowi i monarchii kierowane przez Stowarzyszenie Tonghak. Rząd pośpiesznie zwrócił się do Chin i Japonii (rywalizujących o wpływy w Korei) o pomoc w zdławieniu powstania. Do Korei przybyły wojska chińskie i japońskie, po

113

stłumieniu powstania nie opuściły jednak tego kraju. W lipcu 1894 Japończycy zaatakowali pałac w Seulu, ujęli rodzinę królewską i powołali nowy rząd, który natychmiast odwołał wszystkie porozumienia z Chinami i poprosił Japończyków, by usunęli z kraju chińskie wojska. Po kilku starciach na lądzie i morzu l sierpnia 1894 Japonia i Chiny wypowiedziały sobie wojnę. Chińczycy ponieśli poraŜkę pod Phenianem i wkrótce wycofali się z Półwyspu Koreańskiego. Nieprzyjacielskie floty spotkały się w pobliŜu ujścia rzeki Jalu; Japończycy rozbili chińską flotę, ale sami równieŜ ponieśli straty (17 września 1894). W ślad za tym zwycięstwem 21 listopada 1894 Japończycy zdobyli Port Arthur (Lushun) na krańcu półwyspu Liaodong (północno-wschodnie Chiny) i 12 lutego 1895 wygrali bitwę na lądzie i morzu. Ponosząc poraŜkę za poraŜką, w marcu 1895 Chiny wystąpiły o pokój. Warunki traktatu pokojowego z Shimonoseki były cięŜkie - Chiny musiały ustąpić Japonii Formozę (Tajwan) i Peskadory, uznać niepodległość Korei, otworzyć cztery dalsze porty dla kupców japońskich i zapłacić olbrzymią kontrybucję; warunki traktatu byłyby jeszcze ostrzejsze, gdyby nie interwencja Rosji, Francji i Niemiec, które nie dopuściły do ustąpienia na rzecz Japonii terytoriów chińskich na kontynencie. CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945.

Przez wiele lat Japończycy rozszerzali swe wpływy w MandŜurii (północno-wschodnie Chiny), aŜ wreszcie załoŜyli tam marionetkowe państwo pod nazwą MandŜukuo. Japończycy rozciągnęli swoje wpływy równieŜ na prowincje połoŜone na północ od Chińskiego Muru, a generał Czang Kaj-szek (1886-1975) obawiał się stawić im opór, wiedząc, Ŝe Japończycy mają lepsze uzbrojenie i wyposaŜenie. W lipcu 1937 doszło do wymiany ognia pomiędzy wojskami chińskimi i japońskimi pod mostem Marco Polo, na północ od Pekinu. Obie strony nadaremnie starały się dojść do porozumienia drogą rokowań. Doszło do następnych starć

i wkrótce nie wypowiedziana wojna nabrała rozmachu. Japończycy działali bardzo energicznie. Bombowce z MandŜukuo zaatakowały chińskie miasta na północy, a japońska flota ostrzelała Szanghaj, dzielnie broniony przez Chińczyków. Gdy los miasta był przesądzony, Chińczycy zdemontowali fabryki i przenieśli je stopniowo w głąb kraju. Nankin, stolica Chin, padł w grudniu 1937 (patrz PANAY, INCYDENT z PANAYEM 1937), nową stolicą został Hankou. W rok później Japończycy zdobyli Kanton i Hankou, a wówczas stolicę przeniesiono w góry powyŜej przełomów rzeki Jangcy, do Chongąingu. W końcu 1938 Japończycy zajmowali wszystkie morskie porty, opanowali linie kolejowe i większe miasta chińskie. Później nastąpił okres spokoju, który trwał do 1941, kiedy to Japończycy rozciągnęli swoją „strefę dobrobytu" na południową Azję, a Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945). Japończycy zamknęli Drogę Birmańską i inne szlaki zaopatrzeniowe; wówczas sojusznicy, przede wszystkim Amerykanie, dostarczali Ŝywność i sprzęt wojskowy z Indii do Chongąingu transportem lotniczym nad „garbem" Himalajów (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii w CHINACH 1941-1945). ŚwieŜo wyszkoleni lotnicy chińscy, wspierani przez lotnictwo amerykańskie, rozpoczęli bombardowanie umocnień japońskich. Na północy partyzanci chińscy przez cały okres okupacji nękali Japończyków, zastawiając zasadzki na konwoje, napadając na małe garnizony, wysadzając mosty i linie kolejowe. Japończycy nigdy nie zdołali zająć terenów wiejskich w Chinach i nakłonić większej liczby Chińczyków do poparcia marionetkowych rządów. Po przystąpieniu ZSRR do wojny z Japonią (8 sierpnia 1945) armia radziecka błyskawicznie wyzwoliła MandŜurię spod japońskiej okupacji; do podpisania 2 września 1945 formalnej kapitulacji ZSRR odbił duŜą część chińskiego wybrzeŜa. Japonia nie zdołała zrealizować swych dalekosięŜnych planów opanowania Dalekiego Wschodu, natomiast Chiny nie

114

zdołały pokonać w swoim łonie zasadniczych róŜnic politycznych (patrz CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1945-1949). Patrz takŜe BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945; ŚWIATOWA WOJNA II 1939-1945. CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 610-614.

W VII w. Półwysep Koreański podzielony był między trzy królestwa; na północy znajdowały się Kogurio i Pekdze, które utrzymywały ścisłe związki z Chinami i kiedyś płaciły im daninę. Chiński cesarz Yang Di (580-618) z dynastii Sui postanowił odnowić tę zaleŜność i wysłał posłów do koreańskiego króla Kogurio z Ŝądaniem uznania Chin za państwo senioralne. Król odmówił, a w odpowiedzi Yang Di rozkazał naczelnemu dowódcy Chin, by dokonał podboju królestwa. Koreańczycy odparli dwie chińskie wyprawy, ale trzecia prowadzona przez samego cesarza zaczęła osiągać pewne sukcesy. Yang Di kończył juŜ prawie podbój Kogurio, gdy dowiedział się, Ŝe w Lojang, stolicy cesarstwa, wybuchło powstanie, wobec czego szybko wrócił, by opanować stolicę. Zmuszony był jednak uciec do Chin południowych. Został tam później zamordowany. CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 645-647.

Chiński cesarz Tai Zong (597-649) z dynastii Tang pragnął poszerzyć terytoria cesarstwa i przyłączyć Półwysep Koreański. W 645 wprowadził duŜą armię do północnego królestwa koreańskiego, Kogurio. ZwycięŜył w kilku bitwach i zdobył niektóre z miast, nie zdołał jednak przed nadejściem zimy rozbić głównych sił koreańskich. Zima zmusiła go do powrotu do kraju. Dwa lata później Tai Zong ponowił próbę podporządkowania Kogurio i ponownie musiał się wycofać.

Silla. Silla poprosiła o pomoc chińskiego cesarza Gao Zonga (628-683); cesarz z chęcią wysłał wojska, gdyŜ pragnął zagarnąć półwysep. Chińska armia wkroczyła poprzez MandŜurię do Kogurio, a flota zaatakowała wybrzeŜe Pekdze. W latach 662 i 663 w obronie Pekdze stanęła Japonia, ale jej siły lądowe i morskie zostały pokonane; chińska flota rozbiła japońską. Pekdze zostało podbite i stało się częścią Silli, która uznała zwierzchnictwo Chin. Wojska Kogurio z uporem odpierały wojska Chin i Silli, poddały się dopiero w 668 po utracie stolicy. Terytorium Silli powiększyło się o obszary na południe od rzeki Taedong, większą część Kogurio przyłączono do Chin. CHIŃSKO-TYBETAŃSKA

WOJNA

1750-

-1751. Od wieków chińscy cesarze popierali dalajlamów uznając, Ŝe jest to najlepszy sposób na uniknięcie walk na zachodniej granicy Chin. Na początku XVIII w. Chińczycy osadzili w Lhasie, stolicy Tybetu, dwóch rezydentów zwanych am-ban. W 1750 am-banowie zaaranŜowali zabójstwo tybetańskiego regenta; w odpowiedzi na to rozwścieczeni mieszkańcy wymordowali z kolei wszystkich Chińczyków przebywających w Lhasie. Cesarz Qianlong wysłał armię do górzystego tybetańskiego królestwa w celu przywrócenia tam spokoju. Po cięŜkich walkach Ŝołnierzom chińskim udało się zgnieść opór. Działalność polityczna dalajlamy podlegała teraz kontroli am-banów, co pozwoliło Chinom odzyskać wpływ w Tybecie; am-banowie decydowali równieŜ o wyborze następcy dalajlamy. Chińczycy pragnęli ograniczyć znaczenie dalajlamy, dlatego udzielili większego poparcia panczenlamie z Taszilungpo, drugiemu obok dalajlamy najwyŜszemu dostojnikowi religijnemu w Tybecie.

CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 660-668.

CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 641. W 634

Wojnę na Półwyspie Koreańskim rozpoczęły północne królestwa Kogurio i Pekdze, które połączyły wojska, by wspólnie napaść na wiecznego rywala na południu, królestwo

tybetański król Srong-tsan Gam-po (ok. 608-650) wysłał poselstwo do cesarza Chin Tai Zonga (597-649), który przyjął je z honorami. Cztery lata później Tai Zong od-

115

wzajemni! się posyłając z wizytą do Srong-tsan Gam-po grupę wysokich urzędników dworskich. Srong-tsan Gam-po blednie zinterpretował ten akt przyjaźni jako obawę przed Tybetem lub prośbę o pomoc. ZaŜądał ręki księŜniczki z chińskiej rodziny cesarskiej; Ŝyczenia tego nie spełniono. W 641 Srong-tsan Gam-po najechał Chiny na czele duŜej armii. Wojska jego nie mogły zagrozić dobrze wyszkolonym Ŝołnierzom chińskich wojsk przygranicznych, którzy pokonali Tybetańczyków i wyparli ich z powrotem w rodzinne góry. Po pokonaniu tybetańskiego władcy Tai Zong wspaniałomyślnie dał dawnemu wrogowi chińską księŜniczkę za Ŝonę. CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 763-821.

Wykorzystując wewnętrzne kłopoty Chin, Tybetańczycy dokonywali ciągłych najazdów na zachodnie prowincje cesarstwa. W jednym z pierwszych wypadów zdołali dotrzeć do stolicy w Cz'angan (Xian), zdobyli miasto i splądrowali je. Terroryzowali przygraniczne tereny, dokonując powaŜnych zniszczeń, paląc i mordując. Czasami wojskom chińskim udawało się osiągnąć przewagę nad Tybetańczykami i pobić ich. Wówczas Tybetańczycy wycofywali się do górskich twierdz i czekali na sposobność do następnego uderzenia. W 798 chiński cesarz Tang zawarł przymierze z muzułmańskim wodzem z zachodu i uzyskał pomoc Nań Czao (królestwo Tajów). Z pomocą tych potęŜnych sprzymierzeńców Chiny pokonały wojska tybetańskie; w 821 Tybetańczycy musieli zgodzić się na traktat pokojowy z Chinami. CHIŃSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1979. Komunistyczne Chiny popierały Wietnam Północny w walce przeciw Wietnamowi Południowemu i Stanom Zjednoczonym (patrz WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975). Do znacznego wzrostu napięcia w stosunkach wietnamsko-chińskich doszło po zacieśnieniu przez Wietnam więzi ze Związkiem Radzieckim, najeździe Wietnamu na Laos

i KambodŜę w końcu 1978 i wypędzeniu Chińczyków mieszkających w Wietnamie. 17 lutego 1979 około 120 tysięcy dobrze uzbrojonych Ŝołnierzy chińskich przekroczyło w kilku miejscach na północy granicę z Wietnamem i opanowało niektóre miasta. Chińskie oddziały weszły na około 40 km w głąb terytorium Wietnamu, ale napotkały silny opór. Wietnam ściągnął do walki dywizje okupujące KambodŜę, mimo to nie zdołał zapobiec stracie (3 marca 1979) Lang Sonu, waŜnego ośrodka wietnamskich prowincji północnych. Mniej więcej w tym samym czasie inne oddziały chińskie po kilkudniowych zaciekłych walkach dotarły do nadbrzeŜnego miasta Quang Yen, około 160 km od Hanoi. W tym teŜ czasie Chińczycy odparli kontrofensywę wojsk Wietnamu, które przekroczyły granicę i weszły do chińskiej prowincji Junan. Chiny obwieściły o sukcesie swojej karnej ekspedycji przeciw Wietnamowi i około 6 marca 1979 zaczęły wycofywać wojska. WzdłuŜ granicy chińsko-wietnamskiej dochodziło jeszcze do wymiany ognia; mimo wielu rozmów w sprawie porozumienia nie zawarto Ŝadnego układu. CHIOGGIA, WOJNA O CHIOGGIĘ 1378-1381. Rywalizujące ze sobą w handlu ze Wschodem Wenecja i Genua wznowiły walki (patrz WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1350-1355) po zapewnieniu sobie pomocy sprzymierzeńców, Wenecja - Mediolanu, a Genua - Węgier. W 1379 Genueńczycy pod dowództwem admirała Luciano Dorii wtargnęli na tereny państwa weneckiego. Odnieśli zwycięstwo nad flotą wenecką w pobliŜu Poli (Pula, Jugosławia). Następnie zdobyli na południu miasto Chioggia, niedaleko Wenecji i rozpoczęli blokadę morską samej Wenecji, aby głodem zmusić ją do kapitulacji (Węgrzy otoczyli Wenecję od strony lądu). Zimą 1380 flocie weneckiej pod dowództwem Yettore Pisaniego (1324-1380) udało się zablokować flotę Genueńczyków pod Chioggia i zwycięŜyć

116

w kilku mniejszych potyczkach morskich na Adriatyku. Głód zmusił Genueńczyków do poddania się i oddania floty (Wenecjanie wzięli do niewoli ok. 4000 Genueńczyków). Genua, zmuszona do przyjęcia warunków pokoju w Turynie (1381), nigdy więcej nie zagroziła juŜ weneckiemu panowaniu na morzu. Patrz takŜe WĘGIERSKO - WENECKA WOJNA 1378-1381.

CHIYINGTON MASAKRA. Patrz SANU GREEK,

MASAKRA w S AND GREEK 1864. CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1381

(Tylera powstanie). Zaraza i trudności gospodarcze w czasie STULETNIEJ WOJNY bardzo cięŜko dotknęły chłopów angielskich. Próby ograniczania zarobków rozgniewały najemnych robotników. Chłopi domagali się zamiamy pańszczyzny i innych świadczeń na czynsz. Wzburzenie wywołał podatek pogłówny nałoŜony przez Jana z Gandawy (1340-1399), który miał pokryć koszty prowadzenia wojny. W 1381 mieszkańcy pewnej wsi w Essex wyrzucili zbyt gorliwego poborcę podatkowego, inicjując powstanie, które przeniosło się do Kentu, gdzie przywódcą został obwołany Wat Tyler (zm. 1381). Wkrótce powstanie chłopów ogarnęło całą Anglię. Ludzie z Essex pod wodzą Jacka Strawa i chłopi z Kentu z Tylerem na czele ruszyli do Londynu; spalili pałac Jana z Gandawy oraz spotkali się z młodym królem Ryszardem II (1367-1400), który udzielił im przebaczenia i obiecał pomoc. Londyńskie pospólstwo zdobyło Tower i zabiło biskupa Canterbury oraz inne osobistości. Opinia władz obróciła się przeciw powstańcom. Podczas drugiego spotkania z Ryszardem powstańcy przedstawili nowe Ŝądania; w czasie spotkania Tyler został zamordowany, a następnie król rozpędził powstańców i odwołał wcześniejsze przyrzeczenia. Powstanie zostało stłumione w sposób nieco mniej gwałtowny niŜ swego czasu śAKERIA we Francji w 1358; opóźniło ono rozpad feudalizmu w Anglii.

CHŁOPÓW l KOZAKÓW POWSTANIA. Patrz CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654; PUGACZOWA POWSTANIE 1773-1774; RAZINA POWSTANIE 1655-1671.

CHŁOPÓW RUMUŃSKICH POWSTANIE 1907. W 1881 obwołano Rumunię królestwem; teoretycznie był to kraj o ustroju demokracji przedstawicielskiej, w rzeczywistości wpływy w kraju mieli mieszkańcy miast, a skomplikowane przepisy nie pozwalały ubogim mieszkańcom wsi, zwłaszcza bezrolnym, na korzystanie z praw wyborczych. Sytuacja gospodarcza Rumunii uległa wprawdzie poprawie, ale wzbogacili się tylko ludzie będący u władzy; wieśniacy stale uboŜeli. W marcu-kwietniu 1907 chłopi zjednoczyli się i wzniecili powstanie; palili domy bogatych właścicieli ziemskich i niszczyli zbiory. Armia rumuńska brutalnie stłumiła powstanie; zgromadzenie ustawodawcze uchwaliło wprawdzie reformy: ustalenie czynszu dzierŜawnego, parcelacja 800 tyś. ha ziemi państwowej, utworzenie Banku Ziemskiego, jednakŜe przed ŚWIATOWĄ WOJNĄ I powyŜsze reformy były wprowadzane w Ŝycie w taki sposób, Ŝe przynosiły korzyść tylko właścicielom duŜych gospodarstw. CHŁOPÓW WĘGIERSKICH POWSTANIE. Patrz DOZSY POWSTANIE 1514.

CHŁOPSKA WOJNA W NIEMCZECH 1524-1525. Przed reformacją powszechnym zjawiskiem w Niemczech były powstania, na ogół daremne i kończące się niepowodzeniem. Jednym z waŜniejszych było wystąpienie Związku Trzewika (Bundesschuh), związku ubogich mieszkańców wsi dąŜących do uzyskania swobód i przywilejów podobnych do praw posiadanych przez Szwajcarów (patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WojNA 1499). Konflikty wybuchały z powodów politycznych, społecznych i gospodarczych i kierowały się przeciw ogromnej niesprawiedliwości istniejącej na niemieckiej wsi; pobudzały je takŜe pewne idee Marcina

117

Lutra (1483-1546), Ulricha Zwingliego (1484-1531) i Jana Kalwina (1509-1564), jakkolwiek w bardzo uproszczonej postaci. W 1624 chłopi zebrali się w Szwabii oraz Frankonii i spustoszyli wiejskie okręgi południowych Niemiec. Gdy powstańców zaczęli popierać miejscowi posiadacze ziemscy i nawet kilka miast, a wojna ogarnęła Hesję, Turyngię, Saksonię i Tyrol, niemiecka szlachta postanowiła rozprawić się z chłopami. W 1525 potępił ich równieŜ Luter, rozgniewany z powodu dokonywanych przez powstańców grabieŜy. W tym samym roku siły luterańskiego księcia Hesji i katolickiego księcia Saksonii wspólnie stoczyły bitwę z powstańcami we Frankenhausen, w Turyngii. Bitwa zakończyła się klęską chłopów; powstanie straciło na rozmachu po ujęciu i ścięciu Tomasza Muntzera (1489?-1525). Mimo zdławienia powstania w Niemczech, w którym straciło Ŝycie około 100 tysięcy chłopów, austriaccy biedacy walczyli dalej, równie bezskutecznie; ich bunt został stłumiony w 1526. Patrz RYCERZY POWSTANIE 1522-1523. CHŁOPSKA WOJNA W SZWECJI. Patrz DA CKEGO WOJNA 1542-1543.

CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654.

Po unii lubelskiej (1569) na Ukrainie naddnieprzańskiej doszło do polonizacji duŜej części szlachty ukraińskiej, szczególnie magnaterii. Stopniowo rolę przywódcy Ukraińców przejmowała Kozaczyzna zaporoska tworząca autonomiczną organizację wojskową. Kozacy dokonywali samowolnych napadów na terytoria imperium tureckiego, co groziło wojną z nim. Próby ograniczenia liczby ZaporoŜców i ich autonomii przez władze polskie doprowadziły do kilku powstań kozackich w latach 1625-1638. Po klęsce ostatniego z nich w 1638 władze polskie zniosły autonomię kozacką i wykluczyły ze stanu kozackiego wypiszczyków, czyli Kozaków, którzy nie znaleźli się w liczbie 6000 Kozaków rejestrowych. Wzbudziło to niezadowolenie Kozaków. Król

polski Władysław IV (1595-1648) zamierzał wszcząć wojnę z Turcją. Prowadząc przygotowania do niej obiecał Kozakom przywrócenie autonomii i powiększenie rejestru do 12 tysięcy. Szlachta nie godziła się na plany wojenne władcy, który nie mógł spełnić obietnic danych rejestrowym. Jednocześnie w latach 1646-1647 pogorszyło się połoŜenie Kozaków w większości starostw, w których mieszkali, czemu Władysław IV nie przeciwdziałał. Doprowadziło to (la-tojesień 1647) do zawiązania spisku wśród rejestrowych; na jego czele stanął Bohdan Chmielnicki (1593P-1657). W marcu 1648 zawarł przymierze z Tatarami. Wraz z nimi w maju odniósł zwycięstwa nad wojskiem polskim pod śółtymi Wodami i pod Korsuniem. Do rejestrowych przyłączali się wypiszczycy oraz chłopi z Ukrainy naddnieprzańskiej, niezadowoleni z powiększania ich powinności wobec panów. Do klęski pod Piławcami 22-23 września doszło w następstwie paniki, która wybuchła w nowo zacięŜnym wojsku polskim. Armia Chmielnickiego dotarła do Zamościa. Nie zdołała jednak opanować na stałe zajętych terenów na zachód od Słuczy i wycofała się na Ukrainę naddnieprzańską. W 1649 ofensywa kozacko-tatarska została powstrzymana przez obronę obozu warownego pod ZbaraŜem i nie rozstrzygniętą bitwę pod Zborowem. Zawarta wówczas ugoda zborowska uznawała de facto istnienie na Ukrainie naddnieprzańskiej państwa kozackiego podległego Rzeczypospolitej, ale o znacznym stopniu samodzielności. Formalnie rejestr kozacki został podniesiony do liczby 40 tysięcy głów, w rzeczywistości liczba Kozaków była znacznie większa. Obie strony wzajemnie sobie nie ufały, w rezultacie wzajemnych podejrzeń w lutym 1651 wybuchła wojna. Późną wiosną obie armie podjęły działania zaczepne. Armia polska (30 tysięcy wojsk zacięŜnych, do 20 tysięcy pospolitego ruszenia) pod dowództwem króla Jana Kazimierza (1609-1672) zajęła pozycje pod Beresteczkiem. 28-29 czerwca doszło do walk jazdy prowadzonych ze zmiennym szczęś-

118

ciem. 30 czerwca nadeszła reszta armii kozacko-tatarskiej pod dowództwem ChmieInickiego i chana Islama III (60-70 tysięcy Kozaków i do 40 tysięcy jazdy tatarskiej). Ogień piechoty i artylerii polskiego centrum spędził z pola bitwy Tatarów tworzących lewe skrzydło sprzymierzonych, w pościg za nimi ruszyła kawaleria polska prawego skrzydła. Następnie tabor kozacki związany przez ten czas przez jazdę polską lewego skrzydła został otoczony i przyparty do zabagnionej doliny Płaszówki. 10 lipca Kozakom udało się z cięŜkimi stratami przebić. Zawarto we wrześniu ugodę białocerkiewską. Ograniczała ona autonomię Kozaczyzny, zmniejszała rejestr do 20 tysięcy, wprowadzała wojsko polskie na Ukrainę naddnieprzańską, szlachta wracała do swoich dóbr na jej terytorium. Kozacy nie mogli się z tymi warunkami pogodzić. W 1652 wybuchła wojna, 2-3 czerwca Kozacy wraz z Tatarami rozbili część armii polskiej pod Batohem. Wyprawa polska w 1653 nie odniosła sukcesów. Chmielnicki szukał silniejszego sprzymierzeńca i 18 stycznia 1654 zawarł z Rosją ugodę perejasławską. Ukraina naddnieprzańska wchodziła w skład państwa carów, zachowując znaczną autonomię. CHORASANU POWSTANIE 806-809. Kalif abbasydzki Harun ar-Raszid (766-806) udał się do perskiej prowincji Chorasan, by wyjaśnić skargi dotyczące despotycznych rządów gubernatora Alego ibn Isy ben Mahana. Ar-Raszid został przez gubernatora obsypany podarkami. Nie stwierdziwszy uchybień w sprawowaniu władzy, kalif zatwierdził Mahana na zajmowanym stanowisku i wyjechał. Muzułmanie pod wodzą Rafiego ibn Lajsa zbuntowali się przeciw gubernatorowi i zwycięŜyli jego wojsko w Transoksanii w 806. Gubernator uciekł z prowincji. Kalif zaapelował do powstańców, by przerwać walki, obiecał wyznaczyć nowego gubernatora, który gotów był spełnić Ŝądania zbuntowanych. Mimo to walki trwały nadal. Lajs ustanowił niezaleŜną

prowincję muzułmańską w Transoksanii. Ar-Raszid wyruszył, by osobiście zdławić powstanie, lecz w 809 zmarł w drodze. Wojska kalifa wróciły do Bagdadu nie spotkawszy się z powstańcami. Patrz takŜe MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 809-813. CHREMONIDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e.

Śmierć Pyrrusa (318P-272), króla Epiru, umocniła pozycję króla Macedonii Antygona II (ok. 319-239) i pozwoliła mu na uzyskanie pełnej hegemonii w Grecji (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Wcześniej Antygon stworzył dla niej podstawy obsadzając swymi załogami kilka waŜnych punktów strategicznych i zawierając sojusze z zaprzyjaźnionymi rządami. W 267 Ateny i Sparta zawarły przymierze z Egiptem i wypowiedziały wojnę Macedonii, istotną rolę odegrał w niej przywódca ateński Chremonides, stąd nazwa tej wojny. Antygon w 266 najechał Attykę. W 266 Spartanom nie udało się zdobyć fortyfikacji m acedońs kich na Istmie Koryncki m, a w 265 zostali tu pobici. W rok później wojska Antygona odparły najazd epirocki na Macedonię. W 263 po odpłynięciu floty egipskiej kontrolującej pobrzeŜe Attyki wojska Antygona obiegły Ateny i zmusiły je do kapitulacji w 262. Pokój zawarty w 261 przetrwał 10 lat. CHRZEŚCIJAŃSKIE POWSTANIE W JAPONII. Patrz SHIMABARA, POWSTANIE NA PÓŁWYSPIE SHIMABARA 1637-1638.

816838. Churramici, sekta komunistyczna w AzerbejdŜanie, rozpoczęli ataki na wojska muzułmańskie w Persji i Mezopotamii, głosząc, Ŝe ich misją jest wykorzenienie islamu. Wojska Allaha al-Mamuna nie zdołały pokonać powstańców, którzy otrzymali pomoc od cesarstwa bizantyjskiego (patrz BIZANCHURRAMITÓW POWSTANIE

TYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-841). ZoSta-

wszy kalifem, Abu Iszak al-Mutasim (zm. 842) zdecydował, Ŝe rozbije siły churramitów i Bizantyjczyków. Muzułmańskie wojs-

119

ka kalifatu pod wodzą Al-Afszyna, zarządcy Medii (w pobliŜu AzerbejdŜanu), bezustannie ścigały powstańców i ostatecznie pokonały ich w 838; przywódca churramitów, Babak al-Churrami został zabity. CIOMPÓW POWSTANIE 1378. Po udanych rządach „ośmiu świętych" (patrz OŚMIU ŚWIĘTYCH WOJNA 1375-1378) Florentyńczycy z wielką niechęcią odnosili się do narzuconej im władzy wspieranych przez papieŜa Gwelfów. Wybuch nastąpił po powrocie Medyceuszy w 1378. Ciompi, biedni gręplarze wełny, którym nie zezwalano zrzeszać się w cechu, a zatem równieŜ pozbawiano praw politycznych, zmobilizowali ludność z niŜszych klas społecznych, w tym takŜe sklepikarzy z niŜszych cechów, do podjęcia próby powołania we Florencji rządu demokratycznego. W lipcu 1378 niŜsze klasy przejęły władzę, a ciompi uzyskali prawo utworzenia cechu. JednakŜe w następstwie tego powstania pogorszyły się warunki ekonomiczne, co skłoniło cechy mniejszego znaczenia do porzucenia ciompi i przyłączenia się do wyŜszych cechów w celu obalenia nowego rządu. Został przywrócony konserwatywny ustrój społeczny zdominowany przez nową oligarchię, a cech ciompi zniesiono. Do 1382 trwały we Florencji zamieszki i rozruchy, aŜ wreszcie władzę nad miastem odzyskały wyŜsze cechy. Przywódców ciompów zabito lub wypędzono z miasta, a obóz Gwelfów odzyskał dawną władzę. CLAIRBORNE'A REBELIA 1644-1646. Spory wokół królewskiego nadania doprowadziły do konfliktu między Marylandem i Wirginią. Kolonista William Clairborne (ok. 1587-1677) objął dowództwo nad siłami Wirginii, mając poparcie samorządu kolonii. Clairborne był dwukrotnie sekretarzem stanu Wirginii, a w 1631 załoŜył punkt handlowy na wyspie Kent, która stanowiła część nadania z 1609 dla kolonii Wirginia, ale w 1632 została równieŜ przyznana George'owi Calvertowi, pierwszemu lordowi Bal-

timore (ok. 1580-1632) jako część Marylandu. Z uwagi na starcia na morzu obie kolonie zwróciły się do Korony z prośbą 0 skorygowanie nadania, niestety bezskute cznie. Tymczasem w 1637 Maryland zajął wyspę Kent; siły Clairborne'a odbiły ją w 1644. Clairborne'owi udało się równieŜ nakłonić antykatolickich mieszkańców Marylandu do powstania; gubernator Leonard Calvert (1606-1647), drugi syn George'a Calverta, musiał uciekać do Wirginii, a Clair borne okupował Maryland od 1644 do 1646, czyli do wejścia w Ŝycie powtórnego nadania królewskiego z 1642. COMUNEROS POWSTANIE W HISZPANII 1520-1521. Powszechne niezadowolenie z despotycznych rządów króla Karola I (1500-1558) przekształciło się w powstanie comuneros, hiszpańskich zwolenników rządów konstytucyjnych i demokratycznych. Ruch comuneros (szlachta, mieszczaństwo 1 radykałowie) rozpadł się wkrótce na od dzielne ugrupowania, szlachta wycofała się z niego i poparła Karola I. Armia królewska pokonała comuneros 23 kwietnia 1521 pod Yillalar; przywódców ruchu ujęto i stracono. Powiększył się zakres władzy królewskiej. COMUNEROS POWSTANIE W NOWEJ GRANADZIE 1781. W Nowej Granadzie (Kolumbia, Panama, Wenezuela i Ekwador) władze hiszpańskie dąŜyły do powiększenia dochodów króla poprzez ściągnięcie siłą zaległych podatków oraz podwyŜszenie podatku od tytoniu i alkoholu. Działania te doprowadziły do wrzenia i wybuchu rozruchów w Socorro w marcu 1781. Wkrótce w całym kraju doszło do buntu grup comuneros, obywateli dąŜących do wprowadzenia demokratycznych reform, którym przewodzili Juan Francisco Berbeo, Jose Antonio Galan i Ambrosio Pisco. Comuneros zawładnęli krajem i nie przystali na wprowadzenie nowych podatków. Gdy „armia" comuneros pod wodzą Berbeo przygotowywała się do marszu na Bogotę, rozpoczęto

120

negocjacje, które zakończyły się ustąpieniem władz przed Ŝądaniami comuneros domagających się połoŜenia kresu podatkom i monopolom. Powstańcy rozeszli się, jednak wicekról hiszpański po otrzymaniu posiłków poprowadził armię w głąb kraju i rozbił comuneros oraz ich indiańskich sprzymierzeńców. Berbeo i Galan zostali straceni, Pisco i wielu innych zwolenników tego ruchu zostało skazanych na kary długoletniego więzienia. COMUNEROS POWSTANIE W PARAGWAJU 1723-1735. Jose de Anteąuera y Castro (1690-1731) wyruszył do Asunción z comuneros, obywatelami dąŜącymi do wprowadzenia demokratycznych praw, występującymi przeciw despotycznej władzy hiszpańskiego gubernatora królewskiego. Gubernatora uwięziono, Anteąuera objął jego urząd i ogłosił wyŜszość praw ludu ponad prawami hiszpańskiego króla. Wicekról Peru wielokrotnie posyłał wojska, które miały obalić Anteąuera, ale bez powodzenia. W 1726 wojska królewskie pod dowództwem gubernatora Buenos Aires zdobyły Asunción. Anteąuerę ujęto, uwięziono w Limie (Peru) i stracono 5 lipca 1731. W więzieniu Anteąuera natchnął współwięźnia, Fernando Mompoxa, do dalszego prowadzenia walki przeciw despotycznym i niesprawiedliwym rządom w Paragwaju. Comuneros pod wodzą Mompoxa ogłosili Paragwaj niepodległą republiką i aŜ do 1735 stawiali opór wojskom rządowym. W 1735 zwycięŜyła ich armia pod dowództwem Bruno Mauricio de Zabali (1682-1736), co doprowadziło do przywrócenia w Paragwaju władzy hiszpańskiego króla. CRECY, BITWA POD CRECY 1346. Król Anglii Edward III (1312-1377) w trakcie STULETNIEJ WOJNY zdecydował się najechać północną Francję. Wraz ze swym synem Edwardem Czarnym Księciem i 20 tysiącami wojska wylądował w Cherbourgu. Zajął silną pozycję o osłoniętych skrzydłach na wzgórzach pod Grecy. Główne siły umieścił

w pierwszym rzucie w połowie wysokości wzgórza. Stanęli tu spieszeni rycerze i łucznicy. W drugim rzucie na grzbiecie wzgórza znaleźli się konni cięŜko zbrojni. 26 sierpnia nadeszła armia francuska - rzekomo 60 tysięcy ludzi pod dowództwem króla Filipa VI (1293-1350). Strzały angielskich łuczników najpierw zmusiły do odwrotu germańskich kuszników, a potem pozabijały konie atakującej jazdy francuskiej. Kontratak konnych angielskich cięŜko zbrojnych zakończył walkę. Bitwę uwieńczyło zdobycie Calais; po tej wygranej Edwarda uznano za postrach europejskich monarchów. CREEK INDIAN WOJNA 1813-1814. Indianie Greek, sprzymierzeńcy Brytyjczyków w czasie WOJNY 1812, sprzeciwiali się poczynaniom białych, którzy stopniowo zagarniali ich tereny łowieckie w Georgii i Alabamie. W 1813 część Indian prowadzona przez wodza Czerwonego Orła (William Weatherford) (l780?-1824) zaatakowała i spaliła Fort Mims w dolnym biegu rzeki Alabama oraz zabiła około 500 białych (patrz FORT MIMS, MASAKRA w FORCIE MIMS 1813). Wówczas amerykańska milicja pod dowództwem generała Andrew Jacksona (1767-1845) wkroczyła na terytoria Indian w środkowej Alabamie i jesienią 1813 spaliła dwie wioski indiańskie - Talladega i Tallasahatchee. Jackson rozpoczął pościg za Indianami i 27 marca 1814 jego trzytysięczna armia pokonała Indian w bitwie pod Horseshoe Bend nad rzeką Tallapoosa we wschodniej Alabamie. Zginęło ponad 800 wojowników indiańskich, opór Indian Greek został całkowicie złamany. W porozumieniu podpisanym w Fort Jackson 9 sierpnia 1814 Indianie zrzekli się na rzecz białych 23 milionów akrów ziemi (połowy Alabamy i część południowej Georgii). CRESAPA WOJNA 1774. 30 kwietnia 1774 w Yellow Greek (Baker's Gąbin) w Ohio biali pod wodzą Daniela Greathouse'a zamordowali rodzinę Indian Szaunisów, której głową był przyjaźnie nastawiony do białych

121

Tah-gah-jute, znany jako James Logan (1725?-1780), a oprócz nich takŜe kilku Indian Mingo. Masakra spowodowała gwałtowne nasilenie się walk między Indianami a białymi osadnikami na terenie obecnego Ohio i Wirginii Zachodniej. Logan i inni Indianie winą za masakrę obarczyli kapitana Michaela Cresapa (1742-1775), dowódcę milicji w tym regionie. Cresap, który prowadził wojnę z wrogo ustosunkowanymi Indianami, z pewnością nie był winien tej masakrze. Wkrótce przyłączył się do lorda Dunmore'a - w ramach LORDA DUNMORFA WOJNY - i walczył pod komendą pułkownika Andrew Lewisa (1720-1781). CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 16491650. Angielska Rada Stanu skierowała w 1649 Olivera Cromwella (1599-1658) na czele armii do Irlandii (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA 1648-1651). Rojaliści pod wodzą markiza Ormonda, pobici przez wojska protestanckiego gubernatora Dublina pod Rathimes, wycofali się na północ do Droghed. Obiegł ją Cromwell, który zagroził, Ŝe zabije wszystkich buntowników ujętych z bronią w ręku. Po zdobyciu miasta l września doszło na rozkaz Cromwella do dwudniowej rzezi obrońców i ludności cywilnej, w sumie zabito kilka tysięcy osób. Generał twierdził przy tym, Ŝe jest to „sprawiedliwy wyrok Boga". Później nakazał równieŜ dokonać rzezi w zdobytym Wexford. Cromwell oblegał kilka miast i do połowy 1650 zajął duŜą część Irlandii. Obrońcy Clonmelu w maju 1650 odparli dwa szturmy zadając cięŜkie straty Anglikom, a gdy zabrakło im amunicji i Ŝywności, uszli nocą z twierdzy. 26 maja opuścili Irlandię. Anglicy kontynuowali jej podbój. 12 maja padła ostatnia twierdza irlandzka - Galway. Nadal trwała partyzantka. Cromwell stosował równieŜ bezwzględne metody osadnictwa: Anglia zagarnęła dwie trzecie irlandzkiej ziemi, skolonizowała kraj i przesiedliła tysiące dawnych mieszkańców na pustkowia lub do kolonii. Irlandia straciła około jednej trzeciej ludności.

CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA 1650-1651. Szkoci, którzy wydali Anglikom (1646) króla Karola I (1600-1649) (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA 1648-1651), byli wstrząśnięci jego egzekucją (w Whitehall, w Londynie, 1649). Archibald Campbell markiz Argyll, przywódca Szkotów, w 1649 proklamował syna Karola I królem Karolem II (1630-1685). W 1650 Karol zawarł porozumienie ze Szkotami, uznając prezbiterianizm za religię panującą w Szkocji, Anglii i Irlandii, po czym przybył do kraju. Oliver Cromwell (1599-1658) dokonał najazdu na Szkocję, pobił armię szkocką pod Dunbar i zajął Edynburg. Mimo zwycięstw Cromwella Szkoci, zraŜeni złamaniem przez niego zobowiązań poparcia prezbiterianizmu, koronowali Karola w Scone w 1651. Cromwell w odpowiedzi pobił szkocką armię w Stirling, opanował Perth i ruszył za pechową armią szkocką do Anglii. 3 września 1651 zwycięŜył w bitwie pod Worcester, pokonując Szkotów i ich sojuszników, angielskich rojalistów. Karol II musiał uciekać do Francji, a Cromwell został lordem protektorem Szkocji. CUKIERNICZA WOJNA 1838. W pierwszych latach istnienia Republiki Meksyku, w czasie toczącej się wojny domowej, dochodziło często do niszczenia mienia cudzoziemców, którzy nie mogąc uzyskać odszkodowania od Meksyku, zwracali się o pomoc do swoich rządów. Francuski cukiernik odwołał się do króla Francji Ludwika Filipa (1773-1850) o rekompensatę za ograbiony przez meksykańskich Ŝołnierzy sklep. Francja wystąpiła do meksykańskiego rządu 0 600 tysięcy pesos odszkodowania dla swoich obywateli i przysłała flotę, która ostrzelała i zajęła meksykańską fortecę San Juan de Ulua, w pobliŜu portu Yeracruz. W 1838 Meksyk wypowiedział Francji woj nę. Generał Antonio Lopez de Santa Anna (l795?-1876) powrócił do czynnej słuŜby 1 bez upowaŜnienia wyruszył przeciw Fran cuzom, którzy zajmowali Yeracruz. Nieba wem rząd prezydenta Meksyku Anastasio

122

Bustamante (1780-1853) obiecał zapłacić Francuzom 600 tysięcy pesos, i wojska francuskie wycofały się. W czasie potyczki pod Yeracruz generał Santa Anna został ranny w nogę. CULPEPERA REWOLTA 1677-1679. Koloniści północnej Karoliny stawiali opór administracji tej kolonii złoŜonej z właścicieli ziemskich, która stosując angielskie prawa handlowe, nakładała ogromne cła na towary i pozwalała na handel tylko z Anglią. W grudniu 1677 koloniści pod dowództwem Johna Culpepera obalili administrację, uwięzili zastępcę gubernatora, Thomasa Millera (który był równieŜ poborcą podatków) i innych urzędników, utworzyli nową administrację, a gubernatorem został Culpeper. Miller uciekł do Anglii i tam przedłoŜył sprawę angielskim władzom. Z kolonii wysłano równieŜ Culpepera, by naświetlił sprawę z drugiej strony. Culpeper stanął przed sądem, został uwolniony od zarzutu zdrady i sprzeniewierzenia, mimo to właściciele ziemscy usunęli go z urzędu i mianowali nowego gubernatora, a takŜe nowego poborcę podatków. „CUSTERA OSTATNIE STANOWISKO". Patrz SlUKSÓW WOJNA 1876-1877.

CYDA

PODBÓJ

WALENCJI

1089-1094.

W czasie ALMORAWIDÓW PODBOJU ARABSKIEJ HISZPANII Rodrigo Diaz de Bivar, znany pod imieniem Cyd (el Cid Campeador) (1040P-1099), niezaleŜny rycerz hiszpański, którego nominalnym seniorem był Alfons VI (1030-1109), król Kastylii i Leonu, usiłował opanować niepodległe królestwo Maurów (hiszpańskich muzułmanów) w Walencji, gdzie władał emir al-Kadir (zm. 1092). Do opanowania Walencji dąŜyli równieŜ muzułmańscy Almorawidowie. W październiku 1092 mieszkańcy Walencji, poparci przez Almorawidów, wszczęli bunt i zamordowali al-Kadira. Cyd na czele swych wojsk obiegł Walencję,

by uniemoŜliwić poddanie miasta Almorawidom. Almorawidzi nie interweniowali. Mieszkańcy Walencji bronili się, ale w końcu głód zmusił ich do kapitulacji 17 czerwca 1094, po 20 miesiącach oblęŜenia. Cyd, jako nowy władca miasta, zezwolił na wolność wyznania. W październiku 1094 wojska Cyda w bitwie pod Cuarte pokonały Almorawidów i zmusiły ich do ucieczki. Walencja pozostała pod panowaniem Cyda aŜ do jego śmierci w 1099. Dopiero w 1102 wdowa po nim, Ximena wraz z chrześcijanami opuściła miasto. W 1097 w bitwie pod Bairen Cyd pobił duŜą armię Almorawidów. CZADU PODBÓJ PRZEZ FRANCJĘ 1897-1914. W końcu XIX w., w czasie podziału Afryki przez państwa europejskie, między Francją, Niemcami i Wielką Brytanią trwała rywalizacja o to, które z nich dotrze pierwsze do jeziora Czad, mającego w ich opinii duŜe znaczenie ekonomiczne. Pierwsza dotarła tam Francja (1897) i objęła władzę nad wschodnim wybrzeŜem tego wielkiego akwenu. Odkrywca francuski, Emile Gentil (1866-1914), poprowadził ekspedycję w dół rzeki Szari do południowej części jeziora, zawarł tam porozumienie z sułtanem Bagirmi i ustanowił protektorat francuski nad tym terytorium. W 1900 wojska francuskie wyruszyły z Algierii na południe, a z Senegalu i Nigru na wschód, dołączyły do Gentila i wystąpiły wspólnie przeciw Rabaha Zobeirowi, muzułmańskiemu wodzowi i zwolennikowi Mahdiego (patrz SUDAŃSKA WOJNA 1881-1885) i jego afrykańskim wojownikom. 22 kwietnia 1900 w bitwie pod Lakhtą (Kusseri) Rabaha poniósł klęskę, zwycięzcy ucięli mu głowę. Krwawe walki toczyły się nadal; dopiero po latach pokonano fanatycznych członków muzułmańskiej sekty, Sanusijji. W 1906 Francuzi objęli władzę nad Kanem w pobliŜu jeziora Czad, w 1912 - nad Wadaj i wreszcie w 1914 - nad Borkou na północy. Czad został przekształcony w kolonię i wcielony do Francuskiej Afryki Równikowej.

123

CZADU WOJNA DOMOWA 1965-1994. Na

północy Czadu zamieszkują koczujący arabscy hodowcy bydła wyznania muzułmańskiego, na południu - rolnicy, chrześcijanie i poganie z murzyńskiego plemienia Bantu. W 1965 Arabowie z północy uznali, Ŝe są dyskryminowani przez rząd, którego członkami byli w większości mieszkańcy południa. Niebawem wybuchły walki między północą a południem. Przewrót wojskowy w 1975 wyniósł do władzy generała Felixa Mallouma (ur. 1932) z plemienia Bantu. Jego rządom sprzeciwiał się popierany przez Libię Narodowy Front Wyzwolenia Czadu (FROLINAT) - ruch partyzancki, który do końca 1978 zdobył władzę nad 80 procentami terytorium kraju. Po napadzie na rządowy punkt oporu na północy w Tibesti do Czadu przybyła z pomocą francuska Legia Cudzoziemska, której celem było zatrzymanie natarcia partyzantów. Zawarte zawieszenie broni zostało wkrótce zerwane, stronie rządowej udało się odrzucić partyzantów. W 1979 Malloumi stracił władzę i zbiegł do Nigerii. Powstał rząd tymczasowy; prezydentem został Goukouni Oueddei (ur. 1944), dawny przywódca FROLINAT-u, a Hissen Habre (ur. 1942) - ministrem obrony. Wkrótce potem doszło między nimi do walki o władzę. W 1980 libijskie wojska wspierające Oueddeiego zajęły Ndjamenę, stolicę Czadu. Szef państwa libijskiego, pułkownik Muammar al-Kadafi (ur. 1943) proklamował unię Czadu i Libii, co wywołało liczne protesty; pod koniec 1981 wojska libijskie wycofały się z Czadu. W połowie 1982 wojska Habrego przejęły Ndjamenę i zmusiły Oueddeiego do ucieczki. Czad został podzielony wzdłuŜ 15. równoleŜnika; północ zajmują wspierani przez Libię partyzanci Oueddeiego. W 1990 rząd Habrego został obalony przez ugrupowanie pod nazwą Ruch Ocalenia Patriotycznego z gen. Idrissem Dęby na czele, popieranym przez Kadafiego. Jego rząd natrafił na opozycję Frontu Narodowego Czadu, z którym zawarł porozumienie 12 października 1994.

CZAMÓW l CHIN WOJNY. Patrz CHIN I PAŃ STWA CZAMÓW WOJNY.

CZAMÓW l KHMERÓW WOJNY. Patrz K.HMERÓW i CZAMÓW WOJNY. CZAMÓW

l WIETNAMCZYKÓW WOJNY.

Patrz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNY. CZAMÓW WOJNA DOMOWA 1150-1160.

Po uzyskaniu zwycięstwa nad Khmerami (patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA 1144-1150) panowanie DŜaji Hariwarmany I (zm. 1166 lub 1167), władcy państwa Czampa (środkowy Wietnam), zostało zagroŜone rewoltą jego szwagra WamsaradŜi (zm. 1150?), którego poparły górskie plemiona Czamów. W 1150, po poniesionej klęsce, WamsaradŜa zwrócił się o pomoc do władcy Dai Viet, czyli Annamu (północna część Wietnamu), który przysłał mu 5000 Ŝołnierzy. DŜaja Hariwarmana wyruszył ze stolicy YidŜaji (Binh Dinh) na równiny Dalva i Lavang, gdzie odniósł zwycięstwo; Ŝołnierze Dai Viet ponieśli cięŜkie straty. Wojska DŜaji Hariwarmany spacyfikowały w 1151 zbuntowany region Amarawati (Quang Nam), a w 1160, po pięciu latach cięŜkich walk, region Panduranga. „CZARNA NORA" W KALKUCIE. Patrz BEN GALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1756-1757.

CZARNA WOJNA 1804-1830. śołnierze i osadnicy europejscy na Ziemi van Diemena (Tasmania) nękali rdzenną ludność tasmańską, przejęli takŜe cenne tereny łowieckie naleŜące do tubylców. W 1804 w czasie polowania biali zaatakowali i zabili kilku tubylców, co spowodowało wybuch długotrwałej „wojny buszu", w wyniku której znacznie zmniejszyła się liczba rdzennych mieszkańców. Rozbójnicy grabili i zabijali w tym czasie białych i tubylców, co zwiększyło terror i rozlew krwi. W 1830 gubernator Tasmanii, sir George Arthur (1784-1854), zdołał schwytać i powiesić wielu rozbójników. Nie udało mu się jednak

124

zrealizować planu otoczenia tubylców „czarną linią", czyli kordonem tysięcy osadników, którzy mieli wypędzić z buszu tubylców (wypłoszono tylko jednego chłopca i jedną kobietę). JednakŜe walki z czasem wygasły, a w 1835 nakłoniono pozostałych przy Ŝyciu tubylców do osiedlenia się na pobliskiej Wyspie Flindersa. CZARNEGO JASTRZĘBIA WOJNA 1832. Na

początku kwietnia 1832 indiańskie plemiona - Saukowie i Lisi - prowadzone przez wodza Czarnego Jastrzębia (1767-1838), przeprawiły się przez rzekę Missisipi i weszły do Illinois, by odzyskać swe ziemie, najprawdopodobniej przekazane Stanom Zjednoczonym przez Indian w traktacie z 1804. W ślad za Czarnym Jastrzębiem, który nie miał zamiaru walczyć, a jedynie spokojnie uprawiać ziemię, ruszyły wysłane przez gubernatora oddziały milicji. Po zwycięstwie pod Stillman's Run grupa Czarnego Jastrzębia postanowiła wycofać się do Wisconsin. Milicja dopadła Indian w czasie przeprawy przez Missisipi i odniosła zwycięstwo w bitwie pod Wisconsin Heights, ale Czarny Jastrząb zdołał przeprawić się przez rzekę i uciec z częścią swojego oddziału. 2 sierpnia 1832 milicja Illinois oraz wojska USA pod dowództwem generała Henry'ego Atkinsona (1782-1842) zaatakowały i zmasakrowały grupę Czarnego Jastrzębia u ujścia rzeki Bad Axe, na południe od LaCrosse w stanie Wisconsin; z ponad tysiąca Indian pozostało przy Ŝyciu mniej niŜ stu pięćdziesięciu. Czarny Jastrząb ocalał i szukał schronienia u Indian Winnebago, którzy wydali go białym. Więziono go w Fort Monroe. W 1833 pozwolono mu udać się do rezerwatu w pobliŜu Fort Des Moines i tam Ŝyć razem z niedobitkami swojego plemienia.

kom przedsiębiorstw skupujących tytoń, które opanowały rynek i dyktowały ceny. Stowarzyszenie plantatorów tytoniu usiłowało zbojkotować kupców; napastnicy zaczęli terroryzować zarówno kupców, jak i tych plantatorów, którzy nie przyłączyli się do stowarzyszenia. Region ogarnęło bezprawie, które trwało aŜ do 1907, kiedy gubernator stanu Kentucky A. E. Wilson (1846-1931) wprowadził w 23 okręgach stan wojenny, a do walki z opornymi skierował stanową milicję, która sprawowała równieŜ kontrolę w miastach. W 1908 plantatorzy i kupcy osiągnęli porozumienie, które ograniczyło monopol handlu. Jeszcze w 1909 niezadowoleni z porozumienia nocni jeźdźcy nadal dokonywali gwałtów, ale teraz musieli przeciwstawiać się równieŜ uzbrojonym mieszkańcom rozgniewanym ich akcjami. Zakończeniu walk sprzyjały takŜe niesnaski między członkami stowarzyszenia plantatorów. CZARNEJ

SOTNI

NAPADY

1906-1911.

W czasie ROSYJSKIEJ REWOLUCJI 1905 powstał Związek Narodu Rosyjskiego - tajne, reakcyjne, antysemickie ugrupowanie, nieoficjalnie popierane przez rząd, powszechnie nazywane czarną sotnią. Czarna sotnia, złoŜona głównie z właścicieli ziemskich, zamoŜnych chłopów, urzędników i policjantów, atakowała i zabijała zwolenników rewolucji. Jakkolwiek od zabójstwa cara Aleksandra II (1818-1881) zorganizowane pogromy były stałym elementem Ŝycia w Rosji, to jednak przywództwo czarnej sotni przyczyniło się bardzo do wzrostu ich częstotliwości; dziełem sotni były pogromy w ponad 100 miastach. W Odessie pogrom trwał przez cztery dni. Te akcje skłoniły despotycznych władców Rosji do zawieszenia nowej konstytucji uchwalonej w 1905. CZARNOGÓRY l TURCJI WOJNY. Patrz TuR-

CZARNEJ PLAMY WOJNA 1904-1909. Plantatorzy ciemnego tytoniu w najbardziej wysuniętym na zachód i południowy zachód regionie Kentucky, zwanym czarną plamą, sprzeciwili się monopolistycznym prakty-

cji i CZARNOGÓRY WOJNY. CZARNYCH l BRUNATNYCH WOJNA. Patrz

ANGIELSKO -IRLANDZKA WOJNA DOMOWA 1916-1921.

125

WOJNA 1625-1629).

(1921-1992) został pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Nastąpił krótki okres liberalizacji, zwany Praską Wiosną. Dubczek usiłował wprowadzić bardziej demokratyczne rządy; zniósł cenzurę prasy, nawiązał bliŜsze stosunki z Zachodem, obiecał zwiększyć podaŜ dóbr konsumpcyjnych, starał się wprowadzić autonomię dla Słowacji w ramach jednego, wspólnego państwa i zamierzał wprowadzić nową konstytucję, która miała zapewnić obywatelom większe swobody. Wszystko to zaniepokoiło Związek Radziecki, który kontrolował rządy w Czechosłowacji i w innych państwach satelickich. W dniach 29 lipca-1 sierpnia 1968 w słowackim mieście Cerna odbyły się rozmowy radziecko-czechosłowackie, na których delegacja radziecka domagała się ukrócenia swobód; po rozmowach przedstawiciele ZSRR wyjechali uspokojeni. Później jednak ich stanowisko uległo zmianie i w nocy 20-21 sierpnia wojska Bułgarii, Węgier, Polski i NRD w liczbie co najmniej 600 tysięcy Ŝołnierzy dokonały inwazji na Czechosłowację, pokonały niezbyt silny opór i zajęły kraj. Dubczek i inni działacze czechosłowaccy zostali aresztowani, przewiezieni do Moskwy i zmuszeni do ustępstw. Wojska interwencyjne wycofały się, a w Czechosłowacji ustanowiono silny, proradziecki rząd. Do kwietnia 1969 zniesiono wszystkie reformy Dubczeka (z wyjątkiej autonomii Słowacji) i usunięto go z zajmowanego stanowiska. Uzasadniając swe postępowanie tzw. doktryną BreŜniewa (ZSRR zastrzegał sobie prawo do interwencji zbrojnej w sprawy komunistycznych sąsiadów w Europie Wschodniej, jeŜeli zagraŜały one powaŜnie jego interesom lub bezpieczeństwu) Związek Radziecki nakazał w 1970 przeprowadzenie aresztowań, czystek i ograniczenie praw Kościoła, co miało zniweczyć w Czechosłowacji skłonności liberalne.

CZECHOSŁOWACJA, INWAZJA ZSRR NA CZECHOSŁOWACJĘ 1968. Na początku 1968 słowacki przywódca Aleksander Dubczek

CZECZENIA, KONFLIKT ZBROJNY W CZECZENll 1994-1996. Do 1991 Czeczenia wchodziła w skład Czeczeno-Inguskiej Autono-

CZECH l PALATYNATU WOJNA 1618-1623.

Protestancka szlachta czeska domagała się od Habsburgów swobód religijnych. 23 maja 1618 rozgniewani deputowani protestanccy wyrzucili przez okno na Hradczanach w Pradze trzech wysłanników cesarskich (defenestracja praska) i ustanowili niezaleŜny rząd. Wydarzenie to stało się początkiem TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. W rok później Czesi pozbawili czeskiego tronu cesarza niemieckiego Ferdynanda II (1578-1637) i ofiarowali go protestanckiemu elektorowi Palatynatu Fryderykowi V (1596-1632). Decyzja ta spowodowała, Ŝe cesarzowi przyszły z pomocą wojska Ligi Katolickiej pod dowództwem Johanna, hrabiego Tilly (1559-1653) i wtargnęły do Czech. 8 listopada 1620 w bitwie pod Białą Górą wojska cesarskie i siły Ligi Katolickiej pod wodzą Tilly'ego rozbiły czeską armię pod dowództwem Christiana księcia Anhalt-Bernberg (1568-1630). Wojska cesarskie zajęły Pragę, ponownie katolicyzm stał się religią panującą, a Czechy stały się dziedzicznym królestwem Habsburgów. Ferdynand skazał w styczniu 1621 Fryderyka. Hiszpańskie wojska pod dowództwem Maksymiliana zajęły Palatynat. Fryderyk usiłował odzyskać swoje ziemie, ale w następstwie zwycięstwa połączonych wojsk Hiszpanii i Ligi Katolickiej pod dowództwem Tilly'ego w bitwie pod Wimpfen 6 maja 1622 odniesionego nad siłami niemieckich ksiąŜąt protestanckich i zdobyciu przez Tilly'ego Heidelbegu we wrześniu 1622 Fryderyk został formalnie pozbawiony godności elektora, a 23 lutego 1623 otrzymał ją Maksymilian I, ksiąŜę Bawarii (1573-1651), przywódca Ligi Katolickiej. Czesi i elektor Palatynatu nie uzyskali pomocy państw protestanckich spoza granic Niemiec. Dopiero w 1625 sama Dania spróbowała wesprzeć sprawę protestancką (patrz DUŃSKA

126

micznej SRR, która była częścią składową Rosyjskiej Federacyjnej SRR. Po oddzieleniu się od Inguszetii Czeczenia jesienią 1991 ogłosiła niepodległość (Inguszetia pozostała republiką w składzie Federacji Rosyjskiej). Głową państwa czeczeńskiego został DŜochar Dudajew (1944-1996?). W 1992 Czeczenia nie podpisała traktatu federacyjnego (aktu stanowiącego o nowych zasadach członkostwa Federacji Rosyjskiej). Po nieudanej próbie interwencji zbrojnej w listopadzie 1991 Moskwa zastosowała wobec Czeczenii blokadę ekonomiczną (władze centralne w Moskwie nie uznały niezaleŜności Czeczenii, traktując ją jako republikę w składzie Federacji Rosyjskiej). Ponownie interwencję militarną Moskwa podjęła w grudniu 1994, był to początek krwawego dwuletniego konfliktu zbrojnego. W czasie walk w Czeczenii zginęło ok. 60 tyś. ludzi (75% stanowili cywile), stolica republiki, Groźny, a takŜe wiele miejscowości (m.in. Samaszki) zostało zrównanych z ziemią, zniszczono infrastrukturę przemysłową i znaczne połacie pól uprawnych. Po śmierci czeczeńskiego prezydenta Dudajewa doszło do podjęcia rozmów pomiędzy stronami konfliktu, zakończonych podpisaniem w sierpniu 1996 porozumienia pokojowego w Chasawjurcie. Wojska federalne zostały wycofane z terytorium Czeczenii. We wrześniu 1996 kontrolę nad czeczeńskimi miastami i ośrodkami rejonowymi przejęli czeczeńscy dowódcy polowi, zaczęto tworzyć nowe organy władzy terenowej. W styczniu 1997 w wyborach prezydenckich zwycięŜył Asłan Maschadow (ur. 1951). Czeczenia jest faktycznie niezaleŜna od Rosji, nie została jednak uznana za niepodległe państwo na arenie międzynarodowej. Od czasu podpisania porozumień pokojowych pomiędzy Moskwą i Groźnym trwają negocjacje w sprawie statusu Czeczenii. CZEJENÓW l ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. Przez kilka lat Indianie - Czejenowie i Arapahowie - dotrzymywali porozumienia, które ich wodzowie podpisali

w 1861, nie mogli jednak zdobyć środków do Ŝycia na lichych ziemiach wyznaczonych im na rezerwat na Terytorium Kolorado. W 1864 kilku osadników oskarŜyło Indian o kradzieŜ bydła, na co oddział wojskowy zaatakował przyjaźnie nastawionych Indian, którzy w obronie własnej zabili paru Ŝołnierzy. Te drobne incydenty wzburzyły białych; ich przywódcy wypowiedzieli wojnę Indianom Prerii. Niektórzy indiańscy wodzowie usiłowali prowadzić negocjacje pokojowe. Gdy negocjacje nie dały rezultatu, oddziały młodych wojowników rozpoczęły ataki na karawany wozów na głównych szlakach, podpalano oraz łupiono farmy, posterunki i stacje dyliŜansów pocztowych. Jesienią 1864 pokojowo nastawiony major armii federalnej pozwolił Czejenom rozbić obóz w pobliŜu Fort Lyon, ale jego zastępca kazał im odejść. Wkrótce przybyły nowe wojska. śołnierze wykryli zimowy obóz Czejenów i całkowicie go zniszczyli (patrz SAND GREEK, MASAKRA w SAND GREEK 1864). Ten krwawy incydent doprowadził plemiona indiańskie do stanu wrzenia. Indianie wystąpili przeciw wszystkim białym od Kolorado do Teksasu. W 1 8 6 5 w y s ł a n o p r ze ci w I n d i an o m w trzech kolumnach silną karną ekspedycję, ale Ŝołnierze walczyli źle i zniszczyli tylko jedno obozowisko Arapahów. Później wojna w znacznym stopniu wygasła. Południowe plemiona Czejenów i Arapahów zgodziły się osiąść na południe od rzeki Arkansas; prowadzili tam koczowniczy tryb Ŝycia i rzadko napadali na białych. CZEJENÓW WOJNA 1878. Po poraŜce ich sojuszników przesiedlono Siuksów (patrz SIUKSÓW WOJNA 1876-187?) i północnych Czejenów na południe, do rezerwatu na terenie obecnej Oklahomy. Wiodło im się tam nędznie. We wrześniu 1876 ich wodzowie Tępy NóŜ i Mały Wilk uciekli z rezerwatu razem z 300 wojownikami. Przedarli się na północ do swojej dawnej siedziby (wokół dopływów górnego biegu rzeki Platte), czterokrotnie pokonując oddziały wojskowe,

127

które stawały im na drodze. Po minięciu linii kolejowej Union Pacyfic rozdzielili się na dwie grupy. Jedna pod wodzą Małego Wilka spędziła zimę w kryjówkach w pobliŜu rzeki Lost Chokecherry. Druga grupa, prowadzona przez Tępego NoŜa, skierowała się na północny zachód. Nieoczekiwanie natknęła się w zamieci śnieŜnej na szwadron kawalerii. Indian pojmano i odstawiono do Camp Robinson. Gdy stanowczo odmówili powrotu na południe, zamknięto ich bez wody, Ŝywności i ognia, mimo ostrego mrozu. Zrozpaczeni Czejenowie zbiegli z koszar w zimną styczniową noc i ratowali się ucieczką. Ścigano ich przez 12 dni; wielu zabito lub raniono, wielu zginęło z głodu i zimna, pozostałych trzydziestu Ŝołnierze dopadli w wąwozie i zabili. Tępy NóŜ z rodziną oddzielił się od reszty i w końcu dotarł do biura do spraw Indian, gdzie się schronił. Bezlitosne traktowanie Czejenów wywołało nasilające się protesty w większej części Stanów Zjednoczonych. Protesty sprawiły, Ŝe po ujęciu i umieszczeniu w Fort Keogh Małego Wilka i jego ludzi traktowano po ludzku. Później załoŜono dla nich rezerwat w Montanie nad rzeką Tongue, w którym zamieszkali równieŜ członkowie grupy Tępego NoŜa i inni Czejenowie z północy, którzy nie przenieśli się na południe.

Wang Mang (33 p.n.e.-23 n.e.), siostrzeniec cesarzowej z dynastii Hań w Chinach, przez 10 lat był regentem, po czym usunął z tronu małoletniego cesarza i sam został cesarzem. Wprowadził radykalne reformy, np. cała ziemia miała się stać własnością cesarza, ograniczał niewolnictwo i wprowadził podatek dochodowy. Wzbudziło to wrogość potęŜnych chińskich posiadaczy ziemskich, a takŜe niechęć chłopów. W 17 n.e. ulewne deszcze i zaniedbane groble spowodowały katastrofalny wylew Rzeki śółtej (Huang-ho), który pozbawił domów tysiące mieszkańców. W Szantong chłopi wzniecili powstanie pod przywództwem energicznej kobiety zwanej Matką Lu. Powstanie rozszerzyło się na równinę środkowych Chin. Uczestnicy pozostawali pod silnym wpływem wierzeń religijnych i chcąc upodobnić się do demonów malowali brwi na czerwono. Wkrótce wystąpili równieŜ przeciw Wangowi przedstawiciele dynastii Hań i ich zwolennicy. Wang Mang nie zdołał przeciwstawić się jednocześnie opozycji potęŜnych rodów i chłopskiemu powstaniu. Został zamordowany, a wraz z jego śmiercią skończyła się załoŜona przez niego, krótkotrwała dynastia Sin (Nowa) i do władzy doszła ponownie dynastia Hań.

CZEROKEZÓW WOJNA 1760-1762. Indianie Czerokezi, zamieszkujący Karolinę Północną i Południową, naleŜeli do najlepiej rozwiniętych cywilizacyjnie plemion indiańskich w Ameryce Północnej. Początkowo odnosili się przychylnie do białych osadników, ale później ich wódz, Mały Cieśla, nakłonił ich do obrony terenów przed wdzierającymi się kolonistami. Przez dwa lata wzdłuŜ granic Karoliny szalała wojna, ale Indianie nie mogli sprostać lepszemu uzbrojeniu i taktyce białych. Czerokezi ponosili dotkliwe klęski i w rezultacie musieli poprosić o pokój. Zmuszono ich do odstąpienia znacznej części ziem, co umoŜliwiło dalsze osadnictwo na terenach leŜących w głębi Karoliny.

Wacław IV (1361-1419), król Czech i Niemiec oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego zakończywszy ostatecznie w 1389 wojnę ze SZWABSKIM ZWIĄZKIEM MIAST, zostawił w duŜej mierze sprawy Niemiec ich własnemu biegowi; od tej chwili spędzał większość czasu w Pradze. Został wciągnięty w wojnę domową z zawistnymi i ambitnymi moŜnowładcami, między innymi ze swoim kuzynem Jobstem (1351-1411), margrabią Moraw, który przez pewien czas więził Wacława w Austrii (1393-1394). Później Wacław stracił znaczną część władzy, bo czescy panowie powołali radę, która sprawowała rządy w królestwie. Wacław poparł ruch reformatorów, na czele

CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e.

CZESKA WOJNA DOMOWA 1390-1419.

128

którego stal Jan Hus (1369-1415), i w ten sposób popadł w zatarg z duchowieństwem, a szczególnie z arcybiskupem Pragi (patrz HUSYCKIE WOJNY 1419-1430). W 1400 niemieccy elektorzy pozbawili go tronu cesarskiego. W latach 1402-1403 więziony był przez panów czeskich, którym pomocy udzielał brat Wacława, Zygmunt (1368-1437), późniejszy król Czech i Niemiec oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Dwukrotnie Wacława uwalniano po wyraŜeniu zgody na niewielkie ustępstwa, w końcu odzyskał tron w Czechach, mimo to nie zaprzestał walki z czeskimi wielmoŜami. AŜ do śmierci Wacława królestwem wstrząsały spory i walki, których podłoŜem były nominacje króla na wysokie urzędy oraz reformy kościelne. Po śmierci Wacława czeską koronę przejął Zygmunt, król Niemiec od 1411. CZESKA WOJNA DOMOWA 1448-1451.

Jerzy z Podebradów (1420-1471) przywódca utrakwistów, umiarkowanych zwolenników husytyzmu, występował przeciw partii habsburskiej, która popierała kandydaturę na tron czeski Władysława V Pogrobowca Habsburga (1440-1457). Władysław jako małoletni pozostawał pod opieką króla Niemiec Fryderyka III (1415-1493), późniejszego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego (1452-1493). Ugrupowanie Jerzego powiększało się, gdyŜ dołączali doń inni zwolennicy czeskiej niezawisłości, Jerzy w 1448 zdobył Pragę, stolicę Czech. W 1452 sejm czeski mianował Jerzego zarządcą Czech. Po objęciu tronu czeskiego przez Władysława Pogrobowca w 1453 Jerzy nadal faktycznie rządził królestwem, wzmocnił centralny rząd w Pradze i odzyskał Morawy, Śląsk i ŁuŜyce. W 1457 Władysław nagle zmarł, a w 1458 Jerzy został obrany nowym królem. CZESKA WOJNA DOMOWA 1465-1471. PapieŜ Pius II (1405-1464) w 1462 uniewaŜnił Kompakty, porozumienie katolicko-utrakwistyczne (utrakwiści stanowili umiarkowany

odłam husytyzmu) (patrz HUSYCKIE WOJNY 1419-1436). Król Czech Jerzy z Podebradów (1420-1471), utrakwista, stracił poparcie czeskich wielmoŜów katolickich, którzy w 1465 utworzyli organizację opozycyjną w zamku Zelena Hora koło Nepomuka. PapieŜ Paweł II ogłosił, Ŝe Jerzy jest heretykiem i wyklął króla oraz innych husytów. Namówił ponadto króla Węgier, Macieja Korwina (1440-1490) do wszczęcia wojny przeciwko Jerzemu (patrz CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1468-1478). Maciej najechał Czechy w 1468, ale w początkowym okresie nie odnosił sukcesów. W 1469 katoliccy wielmoŜe obwołali Macieja królem Czech. Jerzy w obronie tronu podjął negocjacje z królem Polski Kazimierzem Jagiellończykiem (1427-1492), zrezygnował z praw swoich synów do sukcesji tronu, jego następcą został obrany w 1469 syn Kazimierza Władysław (1456-1516). Zatwierdził to po śmierci Jerzego sejm wybierając Władysława na króla Czech (1471). CZESKO-POLSKIE WOJNY. Patrz POLSKO-

-CZESKIE WOJNY. CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1260-1270.

Obaj królowie - czeski, Przemysł II Wielki (1230?-1278) i węgierski, Bela IV (1206-1270), dąŜyli do opanowania księstw Austrii i Styrii, naleŜących do potęŜnego austriackiego domu Babenbergów od 1192 do śmierci w 1246 ostatniego męskiego potomka tej linii. Walki czesko-węgierskie zakończył traktat z Ofen (1254); Bela otrzymał Styrię, a Przemysł Austrię. Później zbuntowana szlachta Styrii zwróciła się do Przemyśla z prośbą, by został ich władcą. Zwycięstwo Czechów nad Węgrami w bitwie pod Kressenbrunn w 1260 pozwoliło Przemysłowi zająć Styrię. W okresie anarchii panującej wówczas w Świętym Cesarstwie Rzymskim, energiczny król czeski z powodzeniem powiększał swoje posiadłości; wielu austriackich panów niechętnie odnosiło się do panowania Przemyśla, kilku zostało straconych za bunty. W chwili śmierci Beli,

129

który aŜ do końca Ŝycia bezskutecznie usiłował powstrzymać ekspansję czeskiego imperium, Przemysł władał najpotęŜniejszym państwem w Europie Centralnej, a jego posiadłości rozciągały się od Śląska do Adriatyku. Patrz takŜe HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278.

CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1468-1478.

Czescy zwolennicy Habsburgów odnosili się wrogo do króla Jerzego z Podebradów (1420-1471), przywódcy ugrupowania narodowego. Katoliccy wielmoŜe utworzyli organizację opozycyjną (patrz CZESKA WOJNA DOMOWA 1465-1471). PapieŜ Paweł II (1417-1471) obłoŜył Jerzego klątwą i poparł czeskich katolików zwalniając ich z obowiązku posłuszeństwa wobec króla. Ambitny król Węgier Maciej Korwin (1440-1490) uległ namowom papieŜa i w 1468 najechał Czechy. 4 lipca zdobył Ołomuniec. W lutym 1469 pod Vilemovem otoczony przez przewaŜające siły czeskie zawarł układ pokojowy, ale go wkrótce zerwał. Wojsko Macieja zdobyło Brno, stolicę Moraw. 3 maja 1469 katoliccy wielmoŜe obwołali Macieja królem Czech. Wojna prowadzona była ze zmiennym szczęściem na Morawach, Śląsku i ŁuŜycach. W 1470 miała miejsce wyprawa czeska na Węgry. Po śmierci Jerzego 27 maja 1471 królem Czech obwołany został Władysław Jagiellończyk (1456-1516). Przewagę w kraju uzyskała partia narodowa. Władysław prowadził dalej wojnę przeciwko Maciejowi i stronnictwu katolickiemu, jednak bez powodzenia. W 1474 doszło do wspólnej wyprawy polsko-czeskiej w celu zdobycia Śląska, nie powiodło się natomiast oblęŜenie Macieja we Wrocławiu. Zawarty 7 grudnia 1478 pokój w Ołomuńcu przyznał Władysławowi Czechy, natomiast Maciejowi Morawy, Śląsk i LuŜyce (z zastrzeŜeniem, Ŝe po śmierci Macieja tereny te wrócą za wykupem do Czech). Obaj władcy zachowywali tytuł królów Czech. CZIANG MAJ l AJUTTHAJI WOJNY. Patrz TAJÓW WOJNY.

„CZTERDZIESTU PIĘCIU POWSTANIE". Patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1740.

CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA 1718-1720. Król Hiszpanii Filip V (1683-1746), wnuk króla francuskiego Ludwika XIV (1638-1715), pragnął dla siebie korony francuskiej. DąŜenie to skrycie podsycał jego pierwszy minister, kardynał Giulio Alberoni (1664-1752). Natomiast druga Ŝona Filipa, ambitna ElŜbieta Farnese (1692-1766) z Parmy, uwaŜając się za spadkobierczynię księstw Parmy, Piacenzy i Toskanii, chciała zdobyć je dla swych synów. Wielka Brytania i Holandia przeciwne były jakiemukolwiek połączeniu Hiszpanii 1 Francji, przeciwny był temu równieŜ cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ka rol VI (1685-1740) (patrz HISZPAŃSKA WOJ NA SUKCESYJNA 1701-1704). Wojska hiszpań skie zdobyły w 1718 naleŜącą do Austrii Sardynię i naleŜącą do Sabaudii Sycylię. 2 sierpnia 1718 Wielka Brytania, Holandia, Francja i Święte Cesarstwo Rzymskie zawar ły w Utrechcie w 1713 Czterostronne Przy mierze, mające zagwarantować zachowanie warunków pokoju, które pogwałcił Filip. Hiszpania nie zgodziła się wycofać swoich wojsk z Sycylii, wobec czego flota Wielkiej Brytanii wysadziła tam na początku sierpnia 1718 wojska austriackie. Brytyjskie okręty wojenne pod dowództwem admirała George'a Bynga (1663-1733) zwycięŜyły 11 sierpnia 1718 hiszpańską flotę u przylądka Passero na Sycylii, a wojska austriackie odebrały Hiszpanom Mesynę (Sycylia). W 1719 hiszpańska flota wiozła dla jakobitów w Szkocji kilkuset Ŝołnierzy i broń, u wybrzeŜy rozbił ją jednak sztorm; część oddziałów wylądowała (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1745). Francuskie wojska spustoszyły krainę Basków w północnej Hiszpanii i Katalonię; w końcu listopada 1719 burzliwa pogoda i choroby zmusiły francuskie wojska do powrotu do kraju. Brytyjscy Ŝołnierze zdobyli hiszpańskie por ty Vigo i Pontevedra na wybrzeŜu atlantyc kim. Filip uznał klęskę Hiszpanii za skutek

130

polityki zagranicznej Alberoniego i skazał go na wygnanie (grudzień 1719), a potem podpisał w Hadze traktat pokojowy (17 lutego 1720); Hiszpania miała wycofać się z Sycylii i Sardynii, Sabaudia uzyskała Sardynię i ustąpiła Sycylię Austrii; ksiąŜęta Sabaudii tytułowali się później królami Sardynii. Filip zrezygnował ze swoich roszczeń w stosunku do Włoch w zamian za zobowiązanie Austrii, Ŝe księstwa Parmy, Piacenzy i Toskanii odziedziczy najstarszy syn Fi-lipa i ElŜbiety Farnese, Karol (1716-1788). Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karol VI uznał prawa hiszpańskich Burbonów i wycofał swoje roszczenia w stosunku do Hiszpanii. Patrz takŜe ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-1729J AUST-RIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740-1748. CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1927.

TemudŜyn (właściwe imię Czyngis-chana, 1167?-1227), urodził się jako syn wodza bliŜej nie znanego plemienia mongolskiego. Ojciec jego został otruty przez Tatarów; TemudŜyn miał wówczas 9 lat; został opuszczony przez swoje plemię; opiekował się matką i rodzeństwem, kształtował swą charyzmatyczną osobowość i geniusz organizacyjny. Wkrótce odtworzył państewko ojca. Około 1189 został chanem. Po parunastu latach okrutnej, lecz skutecznej walki z Tatarami i innymi plemionami w 1206 Czyngis-chan został chaganem (chanem chanów), najwyŜszym władcą Mongołów; podbił Azję Środkową oraz północną część Chin (patrz MONGOLSKIE PODBOJE 1206-1405). Nie umiał pisać ani czytać, ale jego wybitna inteligencja i talent organizacyjny pozwoliły mu przekształcić niezaleŜne i kłótliwe plemiona koczownicze w zdyscyplinowaną armię liczącą 200 tysięcy ludzi. Był twórcą strategii błyskawicznych wypraw prowadzonych przez cięŜką jazdę wyposaŜoną w zbroje, szable i lance oraz lekką jazdę wyposaŜoną w szable, łuki i oszczepy. Uczył się słuchając i naśladując, do prowadzenia oblęŜeń zatrudniał inŜynierów; zorganizował pocztę konną wzdłuŜ szlaków karawan i stworzył

sprawną sieć komunikacji i wywiadu. Bezlitosny i mściwy, był przekonany, Ŝe ci, którzy nie posłuchali wezwania do kapitulacji, powinni być zabici. Ta zasada sprawiła, Ŝe Czyngis-chan wywierał na nieprzyjaciela ogromny nacisk psychologiczny - przeciwnicy poddawali się jeszcze przed przybyciem jego wojsk. Rozpoczął podboje od wojny z państwem Si Sia (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNY z PAŃSTWEM Si SIA 1200-1209,1226-1227), podbił państwo dynastii Kin (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215), jego Mongołowie najechali Ruś (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA Ruś PIERWSZY 1221-1223), Indie (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA INDIE 1221-1398) i Persję (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221) i zamierzał najechać Europę (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242). Po kaŜdej kampanii wracał do swojej zabudowanej jurtami stolicy, Karakorum (obecnie w Mongolii). Jego synowie i wnuk dokończyli rozpoczęte przez niego dzieło i podzielili między siebie podbite ziemie. Patrz takŜe TIMURA PODBOJE 1360-1405.

CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215. Czyngis-chan (1167P-1227) starannie zaplanował najazd Mongołów na terytorium dynastii Kin. Pokonał wcześniej tureckich Tangutów i Kitanów, dzięki czemu mógł w wojnie z dynastią Kin teraz wykorzystać strategiczne połoŜenie ziem Tangutów (na północnej granicy terytorium Kinów) w swych planach wziął takŜe pod uwagę to, Ŝe Kitanowie pragnęli wziąć odwet na Pekinie. Czyngis-chan potrzebował jedynie pretekstu do rozpoczęcia wojny. W 1210 Pekin wezwał go do złoŜenia hołdu nowemu władcy Kin. Czyngis-chan odmówił i zmobilizował wojska; w 1211 rozkazał Tangutom, by dokonywali napadów na północną granicę terytorium Kinów i wdzierali się głęboko na południe za Chiński Mur. Po wzięciu do niewoli chińskich inŜynierów znających się na sztuce oblęŜniczej opracował bardziej systematyczny plan podboju; rozdzielił ar-

131

mię i zaatakował Hopei i Liao-ning z trzech kierunków. Gdy zagroził Pekinowi, dwór cesarski przeniósł się 200 km na południe do Kaifengu. W 1214 Czyngis-chan zaczął oblegać Pekin, a w 1215 Pekin został zdobyty (patrz CZYNGIS-CHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215). Wezwanie o pomoc wystosowane przez Kara-Kitanów (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221), aŜ do 1231 przerwało działania wojenne Mongołów przeciw dynastii Kin (patrz MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTII KIN 1231-1234).

gis-chan zaŜądał dostarczenia mu Ŝołnierzy; podległy władca tangucki odpowiedział, Ŝe jeŜeli Czyngis-chan ma za mało Ŝołnierzy, to nie ma prawa do zwierzchnictwa nad nim. Czyngis-chan rozpoczął oblęŜenie stolicy Si Sia, Ningsia, jednocześnie mszcząc się za zniewagę pustoszył bezbronny kraj. Stolica padła juŜ po śmierci Czyngis-chana w 1227; wszyscy mieszkańcy zginęli. Państwo Si Sia zostało wcielone do imperium mongolskiego. CZYNGIS-CHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215.

CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM SI SIA PIERWSZA 1206-1209. Państwo Si Sia połoŜone na południe od pustyni Gobi i na zachód od królestwa dynastii Kin, było najsłabszym państwem chińskim. Si Sia, w którym rządy sprawowali Tanguci, z pochodzenia Tybetańczycy, buddyści, było państwem wojowniczym. Tanguci dokonywali napadów na przygraniczne tereny cesarstwa dynastii Sung walcząc o panowanie nad doliną rzeki Jangcy i wywołali niepokoje na południu terytorium Mongołów; wojna z państwem Si Sia pozwoliła Czyngis-chanowi (1167P-1227) sprawdzić sprawność zdyscyplinowanych wojowników mongolskich, a zwasalizowanie Si Sia umoŜliwiło Mongołom opanowanie szlaków handlowych łączących Chiny z Zachodem. Była to wojna obliczona na wyczerpanie przeciwnika. Mongołowie spustoszyli kraj do tego stopnia, Ŝe Si Sia wystąpiło z prośbą o pokój i w 1209 uznało zwierzchność Mongołów. Zwycięscy Mongołowie mogli teraz swobodnie ruszyć na państwo Kin oraz planować ataki na terytoria połoŜone na zachodzie (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215). Druga wojna Czyngis-chana z państwem Si Sia (1226-1227). Państwo Si Sia okazało się nieposłusznym wasalem. Przygotowując się do pierwszej MONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY Czyn-

W początkach swej historii Pekin znany był pod róŜnymi nazwami; Chińczycy nazywali miasto Yanking i Yanzhu; Kubilaj-chan (1216-1294), władca mongolski, nazywał je Tai-Du, Turcy - Chanbałyk, stąd Marco Polo (1254P-1324?), wenecki podróŜnik, który przybył do miasta w 1266, nazywał je Cambulac lub Kanbalu. W 1214 miasto znalazło się w fatalnej sytuacji. Po wcześniejszym nieudanym oblęŜeniu mongolskim dwór cesarski przeniósł się na południe; chińscy inŜynierowie przystali do Czyngis-chana (1167P-1227) i kierowali .oblęŜeniem miasta. Mimo nie najlepszych nastrojów Chińczycy uparcie bronili się w dobrze ufortyfikowanym mieście. OblęŜenie było długie i cięŜkie. Mongolska blokada osłabiła jednak wolę obrońców i w końcu, z pomocą chińskich zdrajców, Mongołowie wdarli się na mury obronne. Po wkroczeniu do miasta zdobywcy złupili pałace i budynki publiczne. Gubernator Pekinu popełnił samobójstwo, wielu mieszkańców poniosło śmierć. Miasto uległo tylko częściowemu zniszczeniu, ówczesne zapisy podają, Ŝe poŜary trwały przez miesiąc. Mongołowie opanowali miasto, ale nie zmienili tanguckiej administracji, po czym Czyngis-chan ruszył z armią na zachód (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA ms-1221).

132

ć ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-655.

Upadek dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-457) wtrącił Indie w stan chaosu i stał się przyczyną zaŜartych walk o władzę w róŜnych regionach kraju. Najwcześniej wybuchły walki między małymi państwami na równinie Dekanu, w środkowej części Indii. Zdobywca tych ziem pochodził spoza tego regionu; był to podrzędny wódz Pulakeśin I (zm. 566), który podawał się za potomka królewskiego rodu RadŜputów. Po odebraniu władcom Wakataka połoŜonej na wzgórzu warowni Watapi (Badami) i ziem między zachodnim Dekanem a Zachodnimi Ghatami Pulakeśin załoŜył dynastię Ćalukjów. Jego syn zdobył ziemie połoŜone jeszcze bardziej na północ, łącznie z wybrzeŜem Konkan (obecnie stan Maharasztra z Bombajem), w 597 skierował się na wybrzeŜe północno-zachodnie. Pulakeśin II (wzmian. 610-642) kontynuował tę politykę i doprowadził państwo Ćalukjów w pierwszym okresie jego trwania do szczytu potęgi; zdobył część GudŜaratu (półwysep Kathiawar) i Malwę, wygrał równieŜ wojnę z Harszą (patrz ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 020), opierając granicę południową swego królestwa na rzece Narmadzie. Po wcieleniu ziem będących wcześniej pod panowaniem dynastii Andhra terytoria Pulakeśina sięgnęły na południu aŜ do rzeki Kryszny (Kistna). Później Pulakeśin skierował się na wschód, zdobył w 624 wisznukundińskie wschodnie wybrzeŜe królestwa Wengi (w pobliŜu Kalingi, obecnie stan Orisa) i załoŜył wschodnią dynastię Ćalukjów w Pisztapurze, nad Zatoką Bengalską, która przetrwała do 1070. Zdobył

ziemie połoŜone na obu wybrzeŜach Indii, panował nad handlem Wschodniej Azji i stworzył barierę, która powstrzymała ambitne królestwa południowe. Swymi podbojami naraził się jednak dynastii Pallawów, Panów, którzy opuścili ziemie nad Gangesem, by opanować południowe obszary zamieszkane przez ludy mówiące językami drawidyjskimi; byli oni pierwszymi koronowanymi władcami południa. Pallawowie odebrali wcześniejszej dynastii Ćolów wąskie pasmo wschodniego wybrzeŜa i stolicę Kańći. Pallawowie, którzy chcieli zdobyć Wengi, w latach 641-647 napadali na Dekan, zajęli w 642 Watapi i zabili Pulakeśina II. Nie zniechęceni tym Ćalukjowie skupili swą uwagę na GudŜaracie, po odzyskaniu sił odbili Watapi w 655 i przygotowywali się do dalszych działań przeciw Pallawom (patrz ĆALUKJÓW i PALLAWÓW WOJNY 670-975). Patrz takŜe ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070; ĆALUKJÓW WOJNY DOMOWE; ĆALUKJÓW i RASZTRAKUTÓW WOJNY 752, 973-975.

ĆALUKJÓW l ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

Około 850 napór Pallawów i Ćalukjów na południowy kraniec Indii doprowadził do wzrostu znaczenia wskrzeszonej dynastii Ćolów. Niegdyś Ćolowie byli wasalami królestwa Andhra w środkowych Indiach, istniejącego w okresie poprzedzającym dynastię Guptów. W 850 państwo Ćolów było jednym z trzech królestw panujących nad południem Indii; były to Kerala (Czera) na zachodzie, Pandja na samym krańcu i Cola na wschodzie. Do 950 mimo licznych walk z Pallawami i wschodnimi Ćalukjami Colo-

133

wie panowali nad całym obszarem i zdołali jeszcze stawić skuteczny opór drugiej zachodniej dynastii Ćalukjów (patrz ĆOLÓW i PANDJÓW WOJNA 910). W latach 990-993 rozpoczęły się ich wyprawy na południowy i zachodni Dekan; Ćolowie prowadzili najazdy do 1021, potem zrezygnowali z nich, prawdopodobnie wobec bezowocności tych działań. Wówczas wojska Ćalukjów za panowania Someśwary I (wzmian. 1043-1068) ze wschodniej dynastii Ćalukjów rozpoczęły działania wojenne na duŜą skalę przeciw Colom, którzy dąŜyli do objęcia władzy w Wengi, mającym duŜe znaczenie w handlu we wschodniej Azji (Ćolowie okupowali je przez krótki czas przed wybuchem RASZTRAKUTOWI ĆOLÓW WOJNY 940-972). Klęska Ćolów w 1052 zrównowaŜona została podobnie dotkliwą przegraną Ćalukjów w 1062. Nastąpiły zabiegi o ustanowienie pokoju. Wzajemne małŜeństwa dynastyczne doprowadziły do wchłonięcia wschodniej dynastii Ćalukjów przez dynastię Ćolów. Zachodnia dynastia Ćalukjów zaniechała walk z Colami. W latach 1156-1167 dynastia ta ucierpiała na skutek wystąpień pretendentów do tronu i została później wchłonięta przez sojusz władców telugujęzycznych krajów Dekanu (1189). Patrz ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA nse-nsi. ĆALUKJÓW l PALLAWÓW WOJNY 670-975.

Dynastia Pallawów, którzy pokonali w 642 zachodnią dynastię Ćalukjów (patrz ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-055), po upadku dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-457) stała się jedną z trzech dynastii rywalizujących o dominację w Indiach. Zachodni Ćalukjowie uniemoŜliwiali Pallawom wejście na teren Dekanu, natomiast wschodni Ćalukjowie kierowali swą ekspansję na obszary na południe od Wengi w kierunku Nellur, spychając Pallawów na wąskie pasmo dawnego wybrzeŜa Andhra, skąd Ćalukjowie zostali wyparci 30 lat wcześniej. Za panowania Wikramaditji I (wzmian. 655-680) w 655 Ćalukjowie odbudowali świątynię-twierdzę Watapi (Bada-

mi), a w 670 zdobyli i częściowo zniszczyli stolicę Pallawów Kańći, święte miejsce Hindusów, zwane Benaresem Południa. Działania wojenne nie doprowadziły do upadku Pallawów, jednak po powtórnym zasiedleniu Kańćipuramu Pallawowie unikali większych operacji zaczepnych, być moŜe dlatego, Ŝe - jak przypuszczają współcześni historycy - uznali, iŜ brak im na to sił. Panujący na zachodzie Wikramaditja II w latach 730-742 prowadził długotrwałe działania wojenne, sporadycznie wyprawiając się na tereny Pallawów, w 742 powtórnie zdobył Kańći. Dynastia Pallawów zaczęła powoli chylić się ku upadkowi. Pod koniec IX w. znowu uległa Ćalukjom, po czym została pokonana przez swych lenników - dynastię Ćolów. Dynastię Ćalukjów w 752 pokonali wasalowie Rasztrakutowie (patrz ĆALUKJÓW i RASZTRAKUTÓW WOJNY 752,973-975). W 975 Rasztrakutów pokonała druga zachodnia dynastia Ćalukjów i ponownie uczyniła ich swoimi wasalami. Patrz takŜe ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070. ĆALUKJÓW l RASZTRAKUTÓW WOJNY 752, 973-975. Jedną z konsekwencji wojen między Pallawami a zachodnimi dynastiami Ćalukjów w Indiach (patrz ĆALUKJÓW i PALLAWÓW WOJNY 670-975) było stopniowe słabnięcie Ćalukjów i wzrost sił ich wasali, dynastii Rasztrakutów. W połowie VIII w. Rasztrakutowie stali się tak potęŜni, Ŝe w 752 - za panowania Dantidurgi (wzmian. 752-760) - zdobyli Watapi (Badami) oraz obalili i zabili króla zachodnich Ćalukjów, Kirtiwarmana II (zm. 752). W końcowym okresie panowania pierwszej zachodniej dynastii Ćalukjów Rasztrakutowie zdobyli ziemie na zachodzie i w środkowym Dekanie, a takŜe dawne terytorium Wakataków na północ od rzeki Godawari na wschodnim wybrzeŜu oraz dawne obszary Satawahanów w północnym Dekanie. Byli pierwszą dynastią w Dekanie, która dąŜyła do opanowania Indii północnych; pierwsi usiłowali zdobyć terytoria, przez które przebiegały szlaki handlowe wiodące do doliny Gangesu. Rasz-

134

trakutowie nie podporządkowali sobie wschodniej dynastii Ćalukjów. Panowanie Rasztrakutów, których stolicą była Ellura (w pobliŜu Hajdarabadu), nie trwało długo. W 973 - za panowania Thaili II (wzmian. 973-997) - zachodni Ćaljukowie wszczęli wojnę w celu złamania potęgi Rasztrakutów. Uzyskali to w dwa lata później i podjęli walkę z wojowniczymi Colami, aby w pełni podporządkować sobie kwitnące wschodnie wybrzeŜe Indii. Patrz takŜe ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA 1180-1189.

W chwili śmierci Mahmuda z Ghazni (1030) zachodnia dynastia Ćalukjów panowała nad ogromnymi terytoriami sięgającymi od Kathiawar do rzeki Kryszny (Kistny) w Indiach południowych. Na wschodzie posiadłości dynastii graniczyły z terenami wschodniej dynastii Ćalukjów, a na południu sięgały do rozrastającego się królestwa odrodzonej dynastii Ćolów. Podboje Mahmuda na północy (patrz MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE ok. 1000-1030) zakłóciły feudalne stosunki na południu, wskutek czego w państwie Ćalukjów wybuchły dwie wojny domowe, jedna w okresie 1156-1181 (patrz ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA nsa-nsi), a druga z wasalnymi, telugujęzycznymi rodami Hojsalów i Jadawów, sprzymierzonymi z rodem Kakatijów, który uzaleŜniony był najpierw od wschodniej dynastii Ćalukjów, a po jej wchłonięciu przez Ćolów (1070) - od tych ostatnich. Ćalukjowie wyszli z tego trójstronnego konfliktu pokonani, a królestwo ich straciło znaczenie. W 1189 ród Hojsala zajął obszary na południu w obecnym stanie Majsur (Karnatik), Jadawowie panowali na obszarach na południe od rzeki Narmady (Narbady). Okrojone królestwo Ćalukjów wciśnięte było między posiadłości tych dwóch rodów, a na wschodzie graniczyło z posiadłościami Kakatijów. JednakŜe stan ten był chwiejny, panowanie nad strefą przybrzeŜnego handlu zaleŜało bowiem od zwierzchnictwa nad całym terenem Dekanu, a to uzyskał w XIV w. sułtanat delhijski

(patrz DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313). ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA ek. 1156-1181. W królestwach Indii toczyły się stale walki o władzę, szczególnie silne w regionie Dekanu, gdzie panująca dynastia posiadała w podporządkowanym królestwie raczej wpływy niŜ władzę, co było następstwem rozluźnienia więzów feudalnych. Królestwo wasalne miało w razie potrzeby dostarczać wojska i płacić doroczne podatki, ale poza tym ich władcy samodzielnie panowali nad swoim terytorium i byli w stanie - co często się zdarzało - osiągnąć wystarczająco duŜą potęgę, by zrzucić feudalną zaleŜność. Tak właśnie zdarzyło się w wojnach ĆALUKJÓW I RASZTRAKUTÓW. Pozostający w zaleŜności feudalnej ród Kalaćuriów pod wodzą Bidźdźali (wzmian. 1156-1167) wystąpił przeciw Ćalukjom i w krótkim czasie zagarnął tron. Zgodnie z indyjską tradycją następcy Bidźdźali rozpoczęli wzajemne walki o władzę, które umoŜliwiły ostatniemu liczącemu się władcy zachodnich Ćalukjów, Someśwarze IV (wzmian. 1181-1189) odwrócić kierunek roszczeń do tronu i rozpocząć w 1180 drugą wojnę domową. Patrz takŜe ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-655. ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 620.

Po upadku dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-407) Harsza (Harszawardhana) (ok. 590-647), ksiąŜę królestwa Sthanwiśwara w pobliŜu Delhi, podjął drugą w historii próbę zjednoczenia Indii. Jako były wasal Guptów miał nadzieję połączyć dawne ich posiadłości. Po objęciu tronu w 606 zaczął tworzyć wielkie indyjskie imperium, uzyskując wpływy na obszarach od GudŜaratu na zachodzie po Assam na wschodzie. Stworzył imperium oparte na zaleŜności wasalnej. Nie zdołał opanować terytoriów na zachód od Indusu (gdzie znajdują się niezwykle waŜne przejścia w kierunku północno-zachodnim), usiłował podporządkować sobie ziemie na południu środkowej części równiny Dekan i napotkał

135

tam zacięty opór Pulakeśina II (wzmian. 610-642), władcy zachodniej dynastii Ćalukjów. W 620 Pulakeśin odniósł zwycięstwo nad Harszą, co doprowadziło do zawarcia traktatu pokojowego, w którym uznano rzekę Narmadę za południową granicę cesarstwa Harszy. Granica na tej rzece stała się tradycyjną granicą geograficzną między Indiami północnymi i południowymi. Harszą podjął działania wojenne przeciw Ćalukjom, poniewaŜ zdawał sobie sprawę, Ŝe władca Dekanu będzie kontrolował handel na zachodnim i wschodnim wybrzeŜu południowych Indii. Jego poraŜka stworzyła dla dynastii Ćalukjów szansę na opanowanie GudŜaratu (patrz ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-655) i umoŜliwiła im podporządkowanie sobie całego Dekanu. Po śmierci Harszy, ok. 647, zjednoczone przez niego północne Indie rozpadły się i pozostały w takim stanie aŜ do utworzenia w XIII w. muzułmańskiego sułtanatu delhijskiego. W obu częściach Indii - północnej i południowej - ambitne dynastie, takie jak krótko panująca dynastia Pallawów, wczesna i późna dynastia Ćolów, musiały się teraz opierać zachodniej i wschodniej dynastii Ćalukjów. ĆITRAL, KAMPANIA W ĆITRALU 1895. Tubylcy z Ćitralu (najdalej na północ połoŜony region w Pakistanie) odnosili się wrogo do Brytyjczyków, którzy tam wkroczyli i załoŜyli swoje przedstawicielstwo (1889). W 1895 w wyniku zamachu stanu stracił Ŝycie władca regionu, a zwycięzcy dąŜyli do

usunięcia przedstawiciela Wielkiej Brytanii; w celu opanowania sytuacji do regionu wysłano 16-tysięczną ekspedycję brytyjską. 3 kwietnia 1895 na przełęczy Malakand wojska brytyjskie pokonały 12 tysięcy powstańców, którzy wycofali się, tracąc na samej przełęczy ok. 500 ludzi, po drugiej stronie przełęczy zginęło lub odniosło rany jeszcze 70 powstańców. Brytyjczycy załoŜyli w Ćitralu garnizon i przyłączyli ten region do Indii Brytyjskich. Tubylcy nadal stawiali opór, ale obecni tam Brytyjczycy do 1898 utrzymali pokój. ĆOLÓW l PANDJÓW WOJNA 910. Król ĆOlów (w Indiach), Parantaka I (wzmian. 907953), wkrótce po objęciu władzy powiększył swe królestwo na północy opanowując resztki ziem Pallawów. Do tego samego dąŜyła równieŜ dynastia Pandjów z południa, którą wiązał sojusz z dynastią Gangów, panującą w małym państwie w środkowych Indiach. Wojska Ćolów z łatwością pokonały przeciwników, którzy nie mieli doświadczenia w prowadzeniu działań wojennych. Ćolowie zyskali w ten sposób wpływy (ale nie pełną władzę) na całym południowym krańcu Indii. Swój zasadniczy cel osiągnęli w latach 926-942. Późniejsza polityka Ćolów zraziła do nich Rasztrakutów, spadkobierców pierwszej dynastii Ćalukjów, co spowodowało wybuch RASZTRAKUTÓW I ĆOLÓW WOJNY 940-972. Patrz takŜe ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

136

D DACKEGO WOJNA 1542-1543 (Dackego powstanie). Antykatolicka polityka króla Szwecji Gustawa I (1496-1560) i rygorystyczne ściąganie podatków napotkało opór chłopów w prowincji Smaland w południowej Szwecji. Wiosną 1542 pod przywództwem zbiega, Nilsa Dackego (zm. 1543?), chłopi chwycili za broń i zabili kilku poborców podatkowych. Występowali równieŜ w obronie katolicyzmu. Chłopi zaproponowali potęŜnemu szwedzkiemu moŜnowładcy, Svante Sturemu (1517-1567), pomoc w zdobyciu tronu, ale ten odmówił. Siły Dackego odnosiły zwycięstwa nad armią królewską i obie strony zawarły rozejm w listopadzie 1542. Obiecując chłopom zmniejszenie podatków, Gustaw jednocześnie wzmacniał w Smalandzie wojska. Na początku 1543 armia królewska pobiła chłopów. Dacke prawdopodobnie zginął w walce, innych przywódców chłopskich stracono, mieszkańcy Smalandu musieli zapłacić wysoką kontrybucję, ale Gustaw zahamował od tego czasu swe despotyczne dąŜenia. DACKO-RZYMSKA WOJNA PIERWSZA 1O1-102. W 101 cesarz rzymski Trajan (53117) osobiście dowodził wyprawą do Dacji (na terytorium obecnej Rumunii), poniewaŜ uznał, Ŝe butny król tego kraju, Decebal (zm. ok. 107) zagraŜa bezpieczeństwu prowincji rzymskich połoŜonych na południe od Dunaju. Dakowie stawili Rzymianom silny opór, ale mimo to w drugim roku wojny Trajan dotarł do serca królestwa i zdobył stolicę Sarmizegetuzę. Decebał musiał zawrzeć pokój; zgodził się uznać zwierzchnictwo Rzymu i na obsadzenie

przez jego wojska twierdz dackich. Trajan nakazał zbudować stały, kamienny most na Dunaju i wrócił do Rzymu. Druga wojna dacko-rzymska 105-107. Wojska Decebala zdobyły lub obiegły fortece obsadzone przez Rzymian - podjęły działania przeciw Dacji i sąsiadującym plemionom sprzymierzonym z Rzymem. W rok później (106) Trajan ponownie najechał na czele 120 tysięcy wojska królestwo Decebala, zdobył stolicę. Pokonany Decebal popełnił samobójstwo, a jego wojska złoŜyły broń. Dacja została prowincją Rzymu, którą Rzymianie zaczęli zasiedlać osadnikami z Azji Mniejszej i Syrii. Trajan upamiętnił zwycięstwo kamienną kolumną ozdobioną spiralnym reliefem, przedstawiającym kampanię w Dacji; stoi ona do dziś na Forum Trajana w Rzymie. DAHOMEJU l FRANCJI WOJNA PIERWSZA 1889-1890. W 1889 Brytyjczycy i Francuzi podpisali porozumienie, na mocy którego miasto Cotonou na wybrzeŜu Dahomeju (Benin) w Zachodniej Afryce zostało przekazane przez Wielką Brytanię Francji. Mieszkańcy Dahomeju zaatakowali wojska Francuzów lądujące w Cotonou. Doszło do zaciętych walk. W armii dahomejskiej słuŜyły kobiety, walczące równie dzielnie jak męŜczyźni; odegrały one waŜną rolę w wojnie z Francją. W 1890 podpisano traktat, na mocy którego Francja przejęła Cotonou i Porto Novo (miasto na wybrzeŜu) w zamian za coroczną daninę dla króla Dahomeju Behanzina (wzmian. 1889-1894). Druga wojna Dahomeju i Francji 1892. Mimo zakazu handlu niewolnikami na terenie Dahomeju król Behanzin nadal wyprawiał

137

się na sąsiednie terytoria, by zdobywać niewolników. Zaatakował równieŜ francuską kanonierkę. Działania te stały się przyczyną wybuchu następnej wojny z Francją. W Dahomeju wylądowała armia francusko-senegalska pod dowództwem generała Alfreda-Amedee Doddsa (1842-1922) i jesienią 1892 starła się z siłami Behanzina. Dahomejczycy ulegli liczniejszemu i lepiej uzbrojonemu przeciwnikowi. Nim 17 listopada Francuzi wkroczyli do stolicy Abomej, Behanzin podpalił miasto i uciekł na północ. Poddał się na początku 1894, został zesłany na wygnanie na Martynikę, a jego królestwo stało się kolonią francuską. DANII WOJNAZLUBEKĄ 1501-1512. Patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512.

