Dzieła zebrane T.5 Etyka [PDF]

Zitiervorschau

DZIEŁA ZEBRANE TOM 5 - ETYKA

PHILED

Józef Bocheński

Dzieła zebrane Etyka

PHILED

SPIS TREŚCI

O etyce Moralność, etyka i mądrość O charakterze O patriotyzmie De virtute militari

9 37 52 76 97

O miłości

215

Podręcznik mądrości tego świata Do Pana Załamanego

220 270

O równości O zabijaniu Cnota ambicji Grzech smutku

273 281

Wobec złych ludzi O etyce doświadczeń na zwierzętach

286 290 294 297

O ETYCE

Rozumiem przez „etykę” zespół zasad postępowania uznawanych przez nas w kierowaniu naszym życiem. Bo to, co się w moim życiu stanie, jakim ono będzie zależy w pewnej mierze ode mnie samego. Mówię w pewnej mierze, bo tylko bardzo młodzi albo bardzo naiwni ludzie mogą sobie wyobrażać, że ich życie całkiem od nich zależy. Naprawdę jest tak, że człowiek napotyka wszędzie na przeszkody, opory, granice, których przekroczyć nie może. Nasze życie jest mniej podobne do wolnego lotu jaskółki niż do szamotania się muchy, ciasno opasanej przez nici pająka. Ale, mimo wszystko, niewiele jest bodaj położeń, w których nie mógłbym czegoś uzyskać. I dlatego do najważniejszych pytań, jakie mogłem sobie w ogóle zadać należą te dwa: czego ja w życiu chcę? i: jak mam się zachowywać, aby to coś uzyskać? To są dla mnie podstawowe pytania etyczne. Wiem dobrze, że inni ludzie sobie etykę inaczej wyobrażają. Nie chcę się z nimi sprzeczać. Mówię tylko, że mnie te właśnie, a nie inne pytania wydają się ważne. Czy etyka jest w ogóle potrzebna? Czy potrzeba jakichś zasad, według których się życiem kieruje? Czyż nie jest lepiej dać się po prostu nieść przez wypadki? Wydaje mi się, że niektórzy tak właśnie myślą: uważają, że szkoda wysiłku na szamotanie się z Zeusem i Przeznaczeniem, że więc żadne zasady etyczne nie są potrzebne. Ta postawa - którą chcę nazwać „biemictwem” - jest dziś bodaj bardziej rozpowszechniona niż dawniej, a to chyba dlatego, że odczuwamy bardzo boleśnie naszą bezsiłę wobec społeczeństwa-potwora, który nas ze wszystkich stron osaczył i każe to czynić, co on chce, nie my.

10 Dzieła zebrane - Etyka

Co powiedzieć o tym biemictwie? Ściśle mówiąc, dowodu, że ono jest złe, niesłuszne, nikt dać nie może. Bo aby wykazać, że jakaś postawa jest niedobra, trzeba założyć, że się czegoś chce: dobre i złe jest coś zawsze ze względu na jakiś cel. Otóż bierniak właśnie niczego nie chce, trudno więc z nim się sprzeczać. Mogę tylko powiedzieć, że z mojego stanowiska biernictwo jest złe, a mianowicie, że prowadzi do zmniejszenia tego czego ja chcę w życiu. I aby od razu to jasno powiedzieć, jeśli o mnie chodzi, chcę osiągnąć możliwie najwięcej zadowolenia, szczęścia, czy jak to kto chce nazwać. Mówię więc, że biernictwo temu celowi szkodzi, że prowadzi do zmniejszenia szczęścia, do nieszczęścia. Dodam jeszcze, że biemiak to człowiek niejako umarły: zachowuje się jak martwy liść miotany wichurą, nie jak pilot co umie i chce swoim lotem kierować. Otóż ja wprawdzie wiem, że mnie niebawem zawiozą do instytutu anatomicznego (jestem wrogiem zabobonów praktykowanych na pogrzebach i kazałem mojego trupa oddać uczącej się młodzieży), ale na razie nie jestem jeszcze trupem i chciałbym, o ile się da, moim życiem pokierować przynajmniej w tej mierze, w jakiej to jest możliwe. Otóż, jak już powiedziałem, takie kierowanie jest w pewnej mierze możliwe. A skoro ktoś może czymś kierować powinien wiedzieć ku czemu i jak; etyka mówi właśnie ku czemu i jak kierować życiem. Wynika stąd następujące twierdzenie. Przyjęcie jakiejś etyki jest rozsądne i celowe. Nasuwa się teraz dalsze pytanie: jeśli już mam jakąś etykę mieć, to skąd ją wziąć? Kto ma o tym rozstrzygać, jakimi zasadami będę się kierował w życiu? Rozglądając się po tym, co się wokoło mnie dzieje, widzę, że świat jest pełny moralistów. Są to osobniki, które uważają, że przysługuje im prawo pouczać mnie do czego powinienem w życiu dążyć i jak się mam w nim zachowywać. Wydaje mi się też, że dawniej było ich mniej niż dzisiaj. Prawo pouczania innych o obowiązkach mieli dawniej rodzice wobec dzieci i ksiądz proboszcz wobec para­ fian. Ale ostatnio ród moralistów rozmnożył się zastraszająco: mamy nie tylko cymbalistów, jak mówi poeta, ale i moralistów wielu. Nasi

11 O etyce

dziennikarze, politycy, ideologowie, a nawet artyści uważają dziś za swój obowiązek (i naturalnie za swoje prawo) pouczanie mnie, co mam czynić i jak moim życiem kierować. Aby tylko jeden przykład przytoczyć: komuniści zapaskudzili duchową atmosferę opanowanych przez siebie krajów moralizowaniem. Ze wszystkich stron hukają na człowieka nakazy, zakazy, wezwania moralne: powinieneś, winieneś, masz obowiązek i tak dalej. Co o nich sądzić? Ja nie odrzucam wszelkiej rady od ludzi mą­ drzejszych i uczciwszych ode mnie - nie raz i nie dwa zdarzyło mi się zapytać w trudnym położeniu przyjaciela: jak sądzisz? Czy wolno mi to zrobić? Czy to byłoby w porządku? To jest sprawa istnienia moral­ nych autorytetów, o których mam nadzieję później coś powiedzieć. Myślę, że takie autorytety istnieją. Ale z tego nie wynika jeszcze bym miał uzależniać odpowiedź na zasadnicze pytania mojego życia od takich autorytetów. Chodzi o mo­ je własne życie, o to trochę co ja mogę z niego zrobić, chodzi o wy­ znaczenie celu tego życia - mojego własnego, jedynego życia. Nie wydaje mi się, bym mógł się w takiej sprawie na kogokolwiek zdawać. Powiedziałem sobie więc, że nie dam się zahukać. Muszę sam sobie określić, czego ja w życiu chcę i jakimi zasadami będę się w nim kierował. Jeszcze jedna uwaga: mówi się często, że każda etyka jest wytwo­ rem społecznym, że wynika z potrzeb wspólnoty - że więc to owa wspólnota ma prawo nam mówić jak powinniśmy postępować, jaką etykę wyznawać. Otóż pomijając fakt, że przesłanka jest fałszywa (jako że człowiek jest zwierzęciem, które ma także własne, nie-społeczne potrzeby) - rozumowanie jest sofistyczne. Nawet gdyby etyka była wytworem społecznym, nie wynikałoby z tego, że przyjęcie albo odrzucenie jej należy do kogokolwiek innego niż ja sam. Bo szewc wprawdzie robi buty, ale nie do niego należy rozstrzygać, jakie buty mam nosić, czarne czy żółte. Wybór etyki jest sprawą osobistą.

12 Dzieła zebrane - Etyka

Zastanawiając się nad tym wyborem widzę dalej, że podstawową rolę w każdej etyce odgrywa ogólna zasada, głosząca, że to i to jest dobre, moralne, a tamto niedobre, niemoralne. Otóż z tego, całkiem ogólnego stanowiska, istnieje zaledwie parę naprawdę różnych etyk. Etyka pojmowana jest zwykle jako zbiór nieprzyjemnych zakazów. Co do mnie, nie wątpię, że wielu ludzi taką właśnie etykę wyznaje. Ale to nie jest moje podejście do niej. Niemiecki poeta Schiller napisał na ten temat zabawny wierszyk. Kocham, pisze, przyjaciół i z przyjemnością oddaję im usługi. To jest oczywiście niemoralne. Co robić? Wiem! Zacznę ich nienawidzić i wtedy moje usługi przyjacielskie staną się zgodne z Obowiązkiem, moralne. Wynika z tej zasady także, że tylko to, co wykonane pod nacis­ kiem woli jest dobre. Co o tej etyce powiedzieć? Jest w niej zapewne ziarno prawdy. Ale zastanawiając się nad nią dochodzę do przekonania, że nie mogę się z nią zgodzić. Bo, po pierwsze, dlaczego ja mam właściwie żyć zgod­ nie z Obowiązkiem? W imię czego ci ludzie hukają na mnie o mo­ ralności i powinności? Otóż zdaniem zwolenników tej etyki, w imię niczego. Pytać o powód, o cel, można, powiadają, w technice. Na przykład, nakaz „załącz ogrzewanie gaźnika gdy jest zimno i wil­ gotno” jest słusznym nakazem dla pilota, bo jeśli nie załączy ogrze­ wania gaźnika w tych warunkach, silnik samolotu stanie. Ale, mówią dalej, takich pytań nie można z sensem stawiać, gdy chodzi o etykę, o Obowiązek. Na przykład, Henryk powiada Ignacemu: „Wiesz co, twoja matka śpi; ona ma sto franków w stoliku. Weź brzytwę, poderż­ nij jej gardło, i pójdziemy pić za te pieniądze”. Na to Ignacy: „Ja przecież tego nie mogę zrobić!” Henryk: „Dlaczego?” Otóż na to „Dlaczego?” nie ma, powiadają, odpowiedzi. Jest już tak: „Nie będziesz podrzynał twojej matce gardła brzytwą, aby zdobyć sto franków na picie”. To jest nakaz (uczenie nazywają go „impera­ tywem”) kategoryczny, nie warunkowy. Etyka nakazuje bezwarunkowo, bez żadnego uzasadnienia ani celu. Pytać się po co się nie podrzyna matce gardła, to jest pytać jaki za to

13 O etyce

niepodrzynanie dostanę napiwek. Taki napiwek obiecuje na przykład, powiadają, chrześcijaństwo, kiedy uczy, że powinienem to czy owo czynić, aby się dostać do nieba. Pfe: to z moralnością nie ma nic wspólnego: to jest podła, przyziemna technika, nie etyka. Prawda? Nieprawda. Nie trzeba się dać zahukać. Człowiek nie może działać bez jakiegoś celu. Etyka bezcelowa to żelazne drzewo i kwadratowe koło. Ja przynajmniej nie potrafię niczego całkiem bez­ celowo zrobić. W sprawie owej brzytwy i matki, cel Ignacego jest moim skromnym zdaniem jasny. Nie jest nim zapewne jego dostanie się do nieba, ale całkiem oczywiście uniknięcie czegoś, co on odczu­ wa jako wstrętne, arcynieprzyjemne. W każdym razie położenie jest takie, że ja w ramach tego poglądu dalej nie wiem, dlaczego mam Obowiązek pełnić. Nasuwa to porównanie owej nauki z praktyką życiową. Oto dwa przykłady z niej zaczerpnięte. Wyobraźmy sobie, że przechadzam się po mieście ze św. Franciszkiem z Asyżu i że spotykamy żebraka. Ja wyciągam powoli sakiewkę i daję - z bólem serca, bo dawać bardzo nie lubię - pięćdziesiąt groszy. Natomiast św. Franciszek daje wszy­ stko co ma, odruchowo, z radością, bez najmniejszego przymusu. Kto z nas dwóch, pytam się, jest lepszym człowiekiem, stoi moralnie wyżej? Przecież nie ja, ale św. Franciszek! A według tej teorii to ja byłbym osobnikiem wysoko moralnym, nie on. Wolne żarty! Albo weźmy dwóch żołnierzy, Jana i Karola. Jan ma ogromnego stracha i najchętniej schowałby się w jakąś szczelinę, ale siłą woli zmusza się, by iść naprzód i strzelać. Ręce mu się wprawdzie trzęsą i strzela Panu Bogu w okno, ale przecież strzela. Za to Karol nie boi się, idzie śmiało i strzela dobrze. Otóż według etyki Obowiązku, to nie Karol, ale Jan byłby dobrym żołnierzem. Muszę znowu powie­ dzieć: wolne żarty! Wreszcie owa etyka Obowiązku wygląda mi na rodzaj nie­ znośnego chomąta, które mi pp. moraliści usiłują nałożyć. Że jakieś ograniczenia są konieczne, nie chcę przeczyć. Że, naprawdę, owa Pflicht pruskiego filozofa wydaje mi się czymś w najwyższym sto­ pniu niesympatycznym. Sądzę nawet, że nie tylko ja to tak odczu­

14 Dzieła zebrane - Etyka

wam. Bodaj przytłaczająca większość ludzi uważa etykę za coś arcynieprzyjemnego. Skutek jest taki, że jeśli się nie mylę, przytłaczająca większość nie żyje zgodnie z etyką, którą wyznają - podkreślam, którą naprawdę, nie tylko słownie wyznają. Wreszcie, kiedy patrzę na skutki owego moralizowania w imię Obowiązku, przychodzę do wniosku, że jest ono w bardzo wielu wypadkach przyczyną nie­ szczęść. Te i tym podobne rozważania skłaniają mnie do odrzucenia tej etyki. Uważam ją za nieporozumienie i to za groźne nieporozumienie, bo przyczynia się do wyrwania ludziom nawet tego trochę szczęścia jakie mogliby bez niej osiągnąć. Otóż, odrzucając ją odczuwam silną pokusę wyrzucenia za burtę wszelkiego przymusu tego rodzaju - i z tym przechodzę do drugiego rodzaju etyki. Pokusa jest, by żyć według rady poety: Hej, użyjmy żywota! Wszak żyjem tylko raz; Niechaj ta czara złota Nie próżno wabi nas. Hejże do niej wesoło! Niechaj obiega w koło, Chwytaj i do dna chyl Zwiastunkę słodkich chwil! Etyka to duchowe chomąto nałożone na człowieka, to przymus wykonywania rzeczy nieprzyjemnych. O ileż moje życie byłoby prostsze, jaśniejsze, bardziej radosne, gdybym mógł żyć według filareckiej maksymy! Jeśli o mnie przynajmniej chodzi, trudno mi nie marzyć o takim właśnie życiu. Przyznaję otwarcie, że wyobrażam sobie czasem siebie jako źrebraka, któremu zdjęto chomąto - może biegać wolno po łące, rżeć, wierzgać i robić, co mu się żywnie po­ doba. Wydaje mi się zresztą, że nie jestem wyjątkiem pod tym względem. Wygląda to tak, jak gdyby wakacje były czymś w rodzaju

15 O etyce

przejściowego ustępstwa na rzecz owej postawy; w ciągu kilku dni albo i tygodni nie czuję się zobowiązany do pracy, do wstawania o określonej godzinie, itp. Co prawda wakacje nie zwalniają mnie ze wszystkich przepisów etyki - ale przynajmniej od niektórych. A to jest nadzwyczaj przyjemne. Spróbujmy nieco uściślić myśl wypowiedzianą w pięknych sło­ wach Mickiewicza. Chodzi w nich o pewną zasadę postępowania w życiu, a więc, mimo wszystko, o pewną etykę - tylko że ta etyka różni się od wszystkich innych zupełnym brakiem przymusu, zaleca pełną wolność działania. Nazwijmy ją „etyką źrebaczą”. Jej myśl przewodnią można wypowiedzieć w takich oto słowach: Dobre i moralne jest to, co daje działającemu natychmiast najwięcej przyjemności. To jest więc druga możliwa postawa wobec etyki. Podobnie jak owa pierwsza, stoicka, tak i źrebacza jest chyba wielce rozpow­ szechniona. Co prawda mało kto ośmiela się ją otwarcie wyznawać: boi się, że go zahukają moraliści i społecznicy. Rzecz dość uderzająca także, że w całym, olbrzymim piśmiennictwie na temat spraw etycz­ nych znajduję tylko całkiem wyjątkowo filozofa, który by miał odwagę ją głosić. Nie głosił jej np. nawet ów sławny Epikur, któremu przypisuje się Bóg wie jakie bezeceństwa. Epikur uczył potrzeby różnych aretai cnót, jak mówił - a więc sprawiedliwości (nie kraść), umiarkowania, (nie jeść i nie pić za wiele) i tym podobnych nieprzy­ jemnych zakazów. Inaczej, powiadał, nie będziemy szczęśliwi. Ale jeśli filozofowi za coś płacą - bo płacą choć licho - to chyba za to, żeby się nie dał nabierać przez publiczną opinię - żeby miał odwagę myśleć nawet tam, gdzie nikt inny nie myśli. Trzeba więc so­ bie postawić pytanie, czy źrebacza etyka jest rozsądną, słuszną. Poku­ sa, aby tak uczynić jest, jak powiedziałem, wielka. Ale muszę powiedzieć: niestety - nawet prosty namysł pokazuje dowodnie, że tak nie jest. Że etyka źrebacza jest kiepską etyką. Najpierw dlatego, że bardzo często prowadzi do zmniejszenia szczę­ ścia. Niejaki Joad, popularny filozof angielski i autor zabawnej

16 Dzieła zebrane - Etyka

książki pt. The Book o f Joad pisze w niej, że się w ciągu wielu lat do takiej właśnie etyki przyznawał: robił zawsze to, co mu dawało natychmiast najwięcej przyjemności. Między innymi palił ile mu się zachciało. Niestety, pisze, palił coraz więcej i miał z tego palenia co­ raz mniej przyjemności. Porzucił więc z bólem serca swoją etykę źrebaczą i przyjął zasadę, że jakiś przymus trzeba sobie mimo wszystko nałożyć. Pomyślmy zresztą tylko o skutkach, jakie przyjęcie tej etyki by za sobą pociągnęło. Jednym z nich byłby zakaz wspinania się na góry, taternictwa. Bo przecież taternik drapie się na szczyt z niemałym wy­ siłkiem i wbrew licznym nieprzyjemnościom. Kiedy dochodzi do niego jest nieraz zmęczony, zziębły, przemoknięty. Przyjemne to wszystko chyba nie jest. On ma zadlae niepraw on szuka tylko natychmiastowej przyjemności, bo zadowolenie i przy­ jemność to nie to samo - i nasz taternik całkiem jasno poświęca przy­ jemność na rzecz osiągnięcia szczytu, a więc zadowolenia. Podobne zjawiska znajdujemy także w innych dziedzinach. Fran­ cuski entomolog Favre opowiada, że chcąc się dowiedzieć, czy kał pewnych gąsienic zawiera truciznę, przylepił sobie porcję tej materii plastrem do ramienia i poszedł spać. Po paru godzinach zbudził się z gwałtownym bólem w ramieniu. Ten ból, pisze, sprawił mu ogrom­ ne zadowolenie. A więc i tu zadowolenie to nie to samo co przy­ jemność. Jest jasnym, że gdyby człowiek powodował się tylko przyjemnością, to pędziłby życie bardzo ubogie - ani taternictwa, ani osiągnięć naukowych by w nim na przykład nie było. No i jak do­ wodzi wypadek papierosów Joada, ten człowiek nie byłby szczęśliwy. Tak więc przychodzi mi z przykrością i tę etykę odrzucić. Trzeba szukać czegoś lepszego. Może najpierw taka oto uwaga. Dwie powyżej wspomniane etyki są fałszywe, ale to dlatego, że są jednostronne. Innymi słowami, wydaje mi się, że nie są całkiem fałszywe, że każda zawiera coś prawdziwego - a ich fałszywość polega tylko na tym, że uwzględniają tylko jedną stronę złożonego zagadnienia. W rzeczy samej kiedy zastanawiam się nad moim życiem, stwierdzam, że było ono bardzo