DANII WOJNA Z POŁABIANAMI 1160--l 169.. W okresie gwałtownych konfliktów wewnętrznych w Danii (patrz DUŃSKA WOJNA DOMOWA 1146-115?). Połabianie - słowiańskie, pogańskie plemiona znad Łaby - nieustannie nękali pirackimi napadami przybrzeŜne tereny Danii i Niemiec, wyróŜniali się w tym szczególnie Ranowie zamieszkujący wyspę Rugię. Henryk Lew (1129-1195), ksiąŜę saski i Albrecht Niedźwiedź (ok. 1100-1170), margrabia Brandenburgii zorganizowali w 1147 krucjatę przeciw Połabianom. W 1159 przyłączył się do niej król duński Waldemar I (1131-1182), który co rok organizował wyprawę na Rugię i Pomorze zaodrzańskie. Duński mąŜ stanu, biskup i wódz, Absałon (1128-1201) obiegł Arkonę, twierdzę na Rugii. W oblęŜeniu uczestniczyli teŜ ksiąŜęta zachodniopomorscy Kazimierz i Bogusław. Forteca poddała się w 1169. Wyspa uznała zwierzchność Danii i musiała przyjąć chrześcijaństwo. Duńczycy zniszczyli pogańskie posągi i świątynię. D'ANNUNZIA WOJNA 1919-1920). Pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY I do dalmatyńskiego portu Fiume (Rijeka) rościły sobie prawo zarówno Włochy, jak i Jugosławia.

W okresie trwających negocjacji włoski poeta i Ŝołnierz, Gabriele D'Annunzio (1863-1938), uwaŜając, Ŝe miasto naleŜy prawnie do Włoch, poprowadził na własną rękę wyprawę na Fiume (12 września 1919), zdobył je i zajął. Jego Ŝołnierze nosili czarne koszule, część późniejszego faszystowskiego umundurowania. Dyktatorskie rządy D'Annunzia we Fiume wywołały sprzeciw rządu włoskiego, a takŜe innych rządów europejskich. Gdy Włochy i Jugosławia zawarły traktat w Rapallo (12 listopada 1920), na mocy którego Fiume zostało wolnym miastem, D'Annunzio wypowiedział wojnę Włochom. Musiał opuścić Fiume, gdy Włochy zbombardowały miasto (27 grudnia 1920). Samorząd Fiume nie mógł sobie poradzić z zamieszkami politycznymi i ostatecznie został obalony w wyniku faszystowskiego zamachu stanu w 1922. Wojska włoskie zajęły miasto, które w 1947 przyznano Jugosławii. Patrz takŜe MARSZ NA RZYM 1922. DARDANELSKA KAMPANIA 1915 (kampania na Gallipoli). Gdyby w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I Francji i Wielkiej Brytanii udało się opanować cieśninę Dardanele i miasto Konstantynopol (Stambuł), mogłyby wówczas przesyłać dostawy dla swego sojusznika, Rosji, drogą morską. W lutym 1915 flota brytyjska wpłynęła w cieśninę i zdobyła kilka małych tureckich fortów u wejścia, jednak płynąc dalej na północ dotarła do lepiej ufortyfikowanych terenów, poniosła cięŜkie straty i musiała się wycofać. Sojusznicy postanowili później przypuścić ofensywę na lądzie i zdobyć strzegący dostępu do cieśniny półwysep Gallipolli. Angiel-skofrancuski korpus ekspedycyjny wylądował w dwóch miejscach, na południe i na północ od półwyspu, by poprzez dwustronne uderzenie rozbić przeciwnika, ale Turcy wspomagani przez niemiecką artylerię i kadrę oficerską, trzymali się mocno na wzgórzach rozsianych w nieprzyjaznej, dzikiej okolicy. Nie zdołał ich wyprzeć równieŜ ostrzał z morza prowadzony przez floty sojuszników. Od kwietnia do czerwca 1915

138

przeciwnicy stoczyli trzy krwawe bitwy, w wyniku których alianci na przemian zyskiwali lub tracili jedynie kilka kilometrów. W sierpniu 1915 sojusznicy podjęli jeszcze jedną próbę, równieŜ daremną. Ostatecznie w grudniu tegoŜ roku naczelne dowództwo uznało, Ŝe sytuacja jest beznadziejna i wycofało wojska, które bardzo ucierpiały w wyniku chorób i braku wody. Wyprawa na Gallipoli była jedną z największych klęsk sojuszników w czasie I wojny światowej. DEERFIELD, MASAKRA W DEERFIELD 1704.

W nocy, 29 lutego 1704 grupa 50 francuskich Ŝołnierzy i około 200 sprzymierzonych z nimi Indian napadła na śpiące Deerfield, małe miasteczko na zachodniej granicy Massachusetts. Zabili 50 ludzi, a 111 uprowadzili do Kanady. W drodze wielu jeńców zmarło, ostatecznie po negocjacjach pozwolono 60 osobom powrócić do Deerfield. Był to jeden z najbardziej okrutnych, krwawych napadów, do jakich doszło podczas KRÓLOWEJ ANNY WOJNY. DEKABRYSTÓW POWSTANIE 1825.

Pod

wpływem demokratycznych idei Zachodu, które dotarły do Rosji w czasie NAPOLEOŃSKICH WOJEN, w wojsku rosyjskim powstawały tajne organizacje dąŜące do zniesienia caratu i ustanowienia republiki. Okazja nadarzyła się po śmierci cara Aleksandra I (1777-1825), gdy zaczęły się spory o sukcesję. Brat Aleksandra, Konstanty (1779-1831), zrzekł się swoich praw do tronu na rzecz brata Mikołaja (1796-1855). Mikołaj nie chciał zasiąść na tronie, zanim Konstanty publicznie nie ogłosi swej decyzji. Gdy wiadomość ta dotarła do konspiracyjnego Związku Północnego, nie przygotowani i nie mający określonego programu spiskowcy wprowadzili 26 grudnia 1825 (14 grudnia wg kalendarza starego stylu) swoje oddziały do Sankt Petersburga, by poprzeć „Konstantego i konstytucję". Powstańcy dotarli jednak za późno na plac Senacki (plac Dekabrystów), by móc przeszkodzić

w złoŜeniu przez najwyŜszych dostojników państwowych przysięgi na wierność carowi Mikołajowi. śołnierze nie chcieli się rozejść, do akcji przystąpili równieŜ mieszkańcy miasta. Artyleria rządowa zaczęła strzelać kartaczami i po godzinnym ostrzale rozbiła opór powstańców. Wkrótce na południu Rosji ujęto Pawła Pestela (1794-1826), przywódcę powstańczej grupy z Kijowa i do 15 stycznia 1826 powstanie zostało stłumione. Powstańców (dekabrystów) zgubił brak poparcia mieszkańców Sankt Petersburga i innych części kraju. Mikołaj nakazał powiesić pięciu przywódców, a stu innych skazał na zesłanie na Syberię. Powstanie było początkiem pełnej poświęceń działalności rewolucyjnej, która trwała w Rosji przez cały XIX wiek. DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313. Wieści

0 bogactwach południowych Indii wzbu dzały poŜądanie nie tylko Ali-ud-Dina, dru giego sułtana Delhi z dynastii ChildŜich (1296-1316), ale takŜe jego wielkorządcy, Malika Kafura, pochodzącego z Ghoru generała-niewolnika, gdyŜ ekspansyjna poli tyka sułtanatu i jego obrona pochłaniały ogromne środki. Sułtan postanowił połączyć ściągnięcie daniny, z którą zalegali Jadawowie, z grabieŜą; w 1307 sułtan i Malik Kafur wkroczyli do Dekanu, zajęli miasto Dewagiri i zmusili władcę kraju Dewagiri do uznania zwierzchnictwa Delhi. Najazd opłacił się, a następny - na Warangal, stolicę Kaketejów - przyniósł takie bogactwa, Ŝe wyprawili się dalej na południe (1310-1311). Wojska sułtanatu dotarły do państ wa Hojsalów, potem do opustoszałego Maduraju, dawnej stolicy państwa Pandjów 1 w końcu do wybrzeŜa naprzeciw Cejlonu (Sri Lanka). Najeźdźcy zagarniali olbrzymie łupy, ale pozostawili miejscową administra cję, nie pozbawiali teŜ władzy tamtejszych władców; Ŝądali natomiast corocznej daniny. W Maduraju osadzono muzułmańskiego gubernatora, aby nadzorował państwa pod ległe sułtanowi oraz pilnował ściągania da-

139

nin. W 1313 władca Dewagiri nie zapłacił daniny, podobnie w 1323 wódz Kaketejów; pierwszy naraził się na następny najazd z Delhi i został stracony (1313), drugi - na podobne działania przeprowadzone z Maduraju. Patrz takŜe BAHMANIDÓW WOJNA z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1340-1347; ĆALUK-jów WOJNY DOMOWE; MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE 1000-1030; MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1206. DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY l DŹAUNPUREM ek. 1414-1493. W 1394 w czasie walk o tron w Delhi (Indie) prowadzonych przez dwóch rywalizujących sułtanów z dynastii Tughlaków, dynastia Szarków z Dźaunpuru ustanowiła sułtanat muzułmański, nie uznający zwierzchnictwa Delhi. Wojna domowa w 1397 nie pozwoliła dynastii Tughlaków przeciwstawić się temu, a TIMURA NAJAZD NA INDIE w 1398 doprowadził do chaosu i dalszego zmniejszania potęgi sułtanatu Delhi; w 1401 GudŜarat i Malwa zrzuciły zwierzchnictwo Delhi i ustanowiły niezaleŜne królestwa muzułmańskie. Po śmierci ostatniego władcy z dynastii Tughlaków (1413) władzę objęła dynastia Sajjidów załoŜona przez wicekróla Timura, Chizra Chana. Sułtanat obejmował teraz jedynie miasto Delhi i mały obszar wokół niego. Dynastia Sajjidów dąŜyła do zachowania tego, co zostało. W tych warunkach Dźaunpurowi wiodło się doskonale; w celu zwiększenia dochodów i zapewnienia poczucia bezpieczeństwa Hindusom, którzy opanowali handel, w kraju przestrzegano tolerancji i zasad sprawiedliwości - zjawisko nieznane w Ŝadnym innym muzułmańskim państwie w Indiach przed panowaniem Akbara Wielkiego (1542-1605) z dynastii Mogołów. Druga z dynastii wywodzących się od wodzów Timura - dynastia Lodich opanowała PendŜab, w 1451 Bahlul Lodi (wzmian. 1451-1489) został sułtanem Delhi. W 1452 Mahmud Szach, władca Dźaunpuru spróbował podbić sułtanat delhijski, ale mu się to nie udało. W 1458 zawarto pokój, który przetrwał do

1472. W 1473 Husain Szach, władca Dźaunpuru podjął nową próbę podbicia sułtanatu delhijskiego. Jego klęska w 1479 spowodowała wcielenie części Dźaunpuru do sułtanatu delhijskiego. Walka trwała nadal. W 1486 Bahlul osadził w Dźaunpurze swego syna, Barbaka, jako niezaleŜnego władcę. W 1493 Sikandar Londi (wzmian. 1489-1517) wcielił resztę tego państwa do państwa delhijskiego; sułtanat delhijski rozciągał się za panowania ostatniego z Lodich, sułtana Ibrahima (wzmian. 1517-1526), od PendŜabu poprzez Bihar do granicy Bengalu. Ibrahim był pierwszym sułtanem, który poniósł klęskę w walce z Baberem (1483-1530), pierwszym z wielkich Mogołów w Indiach, potomkiem Timura (patrz BABERA PODBOJE 1524-1529). DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GHA-

ZNI l GHOREM 1208-1228. Najeźdźcy muzułmańscy, którzy najechali Indie w XII w. (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1206), nie zrywali związków z królestwem afgańskim na zachodzie. Po bezpotomnej śmierci (1206) sułtana Dehli i Afganistanu Muhammada Ghori władzę w Indiach objął jego tutejszy wicekról Kutb ud-Din Aibak (zm. 1210), pierwszy władca z tzw. dynastii niewolników. Jednak inni generałowie-niewolnicy kwestionowali jego prawo do tronu, wobec tego Kutb ud-Din Aibak musiał w 1208 podjąć z nimi walkę. Po okresie zamieszania w 1211 został sułtanem Delhi Szams ud-din Iltutmysz (wzmian. 1196-1236). W 1211 pokonał poprzedniego władcę Delhi Arama Szacha. Wojska Chorezmu wyparły z Ghanzi do PendŜabu JildiŜa (zm. 1215), jego drugiego rywala. Iltutmysz pobił go i wziął do niewoli pod Tarain w 1215. Iltutmysz czekał na wkroczenie wojsk Chorezmu, ale uratował go wybuch w 1218 MONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY; zamiast walczyć z Chorezmem, przyjmował uchodźców stamtąd, łącznie z następcą tronu DŜalal ad-Dinem (zm. 1231) (patrz INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221). Dzięki talentom dyplomatycznym Iltutmysza DŜa-

140

lal ad-Din ruszył dalej, nie uzyskawszy pomocy z Delhi; równieŜ dzięki dyplomacji Iltutmysz zdołał skłonić Czyngis-chana (l 167?-1227) do wycofania się z Indii. Zniszczenia wojenne pomogły Iltutmyszowi pokonać ostatniego rywala: wojska DŜalal ad-Dina wyrządziły wielkie szkody buntowniczemu niewolnikowi-wodzowi Nasirowi ud-Din Kubaczowi, władcy Multanu; w 1228 Iltutmysz bez trudu wyparł go z Lahauru i Multanu i podporządkował sułtanatowi Delhi. DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GUDśARATEM l MALWĄ 1299-1312. Śmierć władcy sułtanatu delhijskiego (Indie) Balbana (zm. 1287) stała się przyczyną zaciekłej walki o władzę między Afgańczykami a nowymi moŜnowładcami tureckimi; była to okazja dla wielu ksiąŜąt hinduskich, a zwłaszcza dla władców takich duŜych królestw jak GudŜarat i Malwa, do zrzucenia zaleŜności wasalnej od Delhi. Ostatecznie w Delhi zwycięŜyli Turcy; władzę zdobyła nowa dynastia ChaldŜich, która panowała od 1290 do 1320. Drugi władca z dynastii ChaldŜich, Ala ud-Din (wzmian. 1296-1316), który zamordował rywala, by objąć tron, postanowił podporządkować sobie księstwa hinduskie i w ten sposób uzdrowić finanse Delhi. W 1299 rozpoczął kilka najazdów i oblęŜeń; najechał GudŜarat i podporządkował go sobie w tym samym roku. Podbój Malwy trwał dłuŜej, poniewaŜ w tym samym czasie - w latach 1299-1308 - Ala ud-Din musiał odeprzeć najazd Mongołów. Zdobył potęŜne fortece Ranthambor (1301), Ćitor (1303) i Mandu (1305). Walki były niesłychanie krwawe, zwłaszcza o Ćitor, gdzie zdesperowani obrońcy, przestrzegając obrzędu jauhor, rzucali na stos pogrzebowy dzieci i Ŝony, a potem sami przeprowadzali samobójczy atak na przeciwników. Ala ud-Din rozpoczął później DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE, zakończył jednocześnie podbój księstw RadŜputany zdobywając twierdze Siwana (1308) i Dźalor (1312).

DEMETRIUSZA WOJNA 239-229 p.n.e. De-

metriusz II (278?-229), syn Antygona II (ok. 319-239) odziedziczył wraz z Macedonią takŜe i kłopoty z Grecją (patrz CHREMONIDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e.). Chcąc utrzymać Epir, Demetriusz oŜenił się z tamtejszą księŜniczką. Związek Etolski, dąŜący do zawładnięcia Akarnanią epirocką, i Związek Achajski mając nadzieję opanowania całego Półwyspu Peloponeskiego, zawarły sojusz, by wspólnie stawić opór Demetriuszowi. Demetriusz najechał Beocję (237-236), rozdzielił Związek Achajski i Związek Etolski. Po stronie Macedonii stanęło Argos. W 235 doszło do nie rozstrzygniętej bitwy między Achajami i Argejczykami. Do Związku Achajskiego przyłączyło się Kleonaj i pod tym miastem zwycięŜono Argejczyków i wojna powoli zaczęła wygasać. Śmierć Demetriusza w 229 zakończyła wojnę, jego dziewięcioletni syn i sprawujący władzę regent utracili Epir i Ateny (229), mieli równieŜ kłopoty z Ilirią; widać juŜ było takŜe oznaki zbliŜającej się SPRZYMIERZEŃCZEJ WOJNY 219-217 p.n.e. Był to początek rozpadu Macedonii. Patrz takŜe ILIRYJSKA WOJNA 229-228 p.n.e. DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668. Król Francji Ludwik XIV (1638-1665) po śmierci teścia, króla Hiszpanii Filipa IV (1605-1665), opracował plan opanowania Niderlandów hiszpańskich. Publicznie uzasadniał swe roszczenia do nich tym, Ŝe jego Ŝona, hiszpańska królowa Maria Teresa zrezygnowała wprawdzie kiedyś ze swych praw do sukcesji w zamian za odpowiednio duŜy posag, ale Hiszpania nigdy go nie wypłaciła, a ponadto Maria Teresa ma większe prawa do Niderlandów na mocy starego prawa dewolucji. Według niego spadek po ojcu przypada w całości dzieciom z pierwszego małŜeństwa, takim dzieckiem była Maria Teresa, podczas gdy Karol II, nowy król hiszpański, był synem z drugiego małŜeństwa. Dyplomacja Ludwika zaskoczyła jego przeciwników: na mocy traktatu Zjednoczone Prowincje (niepodległe Niderlandy,

141

a zwłaszcza jej najwaŜniejszy członek, Holandia) nie powinny angaŜować się w spór, wojna z Portugalią wiązała siły hiszpańskie (patrz

HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKA

WOJNA

1657-1668), a potajemny traktat z Anglią zapewniał jej neutralność. W 1667 francuskie wojska pod dowództwem Henriego wicehrabiego de Turenne (1611-1675) najechały hiszpańskie Niderlandy, z łatwością opanowały liczne miasta, a po trzech miesiącach zdobyły główne miasto Flandrii, Lilie. W lutym 1668 Francuzi pod wodzą Ludwika Kondeusza (1621-1686) wkroczyli do regionu Franche-Comte i zajęli go w ciągu 14 dni. Gdy Hiszpania przyznała Portugalii niepodległość, a Anglia, Szwecja i Holandia zawarły sojusz w celu powstrzymania dalszej ekspansji Francji (1668), Ludwik XIV zdecydował się na przerwanie wojny i rozpoczęcie negocjacji. Na mocy traktatu zawartego w Aix-la-Chapelle 2 maja 1668 Francja otrzymała twierdze i miasta w hiszpańskich Niderlandach, a Hiszpania odzyskała Franche-Comte. Kwestia następstwa tronu pozostała nie rozwiązana. Patrz takŜe HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678; AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697. DlADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e. Nagła śmierć Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) stała się przyczyną kłopotów związanych z zachowaniem jego imperium (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Siedmiu najwyŜszych rangą wodzów Aleksandra - nazwanych później diadochami („następcami") - podjęło działania na rzecz zapewnienia sobie jak największego zakresu władzy; wynikiem była ponad 40-letnia wojna o sukcesję po Aleksandrze 40 lat intryg, morderstw i walki. Postawiono cztery pytania. Pierwsze: kto ma być władcą? Diadochowie zgodzili się na ustanowienie wspólnego panowania dwóch królów: ograniczonego umysłowo Filipa III Arridajosa, przyrodniego brata Aleksandra i nie narodzonego syna Aleksandra i Roksany (zm. 311), który później został nazwany Aleksandrem IV Egejskim (zm. 311). Drugie

pytanie: kto ma być regentem? Antypater (zm. 310), regent Macedonii w okresie podbojów Aleksandra, zatrzymał ten urząd, jakkolwiek nie bez sprzeciwów. Wybuch LAMIJSKIEJ WOJNY rozwiązał ten problem; wojna opóźniła rozstrzygnięcie tej kwestii, a w tym czasie Antypater zmarł. Pytanie trzecie: kto ma być następcą? Jeden z następców, Perdikkas (zm. 321), wódz naczelny, został w 321 zamordowany, pozostało więc trzech głównych rywali: Antygon I (ok. 382-301), pierwotnie zarządca Frygii, któremu najbardziej ze wszystkich zaleŜało na utrzymaniu jedności imperium; Kassander (358-297), syn Antypatra, i Poliperchon (wzmian. ok. 317-316), następca Antypatra. Kassander zawarł skierowany przeciw Antygonowi sojusz z Lizymachem (ok. 355-281), zarządcą Tracji, i Ptolomeuszem I (zm. 283?), zarządcą Egiptu. Prowadził takŜe działania wojenne przeciw Poliperchonowi i wyparł go z Macedonii w 317. śona Filipa III mianowała Kassandra regentem, co oburzyło Olimpias, matkę Aleksandra; w odpowiedzi kazała zamordować Filipa, jego Ŝonę i stu przyjaciół Kassandra. Poliperchon wrócił i rządził do powrotu Kassandra, który obwołał się regentem i kazał stracić Olimpias. W 315 Antygon mianował się opiekunem Aleksandra IV; królestwem wstrząsały cięŜkie walki aŜ do 311, kiedy Kassander zamordował Aleksandra IV i jego matkę. Wreszcie ostatnie pytanie, które stało przed diadochami: kto ma być królem? W czasie walk toczących się w latach 311-281, w Macedonii panowało pięciu królów, jeden z nich dwukrotnie: Kassander od 311 do 306; Antygon od 306 do śmierci w 301 w bitwie pod IPSOS; Kassander powtórnie od 301 do 297 (w latach 297-294 regentami byli synowie Kassandra); Demetriusz I (337?-283), syn Antygona, któremu w 305 nie udało się zdobyć wyspy RODOS, panował od 294 do 283; Lizymach, zabity w bitwie pod KURUPEDION w 281 i Antygon II Gontas (ok. 319-239), syn Demetriusza, w 283 pretendent do tytułu, który musiał zdobyć Trację, by objąć tron w 276.

142

Bitwa pod Kurupedion zakończyła działania wojenne wojen diadochów, ostatnim Ŝyjącym następcą był Seleukos I (358P-280), który uwaŜał się za króla Macedonii po Lizymachu, ale władzy tu nie objął. Imperium Aleksandra rozpadło się; dynastia Seleucydów panowała w Syrii, Mezopotamii i Persji, Ptolomeusz władał Egiptem i Azją Mniejszą, a Antygonidzi rządzili w Macedonii. DIONIZJUSZA WOJNA PIERWSZA 398-397 p.n.e. Dionizjusz Starszy (430-367), tyran Syrakuz, wywołał wojnę z Kartaginą kierując się dwoma względami: chciał w ten sposób utrzymać mieszkańców swego miasta w posłuszeństwie i wyprzeć Kartagińczyków władających znaczną częścią Sycylii. 80-tysięczna armia Dionizjusza obiegła, zdobyła i splądrowała Modikę, duŜą twierdzę kartagińską. W odwecie Kartagińczycy pod wodzą Himilkona (zm. 396) zniszczyli floty Syrakuz i obiegli miasto. Dionizjusz otrzymał pomóc ze Sparty i rozbił armię Himilkona, osłabioną panującą zarazą. Himilkon zdołał uratować tylko kartagińskich obywateli-Ŝołnierzy. Zgnębiony Himilkon popełnił w 396 samobójstwo. Druga wojna Dionizjusza 393-392 p.n.e. W 393 Kartagina wznowiła działania wojenne, ale armia Dionizjusza zadała pod Messaną klęskę wojsku przeciwnika. W 392 Dionizjusz wymusił zawarcie układu, który zapewnił Syrakuzom panowanie nad większą częścią Sycylii i „stopą" Italii (Apulia i Kalabria, poprzednio terytoria Kartaginy). Trzecia wojna Dionizjusza 382-376 p.n.e. Po dziesięcioletniej przerwie w powaŜniejszych działaniach wojennych Dionizjusz poprowadził duŜą armię przeciw Kartagińczykom władającym zachodnią częścią Sycylii. Początkowo odniósł zwycięstwo pod Kabałami w 385, później poniósł cięŜką klęskę pod Cronium w pobliŜu Palermo. Panowanie nad ziemiami zachodniej Sycylii utrzymała Kartagina, granicę ustanowiono na rzece Halykos (Plątani). Czwarta wojna Dionizjusza 368-367 p.n.e. Dionizjusz ponownie

najechał zachodnią Sycylię; odnosił początkowo sukcesy, ale w czasie blokady Lilybaeum (Marsali) Kartagińczycy odnieśli zwycięstwo nad jego flotą. Po śmierci Dionizjusza Starszego (367) jego następca Dionizjusz II (zm. 344) przerwał konflikt zbrojny między rywalizującymi miastami-państwami; rozejm trwał prawie 20 lat do czasu TIMOLEONA WOJNY. DIPO NEGORO WOJNA. Patrz JAWY WlELKA WOJNA 1815-1830. „DŁUGA WOJNA". Patrz AuSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606.

DOMINIKANA, POWSTANIE 1844. Haiti sprawowało bardzo surowe rządy w Santo Domingo (obecna Republika Dominikany) (patrz HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO 1822). W latach trzydziestych XIX w. Juan Pablo Duarte (1813-1876) zawiązał tajne stowarzyszenie „La Trinitaria", które miało na celu walkę z Haiti. Gdy na Haiti wybuchło powstanie przeciw skorumpowanym rządom prezydenta Jeana Pierre'a Boyera (1776-1850), który w 1843 musiał ratować się ucieczką, z zamieszania skorzystał Duarte i wraz z grupą stu towarzyszy przejął 27 lutego 1844 twierdzę Puerta del Conde i miasto Santo Domingo. Haitańczyków wypędzono i proklamowano Republikę Dominikany. Patrz takŜe HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820. DOMINIKANY WOJNA DOMOWA 1965-1966. 25 września 1963 grupa oficerów obaliła socjalistycznego prezydenta Juana Boscha (ur. 1909) i ustanowiła trzyosobowy rząd cywilny. 24 kwietnia 1965 opowiadający się po stronie Boscha wojskowi dysydenci, wspomagani przez lewicowców, obalili rząd w stolicy Santo Domingo. W mieście doszło do rozruchów i poŜarów, jednak marynarka wojenna, lotnictwo i niektóre oddziały wojsk lądowych, które nie chciały powrotu Boscha do władzy, zdołały odzyskać panowanie nad większą częścią stolicy. Oficerowie sformowali prawicową juntę, mającą rządzić do czasu, aŜ

143

moŜliwe byłoby przeprowadzenie wolnych wyborów. W dalszym ciągu toczyły się walki między ugrupowaniami lewicowymi i prawicowymi, co skłoniło amerykańskiego prezydenta Lyndona B. Johnsona (1908-1973) do wysłania komandosów i floty USA w celu ochrony interesów Stanów Zjednoczonych i udaremnienia przejęcia władzy przez komunistów (28 kwietnia 1965). Organizacja Państw Amerykańskich (OAS) doprowadziła 5 maja 1965 do rozejmu; do tego czasu w Dominikanie znalazło się juŜ 20 tysięcy Ŝołnierzy armii Stanów Zjednoczonych, zginęło 2000 mieszkańców Dominikany. Choć w celu przywrócenia spokoju do Dominikany przybyły wojska OAS, nadal dochodziło do sporadycznych walk między „powstańcami" stojącymi po stronie Boscha a wojskiem. Wojska USA wspierały działania sił Organizacji Państw Amerykańskich do końca 1965. Przywódcy zwalczających się ugrupowań zgodzili się na powołanie rządu tymczasowego, Bosch wrócił z zagranicy i zaŜądał odwołania wojsk OAS. W lutym 1966 krajem wstrząsnęły zamieszki wzniecone przez lewicowców i strajk powszechny. Bosch przegrał w czerwcu 1966 wybory prezydenckie; prezydentem został centrowy kandydat Joaąuin Balaguer (ur. 1909). Wojska amerykańskie i OAS opuściły Dominikanę.

ców; w odpowiedzi Republika Dominikany zerwała stosunki dyplomatyczne i zagroziła wkroczeniem do Haiti. Organizacja Państw Amerykańskich (OAS) podjęła się pośrednictwa w sporze i załagodziła napięcie; wojska Dominikany przygotowane do wkroczenia do Haiti odwołano z granicy, wielu uciekinierom pozwolono na bezpieczne opuszczenie Haiti (około 500 uciekło do Republiki Dominikany). 5 sierpnia 1963 mała grupa haitańskich uchodźców przebywających na terenie Dominikany podjęła próbę zamachu stanu i obalenia dyktatury Duvaliera. Rebelianci dokonali inwazji z morza na północną część Haiti, ale po dwóch dniach walk zostali wyparci za granicę. We wrześniu tego roku doszło na granicy dominikańsko-haitańskiej do wymiany ognia, co doprowadziło do ponownego wzrostu napięcia. OAS znowu interweniowała i przywróciła pokój. Jesienią 1963 dwa huragany wyrządziły wiele szkód w obu krajach; ponadto w Dominikanie lewicowy rząd prezydenta Juana Boscha (ur. 1909) został obalony w wyniku wojskowego zamachu stanu. Rządy Haiti i Dominikany, zajęte sprawami wewnętrznymi, przerwały działania zbrojne. DOMOKRĄśCÓW WOJNA. Patrz MASCATÓW WOJNA 1710-1711.

DOMINIKAŃSKO-HAITANSKI ZATARG 1963.

Haiti pozwalało następcom i zwolennikom dawnego dyktatora Dominikany, Rafaela Leonidasa Trujillo Moliny (1891-1961) zakładać na swoim terenie bazy wypadowe dla ąuerilles działających przeciw Republice Dominikany. Haiti z kolei oskarŜało Dominikanę o udzielanie schronienia przeciwnikom Franęois Duvaliera („Papa Doc") (1907-1971), prezydenta i dyktatora Haiti. W kwietniu 1963 byli oficerowie armii haitańskiej chcieli rzekomo zamordować dzieci Duvaliera; wielu z oskarŜonych znalazło schronienie w ambasadach krajów Ameryki Łacińskiej w Port-au-Prince, stolicy Haiti. Policja haitańska wtargnęła do ambasady Dominikany i ujęła 22 uchodź-

DORÓW NAJAZDY ek.

1120-950 p.n.e.

Prehistoryczna Grecja przeŜyła trzy większe najazdy ludów mówiących językiem greckim. Około 2000 p.n.e. przybyli Mykeńczycy, posługujący się bronią z brązu, którzy wyparli twórców tamtejszej kultury anatolijskiej. Następni byli Achajowie (ok. 1500-1400 p.n.e.), którzy Ŝyli obok Mykeńczyków, oraz Dorowie, którzy posługiwali się juŜ bronią z Ŝelaza. Dorowie pokonali państwa mykeńskie i w całej Grecji zniszczyli gospodarkę epoki brązu. Wywodzili się z Epiru i południowo-zachodniej Macedonii. Ich najazd na Grecję przebiegał w dwóch fazach. Pierwszy, mniejszy napływ Dorów nastąpił po 1400; jak pisze Tukidy-

144

des (471 ?-400), słuŜyli oni Achajom i uczestniczyli w ich działaniach zbrojnych przeciw Mykeńczykom. Według greckiej tradycji, potwierdzonej przez współczesną archeologię, większy napływ Dorów nastąpił około 80 lat po TROJAŃSKIEJ WOJNIE. Dorowie, Ŝeglarze i wojownicy, przybywali na Peloponez zarówno morzem, jak i lądem przez Grecję środkową, burząc po drodze kolejne twierdze mykeńskie; ocalały tylko tebańska Kadmea i ateńskie Akropolis. Dorowie napływali falami, opanowywali tereny, zagarniali niewolników, zmuszając ocalałych, dawnych mieszkańców tych ziem do emigracji na wschód, na wyspy Morza Egejskiego i do Azji Mniejszej, a następnie zaczynali podbój kolejnych obszarów. Dorowie załoŜyli równieŜ kolonie w Italii, na Sycylii i w Azji Mniejszej. W greckiej legendzie najazd Dorów określany jest jako „powrót Heraklidów", według tradycji bowiem wodzem pierwszego z trzech głównych plemion doryckich (Hylleis, Dymanes, Pamfyloj) był syn Heraklesa, Hylos. Brak jest jakichkolwiek zapisów doryckich; prawdopodobnie dlatego, Ŝe przed przybyciem do Grecji Dorowie nie znali pisma. Choć stali na niŜszym poziomie kulturalnym i cywilizacyjnym niŜ Achajowie (wyjątek stanowiła znajomość Ŝelaza), przyczynili się do rozwoju greckiej kultury, zwłaszcza dramatu i poezji; stworzyli równieŜ chłodny i perfekcyjny porządek dorycki w architekturze. DORRA REWOLTA 1842. Thomas Wilson Dorr, prawnik z Providence, zawiązał partię ludową, celem była reforma konstytucji Rhode Island i wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego dla męŜczyzn. Jego zwolennicy (Dorrites) na nieformalnej „konwencji ludowej" powołali niezaleŜny rząd stanowy, w którym Dorr został gubernatorem; rząd ten stał w opozycji do prawnie ustanowionego rządu stanowego. Dorr bez powodzenia usiłował zdobyć arsenał stanowy w Providence; jego rząd upadł w czasie starć zbrojnych z milicją stanową. Dorr

zbiegł z Rhode Island. W końcu 1842 rząd stanowy objął prawem wyborczym wszystkich białych męŜczyzn urodzonych w stanie Rhode Island. DOUGLASÓW REBELIA 1455. Ród Douglasów, niejednokrotnie pretendujący do szkockiego tronu, bardzo podupadł w czasie panowania króla Jakuba II (1430-1460). Piąty hrabia, regent Jakuba, zmarł w 1439, hrabiowie szósty i siódmy zostali zamordowani (miało to na celu zapewnienie bezpieczeństwa władcy Szkocji). William (1425P-1452), ósmy hrabia, pragnął zemścić się i zdobyć władzę, później razem z innymi panami zawiązał spisek, by wymusić na królu postępowanie zgodne z ich Ŝyczeniami. W 1450 król zajął jego majątki, ale doszedł z nim wkrótce do ugody. Gdy w 1452 Jakub II zaŜądał nowych ustępstw od Williama, a ten nie zgodził się na nie, król go zabił w Stirling Castle. Brat Williama, James (1426-1488), dziewiąty, ostatni hrabia Douglas, wystąpił zbrojnie przeciw Jakubowi, zdobył Inverness, jednak 12 maja 1455 jego wojska zostały pobite przez siły królewskie w bitwie pod Arkenholm. Klęska zmusiła Douglasa do ucieczki do Anglii. DOZSY POWSTANIE 1514 (wojna chłopska na Węgrzech). W 1514 papieŜ Leon X ogłosił krucjatę przeciw Turkom; jej zorganizowanie powierzył prymasowi Węgier Tamasowi Bakóczemu. Zebrał on armię składającą się ze 100 tysięcy chłopów i mianował Gyórga Dozsę (1470-1514) ich wodzem. Ta liczba uzbrojonych chłopów przeraziła szlachtę, która wymogła na Bakóczym odwołanie krucjaty. Chłopi jednak nie chcieli się rozejść i postanowili wystąpić przeciw wyzyskującym ich moŜnowładcom. Powstańcy spustoszyli kraj; palili zamki, mordowali panów i ich rodziny, aŜ wreszcie oddziały moŜnowładców pod wodzą Jana Zapolyi (1487-1540), wojewody Siedmiogrodu, a później króla Węgier, zwycięŜyły ich pod Temeswarem. Dozsę ujęto i spalono na stosie, stracono równieŜ licznych powstań-

145

ców. Sejm węgierski w 1514 surowo ukarał chłopów: zwiększył podatki i pańszczyznę, zmusił do zapłacenia odszkodowania za zniszczenia wojenne i skazał ich na wieczne poddaństwo. DRAKE'A RAJDY NA WYSPY KARAIBSKIE 1 9 8 5 -1 5 8 6 . W 1 5 8 0 F r a n c i s D r a k ę (l540?-1596) otrzymał szlachectwo za zasługi w słuŜbie Anglii (uwieńczone powodzeniem wypady na hiszpańskie kolonie i ataki na statki skarbowe, odkrycie nowych ziem ł zajęcie ich dla Korony, podróŜ dookoła świata). W 1585 Drakę poprowadził eskadrę składającą się z 29 okrętów w region Karaibów, by dokonać napadu na posiadłości hiszpańskie. Anglicy najpierw bezskutecznie próbowali przechwycić hiszpańską flotą skarbową; następnie zaatakowali hiszpańskie miasto San Domingo na wyspie Hispaniola (Haiti) i podpalili miasto, zmuszając mieszkańców do zapłacenia okupu. Później Drakę zaatakował Cartagenę, główne hiszpańskie miasto skarbowe w obecnej Kolumbii; równieŜ i tu wziął okup od mieszkańców. Zdobywszy wiele armat i bogactw, Drakę poŜeglował z powrotem do Anglii, zatrzymując się po drodze, by splądrować wybrzeŜa Florydy z St. Augustine włącznie (spalił to miasto). Wróciwszy do kraju w 1586, został rzecznikiem ataku na HISZPAŃSKA ARMADĘ tworzoną w Hiszpanii. Patrz takŜe ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604.

DRUZÓW l TURKÓW WOJNY. Patrz TURKÓW

i DRUZÓW WOJNY. DRUZÓW POWSTANIE 1600-1607. Fachr ad-Din II (1572-1635) dąŜył do odzyskania obszarów na terenie obecnego Libanu, będących kiedyś w posiadaniu jego rodu (patrz TURKÓW i DRUZÓW WOJNA 1585); jego głównym przeciwnikiem była partia jemeńska, na której czele stał władca Trypolisu. W odróŜnieniu od swego wroga Fachr podtrzymywał przyjazne stosunki z szyitami i sunnitami i udzielał poparcia obu odłamom;

jako pierwszy zjednoczył obszary zamieszkane przez druzów i maronitów. Do 1600 przy pomocy swoich prywatnych oddziałów zbrojnych opanował Sydon i Bejrut; wybuchły walki między jego partią (kajszyci) a partią semeńską. Porta wahała się, popierając to jedną stronę, to drugą, aŜ do czasu gdy przewaga Fachra stała się widoczna. Wówczas przy pomocy Turków Fachr odniósł ostateczne zwycięstwo w 1607. Później, chcąc uniknąć wtrącania się Turków w sprawy emiratu, Fachr regularnie wysyłał do Konstantynopola (Stambułu) poselstwa i łapówki. Patrz TURKÓW i DRUZÓW WOJNA 1611-1613.

DRUZÓW POWSTANIE 1925-1927. Druzowie, mała sekta islamska na francuskich terytoriach mandatowych w Syrii, protestowała przeciw tyranii gubernatora. Jednak protesty nie znalazły odzewu u francuskiego wysokiego komisarza. Wśród druzów wzrosły nastroje antyfrancuskie. W lipcu 1925 wybuchło powstanie druzów pod wodzą sułtana al-Atrasza (wzmian. 1914-1917). Powstańcy w krótkim czasie opanowali większą część kraju; po przyłączeniu się syryjskich nacjonalistów wspólnie zmusili Francuzów do opuszczenia Damaszku, następnie ostrzelali miasto zabijając wielu mieszkańców. Francuzi zaciekle szturmowali Damaszek, bombardując miasto z ziemi i powietrza, jednak powstanie, które ogarnęło takŜe teren południowego Libanu, trwało aŜ do czerwca 1927, kiedy to przywódcy druzyjscy zgodzili się na pokój (23 maja 1927 Francja ustanowiła w Libanie republikę). Francuscy dowódcy, wysoko ceniąc odwagę druzów, starali się zapewnić harmonijne warunki współistnienia. DUBHA REBELIA 1501-1503. Król Szkocji Jakub IV (1473-1513) usiłował rozwiązać problem administracji północnej i zachodniej części WyŜyny Szkockiej przez powierzenie władzy, ale nie ziemi, Campbellowi „namiestnikowi Wysp". Donald Dubh, syn Angusa Oga (patrz OGA REBELIA 1480)

146

sprzeciwił się temu i w 1501 wzniecił powstanie. W 1503 wierni królowi Macdonaldowie z pomocą Macleana zwycięŜyli wojska Dubha i spalili miejsce jego schronienia w Inverness Castle, co zmusiło go do ucieczki. Ujęto go w 1506 i wtrącono do więzienia. Umocniwszy swoje panowanie, Jakub przystąpił do budowy na WyŜynie Szkockiej twierdz, by w ten sposób zapewnić spokój. DUNKIERKI EWAKUACJA 1940. Na początku ŚWIATOWEJ WOJNY II Niemcy napadli 10 maja 1940 na Belgię, a potem przystąpili do zdobywania portów nad kanałem La Manche, na północnym wybrzeŜu Francji. Bombardowali porty, setki tysięcy Ŝołnierzy z Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i z innych sprzymierzonych krajów znalazło się w pułapce między morzem a frontem. W ewakuacji Ŝołnierzy z plaŜ Dunkierki wzięły udział okręty Wielkiej Brytanii, Francji, statki handlowe, trawlery, jachty i inne jednostki marynarki handlowej. Ponad tydzień - od 26 maja do 4 czerwca 1940 - przeszło 1200 najrozmaitszego rodzaju okrętów, statków i łodzi pływało w obie strony kanału, zabierając wyczerpanych Ŝołnierzy do Anglii. Luftwaffe nieustannie bombardowała i ostrzeliwała statki i ludzi. Wiele okrętów zatonęło, w tym 6 niszczycieli, ale większość ocalała ewakuując około 340 tysięcy Ŝołnierzy. DUNMORE'A WOJNA. Patrz LORDA DUN MORFA WOJNA 1774.

DUNSINANE, BITWA POD DUNSINANE 1054. Po 1042 armia królestwa anglosaskiego stopniowo opanowywała Danelaw (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES PÓŹNIEJSZY 899-ioie), wreszcie król Edward Wyznawca (1002P-1066) zaŜądał, by Szkocja uznała zwierzchnictwo Anglii. Gdy Szkoci odmówili, Edward wysłał hrabiego Siwarda z Northumberlandu (zm. 1055), by zmusił ich do posłuszeństwa. Wspólnie ze swoim siostrzeńcem, szkockim księciem

Malcolmem Canmore'em (zm. 1093), Siward najechał w 1054 Nizinę Szkocką i stoczył pod Dunsinane w pobliŜu Perth bitwę z wojskami szkockimi dowodzonymi przez króla Makbeta (zm. 1057). Bitwa była zaŜarta i kosztowała Ŝycie wielu ludzi (zwłaszcza Anglików), między innymi ranny został król Makbet. Siward wycofał się po bitwie do Anglii. Malcolm tropił potem Makbeta, sprawnego i lubianego władcę (którego później przedstawił w niekorzystnym świetle William Szekspir), zabił go, a następnie objął rządy na Nizinie Szkockiej jako król Malcolm III. DUŃSKA WOJNA 1625-1629. Dania niepokoiła się klęskami protestantów w Niemczech w trakcie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. Jednocześnie Habsburgowie (austriaccy) zaczęli utrudniać Duńczykom pobieranie opłat od statków wypływających z Bałtyku lub wpływających do niego. Król Danii Chrystian IV (1577-1648) wypowiedział wojnę Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu, czyli Habsburgom. Nie otrzymawszy spodziewanej pomocy z Holandii i Wielkiej Brytanii, w dniach 24-27 sierpnia 1626 armia Chrystiana poniosła klęskę pod Lutter w bitwie z wojskami Świętej Ligi dowodzonymi przez Johanna, hrabiego Tilly (1559-1632). Chrystian stracił prawie połowę armii. Wcześniej, 25 kwietnia 1626, duńsko-niemieckie wojska pod dowództwem hrabiego Piotra Ernesta II Mansfelda (1580-1626) przegrały pod Dessau bitwę z cesarską armią dowodzoną przez Albrechta hrabiego Wallensteina (1583-1634). Ta próba rozbicia Habsburgów oraz następne zwycięstwo Wallensteina nad Chrystianem w bitwie pod Wolgast 8 września 1628 sprawiły, Ŝe chociaŜ oblegany przez wojska Wallensteina Stralsund na wybrzeŜu Bałtyku (1628) obronił się, to Dania musiała wycofać się z wojny (traktat w Lubece 7 czerwca 1629). Chrystian przyrzekł, Ŝe nie będzie interweniował w sprawy niemieckie, a w zamian odzyskał swe posiadłości w Danii.

147

DUŃSKA WOJNA DOMOWA 1146-1157.

Gdy król Danii Eryk III Lam zmarł bezpotomnie, w 1146 ksiąŜęta Kanut V (zm. 1157) i Swen III (zm. 1157), wybrani na tron w róŜnych częściach kraju, rozpoczęli wojnę domową. Trzeci pretendent, Waldemar (1131-1182), zawarł przymierze ze Swenem. Kanut otrzymał pomoc niemieckiego króla Konrada III (1093-1152), dzięki czemu mógł dalej prowadzić wojnę. Siostrzeniec Konrada, Fryderyk I Barbarossa (1123P-1190), późniejszy cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego interweniował w 1152, koronował Swena na króla Danii, natomiast Kanut miał zostać władcą Zelandii (Sjaelland). Despotyczne rządy Swena skłoniły Waldemara do mediacji, w wyniku których Danię podzielono między trzech pretendentów w 1157. W czasie uroczystości z okazji zawarcia porozumienia Swen kazał zamordować współwładców; Kanut zginął, Waldemar jednak ocalał i rozpoczął walki ze Swenem, którego zwycięŜył i zabił w 1157. Waldemar został królem Danii; później rozpoczął DANII WOJNĘ Z POŁABIANAMI. DUŃSKA WOJNA Z HANZĄ PIERWSZA 1361-1363. Król Danii Waldemar IV (1320?-1375), widząc uwikłanie Szwecji w Norwegii, w 1360 odzyskał dawne ziemie duńskie w południowej Szwecji (Skania). W 1361 wojska Waldemara pokonały na Gotlandii tamtejsze pospolite ruszenie chłopów szwedzkich, co umoŜliwiło Duńczykom przejęcie bogatego miasta Yisby, szwedzkiego ośrodka handlowego Hanzy (kupiecki związek miast północnoniemieckich). Przeciw Danii wystąpiła koalicja Hanzy, Szwecji, Meklemburgii i Holsztynu. Wojska koalicji zajęły i splądrowały Kopenhagę, ale siły Waldemara pobiły flotę Hanzy pod Helsingborgiem w 1362. W 1363 Hanza musiała przyjąć warunki pokoju, które w duŜym stopniu ograniczyły jej przywileje handlowe. W 1365 córka Waldemara poślubiła króla Norwegii Haakona VI (1339-1380), co miało doprowadzić do zjednoczenia Danii i Nor-

wegii. Druga duńska wojna z Hanzą 1367-1370. W 1367 Hanza w koalicji ze Szwecją, Meklemburgią, Holsztynem, a nawet wspierana przez niektórych opozycyjnych moŜnowładców duńskich, najechała Danię. Waldemar zbiegł do Niemiec, pozostawiając rządy radzie przybocznej. Jakkolwiek Waldemarowi udało się namówić Brunszwik, Brandenburgię i Pomorze do zaatakowania Hanzy od tyłu, przebieg wojny był dla Danii niekorzystny; w 1370 Dania musiała zgodzić się na pokój w Stralsundzie. Hanza uzyskała prawa handlowe i przywileje, a Waldemar, któremu pozwolono wrócić do kraju, musiał zgodzić się na handel Hanzy w Danii, przejęła teŜ ona na 16 lat Skanię. DUŃSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1348.

Król Waldemar IV (1320P-1375) dąŜąc do zjednoczenia duńskiego królestwa, starał się odzyskać wyspę Fionię, zajętą przez Holsztyn (północno-zachodnie Niemcy) jako zastaw. W 1348 w traktacie z Nebbegard Holsztyn przyznał Waldemarowi połowę Fionii i zaproponował mu na korzystnych warunkach odzyskanie drugiej połowy. Zakwestionowano jednak warunki traktatu i dopiero działania zbrojne (największy sukces osiągnięto w pobliŜu zamku Gamborg) umoŜliwiły królowi duńskiemu odzyskanie całej wyspy. W 1348 pod panowanie króla przeszedł równieŜ duński Półwysep Jutlandzki. Patrz takŜe DUŃSKIE WOJNY z HANZĄ. DUŃSKO-ESTOŃSKA WOJNA 1219-1227.

Szerzenie się chrześcijaństwa w Inflantach - Estonia i Łotwa - doprowadziło do powstania podziałów religijnych w tym kraju. Król Danii Waldemar II z pomocą zakonu rycerskiego kawalerów mieczowych z Inflant i biskupa Rygi rozpoczął krucjatę przeciw Estończykom pozostającym pod wpływem prawosławia. Wojska Waldemara przepłynęły Bałtyk i wylądowały w Rewlu (Tallin). Wobec duŜej przewagi liczebnej najeźdźców wojska estońsko-ruskie wystąpiły o pokój, jednocześnie po kryjomu zwie-

148

kszając swoje siły. Duńczycy wycofali się zaskoczeni atakiem Estończyków przypuszczonym z pięciu kierunków, ale później, po nadejściu posiłków z Niemiec, Waldemar wziął odwet i w 1219 zwycięŜył siły rusko-estońskie. Zdobyto i zburzono Rewel, na jego miejscu Waldemar zbudował fortecę, w której pozostawił garnizon, mający wspierać akcję nawracania ludności na katolicyzm. W 1227 Dania straciła zwierzchnictwo nad Estonią, gdyŜ Waldemar został pokonany przez zbuntowanych Niemców w bitwie pod Bornhóved w Holsztynie. Odzyskała je w 1238 na mocy porozumienia z zakonem kawalerów mieczowych. DUŃSKO-PRUSKA WOJNA 1864 (Szlezwiku-Holsztynu wojna). Księstwa Szlezwiku i Holsztynu, zdominowane przez ludność pochodzenia niemieckiego, w 1848 zbuntowały się przeciw panowaniu Danii i zostały zajęte przez wojska pruskie ściągnięte tam przez Związek Niemiecki, który rościł pretensje do obu księstw. Szwedzka pomoc wojskowa, groźba interwencji floty Wielkiej Brytanii i akcja dyplomatyczna Rosji pomogły Danii wyegzekwować swe prawa do Szlezwiku-Holsztynu (1850) i uzyskać gwarancje niepodzielności obu księstw. Jednak na początku 1864 wojska pruskie dowodzone przez księcia Fryderyka Karola (1828-1885) i wspomagane przez Austriaków najechały Szlezwik-Holsztyn i bez większych trudności zajęły księstwa, l sierpnia 1864 Dania poprosiła o pokój i zrezygnowała ze swych praw do spornych księstw, które na mocy traktatu z Gastein z 1865 przeszły pod wspólne panowanie Prus i Austrii. Premier pruski, Otto von Bismarck (1815-1898), pragnął przyłączyć księstwa do Prus i szukał sposobów przejęcia austriackiej administracji Szlezwiku (Holsztyn pozostawał pod administracją Prus, po wojnie pod panowanie Prus przeszło równieŜ księstwo Lauenburg). Patrz takŜe SlEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866.

DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1497-1500.

Gdy Jan I (1455-1513) został w 1483 wy-

brany na króla Danii i Norwegii, miał stać się równieŜ królem Szwecji, zgodnie z postanowieniami unii kalmarskiej, która połączyła korony tych trzech państw. Szwedzki regent Steń Sture Starszy (1440?-1503) nie zgodził się na uznanie Jana I władcą Szwecji. Zniecierpliwiony postępowaniem Sturego i niehonorowaniem unii kalmarskiej, Jan w 1497 wyprawił się do Szwecji, zajął ośrodek polityczny unii, Kalmar. Sture obiegł Uppsalę, miejsce koronacji królów szwedzkich. Duńczycy pokonali posiłki z Dalarne'u zdąŜające na pomoc Sturemu. W tej sytuacji Sture uznał swoją przegraną i zawarł pokój na dobrych dla siebie warunkach: uzyskał władzę nad Finlandią i obiema Botniami (ziemie wokół Zatoki Botnickiej). Jan został koronowany. Patrz takŜe DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512.

Chrystian (1481-1559), syn króla Danii, a takŜe Norwegii i Szwecji Jana I (1455-1513) rozpuszczał plotki o planach Stena Sturego Starszego (1440P-1503) opanowania tronów zajmowanych przez Jana. Wezwany przez Jana przybył z wielkim, dobrze uzbrojonym orszakiem. Widząc to Jan, pełen obaw, schronił się w cytadeli sztokholmskiej, a później wyruszył do Danii, zostawiając w cytadeli królową i 1000 Ŝołnierzy. Z pomocą Lubeki i innych portów hanzeatyckich Sture zdobył Orebro i obiegł Sztokholm. Królowa się poddała. Szwedzi odnosili zwycięstwa i w krótkim czasie w rękach Duńczyków został tylko Kalmar i Borgholm. W 1502 przymierze ze Szwedami zawarła południowa Norwegia, ale Chrystian tak okrutnie potraktował schwytanych do niewoli rebeliantów norweskich, Ŝe strach skłonił Norwegów do uległości wobec Danii. Chrystian wkroczył z wojskiem duńskim do Szwecji, zdobył dwie twierdze w Yastergotlandzie i dokonał rzezi ich obrońców. Sture zmarł w 1503, jego następca Svante Nilsson Sture (ok. 1460-1512) oblegał bez powodzenia Kalmar i Borgholm. Jan zwołał trybunał, który uznał walczących

149

Szwedów za zdrajców (1505), a cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Maksymilian I (1459-1519), ogłosił, Ŝe udzielanie pomocy Szwecji jest zdradą (edykt wymierzony był przede wszystkim przeciw Hanzie, a szczególnie Lubece wspierającej Szwedów). W latach 1509-1511 Lubeka i niektóre inne miasta hanzeatyckie prowadziły otwartą wojnę z Danią. Strony walczyły ze zmiennym szczęściem, w 1511 flota Lubeki poniosła klęskę. Lubeka i Hanza (osłabiona wewnętrznymi niesnaskami) w 1512 podpisały porozumienie pokojowe, w którym zobowiązały się przestać pomagać Szwecji. Działania wojenne wkrótce ustały. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570

(skandynawska wojna siedmioletnia). Konflikt rozpoczął się od umieszczenia przez młodego króla duńskiego Fryderyka II (1534-1588) herbu Szwecji na królewskiej tarczy herbowej. W odpowiedzi szwedzki król Eryk XIV (1533-1577) umieścił obok swojego takŜe herb Danii. Gniew Eryka wzbudziły równieŜ inne incydenty: Fryderyk zaaresztował trzech szwedzkich ambasadorów i zatrzymał flotę szwedzką. Dochodził do tego zatarg o północną część Inflant (patrz INFLANCKIE WOJNY isss-isss). Bezpośrednim powodem wypowiedzenia wojny było przejęcie listu Eryka do królowej Anglii ElŜbiety I (1533-1603) (Eryk pisywał do ElŜbiety listy miłosne i bez powodzenia starał się o jej rękę). Szlachta z Holsztynu, Szlezwiku i Lubeki przyłączyła się do wojsk Fryderyka w południowo-zachodniej Szwecji; Duńczycy i ich sojusznicy wspólnie obiegli Elfsborg (Alvsborg) na wschodzie. Wojska Eryka wkroczyły do Skanii (duńska prowincja na południowym krańcu Szwecji). Szwedzi odnosili zwycięstwa w Norwegii (będącej w unii z Danią), później jednak utracili zdobyte terytoria. Duńczycy takŜe nie zdołali zachować pozyskanych ziem. Pokój zawarty w Szczecinie, w 1570, potwierdził niemal wszystkie dawne granice; Szwecja przekazała Danii Gotlandię i Elfsborg i zapłaciła reparacje wojenne. Danii

przyznano prawo umieszczenia w herbie trzech koron Szwecji do czasu podjęcia ostatecznej decyzji, natomiast Szwecji zabroniono dołączać do swego herbu herb Danii lub Norwegii. Patrz takŜe SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1562-1568. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645.

Obawa wywołana sukcesami odniesionymi przez Szwedów w 1642 w TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNIE skłoniły króla Danii Chrystiana IV (1577-1648) do zawarcia porozumienia z cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ferdynandem III (1608-1657). W odpowiedzi szwedzkie wojska pod dowództwem Lennarta Torstenssona (1603-1651) zaniechały marszu na Wiedeń, skierowały się na obszary nadbałtyckie i szybko zdobyły Szlezwik-Holsztyn oraz Jutlandię. Pokonawszy l lipca 1644 w bitwie morskiej flotę szwedzką i holenderską, Duńczycy zablokowali okręty szwedzkie w Zatoce Kilońskiej, później jednak w pobliŜu wyspy Lolland floty holenderska i szwedzka zaatakowały i zniszczyły 17 okrętów duńskich. Po zajęciu przez Szwedów duŜej części Danii Chrystian musiał przyjąć cięŜkie warunki pokoju zawartego w 1645 w Bromsebro. Dania oddała Gotlandię i Ozylię (dwie wyspy na Bałtyku), część Norwegii i zwolniła towary szwedzkie z opłat za Ŝeglugę przez Sund. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1675-1679.

W 1672 przed HOLENDERSKĄ WOJNĄ król Szwecji Karol XII (1655-1697) zawarł sojusz z królem Francji Ludwikiem XIV (1638-1715). W 1674 armia szwedzka najechała Brandenburgię, ściągnięte z zachodu wojska zadały Szwedom klęskę pod Fehrbellinem w 1675. Następnie Brandenburczycy stopniowo zdobywali szwedzkie Pomorze Zachodnie. W 1678 poddał się Szczecin. Król Danii Chrystian V (1646-1699), który pragnął odzyskać Skanię (dawna prowincja Danii na południowym krańcu Szwecji), utraconą na mocy traktatu w Roskilde w 1658 (patrz PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA

150

1655-1660), w 1675 najechał Skanię. Duńskie okręty wojenne pod dowództwem admirała Nielsa Juela (1629-1697) zwycięŜyły 25 maja 1676 flotę szwedzką w bitwie pod Jasmund u wybrzeŜy Rugii (w 1677 Juel pobił Szwedów w bitwie morskiej w pobliŜu Kopenhagi). Na lądzie odnosiły zwycięstwa w 1676 wojska szwedzkie, którymi dowodził Karol XI (1676-1678). Szwecja i Dania zawarły pokój w Lund, w Skanii, która pozostała w szwedzkich rękach. DUPPLIN MOOR, BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332. Szkoccy władcy nie zwrócili ziem proangielskiej szlachcie, łamiąc tym samym warunki traktatu z Northampton z 1328 (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). Oburzony tym król Edward III (1312-1377) zamierzał odzyskać tron szkocki dla Edwarda Balliola (zm. 1363) (patrz SZKOCKA WOJNA 1295-1296). Najechał Szkocję, 12 sierpnia 1332 doszło do bitwy pod Dupplin Moor. Wojska angielskie zaatakowały w nocy i zastosowały nową taktykę zapoŜyczoną od Walijczyków, kładącą nacisk na wykorzystanie łuczników i piechoty. Anglicy pokonali Szkotów i zabili ich wodza, hrabiego Mar. Edward doprowadził do koronacji Balliola w Scone. W ten sposób Szkoci otrzymali drugiego króla, ale wkrótce wypędzili narzuconego im siłą Balliola (patrz HALIDON HILL , BITWA POD HALIDON HILL 1333).

DWÓCH BRACI WOJNA. Patrz MlGUELISTÓW WOJNY 1828-1834.

DWÓCH RÓś WOJNY 1455-1485. Była to walka o władzę, w której udział brały dwie gałęzie dynastii angielskiej. Większość społeczeństwa angielskiego zachowała wobec tej wojny obojętność lub neutralność, protestowano jedynie, gdy armie przeciwników tratowały pola uprawne. Początkiem wojen stała się opozycja w stosunku do rodziny Beaufortów (Lancasterów), która po nieudanym oblęŜeniu Orleanu (patrz ORLEANU OBLĘśENIE 1429) dąŜyła do zakończenia STU-

LETNIEJ WOJNY. Beaufortowie kierowali młodym królem Henrykiem VI (1421-1471), w związku z czym utrata Bordeaux (patrz BORDEAUX UPADEK 1453) spowodowała wzrost popularności Yorków, którym przewodził Ryszard (1411-1460), ksiąŜę Yorku, uznany w 1450 za następcę bezdzietnego wówczas króla. Gdy Henryk popadł w obłęd, w 1455 Ryszard został mianowany protektorem, potem król na krótko odzyskał przytomność umysłu i pozbawił go jego urzędów. Wówczas Ryszard wzniecił bunt. ZwycięŜył króla pod St. Albans i ponownie został protektorem Henryka, który znów popadł w obłęd. śona Henryka, królowa Małgorzata (1430P-1482), zebrała w 1459 liczną armię i okrzyknęła Yorków zdrajcami; ci mając mniejsze siły uciekli z kraju. W 1460 wrócili i zwycięŜyli ponownie pod Northampton w Nortumbrii; ujęli króla, a Ryszarda uznano za jego następcę. Na nowo zebrane armie Lancasterów zwycięŜyły Yorków pod Wakefiels w końcu 1460. Ryszard poległ. Na czele Yorków stanął teraz Ryszard Neville hrabia Warwick, „twórca królów". Wojska Lancasterów wygrały drugą bitwę pod St. Albans (1461), ale Lancasterowie przegrali w tym samym roku pod Mortimer Cross i Towton. Małgorzatę zmuszono do ucieczki do Szkocji, tam zaczęła organizować dalszy opór. W Londynie syna Ryszarda obwołano królem Edwardem IV (1442-1483); ten wybór zapewnił Warwickowi wpływ na rządy do 1467. W 1467 Edward usunął ludzi Warwicka z ich urzędów (patrz WARWICKA BUNT 1459-1471). Warwick uciekł do Francji; zawarł tam sojusz z królem Francji i pogodził się z Małgorzatą. W 1470 Warwick i Małgorzata wrócili z wojskiem do Londynu, zdetronizowali Edwarda i przywrócili tron Henrykowi. Edward uciekł do Burgundii; w 1471 wrócił na czele oddziałów burgundzkich i pokonał Lancasterów pod Barnet, gdzie poległ Warwick, oraz pod Tewkesbury. Pod Tewkesbury zginął syn Henryka VI, a król i królowa Małgorzata zostali wzięci do niewoli; Henryk zmarł potem w tajemniczych okolicznościach. Względny

151

spokój panował do 1483. Po śmierci Edwarda królem został jego syn Edward V (1470-1483?), wkrótce go zdetronizowano jako nieślubnego syna. Tron objął jego stryj, Ryszard III (1452-1485) (patrz BUCKINGHAMA REWOLTA ms). Jako pretendent do korony ze strony Lancasterów wystąpił Henryk Tudor. Podniósł on bunt i zwycięŜył w bitwie pod Bosworth Field w 1485 (patrz BOSWORTH FIELD, BITWA POD BOSWORTH FIELD uss), w której poległ Ryszard. Tudor został królem Henrykiem VII. Henryk VII poślubił córkę Edwarda IV łącząc w ten sposób oba zwaśnione domy i kończąc wojnę oraz okres feudalizmu w Anglii. Wielcy panowie Anglii byli zbyt słabi, by móc obalić ród Tudorów (patrz takŜe SIMNELA REBELIA 1486-148?). DZIESIĘCINA, IRLANDZKA WOJNA O DZIESIĘCINĘ 1831. Zgodnie z obowiązującym prawem katolicy irlandzcy musieli płacić dziesięcinę na rzecz Kościoła Irlandii (anglikański); dla wyraŜenia swego sprzeciwu przeciw niesłusznemu podatkowi zrzeszyli się w Stowarzyszeniu Katolickim, załoŜonym w 1823 przez Daniela O'Connela (1775-1847). Sukces katolików zuboŜył powaŜnie anglikańskie duchowieństwo. W 1831 bierny opór katolików przekształcił się w gwałtowne wystąpienia. W Newtownforbes, w Irlandii, zastrzelono 12 ludzi, którzy sprzeciwili się sekwestrom bydła, w Carrickshook irlandzcy wieśniacy uzbrojeni w narzędzia rolnicze zabili 18 policjantów, w Castlepollard policja zastrzeliła 10 osób, a w Gortroche duchowny kazał strzelać do urzędników, w wyniku czego zginęło 8 osób, a 13 odniosło rany. Interweniował rząd; stwierdzono, Ŝe pobór podatku jest zbyt uciąŜliwy. Rząd wycofał się z decyzji o jego pobieraniu. Znowu powrócono do spokojnego oporu, nazwanego „wojną o dziesięcinę". Kontynuowano go do 1836, w którym uzyskano częściowe obniŜenie dziesięciny. DZIESIĘCIOLETNIA

WOJNA

1868-1878.

W latach sześćdziesiątych XIX wieku wielu

rodowitych mieszkańców Kuby przeciwnych było rządom Hiszpanów, którzy utrzymali niewolnictwo, podnosili podatki i nie dopuszczali ich do stanowisk rządowych. Gdy w wyniku HISZPAŃSKIEJ REWOLUCJI 1868 zdetronizowano królową Hiszpanii Izabelę II (1830-1904), 10 października 1868 patrioci kubańscy proklamowali w Yara rewolucję, na czele której stanął Carlos Manuel de Cespedes (1819-1874). Opublikowali el grito de Yara, Ŝądanie niepodległości dla Kuby, i rozpoczęli dziesięcioletnią wojnę partyzancką, której ofiarą padło około 200 tysięcy Kubańczyków i Hiszpanów, a która nie przyniosła prawie Ŝadnych trwałych rozwiązań. W 1869 we wschodniej części Kuby, w której toczyły się najcięŜsze walki i padło najwięcej ofiar, powstańcy proklamowali rewolucyjną republikę. Wojska hiszpańskie utrzymały Hawanę na zachodzie i kontrolowały sytuację na przewaŜającym obszarze zachodniej Kuby, gdzie znajdowały się liczne plantacje trzciny cukrowej. Nie doszło do powaŜniejszej bitwy, częste były natomiast napady i akcje odwetowe podejmowane przez obie strony. Głównymi przywódcami powstania byli Antonio Maceo (1848-1896) i jego brat Jose (1846-1896), Maximo Gomez y Baez (1836-1905), Calixto Garcia Iniguez (l 836?-1898) i Tomas Estrada Palma (1835-1908). Wojskami hiszpańskimi dowodził generał Valeriano Weyler y Nicolau (1838-1930); jego okrucieństwo w stosunku do Kubańczyków wywołało protest Stanów Zjednoczonych. Wprawdzie Stany Zjednoczone nie chciały interweniować, jednak ich sympatia i nieoficjalna pomoc dla powstańców wzrosła po przejęciu przez Hiszpanów parowca Virginius (31 października 1873); statek był własnością powstańców i przewoził broń na Kubę, ale dla niepoznaki płynął pod flagą USA. Hiszpanie zabili wielu członków załogi, w tym równieŜ kilku Amerykanów; z tego powodu omal nie doszło do wojny między Stanami Zjednoczonymi i Hiszpanią. Walki ciągnęły się do 1878. W 1877 Hiszpania wysłała na

152

Kubę generała Arsenio Martłneza de Camposa (1831-1900), który doprowadził do zawarcia układu w Zań jon (10 lutego 1878), zapowiadającego wprowadzenie reform. Choć w 1886 zniesiono niewolnictwo, Hiszpania nie dotrzymała pozostałych obietnic, niezadowolenie Kubańczyków nadal rosło. Patrz takŜe KUBY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-1898.

DZIESIĘCIU TYSIĘCY GREKÓW ODWRÓT 401 -400 p.n.e. Dziesięć tysięcy zacięŜnych Greków walczących po stronie Cyrusa, pretendenta do tronu Persji, po jego śmierci znajdujących się na wrogim terytorium Persji (patrz KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ 401 p.n.e.) rozpoczęło marsz w kierunku najbliŜszego zaprzyjaźnionego portu, greckiej kolonii Trapezunt nad Morzem Czarnym, oddalonego około 1600 km. Ścigani przez wojska perskie Grecy musieli pokonywać ogromne trudności; zaopatrywać się w Ŝywność, walczyć z barbarzyńskimi góralami i znosić zimowe zamiecie. PrzeŜyli wiele trudnych sytuacji: niezwykłe jedzenie, nieznane obyczaje, dziwaczni tubylcy. Po pięciu miesiącach marszu i walk do Trapezuntu dotarło około 6000 Greków. Dalej popłynęli do Chalcedonu nad Bosforem, naprzeciw Bizancjum. Ksenofont (ok. 430-ok. 355), jeden z dowódców tego bohaterskiego odwrotu, opisał go później w „Anabazie", słynnym pamiętniku - opracowaniu z zakresu historii wojskowej. DZIEWIĘCIOLETNIA

Patrz

WOJNA

WCZESNA.

JAPOŃSKA WCZESNA WOJNA DZIEWIĘ-

CIOLETNIA 1051-1062.

DZURDZENÓW MONGOLSKICH NAJAZD NA CESARSTWO SUNG 1125-1162. DŜurdŜenowie mongolscy (chińska dynastia Kin) wystąpili przeciw dawnemu sojusznikowi, chińskiej dynastii Sung, która w czasie podboju Liao pomogła im wypędzić Liao (Kitanów) z południowej MandŜurii i chińskich prowincji Szansi i Hopei (patrz DZURDZENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA

LIAO 11 i4-i 122). W 1125 DŜurdŜenowie naje-

chali terytorium Sungów na północ od śółtej Rzeki (Huang-ho), a następnego roku przeprawili się przez rzekę i obiegli stolicę Sungów, Kaifeng. Miasto padło w 1127, a cesarz z dynastii Sung, Huei Tsung (1082-1135), wraz z rodziną dostał się do niewoli. Jeden z synów cesarza, Kao Tsung (1107-1187), uciekł do Nankinu na południu, gdzie załoŜył dynastię Południową Sung i został obwołany cesarzem. W 1129 Mongołowie ruszyli dalej, przekroczyli rzekę Jangcy i zdobyli Nankin, stolicę Kao Tsunga. Kao Tsung uciekł do Hangczou i stamtąd sprawował rządy. Armie Tsunga pod dowództwem Jo Fei (zm. 1141), wspierane przez flotę Tsunga na Jangcy, pokonały wojska Mongołów i odepchnęły je na północ od rzeki. Przez dziesięć lat Sungowie wypierali Kinów na północ, odbijając po drodze naleŜące do nich miasta. Spory między Sungami dotyczące dalszego prowadzenia wojny zakończyły się decyzją zawarcia pokoju z Kinami. Jo Fei został odwołany i stracony jako podŜegacz wojenny. W 1141 Sungowie i Kinowie podpisali traktat, w którym uzgodniono, Ŝe granicą między nimi będzie dział wodny między rzekami Jangcy a śółtą Rzeką. Kruchy pokój przetrwał do 1161, kiedy to Kinowie podjęli nieudaną próbę najazdu na cesarstwo Południowych Sungów. Najeźdźcy ponieśli klęskę w bitwie niedaleko Nankinu; zapewne była to pierwsza bitwa w historii, w której uŜyto środków wybuchowych. Kao Tsung podpisał z Kinami nowy traktat (1162). Patrz takŜe MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTO KIN 1231-1234; MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-1279.

DZURDZENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA LIAO 1114-1122. Na terenie obecnej MandŜurii mongolskie plemiona DŜurdŜenów zamieszkałe na północy uznawały do 1114 zwierzchność dynastii Liao z południa. W 1114 ich wódz zerwał stosunki ze swoim panem zwierzchnim z Liao

153

(państwo Kitanów; dynastię Liao załoŜyły w 947 nomadyjskie plemiona Kitanów). Wojownicy mongolscy rozpoczęli najazdy na południową MandŜurię. Korzystając z okazji Chińczycy wzięli odwet na dawnych wasalach, Kitanach, podjęli przeciw nim działania zaczepne z południa (od północy występowali przeciw Kitanom Mongołowie). W ciągu dwóch lat Mongołowie zagarnęli

całą południową MandŜurię, a następnie przystąpili do podboju terytoriów Liao w północnym Szansi i Hopei w Chinach. ZałoŜyli stolicę w Pekinie i ustanowili dynastię Kin („złotą"). Ocaleli członkowie dynastii Liao uciekli na zachód i załoŜyli nowe państwo w dolinie rzeki Iii zwane państwem Kara-Kitanów. Patrz takŜe CHIN WOJNA z KIT ANAMI 979-1004.

154

E EDWARDA ZAGONY 1355-1356 (Czarnego Księcia zagony). Po zwycięstwach Anglii pod Grecy i Calais w czasie STULETNIEJ WOJNY dŜuma oraz śmierć króla Francji Filipa VI (1293-1350) doprowadziły do rozejmu między Anglią a Francją. Król Anglii Edward III (1312-1377), który usilnie dąŜył do zawarcia trwałego pokoju, zaproponował w 1355 zakończenie wojny pod warunkiem zrzeczenia się przez Francję Akwitanii, jednak król Francji Jan II (1319-1364) odrzucił tę propozycję. Król Edward i Czarny KsiąŜę Edward zebrali nową armię i najechali Francję. Kłopoty w Szkocji zmusiły Edwarda do powrotu do kraju, a Czarny KsiąŜę z małą, ale zaprawioną w bojach 8-tysięczną armią najechał i spustoszył Langwedocję. W 1356 ruszył w górę Loary, gdzie pod Poitiers stoczył bitwę z rzekomo 80-tysięczną armią francuską pod dowództwem króla Jana (patrz POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356). EGIPSKA WOJNA PRZECIW WAHHABITOM 1811-1818. W latach trzydziestych XVIII w. arabski teolog Muhammad Abd al-Wahhab (1703-1792) głosił zasady zreformowanego islamu. Jego zdaniem wszelkie doktrynalne lub obrzędowe zmiany wprowadzone po śmierci proroka są fałszywe i niezgodne z zasadami islamu. Ten surowy odłam, zwany czasem islamem purytańskim, po przyjęciu go w 1744 przez ród Saudów ogarnął całą Arabię; obecnie jest oficjalnym wyznaniem w Arabii Saudyjskiej. Na początku XIX w. piractwo uprawiane przez wahhabitów saudyjskich utrudniało Wielkiej Brytanii działalność handlową na Oce-

anie Indyjskim. Wielka Brytania była wówczas najpowaŜniejszym sojusznikiem i dobroczyńcą tureckiego Egiptu. Muhammad Ali (l 769?-1849), namiestnik (pasza) Egiptu, postanowił za zgodą Turków rozprawić się z wahhabitami. Do 1811 wahhabici, których stolicą był Rijad, opanowali Mekkę, Medynę i DŜiddzę i zagrozili Syrii. Powodzenie to przyśpieszyło kampanię Muhammada Alego przeciw Arabii, nominalnemu wasalowiTurcji. Wojska Egiptu pod dowództwem Muhammada Alego i jego syna Ibrahima (1789-1848) przez siedem lat toczyły z wahhabitami krwawe walki. Do 1818 Egipcjanie odzyskali, głównie dzięki udanym działaniom na morzu, święte miasta muzułmańskie i opanowali wschodnie wybrzeŜe Morza Czerwonego. EGIPSKO-SELEUCYDZKA WOJNA 280-279 p.n.e. Ptolomeusz II Filadelfos (309-246) przyczynił się do wzrostu potęgi Egiptu i jego świetności. DąŜąc do opanowania Syrii najechał królestwo Seleucydów i obiegł Damaszek. Syryjczycy pod wodzą króla Antiocha I Sotera (324-261) ponieśli w bitwie z Egipcjanami druzgocącą klęskę i utracili znaczną część Syrii. Wojna ta była pierwszą z wielu wojen między królami Syrii a macedońską dynastią królów Egiptu (patrz SYRYJSKO-EGIPSKIE WOJNY). EKWADORSKA WOJNA DOMOWA 1830-1834. We wrześniu 1830 Ekwador wystąpił z federacji Wielkiej Kolumbii i przekształcił się w niezaleŜną republikę. Prezydentem został generał Juan Jose Flores (1800-1864), Wenezuelczyk, który przybył do Ekwadoru

155

z armią wyzwoleńczą Simona Bolivara (1783-1830). Prezydent sprawował władzę na mocy autokratycznej konstytucji z 1830, opierając się na armii złoŜonej w większości z cudzoziemców. Flores miał siedzibę w górskim mieście Quito, w którym przewaŜała ludność o poglądach konserwatywnych, natomiast ośrodkiem narastającego niezadowolenia było portowe miasto Guayaąuil, zamieszkane przez ludność o nastawieniu raczej liberalnym. W 1834, w regionie nadmorskim rozpoczęło się powstanie pod wodzą Yicente Rocafuerte (1783-1847); powstańcy domagali się usunięcia obcokrajowców, w tym równieŜ Floresa. Prezydent utrzymał się przy władzy, na krótko uwięził Rocafuertego, później zgodził się pełnić z nim na zmianę urząd prezydenta. W 1835 Rocafuerte został prezydentem, a Flores dowódcą armii. Patrz takŜe KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819. EKWADORSKO-KOLUMBIJSKA WOJNA 1863. Przez wiele lat Ekwador i Nowa Granada (Kolumbia) toczyły gorące spory graniczne; obie strony dąŜyły do powiększenia terytorium. W 1861 prezydentem Ekwadoru został konserwatysta Gabriel Garda Moreno (1821-1875), który pragnął zjednoczyć kraj podzielony klasowo, regionalnie i językowo. W tym celu Moreno przekazał znaczną władzę Kościołowi katolickiemu, który uwaŜał za podstawową siłę łączącą społeczeństwo i umacniającą toŜsamość narodową. Wielu Ekwadorczyków było przeciwnych jego dyktaturze, gdyŜ przekazał duchowieństwu kontrolę nad szkolnictwem i opieką społeczną oraz prześladował działaczy liberalnych i innych opozycjonistów. Liberalny prezydent Nowej Granady, Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878) popierał Ekwadorczyków dąŜących do obalenia Gabriela Garcii Moreno, ten jednak wysłał do Nowej Granady 6-tysięczną armię pod dowództwem swego teścia, generała Juana Jose Floresa (1800-1864). 6 grudnia 1863 w bitwie pod Cuaspadem około 4000 Kolumbijczyków pod

wodzą Mosąuery odniosło zwycięstwo nad najeźdźcami, z których około 1500 poległo lub zostało rannych, a 2000 dostało się do niewoli. To zakończyło wojnę, a kwestie sporne rozwiązano na drodze pokojowej. EKWADORU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ.

Patrz KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819.

EMBOABÓW WOJNA 1708-1709. Odkrycie złota w Minas Gerais we wschodniej części Brazylii w XVII w. stało się powodem konfliktu między zamieszkałymi w tym regionie osadnikami z Sao Paulo (pauliści), roszczącymi sobie wyłączne prawo do bogactw naturalnych, a nowymi osadnikami, zwanymi emboaba (emboabowie w większości byli emigrantami z Europy). Pauliści, przewaŜnie pochodzenia portugalsko-indiańskiego, uwaŜali nowych przybyszów za intruzów i nowicjuszy, natomiast dla emboabów pauliści byli nieokrzesanymi barbarzyńcami. Napięcie między paulistami a emboabami narastało przez około dziesięć lat. W 1708, kiedy emboabowie uzyskali liczebną przewagę nad paulistami, wybuchła wojna o kopalnie złota. Emboabowie popierani przez rząd kolonialny wyparli paulistów, którzy przenieśli się na zachód do Mato Grosso, gdzie w 1718 znaleźli nowe złoŜa. EMJMETA POWSTANIE 1803. Robert Emmet (1778-1803), który przez dzisiejszych nacjonalistów irlandzkich jest uwaŜany za bohatera narodowego, stanął w 1803 na czele nieudanego powstania przeciw Brytyjczykom. Celem powstania miało być ustanowienie republiki na wzór republiki francuskiej, zgodnej z ideami Wolfe'a Tone'a (1763-1798), załoŜyciela Towarzystwa Zjednoczonych Irlandczyków, idola Emmeta (patrz ZJEDNOCZONYCH IRLANDCZYKÓW POWSTANIE 1798). Emmet spędził wspólnie z przywódcami Towarzystwa dwa lata we Francji, opracowując plan powstania, które miało uzyskać pomoc Francji. Przypadkowa

156

eksplozja w jednej ze skrytek broni doprowadziła do przedwczesnego wybuchu powstania w końcu lipca 1803; spowodowało to zamieszanie i klęskę ruchu niepodległościowego. Jeden z oddziałów powstańczych w ogóle nie dotarł, członkowie drugiego rozeszli się do domów, sądząc, Ŝe powstanie przełoŜono na później, trzeci zaś oddział na próŜno czekał na sygnał, którego zapomniano przekazać. Emmet i około stu powstańców lekkomyślnie i nieskutecznie szturmowało zamek w Dublinie, po czym Emmet zbiegł i ukrywał się w górach Wicklow. Wrócił, by spotkać się z narzeczoną, i wówczas został ujęty, był następnie sądzony za zdradę i powieszony 20 września 1803. „EPOKA WOJEN DOMOWYCH", KOLUMBIJSKA 1863-1880. W 1861 liberał, generał Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878) ogłosił się tymczasowym prezydentem Kolumbii (patrz KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA i86i), rozpoczynając tym samym prawie dwudziestoletni okres niełatwych rządów liberalnych. W 1863 w Rio Negro zebrało się zgromadzenie konstytucyjne, które uchwaliło nową konstytucję federalną i proklamowało unię siedmiu niezaleŜnych stanów pod nazwą Stany Zjednoczone Kolumbii. Rząd centralny miał niewielki zakres władzy, kadencja prezydenta miała trwać dwa lata, a ustępujący prezydent nie mógł uczestniczyć w następnych wyborach. W 1865 Mosąuerę wybrano jednak powtórnie, mimo Ŝe jego pierwszą kadencję skrócono do roku, poniewaŜ nie cieszył się zbyt duŜym zaufaniem. Mosąuera rządził jak dyktator, poróŜnił się z własną partią liberalną i Kongresem. Wreszcie został pozbawiony władzy, uwięziony (1867) i skazany na dwuletnie wygnanie. Przez wiele lat liberałowie obierali prezydentów, którzy stali na czele słabego rządu centralnego w krótkim okresie swojej kadencji, a takŜe prezydentów tymczasowych, którzy pełnili ten urząd jeszcze krócej. W okresie tym, nazwanym później „epoką wojen domowych", stale panował zamęt; między ugrupowaniami dąŜącymi

do władzy w poszczególnych stanach doszło do ponad 40 starć zbrojnych. W 1876 silna konserwatywna opozycja w stosunku do prezydenta w Cauca i paru innych stanach przerodziła się w otwartą rewoltę zbrojną. W 1880 na prezydenta wybrano Rafaela Nuńeza (1825-1894) popieranego przez liberałów i konserwatystów, który z czasem stawał się coraz bardziej konserwatywny, wzmocnił rząd centralny i stłumił rewolty stanowe. ESOPUS, WOJNA O ESOPUS. Patrz HOLENDERSKO-INDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664.

ESTOŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1917-1920. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I pozostająca pod rosyjskim panowaniem Estonia ogłosiła niepodległość 28 listopada 1917. W odpowiedzi wojska bolszewickie przystąpiły do ataku. W celu powstrzymania bolszewików do Estonii wkroczyli Niemcy (grudzień 1917). Korzystając z niemieckiej ochrony, 24 lutego 1918 Estonia powtórnie ogłosiła niepodległość. W traktacie brzeskim Niemcy zmusili Rosję Radziecką do zrzeczenia się państw nadbałtyckich (Estonii, Łotwy i Litwy), ale po klęsce Niemiec (11 listopada 1918) i wypowiedzeniu traktatu brzeskiego wojska Rosji Radzieckiej ponownie zaatakowały Estonię. Rosjanie napotkali gwałtowny opór Estończyków wspomaganych przez brytyjską flotę na Bałtyku i zostali wyparci w styczniu 1919. W październiku 1919 antybolszewicka armia, zwołana i dowodzona przez Nikołaja Judenicza (1862-1933), przekroczyła granicę estońsko-rosyjską, podejmując odwaŜną próbę zdobycia Piotrogrodu (Sankt Petersburga). Zaniepokojony tym rozwojem wypadków (patrz ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921) przywódca bolszewików, Lew Trocki (1879-1940), zebrał niewyszkoloną i źle wyposaŜoną armię złoŜoną z Ŝołnierzy i robotników, której udało się odeprzeć wojska Judenicza i zmusić je do opuszczenia Estonii. Rząd radziecki uznał oficjalnie niepodległość Estonii w traktacie w Dorpacie (Tanu) 2 lutego 1920. (W czasie

157

ŚWIATOWEJ WOJNY II w 1940 Estonia została zajęta przez wojska radzieckie i od tego czasu do sierpnia 1991 była republiką w składzie ZSRR.) ESTOŃSKIE POWSTANIE 1343-1345 (powstanie w dniu św. Jerzego, wojna chłopska). Duńscy i niemieccy panowie zajmujący w Estonii od czasu DUŃSKO-ESTOŃSKIEJ WOJNY 1219-1227 znaczne obszary ziemi na prawach lenna, naduŜyli cierpliwości chłopów estońskich, którym w traktatach pokojowych przyznano pewne prawa i swobody. Wybuch powstania w dniu św. Jerzego (23 kwietnia) w 1343 poprzedziły wcześniejsze, sporadyczne starcia. Powstanie zaczęło się w estońskim okręgu Harjumaa, szybko rozprzestrzeniło się na sąsiednie obszary, a takŜe na wyspę Saremę. Zbuntowani chłopi zabili ponad 1800 panów, oblegali Rewel (Tallin) i zaŜądali pomocy od Szwedów z Finlandii. W odpowiedzi na prośby szlachty z pomocą pośpieszył im zakon rycerski KrzyŜaków. KrzyŜacy włączyli się do konfliktu, zorganizowali spotkanie z przywódcami chłopskimi w celu omówienia warunków pokoju, a po ich przybyciu zamordowali ich. Następnie, nim Szwedzi zdąŜyli przybyć z pomocą, rozbili chłopów w bitwie w pobliŜu Rewia. Zdając sobie sprawę z trudności w sprawowaniu rządów w tym regionie, król Danii Waldemar IV (1320P-1375) sprzedał KrzyŜakom północną Estonię za 19 tysięcy srebrnych marek (sierpień 1346), a ci przekazali ją pod zarząd KrzyŜakom z Inflant. ETHELBALDA WOJNY 733-750. W VIII W. dwaj wybitni królowie, Ethelbald (wzmian. 716-757) i Offa (wzmian. 757-796) doprowadzili do dominacji królestwa Mercji w anglosaskiej Anglii. Ethelbald powiększył terytorium Mercji podbijając i okupując (733) region Somerset w brytyjskiej Dumnonii, co ograniczyło terytoria Brytów na południu do Devonu i Kornwalii. W 749 złamał 60-letni pokój z Nortumbrią pustosząc znaczną jej część. Popierał kilku wasal-

nych władców w ich konfliktach granicznych z Walią (743). Przez większą część swego panowania Ethelbald był potęŜnym władcą, dąŜącym do utrzymania pokoju; zyskał tytuł „króla Brytanii". Przegrał tylko jedną wojnę - podczas karnej wyprawy do Wessex, w Boergfeord (Burford) - ale nie miało to wpływu na hegemonię Mercji w tym rejonie. Został zamordowany przez swojego przybocznego straŜnika w 757. Jego następcą był kuzyn Offa. Patrz takŜe OFFY WOJNY 771-796, OSWALDA WOJNY 033-641. ETHELFRITHA WOJNY 593-616. Mordercze waśnie między państwami Heptarchii (siedem głównych królestw Anglów i Sasów) rozpoczął Ethelfrith (wzmian. 593-616), władca królestwa Anglów, Bernicji. OŜenił się z księŜniczką Deiry, innego królestwa Anglów, wypędził jego dziedzica Edwina (585-632) i w ten sposób zespolił oba królestwa. Dla ochrony swoich granic stoczył zwycięską walkę pod Degasaston (Dawson Rig, Liddesdale?) z władcą królestwa Szkotów (Irlandczyków), Dal Riatą, i władcą królestwa Brytów, Strathclyde'em. Zwycięstwo to zapewniło Anglom dominację na obszarze od wschodu do zachodu na terenie poniŜej Firth of Forth. JuŜ jako król Nortumbrii (unii Bernicji i Deiry) Ethelfrith zwycięŜył w 616 w bitwie z Walijczykami pod Chester. Zginęło w niej 1200 zakonników z Bangor z 1250, którzy stanęli do bitwy. W wyniku bitwy zyskał władzę nad obszarem dzielącym szkocką Walię od Walii właściwej. Wypędzony Edwin zapewnił sobie pomoc króla wschodniej Anglii, zaatakował w 616 Ethelfritha i zabiwszy go w walce w pobliŜu obecnego Nottingham, przejął panowanie nad Nortumbrią. Poległ w bitwie z Walijczykami z Gwynedd (632). Patrz takŜe OSWALDA WOJNY 633-641; SASÓW NAJAZDY 550-577. ETIOPIA, EKSPEDYCJA BRYTYJSKA DO ETIO-

PII 1867-1868. Drobny etiopski (abisyński) wódz plemienny Kassa doszedłszy drogą podbojów do potęgi, koronował się

158

w 1855 na cesarza Teodora (Tewodros) II (1818-1868). Panowanie początkowo zapowiadało się obiecująco: zreformował system prawny i administracyjny wykorzystując w tym celu rywalizację między morskimi mocarstwami o wpływy handlowe i polityczne. W późniejszych latach cesarz stawał się coraz bardziej niezrównowaŜony i nieobliczalny. RozdraŜniony brakiem odpowiedzi królowej brytyjskiej Wiktorii (1819-1901) na jego list w sprawie zwiększenia pomocy brytyjskiej, Teodor uwięził w 1867 kilku urzędników brytyjskiego konsulatu w Magdali, stolicy kraju. Brytyjsko-indyjska ekspedycja zbrojna pod dowództwem Roberta C. Napiera (1810-1890) wylądowała w etiopskim porcie Zejla (śuła) nad Morzem Czerwonym, ruszyła w głąb kraju, przeszła przez góry i pozyskała sprzymierzeńców wśród opozycyjnych plemion. Napier wygrał bitwę z wojskami Teodora i 13 kwietnia 1868 zdobył szturmem stolicę Magdalę. Teodor popełnił samobójstwo. Napier uwolnił jeńców brytyjskich, zburzył Magdalę i opuścił kraj. Patrz takŜe ETIOPSKA WOJNA DOMOWA i868-i8?2. ETIOPSKA WOJNA DOMOWA 1868-1872.

Po samobójstwie cesarza Etiopii Teodora (Tewodros) II (1818-1868) między regionalnymi wodzami plemiennymi wybuchła wojna domowa o tron cesarski. Jeden z pretendentów pośpiesznie się koronował i przekupstwem usiłował zdobyć poparcie innych. Wódz plemienia Tigre odrzucił tytuł ras (ksiąŜę) ofiarowany mu za poparcie, ale wódz plemienia Szeua przyrzekł nie stawiać sprzeciwu, pod warunkiem Ŝe jego obszar pozostanie niezaleŜny. Nowo koronowany król walczył z plemieniem Tigre, lecz przegrał kilka kolejnych starć, przeciwnik dysponował bowiem nowocześniejszym uzbrojeniem. Do 1872 wódz Tigre pokonał wszystkich rywali i koronował się na cesarza przyjmując imię Jan IV (1831-1889). DąŜył do centralizacji władzy, co było przyczyną częstych walk z wodzami poszczególnych plemion, które prowadził aŜ do śmierci. Zginął w bitwie z sudańskimi mahdystami.

ETIOPSKO-ERYTREJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1961-1993. Erytrea pozostająca pod brytyjskim panowaniem od 1941 do 1952, zyskała później status autonomicznej prowincji w związku federacyjnym z Etiopią, dzięki czemu ta ostatnia uzyskała dostęp do Morza Czerwonego. Etiopia zaczęła ograniczać autonomię Erytrei, narzucając język amharski jako język urzędowy i mianując Etiopczyków na wszystkie stanowiska w administracji. Takie postępowanie zraziło i mahometan, i katolików. Na początku 1961 rozpoczęła się walka zbrojna, podjęta początkowo przez Erytrejski Front Wyzwolenia (EFW) z siedzibą w Kairze; potem w wyniku sporów między partyzantami pojawiła się inna partia partyzantów (1970) - Erytrejski Ludowy Front Wyzwolenia (ELFW) liczący około 10 tysięcy wojow ników. Na scenie politycznej Erytrei poja wiła się wkrótce potem trzecia partia - EFW/ELFW. Konflikty pomiędzy rywa lizującymi partiami odbijały się niekorzyst nie na walce przeciw rządowi etiopskiemu. W 1967 Etiopia podjęła powaŜną kampanię wojskową, która zmusiła tysiące Erytrejczyków do ucieczki do Sudanu. Ustanowie nie w Erytrei stanu wyjątkowego w 1971, głód w 1973, upadek rządu cesarskiego w Etiopii w 1974, następna klęska głodu w 1975, ograniczenie władzy Etiopii nad ośrodkami miejskimi w Erytrei w 1977 i bunty w samej Etiopii ogromnie skom plikowały stosunki między Erytreą a Etio pią. Sprzymierzone siły etiopskie, radzieckie i kubańskie poniosły w 1978 powaŜne straty pod Asmarą. Była to jedna z największych bitew w toczącej się wojnie, która wkrótce przekształciła się w walkę partyzancką, częs to między rywalizującymi ugrupowaniami. Walki te zakończyły się w kwietniu 1993, a 24 maja oficjalnie ogłoszono niepodległość Erytrei. ETIOPSKO-SOMALIJSKA WOJNA PRZYGRANICZNA 1963-1978. W 1960 powstała Republika Somalii utworzona z dawnych kolonii: Somali Włoskiego i Somali Brytyj-

159

skiego. Narodzinom towarzyszyły roszczenia nowego państwa do terytoriów w Somali Francuskim (DŜibuti), w Kenii oraz do rozległego regionu Haud, którego część znajduje się w etiopskim Ogadenie. Somalijczycy nie zamieszkiwali obszarów, których się domagali, ale w czasach brytyjskiego protektoratu uzyskali pozwolenie na wypasanie bydła w Haud. W 1963 wybuchły walki w rejonie przygranicznym Somalii i Etiopii; buntowniczy Somalijczycy nie zaakceptowali władzy Etiopii w Ogadenie. Znalezienie ropy naftowej w Ogadenie (1973), upadek cesarskiego rządu w Etiopii oraz powstanie Somalijczyków w Ogadenie (1977) bardzo skomplikowały sytuację. W marcu 1978 wojska etiopskie wspomagane przez ZSRR i Kubę wyparły Somalijczyków z Ogadenu. Somalijczycy wrócili jednak trzy miesiące później, tym razem jako Front Wyzwolenia Zachodniej Somalii. Początkowo zwycięstwa odnosili Somalijczycy, później Etiopia bombardowała małe przygraniczne miasta somalijskie. Od 1978 na granicy etiopsko-somalijskiej sporadycznie wybuchają starcia, nie podejmuje się jednak większych operacji militarnych. ETIOPSKO-WŁOSKIE WOJNY. Patrz WŁOS KO-ETIOPSKIE WOJNY.

ETIOPSKO-EGIPSKA WOJNA 1875-1877.

Ismail Pasza (1830-1895), kedyw Egiptu i nominalny wasal sułtana tureckiego, prowadził kolonizację wybrzeŜy Morza Czerwonego naleŜących do Etiopii (Abisynii). W 1875 egipskie wojska okupowały kilka etiopskich portów i miasto Harar w głębi kraju, które pozostały we władaniu Egiptu aŜ do 1887, czyli jeszcze przez długi okres od czasu rezygnacji Egiptu z planów kolonizacyjnych. Cesarz Etiopii Jan IV (1831-1889) wypowiedział Egiptowi wojnę w 1875, wyruszył z wojskami i wygrał bitwy pod Aussą (1875) oraz w pobliŜu Gury, na południowy zachód od Mitsiwy (1876). Gura i miasto Gondar w 1877 stały się celem następnej kampanii Egiptu. Wyprawa się

nie powiodła i Egipcjanie zaniechali dalszych działań. W 1879 Ismail Pasza usiłował uwolnić się od obcego panowania, ale został pokonany przez sułtana i zastąpiony przez swego syna Taufika Paszę (1852-1892). Patrz takŜe WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA iss?-1889.

ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY PÓŹNIEJSZE ok. 302-264 p.n.e. Lokalny spór w Arretium (Arezzo) przerodził się w walkę

0 władzę między elitą miasta a potęŜnym rodem Cilnii, etruskimi przyjaciółmi Rzy mu, wywołało to interwencję Rzymu w 302. Dzięki zasadzce etruskiej Rzymianie zostali zwycięŜeni, uniknęli następnej, w pobliŜu Rusallae (Roselle), a szarŜa ich jazdy zade cydowała o zwycięstwie. Pozostali Etrus kowie zyskali wkrótce sprzymierzeńców, Samuitów i Galów, jednakŜe znowu prze grali bitwę w pobliŜu Yolaterrae (Yolterra) w 298, połączone armie sojuszników zostały zwycięŜone pod Sentinum w 295, a w 294 Rzymianie zajęli miasta etruskie: Russallae, Peruzję i Wolsynie (Bolsena). 40-letni rozejm i wysokie odszkodowania nie zapobieg ły wspólnym działaniom zaczepnym Etrus ków i Galów (283), jednak ponieśli oni dwie kolejne klęski nad Jeziorem Wadymońskim (283, 282). Wszczęcie przez króla Epiru Pyrrusa wojny z Rzymem tylko na krótko zmieniło sytuację; wkrótce jego etruscy sojusznicy poddali się Rzymianom w Yulci 1 Wolsyniach (patrz RZYMSKA WOJNA PRZE CIW PYRRUSOWI z EPIRU 281-272 p.n.e.). Yulci straciło niezaleŜność. Nastąpił ostateczny kres niepodległości Etrurii. W 264 Wolsynie ponownie stawiły opór Rzymianom i zostały w następstwie całkowicie splądrowane. Rzy mianie zabrali 2000 brązowych posągów, by opłacić koszty PUNICKIEJ WOJNY PIER WSZEJ. Rzymianie zakładali kolonie na terytorium Etrurii, co umoŜliwiło im ścisły nadzór nad podbitymi państwami. W czasie PUNICKIEJ WOJNY DRUGIEJ Etruria utrudniała Rzymianom transporty broni. Jedynie mała część Etrurii wzięła udział w SPRZYMIERZEŃCZEJ WOJNIE 91-88

160

przeciw Rzymianom. Lojalni wobec Rzymu Etruskowie w 90 otrzymali pełne obywatelstwo rzymskie. Yolaterrae wzięła udział w RZYMSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 83-79 po stronie stronnictwa mariańskiego przeciw Lucjuszowi Korneliuszowi Sulli i kapitulowała po długim oblęŜeniu w 79. Etruria została jedynie okręgiem rzymskiej Italii, ale jej kulturalne osiągnięcia przetrwały zarówno jej własny upadek, jak i upadek potęgi rzymskiej na Zachodzie (patrz RZYMU UPADEK 475). ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY WCZESNE ok. 509-308 p.n.e. Około 800 p.n.e. migrujące ludy z Anatolii (obecnie Turcja) wprowadziły do Italii wysoko rozwiniętą kulturę brązu i Ŝelaza. Ludy te, określane jako Etruskowie, przez Greków zwane były Tyrrhenoi (stąd Morze Tyrreńskie), przez Latynów Tusci (stąd Toskania), a same zwały się Rasennami. Najprawdopodobniej przenikały na tereny Italii w sposób pokojowy, co pozwalało im na swobodne, nie zorganizowane osiedlanie się (nigdy nie zjednoczyli się w konfederacji miast-państw) i na opanowanie zachodniej Italii od jeziora Como po Tybr. Około 625 Etruskowie przekroczyli Tybr i zajęli grupę nie związanych ze sobą wiosek, określaną jako Rzym (według historyków rzymskich Liwiusza [59-17] i Warrona [116-27] powstał on około 753), gdzie ustanowili władzę dynastii Tarkwiniuszy. Osuszyli, skanalizowali i zaplanowali Rzym jako miasto etruskie; to oni wybrukowali Forum, a na Wzgórzu Kapitolińskim wznieśli świątynię Jowisza (spaloną w 83). Przewrót w 509 doprowadził do usunięcia ostatniego króla z dynastii Tarkwiniuszy i ustanowienia republiki. Doszło do konfliktu etrusko-rzymskiego w okresie, gdy Etruskowie panowali juŜ nad ponad jedną trzecią Italii. Wypędzony Tarkwiniusz Pyszny (zm. ok. 503) uzyskał posiłki etruskie w celu podjęcia próby odzyskania Rzymu. Lars Porsenna, król Clusium (Chiusi) opanował miasto, ale nie przywrócił władzy Tarkwiniuszowi i wkrót-

ce je opuścił. Później Tarkwiniusz zawarł sojusz z Sabinami, częścią Latynów i Grekami z Kumę (Cumae), nie udało mu się jednak odzyskać Rzymu. Kolejna poraŜka zmusiła Tarkwiniusza do powrotu do Kumę, gdzie niebawem zmarł. Rzym zaczął wówczas podbijać jedno miasto-państwo etruskie po drugim. Weje odparły najazd (485), następnie prowadziły 10-letnią wojnę (ok. 483-474), w czasie której bliskie były nawet zdobycia Rzymu, ostatecznie zawarły 40-letni rozejm. Rzymianie prowadzili z nimi wojnę w latach 438-426 (patrz RZYMSKA WOJNA z MIASTEM WEJE PIERWSZA 438-425 p.n.e.), po czym zawarli następny rozejm, prowadzili wojnę w latach 405-396 aŜ do zdobycia Wejów szturmem (patrz RZYMSKA WOJNA z MIASTEM WEJE DRUGA 405-3% P.n.e.). Weje uzyskały pomoc jedynie od trzech etruskich miast-państw. Po inwazji Celtów z północy Etruria straciła terytoria północne (patrz RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW 390 p.n.e.). W miarę utraty przez Etrurię sił Rzym coraz szybciej opanowywał Italię; etruskie miasta Sutrium i Nepete padły w 387, Caere z portem Pyrgi w 384. Miasto Tarkwinie walczyło z Rzymem od 359 do 351, uzyskało 40-letni rozejm. Po jego wygaśnięciu w 311 Tarkwinie i inne miasta-państwa etruskie wszczęły wojnę z Rzymem, w 310 zaś poniosły klęskę nad Jeziorem Wadymońskim. W latach 309-308 zawierały one przymierza z Rzymem. W ciągu dwóch wieków terytoria Etrurii zmalały do wąskiego skrawka między Apeninami a lasami Kumę. EUREKI GÓRNIKÓW POWSTANIE 1854. Odkrycie złota w Australii w 1851 stało się przyczyną napływu robotników przemysłowych i spowodowało wprowadzenie w Ŝycie surowych praw godzących w górników; drogie opłaty miesięczne za licencje (bez względu na wynik poszukiwań) i częste kontrole stanowiły formę ekonomicznej i społecznej władzy. Pozbawieni praw górnicy protestowali przeciwko wprowadzonym restrykcjom; jedna z demonstracji była tak

161

gwałtowna, Ŝe konieczna była interwencja wojska. Przywódcy, dobrze znający walijski 1 angielski czartyzm, przyczynili się do powstania masowego ruchu na rzecz po wszechnego prawa wyborczego. Rząd au stralijski zareagował dopiero wtedy, gdy górnicy spalili licencje - wysłał przeciw nim wojsko. W grudniu 1854 górnicy na złotonośnym obszarze Eureka utworzyli uzbrojne formacje, zbudowali obóz i choć źle uzbrojeni, stawili w nim czoło wojskom rządowym. Obóz zaatakowało około 400 Ŝołnierzy, broniło go 150 górników. W cza sie starć zginęło 30 osób, górnicy zostali rozgromieni. Później wojsko pastwiło się nad górnikami przebywającymi w namio tach mieszkalnych, kilku górników zabito, wielu zraniono. Wydarzenia te tylko wzmoc niły ruch na rzecz reform społecznych. Patrz takŜe LAMBING FLAT, ROZRUCHY w LAMBING FLAT I860-i86i. FALKLANDY/MALWINY, WOJNA O FALKLANDY 1982. Spór o prawa do Falklandów (Islas Malvinas w języku hiszpańskim) na południowym Atlantyku rozpoczął się w XVII w. W 1833 Wielka Brytania zajęła wyspy i wysiedliła mieszkających tam Argentyńczyków. Argentyna, przy poparciu większości krajów latynoamerykańskich, nadal podtrzymywała swoje roszczenia do wysp. Negocjacje w sprawie zwierzchności Wielkiej Brytanii nad Falklandami skończyły się 27 lutego 1982, porozumienia nie osiągnięto. Argentyna zagroziła podjęciem innych działań w celu rozwiązania problemu. 19 marca 1982 grupa argentyńskich przedsiębiorstw odzyskiwania złomu na wyspie South Georgia, wchodzącej w skład Falklandów, wywiesiła flagę Argentyny. 2 kwietnia siły zbrojne Argentyny dokonały inwazji na Falklandy i przejęły wszystkie najwaŜniejsze punkty, łącznie ze stolicą wysp - portowym miastem Stanley. Wyspy okupowało 20 tysięcy Ŝołnierzy argentyń skich, w większości nie wyszkolonych re krutów. Energiczne działania dyplomatycz ne Stanów Zjednoczonych i Organizacji

Narodów Zjednoczonych nie doprowadziły do rozwiązania kryzysu. Premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher (ur. 1925), za zgodą parlamentu wysłała do walki eskadrę kontradmirała Johna Woodwarda (ur. 1932) i ogłosiła dwustumilową strefę wokół Falklandów za obszar działań wojennych. Doskonale wyszkolone i uzbrojone wojska brytyjskie opanowały wyspę South Georgia. Argentyńskie lotnictwo, uzbrojone w bomby i rakiety (typu Exocet), wyrządziło powaŜne szkody flocie brytyjskiej; Argentyńczycy zatopili dwa niszczyciele, dwie fregaty i parę innych okrętów wojennych, zestrzelono kilka samolotów. Brytyjskie okręty podwodne zatopiły kilka okrętów nieprzyjaciela. 21 maja 1982 w porcie San Carlos na Falklandach wojska argentyńskie rozpoczęły walkę z nacierającą piechotą generała majora Jeremy'ego Moore'a. Po zajęciu przyczółków Brytyjczycy posuwali się w głąb wyspy, stosując taktykę z II wojny światowej, w ciągu paru godzin zmusili Argentyńczyków dowodzonych przez generała Mario Menendeza (ur. 1930) do kapitulacji w Stanley 14 czerwca 1982. Poległo około 750 Argentyńczyków i 256 Brytyjczyków. Zwycięstwo Brytyjczyków przyczyniło się do wzrostu popularności konserwatywnego rządu Margaret Thatcher, a poraŜka Argentyny spowodowała upadek jej prezydenta, Leopoldo Fortunato Galtieri (ur. 1926). Wojna nie zakończyła sporów o zwierzchnictwo nad wyspami. FALLEN TIMBERS, BITWA POD FALLEN TIMBERS 1794. Generał Anthony Wayne (1745-1796), następca generała Arthura St. Claira (1736?-1818) na stanowisku naczelnego dowódcy armii USA Terytorium Północno-Zachodniego (patrz ST. CLAIRA PORAśKA 1791) otrzymał polecenie rozbicia konfederacji plemion indiańskich, która sprawiała mnóstwo kłopotów na tym terenie. Wyruszył z 1000 Ŝołnierzami, którzy przeszli prawie dwuletnie przeszkolenie. Posuwał się w kierunku Fortu Miami, warowni brytyjskiej nad rzeką Maumee w obec-

162

nym Ohio, gdzie prawie 2000 zebranych Indian oczekiwało na starcie z armią Wayne'a. Pokojową propozycję Wayne'a odrzucono. W połowie sierpnia 1794 Wayne, zręcznie kierując swoimi Ŝołnierzami, zmusił Indian do konfrontacji w pobliŜu obecnego Toledo (Ohio). Indianie schronili się za naturalną palisadą z powalonych drzew; Wayne przez kilka dni zwlekał z atakiem. 20 sierpnia część Indian udała się po zapasy Ŝywności do Fortu Miami, a wówczas Wayne zaatakował i w ciągu niespełna dwóch godzin zmusił Indian do ustąpienia. Brytyjczycy nie udzielili obiecanej wojownikom pomocy. śołnierze Wayne'a obrócili w perzynę indiańskie wsie i zniszczyli pola uprawne. 3 sierpnia 1795 wódz Mały śółw (1752-1812), reprezentujący konfederację Indian, podpisał traktat w Greenville, w którym Indianie odstąpili Stanom Zjednoczonym większą część Ohio oraz obszary w Indianie, Illinois i Michigan. FENIAŃSKIE NAJAZDY 1866, 1870. Agresywne Irlandzko-Amerykańskie Bractwo Feniańskie snuło plany wyzwolenia Irlandii spod brytyjskiego panowania; w tym celu dąŜyło do uwikłania Stanów Zjednoczonych w wojnę z Wielką Brytanią. Bractwo spodziewało się, Ŝe przyczyną wybuchu wojny mogłaby być inwazja na brytyjskie dominium, Kanadę, l czerwca 1866 feniańskie siły z Buffalo (stan Nowy Jork) przekroczyły granicę i zajęły kanadyjskie miasto Fort Erie. Ochotnicy kanadyjscy dopiero po trzech dniach zdołali wyprzeć feniański oddział, liczący około 1500 Ŝołnierzy, z powrotem za rzekę Niagara. Następny najazd nastąpił tydzień później, z Vermontu na teren wschodniej Kanady (Quebec). RównieŜ i ta akcja była nieudana. Mimo represji władz USA fenianie zorganizowali następne najazdy na Kanadę, z Yermontu i New Hampshire 25-27 maja 1870. Represje i nacisk opinii publicznej sprawiły, Ŝe w rok później fenianie zaniechali dalszych wypadów. FERRARY WOJNA 1482-1484. Odmowa Ferrary przestrzegania praw przyznanych Wenecji

na mocy konwencji posłuŜyła tej ostatniej jako pretekst do ataku na Ferrarę. Wenecję nakłonił do ataku na Ferrarę sprzymierzony z Wenecjanami papieŜ Sykstus IV (1414-1484). Sojusznikami Ferrary były w tej wojnie Genua, Siena, Florencja, Mediolan i Neapol. Po przegraniu z Florencją bitew pod Castello i Rimini wojska papieskie wycofały się i papieŜ musiał zawrzeć pięcioletni traktat pokojowy. Wenecjanie, nie zwaŜając na wezwanie papieŜa do zawieszenia broni, prowadzili działania dalej i zwycięŜyli Ferrarczyków w bitwie pod Argentą. Po utworzeniu połączonych sił włoskich szala przechyliła się na niekorzyść Wenecji; jej flota na rzece Pad została rozproszona, a wojska lądowe zwycięŜone na terytorium Ferrary i Mediolanu. Do końca 1483 Ferrara odzyskała większość utraconych obszarów. W sierpniu 1484, korzystając z rozpadu wrogiego jej przymierza, Wenecja w tajemnicy zawarła z Mediolanem pokój w Bagnolo, na mocy którego, mimo poniesionych poraŜek, zachowała swe poprzednie uprawnienia w stosunku do Ferrary i odzyskała Rovigo i Polesine. Wenecja władała wówczas największymi terytoriami w swej historii. FERRARY WOJNA PRZECIW PAŃSTWU KOŚCIELNEMU 1512. W czasie francuskiego najazdu na Italię (patrz ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514) ekskomunikowany przez papieŜa Juliusza H (1443-1518) w 1509 ksiąŜę Ferrary, Alfons I (1486-1534), współdziałając z Francuzami, kazał zaatakować wojska papieskie, hiszpańskie i weneckie znajdujące się pod Rawenną. Wojska Alfonsa zwycięŜyły i zdobyły Rawennę. Do wojny włączyli się Szwajcarzy, którzy usunęli Francuzów z Mediolanu, a wojska Świętej Ligi zapewniły Medyceuszom powrót do władzy we Florencji. W pokonanej Ferrarze panujący dom Estów utrzymał się przy władzy tylko dlatego, Ŝe papieŜ Juliusz II zmarł w 1513; z jego następcami Estowie nie prowadzili wojen. FETTERMANA MASAKRA 1866. Rząd USA, wspierając działania górników napływających na Zachód, zbudował szlak Bozeman, który

163

łączył miasta górnicze ze wschodem kraju. Szlak przebiegał przez tereny łowieckie Siuksów. Ich wódz, Czerwona Chmura (1822-1909), ostrzegł, Ŝe Indianie nie będą tego tolerowali. Dla ochrony szlaku w północnym Wyoming zbudowano Fort Phil Kearney. Mimo to Siuksowie często atakowali wojska USA. Po ataku na robotników na ratunek wysłano z fortu oddział 82 Ŝołnierzy pod dowództwem kapitana Williama Judda Fettermana (1833-1866). 21 grudnia 1866 oddział został zwabiony w zasadzkę, zastawioną przez okoio 1500 Siuksów prowadzonych przez wodza Wysokie Plecy, i wybity. Część szlaku Bozeman została później zamknięta. Patrz takŜe SIUKSÓW WOJNA ises-ises. FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1896-1898. Wielu Filipińczyków przeciwnych skorumpowanym hiszpańskim rządom kolonialnym, przystąpiło do tajnego stowarzyszenia rewolucyjnego Katipuman, załoŜonego w Manili przez Andresa Bonifacio (1863-1897). Najbardziej radykalni byli synowie zamoŜnych plantatorów, po studiach w Europie powracający z europejskimi ideami nacjonalistycznymi. Po tym, jak Hiszpanie dowiedzieli się o istnieniu Katipumanu, Bonifacio natychmiast wezwał do zbrojnego powstania i walki o niepodległość (26 sierpnia 1897). Wojska hiszpańskie odnosiły zwycięstwa, powstańcy musieli się wycofać do północnej części wyspy Luzon. Opór Filipińczyków wzrósł po aresztowaniu i straceniu Jose Rizala (1861-1896), patriotycznego pisarza, który był natchnieniem ruchu niepodległościowego. W 1897 Bonifacio i Emilio Aguinaldo (1896-1964), burmistrz Cavite na Luzonie, w czasie walk z Hiszpanami zaczęli między sobą rywalizować o władzę. Aguinaldo kazał rozstrzelać swego przeciwnika za rzekomą zdradę. Główne walki z Hiszpanami skupiły się w prowincji Cavite; w końcu 1897 większą jej część opanowali Hiszpanie. 15 grudnia obie strony zgodziły się na zawarcie paktu w Biak-na-bato, który chwilowo zakończył powstanie; Aguinaldo i inni przywódcy powstania udali się na emigrację do Hongkongu, przyjmując 400 tysięcy peso i obietnicę zreformowania

rządu Filipin, której Hiszpanie potem nie dotrzymali. Po wybuchu HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKIEJ WOJNY w 1898 i zwycięstwie floty USA nad flotą hiszpańską w Zatoce Manilskiej 19 maja 1898 Aguinaldo wrócił na Filipiny. Dzięki wsparciu Stanów Zjednoczonych zorganizował armię, która pomogła USA pokonać Hiszpanów. Hiszpania sprzedała wówczas Filipiny Stanom Zjednoczonym za 20 milionów dolarów. Patrz takŜe FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1399-1902. FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1899-1902. Filipiny pod przywództwem Emilio Aguinaldo (1896-1964) ogłosiły 12 czerwca 1898 niezaleŜność od Hiszpanii. Mimo to Hiszpania na mocy traktatu z ParyŜa ustąpiła wyspy Stanom Zjednoczonym za kwotę 20 milionów dolarów (patrz HlSZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA 1898).

Nie uznając traktatu, Aguinaldo ze swymi towarzyszami ustanowili Republikę Filipin, przyjmując za podstawę prawną konstytucję Malałoś (20 stycznia 1899); prezydentem został Aguinaldo. 4 lutego 1899 wymiana strzałów między wojskami amerykańskimi i filipińskimi w pobliŜu Manili rozpoczęła działania zbrojne przeciw USA. Początkowo Filipińczycy musieli wycofać się, ale 22-24 lutego 1899 wzięli odwet i pod komendą generała Antonio Luny (1866-1899) zaatakowali Manilę. Wojska amerykańskie pod wodzą generała Arthura MacArthura (1845-1912) odparły atak i w końcu zdobyły stolicę republiki, Malałoś (31 marca 1899); Aguinaldo musiał zbiec. Rozwiązał później armię i rozpoczął walkę partyzancką. Wojska USA prowadziły walki z powstańcami w południowej części Luzonu, na wyspach Yisaya, na Mindanao i archipelagu Sulu. Dzięki podstępowi generała USA Fredericka Funstona (1865-1917) i filipińskich wywiadowców w słuŜbie USA 23 marca 1901 ujęto Aguinaldo. Wódz powstańczy został zmuszony do złoŜenia przysięgi posłuszeństwa Stanom Zjednoczonym i wydania proklamacji nawołującej do pokoju. Nie wszyscy przywódcy filipińscy poddali się i wojna partyzancka ciągnęła się jeszcze przez rok; skończyła się 6 maja 1902. Powstał wtedy rząd cywilny pod nadzorem USA, a pierwszym

164

cywilnym gubernatorem został William Howard Taft (1857-1930). W rzeczywistości działania partyzantki filipińskiej wygasły dopiero w 1906.

zrzeczenia się władzy 1986 i emigracji. Wdowa po Aąuino, Corazón, wygrała wybory prezydenckie 1986, rok później weszła w Ŝycie nowa konstytucja, kończąc erę walk wewnętrznych.

FILIPIŃSKIE WOJNY PARTYZANCKIE 1969-.

Wrogie nastawienie róŜnych ugrupowań politycznych i religijnych do rządu centralnego wielokrotnie destabilizowało sytuację na Filipinach od 1946, czyli od przyznania Filipinom niepodległości przez Stany Zjednoczone. Początkowo siedliskiem opozycji była środkowa część wyspy Luzon; w 1954 władze pokonały działającą tam komunistyczną organizację partyzancką Hukbalahap (Huk) (patrz HUKBALAHAPY POWSTANIE 1940-1954). JednakŜe w 1969, w czasie prezydentury Ferdinanda Edralina Marcosa (1917-1989) Hukowie wznowili działania, wybuchło równieŜ powstanie naq'onalistów Moro (muzułmanie) na Mindanao. Wywołane tajfunami powodzie na Luzonie były dla Marcosa pretekstem do ogłoszenia w 1972 stanu wyjątkowego w całych Filipinach. Działania wojskowe spowodowały zaostrzenie oporu partyzantów, przeto Marcos ogłosił amnestię dla tych, którzy złoŜą broń. Wielu członków komunistycznej Nowej Armii Ludowej (NPA, ramię zbrojne zdelegalizowanej partii komunistycznej PKP) skorzystało z amnestii, ale członkowie Moro, wspierani przez powstańców malajskich i Libię, odrzucili tę moŜliwość i rozszerzyli powstanie na filipiński archipelag Sulu. Nasilenie ataków Moro osiągnęło szczyt w 1974, kiedy to partyzanci zniszczyli na Sulu miasto Joloo, a rządowe siły bezpieczeństwa liczyły tam 35 tysięcy Ŝołnierzy. Działalność partyzancka ciągle trwała. Po przyjęciu przez Marcosa prawdziwie dyktatorskiej władzy w 1973 w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych kilkakrotnie doszło do antyrządowych zamieszek i demonstracji w Manili, stolicy Filipin. W 1981 wznowił działalność Kongres, który miał jednak tylko symboliczną władzę; Marcos zniósł równieŜ trwający ponad osiem lat stan wyjątkowy. JednakŜe komuniści i Moro nadal niezmordowanie prowadzili krwawe walki. Sytuację zaostrzył mord na przywódcy opozycji Benigno S. Aąuino w 1983, a powszechne potępienie Marcosa zmusiło go do

FIŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920. Choć tymczasowy rząd rosyjski (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) uznał demokratyczny rząd Finlandii, wielkiego księstwa rosyjskiego, 6 grudnia 1917 Finlandia ogłosiła niepodległość. Nowy rząd radziecki (patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) uznał 4 stycznia 1918 niepodległość Finlandii. 28 stycznia 1918 fińscy radykałowie popierani przez bolszewików obalili fiński rząd koalicyjny kierowany przez Pehra Svinhufuda (1861-1944), co stało się początkiem wojny domowej, która ogarnęła cały kraj. Na północy trzymali się biali, którym przewodził baron Carl Gustaf Mannerheim (1867-1951); południe łącznie z Helsinkami, stolicą kraju, opanowała fińska Czerwona Gwardia i sprzymierzeni z nią bolszewicy. Po zdobyciu Yaasa Mannerheim poprowadził wojska na południe, zajął Tampere, ale w połowie kwietnia 1918 Czerwona Gwardia wstrzymała jego marsz. Na pomoc Mannerheimowi przybyły wojska niemieckie pod wodzą hrabiego Rudigera von der Goltza (1865-1930), które zdobyły Helsinki i wyparły z kraju Czerwoną Gwardię. W bitwie pod Wyborgiem 29 kwietnia 1918 armia białych wspierana przez Niemców zmusiła siły czerwonych do kapitulacji (12 tysięcy jeńców). Po tym zwycięstwie biali rozpoczęli krótkotrwały okres rządów terroru, ich ofiarą padły tysiące ludzi podejrzanych o komunizm. 17 czerwca proklamowano republikę fińską. Spór z Rosją o zachodnią Karelię wywołał sporadyczne walki w okresie od czerwca 1919 do 14 października 1920; działania wojenne zakończył traktat w Dorpacie (Tartu) podpisany 14 grudnia 1920. Traktat potwierdził niepodległość Finlandii i przyznał Finom port Petsamo na Morzu Arktycznym. Patrz takŜe ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921. FLAMMOCKA REBELIA 1497. Thomas Flammock (zm. 1497), wywodzący się ze starego rodu posiadacz ziemski z Kornwalii, zaprotes-

165

tował przeciw podatkowi narzuconemu przez króla Henryka VII (1457-1509), który miał sfinansować działania wojenne podjęte w celu ukarania Szkocji za pomoc udzieloną Perkinowi Warbeckowi (patrz WARBECKA REBELIA 1495-1499). Flammock głosił równieŜ, Ŝe tylko baronowie z północy zobowiązani są do ochrony granicy ze Szkocją. On oraz jego współziomek, Michael Joseph (zm. 1497), zgodzili się poprowadzić protestujących Kornwalijczyków do Londynu, by tam przedłoŜyć królowi pretensje i postulaty. Wielki tłum zbuntowanych wkroczył do Taunton, zabił burmistrza, po czym skierował się do Walii, gdzie pozyskał szlacheckiego przywódcę, lorda Audleya, a następnie ruszył dalej do Londynu. 22 czerwca 1497 pod Deptford Strand wojska Henryka VII rozbiły buntowników: Flammock i inni przywódcy zostali ujęci i straceni. FLORENCJI WOJNA PRZECIW PAŃSTWU KOŚCIELNEMU 1485-1486, PapieŜ Innocenty VII (1432-1492) popierał bunt baronów andegaweńskich przeciw królowi Neapolu Ferdynandowi I (1423-1494) (patrz NEAPOLITAŃSKA REWOLTA WSS- MSĆ). Gdy Lorenzo de Medici (1449-1492), władca Florenq'i, wysłał do Neapolu wojska na pomoc Ferdynandowi, nie cieszącemu się popularnością we Florencji, papieŜ wyprawił swoją armię do Florencji i Neapolu, aby rozbić ten sojusz i pomóc baronom. Florencja skutecznie pomogła Ferdynandowi i wypędziła wojska papieskie. W 1486 zawarto powszechny pokój, dzięki któremu Lorenzo odzyskał miasto Sarzana, przejęte przez Genuę w 1478. FLORENCJI WOJNA PRZECIW WIELKIEJ KOMPANU 1358-1359. Wielka Kompania była jednym z awanturniczych, przenoszących się z miejsca na miejsce, oddziałów najemników niemieckich wynajmowanych przez ligę ksiąŜąt włoskich do walki z Mediolanem; gdy liga nie mogła dłuŜej płacić, Kompania spustoszyła i sterroryzowała cały Półwysep Apeniński. Florencja nie zgodziła się na wejście rabusiów do Toskanii, zamknęła przejścia górskie i zwołała górali, którzy zwycięŜyli awanturników na

przełęczy Scallela (Scalone) 24 lipca 1358. Markiz Montferrat chcąc nająć Wielką Kompanię, przynaglał Florencję, by wypłaciła Kompanii Ŝołd, a dla poparcia Ŝądań zgromadził na granicy z Toskanią wojska z całych Włoch. Kompania okrąŜyła terytorium Florencji, nie przekroczyła jednak jej granic; nie doszło do starcia z Włochami i ostatecznie kompania opuściła te tereny, by słuŜyć innym ksiąŜętom. FLORENCKA REWOLTA 1343. Mieszkańcy Florencji byli niezadowoleni z okrutnych rządów wybranego przez nich pana miasta (signore) Gualtieriego z Brienne i z nakładanych przez niego wysokich podatków; do 1343 doszło do zawiązania trzech spisków, których celem było pozbawienie go władzy. Z pomocą Toskanii i Bolonii Gualtieri uwięził 300 waŜnych obywateli Florencji, których podejrzewał o spisek; połowę z nich zamierzał stracić. Spiskowcy połączyli siły i wzniecili bunt, aby nie dopuścić do egzekucji. Gualtieriego oblegano w jego pałacu, aŜ opuściła go przewaŜająca część najemnych wojsk; wtedy upowaŜnił biskupa Florencji do wprowadzenia w Ŝycie reform, jednakŜe mieszkańcy w ataku niepohamowanej wściekłości zabili większość jego zwolenników. Gualtieri opuścił miasto; Florencja wkrótce stała się doskonale prosperującą republiką demokratyczną i handlową. FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1351.

Wojna ta była pierwszą z szeregu wojen, w których Florencja usiłowała przeciwstawić się zagroŜeniu ze strony mediolańskiego rodu Viscontich. Giovanni Visconti (1290?-1354) po objęciu władzy powiększył terytoria Mediolanu, zdobywając w 1350 Bolonię. Zawarł sojusz z gibelinami z Toskanii i dokonał najazdu na terytorium Florencji. Po dwóch miesiącach walk Florentyńczykom udało się pod Scarperią powstrzymać najeźdźców i zmusić ich do wycofania się do Bolonii. Visconti szykował nowy najazd, ale w trakcie przygotowań zmarł. Po wojnie gwelfowie z Florencji zaczęli stosować terror wobec piastujących urzędy gibelinów (gwelfowie i gibelinowie naleŜeli do dwóch zwalczających się obozów

166

w Italii; gwelfowie stali po stronie papiestwa, a gibelinowie - po stronie Świętego Cesarstwa Rzymskiego). FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1397-1402. Za panowania Giana Galeazzo Yiscontiego (1351-1402) Mediolańczycy toczyli nie wypowiedzianą oficjalnie wojnę w północnej i środkowej Italii - opanowali Weronę, Padwę, Pizę, Sienę, Perugię i parę mniejszych miast. Po spustoszeniu Toskanii Yisconti rozpoczął walkę z Florengą; nie zdąŜył jej zniszczyć, gdyŜ w przededniu bitwy, we wrześniu 1402 padł ofiarą zarazy. Jego zdobyczami podzielili się synowie i najemnicy, powodując rozpad potęgi rodu Yiscontich. FLORENCKO-PIZAŃSKIE WOJNY 1313--1406. W XIV w. Florencja dąŜyła między innymi do uzyskania dostępu do morza, w tym celu chciała zdobyć port w Pizie. W okresie tym dochodziło do sporadycznych i nieefektywnych działań wojennych. W czasie wojny 1362-1364 Piza obroniła swą niepodległość dzięki pomocy angielskiej kompanii zacięŜnej pod dowództwem sir Johna Hawkwooda (zm. 1394); później miasto, chcąc zapewnić sobie opiekę przed zakusami Florencji, prowadziło rozmowy z królem francuskim Karolem VI (1380-1422). W 1405 Florencja skłoniła Francję do oddania jej Pizy w zamian za poparcie antypapieŜa Benedykta XIII (Pedro de Luna) (1328P-1423) protegowanego francuskiego. Gdy mieszkańcy Pizy zbuntowali się, Florencja przez sześć miesięcy oblegała miasta z lądu i morza. Piza padła 9 października 1406; Florencja uzyskała upragniony port, który umoŜliwił jej prowadzenie handlu morskiego. FOKASA BUNT 6O2. Fokas (zm. 610), centurion w armii bizantyjskiej rozłoŜonej obozem nad rzeką Dunaj (patrz BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 595-502), stanął zimą 602 na czele buntu wojsk bizantyjskich. Wojska niezadowolone z obniŜenia Ŝołdu oraz zmuszenia ich do obozowania na lewym nieprzyjacielskim brzegu Dunaju wśród dotkliwych chłodów obwołały Fokasa wodzem na miejsce dotychczasowego

wodza Priskusa. Fokas wrócił z wojskiem do Konstantynopola, zamordował bizantyjskiego cesarza Maurycjusza (ok. 539-602) oraz jego pięciu synów i został nowym cesarzem. FORT MIMS, MASAKRA W FORCIE MIMS 1813.

DuŜy oddział młodych Indian Greek, „Czerwonych tyczek", wstąpił na wojenną ścieŜkę, aby pomścić zasadzkę zastawioną na nich przez amerykańskich osadników i odzyskać tereny indiańskie zabrane im przez białych (patrz GREEK INDIAN WOJNA ISIS-ISM). 30 sierpnia 1813 Indianie prowadzeni przez wodza Czerwonego Orła (William Weatherford) (1780?-1824) niespodziewanie zaatakowali fort Mims, tymczasową fortyfikację u zbiegu rzek Tombigbee i Alabama. Mimo nawoływań Czerwonego Orła do opanowania Indianie zamordowali około 500 białych, co spowodowało zdecydowaną akq'ę amerykańskiej milicji, pragnącej odwetu i likwidacji plemienia Indian Greek. FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA W FORCIE WILLIAM HENRY 1757. W 1755 brytyjskie wojska kolonialne dowodzone przez Williama Johnsona (1715-1774) zbudowały fort William Henry na południowym krańcu jeziora George (stan Nowy Jork); w czasie FRANCUZÓW I INDIAN WOJNY był to strategiczny punkt zarówno dla Anglików, jak dla Francuzów, poniewaŜ strzegł drogi na północ, do Kanady. 9 sierpnia 1757 francuski generał Louis Joseph de Montcalm (1712-1759) na czele znacznych sił własnych i Indian zaatakował brytyjski fort. Wobec przygniatającej przewagi liczebnej przeciwnika pułkownik Monro poddał się, uzyskując od Montcalma obietnicę bezpiecznego odwrotu. Jego Ŝołnierze złoŜyli broń i wyszli z fortu z honorami wojskowymi, a wówczas, ku przeraŜeniu Montcalma, Indianie z furią zaatakowali bezbronnych jeńców. Ryzykując własne Ŝycie, zdołał przywrócić porządek, ale do tego czasu zginęło juŜ wielu brytyjskich Ŝołnierzy, a fort został zniszczony. Monro i inni, którzy ocaleli, zdołali ujść i schronić się w forcie Edwarda.

167

FRANCJA, BITWA O FRANCJĘ 194O. Dzięki potęŜnym fortyfikacjom linii Maginota wzdłuŜ granicy francusko-niemieckiej Francja od lat uwaŜała, Ŝe jest zabezpieczona przed atakiem niemieckim, jednakŜe jej poczucie bezpieczeństwa zachwiało się, gdy w maju 1940 potęŜne armie Adolfa Hitlera (1889-1945) zajęły Holandię, Belgię i Danię (patrz ŚWIATOWA WOJNA n 1939-1945) i zdobyły francuskie porty nad kanałem La Manche (patrz DUNKIERKI EWAKUACJA 1940). W czerwcu 1940 Niemcy rozpoczęli natarcie nad Sommą i wkrótce przełamali front na północ od linii Maginota. W tym samym czasie inne armie niemieckie przedostały się wzdłuŜ północnego wybrzeŜa do Bretanii, jeszcze inna armia przełamała front, weszła do Szampanii i uderzyła na linię Maginota od tyłu. 10 czerwca 1940 Włochy wypowiedziały Francji wojnę; wojska włoskie wkroczyły do Sabaudii i do południowej Francji, na północ od Nicei. Pod naporem stale posuwających się na zachód Niemców wojska sprzymierzonych musiały wycofać się ze wschodniej i środkowej Francji. 14 czerwca 1940 bez walki poddał się ParyŜ, a wojska niemieckie odbyły uroczystą defiladę na Polach Elizejskich. Rząd francuski uciekł do Tours, później do Bordeaux, a 22 czerwca 1940 przyjął niemieckie warunki zawieszenia broni. Premierem Francji został marszałek Henri Philippe Petain (1856-1951), któremu pomagał Pierre Laval (1883-1945), kolaborujący z Niemcami. Nowy rząd francuski miał siedzibę w Yichy, natomiast Niemcy okupowali większość terenów na pomocy i wschodzie Francji oraz całe jej atlantyckie wybrzeŜe aŜ do granicy hiszpańskiej. Mimo Ŝe Francja uległa Niemcom, tysiące Ŝołnierzy francuskich uciekło, by wspólnie z sojusznikami prowadzić nadal walkę, a tysiące innych w późniejszych latach wojny przyłączyło się do francuskiego ruchu oporu, aby prowadzić walkę w podziemiu. FRANCUSKA RELIGIJNA WOJNA PIERWSZA 1562-1563. Edykt królewski ze stycznia 1562, zapewniający wolność wyznania francuskim protestantom (hugenotom), wzburzył katolików. Stronnicy katolickiego księcia Franciszka

Gwizjusza (1519-1563) zmasakrowali protestancką kongregację w YASSY. Hugenoci pod przewodnictwem Ludwika Kondeusza (1530-1569) i hrabiego Gasparda de Coligny (1519-1572) zaczęli zbierać wojsko w Orleanie. Wyruszyli przeciw nim katolicy. W czasie zwycięskiego szturmu katolików na Rouen, twierdzę hugenotów, rany, z których zmarł, odniósł Antoni de Bourbon (1518-1562), brat Ludwika Kondeusza; w krwawej, zwycięskiej dla katolików bitwie pod Dreux dostali się do niewoli dwaj dowódcy protestanccy, Kondeusz i ksiąŜę Annę Montmorency (1493P-1567). Obaj więźniowie wynegocjowali w marcu 1563 pokój w Amboise zapewniający ograniczoną tolerancję religijną. Obie strony połączyły siły, by wyprzeć wojska angielskie, które przyszły hugenotom z pomocą w zamian za Hawr. Druga francuska wojna religijna 1567-1568. Domagający się pełnego równouprawnienia hugenotów Kondeusz i Coligny stanęli na czele nieudanej próby uprowadzenia rodziny królewskiej z Meaux. Inne przedsięwzięcia hugenotów były bardziej skuteczne; w końcu 1567 zagrozili nawet ParyŜowi. W bitwie pod St. Denis Montmorency rozbił przeciwnika, ale zginął w walce. W porozumieniu pokojowym z Longjumeau przewidziano dodatkowe ustępstwa na rzecz hugenotów. Trzecia francuska wojna religijna 1568-1570. Napięty pokój został zerwany porozumieniem hugenotów z Wilhelmem Orańskim i prześladowaniem kalwinów przez króla. Po wielu wcześniejszych starciach wojska królewskie pod wodzą Gasparda de Tavannesa (1509-1573) zaskoczyły i pokonały hugenotów pod Jarnac w marcu 1569; w czasie walki zginął ksiąŜę Kondeusz. Siedem miesięcy później, pod Moncontour, wojska katolickie wzmocnione przez sympatyzujących z nimi Szwajcarów znowu zwycięŜyły hugenotów i wspierających ich Niemców. Coligny zdołał jednak odzyskać inicjatywę i doprowadził do pokoju z St. Germain; pokój był kompromisem, ale protestanci uzyskali znowu wiele religijnych swobód. Czwarta francuska wojna religijna 1572-1573. Nową wojnę rozpętała haniebna masakra w NOCY ŚW. BARTŁOMIEJA, w czasie

168

której zabito około trzech tysięcy hugenotów przybyłych na ślub Henryka z Nawarry (1553-1610) z Małgorzatą Yalois (1553-1615), wśród ofiar znalazł się równieŜ Coligny. Działający w tym okresie „politycy", umiarkowane stronnictwo katolickie, nalegali na pojednanie z hugenotami w imię jedności narodowej. Właściwie nie doszło do walk, oprócz nieudanego oblęŜenia La Rochelle przez rojalistów, ale hugenoci uzyskali przewagę w południowo-zachodniej części Francji. Piąta francuska wojna religijna 1575-1576. Walki wybuchły na nowo i choć wojska katolickie pod dowództwem księcia Henryka Gwizjusza (1550-1588) zwycięŜyły w bitwie pod Dormans w październiku 1575, hugenoci zachowali przewagę. Król Francji Henryk III (1551-1589), będąc pod wraŜeniem poparcia udzielanego hugenotom przez „polityków", jeszcze raz potwierdił swobody religijne. Gwizjusz odrzucił ten akt, zawiązał Świętą Ligę i uzyskał poparcie króla Hiszpanii Filipa II (1527-1598). Szósta francuska wojna religijna 1576-1577. Henryk III starał się uzyskać wpływ na Świętą Ligę i pozyskać podatki na wojnę z hugenotami, ale mu się to nie powiodło. Wobec tego zawarł pokój z hugenotami. Chwiejny Henryk III nigdy nie zrealizował ustępstw zawartych w porozumieniu pokojowym z Bergerac. Siódma francuska wojna religijna 1577-1580. Hugenoci chwycili za broń niezadowoleni z ograniczenia ich poprzednich uprawnień. Jednak ta wojna, tak zwana wojna kochanków, mniej miała wspólnego z tarciami między katolikami i hugenotami, a bardziej z romantycznymi eskapadami pięknej i rozpustnej „królowej Margot", Ŝony równie rozwiązłego Henryka z Nawarry. Ósma francuska wojna religijna 1586-1589. Coraz powaŜniejsze zaniepokojenie katolików budziła moŜliwość objęcia tronu po bezdzietnym Henryku III przez kalwina Henryka z Nawarry. W ten sposób do sporów między katolikami i hugenotami doszedł jeszcze problem objęcia tronu. Henryk Gwizjusz, który postanowił nie dopuścić do takiej sukcesji, odnowił Świętą Ligę w postaci Ligi Paryskiej do walki z nienawistnymi hugenotami. Początkowo w 1585 widząc duŜe wpływy

Ligi związał się z nią. Doszło do tzw. wojny trzech Henryków. Henryk Nawarski pokonał liczniejszą armię rojalistów pod Coutras w 1587. Doszło do zatargów między Henrykiem in a Henrykiem Gwizjuszem i jego bratem, kardynałem Ludwikiem (1555-1588), którzy zostali zamordowani z rozkazu króla. Henryk III związał się z Henrykiem Nawarskim, ale został równieŜ zamordowany (1589). Henryk z Nawarry wstąpił na tron jako Henryk rv, mając poparcie hugenotów i katolickich „polityków", ale nie Ligi. Dziewiąta francuska wojna religijna 1589-1598. Liga Paryska pod przewodnictwem księcia Karola de Mayenne (1554-1611) nakłoniła Hiszpanię do udziału w walce z Henrykiem IV. Henryk wygrał dwie waŜne bitwy: pod Arąues w 1589 i pod Ivry w 1590. Henryk IV oblegał takŜe ParyŜ, ale wycofał się po nadejściu odsieczy hiszpańskiej. Po trzech latach w 1593 Henryk przeszedł na katolicyzm, zyskując w ten sposób poparcie większej części Francji. Następnego roku wkroczył triumfalnie do ParyŜa. Dalszy ciąg wojny upłynął na walce z Hiszpanami. W 1598 zawarto pokój w Vervins, w którym Hiszpania uznała Henryka za króla, Henryk IV wydał edykt nantejski przyznający hugenotom istotny zakres swobody wyznania, doprowadziło to do zakończenia wojen religijnych we Francji. FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792. Pod

koniec XVIII w. monarchia absolutna we Franq'i przeŜywała ogromny kryzys. Z roku na rok powiększał się deficyt finansów państwa. Gdy tzw. zebranie notablów (powołani przez króla przedstawiciele trzech stanów, głównie jednak szlachty i kleru) nie zgodziło się na uchwalenie podatków koniecznych dla uniknięcia bankructwa, król Francji Ludwik XVI (1754-1793) był zmuszony zwołać Stany Generalne (obieralne ciało ustawodawcze mogące obciąŜać podatkami cały kraj). Stany zebrały się 5 maja 1789; najliczniej reprezentowany stan trzeci (chłopstwo i mieszczaństwo - 578 deputowanych) zaŜądał, by deputowani głosowali indywidualnie, a nie stanami, taki bowiem sposób głosowania zapewniał im przewagę

169

liczebną nad szlachtą (270) i duchowieństwem (291). Ludwik wahał się, a wówczas trzeci stan ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym. Trzy dni później deputowani opowiadający się za reformami oraz ich zwolennicy zebrali się w sali do gry w piłkę i przysięgli uchwalić konstytucję. Oficjalnie król uznał Zgromadzenie, ale otoczył wojskiem pałac królewski w Wersalu. 14 lipca 1789 rozgniewany tłum zdobył Bastylię, znienawidzone więzienie w ParyŜu, symbol absolutyzmu. W odpowiedzi na powstanie chłopów (tzw. Wielka Trwoga) 4 sierpnia 1789 zniesiono wszystkie przywileje szlachty i duchowieństwa. Zgromadzenie wkrótce uchwaliło doniosłą „Deklarację praw człowieka i obywatela", a potem dokonało sekwestru ziem kościelnych i rozwiązało klasztory. Dekrety te znalazły się w konstytucji z 1791, przewidującej podział władz oraz gwarantującej wolność osobistą i równość obywateli. Antykościelna polityka Zgromadzenia przyczyniła się do zmniejszenia jego popularności w kraju. Szlacheccy emigranci (rojaliści) rozbudzali za granicą nastroje wrogie rewolucji; w odpowiedzi Zgromadzenie wypowiedziało Austrii wojnę (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). We WRZEŚNIOWYCH MASAKRACH w 1792 tłum zamordował setki znajdujących się w więzieniach rojalistów. Zgromadzenie powołało nowe ciało rządzące, Konwent Narodowy, który 21 września 1792 obalił monarchię konstytucyjną i ustanowił republikę. Ludwika sądzono za zdradę i stracono. Egzekucja stała się bodźcem do wybuchu rojalistycznych powstań, z których największe ogarnęło Wandeę, oraz do walki między ugrupowaniami dąŜącymi do przejęcia całej władzy we Francji. W okresie tym, zwanym rządami terroru (1793-1794), aresztowano tysiące ludzi, sądzono w trybie przyśpieszonym i tracono pod zarzutem działalności kontrrewolucyjnej. W 1795 została uchwalona nowa konstytucja, ale rząd, tzw. Dyrektoriat, cechowała wyjątkowa korupcja. Dyrektoriat został obalony w wyniku zamachu stanu Napoleona Bonapartego (1769-1821) 9 listopada 1799. Patrz takŜe NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis.

FRANCUSKA REWOLUCJA 1830 (rewolucja lipcowa). Francuska klasa średnia i związana z nią prasa odnosiły się z wielką niechęcią do nieudolnego króla Karola X (1757-1836). Szczególną wrogość budzili zwłaszcza królewscy doradcy, zagorzali rojaliści. Gdy król powierzył utworzenie nowego rządu swemu faworytowi, ultrasowi Julesowi de Polignac (1780-1847), wywołało to ostry sprzeciw Izby Deputowanych. Rozgniewany Karol rozwiązał Izbę (1829). Próba ograniczenia wpływów znienawidzonego polityka doprowadziła do upadku całego systemu władzy. Po wyborach 1830 w Izbie znalazło się jeszcze więcej opozycjonistów niŜ poprzednio; Karol ponownie rozwiązał Izbę i razem z Polignakiem ogłosili „ordonanse lipcowe", które wprowadzały ostrą cenzurę prasy i ograniczały prawa wyborcze. ParyŜanie podnieśli bunt; 27 lipca 1830 zbudowali na ulicach barykady. Do mieszkańców przyłączyły .się jednostki wojska i dawni członkowie Gwardii Narodowej rozwiązanej w 1827. Karol anulował nowe ordonanse i zdymisjonował Polignaca (30 lipca 1830), ale było juŜ za późno; ministra aresztowano i skazano na doŜywotnie więzienie (w 1836 zwolniono go na podstawie amnestii). Karol uciekł, później abdykował na korzyść wnuka. Powstańcy, podzieleni na republikanów sprzyjających markizowi de Lafayette (1757-1834) i monarchistów opowiadających się za konserwatywnym księciem Orleanu, Ludwikiem Filipem (1773-1850), wiedli spory, aŜ wreszcie rozwiązane mieszczańskie zgromadzenie ustawodawcze ogłosiło bezkrólewie i proklamowało królem Ludwika Filipa. Jego nieudolność i prawicowa polityka doprowadziły do upadku „monarchii lipcowej", FRANCUSKIEJ REWOLUCJI 1848 i powstania Drugiej Republiki. FRANCUSKA REWOLUCJA 1848 (rewolucja lutowa). Podobnie jak w przypadku FRANCUSKIEJ REWOLUCJI 1830 równieŜ w 1848 obiektem powszechnej krytyki był konserwatywny minister. Tym razem nastroje rewolucyjne szerzyły się równieŜ wśród robotników, którzy obwiniali rząd za brak działań mających

170

załagodzić kryzys ekonomiczny 1846-1847. Obwinianym ministrem był Frangois Guizot (1787-1874), niepopularnym monarchą - król Ludwik Filip (1773-1850). Ze względu na zakaz prowadzenia jawnej kampanii wyborczej do nadchodzących wyborów partie opozycyjne zorganizowały „kampanię bankietową". NajwaŜniejsze takie zebranie wyznaczone było na 22 lutego 1848 w ParyŜu, jednak król i Guizot nie wyrazili na nie zgody. Mimo to paryŜanie tłumnie zgromadzili się na miejscu odwołanego bankietu; następnie wybuchły walki uliczne. 23 lutego 1848 część wojsk rządowych otworzyła ogień do tłumu, ale inne złoŜyły broń lub przyłączyły się do walczących. Rewolucjoniści zmusili Guizota do dymisji, a następnego dnia abdykował Ludwik Filip. Izba Deputowanych powołała rząd tymczasowy - Komitet Bezpieczeństwa Publicznego - pod kierownictwem Alphonse'a de Lamartine'a (1790-1869). Rząd ogłosił powstanie Drugiej Republiki i usiłował spełnić wszystkie Ŝądania; zorganizował warsztaty narodowe, przyznał prawo do pracy i zapowiadał wybory powszechne. Rewolucja miała na ogół charakter lokalny; odzew w kraju był umiarkowany. Komisja Wykonawcza, ponownie z udziałem Lamartine'a, zastąpiła rząd tymczasowy. Usiłowała spełnić dalsze Ŝądania społeczeństwa (maj 1848). Zlikwidowała jednak warsztaty narodowe, co doprowadziło do powstania pozbawionych pracy robotników (Dni Czerwcowe, 23-26 czerwca 1848). Opracowała równieŜ demokratyczną konstytucję. Po nowych wyborach zmienił się znowu układ sił w Izbie Deputowanych: monarchiści pokonali radykałów w stosunku pięć do dwóch, a odłam umiarkowany - sześć do jednego. Rewolucja dobiegła końca, a wkrótce podobny los spotkał republikę. W grudniu 1848 na prezydenta wybrano księcia Ludwika Napoleona (1808-1873), konserwatystę. Druga Republika przestała istnieć w 1852 na skutek mistrzowskiego zamachu stanu Ludwika Napoleona, który ustanowił Drugie Cesarstwo i ogłosił się cesarzem Napoleonem III.

FRANCUSKA WOJNA 1635-1648. Armia cesarza Ferdynanda II odniosła spore sukcesy

w 1634 w trakcie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. W rezultacie w 1635 cesarz Ferdynand II zawarł pokój z Saksonią i państwami luterańskimi. Kardynał Armand Richelieu (1585-1642), pierwszy minister króla Francji Ludwika XIII (1601-1643), obawiał się rosnącej potęgi Habsburgów. Wobec tego katolicka Francja obiecała pomoc finansową i wojskową ksiąŜętom niemieckim, którzy zgodzili się prowadzić dalej wojnę z katolickimi Habsburgami. Richelieu zawarł w 1635 przymierze ze Szwecją, Holandią i Danią, a 21 maja 1635 wypowiedział wojnę Hiszpanii. Wojska francuskie podjęły ofensywę w róŜnych regionach Europy, a tymczasem w 1636 cesarz wypowiedział wojnę Francji, najechały ją armie hiszpańskie i bawarskie, które jednak w końcu wyparto z kraju. W 1636 Johan Barer (1596-1641) wódz szwedzki pobił armię austriacko-saską pod Wittstockiem. Wojska francuskie zatrzymały (1637) na południu armię hiszpańską, która wkroczyła do Francji. W 1639 flota holenderska rozbiła silną flotę hiszpańską w bitwie w pobliŜu Downes. W 1640 wybuchły powstania antyhiszpańskie w Portugalii i Katalonii wspierane przez Francję. Wódz szwedzki Lennart Torstensson (1603-1651) pobił armię cesarsko-saską pod Breitentechtem (1642), po czym ruszył przeciw Duńczykom (patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645). 19 maja 1643 francuskie wojska pod dowództwem Ludwika Kondeusza (1621-1686) odniosły decydujące zwycięstwo pod Rocroi, zniosły tu armię hiszpańską, jej odtworzenie wymagało czasu. Forstesson pobił siły cesarskie pod Jankovem 1645 (Czechy). W Niemczech szwedzkie siły posuwały się stale na południe, natomiast Francuzi parli na północ, za Ren. Przedstawiciele cesarstwa rozpoczęli negocjacje ze Szwedami w Osnabriicku, a z Francuzami w Munster; negocjacje ciągnęły się przez kilka lat, w czasie których toczyły się krwawe walki. Ostatnia próba inwazji na Francję sił habsbursko-hiszpańskich zakończyła się zwycięstwem Kondeusza pod Lens 2 sierpnia 1648. 24 października 1648 cesarz Ferdynand III (1608-1657) podpisał traktat westfalski, który przerwał działania wojenne (patrz FRAŃ-

171

CUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659). PatTZ takśC

BEARNEŃSKIE ROKOSZE.

FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871. W czasie FRANCUSKO-PRUSKIEJ WOJNY, po kapitulacji i wzięciu do niewoli francuskiego cesarza Napoleona Trzecią (1808-1873) pod Sedanem, w ParyŜu ustanowiono m Republikę. Mieszkańcy bronili oblęŜonego przez Niemców miasta; głód zmusił ich do kapitulacji 28 stycznia 1871. W tym czasie zgromadzenie narodowe Trzeciej Republiki przeniosło się do Bordeaux i rozpoczęło negocjacje z Niemcami w sprawie warunków zawarcia pokoju. Upokorzeni obecnością Niemców w mieście i „niehonorowym" pokojem przyjętym przez zgromadzenie narodowe, w którym zasiadali w większości monarchiści, przebywający w ParyŜu francuscy przywódcy powołali niezaleŜny rząd republikański, Komunę Paryską, i wypowiedzieli posłuszeństwo zgromadzeniu. Komunardzi odparli wojska, które zgromadzenie wysłało w marcu w celu zajęcia ParyŜa, ale ich energia skupiła się na wewnętrznych sporach i jałowych eksperymentach z miejskim samorządem. Zgromadzenie, które przeniosło się do Wersalu, nakłoniło zwycięskich Prusaków, udających neutralność, do wypuszczenia jeńców francuskich. Zwolnionych jeńców powołano do armii i rozpoczęto oblęŜenie miasta. Wkraczający do stolicy Ŝołnierze natknęli się na zaciekły, rozpaczliwy opór komunardów walczących na barykadach; w czasie „krwawego tygodnia" (21-28 maja 1871) Ŝołnierze zastrzelili tysiące komunardów i stopniowo wyparli ich do centrum. Wycofujący się komunardzi mordowali zakładników, między innymi zabili arcybiskupa ParyŜa; spalili pałac Tuileries, magistrat, Pałac Sprawiedliwości i inne waŜne budynki. Po zgnieceniu oporu rozpoczęły się masowe egzekucje; zwycięzcy zabili co najmniej 17 tysięcy jeńców, wielu uwięziono lub zesłano do karnych kolonii. Później obalono komuny w innych miastach - Marsylii, Tuluzie i Saint Etienne - i tam takŜe zastosowano bezlitosne represje. Radykałowie zostali bez przywódców, obywatele domagali się trwałej republiki, a monarchiści dąŜyli do przywrócenia rządów monarchicznych, a nawet absolutyzmu.

FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 18581863. W okresie panowania cesarza Napoleona III (1808-1873) Francja próbowała powstrzymać ekspansję Syjamu (Tajlandia) w Indochinach (Wietnam, KambodŜa, Laos), aby rozszerzyć swoje rynki zbytu i jednocześnie połoŜyć kres prześladowaniu chrześcijańskich misjonarzy w Wietnamie. Niezmienna wrogość Wietnamu wobec ludzi z Zachodu doprowadziła do wysłania pod koniec lata 1858 ekspedycji francusko-hiszpańskiej, która przejęła port w Tourane (Da Nang, Wietnam). Z uwagi na choroby tropikalne i brak Ŝywności dowództwo ekspedycji zrezygnowało z ataku na stolicę Wietnamu Hue na północy. Zamiast tego ekspedycja skierowała się na południe do Sajgonu w Kochinchinie (południowy Wietnam). W 1859 zdobyto Sajgon, pozostawiono tam garnizon hiszpańsko-francuski liczący 1000 Ŝołnierzy; reszta wojska wróciła do Tourane. W obliczu cholery dziesiątkującej wojsko oraz zaangaŜowania się w wojnę w Chinach (patrz OPIUMOWA WOJNA DRUGA 1856-1860) Francja usiłowała bez powodzenia wynegocjować pokój z królem Wietnamu, Tu Duć (1829-1883). Francusko-hiszpański garnizon w Sajgonie wytrzymał prawie całoroczne oblęŜenie, aŜ w końcu w lutym 1861 przybyły mu z odsieczą wojska francuskie. Po zakończeniu działań w Chinach oddziały francuskie wkroczyły do trzech wschodnich prowincji Kochinchiny. W związku z wybuchem powstania w Tonkinie (północna część Wietnamu) Tu Duć zaproponował pokój (1862); ustąpił Francji trzy wschodnie prowincje (Sajgon, My Tho, Bien Hoa) oraz wyspy Kondor (Con Son lub Gon Don), zgodził się otworzyć trzy porty dla francuskiego handlu, zapewnić swobodę wyznania i zapłacić wysokie odszkodowanie wojenne. Pod naciskiem wojsk francuskich Tu Duć ratyfikował układ pokojowy w kwietniu 1863. W tym samym roku król KambodŜy Norodom (1834-1904) przyjął francuski protektorat nad swoim krajem. W 1867 Syjam zrezygnował ze swoich roszczeń w KambodŜy na rzecz Franqi. FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1873-1874. W 1867 cesarz Wietnamu Tu Duć

172

(1829-1883) ustąpił resztę Kochinchiny (południowa część Wietnamu) Francji, która dąŜyła do ustanowienia szlaku handlowego do południowo-zachodnich Chin. Do Hanoi wysłano francuskiego podróŜnika Francisa Garniera (1839-1873) z małym oddziałem wojska, by rozstrzygnął spór między miejscowymi urzędnikami a ujętym francuskim handlarzem-przemytnikiem. Hanoi nie poddało się Garnierowi, który stanął po stronie francuskiego kupca. Garnier wziął twierdzę Hanoi szturmem, a następnie przystąpił do przejmowania innych twierdz w delcie Rzeki Czerwonej i opanował większość duŜych miast wietnamskich na północy. Opór stawiły mu połączone siły wietnamsko-chińskie, zwane „Piratami Czarnej Flagi"; Garnier zginął w bitwie w końcu 1873. Wietnamczycy i Chińczycy przechwycili statki francuskie i spalili profrancuskie chrześcijańskie miasta w Tonkinie (północna cześć Wietnamu). Francja uznała, Ŝe walka jest nieopłacalna, chwilowo zrezygnowała z podejmowania działań i wycofała się z Hanoi i innych miast. Tu Duca zmuszono do uznania francuskiego panowania w Kochinchinie za bezsporne i zapewnienia, Ŝe chrześcijańscy misjonarze i nawróceni na chrześcijaństwo nie będą prześladowani; handel francuski uzyskał prawo Ŝeglugi po Rzece Czerwonej. FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 18821883. W 1881 Chiny ogłosiły, Ŝe An-nam, czyli Wietnam, pozostaje pod ich zwierzchnictwem i wysłały wojska w dół Rzeki Czerwonej, by zajęły obszar północnego Tonkinu. Francja zniecierpliwiona ciągłym prześladowaniem przez Wietnamczyków misjonarzy w Wietnamie, ponownie zaczęła rozszerzać swoje posiadłości kolonialne w Indochinach (Wietnam, Laos i KambodŜa), czemu sprzeciwiły się Chiny. Do Hanoi, administracyjnego ośrodka Tonkinu, posłano francuskiego komendanta, Henriego Laurenta Riviere'a (1827-1883) z małym oddziałem Ŝołnierzy, by usunął Chińczyków i zmusił do uległości „Piratów Czarnej Flagi". Riviere zdobył twierdzę Hanoi, wybrzeŜe wokół Nam Dinh i kopalnię węgla Hon Gai;

zginął w czasie kontrataku Wietnamczyków. Gdy na miejsce przybyły francuskie posiłki, Francja wynegocjowała traktat, w którym Wietnam ustępował Tonkin (1882). Gdy Chiny odrzuciły to porozumienie, francuskie siły zdobyły Hanoi i Hajfong i ostrzelały stolicę Wietnamu, Hue (1883). Jednocześnie z walkami trwały negocjacje i wreszcie 25 sierpnia 1883 podpisano traktat, który uznawał protektorat Francji nad Wietnamem północnym (Tonkin) i środkowym (Annam); południowy Wietnam (Kochinchina) znalazł się juŜ wcześniej pod panowaniem Francji. Dziesięć lat później Syjam zrzekł się na korzyść Francji roszczeń do Laosu, który przyłączono do federacji zwanej francuskimi Indochinami. Patrz takŜe CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1883-1885. FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1946-1954. Po wycofaniu się pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II Japonii z Indochin Francja nie dysponowała dostatecznymi siłami, by niezwłocznie umocnić swoją władzę w dawnej kolonii. Na północy, Viet-Minh, partia polityczna kierowana przez Ho Szi Mina (1890P-1969) proklamowała niepodległą Demokratyczną Republikę Wietnamu. Francja zgodziła się uznać Wietnam za wolne państwo w ramach Unii Francuskiej, ale negocjacje się przeciągały. W grudniu 1946 siły zbrojne Viet-Minhu zaatakowały garnizony francuskie, a w następnych latach w regionach wiejskich nasilała się na działalność partyzantów. W 1949 ustanowiono tymczasowy rząd wietnamski pod przewodnictwem cesarza Bao Dai (ur. 1913); rząd ten uznała Francja, a w 1950 Stany Zjednoczone. Opanowany przez komunistów Viet-Minh odrzucał jakiekolwiek formy władzy francuskiej i korzystając z chińskiej pomocy wojskowej przypuszczał stale ataki na posterunki francuskie na granicy wietnamsko-chińskiej. W 1951 Viet-Minh utworzył wspólny front z ugrupowaniami komunistycznymi w Laosie i KambodŜy i wzmógł działania militarne. Oddziały dowodzone przez generała

173

Vo Nguyen Giapa (ur. 1910?) rozpoczęły 13 marca 1954 natarcie na strategiczną twierdzę francuską Dien Bien Phu w północno-zachodnim Wietnamie. Giap oblegał twierdzę przez 56 dni; wojska Viet-Minhu prowadziły ciągły ostrzał artyleryjski i moździerzowy. Obrońcy poddali się 7 maja 1954, po wyczerpaniu zapasów amunicji. W tym samym czasie w Genewie, na konferencji międzynarodowej, przygotowywano porozumienie przewidujące rozejm i ewakuację sił francuskich. Viet-Minh powołał rząd na terenach na północ od 17. równoleŜnika, natomiast na południe od tej linii demarkacyjnej rząd utworzyli Wietnamczycy nie będący zwolennikami komunizmu. Wojna nie cieszyła się poparciem Francuzów; mimo poraŜki i utraty wpływów w Azji Południowo-Wschodniej większość obywateli Francji poparła zakończenie wojny. W lipcu 1954 Wietnam podzielono na Demokratyczną Republikę Wietnamu (Wietnam Północny) i Republikę Wietnamu (Wietnam Południowy). Patrz takŜe WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1955-1965; WIETNAMSKA WOJNA 1956-1975. FRANCUSKICH KANADYJCZYKÓW POWSTANIE 1837. Patrz PAPINEAU POWSTANIE 1837. FRANCUSKO-ALGIERSKIE WOJNY 1832-1847. Patrz ABD EL-KADERA WOJNY.

FRANCUSKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz ANGIELSKO-FRANCUSKIE WOJNY.

FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA 1477-1493. Po śmierci Karola Śmiałego burgundzkiego (1433-1477) (patrz BURGUNDZKO-SzwAjCARSKA WOJNA 1474-1477) król Francji Ludwik XI (1423-1483) stale dąŜący do powiększenia terytorium swego kraju, zgłosił pretensje do Burgundii. Na przeszkodzie tym planom stanęło małŜeństwo Marii Burgundzkiej (1457-1482), córki i sukcesorki Karola Śmiałego, z austriackim arcyksięciem Maksymilianem (1459-1519). Ludwik zajął sporne ziemie, ale wojska Marii odniosły zwycięstwo nad jego armią pod Tour-

nai (1477). Później toczyły się sporadyczne działania wojenne, w ich trakcie Maksymilian miał ponadto kłopoty z Niderlandami (patrz NIDERLANDZKA WOJNA DOMO WA 1477-1492). Francuzi, zwycięŜeni w niewielkiej bitwie pod Guinegate (1479), zgodzili się na rozejm, ale w tajemnicy wspomagali zbuntowane miasta flamandzkie stawiające opór Maksymilianowi i przyczynili się do narzucenia mu upokarzającego traktatu z Arras (1482). Zgodnie z warunkami traktatu, w celu zapewnienia stałej przychylności i współpracy Francji w kwestii flamandzkiej, Maksymilian zgodził się wydać swą córkę, będącą jeszcze dzieckiem, za delfina Francji i od razu przekazać jej posag w postaci Burgundii, Artois i Franche-Comte. Syn Maksymiliana, Filip (1478-1506), zostawszy w ten sposób „Burgundczykiem bez ziemi", starał się poprzez swoich przedstawicieli rządzić opornymi Niderlandami, wciąŜ wspomaganymi przez Francję. Główny cięŜar kłopotów z Niderlandami musiał dźwigać jego ojciec, który przerwał wojnę z Francją, by walczyć z Niderlandami. W 1486, juŜ jako cesarz-elekt Świętego Cesarstwa Rzymskiego, zajął St. Omer we Flandrii. Austria dokonała dwóch nieudanych najazdów (1486, 1487) i zawarła pokój z Francją (1489), po czym Maksymilian musiał się zająć nowym buntem we Flandrii. Po jego stłumieniu podjął na nowo wojnę z Francją; armia austriacka zwycięŜyła francuską pod Dournon w 1493, w tym samym roku traktatem pokojowym z Senlis Francja przekazała Austrii Artois i Franche-Comte. Maksymilian odzyskał córkę, którą delfin porzucił dla bretońskiej księŜniczki (patrz „SZALONA WOJNA" 1488-1491), zawarł takŜe porozumienie o nieagresji oraz o wspólnym zarządzaniu niektórymi fortami przygranicznymi. Zgodnie z umową Francja miała sprawować nad nimi władzę wojskową, a Filip - administracyjną. Burgundia jednakŜe pozostała na stałe posiadłością francuską. Patrz takŜe FRANCUSKO-BURGUNDZKIE WOJNY 1464-1465, 1467-1477.

174

FRANCUSKO-BURGUNDZKIE WOJNY 1464-1465,1467-1477. DąŜenia króla Francji Ludwika XI (1423-1483) do wzmocnnienia władzy centralnej spotkały się z niechęcią i sprzeciwem wielu potęŜnych panów francuskich, między innymi Karola Śmiałego burgundzkiego (1433-1477) współtwórcy sojuszu ksiąŜąt - Ligi Dobra Publicznego (1464) - skierowanego przeciw Ludwikowi XI, który zdołał przeciągnąć na swoją stronę drobną szlachtę i mieszczan. Liga pobiła wojska Ludwika w bitwie pod MontIhery (13 lipca 1465); na mocy traktatu z Conflans (1465) król francuski musiał zwrócić ziemie zbuntowanym wielmoŜom; Karol uzyskał ziemie nad Sommą, co później przysporzyło mu kłopotów, gdyŜ za poduszczeniem Ludwika tamtejsi mieszczanie wzniecili bunt. Po śmierci ojca w 1467 Karol odziedziczył księstwo Burgundii; rozpoczął wówczas długą walkę z Ludwikiem o pełną niezaleŜność Burgundii od Francji. Dzięki zręcznej dyplomacji Ludwik zdołał doprowadzić do rozpadu Ligi Dobra Publicznego; próbował nawiązać negocjacje z Karolem w Peronne (1468), ale został przez niego uwięziony w czasie rewolty (którą sprowokowali zausznicy króla) w Liege i musiał pójść na ustępstwa, by odzyskać wolność. Rozszerzając siłą swoje panowanie aŜ po Ren, Karol spiskował z innymi państwami (takŜe z Anglią, z którą zawarł sojusz), by doprowadzić do klęski Ludwika i podziału królestwa między spiskowców. Dyplomatyczne manewry Ludwika udaremniły te plany - król albo zawierał pokój z sojusznikami Burgundii albo ich przekupywał. W 1473 cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk III (1415-1493) nie zgodził się na koronację Karola na króla Burgundii (co podniosłoby jej status do rangi królestwa). Wojska francuskie, szwajcarskie i niemieckie (Świętego Cesarstwa Rzymskiego) zaatakowały zreorganizowaną i zdyscyplinowaną armię Karola, która wcześniej oswobodziła Burgundię spod panowania francuskiego (patrz BURGUNDZKO-

-SZWAJCARSKA WOJNA 1474-1477). Sojusznicy

zdobyli obszerne terytoria łącznie z Lotaryngią (1475). Wraz ze śmiercią Karola w bitwie pod Nancy zakończył się opór Burgundii; dzięki traktatowi w Arras z 1482 Ludwik zyskał pełną władzę nad Burgundią. Patrz takŜe FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA 1477-1493.

FRANCUSKO-CHIŃSKA WOJNA 1883-1885.

Patrz CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isss-isss. FRANCUSKO-FLAMANDZKA WOJNA 1300-1303. Patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1300-1303; OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302. FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1547-1559. Patrz HABSBURGÓW i WALEZJUSZY WOJNA 1547-1549.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659. Po zakończeniu TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY we Francji wybuchła wojna domowa (patrz FRONDY WOJNY 1648-1653). Przywódca rebelii, Ludwik Kondeusz (1621-1686), zawarł w 1651 sojusz z Hiszpanią. Hiszpania wówczas prowadziła wojnę z Anglią (patrz ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1655-1659), a Anglia walczyła z Holendrami (patrz HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA PIERWSZA 1652-1654). Wojska francuskie pod dowództwem wicehrabiego Henryka de Turenne (1611-1675) zwycięŜyły w północnej Francji przewaŜającą liczebnie armię hiszpańską dowodzoną przez Kondeusza, wówczas hiszpańskiego generała, 25 sierpnia 1654 w bitwie pod Arras. 17 lipca 1656 Henryk Turenne przegrał pod Yalenciennes. W 1657 Francja i Anglia zawarły przymierze przeciw Hiszpanii. Hiszpanie z kolei ponieśli klęskę w bitwie na Diunack 14 czerwca 1658 i wkrótce stracili pobliską Dunkierkę (północna Francja). Złamano opór Hiszpanii; Francja stała się największą potęgą Europy. Traktat pokojowy w Pirenejach z 7 listopada 1659 ustalił bieg granicy hiszpańsko-francuskiej wzdłuŜ Pirenejów, Francja uzyskała Roussilon, Artois i kilka

175

twierdz w hiszpańskich Niderlandach (Belgia i Luksemburg). Patrz takŜe HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1655-1677.

wcześniejszą obietnicę amnestii dla rewolucjonistów, król wziął na nich bezlitosny odwet, któremu bezradnie przyglądały się wojska francuskie.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727.

Patrz ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-

FRANCUSKO-IROKESKIE WOJNY. Patrz IRO-

-1729.

KESKO-FRANCUSKIE WOJNY.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1823.

FRANCUSKO-NIEMIECKA WOJNA 978-980.

Wielkie mocarstwa obserwowały z uwagą trwające prawie trzy lata frakcyjne walki w Hiszpanii, których celem było rządzenie krajem. Zaalarmowane uwięzieniem króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833) przez uzbrojonych rewolucjonistów, przeciwników absolutyzmu, wielkie mocarstwa na Kongresie w Weronie w październiku 1822, mimo sprzeciwów Wielkiej Brytanii, upowaŜniły Francję do interwencji (patrz HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1820-1823) i przywrócenia Ferdynandowi tronu. 17 kwietnia 1823 francuskie wojska pod dowództwem Louisa Antoine'a de Bourbona, księcia Angouleme (1775-1844) przekroczyły Pireneje i wkroczyły do Hiszpanii serdecznie witane przez Basków i Katalończyków. KsiąŜę wysłał wojska, które miały oblegać San Sebastian, a sam rozpoczął natarcie na opanowany przez rewolucjonistów Madryt. Rząd rewolucyjny przeniósł się do Sewilli, natomiast komendant wojskowy Madrytu skapitulował i po kryjomu uciekł do Francji. Pozbawiony dowództwa garnizon w Madrycie nie był w stanie oprzeć się Francuzom, którzy zdobyli miasto i powierzyli władzę wybranemu przez Hiszpanów regentowi mającemu pełnić ten urząd do powrotu Ferdynanda. Z Madrytu Francuzi ruszyli na południe i rozpoczęli oblęŜenie Kadyksu, bronionego przez rewolucjonistów pod wodzą pułkownika Rafaela del Riego y Nuńeza (1785-1823). W Kadyksie więziony był Ferdynand, sprowadzony tam przez Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze). Wojska Riego poniosły 31 sierpnia 1823 poraŜkę w bitwie pod Trocadero, Kadyks poddał się Francuzom 23 września 1823 i uwolniony Ferdynand powrócił na tron. Odwołując

Lotar (941-986), przedostatni król Francji z dynastii karolińskiej postanowił odzyskać na drodze wojennej Lotaryngię, utraconą na rzecz Niemiec w 925, która w tym czasie znajdowała się pod panowaniem cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ottona II (955-983), seniora lennego Lotara. Ottonowi, którego ród zajął duŜą część ziem naleŜących niegdyś do cesarstwa frankońskiego (dzięki Karolowi Wielkiemu), zaleŜało na tym, by królowie francuscy byli słabi. Otton podjął walkę z najazdem Lotara (978), który zdobył Akwizgran i omal nie ujął samego Ottona. W odpowiedzi wojska niemieckie dokonały inwazji na Francję, jednakŜe nie doszło do powaŜniejszych walk i wojna zakończyła się pojednaniem w 980, a Lotar zrzekł się wszystkich swoich roszczeń. Mimo to gdy w 983 Otton zmarł, a cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego ogłoszono jego małoletniego syna, Ottona III (980-1002), wybuchła wojna o sukcesję, w 985 Lotar ponownie najechał Lotaryngię. Zmarł w czasie działań, pozostawiając tron młodemu Ludwikowi V (ok. 967-987), który słusznie otrzymał przydomek Gnuśny. FRANCUSKO-PRUSKA WOJNA 1870-1871

(francusko-niemiecka wojna). Po zwycięstwie Prus w SIEDMIOTYGODNIOWEJ WOJNIE Otto von Bismarck (1815-1898), premier pruski, podjął kroki na rzecz zjednoczenia niezaleŜnych, południowych państw niemieckich w antyfrancuskim Związku Północnoniemieckim. Kiedy w 1870 Prusy starały się umieścić na tronie hiszpańskim księcia z rodu Hohenzollernów, spokrewnionego z pruskim domem królewskim, cesarz Francji Napoleon III

176

(1808-1873) zaniepokoił się ewentualną groźbą dwustronnego ataku prusko-hiszpańskiego. Bismarck dąŜący do sprowokowania wojny opublikował 14 lipca 1870 treść emskiej depeszy wysłanej do niego z kancelarii króla Prus, zmienił jednak jej treść w taki sposób, Ŝe i Francja, i Prusy poczuły się uraŜone jałowymi rozmowami, jakie oba kraje prowadziły poprzedniego dnia w sprawie hiszpańskiego tronu. Zerwano stosunki dyplomatyczne, a 19 lipca 1870 Francja wypowiedziała wojnę (Napoleona III przekonywano, Ŝe armia francuska jest niezwycięŜona, a pewne zwycięstwo podniesie w kraju jego upadający prestiŜ). Francuskie wojska pod dowództwem Achille'a Bazaine'a (1811-1888) ruszyły na wschód, ale zostały pokonane i rozpoczęły odwrót. 18 sierpnia 1870 doszły do Gravelotte, gdzie dalszy marsz w kierunku Yerdun uniemoŜliwiły im pierwsza i druga armia pruska, liczące w sumie 190 tysięcy Ŝołnierzy, pod dowództwem hrabiego Helmuta von Moltke (1800-1891). Francuzi początkowo zadali cięŜkie straty atakującym wojskom pruskim, ale później nie przeszli do przeciwnatarcia i przegrali bitwę; po bitwie wojska Bazaine'a wycofały się do twierdzy Metz. l września 1870 pod Sedanem (Francja) poraŜkę poniosła druga armia francuska (Napoleon osobiście poprowadził ostatni daremny atak, a następnie skapitulował). Bazaine ze 170-tysięczną armią bronił się przez 54 dni w oblęŜonym Metzu, po czym poddał się (Bazaine'a sądzono później za zdradę i skazano na 20 lat więzienia). W ParyŜu powołano tymczasowy rząd obrony narodowej, zdetronizowano Napoleona III i proklamowano Trzecią Republikę. Prusacy oblegali ParyŜ od września 1870 do stycznia 1871; w styczniu głód zmusił miasto do kapitulacji. Francuskie i niemieckie wojska prowadziły dalej wojnę w róŜnych prowincjach francuskich aŜ do rozejmu, który zakończył wojnę. W marcu natomiast wybuchła FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871. Na mocy frankfurckiego traktatu pokojowego z 10 maja 1871 Niemcy uzyskały

Alzację i Lotaryngię, a Francja musiała zapłacić ogromną kontrybucję i pozostać pod niemiecką okupacją aŜ do spłaty naleŜności. W 1871 króla Prus Wilhelma I (1797-1888) ogłoszono cesarzem Niemiec (w Wersalu, dając tym wyraz lekcewaŜeniu Francji). Francja utraciła dominującą pozycję w Europie. Pokój między wielkimi mocarstwami przetrwał do wybuchu ŚWIATOWEJ WOJNY L FRANCUZÓW l INDIAN WOJNA 1754-1763.

Była to ostatnia i decydująca wojna z całego szeregu konfliktów między Francuzami, Brytyjczykami, Indianami i kolonistami 0 władzę nad dolinami rzek Świętego Waw rzyńca i Ohio. Gubernator Wirginii, Robert Dinwiddie (1693-1770), wysłał wojska te rytorialne pod dowództwem Jerzego Wa szyngtona (1732-1799) z poleceniem zbu dowania fortu u zbiegu rzek Allegheny 1 Monongahela, który miał chronić tę oko licę przed atakiem Francuzów. W rejonie tym istniał juŜ francuski fort Duąuesne (Pittsburgh); Francuzi natarli na Waszyng tona, który zbudował w pobliŜu fort Necessity i zmusili go do kapitulacji (3 lipca 1754); pozwolono mu wycofać się do Wir ginii z niedobitkami wojska. W rok później generał Edward Braddock (1695-1755) po prowadził brytyjskich Ŝołnierzy i wojska kolonialne do ataku na fort Duąuesne. Uczestnicy wyprawy wpadli w zasadzkę; 9 lipca 1755 w pobliŜu fortu Francuzi i ich indiańscy sprzymierzeńcy rozgromili Ang lików. Wojska kolonialne pod dowództwem Williama Johnsona (1715-1775), urzędnika brytyjskiego w dolinie Mohawk Yalley, pokonały Francuzów i Indian w bitwie nad Lakę George (8 września 1755) w czasie kampanii Crown Point. Natomiast brytyjska ekspedycja do zajmowanego przez Fran cuzów fortu Niagara zakończyła się fias kiem. W 1756 Francuzi i Brytyjczycy wypo wiedzieli formalnie wojnę (patrz SIEDMIO LETNIA WOJNA 1756-1763). Markiz Louis Joseph de Montcalm (1712-1759) objął dowództwo wszystkich wojsk francuskich

177

w Kanadzie, a dowódcą sił brytyjskich w Ameryce został generał John Campbell (1705-1782), czwarty hrabia Loudoun. Wyruszywszy z fortu Ticonderoga siły francuskie pod wodzą Montcalma obiegły, zdobyły i zniszczyły fort William Henry na południowym krańcu jeziora George'a, zbudowany i obsadzony przez Brytyjczyków (patrz FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA w FORCIE WILLIAM HENRY 1757). Zaniepokojeni tym Brytyjczycy opracowali plan działań mający na celu wyparcie Francuzów z Ameryki Północnej; na miejsce Campbella mianowano generała Jamesa Abercrombiego (1706-1781). Po nieudanej próbie pokonania Francuzów w forcie Ticonderoga Abercrombiego zastąpił baron Jeffrey Amherst (1717-1797). Francuzi opuścili i wysadzili fort Duąuesne w końcu listopada 1758, tuŜ przed zdobyciem go przez brytyjskie wojska kolonialne. Jednocześnie Amherst i generał James Wolfe (1727-1759) oblegali francuski fort w Louisbourgu, w Nowej Szkocji (patrz KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748) i po cięŜkich walkach zmusili go do kapitulacji (27 lipca 1758). Później Amherst na czele 11-tysięcznej armii zdobył szturmem fort Ticonderoga i Crown Point (czerwiec-lipiec 1759). W tym samym czasie brytyjskie wojska wspierane przez Indian Irokezów wyparły Francuzów z Ohio ł Illinois. Przełomem w wojnie była bitwa rozegrana 13 września 1759 na równinie Abrahama w pobliŜu miasta Quebec w Kanadzie, w której spotkali się Montcalm i Wolfe. Obaj polegli w walce; Brytyjczycy wygrali bitwę, zdobyli Quebec, który Francuzi próbowali odbić bez powodzenia w 1760. Kanada przeszła w ręce brytyjskie. W 1762 flota admirała George'a Rodneya (1719-1792) pokonała Francuzów w Zatoce Meksykańskiej, zmuszając do kapitulacji St. Lucie, Grenadę, St. Yincent i Martynikę. Formalnie pokój nastał po zakończeniu wojny siedmioletniej w Europie i podpisaniu traktatu paryskiego (1763). Francja straciła wszystkie posiadłości w Ameryce Północnej z wyjątkiem Nowego Orleanu i wysp

St. Pierre, Miąuelon, Gwadelupy i Martyniki. Patrz takŜe KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697; PONTIACA WOJNA 1763-1766; KRÓLOWEJ ANNY WOJNA 1702-1713.

FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA 670-679. Chlodwig król Franków salickich w początkach VI w. zjednoczył w swym państwie obok nich równieŜ Franków rypuarskich. Państwo po jego śmierci zostało rozdzielone na trzy królestwa: Neustria (zachodnia Galia, czyli Francja, na północ od Loary), Austrazja (wschodnia Galia, na północ od Loary i na zachód od Renu) i Burgundia. KaŜde królestwo miało, zgodnie ze zwyczajem, króla z dynastii Merowingów i majordoma. W 670 Leodegariusz (Leodegar, Leger) (zm. 679), Burgundczyk, uwięził Ebroina (Eburona) z Neustrii (zm. 681) dąŜącego do tego, by zostać jedynym majordomem. Ebroin uciekł, uwięził z kolei Leodegariusza, kazał go zabić i sprawował tyrańskie rządy jako majordom połączonych królestw Neustrii i Burgundii. Zabójstwo Ebroina w 681 zakończyło dominację Neustrii. Druga frankońska wojna domowa 687. Pepin II z Heristalu (zm. 714) sprawował urząd majordoma austrazyjskiego od 680 do 714. Z powodzeniem opierał się ambicjom Neustrii, unikając przy tym walki, aŜ do wprowadzenia na tron Austrazji nowego, młodocianego króla z dynastii Merowingów. Wówczas doszło do konfrontacji zbrojnej - w bitwie pod Tertry (687) Pepin zwycięŜył wojska Neustrii i Burgundii, po czym zjednoczył wszystkie trzy królestwa pod panowaniem swoim (jako majordoma) i młodocianego króla. W ten sposób utrzymał panowanie dynastii Karolingów załoŜonej przez jego ojca, Pepina z Landen (zm. 639?), nazwanej imieniem jego nieślubnego syna, Karola Młota (688P-741). Trzecia frankońska wojna domowa 714-719. W chwili śmierci Pepina z Heristalu synowie jego juŜ nie Ŝyli, wobec czego królestwo podzielono między trzech jego wnuków, a wdowa po nim została

178

regentką. Nieślubny syn Pepina, Karol uciekł, gdyŜ groziło mu uwięzienie przez regentkę, przejął władzę w Austrazji jako majordom, po czym rozpoczął walkę o zjednoczenie państwa Franków. Między 716 a 718 jego wojska trzykrotnie zwycięŜały Neustrian, a w 718 ostatecznie pobiły króla i majordoma Neustrii w bitwie pod Yinchy. Karol osadził na tronie Neustrii marionetkowego króla z dynastii Merowingów. Burgundia bez walki poddała się Karolowi. Jako majordom Karol pełnił takie obowiązki królewskie, jak wydawanie dekretów, przewodniczenie sądom królewskim i dowodzenie armią. Jego syn, Pepin Krótki (714P-768) był pierwszym z Karolingów, który został królem. Patrz takŜe KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814. FRANKOŃSKO-BIZAN1YJSKA WOJNA 803-810. Karol Wielki, władca Franków (742814) dąŜył do tego, aby Bizancjum uznało jego tytuł cesarza Zachodu. Chcąc to uzyskać wszczął wojnę z Bizancjum zmierzając do opanowania Wenecji i Dalmacji, leŜących nad Morzem Adriatyckim. Wojsko lądowe i flota Karola odnosiły na ogół zwycięstwa. W 809 cesarz bizantyjski Nikifor I (zm. 811) zajęty walkami z Bułgarami (patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 809—817) TOZpOCZął

starania o osiągnięcie porozumienia z Frankami. W 810 Karol Wielki zawarł z Nikiforem pokój, oddając większość zdobytych terenów (zatrzymał Istrię, półwysep nad Morzem Adriatyckim) w zamian za uznanie jego tytułu cesarza Zachodu. FRANKÓW l LEMANÓW WOJNA 496. Po

najeździe germańskiego ludu Alemanów na królestwo Franków rypuarskich w rejonie Kolonii nad Renem, Frankowie rypuarscy poprosili o pomoc Chlodwiga (ok. 466-511), króla Franków salickich. W 496 Frankowie pod wodzą Chlodwiga zwycięŜyli Alemanów w rozstrzygającej bitwie pod Tolbiac (Zulpich), na południowy zachód od Kolonii. W czasie bitwy Chlodwig rzekomo modlił się do Boga, w którego wierzyła jego Ŝona,

obiecując w razie zwycięstwa nawrócenie na chrześcijaństwo. Przyjął chrzest w 496 (podobno razem z 3000 zwolenników) z rąk św. Remigiusza, biskupa Reims. FRANKÓW l AWARÓW WOJNA 791-796.

Karol Wielki (742-814) wraz z synem Pepinem (zm. 810) poprowadził armie frankońskie przeciw Awarom, ludowi pochodzenia tureckiego, którzy opanowali dolinę środkowego Dunaju i plądrując zdobyli wielkie bogactwa. W pierwszej fazie wojny Frankom nie udało się dopaść i rozbić Awarów. Karol Wielki wrócił do kraju i wzmocnił garnizony na wschodniej granicy. W 796 armia frankońska pod wodzą Pepina podbiła państwo Awarów, których część uszła za rzekę Cisę na równinie węgierskiej. Frankońskie wojska pod dowództwem Eryka z Friulu znalazły ukryte skarby Awarów i zawiozły Karolowi Wielkiemu 15 wozów zdobytego łupu. W 803 powstanie Awarów zostało stłumione. FRANKÓW Z MAURAMI WOJNA PIERWSZA

718-732. Po podboju państwa Wizygotów w Hiszpanii Maurowie (hiszpańscy muzułmanie) rozpoczęli najazdy na obszary leŜące na północ od Pirenejów; w 718 napadli na Akwitanię i południową Francję, w 719 zdobyli Narbonne. W 721 pod Tuluzą pobiły ich wojska Oda (Eudes) (665-735) księcia Akwitanii i wyparły z powrotem do Hiszpanii, ale w 725-726 Maurowie pobili całą Septymanię (kraina w południowej Francji). Później Maurowie pod dowództwem Abd ar-Rahmana (zm. 732), muzułmańskiego gubernatora Hiszpanii, rozpoczęli nowe najazdy; po drodze na północ doszli za Poitiers, pokonali Oda pod Garonną, spalili Bordeaux i spustoszyli Akwitanię. Odo poprosił Karola Młota (688P-741), majordoma królestwa Franków (patrz FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA TRZECIA 714-719) o pomoc. Armia Karola pobiła Maurów w bitwie pod Poitiers 732; Maurowie wycofali się do Hiszpanii, a Karol zyskał swój przydomek Młot. Druga wojna Franków z Maurami

179

734-759. Gdy Maurowie zostali osłabieni i nie mogli prowadzić działań wojennych na większą skalę, ksiąŜę Akwitanii Odo dawał sobie z nimi radę. Po śmierci Oda w 735 jego synowie wzniecili krótkotrwałą rebelię przeciw Karolowi Młotowi; Karol przybył do regionu Bordeaux, zmusił synów Oda do złoŜenia mu hołdu. Maurowie nadal dokonywali zagonów; zajęli na krótko Arles i dokonywali napadów w górnej części doliny Rodanu. Frankowie pobili ich pod Walencją w 737 i Lyonem w 739. Po śmierci Karola Młota jego synowie - Karloman (zm. 754) i Pepin Krótki (714P-768) - sprawowali wspólnie urząd majordomów, zarządzając królestwem i odpierając najazdy Maurów. Po wstąpieniu Karlomana do klasztoru (747) Pepin został jedynym władcą. Maurów, którzy powtórnie zdobyli Narbonne, wypędził z Septymanii aŜ za Pireneje, a Septymanię przyłączył do swego królestwa. Później Maurowie zaniechali najazdów na północ, częściowo z powodu walk Abbasydów z Omajjadami, lecz przede wszystkim dlatego, Ŝe chrześcijańskie królestwa Nawarry i Asturii (oba w północnej Hiszpanii) zagrodziły im drogę do Pirenejów. FREDOŃSKA REBELIA 1826-1827. W 1821 Hiszpania udostępniła osadnikom amerykańskim tereny Teksasu, a rok później rząd niepodległego od niedawna Meksyku kontynuował tę politykę (patrz MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1821). Amerykanin Hayden Edwards uzyskał od Meksyku nadanie i w pobliŜu Nacogdoches we wschodnim Teksasie załoŜył kolonię liczącą około 200 rodzin. Roszczenia do tych ziem zgłosili równieŜ osadnicy meksykańscy, którzy jednak nie mogli udowodnić swoich praw własności. Wybuchł ostry spór zakończony przez rząd meksykański odwołaniem nadania Edwardsa i nakazem opuszczenia przez niego Teksasu. Edwards ze swymi zwolennikami zdobyli Nacogdoches, ogłosili niepodległą republikę Fredonii i 21 grudnia 1826 uchwalili konstytucję. Liczące 200 osób wojsko Edwardsa sprzymierzone z Indianami z ple-

mienia Czirokezów uległo w styczniu 1827 przewaŜającym siłom meksykańskim; poraŜka zakończyła istnienie republiki Fredonii. Patrz takŜe TEKSASKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1836. FRIESA REBELIA 1799 (wojna gorącej wody). W 1798 Kongres USA w celu pozyskania pieniędzy uchwalił federalny podatek od budynków mieszkalnych. Federalni poborcy podatkowi napotkali w Bucks County (Pensylwania) rozgniewany tłum prowadzony przez „kapitana" Johna Friesa (1750-1818), cieszącego się popularnością wędrownego licytatora. Rozwścieczone gospodynie domowe oblały poborców wrzącą wodą i zmusiły ich do ucieczki. Prezydent USA John Adams posłał regularne wojska, które stłumiły rozruchy. Friesa pojmano i skazano na śmierć; został później ułaskawiony przez prezydenta. FRONDY WOJNY 1648-1653. W czasie małoletności króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) regentką była jego matka Anna Austriaczka, a pierwszym ministrem Juliusz Mazarini. W 1648 parlament paryski nie zaakceptował dekretów skarbowych. Sprzeciw wynikał z dąŜenia do ograniczenia rosnącej władzy królewskiej oraz obrony interesów coraz bardziej niezadowolonej szlachty, rozgoryczonej wysokimi podatkami. Bodźcem do powstania jawnej opozycji - Frondy parlamentu, stało się Ŝądanie, aby pragnący ponownej nominacji urzędnicy sądowi zrezygnowali z czteroletniego uposaŜenia. Parlament natomiast dąŜył do zapewnienia sobie prawa czynienia uwag i zmian w królewskich dekretach oraz do zatwierdzania nowych podatków; zaŜądał równieŜ wprowadzenia innych reform. Uwikłany w TRZYDZIESTOLETNIĄ WOJNĘ rząd francuski musiał ustępować do zawarcia pokoju westfalskiego (1648), który umoŜliwił sprowadzenie wojsk królewskich do Francji. W tym momencie zaczęły się aresztowania członków parlamentu. W odpowiedzi paryŜanie wznieśli barykady na ulicach

180

i wymusili zwolnienie aresztowanych. Wojska królewskie pod dowództwem Ludwika Kondeusza (1621-1686) przeprowadziły blokadę ParyŜa. Do Frondy przyłączyli się arystokraci. Gdy ci wezwali pomoc Hiszpanów, doszło do rozłamu. Członkowie parlamentu zawarli z dworem francuskim w 1649 pokój w Rueil, w którym parlament uzyskał amnestię i ustępstwa dworu. Druga Fronda (Fronda ksiąŜąt) zawiązała się po aresztowaniu 18 stycznia 1650 księcia Ludwika Kondeusza, który wbił się w pychę i arogancko występował przeciw królowej. Jego zwolennicy wzniecili w 1650 rokosz na prowincji. W kwietniu wicehrabia Henryk de Turenne złączył się z Hiszpanami (patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659). Wojska królewskie rozbiły jego siły pod Rethel (15 grudnia 1650). Połączenie się jednak opozycji arystokratycznej i mieszczańskiej zmusiło dwór do uwolnienia Kondeusza (15 lutego 1651) i ogłoszenia powszechnej amnestii, na jej podstawie powrócił Henryk de Turenne. Doszło do wygnania Mazarina. Spory między frondystami i intrygi ich części przeciw Kondeuszowi sprawiły, Ŝe obawiając się o swą wolność, a nawet Ŝycie, w początkach lipca uszedł z ParyŜa. Ogłoszony zdrajcą za porozumiewanie się z Hiszpanami zawarł z nimi rzeczywiście przymierze. We wrześniu doprowadził do rokoszu w Gujennie. W grudniu Mazarin wrócił do Francji. W mar-cuczerwcu 1652 toczyły się walki między rokoszanami i wojskami królewskimi pod wodzą m.in. Turenne'a nad Loarą i Sekwaną. 2 lipca Turenne odniósł zwycięstwo nad Kondeuszem na przedmieściu ParyŜa. W mieście tym zaczęły przewaŜać prokrólewskie nastroje. Kondeusz opuścił ParyŜ w październiku i złączył się z Hiszpanami. Wszyscy jego poplecznicy albo okazali skruchę, albo pozostali na wygnaniu poza

ParyŜem. Dwór wrócił do ParyŜa w październiku 1652. We wrześniu 1653 poddało się Bordeaux, ostatnie frondystowskie miasto. Zarówno parlament, jak i szlachta utraciły moŜliwość tworzenia skutecznej, legalnej opozycji; w wyniku wojny domowej powstały podstawy późniejszych rządów absolutnych króla Ludwika XIV. rUTBOLOWA WOJNA 1969. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego stulecia około 300 tysięcy bezrolnych chłopów i bezrobotnych robotników z Salwadoru przeniosło się na tereny zachodniego Hondurasu, gdzie znaleźli ziemię do uprawy i lepsze warunki do Ŝycia. W 1969 rząd Hondurasu wprowadził reformę rolną, która pozbawiała salwadorskich chłopów uprawianych przez nich pól (nie mieli prawa własności) i oddawała je obywatelom Hondurasu. Salwadorczyków wypędzano często tuŜ przed zbiorami płodów; około 17 tysięcy rolników deportowano z powrotem do Salwadoru, akcji tej towarzyszyła przemoc. W obu krajach pogłębiały się nieprzyjazne nastroje. Gdy Salwador pokonał Honduras w trzech kolejnych meczach piłki noŜnej, w Hondurasie zaczęto atakować salwadorskich imigrantów i doszło do wybuchu krótkotrwałej wojny (14-18 lipca 1969). Samoloty salwadorskie zbombardowały lotniska Hondurasu, a wojska lądowe przekroczyły granicę. Choć Honduras odpowiedział równieŜ bombardowaniem, jednak szykował się do obrony i z ulgą przyjął rozejm zaaranŜowany przez Organizację Państw Amerykańskich, która nakłoniła Salwador do wycofania wojsk. W walkach zginęło ponad 2000 osób, wiele ziem spustoszono. Mimo ustanowienia strefy zdemilitaryzowanej wzdłuŜ granicy obu państw w ciągu następnych kilku lat dochodziło tam do sporadycznych walk.

181

G GABRIELA BUNT 1800. Gabriel (ok. 17761800), znany takŜe jako Gabriel Pros-ser, głęboko wierzący niewolnik murzyński, miał zamiar wzniecić w hrabstwie Henrico (Wirginia) masowe powstanie niewolników, spodziewając się, Ŝe w ten sposób ustanowi w Wirginii niepodległe państwo murzyńskie. Po miesiącach przygotowywań, w nocy 30 sierpnia 1800 „armia" Gabriela złoŜona z ponad 1000 niewolników uzbrojonych w karabiny, miecze i pałki rozpoczęła marsz na Richmond (Wirginia) z punktu zbiórki odległego o sześć mil od miasta. Gwałtowna burza uniemoŜliwiła dalszy marsz - woda zmyła mosty i zalała drogi. Niewolnicy musieli się rozproszyć i nim zdąŜyli zebrać się ponownie, nadciągnęło 600 Ŝołnierzy milicji stanowej wezwanych przez gubernatora Jamesa Monroe (1758-1831), który dowiedział się wcześniej o spisku. Aresztowano wielu niewolników, w tym Gabriela i 34 jego wiernych zwolenników. Wszystkich postawiono przed sądem, uznano za winnych i powieszono we wrześniu 1800. GALIJSKIE WOJNY CEZARA 58-51 p.n.e.