17 O etyce

często wahaniem się między etyką obowiązku a etyką przyjemności. Można by pójść jeszcze dalej i powiedzieć, że było kompromisem między obiema. A jeśli o innych chodzi, są może ludzie, którzy żyją tylko dla obowiązku i tacy, co gonią wyłącznie za przyjemnością - ale to są bodaj rzadkie wyjątki. Jeśli się nie mylę, przytłaczająca większość ludzi żyje, jak ja, w wahaniu się, w kompromisie. Ot, teraz, gdy piszę te słowa, zachciewa mi się ogromnie papie­ rosa; zarazem wiem, że wypaliłem już moją porcję dzisiejszą, że dalsze palenie jest złe dla mojego zdrowia, że więc brać tego papie­ rosa nie powinienem. Dziś wieczór zwyciężył głos Obowiązku i nie zapaliłem; ale kiedy indziej poszedłem za wołaniem przyjemności. Wybierałem raz jedną, raz drugą etykę. A jeśli tak jest, nasuwa się oczywiście pytanie, czy istnieją jakieś zasady, według których mógłbym rozsądnie wybierać, a jeśli tak, to jak one wyglądają? Szukam zasady, która by była słuszna, rozsądna, i która pozwoliłaby mi rozsądnie wybierać. Co to znaczy? Wydaje mi się, że te wszystkie słowa znaczą to samo co „celowa”. Mówimy, na przykład, że przysłowiowa rada „po obiedzie nie wylę­ gaj, ale tysiąc kroków biegaj” jest dobra, słuszna, rozsądna, bo takie bieganie przyczynia się do lepszego trawienia; a więc i lepszego zdrowia i humoru - co zdaje się być celem. Przepis „zwalniaj przed zakrętem” jest uważany za słuszny, bo zapewnia w pewnej mierze, że się na zakręcie z drogi nie wyleci. O słuszności i niesłuszności zasad można rozstrzygać tylko ze stanowiska jakiegoś celu. Trzeba mi więc szukać owego celu. Aby wiedzieć, co jest dobre i moralne, muszę wiedzieć do czego w życiu dążę, jaki cel chcę osiągnąć. Oczywiście, nie może chodzić o jakiś jeden, jedyny wielki Cel, o jakąś Sprawę jedyną, której chciałbym wyłącznie służyć. W życiu ludzkim jest wiele wzajemnie niezależnych celów. Pytanie dotyczy więc nie celów konkretnych, ale ogólnej racji, dlaczego takie właśnie cele stawiam. Dlaczego np. jeden chce się nauczyć nawigacji, a inny gry w szachy? Dlaczego Bernard uważa skrzyżowanie żubrów z kro­

18 Dzieła zebrane - Etyka

wami za swój cel najważniejszy? Co skłania młodych Irańczyków do zaciągania się do antyizraelskiego legionu? Odpowiedź na to pytanie jest zdumiewająco prosta, ale zarazem, przynajmniej na pierwszy rzut oka, oburzająca. Brzmi bowiem tak: Każdy człowiek stara się zawsze i wyłącznie osiągnąć to, o czym sądzi, że da mu stosunkowo największe zadowolenie. Myślę, że to twierdzenie wyda się wielu dziwne. Mówię w nim bowiem, że człowiek szuka zawsze swojego zadowolenia. Otóż, po­ wie niejeden, znamy wiele wypadków, w których działający poświęca zadowolenie własne na rzecz zadowolenia czy nawet przyjemności innych. Tak na przykład Idzi, który koniak bardzo lubi, ale mimo to poświęca ciężko zarobione grosze nie na dobrą butelkę tego trunku, ale aby kupić zabawkę małej dziewczynce. Dlaczego tak czyni? Oczywiście, powie mi, aby sprawić przyjemność nie sobie, ale Jasi. Nieprawdą jest więc, będą mi mówili, że człowiek działa zawsze tak, aby uzyskać jak najwięcej własnego zadowolenia. Zresztą znamy bohaterów, którzy poświęcają nawet zdrowie i życie dla jakiejś Spra­ wy, to jest dla innych. Zapewne. Ale kiedy się pytam, dlaczego Idzi chce raczej kupić ową zabawkę niż koniak, to pokazuje się, że po prostu dlatego, iż widok uszczęśliwionej Jasi sprawia mu więcej zadowolenia. A jeśli o męczenników chodzi, to oni wybierają raczej męki i śmierć niż zdradę swojej wiary, albo kolegów, bo myśl o niej jest im wstręt­ niejsza od myśli o męce i śmierci. Człowiek działa zawsze po to, aby osiągnąć możliwie największe własne zadowolenie. A jeśli tak jest, trzeba mieć odwagę wyciągnąć wniosek. Dobre i moralne jest to, co daje działającemu stosunkowo największe zadowolenie. Muszę przyznać, że to twierdzenie zdaje się, na pierwszy rzut oka, podważać podstawy wszelkiej znanej nam etyki. Byli w dziejach i są zapewne jeszcze dzisiaj ludzie, którzy największe zadowolenie znaj­ dują w mordowaniu małych dzieci. Wielu jest takich, co widzą je

19 O etyce

w zastrzykiwaniu sobie jakiejś trutki. Czyż mamy powiedzieć, że ich postępowanie jest dobre i moralne? Taka myśl wydaje się oburzająca. Jakże można - powie mi niejeden - podobne rzeczy na serio głosić? Co na to powiedzieć? Moim zdaniem zachodzą tutaj nieporozu­ mienia. Zacznijmy od wypadku owego narkomana. On wprawdzie sądzi, że wstrzykiwanie sobie heroiny da mu stosunkowo największe zadowolenie - ale to jest właśnie błąd, nieprawda. Trucizna sprowadzi na niego chorobę, cierpienie, przedwczesną śmierć. A więc nieprawdą jest, by jego czyn był dobry. Jest zły, bo zamiast prowadzić do stosunkowo największego zadowolenia, zmniejsza je ogromnie. Jeśli chodzi o mordercę, zdarza się, że to rozumowanie stosuje się i do niego. On wprawdzie cieszy się z widoku krwi niewinnej, ale na długą metę przyjdą wyrzuty sumienia, no i nieszczęście. Rzecz w tym, że zabijając dzieci on postępuje wbrew bardzo podstawowej potrzebie człowieka, a mianowicie potrzebie zachowania gatunku. Ta potrzeba jest zwykle tak mocna, że prędzej czy później gwałcenie jej do­ prowadzi do nieszczęścia dla gwałcącego. Teraz nie chcę twierdzić, by tak było zawsze. Są być może ludzie chorzy na morał insanity, jak mówią Anglicy, na chorobę moralną, to jest nieczuli na owe podstawowe potrzeby. Nam, przytłaczającej większości członków wspólnoty, do której morderca należy, jego czy­ ny są wstrętne. Dlatego mamy dobrą podstawę do przeszkodzenia im na przykład do zamknięcia tego człowieka, by nie mógł mordować, albo nawet do stracenia go. Ale to jest dziedzina prawa, nie etyki. Etyka jest sprawą osobistą i nie może być narzucona z zewnątrz. Jeśli ktoś już jest taki, że znajduje zadowolenie w mordowaniu, to my, inni ludzie, tego zmienić nie możemy. Ze stanowiska etyki tego człowieka jego mord jest dobry i moralny, choć nie z naszego. Wybór jest przecież sprawą osobistą! Czyż jednak, jeśli tak jest, etyka nie staje się czymś całkiem dowolnym? Wolnoć Tomku w swoim domku! Ignacy uważa, że ma­ tkę powinien szanować; Henryk, że należy ją zamordować i obaj mają rację. Oburzające, nieprawda? Najgłośniej będą się zapewne oburzali społecznicy, ci, dla których etyka jest wytworem stada. Tylko że róż­

20 Dzieła zebrane - Etyka

nica między mną a nimi polega wyłącznie na tym, kto etykę wybiera. Oni sądzą, że społeczeństwo, mnie się wydaje, że każdy z nas, zwy­ kłych ludzi. Dowolność w każdym razie pozostaje. Nie ma więc i o czym mówić. W dodatku ja nie twierdzę, by dowolność w wyborze etyki była zupełna. Wydaje mi się, że istnieją granice w wolności jej wyboru. Rzecz widzę mianowicie tak mniej więcej. Co to jest zadowolenie? To jest stan, który występuje, gdy jakaś potrzeba jest zaspokojona. A więc, im potrzeba jest większa, tym zadowolenie z jej zaspokojenia powinno być większe. Otóż prawdą jest, że my często wymyślamy potrzeby, tak np. ten chłopiec, który nie może żyć bez motocykla. Ale przecież przed i niejako ponad tymi wymyślonymi potrzebami muszą w nas tkwić jakieś potrzeby, także podstawowe, ramowe, niezależne od naszej woli. Otóż myślę, że one są związane z tym, czym jesteśmy, naszą budową cielesno-duchową - czyli z ludzką naturą. Najjaśniej wypowiedzieli chyba tę myśl starożytni cynicy, ówcześni hipisi, któ­ rzy głosili zasadę homologumenos te fyzej zen - należy żyć w zgodzie z przyrodą. Cynicy byli dziwnymi rewolucjonistami, za nic sobie mieli wszystkie umowy społeczne (na przykład, aby być do ich grona przyjętym, trzeba było popełnić publicznie samogwałt), ale przy całej przesadzie myśleli zdrowo w sposób przyrodniczy, uważali człowieka (jak trzeba go uważać) za rodzaj zwierzęcia. Nazywali się „cynikami” od kyon, co po grecku znaczy tyle co „pies”: ich ideałem była sobaka. Ja sam nie potrafię iść aż tak daleko. Wydaje mi się, że człowiek się przecież w tym czy owym od psa różni. Ale tyle jest w cynizmie prawdy, że, po pierwsze, istnieje jakaś przyroda (natura) ludzka i , po drugie, nie może być pełnego zadowolenia, gdy się ową przyrodę i jej podstawowe potrzeby gwałci. Dziś mało kto odważa się do tej zasady przyznać. Żyjemy w czasach rozpasanego społecznictwa. Karol Marks powiedział kiedyś, że przyroda ludzka to po prostu zespół spo­ łecznych stosunków - a za nim powtarzają to samo inni. Tylko że to jest dla przyrodniczo myślącego głupstwo: człowiek ma przecież nogi, nerki, nerwy, wątrobę i tym podobne, które, jako żywo, od żad­ nych stosunków społecznych nie zależą. Człowiek jest, co prawda,

21 O etyce

zwierzęciem stadnym i stoi pod silnym wpływem stada (to jest jak pięknie mówią: społeczeństwa), ale jest najpierw i przede wszystkimzwierzęciem, organizmem. Ten organizm ma pewną budowę, pewne przyrodzone potrzeby. Ową budowę z jej potrzebami nazywam właś­ nie „przyrodą człowieka” i powiadam, że aby osiągnąć pełne zado­ wolenie wypada mi żyć zgodnie z jej potrzebami. Stąd dla zwykłego, normalnego człowieka: Dobre i moralne jest tylko to, co nie stoi w sprzeczności z podsta­ wowymi potrzebami związanymi z naturą ludzką.. To cyniczne zdanie można, rzecz jasna, wykładać w rozmaity sposób. Można by z niego wywieść na przykład potępienie lotnictwa. Powiadają wprawdzie, że pochodzimy od ryby, ale nikt nie mówi byśmy pochodzili od jakiegoś ptaka. Stąd człowiek nie ma żadnych wrodzonych danych po temu aby latać i dlatego pierwsze lądowania ucznia-pilota są tak traumatyczne. Trzeba by więc latanie potępić, jako coś niemoralnego - a z nim bodaj całą technikę, albo prawie. Ale ja tego zdania tak nie rozumiem. Aby wyjaśnić, co mam na myśli, muszę zapuścić się w krótki rozbiór owej ludzkiej natury. Sądzę, że znajdujemy w niej jakby trzy poziomy: osobisty, płciowy i stadny. A więc każdy człowiek jest najpierw istotą żyjącą i jak każda istota żyjąca dąży do zachowania własnego życia, zdrowia, całości cielesnej, miejsca do rozwoju i tym podobnych. Odczuwa więc w pierwszym rzędzie potrzebę zapewnienia sobie bezpieczeństwa, żywności i tak dalej. Tak zwany „instynkt samozachowawczy” jest na pewno wyra­ zem tej potrzeby, ale nie on tylko. Po drugie, człowiek jest istotą płciową, jak większość innych zwierząt. Rozumiem przez to fakt, że rozmnaża się przez spółkowanie i wychowanie dzieci. Stąd mężczyzna potrzebuje kobiety i odwrotnie. Stąd potężne uczucia miłości erotycznej, a także zespół tych uczuć, które łączą rodziców z dziećmi a dzieci między sobą i z rodzicami. Uzyskanie tego wszystkiego, co zapewnia przyszłość rodziny jest więc jedną z wielkich potrzeb człowieka.

22 Dzieła zebrane - Etyka

Wreszcie człowiek jest zwierzęciem stadnym. Zbiera się z innymi ludźmi w gromady większe od rodziny, do pracy, na polowanie, a zwłaszcza na wojnę z innymi ludzkimi gromadami. Taka gromada musi mieć pewną spójność, aby móc sprawnie polować, walczyć. Stąd potrzeba tak zwanej miłości bliźniego, troski o dobro innych człon­ ków gromady; stąd też zasady tak zwanej sprawiedliwości społecznej i sprawiedliwości w ogóle, bez zachowania których nie byłoby po­ rządku a więc i sprawności w gromadzie. Stąd też niemal wszystko, co ma do czynienia z żądzą władzy, z tzw. honorem jednostki. Nie sądzę, aby tej wielowarstwowości ludzkiej natury i człowie­ czych potrzeb można było przytomnie przeczyć. A jednak, kiedy prze­ glądam dzieje etyki, znajduję mnóstwo systemów jednostronnych, zalecających zaspokajanie potrzeb jednego tylko rodzaju. Jedni - jak Max Stirner - widzą tylko potrzeby osobnicze, nie dostrzegają oczy­ wistego faktu, że mamy także potrzeby rodzinne i stadne. Taki in­ dywidualizm musi być fałszem - w tym znaczeniu, że człowiek, któryby chciał żyć według jego zasad nie byłby szczęśliwy. Inną, dużo bardziej rozpowszechnioną jednostronnością jest społecznictwo, pogląd, według którego powinniśmy wyłącznie służyć społeczeństwu, to jest zaspokajać tylko nasze potrzeby stadne, a nie osobnicze ani rodzinne. Ale dobra, prawdziwa etyka nie może być jednostronna musi pozwalać, a nawet nakazywać zaspokojenie wszystkich trzech rodzajów potrzeb. Dobra etyka nakazuje zaspokojenie potrzeb zarówno osobniczych, rodzinnych ja k i stadnych. Piszę to zdanie z pewną melancholią. Byłoby znacznie prościej mieć etykę uproszczoną - taką np. jaką głosił Lenin: dobre i moralne jest według niego to, co służy burzeniu dawnego ustroju, a więc jakimś celom społecznym. W takiej etyce wszystko jest jasne - wy­ raźne, nie ma konfliktów, trudności wyboru. Natomiast etyka wszech­ stronna stawia mnie w trudnym położeniu. Bo między potrzebami owych trzech poziomów zachodzą sprzeczności. Odczuwam potrzebę obrony mojego stada (np. narodu), a więc moja etyka nakazuje mi na­

23 O etyce

rażanie się w walce - podczas gdy równocześnie odczuwam silną potrzebę nienarażania mojego zdrowia i życia. Etyka wszechstronna musi być etyką konfliktów i trudnych rozstrzygnięć. Czy istnieje jakiś klucz, pozwalający mi wybierać? Na ogół sądzi się, że taki klucz istnieje. Wygląda on według przyjętych poglądów tak, że pierwszeństwo ma poziom stadny przed rodzinnym, a ten przed osobniczym. To jest, jeśli wolno ją tak nazwać, etyka Winkelriedowa. Winkelried, legendarny bohater szwajcarski, chwycił dzidy nieprzyjacielskie i skierował je w swoją pierś, aby zrobić wyłom w szeregach wroga i umożliwić zwycięstwo swoim. Poświęcił swoje życie dla dobra Narodu, czy jakby on to nazwał - w każdym razie na rzecz stada. Innymi słowami, uznał, że zaspokojenie potrzeb stadnych idzie przed zaspokojeniem osobniczych. Wygląda tak, jak gdybyśmy wszyscy pochwalali ten sposób postępowania, a z nim ową Winkelriedową bohaterską etykę. Zwłaszcza takie pokolenie, jak moje, które żyło w „dymie pożarów i kurzu krwi bratniej” myśli, jeśli się nie mylę, tak właśnie: stawia potrzeby stadne przed rodzinnymi i osobni­ czymi. Wywołam zapewne znowu niemałe oburzenie, kiedy powiem, że tego poglądu nie podzielam. To jest, muszę przyznać, że czyn Winkelrieda uważam za piękny, podziwu godny. Ale o to nie chodzi. Pytanie jakie sobie stawiam brzmi: czy ten czyn jest zastosowaniem ogólnej i bezwzględnej zasady etycznej? Czy istnieją w ogóle zasady tego rodzaju? A jeśli nawet istnieją, czy zgodnie z nią należy ko­ niecznie stawiać zaspokojenie potrzeb stadnych na pierwszym miejscu, a osobniczych na ostatnim? Otóż ja jestem skłonny na każde z tych pytań odpowiedzieć przecząco. Myślę więc, że żadna etyka nie może wymagać bohaterstwa - że więc czyn Winkelrieda nie jest zastosowaniem jakiejś ogólnej etycz­ nej zasady. Wydaje mi się, po drugie, że takiej ogólnej, jasnej, bez­ względnej zasady, która by przepisywała, że należy jeden rodzaj potrzeb zawsze zadawalać przed innymi, nie ma, że rozstrzygać mu­ szę od wypadku do wypadku, według okoliczności, czasem zaspa­ kajając najpierw potrzeby osobnicze, czasem dając pierwszeństwo

24 Dzieła zebrane - Etyka

rodzinnym, a w innych wypadkach jeszcze stadnym. Wreszcie jeśli­ bym już miał jakąś taką zasadę uznać - w moim wypadku byłaby to raczej wskazówka niż zasada - wybrałbym porządek odwrotny: najpierw potrzeby osobnicze, po tym rodzinne, a na końcu dopiero stadne. Tak naturalnie tylko pod warunkiem, że chodzi o sprawy równie ważkie: bo np. zapewnienie samego istnienia stada musi iść przed zaspokojeniem moich drugorzędnych potrzeb osobniczych, powiedzmy posiadania wozu, albo telewizora. Powie mi ktoś może, że to jest skrajnie egoistyczna, samolubna nauka. Na to odpowiem, po pierwsze, że sprawa nie ma nic wspól­ nego z samolubstwem czy innolubstwem. Bo na przykład nasz Idzi, który kupuje Jasi zabawkę nie może być oskarżony o samolubstwo; a przecież on ją kupuje i daje zawsze i wyłącznie dlatego, że to mu daje, jem u, zadowolenie. Powiem, że samolubstwo jest powszechnie uważane za szpetną przywarę - ale to nie jest jeszcze racja, abym i ja je tak osądzał. Bo, jak już wspomniałem, jeśli coś jest powszechnie przyjęte, mam mocne podejrzenie, że jest fałszywe. To zdanie zawiera ważny zwrot o stosunkowo największym zado­ woleniu. To jest, tak mi się przynajmniej wydaje, sprawa kapitalna. Bo ja chcę nie tylko uzyskać jakiekolwiek zadowolenie, ale pragnę tak działać, aby z mojego czynu wynikło dla mnie stosunkowo największe zadowolenie w ogóle, jeśli wolno się tak wyrazić. Bywa mianowicie tak, że robiąc coś - na przykład paląc 40 papierosów dziennie, jak ów Joad - osiągam wprawdzie pewne zadowolenie na­ tychmiastowe - ale na długą metę tracę. Bywa też, że zaspokojenie jednej potrzeby zadawala mnie, ale równocześnie uniemożliwia zaspokojenie innej. Tak u Idziego. Wyobraźmy sobie, że on używa swoich pieniędzy na koniak, który mu wielce smakuje. Ma więc zado­ wolenie potrzeby picia - ale równocześnie pozbawia się możliwości kupienia zabawki Jasi, a więc zadowolenia, jakie mógłby uzyskać z widoku uszczęśliwionego dziecka. Jest tak z dwóch względów. Najpierw dlatego, że ja żyję „w czasie” i chcę nie tylko zadowolenia natychmiastowego, teraz, w tej chwili, ale także możliwie najwięk­ szego zadowolenia w ciągu dni, miesięcy czy lat. Następnie dlatego,

25 O etyce

że człowiek ma tyle różnych potrzeb, a one są niestety takie, że zaspokojenie jednej wyklucza zaspokojenie drugiej. Stąd aby uzyskać możliwie największe zadowolenie, to jest aby działać dobrze, moralnie, nie mogę po prostu chwytać złotą czarę mickiewiczowskiego żywota i pić zaraz do dna. Nie raz i nie dwa wypada mi - właśnie w imię owego stosunkowo największego zado­ wolenia - wyrzec się jednej miłej rzeczy na rzecz innych. Muszę więc nałożyć sobie przymus - owo etyczne chomąto. A z tym natrafiam na arcyważną, jak mi się zdaje, prawdę: entbehren musst du, du musst entbehren w faustowskich słowach. Nie można żyć bez wyrzeczenia się czegoś. Nie mogę mieć wszystkiego czego pragnę. To jest jedno z najważniejszych, podstawowych praw życia - a więc i etyki. Ono jest oczywiste - a jednak ani ja sam, ani bodaj większość innych nie zdaje się go brać na serio: buntujemy się, „wierzgamy przeciw ościeniowi”, jak pisał św. Paweł. Otóż ten bunt, to wierzganie nie daje buntującemu się niczego, prócz złego nastroju i dalszych nieprzyjemności. Stąd wypada mi wypisać tutaj takie oto . zdanie: Wyrzeczenie je st koniecznym warunkiem zadowolenia. Wyciągam z niego kilka wniosków moralnych. Ja chciałbym być młody i sprawny jak ten mój uczeń Karol, co ma 20 lat, i jest piękny jak bóg grecki. Chciałbym mieć Falco do latania i berlinetto Ferrari do jazdy. Chciałbym mieć inteligencję Einsteina i chwałę ś.p. De Gaulle'a. Chciałbym być bogaty jak szach perski. Tego i wielu po­ dobnych rzeczy chciałbym. Byłbym zadowolony, gdybym je miał. Ale byłoby głupotą z mojej strony, gdybym ich chciał, to jest stawiał sobie za cel osiągnięcie ich: bo ja wiem, że nie będę już nigdy młody, że nie potrafię się wzbogacić, ani zdobyć wielkiej sławy. Wiem też, że moja inteligencja jest mierna. Ale nie jestem aż tak ograniczony, aby nie wiedzieć, że chcieć tego wszystkiego, że stawiać sobie nieosiągalne cele byłoby głupotą. Nie trzeba stawiać sobie celów nieosiągalnych.