Wojny przeciw licznym plemionom zamieszkującym Galię (w przybliŜeniu obszar dzisiejszej Francji) są świadectwem geniuszu wojskowego rzymskiego wodza, Juliusza Cezara (100-44), który zawarł z Pompejuszem Wielkim (106-48) i Krassusem (115-53) tajne porozumienie, zwane pierwszym triumwiratem, mające zapewnić im polityczną władzę w Rzymie (60-51). Helwetowie, celtyckie plemię zamieszkałe na terenie obecnej Szwajcarii, obawiając się naporu germańskich Swebów postanowili

wyemigrować do zachodniej Galii (58). Na prośbę galijskiego plemienia Eduów, zagroŜonego przez Helwetów, Cezar z legionami ruszył w ślad za nimi, zwycięŜył ich w bitwie pod Bibrakte (Mont Beuvray) w lipcu 58 i zmusił do powrotu do ich siedzib. Na prośbę Eduów najechanych przez Swebów, zwycięŜył tych ostatnich w bitwie u stóp Wogezów w pobliŜu obecnego Cernay. Wprowadził swe wojska na obszary plemion Eduów i Sekwanów dokonując aneksji tych terenów. W 57 wystąpiły przeciw Cezarowi plemiona belgijskie, co doprowadziło do opanowania przez Rzymian Belgii. W 56 wybuchło powstanie Wenetów w Armoryce (Bretania). Cezar zbudował flotę, dzięki czemu z powodzeniem mógł oblegać ich twierdze u ujść rzek. Inna grupa Rzymian opanowała wybrzeŜa Akwitanii. W 55 Cezar zwycięŜył dwa plemiona germańskie, Uzypetów i Tenkterów, które najechały Galię od wschodu. Dokonał rzezi takŜe kobiet i dzieci. Aby zniechęcić inne plemiona do najazdów na Galię, zbudował wielki most na Renie (blisko obecnego Bonn), dokonał wypadu do Germanii, po powrocie zniszczył most. Następnie podjął krótką wyprawę zwiadowczą do Brytanii (sierpień 55), dokąd powrócił w następnym roku z duŜymi siłami, które podporządkowały Rzymowi południowych Brytów. Zimą 54-53 ponownie wybuchło powstanie w Belgii. Osaczono i rozbito półtora legionu. OblęŜono inny legion; Cezar nadciągnął z odsieczą, po czym latem zdusił powstanie. W lutym (?) 52 wybuchło znacznie powaŜniejsze powstanie pod wodzą Wercyngetoryksa (zm. 46), wodza Arwernów; stopniowo

182

ogarnęło ono niemal całą Galię. Armia Cezara stała w północno-wschodniej Galii na terenach plemion Senonów, Lingonów i Remich. Cezar skierował 4 legiony pod Tytusem Labienusem przeciw Senonom i Paryziom, a sam z 6 legionami podjął wyprawę przeciw Biturygom. Wercyngetoryks wycofywał się paląc po drodze wsie, niszcząc zapasy Ŝywności i zbiory, z których mogliby skorzystać Rzymianie. Cezar zdobył Avarykum stolicę Biturygów, doszło tu do rzezi. Następnie wyruszył do Gergowii stolicy Arwernów, warowni ufortyfikowanej przez naturę. Rzymianie rozpoczęli jej oblęŜenie (kwiecień-maj 52), ale w trakcie szturmu ponieśli poraŜkę. Powstanie Eduów odcinało Labienusa od Cezara. Ten ostatni wycofał się na północ, połączył się w rejonie obecnego Dijon z Labienusem. Wyruszył potem na południe, by osłonić Galię Narboneńską. Wercyngetoryks zmobilizował silną armię liczącą rzekomo 90 tysięcy ludzi i poszedł za Cezarem. Atak jazdy galijskiej na kolumnę marszową Cezara nad Yingeanne (mały dopływ górnej Saony) doprowadził do poraŜki tej kawalerii, wywołało to panikę w armii wodza Arwernów. Ten wycofał się do Alesji, gdzie obiegł go Cezar (lipiec). Alesja była ufortyfikowanym miastem na szczycie wzgórza (Alise-Sainte-Reine, w pobliŜu Dijon). Rzymianie (około 60 tysięcy Ŝołnierzy) zbudowali dwie linie wałów - kontrwalacyjną, dla otoczenia Alesji, i cyrkumwalacyjną dla obrony przed odsieczą. Ta przybyła, rzekomo liczyła ok. 200 tysięcy ludzi, ale jej atak załamał się na linii cyrkumwalacyjnej. Armia Wercyngetoryksa poddała się w październiku 52, aby uniknąć śmierci głodowej; sam wódz galijski został przewieziony do Rzymu, prowadzono go podczas triumfu Cezara i stracono. W 51 Cezar przeszedł przez Galię tłumiąc resztki oporu; do końca roku umocnił na trwałe panowanie Rzymu w Galii. Patrz takŜe RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 49-44 p.n.e. GALLIPOLI, KAMPANIA NA GALLIPOLI. Patrz DARDANELSKA KAMPANIA 1915.

GASKOŃSKICH PANÓW REBELIA 1368. Edward Czarny KsiąŜę (1330-1376), angielski zarządca Akwitanii, wywołał wrogie nastroje mieszkańców, gdyŜ prowadził zbytkowne Ŝycie, uciskał ich i narzucił wysokie podatki, które miały pokryć koszty wojny prowadzonej przez Anglię. Wielcy panowie gaskońscy zwrócili się w 1368 o pomoc do króla Francji Karola V (1337-1380). Karol, zwany Mądrym, znawca prawa uznał, Ŝe traktat z Bretigny jest niewaŜny pod względem prawnym, poniewaŜ nie zawiera wzajemnego zrzeczenia się zwierzchności. Zręcznie to wykorzystał i jako senior, wezwał do ParyŜa Czarnego Księcia, swego wasala. Jak się spodziewano, Czarny KsiąŜę odmówił, wobec tego Karol wznowił w 1369 STULETNIĄ WOJNĘ. Na podbitych przez Anglików terytoriach wybuchło powstanie i Francja, mimo znacznych poraŜek (patrz LIMOGES, MASAKRA w LIMOGES 1370) odniosła wiele sukcesów militarnych. GAUGAMELA, BITWA POD GAUGAMELA 331 p.n.e. W bitwie pod Gaugamelą, w pobliŜu Arbeli (obecnie północny Irak), jednej z najwaŜniejszych bitew w historii, wojska macedońskie pod wodzą Aleksandra Wielkiego (356-323) pobiły Persów dowodzonych przez Dariusza III (zm. 330) (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Zaprawione w bojach wojska Aleksandra, które doszły do Gaugameli z Egiptu, przeprawiając się przez rzeki Tygrys i Eufrat, liczyły 40 tysięcy piechoty i 7 tysięcy jazdy. W celu odparcia najazdu Dariusz zgromadził pod Gaugamelą rzekomo 250 tysięcy Ŝołnierzy. Jazda perskiego lewego skrzydła próbowała obejść prawe skrzydło przeciwnika, co doprowadziło do wytworzenia się luki w szyku armii Dariusza, w pobliŜu stanowiska króla. Uderzył w nią Aleksander na czele hetajrów. Dariusz uciekł, co spowodowało odwrót całej armii perskiej. Macedończycy ścigali uciekających. GEMPEl WOJNA 1180-1185 (rodów Taira i Minamoto wojna). Yoritomo (1147-1199), syn przywódcy rodu Minamoto, przebywał

183

na wygnaniu w Kanto, we wschodniej Japonii, gdy jego ojciec został zamordowany (patrz HEIJI WOJNA 1159-1160). Dowiedziawszy się, Ŝe przywódca rodu Taira, Kiyomori (1118-1181), kazał go stracić, podniósł biały sztandar rodu Minamoto i wyruszył w pole. Na początku siły zbrojne rodu Taira omal nie starły doszczętnie wojsk Yoritomo, później jednak do jego szeregów stale przyłączali się ludzie niezadowoleni z twardych rządów rodu Taira. W ciągu dwóch lat Yoritomo i jego Ŝołnierze wypędzili Taira z Kanto, a w 1183 zdobyli stolicę, Kioto. Udali się następnie na zachód, gdzie Taira nadal posiadali duŜe siły i stosując wojnę podjazdową, stopniowo ich osłabiali. W kwietniu 1185 Taira ponieśli ostateczną klęskę w zaciętej bitwie morskiej u Dan-no-ura, na zachodnim krańcu Wewnętrznego Morza Japońskiego. Większość zwycięstw Minamoto zawdzięczali wyśmienitemu dowódcy, Yoshitsune (1159-1189), przyrodniemu bratu Yoritomo. Yoritomo odnosił się do brata z coraz większą podejrzliwością, aŜ wreszcie Yoshitsune uciekł na północ, a później popełnił sepuku (samobójstwo przez rozcięcie brzucha). W 1191 Yoritomo, który przejął juŜ władzę wojskową w całym cesarstwie, złoŜył cesarzowi wizytę w Kioto. Cesarz mianował go doŜywotnio Sei-i-tai-Shogunem; Yoritomo był pierwszym posiadaczem tytułu szoguna. GHASSANIDÓW l LACHMIDÓW WOJNY 500-583. Walki między cesarstwem bizantyjskim a Persją Sasanidów o panowanie na Półwyspie Arabskim wpłynęły na losy dwóch dynastii arabskich: probizantyjskich Ghassanidów, panujących w królestwie połoŜonym na części terenów obecnej Syrii, Jordanii i Izraela, oraz Lachmidów - w królestwie Hira, w obecnym Iraku, sprzymierzonych z Persją. Oba królestwa toczyły nieustanne wojny, najczęściej na rozkaz Bizancjum lub Persji. Za panowania Al-Mundira III (503-554) Lachmidowie z pewnym powodzeniem walczyli z Ghassanidami, ale w 528 ponieśli cięŜką klęskę

w walce z Al-Harit ibn Gabalą (zm. 569), który w rok później został ghassanidzkim królem. W połowie VI wieku Lachmidowie energicznie, lecz bez powodzenia najeŜdŜali bizantyjską Syrię i Ghassanidów. W 583 ortodoksyjni przywódcy bizantyjscy, zniecierpliwieni wyznawanym przez Ghassanidów monofizytyzmem (herezja, według której natura boska i ludzka Chrystusa stanowią jedność), narzucili państwu Ghassanidów status wasala i wysłali wojska cesarskie, aby strzegły jego granic. W 602 dynastia Lachmidów wygasła wraz ze śmiercią ich ostatniego władcy wyznającego nestorianizm (doktryna głosząca, Ŝe Chrystus istniał w dwóch naturach - boskiej i ludzkiej - z czego wynikał wniosek, Ŝe Maria nie jest Matką Boską), przeciwko któremu występowała Persja. W VII w., w czasie podboju Arabii przez muzułmanów, oba królestwa upadły i przestały istnieć. Patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJN Y ; MUZ UŁM AŃ SKI PO DBÓJ PERSJI 634-651.

GLADIATORÓW WOJNA. Patrz NIEWOLNICZA WOJNA TRZECIA 73-71 p.n.e.

GLENCOE, MASAKRA W DOLINIE GLENCOE 1692. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Wilhelm III Orański (1650-1702) imał się róŜnych sposobów, by przełamać opór szkockich jakobitów (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690); budował twierdze, kupował lojalność naczelników klanów, domagał się przysięgi na wierność pod karą śmierci. Poprzedni król, Jakub II (1633-1701) zaŜądał od naczelników odpowiedniej przysięgi. Jeden z naczelników Maclan MacDonald z Glencoe spóźnił się z jej złoŜeniem. Wilhelm wydał rozkaz wytępienia klanu i wysłał Ŝołnierzy pod wodzą krewniaka Maclana. Wojsko przyjęto gościnnie. Pewnej nocy Ŝołnierze zamknęli dojścia do doliny Glencoe, po czym z pomocą członków rywalizującego klanu Campbellów wymordowali część śpiących członków klanu MacDonaldów i spalili wieś. Reszcie mieszkańców

184

udało się uciec. Wieść o masakrze rozeszła się po całym kraju i wywoływała wrogość do Wilhelma. GLENDOWERA BUNT 1402-1409. W Czasach panowania króla Henryka IV (1367-1413) wybuchły liczne bunty, z których najbardziej krwawy był bunt Owena Glendowera (1359P-1416?), zdolnego dowódcy i jednego z najpotęŜniejszych panów walijskich. Glendower szybko wyparł wojska Henryka z zamków i miast Walii, w czym sprzyjali mu mieszkańcy oburzeni wysokimi podatkami i nieudolną administracją. W 1400 Glendower ogłosił się księciem Walii, w 1402 zyskał poparcie Edmunda de Mortimera (1367-1409), a w 1403 - angielskiego rodu Percych (patrz PERCYJEGO BUNT 1403). Gdy zdobył w 1404 zamki w Aberystwyth i Harlech, mające duŜe znaczenie strategiczne, uznał go król Francji Karol VI (1368-1422) i zawarł z nim porozumienie. W latach 1405-1409 wojska Glendowera ponosiły poraŜki. Posiłki francuskie, które przybyły w sierpniu 1405, wkrótce powróciły na kontynent. Anglicy odbili Aberystwyth i Harlech. Załamany Glendower uciekł w góry Walii, gdzie ukrywał się do końca Ŝycia. GOCKA WOJNA 534-554 (wojna z Ostrogotami w Italii). Po śmierci zdobywcy Italii, króla Ostrogotów, Teodoryka Wielkiego (454P-526), rządy w Italii sprawowali jego nieudolni następcy. Mając nadzieję na zjednoczenie zachodniego (Italia) i wschodniego (Bizancjum) cesarstwa rzymskiego, cesarz Justynian I (483-565), którego siedzibą był Konstantynopol (Stambuł), mianował swego najbardziej utalentowanego generała Belizariusza (505?-565) dowódcą armii wyprawionej do Italii przeciw Ostrogotom. Wojska cesarskie najechały i zdobyły Sycylię, wylądowały w południowej Italii, wyruszyły na północ i w 536 zdobyły Neapol i Rzym. W tym ostatnim przetrwały roczne oblęŜenie (537-538). Armia bizantyjska skierowała się następnie na północ. W 539 do północnej

Italii wtargnęli Frankowie, pobili oni pod Ticinum Gotów i wojska cesarskie, ale w następstwie epidemii wycofali się do Galii. Belizariusz obiegł króla Gotów Witigesa (wzmian. 536-539) w Rawennie, który poddał się w 540; wzięty do niewoli Witiges został przekazany do Konstantynopola, do niego na wezwanie cesarza wrócił w 541 równieŜ Belizariusz (Justynian obawiał się, Ŝe Belizariusz mógłby zostać cesarzem zachodniego cesarstwa rzymskiego). Zdobycie większości gockich warowni zwiastowało koniec wojny, ale na tronie Gotów zasiadł Totila (Baduila; zm. 522), siostrzeniec Witigesa. Przystąpił on do odzyskiwania miast i twierdz zdobytych przez wojska cesarskie i wkrótce opanował większą część Italii. Na prośbę Justyniana Belizariusz wrócił, by poprowadzić pięć kampanii przeciw Gotom; największym sukcesem było zdobycie Rzymu, którego jednak nie zdołał utrzymać. Po ponownym odwołaniu Belizariusza Totila rozszerzył swoje panowanie na Sycylię, Sardynię i Korsykę. W 552 Justynian ponowił wysiłki mające na celu odzyskanie Italii, wysyłając na Adriatyk silną flotę i armię pod dowództwem Narsesa (478?-573). Przekroczywszy Apeniny w lipcu 552, w drodze do Rzymu, około 20-tysięczna armia Narsesa odniosła w bitwie pod Tadinae (w pobliŜu Gubbio, Włochy) zwycięstwo nad liczącymi około 15 tysięcy ludzi siłami Gotów dowodzonymi przez Totilę, który zginął. Pozbawieni przywódcy Goci wkrótce poddali się Narsesowi w Rzymie i w innych miastach Italii, która na krótki okres dostała się pod panowanie Justyniana. Większa część kraju była zrujnowana, lecz wojna opróŜniła równieŜ skarbiec Justyniana. Patrz takŜe TEODORYKA WOJNA z ODO AKREM 439-493; WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCE PÓŁNOCNEJ 533-534. GORĄCEJ WODY WOJNA. Patrz FRIESA REBELIA 1799.

GOTÓW l RZYMIAN WOJNY. Patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNY .

185

GOTÓW l SARMATÓW WOJNA 332-334.

Sarmaci, lud osiadły w Dacji, zostali zaatakowani przez plemiona gockie; zwrócili się wówczas o pomoc do rzymskiego cesarza Konstantyna I Wielkiego (280P-337). Najstarszy syn cesarza poprowadził wojsko przez rzekę Dunaj i dołączył do Sarmatów. W latach 332-333 pobili wspólnie Gotów i ich sojuszników, ale barbarzyńscy Sarmaci zaczęli napadać na cesarstwo rzymskie. Konstantyn nalegał teraz na Gotów, by zgnietli Sarmatów, którym tym razem nie udzielił pomocy. Jak na ironię, cesarz pozwolił później 300 tysiącom ocalałych Sarmatów osiedlić się w cesarstwie. Przez pewien czas Goci byli spokojnymi i dobrymi sąsiadami cesarstwa, dzięki nawróceniu na arianizm przez biskupa Wulfilasa (311?-381) i uzyskanemu od cesarstwa statusowi foederati, zgodnie z którym uzyskiwali subsydia w zamian za pomoc wojskową. Patrz takŜe RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. GÓRNY KARABACH, ORMIAŃSKO-AZERSKI KONFLIKT O GÓRNY KARABACH 1988-1994. Źródła konfliktu o tę ormiańską enklawę na terytorium AzerbejdŜanu tkwią w XIX w., kiedy do Karabachu, wchodzącego w skład imperium rosyjskiego, zaczęli masowo napływać Ormianie (opuszczali oni Persję i Turcję, gdzie byli prześladowani). Migracja ta zmieniła układ narodowościowy na tym obszarze - dotychczasowa większość, jaką stanowili w Karabachu Azerowie, została zdominowana przez Ormian. JuŜ pod koniec XIX w. wzajemne antagonizmy doprowadziły do zaostrzenia sytuacji, do pierwszego otwartego konfliktu doszło na początku XX w. W ZSRR Górny Karabach miał status obwodu autonomicznego w składzie AzerbejdŜańskiej SRR. Władze tej republiki prowadziły politykę dyskryminacji wobec ludności ormiańskiej. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych nastąpił wzrost nastrojów antyazerskich wśród karabaskich Ormian, głosili oni hasła zjednoczenia z Armenią. W 1988 doszło do pierwszych pogromów i starć na duŜą skalę. Armia radzie-

cka poparła władze AzerbejdŜańskiej SRR. W Karabachu rozpoczęła się wojna partyzancka. 2 sierpnia 1991 powstała Republika Górnego Karabachu (wcześniej władze obwodu autonomicznego ogłosiły wystąpienie z AzerbejdŜanu i proklamowały niezaleŜność). W 1992 walki przybrały na sile. Przez ponad dwa lata w Górnym Karabachu trwała krwawa wojna między Ormianami i Azerami. Od lutego do maja 1992 karabascy Ormianie odnieśli kilka znaczących zwycięstw nad słabo przygotowanymi siłami azerbejdŜańskimi, udało im się wziąć pod kontrolę całe terytorium enklawy. W połowie tego roku Azerowie przeszli do kontrofensywy i w czasie walk trwających od maja do sierpnia odzyskali większość ziem. Władzę w Górnym Karabachu przejął wówczas Komitet Obrony Republiki, który wprowadził stan wyjątkowy i ogłosił powszechną mobilizację. Przełom w wojnie nastąpił w pierwszej połowie 1993, kiedy to armia karabaska w wyniku udanej ofensywy nie tylko odzyskała kontrolę nad swoim terytorium, ale zajęła takŜe waŜne ośrodki azerbejdŜańskie - miasta KelbadŜar i Laczin (co umoŜliwiło jej zapanowanie nad tzw. korytarzem laczińskim, łączącym Karabach z Armenią). Siły azerbejdŜańskie podjęły w grudniu 1993 nieudaną ofensywę, w wyniku której utraciły kolejne swoje terytoria (w sumie Ormianie karabascy kontrolują ponad 20% terytorium AzerbejdŜanu). 12 maja 1994 zawarto porozumienie o zawieszeniu broni, które jest przestrzegane. W ramach specjalnej grupy negocjacyjnej pod auspicjami Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie toczą się rozmowy pokojowe. Inicjatywy dyplomatyczne nie doprowadziły jednak do Ŝadnych zdecydowanych rozwiązań. Górny Karabach jest de facto niepodległy, ma własny parlament, prezydenta i rząd, sądownictwo oraz siły zbrojne. Republika Górnego Karabachu nie została oficjalnie uznana przez Ŝadne państwo (formalnie jest częścią AzerbejdŜanu). GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-1832. Zachodnia ideologia, ucisk osmań-

186

skich Turków i odkrycie na nowo kulturalnej spuścizny Grecji pobudziły dąŜenia Greków do odzyskania niezaleŜności od Turcji. Przed 1821 nacjonalistyczne stowarzyszenia greckie, a zwłaszcza Filiki Heteria (Związek Przyjaciół), przyciągały ludzi wykształconych; ludzie o niŜszym statusie dołączali do kleftów - górskich band. Wojna rozpoczęła się w 1821 od powstania Ipsilantich (patrz IPSILANTICH POWSTANIA 1821) i deklaracji niepodległości ogłoszonej 13 stycznia 1822 w Epidauros (Grecja). Greccy powstańcy pod przywództwem Demetriosa Ipsilantiego (1793-1832) prowadzili jednocześnie kampanię na lądzie i morzu; opanowali garnizony oraz kluczowe porty w Morei (Peloponez) i blokowali tureckie statki zaopatrzeniowe. Zdobyli Tripolis, najwaŜniejszą twierdzę turecką w Morei, oraz Ateny, uwaŜane za prywatną własność osmańskich sułtanów. W latach 1822-1823 wojska tureckie nie zdołały zdobyć kluczowej twierdzy greckiej, Missolungi, leŜącej u wejścia do Zatoki Korynckiej, i wycofały się. W tym samym czasie janczarzy walczyli na Krecie i dopuszczali się masowych mordów chrześcijan (patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE i«2i-1822). Turcy doprowadzili do ruiny całą wyspę Chios i wzięli do niewoli 100 tysięcy ludzi, nie zdołali jednak odbić Morei. W 1822 Grecy popełnili błąd, zmniejszając natęŜenie walk w okresie powoływania rządu konstytucyjnego. Doszło do konfliktu i wybuchła wojna domowa; w 1825, kiedy sułtan turecki Mehmed II (1784-1839) prosił o pomoc paszę Egiptu Muhammada Alego (l769?-1849), siły Grecji były całkowicie niewystarczające. Syn paszy Ibrahim (1789-1848) poprowadził do Morei egipską ekspedycję lądową i morską i w krótkim czasie odzyskał władzę na całym półwyspie. Nadciągający z północy Turcy obiegli i zdobyli Missolungi w 1826; w rok później poddały się Ateny. Państwa europejskie były poruszone walką Greków z barbarzyńskimi Turkami. Wielka Brytania i Rosja podpisały protokół, w którym zadeklarowały pośrednictwo w rozmowach mię-

dzy Grekami a Turkami. Popierano ideę autonomii dla Grecji. Do Wielkiej Brytanii i Rosji dołączyła Francja, cała trójka zaŜądała wycofania wojsk egipskich. Po odmowie Egiptu i odrzuceniu przez Portę propozycji rozejmu trzy sprzymierzone państwa europejskie wysłały do Grecji flotę, która 20 października 1827 pod Nawarino pokonała siły turecko-egipskie. Resztę sił egipskich wyparły z Grecji wojska francuskie. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1828-1829 przyczyniła się do upadku potęgi tureckiej; na mocy traktatu w Adrianopołu (1829) Turcy zrzekli się księstw naddunajskich (Mołdawia i Wołoszczyzna) i uznali autonomię grecką. W 1832, po wejściu w Ŝycie traktatu londyńskiego, Porta z oporami przyznała Grecji niepodległość. Patrz takŜe JANCZARÓW BUNT 1826. GRECKA WOJNA 323-322 p.n.e. Patrz LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. GRECKA WOJNA DOMOWA 1944-1949. Pod

koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II greccy komuniści usiłowali przejąć władzę w Grecji okupowanej wówczas przez wojska brytyjskie, ale po sześciu tygodniach walki zostali pokonani (3 grudnia 1944-11 stycznia 1945). Brytyjczycy doprowadzili do rozejmu między rywalizującymi ugrupowaniami (umiarkowanymi i lewicowymi) i pomogli ustanowić rząd regencyjny pod przewodnictwem greckokatolickiego arcybiskupa. W maju, po wyborach, w których ludność Grecji opowiedziała się za przywróceniem monarchii i powrotem na tron króla Jerzego II (1890-1947), komuniści wspierani przez Albanię, Jugosławię i Bułgarię zaczęli opanowywać poszczególne części kraju. Rząd, który uzyskał pewne poparcie Wielkiej Brytanii, poszukiwał pomocy międzynarodowej. Prezydent USA Harry S. Truman (1884-1972) zaofiarował pomoc wojskową i gospodarczą Grecji (i Turcji), a Organizacja Narodów Zjednoczonych wezwała Albanię, Jugosławię i Bułgarię, aby zaprzestały udzielać pomocy rebeliantom. W1947 wojska rządowe wyparły komunistów do przygranicznych terenów na północy.

187

W sierpniu 1949, mimo wsparcia potępionych przez ONZ rządów państw socjalistycznych, komuniści utracili główne punkty oporu w górach, przy granicy grecko-albańskiej. Jugosławia przerwała pomoc rok wcześniej i zamknęła granicę. Wojna domowa skończyła się 16 października 1949. GRECKO-PERSKIE WOJNY 500-448 p.n.e.

W 500 p.n.e., za panowania króla Dariusza I (559P-486), rozległe imperium perskie było największym państwem świata antycznego. Po wybuchu JOŃSKIEGO POWSTANIA wspieranego przez Ateny, Dariusz chciał się zemścić na tym państwie. Pierwszą próbę udaremniło mu jednak zwycięstwo wojska ateńskiego w bitwie pod Maratonem w 490. Dariusz uznał, Ŝe najlepszym sposobem wzięcia odwetu będzie najazd na Europę. W 480 olbrzymia armia pod wodzą jego syna, Kserksesa I (519P-465), przerzuciła most przez Hellespont (Dardanele), podporządkowała sobie Tesalię i zwycięŜyła w bitwie pod Termopilami, w której Spartanie i ich sojusznicy dowodzeni przez Leonidasa (zm. 480) stawili bohaterski opór na przełęczy górskiej (patrz PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480-479 p.n.e.). Ale połączona flota grecka odniosła zwycięstwo nad flotą perską pod Salaminą w 480 i rozbiła ją u przylądka Mykale w 479, a armia grecka zadała klęskę znacznie liczniejszej głównej armii perskiej w wielkiej bitwie pod Platejami, w południowej Beocji. Po odsunięciu groźby perskiego najazdu jońskie miasta-państwa, pod przewodnictwem i przy pomocy Aten, utworzyły w 478 Ateński Związek Morski, zwany równieŜ symmachią delijską. Wojska greckie pod dowództwem Kimona (507P-449), ateńskiego wodza, syna Miltiadesa (540P-489), wyzwoliły spod panowania perskiego miastapaństwa w Tracji oraz wzdłuŜ wybrzeŜy Morza Egejskiego. W 466 siły Kimona zwycięŜyły Persów w wielkiej bitwie na morzu i lądzie nad rzeką Eurymedont w Azji Mniejszej. Później Ateńczycy wsparli powstanie w Egipcie; wojskami greckimi dowodził Perykles (495P-429), który w 459 zablokował Memfis, stolicę Egiptu. W starciu z Persami

w 456 Grecy stracili dwie eskadry i razem z powstańcami zostali odcięci na wyspie na Nilu. Persowie rozpoczęli oblęŜenie, później zmienili bieg rzeki i rozbili Greków w 454. Wezwano wówczas Kimona, politycznego rywala Peryklesa, usuniętego przez ostracyzm po dojściu Peryklesa do władzy. Kimon poprowadził Ateńczyków do zwycięstwa pod Salaminą na Cyprze (450), a przed śmiercią (451) w czasie oblęŜenia Kition (Larnaka) zdąŜył odbić większą część Cypru. Wojnę zakończył w 448 pokój Kalliasa, w którym Persja zrzekła się zwierzchnictwa nad Grekami nad Morzem Egejskim. Pokój przetrwał 40 lat. Patrz takŜe PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA460-445 p.n.e. GRECKO-TURECKA WOJNA 1897 (trzydziestodniowa wojna). Prześladowania chrześcijan przez Turków w czasie KRETEŃSKIEGO POWSTANIA 1896 spowodowały wzrost antytureckich nastrojów w Grecji. Zmusiło to rząd grecki do zajęcia Krety. W odpowiedzi Porta rozpoczęła wojnę z Grecją. Grecy przeprowadzili dwie kampanie - jedną na Krecie, drugą w Tesalii. Turcy odparli oba ataki, zmuszając Greków do wycofania się z Krety i przyjęcia 19 maja 1897 rozejmu w Tesalii. Cztery miesiące później osiągnięto porozumienie pokojowe. Wojna okazała się katastrofalna w skutkach dla Grecji, która musiała zapłacić odszkodowania wojenne i straciła część Tesalii, ponadto powołano międzynarodową komisję do sprawdzenia greckich finansów. Turcy zgodzili się wycofać wojska z Krety i umoŜliwić ustanowienie tam międzynarodowego protektoratu pod przewodnictwem księcia Jerzego (1863-1913) z Grecji. Wojska tureckie opuściły wyspę w 1898; w 1913 traktat londyński kończący pierwszą BAŁKAŃSKĄ WOJNĘ usankcjonował połączenie Krety z Grecją. GRECKO-TURECKA

WOJNA

1921-1922.

Okupacja Turcji przez aliantów i podział dawnego imperium osmańskiego wywołały powszechny opór Turków. Ruchem oporu kierował Mustafa Kemal, znany później jako

188

Kemal Atatiirk (1881-1938), który przebywał w Ankarze, siedzibie tymczasowego rządu tureckiego. Jednym z celów ruchu oporu było wypędzenie armii greckiej z zachodniej Anatolii. Na mocy traktatu z Sevres z 1920 Grecja uzyskała Smyrnę (Izmir), ale Grecy chcieli takŜe opanować Trację i moŜliwie duŜą część Anatolii. Mimo niewystarczającego uzbrojenia i rozciągnięcia linii zaopatrzeniowych wojska greckie wkroczyły do Eskisehir; zostały odparte w dwóch bitwach pod Inonii (styczeń i marzec 1921), jednak uparcie posuwały się w kierunku Ankary. Grecy ponieśli klęskę w trzytygodniowej bitwie (24 sierpnia-16 września 1921) nad rzeką Sakaryą, około 110 kilometrów od Ankary, i musieli rozpocząć rozpaczliwy, trwający rok, 400-kilometrowy odwrót w kierunku Smyrny, którą oblegał Kemal i którą zdobył 9-11 września 1922. Turcy ujęli i zabili tysiące Ŝołnierzy i cywilów greckich. Traktat w Lozannie z 24 lipca 1923, zastępujący traktat z Sevres, zakończył konflikt i zmusił Grecję do oddania Turcji wschodniej Tracji, wycofania wszystkich wojsk okupacyjnych, zwrotu wysp tureckich oraz do wymiany mniejszości tureckiej w Grecji na mniejszość grecką w Turcji. Patrz takŜe TURECKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1923. GREKÓW l TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 1963-1964.16 sierpnia 1963 oficjalnie ustanowiono Republikę Cypru, co miało zapobiec ewentualnemu przyłączeniu wyspy do Grecji lub Turcji. Ludność Cypru stanowią w trzech czwartych Grecy, a w jednej czwartej Turcy i inne narodowości, co powoduje, Ŝe kraj jest rozdarty nieustannymi walkami. Prezydent Cypru, Grek, arcybiskup Makarios III (1913-1977), który uroczyście wyrzekł się unii z Grecją (enosis), zasypywany był ciągle skargami Turków cypryjskich utrzymujących, Ŝe są prześladowani. Mieszkańcy zarówno Grecji, jak i Turcji namawiali swoich pobratymców na wyspie do stosowania przemocy. Wielka Brytania starała się nakłonić Grecję i Turcję do zagwarantowania pokoju na Cyprze. Pod koniec 1963 Turcy cypryjscy uwaŜając, Ŝe greckie próby wprowadzenia zmian

w konstytucji zagraŜają ich prawom, rozpoczęli walkę. W marcu 1964 Organizacja Narodów Zjednoczonych wysłała na Cypr jednostki pokojowe. Prezydent Stanów Zjedonczonych Lyndon B. Johnson (1908-1973) ostrzegł Turcję przed skutkami inwazji na wyspę; do ataku nie doszło. Mimo obecności na Cyprze Ŝołnierzy z pokojowych formacji ONZ między Turkami i Grekami cypryjskimi ciągle dochodziło do walk. W sierpniu 1964 tureckie lotnictwo zaatakowało Greków na Cyprze. Makarios zwrócił się o pomoc do Egiptu i Związku Radzieckiego. W końcu ONZ doprowadziła do zawieszenia broni. Po wprowadzeniu przez rząd cypryjski ustaw uniemoŜliwiających de facto naruszanie praw Turków przemoc ustała, groźba wojny między Grecją i Turcją została zaŜegnana. GREKÓW l TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 19T4. Obie rywalizujące strony z coraz większą zaciekłością naruszały chwiejny pokój ustanowiony na Cyprze w 1964 (patrz GREKÓW i TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 1963-1964). W 1973 dokonano zamachu na Ŝycie cypryjskiego prezydenta arcybiskupa Makariosa III (1913-1977) i próbowano uprowadzić członka rządu; w obie akcje zamieszana była organizacja terrorystyczna EOKA, mająca swą bazę w Atenach. Na konferencji zwołanej przez opozycyjnych biskupów Makarios został pozbawiony tytułu arcybiskupa. Uchwałę odwołał synod, który takŜe ukarał biskupów. W połowie lipca 1974 Grecka Cypryjska Gwardia Narodowa kierowana przez oficerów z Grecji obaliła Makariosa (który uciekł do Londynu) i powołała nowy rząd, który miał dąŜyć do unii (enosis) z Grecją. ONZ nie zdołała zapobiec rozwojowi wypadków, a konferencja w Londynie, w której wzięły udział wszystkie zainteresowane strony, nie doprowadziła do porozumienia. Turcja dokonała inwazji, pokonała Greków i zdobyła duŜe tereny w północno-wschodniej części Cypru, a ich mieszkańcy przygniatającą większością głosów opowiedzieli się za utworzeniem oddzielnego państwa. Zawieszenie broni, zawarte 22 lipca 1974 i gwarantowane przez ONZ,

189

ograniczyło działania wojenne do sporadycznych utarczek, ale upadek rządu greckiego spowodował wznowienie wojny, przerwanej 30 lipca 1974 kolejnym zawieszeniem broni. ONZ ustanowiła strefę buforową między greckimi i tureckimi terytoriami na wyspie. 16 sierpnia 1974 gwaranci konstytucji cypryjskiej (Wielka Brytania, Grecja i Turcja) doprowadzili do nowego zawieszenia broni z Turkami, które tym razem objęło prawie 40 procent obszaru wyspy. Makarios wrócił pod koniec 1974, zgodził się na autonomię Turków na zajmowanym przez nich terenie, sprzeciwił się jednak podziałowi wyspy. GRENADA, NAJAZD NA GRENADĘ 1983.

25 października 1983 o świcie amerykańska piechota morska, komandosi wojsk lądowych i marynarki oraz jednostki 82. Dywizji Spadochronowej wylądowały na małej wyspie karaibskiej, Grenadzie, wchodzącej w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Oficjalnym celem niespodziewanego ataku, w którym uczestniczyło kilka państw karaibskich, było zapewnienie bezpieczeństwa grupie tysiąca Amerykanów (w większości studentów medycyny); ich bezpieczeństwu miał zagraŜać nowy marksistowski rząd wojskowy, który sześć dni wcześniej doszedł do władzy w wyniku przewrotu. Poprzedni premier, Maurice Bishop (1944-1983), został zabity podczas zamachu stanu. Organizacja Państw Wschodnich Karaibów i generalny gubenator Grenady, sir Paul Scoon (ur. 1935), poprosili USA o pomoc w ograniczeniu rosnących na wyspie wpływów Kuby i innych państw komunistycznych. Niewielka armia Grenady, wspierana przez Ŝołnierzy kubańskich i robotników budujących duŜe lotnisko w Point Salines, stawiała opór przez kilka dni, w końcu jednak uległa przewaŜającym siłom inwazyjnym, których liczebność wzrosła z 1200 do ponad 7000 Ŝołnierzy. Wielu Grenadyjczyków uciekło do dŜungli i walczyło nadal. W ciągu miesiąca aresztowano przywódców wojskowego rządu, zatrzymano równieŜ Kubańczyków, Rosjan, Koreańczyków z Korei Północnej, Libijczyków, Niemców z Niemiec Wschodnich, Bułgarów oraz mieszkańców Grenady podejrza-

nych o komunizm i zamknięto ich w obozach. Do połowy grudnia 1983 wszystkie jednostki sił USA opuściły Grenadę, a Scoon mianował dziewięcioosobową radę, która rządziła krajem do wyborów. GRENADY OBLĘśENIE 1491-1492. Do 1490 większa część Grenady, królestwa Maurów w południowej Hiszpanii (patrz HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492), wpadła w ręce wojsk chrześcijańskiej Kastylii. W stolicy królestwa, Grenadzie, mieszkańcy nie zdecydowali się na uznanie zwierzchnictwa króla. W 1490 król Ferdynand V (1452-1516) i królowa Izabela I (1451-1504), władcy Kastylii i Aragonii zaŜądali poddania się Grenady. Mieszkańcy wezwali sułtana Muhammada XI, znanego jako Boabdil (zm. 1527), by podjął walkę w obronie miasta; sułtan spełnił ich prośbę. W kwietniu 1491 Kastylijczycy rozpoczęli oblęŜenie miasta, zbudowali obóz wojskowy Santa Fe i skutecznie odcięli Grenadę od świata. PrzewaŜające siły chrześcijańskie odpierały wszystkie wypady muzułmanów. W obliczu zagraŜającego głodu Boabdil rozpoczął negocjacje i poddał się 2 stycznia 1492. Ferdynand i Izabela 6 stycznia wjechali do miasta; rządzili wielkodusznie, zapewnili swobodę wyznania, zezwolili miastu na ustanowienie własnego samorządu. Maurom pozwolono na emigrację do Afryki Północnej. Upadek Grenady zakończył panowanie muzułmanów w Hiszpanii. GUANAJUATO, MASAKRA W GUANAJUATO 1810. Meksykański ksiądz Miguel Hidalgo y Costilla (1753-1811) wezwał do zrzucenia hiszpańskiego jarzma (patrz MEKSYKAŃSKIE POWSTANFE 1810-isn) i poprowadził powstańców - Indian i Metysów - do miasta Guanajuato w środkowym Meksyku. Zwolennicy Hidalgo ujęli i wymordowali zabarykadowanych w składzie towarowym urzędników rządu hiszpańskiego, Kreoli (potomków tubylców oraz Hiszpanów) i innych, a potem spustoszyli miasto. „GUGLERÓW" WOJNA 1375-1376. Enguerrand VII de Coucy (1340-1397), później

190

hrabia Soissons, zgłaszał pretensje do Argowii, którą rządził jego habsburski kuzyn, ksiąŜę Leopold III (1351-1386) z Austrii. W czasie drugiej fazy STULETNIEJ WOJNY de Coucy dostał od króla Francji pozwolenie i pieniądze na zebranie l O-tysięcznej armii francuskich i angielskich najemników, do których na zaproszenie de Coucy'ego przyłączyli się rycerze. Armia przeszła przez Francję do Alzacji, pustosząc mijane obszary, ruszyła na południe, przez Jurę do Bazylei i weszła do dolnej Argowii w listopadzie 1375. Najemnicy nosili cięŜkie płaszcze ze spiczastymi kapturami (nazywane „gugler" w niemieckim dialekcie szwajcarskim, stąd ich przydomek i nazwa tej wojny). Leopold, zajmujący wygodną pozycję w Breisach, bardziej na północy, nie chciał walczyć. Szwajcarzy znienawidzili go za rozkaz systematycznego pustoszenia Argowii, aby nie zostawiać wojsku de Coucy'ego Ŝadnej wioski, ludzi, łupów, a co najwaŜniejsze - Ŝadnej Ŝywności. De Coucy popełnił błąd, podzielił bowiem „guglerów" na trzy oddziały, mające walczyć ze stawiającymi opór wojskami mieszkańców małego Związku Szwajcarskiego, zaprawionymi juŜ w przeciwstawianiu się agresji austriackiej. Na pomoc Szwajcarom przybyli mieszkańcy Berna, którzy pokonali „guglerów" pod Fraubrunnen (26 grudnia 1375). Wiosną 1376 „guglerzy" musieli przebić się na zachód przez Jurę do Francji. Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.

GUJANA, NAPAD NA GUJANĘ 1969. Uzbrojone bandy brazylijskich buntowników zaatakowały Gujanę, zajęły miasta Lethem i Annai w pobliŜu granicy w południowo-zachodniej Gujanie (2 stycznia 1969); po paru dniach usunęła je stamtąd armia Gujany. Zginęło kilku policjantów i cywilów. Bandycki napad był prawdopodobnie finansowany przez Amerykanów, właścicieli olbrzymich hodowli bydła na tym terenie; mieli oni zamiar ustanowić tam niepodległe państwo, którym rządziliby bez przeszkód ze strony rządu Gujany. GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-467. Po

załamaniu się imperium Mauriów (patrz MAU-

RIÓW IMPERIUM PODBOJE 325-232

P.n.e.) jednym z państw utworzonym przez obcych najeźdźców w Indiach było państwo Kuszanów, załoŜone przez azjatyckich nomadów około 40 n.e. W III w. państwo to zaczęło podupadać, a w okresie gdy Ćandragupta I (zm. 335) wraz z ręką księŜniczki Lićchawi odziedziczył królestwo Magadhy (ok. 320), było juŜ bardzo słabe. Ćandragupta poszedł w ślady poprzednika, powiększając królestwo od strony zachodniej - w chwili jego śmierci państwo sięgało po Allahabad. Jego syn Samudragupta (ok. 330-380) rozszerzył obszar królestwa na wschodzie po Assam, a na zachodzie do granicy z PendŜabem, zmusił do hołdu 12 królestw połoŜonych na równinie Dekanu i walczył z Sakami (Scytami), dotarł do ich stolicy Udźdźajn (w dzisiejszym stanie Madhja-Pradesz). Jego syn Ćandragupta II (wzmian. 380-414) powiększył posiadłości Guptów, podbijając pozostałości królestwa Saków (w obecnym stanie Bombaj). Ze stolic Pataliputra (Patna) i Udźdźajnu dynastia Guptów panowała nad całym obszarem północnych Indii z wyjątkiem północno-zachodniego krańca, gdzie znajdowały się przejścia, przez które stale wdzierali się najeźdźcy. Ustawiczne najazdy Białych Hunów (Heftaktów) doprowadziły w końcu w drugiej połowie VI w. do upadku królestwa. Zarówno północne, jak i południowe Indie wróciły do stanu sprzed okresu Mauriów, to znaczy rozpadły się na małe państwa, walczące między sobą o panowanie nad szlakami handlowymi i portami - na północy w dolinach rzek Indus i Ganges, na południu, w przybrzeŜnych regionach poniŜej Zwrotnika Raka. Patrz takŜe ĆALUKjów DYNASTII WOJNY 543-555; ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 020.

GURKHÓW WOJNA 1814-1816. Znani z waleczności Gurkhowie, najwaŜniejsza grupa etniczna w Nepalu, zagarniali wsie i zbierali dochody z obszarów ciągnących się w Indiach od DardŜiling do Simli, co zaniepokoiło brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską. Kompania wystosowała ultimatum do rządu w Katmandu, stolicy Nepalu. Gdy Gurkhowie

191

je odrzucili, Brytyjczycy wkroczyli do Nepalu i załoŜyli tam policyjne forty. Gurkhowie w odwecie urządzali zasadzki na wojska brytyjskie. W końcu Brytyjczycy podbili Nepal, wkraczając na jego terytorium czterema górskimi szlakami; w 1815 zmusili Gurkhów do kapitulacji. Uzgodniono zawieszenie broni, wkrótce jednak spory co do postanowień traktatu spowodowały wznowienie walk. W 1816 Brytyjczycy pod dowództwem sir Davida Ochterlonyego (1758-1825) odnieśli decydujące zwycięstwo w dolinie Katmandu. Nepal stracił część terytorium, w tym Sikkim i Simlę. Oddziały Gurkhów, słuŜących później w armii brytyjskiej, odznaczyły się biegłością w sztuce wojennej. OWATEMALSKA REWOLUCJA 1954. W 1950 przy poparciu armii i kilku lewicowych partii politycznych na prezydenta Gwatemali został wybrany liberał, pułkownik Jacobo Arbenz Guzman (1913-1971). Arbenz podpisał później popieraną przez komunistów uchwałę o reformie rolnej (1952), wywłaszczającą wielkich właścicieli ziemskich, w tym takŜe United Fruit Company. W marcu 1954 Stany Zjednoczone i kilka państw Ameryki Łacińskiej zebrało się na konferencji państw amerykańskich i potępiło nasilający się na półkuli zachodniej ruch komunistyczny. Niebawem do Gwatemali dotarł polski statek z bronią z państw komunistycznych, USA zaś posłały broń do Hondurasu i Nikaragui. 18 czerwca 1954 dwutysięczna armia antykomunistyczna pod dowództwem podpułkownika Carlosa Castillo Armasa (1914-1957) wkroczyła do Gwatemali z terytorium Hondurasu i szybko posuwała się w głąb kraju, nie napotykając oporu armii Arbenza Guzmana. Rząd Gwatemali starał się o pomoc Rady Bezpieczeństwa ONZ i Związku Radzieckiego; Unia Państw Amerykańskich rozpoczęła dochodzenie w sprawie konfliktu, nim jednak organizacje międzynarodowe podjęły decyzje, Arbenz stracił władzę i 28 czerwca 1954 uciekł do Meksyku. Stolicę, Gwatemalę, zajął Castillo Armas, który stanął na czele rządzącej junty, a potem został wybrany na prezydenta.

GWATEMALSKA WOJNA 1885. W 1871 liberałowie pod przewodnictwem Miguela Garcii Granadosa (1809-1878) i Justo Rufino Barriosa (1835P-1885) po 90 dniach walk zdobyli stolicę i obalili rząd. Był to koniec długiego okresu władzy konserwatystów. Granados był prezydentem przez dwa lata, wycofał się w 1873, a jego miejsce zajął Barrios, naczelny dowódca sił zbrojnych. Rządząc po dyktatorsku, Barrios ograniczył władzę Kościoła i poprawił sytuację gospodarczą kraju, forsując uprawę kawy, podstawowego artykułu przeznaczonego na eksport. W 1876 niepowodzeniem zakończyły się jego starania doprowadzenia do pokojowej unii krajów Ameryki Środkowej. 25 lutego 1885 Barrios wezwał do ustanowienia republiki zjednoczonej Ameryki Środkowej, której byłby prezydentem i naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Proponowaną konfederację poparł Honduras, który sprzymierzył się z Gwatemalą, ale Salwador, Nikaragua i Kostaryka odrzuciły propozycję. Meksykański prezydent Porfirio Diaz (1830-1915) równieŜ wyraził sprzeciw 1 rozmieścił wojska wzdłuŜ granicy meksykańsko-gwatemalskiej. Mając nadzieję na utworze nie konfederacji metodami siłowymi, Barrios wkroczył z wojskiem do Salwadoru, poniósł poraŜkę i poległ w bitwie pod Chalchuapa 2 kwietnia 1885. Kolejna próba zjednoczenia Ameryki Środkowej zakończyła się fiaskiem. GWINEI-BISSAU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974. W 1956 Amilcar Cabral (1921-1973) załoŜył Afrykańską Partię Niepodległości Gwinei i Zielonego Przylądka (PAIGC), która bez powodzenia starała się wynegocjować niepodległość dwóch zamorskich prowincji Portugalii: Gwinei Portugalskiej (Gwinea-Bissau) i Wysp Zielonego Przylądka. Przygotowując się do walki zbrojnej PAIGC znalazła mocne poparcie gwinejskich mieszkańców obszarów połoŜonych w głębi zachodniej Afryki. Pod koniec 1962 małe grupy powstańcze zaczęły atakować portugalskie posterunki wojskowe i policyjne i w niedługim czasie wyparły cudzoziemców z duŜej części kraju. KaŜda grupa miała swój obóz w lesie, z którego wyruszała na akcje par-

192

tyzanckie. Portugalczycy ściągnęli z Lizbony wojsko i samoloty, które zbombardowały obozy partyzantów. Jedności powstańców zagraŜały waśnie plemienne i rozpowszechniona wiara w magię; by zapobiec rozłamowi, Cabral zwołał radę swoich dowódców i wyjaśnił im, Ŝe ruch wyzwoleńczy nie powiedzie się, jeŜeli Ŝołnierze nie będą traktowali ludności sprawiedliwie i jeśli nadal będą wierzyć w czary. Jak powiedział Cabral, PAIGC stanowi „podwójną rewolucję" - przeciwko kolonializmowi oraz przeciwko dawnym, zacofanym przesądom. W 1973 PAIGC opanowała dwie trzecie obszaru Gwinei Portugalskiej, pro-

klamowała niepodległość i przemianowała prowincję na Republikę Gwinei-Bissau. Portugalczycy odmówili jej uznania, ale zamach stanu w Lizbonie (1974) doprowadził do powstania nowego rządu, który jeszcze w tym samym roku uznał niepodległość Gwinei. Po zabójstwie Amilcara na początku 1973 prezydentem został jego brat, Luis de Almeida Cabral (ur. 1931). Na mocy oddzielnego porozumienia z Portugalią Wyspy Zielonego Przylądka zostały w 1975 niepodległą republiką. Patrz takŜe ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976; MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974.

193

H HABSBURGÓW AUSTRIACKICH ZATARGI 1606-1612. Rada rodzinna Habsburgów austriackich (1605) zmusiła psychotycznego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Rudolfa II (1552-1612) do powierzenia namiestnictwa na Węgrzech jego bratu Maciejowi (1557-1619). Ten zawarł pokój z przywódcą Węgrów i księciem Siedmiogrodu Stefanem Bucskayem i z Turcją (1606). Oba traktaty wywołały niezadowolenie Rudolfa, który zamierzał odebrać namiestnictwo Maciejowi. Ten jednak za cenę ustępstw dla Węgrów, a takŜe dla protestantów, uzyskał poparcie stanów węgierskich, a następnie takŜe austriackich (1608), opanował zbrojnie Morawy, ale mimo wkroczenia z armią do Czech nie uzyskał ich poparcia. Rudolf odstąpił Maciejowi koronę węgierską oraz władzę w Austrii i na Morawach. W 1609 Rudolf, by pozyskać Czechów, zapewnił im wolność wyznania. Prawdopodobnie on to sprowadził w 1611 do Czech niepłatne wojska arcyksięcia Austrii, swego bratanka Leopolda, biskupa katolickiego Passawy, w niejasnym celu uŜycia ich przeciw Maciejowi lub przeciw Czechom. Stany czeskie zmusiły następnie Rudolfa do zrzeczenia się tronu czeskiego. Rudolf utrzymał jedynie tytuł cesarza (1611), który w rok później, po jego śmierci, przypadł Maciejowi. Patrz takŜe TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648.

HABSBURGÓW l WALEZJUSZY WOJNA 15471559. Po śmierci króla Francji Franciszka I (1494-1547) jego syn i następca, Henryk II (1519-1559), wznowił wojnę Wa-lezjuszy z Habsburgami, a konkretnie wojnę przeciw cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzym-

skiego Karolowi V (1500-1558), który jako Karol I rządził równieŜ Hiszpanią (patrz WŁOSKIE WOJNY MIĘDZY KAROLEM v i FRANCISZKIEM i). Po ANGIELSKO-FRANCUSKIEJ WOJNIE 1549-1550 wojska francuskie w 1552 najechały Toskanię, ale 2 sierpnia 1553 poniosły klęskę w bitwie pod Marciano. Dowódca francuski Blaise de Montluc (1501P-1577) został oblęŜony w Sienie, która po zrzuceniu jarzma hiszpańskiego poddała się Francuzom. Wojska cesarskie pod wodzą Cosimo I Medici (1519-1574), księcia Florencji, zmusiły Francuzów po 15 miesiącach do kapitulacji (1554). W 1555 Siena wróciła pod panowanie hiszpańskie. Wojska francuskie wsparte przez siły papieskie wkroczyły do królestwa Neapolu (1556), ale w 1557 musiały się wycofać (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1557-1560). Przy poparciu niemieckich ksiąŜąt protestanckich Henryk opanował Metz, Toul i Yerdun w Lotaryngii (1552). Wojnę zakończył traktat z Cateau-Cambresis z 1559; Francja zrzekła się wszystkich roszczeń do terytoriów we Włoszech, z wyjąddem przygranicznego regionu Saluzzo; Sabaudia i Piemont (oprócz Turynu i kilku miast) przeszły w ręce Emanuela Filiberta (1528-1580); Królestwo Neapolu i Mediolan przejął król Hiszpanii Filip II (1527-1598), niezaleŜnymi republikami pozostały jedynie Wenecja, Genua, Lukka i San Marino. Zachowała natomiast Francja swoje zdobycze w Lotaryngii. HABSBURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439-1457. Śmierć w 1439 Albrechta II (1397-1439), pierwszego habsburskiego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, stała się przyczyną bezkrwawego kryzysu dynastycznego i rodzin-

194

nego Domu Habsburgów. Przed objęciem władzy cesarskiej Albrecht sprawowai rządy w Austrii, Czechach i na Węgrzech, a jego jedynym następcą był pogrobowiec Władysław (1440-1457). Po śmierci Albrechta głową rodu Habsburgów został jego kuzyn, Fryderyk V (1415-1493), ksiąŜę Austrii Wewnętrznej (Styria, Karyntia i Kraina). Chcąc rządzić w imieniu Władysława, przejął opiekę nad chłopcem, mimo Ŝe nie został prawnie mianowany regentem. Sprzeciwił się temu wódz węgierski Jan Hunyadi (1387-1456), regent Węgier, który domagał się przekazania Władysława pod jego opiekę, chcąc tym wzmocnić swój autorytet. W 1446 Hunyadi wprowadził wojska węgierskie do Styrii i zaŜądał wydania Władysława, ale Fryderyk przekazał następcę tronu rozjemcy, kardynałowi. Hunyadiego nakłoniono, by - zamiast opiekować się Władysławem - podjął krucjatę przeciw Turkom (patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1450). W 1451 Fryderyk musiał przeciwstawić się buntowi panów austriackich, którzy takŜe domagali się wydania im Władysława, zdołał jednak zachować bezprawną regenqę. RównieŜ w 1451 zaspokoił roszczenia Czechów upominających się o chłopca; mianował regentem w Czechach Jerzego z Podebradów (1420-1471); później Jerzy został królem Czech. W 1452 Wiener Neustadt (Austria), stolicę Fryderyka - wówczas juŜ cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Fryderyka III - obiegła 16-tysięczna armia pod wodzą kuzyna Władysława, Ulryka hrabiego Cylii (zm. 1456), dzierŜącego władzę w Austrii. Fryderyk wydał Władysława, którego Ulryk zabrał do Wiednia. W wyniku przewrotu Ulryk stracił władzę, ale zatrzymał Władysława i był jego doradcą. W 1453 Władysław został koronowany jako Władysław V; po osiągnięciu pełnoletności w 1455 władca wystąpił przeciw Hunyadiemu i Jerzemu z Podebradów i sam sprawował krótkotrwałe rządy w Czechach i na Węgrzech. Zmarł w 1457; prawdopodobnie został otruty. HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278.

W 1246 wygasła w Austrii dynastia Babenbergów. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzym-

skiego Rudolf I Habsburg (1218-1291) uwaŜał, Ŝe jako cesarz ma prawo do austriackich ziem, natomiast innego zdania był król czeski Przemysł Otokar II Wielki (1230?-1278). Jego ojciec Wacław I i on sam w latach 1251-1269 włączyli Austrię, Styrię i Krainę do Czech. W 1274 sejm w Ratyzbonie uznał za nieprawne zdobycze Przemyśla, a Rudolf, w 1276 wyruszył przeciw Przemysłowi. Do Rudolfa przyłączyli się równieŜ rycerze bawarscy. Rudolf rozpoczął oblęŜenie Wiednia ufortyfikowanego przez Przemyśla. Rycerstwo austriackie opuściło Przemyśla, a w Czechach wybuchł bunt rodu Yitkowców przeciw niemu. Bawarscy rycerze zdobyli bogate zapasy Ŝywności w Klosterneuberg w pobliŜu Wiednia, z których wojska Rudolfa korzystały w czasie oblęŜenia. Odcięci od pomocy z Czech, wiedeńczycy poddali się i uznali Rudolfa za swego władcę. Po kilku poraŜkach Przemysł zrzekł się wszystkich ziem, z wyjątkiem Czech i Moraw (1276). Zgnębiony stratami i uznaniem zwierzchnictwa Rudolfa nad Morawami i Czechami, Przemysł sprzymierzył się z ksiąŜętami polskimi i wschodnioniemieckimi. Odrzucił wezwanie Rudolfa do negocjacji i ruszył na Wiedeń. Wojska Rudolfa wzmocnione siłami Alzacji i Szwabii przystąpiły do walki i zwycięŜyły armię Przemysła w bitwie pod Marchfeld (Durnkrut w Dolnej Austrii) 26 sierpnia 1278; Przemysł zginął w walce. Następca Przemyśla, król Wacław II (1271-1305), przywrócił Czechom potęgę i świetność, a Rudolf utrwalił swoje zdobycze dzięki politycznym małŜeństwom swoich dzieci. HAITAŃSKA REWOLTA 1915. Na początku 1915 Yilbrun Guillaume Sam (zm. 1915) i jego zwolennicy przejęli władzę w Haiti. W kraju panował chaos z powodu wybuchających powstań. Sam został prezydentem, ale juŜ 28 lipca 1915 został zamordowany przez zrewoltowany tłum. Wobec panującej anarchii na rozkaz prezydenta USA Woodrowa Wilsona (1856-1924) na Haiti przybyła piechota morska USA, która miała chronić cudzoziemców i ich mienie. Wojska USA nadzorowały

195

wybory prezydenckie. Prezydentem został Philippe Sudre Dartiguenave (1863-po 1922). Nowy szef państwa wcielił w Ŝycie traktat podpisany 16 września 1915, zgodnie z którym Haiti znalazło się pod politycznym i ekonomicznym protektoratem USA; kontrolę celną przekazano amerykańskim urzędnikom, pod amerykańską kontrolę przeszła równieŜ haitańska Ŝandarmeria. HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820.

W 1804 Jean Jacąues Dessalines (1758-1806) przyjął tytuł cesarza Haiti, Jakuba I (patrz HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isoi-isos), ale w 1806 został zamordowany, gdy usiłował zdławić powstanie Mulatów. Wkrótce wybuchła wojna o panowanie nad Hispaniolą (Haiti); starli się w niej Henri Christophe (1767-1820) z północy i Alexandre Petion (1770-1818) z południa. W Samo Domingo (Republika Dominikany), we wschodniej części wyspy, wojska francuskie walczyły w 1808 z powstaniem hiszpańskich kolonistów. Dzięki brytyjskiej pomocy powstańcy pokonali Francuzów, wyparli napierających Haitańczyków z Santo Domingo i w 1808 podpisali pakt w Bondilli, w którym uznali zwierzchnictwo Hiszpanii. Na zachodzie Christophe ogłosił się w 1811 królem całej wyspy, Henrykiem I. Mimo ciągłych walk z Petionem i jego zbuntowanymi Mulatami, nowy król zbudował wielki pałac Sans Souci i fortecę w górzystym terenie na południe od Cap-Haitien. Petion ustanowił na południu Haiti republikę, został wybrany na prezydenta i sprawował ten urząd do śmierci w 1818. Jego następca, Mulat Jean Pierre Boyer (1776-1850), walczył z powodzeniem z Christophe'em aŜ do jego samobójczej śmierci w 1820, a następnie zjednoczył obie części Haiti i objął urząd prezydenta. Patrz takŜe HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO 1822. HAITAŃSKIE POWSTANIE 1858-1859. Po

prezydenturze Jeana Pierre'a Boyera (1776-1850), którego skorumpowane i gospodarczo nieudolne rządy obalono w 1843,

na Haiti nastał długi okres ucisku i niepokojów. W 1847, cztery lata po zamachu stanu, prezydentem Haiti został Murzyn Faustyn Elie Soulouąue (1785-1867), dawny niewolnik, który w 1849 proklamował się cesarzem Faustynem I. Faustyn rządził stosując niezwykle ostre represje, utrzymywał wystawny dwór i parokrotnie bez powodzenia usiłował podbić sąsiednią Dominikanę. Ostatecznie po krwawym powstaniu (1858-1859) został zdetronizowany. Rebelia była głównie dziełem Mulatów, którzy wcześniej popierali cesarza. Soulouąue uciekł i pozostał na wygnaniu. Przywódca powstania, niegdyś jeden z generałów cesarza, Nicholas Fabre Geffrard (1806-1879), proklamował republikę, został prezydentem i starał się wprowadzić niezbędne reformy, jednakŜe z nikłym powodzeniem. Stany Zjednoczone uznały jego rząd w 1862. Rządem wstrząsały ustawiczne powstania, aŜ w końcu w 1867 Geffrarda usunięto i skazano na wygnanie. W kraju ponownie zapanował chaos i rządy przemocy, kilkakrotnie wybuchały powstania (1870, 1874, 1876 i 1888-1889), aŜ wreszcie przywrócono porządek i prawo. PowaŜnym problemem były nadal wrogie stosunki panujące między Murzynami a Mulatami. Podobnie jak w Dominikanie, w drugiej połowie XIX w. krajem rządzili okrutni władcy, zajmujący się głównie dławieniem częstych powstań i odpieraniem najazdów. HAITAŃSKIE POWSTANIE 1918-1919. Na

Haiti, pozostającej od 1915 pod politycznym i ekonomicznym protektoratem USA (patrz HAITAŃSKA REWOLTA 1915), w 1918 przeprowadzono pod nadzorem wojsk amerykańskich plebiscyt, w wyniku którego - przy bardzo wątpliwym stosunku głosów 98 225 do 768 - weszła w Ŝycie nowa konstytucja. Wyborów do władz nie przeprowadzono; prezydentem Haiti pozostał Philippe Sudre Dartiguenave (1863-po 1922), rządy sprawowali oficerowie amerykańscy. śandarmeria przywróciła pańszczyznę, by zmusić wieśniaków haitańskich do pracy. W końcu

196

1918 w okolicy Hinche Haitańczycy pod dowództwem Charlemagne Perlate'a (zm. 1919) i Benoit Batraville'a (zm. 1919) zbuntowali się przeciw pańszczyźnie i obecności USA na Haiti. Siły powstańców liczące od 20 do 40 tysięcy ludzi były źle uzbrojone, ale pełne wiary we własne siły (miał ich chronić czarodziejski napój). Siejąc terror powstańcy dotarli do stolicy Haiti, Port-au-Prince, gdzie rozgromiła ich Ŝandarmeria z pomocą piechoty morskiej USA i lotnictwa; Perlate i Batraville zostali rozstrzelani. Na wyspie przywrócono spokój, a amerykańska okupacja została przedłuŜona do 1934. HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO 1822. Powrót na tron hiszpański reakcyjnego króla Ferdynanda VII (1784-1833) w 1814 wywołał niezadowolenie lojalnych niegdyś mieszkańców Santo Domingo (Republika Dominikany), kolonii hiszpańskiej, przekazanej wcześniej Francji, a potem opanowanej przez Haitańczyków (patrz TOUSSAINTA L'OUVERTURE'A POWSTANIE 1793-1803). 30 listopada 1821 Santo Domingo ogłosiło niepodległość, przyjęło nazwę Hiszpańskie Haiti i wydelegowało wysłannika do wyzwoliciela Ameryki Południowej, Simona Bolivara (1783-1830) z propozycją unii z Wielką Kolumbią (patrz KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819). Nim wysłannik zdołał dotrzeć do Bolivara, Jean Pierre Boyer (1776-1850), prezydent Haiti, ogłosił, Ŝe Dominikana poddała się prawom Haiti, wprowadził wojska do kolonii, wyparł Hiszpanów i zjednoczył całą Hispaniolę (Haiti i Republika Dominikany) pod swoją władzą. Patrz takŜe HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820.

1793-1803). Chcąc odzyskać panowanie nad wyspą i przywrócić niewolnictwo, Napoleon Bonaparte (1769-1821) wysłał na Haiti swego szwagra, Charles'a Yictora Leclerca (1772-1802), na czele około 25 tysięcy Ŝołnierzy. Po wylądowaniu w Cap-Francais (Cap-Haitien) Francuzi ujrzeli płonące miasto, podpalone przez wycofującą się armię murzyńską pod dowództwem Henri Christophe'a (1767-1820). W głębi wyspy Francuzi natrafili na zacięty opór; ponadto padali ofiarą chorób, zwłaszcza Ŝółtej febry. Pod koniec marca 1802, pod Cretea-a-Perriot siły Leclerca pokonały około 1200 Murzynów dowodzonych przez Jeana Jacques'a Dessalines'a (1758-1806). Wkrótce potem Dessalines, Christophe i większość ich zwolenników przeszła na stronę Leclerca. Uzyskawszy obietnicę amnestii, Toussaint złoŜył broń, mimo to został zdradziecko ujęty i wysłany jako jeniec do Francji, gdzie zmarł rok później, 7 kwietnia 1803. Przez pewien czas Christophe i Dessalines słuŜyli w wojsku francuskim, pomagając w walce z partyzantką złoŜoną z Murzynów i Metysów. Dowiedziawszy się, Ŝe Napoleon zamierza przywrócić na wyspie niewolnictwo, obaj zdezerterowali. Bez posiłków, które nie dotarły z powodu blokady portów francuskich przez Wielką Brytanię (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis), dziesiątkowani przez Ŝółtą febrę, Ŝołnierze francuscy musieli poddać się czarnym przywódcom powstania i opuścić Hispaniolę w listopadzie 1803. Na początku 1804 Dessalines ogłosił Haiti niepodległą republiką i sam stanął na czele rządu. Patrz takŜe HAITAŃSKA WOJNA NIE

DOMOWA 1806-1820.

HAITI (SANTO DOMINGO) REBELIA. Patrz

HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA isoe-iszo.

HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1801-1803. Frangois Dominiąue Toussaint L'Ouverture (1743-1803) zostawszy gubernatorem generalnym całej wyspy Hispaniola (Haiti), przywrócił porządek i zreorganizował rząd zgodnie z nową konstytucją z 1801 (patrz TOUSSAINTA L'OUVERTURFA POWSTA-

HALIDON HILL, BITWA POD H ALI DON HILL 1333. Gdy hrabiowie Douglas i Moray wyparli nowo korowanego króla Szkocji Eduarda Balliola narzuconego przez Anglię za jej granicę (patrz DUPPLIN MOOR, BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332), król Anglii Ed-

197

ward III (1312-1377) wysłał wojska, które 19 lipca 1333 stoczyły bitwę ze Szkotami wiernymi narodowemu królowi Dawidowi II (1324-1371) pod Halidon Hill w pobliŜu Berwick-upon-Tweed w północno-wschodniej Anglii. Stosując taktykę, która zapewniła zwycięstwo pod Bannockburn w 1314, Szkoci ruszyli na Anglików ze wzgórza, u którego podnóŜa znajdowało się bagno. Ale Szkoci popełnili błąd; weszli w bagno i ugrzęźli w nim, a wówczas stali się doskonałym celem dla angielskich łuczników. Dziesięcioletniego Dawida II w 1334 wysłano do Francji, a jego regent Andrew Moray rządził częścią Szkocji połoŜoną na północ od Forth. Na południu drugi tron szkocki „objął" Edward Balliol, który zawdzięczał swoje panowanie angielskim wojskom. Moray wyparł go ze Szkocji w 1341. HANNIBALA WOJNA. Patrz PUNICKA WOJNA

DRUGA 218-202 p.n.e.

HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS 406 p.n.e. Wojska Kartaginy wróciły na Sycylię, by powtórzyć HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY w 408, tym razem wojskami dowodził nie tylko Hannibal (zm. 406), wnuk Hamilkara, ale i znakomity Himilkon (zm. 397), wnuk cioteczny Hamilkara. Obiegli oni na południowym wybrzeŜu Akragas (Agrigento). Hannibal zmarł w czasie oblęŜenia, ale Himilkon zyskał sławę, gdyŜ zdobył miasto. Wojska kartagińskie splądrowały i zburzyły miasto. W czasie wojny HIMILKONA wojska kartagińskie podjęły działania przeciw pozostałym miastom greckim na wybrzeŜu. HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY 4O8 p.n.e.

Kartagina nigdy nie zapomniała swojej poraŜki pod Himerą, na północnym wybrzeŜu Sycylii w czasie KARTAGINY I SYRAKUZ WOJNY, takŜe Hannibal (starszy) (zm. 406) pamiętał o śmierci swojego dziadka Hamilkara, który poległ tam w 480. Zebrał liczne wojska i rozpoczął oblęŜenie Himery. Syrakuzom nie udało się jej wes-

przeć; Hannibal z Kartagińczykami opanowali miasto, zburzyli je i dokonali rzezi jeńców. HARMARA PORAśKA 1790. Gubernator Terytorium Północno-Wschodniego, Arthur St. Clair (1736P-1818), polecił generałowi Josiahowi Harmarowi (1753-1813) poprowadzenie ekspedycji karnej przeciw wojowniczym Indianom osiadłym wzdłuŜ rzeki Maumee (w obecnym stanie Ohio). 26 września 1790 Harmar wyruszył na czele około 1100 Ŝołnierzy wojsk terytorialnych, z których tylko 320 słuŜyło w wojskach regularnych, reszta była źle wyszkolona i uzbrojona. Połączeni w dość luźnym związku Indianie pod przewodnictwem wodza Małego śółwia (1752-1812) zwabili ich daleko w głąb indiańskiego terytorium i tam wpędzili w zasadzkę. Kontrataki Harmara w pobliŜu obecnego Fort Wayne (Indiana) zakończyły się klęską. Wojska musiały się wycofać. W swych raportach Harmar przedstawiał te starcia jako zwycięstwa. Na Ŝądanie Kongresu przeprowadzono później dochodzenie, które oczyściło Harmara z zarzutów, mimo to Harmar zrezygnował ze słuŜby wojskowej. Patrz takŜe ST. CLAIRA PORAśKA 1791. HARPERS FERRY, NAPAD NA HARPERS FER-

RY. Patrz BROWNA NAPAD NA HARPERS FER RY 1859. HAWAJSKIE WOJNY 1782-1810. W 1782 Kamehameha I Wielki (1758P-1819) i jego kuzyn odziedziczyli panowanie nad największą wyspą Hawajów, Hawaii. Całe Hawaje - archipelag na Oceanie Spokojnym - podzielone były wówczas między rywalizujących miejscowych wodzów. Dwaj z nich toczyli spory i prowadzili wojnę, w której w bitwie pod Mokuohai (1782) poległ kuzyn Kamehamehy. Prowadząc na swej wyspie walkę z rywalizującymi wodzami, Kamehameha zdecydował się na podbój wysp połoŜonych na zachodzie (według legend miał zjednoczyć wyspy pod swoim panowaniem,

198

podnosząc bunt i zabijając poprzednich władców). W 1790 najeźdźcy zdobyli Maui; napastnicy pono zabili w pobliŜu Wailuku tak wielu wrogów, Ŝe ich ciała zatarasowały koryto strumienia. Rok później Kamehameha, który zaopatrzył się w broń palną u amerykańskich i europejskich handlarzy, walczył z wodzami Oahu i Kauai. Jego przeciwnicy odzyskali Maui i przypuścili atak na Hawaii. Kamehameha odparł atak i został jedynym władcą Hawaii (1792). Trzy lata później, w 1795 posłał flotę (około 1200 łodzi i 12 tysięcy ludzi) do walki z plemionami z Molokai, Lanai i Oahu. Liczni obrońcy Oahu zostali otoczeni w dolinie Nuuanu; zepchnięto ich albo zrozpaczeni sami skakali z Nuuano Pali - urwiska o wysokości 360 m (w pobliŜu dzisiejszego Honolulu). Pod rządami Kamehamehy nie znalazły się jedynie wyspy Kauai i Niihau. W 1800, w czasie przeprawy przez kanał między Oahu i Kauai, zerwała się burza, wiele łodzi utonęło i flota Kamehamehy musiała zawrócić. W 1804 wódz gotów był ponownie przepłynąć kanał, ale przeszkodził mu w tym wybuch epidemii, prawdopodobnie cholery lub dŜumy, w wyniku której zmarło wielu jego wojowników. Kamehameha zrezygnował wówczas z planów podboju i rozpoczął negocjacje pokojowe z władcą Kauai, który w 1809 uznał zwierzchnictwo Kamehamehy, a w zamian mógł doŜywotnio panować na swojej wyspie. W 1810 wszystkie wyspy archipelagu weszły w skład królestwa Kamehamehy. HEIJI WOJNA 1159-116O. Po abdykacji japońskiego cesarza Goshirakawy (1127-1192) na rzecz syna (patrz HOGEN WOJNA 1150) zaczęła narastać wrogość pomiędzy rodami Taira i Minamoto. PoniewaŜ większe wpływy na dworze cesarskim uzyskał ród Taira, członkowie rodu Minamoto uknuli spisek. Uprowadzili cesarza (1159). Wówczas wybuchły walki między oboma klanami, których członkowie byli doskonałymi wojownikami. W 1160 Taira pokonali rywali, a ich przywódca, Kiyomori (1118-1181),

zyskał władzę dyktatorską. Śmierć poniósł przywódca Minamoto, Yoshitomoto (1123-1160), oraz wszyscy członkowie klanu przebywający na dworze; oszczędzono jedynie czterech małych synów Yoshitomoto. Jeden z nich, Yoritomo (1147-1199), 20 lat później pomścił rodzinną klęskę (patrz GEMPEI WOJNA 1180-1185).

HENRYKA BOLINGBROKE'A BUNT 1399.

Pod koniec swego panowania król Anglii Ryszard II (1367-1400) zemścił się na Lancasterach, zwłaszcza na tych członkach rodu, od których był zaleŜny w początkach swego panowania. Po śmierci stryja, dawnego regenta, Jana z Gandawy (1340-1399), Ryszard skonfiskował jego posiadłości i nie chciał zwrócić dziedzictwa wypędzonemu Henrykowi Bolingbroke'owi (1367-1413), synowi Jana z Gandawy. W 1399 Bolingbroke najechał Ravenspur w Yorkshire utrzymując, Ŝe zgłosił się po swoje dziedzictwo. Pozyskał wielu zwolenników. Gdy Ryszard powrócił z Irlandii, Bolingbroke ujął go, zmusił do abdykacji, uwięził w zamku Pontefract (gdzie go zamordowano) i zagarnął tron jako Henryk IV, pierwszy Lancaster na tronie Anglii. Patrz takŜe STULETNIA WOJNA 1337-1453. HENRYKA II WALKI W WALII 1157-1165.

Walijczycy wykorzystali okazję, jaką stworzyły im słabe rządy króla Anglii Stefana (1097?-! 154) i zbuntowali się przeciw normandzkim baronom mającym sprawować nad nimi władzę. Dwaj przywódcy walijscy, Owain z Gwymedd (zm. 1170), ksiąŜę Walii północnej, i Rhys ap Gruffydd (1132?-! 197), przywódca z południa, odzyskali zabrane im wcześniej ziemie. W 1157 wojska pod wodzą króla Anglii Henryka II (1133-1189) najechały Walię i, choć poniosły poraŜkę, Henrykowi udało się zmusić Owaina do złoŜenia hołdu. Angielskie twierdze w Walii odbudowano, mimo to w 1165 Owain znowu wzniecił bunt, który zmusił Henryka do ponownego najazdu. Zła pogoda i brak Ŝywności sprawiły, Ŝe kampania nie zakon-

199

czyła się ani poraŜką, ani zwycięstwem; walijscy przywódcy zostali na ogół zmuszeni do odwrotu, ale zachowali autonomię w swych posiadłościach. Henryk zbudował nowe twierdze. Patrz takŜe ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA 1159-1189.

HENRYKA VII WYPRAWA DO BRETANII PIERWSZA 1488. Zostawszy królem Anglii (patrz DWÓCH RóŜ WOJNY 1455-1485), Henryk VII (1457-1509) zdawał sobie sprawę, Ŝe król Francji, Karol VIII (1470-1498), ma duŜe szansę opanowania księstwa Bretanii. Dzięki sympatii, jaką Bretania cieszyła się w Anglii, Henryk łatwo pozyskał pieniądze i wysłał na pomoc Bretanii trzy okręty wojenne z grupą ochotników. Skierował równieŜ poselstwo do ParyŜa i Bretanii. Francuzi jednak zwycięŜyli Bretończyków i Anglików, a bretoński ksiąŜę, Franciszek II (1435-1488), przyrzekł wydać swe córki za mąŜ tylko za zgodą Karola, który chciał poślubić jego córkę, Annę Bretońską (1477-1514). Anglia musiała zgodzić się na rozejm z Francją na warunkach traktatu w Sable. Henryka VII druga wyprawa do Bretanii 1489-1492. Po upływie dwóch tygodni od podpisania traktatu zmarł Franciszek II; Karol zgłosił teraz swe roszczenia do Bretanii i do córki Franciszka, Anny. Grając na zwłokę, Henryk sprzyjał regencji w Bretanii, proponował mediację, obiecał Bretanii pomoc wojskową i zawarł sojusz z Hiszpanią, wzmocniony projektem dynastycznego małŜeństwa Katarzyny Aragońskiej (1485-1536) z synem Henryka, Arturem (zm. 1502). Następnie wysłał wojsko do Bretanii. JednakŜe Anna zgodziła się na poślubienie Karola, a Hiszpania zawarła tajny sojusz z Francją (patrz „SZALONA WOJNA" 1488-1491). Henryk popłynął do Francji (1490), obiegł Boulogne (1491) i przyjął propozycję pokojową. Zawarł traktat w Etaples (1492) i za cenę 745 tysięcy złotych koron zaniechał dalszej wojny. Bretania została włączona do Francji. HETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620- ek. 1325 p.n.e. W ciągu około 300 lat w drugim

tysiącleciu największymi rywalami Hetytów w walce o opanowanie Anatolii byli Huryci. Około 1620 Hetyci walcząc z królestwem Arzawa na południowym zachodzie nie zapewnili wystarczającej obrony południowej i południowo-wschodniej części Anatolii, z czego skorzystało państwo Hurytów Mitanni (wówczas w pełni rozwoju) i rozciągnęło swoje panowanie nad tą częścią Anatolii. Hetyccy wojownicy wyparli Hurytów, wkrótce walczyli z nimi o miasto Aleppo (ok. 1600); pięć lat później walka zakończyła się poraŜką Mitanni. Po zamordowaniu w 1590 Mursilisa I, władcy Hetytów, spory o sukcesję omal nie doprowadziły do upadku państwa. W tym okresie Huryci z Mitanni zagarnęli Cylicję i utworzyli podporządkowane im królestwo Kizzuwada (ok. 1590). Chcąc odciąć Hetytów od północnej Syrii, Mitanni stworzyło takŜe południowo-wschodnie królestwo Hanigabat, co stało się około 1470 przyczyną wojny o Syrię z silnym w tym okresie Egiptem (patrz MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e). Około 1400 imperium Hetytów (Nowe Państwo, ok. 1400-ok. 1190) doszło do dawnej potęgi pod panowaniem króla Suppiluliumy (ok. 1375-ok. 1335), który pragnąc rozwiązać problem mitannijski, najechał Syrię. Skierował się tam nowym szlakiem, wkraczając od wschodniej strony doliny Eufratu. Zaskoczyło to Mitanni; broniło się ono słabo i nie uzyskawszy pomocy od sprzymierzonego Egiptu, straciło terytoria na północ od Damaszku i cały obszar dzisiejszego Libanu (ok. 1370). Okrojone królestwo Mitanni zawarło sojusz z Asyrią, równieŜ rywalizującą z Hetytami. Bitni Hetyci zdobyli jeszcze Karkemisz nad Eufratem, miasto naleŜące do Mitanni (ok. 1340), i stworzyli państwo buforowe oddzielające ich od Asyrii, którego głównym ośrodkiem była dawna prowincjonalna stolica Mitanni - Wassuganni. Hetyci stracili te obszary około 1325 na rzecz koalicji Mitanni-Asyria. OdŜyło wówczas podporządkowane Hurytom królestwo Hanigabat. Całą Anatolię zajęli jednak Asyryjczycy, a wkrótce i Hę-

200

tyci, i Huryci utracili znaczenie zarówno polityczne, jak i militarne. Patrz takŜe ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.

HETYTÓW PODBÓJ ANATOLU ek. 1700-ok. 1325 p.n.e. Hetyci, staroŜytny lud indoeuropejski, zjawili się w Anatolii około 2000 p.n.e. W 1340 p.n.e. byli jedną z dominujących potęg na Bliskim Wschodzie, jednak po 1190 p.n.e. przestali się liczyć jako silą polityczna i militarna, gdyŜ państwo ich padło ofiarą ruchów migracyjnych „ludów morza" i wciąŜ rozszerzającego się imperium asyryjskiego. Do 710 p.n.e. zniknęli całkowicie z politycznej sceny. Między 1700 a 1325 Hetyci mieli dwa okresy świetności. Ze stolicy Hattusas (Bogazkoy) w środkowej Anatolii, król Hattusilis (wzmian. ok. 1650-ok. 1620) oraz jego następcy odnieśli tak wiele zwycięstw, Ŝe w późniejszym okresie Starego Państwa Hetytów stolica znalazła się na północnym krańcu terytorium, nad którym panowali. Hattusilis podejmował wyprawy na południe, na równiny północnej Syrii w pobliŜe późniejszej Antiochii i na południowy zachód do Anatolii przez Cylicję, czym przysporzył sobie takich wrogów, jak Huryci z Mitanni i Syryjczycy z Aleppo. Cylicja dostała się pod panowanie Mitanni ok. 1620, utracono ją i odzyskano wkrótce z pomocą Aleppo. Hattusilis został cięŜko rannny w bitwie ok. 1620, musiał powrócić do stolicy, gdzie zmarł. Jego trzej nieudolni synowie rządzili źle, ale wnuk Mursilis I (ok. 1620-1590) podbił Aleppo, zwycięŜył Mitanni (ok. 1595) oraz zburzył stolicę Amurytów, Babilon (ok. 1590); został zamordowany. W okresie słabości państwa Hetytów (Średnie Państwo, ok. 1500-ok. 1400) podźwignęło się Mitanni, które załoŜyło królestwo Hanilgabat w północnej Syrii. Około 1400 król hetycki Suppiluliuma (ok. 1375-ok. 1335) dał początek Nowemu Państwu (ok. 1400-ok. 1190); około 1370 wyrównał rachunki z Mitanni i rozszerzył swoje zdobycze na wschodzie; zdobył nad Eufratem miasto Karkemisz naleŜące do Mitanni (1340) i stworzył buforowe państwo

między państwem Hetytów a imperium asyryjskim. Pokój trwał krótko. Około 1325 sprzymierzone siły Asyrii i Mitanni podbiły te tereny; państwo Hetytów ponownie zaczęło chylić się ku upadkowi - walczyło z Egiptem (patrz KADESZ, BITWA o KADESZ ok. 1294 p.n.e.) i bezskutecznie opierało się napływowi obcych ludów do Anatolii oraz potędze Asyrii (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.). Patrz takŜe HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e.

HIMILKONA WOJNA 405 p.n.e. Wojska kartagińskie pod wodzą Himilkona (zm. 396) zaatakowały południowe wybrzeŜe Sycylii, mając nadzieję na powtórzenie sukcesu Hannibala (patrz HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS 406 p.n.e.). Opór najeźdźcom stawił tyran Syrakuz, Dionizjusz I (ok. 430-367), ale poniósł klęskę pod Gelą. Syrakuzy utraciły miasta Gelę i Camarinę (Santa Croceo). Po raz pierwszy w historii wo;'en z Kartaginą Syrakuzy musiały zawrzeć ugodę; przystały na warunki Kartaginy, oddając jej panowanie nad połową Sycylii. Władza Kartaginy przetrwała tylko do czasu DIONIZJUSZA WOJEN, do których doszło niespełna 10 lat później. HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854 (rewolucja lipcowa). Generał Leopoldo O'Donnell (1809-1867) i Antonio Canovas del Castillo (1828-1897) stanęli na czele spisku mającego na celu obalenie skorumpowanego rządu niepopularnej królowej matki, Marii Krystyny (1806-1878). W końcu czerwca 1854 wojska rywalizujących stron stoczyły nie rozstrzygniętą walkę na przedmieściach Madrytu. W tym teŜ okresie Canovas poruszył opinię publiczną Madrytu i zyskał jej poparcie dla rewolucji publikując „Manifesto de Manzanares", w którym prócz obietnicy reform rządowych znalazła się równieŜ obietnica przywrócenia milicji cieszącej się powszechnym poparciem liberałów. W lipcu 1854 wybuchło powstanie w Barcelonie, Yalladolid i Madrycie, w którym przez dziesięć dni panował absolutny chaos. Prę-

201

mier rządu ustąpił, a królowa zgodziła się wreszcie powołać „rząd bezpieczeństwa publicznego" i obiecała wprowadzenie liberalnych reform. W celu zaprowadzenia porządku królowa Izabela II (1830-1904) wezwała przebywającego na emeryturze Baldomero Espartero (1792-1879); pod koniec lipca zapanował spokój. Premierem został Espartero, a O'Donnell ministrem wojny; po długotrwałych niesnaskach zawiedziona Maria Krystyna 28 sierpnia 1854 opuściła Hiszpanię i udała się na emigrację. Patrz takŜe KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 1834-1839; HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840-1843. HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1868. Nasilający się despotyzm rządów królowej Hiszpanii Izabeli II (1830-1904) i jej skandaliczne Ŝycie prywatne skłoniły część ministrów do wzniecenia w lipcu 1868 puczu wojskowego, którego celem była detronizacja królowej. Pucz się nie powiódł; generałowie stojący na jego czele zostali skazani na wygnanie na Wyspy Kanaryjskie. Izabela udała się do Francji, by podpisać sojusz z cesarzem Napoleonem III (1808-1873), a w tym czasie, 18 września 1868, admirał Juan Bautista Topete y Carballo (1821-1885) ogłosił w Kadyksie (Hiszpania) proklamację rewolucyjną. Wkrótce w Madrycie i innych miastach wybuchło powstanie; królowa wróciła do kraju, powrócili równieŜ wygnani generałowie, między nimi takŜe Juan Prim y Prats (1814-1870), który kierował nieudanym powstaniem w 1866. 28 września 1868 w bitwie pod Alcolea w pobliŜu Kordoby wojska powstańcze dowodzone przez generała Francisco Serrano (1810-1885) pokonały zdecydowanie armię królewską pod wodzą generała Manuela Pavii y Lacy (1814-1896). Następnego dnia Izabela uciekła do Francji, w kraju ogłoszono jej detronizację. W Hiszpanii wrzało; powołano rząd tymczasowy, który obalił reakcyjne prawa, rozwiązał zakon jezuitów oraz inne zakony religijne, wprowadził powszechne prawo głosowania i wolność prasy. Serrano i Prim, stojący na czele rządu, zwołali

zgromadzenie konstytucyjne (Kortezy), które po uchwaleniu monarchii konstytucyjnej ogłosiło nową konstytucję. Patrz takŜe KARLISTÓW WOJNA DRUGA 1873-1876; FRANCUSKO-PRUSKA WOJNA 1870-1871. 1820-1823. Nieudolne rządy króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), odmawiającego uznania liberalnej konstytucji z 1812, doprowadziły do powszechnych niepokojów, zwłaszcza w armii. Król usiłował odzyskać kolonie hiszpańskie w Ameryce Południowej, które niedawno zakończyły udany bunt i w ten sposób pozbawiły Hiszpanię duŜego źródła dochodów (patrz ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ ISGÓ-ISIÓ; CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-isis; KOLUMBII WOJNA 0 NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819; WENEZUELSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isn-iszi). W stycz niu 1820 wojska zgromadzone w Kadyksie (Hiszpania) mające wyruszyć do Ameryki, zniecierpliwione nieregularną wypłatą Ŝoł du, złym wyŜywieniem i złym zakwatero waniem, zbuntowały się pod przewodnict wem pułkownika Rafaela del Riego y Nuńeza (1785-1823). Ślubując wierność kon stytucji z 1812, Ŝołnierze zatrzymali dowódcę, ruszyli na pobliskie San Fernando 1 przygotowywali się do marszu na stolicę, Madryt. Mimo Ŝe buntownicy byli dość słabi, Ferdynand przyjął 9 marca 1820 konstytucję, zapoczątkowując okres rządów ludu. JednakŜe liberalna atmosfera sprzyjała mnoŜeniu się spisków politycznych zarówno prawicowych, jak i lewicowych. Rewolucyjni liberałowie przypuścili szturm na pałac królewski i przez następne trzy lata Fer dynand był faktycznie więźniem. Bunt wy buchł takŜe w garnizonie madryckim, wojna domowa przeniosła się równieŜ na Kastylię, Toledo i Andaluzję. Święte Przymierze (Ro sja, Austria i Prusy) odmówiło prośbie Ferdynanda o pomoc, ale Czterostronne Przymierze (Wielka Brytania, Francja, Ho landia i Austria) na kongresie w Weronie (październik 1822) upowaŜniło Francję do interwencji i przywrócenia spokoju w HiszHISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA

202

panii (patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1823). Wojska francuskie wkroczyły do Hiszpanii, zdobyły Madryt i zepchnęły rewolucjonistów na południe, do Kadyksu i Sewilli. 31 sierpnia 1823 rozgromiono zbuntowane wojska w bitwie w pobliŜu Kadyksu, a wkrótce potem Francuzi uwolnili i osadzili na tronie Ferdynanda, którego powstańcy uznali wcześniej za jeńca i wywieźli z Madrytu. Nieoczekiwanie król wziął bezlitosny odwet na przeciwnikach, odwołał konstytucję z 1812 i przywrócił w Hiszpanii rządy absolutne. HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840-1843. Po pierwszej wojnie KARLISTÓW Maria Krystyna (1806-1878), regentka w okresie małoletności córki, królowej Izabeli II (1830-1904), dąŜyła do zniesienia konstytucji z 1837 i ograniczenia niezaleŜności miast hiszpańskich. Powstania, do jakich doszło w miastach, zmusiły ją do uznania liberalnej konstytucji z 1812, ale bunty trwały nadal, gdyŜ rząd centralny narzucił rządom lokalnym swoich urzędników. Generał Baldomero Espartero (1792-1879), bohater wojny karlistów, odmówił wykonania rozkazu Marii Krystyny i nie wystąpił przeciw powstańcom, czym zyskał sobie duŜą popularność. Generał został premierem. Wprowadzane w Ŝycie umiarkowane reformy tak ograniczyły władzę Marii Krystyny, Ŝe w październiku 1840 opuściła wraz z Izabelą kraj i osiadła we Francji, skąd podŜegała do buntu przeciw Espartero sprawującemu wówczas rządy dyktatorskie. W październiku 1841 władze zdławiły wzniecone z poduszczenia Marii Krystyny, powstanie w Pampelunie, a w grudniu 1842 - w Barcelonie. Agenci Marii Krystyny pomogli pułkownikowi Juanowi Primowi y Prats (1814-1870) wzniecić w 1843 powstanie na południu. Generał Ramon Maria Narvaez (1800-1881) poprowadził antyrządowe oddziały wojska z Walencji do stolicy, Madrytu, zdobył miasto i obalił rząd Espartero. Espartero uciekł do Anglii, skąd wrócił w 1848. W listopadzie

1843 uznano, Ŝe zaledwie 13-letnia Izabela osiągnęła dojrzałość i postawiono ją na czele rządu. Maria Krystyna wróciła do Hiszpanii, a premierem rządu został Narvaez. Patrz takŜe HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854. HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936-1939. Istnieniu republiki Hiszpanii ustanowionej w 1931 (z rządem centrystów) zagraŜał stały spór między prawicowymi i lewicowymi ekstremistami politycznymi, podsycany trudnościami gospodarczymi Wielkiego Kryzysu. Gdy wybory w 1936 wygrał lewicowy front ludowy i dalej wprowadzał reformy antyklerykalne, prawicowa Falanga (partia faszystowska) z generałem Francisco Franco (1892-1975) na czele zawiązała spisek w celu przeprowadzenia zamachu stanu. 17 lipca 1936 wybuchł bunt oficerów w Melilli, w hiszpańskim Maroku, który zainicjował następne bunty garnizonów w Kadyksie, Sewilli, Bourgos, Saragossie, Huesce i innych ośrodkach miejskich. Zbuntowane wojska i „nacjonaliści", którzy do nich dołączyli, pokonały wojska rządowe w południowej i zachodniej części Hiszpanii; 15 sierpnia 1936 zdobyły Badajoz i połączyły w ten sposób opanowane regiony. Na północy rebelianci ruszyli na Irun i San Sebastian, na południu zagraŜali Madrytowi, którego obronę wojska rządowe wzmocniły brygadami międzynarodowymi (ochotnicy z Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych, a takŜe antyfaszyści włoscy i niemieccy); Madryt skapitulował dopiero po 28 miesiącach oblęŜenia. Franco mianowany przez rebeliantów (l października 1936) „wodzem hiszpańskiego państwa" narzucił dyktatorskie rządy centralne. Wielka Brytania i Francja prowadziły politykę nieinterwencji, natomiast inne państwa, a szczególnie Niemcy i Włochy, naruszyły zasadę nieinterwencji i udzielały pomocy frankistom, a Związek Radziecki - republikanom. Z pomocą Włoch rebelianci zdobyli Malagę w lutym 1937, a w wyniku niemieckiego bombardowania zdołali w kwietniu 1937 zająć Guernicę i Durango.

203

W maju 1937 wojska rządowe stłumiły po krwawych walkach powstanie anarchistów w Barcelonie; spowodowało to zmianę rządu republikańskiego. 18 czerwca 1937, po 80 dniach oblęŜenia rebelianci zdobyli Bilbao. Ataki włoskich okrętów podwodnych na brytyjskie statki w zachodniej części Morza Śródziemnego stały się przyczyną zwołania międzynarodowej konferencji w Nyon (wrzesień 1937), na której dziewięć mocarstw (Włochy i Niemcy nie wzięły udziału) wprowadziło strefy patroli morskich dla przeciwdziałania wojennemu „piractwu". Republikanie podjęli kontrofensywę, która doprowadziła do zdobycia Teruel, jednak dwa miesiące później, w połowie lutego 1938, rebelianci przejęli inicjatywę i odbili miasto. Gdy w 1938 Związek Radziecki wstrzymał pomoc dla republikanów, sytua cja stała się beznadziejna. Rebelianci, zaj mujący wówczas znaczną część Hiszpanii, przygotowali silną ofensywę na Barcelonę, będącą od końca października 1937 siedzibą rządu republikanów. Wojska Franco wspo magane przez Włochów rozbiły siły repub likanów i zdobyły Barcelonę 26 stycznia 1939, przyśpieszając koniec oporu wojsk rządowych w całej Hiszpanii. W Madrycie republikańska Rada Obrony opracowała ho norowe warunki kapitulacji, zgniotła opór stawiany przez komunistów, którzy nie chcieli na nie przystać, i poddała się bez warunkowo (na Ŝądanie Franco) 28 marca 1939. Mimo apeli o umiar wystosowanych przez Wielką Brytanię i Francję faszystow skie sądy specjalne sądziły, skazały i straciły wielu republikanów, l kwietnia 1939 Stany Zjednoczone uznały reŜim Franco. Patrz takŜe ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934; KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934. HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1701-1714. Król Hiszpanii Karol II (1661-1700), Habsburg, wyznaczył na swego następcę Filipa Burbona, wnuka króla Francji Ludwika XIV (1638-1715). Anglia, Holandia, Austria i inne państwa obawiając się związku Francji i Hiszpanii, zawiązały so-

jusz skierowany przeciw Francji, a arcyksiąŜę Karol Habsburg (1685-1740) syn cesarza Leopolda I wystąpił jako pretendent do tronu hiszpańskiego. Wojna, w Ameryce nazwana wojną KRÓLOWEJ ANNY, w Europie toczyła się we Włoszech, Niemczech, Hiszpanii i Niderlandach hiszpańskich (patrz AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697). Francuzi w 1702 wyparli Austriaków z północnych Włoch. 20 września 1703 Francuzi i Bawarczycy pobili Austriaków w pierwszej bitwie pod Hochstadt. Wybitny wódz angielski, ksiąŜę John Marlborough (1650-1722), zwycięŜył tych przeciwników sam w bitwie pod Donauwoerth (1704), a razem z wybitnym wodzem austriackim Eugeniuszem Sabaudzkim w bitwie pod Hochstadt (1704). Powstrzymali oni napór Francuzów w kierunku Wiednia. Anglia pod berłem królowej Anny (1665-1714) prowadziła oŜywione działania wojenne; w 1704 zdobyła Gibraltar. Wojska jej oraz Portugalii i Holandii uczestniczyły w zdobyciu Barcelony w 1705, gdzie arcyksiąŜę Karol został obwołany królem Hiszpanii Karolem III. W 1706 Portugalczycy i Anglicy opanowali Madryt, ale powstanie w Kastylii zmusiło ich do odwrotu. Zwycięstwo Francuzów i Hiszpanów pod wodzą Jamesa Berwicha pod Almanzą (1707) spowodowało, Ŝe Karol utrzymał się tylko w części Katalonii. Po początkowym powodzeniu jego działania zaczepne w 1710 zakończyły się klęską pod Villaviciosą. DuŜo walk toczyło się na terenach Niderlandów hiszpańskich. W 1706 wojska francuskie (50 tysięcy Ŝołnierzy) kierując się na wschód napotkały w pobliŜu Ramillies, między miastami Namur i Liege, równie liczne siły angielsko-holendersko-niemieckie pod wodzą Marlborougha. Związał on lewe skrzydło Francuzów, a główne siły skupił na swym lewym skrzydle. Jego piechota zdobyła wsie Ranilies i Tavaens, otwierając drogę dla jego całej jazdy (25 tysięcy), która rozbiła kawalerię francuską prawego skrzydła. Francuzi ponieśli katastrofalną klęskę, tracąc trzykrotnie więcej Ŝołnierzy niŜ sprzymierzeni.

204

Zwycięskie wojska aliantów zmusiły do poddania Brukselę, Antwerpię i przyległe obszary Belgii. Eugeniusz Sabaudzki zwycięŜył pod Turynem, a w 1707 Austriacy opanowali południowe Włochy. W 1707 sprzymierzeni ponosili poraŜki, a Francuzi ponownie zajęli Brukselę i Gandawę. 100-tysięczne wojska francuskie ruszyły w górę rzeki Skaldy, w kierunku Oudenarde (Audenaarde), gdzie 11 lipca 1708 niespodziewanie zaatakowała je 80-tysięczna armia pod dowództwem Marlborougha i Eugeniusza Sabaudzkiego. Pod koniec dnia Marlborough rzucił grupę jazdy na tyły Francuzów, co zmusiło ich do wycofania się z pola bitwy w kierunku Gandawy; około 7000 Francuzów wzięto do niewoli, a 6000 poległo lub odniosło rany, natomiast sprzymierzeni stracili w sumie 3000 Ŝołnierzy. Alianci zwycięŜyli równieŜ pod Lilie (1708), Turnai (1709) i Malplaąuet (1709), gdzie cięŜkie straty poniosły obie strony. Gdy król Hiszpanii Karol III został w 1711 władcą Austrii i cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Karolem VII, Anglia obawiając się z kolei unii Austrii i Hiszpanii, rozpoczęła rozmowy pokojowe z Francją, odwołała do kraju Marlborougha i stosownie do traktatu w Utrechcie w 1713 zawiesiła walki. Francuzi zwycięŜyli Holendrów pod Denain (1712). Święte Cesarstwo Niemieckie prowadziło walkę aŜ do podpisania w 1714 traktatów w Rastatt i Baden. Ludwik XIV zgodził się na utrzymanie rozdziału koron Francji i Hiszpanii; Francja uznała sukcesję protestancką w Anglii; Niderlandy hiszpańskie i Neapol przypadły Austrii, a Sycylia Piemontowi. Od czasu tej kosztownej wojny (oraz późniejszej AUSTRIACKIEJ WOJNY SUKCESYJNEJ) Europa zaczęła się uczyć, Ŝe prawa dynastyczne lub narodowe są mniej waŜne niŜ zachowanie równowagi sił. Patrz takŜe KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710; WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688; CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA 1718-1720. HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAśKA 1588.