26 Dzieła zebrane - Etyka

Drugi wniosek nakazuje mi wybieranie. Muszę wybierać między celami, które każdy z osobna są osiągalne, ale nie wszystkie razem. Mam w tej chwili sto franków (szwajcarskich). Mogę za nie albo od­ być lot wysokogórski, albo zaprosić przyjaciela na dobrą wieczerzę ale nie mogę mieć i lotu, i owego miłego wieczoru. Muszę wybierać. Nie wybierać, nie wyrzekać się celów, nawet osiągalnych, byłoby nierozsądne, głupie: Trzeba wybierać między celami osiągalnymi z osobna, ale nie razem. Wreszcie równie ważny trzeci wniosek moralny: nie buntować się. Prawo wyrzeczenia jest nienaruszalnym prawem ludzkiego życia. W każdej chwili znajduję się w jakimś położeniu, które moim dąże­ niom narzuca granice. Te granice, niemożliwość pewnych rzeczy trze­ ba mi więc uznać. Buntowanie się przeciw położeniu jest głupotą. Nie trzeba buntować się przeciw nieuchronnym wydarzeniom i położeniom. Jeszcze jedna uwaga o owym ograniczeniu i wyrzeczeniu. Wyglą­ da tak, jak gdyby tkwiło w nas głębokie pragnienie przezwyciężenia ich - jak gdyby każdy człowiek żywił marzenie o raju, o życiu bez wyrzeczeń, w pełnym zadowoleniu wszystkich potrzeb. Jedno wydaje mi się tutaj pewne: urzeczywistnienie tego marzenia nie jest możliwe na ziemi - i dlatego wszystkie ideologie obiecujące ów raj są złowro­ gim nieporozumieniem. Natomiast jest taki stan logicznie możliwy w zaświatach. Tu leży zapewne korzeń myśli religijnych. Ale religia i wszystkie rzeczy, które są z nią związane nasuwają bardzo trudne zagadnienia. Być może, że będę mógł się nimi później zająć. To, co tu napisałem dotyczy, że tak powiem, położenia przed-religijnego etyki „naturalną” zwanej, ziemskiej. Nie wydaje mi się, by można było pójść dużo dalej w rozważa­ niach ogólnych na temat etyki. Będę mógł może dodać jeszcze kilka dalszych zasad, gdy będzie mowa o poszczególnych zagadnieniach, np. o wojnie czy pracy. Tutaj zaryzykuję tylko przypomnienie dwóch

27 O etyce

maksym od wieków głoszonych przez naszych myślicieli, ale o któ­ rych bodaj zbyt często zapominamy. Jedna, którą Rawls nazywa „arystotelesową zasadą” powiada, że człowiekowi, gdy tylko zaspokoi najbardziej podstawowe potrzeby, (np, pożywienia, snu), największe zadowolenie sprawia jak najbar­ dziej intensywne działanie w dziedzinie, którą dobrze opanowuje. Zgodnie z tą zasadą dobre i moralne jest przede wszystkim to (choć nie tylko to), co pozwala taką właśnie działalność rozwijać. Stąd za­ dowolenie, jakie znajduje w swoich wyczynach zawodnik sportowy, taternik wspinający się na szczyt, pilot latający w trudnych warunkach - ale chyba także adwokat broniący trudnej sprawy, uczony wobec wielkiego problemu i tak dalej. Uczniowie Arystotelesa poszli nawet tak daleko, że szczęście pojmowali właśnie jako taką działalność. Druga zasada - jak i pierwsza po raz pierwszy jasno wyrażona przez tegoż myśliciela - to zasada złotego środka: nie przesadzać! Takie są więc wyniki moich rozmyślań o etyce. Odrzucam za­ równo etykę obowiązku, jak i etykę natychmiastowej przyjemności. .Myślę, że dobre i moralne może być tylko to, co daje mi ostatecznie stosunkowo największe zadowolenie. A to zadowolenie znajdę tylko (w zasadzie) o ile moje działanie będzie zgodne z trojakimi potrze­ bami ludzkiego zwierzęcia: osobistymi, rodzinnymi i stadnymi. Wre­ szcie, idąc za wielowiekowym doświadczeniem ludzkości i nauką mędrców, myślę, że mój czyn będzie dobry, o ile da mi możność mocnego działania w dostępnej mi dziedzinie, i o ile nie będzie ska­ żony przesadą. Wszystko inne musi być rozstrzygnięte od wypadku do wypadku nie można określić tego, co dobre i moralne, w oderwaniu od kon­ kretnych okoliczności. Ale owe ogólne zasady dają mi przecież jakiś klucz ogólny, który pozwoli mi może oprzeć się nagonce naszych moralizatorów i urządzić moje życie rozsądnie w tej skromnej mierze, w jakiej ono ode mnie zależy. Niełatwo jest odpowiedzieć na dotyczące wyboru etyki pytanie. Ale, nie zaniedbując wysiłku w tym kierunku, wydało mi się, że zanim znajdę rozwiązanie zagadnienia, wolno mi, a nawet trzeba ko­

28 Dzieła zebrane - Etyka

niecznie wybrać sobie jakiś zbiór zasad skromniejszych, tymcza­ sowych. Myśl o takiej tymczasowej etyce powziął pierwszy, o ile wiem, Kartezjusz. Zamierzał, jak wiadomo, podać w wątpliwość wszystko w co dotąd wierzył i potrzeba mu było po zburzeniu gmachu dotychczasowych przekonań jakoś żyć, czyli mieć namiot etyczny. Ten namiot jest u francuskiego myśliciela nader skromny. Składa się z trzech tylko zasad: żyć zgodnie z prawami i obyczajami oraz zachować wiarę, w której był wychowany, trzymać się mocno raz powziętego poglądu, wreszcie, starać się raczej przezwyciężyć sie­ bie niż los. Nie można przeczyć, że te rady zawierają wiele mądrości. Ale mnie się wydaje, że można powiedzieć znacznie więcej niż to. Z biegiem lat zebrałem nie mniej niż dziesięć rad czy zasad tego rodzaju, których następnie starałem się trzymać, o ile potrafiłem. Mają one jedną cechę wspólną: chodzi w nich zawsze - zgodnie z powyższym twierdzeniem - o znalezienie możliwie największego zadowolenia. Nie twierdzę oczywiście, by one same mogły mi dać największe zadowolenie. Ale, tak przynajmniej sądzę, stanowią one rodzaj minimalnego programu życiowego. Wydaje mi się, że kto nawet tych zasad nie przestrzega, nie znajdzie wiele zadowolenia w życiu. Owe reguły moralne rozpadają się u mnie na trzy zbiory: pierwszy dotyczy teraźniejszości, drugi przyszłości, a trzeci mojego stosunku do innych ludzi. Ubieram je w postać zdań a nie nakazów. Pierwsze z tych zdań można tak oto ukształtować: Stopień zadowolenia każdego człowieka zależy w znacznej mierze od jego woli, by być zadowolonym. Przyznaję, że doszedłem do zrozumienia tej arcyważnej zasady bardzo późno. W ciągu długich lat dałem się, jak to mówią, ponosić przez wypadki i byłem w takim nastroju, jaki wynikał z przebiegu mojego trawienia, wpływów pogody i myśli o przyszłych zdarze­ niach, a zwłaszcza pracach. Później odkryłem, że choć te okoliczności wywierają wielki wpływ na moje zadowolenie, nastrój, humor itp., to wiele, a nawet bardzo wiele zależy tutaj ode mnie. Jeśli wstając rano

29 O etyce

postanawiam być zadowolony, jeśli chcę widzieć w pierwszym rzę­ dzie przyjemne strony wydarzeń, to i moje zadowolenie w ciągu dnia będzie większe, niż gdybym nie myślał o tym. Nawrócenie się do tej reguły moralnej nastąpiło u mnie przy czytaniu opowieści (bodaj prawdziwej) o zesłańcach na Syberii, którzy w okropnych warunkach zdołali wykrzesać ogień i zrobić sobie kipiatok. Wtedy jeden z nich, Moskal, wpadł w zachwyt i zaczął krzyczeć: wot żyzń! Jakie wspania­ łe życie! Prekrasno! Jakże on mógł się tak cieszyć? Chyba dlatego, że był nastawiony na ową jaśniejszą stronę w swoim życiu - na zdobycie ciepłej wody. Otóż takich jaśniejszych stron jest zawsze choć kilka, nawet w najgorszym położeniu. Aby zapewnić sobie zadowolenie, wystarczy więc chcieć te jasne rzeczy widzieć. Pójdę nawet dalej: aby być zadowolonym, trzeba chcieć być zadowolonym. Jeśli moja pierwsza zasada jest, można powiedzieć, niewinna i światopoglądowo neutralna, druga zawiera wiele dynamitu i wyda się zapewne wielu bluźniercza. Pośpieszam dodać, że jestem wręcz przeciwnego zdania, i że uważam za bluźniercę nie tego, kto ją wy­ znaje, ale każdego kto jej przeczy. Chodzi o takie oto zdanie: Nie ma w świecie ani świętości ani tragedii - są tylko przemijające stworzenia i zagadnienia. Jestem więc zdania - aby tylko parę przykładów przytoczyć - że człowiek, czy ludzkość nie są żadną świętością, ale rzeczami nale­ żącymi do przyrody i podlegającymi prawom przyrodniczym - a więc prawu przemijania. Sądzę, że naród nie jest żadną świętością, ale pewną postacią życia stadnego ludzi. Nie wierzę w świętość kultury, a więc nauki, sztuki i tym podobnych. Uważam je za zespół przed­ miotów i sposobów zachowania się właściwych wyższemu zwierzę­ ciu, jakim jest każdy człowiek. Uważam przypisywanie świętości sztandarom, książkom, a tym bardziej ludziom, za bałwochwalczy zabobon, którego się używa, aby ludźmi móc kierować. Zarazem twierdzę, że tragedia jest wymysłem. Dokładniej mówiąc, myślę, że tragedie opisane przez greckich klasyków istnieją naprawdę - występują mianowicie wtedy, gdy dany człowiek jest przekonany, że

30 Dzieła zebrane - Etyka

powinien wykonać dwa wzajemnie sprzeczne nakazy moralne. Tylko że dziś nikt tragedii nie pojmuje w ten sposób - i nazywa się tak po prostu bardzo przykre, bolesne przeżycia. Mówi się np. o tragedii, kiedy matka straci dziecko, albo bankier majątek. W rzeczy samej chodzi po prostu o bardzo nieprzyjemne przeżycia - i nie ma powodu, by im przypisywać inne znaczenie niż mniejszym niepowodzeniom i nieszczęściom. Chodzi o różnice stopnia i o nic więcej. Każdy z nas ma tylko jedno życie, a ono przemija szybko; wydaje się więc arcyważną 9prawą, by nim jakoś rozsądnie pokierować. Są wprawdzie ludzie, którzy w takie kierowanie własnym życiem nie wierzą: sądzą, że wszystko jest z góry przeznaczone, że jesteśmy zawsze i wyłącznie igraszką tzw. losu. Ale to jest przesada. Co prawda tylko bardzo młodzi, albo bardzo naiwni ludzie mogą sobie wyobrażać, że wszystko w ich życiu od nich samych zależy. W rzeczywistości napotykamy w nim wszędzie opory, ściany, granice, których przekroczyć nie umiemy. Życie czło­ wieka podobne jest nie do wolnego lotu jaskółki, ale do szamotania się muchy, ciasno opasanej przez nici pająka. Niemniej mamy na nasze życie pewien wpływ. Powiem nawet więcej: nie ma bodaj poło­ żenia, w którym nie moglibyśmy czegoś zrobić, gdzie by nie było możliwości jakiejś decyzji, a więc i kierowania życiem. Oto dwa przykłady położeń, w których jesteśmy pozornie całkiem zależni, bezsilni, a w których przecież coś uczynić możemy. Pierwszy to wypadek samochodowy, zawiniony przez innego kierowcę. W cią­ gu moich 60 lat prowadzenia wozu miałem takich wypadków kilka. Raz wyjechał mi na bardzo wąskiej górskiej drodze jakiś idiota tak szybko, że zahamować wozu nie było czasu. Można by było myśleć, że nie mogłem niczego zrobić. Nieprawda. Nie ma prawie zderzenia, w którym odpowiedzialność za skutki spoczywałaby wyłącznie na jednym kierowcy. Być może, że ponosi on 99% tej odpowiedzialności - ale jeden procent idzie przecież na rachunek drugiego. Ja miałem szczęście. Byłem młody, w dobrej formie, i miałem już znaczne doś­ wiadczenie. Zjechałem w bok, na stok; krzewy zatrzymały wóz nad przepaścią i wyszedłem z życiem (zderzenie czołowe to niemal

31 O etyce

zawsze śmierć). Ten wypadek stoi mi żywo w pamięci jako przykład położenia zdawałoby się beznadziejnego - a w którym mogłem przecież coś zrobić. Drugi przykład to człowiek, który został wzięty na zakładnika, jak to jest dzisiaj w modzie. Jest skrępowany, bandyta stoi nad nim z na­ ganem. Co taki człowiek może zrobić? Nie może, zapewne, wykonać żadnych ruchów, prócz tych, na które pozwala jego kat. Ale może przynajmniej kierować własnymi myślami i uczuciami. Jeśli jest mą­ dry i ma dość siły, będzie się starał utrzymać w nich spokój i porzą­ dek. To jest niemałe i trudne zadanie; ale on może sam o nim rozstrzygać i w tej mierze swoim życiem kierować. A więc nawet w takim położeniu coś czynić można. Przytoczyłem umyślnie wypadki skrajne. W innych zakres wol­ ności, dziedzina, w której możemy wybierać, jest oczywiście znacznie większa. Ogólnie mówiąc, wypadków, w których przytomny człowiek nie mógłby niczego zrobić, bodaj nie ma. Stawiam więc moje pierwsze twierdzenie: Każdy przytomny człowiek może w każdej niemal chwili kierować swoim życiem w pewnej mierze. A jeśli tak jest, pytanie, jak mam moim życiem (w tej mierze w jakiej ono ode mnie zależy) kierować, jest dla mnie ważnym pyta­ niem. Otóż zespół zasad, według których się to czyni, nazywamy niekiedy „etyką” (znaczenie słowa jest, co prawda, chwiejne, ale ja chcę go w tym znaczeniu używać). Więc pytanie, czy etyka jest w ogóle potrzebna i jaką ona ma być, jest dla mnie arcyważną sprawą życiową. Ktoś powie mi pewnie, że głoszę jakąś etykę skrajnie fatalistyczną i ascetyczną, w gruncie rzeczy stoicką. Bo czyż np. moje ostatnie zdanie nie streszcza pięknych słów stoickiego hymnu: Prowadź mnie Zeusie i ty Przeznaczenie gdzie zechcesz ja pójdę posłusznie. A nawet gdybym nie chciał to i tak pójdę.

32 Dzieła zebrane - Etyka

Otóż nie sądzę, by ten zarzut był słuszny. Stoicy wierzyli, że od nas nie zależy, że wszystko jest z góry zaplanowane przez pronoia, przeznaczenie, że więc właściwie nie mam wyboru. Mnie natomiast i wszystkim zwykłym ludziom - wydaje się, że pewne rzeczy zależą ode mnie, że istnieją cele osiągalne i pewien wybór między celami i środkami. Nie jestem więc bynajmniej fatalistą - myślę tylko, że są granice (i to dziwnie ciasne) naszej wolności. Piszę więc, że nie warto starać się je przełamać, że to co się nie da osiągnąć, nie jest osiągalne, że nie wypada się przeciw temu ograniczeniu buntować. A co do zarzutu ascetyzmu i stoicyzmu wystarczy powiedzieć, że powyższe zdania podpisałby zapewne największy teoretyk etyki użycia, Epikur. Dodam, że czuję się go znacznie bliższy niż owych stoików, surowych aż do okrucieństwa i hipokryzji, albo ich nowo­ żytnego zwolennika, Kanta. Tyle apologii pro ethica mea. Zresztą, niniejsza o etykietki, jakie mi pewnie przylepią życzliwi czytelnicy: mnie nie chodzi o nie, ale o to, czy moje zasady są zdrowe (aby raz przynajmniej użyć stoickiego wyrażenia). Każdy człowiek ma trzy rodzaje potrzeb: osobiste, rodzinne i stadne. A jeśli tak jest, wynika jasno, że etyka, która zabrania nam zaspo­ kojenia jakiejkolwiek z tych trzech rodzajów potrzeb, jest niezgodna z ludzką przyrodą, a więc fałszywa. W szczególności fałszem jest, że człowiek nie ma prawa zaspakajać swoich potrzeb osobistych i ro­ dzinnych, że nie wolno mu żyć dla siebie i swoich bliskich - że powi­ nien wszystko podporządkować stadu, które się dziś nazywa szumnie społeczeństwem. Ale zarazem fałszem jest każda etyka potępiająca zaspokajanie potrzeb stadnych, tzw. indywidualizm. Bo potrzeby stadne są także ludzkimi potrzebami. Parę wyjaśnień. Mówiąc o zadowoleniu mam na myśli także unikanie przykrości, a więc głodu, bólu, wstydu itp., bo wydaje mi się, że ono daje mi zadowolenie. Mówię o stosunkowo największym zadowoleniu, to jest sądzę, że gdy człowiek ma wybór między większym i mniejszym zadowoleniem (albo większą i mniejszą przy­ jemnością), wybiera zawsze pierwsze. Najważniejsza jest jednak na­

33 O etyce

stępująca, uwaga: mowa jest o zadowoleniu, a nie o przyjemności. Pomieszanie tych dwóch pojęć może prowadzić i nieraz prowadziło w dziejach do groźnych nieporozumień. Oto dwa przykłady, na któ­ rych widać jasno różnicę zachodzącą między zadowoleniem a przy­ jemnością. Francuski entomolog Favre opowiada, że chcąc się dowiedzieć czy kał pewnych gąsienic zawiera truciznę, przylepił sobie porcję tej ma­ terii plastrem do ramienia i poszedł spać. Po paru godzinach obudził się z gwałtownym bólem w ramieniu. Ten ból sprawił mu, pisze, ogromne zadowolenie. A więc, coś nawet bardzo nieprzyjemnego może dać człowiekowi zadowolenie. Widać to wyraźnie u taterników. Drapie się taki człowiek w ciągu długich godzin w górę i wreszcie wydostaje się na szczyt. Jest zmęczony, przemoknięty, zziębły, głod­ ny - ale przecież zadowolony. Przyjemne nie jest być w takim stanie ale zadowolenie to oczywiście coś innego. Z tym jednak zastrzeżeniem moje twierdzenie jest chyba całkiem oczywiste: człowiek po prostu nie może chcieć niczego, co by mu się nie wydawało zadowalającym. Przeciw tej prawdzie argumentowano często powołując się na ludzi ofiarnych, którzy poświęcali swoje wy­ gody, przyjemności, zdrowie a nawet życie dla innych, albo dla jakiejś sprawy. Skrajnym wypadkiem takiego poświęcenia są męczen­ nicy, którzy wolą iść na męki i śmierć raczej niż wyrzec się swoich przekonań, albo zdradzić kolegów. Mówi się więc, że oni bynajmniej nie szukają swojego zadowolenia, ale dobra innych czy dobra Sprawy. Nieporozumienie! Męczennik woli śmierć od zdrady, bo ona wydaje mu się lepsza, to jest dająca więcej zadowolenia niż wyparcie się przekonań. Wypada jeszcze położyć nacisk na podmiotowość owego zadowo­ lenia. Chcę powiedzieć, że człowiek stara się zawsze i wyłącznie uzyskać zadowolenie własne a nie innych ludzi. To może się wydać dziwne, bo wiadomo, że często staramy się sprawić przyjemność, a więc i zadowolenie innym. Kiedy, na przykład, Idzi daje Jasi, dziewczynce, zabawkę, chce sprawić przyjemność nie sobie, ale właśnie Jasi. Chodzi jednak o nieporozumienie. Idzi daje zabawkę Ja­

34 Dzieła zebrane - Etyka

si, niewątpliwie aby jej sprawić przyjemność; chce, aby była szczę­ śliwa. Ale dlaczego tego chce? Oczywiście dlatego, że sprawia mu zadowolenie wiedzieć, że dziewczynka jest szczęśliwa. A jeśli tak jest, wolno chyba sformułować najbardziej podstawowe zasady prowadzenia życia. Takich zasad wypisano w dziejach wiele. Mówiono nam np. (Lenin), że dobre i moralne jest to, co służy do zniszczenia starego świata; albo to, co przyczynia się do postępu Ludzkości; albo co służy Człowiekowi. To wszystko są moim zda­ niem zabobony. Dobre i moralne może być tylko to, co jest zgodne z potrzebami działającego. A podstawową potrzebą jest u niego po­ trzeba zadowolenia. Mówię więc, że dobre i moralne jest to, co daje stosunkowo największe zadowolenie. Ściśle: Czyn jest dokładnie wtedy dobry i moralny\ kiedy prowadzi do stosunkowo największego zadowolenia działającego. Być może że Schiller pewną krzywdę Kantowi robi - ale ten wierszyk dobrze służy mojemu celowi, a mianowicie zrozumieniu owej etyki czystego obowiązku. Co powiedzieć o tych dwóch poglądach? Mnie się wydaje, że prawda leży gdzieś w środku między oboma. Że ideałem jest bym mógł dobrze działać bez żadnego wysiłku - ale że to nie jest zawsze możliwe, bo człowiek natrafia w tej dziedzinie na granice, poza któ­ rymi musi używać woli. Znowu przykład. We wojsku nikt nie myśli po kantowsku: dobry żołnierz to nie ten, któremu ręce się trzęsą ze strachu i który zmusza się do strzelania siłą woli - bo taki strzela Panu Bogu w okno - ale ten, któremu się ręce nie trzęsą, co strzela spokojnie i celowo. Etyka wojskowa jest więc arystotelesowska. Ale każdy z nas, który wojny używał wie, jak bliskie są granice, poza którymi człowiek musi się zmuszać do czynu. Kiedy trzeba np. wstać pod ogniem ckm-u; np. nawet człowiek mężny nie wstałby nigdy, gdyby miał tylko słuchać odruchów: potrzeba na to woli, przymusu wewnętrznego.

35 O etyce

Wyciągam więc następujący wniosek: wypada, co prawda, tak się wychowywać aby jak najwięcej czynności dobrych stało się odrucho­ wymi - ale bez przymusu wewnętrznego etyki być nie może. Każda etyka połączona je st z pewnym przymusem wewnętrznym. Tyle o istocie etyki. Ale czy taka etyka jest w ogóle potrzebna? Czy nie można by się bez niej w życiu obejść? Rozglądając się po świecie widzę trzy rzeczy: po pierwsze, że znakomita większość ludzi nie żyje zgodnie z etyką, którą (i to na serio, nie tylko słownie) wy­ znają; po drugie, że uważają ją za coś arcynieprzyjemnego, po trzecie, że w rzeczy samej etyka była i jest ciągle jeszcze powodem wielkich nieszczęść dla ludzi. Powiedziałem sobie, że nie dam się zahukać. Że ostatecznie chodzi o moje własne życie, o pytanie, jak mam nim kierować. Że ode mnie samego zależy, jaką etykę wybiorę - że ja sam jestem za ten wybór odpowiedzialny. Jak więc w sprawie sensu życia stawiam i tu zdanie: Wybór etyki jest sprawą osobistą. I jak w tamtej sprawie mówię, że on jest podwójnie sprawą oso­ bistą: raz dlatego, że chodzi o moje życie, a po drugie dlatego, że ja sam muszę dokonać wyboru. Otóż zastanawiając się nad nim odczuwam mocną pokusę, aby się obejść bez żadnej etyki w ogóle. Etyka sama w sobie już nieprzy­ jemna stała się w dzisiejszych moralizatorskich czasach, przy owym stałym obstrzale moralnym, czymś wprost nieznośnym. Pokusa jest zaiste wielka by wyrzucić ją za burtę i żyć po prostu według rady poety. Wstyd mi trochę stosować do pięknych słów młodego Mickiewi­ cza moje „szkiełko i oko” - ale na to rady nie ma, jeśli chodzi nie o piękno wyrażenia, ale o jego prawdziwość. Oto więc próba analizy: Mamy dwie zwrotki: 1-4 i 5-8. Pierwsza zawiera myśl zasadniczą „użyjmy żywota”, druga dodaje dwa uzupełnienia. Mamy więc (1) używać żywota. Co znaczy „żywot”? Oczywiście wszystkie owe przy­ jemne rzeczy, jakie napotkać możemy wżyciu: soczyste potrawy,

36 Dzieła zebrane - Etyka

dobre trunki, ładne dziewczęta (do użytku Pań: przyjemni chłopcy, aby mi nie zaczynały prawić kazań o „kobiecie-przedmiocie”). Te wszystkie rzeczy „wabią nas”.(4) Poeta stawia zadanie, ustanawia reguły: ,,niechaj”(6), ,,użyjmy”(l); formułuje przykazanie życiowe. Dodaje rację: „wszak żyjem tylko raz”(2). Sposobności użycia prze­ mijają, nadarzają się tylko raz w życiu, które przemija; trzeba ko­ rzystać z chwili: carpe diem, jak powiedział jego wielki poprzednik. Druga zwrotka dodaje dwa dalsze przykazania: najpierw, że używać powinniśmy ,,wesoło”(5), to jest bez troski, bez przymusu; następnie, że winniśmy korzystać z życia w pełni, „do dna”(7), bez żadnych ograniczeń.

MORALNOŚĆ, ETYKA I MĄDROŚĆ

W tym rozdziale zajmiemy się pewnymi teoretycznymi zagadnie­ niami dotyczącymi mądrości i pokrewnych dziedzin. Czytając pisma moralistów, znajduję w nich często pomieszanie całkiem różnych rze­ czy, które chcę nazwać: „moralnością”, „etyką” i „mądrością”. Roz­ różnienie dwóch pierwszych - moralności i etyki - jest wprawdzie ostatnio dość rozpowszechnione, ale tylko wśród filozofów. Nawet wśród nich jednak mamy dwie szkoły, które z uporem godnym lep­ szej sprawy obstają przy ich utożsamianiu. Są to szkoły neotomistyćzna i neohegeliańska. Członkowie pierwszej dlatego, że wszystko, co powstało po XIII wieku wydaje im się podejrzane, hegliści, bo u nich wszystko, co jest różne jest identyczne. Nazywają to dialektyką podnieśli pomieszanie pojęć do godności zasady filozoficznej. Natomiast tylko niewielu zauważyło, jak się zdaje, różnicę między moralnością a mądrością. Przeciw temu pomieszaniu pojęć stawiam pierwsze twierdzenie:

c.1

To,co zwykle nazywa się „etyką składa si różnych dyscyplin: moralności, etyki i mądrości. Piszę „co najmniej”, bo jedna z odmian moralności religijnej, omó­ wiona poniżej (rozdz. 5), stanowi być może jeszcze inną dziedzinę. Będę się starał wyjaśnić czym one różnią się między sobą. W tyrp celu sfor­ mułuję pewne propozycje dotyczące znaczenia odnośnych nazw.

38 Dzieła zebrane - Etyka

I. Moralność Nazwy „moralność” będę używał tutaj dla oznaczenia zespołu pewnych nakazów, a nie, jak to się nieraz czyni, pewnych postaw ludzkich. Celem przekonania się czym jest moralność w tym słowa znaczeniu, przypatrzmy się następującym dwóm nakazom (dla upro­ szczenia nazywam także zakazy „nakazami”), które, jeśli się nie mylę, wszyscy uznaliby za przykazania moralne: a) Ratuj tonące dziecko. b) Nie będziesz podrzynał gardła twojej śpiącej matce. Co te dwa przykazania mają wspólnego? Kilka cech, z których wymienimy trzy: (1) Są najpierw właśnie nakazami, przykazaniami. Nie mówią co jest, ale co ma być. W języku logiki nie są zdaniami, ale dyrektywami. (2) Mają charakter kategoryczny. Chcę przez to powiedzieć, że nie nakazują pod jakimś warunkiem, warunkowo, ale kategorycznie, bezwarunkowo. Nie obiecują nagrody i nie grożą karą. Nie są związane z żadnym celem. Pytanie: „W jakim celu mam ratować tonące dziecko?” nie ma przecież sensu. (3) Mają wreszcie, i to chyba najważniejsze, charakter, że się tak wyrażę, bezwzględny, im tylko właściwy - wobec moralnego nakazu przeżywamy jakby wrażenie przymusu, czujemy, że nie wolno nam postąpić inaczej niż ten nakaz chce. Ta ostatnia cecha jest bodaj najbardziej charakte­ rystyczna, nie spotykamy jej nigdzie indziej poza moralnością. Użyjemy tych trzech cech dla określenia sensu nazwy „moral­ ność” Powiemy, że: c .2 Moralność jest zespołem nakazów kategorycznych, bezwzględnie wiążących.

39 Moralność, etyka i mądrość

Co prawda niektórzy przeczą temu; nakazy moralności są dla nich warunkowe, w szczególności związane z celem. O tych filozofach po­ wiedziano złośliwie, że domagają się napiwku za to, że nie podrzyna­ ją gardła swoim matkom. Pewne jest, że moralność żadnej nagrody za wykonanie obowiązku nie obiecuje. Mówi kategorycznie: „Czyń to a to”, nic więcej. Przykazania moralności mają taką naturę, że nawet gdyby ich zachowanie miało pociągnąć za sobą karę, nie przestałyby obowiązywać. Nasze przykazania mają jeszcze inną cechę wspólną: są oczywiste. Normalnemu człowiekowi nie potrzeba ich dowodzić, on widzi, że taki obowiązek istnieje. Nie jest to jednak cechą wszystkich przyka­ zań moralności. Istnieją położenia, w których nie jest od razu jasnym, czego wymaga obowiązek. W takich przypadkach bywa, że możemy się przekonać o tym, co powinniśmy czynić przez wnioskowanie z jakichś innych nakazów. Tak na przykład, gdy idzie o spędzenie płodu - ludzie spierają się co do jego dopuszczalności. W rzeczy samej, zakaz spędzania płodu nie jest oczywisty. Ci, którzy je potępiają, uzyskują zakaz: „Nie będziesz spędzał ludzkiego płodu” z ogólniejszej, oczywistej zasady moralnej: „Nie będziesz zabijał niewinnego człowieka”. Zauważmy jeszcze, że nakazy, z których wyciągamy wnioski muszą być w naszej dziedzinie kategoryczne i bezwzględnie wiążące, to jest być nakazami moralnymi. Możemy więc postawić dalsze twierdzenie: c 3. Nakazy moralności są oczywiste albo wynikają z oczywistych nakazów moralnych. Na marginesie parę słów o stosunku moralności do nauki. Nauka zajmuje się wyłącznie faktami, tym, co jest, i formułuje wyłącznie zdania. Moralność zawiera nie zdania, ale nakazy, stąd twierdzenie:

40 Dzieła zebrane - Etyka

c Moralność nie jest nauką. Przeciw temu twierdzeniu mówi się czasem, że nakazy moralne można przetłumaczyć na zdania, którymi nauka może się zajmować. Ściślej jednak mówiąc, nakazów nie można przetłumaczyć na zdania. Można je im jedynie przyporządkować. Na przykład naszemu nakazo­ wi: „Ratuj tonące dziecko” można przyporządkować zdanie: „Rato­ wać tonące dziecko jest obowiązkiem”. Są to jednak zdania bardzo szczególne, wyglądające na kryptonakazy, jako że zawierają orzecznik Je st obowiązkiem” albo podobne. Poza tym te zdania nie są naukowo sprawdzalne. Skądinąd powinno być jasnym, że: c Nie ma moralności naukowej. Taka moralność zawierałaby bowiem nakazy wywnioskowane ze zdań naukowo stwierdzonych. Kto chce wywnioskować nakaz ze zdania popełnia tak zwany sofizmat naturalistyczny ( fallacy), jako że z tego, że coś jest nie wynika nigdy, że coś ma być.

II. Etyka „Etyka”, tak jak to wyrażenie tutaj rozumiem, oznacza dziedzinę całkiem różną od moralności, aczkolwiek ściśle z nią związaną. Należą do niej pytania w rodzaju: a) Dlaczego jest obowiązkiem ratować tonące dziecko? b) Dlaczego nie wolno podrzynać własnej matce gardła? c) Co znaczy „być obowiązkiem”? oraz odpowiedzi na nie. Na przykład na pierwsze pytanie: a) Jest obowiązkiem ratować tonące dziecko, bo to jest potrzebne dla zachowania gatunku.

41 Moralność, etyka i mądrość

Zwróćmy najpierw uwagę, że tego rodzaju pytania i odpowiedzi nie grają żadnej roli w świadomości czy sumieniu człowieka, który czuje się do czegoś moralnie zobowiązany. Przecież gdyby człowie­ kowi, który ratuje dziecko ktoś powiedział, że on czyni to dla zacho­ wania gatunku, ratownik krzyknąłby zapewne z oburzeniem, aby mu głowy głupstwami nie zawracano. On nie ratuje dziecka dla zacho­ wania żadnego gatunku, ani dla czego innego, tylko dlatego, że widzi jasno, iż ma obowiązek tak postąpić. Na poziomie sumienia ludzkiego pytania i odpowiedzi etyczne nie pojawiają się wcale. Pojawiają się natomiast, gdy zaczynamy się zastanawiać nad nakazami moralności. Stąd to, co tutaj nazywamy „etyką” nosi czasem nazwę „metaetyki”. „Etyką” nazywa się wówczas naszą moralność. Nazwa ta jest jednak źle dobrana, bo w logice współczesnej „metanauką nauki N” nazywa się naukę o języku „nauki N”. Na przykład „metamatematyką” nazy­ wa się naukę o języku matematyki. Ani same nakazy, ani tym bardziej sumienie, którymi to owa etyka (to jest nasza moralność) się zajmuje nie są wyrażeniami języka. Wróćmy jednak do naszych zdań etycznych. Zadajmy sobie pyta­ nie, co mają one wspólnego. Odpowiedź brzmi, że posiadają one dwie takie cechy: (1) są zdaniami. (2) dotyczą nakazów moralnych i zagadnień związanych z ich istnieniem. Nie są to nakazy, ale zdania; nie mówią co ma być, ale co jest, a mówią odnośnie nakazów moralnych. c 6. Etyka jest zbiorem zdań, a więc nie nakazów dotyczących moralności. Powinno być więc jasnym, że etyka nie jest moralnością, ani mo­ ralność etyką. Pomieszanie tych dwóch dziedzin musimy dzisiaj

42 Dzieła zebrane - Etyka

uznać za niechlujstwo pojęciowe. Jak dalece one się różnią jedna od drugiej wynika także z faktu, że c 7. Etyka je st nauką i częścią naukowej filozofii. podczas gdy moralność nauką nie jest (c 4.). Nie jest bez znaczenia także fakt, że etyka nie jest nikomu potrzebna do życia. Można bardzo dobrze i moralnie żyć nie mając najmniejszego o niej pojęcia. c 8. Etyka jest ważna tylko dla filozofii, do życia nie jest potrzebna, podczas gdy bez moralności żyć niepodobna.

III. Mądrość Gdy chodzi o mądrość, znajdujemy w niej dwa rodzaje zasad: z jednej strony poszczególne nakazy, z drugiej podstawową zasadę, bez uznania której inne nakazy nie mogą być przyjęte. Położenie jest tu odmienne niż w moralności. Nakaz moralny jest bardzo często bezpośrednio oczywisty, aby go uznać nie potrzeba żadnego dowodu, a więc jakiegoś ogólnego nakazu, z którego można by go wywieść. Natomiast nakazy mądrości nie są bezpośrednio oczywiste i uznajemy je tylko z mocy owego nakazu podstawowego. Ten nakaz podsta­ wowy brzmi: „Działaj tak, abyś długo żył i dobrze ci się powodziło”. Ten nakaz podstawowy ma inny charakter niż wszystkie inne, a mia­ nowicie (1) jest autentycznym nakazem, nie zdaniem, (2) jest kategoryczny, nie warunkowy. Pod tymi dwoma względami jest on podobny do nakazów moralności, a jednak nakazem moralności nie jest, bo brak mu owego bezwzględnego obowiązywania. Nikt nie ma obowiązku postępować tak, aby żył długo i dobrze.

43 Moralność, etyka i mądrość

cP.

Podstawowa zasada mądrości jest nakazem kategorycznym, ale mimo to nie je st nakazem moralnym. Powiedzmy nawiasem, że prawdopodobnie właśnie to podobień­ stwo do nakazów moralnych wprowadziło w błąd wielu moralistów, którzy widząc, że podstawowa zasada mądrości jest nakazem katego­ rycznym, doszli do przekonania, że mądrość jest częścią moralności. Tyle o podstawowej zasadzie mądrości. Jeśli chodzi o inne jej nakazy zacznijmy, jak w obu poprzednich wypadkach, od przy­ kładów. W mądrości znajdujemy między innymi następujące przy­ kazania: a) Bądź szczególnie uprzejmy dla bogatych b) Nie spieraj się z policjantem Co jest tym nakazom wspólne? Najpierw to, że podobnie jak nakazy moralne są nakazami, mówią, tak się przynajmniej najpierw wydaje, nie co jest, ale co mamy czynić. Następnie - i pod tym względem różnią się od moralnych - nakazy mądrości nie są kategoryczne, ale hipotetyczne. Obowiązują tylko pod pewnymi warunkami. Na przykład należy być szczególnie uprzejmym dla bogatych tylko, o ile się chce zapewnić sobie ich życzliwość. Jeśli mnie życzliwość jakiegoś bogacza nie interesuje, nie mam żadnego obowiązku być dla niego szczególnie uprzejmy. Mówiąc językiem logiki, nakazy mądrości mają postać okresów warunkowych: „Czyń q, jeśli chcesz p”; mówią więc, co jest celowe. Możemy już sformułować następujące prowizoryczne twierdzenie, w którym zakłada się milcząco, że chodzi o wszystkie nakazy mądrości prócz podstawowego: c 10. Mądrość zdaje się być zespołem nakazów warunkowych.

44 Dzieła zebrane - Etyka

Tu pojawia się trudność. Jeśli te nakazy mówią co jest celowe, to są zdaniami stwierdzającymi coś, co jest, a zatem tylko pozornymi nakazami. Świat jest już tak urządzony, że sprzeczanie się z policjan­ tem prowadzi do nieprzyjemności. Nakaz mądrości to tylko stwierdza, nic więcej. Możemy więc powiedzieć, że: c l i .

Zasady mądrości są zdaniami ukrytymi pod postacią nakazów. Wynika z tego, że mądrość jest rodzajem technologii. Jest to stwierdzenie tak ważne, a mimo to tak często niezrozumiane, że zasłu­ guje na jasne sformułowanie: c 12. Mądrość jest technologią dobrego życia. Różnica między nią a innymi technologiami polega po pierwsze na tym, że mądrość zawiera tylko najogólniejsze i najbardziej podsta­ wowe zasady postępowania, po drugie, jak się zdaje na tym, że zakła­ da charakter, czego inne technologie nie czynią. Jeśli mądrość jest technologią, to jak każda technologia (w przeci­ wieństwie do moralności) jest albo mogłaby być przedmiotem badań naukowych, ponieważ chodzi w niej o pewne zależności faktyczne. Stąd twierdzenie: c 13. Mądrość jest, albo mogłaby być nauką. W rzeczywistości nauką nie jest o tyle, że pozostawiono ją jak dotąd przeważnie prorokom lub literatom. Istnieje co prawda sporo dyscyplin naukowych, względnie do naukowych podobnych, w których znajdujemy tu i ówdzie twierdzenia odpowiadające nakazom mą­ drości, na przykład prakseologia, psychotechnika, socjotechnika, teoria administracji, teoria decyzji, technologia reklamy i inne, ale one

45 Moralność, etyka i mądrość

wszystkie razem zawierają tylko fragment tego, co powiedzieli na ten temat mędrcy, poeci, prorocy. Zarazem żadna z tych dziedzin nie rozpatruje nakazów z punktu widzenia naczelnej zasady mądrości. Niniejsze rozważania nie mają charakteru naukowego, ale, że tak powiem, protonaukowy, przygotowują nową naukę. Filozofia trady­ cyjnie uprawiała tego rodzaju protonaukowe rozważania, tak było też w wypadku psychologii i socjologii. Jako nauka, mądrość byłaby częścią psychologii, ale być może korzystałaby także z wyników socjologii. Pewnym jest w każdym razie, że:

c

1

Metoda mądrości powinna być doświadczalna. Oto przykład jak można by uzasadniać nakazy mądrości metodą naukową. Niech będzie nakaz: „Powiedz sobie codziennie rano: Byczo jest". Aby ten nakaz uzasadnić, kazalibyśmy jednej grupie ludzi tak postępować, a drugiej zaniechać takiego postępowania. Następnie spisalibyśmy wyznania członków obu grup dotyczące przyjemnego względnie nieprzyjemnego dnia i tak dalej. Wreszcie uwaga o stosunku mądrości do racjonalności. Jeśli „racjonalną” nazwiemy decyzję spójną, to każda mądra decyzja jest racjonalna, ale nie odwrotnie. Aby być mądrą decyzja musi być zgod­ na z podstawowym nakazem mądrości. Kto, na przykład, przyjmie za zasadę, że należy starać się żyć jak najkrócej, ten paląc opium postępuje racjonalnie, ale bynajmniej nie mądrze.