Pragnąc zemścić się na Anglii za jej inter-

wencję w Holandii, obalić królową ElŜbietę I (1533-1603) i jako potomek Lancasterów zasiąść na tronie angielskim, król Hiszpanii Filip II (1527-1598) opracował dokładny plan podboju Anglii. Według planów hiszpańska armada licząca 500 okrętów miała połączyć się z armią księcia Parmy z Flandrii, by wspólnie dokonać inwazji. Ostatecznie w maju 1588 z Lizbony wyruszyło pod dowództwem księcia Mediny Sidonii tylko 130 okrętów i około 28 tysięcy Ŝołnierzy; zatrzymana przez burzę flota hiszpańska nie spotkała wojsk księcia Parmy. Okręty hiszpańskie wpłynęły do kanału La Manche, stoczyły kilkudniową bitwę ze stacjonującą w Dover eskadrą angielską wyposaŜoną w lepsze działa, po czym oddaliły się pośpiesznie do francuskiego portu Calais. W nocy z 7 na 8 sierpnia 1588 angielska flota pod dowództwem lorda Charlesa Howarda Hinghama (1536-1624) rozproszyła statki hiszpańskie za pomocą branderów (płonących statków). Następnego dnia Anglicy wielokrotnie atakowali i prawie zupełnie rozbili zdezorganizowaną flotę hiszpańską u wybrzeŜy Gravelines. Zmiana kierunku wiatru umoŜliwiła ocalałym okrętom hiszpańskim ucieczkę na północ; opłynęły Szkocję i Irlandię i dotarty do kraju; wróciło 76 okrętów. Anglicy nie stracili ani jednego okrętu. Patrz takŜe ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604.

HISZPAŃSKIE PODBOJE W AFRYCE PÓŁNOCNEJ 1505-1511. Za panowania króla Hiszpanii Ferdynanda II (1452-1516) inkwizytor Hiszpanii, kardynał Francisco Jimenez de Cisneros (1437-1517), zorganizował i sfinansował z dochodów archidiecezji wojskową wyprawę hiszpańską przeciw muzułmanom w Afryce Północnej. Jako utalentowany polityk i dowódca, Jimenez osobiście dowodził w 1509 desantem na port Oran w Algierii. Zdobył go w ciągu jednego dnia, pozostawił tam chrześcijańskie wojsko, po czym wrócił do kraju. W 1510 Hiszpanie zdobyli port Bougie (Bidjaya), a wkrótce potem Algier, Tunis i Trypolis (zdobyte

205

w 1510, w toku innej kampanii). W 1511 muzułmańscy władcy tych miast zostali zmuszeni do płacenia Hiszpanii daniny. Jimenez przygotowywał się następnie do nowej wyprawy do Afryki, ale zrezygnował z tych planów, gdy papieŜ poprosił go o pomoc w walce z Francją. HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE W PERU 1537-1548. W 1537 konkwistador hiszpański Diego de Almagro (1475P-1538) domagał się podporządkowania mu miasta Cuzco w Peru. Nie zgodził się na to drugi hiszpański konkwistador Francisco Pizarro (1475?-1541), który dotąd rządził tym miastem. Doszło do walk. Wojska Almagry zostały pobite, a sam Almagro stracony. Jego syn zawiązał spisek przeciw Pizarro; 26 czerwca 1541 wspólnie ze swymi stronnikami zamordował Pizarra w jego pałacu. W celu stłumienia powstania do Peru wysłano Cristobala Vaco de Castro (zm. 1571?), który miał przejąć administrację Peru. W 1542 Castro przywrócił spokój i stracił syna Almagry. Dwa lata później przybył do Peru pierwszy wicekról hiszpański, Blasco Nunez Vela (zm. 1546), który wprowadził w Ŝycie tzw. Nowe Prawa, humanitarne prawa ograniczające przywileje konkwistadorów i chroniące Indian. Prawa Nuneza znalazły wielu przeciwników, szczególnie ostro występował przeciw nim Gonzalo Pizarro (l 506?-1548), młodszy brat Francisca, który w 1544 stanął na czele buntu. Po dłuŜszym okresie walk Pizarro zwycięŜył Nuneza w bitwie pod Anaąuito w 1546, w której poległ. Nuneza schwytano i stracono, a Gonzalo sam siebie mianował gubernatorem Peru (patrz XAQUKAGUANA, BITWA POD XAQUIXAGUANĄ 1548). HISZPAŃSKI PODBÓJ CHILE 1540-1561.

Po pierwszej nieudanej próbie podboju obecnego Chile, podjętej przez Diego de Almagro (1475?-1538), w styczniu 1540 wyruszyła ekspedycja pod wodzą Pedra de Valdivia (l500?-1553), który udał się tam ze 150 Hiszpanami i 1000 Indian z Peru. Wyprawa

pokonała cięŜką drogę przez pustynię Atakama, stoczyła kilka zwycięskich bitew z wrogimi Indianami Araukanami i załoŜyła miasto Santiago (Chile) 12 lutego 1541. Sześć miesięcy później Araukanie zaatakowali Santiago i prawie doszczętnie je zniszczyli; mieszkańcy, którzy ocaleli z pogromu, przez dwa lata Ŝyli na małej wysepce; pomoc z Peru nadeszła dopiero w 1543. W 1547 Valdivia wrócił do Peru, by uzyskać pomoc potrzebną do podboju Chile. Po otrzymaniu posiłków dotarł jeszcze dalej na południe, załoŜył Conceptión w 1550 i Valdivię w 1552. Następnego roku Araukanie pod wodzą Lautaro (1535?-1557) wystąpili przeciw Hiszpanom; w walce ujęli i zabili Valdivię. W 1554 Indianie zdobyli Conceptión, ale ponieśli poraŜkę, gdy w 1557 zaatakowali Santiago. W 1561 wojska hiszpańskie przeszły Andy i załoŜyły miasta Mendozę i San Juan. Region został opanowany przez Hiszpanów, a Indianie podporządkowani (Araukanie zdradzali wojownicze zapędy aŜ do XIX w.). HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU 1527-1546. Francisco de Montejo (1484?-1550?) przyłączył się do wyprawy swego przyjaciela, Hernana Corteza udającego się na podbój Meksyku (patrz HISZPAŃSKI PODBÓJ MEKSYKU 1519-1520). Cortez powierzył mu podbój półwyspu Jukatan. Wyprawa Montejo (1527-1528) wyruszyła ze wschodu, jednak Hiszpanie wycofali się, poniewaŜ napotkali silny opór Majów, mieszkańców tego regionu. W latach 1531-1535 Montejo poprowadził drugą wyprawę, tym razem wyruszając od zachodu, jednak znowu został odparty przez nieugiętych Majów. Zniechęcony, powierzył to zadanie swemu synowi, równieŜ Franciscowi, który za cenę wielu ofiar i przy zastosowaniu okrutnych metod pokonał Indian, po czym załoŜył Meridę, Campeche i inne osady (w 1546 Hiszpanie szybko i brutalnie zgnietli bunt Majów, kładąc kres walce Indian, jednakŜe część Majów zdołała schronić się w dŜunglach Gwatemali; zostali podporządkowani dopiero w 1697).

206

HISZPAŃSKI PODBÓJ MEKSYKU {1519-1520). W 1518 Hernan Cortez (1485-1547) wyruszył z Hispanioli (obecnie Haiti, państwa Haiti i Dominikana) do Meksyku na czele około 600 Hiszpanów i Indian. Po wylądowaniu w 1519 w pobliŜu obecnego Yeracruz Cortez spalił okręty, by uniemoŜliwić uczestnikom wyprawy powrót na Haiti. Jego ludzie tworzyli niewielką, lecz zdyscyplinowaną armię. Hiszpanie ruszyli w głąb Meksyku. Niewielki opór stawiało plemię Tlaskala, ale wkrótce wraz z innymi plemionami przyłączyło się do Corteza. W listopadzie 1519 Cortez dotarł do Tenochtitlanu (obecne miasto Meksyk), stolicy imperium Azteków i uzyskał pozwolenie władcy Azteków, Montezumy II (1480?-1520) na wejście do stolicy; Montezuma wierzył, Ŝe najeźdźcy są potomkami boga Kecalkoatla. Cortez porwał Montezumę i zaŜądał za niego okupu (złota i innych kosztowności). Gubernator Kuby wysłał w połowie 1520 Panfila de Narvaeza (ok. 1470-1528) z 800 ludźmi, aby ukarać Corteza za samowolną wyprawę, Cortez wyruszył na wybrzeŜe i przekazał władzę w Tenochtitlanie Alvaradowi. Brutalność Alvarady, a takŜe masakra Azteków doprowadziły do wybuchu powstania. Cortez zwycięŜył Naraeza i wcielił jego ludzi do swych sił. Po powrocie Corteza Aztekowie przypuścili atak 30 czerwca 1520 i zmusili go do ucieczki (Montezuma poległ w bitwie). Cortez podjął przygotowania do odzyskania Tenochtitlanu; zebrał i wyćwiczył wojsko złoŜone z Hiszpanów i Indian. Następnego roku dokonał udanej próby zdobycia miasta; miasto padło 13 sierpnia 1521, ostatni władca Azteków, Kuahtemok (ok. 1495-1525) dostał się w ręce Hiszpanów. Imperium Azteków upadło, panem Meksyku został Cortez, wodzowie azteccy złoŜyli przyrzeczenie posłuszeństwa. Patrz takŜe HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU 1527-1540.

wypłynęła w 1531 z Darien (Panama) i zeszła na ląd w Tumbes, na wybrzeŜu Peru. Pizarro udał się ze swą małą armią w głąb lądu, ruszył w górę Andów do Cajamarki, przybył tu 15 listopada 1532, czekał na niego władca Inków, Atahualpa, wraz z 30 tysiącami ludzi. Deklarując przyjaźń, Pizarro zwabił AtahuaIpę wraz z jego orszakiem do swego obozu. Hiszpanie wymordowali świtę Atahualpy, a jego samego uwięzili, Ŝądając olbrzymiego okupu; mimo złoŜenia okupu Atahualpa został zgładzony jako bluźnierca i bratobójca. Pizarro, do którego przyłączyli się Ŝołnierze hiszpańscy pod wodzą Diego de Almagry (1475?-1538), wyruszył do stolicy Inków, Cuzco, gdzie znajdował się skarbiec. Stolica skapitulowała bez walki w listopadzie 1533. Hiszpanie zawładnęli całym imperium Inków. Patrz INKÓW POWSTANIE 1535-1535; HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE w PERU 1537-1548. HISZPAŃSKI PODBÓJ PUERTO RICO 1508-1511. W 1508 Juan Ponce de Leon (1460?1521) dowodził hiszpańską wyprawą odkrywczą do Puerto Rico. Początkowo mieszkańcy wyspy, Indianie Arawacy, przyjęli Hiszpanów Ŝyczliwie. Stosunki z Indianami uległy szybko pogorszeniu, gdy Hiszpanie zmusili ich do pracy w kopalniach złota. Początkowo dochodziło do niewielkich starć, ale w 1511 kacyk Aguejbana II (zm. 1511) zamierzał wzniecić powstanie na całej wyspie. Dowiedziawszy się o jego zamiarach, Ponce de Leon zebrał 120 Hiszpanów, ruszył z nimi przez las i zaatakował pogrąŜonego we śnie Aguejbanę i jego ludzi; zginęły setki Indian. Aguejbana i inni zdołali uciec; kilka dni później zaatakowali Hiszpanów, ale ponieśli klęskę; wódz zginął w czasie walki, a niedobitki Indian wycofały się. Część Indian zawarta pokój z Juanem Ponce de Leon, inni uciekli na sąsiednie wyspy, gdzie wspierali dawnych nieprzyjaciół, Karaibów, w walce z Hiszpanami.

HISZPAŃSKI PODBÓJ PERU 1531-1533.

Hiszpańska wyprawa pod wodzą Francisca Pizarra (1475P-1541), licząca 180 Ŝołnierzy, w czym 67 kawalerzystów i dwa działa,

HISZPAŃSKO-ALGIERSKA WOJNA 1775.

Król Hiszpanii Karol III (1716-1788) usilnie dąŜył do pokoju z państwami Afryki

207

Póinocno-Zachodniej, ustawicznie naruszanego przez muzułmanów. W 1767 zawarł pokój z Marokiem, zerwany w 1774 po decyzji sułtana o wydaleniu wszystkich chrześcijan z Maroka i oblęŜeniu przez niego Melilli. Hiszpanie odparli atak; o incydent obwinili (niesłusznie) Wielką Brytanie. Karol postanowił rozprawić się z Marokiem i wysłał 18-tysięczną armię do walki z dejem (zarządcą) Algierii, sojusznikiem marokańskiego sułtana. Pod komendą irlandzkiego generała, Alexandra O'Reilly (1722-1794), jakobity, reformatora armii hiszpańskiej, Hiszpanie wyruszyli w kierunku Algieru i zagrozili miastu. JednakŜe zamiast zwycięstwa spotkała ich klęska; stracili kilka tysięcy Ŝołnierzy, a opozycja muzułmańska urosła w siłę. HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA 1898.

Prasa Stanów Zjednoczonych szeroko rozpisywała się o złym traktowaniu mieszkańców Kuby przez władze hiszpańskie, podając sensacyjne i często przesadzone wiadomości (patrz KUBY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-1898). 15 lutego 1898 w nie wyjaśnionych okolicznościach nastąpił wybuch na pancerniku amerykańskiej marynarki wojennej Maine zakotwiczonym w porcie Hawana; okręt zatonął, zginęło 260 marynarzy. Jakkolwiek nigdy nie wykryto prawdziwej przyczyny wybuchu, winą zań obarczono Hiszpanię. Mimo zgody Hiszpanii na rozejm (9 kwietnia 1898) Amerykanie jeszcze bardziej zdecydowanie wsparli Kubańczyków. 25 kwietnia Stany Zjednoczone wypowiedziały Hiszpanii wojnę. Walki toczyły się na Oceanie Atlantyckim i Oceanie Spokojnym; l maja 1898 Azjatycka Flota USA komodora George'a Deweya (1837-1917) wpłynęła do Zatoki Manilskiej (Filipiny) i całkowicie zniszczyła silniejszą flotę Hiszpanii. Dwa miesiące później około 11 tysięcy Ŝołnierzy amerykańskich generała Wesleya Merritta (1834-1910) przybyło do Zatoki Manilskiej i przy wsparciu powstańców filipińskich pod wodzą Emilio Aguinaldo (1869-1964) zdobyło 13 sierpnia 1898 Ma-

nilę. Na Oceanie Atlantyckim flota hiszpańska admirała Pascuala Cervera y Topete (1839-1909) weszła do portu Santiago de Cuba, gdzie zablokowała ją (maj-lipiec 1898) Atlantycka Flota USA pod dowództwem admirała T. Sampsona (1840-1902). W Daiąuiri, na Kubie, wylądował korpus ekspedycyjny USA liczący 17 tysięcy Ŝołnierzy, którzy ruszyli na pobliskie Santiago, l lipca 1898 w bitwie pod San Juan Hill i El Caney Amerykanie pod wodzą Schaftera odnieśli cięŜko wywalczone zwycięstwo. W bitwie wziął równieŜ udział 1. Ochotniczy Pułk Kawalerii (Rough Riders - Twardzi jeźdźcy) pułkownika Leonarda Wooda (1860-1927) i podpułkownika Theodore'a Roosevelta (1858-1919), który poprowadził uwieńczony sukcesem atak Rough Riders na pobliskie Kettle Hill. Dzięki zwycięstwu Amerykanie uzyskali dobrą pozycję do natarcia na Santiago i odrzucili ataki Hiszpanów usiłujących ich stamtąd wyprzeć. Cervera starał się przełamać amerykańską blokadę, ale flota hiszpańska poniosła dotkliwą poraŜkę w bitwie morskiej w Zatoce Santiago 3 lipca 1898. Dwa tygodnie później Hiszpanie poddali się pod Santiago, a 25 lipca 1898 wojska amerykańskie generała Nelsona A. Milesa (1839-1925) wylądowały w Puerto Rico i do czasu podpisania rozejmu (12 sierpnia 1898) odniosły tam prawie całkowite zwycięstwo nad Hiszpanami. Na mocy traktatu paryskiego z 10 grudnia 1898 Hiszpania zrzekła się zwierzchności nad Kubą, przekazała Stanom Zjednoczonym Puerto Rico, Guam oraz Filipiny; za te ostatnie USA zapłaciły 20 milionów dolarów. Patrz takŜe FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1896-1898. HISZPAŃSKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz

ANGIELSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY. HISZPAŃSKO - CHILIJSKA WOJNA

1865-

-1866. Patrz HlSZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA WOJNA 1864-1866.

HISZPAŃSKO-FRANCUSKIE WOJNY. Patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY.

208

HISZPAŃSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1859-1860. Ataki muzułmanów arabskich na posiadłości hiszpańskie Ceutę i Melię w Maroku skłoniły Hiszpanię do wypowiedzenia wojny Maroku (22 października 1859). Sułtan Maroka odmówił zapłacenia odpowiednio wysokiej rekompensaty za szkody wyrządzone hiszpańskim obywatelom, co premier Hiszpanii Leopoldo O'Donnell (1809-1867) wykorzystał jako pretekst do wypowiedzenia wojny. O'Donnell osobiście kierował działaniami wojennymi; zebrał 40-tysieczne wojsko i zablokował marokańskie porty morskie, jednakŜe przyjął błędny plan samej kampanii. Wojska hiszpańskie zeszły na ląd w nieodpowiednich punktach, utknęły na złych drogach, ich szeregi przerzedziła cholera, ponadto muzułmanie okazali się trudnymi przeciwnikami. Honor hiszpański uratowało zwycięstwo generała Juana Prima y Prats (1814-1870) l stycznia 1860 i zdobycie Tetuanu miesiąc później. Pod naciskiem Anglików 26 kwietnia zawarto pokój; Hiszpania, która poniosła znaczne straty w ludziach, otrzymała odszkodowanie, a hiszpańska enklawa w Maroku Ceuta, została powiększona. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 912-928. W Al-Andalus (Andaluzja, kraina w południowej Hiszpanii) o władzę walczyli arabscy muzułmanie, Berberowie, i muwalladum (Hiszpanie, którzy przyjęli islam). Muzułmański emir z dynastii Omajjadów, Abd arRahman III (891-961) zapewnił walczącym amnestię, ale nie przywróciło to spokoju. Emir podjął próbę opanowania Toledo, politycznego centrum mauretańskiej Hiszpanii, ale mu się to nie udało. Jego 40-tysięczna armia odniosła zwycięstwo nad wojskami arabskiego buntownika ibn Hafsuna (zm. 917), złoŜonymi z secesjonistów i współplemieńców. Abd ar-Rahman opanował większą część południowej i wschodniej Hiszpanii, choć buntownicy arabscy jeszcze przez pewien czas prowadzili z nim wojnę. W Galicji (północno-zachodnia Hiszpania), a zwłaszcza w królestwie Leonu, chrześcijanie hiszpańscy pod wodzą króla Ordono II (zm. 923) zwycię-

Ŝyli Maurów, powstrzymując ich inwazję. W 921 Ordono przyszedłszy z pomocą chrześcijańskiemu królowi Nawarry, przegrał jednak bitwę z Maurami pod Val-de-Junquera. Synowie ibn Hafsuna walczyli dalej na dwie strony- z Abd ar-Rahmanem i hiszpańskimi królami, wreszcie w 928 poddali się Abd arRahmanowi. Rok później Abd ar-Rahman został pierwszym kalifem (muzułmański przywódca religijny i władca polityczny) Kordoby. Na granicy muzułmańsko-chrześcijańskiej dochodziło do częstych i krwawych walk. Patrz takŜe MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ HISZPANII 711-718. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 977-997. Muhammad ibn Abu Amir (939-1002) wspierany przez teścia, arabskiego wodza Kalbiego (zm. 981), pozbawił władzy, ale nie tronu, nieudolnego kalifa Kordoby Hiszama II (zm. 1034?) z dynastii Omajjadów. Później Kalbi zaczął obawiać się potęgi ibn Abu Amira i zawarł sojusz z chrześcijańskimi królami Leonu, Nawarry i Kastylii. Ibn Abu Amir zebrał armię złoŜoną z muzułmanów (Maurów), najechał w 977 Galicję (północno-zachodnia Hiszpania) i odniósł zwycięstwo nad Kalbim, który zginął w walce. Następnie ruszył przeciw królowi Leonu, Ramirze III (962-982), i pobił go w bitwach pod Zamorą (981) oraz pod Simancas, gdzie wcześniej, w 939, hiszpańscy chrześcijanie pod wodzą króla Ramiry II (923P-950) zwycięŜyli muzułmańskie wojska kalifa Abd ar-Rahmana IH (891-961). Z okazji zwycięstwa ibn Abu Amir przyjął honorowy tytuł Al-Mansur bi-Allah („zwycięzca dzięki Allahowi") i w okresie panowania Hiszama II sprawował jako regent władzę w muzułmańskiej Hiszpanii. W 982 w królestwie Leonu wybuchła wojna domowa; wywołał ją Yermudo II, zdobywając tron z pomocą wojsk Al-Mansura i chrześcijańskiego króla Nawarry. W 985 Al-Mansur zdobył Barcelonę i podpalił miasto. W 987 Yermudo wypędził z Leonu najemników z Kordoby, wobec tego w 988 Al-Mansur najechał i zburzył miasto Leon. W 989 Al-Mansur pod-

209

judził najpierw do buntu w Kastylii, potem pod pretekstem tłumienia buntu dokonał najazdu, odniósł pod Medinaceli zwycięstwo nad chrześcijanami i ściągnął haracz w zamian za zawarcie pokoju. Wojska Al-Mansura grabiły w Galicji, zabrały tam między innymi dzwony z katedry w świętym mieście Santiago de Compostela (997). HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1001-1031. W celu zdławienia powstania chrześcijańskiego w Kastylii (Hiszpania) Muhammad ibn Abu Amir al-Mansur (9391002) wyruszył na czele wojsk muzułmańskich w górę rzeki Duero. W pobliŜu Calatanazar natknął się na liczne siły chrześcijańskie (1001) i musiał się wycofać. Po śmierci Al-Mansura w 1002 jego syn, Abd alMalik al-Muzaffar (zm. 1004?), został na jego miejsce regentem Kordoby, której kalifem był Hiszam II (zm. 1013?) z dynastii Omajjadów. Mimo zaostrzających się sporów wewnętrznych między przywódcami muzułmańskimi Abd al-Malik al-Muzaffar zwycięŜył w kilku bitwach z chrześcijanami. Jego przedwczesna śmierć stała się powodem wybuchu otwartej wojny domowej. Władzę zdobył jego młodszy brat SzandŜul (zm. 1009) i zmusił Hiszama do ogłoszenia go swoim dziedzicem. Doprowadziło to do buntu w Kordobie i abdykacji Hiszama na korzyść Muhammada II al-Mahdiego (zm. 1010), przeciw któremu wystąpili najemnicy berberyjscy i ich kandydat na kalifa, Sulejman al-Mustain (zm. 1016). W 1009 zamordowano SzandŜula. Z pomocą hrabiego Sanchy Garcesa (zm. 1021) z Kastylii w listopadzie 1009 Berberowie obalili uzurpatora, kalifa Muhammada II, a potem połączone wojska chrześcijańsko-muzułmańskie złupiły Kordobę i obwołały Sulejmana kalifem. Osłabienie centralnej władzy muzułmańskiej przyczyniło się do powstania w całej Hiszpanii niepodległych emiratów i królestw. Muhammad II zawarł sojusz z hrabią Barcelony Ramonem Borelłem I (zm. 1019) i jego bratem, po czym połączone siły muzułmańsko-chrześcijańskie wtargnęły do

Kordoby, pokonały Berberów i w czerwcu 1010 spaliły miasto (Kordoba była siedzibą władzę muzułmańskiej Hiszpanii). Po odejściu połączonej armii Muhammad II został zamordowany i Hiszam zdołał odzyskać kalifat, jednakŜe na krótko, w maju 1013 bowiem zmuszono go do abdykacji po raz drugi. Zapanował chaos; o władzę rywalizowali Omajjadzi z dynastią Hammudydów i kalifat przechodził z rąk do rąk. W 1031 kalifat upadł całkowicie po wymuszonej rezygnacji panującego kalifa Hiszama III (zm. 1031); w ten sposób zniknął ostatni ślad jedności mauretańskiej Hiszpanii. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1172-

-1212. Po pokonaniu krnąbrnych moŜnowładców i umocnieniu swej władzy król Kastylii Alfons VIII (1155-1214) podjął działania przeciw muzułmańskim najeźdźcom, Almohadom (patrz ALMOHADÓW PODBÓJ MUZUŁMAŃSKIEJ HISZPANII 1H6-1172), uwieńczone odzyskaniem królestwa Cuenca (l 177). Chrześcijańscy Kastylijczycy odnosili zwycięstwa aŜ do 1195, kiedy to Alfons poniósł klęskę w bitwie pod Alarcos w pobliŜu Ciudad Real z almohadzkim kalifem Abu Jusufem Jakubem al-Mansurem (zm. 1199). Do Kastylii wtargnęły wojska Leonu, Nawarry oraz Maurów, Ŝołnierzom Alfonsa udało się jednak odeprzeć najeźdźców. Z pomocą papieŜa Innocentego III (1161-1216) i duchowieństwa hiszpańskiego Alfons przygotował skoordynowany atak na Almohadów i innych muzułmanów. W1212 Alfons odniósł swoje największe zwycięstwo w bitwie pod Las Navas de Tolosa, które pozwoliło mu opanować Hiszpanię środkową. Wkrótce panowanie Almohadów, którego szczyt powodzenia przypadł na 1195, załamało się zarówno w Hiszpanii, jak i Afryce Północnej. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1230-1248. Król Kastylii i Leonu Ferdynand III (1199-1252), gorliwy chrześcijanin o przydomku Święty, pragnąc odzyskać południową Hiszpanię, podjął przeciw Maurom (hiszpańskim muzułmanom) energiczną krucjatę.

210

Wojska hiszpańskie wkroczyły do doliny rzeki Gwadalkiwir, zaatakowały mauretańskie twierdze, wygrały wiele bitew i zdobyły Kordobę (1236), Jaen (1246) i Sewillę (1248), stolicę mauretańskiego regionu zwanego Al-Andalus (Andaluzja). Po raz pierwszy w historii muzułmańskiej Hiszpanii zdobywcy chrześcijańscy wypędzili pokonanych mieszkańców mauretańskich z ich domów, co przyczyniło się później do gospodarczej ruiny tego regionu. Kastylijczycy zajęli królestwo Murcji; nie tknięte pozostało jedynie mauretańskie królestwo Grenady, zostało jednak wasalnym państwem Kastylii. W ten sposób Ferdynand w istocie odbił Maurom Hiszpanię. Okresowe walki z Maurami w Grenadzie trwały do początku XV w. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1 4 8 1 -1 4 9 2 . P o k ó j m i ę d z y M a u r a m i i chrześcijanami w południowej Hiszpanii został zerwany 26 grudnia 1481 na skutek niespodziewanego najazdu króla Grenady Muleya Hacena Ali Abu al-Hasana (zm. 1485), który zdobył twierdzę Zahara w pobliŜu Rondy. W odpowiedzi, w podobnie zaskakujący sposób, markiz Kadyksu zdobył 28 lutego 1482 mauretańskie miasto Alhama w pobliŜu Grenady. Abu al-Hasan obiegł Alhamę, ale zaniechał oblęŜenia po otrzymaniu wiadomości o nadciąganiu wojsk chrześcijańskich pod wodzą króla Kastylii i Aragonu Ferdynanda V (1452-1516). Ferdynand wszedł do miasta 14 maja 1482. śona Ferdynanda, królowa Izabela I (14511504), wysłała flotę, by uniemoŜliwić Maurom uzyskanie posiłków drogą morską i w ten sposób pomogła męŜowi w przygotowaniach do oblęŜenia zajmowanego przez Maurów miasta Łoją. Ferdynand przegrał jednak bitwę pod Łoją (l lipca 1482). Syn Abu al-Hasana, Muhammand Abu Abdulla (Boabdil) (zm. 1527), który w drodze zamachu stanu został władcą Grenady (1482), oblegał w kwietniu 1483 Lucenę, ale w czasie ucieczki został wzięty do niewoli. Flota chrześcijańska odcinała Maurom dostawy z Afryki Północnej. Izabela osobiście uczest-

niczyła w wojnie, traktując ją jako świętą misję. W 1485 Abu Al-Hasan abdykował na rzecz brata Mohamada XII as Zagaiła. Wojska kastylijskie podjęły ofensywę i zdobyły Rondę (maj 1485) i Łoję (maj 1486). Abu Abdullah (Boabdil) uznał się za wasala władców hiszpańskich i w 1486 wszczął wojnę domową w Grenadzie. W 1487 Hiszpanie opanowali Malagę. Baza i Almeria po długim oblęŜeniu padły w 1489. W 1489 doszło do zrzucenia z tronu as-Zagalla. Władcą Grenady został Abdullach. Odmówił on jednak w 1940 Ŝądaniu Hiszpanów poddania miasta. W 1491 zostało ono oblęŜone. 2 stycznia 1492 Grenada poddała się. Zakończyło się wielowiekowe panowanie muzułmanów w Hiszpanii (patrz GRENADY OBLĘśENIE 1491-1492). HISZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA WOJNA 1864-1866 (hiszpańsko-chilijska wojna 1865-1866). Hiszpania zniecierpliwiona atakami Basków, imigrantów pracujących na peruwiańskich plantacjach (patrz TALAMBO, INCYDENT w TALAMBO 1862), wysłała w 1864 flotę w rejon Oceanu Spokojnego, pozornie w celu ochrony praw hiszpańskich, ale w istocie po to, aby odzyskać panowanie nad Peru, swoją dawną kolonią. 14 kwietnia 1864 hiszpańskie wojska zdobyły wyspy Chincha, oddalone około 20 kilometrów od wybrzeŜy Peru, zasobne w guano. 27 stycznia 1865 Hiszpania i Peru podpisały porozumienie, na mocy którego Hiszpania uznała w istocie niepodległość Peru, a Peru, zgodnie z Ŝądaniem Hiszpanii, zgodziło się zapłacić odszkodowanie w wysokości 3 milionów peso za straty hiszpańskich poddanych w Talambo i za zwrot wysp Chincha. Warunki te wzbudziły oburzenie Peruwiańczyków, co wykorzystał generał Mariano Ignacio Prado (1826-1901); opanował rząd peruwiański i 14 stycznia 1866 wypowiedział Hiszpanii wojnę. Obawiając się powrotu panowania Hiszpanii w Ameryce Południowej, Chile (za prezydentury Jose Joaąuina Pereza [1800-1890]) przyłączyło się do Peru i równieŜ wypowiedziało Hiszpanii

211

wojnę. Peru zawarło ponadto sojusze obronne z Boliwią i Ekwadorem. Zamknięto dla floty hiszpańskiej południowoamerykańskie porty na wybrzeŜu Oceanu Spokojnego, a w odwecie hiszpańskie okręty wojenne ostrzelały chilijski port Yalparaiso (31 marca 1866) i peruwiański port Callao (2 maja 1866). W maju 1866 Hiszpania przerwała działania wojenne. W 1871, dzięki pośrednictwu Stanów Zjednoczonych, zawarto rozejm. W 1879 Hiszpania i Peru podpisały porozumienie pokojowe, w którym Hiszpania oficjalnie uznała niepodległość Peru. HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-1589. Po śmierci króla Portugalii Henryka (1512-1580), „króla-kardynała", w Portugalii wybuchł spór o następstwo tronu. Król Hiszpanii Filip II (1527-1598) zgłosił swoje dziedziczne prawa do tronu (poprzedni król Portugalii Sebastian [1554-1578] był jego siostrzeńcem); prowadząc w tej sprawie negocjacje, przygotowywał się jednocześnie do najazdu na Portugalię. Królem Portugalii obwołano nieślubnego siostrzeńca Henryka, Antonia (1531-1595). Wojska Filipa wkroczyły do Portugalii. 25 sierpnia 1580 pod Alcantarą, w pobliŜu rzeki Tag, armia hiszpańska pod dowództwem Fernanda Alvareza de Toledo (1508-1582), księcia Alby, zwycięŜyła wojska portugalskie złoŜone z chłopów i mieszczan. Antonio uszedł najpierw do Porto (Portugalia), ale następnie w maju 1581 zbiegł do Francji. Gdy Filip wysłał hiszpańską flotę na Wyspy Azorskie, jedyny punkt oporu, jaki pozostał królowi Antonio, Katarzyna Medycejska wysłała do Portugalii posiłki francuskie; Hiszpanie zwycięŜyli je, Antonio ponownie uszedł do Francji. W 1589, rok po pokonaniu HISZPAŃSKIEJ ARMADY, królowa Anglii ElŜbieta I (1533-1603) wyprawiła flotę i wojsko do Portugalii, ale inwazja nie powiodła się, wojska angielskie wróciły do kraju, a Antonio do ParyŜa, gdzie zmarł w 1595. Filip mocno dzierŜył władzę w Portugalii, która podlegała Hiszpanii aŜ do 1640. Patrz takŜe PORTUGALSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1578.

HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1641-1644. Pragnąc wzmocnić swą pozycję w walce z Hiszpanią, która dąŜyła do ponownego opanowania Portugalii, nowy król Portugalii Jan IV (1605-1656) zawarł sojusz z Anglią i Holandią i podpisał w 1641 porozumienie z Francją, która obiecała przystąpić do wojny z Hiszpanią. Walki między Portugalią i Hiszpanią rozpoczęły się od niewielkich potyczek pod twierdzami Elvas i Badajoz, po czym obie strony zaczęły pośpiesznie przygotowywać się do wojny na duŜą skalę. Portugalia dąŜyła do osłabienia Hiszpanii przez zajęcie Andaluzji, Hiszpania z kolei poparła spisek w Lizbonie mający na celu obalenie króla Jana. W 1642 portugalskie wojska z powodzeniem walczyły pod Olivencą oraz w obronie Beiry. Generał Mathias d'Alburquerque (zm. 1646?) dowodził portugalskim najazdem na Hiszpanię w maju 1644, a miesiąc później odniósł waŜne zwycięstwo w bitwie pod Montijo. W 1644 rozpoczęły się ogólnoeuropejskie negocjacje pokojowe (patrz TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1548), ale Hiszpania stawiała jako warunek wstępny wzięcia w nich udziału zrezygnowanie Francji z Ŝądania niepodległości dla Portugalii. Rozpoczęciu rozmów towarzyszyło nieoficjalne i krótkotrwałe przerwanie działań wojennych. Patrz takŜe HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1657-1668. HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1657-1668. Po śmierci króla Portugalii Jana IV (1605-1656) w kraju obawiano się, Ŝe Hiszpania ponowi próby odzyskania władzy (patrz HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1041-1644) i w związku z tym dąŜono do sojuszu z Francją, Anglią i Szwecją, przygotowywano się równieŜ do ewentualnego najazdu Hiszpanii. Hiszpanie zdobyli Olivencę. Planowana portugalska ofensywa na Badajoz została odwołana, poniewaŜ Hiszpanie otrzymali posiłki; dopiero w styczniu 1659 Portugalczycy odnieśli zwycięstwo pod Elvas. W maju 1662 hiszpańskie wojska pod dowództwem Don Juana (Jan Austriacki [1629-1679]) zwycięŜyły armię portugalską pod komendą Fryderyka Hermana Schomberga (1615?-1690), najem-

212

nego Ŝołnierza niemieckiego w słuŜbie Portugalii. Przegrana bitwa wywołała panikę w Lizbonie. Don Juan zdobył Evorę, ale 8 czerwca 1663 poniósł klęskę w bitwie pod Amekal. Schomberg zwycięŜył pod Yalencia de Alcantara, Villavicios oraz Montes Claras i wtargnął do Andaluzji (1665). Dzięki mediacji króla Anglii Karola II (1630-1685) w traktacie z Lizbony (1668) Hiszpania uznała w końcu niepodległość Portugalii i panujący dom Braganęa; wszystkie zdobyte terytoria zostały zwrócone. HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1735-1737. Za panowania króla Filipa V (1683-1746) Hiszpania została wciągnięta w POLSKĄ WOJNĘ SUKCESYJNĄ, w której poparła roszczenia Stanisława Leszczyńskiego do polskiego tronu i zawarła sojusz z Francją skierowany przeciw Austrii. Jedna armia hiszpańska razem z francuską wkroczyła do Lombardii i Italii, druga opanowała w 1734 Neapol i Sycylię. W Ameryce Południowej Hiszpanie zajęli najwaŜniejszą twierdzę portugalską, Colonię nad Rio de la Pląta w Banda Oriental (Urugwaj), rozpoczynając tym wojnę (1735) ze swoimi tradycyjnymi rywalami. Walki ustały tam dopiero w 1737, gdy Anglicy skłonili Hiszpanię do oddania Colonii, załoŜonej w 1680 przez portugalskich Ŝołnierzy. HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1762.

Za panowania króla Karola III (1716-1788), w pierwszych latach SIEDMIOLETNIEJ WOJNY Hiszpania zachowała neutralność. Zwycięstwo Wielkiej Brytanii nad Francją zagraŜało jednak powaŜnie pozycji Hiszpanii w Eur o pi e i n a i nn y ch k on ty n ent ach (a szczególnie handlowi Hiszpanii w koloniach amerykańskich). W tej sytuacji Hiszpania zawarła sojusz handlowy, polityczny i wojskowy - Pakt Rodziny Burbonów - z Francją przeciw Wielkiej Brytanii. Uczestnicy tego Paktu zaproponowali Portugalii przystąpienie do niego i wypowiedzenie wojny Anglii. Portugalia jednak odmówiła. Anglicy wypowiedzieli Hiszpanii wojnę na

początku 1761 wkrótce zdobyli Kubę i Filipiny. W 1762 Hiszpanie wtargnęli do Portugalii. Wszechwładny pierwszy minister Portugalii Sebastiao Jose de Carvalho e Mello (markiz de Pombal [1699-1782]) wezwał Anglików na pomoc. Hiszpanie, którzy uzyskali posiłki francuskie, zajęli miasto Braganga i twierdzę Almeida. KsiąŜę Wilhelm Schaumburg-Lippe (1724-1777) zreformował armię portugalską, zyskał cenną pomoc wojsk brytyjskich dowodzonych przez Johna Burgoyne'a (1722-1792), Johna Campbella (1705-1782) oraz innych i do końca 1762 wyparł najeźdźców z Portugalii. Na mocy traktatu paryskiego (1763) Wielka Brytania uzyskała hiszpańską Florydę. HÓCHSTADT, BITWA POD HÓCHSTADT (BLINDHEIM, BLENHEIM) 1704. Pierwsze decydujące bitwy w HISZPAŃSKIEJ WOJNIE SUKCESYJNEJ stoczono w okolicy bawarskich miejscowości Donauwoerth i Blindheim w pobliŜu Hóchstadt. W pierwszej bitwie pod Hóchstadt 20 września 1703 odnieśli zwycięstwo Francuzi, co umoŜliwiło ich marsz w kierunku Wiednia, austriackiej stolicy, druga stoczona 13 sierpnia 1704, wyeliminowała Bawarię z wojny i zmusiła Francuzów do wycofania się na linię Renu. W bitwie pod Donauwoerth leŜącym na północnym brzegu Dunaju 2 lipca 1704 część armii francusko-bawarskiej poniosła znaczne straty, a jej siły główne cofnęły się do Augsburga, po czym przeszły na północ od Dunaju, w pobliŜe Blenheim. John Churchill, pierwszy ksiąŜę Marlborough (1650-1722), który początkowo zajął pozycję na południe od Dunaju, gdyŜ zamierzał uderzyć na Augsburg, przeszedł na północny brzeg rzeki Nebel, gdzie spotkał się z księciem Eugeniuszem Sabaudzkim (1663-1736), stojącym na czele wojsk austriackich. Połączone siły liczyły 52 tysiące Ŝołnierzy, Marlborough stał w centrum, Eugeniusz na prawym skrzydle z jazdą i piechotą, na lewym skrzydle, przy brzegu Dunaju, znajdowały się inne wojska sprzymierzonych. Siły przeciwnika liczyły 60 tysięcy

213

Ŝołnierzy, składały się z wojsk francuskich pod dowództwem hrabiego Kamila de Tallard (1652-1728) i bawarskich pod dowództwem elektora Maksymiliana II Emanuela (1662-1726). Lewe skrzydło sprzymierzonych atakowało dwukrotnie armię francusko-bawarską, ale zostało odparte. Eugeniusz Sabaudzki bronił swej pozycji przed atakami nieprzyjaciela. Kawaleria i piechota księcia Marlborough zaatakowały i rozbiły wojska francuskie w centrum, osłabionym wskutek wsparcia udzielonego zaangaŜowanym w walkę skrzydłom. Marlborough skierował następnie atak w lewo, spychając Francuzów do Dunaju (wielu Ŝołnierzy utonęło). Rozdzielona piechota francuska została osaczona. Lewe skrzydło nieprzyjaciela zostało pobite przez Eugeniusza Sabaudzkiego. Około 13 tysięcy Francuzów dostało się do niewoli, około 15 tysięcy zostało rannych, poległo lub utonęło. Straty sprzymierzonych wynosiły około 12 tysięcy ludzi. HOGEN WOJNA 1156. Prawie przez sto lat japońscy cesarze zwyczajowo zrzekali się tronu na korzyść syna, nieraz udawali się do klasztoru, faktycznie jednak nadal rządzili stamtąd państwem i kierowali sprawami dworu. Cesarz Tobą (zm. 1156) w 1141 zmusił syna Sutoku (1119-1156) do ustąpienia tronu bratu. Nowy następca tronu zmarł w 1155. Tobą osadził wówczas na tronie trzeciego syna, Goshirakawę (1127-1192). Po śmierci Toby Sutoku postanowił opuścić klasztor i przejąć naleŜny mu tron. W licznej rodzinie cesarskiej nastąpił rozłam - jedni sprzyjali Goshirakawie, a drudzy Sutoku. Obie strony zwróciły się o pomoc do potęŜnych rodów Taira i Minamoto. Wywiązała się krótka, lecz zacięta walka, z której zwycięsko wyszedł Goshirakawa i jego poplecznicy. Sutoku skazano na wygnanie, a jego zwolenników zabito. Dwa lata później Goshirakawa abdykował na rzecz syna i usiłował nadal utrzymać dotychczasowy sposób sprawowania rzeczywistych rządów ze swej siedziby w klasztorze, okazało się to jednak niemoŜliwe, władza prze-

szła bowiem w ręce wojskowych, zwycięzców w wojnie o odzyskanie tronu. Patrz takŜe HEIJI WOJNA 1159-1100. HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678. Król Francji Ludwik XIV (1638-1715) dąŜył do opanowania Niderlandów hiszpańskich; jego plany udaremnił zorganizowany przez Holandię trójstronny sojusz Anglii, Szwecji i Holandii w 1668 (patrz DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668). Ludwik chciał się zemścić na Holandii, zamierzał ją podbić. W celu pozbawienia Holandii jej sojuszników Ludwik potajemnie zapłacił Szwedom za zerwanie przymierza, a potrzebującemu pieniędzy królowi Anglii Karolowi II (1630-1685) zaofiarował roczną pensję i w ten sposób uzyskał poparcie Anglii. Ludwik najechał Holandię w 1672, a wówczas Anglia wypowiedziała Holandii wojnę. Holenderskie okręty de Ruytera pobiły flotę francuską i angielską w zatoce Sole. Holendrzy otworzyli tamy i zalali kraj, powstrzymując w ten sposób inwazję. Wilhelm III Orański (1650-1702) został namiestnikiem Holandii. W 1673 zawiązano koalicję antyfrancuską z udziałem Austrii, Hiszpanii i Brandenburgii. W tym samym roku Francuzi najechali Niemcy, ale kontrofensywa sprzymierzonych zmusiła ich do odwrotu. Karol ogłosił Deklarację PobłaŜliwości, która została źle przyjęta. W odpowiedzi parlament cofnął fundusze na prowadzenie wojny, w której Anglii nie udało się doprowadzić do blokady Holandii i dokonać inwazji na terytorium kraju. W 1674 parlament wymusił wycofanie się Anglii z wojny. W 1674 francuskie wojska pod dowództwem Ludwika Kondeusza (1621-1686) odniosły zwycięstwo nad Holendrami dowodzonymi przez Wilhelma Orańskiego w bitwie pod Seneffe. Wicehrabia Henryk de Turenne (1611-1675) obronił Alzację, odniósł zwycięstwa pod Sinzheim w 1674 i pod Turckheim w 1675. Marszałek Francois Creąui (1629P-1687) w latach 1677-1678 obronił Alzację, podejmował teŜ działania zaczepne w Niemczech. W 1676

214

pod Mesyną, na Sycylii, francuskie wojska rozbiły armię hiszpańską, a francuskie okręty wojenne pod dowództwem admirała Abrahama Duqesne'a (1610-1688), zwycięŜyły flotę holendersko-hiszpańską dowodzoną przez de Ruytera, który odniósł śmiertelną ranę (patrz MESYŃSKIE POWSTANIE 1674-1679). Ludwik XIV, mimo odnoszonych zwycięstw, stanął przed groźbą przystąpienia Anglii po stronie koalicji i katastrofy gospodarczej w kraju; w 1678 zdecydował się zawrzeć pokój, podpisując traktat w Nijmegen między Francją a nieprzyjacielską koalicją (Holandia, Hiszpania i Święte Cesarstwo Rzymskie). Traktatem z St. Germain zmuszono elektora brandenburskiego, który był przeciwnikiem Francji w tej wojnie, do zrzeczenia się swoich zdobyczy terytorialnych na Pomorzu naleŜącym do Szwecji, która była sojusznikiem Ludwika. Hiszpania utraciła Franche-Comte i części Niderlandów na rzecz Francji (patrz takŜe DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1675-1679; AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697).

HOLENDERSKA WOJNA 1780-1784. Rewolucja amerykańska sprawiła, Ŝe Wielka Brytania stała się wrogiem większości krajów europejskich, poniewaŜ Brytyjczycy nie uznawali neutralności i przechwytywali wszystkie statki, bez względu na ich charakter. Utworzono „Ligę zbrojnej neutralności" i zagroŜono wojną, jeŜeli Wielka Brytania nie zaniecha podobnych praktyk, ale właściwie ucierpiała jedynie Holandia. Statki holenderskie dostarczały amerykańskim rewolucjonistom broń francuską i hiszpańską za pośrednictwem holenderskich składów zachodnioindyjskich na wyspie St. Eustatius. Zniecierpliwieni tym Brytyjczycy wypowiedzieli wojnę w 1780, zatopili kilka statków holenderskich i narazili handel holenderski na cięŜkie straty. Nie doszło do Ŝadnej bitwy, ani lądowej, ani morskiej. W 1784 podczas zawierania traktatu pokojowego w ParyŜu Wielka Brytania usprawiedliwiała swoje działanie koniecznością narzuconą przez wojnę.

HOLENDERSKA WOJNA W BRAZYLII 1624-1629. W 1621 powołano holenderską Kompanię Zachodnioindyjską do prowadzenia handlu w Nowym Świecie (Ameryka Północna i Południowa), a przede wszystkim w celu wyparcia Portugalii z jej posiadłości na tych terenach, podobnie jak to zrobiła analogiczna kompania na Dalekim Wschodzie. W 1624 flota kompanii złoŜona z 26 statków holenderskich pod dowództwem Pięta Heyna (1577-1629) popłynęła do Bahii (Baia) na wybrzeŜu brazylijskim i opanowała ten port. W odpowiedzi Hiszpania, która włączyła Portugalię w 1580 do swego państwa (patrz HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-1589), wysłała 59 okrętów i 12 tysięcy Ŝołnierzy pod dowództwem Fadrique'a de Toledo w celu wyparcia holenderskich najeźdźców. Wojska Heyna musiały się wycofać, ale wróciły w 1627, odbiły i splądrowały Bahię. W 1628 Heyn zdobył hiszpański statek skarbowy pobliŜu Kuby. Wzbogacona holenderska Kompania Zachodnioindyjską wysłała teraz 67 okrętów i 7000 Ŝołnierzy, którzy zdobyli Recife (miasto) i Pernambuco (region) w północno-wschodniej Brazylii. Holendrzy wycofali się z tych terenów po wybuchu powstania ludności portugalskiej. HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA PIERWSZA 1652-1654. Ogromnym osiągnięciem Commonwealthu - rządu angielskiego ustanowionego po egzekucji króla Karola I (1600-1649) - było podwojenie liczby okrętów wojennych i uchwalenie Aktu Nawigacyjnego z 1651 (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA i648-i65i). Akt Nawigacyjny, który miał zapewnić rozwój angielskiego handlu, nakazywał, by towary importowane przywoŜone były na statkach angielskich z załogą złoŜoną w większości z Anglików. Akt wymierzony był przeciw Holendrom, którzy w tym czasie byli w Europie najpotęŜniejszymi kupcami morskimi, oraz przeciw handlowi pomiędzy Holandią i Indiami; jego uchwalenie doprowadziło do wybuchu wojny. W 1652 flota holenderska

215

nie oddała salutu angielskiej eskadrze morskiej, której dowódca, admirał Robert Blake (1599-1657) chciał przeszukać statki holenderskie. Dowódca floty holenderskiej Maarten Tromp (1597-1653) odmówił, nastąpiła wymiana strzałów, a tuŜ potem obie strony wypowiedziały wojnę. Stoczono dziewięć bitew morskich; większością dowodził Blake, którego adiutantem był George Monck (1608-1670), oraz Tromp. Tromp wraz z 1600 Holendrami zginął w bitwie koło Scheveningen (Texel) 31 lipca 1653. Blake przegrał tylko jedną bitwę, w wyniku której flota holenderska bezpiecznie wprowadziła do portu 500 statków handlowych. Holendrom udało się nakłonić Duńczyków do zamknięcia Bałtyku dla statków angielskich i przez większą część wojny mieli zapewnioną kontrolę na Morzu Śródziemnym. Anglia wprowadziła blokadę Holandii. W 1653, po klęsce w pobliŜu Scheveningen, głodujący Holendrzy zaproponowali pokój. Traktat podpisany w Westminster w kwietniu 1654 zmusił Holendrów do pokrycia wszystkich strat poszkodowanym kupcom angielskim i zobowiązał Holendrów do oddawania salutu statkom angielskim na angielskich wodach. Traktat nie przerwał jednak angielsko-holenderskiej rywalizacji handlowej. Druga wojna holendersko-angielska 1665-1667. Konflikt wywołały w 1663 angielskie ataki na zachodnioafrykańskie porty, główne ośrodki holenderskiego handlu niewolnikami, oraz przejęcie przez Anglików Nowego Amsterdamu (Nowy Jork) w 1664. W bitwie morskiej koło Lowestoft w 1655 angielskie okręty w liczbie 150 pod dowództwem księcia Jakuba (1633-1701), późniejszego króla Jakuba II, pokonały flotę holenderską złoŜoną ze 100 okrętów, dowodzoną przez Jacoba Opdama (zm. 1665). W bitwie zginął Opdam oraz paru innych holenderskich i angielskich dowódców. Eskadra okrętów wojennych pod dowództwem Moncka przegrała czterodniową bitwę z flotą holenderską dowodzoną przez admirała Michiela de Ruytera (1607-1676). W 1666 przerwana została blokada Tamizy prowa-

dzona przez Ruytera. Marynarka angielska czasów restauracji okazała się jednak gorsza niŜ w czasach panowania Cromwella; był to skutek złego dowodzenia, korupcji, zatargów między Koroną a parlamentem i buntów nie opłacanych marynarzy. W czerwcu 1667 de Ruyter popłynął w górę Tamizy i zniszczył 16 okrętów na rzece Medway pod Chatham. PoraŜka ta oraz epidemia dŜumy w latach 1665-1666, i wielki poŜar Londynu w 1666 skłoniły Anglię do wystąpienia 0 pokój. Traktat w Bredzić z 1667 zmody fikował prawa handlowe na korzyść Holan dii, która zyskała równieŜ posiadłości w obe cnym Surinamie (Gujana Holenderska), ale zrzekła się na rzecz Anglii opanowanych przez nią terenów w rejonie obecnego No wego Jorku, w New Jersey i Delaware. HOLENDERSKO-INDIAŃSKIi WOJNY 1655-1664. W czasie nieobecności Petera Stuyvesanta (1592-1672), gubernatora holenderskiej kolonii Nowe Niderlandy (większa część obecnego Nowego Jorku i New Jersey), 7 września 1655 doszło w Manhattanie do zatargu między Holendrami a Indianami. Wybuchła wojna, która rozszerzyła się potem na Esopus, na Long Island. Wkrótce wrócił Stuyvesant, zawarł pokój ograniczający działania wojenne przez Indian, z których wielu naleŜało do Algonkinów (patrz ALGONKIŃSKO-HOLENDERSKA WOJNA 1641-1645). Manhattan nigdy juŜ nie doświadczył ataku Indian, natomiast najazdy Indian na Esopus w maju 1658 zmusiły osadników do zwrócenia się do Stuyvesanta z prośbą o pomoc. Gubernator ponownie doprowadził do pokoju z Indianami i sam nadzorował budowę palisady obronnej, jednak jeszcze raz musiał przyjść z pomocą osadnikom z Esopusu, gdyŜ Indianie w sierpniu 1658 zaatakowali ich ponownie. Wojsko Stuyvesanta zmusiło Indian do uległości. Indianie nie chcieli jednak pogodzić się z cięŜkimi warunkami pokoju i w 1663 wznowili walki w pobliŜu Esopusu. Wojska holenderskie zmusiły Indian do kapitulacji 1 podpisania w 1664 traktatu, na mocy którego dolinę Esopus dostali osadnicy.

216

HOLENDERSKO-INDONEZYJSKA WOJNA 1962. Patrz INDONEZYJSKIE WOJNY 1957-1902. HOLENDERSKO-PORTUGALSKIE WOJNY W ZACHODNIEJ AFRYCE ok. 1620-1655. JuŜ

w połowie XV w. na zachodnim wybrzeŜu Afryki portugalscy Ŝeglarze budowali forty na wyspie Arguin, w Gwinei, Costa de Minnie (później Złote WybrzeŜe), na Wyspie Świętego Tomasza i na wybrzeŜach Portugalskiej Afryki Zachodniej (Angola). Początkowo Portugalczycy przybywali tu w poszukiwaniu złota i kości słoniowej, wkrótce jednak rozwinął się handel niewolnikami, tysiące Murzynów wywoŜono do Brazylii i na Wyspy Karaibskie. Na początku XVII w. Holendrzy złamali portugalski monopol na handel na Oceanie Indyjskim i zainteresowali się zachodnią Afryką. Zbudowali forty w Mouri, na wyspie Goree i w Rifisąue. Zajęli się równieŜ bardzo opłacalnym handlem niewolnikami. Rywalizujące strony przy kaŜdej okazji napadały na osady i statki przeciwnika. W latach 1637-1642 Holendrzy zdobyli portugalskie porty Elmina i Axim na wybrzeŜu Ghany, port Luanda (w Angoli), Sao Tome i część Brazylii. Portugalczykom udało się ponownie odzyskać większość miejscowości na wybrzeŜu Konga (Bakongo) i w Gwinei, ale utracili na rzecz Holendrów lub innych europejskich krajów terytoria w Ghanie i na Złotym WybrzeŜu. HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911. Manuel Bonilla (1849-1913), dawny prezydent Hondurasu, stanął na czele powstania swoich konserwatywnych zwolenników przeciw liberalnemu prezydentowi Miguelowi R. Davili (zm. 1927), który po HONDURASU I NIKARAGUI WOJNIE 1907 doszedł do władzy dzięki dyktatorskiemu prezydentowi Nikaragui, Jose Santosowi Zelayi (1853-1919). Wojna domowa nie doprowadziła do zwycięstwa Ŝadnej ze stron, 8 lutego 1911 przeciwnicy przystali na zawieszenie broni i wybory. 29 października na prezydenta wybrano Bonillę. Patrz NlKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912.

HONDURASKA WOJNA PARTYZANCKA 1981-1982. Tysiące mieszkańców Salwadoru, Indian Miskito i przeciwników sandinistów z Nikaragui schroniło się w Hondurasie. Tamtejsze władze obawiały się, Ŝe wojna domowa w sąsiednich państwach moŜe ogarnąć równieŜ Honduras i przyczynić się do nasilenia działań ugrupowań lewicowych przeciwnych rządowi (patrz NiKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1982-1990; SAL-

WADORSKA WOJNA DOMOWA 1977-). Marksis-

towscy partyzanci przeszkoleni przez Kubańczyków napadali na obiekty rządowe i prowadzili w miastach działania terrorystyczne, jak np. ostrzelanie ambasady Stanów Zjednoczonych w Tegucigalpie, stolicy Hondurasu, porywanie samolotów honduraskich, by w ten sposób nadać rozgłos swojej sprawie. Policja i wojsko zwiększyły wysiłki w walce z partyzantami; nasilenie działań terrorystycznych skłoniło Stany Zjednoczone do zwiększenia pomocy wojskowej dla rządu. Oddziały Nikaraguańskich Sił Demokratycznych mających bazy w Hondurasie dokonywały wypadów na teren Nikaragui, co przyczyniało się do wzrostu napięcia między tymi krajami. HONDURASKO-NIKARAGUAŃSKA WOJNA 1907. Jose Santos Zelaya (1853-1919), który został prezydentem Nikaragui w wyniku liberalnej rewolty w 1893, rządził krajem jak prawdziwy dyktator i mieszał się do spraw innych państw Ameryki Środkowej, które chciał siłą zjednoczyć pod swoim przewodnictwem. W 1903 konserwatywny przywódca honduraski, Manuel Bonilla (1849-1913), obalił popierany przez Zelayę liberalny rząd Hondurasu i został prezydentem. W 1903 powstańcy hondurascy, otrzymawszy od Zelayi pomoc, usiłowali usunąć Bonillę; honduraskie wojska rządowe ścigając powstańców najechały Nikaraguę. Zelaya domagał się odszkodowań wojennych, ale Honduras odmówił płacenia jakichkolwiek reparacji, armia nikaraguańska wkroczyła więc na terytorium Hondurasu i 18 marca 1907 stoczyła i wygrała bitwę pod Namasi-

217

gue; w bitwie po raz pierwszy w historii Ameryki Środkowej posługiwano się karabinami maszynowymi. Wojska Nikaragui zajęły stolicę Hondurasu, Tegucigalpę. Bonilla uciekł do Stanów Zjednoczonych. Na czele nowego rządu honduraskiego Zelaya postawił Miguela R. Davilę (zm. 1927). Patrz takŜe HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911.

HRABIEGO WOJNA 1533-1536. Ostre spory religijne w Danii pomiędzy luterańskimi mieszczanami i chłopami a katolicką szlachtą doprowadziły do sytuacji, w której po śmierci króla Fryderyka I (1471?-1533) zdominowany przez szlachtę rigsraad (rada państwa) postanowił sprawować tymczasowe rządy; zdecydowano nie udzielać poparcia kandydatowi luteran. Rebelianci duńscy - luteranie sprzymierzeni z północnoniemieckim miastem Lubeką (patrz LUBEKI WOJNA 1531-1536) dąŜyli do osadzenia na tronie przebywającego w więzieniu poprzedniego króla, Chrystiana II (1481-1559) (patrz KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523) i przyłączenia Kopenhagi i Malmó do Hanzy (liga handlowa miast nadbałtyckich). Popierany przez czołowych przedstawicieli szlachty jutlandzkiej oraz biskupów, najstarszy syn Fryderyka i jego następca Chrystian (1503-1509), ksiąŜę Holsztynu, wychowany w luteranizmie, prowadził działania wojenne przeciw Krzysztofowi, hrabiemu Oldenburga (ok. 1504-1566), konditierowi dowodzącemu wojskami Lubeki i rebeliantów duńskich dąŜących do osadzenia na tronie Chrystiana II (wojna wzięła nazwę od hrabiego Krzysztofa). Wojska hrabiego najechały i spustoszyły Holsztyn, poddała im się Kopenhaga, a później Zelandia, Malmó i Skania. W północnej Jutlandii wybuchło powstanie chłopskie zwolenników Chrystiana II. KsiąŜę Chrystian miał przeciw sobie pół Danii, jako król Chrystian III (wybrany przez rigsraad na króla w 1534) odłoŜył elekcję, wyrwał kraj spod władzy hrabiego i wyparł jego armie do północnej Jutlandii, które to miasto

wojska Chrystiana zdobyły szturmem 18 grudnia 1534, po czym doszło do rzezi. Szwedzkie wojska (Szwecja zawarła przymierze z Chrystianem III) obiegły Malmó i Landskronę. Chrystian prowadził oblęŜenie Kopenhagi i 29 lipca 1536 zmusił hrabiego Krzysztofa do kapitulacji, po czym objął panowanie nad całą Danią. Jakkolwiek Lubeka i jej sprzymierzeńcy zachowali prawa handlowe, ich potęga (a tym samym i Hanzy) na Bałtyku została złamana (Lubeka zatrzymała na 50 lat duńską wyspę Bornholm tytułem reparacji wojennych). Hrabia Krzysztof musiał przysiąc, Ŝe nigdy nie wkroczy do Danii i wrócił do Oldenburga. Chrystian III umocnił w Danii luteranizm i narzucił go Norwegii. HUKBALAHAPY POWSTANIE 1946-1954.

W latach trzydziestych XX w. w bogatych rolniczych okręgach środkowej części wyspy Luzon na Filipinach, gdzie bezrolni chłopi domagali się reform, działali aktywiści komunistyczni i socjalistyczni. Gdy Japończycy zajęli Filipiny w 1942 (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945) wielu mieszkańców Filipin wstąpiło do oddziałów partyzanckich zwanych Hukbalahap - Ludowa Armia przeciw Japonii (Hukowie). Pod przewodnictwem komunistów Hukowie zabili tysiące japońskich Ŝołnierzy i filipińskich kolaborantów. W 1945 opanowali większość duŜych posiadłości ziemskich w środkowej części Luzon i powołali miejscowy rząd, który zbierał podatki na własne cele i kierował się własnymi prawami. Po zakończeniu ŚWIATOWEJ WOJNY II w kwietniu 1946 odbyły się wybory, w wyniku których sformowano nowy rząd Filipin, który miał rozpocząć swoją działalność 4 lipca po uzyskaniu niezaleŜności od Stanów Zjednoczonych. Hukowie wzięli udział w wyborach, jeden z ich kandydatów został wybrany do Kongresu Filipin, jednakŜe wkrótce potem został usunięty. Rozjątrzeni Hukowie wrócili do kryjówek w dŜungli i rozpoczęli działania zbrojne skierowane przeciw rządowi cent-

218

ralnemu. Szeregi ich zasiliło wielu sympatyków, a wojska rządowe nie mogły ich wytropić. W 1950 Hukowie ocenili, Ŝe mają dość sił, by zaatakować Manilę, stolicę Filipin. TuŜ przed rozpoczęciem ataku policja odkryła ich tajną kwaterę główną w stolicy i aresztowała wszystkich politycznych przywódców w mieście, wobec czego natarcie zostało odwołane. W rym samym czasie Stany Zjednoczone zaczęły dostarczać armii rządowej Filipin duŜe ilości broni i sprzętu, dzięki czemu wzrosła skuteczność jej działań. Po wyborze w 1953 Ramona Magsaysaya (1907-1957) na prezydenta i wprowadzeniu reform Hukowie stracili wielu zwolenników. W 1954 przywódca Huków oddał się w ręce władz kończąc w ten sposób długotrwałe powstanie. HUNÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 375-454. Hunowie, koczowniczy lud azjatycki, nadciągnęli ze stepów połoŜonych na północ od Morza Czarnego; przez 80 lat najeŜdŜali i plądrowali cesarstwo rzymskie. W 375 walczyli z Gotami, pokonali Ostrogotów (Goci Wschodni) i kierując się w stronę Dunaju, wypierali na zachód Wizygotów (Goci Zachodni) z wyznania chrześcijańskich arian. Następnie Hunowie podporządkowali sobie inne barbarzyńskie szczepy. W 434 plemiona zostały zjednoczone pod władzą braci Attyli (406P-453) i Biedy. W 445 Attyla zamordował Biedę i został jedynowładcą. Interesował się głównie łupieniem bogatego cesarstwa rzymskiego; juŜ w 434 Hunowie dowiedzieli się, Ŝe mogą otrzymać złoto, gdyŜ ich wodzowie zawarli umowę z Konstantynopolem (Stambuł), na mocy której otrzymywali 700 funtów złota rocznie w zamian za zaniechanie najazdów. Gdy naleŜności nie nadchodziły, Hunowie często przeprowadzali najazdy. W latach 441-442 i w 447 doprowadzili do ruiny prowincje bałkańskie, dotarli aŜ do Termopilów i samego Konstantynopola uzyskując opłaty w zamian za zawarcie pokoju. Następnie w 451 Attyla najechał na Zachodzie Galię

(Francja), splądrował Divodurum Mediomatrici (Metz) i miasta w Belgii, po czym zawrócił na południe, w kierunku Cenabum Aurielani (Orleanu). W 451 koalicyjna armia galijskich Rzymian, Wizygotów i Alanów pod wodzą Flawiusza Aecjusza (396P-454), naczelnego wodza rzymskiego, stoczyła bitwę z Attyla na Polach Katalaunijskich (Chalons-sur-Marne); Hunowie zmuszeni do ataku pod górę, przełamali środek linii Alanów, ale zostali zepchnięci do swego obozu przez prawe skrzydło Wizygotów oraz Rzymian. Attyla wycofał się przez Ren. Hunowie zawrócili do Italii, gdzie w 452 spustoszyli Akwileję tak bezlitośnie, Ŝe nigdy nie zdołano odbudować dawnej świetności; uchodźcy z miasta schronili się na południowym zachodzie i załoŜyli tam Wenecję. Następnie Hunowie splądrowali Mediolan i Pawie. Chcąc ocalić Rzym przed zniszczeniem, papieŜ Leon I Wielki (390P-461) stanął na czele poselstwa wysłanego do Attyli; nie wiadomo, jakich uŜył argumentów, ale Hunowie oszczędzili Rzym i obładowani łupami ruszyli przez Alpy na północ. W 453 Attyla zmarł w czasie nocy poślubnej. Jego synowie zostali pobici w 454 przez wojowniczych Gepidów (Germanie), szczegóły poraŜki nie są znane; Hunowie wrócili potem na stepy czarnomorskie. Patrz takŜe RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. HUNTLY'EGO REBELIA 1562. Bohater spod Solway Moss (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549), George Gordon, czwarty hrabia Huntly (1514-1562), uciekł z pola walki pod Pinkie Cleugh i został ujęty przez Anglików. Wróciwszy do Szkocji w 1548, knuł intrygi, w interesie zarówno swoim, jak i Anglii, o co podejrzewał go John Knox (1505-1572), a takŜe królowa Maria (1542-1587). Huntly otwarcie dąŜył do ślubu swego syna z Marią i zapewne uczestniczył w próbie uprowadzenia jej, którą podjął jego syn w 1562. W tym samym roku królowa wyruszyła na północ, by wymierzyć mu karę; pod Corrichie w pobliŜu

219

Aberdeen szkoccy rebelianci Huntly'ego zaatakowali królową i zostali pobici. Huntly wzięty do niewoli zmarł prawdopodobnie na skutek wylewu; jego syna stracono, posiadłości rodu skonfiskowano. HURYTÓW PODBOJE ek. 1700-ok. 1500 p.n.a. Od początku II tysiąclecia Huryci (lud pochodzenia niesemickiego) wyruszywszy najprawdopodobniej z Kaukazu, stopniowo osiedlali się w północnej Mezopotamii i na obszarach na wschód od rzeki Tygrys, tworząc małe państewka typu feudalnego. Około 1700 p.n.e. po zjednoczeniu tych państewek zrzucili jarzmo władców semickich i opanowali tereny między jeziorem Wan a górami Zagros. Zakładali ośrodki handlowe i nadal napierali na zachód i południe, aŜ wreszcie około 1500 opanowali wschodnią Anatolię (obecnie Turcja) i północną Syrię. Imię tego ludu upamiętnia Hurri - nazwa obszaru w północnej Mezopotamii. Tutaj oraz w Anatolii i północnej Syrii powstało huryckie królestwo Mitanni, które około 1470 walczyło z Egiptem o panowanie nad Syrią i zostało zwycięŜone przez króla Egiptu Totmesa III (wzmian. ok. 1500-1447) (patrz MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e.). Później Egipt i królestwo Mitanni zawarły przymierze, które okazało się nieskuteczne, gdy Hetyci i Asyryjczycy zaatakowali państwo Hurytów (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.; HETYCKO-HURYCKIE WOJNY

ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.). Po 1350 z Mitanni pozostało tylko małe państwo Hanilgabat, które podbili Asyryjczycy około 1245. Około 1000 p.n.e. Huryci utracili na Bliskim Wschodzie odrębność etniczną. HUSYCKA WOJNA DOMOWA 1423-1434.

Husyci, zwolennicy Jana Husa (1369-1415) w Czechach i na Morawach, podzielili się w czasie HUSYCKICH WOJEN na dwa odłamy: na radykalnych taborytów i umiarkowanych utrakwistów. W 1423 doszło do walk między oboma odłamami, w których taboryci pod wodzą Jana śiŜki wygrali bitwy

pod Horicami i Strahovem. W rok później śiŜka zapobiegł dalszemu rozłamowi pokonując utrakwistów pod Skalicą i Malesovem. Po śmierci śiŜki w 1424 na czele husytów stanął Prokop Wielki, który nie zdołał w 1433 zapobiec nowej wojnie między taborytami i utrakwistami. Utrakwiści wspierani przez wielmoŜów czeskich zwycięŜyli taborytów w bitwie pod Lipanami 30 maja 1434, w której poległ Prokop Wielki i inni przywódcy taborytów. Rok wcześniej utrakwiści przyjęli kompaktaty stanowiące kompromis religijny i zostali ponownie przyjęci do Kościoła katolickiego. HUSYCKIE WOJNY 1419-1436. Kościół katolicki uznał w 1415 Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego, za heretyka i skazał go na śmierć na stosie. Jego zwolennicy, husyci, cierpiąc z powodu stałych prześladowań, w 1419 chwycili za broń i wystąpili przeciw katolikom oraz królowi niemieckiemu Zygmuntowi (1368-1437), który odziedziczył tron czeski i przyczynił się do spalenia Husa. Husyci, podzieleni na dwa odłamy - radykalnych taborytów i utrakwistów - walczyli z powodzeniem pod dowództwem Jana śiŜki; stawili czoło krucjacie antyhusyckiej ogłoszonej w 1420 przez papieŜa Marcina V (1368-1431), odnieśli zwycięstwa pod Sudomierem w 1419, pod Kumą Horą w 1421 i Nebovidem w 1422. Po wybuchu wojny domowej między taborytami i utrakwistami w 1423 śiŜka, taboryta, zwycięŜywszy utrakwistów utrzymał jedność husytów. Po śmierci śiŜki w 1424 Prokop Wielki (1380?-1434) poprowadził husytów do zwycięstwa przeciw katolickim krzyŜowcom, a między 1426 i 1432 kierował najazdami husytów na Niemcy, Węgry i Śląsk. W 1433 wybuchły walki wewnętrzne między taborytami a utrakwistami, zakończone poraŜką taborytów w bitwie pod Lipanami w 1434. Wielu husytów, wśród których przewaŜali teraz utrakwiści, zdecydowało się w sprawach doktryny na kompromis z Kościołem katolickim (taboryci odrzucili kompromis),

220

a w 1436 uznali Zygmunta za króla Czech. Patrz takŜe HUSYCKA WOJNA DOMOWA 1423-1434.

wódz, Poroś (zm. 321?), radŜa Lahauru, został przyjacielem Aleksandra, a później poprowadził go w dół rzeki Indus (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII

HYDASPES, BITWA NAD HYDASPES 327 p.n.e. Aleksander Wielki (356-323) jako wódz nie miał sobie równych w czasach staroŜytnych; arcydziełem sztuki wojennej była bitwa nad rzeką Hydaspes, obecnie zwaną DŜehlam. W bitwach nad Granikiem i pod Issos Aleksander takŜe musiał przeprawić się przez rzekę (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.; Issos, BITWA POD Issos 333 p.n.e.), ale nad Hydaspes napotkał szczególne problemy: rzeka wezbrała, a przeciwnicy, Hindusi, mieli 200 słoni, których panicznie bały się konie. Ponadto grecki obóz połoŜony na otwartej przestrzeni był doskonale widoczny. Aleksander przygotował swe działania pod względem psychologicznym, gromadził łodzie i tratwy oraz zapasy Ŝywności, prowadził ćwiczenia kawalerii, jego statki pływały po rzece. Te działania nie prowadzące do przeprawy uśpiły czujność Hindusów. Zostawiwszy w obozie główną część wojska, Aleksander wziął 15 tysięcy Ŝołnierzy i poprowadził ich w górę rzeki, przeprawił się na drugi brzeg, zwycięŜył czołową grupę Hindusów rzuconych przeciw niemu, złoŜoną z jazdy i rydwanów. Gdy nadeszły siły główne przeciwnika, Aleksander zaatakował częścią jazdy kawalerię lewego skrzydła przeciwnika. Gdy ten przerzucił na to skrzydło całą swą jazdę, i ta związała się walką, druga grupa kawalerii Aleksandra skrycie wyszła na jej tyły i pobiła ją. Następnie jazda macedońska uderzyła na tyły piechoty hinduskiej, przed którą w pierwszym rzucie stały słonie. Aleksander rozkazał własnej piechocie rzucać oszczepy w trąby słoni, toporami ciąć je w nogi. Osaczeni Hindusi przegrali, ale ich

327-325 p.n.e.). Najboleśniejszą stratą, jaką poniósł Aleksander w tej bitwie, była śmierć Bucefała, ukochanego konia; aby uwiecznić jego pamięć, król załoŜył w pobliŜu miasto Bukefala. HYKSOSÓW NAJAZD NA EGIPT ek. 1674-1567 p.n.e. StaroŜytny lud semicki zwany przez Egipcjan Hyksosami (od zwrotu hekau-chasut, tzn. „władca z obcego kraju"), najechał Egipt w okresie kryzysu dynastycznego około 1700 p.n.e. i załoŜył równolegle panujące dynastie egipskie - piętnastą i szesnastą. W 1674 Hyksosowie obiegli i zdobyli Memfis, w Dolnym Egipcie sprawowali jednak władzę ze stolicy Hatwarit w delcie Nilu. Egipski historyk piszący w języku greckim, Maneton, pisał o Hyksosach opierając się na źródłach juŜ obecnie nie istniejących; nazwał ich migrację „najazdem", ale źródła archeologiczne sugerują, Ŝe przenikali na teren Egiptu bez walki, dopiero gdy ich liczba wzrosła, zdobyli stolicę Dolnego Egiptu i usunęli panujących. Jako władcy cenili pokój; w Górnym Egipcie władzę powierzyli dotychczas rządzącym, którzy byli wyłącznie marionetkami. Hyksosi zawarli równieŜ sojusz z Nubią, która niedługo przedtem uzyskała niezaleŜność. Za panowania Kamose (zm. 1570), króla XVII dynastii, zaczęli odzyskiwać władzę rdzenni władcy Egiptu, którzy w 1567 byli juŜ na tyle silni, Ŝe zdołali odzyskać Memfis i wypędzić Hyksosów. Egipskich zapisów z tego okresu jest niewiele; po 1567 nie spotyka się juŜ Ŝadnej wzmianki o Hyksosach, wydaje się więc, Ŝe jako grupa etniczna zniknęli oni całkowicie.

221

I IKONOKLASTYCZNA WOJNA PIERWSZA 726-731. Cesarz bizantyjski Leon III (680P-741) był zwolennikiem Konoklazmu, kierunku zwalczającego kult ikon, uznającego go za herezję i bałwochwalstwo. PapieŜ Grzegorz II (669-731) oraz duchowieństwo rzymskie nie akceptowali ikonoklazmu. W 727 wybuchły w Grecji rozruchy skierowane przeciw ikonoklastom, w wyniku których do Konstantynopola wyruszyła zbuntowana flota z antycesarzem na pokładzie; po drodze zwycięŜyła ją flota cesarska. Zbuntowała się równieŜ ludność egzarchatu raweńskiego (726), zmuszając Leona do wysłania okrętów w celu zajęcia miasta. Flota cesarska poniosła straty podczas sztormu i w 731 próba zdobycia Rawenny została odparta. Wobec trudności w przywróceniu władzy Bizancjum Leon podporządkował Kalabrię, Sycylię i Ilirię (podległe jurysdykcji papieskiej) władzy patriarchy Konstantynopola. Druga wojna ikonoklastyczna 741-743. Następca Leona, cesarz Konstantyn V (718-775), nasilił prześladowania ludzi czczących święte obrazy. W czasie gdy cesarz prowadził działania wojenne przeciw muzułmanom (patrz BIZANTYJSKO -MUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-752), jegO SZW3-

gier, Artawazd, stanął na czele otwartego buntu wojskowego i religijnego, poparł zwolenników kultu obrazów i wygrał bitwę z siłami cesarskimi. Następnie ogłosił się w Konstantynopolu cesarzem i wznowił kult obrazów. Wojska Artawazda poniosły w 743 dwie klęski, pod Sardes i Modriną, następnie Konstantyn obiegł Konstantynopol i zmusił go do kapitulacji. Artawazd za karę został oślepiony.

ILIRIJSKA WOJNA PIERWSZA 229-228 p.n.e. Greckie państwa zwykle unikały kontaktów z wojowniczymi, barbarzyńskimi Ilirami. Natomiast ekspansywni Rzymianie postanowili przystąpić do rozmów z królową Teutą (wzmian. 230-220) z Ilirii, gdy ich kupcy zostali obrabowani i zamordowani w 230 przez piratów iliryjskich. Wojownicza królowa przyjęła rzymskich przedstawicieli bardzo wyniośle; w powrotnej drodze posłów zwabiono w pułapkę i zamordowano. Senat rzymski postanowił podjąć działania odwetowe. Rzymianie nie dopuścili do opanowania przez Ilirów sąsiednich państw-miast greckich. Ilirowie uprzedzili przybycie floty i armii rzymskiej (229) i obiegli port na Korfu, z którego korzystały okręty rzymskie. Rzymianie prawie bez walki uwolnili miasto od oblęŜenia. Królowa poddała się w 228, zrezygnowała z roszczeń terytorialnych i obiecała zapłacić kontrybucję. Zapewniwszy bezpieczeństwo Ŝeglugi między Italią a Grecją, Rzymianie zawiązali sojusz z Macedonią, która znajdowała się na flance Ilirii. Druga wojna iliryjska 219 p.n.e. W 220 Demetriusz z Faros (zm. 214), władca Ilirii, zerwał pokój z 228 i najechał terytoria będące pod ochroną Rzymu oraz wznowił piracką działalność, która była przyczyną pierwszej wojny iliryjskiej. ZagroŜeni równocześnie wojną z Kartaginą, Rzymianie musieli działać szybko. Demetriusz ufortyfikował wcześniej miasta Dinale i Faros, ale mimo to Dinale poddało się Rzymianom po siedmiodniowym oblęŜeniu, a Faros, oblęŜone przez dwie wielkie armie rzymskie, skapitulowało po jednym dniu. Demetriusz uciekł. Powrócono do warunków pokoju z 228.

222

INDIAN ABNAKI WOJNA PIERWSZA 1675-1678. Indianie ze związku plemiennego Abnaki zamieszkiwali obecne tereny stanu Maine, New Hampshire i Yermont. W sojuszu z Francuzami prowadzili przez 50 lat walkę z angielskimi osadnikami osiedlającymi się na ich terenie. Gdy Wampanoagowie pod dowództwem króla Filipa (Metacometa) (zm. 1676) powstali w 1675 w Nowej Anglii przeciw kolonistom angielskim (patrz KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676), przyłączyło się do nich wiele wschodnich plemion, w tym równieŜ Indianie Abnaki. Przez blisko trzy lata Indianie Abnaki walczyli z Anglikami wzdłuŜ granicy Maine, wypierając stamtąd białych osadników. Ciągłe napady Indian na rozproszone gospodarstwa i małe osady dały się mocno we znaki kolonistom, porozumienie pokojowe zawarto dopiero w 1678. Angielscy koloniści obiecali płacić Indianom Abnaki roczną daninę. Druga wojna Indian Abnaki 1702-1712. Wkrótce po wybuchu w 1702 wojny KRÓLOWEJ ANNY Indianie Abnaki i wojska francuskie zaatakowały angielskich osadników na granicy Maine. W miastach na linii od Wells do Casco wymordowano około 300 osadników. Indianie dokonywali napadów przez 10 lat, zaprzestali ich dopiero po podpisaniu przez Francuzów i Anglików traktatu pokojowego w Utrechcie. Pozbawieni poparcia Francji Indianie Abnaki nie byli w stanie zwycięŜyć Anglików i w 1712 zmuszeni byli prosić o pokój. Trzecia wojna Indian Abnaki 1722-1725. Dalsze rozprzestrzenianie się osadników w Maine rozdraŜniło Indian Abnaki, których zachęcał do stawiania oporu francuski jezuita, misjonarz Sebastien Rasles (1657P-1724). Gdy Anglicy spróbowali ująć Raslesa, Abnaki napadli na osady w Brunszwiku, Arrowsick i Merry Meeting Bay. Rząd Massachusetts wypowiedział wówczas wojnę „wschodnim Indianom" (Indianom Abnaki i ich sprzymierzeńcom). Doszło do krwawych bitew w Norridgewock (1724), w której zginął Rasles, i we Fryeburgu, w górnym biegu rzeki Sacco (1725).

Kres wojnie połoŜyła konferencja pokojowa w Bostonie i Casco Bay. Patrz takŜe LOVEWELLA „WOJNA" 1725.

INDOCHIN WOJNY. Patrz NY w INDOCHINACH.

FRANCUSKIE WOJ-

INDONEZJI l MALEZJI WOJNA 1963-1966.

W 1963 „doŜywotni prezydent" Indonezji Achmad Sukarno (1901-1970) odmówił uznania nowo proklamowanej demokratycznej Malezji (Federacji Malezji - Malaje, Sabah, Sarawak i Singapur; ten ostatni oderwał się w 1965 i stał się niepodległą republiką). Jego płomienne mowy zachęciły Indonezyjczyków do wojny, której celem było „zgniecenie" Malezji, gdyŜ ta otrzymywała wojskową pomoc od Wielkiej Brytanii, i skuteczne zwalczanie partyzantów indonezyjskich przenikających na jej tereny, a zwłaszcza do Sabahu i Sarawaku (regiony na Borneo). Grupy spadochroniarzy indonezyjskich wylądowały w paru miejscach na Półwyspie Malajskim, a płetwonurkowie podłoŜyli bomby w porcie singapurskim. Wojna, choć prowadzona w ograniczonym zakresie, była niesłychanym obciąŜeniem finansowym dla Indonezji, którą ponadto wstrząsnęła próba zamachu stanu dokonana przez komunistów. Generał Suharto (ur. 1921), dowodzący armią indonezyjską, powstrzymał zamach stanu, a następnie w całym kraju przeprowadził krwawą czystkę (szacuje się, Ŝe zabito 300 tysięcy komunistów i zwolenników lewicy). Sukarno, który zacieśnił więzy z komunistycznymi Chinami i popierany był przez Indonezyjską Partię Komunistyczną (PKI), nie zdołał odzyskać pełnej władzy w rządzie; gdy zastąpił antykomunistycznych członków rządu zwolennikami lewicy, w stolicy, DŜakarcie, i w innych miastach na Jawie wybuchły zamieszki (1966). W końcu musiał przekazać całą władzę wykonawczą generałowi Suharto, który został urzędującym prezydentem (1967), a później prezydentem z wyboru (1968). PKI została zdelegalizowana. Indonezja i Malezja rozpoczęły negocjacje po-

223

INDONEZYJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1945-1949. Wyspy Holenderskich Indii Wschodnich, wchodzące w skład obecnej Indonezji, znajdowały się w latach 1942-1945, w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II, INDONEZYJSKA WOJNA NA TIMORZE pod okupacją japońską. Pod koniec wojny, WSCHODNIM 1975-1976. W Timorze Por- 17 sierpnia 1945, patrioci indonezyjscy protugalskim (Timor Wschodni), we wschod- klamowali na tym terenie niepodległą repuniej połowie wyspy Timor w archipelagu blikę. Holandia nie uznała nowego rządu Małych Wysp Sundajskich (zachodnia po- indonezyjskiego i wkrótce w Batawii (DŜałowa, dawny Timor Holenderski, weszła karta, na Jawie) wylądowały wojska holenw 1950 w skład Indonezji) o władzę walczyły derskie i brytyjskie z zadaniem przywrócetrzy rywalizujące ze sobą duŜe ugrupowania. nia status quo ante (sprzed 1942, tzn. panoRewolucyjny Front na rzecz Niepodległości wania Holendrów) oraz rozbrojenia i ewaTimoru Wschodniego (FRETILIN) doma- kuacji wojsk japońskich. Między okupantami gał się całkowitej niepodległości, drugie holenderskimi i brytyjskimi a Indonezyjską ugrupowanie opowiadało się za przynaleŜ- Armią Ludową doszło do walk, najsilniejnością do Indonezji, a trzecie - prawicowe szych w miastach Bandung i Surabaja na - pragnęło pozostać w federacji z Portugalią. Jawie (1945). Negocjacje holendersko-indoDo wybuchu wojny domowej doszło w sier- nezyjskie doprowadziły do porozumienia pniu 1975. Działania wojenne prowadzone z Cheribon (1946), w którym Holandia były na duŜą skalę, gubernator portugalski, zgodziła się na utworzenie Stanów Zjedjego urzędnicy oraz tysiące uchodźców opuś- noczonych Indonezji, które miały wejść cili wyspę. FRETILIN przejął władzę i pro- w skład korony holenderskiej. RóŜnice w inklamował Ludową Republikę Demokratycz- terpretacji porozumienia doprowadziły do ną Wschodniego Timoru. Partie opozycyjne niepokojów na Jawie i w innych rejonach. zgłosiły sprzeciw i wezwały na pomoc Indo- W celu przywrócenia porządku Holendrzy nezję, która skwapliwie wykorzystała nada- rozpoczęli szeroko zakrojoną „akcję polirzającą się okazję. Uzbrojone przez USA cyjną" (20 lipca 1947). Działania represyjne wojska indonezyjskie wylądowały na wyspie, Holandii wzbudziły oburzenie opinii pub7 grudnia 1975 zdobyły przybrzeŜne miasto licznej. Brytyjczycy opuścili Indonezję w lisstołeczne Diii, a w końcu grudnia wyparły topadzie 1946. Siły holenderskie nadal propartyzantów FRETILIN w góry. Mimo wadziły operacje „czyszczące" oraz blokadę uchwały ONZ potępiającej agresję i rezolucji terytoriów „zbuntowanych" czy „republiRady Bezpieczeństwa ONZ wzywającej do kańskich". Tymczasem ekstremiści muzułwycofania wojsk indonezyjskich, 17 lipca mańscy, dąŜący do utworzenia państwa is1976 Indonezja formalnie uznała Timor lamskiego, prowadzili walkę powstańczą Wschodni za swoją 27. prowincję (Portuga- zarówno przeciw Holendrom, jak i przeciw lia zrzekła się władzy nad kolonią w 1975, republikanom, a komuniści z Ludowego przed najazdem Indonezji). Partyzanci FRE- Frontu Demokratycznego zorganizowali poTILIN zaszyci w górskich punktach oporu, wstanie w Madiun, na Jawie, skierowane popierani przez radzieckich i portugalskich przeciw indonezyjskiemu rządowi repubkomunistów, prowadzili przez długi czas likańskiemu (wrzesień 1948), które jednak sporadyczne walki z wojskami indonezyj- zostało szybko i okrutnie stłumione. W końskimi. Wojna doprowadziła Timor Wschod- cu 1948 Holendrzy zajęli siedzibę rebelianni do ruiny; miasta i farmy zostały znisz- tów i zaaresztowali przywódców republikańczone, wielu mieszkańców osadzono w obo- skich. Mieszkańcy wsi prowadzili nadal walkę partyzancką z Holendrami, których zach jako więźniów politycznych. kojowe w Bangkoku, l czerwca 1966 zgodziły się zakończyć działania wojenne, a 11 sierpnia podpisały traktat pokojowy w DŜakarcie.

224

coraz bardziej zdecydowanie potępiała ONZ. Od 23 sierpnia do 2 listopada 1949 przedstawiciele Indonezji i Holandii prowadzili rozmowy podczas konferencji okrągłego stołu w Hadze. Holendrzy przyznali suwerenność Stanom Zjednoczonym Indonezji. Na czele indonezyjskiego rządu stanęli Achmad Sukarno (1901-1970) jako prezydent i Muhammad Hatta (1902-1980) jako premier. Mimo to sporadyczne walki partyzanckie trwały jeszcze w 1950, szczególnie na terenach wschodnich. W 1950 nowe państwo przekształciło się w Republikę Indonezji. INDONEZYJSKIE WOJNY 1957-1962 (holendersko-indonezyjska wojna 1962). W 1957, za czasów dyktatorskich rządów Achmada Sukarno (1901-1970), Indonezję nękały lokalne bunty wojskowe wzniecane przez oficerów, którzy nie uznawali rządu centralnego i sami próbowali objąć władzę. Powstania wybuchły na Sumatrze, Celebes, Borneo i innych wyspach. Wzmocniona armia rządowa szybko je zdławiła, a Sukarno po rozwiązaniu zgromadzenia narodowego (1957) wprowadził rządy dyktatorskie. Jednocześnie do ciąŜącego w stronę lewicy rządu włączał coraz więcej komunistów. Zniecierpliwienie władz indonezyjskich budziło równieŜ przedłuŜające się panowanie holenderskie w Zachodniej Nowej Gwinei (Irian Zachodni), którą Indonezja uwaŜała za swoje terytorium. Indonezja w sprawie przynaleŜności terytorialnej Zachodniej Nowej Gwinei zwróciła się do ONZ, lecz bez powodzenia. W grudniu 1957 rząd indonezyjski zarządził 24-godzinny strajk w przedsiębiorstwach holenderskich, zakazał samolotom holenderskich linii lotniczych lądowania na lotniskach indonezyjskich, wydał zakaz publikacji holenderskich, nakazał Holendrom opuścić kraj i skonfiskował majątek naleŜący do Holendrów. Posunięcia te doprowadziły do masowego wyjazdu (około 40 tysięcy) Holendrów z Indonezji. Gdy zawiodły rozmowy dyplomatyczne między Indonezją a Holandią, Holen-

drzy umocnili obronę w Zachodniej Nowej Gwinei i przygotowali ludność tubylczą do samookreślenia. Tymczasem Indonezja została uzbrojona w okręty wojenne i samoloty przez Związek Radziecki. W 1962 spadochroniarze indonezyjscy wylądowali w Zachodniej Nowej Gwinei i wspólnie z miejscowymi partyzantami rozpoczęli walkę przeciw Holendrom. Wojska holenderskie zaatakowały nieprzyjacielskie ścigacze torpedowe u wybrzeŜy wyspy. Wobec groźby wojny zakrojonej na szeroką skalę Stany Zjednoczone i ONZ zrezygnowały z neutralnego stanowiska i zorganizowały negocjacje pokojowe zakończone holendersko-indonezyjskim porozumieniem (15 sierpnia 1962), na mocy którego Holandia przekazała Zachodnią Nową Gwineę pod zarząd ONZ (1962), ta zaś w 1963 przekazała ją z kolei Indonezji. INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1231.

Czyngis-chan (1167P-1227) kierując się zasadą, Ŝe nie naleŜy pozostawiać przy Ŝyciu nikogo, kto w przyszłości mógłby stanowić zagroŜenie, ruszył z mongolskim wojskiem w góry Hindukusz w pościgu za DŜalal addinem (zm. 1231), synem pokonanego szacha Chorezmu (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221, BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221). Ścigał go do brzegów Indusu w Indiach. Naprzeciw siebie stanęło 40 tysięcy Mongołów i 30 tysięcy muzułmanów, którzy za sobą mieli rzekę, z prawej strony chroniło ich zakole rzeki, a z lewej - grzbiet górski. Atak przypuścili muzułmanie, atakując początkowo prawym skrzydłem, a następnie centrum. Czyngis--chan dostrzegł słabość lewego skrzydła i wysłał na grzbiet górski część wojska (wyćwiczoną jazdę górską), by stamtąd przypuścić atak. Otoczył muzułmanów. Bitwa zakończyła się straszliwą rzezią. DŜalal ad-din ponownie zbiegł, ale Mongołowie, którzy starali się umocnić swą władzę w Chorezmie nie ruszyli juŜ za nim do Indii, tylko zawrócili do Persji. Patrz takŜe MONGOLSKO-PERSKA WOJNA DRUGA 1230-1243.

225

INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948.

W 1947 podejmowano starania, by w przyszłości Indie były nie tylko niezaleŜne od Wielkiej Brytanii, ale stanowiły równieŜ jedno zjednoczone państwo obejmujące cały obszar Półwyspu Indyjskiego. Wysiłki poszły na marne, poniewaŜ Liga Muzułmańska i Indyjski Kongres Narodowy nie mogły osiągnąć porozumienia, mimo iŜ Wielka Brytania dąŜyła do stworzenia federacji. Zamieszki między muzułmanami i hindusami (wyznawcami hinduizmu) w czasie „wielkiej masakry kalkuckiej", 16-20 sierpnia 1946, rozprzestrzeniły się na wschód i zachód kraju. 14 sierpnia 1947 opublikowano wiadomość o podziale półwyspu na Indie i Pakistan. 16 sierpnia wybuchła w PendŜabie wojna domowa między hindusami i muzułmanami, następnie walki objęły cały kraj. Co najmniej pięć i pół miliona uchodźców zmieniło miejsce zamieszkania, przechodząc z zachodnich Indii do zachodniego Pakistanu lub odwrotnie, około 1,2 min przeniosło się ze wschodniego Pakistanu (Bangladesz) do zachodniego Bengalu, 400 tysięcy hindusów uciekło z Sindu w zachodnim Pakistanie do Indii. Zamieszki nie ustawały, prawdopodobnie około miliona uchodźców zginęło, gdyŜ pierwszy premier Indii Jawaharal Nehru (1889-1964) nie zgodził się na interwencję wojsk brytyjskich. Spór o Kaszmir stał się przyczyną INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1947-1948, która zaostrzyła zarówno wzajemne stosunki, jak i problem uchodźców. Tysiące ludzi napłynęło do Delhi, gdzie doszło do dalszych rozruchów. Gdy bojownik o niepodległość Indii i duchowy przywódca kraju Mahatma Gandhi (1869-1948) usiłował doprowadzić do zgody, został zastrzelony przez bramińskiego zamachowca. INDYJSKIE POWSTANIE 1857-1858 (sipajów bunt). 10 maja 1857 Ŝołnierze indyjscy, sipajowie, słuŜący w Armii Bengalskiej w Miracie, w północnych Indiach, wszczęli bunt przeciw oficerom brytyjskim. Powodem buntu były rozpowszechniane pogłoski,

Ŝe naboje smarowane są tłuszczem zwierzęcym, co naruszało religijne tabu zarówno hindusów (wyznawców hinduizmu), jak i muzułmanów. Bunt sipajów zachęcił do działania Hindusów rozgoryczonych brytyjską aneksją Oudhu (region w północno-środkowych Indiach) i groźbą całkowitej likwidacji mogolskiego imperium. Wkrótce bunt w Miracie rozszerzył się na całe północne Indie i przekształcił się w wojnę angielsko-indyjską. Powstańcy przejęli pobliskie Delhi, zdobyli Lakhnau i Kanpur, uznali za swego przywódcę podstarzałego cesarza mogolskiego, Brytyjczycy w krótkim czasie stracili władzę nad doliną Gangesu oraz w części PendŜabu i Dekanu. Stale nasilała się powstańcza i partyzancka działalność na wsi. Obie strony dopuszczały się okrucieństw; po wymordowaniu w Kanpurze w lipcu 1857 ponad 200 kobiet i dzieci angielskich odwet Brytyjczyków był straszny. Wysiłki powstańców niweczone były przez wzajemne nieporozumienia i wkrótce Brytyjczycy odzyskali Delhi (20 września 1857), a w rok później Lakhnau (16 marca 1858). W czerwcu 1858 powstanie zostało ostatecznie zdławione. Wprowadzono później reformy, między innymi przekazano rządowi w Londynie nadzór nad administracją, podległą do tej pory znienawidzonej brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Bunt sipajów zapoczątkował rozwój indyjskiego nacjonalizmu. INDYJSKO-NEPALSKA WOJNA 1814-1816.

Patrz GURKHÓW WOJNA ISM-ISIĆ. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1947-1948. Podział Półwyspu Indyjskiego na Indie i podzielony Pakistan (wschodni i zachodni) pozostawił nie rozwiązany problem statusu DŜammu i Kaszmiru, niepodległego królestwa graniczącego z zachodnim Pakistanem, w którym ludność - głównie wyznania muzułmańskiego - znajdowała się pod despotycznymi rządami hindusów (wyznawców hinduizmu). Zarówno Indie, jak i Pakistan chciały zająć Kaszmir, przeŜywa-

226

jacy w tym czasie kryzys wewnętrzny - z jednej strony władca Kaszmiru dąŜył do przekształcenia kraju w „Szwajcarię Azji", z drugiej Hindusko-Muzułmański DŜammijski i Kaszmirski Kongres Narodowy zabiegał 0 demokratyzację Ŝycia politycznego kraju. W październiku 1957 te dąŜenia oraz roszcze nia Pakistanu doprowadziły do buntu muzuł mańskich Patanów w Puncz (Kaszmir) prze ciw uciskającym ich hinduskim właścicielom ziemskim. 22 października Pakistan wysłał wojska, które zajęły Muzaffarabad i Uri, spaliły wsie, zabiły cywilnych mieszkańców 1 ruszyły w kierunku stolicy Kaszmiru, Śrinagaru. Władca Kaszmiru zdecydował 0 przyłączeniu Kaszmiru do Indii (27 paź dziernika 1947) i zaŜądał pomocy wojskowej. Oddziały sikhów zmusiły najeźdźców do odwrotu. Pakistan gotowy był wysłać więcej Ŝołnierzy, ale oficerowie brytyjscy słuŜący w armii Pakistanu zagrozili rezygnacją. Wów czas Pakistan wysłał na teren walk „ochotni ków", mieli oni zająć sporne tereny i ogłosić powstanie Azad Kaszmir (Wolnego Kaszmi ru). Uchodźcy hinduscy napłynęli do Delhi 1 Kalkuty, co przyczyniło się do nasilenia religijnych napięć i do wybuchu zamieszek (patrz INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948). Zamęt wzrósł do tego stopnia, Ŝe szanowany przywódca hinduski, Mahatma Gandhi (1869-1948), przeciwny wojnie i pragnący doprowadzić do zgody hindusko-muzułmańskiej, został zamordowany przez hinduskiego sekciarza (30 stycznia 1948). Jego śmierć zjednoczyła indyjskich hindusów i muzułma nów. Po trzech tygodniach walk interwencja ONZ doprowadziła w kwietniu 1948 do zawieszenia broni i faktycznego ustalenia granicy na linii walk. Nie był to kres ingeren cji Pakistanu w sprawy Kaszmiru; spory o wodę rozstrzygnięto dopiero w 1960, a obie tnice Indii przeprowadzenia plebiscytu w Ka szmirze pozostały nie spełnione. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1965.

Wrogość między Indiami a Pakistanem pogłębiła się po 1958, kiedy generał Mohammad Ayub Khan (1907-1974) zdobył

władzę w Pakistanie i podpisał z Chinami układ o przyjaźni, który zagroził bezpieczeństwu granicy Kaszmiru i Chin. Negocjacje między Indiami i Pakistanem nie przyniosły rezultatów, napięcie wzrosło i stało się bodźcem do starć przygranicznych między wojskami obu krajów w Rann (Kutcz) w dniach 9-30 kwietnia 1965. Na początku lipca tego roku zawieszenie broni pozwoliło na wycofanie wojsk, ale w końcu sierpnia i na początku września doszło do ponownego konfliktu z powodu przekroczenia przez wojska obu stron granicy ustalonej w wyniku INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1947-1948. Wojna na większą skalę rozpoczęła się 6 września, gdy około 900 tysięcy Ŝołnierzy Indii ruszyło z trzech kierunków na Lahaur. Do ataku na Lahaur nie doszło, ale do 27 września (do zawieszenia broni) Pakistan stracił 450 czołgów. Zawieszenie broni, zawarte dzięki staraniom ONZ, zapobiegło interwencji Chin i pozwoliło obu armiom, mającym kłopoty z zaopatrzeniem, na cofnięcie się na pozycje zajmowane przed sierpniowymi walkami. Pośrednictwo Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego doprowadziło do konferencji w Taszkencie (1966), w czasie której złoŜono obietnice współpracy, przyjaźni oraz przeprowadzenia plebiscytu w Kaszmirze (plebiscyt miał zdecydować, czy przyłączyć Kaszmir do Indii). Przedstawiciel Indii, premier Lal Bahadur Shastri (1904-1966), zmarł w kilka godzin po konferencji i choć jego następczyni, Indira Gandhi (1917-1984), spełniła większość obietnic Indii, skutkiem PAKISTAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1971 był wybuch INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1971, która znowu spowodowała dalsze odłoŜenie terminu tak długo odkładanego plebiscytu w Kaszmirze. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1971.