46 Dzieła zebrane - Etyka

IV. Moralność a mądrość Wyniki powyższych rozważań można ująć w następującą tabelkę porównawczą: Dziedzina

Kategoria

Budowa

Obowiązywanie

m oralność

nakazy

kategoryczne

bezw zględnie

etyka

zdania

X

X

zasada podstawow a

nakaz

kategoryczny

niebezw zględnie

inne nakazy

zdania

postać nakazów warunkowych

niebezw zględnie

mądrość

Moralność i mądrość nie zawsze żyją w zgodzie. Wyobraźmy sobie na przykład, że byłem świadkiem przestępstwa popełnionego przez człowieka, na którego życzliwości mi zależy. Gdy sędzia mnie pyta, moralność nakazuje mi powiedzieć, że on to przestępstwo popeł­ nił, zaś mądrość każe temu przeczyć. Musimy niestety stwierdzić, że: c 15. Między nakazami moralności a nakazami mądrości zachodzi nieraz sprzeczność. Jako skrajny przypadek takiej sprzeczności między mądrością a moralnością wymienia się nieraz męczeństwo omówione powyżej. Męczennik woli raczej umrzeć niż sprzeniewierzyć się sprawie, którą uważa za słuszną - przedkłada więc zasadę moralną ponad nakaz mądrości. Istnieją też inne wypadki, w których sprzeczność jest oczy­ wista. Są one nawet tak częste, że można, zdaje się, postawić następu­ jące twierdzenie:

47 Moralność, etyka i mądrość

c 16. Zycie ludzkie jest najczęściej kompromisem między moralnością a mądrością. Wydaje się, że wskutek tego większość ludzi żyje według podwój­ nej „moralności”: jednej autentycznej, drugiej mądrościowej,

V. Bogobojność Powyższe rozważania rzucają światło na inną jeszcze często źle rozumianą dziedzinę, a mianowicie na moralność religijną. Z tego powodu dołączamy tu parę uwag o niej. Ze względów, o których bę­ dzie zaraz mowa, chcemy ją nazwać „bogobojnością”. Mówiąc o religii mamy na myśli religie biblijne (mozaizm, chrześcijaństwo, islam), aczkolwiek niektóre składniki zaproponowanej teorii stosują się za­ pewne także do innych wyznań, Zaczniemy i tutaj od przykładów. Następujące dwa przykazania należą niewątpliwie do bogobojności: a) Miłuj swoich nieprzyjaciół (Mt. 5,44), b) Zaprzyj się samego siebie (Mt. 16,24), Co jest tym przykazaniom wspólne? Możemy tu niemal dokładnie powtórzyć to, co powiedzieliśmy o nakazach mądrości. (1) Podobnie jak nakazy moralne przykazania bogobojności są nakazami, mówią nie o tym, co jest, ale o tym, co mamy czynić. (2) Wszystkie przy­ kazania bogobojności są w przeciwieństwie do niektórych nakazów moralnych logicznie zależne, to jest nie są takie oczywiste i muszą być uzasadnione przez rozumowanie zakładające jakąś ogólną zasadę. Możemy więc sformułować twierdzenie:

48 Dzieła zebrane - Etyka

c 17. Bogobojność

jest zespołem nakazów logicznie zależnych od og zasady.

Analogicznie do (c 11.) nasuwa się tutaj myśl, że zasady bogobojności, podobnie jak zasady mądrości, są zdaniami ukiytymi pod postacią nakazów. Sprawa nie jest prosta i wymaga analizy. Stwierdzamy najpierw, że jedna różnica między nią a mądrością polega na tym, że jedną z przesłanek w uzasadnieniu nakazów bogobojności jest nakaz: „Unikaj obrazy boskiej”. Człowiek bogobojny boi się tej obrazy. Dlatego polski rzeczownik „bogobojność” (dla któ­ rego w wielu innych językach nie ma odpowiednika) trafnie oddaje zasadniczą budowę moralności religijnej. Możemy zatem powiedzieć: c 18. Nakazy bogobojności zakładają, że działający chce uniknąć obrazy boskiej. Struktura logiczna przykazania bogobojności jest więc w skrócie następująca: (1) Unikaj obrazy boskiej (2) Kto unika obrazy boskiej, ten czyni p gdy Bóg nakazuje p (3) Bóg nakazuje a (4) Czyń a Z punktu widzenia logiki godnym podkreślenia jest metajęzyczny charakter tego uzasadnienia, podczas gdy uzasadnienia występujące w moralności i mądrości są zwykle przedmiotowo-językowe. Ważniejszy jest tutaj fakt, że „obawa” jest wyrażeniem dwuznacz­ nym. Może w naszym kontekście oznaczać albo strach przed karą, albo

49 Moralność, etyka i mądrość

obawę obrażenia istoty kochanej. Oba rodzaje strachu występują w religiach, gdzie zwykle stwierdzamy rozwój od religii strachu do religii miłości i zaufania. Stąd twierdzenie: c 19. Istnieją dwa rodzaje moralności religijnej: jedna oparta na strachu, druga na miłości i zaufaniu. Z tego nie wynika zresztą, by oba nie mogły istnieć równocześnie, nawet w tym samym wierzącym. Wydaje się nawet, że ich współist­ nienie jest raczej regułą niż wyjątkiem. Gdy chodzi o bogobojność strachu, łatwo wykazać, że jest ro­ dzajem mądrości. W rzeczy samej, założenie (1) w powyższej analizie („Unikaj obrazy boskiej”) nie jest w tym rozumieniu obawy oczywiste i musi być uzasadnione. To uzasadnienie polega na powołaniu się na cel, którym jest, jak w mądrości, dobre życie, a więc na użyciu prze­ słanki „Postępuj tak, aby ci się dobrze powodziło”. Ten zwrot wystę­ puje, w rzeczy samej, w Dekalogu (czwarte przykazanie, Deut 5,16). Nakazy tej bogobojności mają więc charakter warunkowy. Możemy o tej bogobojności powiedzieć analogicznie do (c 11): c 20. Zasady bogobojności strachu są zdaniami ukrytymi pod postacią nakazów. Z tego wynika dalej, że bogobojność strachu, podobnie jak mądrość, może być nauką, przynajmniej jeśli się uzna teologię za naukę. W przeciwieństwie do mądrości nie może być jednak nauką doświadczalną - jej nakazy są uzasadnione przez wnioskowanie ze zdań zawartych w pewnych tekstach. Ta bogobojność różni się, co prawda, od mądrości o tyle, że dobre życie jest w niej przynajmniej częściowo pojęte jako życie pozagrobowe. Pod tym względem można

50 Dzieła zebrane - Etyka

odróżnić trzy typy tej bogobojności, zależnie od tego, czy celem jest tylko życie pozagrobowe, tylko życie doczesne, albo też oba. Może­ my więc analogicznie do (c 12) powiedzieć: c 21. Bogobojność strachu jest technologią osiągnięcia zbawienia, dobrego życia doczesnego, albo też obu. Ostatni, bodaj najczęściej spotykany rodzaj jest jasno sformu­ łowany w Ewangelii: „Wszelki, któryby opuścił dom (...) dla imienia mego, tyle stokroć weźmie i żywot wieczny odzierży” (Mt 19,29) Bogobojność strachu różni się zarazem od mądrości tym, że zwią­ zek między zasadą podstawową a poszczególnymi nakazami jest oparty w bogobojności na dekrecie boskim. Te nakazy są więc heteronomiczne. Bogobojność miłości natomiast nie ma z mądrością nic wspólnego. Podobnie jak moralność nie jest związana z żadnym celem. Jej przykazania są nakazami kategorycznymi. W szczególności dla bogo­ bojnego jego własne zbawienie jest rzeczą drugorzędną. Dwa przy­ kłady: Pobożny buddysta mahajaniczny wyrzeka się nirwany, aby móc zostać nowym Buddą. W Europie słynne jest powiedzenie przeoryszy klasztoru s.s. dominikanek w Unterlinden, znanych w XV wieku z surowości życia. Zapytana, co by uczyniły, gdyby dowie­ działy się, że dusza umiera razem z ciałem, odpowiedziała ze zdzi­ wieniem: „Ależ dokładnie to samo, co czynimy obecnie”. W przeciwieństwie do bogobojności strachu założenie (1) „Unikaj obrazy boskiej” jest tu bezpośrednio oczywiste dla bogobojnego, nie potrzebuje uzasadnienia i posiada cechy nakazu bezwzględnie wią­ żącego. Przykazania bogobojności miłości byłyby więc nakazami moralnymi, gdyby nie to, że ich założenie obowiązuje inaczej niż nakazy moralności, a mianowicie religijnie. Mamy tu więc do czynie­

51 Moralność, etyka i mądrość

nia ze szczególną dziedziną nie dającą bodaj się sprowadzić do żadnej innej.

c22. Bogobojność miłości zdaje się być zespołem nakazów swoistego rodzaju. Warto zauważyć, że sama heteronomiczność przykazań tej bogobojności nie wykluczałaby charakteru moralnego jej nakazów. Są one wprawdzie oparte na dekrecie boskim, ale ten dekret jest przyjęty przez sumienie działającego w imię zasady, która bynajmniej nie jest heteronomiczna. Gdy wykonuję prośbę przyjaciela, abym obniżył poziom mojego radia, postępuję z mocy heteronomicznego nakazu, ale nikt nie powie, że moje postępowanie jest mniej moralne, albo zgoła niemoralne. Jest moralne, bo dyrektywa, zgodnie z którą postępuję jest wy­ wnioskowana z nakazu moralnego. Na zakończenie pytanie o wzajemny stosunek moralności i bogobojności. Dwie rzeczy są pewne. Po pierwsze, że istnieją przykazania bogobojności nie będące przykazaniami (świeckiej) moralności - jak powyżej przytoczone. Po drugie, że niektóre przykazania moralności są także przykazaniami bogobojności, jak przykazania Dekalogu. Wielu teologów zdaje się iść dalej i skłaniać się ku poglądowi, że wszystkie przykazania moralne należą także do bogobojności, ale sprawa zasłu­ giwałaby na dokładniejsze zbadanie.

O CHARAKTERZE

Człowiek jest tyle wart, ile wart jest jego charakter. Osiągnięcie pełni charakteru, w granicach każdemu z nas dostępnych, jest głów­ nym naszym zadaniem na ziemi i głównym warunkiem osiągnięcia naszego celu pozagrobowego, według nakazu Chrystusa Pana „Bądź­ cie doskonałymi, jak Ojciec wasz niebieski doskonałym jest”. Charak­ ter jest też jedyną rzeczą wartą naprawdę wielkiego zachodu, jeśli o nas chodzi; wszystko inne jest marnością, rozwiewającą się w dym przy pierwszym podmuchu zawieruchy; widzieliśmy to wszyscy. Charaktery są wreszcie tym, czego Polska dziś najbardziej potrzebuje. Nie ma też ważniejszego dla nas wszystkich zadania nad pracę nad ich wykuciem. Niestety panują u nas dziwne pod tym względem przesądy. Roz­ powszechniło się przekonanie, że dobry katolik, to człowiek zacny, pobożny, wiemy Kościołowi, ale przy tym niekoniecznie ideał pod względem ludzkim. Może on być - według owego przesądu - miękki, niedołężny, nawet nieuczciwy, może być niezmiernie odległy od pełni człowieczeństwa. Jest to nieporozumienie, wynikłe z nieznajomości nauki Chrystusa Pana i Jego Kościoła. Nasza religia stawia nam wprawdzie za cel ideał wyższy niż pełnię człowieczeństwa, bo ideał miłości nadprzyrodzo­ nej; ale ideał ten może być, według niezmiennej nauki katolickiej, urzeczywistniony tam tylko, gdzie istnieje już charakter naturalny, zespół cnót tworzących godnego tego imienia człowieka. Niniejsza rozprawa jest szkicem wykładu tradycyjnej nauki kato­ lickiej o tym właśnie, naturalnym, ludzkim charakterze. Jej założenia

53 O charakterze

są dogmatyczne, rozwinięcia i wskazania techniczne zaczerpnięte głównie z św. Tomasza z Akwinu, największego myśliciela katoli­ cyzmu i twórcy systemu wychowawczego, który nie ma sobie rów­ nego pod względem życiowej mądrości i głębi.

1. Pojęcie i składniki charakteru Charakterem nazywamy zespół stałych dyspozycji (sprawności i nawyków), nadający człowiekowi pewien typ duchowy i stanowiący niemal decydujący czynnik w jego działaniu. W tym znaczeniu rozu­ miemy słowo „charakter”, gdy mówimy o „mocnych charakterach”, o „charakterach nieciekawych”, o „kulturze charakteru” itp. Mówimy np., że Jan posiada mocny charakter, gdy sądzimy, że Jan posiada pewną tężyznę duchową, odwagę, wytrwałość itp., które nadają mu specyficzny typ duchowy i stanowią niemal decydujący czynnik w je­ go działaniu, gdyż zapewniają mu możność nieugiętego postępowania wobec trudności itd. Na charakter składają się następujące czynniki: dane wrodzone, elementy nabyte przez wpływ otoczenia, składniki wytworzone własną pracą. (1) Każdy człowiek rodzi się z pewnymi dyspozycjami, które będą mu w życiu ułatwiały nabycie pewnych sprawności, a utrudniały zyskanie innych. Jeden np. rodzi się z pewną skłonnością do namysłu - i takiemu łatwe stosunkowo będzie nabycie cnoty roztropności; inny natomiast skłonniejszy będzie do energicznego czynu i zdoła wycho­ wać w sobie wyższy stopień męstwa, niż ów trzeci, który urodził się raczej moralnie miękkim i lękliwym. Warto zwrócić uwagę na oko­ liczność, że owe wrodzone cechy duchowe są w najwyższym stopniu zależne od pewnych cech fizycznych, jak to ostatnio zaczęto dokład­ niej stwierdzać w nauce doświadczalnej, a kilka wieków temu uczynił już św. Tomasz z Akwinu. (2) Drugim czynnikiem kształtującym charakter jest wpływ otoczenia. Jak wiadomo, rodzina, szkoła, towarzystwo wpływają bar­ dzo silnie na tworzenie się cech psychicznych u dziecka. Ale nie tylko u dziecka. Każdy człowiek podlega, mniej lub więcej, wpływowi le­

54 Dzieła zebrane - Etyka

ktury, kina, prasy, rozmów ze znajomymi - a więc środowiska, które go wychowuje w dobrym albo złym tego słowa znaczeniu. (3) Wreszcie trzecim składnikiem charakteru i tym, który nas tutaj głównie obchodzi, są sprawności nabyte, zwane cnotami, o ile są do­ datnie, a wadami, o ile są ujemne (złe). Mianowicie prócz środowiska także sam człowiek może działać na siebie przez samowychowanie, a poza tym działa na człowieka bezpośrednio Bóg, dając mu jako pewną formę łaski tzw. cnoty dane. Otóż człowiek nie może, oczywiście, wpłynąć na zmianę czynni­ ków odziedziczonych (aczkolwiek może i powinien tak żyć, aby jego dzieci odziedziczyły po nim możliwie najlepsze dane do dobrego cha­ rakteru). Nie może także, zazwyczaj przynajmniej, przeszkodzić środowisku, aby nań działało - może jedynie (w pewnej mierze) do­ bierać sobie środowisko pożądane. Natomiast każdy człowiek może i powinien prowadzić ciągłą, systematyczną i konsekwentną pracę samowychowawczą. Wielowiekowe doświadczenie moralistów i psychologów dowo­ dzi, że nie każdy zdoła - i łatwo się domyśleć dlaczego - osiągnąć ten sam, idealny poziom cnót: jeden będzie miał bowiem lepsze warunki wrodzone i nabyte w młodości niż drugi. Ale to samo doświadczenie uczy, że, poza ludźmi ciężko chorymi nerwowo, każdy człowiek i w każdym położeniu może bardzo znacznie poprawić swój charakter przez samowychowanie, o ile pracuje nad nim poważnie i wytrwale.

2. Pojęcie cnoty Cnotą nazywamy dodatnią sprawność moralną. (1) Sprawność jest to dyspozycja umożliwiająca stałe, sprawne i (do pewnej miary przynajmniej) przyjemne działanie w pewnej dziedzinie i w pewnym kierunku. Sprawnościami są np. wszystkie techniki artystyczne. Początkujący pianista z wielkim trudem, powoli, źle i bez przyjemności wystukuje łatwe melodie; gdy jednak po kil­ kuletniej wytrwałej pracy ,miauczy się” grania na fortepianie, będzie grał szybko, pięknie, a przy tym nie tylko bez trudności, lecz i z przy­ jemnością. Nabrał mianowicie sprawności w swojej dziedzinie. Po­

55 O charakterze

czątkujący złodziej kradnie bez przyjemności i nieumiejętnie; gdy jednak popełnił dziesiąte czy pięćdziesiąte przestępstwo, następne przychodzą mu już z wielką łatwością i przyjemnością. Nieostrzelany żołnierz musi zużyć sporo siły woli, aby zachować się jako tako przy­ zwoicie w lekkim stosunkowo ogniu; weteran idzie w bój, jeśli nie z przyjemnością, to z pewnością siebie i spokojem: bije się sprawnie i umiejętnie; nie dlatego, że zna dokładniej teorię walki, bo młody żołnierz znać ją może lepiej; nie dlatego, by był lepszym patriotą od rekruta, który przewyższa go niekiedy i pod tym względem: ale dlate­ go, że posiadł cały szereg specyficznych bojowych sprawności dodatnich. - Te przykłady wzięte z dziedziny sztuki i etyki, spośród sprawności dodatnich i ujemnych, dają pogląd na to, co nazywamy sprawnością. (2) Aby jednak dana sprawność była cnotą, musi ona być sprawnością moralną, to jest dotyczyć nie wiedzy ani techniki, ale działania ludzkiego. Sprawności dzielimy mianowicie na sprawności intelektualne (np. matematyka), techniczne (np. sztuka robienia bu­ tów), estetyczne (np. sztuka muzyczna) i moralne (np. męstwo). (3) Sprawności moralne rozpadają się wreszcie na sprawności dodatnie, czyli cnoty i ujemne, zwane wadami. Sprawność moralna jest cnotą, jeśli daje skłonność do czynów moralnie dobrych, czyli zgodnych z ideałem moralnym. Sprawnością taką, a więc cnotą, jest np. koleżeństwo, honor, męstwo, cierpliwość, zimna krew; ujemną będzie natomiast sobkostwo, małoduszność, tchórzostwo, niecier­ pliwość, skłonność do przesadnej oceny położenia itp. Cnota, jak każda inna sprawność, posiada następujące właści­ wości: powstaje i wzmaga się w miarę wykonywania odpowiadają­ cych jej czynów, umożliwia czyny sprawne i wykonywane trwale, powoduje wykonywanie ich z łatwością i przyjemnością. (4) Cnota powstaje i wzmaga się w miarę wykonywania czynów, należących do jej dziedziny. Jeśli chodzi o cnoty naturalne, czyny są nawet wyłączną przyczyną jej wzrostu; cnoty nadprzyrodzone wzbu­ dza i zwiększa w ludzkiej duszy Duch święty; ale z reguły w miarę wykonywania właściwych czynów. Tak więc, kto chce posiąść np.