W wyniku PAKISTAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1971 ponad 10 milionów uchodźców ze wschodniego Pakistanu (Bangladesz) schroniło się w zachodnim Bengalu, jednym z najuboŜszych regionów Indii. Apel Indii

227

0 pomoc międzynarodową pozostał bez echa. Popierając faworyzowany Pakistan, prezy dent Stanów Zjednoczonych Richard M. Nixon (1913-1994) stwierdził, Ŝe pakistańska wojna domowa jest skutkiem dąŜeń Indii do destabilizacji sytuacji w Pakistanie, i prze rwał amerykańską pomoc finansową dla Indii. Po ataku pakistańskich samolotów na indyjskie lotniska w Kaszmirze (3 grudnia 1971) wojska indyjskie zaatakowały następ nego dnia wschodni Pakistan oraz Bangladesz rozpoczynając wojnę 12-dniową. Indie uznały suwerenność Bangladeszu 6 grudnia 1971, a 10 dni później atak indyjskich sił powietrznych i lądowych spowodował upa dek Dhaki i kapitulację wojsk pakistańskich w Bangladeszu. Indie wzięły do niewoli około 90 tysięcy jeńców i zawarły rozejm zarówno z Pakistanem zachodnim, jak 1 z Bangladeszem (17 grudnia 1971). Wynik wojny był dla Pakistanu fatalny; nie tylko przegrał wojnę, ale stracił połowę ludności. Armia i gospodarka kraju były na krawędzi załamania, a nastroje ludności fatalne, mimo pomocy amerykańskiej. Stany Zjednoczone z uwagi na stosunki utrzymywane z Pakista nem uznały Bangladesz dopiero 4 kwietnia 1972. Pakistan uznał nową republikę w 1974.

a w 1563 Połock. Dopuszczali się niesłychanych gwałtów na ludności podbitych ziem. Wkrótce jednak Iwana pochłonęły kłopoty wewnętrzne (patrz BOJARÓW RZEKOMY SPISEK 1564). W1564 i 1567 Litwini pobili Rosjan pod Czaśnikami. W 1570 Iwan uznał Magnusa, królewicza duńskiego, władcę duńskiej części Inflant, w zamian ten został lennikiem cara. W 1578 zrezygnował jednak z tego tytułu i uszedł do Polski. W latach 1570-1571 i w 1577 nie udało się Rosjanom opanować szwedzkiego Rewia (Tallina w Estonii). W1570 został zawarty rozejm polsko-rosyjski. W latach 1575-1577 Iwan zajął znaczną część polskich Inflant. Stefan Batory (1553-1586), król Polski od 1576, rozpoczął w 1579 energiczną walkę o Inflanty, spróbował odciąć je od Rosji, zdobywając twierdze na wschód od Inflant, w tym Połock (1579) i Wielkie Łuki (1580), oraz obiegł Psków (1581-1582). M.in. mediacja legata papieskiego przyczyniła się w 1582 do zawarcia pokoju między Rosją a Polską, w którym Rosja zrzekła się Inflant. W 1583 Iwan zawarł pokój ze Szwecją, ustępując zajmowane przez Rosjan miasta nad Zatoką Fińską. Patrz takŜe NOWOGRÓD WIELKI, REPRESJE WOBEC NOWOGRODU 1570.

INFLANCKIE WOJNY 1558-1583. DąŜąc do uzyskania dostępu do Morza Bałtyckiego i roszcząc pretensje do Inflant (Estonia i Łotwa) car rosyjski Iwan IV Groźny (1530-1584) w 1558 najechał te ziemie, pozostające do tej pory we władaniu inflanckiej gałęzi zakonu krzyŜackiego. Po utracie Narwy, Dorpatu (Tartu) i innych terenów, osłabieni KrzyŜacy inflanccy rozwiązali swą gałąź zakonu (1561), przechodząc na luteranizm. Przekazali Inflanty Polsce i Litwie. Mistrz krajowy Gottard Kettler został księciem Kurlandii (Łotwa), lenna Polski i Litwy. Dania i Szwecja opanowały części Inflant. W 1583 doszło do wojny między Szwecją a Danią (zob. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570). Tego roku zawarto przymierze polsko-duńsko przeciw Szwecji. Początkowo Rosjanie zdobyli znaczną część Inflant,

INKÓW POWSTANIE 1535-1536. W latach 1532-1533 Hiszpanie pod wodzą Francisca Pizarra (1475P-1541) i Diega de Almagro (l 475?-1538) bez większych trudności opanowali imperium Inków w Peru. Hiszpanie podstępnie pojmali władcę Inków Atahualpę (Atabalipa) (l500?-1533), uwięzili go i zamordowali pod zarzutem spisku przeciw Hiszpanii. „Zdobywcy" osadzili następnie na tronie marionetkowego władcę Manko Kapaka II (1500?-1544). Przez pewien czas Manko współpracował z Hiszpanami, ale w 1536 pod nieobecność Francisca Pizarra i Diega de Almagro wezwał Inków do powstania. Tubylcy podjęli walkę, zabili wielu Hiszpanów i przez 10 miesięcy oblegali znajdującą się pod hiszpańską okupacją inkaską stolicę Cuzco. Odparci, zrezygnowali i wrócili do domów i uprawy roli. Manko

228

zbiegł w góry, ustanowił rząd Inków na wygnaniu i od czasu do czasu nękał Hiszpanów, ale w 1544 został zdradziecko zamordowany przez swych zwolenników. Patrz takŜe HISZPAŃSKI PODBÓJ PERU 1531—1533. INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA 1794 (powstanie kościuszkowskie). Po drugim rozbiorze (1793), w którego wyniku Prusy i Rosja zagarnęły większą część terytorium Polski, patrioci polscy w kraju i na emigracji postanowili wzniecić powstanie narodowe. Objęło ono Mazowsze, Podlasie, północną część Małopolski, Litwę, Kurlandię i zachodnią Białoruś, a takŜe przejściowo część Wielkopolski. W marcu 1794 przywódca sprzysięŜenia powstańczego Tadeusz Kościuszko (1746-1817) przybył do Krakowa. Ogłoszono „Akt powstania", Kościuszko, NajwyŜszy Naczelnik, złoŜył przysięgę. Naczelnik poprowadził siły powstańcze na zajętą przez Rosjan Warszawę. W bitwie pod Racławicami 4 kwietnia 1794 odniósł zwycięstwo nad przewaŜającymi siłami rosyjskimi. Powstańcy opanowali Warszawę (17-18 kwietnia) i Wilno (22-23 kwietnia). Później jednak Polacy zaczęli ponosić poraŜki, m.in. w bitwie pod Chełmem (6 czerwca) z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi. Zdobycie Krakowa przez Rosjan (15 czerwca) wywołało niepokój mieszkańców Warszawy, doszło do zamieszek i samosądów nad domniemanymi zdrajcami. Kościuszce udało się przywrócić spokój w mieście. Warszawa wytrzymała trwające miesiąc oblęŜenie wojsk rosyjsko-pruskich, które nieoczekiwanie wycofały się na początku września, by stłumić powstanie w Wielkopolsce. Powstańcy zdobyli Bydgoszcz i wkroczyli do Prus Królewskich. Tymczasem 12 sierpnia Rosjanie zdobyli Wilno. Z Ukrainy na tereny objęte powstaniem maszerowały nowe siły rosyjskie pod komendą Aleksandra Suworowa (1729-1800). 10 października, by uniemoŜliwić połączenie siłom rosyjskim, Kościuszko zaatakował Rosjan pod Maciejowicami. Poniósł klęskę i dostał się do niewoli, co przesądziło o upadku powstania. Siły Suwo-

rowa zdobyły 4 listopada prawobrzeŜną Warszawę i dokonały rzezi mieszkańców. Warszawa skapitulowała. Resztki wojsk polskich rozproszyły się. W 1795 nastąpił trzeci rozbiór Polski. Austria zajęła Kraków i tereny po Pilicę, Wisłę i Bug (47 tysięcy km2); Prusy zagarnęły ziemie pomiędzy Pilicą, Bugiem i Niemnem (48 tysięcy km2); Rosja zaś terytoria litewskie, białoruskie, ukraińskie do linii Bugu i Niemna (120 tysięcy km2). IPSILANTICH POWSTANIA 1821. Rodzina Ipsilantich, arystokratycznych fanariotów (Grecy z Konstantynopola), wygnanych do Rosji w wyniku nieporozumień z Porta, odegrała waŜną rolę w dwóch wcześniejszych powstaniach w greckiej wojnie o niepodległość. Aleksandros Ipsilantis (1792-1828) został generałem armii rosyjskiej, a w 1820 przywódcą Filiki Heteria; patrioci greccy walczący o niepodległość nadali mu honorowy tytuł księcia. Jako przywódca ruchu niepodległościowego zakładał, Ŝe wszystkie państwa bałkańskie udzielą pomocy powstaniu w Grecji, i głosił konieczność połączenia wysiłków wszystkich państw Półwyspu Bałkańskiego w walce przeciw imperium osmańskiemu. W marcu 1821, dowodząc Świętym Batalionem, najechał Mołdawię, zdobył jej stolicę, Jassy (łasi, Rumunia) i wkroczył do Bukaresztu. ChociaŜ poparł go gubernator Mołdawii, fanariota, a Grecy w Wołoszczyźnie równieŜ przyszli mu z pomocą, car rosyjski Aleksander I pod wpływem austriackiego ministra spraw zagranicznych Metternicha (1773-1859) nie tylko nie udzielił mu pomocy, ale odŜegnał się od niego, ponadto patriarcha prawosławny rzucił na niego klątwę. Co więcej, Rumunia, uwikłana w walkę o niepodległość i zniecierpliwiona naciskiem wywieranym przez greckich działaczy (fanariotów z pochodzenia), równieŜ odmówiła mu pomocy. Istniał takŜe inny istotny powód, dla którego Rumuni nie poparli Greków, mianowicie grupa Aleksandra uprowadziła i zabiła jednego z przywódców rumuńskich. 9 czerwca 1821 siły Aleksandra poniosły bolesną poraź-

229

kę w bitwie z Turkami pod Dragaszanem, ok. 150 km na zachód od Bukaresztu. Aleksander uciekł do Austrii, gdzie cesarz kazał go aresztować; przebywał w więzieniu do 1827. Jego brat Dimitrios Ipsilantis (1793-1832), który takŜe słuŜył w armii rosyjskiej i pomagał Aleksandrowi w Jassach, uciekł z Mołdawii do Morei (Peloponez), gdzie zebrał Greków, by rozpocząć walkę o niepodległość. IPSOS, BITWA POD IPSOS 301 p.n.e. W 306

Antygon I (ok. 382-301) ogłosił się królem Macedonii; dąŜąc do zjednoczenia imperium Aleksandra Wielkiego poprowadził 30 tysięcy Ŝołnierzy do Azji Mniejszej (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Kassander (358-297), który równieŜ proklamował się królem, stawił mu czoło na czele 30 tysięcy własnych Ŝołnierzy, po jego stronie walczyli ponadto Seleukos I (358P-280) i Lizymach (ok. 355-281). W tej decydującej bitwie diadochów - sukcesorów Aleksandra Wielkiego (356-323) - stracił Ŝycie Antygon i około 22 tysięcy Macedończyków, a późniejszy podział łupów spowodował rozpad dawnego imperium. Seleukos otrzymał Syrię, Mezopotamię i Persję, załoŜył dynastię Seleucydów, która przetrwała do 64, Kassander uzyskał Macedonię (a tym samym całą Grecję), a Ptolemeusz, który nie uczestniczył w bitwie, sprawował rządy w Egipcie. IRAŃSKA REWOLUCJA 1979. Rządy szacha Iranu, Mohammada Rezy Pahlawiego (1919-1980), budziły sprzeciw liberałów i intelektualistów, którzy uwaŜali, Ŝe rządzi despotycznie i po dyktatorsku. Krytykowali go równieŜ konserwatyści, którzy uwaŜali, Ŝe jest zbyt prozachodni i postępowy. Te dwie, zupełnie róŜne grupy w ciągu 1978 połączyły się pod przewodem ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego (1901-1989), przebywającego za granicą. Ortodoksyjna postawa Chomeiniego doprowadziła do tarć w łoni e t ej nieprawdo pod obnej unii, a w końcu do jej rozpadu. Zamieszki w kraju spowodowały upadek rządu. Szach wyznaczył radę regencyjną do sprawowania władzy

w czasie jego nieobecności; sam uciekł do Egiptu w styczniu 1979. Przebywający na emigracji Chomeini nawoływał do obalenia osłabionego rządu. Strajki, demonstracje (w których niekiedy brało udział ponad milion uczestników), neutralność armii i powrót Chomeiniego z emigracji - wszystkie te wydarzenia doprowadziły do upadku rządu (luty 1979). Chomeini, przywódca rewolucji, głosił, Ŝe Iran ma być państwem wyznaniowym, a nie świeckim, twierdził, Ŝe naleŜy ocenić zgodność wszystkich praw z zasadami islamu (a konkretnie z zasadami odłamu szyickiego) i ustanowił radę rewolucyjną, która miała pomagać mu w sprawowaniu władzy. Przeciwników oraz wywrotowców sądzono i tracono. Mimo marszów protestacyjnych kobiet i powstań grup etnicznych, szczególnie Kurdów, referendum przeprowadzone 30 marca 1979 wykazało, Ŝe 99 procent ludności popiera poglądy i metody Chomeiniego. W dalszym ciągu odbywały się fingowane procesy sądowe, dokonywano egzekucji. Zamieszki, których natęŜenie zadało kłam wynikom referendum, sprawiły, Ŝe władze powołały armię StraŜników Rewolucji Islamskiej (6 maja 1979). Rada rewolucyjna rządziła stosując terror. Chomeini zerwał stosunki nie tylko z Zachodem, ale takŜe z resztą świata islamskiego. 4 listopada 1979 StraŜnicy Rewolucji Islamskiej uwięzili personel ambasady Stanów Zjednoczonych w Teheranie. ZłoŜyli przysięgę, Ŝe wypuszczą zakładników dopiero po wydaniu im szacha i jego bogactw. Śmierć szacha w Egipcie w lipcu 1980 nie spowodowała zwolnienia zakładników; zostali wypuszczeni dopiero dzięki mediacji Algierii, po podpisaniu porozumienia politycznego i finansowego między Stanami Zjednoczonymi i Iranem 20 stycznia 1981. Rywalizujące irańskie ugrupowania rewolucyjne walczyły między sobą o władzę aŜ do wybuchu IRAŃSKO-IRACKIEJ WOJNY. IRAŃSKO-IRACKA

WOJNA

1980-1988

(wojna w Zatoce Perskiej). Sąsiadujące ze sobą państwa Irak i Iran prowadzą długo-

230

trwały spór o rzekę Szatt al-Arab długości 195 km, przepływającą obok Basry, głównego portu Iraku, oraz irańskiego portu Abakan, i uchodzącą do Zatoki Perskiej (zachodni brzeg w dolnym biegu rzeki jest częścią granicy iracko-irańskiej). Po wybuchu IRAŃSKIEJ REWOLUCJI 1979 Irak w okresie prezydentury Saddama Husajna (ur. 1935) stał się celem ataków terrorystycznych grup irańskich Al Dawa („Wezwanie"), którymi kierował ajatollah Ruhollah Chomeini (1901-1989). Irańczycy usiłowali zabić wicepremiera tego kraju, organizowali zamieszki w stolicy, Bagdadzie, zaatakowali ambasadę iracką w Rzymie, próbowali doprowadzić do powstania mniejszości szyickiej w Iraku i ostrzeliwali miasta irackie, zabijając wielu ludzi. W odpowiedzi 21-22 września 1980 irackie lotnictwo i wojsko dokonały inwazji na Iran; Irak miał nadzieję, Ŝe w szybkim czasie zdoła obalić reŜim Chomeiniego. Irakijczycy zbombardowali i zatopili irańskie kanonierki na Szatt al-Arab oraz zniszczyli pola naftowe i rafinerie w Abadanie i innych miejscowościach, Irańskie siły zbrojne brały odwet na nieprzyjacielu; Chomeini uwaŜał tę wojnę za okazję do zespolenia swego ludu wokół narodowej sprawy. Iran przeprowadził powszechną mobilizację, nawoływano do fanatycznych działań (męczeństwo na polu bitwy) przeciw dobrze uzbrojonym wojskom irackim (wyposaŜonym w czołgi, rakiety i cięŜką artylerię produkcji radzieckiej i samoloty myśliwskie produkcji francuskiej). Ponadto groŜono przerwaniem transportu ropy naftowej przez cieśninę Ormuz do Zatoki Perskiej. Ani Organizacji Narodów Zjednoczonych, ani Organizacji Konferencji Islamskiej nie udało się przerwać wojny; stała się jedną z najbardziej kosztownych i jałowych wojen w historii regionu. Irackie wo js k a u kry t e w o ko p ach, za w ał ami i w schronach ziemnych wielokrotnie odpierały falowe ataki irańskich nastoletnich StraŜników Rewolucji, przypuszczane wzdłuŜ pięciusetkilometrowej linii frontu rozciągającego się od błotnistych terenów Basry (zamkniętej

dla Ŝeglugi) do granicznych miast irackich Mandali i Chanakin na północy. śadna ze stron nie była w stanie zająć terytorium wroga lub podjąć rozstrzygającej ofensywy. Irak miał 500 tysięcy ludzi pod bronią; oskarŜano go 0 stosowanie broni chemicznej. Armia Iranu liczyła około 2 milionów ludzi. Oba państwa dąŜyły do zniszczenia ekonomicznego potenc jału przeciwnika przez uniemoŜliwienie tran sportu ropy naftowej. Ataki powietrzne na tankowce kursujące po zatoce (zwłaszcza w pobliŜu irańskiej wyspy Charg) spowodowa ły niebezpieczną eskalację tej wojny na wycze rpanie; wreszcie Stany Zjednoczone, uwaŜa jąc, Ŝe Iran ponosi odpowiedzialność za akcje terrorystyczne przeciwko Amerykanom na Bliskim Wschodzie, poparły Irak i zobowiąza ły się do zapewnienia swobodnego dostępu do Zatoki Perskiej dla międzynarodowej Ŝeglugi, a tym samym - do ochrony głównych źródeł dostaw ropy naftowej dla Europy Zachodniej 1 Japonii. Wojna iracko-irańska zakończyła się dopiero w 1988 roku. Po inwazji irackiej na Kuwejt nastąpiło wycofanie wojsk obu stron do granic sprzed wojny i wymiana jeńców. IRLANDII PÓŁNOCNEJ WOJNA DOMOWA 1969-. Trzy czynniki leŜą u podłoŜa uporczywego konfliktu w Irlandii Północnej (Ulster): odwieczny antagonizm między Brytyjczykami a Irlandczykami, przez długi czas traktowany jako spór między katolikami (Irlandczycy) a protestantami (Brytyjczycy); zmuszanie Ulsteru (około 60% protestantów) do politycznej unii z Eire, czyli Republiką Irlandii (95% katolików); obecność w Ulsterze mniejszości katolickiej upośledzonej pod względem gospodarczym i politycznym. W 1968 doszło do zaostrzenia sytuacji; początek niepokojom dały demonstracje katolików domagających się pełni praw obywatelskich. Demonstracje przerodziły się w rozruchy, które skłoniły rząd brytyjski do przysłania wojska. W 1969 ugrupowania zbrojne, takie jak Irlandzka Armia Republikańska (IRA) i jej radykalny odłam Tymczasowe Skrzydło (Provos) IRA oraz Protestancki Związek Obrony Ulsteru nasiliły działania; mnoŜyły się demonstracje, walki

231

uliczne, zamachy bombowe i zabójstwa. Wzajemna wrogość była tak głęboka, Ŝe rząd brytyjski zawiesił w 1972 północnoirlandzki Stormont (parlament) i zaczął sprawować rządy bezpośrednie. Plebiscyt przeprowadzony w 1973 ujawnił, Ŝe zdecydowana większość mieszkańców Ulsteru nie chce unii z Irlandią; przeprowadzono wówczas wybory do parlamentu i utworzono rząd koalicyjny z udziałem katolików i innych ugrupowań. JednakŜe wojowniczo nastrojeni protestanci, jak np. wielebny łan Paisley (ur. 1926), przysięgając, Ŝe doprowadzą do rozwiązania koalicji, wybrali do westminsterskiego (brytyjskiego) parlamentu zwolenników twardego kursu, zorganizowali strajk generalny i spowodowali upadek nowego rządu powołanego przez Stormont (1974). Przemoc i gwałt trwały nadal; Irlandczycy demonstrowali nienawiść do brytyjskich „najeźdźców" dokonując skrytobójczych morderstw w Ulsterze i w Wielkiej Brytanii. W 1983 na mocy uchwały parlamentu brytyjskiego w sprawie Irlandii Północnej utworzono trzeci rząd północnoirlandzki; większość w nim stanowili protestanci; katoliccy członkowie bojkotowali posiedzenia. W 1984 opracowano nowy projekt unii z Republiką Irlandii, jednak wzajemna niechęć wrosła tak głęboko w kulturę i tradycję Irlandii Północnej, Ŝe mimo przyjęcia nowego projektu przez większość mieszkańców nadal trwają gwałtowne walki wewnętrzne. W latach dziewięćdziesiątych stosunkowo pojednawcza postawa kolejnych rządów Wielkiej Brytanii i Irlandii wydaje się stwarzać perspektywę stopniowego wygaszenia konfliktu północnoirlandzkiego w jego fazie „gorącej", zwłaszcza w wypadku neutralizacji IRA. Jednak polityczne rozwiązanie wydaje się być nadal odległe.

do Irlandii (1689) z wojskami i pieniędzmi ofiarowanymi mu przez króla Francji Ludwika XIV (1638-1715), został uznany za króla przez parlament irlandzki w Dublinie (parlament uchwalił takŜe uchylenie konfiskat ziem dokonanych przez Cromwella), po czym zebrał irlandzko-francuską armię i wyruszył do Londonderry, gdzie protestanci złoŜyli przysięgę lojalności królowi Wilhelmowi III Orańskiemu (1650-1702) i królowej Marii II (1662-1694). Przez 15 tygodni Jakub bezskutecznie oblegał Londonderry. Wilhelm wylądował w Irlandii (1690) na czele armii holendersko-angielskiej i 11 lipca 1690 zwycięŜył wojska Jakuba w bitwie pod Boyne. Jakub uciekł do Francji, ale jego zwolennicy nadal stawiali opór wojskom angielskim i Wilhelm musiał się wycofać spod obleganego Limericku. Bitwa pod Aughrim 1691 zakończyła się poraŜką sprzymierzonych wojsk irlandzko-francuskich. Limerick, główna kwatera jakobitów, poddał się. Układ pokojowy z Limerick umoŜliwił swobodne wycofanie się wojsk irlandzkich do Francji i zapewnił swobodę wyznania (katolickiego) w Irlandii. Irlandzcy protestanci zanegocjowali swobodę wyznania i przegłosowali w swoim parlamencie, złoŜonym głównie z protestantów, ostre ustawy antykatolickie, które były przyczyną sporadycznych walk podejmowanych aŜ do 1696 przez irlandzkich katolików. IRLANDZKA WOJNA O DZIESIĘCINĘ. Patrz DZIESIĘCINA, IRLANDZKA WOJNA o DZIESIĘCINĘ 1831. IRLANDZKICH SKAZAŃCÓW BUNT. Patrz AUSTRALIJSKI BUNT SKAZAŃCÓW IRLANDZKICH 1804.

IRLANDZKA WOJNA 1689-1691. Król Anglii Jakub II (1633-1701) był jednym z pierwszych jakobitów (patrz JAKOBITÓW POWSTANIA). Usunięty z tronu (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688), poprosił o pomoc Irlandczyków, nadal boleśnie przeŜywających konfiskaty Cromwella (patrz CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1649-1650). Jakub przybył

IRLANDZKIE NAJAZDY NA BRYTANIĘ 395-405. Okupowana przez Rzymian Brytania naraŜona była nie tylko na najazdy Sasów, Piktów i innych ludów, ale równieŜ na krótkotrwałe wypady z zachodu, z Irlandii. Mieszkańcy Irlandii (zwani wówczas Szkotami), za panowania Nialla od Dziewięciu Zakładników

232

(zm. 405), króla Irlandii z końca IV w., podejmowali najazdy z Strathclyde na południu Walii, pustosząc przybrzeŜne wsie i uprowadzając tysiące niewolników. Najsłynniejszy z nich to Bryt imieniem Patrycjusz, który został pojmany około 400 i zmuszony do pasania świń. Patrycjusz uciekł, a później powrócił do Irlandii juŜ jako św. Patryk (389P-461P). Około 400 władca Gynedd, najbardziej na północ wysuniętego królestwa Walii, wypędził „Szkotów"; później najazdy ich były coraz rzadsze, aŜ wreszcie ustały. Jako prapradziadek św. Kolumbana (521-597), irlandzkiego załoŜyciela klasztoru na wyspie łona (563) i apostoła celtyckiej chrystianizacji, Niall przyczynił się pośrednio do chrystianizacji Wysp Brytyjskich. Patrz takŜe SASÓW NAJAZDY ok. 205-309. IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE 1641-1649. Przyczyną wybuchu powstania były despotyczne rządy angielskie, napływ protestantów do Ulsteru i prześladowania katolików. Wybuch powstania umoŜliwiły zatargi między królem Karolem I (1600-1649) i angielskim parlamentem (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA 1642-1646). Katolicy i „starzy" Anglicy usiłowali zdobyć Dublin (Irlandia); gdy to się im nie udało, zajęli Ulster i wzniecili w 1641 powstanie w Leinster. Parlament nie zgodził się dać Karolowi armii, obiecał ochotnikom ziemie w Irlandii i w 1642 posłał tam wojska szkockie. Do tego czasu prawie cała Irlandia została opanowana przez powstańców, a Szkoci nie odnieśli sukcesów. W 1642 w Kilkenny powołano tymczasowy rząd. James Butler (1610-1688), pierwszy ksiąŜę Ormonde, adiutant Karola, doprowadził do rozejmu odrzuconego przez oba parlamenty - angielski i irlandzki. Mimo interwencji nuncjusza papieskiego trwały nadal sporadyczne walki; powstańcy odnieśli zwycięstwo w 1645, zostali pobici w 1647, w 1648 znowu bezskutecznie próbowano zawrzeć rozejm, a w 1649 bitwę pod Rathmines przegrali protestanccy rojaliści. Działania wojenne zakończyły dopiero wyprawy Cromwella (patrz CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1049-1650).

IROKESKO-FRANCUSKIE WOJNY 1642-1696. Od czasu gdy francuski podróŜnik Samuel de Champlain (1567P-1635) wziął udział w wyprawie Huronów przeciw Irokezom (1609) i zastrzelił kilku Indian, Irokezi Ŝywili do Francuzów głęboką nienawiść. Wkrótce po śmierci Champlaina Irokezi zaczęli terroryzować francuskich osadników nad Rzeką Świętego Wawrzyńca i Ottaw, uniemoŜliwiając im poruszanie się po lądzie i wodzie. Indianie napadali na francuskie misje jezuickie, niszczyli je, a mieszkańców zamęczali na śmierć. W IROKEZÓWI HURONÓW WOJNIE w 1650 Irokezi wymordowali wszystkich Huronów. Irokezi zbudowali posterunki w róŜnych punktach strategicznych, oddziały wojowników patrolowały nieustannie lasy i szlaki wodne. Od czasu do czasu zawierano z nimi porozumienia pokojowe, prawie natychmiast zrywane przez wojowniczych Irokezów zaopatrywanych w broń przez Holendrów z Fort Orange (Albany, stan Nowy Jork). W walce chodziło równieŜ o przejęcie bardzo opłacalnego handlu skórami bobrów; Irokezi usiłowali zapewnić Fortowi Orange wyłączność w handlu skórami, uniemoŜliwiając Francuzom i ich indiańskim sprzymierzeńcom dostarczanie skór do Quebecu w Kanadzie. W latach 1660-1661 zagroŜony był Montreal, w 1661 pod Long Sault doszło do rzezi grupy Francuzów. W 1666 świeŜo przybyłe z Francji oddziały podjęły natarcie i pokonały Indian Mohawków, jedno z plemion irokeskich, na ich własnym terenie. Indianie poprosili o pokój, który nie bez trudności przetrwał 20 lat. Spory wybuchły z nową siłą, gdy Francuzi zaczęli posuwać się na zachód i doszło do konfliktu francusko-brytyjskiego. W 1685 nowo przybyły gubernator francuski, markiz de Denonville (zm. 1710), postanowił dać nauczkę wojowniczym Indianom Seneka z grupy plemion irokeskich. Poprowadził wojska do zachodniej części stanu Nowy Jork i w 1687 spalił cztery wioski Seneków. To oraz inne podstępne działania Francuzów rozwścieczyły Indian, którzy dwa lata później wzięli odwet. DuŜa

233

grupa Indian napadła na tereny w dolnym biegu Rzeki Świętego Wawrzyńca, zmasakrowała mieszkańców Lachine, sterroryzowała ludność na obszarach sięgających aŜ do Montrealu. Indianie wielokrotnie atakowali francuskie forty, miasta i małe osady. Po powrocie do Nowej Francji (Kanada) w 1689 gubernator hrabia de Frontenac (1620-1698) rozpoczął swoje urzędowanie od wojny z Irokezami. W 1696 Indianie zostali w końcu pokonani, ale wpołowie XVIII w. znowu wystąpili przeciw Francuzom, tym razem jako sojusznicy Brytyjczyków (patrz FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763).

IROKEZÓW l HURONÓW WOJNA 1648-1650. Huroni, Indianie zamieszkujący obecne Ontario (Kanada), i Irokezi, Indianie zajmujący duŜe obszary na południu, byli odwiecznymi wrogami. W1648 Irokezi otrzymali broń palną od holenderskich osadników i handlarzy zamieszkałych w Fort Orange (Albany, stan Nowy Jork). Uzbrojeni w nową broń najechali terytoria Huronów, ujęli dwóch misjonarzy francuskich, jezuitów, Jeana de Brebeufa (1593-1649) i Gabriela Lalemanta (1610-1649), nawracających Huronów na chrześcijaństwo, i zamęczyli ich na śmierć. Podczas walk Irokezi zabili niemal wszystkich Huronów. Ci, którzy ocaleli, szukali schronienia u sąsiednich plemion. Irokezi tropili ich bezlitośnie; w 1649 zaatakowali z furią Plemię Tytoniu, Indian Tionantatiów, którzy przygarnęli Huronów, i wielu z nich pozbawili Ŝycia. W1650 napadli i niemal całkowicie wymordowali Lud Neutralny, związek Indian, który przyjął niedobitki Huronów. ISSOS, BITWA POD ISSOS 333 p.n.e. Do

drugiej wielkiej bitwy między królem Persji Dariuszem III (zm. 330) a Aleksandrem Wielkim (356-323) doszło pod Issos, w obecnej Turcji (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Siły perskie miały znaczną przewagę liczebną nad 35-tysięcznym wojskiem Aleksandra, ale ustępowały im pod względem wyszkolenia. Chcąc odciąć

Aleksandrowi odwrót, Dariusz wyruszył z równin Syrii i szedł po jednej stronie górskiego pasma na północ, Aleksander natomiast ruszył z armią z Issos i po drugiej stronie gór maszerował na południe. Gdy doszedł do Myriandos, zawrócił na północ. Obie armie stanęły naprzeciw siebie nad brzegami rzeki Issos. Aleksander zaatakował, sforsował rzekę, jego kawaleria prawego skrzydła pobiła jazdę perską lewego skrzydła. Następnie zaatakowała flankę najemnej piechoty greckiej stojącej w centrum, większość jej zginęła. Wojska Aleksandra rzuciły się w pogoń za Persami, podczas pościgu zabito rzekomo około 110 tysięcy nieprzyjaciół (Macedończycy stracili 302 Ŝołnierzy). Dariusz ocalał, ale cała rodzina królewska dostała się do niewoli. IZAURYJSKA WOJNA 492-498. Zenon (426-491), cesarz wschodniego cesarstwa rzymskiego (bizantyjskiego), pochodził z Izaurii, górzystej krainy połoŜonej w obecnej południowej Turcji. Zenon obsadził wieloma współziomkami kluczowe stanowiska w cesarstwie. Po jego śmierci nowy cesarz Anastazjusz I (430P-518) usunął ich wszystkich, a takŜe oddziały izauryjskie z Konstantynopola (Stambuł). Działania te spowodowały wybuch powstania Izaurów, dzikiego i wojowniczego ludu. Izaurowie najechali zachodnią Anatolię (obecnie Turcja). Wojska Anastazjusza (złoŜone głównie z Gotów) rozbiły Izaurów w bitwie pod Cotyaeum (Kutahya) i zmusiły ich do odwrotu do Izaurii (493). Choć liczebnie Izaurowie znacznie ustępowali wojskom cesarskim, nie zrezygnowali z walki. W końcu wszystkie punkty oporu Izaurów zostały zniszczone. Masowo przesiedlili się do Tracji; po tej klęsce juŜ nigdy nie odgrywali większej roli. IZRAELA INWAZJA NA LIBAN. Patrz LlBAŃ SKA WOJNA DOMOWA 1975-1984. IZRAELSKO-ARABSKIE WOJNY. Patrz ARAB SKO-IZRAELSKIE WOJNY.

234

J JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690. Parlament angielski zaofiarował tron Anglii namiestnikowi Holandii Wilhelmowi Orańskiemu (1650-1702). Zwolennicy króla Jakuba II (1633-1701), zwani jakobitami, w 1689 chwycili za broń, by doprowadzić do powrotu Jakuba na tron (Jakub przebywał podówczas w Szkocji) (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688). Wilhelm, uznany juŜ przez większość Szkotów za króla, posłał tam wojsko; poniosło ono klęskę w bitwie pod Killiecranlde, w której zginął takŜe przywódca jakobitów, wicehrabia Dundee. W zaciekłej walce pod Dunkeld jakobici nie zdołali przełamać oporu wojsk Wilhelma i wycofali się w góry. Ponowna próba sił pod Cromdale w 1690 zakończyła się klęską jakobitów, podobnie jak irlandzka wyprawa Jakuba (bitwa pod Boyne, l lipca 1690). Potem Jakub nie próbował juŜ odzyskać angielskiego tronu, zmarł na wygnaniu we Francji w 1701. Wilhelm zbudował forty w Szkocji i bezskutecznie starał się pozyskać lojalność Szkocji (patrz GLENCOE, MASAKRA w DOLINIE GLENCOE 1092). JAKOBITÓW POWSTAHIE 1715-1716 („piętnastu powstanie"). ZwycięŜeni podczas pierwszej próby przywrócenia Jakuba II (1633-1701) na tron Anglii i Szkocji (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1590), jakobici w 1707 występowali przeciw unii Szkocji i Anglii, a w 1713 czterema głosami przegrali głosowanie nad wnioskiem o rozwiązanie unii. Po śmierci królowej Anny (1665-1714), drugiej córki Jakuba, jakobici pokładali nadzieje w Jakubie Edwardzie (Jakub Franciszek Edward Stuart) (1688-

-1766), synu Jakuba, który nakłaniał klany do powstania w Szkocji. Na czele powstania w tym kraju stanął John Erskine, hrabia Mar, który w 1715 ogłosił Jakuba Edwarda królem (Jakub III w Anglii, Jakub VIII w Szkocji) i wypowiedział unię. Oddziały Mara zdobyły Perth, ale nie ruszyły na Stirling, co umoŜliwiło wojskom angielskim dalszy marsz na północ. Część swych sił Mar wysłał na południe, dołączyły one do jakobitów angielskich, których błędy pozwoliły rojalistom zmusić ich do kapitulacji 14 listopada 1715 pod Preston. W połowie listopada siły Mara stoczyły pod Sheriffmuir nie rozstrzygniętą bitwę z zacięŜnymi oddziałami holenderskimi. Anglicy powiększali w tym czasie armię królewską. Wojska jakobitów wycofywały się pod naporem sił Jerzego I. Jakub Edward przybył do Szkocji, ale w 1716 przywódcy jakobitów skłonili go wraz z Marem do ucieczki do Francji. Rząd w Londynie działał szybko; przesiedlał powstańców i dokonywał egzekucji, pozbawiał tytułów szlacheckich, rozbrajał klany, wzmacniał twierdze, ale nigdy w istocie nie pozyskał lojalności Szkotów. Patrz takŜe JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1746. JAKOBITÓW

POWSTANIE

1745-1746

(„czterdziestu pięciu powstanie"). Jakobici, w których szeregach dominowali Szkoci, w 1719 i 1742 snuli plany wzniecenia powstania, które miało poprzeć dąŜenia do tronu potomków zdetronizowanego króla Jakuba II (1633-1701) (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE nis-ma). W 1745 przybył do Szkocji wraz z siedmioma ludźmi Karol Edward Stuart (1720-1788), syn Jakuba

235

Edwarda (1688-1766). Po ponownym obwołaniu ojca królem Jakubem III wokół Karola skupili się jego zwolennicy. Karol udał się do Edynburga, zdobył Perth, a potem pokonał pod Coltbridge dwa rządowe pułki. „Dobry ksiąŜę Karol" był utalentowanym wodzem; 21 września 1745 w bitwie pod Prestopans jednym atakiem zmusił do ucieczki dwa rządowe pułki dragonów angielskich, wkroczył następnie do Lancashire i zajął Carlisle i Manchester. Ruszył do Derby i wrócił do Szkocji licząc, Ŝe na wiosnę rozpocznie nową ofensywę. Szkoccy górale Karola pokonali na początku 1746 angielskich rojalistów w bitwie pod Falkirk, ale ponieśli straszną klęskę pod Culloden Moor 16 kwietnia 1746 (Karol ledwie uszedł z Ŝyciem). Mimo nagrody wysokości 30 tysięcy funtów wyznaczonej za jego głowę, bez problemów poruszał się po pogórzu szkockim, aŜ w końcu wrócił do Francji i pozostał tam na stałe. JAMESONA NAJAZD 1895-1896. Cecil John Rhodes (1853-1902), brytyjski premier Kraju Przylądkowego i sir Leander Starr Jameson (1853-1917), brytyjski zarządca kraju Maszonów, zamierzali obalić burski rząd w Transwalu kierowany przez prezydenta S. J. Paula Krugera (1825-1904). Rhodes, właściciel zasobnych kopalni diamentów, snuł plany stworzenia federacji całej Afryki Południowej pod flagą Wielkiej Brytanii. 29 grudnia 1895 Jameson, nie licząc się z prośbą Rhodesa, by odłoŜyć wszelkie działania, najechał Transwal na czele 600 kawalerzystów. l stycznia 1896 poniósł jednak klęskę pod Krugersdorp i następnego dnia skapitulował. Burowie przekazali go Brytyjczykom. Jameson był sądzony i skazany w Londynie, ale w więzieniu przebywał tylko parę miesięcy. Innych uczestników najazdu Burowie zwolnili za wysoką opłatą. Patrz takŜe BURSKA WOJNA DRUGA WIELKA 1899-1902. JAMESTOWN, MASAKRA W JAMESTOWN 1622. Angielscy koloniści osiedli w James-

town (Wirginia) utrzymywali w 1607 dobre stosunki z mieszkającymi w okolicy plemionami Indian z algonkińskiej grupy językowej, tworzącymi konfederację pod dowództwem Wahunsonacocka (1550?-1618), znanego wśród Anglików jako Powhatan. Po śmierci Wahunsonacocka wodzem został jego starszy brat, Opechoncanough (zm. 1644), który przez cztery lata pozornie darzył kolonistów przyjaźnią. 22 marca 1622 dokonał z Indianami niespodziewanego ataku na Jamestown i okolice, zabijając około 350 męŜczyzn, kobiet i dzieci. Stało się to początkiem POWHATANA WOJNY. JANCZARÓW BUNT 1621-1622. Janczarzy wyborowe oddziały piechoty o charakterze strzelczym, początkowo pochodzenia nietureckiego, utworzone przez sułtana Murada I (1319-1389). Z czasem okazały się nie tak wierne i posłuszne, jak się tego spodziewano. Około 1600 korpus stał się potęŜną siłą polityczną, a często takŜe narzędziem ludzi dąŜących do władzy. Bunt janczarów lub nawet tylko moŜliwość buntu stanowił nieustanne zagroŜenie, zwłaszcza w czasie pokoju, jeśli nie dostawali oni Ŝołdu. W 1618 pozbawili tronu ograniczonego umysłowo sułtana Mustafę I (1591-1639) i osadzili na nim małoletniego Osmana II (1591-1639), który marzył o sławie wojennej. Osman zebrał olbrzymią armię na wojnę z Polską, której Kozacy ukraińscy urządzali wyprawy morskie na wybrzeŜa czarnomorskie imperium tureckiego oraz toczyli stale walki z Tatarami krymskimi podległymi Turcji. Osman w 1621 wyruszył nad Dniestr i bez powodzenia oblegał obóz polski pod Chocimiem. Niezadowolone wojska tureckie, dotknięte cięŜkimi stratami, nie chciały dłuŜej walczyć. Gdy Osman przechwalający się odniesionym jakoby zwycięstwem wrócił do Konstantynopola (Stambuł), nie opłacani janczarzy zagrozili buntem. Osman usiłował uŜyć podstępu; sformował nową armię, która według jego zapewnień miała wyruszyć do Azji, a w rzeczywistości miała zawrócić i doprowadzić do likwidacji korpusu jan-

236

czarów. Plan Osmana wyszedi na jaw; janczarzy zbuntowali się i przypuścili szturm na pałac (1622). Osman obiecał zrezygnować ze swych zamierzeń, ale janczarzy wdarli się do sułtańskiego seraju, zaŜądali wydania Mustafy I, zabili wielkiego wezyra i pierwszego eunucha, ogłosili Mustafę sułtanem, przemaszerowali z Osmanem do koszar i tam go udusili; był to pierwszy zamach na Ŝycie władcy w historii Turcji osmańskiej. Ucho Osmana posłano matce sułtana, Ualide, która zgodziła się na egzekucję w nadziei, Ŝe będzie sprawować władzę w imieniu Mustafy. Jego panowanie było krótkie; w 1623 na Ŝądanie armii na tronie zasiadł Murad IV (1609-1640). Patrz takŜe TUREC-

cę floty i innych dostojników; zmusili równieŜ do abdykacji sułtana Ahmeda III (1673-1736) i wprowadzili na tron jego siostrzeńca, Mehmeda I (1696-1754). Nawet zmiana sułtana nie zakończyła buntu. Gdy zaczęło maleć poparcie janczarów dla buntowników, nowy sułtan i Dywan (turecka rada państwa) obmyślili plan, który się powiódł: na spotkanie Dywanu poproszono przywódcę buntu, ujęto go i uduszono w obecności sułtana. Przez trzy tygodnie trwał pogrom w całym kraju, zginęło 7000 buntowników. Pogrom i banicja zmniejszyły liczebność wojska o blisko 50 tysięcy ludzi. Stłumienie buntu stworzyło warunki do przystąpienia do wojny z Persją.

KO-PERSKA WOJNA 1623-1638.

JANCZARÓW BUNT 1703. W 1703 janczarzy i inne formacje wojskowe, które nie otrzymały Ŝołdu od Porty, podniosły trwający sześć tygodni bunt. Niewiele brakowało, a rebelia przekształciłaby się w wojnę domową. Sułtan turecki Mustafa II (1664-1704) schronił się w Adrianopolu, zebrał armię i nie podporządkował się Ŝądaniom buntowników, którzy chcieli, by powrócił do Konstantynopola (Stambuł). Janczarzy dzierŜąc święty sztandar Proroka podeszli pod Adrianopol, nakłonili do zdrady armię sułtana, a Mustafę zmusili do abdykacji na rzecz Ahmeda III (1673-1736). Ahmed osadzony siłą na tronie sam stał się ofiarą BUNTU JANCZARÓW 1730. JANCZARÓW BUNT 1730. Mimo sukcesów władcy Persji Nadira Szacha (1688-1747), który usunął tureckich osadników ze znacznych obszarów Persji (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730), nie wysłano tam janczarów. Działania perskie rozszerzyły się nawet na terytorium Turcji i stały się powodem TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1730-1736. Janczarzy przez dwa miesiące zwlekali z przystąpieniem do tej wojny, popierając bunt 12-tysięcznych wojsk albańskich. W Konstantynopolu buntownicy udusili wielkiego wezyra, naczelnego dowód-

JANCZARÓW BUNT 1807-1808. Wobec Ilielojalności janczarów sułtan turecki Selim III (1761-1808) wydał w 1805 dekret powołujący pułki „nowego systemu", szkolone według ówczesnego wzoru francuskiego. Europejscy janczarzy gwałtownie sprzeciwili się temu i dekret odwołano. W 1807 przeciw wprowadzeniu mundurów wzorowanych na europejskich zbuntowały się wojska pomocnicze (jamakowie), do których przyłączyli się janczarzy. Działalność reformatorów, wywodzących się z rady sułtana lub rządu, zahamowało orzeczenie wielkiego muftiego stwierdzające, Ŝe nowe mundury są sprzeczne z prawem muzułmańskim. Reformatorów postawiono przed sądem i stracono, a Selim utracił tron. Na krótko władzę przejął krewny byłego sułtana, Mustafa IV (1779-1808). Kiedy wkrótce potem zwolennicy Selima zdobyli szturmem pałac, okazało się, Ŝe z rozkazu Mustafy Selim został uduszony. Wzburzeni janczarzy udusili Mustafę cięciwą łuku i ogłosili sułtanem Mehmeda II (1784-1839). Nowym wielkim wezyrem został przywódca janczarów, który z zapałem wprowadził „nowy system" Selima. Janczarzy okazali się wówczas równie chytrzy co uparci; pozornie zgodzili się, ale następnie pojmali wielkiego wezyra i zamordowali go. W ten sposób udało się im odwlec likwidację korpusu janczarskiego na niecałe dwadzieścia lat.

237

JANCZARÓW BUNT 1826. Sułtan turecki Mehmed II (1784-1839), obdarzony przydomkiem „reformator", dąŜył do pozbycia się niezdyscyplinowanych janczarów, formacji elitarnej, najpotęŜniejszych wrogów tronu w imperium tureckim. Przekonany, Ŝe reformy armii są niezbędne, i wiedząc, Ŝe wcześniejsze próby napotykały gwałtowny opór, pozyskał poparcie wielkiego muftiego i rozpoczął wprowadzanie innowacji od udoskonalenia artylerii swojej prywatnej armii, po czym przystąpił do wdraŜania „nowego systemu", nie rozpuścił jednak janczarów, a z kaŜdego batalionu 150 janczarów polecił wcielać do poszczególnych dywizji nowych korpusów armii sułtana. Mehmed twierdził, Ŝe w ten sposób przywraca dawny turecki porządek. Janczarzy przypuścili szturm na pałac, ale Ŝołnierze Mehmeda zasypali ich kartaczami. Po wycofaniu się do koszar janczarzy stali się ofiarami ostrzału artylerii sułtana i ataku motłochu; zginęło 4000 janczarów, tysiące zostało zabitych na prowincji. Termin janczar został zakazany, a podŜegacze, derwisze bektaszija, wyjęci spod prawa. JAPOŃSKA PÓŹNIEJSZA WOJNA TRZYLETNIA 1083-1087. Ród Kiyowara z japońskiej prowincji Mutsu na północy miał wiele gałęzi bezustannie ze sobą skłóconych. Gubernator Mutsu, Minamoto Yoshiie (1039-1106), usiłował przeszkodzić walkom przywódców rodu. Jego namowy nie skutkowały, podjął więc działania zbrojne. W 1086 zaatakował warownię, w której lyechira i buntownicy Kiyowara schronili się na zimę, ale oblęŜenie zakończyło się fiaskiem. Wielu ludzi Yoshiie zmarło z przenikliwego zimna i głodu, ci, którzy ocaleli, musieli odstąpić. Yoshiie zebrał nową armię wzmocnioną wojskami jego młodszego brata, a takŜe Fujiwara. Wspólnie obiegli warownię rodu Kiyowara w Kanazawa. Po czterech miesiącach obrońcy poddali się, a przywódcy rodu Kiyowara zostali zabici w czasie ucieczki z płonącej warowni. (Podawane lata trwania wojny są mylące, nazwa wojny odnosi się bowiem do rzeczywistego

czasu trwania walk i nie uwzględnia okresów spokoju.) JAPOŃSKA WCZESNA WOJNA DZIEWIĘCIOLETNIA 1051-1062. Ród Abe panował nad częścią prowincji Mutsu, której granicę stanowiła rzeka Kitakami w północno-wschodniej Japonii. Abe nie płacili podatków i nie chcieli brać udziału w wydatkach prowincji. Gdy klan zaczął powiększać swoje posiadłości, gubernatorzy prowincji Mutsu i Dewa połączyli siły i ruszyli na Abe. Abe pokonali armię gubernatorów i zmusili ją do odwrotu. Dowiedziawszy się o tym, dwór cesarski rozkazał Minamoto Yoriyoshiemu (988-1075) i jego synowi, Yoshiie (1039-1106), udać się do Mutsu i rozbić buntowniczy klan. Abe Yoritoki (zm. 1056) zginął przeszyty strzałą w pierwszym starciu, ale jego syn, Sadato (1019-1062) przejął dowództwo i prowadził wojnę dalej. W 1058 pod Kawasaki rozbił doszczętnie wojska Minamoto; tylko dzięki śnieŜycy uratowało się zaledwie kilku wojowników. Cztery lata później ród Minamoto wrócił z nową armią oraz 10 tysiącami Ŝołnierzy rodu Kiyohara z Dewa. Drugi syn Abe poddał się po krótkotrwałej walce i został skazany na wygnanie. Sadato walczył dalej mimo dwóch poraŜek. W trzeciej bitwie w jego siedzibie w Kuriyagawa przeciwnicy podpalili warownię i zabili Sadato; odciętą głowę Sadato posłano cesarzowi do Kioto. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 672. W Japonii ta wojna o następstwo tronu cesarskiego jest znana jako Jinshinno-ran. Po śmierci cesarza Tenchi (Tenji) (626-671) arystokratyczne rody Nakatomi i Soga, przeciwne jego dąŜeniom do centralizacji władzy, osadziły na tronie księcia Otomo zamiast syna cesarza, księcia Oama (673-686). Oama wpadł w gniew. Jego wojownicy starli się z siłami Otomo w pobliŜu stolicy, w prowincji Orni (prefektura Shiga) i zadały im klęskę. Oama wstąpił na tron jako cesarz Temmu Tenno. ZałoŜył nową stolicę w prowincji Yamata (prę-

238

fektura Nara), daleko od siedzib nieprzyjaznych Nakatomi i Soga. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 764-765.

W 758 cesarzowa Koken (718-770) zrzekła się japońskiego tronu na korzyść młodego cesarza Junnina (zm. 766?), włoŜyła szaty zakonne, ale nadal sprawowała władzę, kierując się radami ambitnego i przystojnego buddyjskiego duchownego Dokyo (zm. 772), który prawdopodobnie został jej kochankiem. Faworyt Junnina i pierwszy minister Oshikatsu (Nakamaro) (zm. 765) z rodu Fujiwara zazdrosny był o ogromny wpływ, jaki Dokyo wywierał na sprawy państwa. W 764 doszło między nimi do walki o władzę, która przekształciła się w wojnę domową. Po zaciętych walkach Oshikatsu poniósł klęskę. Zginął on i wielu jego stronników. Koken wróciła na tron jako cesarzowa Shotoku, uwięziła cesarza i wygnała go na odległą wyspę Awaji. Mianowała Dokyo premierem, a później przyznała mu tytuł Ho-o. Po śmierci cesarzowej urzędnicy państwowi (wielu z nich pochodziło z rodu Fujiwara) nie dopuścili, by Dokyo został cesarzem; wielu zniechęciła rozpowszechniana przez niego sfałszowana przepowiednia, Ŝe obejmie tron. Dokyo został wygnany ze stolicy, a Japończycy, zraŜeni do kobiecych rządów, do XVII w. nie dopuścili następnej cesarzowej do władzy. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 936-941.

Pod koniec X w. w Japonii na ogół panował pokój; w tym czasie na wytwornym i kulturalnym dworze w Kioto kwitła literatura i sztuka. Pokój zmąciły jednak gwałtowne spory wewnętrzne. Przez długi czas na Wewnętrznym Morzu Japońskim grasowali piraci. W 936 rząd wysłał na zachód Sumitomo (zm. 941) z rodu Fujiwara, aby ich poskromił. Zadanie wypełnił z powodzeniem, ale potem sam zaczął plądrować prowincje zachodnie, lekcewaŜąc rozkazy cesarza. Wysłano przeciw niemu wojsko; razem z cesarskimi oddziałami walczył z buntownikami równieŜ wódz miejscowego rycer-

skiego rodu Minamoto. Sumitomo zginął w bitwie; po jego śmierci udało się opanować anarchię i przywrócić spokój. Tymczasem we wschodniej części Kanto, Masakado (zm. 940) z rodu Taira powiększył swoje terytoria. W 939 poczuł się na tyle silny, Ŝe ogłosił się cesarzem Kanto. Ustanowił własny rząd wzorowany na rządzie z Kioto. Jego panowanie było krótkie; w 940 pokonał go inny wódz z rodu Taira. Zamieszki te nie trwały długo ani teŜ nie miały większego znaczenia, sygnalizowały jednak wzrost potęgi klasy wojowników, od których w coraz większym stopniu zaleŜała ochrona i siła dworu. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1156. Patrz HOGEN WOJNA 1156.

JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1159-1160.

Patrz HEIJI WOJNA 1159-1100. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1180-1185. Patrz GEMPEI WOJNA iiso-ms. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1221. Patrz JOKYU WOJNA 1221.

JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1331-1333.

Do władzy nad Japonią dąŜył z jednej strony dwór cesarski w Kioto, a z drugiej strony wojskowa administracja centralna - bakufu - z siedzibą w Kamakurze. Szogunat rodu Hojo sprawował rzeczywistą władzę przez dziesiątki lat, ale wzbudził nieufność i niezadowolenie nawet wśród swoich stronników z rodu Minamoto. W 1331 szpiedzy szogunatu wykryli, Ŝe cesarz Godaigo (1287-1339) zamierza obalić bakufu. Cesarz usiłował stawić opór wysłanym przeciw niemu wojskom, został jednak ujęty w 1332 i zesłany na wygnanie na jedną z wysp Oki. Na jego miejsce cesarzem został ksiąŜę Kazuhito. W rok później Godaigo uciekł, wrócił na rodzimą wyspę i wznowił walkę. Wojownicy z całej Japonii zebrali się wokół cesarza Godaigo i udzielili mu poparcia. Zbiegło do niego równieŜ wielu wysokich

239

oficerów z bakufu. Jego zwolennicy prowadzili wojnę podjazdową. Takauji Ashikaga (1305-1358), wódz z rodu Minamoto, który miał poprowadzić armię przeciw cesarzowi, przeszedł wraz z wojskiem na jego stronę. Wspólnie z jeszcze jednym byłym wodzem bakufu Yoshisadą-Nittem (1301-1338) obalili szogunat Hojo. Ashikaga zdobył Kioto, a Nitti opanował i spalił Kamakurę. Pokój trwał jednak krótko, po paru latach kraj ponownie ogarnęły zamieszki (patrz JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1335-1392). JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1467-1477.

Patrz ONIN WOJNA 1467-1477. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1863-1868.

Patrz MEIJI REWOLUCJA i863-i868.

0 prymat pomiędzy oboma dworami wkrótce ogarnęła cały kraj. Panowie feudalni popierali raz jeden dwór, raz drugi, panoszyło się bezprawie i bandytyzm. Okres tych ciągłych walk zyskał miano „wieku zdrajców". W 1367 doszedł do władzy najzdolniejszy z szogunów z rodu Ashikaga, Yoshimitsu (1358-1395), który zdawał sobie sprawę z tego, Ŝe waśnie wewnętrzne rujnują kraj. Wznowił przyjaciel skie stosunki z Chinami i Koreą, usiłował zlikwidować piractwo i przywrócić w kraju porządek. W 1392 przekonał cesarza z dworu południowego, Ŝe powinien zrzec się władzy na korzyść cesarza z północy. Insygnia cesars kie wróciły na północ, a zdetronizowany władca otrzymał duŜą pensję i oficjalne uzna nie jako były władca. Przez parę lat w prowin cjach trwały jeszcze drobne walki, ale w Japo nii rozpoczął się okres pokoju wewnętrznego 1 zewnętrznego.

JAPOŃSKA WOJNA O SUKCESJĘ. Patrz JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1335-1392.

JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1336-1392.

Takauji Ashikaga (1305-1358), wódz cesarza Godaigo (1287-1339) opuścił dawnych towarzyszy broni stojących po stronie szogunatu Hojo i odegrał duŜą rolę w jego obaleniu (patrz JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1331-1333), dąŜył do uzyskania godności szoguna, ale jej nie otrzymał. W 1335 Tokiyuki Hojo zdobył Kamakurę, którą opuścił Todayoshi Ashikoga (1307-1352) brat Takaujiego. Ten przyłączył się do Todayoshiego, wbrew rozkazowi cesarza i zwycięŜył Hojo oraz odzyskał Kamakurę. Cesarz wysłał przeciw niemu wojsko. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem w latach 1335-1336; w 1336 Takauji zajął stolicę Kioto. Godaigo został uwięziony, ale w 1336 zbiegł i ukrył się w górach w regionie Yamato, zabierając insygnia cesarskie. Takauji osadził na tronie marionetkowego cesarza, który odwdzięczył się nadając mu godność szoguna; jego rodzina zachowała ją przez 245 lat. Godaigo ogłosił ich obu - szoguna i marionetkowego cesarza - buntownikami i załoŜył rywalizujący dwór na południu, w Yoshino. Walka

JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1450-1550.

Okres znany w Japonii jako „epoka walczącego kraju" był okresem nieustających wojen domowych, buntów, rozbojów, walk i waśni. Dwór i szogunat straciły wszelkie pozory władzy, centralna władza cesarska upadła, funkcjonowała jedynie na terytorium przyległym do stolicy Kioto. Panującą klasą stały się rody wojowników (samurajów), które zastąpiły rycerzy, niegdyś podporę szogunów. Samurajowie okazywali wierność i posłuszeństwo miejscowym władcom, z których część naleŜała do tzw. daimyo. Daimyo rządzili w swoich posiadłościach według własnego uznania, nie płacili podatków, nie okazywali takŜe lojalności cesarzowi, zbierali własne podatki i utrzymywali własną armię. Wielu chłopów porzucało ziemię i wstępowało do prywatnych armii, w których, gdy wykazali się talentem, mogli podnieść swój status. Oczywiście daimyo, podobnie jak drobni ksiąŜęta europejscy w okresie średniowiecza, prowadzili między sobą nieustające wojny, dąŜąc do powiększenia posiadłości i władzy. W obrębie poszczególnych okręgów walczyły o przywództwo takŜe róŜne rywalizujące grupy. Wielkie rody zyskiwały na znaczeniu, po czym

240

upadały (patrz ONIN WOJNA 1457-1477). Walczyli ze sobą nawet mnisi w klasztorach buddyjskich (patrz MNICHÓW WOJNA 1455). Był to czas politycznego chaosu i powszechnego zamieszania, podobnego do tego, jakie panowało w Europie Zachodniej w okresie średniowiecza. JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1560-1584.

Gdy szesnastoletni Nobunaga Oda (1534-1582) został daimyo regionu Owari we wschodniej Japonii, jego potęŜny sąsiad Yoshimoto, przywódca rodu Imagawa (1519-1560) sądził, Ŝe z łatwością uda mu się pokonać młodego władcę i zagarnąć jego posiadłości. W 1560 zebrał on wojska i najechał Owari, ale nie docenił Nobunagi; najeźdźcy mimo olbrzymiej przewagi liczebnej ponieśli klęskę, zostali wyparci z Owari, a ich przywódca zginął. Nobunaga zawarł następnie sojusz z Tokugawą lyeyasu (1542-1616), daimyo Mikawy oraz z daimyo Kari. Zapewniwszy sobie bezpieczeństwo na wschodzie, w 1562 Nobunaga skierował się na zachód i po dwóch latach podbił prowincję Mino. Następnie zaatakował Ise, na południu; wprawdzie nie zdołał jej podbić całkowicie, ale za namową utalentowanego generała Toyotomi Hideyoshiego (1536-1598) większość miejscowych daimyo zjednoczyła się pod sztandarem Nobunagi. W 1567 cesarz Ogimacki poprosił Nobunagę o ochronę wojskową Kioto, stolicy Japonii. W 1568 Nobunaga sprzymierzył się z Ashikagą Yoshiakim. Wkroczyli oni do Kioto. Yoshiaki został szogunem, a Nobunaga wiceszogunem. Obawiając się wzrostu siły centralnej władzy, wystąpili przeciw Nobunadze dawni sojusznicy oraz mnisi, nieraz potajemnie inpirowani przez Yoshiakiego; wierni pozostali jedynie lyeyasu i pomniejsi daimyo z Ise. W latach 1570-1573 doszło do wojen domowych. Między innymi armia lyeyasu została rozbita przez Takedę Shingena pod Mikatagahara w 1572 (jedna z największych bitew tego okresu). W 1573 Nobunaga oblegał Yoshiakiego w Kioto, aŜ ten skapitulował. W następnych latach prowa-

dził wojny mające na celu umocnienie hegemonii. W 1575 zwycięŜył Takedę Katsuyoriego w bitwie pod Nagashino, głównie dzięki nowej taktyce uŜycia muszkieterów. Podporządkował sobie Kwanto na północnym wschodzie i obszar między Kwanto a pięcioma prowincjami wokół Kioto. W 1576 zdobył połoŜone na wzgórzach Hieizan nad Kioto buddyjskie klasztory, które udzielały pomocy jego wrogom; bezlitośnie zburzył osady klasztorne i wymordował broniących się mnichów-Ŝołnierzy. Wiatach 1571-1580 oblegał klasztory Honganji i Ishiyama, po kapitulacji budynki klasztorów zniszczył. W 1582 w czasie przygotowań do wyruszenia z pomocą Hideyoshiemu walczącemu na wyspie Sikoku Nobunaga został zamordowany przez jednego z wasali, który sam ogłosił się szogunem. Hideyoshi zawarł korzystny rozejm z przeciwnikami na Sikoku i na czele ponad 30 tysięcy Ŝołnierzy ruszył do stolicy, by pomścić śmierć Nobunagi. W 1585 objął on urząd kwampaka (regenta) cesarstwa. Potomkowie Nobunagi i członkowie jego dworu nie pogodzili się z przejęciem władzy przez tego prostego Ŝołnierza, dawnego chłopa, i wystąpili przeciw Hideyoshiemu; jeszcze raz przymierze rozbiło się na dwa zwalczające się ugrupowania. Hideyoshi zwycięŜył dzięki dyplomacji i przewadze militarnej. W 1584 uznano go za pana całej Japonii. Pozycję jego wzmocnił traktat z lyeyasu. W 1590 cały kraj był juŜ zjednoczony, a pojednawcza polityka Hideyoshiego w stosunku do dawnych wrogów pozyskała mu ich wierność i poparcie. JAPOŃSKI PODBÓJ KOREI 1592-1599. Po

zjednoczeniu Japonii (patrz JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1560-1584) Toyotomi Hideyoshi (1536-1598) przystąpił do urzeczywistniania imponującego planu podboju Korei, a potem Chin. W maju 1592 pierwszy japoński korpus ekspedycyjny wylądował w Fusan (Pusan) w południowej Korei i po osiemnastu dniach dotarł do Seulu. Po sześciu tygodniach rząd koreański upadł i w rozpaczy zwrócił się o pomoc do Chin. Japończycy opanowali Półwysep Koreański, nie zdołali

241

jednak zawładnąć wodami oceanu, które dzieliły oba kraje. Koreańczycy posiadali znacznie lepszą flotę wojenną, składającą się z okrętów w kształcie Ŝółwi, których opancerzony pokład nabity był Ŝelaznymi, ostro zakończonymi prętami utrudniającymi nieprzyjacielowi abordaŜ. Okręty poruszane były za pomocą wioseł, a ich konstrukcja umoŜliwiała ruch w obu kierunkach. Japończycy natomiast posiadali otwarte transportowce, powolne i trudne do sterowania. Okręty koreańskie pozorowały ucieczkę, japońskie okręty ruszały w pościg, a wówczas Koreańczycy zmieniali kierunek, ich okręty opancerzonym dziobem taranowały transportowce, które tonęły. Te pierwsze w historii opancerzone okręty uniemoŜliwiły posiłkom Hideyoshiego dopłynięcie do Korei. Japończycy pokonali pierwsze oddziały chińskie, które przybyły z odsieczą, ale w styczniu 1593 dotarła do Korei wielka armia chińska i zaczęła spychać Japończyków z powrotem na południe. W maju zawarto tymczasowy rozejm, w wyniku którego Japończycy wycofali się na wybrzeŜe południowe. Negocjacje ciągnęły się latami. Wiosną 1597 Hideyoshi otrzymał list od cesarza Chin, który Ŝądał, by Hideyoshi zachowywał się tak, jak przystało na wiernego wasala Chin. List rozgniewał Hideyoshiego i spowodował ponowne podjęcie przez niego działań wojennych. Tysiące Japończyków wylądowało w południowej Korei i walcząc skierowało się na północ. Jak poprzednio, mimo początkowych zwycięstw, wojska japońskie nie zdołały rozstrzygnąć wojny na swoją korzyść. W sierpniu 1598 Hideyoshi zmarł, inwazję wstrzymano. Wkrótce Japończycy wrócili do kraju, pozostawiając opustoszałe ziemie, głodujących mieszkańców i tysiące poległych. Mimo zawieszenia broni koreańskie okręty w kształcie Ŝółwi atakowały japońskie transportowce i wiele z nich zatopiły. JAWAJSKA WOJNA SUKCESYJNA PIERWSZA 1704-1707. W ciągu XVII w. Holendrzy na dobre usadowili się w Batawii (DŜakarta)

i często ingerowali w sprawy rywalizujących ze sobą królów i sułtanów Indii Wschodnich (Archipelag Malajski). W pierwszych latach XVIII w. zbiegły z Bali niewolnik nazwiskiem Surapati (zm. 1707) zebrał grupę zbrojnych tubylców i wystąpił przeciw Holendrom. Poszukiwany przez Holendrów znalazł schronienie u Amangkurata III (wzmian. 1703-1708), władcy Mataramu, królestwa na Jawie środkowej. Surapati przeniósł się następnie do północno-wschodniej części Jawy i ogłosił się królem. Chcąc ukarać Amangkurata za pomoc udzieloną Surapatiemu, Holendrzy poparli jego konkurenta do tronu Mataramu, Pakubuwono I (zm. 1719), wuja Amangkurata. Wspólnymi siłami Holendrzy wraz z Pakubuwono pokonali Amangkurata, który uciekł na wschód, by schronić się u Surapatiego. Pakubuwono został osadzony na tronie (1704), Holendrzy ścigali Amangkurata i pokonali zarówno jego, jak i Surapatiego; ten ostatni poległ. W 1708 Amangkurat musiał udać się na wygnanie na Cejlon. Druga jawajska wojna sukcesyjna 1719-1723. Po śmierci króla Mataramu Pakubuwono o tron ubiegało się wielu tamtejszych ksiąŜąt i w końcu doszło między nimi do walki. Ponownie interweniowali Holendrzy, którzy poparli pretendenta najbardziej im sprzyjającego; po czterech latach krwawych walk wszyscy rywalizujący kandydaci do tronu zostali ujęci i zesłani na wygnanie. Mataram został wasalnym królestwem holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Trzecia jawajska wojna sukcesyjna 1749-1757. Król Pakubuwono III (wzmian. 1743-1757), zaangaŜowany w spór dynastyczny, uzyskał pomoc wojskową Holendrów w wojnie prowadzonej przeciw połączonym siłom dwóch pretendentów, którzy dąŜyli do pozbawienia go tronu. W 1751 Holendrzy ponieśli klęskę, a ich dowódca został zabity. Jeden z rywali króla zgodził się w końcu zawrzeć pokój (Wielkie Porozumienie, 1755). Na mocy traktatu Mataram podzielono na dwie części; wschodnią część ze stolicą w Surakarcie (uzyskał ją Pakubuwono) i część zachodnią

242

ze stolicą w Djokjakarcie. Ostatni pretendent stawiał opór do 1757, potem równieŜ zawarł pokój z Holendrami i dostał część wschodniego Mataramu. JAWAJSKO-CHIŃSKO-HOLENDERSKA WOJNA 1740-1743. Przez całe wieki chińscy kupcy handlowali z portami na wyspie Jawa. Po załoŜeniu przez holenderską Kompanię Wschodnioindyjską głównej siedziby w Batawii (DŜakarta), osiedlili się tam Chińczycy, którzy włączyli się aktywnie do handlu. Z czasem Chińczyków było więcej niŜ Europejczyków. Holendrzy zaniepokojeni szerzącym się bezrobociem Chińczyków zaczęli przesiedlać ich na Cejlon oraz na Przylądek Dobrej Nadziei (Kraj Przylądkowy, Afryka Południowa). Gdy w 1740 Chińczycy w Batawii podnieśli bunt, dobrze uzbrojeni Holendrzy zabili wielu rebeliantów. Chińczycy wsparci przez jawajskich powstańców rozpoczęli walkę na całej wyspie; wojna wstrzymała produkcję cukru, a władcy Jawy wahali się, której stronie udzielić poparcia. Król Mataramu Pakubuwono II (zm. 1743) poparł najpierw Chińczyków i jego wojska dokonały rzezi garnizonu holenderskiego w Kartusuro. Gdy zorientował się, Ŝe Holendrzy są duŜo silniejsi - przeszedł na ich stronę. Do pokoju doszło po ustąpieniu Holendrom przez Pakubuwono północnego regionu przybrzeŜnego. Liczba Chińczyków znacznie się zmniejszyła, ale ci, co pozostali we własnych dzielnicach w portach i miastach Jawy do końca wieku, byli niezastąpionymi pośrednikami handlowymi. JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830 (Dipo negoro wojna). KsiąŜę Dipo Negoro (ok. 1785-1855), najstarszy syn trzeciego władcy Djokjakarty, przegrał walkę o tron, który w 1822 uzyskał popierany przez Holendrów młodszy pretendent (patrz JAWAJSKA WOJNA SUKCESYJNA TRZECIA 1749-1757). Holenderskie reformy rolne na Jawie naruszyły interesy wielu tamtejszych arystokratów muzułmańskich, którzy opowiedzieli

się po stronie Dipo Negoro, gdy ten w imię proroka Mahometa (570-632) wzywał do dŜihadu (muzułmańskiej świętej wojny) przeciw niewiernym Holendrom i do obalenia ich rządów. Bezpośrednim powodem wybuchu wojny była wybudowana przez rząd droga, która wiodła w pobliŜu świętego grobu. Wszyscy na Jawie - lud i arystokracja - wierzyli, Ŝe „sprawiedliwy ksiąŜę" Dipo Negoro wypędzi niewiernych, naprawi zło i sprowadzi pokój. Dipo Negoro okazał się zręcznym dowódcą i Jawajczycy prowadzili z powodzeniem walkę partyzancką, jednak w 1828 Holendrzy wygrali powaŜną bitwę, po czym przystąpili do budowy twierdz w całym kraju, które połączone były dobrymi drogami, umoŜliwiającymi szybkie przemieszczanie się „lotnych" kolumn wojskowych. Wprawdzie był to kosztowny sposób, ale przyniósł powodzenie. W 1829 dwaj zastępcy Negoro poddali się i następnego roku ksiąŜę zgodził się na negocjacje pokojowe. W czasie spotkania odrzucił moŜliwość rezygnacji ze swojego tytułu i roszczeń do sprawowania opieki nad wyznawcami islamu. Holendrzy, mimo udzielonych mu wcześniej gwarancji bezpieczeństwa, aresztowali go i zesłali na Celebes. Holendrzy, którzy stracili w wojnie 15 tysięcy poległych Ŝołnierzy, odzyskali władzę i stopniowo wprowadzali sprawiedliwsze zasady polityki gospodarczej. Patrz takŜe ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 18101811; PADERI POWSTANIE 1821-1837. JEMEŃSKA WOJNA 1979. Prozachodnia Jemeńska Republika Arabska (Jemen Północny) obarczyła odpowiedzialnością za zamordowanie jej prezydenta (24 czerwca 1978) sąsiednią Ludowo-Demokratyczną Republikę Jemenu (Jemen Południowy), popieraną przez Związek Radziecki. Dwa dni później w Jemenie Południowym nastąpił wojskowy, ultralewicowy zamach stanu. Zamachowcy zabili prezydenta Jemenu Południowego, umiarkowanego marksistę, dąŜącego do zjednoczenia obu krajów. Napięcie w stosunkach między obydwoma krajami rosło; 24 lutego

243

1979 posterunki po obu stronach granicy wymieniiy strzały. Wojska Jemenu Północnego dowodzone przez radykalną kadrę oficerską przekroczyły granicę i zaatakowały osiedla w Jemenie Południowym. Oddziały Jemenu Południowego, wspomagane przez siły radzieckie, kubańskie i wschodnioniemieckie, zaatakowały Jemen Północny. Arabia Saudyjska, zaniepokojona inwazją na swojego sojusznika, zwołała w trybie nagłym posiedzenie Ligi Państw Arabskich i wraz ze Stanami Zjednoczonymi pośpiesznie wysłała broń do Jemenu Północnego. USA wysłały flotę interwencyjną w rejon Morza Arabskiego. Kilkakrotnie zawierano i zrywano zawieszenia broni, wreszcie 19 marca 1979 podpisano rozejm. Obie strony wycofały wojska znad granicy, którą obsadziły wielonarodowe patrole Ligi Państw Arabskich czuwające nad przestrzeganiem rozejmu. Przywódcy Jemenu Południowego i Północnego pojednali się. W 1990 nastąpiło zjednoczenie obu państw, powstała republika Jemenu. JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1962-1970.

We wrześniu 1960 następca jemeńskiego tronu został imamem po swoim niedawno zmarłym ojcu. Panował krótko, zbuntowani oficerowie armii ostrzelali pałac królewski, następnie obalili monarchię i proklamowali „republikę wolnego Jemenu" (27-30 września 1962). Imam uciekł na pustynne wzgórza, po czym wydał oświadczenie, Ŝe zamierza odzyskać tron. Pozyskał wielu członków plemion arabskich, którzy przyłączyli się do zwolenników monarchii. Egipt uznał wkrótce rząd ustanowiony przez zamachowców i wysłał im na pomoc wojsko oraz sprzęt. Arabia Saudyjska i Jordania poparły imama. Doszło do starć wzdłuŜ granicy Jemenu i Arabii Saudyjskiej; mediacje podjęte przez Organizację Narodów Zjednoczonych i inne państwa nie doprowadziły do przerwania krwawego konfliktu. W 1963 w obecnym Jemenie Południowym (Aden) rozpoczęła się walka o niepodległość (od lat pięćdziesiątych XX w. Aden był brytyjskim

protektoratem); przeciw Anglikom i miejscowym władcom dynastycznym wystąpił Front Wyzwolenia Narodowego (FWN) i popierany przez Egipt Front Wyzwolenia Okupowanego Jemenu Południowego. Do 1967 lewicowy FWN był ugrupowaniem silniejszym, opanował kraj i zmusił Anglików do wycofania się; 29 listopada 1967 Jemen Południowy uzyskał niepodległość. W tym czasie egipski prezydent Gamal Abdel Naser (1918-1970) zgodził się wycofać wojska z Jemenu Północnego, jeŜeli król Arabii Saudyjskiej ibn al-Saud Fajsal (l 906?-1975) przestanie udzielać rojalistom pomocy wojskowej (1967). 5 listopada 1967 wojskowy zamach stanu obalił republikański rząd Jemenu, władzę objęli konserwatyści. Przez krótki czas wydawało się, Ŝe nowi przywódcy rozpoczną negocjacje pokojowe, jednak moŜliwość tę unicestwiła nieudana ofensywa rojalistów. Republikanie wspomagani przez Związek Radziecki, Syrię i Jemen Południowy odparli szereg ataków rojalistów, którym znowu pomagał rząd saudyjski, starający się zrównowaŜyć pomoc udzielaną republikanom przez mocarstwa obce (1968). Później Saudyjczycy skłonili rojalistów do pojednania się z republikanami. W maju 1970 obie walczące strony osiągnęły porozumienie, rojaliści uzyskali stanowiska w rządzie kraju o nazwie Jemeńska Republika Arabska; nowy rząd uznała Francja, Wielka Brytania, Iran i Arabia Saudyjska. JENKINS, WOJNA O UCHO JENKINSA 1739-1743. Pogorszenie stosunków między Anglią i Hiszpanią prowadziło nieuchronnie do AUSTRIACKIEJ WOJNY SUKCESYJNEJ. Mimo pokoju w Utrechcie z 1713 obie strony nadal dokonywały napadów na statki handlowe. Opozycja wykorzystywała te napady do krytyki premiera Roberta Walpola, a szczególną okazją była skarga kapitana Roberta Jenkinsa, który twierdził, Ŝe hiszpańska straŜ przybrzeŜna zarekwirowała jego statek Rebekę, a na dodatek obcięła mu ucho. W październiku 1739 Walpole wbrew własnemu przekonaniu wypowiedział wojnę.

244

Admirał Edward Yernon (1684-1757) zdobył w 1739 hiszpański port Porto Bello w Panamie, ale w 1740 Yernon poniósł poraŜkę w bitwie pod Cartageną (Kolumbia), a gubernator Georgii, James E. Oglethorpe (1696-1785) nie zdołał zdobyć St. Augustine na Florydzie. 9 czerwca 1742 w bitwie pod Bloody Marsh wojska Oglethorpe'a odparły atak Hiszpanów na wyspę St. Simon w Georgii. W drugiej próbie zdobycia St. Augustine Oglothorpe znowu poniósł poraŜkę i wycofał się z Florydy. JEROZOLIMY OBLĘśENIE 70. W czasie śYDOWSKIEGO POWSTANIA 66-73 wojska rzymskie dowodzone przez Tytusa (40P-81) w kwietniu 70 obiegły opanowaną przez zelotów Jerozolimę. Miasto otoczone było potęŜnymi murami. Rzymianie dokonali na północy i zachodzie wyłomów w słabszym murze zewnętrznym i przystąpili do ataku na mury wewnętrzne, posługując się olbrzymimi wieŜami oblęŜniczymi. Tytus wstrzymał szturm, gdy obrońcy postanowili się poddać; w rzeczywistości chodziło im o zwłokę, potrzebną do tego, Ŝeby przenieść się do górnego miasta i na teren świątyni. Działania oblęŜnicze wznowiono, a gdy Rzymianie sforsowali mury, stwierdzili, Ŝe opanowana część miasta jest opustoszała. Po doznanych niepowodzeniach Tytus zbudował długi mur otaczający całe miasto, by uniemoŜliwić dostawy Ŝywności z zewnątrz i wziąć je głodem. Znaczna część obrońców, mając wybór między niewolą a śmiercią, walczyła jeszcze bardziej zaŜarcie. Wkrótce jednak część śydów zaczęła uciekać z miasta, tych, którzy wpadali w ręce Rzymian, często po 500 w ciągu nocy, krzyŜowano na oczach obrońców. Tytus skupił wysiłki na zdobyciu fortecy Antonia strzegącej dostępu do świątyni. Rzymianie dzień i noc rozbijali taranami jej mury, aŜ wreszcie forteca padła. Zeloci bronili się teraz w ufortyfikowanej świątyni, w końcu jednak Rzymianie spalili bramy i wdarli się do środka. Nim (6 sierpnia) świątynia spłonęła, Rzymianie zajęli ją i ograbili ze wszystkich skarbów. Nie był to jeszcze koniec oblęŜenia,

poniewaŜ obrońcy utrzymali się w górnym mieście. Gdy negocjacje pokojowe nie przyniosły rozwiązania, Rzymianie podpalili dolne miasto pełne rozkładających się trupów, a potem wybili wyłom w murach górnego miasta i wdarli się doń. Rzymianie zburzyli resztki Jerozolimy. Część jeńców stracono, a resztę zamieniono w niewolników lub przewieziono do Rzymu, by pokazać ich podczas triumfu Tytusa. Patrz takŜe MASADY OBLĘśENIE 72-73 JOKYU WOJNA 1221. W 1192 w Kamakurze, w Japonii, powstał wojskowy rząd zwany bakufu. Na czele bakufu stał szogun (dziedziczny wódz naczelny), lecz podobnie jak cesarz był władcą marionetkowym. Prawdziwą władzę dzierŜył ród Hojo, którego przywódca przyjął tytuł shikken - regent. Na początku XII w. bakufu i dwór cesarski w Kioto działały zupełnie niezaleŜnie od siebie. Cesarz Gotoba (1180-1239) uświadomił sobie, jak niewielki ma wpływ na kraj i abdykował. Miał nadzieję, Ŝe uzyska większe wpływy, gdy z dala od tronu będzie manipulował waŜnymi osobistościami z rządu. W 1221 Gotoba uzyskał poparcie wielkich klasztorów japońskich, dysponujących duŜą siłą militarną, i usiłował złamać władzę bakufu. Siły Hojo zgniotły szybko powstanie w Kioto. Rebelię zdławiono niemal w chwili jej wzniecenia, a Gotoba został zesłany. W wyniku powstania dwaj członkowie rodu Hojo zostali zarządcami wojskowymi w Kioto. Hojowie opanowali dwór i przejęli kontrolę nad tronem cesarskim oraz skonfiskowali dobra popleczników Gotoby i podzielili je między swoich zwolenników. Wszystkie te posunięcia wzmocniły w Japonii feudalizm i panowanie kasty wojskowych. JOM KIPPUR WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973. JOŃSKIE POWSTANIE ek. 500-493 p.n.e.

W VI wieku p.n.e. imperium perskie panowało nad greckimi miastami-państwami

245

w Jonii, na wybrzeŜu Azji Mniejszej (obecnie Turcja) za pośrednictwem wyznaczanych tyranów. Około 500 joński port Milet uzyskał pomoc Aten i Eretrii (ale nie Sparty) i rozpoczął powstanie. Inne jońskie miasta dołączyły do niego, obalając rządzących nimi tyranów. W 498 perski satrapa musiał zbiec ze swej stolicy Sardes w Lidii, a miasto zostało spalone. Powstańcy popełnili błąd i nie przejęli inicjatywy na morzu. Persowie szybko odbili Sardes i po kolei zajęli zbuntowane miasta. W 494 obiegli Milet; król Dariusz (558P-486) dowodził osobiście flotą blokującą port. Persowie pokonali siły jońskie w bitwie koło Ladę (maleńka wyspa w pobliŜu Miletu), po czym zdobyli i złupili Milet. Wszyscy męŜczyźni w Milecie zostali wymordowani. Patrz równieŜ GRECKO-PERSKIE WOJNY. JORDAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-1»71. Po SZEŚCIODNIOWEJ WOJNIE

1967 prawie 400 tysięcy Palestyńczyków opuściło ziemie na zachodnim brzegu Jordanu, dołączając do 700 tysięcy rodaków, którzy mieszkali w Jordanii. Z terytorium Jordanii, Libanu i Syrii Palestyńczycy prowadzili przeciw Izraelowi akcje terrorystyczne. Izrael odpowiadał akcjami odwetowymi. Najbardziej wojowniczy uchodźcy palestyńscy, którym przewodził Jaser Arafat (ur. 1929) z Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), uwaŜali, Ŝe nie mają obowiązku przestrzegać praw Jordanii i domagali się, by ich przyszłe państwo powstało na obszarach zachodniego brzegu Jordanu. Król Jordanii Husajn (ur. 1935) zdawał sobie sprawę, Ŝe jego Ŝyciu grozi niebezpieczeństwo za strony Palestyńczyków. Jordania zmieniła się w obóz wojskowy. 6-9 września 1970 („czarny wrzesień") po uprowadzeniu przez Palestyńczyków pasaŜerskich samolotów i zmuszeniu ich do lądowania w Ammanie, stolicy Jordanii, król Husajn postanowił rozprawić się z palestyńskimi terrorystami w Jordanii. 16 września 1970 ogłosił stan wyjątkowy; przez dziesięć dni wojska rządowe otaczały kolejne obozy

uchodźców, rozbrajały partyzantów i deportowały wielu przywódców palestyńskich. 24 września Syria zmniejszyła pomoc dla uchodźców, a następnego dnia przywódcy państw arabskich doprowadzili do zawieszenia broni. Walki przeciw partyzantom trwały do 1971, w kwietniu Palestyńczycy zostali usunięci z Ammanu, a w lipcu wojska rządowe zniszczyły palestyńskie bazy w północnej Jordanii. Palestyńczycy przenieśli się do Libanu, gdzie przyczynili się do wybuchu LIBAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1975-.1984. JUGURTY WOJNA 112-106 p.n.e. (numidyjska wojna). Numidia była staroŜytną krainą sprzymierzoną z Rzymem. W 118 królestwo numidyjskie odziedziczyło dwóch synów króla i jego siostrzeniec, Jugurta (156P-104). Jugurta kazał zgładzić jednego z kuzynów, drugi uciekł do Rzymu szukać pomocy. Jugurta zdobył stolicę kuzyna, po czym doszło do rzezi obrońców miasta, wśród których nie brakowało Rzymian. Armia rzymska, wyprawiona w 111 do Numidii, nie zdołała pobić Jugurty. Później Jugurta udał się do Rzymu, by wyjaśnić swoje postępowanie; podczas pobytu w Rzymie kazał zabić swego konkurenta do tronu. Wojnę podjęto na nowo w 110, ale i tym razem Rzymianie nie odnieśli sukcesu. W 109 Kwintus Cecyliusz Metellus (zm. 99), wódz rzymski, objął dowództwo i zaczął pustoszyć Numidię; w odpowiedzi Jugurta rozpoczął wojnę partyzancką. Dwa lata później wodzem rzymskich wojsk w Numidii został Gajusz Mariusz (155P-86), który nadal burzył wsie i twierdze, ale Jugurta i jego towarzysze nie rezygnowali z walki. Jugurta został wreszcie wydany Rzymianom przez teścia. Mariusz wrócił wówczas z triumfem do Rzymu, prowadząc Jugurtę jako jeńca. JULISKA WOJNA SUKCESYJNA 1609-1614.

Po śmierci księcia Julichu Jana Wilhelma (zm. 1609) rozpoczęła się walka o jego ziemię - księstwa Julich, Kliwii, Marku i Berg. Jan Zygmunt (1572-1619) elektor

246

brandendurski i Wolfgang Wilhelm ksiąŜę Palatynatu Neuburskiego wysuwali swe roszczenia z tytułu pokrewieństwa ze zmarłym księciem, natomiast elektor saski twierdził, Ŝe księstwo jest lennem cesarskim, a cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego chciał przekazać je Hiszpanii. Brandenburgia i Palatynat doszły do porozumienia i postanowiły władać księstwem wspólnie jako „posiadacze". Austriacy pod wodzą Leopolda (1586-1633), brata cesarza, zajęli księstwo w 1609, ale w 1610 wojska holenderskie oraz siły niemieckich protestantów, z francuską pomocą, wkroczyły do księstwa i wyparły Austriaków, mimo Ŝe po zamordowaniu Henryka IV (1553-1610) Francja popierała Hiszpanię i Austrię, l września 1610 połączone wojska holendersko-niemieckie zdobyły twierdzę Julich. W 1613 porozumienie „posiadaczy" dotyczące wspólnych rządów rozpadło się; Neuburczyk starał się teraz o poparcie katolików. Wojska katolików i protestantów były gotowe do walki, do wojny jednak nie doszło; zawarto pokój na mocy porozumienia w Kamen z 12 listopada 1614. Brandenburgia otrzymała księstwa Kliwii i Marku (oraz Ravensburg), a Neuburczyk uzyskał księstwa Julich i Berg (oraz Ravensstein). Władca Neuburga, który przeszedł na katolicyzm, starał się szerzyć go wśród poddanych. Elektor brandenburski, kalwin, sprawował na nowych ziemiach rządy bardziej tolerancyjne. Patrz takŜe TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA I6is-i648. JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532. Persowie najeŜdŜali wschodnie obszary cesarstwa. Około 524 zaczęli wdzierać się do Mezopotamii, co zmusiło cesarza Justyniana I do wysłania posiłków w celu odparcia najazdu. W 527 Justynian I powierzył swemu najlepszemu wodzowi, Belizariuszowi (505P-565), naczelne dowództwo w wojnie z Persami. W 530 Belizariusz odniósł wielkie zwycięstwo pod Darą, pobił 40-tysięczną armię persko-arabską dzięki umiejętnemu wykorzystaniu piechoty w ob-

ronie i jazdy w natarciu. W rok później odparł kolejny najazd Persów, poniósł jednak klęskę w bitwie pod Callinicum, gdyŜ siły Persów były znacznie większe; wycofał wyczerpane wojska do Sury nad Eufratem, i tam odpierał wielokrotne ataki. Po śmierci króla Persji Kawada I (zm. 531), jego syn i następca Chosroes I (zm. 579) zawarł „wieczysty" pokój z cesarzem Justynianem. Pokój nie trwał jednak długo. Chosroes obawiał się rosnącej potęgi wschodniego cesarstwa rzymskiego, a jego wrogość powiększało zwalczanie przez Justyniana mazdeizmu, wyznania Persów. W tej sytuacji Chosroes wypowiedział wojnę i najechał Syrię. Justyniana druga wojna perska 539-562. Wojska Chosroesa przeniknęły w głąb Syrii, zajęły i złupiły Antiochię, trzecie co do wielkości miasto rzymskie. Persowie odnosili sukcesy w Mezopotamii, nad Morzem Czarnym i w Lazyce (Kolchida, czyli zachodnia Gruzja). Zdołała się w 544 obronić Edessa, nie zdobyli teŜ Persowie innych twierdz w dorzeczu Eufratu. Zawieszenie broni zawarte w 545 nie trwało długo, mimo Ŝe Justynian starał się utrzymać pokój, co roku płacąc Persom powaŜne sumy. Do 561 trwały sporadyczne walki, w 561 podpisano 50-letni pokój między wschodnim cesarstwem rzymskim i Persją. Lazyka wróciła do cesarstwa, Persowie mieli otrzymywać nadal coroczne subsydia w złocie za twierdze na Kaukazie obsadzone przez wojska cesarskie. Patrz takŜe NIKA POWSTANIE 532; RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506; WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCEPÓŁNOCNEJ 533-534. JUTLANDZKA BITWA 1916 (bitwa w cieśninie Skagerrak). Częścią brytyjskiej strategii w wojnie z Niemcami (patrz ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918) było utrzymanie szczelnej blokady morskiej; okręty regularnie patrolowały Morze Północne, by sparaliŜować Ŝeglugę z niemieckich portów. Niemcy wypróbowały siłę marynarki brytyjskiej, gdy flota pod dowództwem admirała Reinharda Scheera (1863-1928) wyszła w morze

247

i wpłynęła do Skagerraku, cieśniny na Morzu Północnym między Jutlandią (Dania) a Norwegią. 31 maja 1916, około 100 km od wybrzeŜy Jutlandii, Niemcy natknęli się na eskadrę brytyjskich krąŜowników liniowych. Brytyjczycy byli znacznie słabsi i ponieśli cięŜkie straty. Wieczorem Anglicy zaczęli się cofać, ale wtedy nadpłynęła (wolniejsza od niemieckiej) brytyjska Wielka Flota pod dowództwem admirała Johna R. Jellicoe'a (1859-1935), aby podjąć dalszą walkę. Chcąc

uniemoŜliwić Niemcom ucieczkę do portu, brytyjska flota dąŜyła do odcięcia ich od wybrzeŜy niemieckich. Niewiele brakowało, a Anglikom udałoby się złapać flotę niemiecką w pułapkę i zniszczyć ją. Ciemności, mgła i dobra taktyka pozwoliły Niemcom wymknąć się z zasadzki. Niemcy stracili tylko 9 okrętów ze 103. Brytyjczycy stracili w bitwie więcej jednostek (14zel51)i więcej marynarzy (dwukrotnie więcej niŜ przeciwnik), ale utrzymali panowanie na morzu.

248

K KADESZ, BITWA O KADESZ ok. 1294 p.n.e.

W wojnach z Mitanni, królestwem Hurytów, i rozrastającym się imperium asyryjskim Hetyci stracili, oprócz rozległych terytoriów, takŜe i prestiŜ (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.; HETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.).

Władca Hetytów Muwatallis (wzmian. ok. 1306-ok. 1282) chciał zachować władzę nad Syrią; Ramzes II (wzmian. 1292-1225), czwarty faraon z XIX dynastii, był w równym stopniu zdecydowany przywrócić dawną potęgę swemu królestwu. Pod wodzą Ramzesa armia podporządkowała Egiptowi Palestynę i pomaszerowała na północ, do hetyckiej twierdzy Kadesz nad rzeką Orontes, w pobliŜu obecnego Homs, w Syrii. Doszło tu do jednej w największych bitew staroŜytności. Ramzes miał rzekomo 20 tysięcy Ŝołnierzy, łącznie z najemnikami numidyjskimi; Muwatallis prowadził jakoby tylko około 16 tysięcy Hetytów, ale miał przewagę, gdyŜ posiadał 2500 rydwanów bojowych, obsługiwanych przez trzech wojowników kaŜdy. Egipska piechota została zaskoczona próbą oskrzydlenia przez Hetytów i jedynie odwaga Ramzesa sprawiła, Ŝe Ŝołnierze wytrzymali uderzenie. Hetyci przerwali atak, by zedrzeć łupy z poległych wrogów. Egipcjanie w tym czasie przegrupowali siły i przypuścili kontratak. Po bezskutecznym oblęŜeniu Kadeszu Ramzes wycofał się, uznał jednak bitwę za swoje zwycięstwo. W rzeczywistości, jeŜeli sądzić na podstawie zawartego w 1272 traktatu pokojowego, Ŝadna strona nie straciła ani nie zyskała terytoriów. Traktat doprowadził do małŜeństwa dynastycznego

między walczącymi stronami i ustanowił pokój, który utrzymał się do końca długiego panowania Ramzesa. KAPRÓW WOJNA PIERWSZA 1779. Burowie (Holendrzy) z Afryki Południowej, hodowcy bydła wędrujący ze swymi stadami do odległych regionów połoŜonych 650 km na północ od Kapsztadu, konkurowali o pastwiska z posługującym się językiem bantu plemieniem Kosa, równieŜ zajmującym się hodowlą bydła; jedni i drudzy chcieli korzystać ze wspaniałych pastwisk nad rzeką Great Fish. Próby ustalenia granicy na rzece nie powiodły się, poniewaŜ obie strony stale ją naruszały. W 1779 doszło do wybuchu powaŜniejszego konfliktu, gdy Kafrowie (przyjęta przez Burów nazwa tubylców), prawdopodobnie w odwecie za śmierć współplemieńca, uprowadzili bydło Europejczyków i zabili kilku pasterzy. Oddziały Burów napadły na tubylców Kosa, wyparły ich za rzekę i zabrały im ponad 5000 sztuk bydła. Podstawowy problem pozostał nie rozwiązany przez całe stulecie. Druga wojna Kafrów 1793. Burowie z przygranicznych terenów zwrócili się z prośbą o pomoc do holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która przysłała swego przedstawiciela, Mayniera. Miał on prowadzić negocjacje w sprawie porozumienia z plemieniem Kosa. Nie mając wojska ani policji, Maynier nie mógł przeszkodzić nieustannym obustronnym napadom. W 1793 długotrwała susza skłoniła szukających pastwisk Burów do wejścia na ziemie Kafrów. Farmer nazwiskiem Lindeąue, lekcewaŜąc zakazy, dokonał napadu na bydło plemienia Kosa, na

249

co tubylcy odpowiedzieli najazdem na tereny Burów. Maynier zgromadził niewielki oddział i wypędził intruzów. Wzbudził jednak gniew Burów, gdy nie zgodził się, by jako rekompensatę za poniesione przez Burów straty zaŜądać od Kafrów bydła. Trzecia wojna Kafrów 1799-1801. Obywatele Swellendam i Graaf Reinet ogłosili w 1795 niepodległość, wkrótce jednak przeszli pod panowanie Anglików, którzy zawarli sojusz z Holandią przeciw Francji. Anglicy wraz z tymi terenami odziedziczyli więc takŜe problemy z Burami i Kaframi. Gdy znowu wybuchł konflikt z powodu pastwisk i bydła, Kosa związali się z Hotentotami, słuŜącymi Burów, którzy zbiegli do plemienia Kosa zabierając Burom broń i konie. Brytyjski rząd tymczasowy w Kapsztadzie zdołał ustępstwami wobec Hotentotów skłonić ich do zerwania sojuszu z Kosa, ale nie był w stanie wypchnąć Kosa z zajmowanych terenów. Do 1802 działania wojenne osłabły, a w 1803 kolonia wróciła do Holendrów na mocy traktatu w Amiens zawartego między Francją a Wielką Brytanią. Czwarta wojna Kafrów 1811. W Europie ponownie podjęto działania wojenne, tym razem Holendrzy zawarli sojusz z Francją przeciw Wielkiej Brytanii. W 1806 flota brytyjska przejęła władzę w Kraju Przylądkowym. W 1811 konflikt między Burami a plemieniem Kosa - teraz jeszcze bardziej złoŜony z powodu napływu uchodźców afrykańskich z innych terenów objętych działaniami wojennymi - przerodził się znowu w otwartą wojnę. Brytyjczycy uwaŜali, Ŝe winę za konflikt ponoszą Burowie, usiłowali jednak utrzymać spokój na granicy, podobnie jak Holendrom brakowało im środków na zmuszenie kaŜdej ze stron do uległości. Spokoju nie przynios ło nawet wzniesienie kilku fortów po wypar ciu Kosa za rzekę Great Fish. Piąta wojna Kafrów 1818-1819. Kosa, których despera cja wzrastała po kolejnej wojnie, wdali się w spory wewnętrzne. Kłótnia między dwo ma rywalizującymi wodzami, Ndlambe i Gaika, zakończyła się poraŜką Gaiki. Mimo to rząd kolonii Kraju Przylądkowego nalegał

na uznanie roszczeń Gaiki i przysłał wojska do walki ze stronnikami Ndlambe. Ndlambe w odwecie zaatakował Grahamstown. Po zakończeniu działań wojennych lord Charles Somerset, gubernator brytyjski, usiłował ustanowić strefę neutralną na obszarze między rzekami Great Fish i Keiskama; pomysł skazany był na niepowodzenie, poniewaŜ zakazywał obu stronom wstępu na teren, którego potrzebowały. Brytyjscy osadnicy uprawnieni do korzystania ze strefy neutralnej szybko uciekli poza jej granice. Szósta wojna Kafrów 1834-1835. Burowie, wciąŜ poszukując nowych pastwisk, zapuszczali się coraz dalej w głąb terytoriów Kafrów. Osadnicy brytyjscy z Port Elizabeth pragnęli utrzymywać stosunki handlowe z obiema stronami, czym przyczyniali się do narastania napięcia. W 1834 wybuchła wojna. Po wyparciu plemienia Kosa gubernator sir Benjamin D'Urban (1777-1849) udostępnił ich ziemie osadnikom, nie zdołał jednak przeciwdziałać napadom Kosa i wkrótce zrezygnował z nowej prowincji. Wielu Burów rozczarowanych brytyjską polityką i zachęconych moŜliwością znalezienia wolnych terytoriów rozpoczęło migrację na północ znaną pod nazwą „wielka wędrówka taborów". Siódma wojna Kafrów. Patrz SIEKIERA, WOJNA o SIEKIERĘ 1846-1847. Ósma wojna Kafrów 1850-1853. Kosa oczywiście nie pogodzili się z utratą ziemi i ograniczeniem władzy ich wodzów (patrz SIEKIERA, WOJNA o SIEKIERĘ 1846-184?). Uwierzywszy zapewnieniom czarownika, który twierdził, Ŝe jego czary odpędzą kule, Kosa rozpoczęli nową wojnę. Mimo szeregu niepowodzeń Anglików, między innymi straty okrętu z posiłkami, wszyscy wodzowie Kosa w końcu skapitulowali. Kosa sami przyczynili się do swego upadku, pragnąc bowiem przywołać na pomoc bohaterskich przodków, składali obrzędowe ofiary z bydła i zbiorów. Dziewiąta wojna Kafrów 1877-1878. Po katastrofalnej poraŜce w 1853 Kosa jeszcze bardziej ulegali przesądom i jeszcze więcej bydła i zbiorów poświęcali na ofiary, co doprowadziło do drastycznego

250

zmniejszenia liczebności plemienia. Odbudowa sił i zasobów trwała całe pokolenie, a mimo tego doświadczenia w 1877 dokonali jeszcze jednej, ostatniej próby odzyskania dawnych ziem. Powstanie zdławiono, a następnie Anglicy zaanektowali całe terytorium Kosa i uzaleŜnili ich ekonomicznie. Patrz takŜe BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RlVER 1838.

KAJUSÓW WOJNA 1848-1855. Gdy Indianie z plemienia Kajusów zabili 14, a uprowadzili 53 białych Ŝądając za nich okupu (patrz WHITMANA MASAKRA 1847), osadnicy chwycili za broń i wkroczyli na terytorium Kajusów (południowo-wschodni Waszyngton i północno-wschodni Oregon) domagając się, by wojownicy odpowiedzialni za tę zbrodnię poddali się. Wezwano wojska federalne i milicję z Oregonu w celu uspokojenia Kajusów, którzy odmówili zawarcia pokoju i w dalszym ciągu napadali na osadników. Pięciu schwytanych Kajusów postawiono przed sądem wojskowym, orzeczono, Ŝe są winni morderstwa i powieszono 3 czerwca 1850. Krwawe walki toczyły się na tym terenie aŜ do 1855; Indianie zostali pokonani i umieszczeni w rezerwacie razem z Indianami Umatilla. W wyniku wojny Kajusowie stracili znaczną część swoich ludzi oraz ziemie, które naleŜały do ich plemienia. KALMARSKA WOJNA 1611-1613. Król szwedzki Karol IX (1550-1611) dąŜył do opanowania regionu Finnmark (najbardziej na północ wysunięta część Półwyspu Skandynawskiego), cenionego przez duńsko-norweskich królów z powodu duŜej ilości ryb i zwierząt futerkowych, chciał takŜe ograniczyć duński handel na wschodnich wybrzeŜach Morza Bałtyckiego, a zwłaszcza w Zatoce Ryskiej. Działania Karola skłoniły króla Danii i Norwegii Chrystiana IV (1577-1648) do wysłania floty w celu ochrony handlu nad Sundem. Karol nie zgodził się na negocjacje w sprawie granic duńsko-szwedzkich i innych spraw spornych, po

czym obaj - on i Chrystian - wypowiedzieli wojnę. Wojska duńskie ruszyły w dwóch kierunkach; część przez Yastergotland, a druga, pod dowództwem Chrystiana, obiegła szwedzkie miasto portowe Kalmar. Karol z synem Gustawem Adolfem (1594-1632) nadciągnęli z odsieczą dla Kalmaru, ale Duńczycy otrzymali posiłki i zmusili ich do odwrotu do pobliskiego Yisby; Kalmar poddał się Duńczykom latem 1611. Rozgniewany niepowodzeniem Karol zaproponował rozstrzygnięcie sporu na drodze pojedynku, ale Chrystian odmówił i obiegł Yisby, lecz po trzydniowej bitwie wycofał się przez morze do Kopenhagi. W końcu października Karol zmarł, a wojnę prowadził dalej jego syn, Gustaw II. Norwegowie wyparli Szwedów z Finnmarku, a w maju 1612 Duńczycy zajęli port Alvsborg w południowo-wschodniej Szwecji. Walki zakończył traktat pokojowy w Knared na początku 1613. Finnmark pozostał pod zwierzchnictwem duńsko-norweskim, Alvsborg miał wrócić do Szwecji za cenę daniny płaconej przez Szwecję. Kalmar, od którego pochodzi nazwa tej wojny, wrócił pod panowanie Szwecji. KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523

(szwedzka wojna domowa). W 1520 duńska armia pod dowództwem króla Chrystiana II (1481-1559), który usiłował pozostać nadal królem Szwecji na mocy unii kaImarskiej (unia trzech królestw - Danii, Szwecji i Norwegii), najechała Szwecję i opanowała ją. Rywal Chrystiana, Stan Sture Młodszy (1493-1520), regent Szwecji, został śmiertelnie ranny w bitwie koło Bogesundu. Po śmierci Sture rząd szwedzki rozpadł się, a sejm musiał uznać Chrystiana za króla. Dalszy opór ustał; koronacji Chrystiana na króla w Sztokholmie, 5 listopada 1520, towarzyszyły objawy radości. Trzy dni później król zwołał sąd kościelny, który uznał przeciwników króla za heretyków i jako takich stracono ich (co nazwano później masakrą sztokholmską lub krwawą łaźnią sztokholmską). W odpowiedzi na

251

to niesłychane okrucieństwo szlachcic szwedzki zbiegły z duńskiego więzienia, Gustaw Eriksson Waza (1496-1560), którego ojciec i szwagier zostali ścięci, nakłonił chłopów z Dalekarlii (Dalarna) w Szwecji środkowej do powstania przeciw Duńczykom. Jego oddziały powiększały się w miarę opanowywania kraju. Gustaw zdobył Uppsalę, potem oblegał i zdobył Sztokholm. W sierpniu 1521 sejm ogłosił go wyzwolicielem i zarządcą Szwecji. Chrystiana zdetronizowano, królem Szwecji został Gustaw (jako Gustaw I); tym samym wygasła unia kalmarska. RównieŜ w Danii Christiana zdetronizowano. W 1524 Gustaw i następca Chrystiana na tronie duńskim, Fryderyk I (1471P-1533), spotkali się w celu omówienia kwestii spornych. Prowincja Blekinge w południowo-zachodniej Szwecji wróciła do Danii, a rozwiązanie nie rozstrzygniętych spraw przekazano zgromadzeniu stanów. KALMARSKA WOJNA ł HANZĄ 1422-1435.

W 1422 Hanza (kupiecka liga miast w północnych Niemczech i na wybrzeŜach Bałtyku) wypowiedziała wojnę królowi Danii Brykowi VII (1382-1459), władcy państw unii kalmarskiej (unia Danii Szwecji i Norwegii). Hanza obawiała się, iŜ straci moŜliwość handlowania z Norwegią, a takŜe niesłychanie wysokich ceł; miała równieŜ nadzieję, Ŝe złamie monopol Eryka na ściąganie ceł za przepłynięcie statków przez Sund. Eryk zdobył port bałtycki Flensburg i opanował wejście do Sundu. W 1428 siły lądowe i morskie Hanzy oraz Holsztynu obiegły Kopenhagę, ale zostały odparte. Długa bitwa morska w pobliŜu Stralsundu zakończyła się niemal całkowitym rozbiciem floty szwedzkiej. W 1431 Flensburg poddał się Hanzie, a w 1435, wobec buntu w Szwecji, Eryk z niechęcią zawarł niekorzystny dla niego pokój. Szlezwik przekazany został Holsztynowi, cennemu sojusznikowi Hanzy. Patrz takŜe KALMARSKA WOJNA z HOLSZTYNEM 1409-1435; SKANDYNAWSKIE POWSTANIE 1433-1439.

KALMARSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1409-1435. Eryk VII (Eryk Pomorski) (1382-1459), król państw unii kalmarskiej (unia Danii, Szwecji i Norwegii), zakwestionował prawo hrabiego Holsztynu do księstwa Szlezwiku i w 1409 zajął je. Holsztyn w odpowiedzi na to otworzył port dla Bractwa Prowiantowego (piraci), które zmusiło Eryka do wycofania się ze Szlezwiku do Danii. W latach 1415-1417 Eryk opanował niemal cały Szlezwik za pośrednictwem Hanzy. W 1418 zawarł rozejm, na jego mocy przekazał Hanzie w zastaw miasto Szlezwik. W 1421 Hanza oddała je Holsztynowi. DąŜąc do osłabienia handlowej potęgi Hanzy, Eryk wydał w 1422 edykt, na mocy którego jedynie Duńczycy mogli zajmować się handlem i rzemiosłem, a wówczas Hanza zawarła przymierze z Holsztynem (patrz KALMARSKA WOJNA z HANZĄ 1422-1435). Eryk utracił prawie cały Szlezwik, obronił się tylko Flensburg. Flota duńska zwycięŜyła statki Hanzy w cieśninie Sund (1428). Gdy Eryk nałoŜył cło na statki przepływające przez Sund (1428), flota i wojska hanzeatyckie i holsztyńskie obiegły Kopenhagę, aby wymusić odwołanie cła. Mieszkańcy miasta pod wodzą królowej, Ŝony Eryka, obronili miasto. W 1431 Flensburg wpadł w ręce Hanzy i Holsztyna. Cztery lata później Eryk zawarł pokój z Hanzą i Holsztynem na podyktowanych mu warunkach. Szlezwik wrócił do Holsztynu. KALKA, BITWA NAP RZEKĄ KALKĄ 1223.

Gdy Czyngis-chan podbijał Chorezm (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PlERWSZA 1218-

-1221), inna armia mongolska pod wodzą słynnego Subedeja (zm. ok. 1258) ruszyła na zachód od Morza Kaspijskiego w kierunku Morza Azowskiego (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA Ruś PIERWSZY 1221-1223). Ruscy ksiąŜęta wraz z wodzami połowieckimi pośpiesznie zgromadzili rzekomo 80-tysięczną armię (znalazły się w niej równieŜ niedobitki Kipczaków), nieprzygotowaną zupełnie do przeciwstawienia się mongolskiej strategii wojny błyskawicznej. Pozornym odwro-

252

tem Mongołowie wciągnęli te siły w głąb stepów. W 1223, w pobliŜu ujścia Dniepru, nad rzeką Kałką rusko-połowieckie siły spotkały się za znacznie mniejszą armią dowodzoną przez Subedeja. Pozorny odwrót straŜy tylnej Mongołów zwabił część Rusinów oraz Połowców w zasadzkę, doszło do ich oskrzydlenia. SzarŜe cięŜkiej jazdy i strzały łuczników złamały szyk rusko-połowiecki, pogromu dopełnił pościg. Reszta sił ruskich broniła się przez 3 dni. Wbrew warunkom kapitulacji została ona wyrŜnięta. Zwycięscy Mongołowie ruszyli na północ, wkrótce zawrócili i przewędrowali ok. 5000 km, by połączyć się w Persji z głównym trzonem armii dowodzonym przez Czyngis-chana. Patrz takŜe MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242. KAMBODśAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-1975. Władca KambodŜy (Kampuczy), ksiąŜę Norodom Sihanouk (ur. 1922) tolerował w kraju wpływy i agitację komunistyczną, a ponadto zezwalał Wietnamowi Północnemu na transport zaopatrzenia dla wojsk w Wietnamie Południowym przez port w Souhanoukville oraz szlakiem Ho Szi Mina przez KambodŜę, a takŜe na zakładanie baz w KambodŜy. Postępowanie to wciągnęło kraj w WIETNAMSKĄ WOJNĘ. Gdy Sihanouk zamknął port w 1970, wojska Wietnamu Północnego zaczęły pomagać kambodŜańskiej partii komunistycznej (Czerwoni Khmerzy) w walce przeciw Sihanoukowi. Podczas pobytu Sihanouka za granicą w marcu 1970 generał Łon Nol (ur. 1913), sympatyk Zachodu, dokonał zamachu stanu i obalił dotychczasowy rząd. Łon Nol zaŜądał wycofania wojsk północnowietnamskich i Viet Gongu z KambodŜy (poniewaŜ przewrót obalił jednocześnie monarchię, krajowi nadano miano Republiki Khmerskiej). Sihanouk ustanowił w Pekinie rząd na uchodźstwie. Łon Nola poparły USA i Wietnam Południowy, których wojska wkroczyły do KambodŜy; lotnictwo USA zwiększyło intensywność nalotów bombowych. Łon Nol, który w 1972 został

prezydentem, nie mógł powstrzymać marszu wojsk północnowietnamskich i wojsk Czerwonych Khmerów, które stopniowo przejmowały władzę nad obszarami rolniczymi. W latach 1972-1975 (szczególnie w marcu-kwietniu 1973) stolica kraju, Phnom Penh, naraŜona była na częsty ostrzał artyleryjski i okresowe oblęŜenia. 16 kwietnia 1975 wojska Czerwonych Khmerów zajęły miasto, rząd Łon Nola skapitulował (sam Łon Nol uciekł samolotem). Na mocy nowej konstytucji KambodŜa została przemianowana na Demokratyczną Republikę Kampuczy. Rządzący Czerwoni Khmerzy wysiedlili większość mieszkańców Phnom Penh. Liczba ofiar rozpętanego terroru przekroczyła pod względem procentowym liczbę ofiar holocaustu; około miliona ludzi zginęło na skutek długich i forsownych marszów do pracy w polu, głodu, a takŜe w egzekucjach dokonywanych przez komunistów. Ogólną liczbę ofiar terroru Czerwonych Khmerów ocenia się na 3 miliony (jedna trzecia całej populacji). Patrz takŜe KAMBODśAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978-1991. KAMBODśAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978-1991. Premier KambodŜy Poi Pot (ur. 1925) stał na czele Czerwonych Khmerów (komunistów), którzy poczynając od 1976 zaczęli wprowadzać drastyczne zmiany w kraju (patrz KAMBODśAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-1975); dyktatorski rząd Poi Pota przejął całą ziemię i wszystkie środki produkcji oraz masowo dopuszczał się łamania praw człowieka i ludobójstwa. Starcia przygraniczne z Wietnamem doprowadziły pod koniec 1977 do zerwania stosunków dyplomatycznych z tym krajem. Wietnamczycy nasilili ataki na granicę i nakłaniali mieszkańców KambodŜy do obalenia reŜimu Poi Pota. W końcu 1978 około 200-tysięczna armia wietnamska dokonała inwazji i zajęła KambodŜę; stolica Phnom Penh padła 9 stycznia 1979. Proklamowano Kampuczańską Republikę Ludową. ONZ odmówiła uznania Kampuczy. Prezydentem rządu popieranego przez Wietnam został przeciwnik Czerwo-

253

nych Khmerów, Heng Samrin (ur. 1931). JednakŜe wierni zwolennicy Czerwonych Khmerów walczyli nadal w okręgach wiejskich i w dŜungli, atakując linie komunikacyjne i unikając bezpośrednich starć na duŜą skalę. Poi Pot uciekł do dŜungli w północno-zachodniej części kraju. W 1982 trzy główne ugrupowania zbrojne antywietnamskich Khmerów utworzyły koalicję, która dąŜyła do wyparcia z kraju Wietnamczyków, a ksiąŜę Norodom Sihanouk (ur. 1922), były przywódca państwa, utworzył koalicyjny rząd na wygnaniu (w jego skład weszli równieŜ Czerwoni Khmerzy Poi Pota), uznany przez Organizację Narodów Zjednoczonych; rząd ten zgłosił gotowość zastąpienia wspieranego przez Wietnam rządu w KambodŜy. Oddziały wietnamskie gwałtownie atakowały połoŜone wzdłuŜ granicy syjamsko-kambodŜańskiej obozy khmerskich „wojowników o wolność"; od 1984 Wietnam wykazywał coraz większą zaleŜność od radzieckiej pomocy, bez której nie mógł kontynuować walki z partyzantami. W 1989 wojska wietnamskie ostatecznie opuściły teren KambodŜy. 23 października 1991 roku w ParyŜu wszystkie strony konfliktu podpisały porozumienie pokojowe, kończące trzynastoletnią wojnę domową w KambodŜy. Głową państwa został ksiąŜę Sihanouk. KAMBODśAŃSKI PRZEWRÓT 1811-1812.

Król KambodŜy Ang Czan II (1791-1835) uznawał zwierzchność zarówno Syjamu, jak i Wietnamu. Płacona obu tym krajom danina miała zapewnić KambodŜy spokój. Brat Ang Czana, który dąŜył do przejęcia tronu, starał się pozyskać pomoc Syjamu (1811). Król Syjamu Rama II (1768-1824) wysłał armię, która pomogła usunąć dotychczasowego władcę. Ang Czan uciekł do południowego Wietnamu, by starać się o pomoc w odzyskaniu tronu. Cesarz Wietnamu Gia Long (1762-1820) wyprawił do KambodŜy duŜą armię. Zastraszyła ona wojska syjamskie, które wycofały się bez walki. Tron objął ponownie Ang Czan. Patrz takŜe SYJAMSKO-KAMBODśAŃSKA WOJNA 1831-1834.

KAMBODiAŃSKO-SYJAMSKIE

WOJNY.

Patrz SYJAMSKO-KAMBODśAŃSKIE WOJNY.

KAMBODśAŃSKO-TAJLANDZKA WOJNA PRZYGRANICZNA 1977-1980. Po opanowaniu w 1975 KambodŜy przez Czerwonych Khmerów tysiące uchodźców przekroczyło granicę z Tajlandią, by uniknąć głodu i śmierci. Oddziały Khmerów zaatakowały tereny przygraniczne w pobliŜu Aranjaprapthet. Tajlandia zamknęła granicę, postawiła armię w stan gotowości, a później za pomocą lotnictwa i artylerii zmusiła nieprzyjaciela do odwrotu. W latach 1979-1980 wietnamskie wojska okupujące KambodŜę często naruszały granicę Tajlandii poszukując partyzantów kambodŜańskich, ukrywających się rzekomo w obozach uchodźców (w których schronienie znalazło równieŜ wielu uchodźców z Wietnamu i Laosu). W dalszym ciągu na granicy dochodziło do starć. W tym okresie wojskowy rząd Tajlandii tłumił w kraju powstania organizowanie przez komunistów tajlandzkich, bunty plemienia Meo i separatystów muzułmańskich oraz zwalczał gangi handlarzy narkotyków. KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710.

Król Francji Ludwik XIV (1638-1717) chcąc zmusić Francuzów do wyznawania katolicyzmu, odwołał (1685) edykt nantejski z 1598, gwarantujący protestantom swobody religijne, obywatelskie i prawa polityczne. Reakcja na odwołanie edyktu była początkowo Ŝywa, ale spokojna. Dopiero represje sprowokowały wieśniaków z Cevennes i innych regionów Langwedocji do zabicia w 1702 znienawidzonego prześladowcy. Od tego czasu francuscy protestanci, zwani kamizardami z powodu białych koszul (camisas) noszonych jako znak rozpoznawczy w czasie nocnych napadów, plądrowali i palili kościoły, wypędzali, a czasem zabijali wrogich im księŜy. Przywódcami kamizardów byli Jean Cavalier (1681?-1740) i Roland Laporte (1675-1704). Represje były niesłychanie ostre; władze często paliły całe

254

wsie i dokonywały eksterminacji mieszkańców. Laporte zginął w 1704; tego samego roku poddał się Cavalier, zwiedziony ustępstwami i obietnicami marszałka Francji Claude'a de Yillarsa (1653-1734). Pozbawieni przywódców kamizardowie walczyli aŜ do 1710; prześladowania trwały jeszcze po śmierci Ludwika XIV, do 1750. KAMPANIA WRZEŚNIOWA W POLSCE 1939. Patrz BLITZKRIEG 1939.

KANADYJSKIE POWSTANIA 1837. Patrz MACKENZIEGO POWSTANIE 1837; PAPINEAU POWSTANIE 1837.

KANDll WOJNA 1645-1669. Sułtan turecki Ibrahim I (1615-1648) rozpoczął działania wojenne w celu zdobycia weneckiej kolonii Kandii (Kandią nazywali Wenecjanie Kretę i jej główne miasto Iraklion). Turcy szybko zdobyli przyczółek na wyspie i w 1648 obiegli Iraklion. W tym czasie weneckie okręty zablokowały Dardanele, co doprowadziło do głodu i rozruchów w Konstantynopolu (Stambule). Flota wenecka zapewniała Kandii stałe dostawy umoŜliwiające Wenecjanom (w późniejszych latach pod przywództwem Francesca Morosiniego [1618-1694]) opieranie się przez 22 lata licznym tureckim oblęŜeniom. W końcu twierdza Kandią w 1669, oblęŜona od 1666, uległa wojskom tureckim pod wodzą wielkiego wezyra Ahmeda Kupriilego (Morosini poddał się po wycofaniu się wojsk francuskich, które wspierały Wenecjan). W trakcie oblęŜenia Turcy dla ochrony przed wypadami oblęŜonych łączyli przekopy szańcami równoległymi do atakowanego frontu twierdzy. Doświadczenia z walk o Kandię wywarły wpływ na traktaty Yaubana o zdobywaniu twierdz. Traktat pokojowy przyznał Turkom większą część Krety; Wenecjanie zrzekli się panowania nad wieloma wyspami i fortecami na Morzu Egejskim i w Dalmacji. Po pięciuset latach panowania nad tym regionem Wenecja utraciła tu niemal całkowicie swoje wpływy.

KAPPELSKIE WOJNY 1529, 1531. Napięcia między katolikami i protestantami w Szwajcarii były w XVI w. odbiciem podobnych sporów w Niemczech (patrz CHŁOPSKA WOJNA w NIEMCZECH 1524-1525; SZMALKADZKA WOJNA 1546-1547). W Zurychu oraz w kantonie zuryskim mieszkali protestanci, pozostający pod silnym wpływem protestanckiego reformatora religijnego Ulricha Zwingliego (1484-1531). Zurych zaczął szerzyć protestantyzm w sąsiednich kantonach i ograniczać stosunki handlowe z kantonami zachowującymi nadal wierność Rzymowi. Pięć kantonów Związku Szwajcarskiego - Uri, Schwyz, Lucerna, Unterwalden i Zug - utworzyło w 1520 Związek Katolicki w celu obrony wiary katolickiej. Zwingli doprowadził do wyprawy wojsk Zurychu przeciw Związkowi. Rozejm podpisany w Kappel (na granicy kantonów Zurych i Zug) zmuszał Związek Katolicki do zerwania związków ze wspierającą go Austrią. Kantony obydwu wyznań związku szwajcarskiego gwarantowały sobie wzajemnie wolność religijną. Jednak w 1531 Związek Katolicki, przekonany, Ŝe szósty kanton katolicki, Turgowia, jest siłą nawracany na protestantyzm, rozpoczął wojnę z Zurychem i zwycięŜył pośpiesznie zebraną armię przeciwnika w bitwie pod Kappel, 11 października 1531; Zwingli poległ w walce. Drugi pokój w Kappel (1531) uznał prawa i swobody katolików. Patrz takŜe VILLMERGEŃSKIE WOJNY. KARABINOWA WOJNA PLEMIENIA BASUTO 1880-1881. Wprawdzie wodzowie Basuto z Sotho w południowej Afryce prosili Brytyjczyków o ochronę przed Burami (patrz BASUTO PLEMIENIA WOJNA isós-ises), nie chcieli jednak rezygnować z własnej władzy plemiennej. Gdy Brytyjczycy zaniepokojeni rozpowszechnianiem się broni palnej nakazali, by Basuto zdali broń, wybuchło powstanie. Ofiary w ludziach były bardzo duŜe. Pod koniec 1881 obie strony konfliktu zgodziły się na sąd rozjemczy sir Herculesa Robinsona. Sąd zadecydował, Ŝe Basuto mają zarejestrować karabiny, uzyskać pozwolenie na posiadanie broni i zapłacić

255

odszkodowanie. Po wycofaniu wojsk brytyjskich decyzji tej nie moŜna było wyegzekwować. KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 605 p.n.e. Babilończycy wraz z Medami dokonali w 609 podziału północnej części imperium asyryjskiego między siebie (patrz ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-009 p.n.e.), Syrię i Palestynę opanował natomiast egipski faraon Necho II (wzmian. ok. 609-593) w ostatnich latach istnienia Asyrii sprzymierzony z nią. Król Babilonii Nabopalassar (wzmian. 625-605) wyprawił swego syna i następcę Nabuchodonozora III (Nebokadnezera), aby podbił te obszary. Stoczył on z egipskimi wojskami pod wodzą Necho bitwę pod Karkemisz nad Eufratem. Po zaciętej walce Egipcjanie ponieśli cięŜkie straty i zostali pobici. Wojska babilońskie dopadły Egipcjan pod Hamath w pobliŜu Morza Martwego; walka była równie gwałtowna jak pod Karkemisz. Egipcjanie ponieśli klęskę. W 604 wyparto z Palestyny ostatnich Egipcjan. Wprawdzie Egipt prowadził z Babilonią walki jeszcze w 601, ale swoje azjatyckie posiadłości stracił w 604. KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 1834-1839. Po śmierci władcy hiszpańskiego Ferdynanda VII (1784-1833) brat króla don Carlos (1788-1855) i jego konserwatywni zwolennicy (karliści) sprzeciwili się objęciu tronu przez Izabelę II (1830-1904). Trzyletnia Izabela, córka Ferdynanda i wyznaczona przez niego następczyni tronu, ogłoszona została królową dzięki poparciu wojska i rządu; regentką została jej matka Maria Krystyna (1806-1878). Karliści uwaŜali, Ŝe prawowitym następcą tronu jest don Carlos; powoływali się na prawo salickie, wykluczające dziedziczenie tronu przez kobiety. Duchowieństwo i większa część północnej Hiszpanii (Kraj Basków, Katalonia, Aragonia i Nawarra) poparli reakcyjną Partię Apostolską, która obwołała królem kandydata karlistów, don Carlosa (Karol V). Rząd hiszpański pod przewodnictwem po-

pieranej przez liberałów Marii Krystyny zawarł czterostronny sojusz z Portugalią, Francją i Wielką Brytanią zapewniając sobie zagraniczną pomoc przeciw karlistom, którzy rozpoczęli powstanie mające na celu obalenie konstytucyjnego rządu i pokonanie stronników Krystyny (krystyniści). Do 1835 wojska karlistów pod dowództwem generała Tomasa Zumalacarreguiego (1788-1835) odniosły kilka zwycięstw na północy kraju. Jednak w 1835, w czasie nieudanego oblęŜenia Bilbao, generał został ranny w nogę i zmarł na skutek niefachowej opieki medycznej. Później przewagę zyskiwały wojska krystynistów i rządu pod komendą generała Baldomero Espartero (1792-1879) wspierane przez tzw. Legion Hiszpański z Wielkiej Brytanii i francuską Legię Cudzoziemską, która wyróŜniła się zwycięstwami w bitwach pod Terapegui (1836) i Huesca (1837). W 1837 don Carlos musiał wycofać się z Madrytu. 31 sierpnia 1839 Maroto (1785-1847), naczelny dowódca karlistów, bez upowaŜnienia don Carlosa podpisał w Yergarze układ (pojednanie w Yergarze), w którym on i jego wojska opowiedzieli się po stronie krystynistów w zamian za amnestię, a takŜe wolność dla Kraju Basków i prowincji Nawarra. Don Carlos i niektórzy jego zwolennicy uciekli do Bourges we Francji. W kraju zostały oddziały karlistów pod dowództwem „ojca" Ramona Cabrery (1806-1877); walki toczyły się nadal w Katalonii; Espartero rozgromił karlistów w lipcu 1840. Druga wojna Karlistów 1873-1876. Po obaleniu Izabeli (patrz HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1868) w 1870 Kortezy (zgromadzenie narodowe) obwołały królem księcia Amadeusza Aostę z Sabaudii. JednakŜe silna opozycja pokonanych kandydatów do tronu oraz sprzeciw społeczeństwa, a takŜe zamach na jego Ŝycie zmusiły Amadeusza do ustąpienia w 1873. W tym samym czasie opanowane przez radykałów Kortezy proklamowały pierwszą republikę hiszpańską. Karliści, zwolennicy tradycyjnej monarchii, podnieśli natychmiast powstanie mające na celu poparcie don Carlosa III, wnuka pierw-

256

szego don Carlosa i trzeciego kandydata karlistów do tronu. Karliści z pomocą Basków zdobyli znaczne obszary na północy, na południu miasta powołały komuny. Armia ulegała podziałom w miarę przechodzenia generałów na stronę karlistów, którzy zdobyli Alcoy, Sewillę, Kadyks i Walencję; inne miasta skapitulowały bez walki. Kartagena poddała się po czterech miesiącach oblęŜenia. W styczniu 1874 republika upadła, a na jej miejsce ustanowiono dyktaturę wojskową; dyktatorem został generał Francisco Serrano Dominguez (1810-1885). Generał wysłał wojsko, by zmusić karlistów do odstąpienia od oblęŜenia Bilbao. W Hiszpanii zapanował chaos, rujnująca kraj wojna domowa, prowadzona przez obie strony z niesłychanym okrucieństwem. Mimo zwycięstw karlistów pod Estellą i Cuencą w końcu 1874 dowódcy wojskowi przywrócili monarchię hiszpańskich Burbonów powołując na tron syna Izabeli, Alfonsa XII (1857-1885), który miał sprawować rządy konstytucyjne. W rok później wojska Alfonsa zdołały zgnieść powstanie karlistów w Katalonii i Aragonii i po długim oblęŜeniu weszły w lutym 1876 do twierdzy Basków, Pampeluny. Don Carlos zrezygnował z walki i zbiegł do Francji; około 10 tysięcy karlistów skazano na wygnanie. Prowincje Basków utraciły swoje przywileje w zakresie podatków i organizacji wojska. W lipcu 1876 nowo wybrane Kortezy ratyfikowały konstytucję. Patrz takŜe HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840-1843. KARMATÓW POWSTANIE 899-906. Karmaci, duŜy odłam szyitów, zwolennicy wspólnoty mienia, mieszkający w dolnej Mezopotamii, powstali przeciw ortodoksyjnym rządom kalifatu. W 899 kalif Al-Mutadid (zm. 902) wysłał wojsko, które jednak nie zdołało zdławić buntu. Karmaci pod wodzą Abu Sa'ida al-DŜannabi (zm. 913) zajęli duŜą część terytorium Mezopotamii i Syrii, zdobyli waŜne miasta muzułmańskie, w tym Basrę nad rzeką Szatt al-Arab, w pobliŜu Zatoki Perskiej. W końcu wycofali się do

Arabii, gdzie załoŜyli niepodległe państwo nad brzegami Zatoki Perskiej, blisko obecnego państwa Bahrajn. Karmaci z Syrii zostali w krótkim czasie pokonani przez wojska kalifatu. Patrz takŜe MEKKI SPUSTOSZENIE 930. KARNATIK, WOJNA W KARANTIKU PIERW. SZA 1744-1748. AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA odbiła się echem takŜe w Indiach, gdzie francuska Kompania Wschodnioindyjska walczyła z brytyjską Kompanią Wschodnioindyjska o władzę nad Karnatikiem, na południu Indii. Sprzymierzone wojska francuskie i indyjskie dowodzone przez Josepha Frangois Dupleix'a (1696-1763), gubernatora francuskich kolonii w Indiach, zdobyły w 1746 miasto Madras i udaremniły pomoc, jakiej Brytyjczycy starali się udzielić swoim indyjskim sojusznikom w Karnatiku. Zawarcie traktatu w Aix-la-Chapelle w Europie, w 1746, powstrzymało walki w Indiach; Madras wrócił do Wielkiej Brytanii (w zamian za oddany Francji Louisbourg w Nowej Szkocji, zdobyty przez Brytyjczyków w czasie KRÓLA JERZEGO WOJNY). Druga wojna w Karnatiku 1749-1754. Przyczyną wznowienia wojny była pomoc udzielana przez francuską Kompanię Wschodnioindyjska oraz brytyjską Kompanię Wschodnioindyjska róŜnym pretendentom muzułmańskim do tytułu nababa (wicekróla) Karnatiku. W 1751 Dupleix opanował Karnatik oraz niemal cały Dekan (równina zajmująca większą część Półwyspu Indyjskiego). Sprzymierzone wojska brytyjskie i indyjskie dowodzone przez Roberta Clive'a (1725-1774) zdobyły 12 września 1751 ufortyfikowane miasto Arkot, a następnie oparły się dzielnie 53-dniowemu oblęŜeniu miasta przez Francuzów i przerwały francusko-indyjskie oblęŜenie Trićinopoly (Tirućirapalli) w południowo-wschodniej części Karnatiku. Po odwołaniu Dupleix'a do ParyŜa zniknęły wszelkie nadzieje na powstanie francuskiego imperium w Indiach. Patrz takŜe SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763.

257

KAROLA WIELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOCNĄ HISZPANIĘ 777-801. Karol Wielki (742-814), gdy uznał, Ŝe sytuacja w Saksonii jest opanowana (patrz KAROLA WIELKIEGO WOJNA z SASAMI 772-804), a jednocześnie wiedząc o tym, Ŝe Hiszpanię arabską rozrywają wewnętrzne walki, na prośbę arabskich przeciwników dynastii Omajjadów w 777 na czele licznej armii wyruszył do Hiszpanii. Wbrew obietnicom jego armii nie wpuszczono do Saragossy. Frankowie zdobyli kilka innych miast. Wzywany do powrotu do kraju z powodu kłopotów z Sasami Karol zapewne przez pomyłkę wziął Pampelunę za miasto Maurów; Frankowie zrównali miasto z ziemią wywołując tym gniew chrześcijańskich Basków z Nawarry, którzy wspólnie z muzułmanami urządzili 15 sierpnia 778 zasadzkę pod Roncevalles i rozbili tylną straŜ armii Karola dowodzoną przez jego siostrzeńca, Rolanda (zm. 778). Bitwa w Pirenejach stała się tematem „Pieśni o Rolandzie", słynnego poematu epickiego, który wykreował Rolanda na legendarnego bohatera. Karol nigdy nie wrócił do Hiszpanii, ale ludność Akwitanii wchodzącej w skład państwa Karola nadal walczyła z Maurami. Frankom udało się podporządkować Basków i zmusić Maurów do wycofania się na południe, za rzekę Ebro. Po długim oblęŜeniu (800-801) Barcelona poddała się Frankom i została wcielona do marchii hiszpańskiej, frankońskiej prowincji w północno-wschodniej Hiszpanii, ustanowionej w celu powstrzymania Maurów. KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814.

Zgodnie ze zwyczajem frankońskim po śmierci Pepina Krótkiego (714?-768), pierwszego króla Franków z dynastii Karolingów, królestwo podzielono między dwóch synów, Karola (742-814) i Karlomana II (751-771). Nieskłonni do współpracy bracia (co, jak się wydaje, było powszechne u Franków) władali samodzielnie, Karol - zachodnimi Frankami (Neustria), a Karloman - wschodnimi (Austrazja). Po śmierci Karlomana Karol przejął jego ziemie, został

królem wszystkich Franków i rozpoczął błyskotliwą grę polityczną, która doprowadziła do powstania cesarstwa frankońskiego i koronacji Karola na cesarza Zachodniego Cesarstwa, czyli Świętego Cesarstwa Rzymskiego; Karol zyskał równieŜ przydomek „Wielki" (Charlemagne). Przeszedł do historii dzięki swoim osiągnięciom w umacnianiu władzy Kościoła, w stworzeniu nowego sądownictwa i sprawnej administracji, a takŜe szkolnictwa. Wszystko to było umoŜliwiły jego sukcesy militarne. Karol wcześnie zaczął toczyć wojny. Po przejęciu królestwa Karlomana Ŝona i dzieci tego ostatniego schroniły się u Dezyderiusza (wzmian. 756-774), księcia Toskanii i ostatniego króla Longobardów. Dezyderiusz najechał Państwo Kościelne 772. Na prośbę papieŜa Hadriana Karol Wielki wyprawił się do Lombardii (patrz KAROLA WIELKIEGO ZWYCIĘSTWO NAD DEZYDERIUSZEM 773-774). Karol jeszcze podczas przygotowań do działań w Lombardii w 772 rozpoczął 32-letnią wojnę z poganami, Sasami (patrz KAROLA WIELKIEGO WOJNA z SASAMI 772-804). W 776 zdławił powstanie w Lombardii, w 778 poniósł poraŜkę w Hiszpanii (patrz KAROLA WIELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOCNĄ HISZPANIĘ

777-801), w 780 przybył do Italii, by koronować swego syna na króla Longobardów i wzmocnić autorytet papiestwa, później poniósł kilka poraŜek w walkach z Sasami, które pomścił haniebną masakrą w 782. Karol Wielki zdołał stworzyć wielkie cesarstwo i kierować nim mimo najazdów na Saksonię (między rzekami Elbą i Łabą), karnej wyprawy przeciw Bretanii w 786, podboju Bawarii w 787-788, pięcioletniej wojny z Awarami (patrz FRANKÓW i AWARÓW WOJNA 791-796) oraz wyprawy do Italii, która przebiegła bez walki i zakończyła się koronacją Karola na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Rzym, 800) i do wojny z cesarstwem bizantyjskim (patrz FRANKOŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 803-8io). Wojska Karola Wielkiego ostatecznie zwycięŜyły Sasów w 804, podporządkowały Czechów w 805, słowiańskich ŁuŜyczan w 806, a w latach

258

808-810 toczyły wojny z Duńczykami i innymi sprzymierzeńcami Sasów, którzy nie przerwali walk w 804. Po 804 podstarzały i schorowany Karol Wielki nie brał juŜ udziału w wyprawach wojennych. Zajął się prawodawstwem, a w 811 sporządził testament; choć miał 18 dzieci, wyznaczył na swego jedynego następcę syna Ludwika I PoboŜnego (778-840), który miał być władcą całego, nie podzielonego państwa frankońskiego. Patrz takŜe FRANKOŃSKIE WOJNY DOMOWE. KAROLA WIELKIEGO WOJNA Z SASAMI 772-804. Z wielu wojen Karola Wielkiego (742-814) najbardziej długotrwała była wojna z Sasami, ostatnim pogańskim, niezaleŜnym plemieniem w Niemczech. W odróŜnieniu od swoich pobratymców z Brytanii, Sasi - podobnie jak ich słowiańscy i skandynawscy sąsiedzi - nie kwapili się do przyjęcia chrześcijaństwa. Pociągało ich bogactwo Franków. Dlatego dokonywali oni licznych, rabunkowych najazdów na Austrazję (ziemie wschodnich Franków). Podbicie Sasów zajęło Karolowi 32 lata, w czasie których dokonał 14 wypraw na Saksonię (między rzekami Elbą i Łabą). Pierwsza kampania w 772 była okrutnym odwetem. Frankowie zniszczyli kolumnę Irminsul, saski symbol mitycznego drzewa dźwigającego świat, i zdobyli przechowywane przy niej skarby. Nie zraŜeni obojętnością swoich bogów Sasi najeŜdŜali nadal Austrazję; zmusiło to Karola Wielkiego do podjęcia w 775 duŜej wyprawy. Sasi opierali się zaciekle i skutecznie. Wtedy Karol Wielki zmienił strategię; do tej pory prowadził wyprawy odwetowe pustosząc Saksonię, odtąd stopniowo podbijał kraj, budował tam warownie i posyłał misjonarzy. Jego przeciwnicy pozyskali sobie Widukinda (zm. 807?), westfalskiego przywódcę, który z pomocą Duńczyków i Słowian nękał Karola w latach 777-785. W 782 Widukind rozbił armię Franków w trakcie przeprawy przez Wezerę, co doprowadziło do ogólnego powstania Sasów. W odwecie Karol Wielki kazał wy-

mordować 4500 Sasów pod Yerden (782). W 785 Widukind poddał się i w następnym roku przyjął chrzest, ale nie miało to wielkiego wpływu na przebieg wojny. Kampania Karola przeciw Sasom stała się tak bezlitosna, Ŝe Alkuin (735-804), uczony przebywający na dworze Karola, zwrócił mu na to uwagę. Po powstaniu Sasów w 792 Karol co rok najeŜdŜał Saksonię. W 795 zaczął przesiedlać Sasów i osadzać na ich ziemiach Franków. Ostatnia kampania Karola zakończyła się kapitulacją Sasów w Nordalbingii (Holsztyn) w 804. Wojna była okrutna i przyniosła trwałe skutki. Sasi przyjęli chrześcijaństwo, ale zachowali toŜsamość plemienną, a ich dialekt przetrwał do dnia dzisiejszego. Patrz takŜe KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814. KAROLA WIELKIEGO ZWYCIĘSTWO NAD DEZYDERIUSZEM 773-774. Za panowania Pepina Krótkiego (714?-768) Frankowie z powodzeniem bronili Rzymu przed atakami Longobardów (754, 756). Odebrane Longobardom ziemie Pepin przekazał papieŜowi jako „darowiznę Pepina" (stały się one podstawą Państwa Kościelnego). Później Dezyderiusz (wzmian. 756-774), ksiąŜę Toskanii i ostatni król Longobardów, który w 770 wydał córkę za Karola Wielkiego, króla Franków, zaczął występować przeciw stronnictwu frankijskiemu w Italii. Karol Wielki rozwiódł się ze swą longobardzką Ŝoną i przejął ziemie swego niedawno zmarłego brata Karlomana II (751-771), którego dzieci i Ŝona znalazły schronienie u Dezyderiusza. Gdy Dezyderiusz najechał Państwo Kościelne (771) papieŜ Hadrian I (zm. 795) poprosił Karola o pomoc. Frankowie przeszli Alpy włoskie, opanowali Weronę, ujęli tam rodzinę Karlomana (773), obiegli i zdobyli stolicę Lombardii, Pawie, i wzięli do niewoli Dezyderiusza, którego jako jeńca umieścili w klasztorze, w pobliŜu Liege (774). Karol Wielki przyjął tytuł króla Longobardów, spędził Wielkanoc 774 w Rzymie, potwierdził nadania poczynione papiestwu przez swego ojca Pepina Krót-

259

kiego i od tego czasu tytułował się królem Franków i Longobardów i patrycjuszem Rzymian. KARTAGINY l SYRAKUZ WOJNA 481-480

p.n.e. Kartagina, staroŜytne miasto-państwo w Afryce Północnej, panująca nad zachodnią Sycylią, niepokoiła się w początkach V w. wzrostem potęgi Syrakuz, greckiego miasta-państwa na Sycylii. Kartagina zorganizowała ogromną wyprawę, która pod wodzą Hamilkara Barkasa (zm. 480) wylądowała w Panormus (Palermo). Wojska wyruszyły do Himery i rozpoczęły oblęŜenie miasta. W odpowiedzi Syrakuzy wysłały przeciw Hamilkarowi i jego teściowi (który prawdopodobnie doprowadził do tej wyprawy) duŜą armię prowadzoną przez Gelona (zm. 478), tyrana Syrakuz. Syrakuzańczycy zadali wojskom Kartaginy dotkliwą klęskę; w bitwie zginął równieŜ Hamilkar. Mszcząc się za tę poraŜkę 70 lat później Hannibal zniszczył Himerę; patrz HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY 408 p.n.e. KARTAGIŃSKA WOJNA DOMOWA 241 -237 p.n.e. W pierwszej PUNICKIEJ WOJNIE

w 241 Rzymianie rozbili flotę Kartaginy u Wysp Egadzkich i zdobyli całą Sycylię. Oprócz tego Kartagina musiała wypłacić 3200 talentów srebra (czyli ok. 81 300 kg) kontrybucji. Niemal natychmiast po tej klęsce w innych posiadłościach kartagińskich rozpoczął się bunt wojsk najemnych; miał on szczególnie powaŜny przebieg na Sardynii. Kartagina usiłowała ukarać buntowników, ale Rzymianie skorzystali z okazji i wypowiedzieli wojnę Kartaginie, zajęli Sardynię i Korsykę, a ponadto kazali jej zapłacić dodatkowo 1700 talentów srebra. KARTAGINSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWl ł EPIRU 278-276 p.n.e. Rzymianie naruszając istniejący układ z Tarentem, kolonią spartańską w Apulii, wysłali okręty do Zatoki Tarenckiej, które zatopiła flota Tarentu. Stało się to początkiem wojny. Tarent zwrócił się do Pyrrusa (319-272), króla

Epiru, z prośbą o pomoc. Pyrrus zadał Rzymianom bolesne ciosy zwycięŜając ich pod Herakleą w 280 i pod Auskulum w 279; te zwycięstwa osiągnął m.in. dzięki zaskoczeniu, jakim było dla Rzymian uŜycie w walce słoni. Kartagińczycy obawiali się, Ŝe Pyrrus w interesie Greków sycylijskich spróbuje podbić obszary kartagińskie na Sycylii, wobec tego zaofiarowali Rzymowi pomoc w postaci floty i pieniędzy. Wszczęcie przez Kartaginę wojny z Syrakuzami spowodowało to, Ŝe miasto to oraz Leontinoj zwróciły się do Pyrrusa z prośbą o pomoc. W 278 Pyrrus przybył do Sycylii i zdobył wszystkie kartagińskie terytoria z wyjątkiem Lilybaeum (Marsali). Spory Pyrrusa z Grekami sycylijskimi sprawiły, Ŝe król w 276 opuścił wyspę. Kartagińczycy wkrótce odzyskali swe posiadłości. Patrz takŜe RZYMSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI z EPIRU 281-272 p.n.e.

KARTAGIŃSKIE WOJNY. Patrz PuNICKIE WOJNY.

„KARTOFLANA WOJNA". Patrz BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778-1779.

KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1065-1072. Po śmierci Ferdynanda I (zm. 1065), króla Kastylii i Leonu, jego potomkowie podzielili królestwo. Najstarszy syn, Sancho II (ok. 1038-1072), który został królem Kastylii, dąŜył do zjednoczenia Hiszpanii pod swoim panowaniem. Po nieudanej wojnie TRZECH SANCHO prowadzonej przeciw kuzynom Sancho II wystąpił przeciw własnym braciom, królowi Leonu Alfonsowi VI (1030-1109) i królowi Galicji Garcii (wzmian. 1065-1073). W 1068 Alfons poniósł klęskę pod Llantadą, ale zdołał zachować swoje królestwo. W 1071 Sancho wyparł Garcię z Galicji i zwycięŜył Alfonsa pod Golpejerą. Wzięty do niewoli Alfons został następnie wypędzony z Leonu; przez krótki czas przebywał na mauretańskim dworze w Toledo, w Hiszpanii. Wkrótce siostra Alfonsa wznieciła powstanie w Leo-

260

nie. Schroniła się w ufortyfikowanym mieście, Zamorze, obleganym potem przez Sancha. Podczas szturmu miasta Sancho został zabity przez rycerza, który go zdradził. Po śmierci Sancha jego armia załamała się i odstąpiła od oblęŜenia. Alfons wrócił i przejął panowanie nad obu królestwami - Kastylią i Leonem (1072). Garcia miał nadzieję na odzyskanie Galicji, naleŜnego mu dziedzictwa, ale Alfons uwięził go i doŜywotnio przetrzymywał w więzieniu (1073). Alfons, władca Kastylii, Leonu i Galicji, był wówczas prawdopodobnie najpotęŜniejszym chrześcijańskim królem w Hiszpanii. Patrz takŜe ALMORAWIDÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094. KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1214-1218. Po śmierci monarchów kastylijskich, króla Alfonsa VIII (1155-1214) i królowej Eleonory (zm. 1214) na tron wstąpił jedenastoletni Henryk I (1203-1217), a jego opiekunką została siostra Berengaria (Berenguela) (1171-1246). Wobec planów grupy moŜnowładców przejęcia opieki nad Henrykiem, a wraz z opieką i władzy, Berengaria pod określonymi warunkami powierzyła opiekę nad bratem hrabiemu Kastylii. Hrabia zlekcewaŜył porozumienie, a jego despotyczne postępowanie przywiodło Kastylię na skraj rewolty i ruiny. Po przypadkowej śmierci Henryka w 1217 Berengaria jako prawowita następczyni tronu została na parę miesięcy królową. Na Ŝądanie poddanych ustąpiła swojemu synowi prawo do sukcesji bez wiedzy jego ojca, króla Leonu Alfonsa IX (zm. 1230). 31 sierpnia 1217 syn Berengarii Ferdynand III został królem Kastylii i przystąpił do podporządkowywania sobie miast popierających hrabiego Kastylii. Dowiedziawszy się o tym, Alfons najechał Kastylię z zamiarem połączenia obu królestw (Kastylii i Leonu) pod swoim panowaniem. Stwierdziwszy, Ŝe nie ma Ŝadnego poparcia, a wszyscy panowie opowiedzieli się po stronie Ferdynanda, Alfons wycofał się i w sierpniu 1218 zawarł polubowne porozumienie z synem, który pozostał na tronie Kastylii, a później - po śmierci ojca - odziedziczył Leon.

KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1474-1479. Wbrew porozumieniu z przyrodnim bratem, królem Kastylii i Leonu Henrykiem IV (1425-1475), księŜniczka Izabela (1451-1504) z Kastylii poślubiła (1469) księcia Ferdynanda Aragońskiego (1452-1516). Henryka IV nieustannie nakłaniano, aby wyznaczył na następczynię tronu swą rzekomą córkę Joannę la Beltraneja (1462-1530) z Portugalii. Po śmierci Henryka w 1474, mimo wcześniejszejszego zaprzysięŜenia Joanny na królową Kastylii, na mocy porozumienia zawartego między grupą moŜnowładców i duchowieństwa a Izabelą i Ferdynandem, ci ostatni objęli wspólnie panowanie nad Kastylią i Leonem. Wielu baronów poparło jednak Joannę i - by wzmocnić jej pozycję - doprowadziło do zawarcia per procura małŜeństwa Joanny z jej wujem, królem Portugalii Alfonsem V (1432-1481). Alfons wyprawił wojska portugalskie, które w 1475 zdobyły twierdzę Zamora w Leonie. Większe sukcesy odniosły jednak wojska kastylijskie, które zajęły ziemie opuszczone przez zbiegłych baronów i nakłoniły zbuntowane miasta do powrotu pod panowanie władców Kastylii. Następnie Kastylijczycy odzyskali Zamorę i ostatecznie zwycięŜyli wojska Alfonsa w bitwie pod Toro w marcu 1476. Madryt, który popierał Joannę, poddał się władzy króla Ferdynanda V i królowej Izabeli I. Gdy Alfonsowi nie udało się uzyskać pomocy z Francji, baronowie wynegocjowali korzystny traktat pokojowy z Trujillo, podpisany 14 września 1479, w którym zgodzili się na wspólne panowanie Ferdynanda i Izabeli. Alfons zrezygnował z roszczeń do tronu Kastylii, uniewaŜnił małŜeństwo z Joanną i oddał hiszpańskie posiadłości w Estremadurze i na Wyspach Kanaryjskich. Ferdynand i Izabela uznali portugalskie zdobycze w Afryce. Joanna wolała udać się do klasztoru w Portugalii niŜ poślubić jednorocznego syna jej władców. KATALOŃSKIEJ KOMPANII NAPADY 1302-1311. Cesarz bizantyjski Andronikos II

261

Paleolog (1260-1332), który ze względów finansowych ograniczył liczebność armii cesarskiej, do walki z napadającymi Turkami osmańskimi dowodzonymi przez Osmana I (1258-1326) najął kompanię katalońską pod wodzą Rogera de Flora (zm. 1305). W 1304 Katalończycy pokonali Turków w Filadelfii, w zachodniej części Azji Mniejszej, ale później zbuntowali się, gdyŜ uwaŜali, Ŝe cesarz nie wynagrodził ich naleŜycie. Kompania bez powodzenia zaatakowała Konstantynopol. W odwecie za zamordowanie Flora (z rozkazu cesarza) Katalończycy zaczęli pustoszyć prowincje Bizancjum i mordować mieszkańców; szczególnie dali się we znaki w Tracji i Macedonii. Przez lata byli plagą cesarstwa, aŜ wreszcie przenieśli się do Grecji, gdzie w 1311 ustanowili księstwo Aten. KATALOŃSKIE POWSTANIE

1461-1472.

Przyczyną wybuchu zamieszek w Katalonii, w północno-wschodniej Hiszpanii, były spory dynastyczne. Po śmierci popieranego przez nich pretendenta do tronu Katalończycy proklamowali republikę i rozpoczęli oblęŜenie Gerony, siedziby króla Neapolu, Ferdynanda I (1423-1494), nominalnego władcy Katalonii. W 1462 król Francji Ludwik XI (1423-1483) poparł roszczenia Jana II (1397-1479) króla Aragonii, Nawarry i Sycylii do tronu Katalonii. Katalońscy powstańcy wyrazili sprzeciw i ofiarowali tron Katalonii najpierw Henrykowi IV z Kastylii, a potem kolejno portugalskiemu konstablowi Piotrowi (zm. 1466) i Renę d'Anjou (1409-1480). Renę wysłał do Barcelony, głównego miasta Katalonii, swojego syna, Jana z Kalabrii (zm. 1470), by ten objął panowanie. Po śmierci Jana z Kalabrii Katalonię przejął pod swoje panowanie król aragoński Jan. Po unii z Aragonem i Kastylią w 1479 znaczenie Katalonii jako „niezaleŜnego" regionu zaczęło maleć. KATALOŃSKIE POWSTANIE

1640-1659.

Katalończycy, opowiadający się za autonomią, przeciwni byli polityce rządu hra-

biego Olivaresa (1587-1645), wszechwładnego ministra króla Filipa IV (1605-1665), który dąŜył do centralizacji władzy i zwiększał podatki. W czasie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY obecność kwaterujących w Katalonii wojsk kastylijskich oraz urzędników rządowych była niesłychanie uciąŜliwa dla mieszkańców, którzy w czerwcu 1640 wzniecili otwarty bunt, znany jako „Krwawe BoŜe Ciało". Powstańcy opanowali Madryt i zabili wielu przedstawicieli władz kastylijskich oraz hiszpańskiego wicekróla. W tym czasie francuski przewodniczący Rady Królewskiej kardynał Armand Richelieu (1585-1642) wysłał wojska do Roussillon, w 1642 zajęły one cały region graniczący z Katalonią. Powstańcy katalońscy powołali niezaleŜną republikę i oczekiwali na atak wojsk rządowych oraz pomoc, o którą poprosili Francję. ZagroŜeni przez wojska hiszpańskie, powstańcy rozwiązali republikę i proklamowali hrabstwo Barcelony podległe królowi Francji Ludwikowi XIII (1601-1643). 5000 francuskich Ŝołnierzy przekroczyło Pireneje i rozpoczęło w Katalonii oblęŜenie hiszpańskiej twierdzy Tarragony. Ludwik osobiście przybył z posiłkami i na pewien czas Francja zyskała przewagę. Walki trwały nadal, ale szala zwycięstwa nie przechylała się na Ŝadną stronę. Wreszcie Katalończycy, od 16 lat nominalnie pozostający pod panowaniem Francji, zdecydowali się powrócić do Hiszpanii. W 1659 podpisano traktat pokojowy w St. Jean-de-Luz. Roussillon pozostało własnością Francji. KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934. W Katalonii narastało oburzenie z powodu prawicowego zwrotu w polityce hiszpańskiego rządu centralnego, odrzucenia prawa rolnego uchwalonego przez katalońską Generalidad (lokalne zgromadzenie przedstawicielskie) i zbyt powolnego wprowadzania w Ŝycie autonomii Katalonii. 5 października 1934 lewica i komuniści ogłosili strajk generalny, przeciwko któremu brutalnie wystąpiła faszyzująca policja katalońską zwą-

262

na escamots, doprowadzając do rozruchów w całej Katalonii. 6 października hiszpański prezydent Niceto Alcala Zamora y Torres (1877-1949) ogłosił w całej Hiszpanii stan wyjątkowy; tej samej nocy przewodniczący Generalidad, Luis Companys, proklamował niepodległą republikę katalońską. Do Katalonii wkroczyły wojska rządowe, zabiły kilku uczestników powstania i zgniotły ruch separatystyczny. Rząd kataloński łącznie z Companysem osadzono w więzieniu pod zarzutem zorganizowania buntu przeciw legalnym władzom Hiszpanii. Władze w Madrycie uniewaŜniły proklamację autonomii Katalonii i odzyskały władzę nad tym regionem. Patrz ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934; HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936-1939.

KATYLINY SPISEK 63-62 p.n.e. Lucjusz Sergiusz Katylina (108P-62), polityk rzymski, pragnął zostać konsulem, ale w 63 po raz trzeci nie został wybrany. Rozgoryczony i uraŜony postanowił zdobyć ten urząd siłą. Zawiązał spisek w celu opanowania Rzymu przemocą. Jego ludzie przesłali potajemnie pieniądze do Etrurii, by zebrać tam armię z kolonistów-weteranów Sulli. Spisek wykrył konsul Marek Tuliusz Cycero (106-43) i publicznie oskarŜył Katylinę, wygłaszając słynne mowy w senacie. Katylina zbiegł. Pozostali w Rzymie spiskowcy próbowali zawrzeć przymierze z wysłannikami galijskiego plemienia Allobrogów, zostało to jednak wykryte i dało sposobność Cyceronowi do ich aresztowania. 3 grudnia 63 zostali wbrew prawu skazani na śmierć i straceni bez sądu. Sam Katylina, który chciał uciec z Italii, został ujęty przez pościg i zginął w walce miesiąc później. KATYŃ 1940 (masakra katyńska). W 1943 Niemcy okupując rejon Smoleńska (Związek Radziecki) w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II odkryli w lesie katyńskim masowe groby, w których pochowano ciała około 14 500 Polaków. Związek Radziecki w 1939 sprzymierzeniec Niemiec hitlerow-

skich - 17 września 1939 wkroczył do wschodniej części Polski i wziął do niewoli około 15 tysięcy polskich Ŝołnierzy i oficerów. Gdy w 1941 Niemcy zaatakowały Związek Radziecki, więzieni tam jeńcy polscy z 1939 zostali wpisani na listę osób zaginionych. Niemcy i Związek Radziecki wzajemnie oskarŜali się o tę zbrodnię. Po odkryciu przez Niemców w kwietniu 1943 grobów katyńskich emigracyjny rząd polski w Londynie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego KrzyŜa (1943) z prośbą o wyjaśnienie okoliczności zbrodni i poprosił o kopie oficjalnych dokumentów radzieckich. Związek Radziecki odmówił współpracy, stosunki dyplomatyczne zostały zerwane, a okoliczności zbrodni nigdy nie zbadano. W ostatnich latach przeprowadzono ekshumację zwłok w lesie katyńskim, a Rosja w 1990 oficjalnie przyznała, iŜ winę za pomordowanie polskich jeńców ponosi NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych). Z polskich oficerów, wziętych do niewoli radzieckiej, przeŜyło tylko 448. KETTA POWSTANIE 1549. W poszukiwaniu dochodów angielscy wielcy posiadacze ziemscy zaczęli ogradzać grunty gminne i przeznaczać je na pastwiska. Cierpiała na tym biedota wiejska. W 1549 garbarz nazwiskiem Robert Kett (Ket) (zm. 1549) stanął na czele powstania ponad 15 tysięcy ludzi, głównie chłopów, protestujących przeciw ogradzaniu ziemi w hrabstwie Norfolk, w Anglii. Powstańcy zajęli Norwich, miasto w Norfolku, rozebrali ogrodzenia, wycięli Ŝywopłoty i złupili bogatych ziemian. śołnierze angielscy z pomocą najemników niemieckich krwawo zdławili powstanie. Ketta ujęto, zakuto w kajdany i powieszono na murze zamku Norwich, by zmarł z głodu za popełnioną zbrodnię, jego brata, równieŜ uczestnika powstania, spotkał podobny los - powieszono go na wieŜy kościoła parafialnego. KHMERÓWI CZAMÓWWOJNA 1050-1051.

W królestwie Czampa (środkowy Wietnam)

263

i w południowej części królestwa Khmerów (KambodŜa) panowała długoletnia anarchia; sytuacja wewnętrzna uległa poprawie w 1050, gdy król Czamów DŜaja Parameswarman (zm. 1060) i jego syn JuwaradŜa Mahasenapati (zm. ok. 1092) zgnietli powstanie w Pandurandze. Wojsko JuwaradŜi zwycięŜyło Khmerów, opanowało Sambhupurę, gdzie zniszczyło wszystkie świątynie, a zdobyte skarby i jeńców ofiarowało świątyniom Mi-son. Działania te przyczyniły się do wybuchu powstania południowych Khmerów (1051) pod wodzą rozmaicie identyfikowanego przywódcy - wasalnego króla Khmerów albo wodza Czamów - który uzyskał pomoc Czamów i zajął całą południową część cesarstwa. Przeciw powstańcom wysłano armie khmerskie dowodzone przez znakomitych wodzów, które niczego nie osiągnęły. W końcu naczelny wódz Khmerów rozbił powstańców; ich przywódca znalazł schronienie w królestwie Czampa. Zwycięscy Khmerzy ofiarowali zdobyte łupy świątyni Iswaran w RadŜatirtha. Patrz takŜe WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA 1000-1044. KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1144-1150.

Surjawarman II (zm. ok. 1150), król imperium Khmerów (mniej więcej KambodŜa i Laos) wpadł w gniew, gdy Dai Viet - czyli Annam (północna część Wietnamu) - i królestwo Czampa (środkowy Wietnam) zawarły pokój i Czampa odmówiło wzięcia udziału w najeździe na Dai Viet (patrz WIETNAMCZYKÓW i KHMERÓW WOJNA 1123-1130). W latach 1144-1145 armia Surjawarmana wkroczyła do Czampy, zdobyła stolicę Czamów YidŜaję (Binh Dinh) i obaliła króla DŜaję Indrawarmana III (zm. 1145?); jego tron objął Surjawarman. JednakŜe Czamowie w Pandurandze obwołali królem Rudrawarmana (zm. 1147), a po jego śmierci jego syna DŜaję Hariwarmana I (zm. 1166 lub 1167). W odpowiedzi Surjawarman wyprawił na Czamów swego najznakomitszego wodza Senapati Sankarę. DŜaja Hariwarman rozbił całkowicie tę armię pod Czakljang w dolinie Phanrang (w południowej części

Wietnamu). W 1148 z KambodŜy nadeszła następna wielka armia, która została rozbita pod Kajewem na równinie Wirapura. Surjawarman ogłosił wtedy królem Czampy swego szwagra Haridewę (zm. 1149?) i wyprawił go z wojskiem. DŜaja Hariwarman ruszył na północ, zdobył YidŜaję i zwycięŜył armię królestwa Khmerów oraz Czamów pod Mahisą, gdzie zginął takŜe Haridewa i jego wodzowie. DŜaja Hariwarman został następnie koronowany w YidŜaji. Wojska Surjawarmana wysłane w 1150 do Czampy, poniosły klęskę. Patrz takŜe CZAMÓW WOJNA DOMOWA H50-1160. KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1167-1190.

Po objęciu panowania w królestwie Czampa DŜaja Indrawarman IV (zm. po 1177), znęcony olbrzymimi skarbami, rozpoczął najazd na sąsiednie imperium Khmerów (obecnie KambodŜa i Laos). W 1171 Czamowie od chińskiego mandaryna (który dostał się do nich w wyniku katastrofy okrętu) dowiedzieli się o przewadze bojowej koni nad słoniami. JednakŜe król DŜaja Indrawarman nie zdołał przed najazdem na Khmerów kupić koni w chińskich prowicjach Kwantung i Hunan. Czamowie zostali pobici. W 1177 flota Czamów morzem dotarła do delty Mekongu, stąd popłynęła w górę rzeki do jeziora Tonie Sap („Wielkie Jezioro" w KambodŜy środkowej), dalej rzeką Siemreap i zdobyła bezbronną stolicę Khmerów Angkor (pierwotna nazwa Jasodharapura); miasto złoŜone z drewnianych budynków spłonęło. Następnie najeźdźcy zdobyli i złupili Angkor Wat (zespół świątyń), który w krótkim czasie popadł w całkowitą ruinę. Stawiający opór król Khmerów Tribhuwanaditjawarman (wzmian. 1166-1177) zginął. Później Khmerzy zachęceni do walki przez króla DŜajawarmana VII (ok. 1120-ok. 1215) odzyskali niepodległość. DŜajawarman, wspomagany przez Ŝołnierzy syjamskich i uchodźców czamskich mieszkających w państwie Khmerów, w odwecie podjął wyprawę do Czampy. Odniósł zwycięstwo na morzu w 1181 i zdołał odbudować miasto

264

Angkor (Angkor Thom), na północ od starej stolicy. W 1190 przeprowadził następny najazd na Czampę, pustosząc kraj i jego stolicę YidŜaję (Binh Dinh). Czampa została podbita i podzielona na dwa marionetkowe państwa wasalne. KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1191 -1203.

W 1191 Czamowie powstali przeciw panowaniu Khmerów narzuconemu im zaledwie rok wcześniej (patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA H67-U90). Wypędzili jednego z dwóch osadzonych przez Khmerów marionetkowych władców, księcia In (zm. po 1203), a jego miejsce zajął ksiąŜę z Czampy, który wkrótce został królem DŜają Indrawarmanem V (zm. 1192?). Pokonał marionetkowego władcę, rządzącego w drugiej połowie Czampy i zjednoczył królestwo pod swoim panowaniem. Czamowie zwycięŜyli dwie armie Khmerów, ale w 1203 król Khmerów DŜajawarman VII (ok. 1120-ok. 1215) przy pomocy buntowników z Czampy podbił ten kraj i osadził na tronie marionetkowego księcia Czampy, Ong Dhanapati-grama (zm. po 1220), rządzącego dzięki obecności wojsk khmerskich. Na 20 lat Czampa została khmerską prowincją. KHMERSKO-SYJAMSKIE WOJNY ok. 1352-1444. Lud Tajów z królestwa Ajutthaja (południowy Syjam), załoŜonego przez Ramę Thibodi I (1312-1369) około 1350, rozpoczął najazdy na imperium Khmerów na wschodzie. Około 1352 król Rama Thibodi mianował syna, księcia Ramesuena (zm. 1395), zarządcę Lop Buri (prowincja na południu kraju) dowódcą armii wyprawionej do kraju Khmerów. Ramesuen 5000 wojska wysłał naprzód, co było strategicznym błędem - następca tronu Khmerów zdołał ich pobić. Dowiedziawszy się o poraŜce, Rama Thibodi wysłał posiłki pod księciem BoromadŜą I (zm. 1388), zarządcą Sup'anu. BoromoradŜa pobił Khmerów i włączył do Syjamu regiony Khorat i Chantha Buri (wschodni Syjam). Ajutthajańczycy zajęli dwukrotnie stolicę Khmerów, Angkor

- w 1369 i 1389; powtarzające się najazdy Tajów i Czamów groziły zniszczeniem systemu nawadniającego, dzięki któremu istniało królestwo Khmerów. Królestwo Khmerów podupadło na skutek okresowego mieszania się Tajów w sprawy polityki królów khmerskich, walk dynastycznych, walk wewnętrznych i klęsk poniesionych w walkach z najeźdźcą, Armia Ajutthaji pod wodzą BoromoradŜi II (zm. 1448) oblegała Angkor przez siedem miesięcy (1430-1431) i w końcu zdobyła miasto dzięki zdradzie dwóch mnichów buddyjskich i khmerskich dostojników, którzy później, po śmierci króla Khmerów Dharmasoki (zm. 1444), potajemnie przyłączyli się do Ajutthajańczyków. Tajowie złupili Angkor; zostali wyparci, ale wrócili w 1444 i zburzyli miasto. Dwór khmerski przeniesiono do Phnom Penh, nowej stolicy, w następnych latach imperium khmerskie było juŜ tylko niewielkim królestwem skupionym wokół nowej stolicy. KILOŃSKI BUNT 1918. Pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY I Niemcy zaczęli omawiać z aliantami warunki ewentualnego zawieszenia broni. W tym czasie flotę niemiecką ogarnął buntowniczy nastrój. Gdy Niemiecka Flota Dalekomorska otrzymała rozkaz wyjścia w Morze Północne, by stoczyć tam decydującą bitwę z Brytyjczykami, niemieccy marynarze w Kilonii odmówili opuszczenia portu i chwycili za broń, dając swoim buntem (29 października-3 listopada 1918) początek jawnej rewolucji w całym kraju; jedynie załogi okrętów podwodnych pozostały wierne cesarzowi Wilhelmowi. Największe nasilenie rewolucja osiągnęła w Hamburgu, Bremie i Lubece (4-5 listopada), Bawaria ogłosiła się demokratyczną republiką socjalistyczną. Cesarz musiał abdykować; 11 listopada 1918 nastąpił koniec wojny. KIMERÓW NAJAZD NA FRYGIĘ ok. 696-695 p.n.e. Po 1000 p.n.e. Scytowie, wojowniczy lud koczowniczy pochodzenia indo-irań-

265

skiego wywędrował z zachodniej Syberii, doszedł do Kaukazu i wyparł (VIII w.) stary lud kaukaski, Kimerów, do Anatolii (azjatycka cześć Turcji). Kimerowie szukali najpierw miejsca na osiedlenie się we wschodniej Anatolii, usiłowali wejść na terytorium Asyrii, ale zostali wyparci do środkowej Anatolii, gdzie zajęli staroŜytne królestwo Frygii. W okresie panowania asyryjskiego króla Sanheriba (wzmian. 705-681) Kimerowie zniszczyli stolicę Frygii, Gordion i tym samym połoŜyli kres niezaleŜnemu bytowi tego państwa. Według greckiego historyka Herodota (484P-425?) król Frygii, Midas (zm. ok. 695), popełnił samobójstwo. Kimerowie, figurujący w asyryjskich zapisach jako Gimarrai, a w Starym Testamencie jako Gomerowie, spustoszyli następnie Lidię, aŜ w końcu Scytowie wyparli ich do Kapadocji; ich obecność w tym regionie sugeruje ormiańskie imię Gamir. Jakkolwiek określenie Frygia przetrwało w okresach panowania kolejnych władców Anatolii jako nazwa regionu geograficznego, to jednak nie doszło do odrodzenia państwowości frygijskiej. KIOWA INDIAN WOJNA 1874. Indianie Kiowa zamieszkiwali surowe obszary północnego Teksasu, znane jako Starked Plains, przecięte głębokimi kanionami wyŜłobionymi przez dopływy Red River (Rzeki Czerwonej). Indianie zimowali w kanionach, gdzie znajdowali trawę dla koni i schronienie przed śnieŜycami. Gdy zapadła decyzja o ataku na wojownicze plemię Kiowa, wysłano 6 kolumn kawalerii i piechoty zdąŜających koncentrycznie ku siedzibom Indian. Wojsko zaatakowało największą wioskę Indian i wzięło wielu jeńców. Jeden z wywiadowców znalazł kryjówkę Indian w kanionie Pało Duro. Nazajutrz rano Ŝołnierze zeszli w dół stromych ścian kanionu, zaatakowali śpiących Indian, wypędzili ich z obozowiska, a następnie ruszyli w pościg. Dowódca kazał spędzić konie Indian Kiowa i zabić je. Był to początek końca dumnego plemienia od dawna nienawidzącego białych, po

potyczce w kanionie Pało Duro Indianie nie zrezygnowali z walki (patrz RED RIYER, WO JN A I N DI A N Z N AD RZE K I RE D RI YE R 1874-1875).

KŁAJPEDA, POWSTANIE W KŁAJPEDZIE 1923. Od końca ŚWIATOWEJ WOJNY

I (1918) Kłajpeda, miasto w zachodniej części Litwy, w której przewaŜała ludność pochodzenia niemieckiego, pozostawała pod nadzorem aliantów. Mimo próśb Litwy, by powierzyć jej władzę nad miastem i okrę giem, mocarstwa sprzymierzone ustanowiły w mieście garnizon francuski, który miał zajmować się sprawami administracyjnymi. II stycznia 1923 wybuchło powstanie zor ganizowane przez Litwę; wojska litewskie zajęły Kłajpedę i zmusiły Francuzów do opuszczenia miasta. W ciągu paru dni Litwa zawładnęła całym okręgiem. Mocarstwa so jusznicze zaprotestowały, zbadały sytuację i postanowiły przekształcić Kłajpedę (miasto i przyległy obszar) w litewski okręg auto nomiczny. Litwa oficjalnie zgodziła się na tę decyzję, podpisując 8 maja 1924 statut autonomiczny Kłajpedy. Patrz takŜe LITEW SKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920. KOALICJI DRUGIEJ WOJNA 1798-1801.

Najazd Francji na Włochy, wypędzenie papieŜa i utworzenie zaleŜnych od Francji republik Rzymskiej, Liguryjskiej, Cisalpińskiej i Helweckiej spowodowały wybuch następnej wojny koalicyjnej (patrz KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798). Przymierze przeciw Francji zawarły Rosja, Austria, Wielka Brytania, Portugalia, Neapol i Turcja. Neapol wpadł juŜ na początku 1799 w ręce Francuzów i został ogłoszony Republiką Partenopejską. Jednak w tym samym roku wojska rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Suworowa (1729-1800) wspólnie z wojskami austriackimi odniosły w północnych Włoszech powaŜne zwycięstwa nad Francuzami w bitwach pod Cassano, nad Trebią i pod Novi. Republiki stworzone przez Francuzów rozpadły się, gdy tylko Francja straciła przewagę. Wojska Suworo-

266

wa przekroczyły Alpy i weszły do Szwajcarii, ale nieporozumienia między Austrią a Rosją sprawiły, Ŝe Suworow wycofał się z wojny. 14 czerwca 1800 w bitwie pod Marengo Francuzi pod dowództwem Napoleona, teraz juŜ pierwszego konsula, rozbili Austriaków. Opór Austriaków załamał się całkowicie po zwycięstwie Francuzów dowodzonych przez Jeana Yictora Moreau (1763-1813) pod Hohenlinden 3 grudnia 1800. Druga koalicja rozpadła się po podpisaniu przez Austrię pokoju w Luneville 9 lutego 1801. Patrz takŜe WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802; NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis. KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798.

Francuski Konwent Narodowy, uskrzydlony licznymi zwycięstwami odniesionymi w pierwszej fazie WOJEN REWOLUCYJNEJ FRANCJI, ofiarowywał pomoc wszystkim ludziom na świecie, którzy dąŜyli do wolności. Takie deklaracje w połączeniu z egzekucją króla Ludwika XVI (1754-1793) oraz otwarciem ujścia Skaldy dla francuskiego handlu skłoniły Wielką Brytanię, Holandię, Hiszpanię, Austrię, Prusy i Rosję do zawiązania pierwszej koalicji skierowanej przeciw Francji. Koalicja odniosła pierwsze zwycięstwa pod Neerwinden, Moguncją i Kaiserslautern; francuskie wojska zostały wyparte z austriackich Niderlandów. Francuzi zreorganizowali zdemoralizowaną niepowodzeniami armię, przeprowadzili masową mobilizację i sformowali armię obywatelską. Nowa armia przeszła do ofensywy i zmusiła Prusaków do wycofania się za Ren. Rosja, zajęta konfliktami z Polską, wycofała się w 1794 z koalicji. Sukcesy Francji zmusiły Holandię (przemianowaną na Republikę Batawską) do zawarcia pokoju w 1795; w ślad za Holandią poszły Prusy i Hiszpania podpisując w 1795 pierwszy i drugi traktat w Bazylei. Dwa lata później, po oblęŜeniu Mantui przez wojska francuskie pod dowództwem Napoleona (1769-1821), Austria zawarła traktat w Campo Formio, w którym ustąpiła Francji austriackie Niderlandy.

KOALICJI TRZECIEJ WOJNA 1805-1807.

W 1805, w czasie NAPOLEOŃSKICH WOJEN, cesarz Francji Napoleon (1769-1821) ogłosił się królem Włoch (wcześniej zaanektował Genuę), co spowodowało powstanie trzeciej koalicji, do której przystąpiły Wielka Brytania, Austria, Rosja i Szwecja. Rezygnując z planu najazdu na Anglię, Napoleon wysłał Wielką Armię pod Ulm, na spotkanie z Austriakami. W październiku 1805 odniósł tam zwycięstwo. Zajął następnie Wiedeń i rozgromił Rosjan i Austriaków w bitwie pod Austerlitz 2 grudnia 1805. Po podpisaniu traktatu w Bratysławie Austria wystąpiła z koalicji i wycofała się z Włoch. Prusy, które przyłączyły się do koalicji w 1806, rychło poniosły klęski w bitwach pod Jena i Auerstadt (październik 1806). W lutym 1807 wojska napoleońskie stoczyły z Rosjanami nie rozstrzygniętą bitwę pod Iławą. Marsz Napoleona w kierunku granicy rosyjskiej został na krótko powstrzymany. 14 czerwca 1807 armia Napoleona rozbiła wojska rosyjskie pod Friedlandem, a trzy dni później Rosja poprosiła o rozejm. W lipcu 1807 został podpisany traktat w TylŜy; Francja zawarła pokój z Rosją i zmusiła Prusy do oddania połowy terytorium. W tym momencie Napoleon niemal całkowicie panował nad zachodnią i środkową Europą. Patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA1812. KOCHANKÓW WOJNA. Patrz FRANCUSKA

WOJNA RELIGIJNA SIÓDMA 1577-1580.

KOLUMBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819. Po upadku króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), co było skutkiem wojny z Napoleonem (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814), rada miasta Bogota w Nowej Granadzie (Kolumbia) zadeklarowała wprawdzie wierność królowi, ale do 1810 usunęła urzędników królewskich i powołała juntę rządzącą prowincją. Większość duŜych miast w Nowej Granadzie takŜe usunęła władze królewskie i ustanowiła rządy junty. Niektóre z nich opracowa-

267

ty własne konstytucje. JednakŜe powstałe junty zamiast połączyć wysiłki dla wspólnej obrony przed rojalistami, zwalczały się wzajemnie, osłabiając tym ruch rewolucyjny. Wojska powstańcze pod dowództwem Simona Bolivara (1783-1830) osiągnęły pewne sukcesy, ale w 1815 zostały zdecydowanie pokonane pod Santa Mara przez wojska hiszpańskie dowodzone przez Pablo Morillo (1777-1838). Rojaliści odzyskali władzę w Nowej Granadzie, natomiast Bolivar uciekł na Jamajkę, a potem na Haiti. W 1816 Bolivar załoŜył bazę w Angosturze (Ciudad Bolivar) (patrz WENEZUELSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1811-1821) i urzeczywistniając śmiały plan ataku na Bogotę, przeprowadził obdartą, ale dobrze uzbrojoną, 3,5-tysięczną armię przez Wenezuelę, siedem rzek i wysokie Andy; w czasie tego cięŜkiego marszu zmarło ponad 1000 Ŝołnierzy. Po drodze przyłączyły się do Bolivara wojska Francisco de Pauli Santadera (1792-1840) i europejscy ochotnicy. Armia rewolucyjna pokonała Hiszpanów w bitwie pod Boyaca 7 sierpnia 1819, potem zdobyła Bogotę i zapewniła Nowej Granadzie niepodległość. Bolivar został prezydentem nowej republiki. Powrócił do Angostury i nie zakończonej wojny w Wenezueli. Później, w 1822, razem z Antonio Jose de Sucre (1785-1830) wkroczyli z wojskiem do prowincji Quito (Ekwador) i toczyli zacięte walki, aŜ wreszcie Sucre odniósł decydujące zwycięstwo w pobliŜu wulkanu Pichincha (24 maja 1822). Ekwador został uwolniony od hiszpańskiego panowania i za namową Bolivara przystąpił do unii z Wielką Kolumbią (Kolumbia, Panama i Wenezuela). Patrz takŜe PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825. KOLUMBIJSKA „EPOKA WOJEN DOMOWYCH". Patrz „EPOKA WOJEN DOMOWYCH" KOLUMBIJSKA isas-mo. KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1861.

W początkach historii niepodległej Kolumbii zarysował się podział polityczny między konserwatystami, którzy pragnęli silnego

rządu centralnego i silnych instytucji kościelnych, a liberałami, którzy preferowali silne rządy stanowe i chcieli ograniczenia władzy Kościoła. AŜ do 1849 urząd prezydenta sprawowali konserwatyści; w 1849 na prezydenta został wybrany liberał Jose Hilario Lopez (ok. 1800-1869). Za czasów jego prezydentury liberałowie uchwalili nową konstytucję (1853), znieśli niewolnictwo, wprowadzili rozdział Kościoła od państwa, przyznali wszystkim męŜczyznom prawo głosu, wprowadzili obsadę prawie wszystkich urzędów na drodze wyborów i ustanowili zasady działania federacji, według których rządy stanowe zyskały niemal pełną autonomię. Konstytucja ta doprowadziła do osłabienia władz centralnych, częstych powstań i zdyskredytowania liberałów. Wszystko to sprawiło, Ŝe w 1857 na prezydenta został wybrany konserwatysta Mariano Ospina (1805-1875). Starając się ułagodzić swoich przeciwników, Ospina ogłosił w 1858 nową konstytucję, która zawierała wiele idei federalistycznych i przekształcała Kolumbię w Konfederację Granady. Stany tworzące republikę zyskały na niezaleŜności i gdy w 1860 rząd centralny chciał nadzorować wybory w stanach Federacji i podporządkować rządowi centralnemu milicję tych stanów, wybuchła wojna domowa. Generał Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878), liberał, gubernator stanu Cauca, ogłosił niezaleŜność tego stanu i wkroczył z armią do Bogoty, stolicy kraju. Ospina został usunięty i uwięziony, a 18 lipca 1861 Mosąuera ogłosił się tymczasowym prezydentem kraju. Patrz takŜe „EPOKA WOJEN DOMOWYCH" KOLUMBIJSKA i863-i880. KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1899-1903. Patrz TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903.

KOLUMBIJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1976. Rząd Kolumbii wprowadził w 1976 stan wyjątkowy, wymierzony przeciw lewicowym grupom partyzanckim, które usiłowały wzniecić w kraju wojnę domową. Lewicowe ugrupowania polityczne nadal sto-

268

sowały przemoc, w związku z czym rząd uchwalił surową „ustawę specjalną" (1978), która ograniczyła prawa obywatelskie; przeciw ustawie wystąpili liberałowie i prasa, l stycznia 1979 partyzancki Ruch 19 Kwietnia (M-19) - nazwa ruchu pochodzi od dnia, w którym ich osławiony bohater Gustavo Rojas Pinilla (1900-1975) przegrał wybory prezydenckie - zdobył ponad 5000 sztuk broni z głównego arsenału wojskowego w Bogocie, stolicy kraju. Aresztowano i uwięziono setki podejrzanych opozycjonistów lewicowych; krąŜyły pogłoski, Ŝe część z nich poddano torturom. Inny lewicowy ruch partyzancki, Kolumbijskie Rewolucyjne Siły Zbrojne, nasilił działania przeciw rządowi; jego członkowie niszczyli czołgi i podejmowali inne akcje zbrojne. W 1980 partyzanci z M-19 uprowadzili 15 osób - dyplomatów i inne osobistości - z przyjęcia dyplomatycznego w ambasadzie Republiki Dominikany w Bogocie. W zamian za wydanie zakładników partyzanci zaŜądali uwolnienia 311 więźniów politycznych i 50 milionów dolarów okupu. Porozumienie osiągnięto po 61 dniach negocjacji, po czym partyzanci zbiegli bezpiecznie do Hawany wraz z 12 zakładnikami, których tam zwolnili. 18 marca 1981 w gwałtownej wymianie ognia z rządowymi wojskami kolumbijskimi zginęło wielu przywódców M-19, jednak M-19 i Kolumbijskie Rewolucyjne Siły Zbrojne oraz inne powstańcze ugrupowania nie przerwały działań wywrotowych. Działania odwetowe wymierzone w partyzantów grup lewicowych i lewackich prowadziły paramilitarne ugrupowania prawicowe (szwadrony śmierci). Uchwalona przez rząd amnestia dla partyzantów nie odniosła takich skutków, jak oczekiwano (1982-1983). W 1982 na prezydenta wybrano Belisario Betancura Cuartasa (ur. 1923), konserwatystę. Rząd Cuartasa usiłował poprawić poziom Ŝycia najuboŜszych, zmniejszyć inflację i skłonić partyzantów do wzięcia udziału w pokojowym Ŝyciu politycznym kraju. Mimo spadku intensywności działań lewicy szwadrony śmierci nadal terroryzują ludzi

podejrzanych o sympatie dla partyzantów. RównieŜ w latach dziewięćdziesiątych niepokoje społeczne, działalność mafii narkotykowych oraz ugrupowań partyzanckich nie pozwala uznać wojny partyzanckiej w Kolumbii za zakończoną. W 1992 prezydent Cesar Gaviria Trujillo wprowadził stan wyjątkowy, aby zaostrzyć walkę z lewackimi organizacjami i mafią narkotykową. KOLUMBIJSKIE POWSTANIE 1948. 9 kwietnia 1948, w czasie konferencji panamerykańskiej w Bogocie, stolicy Kolumbii, został zamordowany Jorge Eliecera Gaitan (1902-1948), popularny przywódca lewicowego skrzydła liberałów. W ten sposób do wszystkich społecznych i politycznych problemów Kolumbii doszła jeszcze polityczna walka między dwiema starymi partiami, liberałami i konserwatystami. Po morderstwie w całym kraju rozpoczęły się rozruchy i akty wandalizmu (ten nagły wybuch aktów przemocy był zapewne skutkiem od dawna tłumionego niezadowolenia społecznego, wywoływanego wieloma problemami o lokalnym i ogólnonarodowym zasięgu). Kolumbia weszła w okres nieustannych powstań i bezprawia (okresowi temu nadano nazwę La Yiolencia), który trwał do 1958. W tym czasie Ŝycie straciło ponad 200 tysięcy ludzi, a szkody materialne szacuje się na ponad miliard dolarów. W 1950 prezydentem został Laureano Eleuterio Gomez (1889-1965), zagorzały konserwatysta. W 1953 szef sztabu, generał Gustavo Rojas Pinilla (ur. 1900) dokonał zamachu stanu, usunął Gomeza i wprowadził rządy dyktatorskie. Jego skorumpowane i brutalne rządy przerwał w 1957 zamach stanu dokonany przez juntę wojskową popieraną zarówno przez liberałów, jak i konserwatystów. W 1958 powołano koalicyjny, liberalno-konserwatywny rząd (Front Narodowy), który przywrócił demokrację w kraju. Na czele rządu stanął nowy prezydent Alberto Lleras Camargo (ur. 1906), który zaczął powoli stabilizować rozchwianą gospodarkę kraju i wprowadził reformę rolną.

269

KONGA WOJNA DOMOWA 1960-1968.

30 czerwca 1960 Belgia uznała niepodległość Konga (Zair), jednakŜe przywódcy tej republiki afrykańskiej, prezydent Joseph Kasavubu (1910P-1969) i lewicowy premier Patrice Lumumba (1925-1961), nie potrafili zjednoczyć jej 22 milionów obywateli, naleŜących do ponad 200 plemion. Prawie natychmiast po uzyskaniu niepodległości w Kongo wybuchły konflikty plemienne; zbuntowały się równieŜ jednostki armii Konga. 22 lipca 1960 Moise Czombe (1919-1969), przywódca Katangi, ogłosił secesję tej bogatej w minerały prowincji, a w ślad za Katangą secesję ogłosiła prowincja Południowa Kasai. Kasavubu i Lumumba zwrócili się do Organizacji Narodów Zjednoczonych z prośbą o pomoc wojskową i przysłanie sił pokojowych. ONZ skierowała tam swoje oddziały na cztery lata. Lumumba poprosił równieŜ o pomoc Związek Radziecki; został wtedy oskarŜony o komunizm. Pod presją tych oskarŜeń 5 września 1960 zrezygnował ze stanowiska premiera. Nastąpił chaos; dziewięć dni później szef sztabu, pułkownik Joseph-Desire Mobutu (Mobutu Sese-Seko) (1930-1997), przejął rzeczywistą władzę w kraju. Dwa miesiące później Lumumba został aresztowany i w lutym 1961 w nie wyjaśnionych okolicznościach zamordowany w więzieniu w Katandze. W następnych latach panowała przemoc i dochodziło do krwawych konfliktów wewnętrznych, gdyŜ niezdyscyplinowana armia Konga nie była w stanie zapewnić spokoju i porządku. W 1963 ONZ nakłoniła Katangę do ponownego przyłączenia się do Konga; siły ONZ opuściły Kongo w połowie 1964. Czombe powrócił z wygnania i został premierem (9 lipca 1964). Starał się zmusić zwaśnione grupy do zawarcia pokoju; wprowadził do sił zbrojnych białych najemników - Ŝołnierzy i kadrę oficerską (co spotkało się z krytyką komunistycznego bloku państw afrykańskich). Podobnie jak jego poprzednicy Czombe nie zdołał opanować sytuacji w kraju, gdzie stale dochodziło do rebelii. W listopadzie 1964 r. rebelianci

wzięli wielu białych zakładników i przetrzymywali ich w Stanleyville (Kisangani); uwolnili ich belgijscy spadochroniarze, którzy dolecieli do Stanleyville samolotami lotnictwa Stanów Zjednoczonych (25-27 listopada 1964). W walce o władzę Kasavubu 13 października 1965 usunął Czombego, który ponownie udał się na wygnanie. W miesiąc później Mobutu dokonał bezkrwawego zamachu stanu, pozbawił urzędu Kasavubu i ogłosił się prezydentem. Rząd wojskowy stopniowo umacniał władzę w kraju. Nadal jednak w róŜnych miejscach Konga wybuchały powstania, a lojalność Katangi pozostawała wątpliwa. W 1967 Mobutu zwolnił z armii białych najemników, którzy w proteście, przy pomocy rebeliantów z Katangi, zajęli Stanleyville i Bukavu, stolicę prowincji Kiwu. Ogłoszono stan wyjątkowy. Po cięŜkich walkach wojska rządowe odbiły Stanleyville. Najemnicy i rebelianci z Katangi opuścili Bukavu, ale ponownie zajęli je w sierpniu 1967. Wojska rządowe przejęły miasto i wyparły najemników oraz ich sojuszników do sąsiedniej Ruandy (październik 1967). W 1968 zgnieciono najbardziej długotrwałą i największą rebelię, a jej przywódców skazano na śmierć. Czombe został zaocznie skazany za zdradę na śmierć; znalazł schronienie w Algierii, zmarł tam w 1969. W tym czasie Mobutu juŜ całkowicie panował nad sytuacją w kraju, aŜ do roku 1993, w którym utracił władzę i wyemigrował. Zmarł w 1997. KONSTANTYNOPOLA OBLĘśENIE 717-718.

W 717 licząca 80 tysięcy Ŝołnierzy armia muzułmańska pod wodzą Maslamy, brata kalifa wyruszyła z Pergamonu (Bergama), miasta zdobytego przez muzułmanów w czasie BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNY 698-718, przeprawiła się przez Hellespont (Dardanele) i w lipcu rozpoczęła oblęŜenie Konstantynopola (Stambułu), stolicy cesarstwa bizantyjskiego. Cesarz Leon III (680P-741) uŜył ognia greckiego - palnej mieszaniny siarki, ropy naftowej, smoły, Ŝywicy, saletry - co zmusiło oblegających

270

do trzymania się z dala od murów miasta. We wrześniu 717 wódz Sulejman przyprowadził posiłki jakoby 2000 wojennych okrętów, i przeprawił przez Hellespont rzekomo dalszych 80 tysięcy Ŝołnierzy, jednak po ich wysadzeniu na brzeg flota arabska została pobita przez bizantyjską. Muzułmanie załoŜyli obóz zimowy, a wiosną 718, po nadejściu posiłków rzekomo 50 tysięcy Ŝołnierzy, przypuścili szturm, który został odparty. W czerwcu (?) flota arabska została zwycięŜona na wodach Bosforu, a armia pod Chalcedonem. Bułgarzy, związani wówczas z cesarstwem bizantyjskim sojuszem przeciw Arabom, pod wodzą chagana Terbelisa (wzmian. 710-720) wkroczyli do Tracji i w lipcu (?) rozbili Arabów w pobliŜu Adrianopola. W sierpniu 718 armia muzułmańska ścigana przez wojska Leona, rozpoczęła odwrót przez Azję Mniejszą. Flota muzułmańska z duŜą liczbą Ŝołnierzy na pokładzie opuściła port, ale została później niemal całkowicie zniszczona przez burzę. KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453. Turcy osmańscy okrąŜyli cesarstwo bizantyjskie i ograniczyli jego terytorium do Konstantynopola (Stambułu) i przyległych terenów. 80-tysięczna armia turecka pod dowództwem sułtana Mehmeda II Zwycięzcy (1429-1481) rozpoczęła 6 kwietnia 1453 oblęŜenie Konstantynopola, którego bronił cesarz bizantyjski Konstantyn XI Paleolog (1404-1453) z 10-tysięczną armią. Flota turecka zablokowała port i odparła płynącą z pomocą flotę wenecką. Tureckie działa dokonały wyłomów w potęŜnych murach miasta. 29 maja 1453 Turcy weszli do Konstantynopola. Konstantyn dzielnie walczył u jednej z bram miasta, uległ jednak przewaŜającym siłom, zginął w walce. Mehmed pozwolił swoim wojownikom przez trzy dni plądrować miasto; nastąpił koniec cesarstwa bizantyjskiego. Patrz takŜe BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1422.

KOREAŃSKA WOJNA 1950-1953. Pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II w celu roz-

brojenia okupantów japońskich w Korei alianci przyjęli 38. równoleŜnik za tymczasową granicę oddzielającą komunistyczną Koreę Północną od demokratycznej Korei Południowej (w 1945 Korea została wyzwolona spod okupacji japońskiej; od północy wkroczyły wojska radzieckie, od południa amerykańskie). Późniejsze dąŜenia Organizacji Narodów Zjednoczonych do połączenia kraju zakończyły się niepowodzeniem. 25 czerwca 1950 wojska Korei Północnej niespodziewanie zaatakowały Koreę Południową i w ciągu dwóch miesięcy dotarły niemal do południowego skraju Półwyspu Koreańskiego. Wojska Korei Południowej skupiły się wówczas wokół miasta Pusan i tam prowadziły działania obronne. Dwa dni po rozpoczęciu inwazji ONZ wezwała swych członków do udzielenia pomocy Korei Południowej; piętnaście państw odpowiedziało na apel. Na czele sił międzynarodowych stanął generał Douglas MacArthur (1880-1964), który zaplanował i przeprowadził udany desant na tyły nieprzyjaciela w porcie Inczhon na wybrzeŜu zachodnim (24 listopada 1950) i odciął linie zaopatrzenia armii północnokoreańskiej. Koreańczycy z północy zostali wyparci z powrotem na linię rzeki Jalu, w pobliŜu granicy między Chinami i Koreą Północną. Planowano, Ŝe dwie kolumny wojsk ONZ, rozmieszczone po obu stronach pasma górskiego ciągnącego się wzdłuŜ półwyspu, dokonają zjednoczenia całej Korei pod władzą Korei Południowej. Plan ten nie powiódł się, gdyŜ 26 listopada 1950 komunistyczne Chiny udzieliły militarnego wsparcia Korei Północnej. Po zaciętych walkach Chińczycy i Koreańczycy zepchnęli wojska ONZ na południe. Do l stycznia 1951 armia koreańsko-chińska w sile około 485 tysięcy Ŝołnierzy zmusiła 365-tysięczne wojska MacArthura do wycofania się za 38. równoleŜnik. Chińczycy zdobyli stolicę Korei Południowej, Seul. Miasto zostało odbite przez siły ONZ 14 marca 1951. Rozpoczęły się rokowania pokojowe. Negocjacje przeciągały się, a na linii dzielącej obie strony

271

toczyły się sporadyczne walki. Wbrew decyzji ONZ i Stanów Zjednoczonych MacArthur publicznie nawoływał do zaatakowania i zbombardowania chińskich baz w MandŜurii. 11 kwietnia 1951 prezydent USA Harry S. Truman (1884-1972) odwołał MacArthura ze stanowiska dowódcy wojsk ONZ i USA na Dalekim Wschodzie i mianował na jego miejsce generała Matthew B. Ridgwaya. Obie strony wszczęły walki, które pochłonęły wiele ofiar. Negocjacje w sprawie rozejmu utknęły głównie ze względu na trudną do uregulowania kwestię wymiany jeńców, chorych i rannych. Rokowania zostały zerwane w październiku 1952. Wojska ONZ wzięły do niewoli 70 tysięcy jeńców; negocjatorzy ONZ nalegali, by jeńcom pozwolono zdecydować, czy chcą wrócić na północ, czy pozostać na południu. Okazało się, Ŝe 75% jeńców chce pozostać w Korei Południowej (21 jeńców amerykańskich zdecydowało się pozostać u komunistów). W kwietniu 1953 ponownie podjęto rozmowy pokojowe, które doprowadziły do zawarcia rozejmu w PanmundŜonie (27 lipca 1953). Formalnego traktatu pokojowego nie podpisano do dziś. KOREAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY. CHIŃSKO-KOREAŃSKIE WOJNY.

Patrz

KORNUOWA PUCZ 1917. Konserwatywni generałowie rosyjscy popierani przez Aleksandra Kiereńskiego (1881-1970), który zastąpił księcia Gieorgija Lwowa (1861-1925) na stanowisku premiera w rządzie tymczasowym, postanowili ustanowić dyktaturę wojskową i połoŜyć kres rosnącej anarchii i rozprzęŜeniu w armii, które nastąpiły po LUTOWEJ REWOLUCJI. Kiereński zorientował się, Ŝe generał Ławr Korniłow (1870-1918), którego sam mianował naczelnym dowódcą, dąŜy do sprawowania jednoosobowej dyktatury; wobec tego zarzucił mu zdradę i zdymisjonował. W odpowiedzi Korniłow skierował do Piotrogrodu (Sankt Petersburg) oddziały kozackie, mając nadzieję, Ŝe zmieni sowiet (radę rewolucyjną) i rząd tymczasowy na bardziej

konserwatywny. Kiereński wycofał swoje poparcie dla prawicowego, wojskowego zamachu stanu i starał się uzyskać pomoc ze strony centralnego komitetu rad i sił lewicowych. Robotnicy, uzbrojeni przez bolszewików i gotowi stawić opór Korniłowowi, nakłonili Kozaków do odstąpienia. Po pięciu dniach kontrrewolucja upadła (9-14 września 1917). Korniłowa aresztowano i uwięziono; zbiegł z Piotrogrodu po PAŹDZIERNIKOWEJ REWOLUCJI. Patrz takŜe BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917. KORSYKAŃSKIE POWSTANIA 1729-1769.

Korsykanie byli niezadowoleni z władania przez Genuę ich wyspą, z ograniczenia ich autonomii, z obciąŜeń podatkowych. Wybuchło Ŝywiołowe powstanie, któremu przewodziła miejscowa szlachta. Opanowano tereny połoŜone w głębi wyspy. W 1735 ogłoszono niepodległość Korsyki. Z pomocą wyspie przyszedł niemiecki awanturnik baron Theodor Neuhof (1694-1756); po początkowych sukcesach został ogłoszony „królem" Korsyki Teodorem I, w 1736 został jednak pokonany i uciekł z wyspy ogarniętej wojną domową. Wracał dwukrotnie (1738, 1743) na próŜno usiłując przywrócić swoje „królestwo", którego pozbawili go Genueńczycy z pomocą Francuzów; na koniec uciekł do Anglii. W 1755 patriota korsykański, Pasąuale Paoli, którego ojciec, zwolennik Neuhoffa, kierował powstaniem na Korsyce w latach 1734-1735, wrócił z wygnania i stanął na czele zwycięskiego powstania Korsykanów. Został wybrany na prezydenta republikańskiej Korsyki (1755). Paoli zorganizował administrację i przeprowadził wiele reform. Genua w dalszym ciągu walczyła z Paolim; w 1764 Francja, sprzymierzeniec Genui, przyłączyła się do wojny, a w 1768 kupiła Korsykę od Genui, która straciła nadzieję na podporządkowanie sobie wyspy. Na wyspie wylądowały przewaŜające liczebnie wojska francuskie i mimo zaciekłego oporu mniej licznych, lecz doskonale dowodzonych wojsk Paolego, zwycięŜyły je w 1769. Paoli zbiegł do Anglii, a Korsyka została przyłączona do Francji.

272

KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e. Pokój w 404 (patrz PELOPONESKA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKA 431-404 p.n.e.) sprawiał, Ŝe Sparta uzyskała hegemonię w Grecji. W 395 wystąpiła przeciw niej koalicja Teb i Aten, do której wkrótce przyłączyły się Argos, Korynt i inne państwa. Najazd Spartan na Beocję zakończył się ich klęską, a tocząca się wówczas wojna Sparty z Persami o Jonie umoŜliwiała Atenom zbudowanie floty za perskie pieniądze. Dzięki temu w 394 Ateny zwycięŜyły flotę Sparty pod Knidos i do 390 odzyskały wiele portów na Morzu Egejskim. Odbudowały równieŜ swoje fortyfikacje. W walkach na lądzie zwycięŜali na ogół Spartanie. Zwycięstwo pod Nemeą (394) i pozyskanie na nowo pomocy Persów umoŜliwiły Sparcie odniesienie drugiego zwycięstwa, pod Koroneją (394), i rozpoczęcie blokady Koryntu (393) oraz Aten (392). W latach 390-389 odznaczyli się w wojnie podjazdowej zreformowani peltiaści ateńscy Ifikratesa mogący walczyć wręcz dzięki długiej włóczni. W 389 Argos włączyło do swego państwa Korynt, w którym wystąpiło silne ugrupowanie prospartańskie. W 387 Persowie opanowali Hellespont, a ich flota blokowała Ateny. Te musiały zgodzić się na pokój narzucony przez Persów (pokój królewski, 386), zgodnie z którym musiały zrezygnować ze wszystkich sojuszów z państwami nad Morzem Egejskim. Państwa greckie w Azji Mniejszej i przyległych do niej wyspach przechodziły pod zwierzchnictwo Persji. Doszło do rozwiązania Związku Beockiego. Korynt odzyskiwał niepodległość. Ugruntowała się potęga Sparty, ale tylko w takim stopniu, w jakim odpowiadało to Persom. Patrz takŜe TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371 p.n.e.