56 Dzieła zebrane - Etyka

męstwo, nie ma innej drogi do wyboru, jak wykonywać mężne czyny; kto chce zdobyć pokorę, musi się upokarzać - i podobnie, gdy chodzi o inne cnoty. Nie inaczej ma się rzecz z wzrostem cnoty: człowiek mężny może podnieść poziom swojego męstwa tylko przez wykony­ wanie czynów o napięciu przewyższającym napięcie posiadanej już cnoty. Cnota umożliwia sprawne i wytrwałe spełnianie czynów z jej dzie­ dziny. Kto nie ma męstwa, zdobędzie się, być może, na ten czy inny czyn odważny, ale prawdopodobnie rzadko spełni go należycie, a przy tym nie będzie go stać na trwałe wykonywanie doskonałych czynów tego typu w większych trudnościach. Rzecz się ma tu podobnie jak w dziedzinie sprawności artystycznych, np. sztuki gry na fortepianie. Zaznaczyć wypada, że im poziom cnoty jest wyższy, tym sprawność będzie większa i wytrwałość znaczniejsza w stosunkowo trudniej­ szych okolicznościach. Oba powyższe prawa ujmuje się czasem wtzw. prawo lawiny etycznej: słaby stosunkowo czyn etyczny rodzi cnotę o niskim sto­ sunkowo poziomie; ale ta cnota umożliwia już wykonanie szeregu czynów intensywniejszych, które podnoszą jej poziom; ów wyższy poziom umożliwia z kolei czyny mocniejsze, które znowu wzma­ cniają cnotę i tak dalej, bez końca, w tempie przyspieszonym. Wzrost cnoty nie ma bowiem kresu, zgodnie z wezwaniem Chrystusa Pana: „Bądźcie doskonałymi, jak Ojciec wasz niebieski doskonałym jest”, tj. nieskończenie. (5) Cnota sprawia, że czyny z jej dziedziny spełnia się z przy­ jemnością. Podobnie jak artysta z radością wykonuje swoją sztukę, tak człowiek miłosierny z radością daje jałmużnę, człowiek uprzejmy z przyjemnością oddaje usługi grzeczności, człowiek religijny z zado­ woleniem spełnia swoje obowiązki wobec modlitwy itp. Bywają pod tym względem wyjątki; tak np. w dziedzinie cnoty męstwa, gdzie ból połączony z wykonaniem obowiązku bywa czasem tak wielki, że zaćmiewa radość związaną normalnie z działaniem według posiadanej cnoty. Poza tym jednak człowiek cnotliwy, tj. posiadający cnotę, od­

57 O charakterze

znacza się tym, że czyny danego typu wykonuje z reguły nie tylko łatwo, ale i z przyjemnością. Z tą ostatnią prawdą łączy się zapoznawana nieraz (pod wpływem filozofii niemieckiej XVIII w.) stara nauka chrześcijańska o zasadni­ czo większej wartości człowieka, który czyny cnotliwe spełnia z przy­ jemnością, w porównaniu z tym, który musi z sobą walczyć, aby je móc spełnić. Tak np. św. Franciszek z Asyżu, który z największą ra­ dością spełniał heroiczne akty miłości wobec trędowatych był oczywiście stokrotnie więcej wart etycznie od małodusznego chrześcijanina, dającego wprawdzie jałmużnę, ale w wielkiej rozterce i z trudnością. Pierwszy posiadał bowiem w heroicznym stopniu cnotę miłości; drugi z wysiłkiem, bo bez cnoty, wykonuje jej mało intensywny akt. Tej nauki nie należy rozumieć tak, jakoby wysiłek, potrzebny do spełnie­ nia uczynku nakazanego przez etykę, był niepotrzebny i karygodny, skoro nie ma innej drogi do zdobycia cnoty poza takim właśnie wysiłkiem. Ale z dwóch ludzi o równych danych naturalnych ten stoi, oczywiście, wyżej, kto już wychował w sobie cnotę, a więc może stosunkowo intensywne jej czyny wykonać z przyjemnością. Z dru­ giej strony radość duchowa, połączona z wykonywaniem aktów cnoty, jest doskonałym nieraz miernikiem jej poziomu. Jeśli upoko­ rzenia nas drogo kosztują, jeśli zwrócenie długu natrafia na trudności, jeśli pod słabym obstrzałem artyleryjskim musimy toczyć z sobą walkę, aby móc spełnić obowiązek - dowód to oczywisty, że cnoty nie ma, albo że jest jeszcze w powijakach.

3. Życie psychiczne a cnoty Zanim przejdziemy do omawiania poszczególnych cnót i metody ich wychowania, konieczny jest krótki rzut oka na życie psychiczne człowieka, które te cnoty mają usprawnić, aby wytworzyć charakter. Otóż w duszy człowieka rozróżnić możemy dwa zgoła różne, choć ściśle z sobą związane poziomy: poziom zmysłowy, wspólny ludziom i zwierzętom, oraz poziom duchowy, którego zwierzęta nie posiadają i który stanowi charakterystyczną cechę człowieka. Na obu pozio­ mach rozróżniamy dwa kierunki życia psychicznego: kierunek do­

58 Dzieła zebrane - Etyka

środkowy, poznawczy, i odśrodkowy, dążenia. Mamy więc łącznie do czynienia z czterema grupami zjawisk psychicznych: (1) Zjawiska zmysłowe poznawcze: wyobraźnia, przedstawiająca nam żywe i niejako naoczne obrazy, pamięć itp. (2) Zjawiska zmysłowe dążenia: uczucia; odznaczają się one tym, że, po pierwsze, ich przedmiotem jest zawsze coś przedstawionego w wyobraźni, a więc coś o postaci materialnej, a po drugie, że są „gorące”, że czujemy je stosunkowo żywo. (3) Zjawiska duchowe poznawcze: działanie rozumu i intelektu. Kto zajmuje się wyższą matematyką albo fizyką współczesną, kto myśli o Bogu, zastanawia, się nad tym, czy dany czyn jest etycznie dopuszczalny czy karygodny - ten nie operuje wyobraźnią (choć ona zazwyczaj współdziała), ale pracuje rozumem. Przedmiot rozumu jest z reguły ponadzmysłowy, nie da się wyobrazić, jest oderwany, trudny do ogarnięcia; myślenie rozumowe męczy znacznie bardziej niż gra wyobraźni. (4) Zjawiska duchowe dążenia: działanie woli. Wola w przeci­ wieństwie do uczuć jest „zimna”, nie porywa, ale za to odznacza się bez porównania większą siłą i stałością. Jej przedmiotem są cele wskazane przez rozum, a więc ujęte w sposób ponadzmysłowy, nie dający się wyobrazić - choć, oczywiście, wola może dążyć do osiąg­ nięcia celów namacalnych, gdy one będą ujęte w sposób nadzmysłowy przez rozum, np. pod kątem widzenia obowiązku, władzy itp. Nie należy sobie jednak wyobrażać, aby owe cztery grupy zjawisk przebiegały w duszy ludzkiej niezależnie. Człowiek stanowi bardzo zwartą jedność, tak dalece, że nawet między zjawiskami ściśle fizjo­ logicznymi a psychicznymi współzależność jest ogromna (bicie serca pod wpływem wzruszenia, niemożność oderwanego rozumowania pod wpływem alkoholu itp.). Wymienione zjawiska psychiczne są w bar­ dzo wysokim stopniu uwarunkowane jedne przez drugie, do tego stopnia, że kto by zlekceważył którekolwiek z nich, nie mógłby osiągnąć celu stawianego mu przez etykę. Celem tym jest także zharmonizowanie wszystkich funkcji psy­ chicznych w człowieku, aby cała jego natura szła sprawnie do czynu

59 O charakterze

w kierunku nakazanym przez rozum. Rozum i tylko rozum może tutaj rozkazywać, z tej prostej przyczyny, że zarówno Bóg - cel ludzkiego życia - jak i obowiązek - bezpośrednia norma działania - są przed­ miotami ponadzmysłowymi, nieosiągalnymi zatem przez sferę zmysłową duszy; nie może być mowy także o naczelnym stanowisku dla woli, gdyż wola idzie z reguły za rozumem, stanowi reakcję na poznanie rozumowe. Każdy wie, że owe rządy rozumu natrafiają na ogromne trudności ze strony zarówno woli, jak zwłaszcza uczuć powodowanych wy­ obraźnią. Rozum w bardzo wielu wypadkach wskazuje, że należałoby czynić to a to, ale mimo iż sąd jest jasny, do czynu nie dochodzi, bo albo wola jest zbyt słaba, albo uczucia wywierają na nią taki nacisk, że wykonuje działanie wręcz przeciwne zamierzonemu. Co gorsze, jak powiemy jeszcze poniżej, uczucia i spaczona wola potrafią niekiedy wywrzeć na sam rozum presję w kierunku przyjęcia zupełnie fałszy­ wych ocen położenia. Rządy rozumu w człowieku są więc uzależnione od należytego zdyscyplinowania woli i uczuć. Nie chodzi przy tym bynajmniej o ich zabijanie. Człowiek pozbawiony uczuć byłby człowiekiem słabym, brak by mu było ogromnej siły, jaką dać może w trudnych chwilach tylko silne uczucie. Ideał człowieczeństwa, Chrystus Pan, bynajmniej nie był człowiekiem bezuczuciowym: radował się w duchu (Łk. X, 21), smucił się (Mt. XXVI, 38) a nawet płakał (Jan XI, 35), umiał także się gniewać (Jan II, 14-17), znał trwogę (Jan XII, 27), uczucie osamotnienia (Mk XV, 34), tkliwości dla dzieci (Łk. XVIII, 16) i miłości ojczyzny (Mt. XXIII, 37). Toteż szaleńcem byłby człowiek chcący uczucia zabijać. Trzeba je jedynie wychować, nauczyć je cho­ dzenia „w wodzach”, powstawania wtedy, gdy potrzeba i w po­ trzebnym kierunku, według rozkazów rozumu i woli. (inota naturalna, wychowana w duszy ludzkiej, umożliwia właśnie wspomnianą harmonię wszystkich władz duchowych w chwili czynu. Jej charakterystyczną cechą jest wprowadzenie do życia psychicznego umiaru. Nie jest wprawdzie trafne powiedzenie, że cnota znajduje się zawsze materialnie „w środku”, że np. jeśli chodzi o majątek, cno­

60 Dzieła zebrane - Etyka

tliwy jest ten, kto nie dba ani o pieniądze zbyt wielkie, ani o zbyt małe, ale o średni dobrobyt. Natomiast prawdą jest, że każda cnota naturalna wymierza złoty środek między dwoma przeciwnymi wada­ mi. Tak np. męstwo jest złotym środkiem między tchórzostwem a niepotrzebnym narażaniem się, umiarkowanie w jedzeniu - między obżarstwem a szkodliwym dla zdrowia odmawianiem sobie pokar­ mów, ofiarność (w znaczeniu materialnym) - między rozrzutnością a skąpstwem. Powiemy poniżej, że ów złoty środek nie w każdej cnocie jest równie odległy od obu przeciwnych wad. Niemniej, każda cnota nadaje posiadającemu ją możność działania z umiarem zgodnym z celem i nakazami rozumu. Opanowanie uczuć i nałożenie im tego, tak potrzebnego w czynie, umiaru nie jest rzeczą łatwą. Myli się, kto sądzi, że wola może je poskromić „sposobem dyktatorskim”, jak wyrażał się św. Tomasz z Akwinu. Gdy uczucie jest już rozbudzone, zdarza się nieraz, że i najpotężniejsza wola nie potrafi mu stawić czoła: tak bywa np. często z gniewem, pożądaniem, smutkiem, strachem i innymi uczu­ ciami, gdy nabierają one cech tzw. afektów. Aby móc w trudniejszych położeniach dyktować uczuciom to, co nakazuje rozum, trzeba z nimi „politykować”, umieć na nie oddziaływać pośrednio, poprzez ciało, przez wyobraźnię, a przede wszystkim trzeba je wciągu lat przy­ zwyczajać do dyscypliny przez wychowanie w nich cnoty. Niech nikt się nie łudzi, by bez takiej pracy mógł kiedykolwiek okazać się w trudniejszych okolicznościach człowiekiem: będzie się zachowywał nie z ludzkim umiarem, ale z godną zwierzęcia niestałością, tak właściwą uczuciom, zwierzęcym czynnikom naszej duszy.

4. Podział cnót i solidarność charakteru Tradycyjna nauka katolicka rozróżnia cztery wielkie rodzaje cnót naturalnych, zwane „cnotami kardynalnymi”, czyli podstawowymi: roztropność, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie. Podział ten łatwo uzasadnić na podstawie rozbioru życia psychicznego człowieka, naszkicowanego powyżej.

61 O charakterze

(1) Mianowicie, aby czyn wypadł sprawnie i zgodnie z wolą Bożą, tj. normą etyki, potrzeba najpierw trafnej decyzji; na to zaś, aby rozum mógł w trudniejszych warunkach wydawać stale trafne i ener­ giczne decyzje, musi on posiadać szczególną sprawność, zwaną roztropnością. (2) Następnie wola musi posiadać prawe nastawienie wobec obo­ wiązku, odnoszącego się do innych istot (wola ludzka posiada takie prawe nastawienie wobec samego siebie z natury i pod tym względem cnoty nie potrzebuje). Owa prawość woli nosi nazwę sprawiedliwości. (3) Dalej potrzebne są, w myśl powiedzianego powyżej, cnoty usprawniające uczucia. Otóż uczucia dzielimy na dwie wielkie grupy: jedne z nich, zwane uczuciami zwykłymi, jak pożądanie, radość, smutek itp. odznaczają się skłonnością do przesady w działaniu; złoty środek cnoty leży w tej dziedzinie bliżej niedomiaru niż nadmiaru tak np. ciężej grzeszy, kto je za wiele, niż kto je za mało. Cnotą uspra­ wniającą tę grupę uczuć albo raczej zespołem spełniającym tę rolę jest umiarkowanie. (4) Druga grupa uczuć, bojowymi zwanych, posiada tendencję przeciwną: w jej dziedzinie jesteśmy skłonniejsi do niedociągnięć raczej, niż do przesady. Tak jest np. z odwagą i obawą, nadzieją i zniechęceniem. Złoty środek cnoty leży tu bliżej nadmiaru niż niedomiaru - i ciężej grzeszy się np. tchórzostwem niż zbytnią a niepotrzebną odwagą. Uczucia bojowe regulują cnoty należące do grupy męstwa. Wypada podkreślić, że chodzi tutaj nie o cztery cnoty, ale o cztery zespoły cnót, nieraz bardzo różnych, ale posiadających pewne cechy wspólne. Ogółem liczy się w tradycyjnej nauce katolickiej około dwu­ dziestu klasycznych cnót naturalnych o większym znaczeniu, a w rzeczy samej jest ich nawet więcej. Tak np. w grupie męstwa, obok męstwa w ścisłym tego słowa znaczeniu, cierpliwości, wytrwałości i honoru, należałoby wymienić także cnotę odwagi cywilnej. Nie wynika stąd jednak, by można było w sobie wychować jedną z tych licznych cnót bez równoczesnego podniesienia poziomu in­ nych. Charakter nie jest mechanicznym zbiorem, ale harmonijnym

62 Dzieła zebrane - Etyka

zespołem cnót i wysoki poziom żadnej cnoty nie jest możliwy bez wysokiego poziomu innych. Zdarzają się wprawdzie wypadki, że ktoś posiada bardzo niewiele męstwa przy pewnym rozwoju sprawiedli­ wości. Co się jednak stanie z tym człowiekiem, gdy wykonanie spra­ wiedliwego czynu będzie wymagało narażenia się? Brak męstwa stanie się przeszkodą w działaniu sprawiedliwości i w wyniku czyn etyczny nie zostanie spełniony. Głębszy powód owej solidarności cnót i charakteru leży w naturze ludzkiej decyzji, czyli, innymi słowami, w sposobie działania roz­ tropności, która nie może zaistnieć bez istnienia wszystkich innych cnót, a która z kolei warunkuje je wszystkie. Tę sprawę omówimy bliżej mówiąc o roztropności.

5. Technika wychowania charakteru Wobec omówionej powyżej solidarności charakteru nie może być mowy o skutecznym wychowywaniu poszczególnych cnót, jeśli się nie ma na oku całości. Co prawda trzeba będzie zwrócić szczególną uwagę na tę czy inną sprawność, wymagającą większej pracy i ćwi­ czyć się bardziej w takich czy innych czynach. Ale zasady wycho­ wania każdej cnoty są tak dalece podobne, że bardziej wskazane wydaje się omówienie techniki ich wychowania łącznie. Ogólne zasady tej techniki są następujące: (1) Planowanie. Chcąc rządzić swoim czynem wypada codziennie rano, najlepiej po modlitwie porannej, zastanowić się przez chwilę nad zadaniami czekającymi nas prawdopodobnie w danym dniu, aby nie być zaskoczonym przez okoliczności. Wypada również planować dłuższe okresy np. tygodnie, miesiące, względnie pewną ilość dni spędzanych w szczególnych warunkach (np. na urlopie, w szpitalu, etc). Bez planowania nie może być porządnej roboty samowychowawczej. (2) Kontrola. Każdy dzień zamyka u człowieka świadomego swo­ jego celu rachunek sumienia, rodzaj bilansu całodziennego zacho­ wania się, prowadzony zazwyczaj dwoma metodami: (a) chronolo­ gicznie (jedna chwila po drugiej), (b) systematycznie (jedna cnota po

63 O charakterze

drugiej). Co tydzień, miesiąc i rok należy sporządzać bilans za cały okres, w tym wypadku najlepiej pisemnie, analizując dokładnie su­ kcesy i niepowodzenia w każdej dziedzinie. Rachunek sumienia jest jeszcze ważniejszy od planowania, bez niego o poważnej pracy samowychowawczej nie może być w ogóle mowy. (3) Diagnoza. Przy rachunku sumienia należy starać się uzyskać możliwie jasny wgląd w swoje właściwości psychiczne - np. zorien­ tować się, odnośnie do roztropności, czy należymy do grupy raptusów - lekkoduchów, czy też przeciwnie jesteśmy raczej skłonni do skrupułów i kunktatorstwa. Diagnoza taka - nieodzowna przy pracy nad charakterem - nie da się, oczywiście, uzyskać bez bardzo syste­ matycznie prowadzonej kontroli życia. Z drugiej strony doświad­ czenie uczy, że nawet najsumienniejsza kontrola nie potrafi wykryć wszystkich interesujących nas szczegółów bez pomocy wykształcone­ go i biegłego doradcy. Łatwo stwierdzić, że temu zadaniu, jak również kontroli, służy znakomicie częsta spowiedź, zwłaszcza, gdy ma się do dyspozycji dobrego spowiednika. Należy przy tym pamiętać o zasadzie św. Te­ resy z Awili, że choć ideałem jest spowiednik święty i uczony zara­ zem, z braku takiego lepszy jest uczony nieświęty, niż święty nieuczony. (4) Kultura intelektu. Poza planowaniem, kontrolą i diagnozą, które odnoszą się do podmiotu, wypada codziennie poświęcić choć parę chwil kulturze intelektu pod względem etycznym, a mianowicie coraz lepszemu zrozumieniu i wżyciu się w ideały. Wypada zatem odbywać właściwe lektury, przedstawiające w pociągający sposób piękno celów etycznych (np. wielkość sprawy, za którą walczymy) i świetność bohaterskich charakterów. Zarazem codziennie rano nale­ ży sobie jasno uświadomić wielkie cele, do których dążymy i pono­ wić postanowienie, że będziemy szli w tym dniu przez życie dyna­ micznie, z rozwagą, mocą, opanowaniem i wiernością dla obowiązku. - Negatywną stroną tej normy jest zakaz zatruwania naszego rozumu trucizną rozumowań i haseł poniżających cele, do których dążymy.