KORYNTU l KORKYRY WOJNA 435-433 p.n.e. Korkyra (Korfu lub Kerkira), grecka kolonia na wyspie o tej samej nazwie na Morzu Jońskim, rozpoczęła wojnę morską ze swym macierzystym miastem - Koryntem. Przyczyną wojny było dąŜenie Koryntu do zwierzchnictwa nad Epidamnosem (Ili-

ria), wspólną kolonią Koryntu i Korkyry. Gdy doszło do wyprawy floty korkyrskiej w 435 na Epidamnos, licząca 70 okrętów flota Koryntu usiłowała przyjść kolonii z pomocą, jednak 80 trirem z Korkyry zadało jej druzgocącą klęskę w zatoce Ambrakia (Arta). Upokorzony tą klęską Korynt zbudował większą flotę, a wówczas zaniepokojona Korkyra zwróciła się o pomoc do Aten. Ateny wysłały do Korkyry 10, a później jeszcze 20 okrętów. W bitwie pod Sybotami (433) Korynt zadał decydującą klęskę flocie korkyrskiej, ale nadpłynięcie okrętów ateńskich skłoniło okręty Koryntu do odwrotu. Korynt był mocno uraŜony z powodu sojuszu Aten i Korkyry; sojusz ten przyczynił się do wybuchu dwa lata później PELOPONESKIEJ WOJNY DRUGIEJ, CZYLI WIELKIEJ. KOSTARYKAŃSKA REBELIA 1955. Jose „Pepe" Figueres Ferrer (ur. 1908), umiarkowany socjalista, został w 1953 wybrany na prezydenta Kostaryki. Sprawujący dyktatorskie rządy prezydent Nikaragui Anastasio Somoza (1896-1956) oskarŜył członków Legionu Karaibskiego, politycznej grupy uchodźców z państw karaibskich, o udział w spisku na jego Ŝycie, miał im w tym rzekomo pomagać Figueres (legion popierał Figueresa w wyborach prezydenckich). Somoza najprawdopodobniej planował wziąć odwet i poprzeć Rafaela Calderona Guardię (1900-1970), dawnego prezydenta Kostaryki, który poprowadził grupę rebeliantów z Nikaragui na południe i zdobył nadgraniczne miasto kostarykańskie Yilla Quesada, połoŜone przy autostradzie panamerykańskiej (11 stycznia 1955). Figueres natychmiast zwrócił się do Organizacji Państw Amerykańskich z prośbą o zbadanie sprawy. Komisja Organizacji ujawniła, Ŝe dostawy i sprzęt wojskowy rebeliantów pochodziły z Nikaragui. Bezpośrednio po ogłoszeniu tych faktów Nikaragua przestała pomagać rebeliantom, wśród których przewaŜali Kostarykańczycy. W tym czasie Stany Zjednoczone sprzedały Kostaryce cztery myś-

273

liwce. W niektórych miastach doszło do cięŜkich walk, ale siły rebeliantów nie miały szans w walce z popieranymi przez społeczeństwo siłami rządowymi i zostały wyparte na północ, za granicę z Nikaraguą. Na początku 1956 Kostaryka i Nikaragua zawarły porozumienie o współpracy w nadzorowaniu wspólnej granicy. KOSTARYKAŃSKA REWOLUCJA 1917. Reformom proponowanym przez Alfredo Gonzaleza Floresa (1877- po 1967), prezydenta wybranego w demokratycznych wyborach w 1913, przeciwstawił się generał Federico Tinoco Granados (1870-1931). Tinoco stanął na czele rewolty wojskowej, która obaliła Gonzaleza i jego rząd (27 stycznia 1917). Tinoco ustanowił dyktaturę wojskową; przeciw jego rządom wybuchło w kraju powstanie. Władze Stanów Zjednoczonych potępiły Tinoco i nie uznały jego rządu. Wobec groźby interwencji USA w maju 1919 Tinoco podał się do dymisji. Mniej więcej miesiąc później, w celu ochrony interesów amerykańskich, w Kostaryce wylądowała piechota morska USA. W 1920 przywrócono rząd demokratyczny z nowo wybranym prezydentem Julio Acostą Garcią (1872-1954). Rząd ten został uznany przez Stany Zjednoczone. W rok później Kostaryka stała na progu wojny z Panamą z powodu zadawnionego sporu o granicę; gdy wojska panamskie wkroczyły na sporne terytorium na wybrzeŜu Oceanu Spokojnego, wybuchły walki. Wojna została zaŜegnana, gdy przedstawiciele USA przekonali siły panamskie, by opuściły zajęte terytorium. Kostaryka zachowała te obszary, ale granicę ostatecznie ustalono dopiero w 1941. KOSTARYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1948.

Wybory prezydenckie w Kostaryce wygrał w 1948 Otilio Ulate (1895-1973), ale l marca 1948 Kongres uznał wybory za niewaŜne i anulował ich wynik. Ta decyzja spowodowała wybuch wojny domowej między zwolennikami Ulate, którym przewodził plantator, pułkownik Jose „Pepe" Figueres Fer-

rer (ur. 1908), a poplecznikami pokonanego kandydata na prezydenta, Rafaela Calderona Guardii (1900-1970). Siły Figueresa, zwane Legionem Karaibskim, walczyły z powodzeniem z oddziałami Calderona, w skład których wchodziły wojska rządowe i komuniści. Calderon uzyskał równieŜ pomoc od prezydenta Nikaragui Anastasio Somozy (1896-1956) oraz prezydenta Hondurasu Tiburcio Cariasa Andino (1876-1969). 28 kwietnia 1948, po około sześciu tygodniach walk, Figueres wkroczył do stolicy San Jose i usunął rząd. 8 maja 1948 powołał rząd junty wojskowej i przez 18 miesięcy stał na jego czele. Junta wprowadziła rewolucyjne zmiany; rozwiązała armię Kostaryki, zdelegalizowała partię komunistyczną, upaństwowiła banki i zaczęła reformować administrację państwową. Zmiany miały równieŜ swoich przeciwników; 10 grudnia 1948 przebywający na emigracji kalderoniści wkroczyli do Kostaryki, ale zostali wyparci. Organizacja Państw Amerykańskich wydelegowała komisję do zbadania udziału Somozy w dokonanym najeździe. Na początku 1949 zebrało się kostarykańskie zgromadzenie ustawodawcze, zatwierdziło waŜność wyboru Ulate i przygotowało nową konstytucję. 8 listopada 1949 Figueres przekazał rządy prezydentowi Ulate. KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1666. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Karol II (1630-1685) podpisał ugodę z prezbiterianami (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA i648-i65i), by utorować sobie drogę do tronu. PoniewaŜ sam nie miał zamiaru powrócić do Szkocji, powierzył rządy w tym kraju umiarkowanemu zwolennikowi Kowenantu („Kowenant", przymierze, określenie związku prezbiteran szkockich) Johnowi Maitlandowi (1616-1682), księciu Lauderdale, oraz Kościołowi szkockiemu, w którego imieniu występował arcybiskup St. Andrews, James Sharp (1613-1679). Obaj godzili się na przywrócenie w Szkocji episkopalnej organizacji Kościoła anglikańskiego (patrz BISKUPÓW WOJNA PIERWSZA

274

1639). Zwolenników Kowenantu nieustannie czymś prowokowano, a do wrzenia doprowadził ich Akt PobłaŜania, który odwołał wszystkie porozumienia z czasów Commonwealthu (tzn. z czasów Cromwella). Władze zaŜądały, aby wszyscy duchowni mianowani po 1649 zrezygnowali z urzędów i zakazały odprawiania nie zatwierdzonych (tzn. prezbiteriańskich) naboŜeństw, nakładały grzywny i przesunęły wojska z WyŜyny Południowoszkockiej na Nizinę Środkowoszkocką. Zwolennicy Kowenantu zaatakowali Edynburg, zostali zwycięŜeni 28 listopada 1666 w bitwie pod Pentland Hills, ale mimo to nadal występowali przeciw nowym ograniczeniom ich praw wprowadzanym przez Karola II. KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1679. Represje w stosunku do prezbiterian szkockich podejmowane przez Johna Maitlanda (1616-1682), księcia Lauderdale, jednego z głównych ministrów króla Anglii Karola II (1630-1685), wywoływały wzburzenie zwolenników Kowenantu; rozwścieczeni prezbiterianie podnieśli bunt i zabili arcybiskupa Jamesa Sharpa (1613-1679), prześladowcę ich Kościoła, l czerwca 1679 pod Drumclog zwolennicy Kowenantu rozbili wojska królewskie; w odpowiedzi rząd wyprawił przeciw nim znaczne siły pod dowództwem naturalnego syna Karola, Jamesa Scotta (1649-1685), księcia Monmouth, który 22 czerwca 1679 pokonał powstańców pod Bothwell Bridge. 1400 powstańców wziętych do niewoli wyprawiono do Edynburga i tam stracono. Karol nadal uciskał prezbiterian, co sprawiło, Ŝe później duchowni Kowenantu otwarcie opowiadali się za powstaniem zbrojnym. Lata osiemdziesiąte XVII w. zyskały nazwę „czas zabijania". KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1685. Po śmierci króla Anglii, Szkocji i Irlandii Karola II (1630-1685) tron odziedziczył Jakub II (1633-1701), zwany w Szkocji Jakubem VII. Jakub był katoli-

kiem; podejrzewano go zatem o chęć zmuszenia Anglii i Szkocji do przejścia na katolicyzm, co nie przysporzyło mu sympatii ani zaufania. W Szkocji Jakub prowadził politykę podobną do polityki ojca, Karola I (1600-1649), róŜnił się od niego tylko tolerancją dla katolicyzmu, i z tego powodu równieŜ spotkał się z opozycją. KsiąŜę Argyll, który daremnie próbował wzniecić powstanie zwolenników Kowenantu w Szkocji, został ujęty i stracony. Nie udało się to równieŜ księciu Monmouth, Jamesowi Scottowi (1649-1685) (patrz MONMOUTHA POWSTANIE 1685). Angielski opór wobec prób tolerancji dla katolicyzmu nabrał charakteru międzynarodowego, gdy zaczął go popierać i finansować Wilhelm Orański (1650-1702), późniejszy król Anglii, Szkocji i Irlandii Wilhelm III. Gdy w 1688 Wilhelm i córka Jakuba II, królowa Maria II (1662-1694), wstąpili na tron (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688), większość Szkotów była z tego zadowolona, jedyną niezadowoloną grupą byli jakobici (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690). KOZACKIE l CHŁOPSKIE POWSTANIA. Patrz CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654; PUGACZOWA POWSTANIE 1773-1774; RAZINA POWSTANIE 1665-1671. KRAJU PRZYLĄDKOWEGO WOJNY PRZYGRANICZNE. Patrz KAPRÓW WOJNY. KRAKOWSKA REWOLUCJA 1846. Niewielka

Rzeczpospolita Krakowska (Kraków i okolice), ustanowiona na Kongresie Wiedeńskim kończącym okres NAPOLEOŃSKICH WOJEN (1815), pozostawała wprawdzie pod opieką Austrii, Rosji i Prus, ale mimo to stała się waŜnym symbolem niepodległej niegdyś Polski (podzielonej między Rosję, Austrię i Prusy). W latach 1833-1846 działający w podziemiu rewolucjoniści polscy usiłowali bezskutecznie zdobyć niepodległość. W lutym i marcu 1846 przywódca rewolucjonistów Jan Tyssowski (1811-1857) i inni wzniecili powstanie

275

w Galicji (ziemie polskie pod władzą Austrii) i w innych częściach kraju. Na wsi powstańcy, głównie polscy ziemianie, zetknęli się z wrogim stosunkiem chłopów, którzy pozostali lojalni wobec Austrii (płacono im 10 florenów nagrody za ujęcie lub zabicie ziemianina biorącego udział w powstaniu). Powstanie stłumiły wspólnie wojska rosyjskie i austriackie, które wkroczyły i zajęły Kraków. Rzeczpospolita Krakowska straciła niezaleŜność i została wcielona do Austrii. Upadek rewolucji zmniejszył udział Polaków w Wiośnie Ludów w 1848, mającej znacznie szerszy zasięg. KRETEŃSKIE POWSTANIE 1770. Od 1669 Kreta znajdowała się pod panowaniem Turcji. Mieszkańcy Krety, w większości chrześcijanie, wrogo odnosili się do tureckiej okupacji. Nastroje antytureckie nasiliły się, odkąd Rosja zaczęła podburzać ludność w krajach podbitych przez Turków. Kreteński kupiec i armator Daskaloyiannis (zm. 1770) pod wpływem rosyjskich emisariuszy wzniecił w 1770 powstanie w górzystym regionie Sfakion i poprowadził powstańców na północ, na równinę w pobliŜu Kandii (Iraklion). Nie uzyskał spodziewanej pomocy z Rosji, poniósł klęskę i wycofał się w góry Leuka Ore, zaciekle ścigany przez Turków. Turcy Ŝądali, by złoŜył broń, ale Daskaloyiannis odmówił i prowadził dalej walkę, w której zginęło wielu powstańców. Po drugim wezwaniu do kapitulacji Daskaloyiannis poddał się wraz z 70 powstańcami. Turcy torturowali i zabili towarzyszy Daskaloyiannisa, a jego zabrali do Iraklionu, tureckiej stolicy Krety; w czasie przesłuchania Daskaloyiannis został zachłostany na śmierć. Turcy umocnili swoją władzę i dalej traktowali Kretę najgorzej ze wszystkich prowincji imperium. KRETEŃSKIE

POWSTANIE

1821-1822.

GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ spowodowała rzeź na Krecie, gdyŜ janczarzy (elitarne wojsko tureckie), którzy juŜ wcześniej zasłynęli z okrucieństwa, dokonali po-

gromu ludności chrześcijańskiej. Uzbrojone bandy grasowały na Krecie w okrutny sposób mordując chrześcijan. Metropolita (arcybiskup) Kandii (Iraklion) wraz z wiernymi zginął w katedrze. W odwecie za KRETEŃSKIE POWSTANIE 1770 Turcy spustoszyli Sfakię. Po pięciu miesiącach mieszkańcy Sfakii zmusili Turków do ukrycia się za murami miast. Nastąpił niedługi okres spokoju, który został przerwany najazdem wojsk egipskich, przybyłych Turkom na pomoc. Burząc wsie i paląc lasy najeźdźcy szybko spacyfikowali wschodnią część Krety, pozostali powstańcy zmuszeni byli ukrywać się w pieczarach skalnych Sfakii. Za swoją słuŜbę egipski pasza Muhammad Ali (l769?-1849) dostał w nagrodę Kretę jako paszałyk (prowincja zarządzana przez paszę). KRETEŃSKIE

POWSTANIE

1866-1868.

Chrześcijańscy mieszkańcy Krety odnosili się z nienawiścią do swoich tureckich władców (patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE 1821-1822; GRECKA WALKA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-1832), natomiast napady chrześcijan ze Sfakii w kreteńskich Górach Białych sprawiły, Ŝe władze tureckie uwaŜały wszystkich mieszkańców Krety za znienawidzonych Sfakian. Gdy Porta nie wprowadziła obiecanych reform, Sfakianie oraz mieszkańcy miast przystąpili jednocześnie do powstania (w 1866). Pasza (gubernator) Krety uzyskał pomoc z Konstantynopola (Stambuł), ale powstańcy zmusili armię turecką do kapitulacji na równinie Apokoronas (1866). Powstańcy rozpuścili swoje siły, a wówczas inna grupa wojsk tureckich w odwecie zaatakowała obwarowany klasztor w Arkadii. Wybuch klasztornego magazynu prochu spowodował śmierć setek kobiet i dzieci, które znalazły schronienie w klasztorze. Turcy następnie systematycznie obracali w ruinę cały region Gór Białych, zakończyli ekspedycję w 1867 i powrócili do kraju. Grecja i niektóre państwa zachodnie pośpieszyły Krecie z pomocą. Wywołało to gwałtowną reakcję Turków, którzy 11 grudnia 1868 zagrozili Grecji blokadą portów, jeŜeli nie

276

zaniecha akcji pomocy wyspie. Chcąc uniknąć wojny, Grecja uległa, ale państwa zachodnie na spotkaniu w ParyŜu w 1869 wymogły przyznanie Krecie pewnej autonomii, zbyt jednak ograniczonej, by mogła zapobiec KRETEŃSKIEMU POWSTANIU 1896. KRETEŃSKIE POWSTANIE 1896. Za czasów sułtana Abdulhamida II (1842-1918) Turcja dalej panowała na Krecie, ku zadowoleniu niewielkiej (10% ludności) mniejszości muzułmańskiej. Sułtan stwarzał pozory reform mianując chrześcijańskiego gubernatora, a potem przywoływał do porządku ludność chrześcijańską, wprowadzając na ten urząd muzułmanina, skłonnego do naduŜywania władzy. Kreteńczycy przedstawiali swe skargi róŜnym państwom i prosili Grecję o interwencję. W 1896 doszło do powstania. Chrześcijanie zmasakrowali muzułmanów i wybuchła krótkotrwała wojna domowa. Grecja wysłała wojsko, by zrównowaŜyć siły Turków na Krecie. Interweniowały równieŜ wielkie mocarstwa, jednakŜe bez uzgodnienia wspólnej polityki. Niemcy oraz Rosja dąŜyły do blokady Grecji i pozostawienia na wyspie wojsk tureckich, Wielka Brytania nalegała na autonomię Krety oraz proponowała wycofanie wszystkich greckich wojsk i utrzymanie na Krecie pewnej liczby wojsk Porty (rząd turecki). Utarczki nasilały się i spowodowały wybuch GRECKO-TURECKIEJ WOJNY 1897. Kreteńczycy prowadzili nadal walkę; Niemcy i Austria wycofały wojska okupacyjne, Wielka Brytania, a potem równieŜ Francja działały na rzecz autonomii Krety. Po zamordowaniu przez muzułmanów brytyjskiego wicekonsula Wielka Brytania zmieniła w pewnym stopniu orientację polityczną; zmusiła Turków do wycofania wszystkich wojsk z Krety i przyczyniła się do mianowania księcia Jerzego (1863-1913) wysokim komisarzem na Krecie. Poczynania te przyniosły wyspie wolność; po raz pierwszy od czasów rzymskiego podboju, czyli prawie 2000 lat, Kreta była wolna.

KRETEŃSKIE POWSTANIE 1935. Urodzony na Krecie mąŜ stanu i polityk Eleftherios Wenizelos (1864-1936), w latach 1910-1933 sześciokrotny premier Grecji, był przywódcą antymonarchicznej Partii Liberalnej, która stała w opozycji do Partii Populistów (rojalistów) i jego przywódcy Panayotiego Tsaldarisa (1868-1936), premiera Grecji od 1933. Na początku marca 1935 zwolennicy Wenizelosa na Krecie, w Atenach i Macedonii chwycili za broń w proteście przeciw restauracji monarchii (Grecja była od 1924 republiką). Wojska rządowe pod dowództwem generała Jeorjosa Kondilisa (1879-1936) pokonały zbuntowanych zwolenników Wenizelosa; opór najdłuŜej trwał na Krecie. Wenizelos był zmuszony zbiec do Francji; rok później zmarł na wygnaniu w ParyŜu. Jesienią 1938 Kondilis zorganizował udany zamach stanu, usunął Tsaldarisa, objął urząd premiera i nakłonił parlament, by wezwał króla Jerzego II (1890-1947) do powrotu z wygnania. Niemal jednogłośne wyniki plebiscytu sprawiły, Ŝe 25 listopada 1935 Jerzy wstąpił na tron. KRONSZTADZKI BUNT 1921. Marynarze z bazy morskiej w Kronsztadzie zaniepokojeni złym zaopatrzeniem miast w Ŝywność, ograniczeniem swobód oraz wprowadzeniem surowych przepisów w sprawie pracy, poparli strajkujących robotników i ustanowili tymczasowy komitet rewolucyjny. Marynarze, którzy przyczynili się do zwycięstwa PAŹDZIERNIKOWEJ REWOLUCJI, domagali się, by skończyć z dyktaturą partii bolszewickiej, przekazać całą władzę sowietom (radom rewolucyjnym), uwolnić więźniów politycznych oraz powiększyć zakres swobód i praw. Lew Trocki (1879-1940) i Michaił Tuchaczewski (1893-1937) poprowadzili po lodzie Ŝołnierzy z Piotrogrodu (Sankt Petersburg), zdławili bunt i rozstrzelali lub uwięzili pozostałych przy Ŝyciu uczestników. Mimo Ŝe bunt nie przyniósł spodziewanych rezultatów, przyczynił się do przyjęcia w marcu 1921 nowej polityki gospodarczej (NEP). Patrz takŜe ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921.

277

KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676. Bezprawne zagarnięcie przez kolonistów z Plymouth wielu ziem indiańskich i niesprawiedliwe wyroki sądu spowodowały, Ŝe nazywany przez Indian Matakometem król Filip (zm. 1676), syn Massasoita (zm. 1661), sachem (dziedziczny wódz) Indian Wampanoagów poprowadził plemiona swoje i sąsiadów z południowej Nowej Anglii na osiedla Anglików. Indianie palili, łupili, zabijali i siali terror w całym regionie. Biali koloniści zawiązali Konfederację Nowej Anglii i posłali milicję przeciw nie zorganizowanym plemionom. Najpierw zwycięŜyli Indian Narragansettów i ich wodza Canoncheta (zm. 1676), a następnie zmusili do uległości Indian Nipmuków i Wampanoagów, i przy wsparciu zaprzyjaźnionych Indian Mohikanów przeprowadzili udaną wyprawę (czerwiec 1676) w dolinie rzeki Connecticut. W sierpniu po wytropieniu kryjówki króla Filipa w Mount Hope (Bristol, Rhode Island) zabił go Indianin będący na słuŜbie u kolonistów. Plemiona indiańskie w południowej części Nowej Anglii straciły wolę walki, ale w części północnej napady trwały w dalszym ciągu, aŜ wreszcie zakończył je pokój zawarty w kwietniu 1678. Patrz takŜe BAGNO, WALKA NA BAGNIE 1075. KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748. AUSTRIACKĄ WOJNĘ SUKCESYJNĄ w Ameryce Północnej toczyła głównie Nowa Anglia przeciw Francuzom na półwyspie Nowej Szkocji. Gubernator William Shirley (1694-1771) z Massachusetts mianował pułkownika Williama Pepperella (1696-1759), bogatego kupca z Maine, dowódcą milicji Nowej Anglii, która przy wsparciu eskadry Brytyjskiej Floty Królewskiej miała zaatakować silnie ufortyfikowaną twierdzę francuską w Louisbourgu na wyspie Cape Breton naleŜącej do Nowej Szkocji. W czasie ostrzału twierdzy przez flo.;ę Pepperell i jego ludzie zdobyli przyczółek na plaŜy poza zasięgiem artylerii francuskiej. Po 49 dniach oblęŜenia miasto i twierdza poddały się. W 1746 okręty francuskiej ekspedycji mają-

cej odbić Louisbourg rozbiły się w czasie burzy u brzegów Nowej Szkocji. Francuzi i ich indiańscy sojusznicy napadali na miasta w Nowej Anglii i stanie Nowy Jork, a Brytyjczycy ze swoimi irokeskimi sprzymierzeńcami brali odwet w Kanadzie (1746-1748). Działania wojenne nie przyniosły Ŝadnej korzyści; traktat z Aix-la-Chapelle w 1748 przywrócił status quo; Louisbourg wrócił do Francji w zamian za Madras w Indiach (patrz KARNATIK, WOJNY w KARNATIKU). KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697. Europejska wojna AUGSBURSKIEJ LIGI rozszerzyła się na Amerykę Północną, gdzie Brytyjczycy sprzymierzeni z Indianami z plemienia Irokezów walczyli z Francuzami i ich indiańskimi sojusznikami o dolinę górnego biegu rzeki Hudson, o dolinę Rzeki Świętego Wawrzyńca, o Akadię (obecnie Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik) oraz o obszary nad Zatoką Hudsona. Brytyjczycy pod dowództwem sir Williama Phipsa (1651-1695) zdobyli w 1690 Port Royal (Annapolis Royal, Nowa Szkocja), a Francuzi pod komendą hrabiego Frontenaca (1620-1698) dokonali uwieńczonego powodzeniem najazdu na osady w stanie Nowy Jork i w Nowej Anglii. Brytyjczykom nie udało się zająć Quebecu, swego głównego celu, a Francuzi nie zajęli Bostonu, na którym najbardziej im zaleŜało, ale odbili Port Royal. Traktat w Ryswick w 1697 przerwał walki aŜ do wybuchu KRÓLOWEJ ANNY WOJNY. KRÓLOWEJ ANNY WOJNA 1702-1713. HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA przeniosła się równieŜ do Ameryki Północnej, gdzie Francja i Wielka Brytania toczyły walki o panowanie na kontynencie. Wojna rozpoczęła się w 1702 od brytyjskiego napadu na St. Augustine w hiszpańskiej Florydzie. Francuzi wraz z indiańskimi sojusznikami napadali na angielskie osady na terenie całej Nowej Anglii (patrz INDIAN ABNAKI DRUGA WOJNA 1702-1712); działania

278

nasiliły się po zwycięskim napadzie w 1704 na purytańską kolonię Deerfield (Massachusetts). W 1710 brytyjska ekspedycja pod wodzą Francisa Nicholsona (1655-1728) zdobyła Port Royal (Annapolis Royal), kluczową twierdzę francuską w Akadii (obecna Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik). Francuzi odparli jednak następny atak na Quebec i Montreal. Na mocy traktatu z Utrechtu z 1713 Francuzi zatrzymali Nową Francję łącznie z Przylądkiem Bretońskim i Wyspą Księcia Edwarda, stracili jednak Nową Fundlandię, Zatokę Hudsona i Akadię. Patrz takŜe JENKINS, WOJNA o UCHO JENKINSA 1739-1743; KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748. KRUCJATA DZIECIĘCA 1212. Na początku XIII w. Europę ogarnęła gorączka wypraw krzyŜowych (patrz KRUCJATA CZWARTA 1202-1204); nie ominęła ona równieŜ dzieci. Francuski chłopiec, Stephen Yendome, zgromadził tysiące chłopców i dziewcząt, niektórzy z nich nie mieli nawet 12 lat, i poprowadził ich do Marsylii. Cała grupa popłynęła do Palestyny, by uwolnić Ziemię Świętą, w nadziei, Ŝe uda im się to, czego nie zdołali osiągnąć dorośli. Część dzieci utonęła w katastrofach statków, resztę pozbawieni skrupułów szyprowie sprzedali w niewolę. Inna grupa złoŜona z tysięcy dzieci niemieckich, prowadzona przez małoletniego kaznodzieję imieniem Nicholas, dotarła do Italii, skąd zawróciła do domu; wiele dzieci umarło z głodu, wycieńczenia i chorób. KRUCJATA PIERWSZA 1095-1099. ZagroŜony przez Turków seldŜuckich cesarz bizantyjski Aleksy I (1048-1118) szukał pomocy na Zachodzie. Na synodzie w Clermont papieŜ Urban II (ok. 1042-1099) obietnicą odpustu zachęcił chrześcijan do wyprawy w celu uwolnienia Ziemi Świętej spod władzy Turków. Liczba uczestników krucjaty, głównie z Francji - rycerzy i ludzi z gminu - przeszła wszelkie oczekiwania. Biorący udział w wyprawach nosili znak krzyŜa (stąd nazwa: krzyŜowcy), a ich zawołaniem był okrzyk „Deus lo volt" (Bóg tak

chce). Pierwsze walki, stoczone przez niezorganizowane gromady chłopów pod wodzą wędrownego kaznodziei Piotra, zwanego Pustelnikiem (ok. 1050-1115), i Waltera „bez Mienia" (zm. 1096), skończyły się we wrześniu 1096 w Azji Mniejszej klęskami krzyŜowców. Była to tak zwana krucjata ludowa. Główne siły krucjaty pod wodzą takich panów feudalnych, jak Rajmund IV (ok. 1038-1105) hrabia Tuluzy, Hugo hrabia Yermandois (wzmian. 1090), Robert II (ok. 1054-1134) hrabia Normandii, Boemund I (ok. 1056-1111) z Tarentu oraz jego siostrzeniec Tankred (1076-1112), bracia Baldwin (1058?-!118) i Gotfryd (ok. 10581100) z Bouillon, ksiąŜę Dolnej Lotaryngii, dotarły w latach 1096-1097 do Konstantynopola (Stambuł), gdzie większość złoŜyła hołd cesarzowi Aleksemu. W 1097 krzyŜowcy zdobyli Niceę, rozbili Turków pod Doryleą i w 1098 zajęli Antiochię. W 1099 zdobyli szturmem Jerozolimę i wymordowali tysiące muzułmanów i śydów. Gotfryd odmówił przyjęcia korony i panował w Jerozolimie jako „obrońca Grobu Świętego". Powstały trzy inne państewka: Edessa, gdzie panował Baldwin, Trypolis pod panowaniem Rajmunda i Antiochia pod rządami Boemunda. Druga krucjata 1147-1149. Gdy stale zagroŜona Edessa została w 1144 zdobyta przez Turków, papieŜ Eugeniusz III (zm. 1153) wydał bullę ogłaszającą nową krucjatę, którą propagował św. Bernard z Clairvaux (l 090?-1153). Król niemiecki Konrad III (ok. 1093-1152) i król francuski Ludwik VII (ok. 1120-1180) odpowiedzieli na wezwanie i poprowadzili swoje armie przez Bałkany, a cesarz bizantyjski Manuel I (ok. 1120-1180) umoŜliwił im przeprawę do Azji Mniejszej. Niemcy pobici pod Doryleą zmuszeni zostali do odwrotu. Obie armie krzyŜowców spotkały się pod Akką i obiegły Damaszek. Spory między krzyŜowcami spowodowały, Ŝe doszło do odwrotu. Trzecia krucjata 1189-1192. Zdobycie Jerozolimy w 1187 przez tureckiego sułtana Egiptu Saladyna (1137?-! 193) skłoniło papieŜa Grzegorza VIII (zm. 1204) do zwołania

279

trzeciej krucjaty (patrz SALADYNA ŚWIĘTA WOJNA 1187-H89). Na wezwanie odpowiedzieli cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190), Ryszard I Lwie Serce z Anglii i Filip II August (1165-1223) z Francji; cesarstwo bizantyjskie nie udzieliło poparcia, gdyŜ cesarz bizantyjski Izaak II (zm. 1204) zawarł przymierze z Saladynem. Przypadkowo Fryderyk utonął w drodze, ale część wojsk niemieckich wyruszyła do Palestyny. Ryszard po wydarciu Bizantyjczykom Cypru wraz z Filipem i Niemcami opanował Akkę 12 lipca 1191. Po sporach z Ryszardem Filip odjechał, w 1191 powtórnie zajął Jaffę. Choć sam nigdy nie dotarł do Jerozolimy, zawarł pięcioletni rozejm, który gwarantował chrześcijanom swobodny dostęp do miejsc świętych. Królestwo Jerozolimskie zajmowało jedynie nadbrzeŜne pasmo w okolicy Akki. Czwarta krucjata 1202-1204. PapieŜ Innocenty III (ok. 1160-1216) ogłosił nową krucjatę przeciw muzułmanom w Egipcie. Wenecjanie, którzy mieli pomóc krzyŜowcom w przeprawie przez morze, namówili większość francuskich i flamandzkich uczestników, by za tę usługę odpłacili się pomocą w odzyskaniu śary z rąk Węgrów. Pod Zarą syn zdetronizowanego cesarza bizantyjskiego, Aleksy (później Aleksy IV, zm. 1224), nakłonił krzyŜowców - obietnicą finansowego i wojskowego wsparcia - do pomocy w usunięciu z tronu jego wuja Aleksego III (zm. po 1210). Gdy wenecka flota wpłynęła do Bosforu, Aleksy III zbiegł. Aleksy IV został wkrótce zamordowany, a po jego śmierci krzyŜowcy - lekcewaŜąc nawoływania papieŜa do krucjaty - splądrowali Konstantynopol. Zmieniwszy całkowicie swój pierwotny plan, krzyŜowcy ustanowili na terytorium cesarstwa bizantyjskiego cesarstwo łacińskie, co wykluczyło pojednanie obu kościołów. Piąta krucjata 1217-1221. Przypominając o hańbie nieudanej KRUCJATY DZIECIĘCEJ Innocenty III, a później Honoriusz III (zm. 1227) nawoływali do podjęcia nowych wysiłków; kolejną krucjatę

ogłoszono na soborze laterańskim w 1215. Ponownie celem stał się Egipt, który miał być bazą wypadową dla wojsk walczących o Jerozolimę. Pod wspólnym dowództwem Jana z Brienne (ok. 1170-1237) i legata papieskiego Pelagiusza krzyŜowcy obiegli Damiettę. Jan opowiadał się za przyjęciem proponowanych przez muzułmanów warunków pokoju, ale Pelagiusz zwlekał, mając płonną nadzieję na pomoc cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyka II (1194-1250). W 1221 powódź udaremniła wyprawę Pelagiusza na Kair, co zmusiło krzyŜowców do zawarcia rozejmu na znacznie gorszych warunkach niŜ poprzednio proponowane. WaŜnym wydarzeniem stała się wizyta św. Franciszka z AsyŜu (1182P-1226) u sułtana Al-Kamila (1180-1238). Szósta krucjata 1228-1229. Obarczony odpowiedzialnością za niepowodzenie piątej krucjaty, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk II podjął się wyjątkowej misji o charakterze raczej dyplomatycznym niŜ militarnym. Fryderyk był wówczas obłoŜony klątwą, gdyŜ zdaniem papieŜa choroba nie usprawiedliwiała opóźnienia w przyłączeniu się do poprzedniej wyprawy. W 1229 cesarz wynegocjował z sułtanem Al-Kamilem dziesięcioletni układ, w którym sułtan oddał mu Jerozolimę i inne święte miejsca. Fryderyk koronował się na króla Jerozolimy, który to tytuł zyskał poprzez małŜeństwo. W 1239 przybyli z posiłkami Teobald IV (1201-1253), hrabia Szampanii i król Nawarry oraz Ryszard, hrabia Kornwalii (1209-1272), wznowili oni działania wojenne. Siódma krucjata 1248-1254. Turcy i muzułmanie z Egiptu zdobyli Jerozolimę w 1244, co przyśpieszyło zorganizowanie przez króla Francji Ludwika IX (1226-1270) nowej krucjaty przeciw Egiptowi, popieranej przez papieŜa Innocentego IV (zm. 1254). W 1249 krzyŜowcy odzyskali Damiettę, ale źle zaplanowaną wyprawę w górę Nilu nieprzyjaciel powstrzymał pod Mansurą, gdzie Ludwik dostał się do niewoli. Zwolniony w zamian za okup i zwrot Damietty, Ludwik wynegocjował równieŜ

280

uwolnienie znacznej liczby jeńców. Następne cztery lata spędził na rozbudowie umocnień obronnych Królestwa Jerozolimskiego. Ósma krucjata 1270. Gdy wybitny sułtan Egiptu Bajbars (1233-1277) w 1268 zdobył Antiochię, Ludwik zaczął przygotowywać nową krucjatę. Prawdopodobnie pod wpływem politycznych intryg brata, Karola Andegaweńskiego (1226-1285), Ludwik nie udał się na wschód, lecz do Afryki Północnej. W 1270 zdobył Kartaginę, ale po chorobie i śmierci Ludwika wyprawę przerwano. Rozmowy w sprawie ewakuacji resztek armii prowadził przybyły tam Karol Andegaweński. Dziewiąta krucjata 1271-1272. KsiąŜę angielski Edward (1239-1307) (późniejszy Edward I) przybył do Afryki Północnej zbyt późno, by uratować to, co zyskał Ludwik. Zawarł rozejm w Akce i wrócił do Anglii, by objąć w 1272 odziedziczony tron. Upadek Trypolisu w 1289, a w 1291 Akki, ostatniego chrześcijańskiego przyczółka na Ziemi Świętej zakończył okres wypraw krzyŜowych. Konstantynopol pozostał w rękach chrześcijan do 1453, a Cypr do 1571. Patrz takŜe BIZANTYJSKO-TURECKIE WOJNY; ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNY. KRYMSKA WOJNA 1853-1856. Uwikłany w dyskusję na temat jurysdykcji w świętych miejscach w okupowanej przez Turków Jerozolimie, car Mikołaj I (1796-1855) utrzymywał, Ŝe Rosja ma wyłączne prawo do ochrony wyznawców prawosławia na terenach tureckiego imperium. Turcja odrzuciła to roszczenie, a wówczas car rozkazał swoim wojskom, by zajęły Mołdawię i Wołoszczyznę (podległe Turcji). Turcja zaŜądała wycofania tych wojsk, a po odmowie Rosji w 1853 wypowiedziała wojnę. Gdy 30 listopada 1853 eskadra okrętów rosyjskich ostrzelała i rozbiła flotę turecką pod Synopą, na Morze Czarne wpłynęła połączona flota Francji i Wielkiej Brytanii. Oba państwa, obawiając się rosyjskiej ekspansji na Bliskim Wschodzie, zaŜądały, aby Rosjanie wycofali się z tego terenu. Rosja nie spełniła ich

Ŝądania, wobec czego Wielka Brytania i Francja wypowiedziały jej wojnę. Austriacy zawarli pakt obronny z Prusami skierowany przeciw Rosji i za pozwoleniem Turcji wprowadzili wojska do Mołdawii i Wołoszczyzny, zmuszając Rosję do opuszczenia tych terytoriów w 1854. We wrześniu 1854 armia sojusznicza (brytyjska, francuska, sardyńska i turecka) wylądowała na Półwyspie Krymskim i ruszyła w kierunku rosyjskiego Sewastopola. Po rocznym oblęŜeniu Sewastopol padł; Rosjanie wycofując się wysadzili twierdzę. Podczas oblęŜenia Sewastopola (1854) brytyjsko-francuskie wojska wygrały dwie waŜne bitwy z siłami rosyjskimi dowodzonymi przez księcia Aleksandra Mienszykowa (1787-1869). Pierwsza pod Bałakławą (unieśmiertelniona poematem Tennysona „SzarŜa lekkiej brygady"), a druga pod Inkermanem. Po krwawej walce sprzymierzeni zdobyli Kurhan Małachowski i Redan, dwa główne umocnienia rosyjskie połoŜone naprzeciw Sewastopola, potwierdzając swe panowanie nad twierdzą. Wkrótce car Aleksander II (1818-1881), syn i następca Mikołaja I, rozpoczął negocjacje pokojowe. Na Kaukazie trwały zaciekłe walki o turecką twierdzę Kars (1855), której załogę głód i choroby zmusiły do kapitulacji przed nadejściem odsieczy. Brytyjsko-francuskie wojska ostrzelały takŜe twierdze rosyjskie nad Bałtykiem (1854-1855). Car zgodził się na zawarcie pokoju, którego warunki ratyfikowano na kongresie w ParyŜu w 1856. Ocalała jedność tureckiego imperium, Rosja zrzekła się roli obrońcy wyznawców prawosławia w Turcji, zapewniono autonomię Mołdawii, Wołoszczyzny i Serbii, uznano zasadę swobody Ŝeglugi na morzach. KRZYśAKÓW PODBÓJ PRUS 1233-1283.

W 1226 polski ksiąŜę Konrad Mazowiecki < zaprosił KrzyŜaków (niemiecki zakon rycerski załoŜony w okresie krucjat) do osiedlenia się w Polsce, na podległym mu obszarze. Wiązało się to z jego planami chrystianizacji i opanowania Prus. Konrad nadał KrzyŜakom posiadłości w ziemi chełmińskiej o cha-

281

rakterze prywatnoprawnym (1228, 1230). KrzyŜacy w 1230(?) sporządzili falsyfikat przywileju, nadający im charakter władzy publicznej. JuŜ w 1226 cesarz Fryderyk II nadał im na terenach podbitych status państwowy. W 1234 papieŜ uznał ich państwo za lenno papieskie. KrzyŜacy załoŜyli twierdzę w Toruniu. W 1233 rozpoczęli podbój Prus na wschodzie i nawracanie pogańskich Prusów na chrześcijaństwo. W 1242 ksiąŜę Pomorza (polska dzielnica nad Bałtykiem), świadom niebezpieczeństwa groŜącego ze strony rosnącego niemieckiego państwa KrzyŜaków na wschodzie, rozpoczął z nimi wojnę zachęcając Prusów do powstania, jednakŜe w ciągu trwającej 10 lat wojny nie udało mu się wyrzucić KrzyŜaków (ksiąŜę mazowiecki nie docenił groŜącego niebezpieczeństwa i początkowo poparł nawet KrzyŜaków w walce z Pomorzem). W latach 1261-1283 KrzyŜacy wymordowali duŜą liczbę Prusów, zajęli tereny aŜ po Niemen i stworzyli trwałe podstawy swego panowania w Prasach. KRZYśAKÓW WIELKA WOJNA Z POLSKĄ l WIELKIM KSIĘSTWEM LITEWSKIM 1409-1411. Gdy wielki ksiąŜę litewski poparł w 1409 powstanie na śmudzi (terytorium litewskie zajmowane przez KrzyŜaków od 1398), nie zaskarbił tym sobie sympatii KrzyŜaków, którzy opanowali juŜ Prusy i Pomorze Gdańskie, mieli posiadłości w Niemczech i na wschodnich terenach nad Bałtykiem. KrzyŜacy dąŜyli do zerwania nowo powstałej unii Litwy i Polski, które to kraje zbierały siły, by odeprzeć najazd Zakonu. W bitwie pod Grunwaldem (pomiędzy wioskami Stębark i Grunwald w Prusach Wschodnich) 15 lipca 1410 polsko-litewskie wojska pod wodzą króla Polski Władysława Jagiełły (l 350-1434) odniosły zdecydowane zwycięstwo nad KrzyŜakami; w dziesięciogodzinnej bitwie poległ wielki mistrz Ulryk von Jungingen i większość komturów krzyŜackich. Wojska polsko-litewskie zajęły bez walki duŜe obszary Prus i Pomorza, jednakŜe zwycięzcom nie udało się zdobyć twierdzy krzyŜackiej w Malborku i w końcu wycofali się,

umoŜliwiając KrzyŜakom odzyskanie utraconych terenów. Jednak dalsza ekspansja Zakonu na wschód została zatrzymana, a na mocy pierwszego pokoju toruńskiego z l lutego 1411 KrzyŜacy zwrócili śmudź i ziemię dobrzyńską (na okres Ŝycia Władysława Jagiełły, wielkiego księcia litewskiego Witolda [1350-1430]). Wszystkich roszczeń do śmudzi KrzyŜacy wyrzekli się dopiero w 1422, po trzech dalszych konfrontacjach wojskowych. Patrz takŜe TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

KRZYśAKÓW WOJNA Z POLSKĄ 1454-

-1466. Patrz TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

KRZYśAKÓW WOJNY Z POLSKĄ 1308-1343. Brandenburgia dąŜyła do opanowania Pomorza Gdańskiego, jej wojska wtargnęły na ten obszar. Polacy zwrócili się do KrzyŜaków o ich wyparcie (patrz KRZYśAKÓW PODBÓJ PRUS 11233-1283). KrzyŜacy wyparli Branderburczyków, ale w Gdańsku w 1308 dokonali rzezi polskich Ŝołnierzy i mieszkańców miasta, następnie w latach 1308-1309 podbili Pomorze Gdańskie. Wielki mistrz KrzyŜaków przeniósł swą siedzibę do zamku w Malborku (w pobliŜu Gdańska). Król Polski Władysław Łokietek (1260-1333), mając nadzieję na odzyskanie Pomorza Gdańskiego i uzyskanie dostępu do morza, rozpoczął negocjacje z papieŜem, który miał wpływ na KrzyŜaków. Król zawarł równieŜ przymierze z Litwą, wrogiem KrzyŜaków. W 1331 i 1332, gdy uwagę króla Władysława zajmowało niebezpieczeństwo groŜące na południu ze strony Czechów, KrzyŜacy najechali Polskę. 27 września 1331 KrzyŜacy ulegli Polakom w bitwie pod Płowcami, ale później nadal pustoszyli północno-wschodnią Polskę i zagarniali jej ziemie. Po objęciu tronu król Polski Kazimierz III Wielki (1309-1370) zdołał przerwać wojnę podpisując w 1343 traktat w Kaliszu; Polska odzyskała utracone terytoria w zamian za pozostawienie Pomorza pod panowaniem KrzyŜaków.

282

KRZYśOWCÓW l TURKÓW WOJNY 1100-1146. W 1100, po zakończeniu pierwszej KRUCJATY, Turcy seldŜuccy urządzili zasadzkę i pojmali Boemunda I (ok. 1056-1111), krzyŜowca i księcia Antiochii; przetrzymywali go w niewoli w Siwas, w środkowej Anatolii (obecnie Turcja). Rajmund IV (ok. 1038-1105) hrabia Tuluzy, Stefan z Blois (l 097?-1154) i inni panowie poprowadzili trzy wyprawy do Anatolii w celu ukarania Turków i uwolnienia Boemunda. Wszystkie trzy zakończyły się klęskami poniesionymi w krwawych bitwach (1101, 1102). Baldwin I (1058-1118) przyjął tytuł króla jerozolimskiego i dąŜąc do powiększenia swego państwa wyprawił się przeciw Egipcjanom, zwycięŜył znacznie liczniejsze ich wojska w bitwie pod Ramlą w 1101, w rok później poniósł w tym samym miejscu druzgocącą klęskę. Po zebraniu nowej armii Baldwin pobił Egipcjan pod Jaffą i wyparł ich na południe. Do Jaffy przybyli duńscy krzyŜowcy, by udzielić pomocy w walce z niewiernymi. Boemund, wypuszczony z niewoli w 1103, wrócił do Antiochii i podjął wyprawę na muzułmanów, ale w 1104 poniósł klęskę w bitwie pod Harran. W 1107 przybył do Ziemi Świętej król Norwegii Sigurd I KrzyŜowiec (1090?-1130) i razem z Baldwinem zdobył Sydon. W 1109 na próŜno oblegali oni Tyr. W celu zabezpieczenia królestwa przed atakami z południa Baldwin wybudował w 1115 twierdzę Krak de Montreal. Zmarł po nieudanej wyprawie do Egiptu (1118), a tron jerozolimski objął jego kuzyn Baldwin II (zm. 1131), który prowadził nieustanne walki z Turkami w północnej Syrii. W 1124 wojska egipskie obiegły Jerozolimę, ale nie udało się im jej zdobyć. Gdy muzułmanie pod dowództwem Zangi (1084-1146) zdobyli znajdującą się w rękach krzyŜowców Edessę, papieŜ wezwał do nowej krucjaty, co zainicjowało wspólną akcję europejskich monarchów (patrz KRUCJATA DRUGA 1147-1149). Patrz równieŜ BiZANTYJSKO-TURECKIE ŚWIĘTA WOJNA 1187-1189.

WOJNY;

SALADYNA

KRZYśOWCÓW l TURKÓW WOJNY 1272-1291. Zwalczający się wzajemnie muzułmańscy Turcy i pogańscy Mongołowie najeŜdŜali chrześcijańskie państwa w Ziemi Świętej w Palestynie oraz Syrii. W drugiej połowie XIII w. władali juŜ znacznymi obszarami tego regionu (patrz KRUCJATA DZIEWIĄTA 1271-1272). Bajbars (1233-1277), muzułmański sułtan Egiptu, mameluk, systematycznie zajmował kolejne twierdze krzyŜowców; w 1266 zakon rycerski templariuszy poddał Safed; Jaffa i Antiochia padły w 1268; w 1271 Bajbars zdobył Montfort, wielką twierdzę szpitalników (joannitów) w pobliŜu Trypolisu. Los krzyŜowców został przypieczętowany. Do Ziemi Świętej przybyły wojska pod wodzą angielskiego księcia Edwarda (1239-1307), późniejszego króla Edwarda I, które miały wyprzeć muzułmanów i Mongołów, zostały jednak pokonane (1271-1272). Spory toczące się między krzyŜowcami przyśpieszyły rozpad ich państw. Śmierć Bajbarsa dała krzyŜowcom krótką chwilę wytchnienia, gdyŜ jego następca, sułtan Kalawun (zm. 1290) był zajęty walką z Mongołami. ZwycięŜył w bitwie pod Homs (Hims) w Syrii (1281); bitwa ta połoŜyła kres najazdom Mongołów na Egipt. W 1289 Kalawun wyparł krzyŜowców z Trypolisu, a port zniszczył, by nieprzyjaciel nie mógł nigdy więcej z niego korzystać. Bohaterska obrona Akki, ostatniej waŜnej twierdzy krzyŜowców w Ziemi Świętej zakończyła się tragicznie; 19 maja 1291 muzułmanie zdobyli Akkę i zabili lub wzięli do niewoli jej mieszkańców. W następnych latach Turcy zburzyli wszystkie twierdze chrześcijańskie na wybrzeŜu Morza Śródziemnego. Patrz takŜe ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNY. KUBAŃSKA REWOLTA 1917. W 1916 Mario Garcia Menocal (1866-1941), urzędujący prezydent Kuby, został ponownie wybrany pokonując Alfredo Zayasa (1861-1934), kandydata liberałów. Wybory były zakłócone starciami i naduŜyciami. Liberałowie protestowali przeciw wyborowi Menocala, gdyŜ liczba głosów oddanych była większa

283

niŜ liczba uprawnionych do głosowania, a w niektórych prowincjach zgubiono lub zmieniono wyniki wyborów. Kubański Sąd NajwyŜszy uznał protest za uzasadniony, wobec czego ustalono, Ŝe w kilku prowincjach odbędą się w lutym 1917 ponowne wybory. Liberałowie dokonali jednak wcześniej przewrotu. Jose Miguel Gomez (1858-1921) przygotował siły liberałów do Wymarszu z Santa Clara do Hawany, stolicy Kuby, dla obalenia rządu, ale Menocal zwerbował ochotników, zakupił broń w Stanach Zjednoczonych, zebrał armię i wystąpił przeciw Gomezowi. Doszło do wielu potyczek; w Santiago, w prowincji Oriente, w głównym ośrodku liberałów, wylądowały niewielkie oddziały piechoty morskiej USA i przywróciły porządek. W ciągu kilku tygodni wojska Menocala zgniotły rewoltę (marzec 1917). Z uwagi na zaangaŜowanie Stanów Zjednoczonych w ŚWIATOWEJ WOJNIE I prezydent USA Woodrow Wilson (1856-1924) dąŜył do przywrócenia spokoju na Kubie, sądził ponadto, Ŝe Menocal będzie sprzyjał aliantom. 7 kwietnia 1917 Kuba wypowiedziała Niemcom wojnę. Menocal, który objął urząd prezydenta 20 maja 1917, poprosił o przysłanie jednostek armii amerykańskiej. Wojska USA pozostawały na Kubie do 1923. KUBAŃSKA REWOLUCJA 1956-1959 (rewolucja Castro). W wyniku powszechnej amnestii dla więźniów politycznych w maju 1955 wyszedł na wolność rewolucyjny przywódca Fidel Castro (ur. 1926) oraz jego zwolennicy (patrz RUCH 20 LIPCA, WALKA z DYKTATURĄ BATISTY 1953). Zwolnieni udali się niezwłocznie do Meksyku, by przygotować plany obalenia kubańskiego dyktatora Fulgencio Batisty y Zaldivara (1901-1973), którego rządy cechowała jawna korupcja, ucisk policyjny i malwersacje. W 1956 Castro z 81 towarzyszami przypłynął jachtem załadowanym bronią i amunicją na wschodnie wybrzeŜe Kuby. Wielu członków tej ekspedycji zostało zabitych lub ujętych przez Ŝołnierzy Batisty (Castro pomyłkowo został uznany za

zabitego). Ci, którzy ocaleli, schronili się w górach Sierra Maestra, w prowincji Oriente. Przez następne dwa lata grupa Castro prowadziła z powodzeniem walkę partyzancką ukrywając się w górach, gdzie siły wojskowe i policyjne miały utrudniony dostęp. Partyzanci Castro, których szeregi stopniowo rosły, prowadzili działania zbrojne przeciw placówkom wojskowym. W 1957 rewolucjoniści uprowadzili 10 amerykańskich cywilów i 28 marynarzy. Po gwałtownych protestach władz amerykańskich i prasy zwolniono ich, nie wyrządzając Ŝadnej krzywdy. Na Kubie nasilała się opozycja przeciw dyktaturze Batisty, szybko rosło natomiast poparcie dla brodatych rewolucjonistów, którzy przeciwstawiali się tyranii. Jesienią 1958 Castro wezwał do „wojny powszechnej" przeciw rządom Batisty. 31 grudnia 1958 rewolucjoniści zdobyli Santa Clara, stolicę prowincji Las Yillas. Batista świadomy tego, Ŝe jego rząd stracił wszelkie poparcie, uciekł l stycznia 1959 z rodziną i nagromadzonymi dobrami do Republiki Dominikany, pozostawiając władzę w kraju w rękach trzyosobowej junty wojskowej. Trzy dni później Castro wprowadził swoje wojsko do Hawany, stolicy Kuby, gdzie zostało entuzjastycznie powitane przez mieszkańców. Armia nie podjęła działań w celu powstrzymania powstania, przeciwnie, większa część armii opowiedziała się po stronie rewolucjonistów. Sformowano nowy rząd, na którego czele stanął Castro. Kuba przekształciła się w państwo komunistyczne popierane przez Związek Radziecki. Patrz takŜe ZATOKA ŚWIŃ, INWAZJA w ZATOCE ŚWIŃ 1901. KUBAŃSKIE REWOLTY 1930-1933. W 1924 na prezydenta Kuby został wybrany liberał, Gerardo Machado y Morales (1871-1939). Machado przeforsował później poprawkę do konstytucji, która wydłuŜyła kadencję prezydencką do sześciu lat. W 1928 został ponownie wybrany na prezydenta. Przeciw dyktatorskiej polityce Machado i ograniczaniu przez niego swobód obywatelskich gwałtownie protestowali studenci uniwersytetu w Hawanie.

284

W 1930 na uniwersytecie doszło do powaŜnych zamieszek; wielu studentów i profesorów uwięziono lub zabito. Uczelnia została zamknięta. W sierpniu 1931 grupa licząca około 40 rewolucjonistów wylądowała w kubańskim porcie Gibara. Rewolucjoniści zajęli magistrat i posterunek policji, rozdali broń ludności, po czym wyruszyli w głąb wyspy, w kierunku Holguin, zostali jednak błyskawicznie pokonani przez wojsko. PoraŜka rewolty przeciw Machado nie powstrzymała Kubańczyków przed tworzeniem tajnych stowarzyszeń rewolucyjnych, z których największe znaczenie miało ABC. Organizacja ta, licząca 30-40 tysięcy członków prowadziła działalność terrorystyczną i sabotaŜową wymierzoną przeciw rządowi. Siły rządowe odpowiadały masowymi akcjami odwetowymi. W czerwcu 1933 tajne stowarzyszenia zgodziły się, by mediatorem w rozmowach z rządem był ambasador USA na Kubie, Sumner Welles (1892-1961). Wkrótce jednak wybuchł strajk powszechny i doszło do starć między policją a ludnością. Armia odmówiła posłuszeństwa i zmusiła Machado do złoŜenia urzędu 12 sierpnia 1933. Tymczasowym prezydentem został Carlos Manuel de Cespedes y Questada (1871-1939). 15 września 1933 został on jednak usunięty w wyniku przewrotu wojskowego dokonanego przez sierŜanta Fulgencio Batistę y Zaldivara (1901-1973), popierającego profesora Ramona Grau San Martina (1887-1969), który został prezydentem. Batista był naczelnym dowódcą armii i rzeczywistym dyktatorem Kuby.

polityczni, między innymi Antonio Maceo (1848-1896), Maximo Gomez y Baez (18361905), Calixto Garcia Iniguez (1836?--1898) oraz wielu Ŝołnierzy skazanych na wygnanie. W 1895 we wschodniej części Kuby powstańcy ustanowili republikę i rozpoczęli wojnę narodowowyzwoleńczą. Unikając bezpośrednich starć, zajęli wschodnią część wyspy i zbliŜali się do Hawany. W 1896 dowództwo nad wojskami hiszpańskimi objął generał Yaleriano Weyler y Nicolau (1838-1930), który juŜ wcześniej (1868-1873) walczył z kubańskimi powstańcami. Mając kwaterę w Hawanie, Weyler rozpoczął natarcie na prowincje wschodnie i zastosował budzącą wiele zastrzeŜeń politykę umieszczania cywilów w „obozach koncentracyjnych", gdzie na skutek nieodpowiedniego Ŝywienia, nieludzkich warunków sanitarnych i chorób umierały tysiące ludzi. W końcu 1896 wojska Weylera wyparły powstańców z powrotem na wschodni kraniec wyspy. Prasa w Stanach Zjednoczonych wywołała „gorączkę wojenną", donosząc o okrucieństwach Hiszpanów, zarówno prawdziwych, jak i zmyślonych i domagała się interwencji USA w obronie Kubańczyków. Nie wspomniano natomiast 0 likwidacji obozów, odwołaniu Weylera 1 hiszpańskiej propozycji samorządu dla Kuby (wszystko w 1897). Rosło amerykań skie poparcie dla powstańców. Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKIEJ WOJNY stał się wy buch na okręcie wojennym Maine w porcie hawańskim w 1898.

KUBY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-1898. Mimo składanych obietnic Hiszpania nie wprowadziła na Kubie zapowiedzianych reform politycznych i gospodarczych. Po DZIESIĘCIOLETNIEJ WOJNIE doprowadziło to do wzrostu napięcia. Nowe Ŝądania niepodległości dla kolonii zgłaszała Kubańska Partia Rewolucyjna z siedzibą w Nowym Jorku. Akcja ta sprawiła, Ŝe na Kubę powrócił z wygnania pisarz Jose Julian Marti (1853-1895) i inni dawni przywódcy

„KULTURALNA REWOLUCJA". Patrz CHIŃSKA REWOLUCJA KULTURALNA 1966-1959. KUNA CZERWONY TERROR 1919. Istnieniu nowo utworzonej republiki węgierskiej (patrz WĘGIERSKA REWOLUCJA ms) zagroził Bela Kun (1885-ok. 1939), bolszewik skierowany na Węgry przez Włodzimierza Lenina. 20 grudnia 1918 Kun załoŜył na Węgrzech partię komunistyczną. Gdy prezydent Węgier, hrabia Mihaly Karolyi

285

(1875-1955) ustąpił (21 marca 1919) na znak protestu przeciw Ŝądaniom aliantów, domagających się dalszych ustępstw terytorialnych ze strony Węgier, utworzono rząd koalicyjny złoŜony z komunistów i socjaldemokratów pod przewodnictwem Kuna, który po krótkim czasie usunął socjaldemokratów i ustanowił dyktaturę komunistyczną. Odwołując się do węgierskiego nacjonalizmu i obiecując pomoc rosyjską (nigdy nie nadeszła), Kun i jego zwolennicy utworzyli Czerwoną Armię, która niebawem odbiła Czechom Słowację. Upaństwowienie wielkich majątków ziemskich, zamiast rozdziału ziemi chłopom, pozbawiło Kuna ich poparcia, równieŜ burŜuazja zraŜona narastającym terrorem wstrzymała poparcie dla Kuna. Alianci zmusili Kuna do zrzeczenia się Słowacji, a węgierscy kontrrewolucjoniści usiłowali obalić jego rząd. Wcześniej, chcąc zapobiec ewentualnemu najazdowi Węgier na Siedmiogród (zajęty przez wojska rumuńskie), rumuńska armia wkroczyła w kwietniu 1919 na Węgry i odparła atak Kuna. Gdy Rumuni zbliŜali się do Budapesztu, armia węgierska odmówiła udziału w walce. Kun uciekł l sierpnia 1919 do Wiednia; cztery dni później Rumuni wkroczyli do Budapesztu, wycofali się 14 listopada 1919 po splądrowaniu stolicy. Do Budapesztu wkroczył kontradmirał Miklós Horthy de Nagybanya (1868-1957) stojący na czele kontrrewolucyjnego rządu. W marcu 1920 Horthy został mianowany regentem i głową państwa. Przywrócił monarchię (niezaleŜną od Austrii), udaremnił takŜe dwie próby by ł eg o ces ar za au stri ack ieg o K arol a I (1887-1922) odzyskania tronu węgierskiego (patrz WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1921). KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ 4O1 p.n.e. DąŜąc do odebrania tronu perskiego swojemu bratu Artakserksesowi II (zm. 359), Cyrus Młodszy (424P-401) zaciągnął przeszło 11 tysięcy najemników greckich, których koniec wielkiej PELOPONESKIEJ WOJNY pozbawił zajęcia. Zwerbowani rzekomo do przeprowadzenia karnej wyprawy

przeciw Pizydii, Grecy zgłosili zastrzeŜenia, gdy ujawniono im, Ŝe prawdziwym celem jest Babilon, ale propozycja dwukrotnie większego Ŝołdu rozwiała ich wątpliwości. W 401 pod Kunaksą, w pobliŜu Babilonu, Grecy pod dowództwem Klearchosa (zm. 401) i perska armia Cyrusa stoczyli bitwę ze znacznie większą armią Artakserksesa (około 100 tysięcy Ŝołnierzy). Gdy zwycięstwo wydawało się juŜ bliskie, Cyrus poniósł śmierć, w następstwie tego Persowie poszli w rozsypkę. Grecy, którzy na lewym skrzydle pobili przeciwnika, musieli się wycofać. Tissafernes (zm. 395), perski satrapa nadbrzeŜnej Azji Mniejszej, zwabił Klaerchosa i innych wodzów greckich na rozmowę, w czasie której zostali podstępnie zamordowani. Około 10 tysięcy zacięŜnych Greków rozpoczęło długi odwrót broniąc się przed ścigającymi ich Persami dowodzonymi przez Tissafernesa (patrz DZIESIĘCIU TYSIĘCY GREKÓW OD WRÓT 401-400 p.n.e). KURUPEDION, BITWA POD KURUPEDION 281 p.n.e. Kurupedion w staroŜytnej Lidii, w zachodniej części Azji Mniejszej, było miejscem dziwnej bitwy, która zakończyła konflikt wojenny diadochów (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Bitwa między armią macedońską dowodzoną przez Lizymacha (ok. 355-281) i wojskami syryjskimi Seleukosa I (358?-280) miała zadecydować o podziale posiadłości w Azji Mniejszej. Przed ustawionymi w szyku wojskami dwaj wodzowie - obaj w podeszłym juŜ wieku - stoczyli pojedynek, w którym Seleukos zabił Lizymacha, po czym wojska syryjskie rozbiły Macedończyków. Zwycięzca, nowy władca Azji Mniejszej zamierzał opanować Macedonię, ale został zamordowany przez Ptolemeusza Keraunosa (zm. 279), który został królem Macedonii. W 277 opanował to państwo i Trację. Antygon II Gonates (ok. 319-239) walczył o nie aŜ do 272, jednak w zasadzie wraz ze śmiercią Seleukosa - ostatniego bezpośredniego następcy Aleksandra Wielkiego - zakończyły się spory między diadochami.

286

L LAMBING FLAT, ROZRUCHY W LAMBING FkAT 1860-1861. W 1854 znowelizowano ostatecznie surowe prawa australijskie, które były przyczyną EUREKI GÓRNIKÓW POWSTANIA. Ruchy liberalne nigdy jednak nie pokonały australijskich konserwatystów, którzy uwaŜali się za „prawdziwych tubylców" (najaktywniejszą grupą w ruchu konserwatywnym byli górnicy). W 1855 odŜyła walka o związki zawodowe, w okresach wysokiego bezrobocia wybuchały strajki, skierowane zwłaszcza przeciw przybywającym do Australii robotnikom chińskim. Osada w Lambing Fiat (Young) w Nowej Południowej Walii była miejscem najpowaŜniejszych rozruchów skierowanych przeciw Chińczykom. Biali górnicy, którzy chcieli zmusić Chińczyków do opuszczenia tamtejszych pól złotonośnych, atakowali ich, grabili, bili i mordowali. Część awanturników aresztowano, inni stoczyli walkę zbrojną z policją, która zaprowadziła porządek dopiero w połowie 1861. Zaniepokojeni protestami, biernym, lecz skutecznym oporem Chińczyków i rozszerzaniem się rasizmu, który objął równieŜ australijskich tubylców, starsi koloniści australijscy wchodzący w skład ciał ustawodawczych wprowadzili jedynie zakaz osiedlania się Chińczyków poza wyznaczonymi terenami, a w celu zmniejszenia napływu przybyszów z Azji nałoŜyli wysokie opłaty na tych, który chcieli uzyskać prawo stałego pobytu. LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. (grecka wojna). Wojna ta odwlekła walkę diadochów o władzę (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.), gdyŜ stłumienie powszechnego po-

wstania w Grecji wymagało udziału wszystkich następców Aleksandra. Na wieść o śmierci Aleksandra Wielkiego Ateny postanowiły zrzucić zwierzchnictwo macedońskie uzyskując poparcie najemników z Tajnaronu. Nazwa wojny wywodzi się od greckiego miasta Łamią, w którym Ateńczycy obiegli macedońskiego regenta Antypatra (zm. 319), zwycięŜywszy go uprzednio w bitwie pod Termopilami. Macedończycy przybyli na odsiecz Lamii, zostali co prawda pobici pod tym miastem, ale Antypater zdołał się z nimi połączyć i wycofać do Macedonii (322), Ateńczycy, opuszczeni przez greckich sojuszników, przegrali w 322 dwie bitwy na morzu, a trzecią na lądzie pod Krannon w Macedonii. Po tych klęskach Ateny zgodziły się na bezwarunkową kapitulację; część przywódców stracono (Demostenes [385P-322] popełnił samobójstwo zaŜywając truciznę). Ateny zapłaciły olbrzymią kontrybucję, zmieniły formę rządów na oligarchiczną, a port Pireus został zajęty przez wojska macedońskie. LAODYKA, WOJNA O LAODYKĘ. Patrz SYRYJ SKO- EGIPSKIE WOJNY, DRUGA i TRZECIA. LAOTAŃSKA WOJNA DOMOWA 1954-1973. Konferencja genewska (1954) uznała Laos (część francuskich Indochin) za neutralne, niezaleŜne państwo. Wkrótce potem Pathet Lao (antyfrancuska, prokomunistyczna partia laotańska) opanowała dwie północne prowincje kraju, uzyskała pomoc wojsk Viet-Minhu, przenikających z sąsiedniego Wietnamu, i zaatakowała rząd laotański. W 1958 premier Laosu, ksiąŜę Souvanna

287

Phouma (1901-1982) dopuścił przywódców Pathet Lao do rządu, jednak w wyniku wyborów odszedł z rządu. Prozachodni, prawicowy rząd, wspierany militarnie i ekonomicznie przez Stany Zjednoczone, usiłował pozbyć się popieranej przez komunistów Pathet Lao. Doszło do licznych starć między armią laotańską a siłami Pathet Lao na równinie Amfor w północnym Laosie. W 1960 przeprowadzono pucz wojskowy i obalono rząd w Yientiane; stanowisko premiera w nowym rządzie objął Souvanna Phouma, przywódca neutralistów (Partia Neutralności); po wybuchu trójstronnej walki o sprawowanie władzy, w której uczestniczyły Pathet Lao, członkowie prawicy i neutraliści (1960), Souvanna Phouma udał się na krótko na emigrację do KambodŜy. Pathet Lao pod przywództwem księcia Souphanouvonga zgodził się na zawieszenie broni (1961), utworzono rząd koalicyjny z udziałem przedstawicieli wspomnianych trzech ugrupowań (1962), z których kaŜde utrzymywało własną armię. W 1964 prawica na krótki czas usunęła premiera Souvanna Phoumę; powrócił po wyraŜeniu zgody na powiększenie reprezentacji prawicy w rządzie. Przeciwko temu posunięciu zaprostestowała Pathet Lao popierana przez siły północnowietnamskie, zerwała stosunki z rządem i zajęła równinę Amfor. W następnych latach miejsca walk zmieniały się w zaleŜności od pory roku, jednak stopniowo komunistyczna Pathet Lao opanowywała regiony na wschodzie, południu i północy kraju. Mimo pomocy lotniczej USA laotańskie wojska rządu Souvanna Phoumy ustępowały pod naciskiem komunistów (1970-1972). Pathet Lao i rząd podpisały porozumienie o zawieszeniu broni, wkrótce utworzono rząd koalicyjny, do którego weszli przedstawiciele neutralistów, prawicy i komunistów (Pathet Lao), premierem został ponownie Souvanna Phouma, prezydentem Souphanouvong. Po przejęciu przez komunistów Wietnamu Południowego i KambodŜy w 1975 Pathet Lao objęła rzeczywistą władzę w Laosie. Patrz takŜe

FRANCUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1945-1954; WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975. LAOTAŃSKĄ

WOJNA

PARTYZANCKA

1977-1989. W 1975 Pathet Lao w Laosie obaliła monarchię oraz rząd koalicyjny i ustanowiła reŜim komunistyczny, Laotańską Republikę Ludowo-Demokratyczną. Wielu Laotańczyków uciekło do Tajlandii. W 1977 rojaliści z górskiego plemienia Meo w Laosie rozpoczęli działania partyzanckie przeciw rządowi; szczególnie intensywne walki toczyły się w prowincji Xieng Khouang. Partyzanci z plemion Meo i Hmong (prześladowane mniejszości narodowe) uzyskali pomoc z Chin i przeprowadzali akcje bojowe w całym kraju. Powstańcy i Chińczycy zdecydowanie sprzeciwiali się stacjonowaniu w Laosie wojsk wietnamskich, liczących 45 tysięcy Ŝołnierzy (Laos i Wietnam zawarły przymierze). Laotańczycy nadal uciekali do Tajlandii. W 1982 powstał w południowym Laosie opozycyjny w stosunku do Pathet Lao „królewski laotański rząd demokratyczny" popierany przez Chiny, który miał zamiar zawrzeć sojusz z antywietnamskimi siłami w KambodŜy. Powstańcze grupy partyzanckie nadal nękały wojska Pathet Lao i wietnamskie. Pod koniec lat osiemdziesiątych ingerencja wietnamska w Laosie osłabła, co pozwoliło w 1989 przeprowadzić wolne wybory. Ten fakt oraz uchwalenie w 1991 konstytucji oznaczały wygaśnięcie laotańskiej wojny partyzanckiej. LAOTAŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlRMAŃSKO-LAOTAŃSKIE WOJNY.

LA PLĄTA, WOJNY NAD LA PLĄTA. Patrz ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-1816; PARAGWAJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ i8io-i8ii; URUGWAJSKIE POWSTANIE isii-isie. LATYŃSKA WOJNA 340-338 p.n.e. Przez

wiele dziesiątków lat Rzym był tylko jednym z miast w Lacjum, czyli na równinach latyńskich w środkowej Italii, ale stopniowo zdominował ten obszar. Wiele miast latyń-

288

skich naleŜało do luźnego związku czy teŜ ligi kierowanej przez Rzym, jednak w 340 kilka większych miast zakwestionowało przewodnictwo Rzymu i wystąpiło ze związku. Poparły je przeciwstawiające się Rzymowi plemiona, między innymi mieszkańcy Kampanii. W bitwie pod Wezuwiuszem (339) Publiusz Decjusz Mus poświęcił Ŝycie przeprowadzając beznadziejny atak na siły zbuntowanych Latynów, by jego towarzysz Tytus Manliusz Imperiosus Torkwatus mógł bezpiecznie wycofać się z resztą wojska. Wkrótce Manliusz poprowadził Rzymian do zwycięstwa w bitwie pod Trifanum (338); pokonani Latynowie musieli zgodzić się na sojusz z Rzymem. W odróŜnieniu od poprzednich porozumień związku, w których wszyscy członkowie mieli równe prawa, tym razem Rzym został uznany za przywódcę, a inne miasta były z nim związane sojuszami zaczepno-obronnymi. Miasta przyznały sobie równieŜ wzajemnie prawa obywatelskie. LAVA BEDS WOJNA. Patrz MODOKÓW WojNA 1872-1873.

LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM POLU 955. Po łupieŜczych wyprawach na Francję i północną Italię w 954 (patrz MADZIARÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ 907-954), Madziarzy ruszyli przez Alpy Karnijskie w doliny Dunaju. Byli pewni zwycięstwa w Niemczech, gdyŜ król Otton I (912-973) uwikłał się w uciąŜliwe walki wewnętrzne. Po krótkim postoju w rodzinnym kraju (Węgry) rzekomo około 50 tysięcy Madziarów napadło na Bawarię i obiegło miasto Augsburg. Biskup Augsburga Ulrych, czekając na odsiecz Ottona, 9 sierpnia 955 dokonał wypadu, który wywołał zamieszanie w szeregach nieprzyjaciela. Następnego dnia nadciągnął Otton z jakoby 10-tysięczną armią, zamknął on Madziarom drogę odwrotu przez rzekę Lech. Mimo początkowych sukcesów Madziarów (m.in. zdobycie obozu przeciwnika) cięŜko zbrojna jazda niemiecka pobiła lekką jazdę madziarską. Madziarzy rozpierzchli

się ponosząc cięŜkie straty. Ścigani przez armię Ottona Madziarzy pośpieszyli na wschód. Nigdy nie wrócili juŜ do Niemiec i byli zbyt słabi, by podbić Austrię w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych X w. Groźba madziarskich najazdów została zaŜegnana. LEISLERA POWSTANIE 1689-1691. Po wstąpieniu na tron protestanckiej pary królewskiej Wilhelma Orańskiego (1650-1702) i Marii (1662-1694) w czasie WSPANIAŁEJ REWOLUCJI (1688), w koloniach amerykańskich doszło do wybuchu kilku powstań przeciw urzędnikom królewskim podejrzewanym o katolicyzm. W Nowym Jorku niezadowoleni rzemieślnicy i drobni kupcy zdobyli fort na Manhattanie i obwołali głównodowodzącym Jacoba Leislera (1640P-1691), imigranta z Niemiec. Poparty przez rolników, robotników i milicję Leisler uznał zwierzchnictwo Wilhelma oraz Marii i rządził w ich imieniu w południowym Nowym Jorku. Przywódcy z Albany (stan Nowy Jork) uznali go dopiero w 1690, kiedy potrzebowali milicji Leislera do ochrony przed spodziewanym atakiem Indian. W marcu 1691 major Richard Ingoldesby przybył z Anglii z wojskiem ł zaŜądał przekazania mu fortu. Leisler nie zgodził się, co poczytano za zdradę. Po przybyciu nowego gubernatora angielskiego Leisler przekazał fort, ale został aresztowany (30 marca 1691) i sądzony za zdradę. Skazano go i powieszono w Nowym Jorku 16 maja 1691. LELANTTŃSKA WOJNA 670 p.n.e. Rywalizacja handlowa i walka o kolonie doprowadziła do największego konfliktu zbrojnego w dziejach Grecji od czasu TROJAŃSKIEJ WOJNY. Jej bezpośrednią przyczyną był spór między miastami Chalkis i Eretria w Beocji o Równinę Lelatyńską leŜącą między nimi. Po stronie Chalkis stanęły Korynt, Samos i Związek Tessalski, po stronie Eretrii - Egina, Milet i prawdopodobnie Megara. Na początku VII w., w okresie nasilonej kolonizacji, trwały walki na lądzie

289

i morzu; ostateczna bitwa w tej wojnie rozegrała się na Równinie Lelatyńskiej. Do poraŜki Eretrii przyczyniła się jazda tessalska. Mimo przegranej miasto-państwo Eretria zyskało później jeszcze bardziej na znaczeniu. LEPIDUSA BUNT 78-77 p.n.e. Marek Emiliusz Lepidus (zm. ok. 77), konsul rzymski w 78, demagog, domagał się zniesienia reform Sulli, m.in. zwrotu Italikom ich ziem, z których ich wywłaszczono. Gdy mieszkańcy Etrurii (centralna Italia) podnieśli bunt, Lepidus poparł ich. Zebrał armię w północnej Italii i ruszył na Rzym, został jednak pokonany przez wojska Kwintusa Lutatiusza Katullusa (zm. 60) i Pompejusza Wielkiego (106-48). Lepidus i jego towarzysze uciekli na Sardynię, gdzie wkrótce potem Lepidus zmarł. śołnierze Pompejusza zwycięŜyli zwolenników w Italii północnej. LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1958. Wybrany w 1952 na prezydenta Libanu Kamil Szamun utworzył rząd składający się głównie z chrześcijan (maronitów). Rząd ten nawiązał ściślejsze stosunki z Europą i Stanami Zjednoczonymi, natomiast libańscy muzułmanie, stanowiący około połowy ludności kraju, opowiadali się za ściślejszymi politycznie i ekonomicznie powiązaniami z państwami arabskimi. 9-13 maja 1958 muzułmanie podnieśli otwarty bunt przeciw rządowi Szamuna, wzniecając zamieszki na ulicach Tarabulusu i Bejrutu, stolicy Libanu. Nowo powstała Zjednoczona Republika Arabska (Egipt i Syria) przypuszczalnie podŜegała do powstania przeciw prozachodniej polityce prezydenta Szamuna, którego rząd był bliski upadku po klęsce zadanej wojskom rządowym przez powstańców dowodzonych przez kilku przywódców muzułmańskich i wodza druzów Kamala DŜumblatta (1918-1977). Szamun, który nie chciał zrezygnować z prezydentury, zwrócił się o pomoc do Stanów Zjednoczonych. Prezydent Dwight D. Eisenhower (1890-

-1969) wydał rozkaz, by oddziały amerykańskie wchodzące w skład VI Floty wylądowały w pobliŜu Bejrutu, wsparły rząd, zapewniły ochronę obywatelom amerykańskim i udaremniły ewentualną inwazję egipsko-syryjską (15-20 lipca 1958). Mniej więcej miesiąc później sytuacja została opanowana przez libański rząd i wojska libańskie, którym z pomocą przyszło 14 tysięcy Ŝołnierzy amerykańskich. 23 września 1958 następcą Szamuna na stanowisku prezydenta został generał Fuad Szihab (1902-1973), maronita. Utworzono nowy gabinet składający się z czterech chrześcijan, trzech muzułmanów i jednego druza. Stany Zjednoczone uznały nowy rząd i w październiku tego samego roku wycofały swoje wojska z Libanu. LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1975-1984.

RóŜne muzułmańskie ugrupowania libańskie - głównie szyici i druzowie stanowiący około połowy ludności - nie akceptowały Paktu Narodowego z 1943, który przyznał dominującą rolę w rządzie chrześcijanom (Partia Falangi, czyli falangiści), a właściwie maronitom. W Libanie, zwłaszcza na południu, w obozach dla uchodźców lub w bazach schronili się muzułmanie z Palestyny, a takŜe partyzanci Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), którzy stąd dokonywali ataków na terytorium Izraela. Muzułmanie libańscy na ogół darzą OWP sympatią. 13 kwietnia 1975 falangiści napadli na autobus wiozący Palestyńczyków i zabili pasaŜerów; atak stał się bodźcem do wybuchu długiej i krwawej wojny domowej. Początkowo walczyły tylko koalicja lewicowych muzułmanów i prawicowi chrześcijanie; po napadzie chrześcijan na obozy uchodźców na początku 1976 do muzułmanów przyłączyła się OWP. Izrael zaopatrywał chrześcijan w broń; Syria, popierana przez Ligę Państw Arabskich, wysłała 30 tysięcy Ŝołnierzy, którzy mieli przywrócić spokój w Libanie i wprowadzić w Ŝycie plan pokojowy (1976). Wybrany prezydent, Elias Sarkis (ur. 1924), maronita, korzystając z poparcia Syrii, Izraela, Stanów Zjednoczonych i Ara-

290

bii Saudyjskiej usiłował przywrócić autorytet rządu libańskiego. Do 1977 Liban został podzielony na strefę północną kontrolowaną przez wojska syryjskie i region przybrzeŜny, gdzie władzę mieli chrześcijanie; na południu istniały enklawy opanowane przez lewicowych muzułmanów i OWP. Wkrótce wybuchły walki między Syryjczykami i milicją chrześcijańską, w czasie których wojska syryjskie ostrzelały chrześcijańską część Bejrutu, stolicy kraju. W odwecie za atak partyzantów OWP na Izrael wojska izraelskie wkroczyły do Libanu południowego (14 marca 1978), zniszczyły bazy OWP i zajęły Liban aŜ do rzeki El-Litani na północy. Izrael podporządkował się Ŝądaniom Organizacji Narodów Zjednoczonych i wycofał się z tych terenów, które następnie zajęły pokojowe siły ONZ (1978). W 1980 Syria skoncentrowała wojska w dolinie Bekaa w Libanie środkowym i zainstalowała tam później radzieckie rakiety ziemia-powietrze (SAM-6). Gdy falangiści zajęli wzgórza wokół Zahle, w pobliŜu strategicznej autostrady Bejrut-Damaszek, Syria rozpoczęła ofensywę przeciw nim; falangistom pomogło lotnictwo izraelskie, które zaatakowało Syryjczyków. Samoloty izraelskie zbombardowały równieŜ Bejrut w odwecie za atak rakietowy na północny Izrael dokonany przez OWP z terenu Libanu. Zawieszenie broni weszło w Ŝycie 24 lipca 1981. Oddziały Izraela, dąŜące do wyparcia z tych terenów partyzantów OWP, dotarły w 1982 do przedmieść Bejrutu i zmusiły Palestyńczyków do opuszczenia baz. Libański prezydent-elekt, falangista, Baszir Gemajel (1947-1982), wybrany na miejsce ustępującego Sarkisa, został zamordowany 14 września 1982. Prezydentem został jego brat, bardziej umiarkowany przywódca chrześcijan, Amin Gemajel (ur. 1942). Kilka dni później falangiści zamordowali 328 cywilów palestyńskich w obozach uchodźców w Sabrze i Szatili, w zachodnim Bejrucie (16-18 września 1982). Do Bejrutu przybyły siły pokojowe ONZ (amerykańska piechota morska, Ŝołnierze brytyjscy, fran-

cuscy i włoscy). 18 kwietnia 1983 w wyniku zamachu bombowego na ambasadę Stanów Zjednoczonych w Bejrucie zginęło ponad 50 osób. Wojska Izraela wycofały się z libańskich gór Szuf, które po cięŜkich walkach z chrześcijanami i armią libańską zajęli druzowie pod komendą Walida DŜumblatta (ur. 1947). W wyniku samobójczych zamachów bombowych na kwatery główne wojsk Stanów Zjednoczonych i Francji w Bejrucie 23 października 1983 zginęło 239 Amerykanów i 58 Francuzów. W Tarabulusie przeciwnicy OWP popierani przez Syrię zaatakowali przywódcę OWP Jasera Arafata (ur. 1929) i jego towarzyszy; i oblegali ich przez sześć tygodni, wreszcie grupa Arafata musiała się ewakuować 20 grudnia 1983 na greckim statku w czarterze ONZ. Okręty wojenne USA ostrzeliwały z morza pozycje Syryjczyków i druzów. Wobec moŜliwości rozpadu Libanu na kilka małych państewek Gemajel dąŜył do rozmów mających na celu pojednanie narodowe i rozwiązanie kwestii spornych dzielących falangistów, maronitów, druzów, sunnitów, szyitów i innych, oraz ustanowienie stabilnego rządu. Piechota morska USA opuściła Bejrut w lutym 1984, Liban zajęty jest nadal przez wojska syryjskie oraz izraelskie i podzielony między zwalczające się ugrupowania. LIBIJSKO-EGIPSKA WOJNA 1977. Wrogość miedzy Libią i Egiptem pogłębiła się znacznie w kwietniu i maju 1977, czego wyrazem były demonstracje pod placówkami dyplomatycznymi w obu krajach. Przywódca Libii, pułkownik Muammar al-Kadafi (ur. 1943) oskarŜył Egipt o prowokowanie wojny w celu zagarnięcia libijskich pól naftowych. Egipt odrzucił oskarŜenia. W czerwcu 1977 Kadafi wydał rozkaz, by 225 tysięcy Egipcjan pracujących i mieszkających w Libii opuściło ją do 21 lipca 1977. Wymiana ognia artyleryjskiego między wojskami przygranicznymi spowodowała wybuch czterodniowej wojny. W kilku bitwach na pustynnej granicy obie strony uŜyły czołgów i samolotów. W wyniku egipskiego ataku bom-

291

bowego wiele samolotów libijskich zostało zniszczonych na ziemi. Z misją pojednawczą wystąpił prezydent Algierii; 24 lipca strony zgodziły się na zawieszenie broni. Oba kraje poniosły cięŜkie straty w ludziach i sprzęcie. LIGI LOMBARDZKIEJ WOJNY 1167-1183.

W XI i XII w. cesarze Świętego Cesarstwa Rzymskiego i papieŜe prowadzili długotrwałe walki. Spory dotyczyły spraw duchowych i dóbr doczesnych, chodziło zwłaszcza 0 inwestyturę opatów i biskupów. W latach 1154-1190 cesarz Świętego Cesarstwa Rzym skiego Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190) przeprowadził sześć wypraw wojennych do Italii, które miały na celu podporządkowanie Państwa Kościelnego (1154-1186), liczył równieŜ na rozciągnięcie swej władzy na miasta lombardzkie w pół nocnej Italii. Początkowo wojska Fryderyka zyskały przewagę i zdobyły miasta włoskie; cesarz zmusił papieŜa Aleksandra III (ok. 1105-1181) do szukania schronienia we Francji (1162), a na tronie papieskim zasia dali kolejno trzej cesarscy antypapieŜe (1159-1178). Czwarta wyprawa Fryderyka do Italii stała się powodem do zawiązania Ligi Lombardzkiej. Do Ligi przystąpiły Mediolan, Mantua, Wenecja, Padwa, Lodi 1 Brescia, a jej celem było stawienie oporu napadającej armii niemieckiej. Niemcy zdo byli Rzym, musieli jednak opuścić Italię z powodu szerzącej się w wojsku choroby podobnej do malarii. Aleksander rzucił klątwę na cesarza (1165) i zawarł sojusz z Ligą, która zbudowała twierdzę Alessandrię w celu obrony północnych przełęczy alpejskich. Piąta wyprawa Fryderyka (1174-1177) zakończyła się katastrofalną klęską w bitwie pod Legnano (29 maja 1176), w której wojska lombardzkie (pie chota uzbrojona w piki i jazda) rozbiły niemiecką jazdę rycerską. Fryderyk uciekł z Italii w przebraniu. Zwycięstwo to zapo wiadało późniejszą przewagę piechoty nad jazdą. W 1177 Fryderyk zawarł pokój w We necji z Państwem Kościelnym; sześcioletni rozejm z Ligą Lombardzką zamieniono na

pokój traktatem w Konstancji (1183), na mocy którego miasta lombardzkie zyskały pełną autonomię, ale pozostały lennem Fryderyka. Spory między Lombardią i Toskanią doprowadziły do szóstej wyprawy Fryderyka (1184-1186). W wyniku tej wyprawy Fryderykowi udało się osiągnąć trwałą władzę cesarstwa w Mediolanie i na pewnych obszarach w środkowej Italii. W 1183 Liga rozpadła się na rywalizujące ze sobą ugrupowania; wskrzeszono ją w 1226 w obliczu niebezpieczeństwa groŜącego ze strony cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyka II (1194-1250), który znowu zgłosił swoje prawa do Lombardii. W bitwie pod Cortenuova (1237) wojska cesarskie rozbiły armię gwelfów z Mediolanu i Drugiej Ligi Lombardzkiej. Patrz takŜe PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1228-1241. LIGI Z CAMBRAI WOJNA 1508-1510. Po

opanowaniu przez Wenecję Romanii, części Państwa Kościelnego, rozgniewany papieŜ Juliusz II (1443-1513) w 1508 doprowadził do powstania Ligi Nieprzyjaciół Wenecji - cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Maksymiliana I (1459-1519), króla Francji Ludwika XII (1462-1515) i króla Hiszpanii Ferdynanda V Katolickiego (1452-1516) i innych państw dąŜących do odzyskania terenów zagarniętych przez Wenecję. Po opanowaniu Perugii na południu, armie Ligi ruszyły w kierunku Bolonii, największego miasta Romanii, i pobiły wojska weneckie pod Agnadello w 1509. Wenecja utraciła część swych terytoriów, a takŜe Romanie. Jednak doszło wkrótce do rozdźwięków między członkami Ligi; wkrótce Liga się rozpadła. PapieŜ zaczął obawiać się cudzoziemskich rządów w Italii. W rezultacie Wenecja odzyskała część swych strat, nigdy jednak nie wróciła do dawnej potęgi. Patrz takŜe ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514. LIJMOGES, MASAKRA W LIMOGES 1370.

W 1369 Anglicy, którzy nadal rościli sobie prawa do tronu francuskiego, podjęli na nowo STULETNIĄ WOJNĘ. Francuzi

292

przyjęli nową strategię wojskową: inspirowali powstania na obszarach naleŜących do Anglików, prowadzili wojnę podjazdową przeciw nim, urządzali napady, zasadzki, nocne ataki, unikając przy tym walnych bitew. Jan z Gandawy (1340-1399), pragnąc dorównać swemu bratu Edwardowi, Czarnemu Księciu (1330-1376), dokonywał bezlitosnych napadów na Francuzów. Gdy zbuntowało się miasto Limoges, Anglicy pod dowództwem Jana i Edwarda (w tym czasie dotkniętego juŜ śmiertelną chorobą) podkopali mury, wzięli szturmem miasto i zabili przeszło 3000 jego mieszkańców. Bunty wybuchły równieŜ w innych miastach francuskich. Anglicy zaczęli przegrywać; poraŜka w bitwie morskiej w 1372 i utrata Akwitanii oraz Bretanii w 1373 zmusiła ich do zawieszenia broni w 1374.

tewsko-polską przyznając Wilno Litwie. Walki toczyły się aŜ do podpisania przez Litwę i Rosję Radziecką traktatu w Moskwie 12 lipca 1920, na mocy którego Rosja Radziecka uznawała niepodległość Litwy. 9 października 1920 polskie oddziały generała Lucjana śeligowskiego (1865-1947) niespodziewanie zajęły Wilno. Polacy zorganizowali rząd tymczasowy i 8 stycznia 1922 przeprowadzili plebiscyt, który wykazał, Ŝe większość mieszkańców Wilna chce unii z Polską. Doprowadziło to do zerwania stosunków między Polską a Litwą. Do końca 1922 Litwa uznana została za niepodległą republikę. Patrz takŜe KŁAJPEDA, POWSTANIE w KŁAJPEDZIE 1923. LOPEZA WOJNA. Patrz PARAGWAJSKA WOJNA 1864-1870.

LIPCOWA REWOLUCJA FRANCUSKA. Patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1830.

LIPCOWA REWOLUCJA HISZPAŃSKA. Patrz HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854. LISTOPADOWA REWOLUCJA. Patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917.

LITEWSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920. Po obaleniu caratu Litwa, do tej pory znajdująca się pod władzą Rosji, ogłosiła niepodległość (16 lutego 1918) (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA

1917). Na Litwę wkroczyły wojska Rosji Radzieckiej, ale wyparli je Niemcy, którzy uznali nowe państwo. Po kapitulacji Niemiec (11 listopada 1918) w ŚWIATOWEJ WOJNIE I i wymuszonym wycofaniu się wojsk niemieckich z Litwy Rosja Radziecka ponownie zaatakowała Litwę i na początku stycznia 1919 zdobyła Wilno. Interwencja Polski zmusiła Armię Czerwoną do wycofania się z Wilna, co przyczyniło się do wybuchu ROSYJSKO-POLSKIEJ WOJNY 1919-1920. W grudniu 1919 mocarstwa sojusznicze określiły granicę li-

LORDA DUNMORE'A WOJNA 1774. W 1771 John Murray (1732-1809), czwarty hrabia Dunmore, dotychczasowy gubernator Nowego Jorku, został gubernatorem Wirginii. Ataki Indian (Szaunisów, Ottawa i innych) na białych myśliwych i osadników zmusiły lorda Dunmore'a do rozpoczęcia kampanii w celu pokonania czerwonoskórych. Wojsko wyruszyło w dwóch kierunkach; jeden oddział, złoŜony z około 1500 mieszkańców Wirginii pod komendą pułkownika Andrew Lewisa (1720-1781), ruszył na zachód w dół rzeki Kanawha, drugi oddział z fortu Dunmore^ (Pitt) w pobliŜu obecnego Pittsburga (Pensylwania), pod wodzą lorda Dunmore'a, maszerował w dół rzeki Ohio. 10 października 1774 Szaunisi prowadzeni przez wodza Cornstalka (1720?-1777) zaatakowali Lewisa pod Point Pleasant u ujścia rzeki Kanawha w obecnej Wirginii Zachodniej. Ponieśli poraŜkę w całodniowej cięŜkiej bitwie i uciekli. Później podpisali z lordem Dunmore'em traktat pokojowy w Camp Charlotte na równinie Pickway Plains w Ohio i przekazali Wirginii swoje prawa do Kentucky. Patrz takŜe CRESAPA WOJNA 1774.

293

LOVEWELLA „WOJNA" 1725. Gdy W końcu 1724 kolonialny rząd Massachusetts wyznaczył nagrodę w wysokości 100 funtów za skalp indiański (patrz INDIAN ABNAKI WOJNA TRZECIA 1722-1725), John Lovewell (1691-1725), przedsiębiorczy farmer, poprowadził 87-osobową wyprawę w górę rzeki Merrimack w pobliŜu jeziora Winnipesauke. Jego ludzie zaskoczyli dziesięciu śpiących Indian i wrócili do domu z ich skalpami (luty 1725). Wiosną 34-osobowa wyprawa Lovewella ruszyła na północ do południowego Maine. W niedzielę, 9 maja 1725, biali zostali zaatakowani przez około 80 Indian w pobliŜu obecnego Fryeburga. Indianie zabili Lovewella i szesnastu innych uczestników wyprawy, pozostali uszli z Ŝyciem, gdyŜ Indianie wycofali się po śmierci swego czarownika. LUBEKI WOJNA 1531-1536. Lubeka, miasto portowe w północnych Niemczech, kierowniczy ośrodek Hanzy, związku miast, dąŜyła do utrzymania swej dominacji handlowej na Morzu Bałtyckim, przede wszystkim poprzez podporządkowanie sobie w tej dziedzinie Szwedów, Duńczyków i Holendrów. Pod pretekstem, Ŝe szwedzki ksiąŜę (szwagier króla Szwecji Gustawa I [1496-1560]) nie spłacił długów wojennych, burmistrz Lubeki, Jiirgen Wullenwever (1488?-1537) nakazał konfiskatę statku szwedzkiego jako rekompensatę za poniesione straty. W odpowiedzi Gustaw nałoŜył embargo na wszystkie statki Lubeki w szwedzkich portach. Lubeka i jej hanzeatyccy sojusznicy, zachęcani i wspomagani przez rebeliantów duńskich, wypowiedzieli wojnę Szwecji oraz Danii i zdobyli miasta Malmó i Kopenhagę. Hanza nie zdołała utrzymać swoich zdobyczy. Dania i Szwecja pośpiesznie zawarły przymierze, po czym ich wojska wyparły najeźdźców i osiągnęły decydujące zwycięstwo nad flotą lubecką. Lubeka zgodziła się na zawarcie pokoju (traktat w Hamburgu, 1536) i nigdy nie odzyskała juŜ monopolu na handel na Bałtyku. Traktat z 1536 przewidywał pewne ulgi celne dla statków Lubeki

i zawierał zobowiązanie do spłaty długów wojennych. Zmuszony do opuszczenia Lubeki Wullenwever został pojmany, uwięziony, poddany torturom i stracony (1537). Patrz takŜe HRABIEGO WOJNA 1533-1530; KALMARSKA WOJSKA DOMOWA 1520-1523. LUBEKI WOJNA 1563-1570. Patrz DuŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570.

LUBOMIRSKIEGO ROKOSZ 1665-1667. Jerzy Sebastian Lubomirski (1616-1667), magnat, hetman polny koronny (odznaczył się w walkach z najeźdźcami szwedzkimi i siedmiogrodzkimi [1655-1660], a później Rosją [patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667]), wraz z innymi moŜnowładcami usiłował przeszkodzić w wyborze króla (Lubomirski stanął na czele opozycji sprzeciwiającej się elekcji vivente rege i wzmocnieniu władzy królewskiej). W 1664 sejm polski za zdradę stanu skazał go na wygnanie. Zwolennicy Lubomirskiego zawiązali rokosz, w latach 1665-1668 zrywali sejmy, paraliŜując działalność ustawodawczą. Wojska Lubomirskiego starły się z wojskiem królewskim i wygrały bitwę nad jeziorem Gopło 13 lipca 1666. Król Jan Kazimierz (1609-1672) utracił władzę i musiał zrezygnować z planów elekcji vivente rege. Lubomirski wycofał się na austriacki Śląsk. Osłabiając kraj w krytycznej fazie wojny z Rosją, Lubomirski zmusił Polskę do zawarcia traktatu w Andruszowie, na mocy którego Polska utraciła na rzecz Rosji większą część swoich ziem na wschodzie. Rokosz Lubomirskiego na długo przekreślił moŜliwość reformy ustroju Rzeczpospolitej. LUDWIKA XIV INWAZJA REŃSKA 1688-1689. UzaleŜnienie Kolonii od króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) gwarantowało dostęp do dolnego Renu i dlatego miało duŜe znaczenie dla Francji, która juŜ od 1681 sprawowała władzę w Strasburgu i innych miastach w tym regionie. Ludwik poczuł się uraŜony tym, Ŝe papieŜ nie zaakceptował wysuniętego przez króla kań-

294

dydata na arcybiskupa Kolonii. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego zajęty był w tym czasie wojną z Turkami na Bałkanach; korzystając z tego Ludwik wypowiedział Cesarstwu wojnę, wysuwając jako jej powody nominację arcybiskupa Kolonii, nieuwzględnienie praw gałęzi orleańskiej do Palatynatu i ufortyfikowanie Philippsburga. Rozpoczynając wojnę przypuszczał, Ŝe będzie krótkotrwała, ale podjęty przez Francję najazd spowodował wybuch ogólnoeuropejskiej AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNY. Nie napotykając prawie oporu, wojska francuskie zajęły Palatynat, Trewir, Moguncję i Kolonię, potem dokonały brutalnego najazdu na Frankonię i Szwabię. Aby sterroryzować przeciwnika, planowo pustoszono zdobywane kraje, palono miasta i wsie. Cesarz i ksiąŜęta niemieccy zawarli rozejm z Turkami, przerzucili pośpiesznie wojska do zachodnich Niemiec, wypowiedzieli wojnę Francji. Oswobodzili Frankonię, odzyskali Heidelberg. Francuzi wycofali się paląc po drodze Mannheim, Wormację, Spirę i inne miasta. W 1689 udało się odzyskać Moguncję i Bonn w Niemczech, oswabadzając w ten sposób obszary nad dolnym Renem; juŜ po rozpoczęciu przez Ludwika starań o pokój Francuzi odzyskali Heidelberg; wskutek przypadkowego zaprószenia ognia poŜar strawił całe miasto. Walki w Niemczech zakończyły się w 1689, ale dopiero w 1697 zawarto traktat pokojowy w Ryswick; Ludwik musiał zwrócić ziemie zdobyte w 1688, jednak zatrzymał Alzację i Strasburg. LUKKI l FLORENCJI WOJNA 1320-1323.

W kwietniu 1320 ambitny przywódca gibelinów Castruccio Castracani (1281-1328), władca Lukki, wypowiedział otwartą wojnę gwelfom z Florencji (gibelinowie i gwelfowie były to rywalizujące ugrupowania polityczne; gibelinowie wspierali cesarza, a gwelfowie papieŜa). Wojska Lukki spustoszyły terytoria florenckie. Castruccio sprzymierzył się z Pistoią, miastem w