64 Dzieła zebrane - Etyka

(5) Kultura woli. Mimo ważności etycznej kultury intelektu fał­ szem jest twierdzenie Sokratesa i wielu pedagogów współczesnych, że sama wiedza wystarczy, aby być cnotliwym. Znacznie większą rolę odgrywa pod tym względem wola, którą należy stale ćwiczyć, aby uzyskać możliwie największą jej moc i prawość. Metoda jest prosta i zawiera dwie zasadnicze reguły: (a) w wypadku wątpliwości, czy dana czynność jest obowiązkiem, czy nie, wybierać zawsze drogę trudniejszą; (b) w wykonaniu obowiązku być drobiazgowo wiernym i dokładnym. Poza tym twardy tryb życia działający głównie na uczu­ cia, odbija się także korzystnie na woli. (6) Kultura wyobraźni. Wyobraźnia bezpośrednio powoduje uczu­ ciem i należy na jej wychowanie zwrócić szczególną uwagę. Pozy­ tywnie technika tego wychowania wymaga ,meblowania” naszej wyobraźni materiałem pożytecznym dla czynu, a mianowicie jasnymi i żywo przemawiającymi do uczucia obrazami, które będą w chwilach trudnych wielką pomocą. Ogromne usługi oddaje tutaj dobrze dobrana lektura, widowiska, rozmowy i pieśń. Człowiek świadomy swojego celu używa tych środków systematycznie, aby w razie potrzeby mieć niejako pod ręką bogaty arsenał potrzebnych obrazów. Ludzie, którzy pragnęli np. usunąć z naszych szkół Sienkiewicza wyrządziliby mło­ dzieży polskiej ogromną krzywdę, bo pozbawiliby ją bardzo świet­ nych wyobrażeń, tak potrzebnych w dziedzinie męstwa i prawości żołnierskiej. - Negatywnie technika wychowania wyobraźni wymaga w znacznie wyższym stopniu niż przy wychowaniu intelektu - bardzo surowej cenzury wyobrażeń ujemnych, a więc np. defetystycznej literatury, gdy chodzi o męstwo, pornografii odnośnie do czystości. Zwłaszcza pod tym ostatnim względem każde niemal zaniedbanie kończy się tragicznie, mianowicie stanowi walną przeszkodę w opanowaniu popędów przez wolę i sprowadzić ją może do roli wykonawczyni spaczonych instynktów. (7) Kultura uczuć. Uczucia należy nie zabijać, ale wychowywać i dyscyplinować. Pierwszym warunkiem pod tym względem jest zdro­ wie nerwów, i kto chce dojść do poważniejszych wyników w pracy samowychowawczej, obowiązany jest wyrzec się wszelkich nałogów

65 O charakterze

niszczących system nerwowy (rozpusta, pijaństwo, narkomania, przesadne palenie, długie przesiadywanie nocami itd.). Następnie należy uczucia ćwiczyć. Dodatnie uczucia bojowe powinny być z reguły podniecane przez twardy tryb życia i ustawiczne łamanie własnej skłonności do łatwizny życiowej, nieśmiałości, przywiązania do wygód z jednej strony, a staranność w mocnym wykonywaniu każdego czynu z drugiej. - Natomiast uczucia zwykłe (żądze) należy raczej poskramiać przez odmawianie sobie wielu drobnych dozwo­ lonych przyjemności. Zasadą bowiem jest tutaj, że kto pozwala sobie na wszystko dozwolone, pozwoli sobie na pewno na rzeczy niedozwo­ lone, gdy przyjdzie większa pokusa. W tym leży jedna z racji chrze­ ścijańskiego umartwienia, będącego wprawdzie przede wszystkim funkcją pokuty (jednej z cnót z grupy sprawiedliwości), ale koniecz­ nego także dla wychowania uczuć. (8) Praktyka czynu. Ważniejsze jednak od tych wszystkich, pośrednich raczej, środków jest bezpośrednie ćwiczenie się w popraw­ nym wykonywaniu czynu. Chodzi tutaj o to, aby w drobnych rzeczach postępować zawsze jak najpoprawniej, gdyż w ten sposób powstaje sprawność, która umożliwi poprawne zachowanie się, gdy przyjdzie cięższa chwila. Tak więc dla zyskania roztropności trzeba starać się nie popełniać nawet drobnych głupstw i nie wahać się nigdy, gdy już decyzja zapadła - w dziedzinie prawości być skrupulatnie prawym i lojalnym - odnośnie do męstwa przedkładać zawsze czyn śmielszy nad łatwiejszy (oczywiście w granicach obowiązku i roztropności) gdy chodzi o umiarkowanie, wykonywać drobne umartwienia na każ­ dym kroku. Tylko ustawiczna praktyka czynu prowadzi do sukcesu. (9) Modlitwa. Według nauki katolickiej w duszy każdego z nas, o ile posiada łaskę uświęcającą, cnota naturalna, nabyta własnym wy­ siłkiem, zdublowana jest przez cnotę daną bezpośrednio przez Boga; zarazem do czynu etycznego potrzebna jest łaska uczynkowa, której Bóg wprawdzie nikomu nie szczędzi, ale którą nie każdemu daje w równym stopniu; dalej, z łaską otrzymujemy dary Ducha świętego, przejmujące jej działanie w miarę postępu i pozwalające na bez po­ równania intensywniejsze czyny; wreszcie, sama miłość (cnota nad­

66 Dzieła zebrane - Etyka

przyrodzona dana) podnosi i wzmacnia wiele spośród cnót nabytych. Te cztery grupy środków nadprzyrodzonych nazywamy niekiedy łącznie łaską, gdyż są darmo dane i trzeba o nie prosić. Otóż wiado­ mo, że najwyżej nawet stojąca cnota ma swoje granice; właśnie naj­ lepsi wśród nas, np. najdzielniejsi żołnierze, wiedzą doskonale, że bywają chwile, w których wszystko zawodzi. Lekceważyć sobie wo­ bec tego łaskę byłoby skrajną lekkomyślnością - a łaskę otrzymujemy, gdy o nią gorliwie prosimy. Dlatego, komu zależy na wysokim pozio­ mie charakteru, powinien codziennie modlić się o pomoc Bożą w tej sprawie. (10) Sakramenty. Bóg udziela niektórych swoich łask w szcze­ gólny sposób przy pewnych sakramentach świętych, które stanowią wobec tego walną pomoc w pracy. Spowiedź daje łaski sakramentalne odnośnie do grzechów, z których się penitent oskarżał, a zwłaszcza w dziedzinie roztropności. Bierzmowanie daje nadprzyrodzoną cnotę i dar męstwa. Komunia św. podnosi poziom miłości, co znakomicie ułatwia rozwój prawości, a także, jak uczy doświadczenie, stanowi dobry środek w walce o czystość. Toteż częste przystępowanie do sakramentów jest ważnym warunkiem powodzenia w naszej sprawie. (11) Wytrwałość. Bardzo wielu ludzi zapala się do pracy nad włas­ nym charakterem, ale nie widząc namacalnych skutków zniechęca się do niej szybko i przerywa metodyczne samowychowanie. Trzeba więc zwrócić uwagę, że owe namacalne skutki widoczne się stają zazwy­ czaj dopiero po długim czasie. Na początku nie widać ich wcale, a bywa nawet, że mimo pracy pozornie cofamy się. Należy wówczas pamiętać, że cnota, zanim przejdzie do stanu kinetycznego, jest z reguły dość długo w stanie niejako potencjalnym. Jej napięcie rośnie jednak i może niezadługo da już wyniki na zewnątrz. Kto chce uzys­ kać pomyślny skutek, powinien więc pracować wytrwale dalej, nie przez parę tygodni albo miesięcy, ale przez lata. Wówczas zawsze okaże się, że pracować było warto. Natomiast praca szybko przerwana jest zazwyczaj niewiele warta, choćby ją prowadzono intensywnie.

67 O charakterze

6. Cnota roztropności Czyn ludzki będzie z reguły taki, jaka była powodująca go decyzja - i sprawność czynu, jego zgodność z etyką, jego celowość, energia itd. zależą w bardzo wysokim stopniu od tego, czy wykonujący czyn posiada dostatecznie wychowaną sprawność decyzji, zwaną trady­ cyjnie roztropnością. Rzecz dziwna, jak dalece ta królowa cnót naturalnych jest nieznana i lekceważona przez chrześcijan. A przecież Chrystus Pan nie tylko wspaniałym przykładem swojego życia, ale i całkiem niedwuznacznie w swoich przypowieściach i przykazaniach uczył jej jako jednej z najważniejszych cnót, potrzebnych do zdobycia królestwa nie­ bieskiego. Mamy więc najpierw Jego przykazanie, dane apostołom w chwili wysłania ich na pracę misyjną: „Oto posyłam was jako owce między wilki: bądźcie tedy roztropni jak węże, a prości jak gołębice” (Mt. X, 16). Mamy przypowieść opięciu pannach mądrych, które wzięły olej ze sobą i o pięciu głupich, co to poszły na wesele bez za­ pasu oleju w lampach i wskutek tego spóźniły się na ucztę (Mt. XXV). Mamy wreszcie piękne Jego przykłady o budowniczym, który pla­ nując budowę wieży musi najpierw namyśleć się nad posiadanymi środkami, aby nie stanął z rozpoczętą budową (Łk. XIV, 28-30) i o królu, który przed akcją powinien zastanowić się nad stosunkiem sił, aby nie było za późno (Łk. XIV, 31-32). Mimo to i mimo że Kościół od zarania swoich dziejów nie prze­ stawał kłaść wielkiego nacisku na potrzebę roztropności, rozpow­ szechniło się w kołach wiernych u nas dziwaczne przekonanie, że roztropność w działaniu jest czymś obcym duchowi naszej wiary, czymś niegodnym dobrego chrześcijanina, a właściwym tylko „synom tego świata”, o których zresztą sam Zbawiciel powiedział ze smu­ tkiem, że „są roztropniejsi od synów światłości” (Łk. XVI, 8). W wy­ niku tego przesądu ludzie prawi i wierni przykazaniom są nieraz bici w życiu przez charaktery nikczemne, stojące na usługach zła. A przecież proste zastanowienie się nad celem ludzkiego życia dowodzi dostatecznie, że takie stawianie sprawy jest nonsensem. My,

68 Dzieła zebrane - Etyka

którzy jesteśmy uczniami Chrystusa Pana, mamy do osiągnięcia wielki cel, bez porównania większy i trudniejszy do urzeczywistnienia niż wszystkie cele stawiane sobie przez pogan: własną świętość i zbawienie świata. Cel ten nie da się, oczywiście, osiągnąć przez sa­ me dobre chęci, gdyż, jak mówi przysłowie „dobrymi chęciami piekło brukowane”. Aby go osiągnąć, aby spełnić obowiązek, trzeba działać. Etyka katolicka nie jest nauką o dobrych chęciach, ale normatywną teorią czynu. A do czynu trzeba namysłu, dobrego rozpoznania oko­ liczności, mocnej i mądrej decyzji - bez czego czyn nie zostanie w ogóle spełniony albo będzie spełniony źle, za słabo, bez namysłu, nierozważnie, a więc w konsekwencji niecelowo. Dlatego niezmiernie ważną rzeczą jest poznanie katolickiej nauki o roztropności i zasto­ sowanie jej wskazań do własnej pracy samo wychowawczej. Dla zrozumienia istoty tej cnoty trzeba w paru słowach omówić samo działanie decyzji. Jest ono zasadniczo aktem rozumu, pewnego rodzaju sądem-rozkazem, ale sądem zgoła innym, niż sąd teoretyczny, wydany w sprawach nie wymagających zajęcia życiowego stano­ wiska. Jest to sąd praktyczny, oparty na pewnej presji woli i wyko­ nany przez wolę. Dochodzi do niego w ten sposób, że najpierw rozum stwierdza istnienie pewnego celu, a wola zaczyna dążyć do jego osiągnięcia; następnie rozum bada możliwe środki, wola zaś daje na nie zasadnicze przyzwolenie. Po ocenie rozumowej środków wola wy­ biera najlepszy z nich, po czym następuje właściwa decyzja, rozumo­ wy rozkaz działania. Od tej chwili zaczyna się wykonanie: wola wprawia w ruch uczucia, te działają na ośrodki motoryczne nerwowe itd. Gdyby ów proces przebiegał w dziedzinie zgoła nieinteresującej decydującego, nie byłoby potrzeba żadnej specjalnej sprawności do jego dodatniego wyniku. Tak jednak nie jest: najpierw, aby samo postanowienie osiągnięcia właściwego celu mogło zapaść, potrzebna jest prawość woli. Dalej okoliczności decyzji praktycznej są zawsze tak złożone, że wynalezienie najlepszego w danych warunkach środka napotyka na znaczne trudności, o ile uczucia nie są dostatecznie zdyscyplinowane i przeszkadzają w wydaniu trafnej oceny. Wreszcie, gdy decyzja już zapadła, zdarza się, że wola nie ma dość energii do

69 O charakterze

wykonania, że rozporządza słabo albo zwleka. Wiemy wszyscy, jak to bywa: wiadomo niby, co czynić wypada, a z braku odpowiedniej spraw­ ności robi się co innego, robi się źle albo popełnia wierutne głupstwo. Wynika stąd, że aby móc poprawnie decydować, trzeba posiadać pełnię dobrze wychowanego charakteru. Wola musi być dość prawa i silna, aby móc z potrzebną mocą dążyć do celu, uczucia dość zdyscyplinowane, aby nie przeszkadzały w pierwszej fazie decyzji, gdy potrzeba zimnego namysłu, a poparły swą gorącą siłą' decyzję, gdy ona już zapadła. Dwa rodzaje ludzi popełniają pod tym względem dwa zgoła przeciwne, ale równie szkodliwe błędy: jedni, powodowani niecierpliwym charakterem i presją uczuć, decydują za prędko, bez potrzebnego namysłu - inni przeciwnie namyślają się za długo, a po powzięciu decyzji wahają się jeszcze nad tym, czy działać. Owo wahanie się powinno być zupełnie wykluczone, gdy decyzja została, po ludzku mówiąc, dokładnie przemyślana i wiadomości potrzebne do niej sumiennie zebrane; jest ono charakterystyczną cechą skrupulantów. Ale samo wychowanie woli i uczuć nie wystarcza jeszcze. Do sprawnej decyzji potrzeba usprawnienia rozumu, wytworzenia w nim umiejętności i skłonności do porządnego decydowania. Ta skłonność jest właśnie roztropnością. Posiadający ją odznacza się tym, że nigdy nie działa na oślep, ale ma skłonność do rozwagi - przy czym jednak dzięki wprawie umie przeprowadzać decyzję błyskawicznie, a gdy ją powziął, potrafi na szalę czynu rzucić natychmiast całą moc swojej woli i uczuć. Do granic artyzmu powinna być, nawiasem mówiąc, podniesiona cnota roztropności w charakterze żołnierza, a zwłaszcza dowódcy. Decyduje on niemal zawsze na gruncie niedostatecznego rozpoznania położenia; ciąży na nim straszna odpowiedzialność za błędy; decyzja jego zapadać musi nieraz pod ogniem, w chwili, gdy nieopanowany charakter natrafia na ogromne trudności w zachowaniu spokoju; a w dodatku, na niższych szczeblach dowodzenia przynajmniej, decyzja zapadać musi często w tempie wprost błyskawicznym. Nietrudno zro­ zumieć, że bez wielkiej cnoty nikt tym zadaniom nie podoła.

70 Dzieła zebrane - Etyka

7. Cnota sprawiedliwości i pokrewne Cnota sprawiedliwości jest znacznie lepiej znana ogółowi, głównie dlatego, że do niej odnoszą się wszystkie przykazania Dekalogu. Wystarczy więc przypomnieć tutaj, że jest ona sprawnością moralną, nadającą woli (w której ma siedzibę) stałą skłonność do pełnienia obowiązku wobec innych, zarówno wobec jednostek (np. w sprawach kupna itp.), jak wobec społeczeństwa. Podczas gdy roztropność usprawnia rozum do podejmowania trafnych i mocnych decyzji, spra­ wiedliwość daje woli prawość, lojalność i uczciwość. Sprawiedliwość sprawia, że posiadający ją człowiek naturalnie, odruchowo, brzydzi się wszelką nieuczciwością, a zarazem posiada dość siły woli, aby swój obowiązek pełnić bez względu na to, jakie są z nim związane trudności i co go za to spotkać może. Ze sprawiedliwością związane są liczne cnoty pokrewne, różniące się od niej bądź tym, że w ich dziedzinach nie może być mowy o równości obu stron, bądź też brakiem ściśle prawnego stosunku między nimi. Do pierwszej grupy należy miłość rodziców nakazująca dzieciom odnosić się ze szczególnym szacunkiem i przywiązaniem do tych, którzy dali im życie; należy tu dalej miłość ojczyzny, wielce do miłości rodziców podobna. Wreszcie do tej samej grupy zaliczamy cnotę religii, regulującą nasze obowiązki wobec czci Bożej - a także cnotę poszanowania dla tych, którzy odznaczyli się cnotą lub zajmują wybitne stanowiska w życiu społecznym. Wszystkie te cnoty dotyczą obowiązków zupełnie ścisłych, ale nie dających się określić ze względu na to, że ani Bogu, ani ojczyźnie, ani rodzicom, ani cnocie nie zdołamy nigdy dać tego, cośmy im winni. Do drugiej grupy należą cnoty takie, jak wdzięczność, przyjaźń, szczodrobliwość, grzeczność i inne, „towarzyskimi” czasem zwane. Nie trzeba zapominać, że choć nie obowiązują one równie ściśle jak sama sprawiedliwość czy cnoty z pierwszej grupy, są mimo wszystko cnotami i posiadanie ich należy do ideału pełni człowieczeństwa. Trzeba z naciskiem podkreślić, że osiągnięcie zupełnej prawości charakteru jest nieodzownym warunkiem rozwoju miłości chrze-

71 O charakterze

cijańskiej. Miłość nie znosi sprawiedliwości, lecz ją podnosi, nakłada na nas większe obowiązki, pociąga ku wyższemu ideałowi - ale nie jest ona możliwa tam, gdzie brak pełnej lojalności ludzkiej. Świę­ toszkowie, prawiący o uczynkach miłosierdzia i miłości Bożej, a nie umiejący zachować elementarnych nakazów uczciwości, udają chrze­ ścijan, którymi nie są w istocie, bo aby być dobrym chrześcijaninem, trzeba tutaj, jak i wszędzie, być najpierw dobrym człowiekiem.

8. Cnota męstwa i pokrewne O ile zadaniem roztropności jest wnieść do duszy ludzkiej ro­ zumność, a sprawiedliwości nadać jej prawość, o tyle męstwo i jego grupa sprawiają, że posiada ona hart konieczny do spełnienia czynu. Do grupy tej należą wszystkie cnoty dające charakterowi moc i bez­ względność w pełnieniu obowiązku: męstwo, które uodpamia wobec niebezpieczeństwa lub śmierci, wytrwałość, pozwalająca na ciągłość trudnego wysiłku, cierpliwość, zbrojąca do znoszenia bólu i niewy­ gód, wreszcie piękna, a mało znana cnota wielkoduszności, czyli ho­ noru. Niedoścignionym wzorem tych cnót był na ziemi Chrystus Pan. Twardy dla siebie, żyjący w ciągłych wytężających marszach, pra­ cujący bez wytchnienia - Chrystus umiał także wobec ludzi i śmierci dać nam przykład, jakimi być powinniśmy. Nie zważając na opinię publiczną, atakował faryzeuszów, uważanych za elitę narodu, pub­ licznie nazywając ich rodem żmij i pobielanymi grobami (Mt. XXIII, 33); nie obawiając się konsekwencji, biczem z powrozów wygnał handlarzy z podwórca świątyni (Jan. II, 15); szedł całe życie w ot­ wartej walce z nikczemnymi władcami swojego kraju, a gdy przyszła „godzina ciemności”, stanął wobec sędziów i katów ze spokojem i godnością, która nie ma równej w dziejach. Cierpliwość, wytrwa­ łość, honor i męstwo zostały w duszy Chrystusa Pana urzeczywistnio­ ne w najwyższym stopniu i tak być musiało, bo, będąc Bogiem, Chrystus był także człowiekiem i wzorem pełni człowieczeństwa. Zbyt często zapomina się o tej stronie Jego charakteru, przedstawiając

72 Dzieła zebrane - Etyka

Go jako istotę bierną, cierpiętnika i tylko ofiarę - choć mamy w Jego postaci niedościgniony wzór bojownika i hartu moralnego. Ów hart nie jest, jak się nieraz sądzi, tylko sprawą woli. Oczy­ wiście i wola musi być silna, aby stawić czoło trudnościom. Ale najważniejszą rzeczą w tej dziedzinie jest właściwe wychowanie uczuć, takie ich zdyscyplinowanie, by w chwilach trudnych wola po­ trzebowała jak najmniej walczyć z uczuciami, a mogła całą swoją siłę obrócić na akcję. Oczywiście i najmężniejszy człowiek znajdzie się czasem w położeniu, w którym będzie musiał wolą łamać popędy uczuciowe, instynkt samozachowawczy i inne zwierzęce dążności, dla spełnienia obowiązku. Im dalej jednak leży ta granica, im dłużej w obliczu groźnego niebezpieczeństwa uczucia idą równo i sprawnie w wodzach woli, bez buntu, a nawet przeciwnie, popierając rozkazy rozumu - tym cnota wyższa i charakter doskonalszy. Ale osiągnąć ten stan to, jak i w innych dziedzinach, rzecz długiej pracy samowychowawczej. Samo męstwo dyscyplinuje uczucia strachu i odwagi w obliczu śmierci. Jego najwyższym czynem jest dobrowolne, świadome przy­ jęcie śmierci dla spełnienia obowiązku - innymi słowami - męczeń­ stwo. Bezpośrednio po nim idą waleczne czyny żołnierskie - przy czym tradycja katolicka zwykła męczennikami nazywać także żołnie­ rzy poległych w obronie słusznej sprawy na wojnie. Gdy nie ma niebezpieczeństwa śmierci, w rachubę wchodzą inne, mniejsze cnoty: odwaga cywilna, śmiałość, wytrwałość, cierpliwość, dobrze znane, ale znacznie mniej rozpowszechnione w praktyce między chrześcijanami, niż by być powinny. Nie możemy im poświęcać tutaj dłuższych wywodów. Natomiast słowo powiedzieć wypada o cnocie honoru, ściśle z tą grupą związanej. Cnota ta sprawia, że człowiek posiada wysoką cześć dla ideału etycznego, który nosi w swojej duszy, ma głębokie prze­ świadczenie, że jest powołany do wielkich rzeczy i wskutek tego brzydzi się wszystkim, co moralnie małe. Cnota ta znana była już w starożytności i wielki myśliciel grecki Arystoteles opracował bardzo szczegółowo jej ideał; ale starożytni poganie uważali -

73 O charakterze

i uważać musieli - że jest to cnota wybranych, szlachty, mędrców, bogaczy, nie ideał dla każdego człowieka, skoro nie każdy był w świetle ich poglądu na świat powołany do wielkich rzeczy. Inaczej przedstawia się sprawa dzisiaj, gdy Chrystus Pan nauczał nas, że każdy bez wyjątku powołany jest do nieskończonej pod względem wielkości sprawy, do osiągnięcia pełni nadprzyrodzonego charakteru i zjednoczenia z Bogiem. Poczucie tego powołania do bardzo wiel­ kich rzeczy, związane z nim poczucie godności osobistej, powagi i niechęć mieszania się do małostkowych sporów ludzkich, powinny być cechą każdego, kto jest uczniem Chrystusa Pana na serio. Jak pogodzić naukę o cnocie honoru z powszechnie znaną chrze­ ścijańską nauką pokory? Pozornie zachodzi między nimi sprzeczność - ale tylko pozornie. W rzeczy samej honor skłania nas do stawiania sobie wysokich celów moralnych i ciągłej pamięci na olbrzymią godność z tego celu płynącą; natomiast pokora jest po prostu trafną oceną swojej wartości, skłaniającą do tego, aby nie uważać się za mądrzejszego od profesora, kiedy się jest tylko uczniem, ani za świętszego od św. Pawła, kiedy się zaczęło dopiero sylabizować alfa­ bet doskonałości chrześcijańskiej, ani za większego bohatera od het­ mana Żółkiewskiego, kiedy cały nasz dorobek bojowy obejmuje zaledwie kilka potyczek czy bitew. Skłania ona zarazem do widzenia w bliźnim tych istotnych zalet, które spaczona przez grzech pierwo­ rodny dusza ludzka nierada widzi. To wszystko wydaje się nad­ zwyczaj proste, ale w praktyce napotyka na ogromne trudności - bo pokora ma siedzibę nie w rozumie, ale w woli i aby być naprawdę pokornym, tj. uznawać istotnie posiadane wady i nie przypisywać sobie nieposiadanych zalet, nie wystarczy inteligencja, lecz potrzeba charakteru. Uwaga praktyczna: pokora nie polega na mówieniu źle o sobie, ale na niemówieniu o sobie, niewysuwaniu się na pierwszy plan itd. Jej skutki są w wielu wypadkach podobne do skutków hono­ ru, a w żadnym wypadku z nim nie kolidują. Przesąd o sprzeczności między tymi dwoma cnotami pochodzi stąd, że „ h o n o r e m ” nazywa się, niestety, bardzo często rodzaj głupkowatej pychy, nie mającej z głębokim poczuciem honoru nic wspólnego.

74 Dzieła zebrane - Etyka

9. Cnota umiarkowania Ostatnia grupa cnót, zwanych ogólnie „umiarkowaniem”, wnosi do uczuciowego życia człowieka powściągliwość i umiar w korzystaniu z przyjemności. Warto zauważyć, że zadaniem tych cnót nie jest ani zabicie zmysłów, ani stworzenie skłonności do zupełnego wyrze­ czenia się wszelkiej przyjemności, ale właśnie wprowadzenie do tej dziedziny zgodnego z rozumem i prawem etycznym umiaru. Umiar­ kowanie leży więc, jak i inne cnoty naturalne, w środku między dwo­ ma wadami, choć, jak już powiedzieliśmy, bliżej niedomiaru niż nadmiaru. Ogólną zasadą obowiązującą w tej dziedzinie jest używanie przyjemności tylko w związku z obowiązkami, do których zostały one przez przyrodę przywiązane. Tak np. należy używać przyjemności jedzenia o tyle tylko, o ile samo jedzenie jest potrzebne do zdrowia; ciężko grzeszyli zatem starożytni Rzymianie, którzy po jedzeniu powodowali wymioty, aby móc jeść ponownie. Równie ciężko grze­ szą przeciw umiarkowaniu stosujący środki antykoncepcyjne, gdyż korzystają z przyjemności związanych z życiem płciowym, a wyklu­ czają związane z nim obowiązki. Podobnie ma się rzecz z wszelką rozrywką, która jest dopuszczalna, ale o tyle tylko, o ile jest potrzebna do odprężenia i lepszej pracy. Cnoty z grupy umiarkowania sprawiają, że człowiek posiadający je nie potrzebuje siłą woli narzucać sobie owego prawa, ale ma tak wy­ chowane uczucia, że podporządkowują się one bez walki rozkazom prawej woli. Dwie główne cnoty z tej grupy noszą nazwę wstrzemięźliwości (w jedzeniu i piciu) oraz czystości. Prócz nich istnieje wiele pokrewnych cnót o mniejszym znaczeniu, spośród których wymienimy tylko eutrapelię, cnotę skłaniającą do celowego i umiarkowanego korzystania z rozrywek. Grzeszy się przeciw tej cnocie dwojako: bądź (i z reguły ciężej) przez przesadę (zbyt wiele czasu poświęcanego rozrywce), bądź przez niedomiar, zbytnią i szkodliwą abnegację. Nie jest więc ideałem wieczny mruk i odludek, uciekający, ze szkodą dla własnej

75 O charakterze

pracy i zdrowia, od wszelkiej zabawy, ale człowiek opanowany, który używa rozrywki w miarę. Wzmianką o tej właśnie małej cnocie, ale przecież cnocie, koń­ czymy nasz szkic nauki o charakterze naturalnym, aby podkreślić, jak dalece jest on właśnie ludzkim, pełnym charakterem, a nie jedno­ stronnym rozwinięciem pobożności. Rzecz jasna, że ideał chrześcijań­ ski jest wyższy od omówionego tutaj ideału ludzkiego, że wymaga więcej; nie dzieje się to jednak nigdy tak, by zaprzeczał w czym­ kolwiek zasadom tutaj wygłoszonym: bo nie można być dobrym chrześcijaninem, jeśli się nie jest dobrym człowiekiem. Jakże się to więc dzieje, że nie-katolicy przewyższają niekiedy gorliwych katolików pod tym czy innym względem? Odpowiedź jest prosta: nie można wprawdzie bez pomocy łaski osiągnąć obecnie, po grzechu pierworodnym, pełni nawet ludzkiego, naturalnego charak­ teru; ale zasadniczo poszczególne jego składniki, cnoty przyrodzone, wychowuje się tylko pracą, przy czym Bóg wkracza wydatniej ze swoją pomocą dopiero wówczas, gdy człowiek dał już dowody, że chce i umie pracować. Nic więc dziwnego, że wyżej stoi pod tym względem poganin, który (pomijając już fakt, że mógł mieć lepsze dane naturalne) pracował usilnie od lat nad samowychowaniem, niż mierny katolik, ograniczający swoje życie etyczne do odmówienia paru modlitw i dość mechanicznego wysłuchania mszy niedzielnej o ile i tych obowiązków religijnych nie zaniedbywał. Winić więc o to nie należy naszej wiary, która od wieków podała nam niezrównane zasady wychowania charakteru, ale siebie. Ale bar­ dziej niż do obwiniania kogokolwiek, stwierdzenie naszych braków w tej dziedzinie powinno nas zapalić do podjęcia najważniejszej naszej sprawy: pracy nad charakterem.

O PATRIOTYZMIE

I. Definicja patriotyzmu Przedmiot patriotyzmu Istnieje dość zawiły spór na temat przedmiotu patriotyzmu, czyli znaczenia słowa „ojczyzna”. Spór ten nie tylko nie został rozstrzyg­ nięty przez Kościół, ale nawet nie ma odnośnie do niego zgodnego poglądu myślicieli katolickich. Jasnym tego dowodem jest ankieta 0 nacjonalizmie, przeprowadzona przez Vaussarda, z której okazuje się, że różni wybitni myśliciele katoliccy zakładają najróżniejsze pojęcia ojczyzny, z czego wtórnie wynikają najróżniejsze postawy wobec patriotyzmu. Wśród wielu kierunków, jakie można w Kościele wyśledzić, wyróżnimy i obierzemy kierunek reprezentowany przez myślicieli polskich, których najwybitniejszym przedstawicielem jest jeden z czołowych etyków katolickich współczesnej doby, o. Jacek Woroniecki O.P. Czynimy tak z następujących względów: 1) Myśliciele i pisarze polscy pierwsi doszli (obok Włochów) do skrystalizowania pojęcia narodu, w odróżnieniu od państwa, rasy 1 grupy językowej - wskutek czego naturalną jest rzeczą, że polska myśl katolicka jaśniej niż inne uświadamia sobie dzisiaj poprawne definicje i twierdzenia w tej dziedzinie. 2) Nie jest nam znana żadna inna katolicka teoria ojczyzny równie konsekwentna i wykończona jak teoria polska; na ogół zagadnienie

77 O patriotyzmie

jest u nie-Polaków w stadium zalążkowym i przedstawiane bywa dość chaotycznie. 3) Wreszcie, mając na celu zastosowanie tej teorii do patriotyzmu polskiego, wydało się najbardziej celowym wzięcie jej od polskich myślicieli, którzy niewątpliwie specyficzne potrzeby polskie lepiej od innych rozumieją i umieją steoretyzować, podczas gdy dyskusja jest wolna i każdemu wolno zajmować takie stanowisko, jakie mu się wyda najtrafniejsze. Nie potrzebujemy dodawać, że teorię tę uważamy sami za jedynie prawdziwą; autor niniejszych stronic pracował nad jej rozbudową w ciągu szeregu lat i w pełni przyjmuje odpowiedzialność za każdą jej tezę. Pojęcie ojczyzny Zgodnie z teorią polską, ojczyzna jest przedmiotem ontologicznie złożonym, choć etycznie prostym. Nie jest więc ojczyzną ani sam kraj (choć etymologia zdaje się to sugerować), sama grupa ludzka (np. grupa Polaków współczesnych), ani, tym bardziej, samo państwo pol­ skie, ani inne podobne przedmioty, ale to wszystko razem. Natych­ miast nasuwa się pytanie, pod jakim kątem widzenia jest ten zespół różnorodnych rzeczy i cech ujęty, gdy mówimy o miłości ojczyzny gdyż nie może ulegać wątpliwości, że cała komplikacja materialna ojczyzny nie zmniejsza w żadnym stopniu jedności formalnej patrio­ tyzmu. Chodzi więc o ustalenie cechy, która sprawia, że do tych wszystkich przedmiotów odnosimy się jako do jedności, jedną prostą postawą, zwaną patriotyzmem. Idąc za myślą św. Tomasza z Akwinu (u którego jednak wyraźnej teorii pod tym względem brak), kraj, gromadę ludzką, historię, kulturę itp. zwane „ojczyzną” ujmujemy, gdy o patriotyzm chodzi, pod kątem widzenia źródła naszego bytu, pojętego wszechstronnie, a więc za­ równo fizycznie jak i duchowo. Jesteśmy takimi jakimi jesteśmy, dlatego żeśmy się w takim kraju, klimacie, w takich warunkach bio­ logicznych i z takich rodziców urodzili, żeśmy się w takiej kulturze wychowali, że oddziaływały na nas zebrane w ciągu wieków i potęż-

78 Dzielą zebrane - Etyka

nie działające wpływy wszelkiego rodzaju, od fizyko-chemicznych do religijnych włącznie. Ojczyzna to zatem rzeczywiście coś podobnego do ojca czy matki i nie myli się tradycja wielu ludów, gdy ją „matką" nazywa ( m otherland). Prymat kultury Byłoby jednak błędem sądzić, że wszystkie wymienione czynniki odgrywają w etycznym pojęciu ojczyzny równą rolę: na pierwszym miejscu stoją i znakomicie przeważają nad innymi czynniki kultural­ ne. Można to udowodnić i empirycznie, i a priori. Empirycznie, przez wskazanie na wielu ludzi urodzonych poza granicami Polski, a jednak przyznających się całą duszą do polskości - albo na innych, którzy z obcych rodziców pochodzą, a jednak, żyjąc długo w Polsce, za Pola­ ków szczerze się zaczynają uważać. A priori rzecz jest również oczy­ wista, jeśli zważymy, że aczkolwiek człowiek nie jest tylko duchem, to jednak jest przede wszystkim istotą duchową i w jego życiu etycz­ nym główną rolę odgrywają czynniki duchowe - a więc kultura. Choć więc nie będzie to zupełnie ścisłe, możemy powiedzieć, że przyznanie się do określonej ojczyzny jest przede wszystkim przyznaniem się do pewnej kultury narodowej. Powiedzenie to jest w każdym razie znacznie trafniejsze niż np. formalistyczne określenie narodowości przez obywatelstwo (pospolite u Francuzów) i niż rasizm niemiecki, będący poza tym, w świetle wyników antropologii polskiej, teorią sprzeczną z wszelkimi danymi faktycznymi. Dwojakie podejście etyczne do ojczyzny Do ojczyzny tak pojętej podchodzić możemy dwojako: jako do czegoś bardzo nam bliskiego (ojcowskiego) i jako do pewnego narzę­ dzia i odblasku Boskiej chwały w świecie, z którym jesteśmy szcze­ gólnie związani. Te dwa podejścia opierają się z punktu widzenia katolickiego ostatecznie na tej samej podstawie, a mianowicie na miłości ku Bogu, którego nasza ojczyzna jest narzędziem i którego chwałę reprezentuje. Niemniej chodzi tu o dwie różne cnoty.

79 O patriotyzmie

a) Na pierwszej drodze mamy do czynienia z cnotą podobną do cnoty religii, miłości rodziców i wdzięczności. A mianowicie, chodzi 0 pewien obowiązek zaciągnięty przez nas wobec ojczyzny, której zawdzięczamy, pośrednio lub bezpośrednio, niemal wszystko czym jesteśmy: ideały, w które wierzymy, cnoty, które posiadamy, naszą kulturę estetyczną, nasze specyficzne zwyczaje, wychowanie, aż do cech biologicznych. Tak pojęta „miłość ojczyzny” jest poddziałem prawości, nie miłości właściwej i, oczywiście, obowiązuje w sposób podobny do pierwszej. b) Na drugiej drodze chodzi o zrządzenie woli Bożej, które uczyniło nas współodpowiedzialnymi za pewien odblask Boskiej świetności, przejawiający się we wszystkim, co ojczyzną nazywamy, a więc w krajobrazie, dziejach, tradycji, religii, obyczaju, nauce 1 sztuce ojczystej. Zgodnie z pierwszym przykazaniem miłości win­ niśmy bowiem „miłować Boga ze wszystkich sił naszych” - co oznacza według katechizmu „chwalenie Boga”, a więc szerzenie Jego chwały. Otóż znakomitą częścią chwały Bożej, za którą odpowiadamy na ziemi jest niewątpliwie wszystko co piękne i dobre wokoło nas i w nas - a w pierwszym rzędzie kultura ojczysta. Służba tej kulturze jest zatem wynikiem przykazania miłości Boga - i patriotyzm pod tym kątem widzenia ujęty jest cnotą pochodną w stosunku nie do sprawiedliwości, ale do miłości. Patriotyzm jako dział sprawiedliwości Jako dział sprawiedliwości, patriotyzm ma przede wszystkim sie­ dzibę nie w uczuciu, ale w woli: jest pewną sprawnością woli, pozwa­ lającą na energiczne i stosunkowo łatwe pełnienie obowiązku wobec ojczyzny. Nie jest on więc uczuciem - aczkolwiek uczucie patrio­ tyczne może walnie się przyczynić do jej należytego działania. Nie ten więc jest dobrym patriotą, kto ma najgorętsze uczucia patriotyczne, ale ten, kto potrafi najlepiej swój obowiązek patriotyczny spełnić, innymi słowami - ten, kto ma najsilniejszą po temu wolę. Istnieje jednak dwojaka różnica między sprawiedliwością pospo­ litą, tj. wymienną, a miłością ojczyzny.

80 Dzieła zebrane - Etyka

1) Podczas gdy w dziedzinie sprawiedliwości wymiennej dług jest zawsze ściśle określony (w zasadzie) i skończony, w dziedzinie patriotyzmu, podobnie zresztą jak gdy chodzi o religię i miłość rodzi­ ców, winniśmy drugiej stronie wszystko czym jesteśmy i nie potra­ fimy nigdy naszego długu w pełni spłacić - tak że jest on dla nas w pewnym tego słowa znaczeniu nieskończonym. 2) Podczas gdy kontrahent albo pokrzywdzony jest zawsze czymś zupełnie różnym od nas (jako taki), czymś obcym i zewnętrznym, w dziedzinie miłości częścią - analogicznie do sytuacji w religii i miłości rodziców, ojczyzny zachodzi stosunek części do całości: ojczyzna nie jest obcym kontrahentem, ale czymś większym od nas, czego jesteśmy tylko Nie wynika z tego, by obowiązki wobec ojczyzny nie posiadały mocy czysto prawnej, charakterystycznej dla sprawiedliwości - ale posiadają one równocześnie jeszcze inny charakter czegoś bardziej, jeśli wolno się tak wyrazić, intymnego, silniej związanego z naszą osobowością i, w konsekwencji (jak w braku innego wyrażenia mó­ wimy), świętszego - podobnie jak obowiązki wobec rodziców. Za­ strzec się należy, że wyrażenie „świętszy” nie jest ścisłe - gdyż świę­ tość jest wartością innego jeszcze, wyższego typu. Chodzi o wypo­ wiedzenie myśli, że wartość reprezentowana przez ojczyznę jest wartością wyżej cenioną niż np. wartość zwykłej uczciwości. Patriotyzm a sprawiedliwość uniwersalna Ze stanowiska katolickiego nie może być, oczywiście, mowy o takim patriotyzmie, który by nakazywał gwałcenie zasad sprawie­ dliwości uniwersalnej, należnej każdemu człowiekowi. Co więcej, stojąc na wyłożonym powyżej stanowisku, nie można nie uznać, że stosunek owej specjalnej sprawiedliwości, łączący nas z ojczyzną, posiada odpowiednik w sprawiedliwości tego samego typu, wiążącej nas z ludzkością jako całością, a ściślej z chrześcijaństwem i Europą. Zawdzięczamy niewątpliwie bardzo wiele tym większym od naszej ojczyzny źródłom: tak np. nie bylibyśmy, Polacy, tym czym jesteśmy, gdyby nie wysiłek myślicieli i artystów greckich, gdyby nie świętość misjonarzy włoskich i irlandzkich. Wyrwanie ojczyzny własnej z wię­

81 O patriotyzmie

kszej wspólnoty jest niewykonalne, gdyż traci ona przez to własny sens i oblicze. Rzecz przedstawia się tak, że kultura np. polska stanowi pewien odcień kultury chrześcijańskiej, odcień niewątpliwie świetny i ważki, ale pozbawiony sensu bez podstawy ogólnej. Niemniej więzy sprawiedliwości łączące nas z ojczyzną są ściślej­ sze, podobnie jak więzy miłości rodzinnej ściślej obowiązują niż więzy np. koleżeństwa czy dalekiego pokrewieństwa. Sprawiedliwość wymaga od nas więcej w stosunku do ojczyzny niż do innych, choć nie znosi bynajmniej obowiązków wobec innych. Patriotyzm a miłość uniwersalna Podobnie przedstawia się położenie w dziedzinie miłości. Zgodnie z przykazaniem miłości Boga winniśmy miłować Go we wszystkim co piękne i dobre, gdziekolwiek byśmy je znaleźli, i patriotyzm połą­ czony z nienawiścią obcej kultury jest oczywiście z punktu widzenia katolickiego nonsensem, gdyż przeczy zasadzie, na której sam jest oparty. Ale tutaj także istnieje odwieczna nauka o stopniach miłości. Odnośnie do ludzi wiemy wszyscy, że winniśmy bardziej miłować dziecko własne niż brata, bardziej brata niż sąsiada, bardziej sąsiada niż obcego, bardziej rodaka niż cudzoziemca. To samo dotyczy także odblasku chwały Bożej w kulturze narodowej i innych składnikach ojczyzny. Choć wszystko winniśmy miłować co dobre i piękne, ist­ nieje ścisły obowiązek większej miłości ku tym rzeczom i cechom, które zrządzeniem Opatrzności stały się naszym ściślejszym udziałem. I tu więc miłość ojczyzny, nie znosząc miłości uniwersalnej, każe nam bardziej miłować własną ojczyznę niż cudzą. Pierwszeństwo ojczyzny Nasuwa się tutaj pozornie trudne pytanie: dlaczego właśnie ojczy­ znę miłujemy i każemy miłować bardziej niż inne wspólnoty, szersze, albo mniejsze. Gmina jest wspólnotą mniejszą od ojczyzny, a jednak interes gminy winien, według przyjętych obecnie powszechnie norm, ustąpić interesowi ojczyzny - co więcej, nawet interes rodziny każe normalne polskie sumienie poświęcić interesowi Polski. Podobnie

82 Dzieła zebrane - Etyka

Europa jest wspólnotą większą niż Polska, a jednak nigdy sumienie nie żąda od nas zapomnienia, o interesach polskich na rzecz europejskich. Nasuwa się pytanie, czy owa norma moralna ma uza­ sadnienie, a jeśli tak, to jakie. Wypada tutaj najpierw powiedzieć, że zagadnienie postawione abstrakcyjnie nie ma sensu, gdyż niemal każda ojczyzna odgrywa wżyciu jednostek odmienną rolę niż jakakolwiek inna. Sens ma natomiast pytanie, czy w owym długim szeregu różnych wspólnot istnieje zawsze taka, która posiada pewien prymat nad innymi i dlaczego. Otóż wydaje się, że niewątpliwie tak jest: a mianowicie wydaje się, że kultura, najważniejszy składnik ojczyzny, jest zawsze dziełem pewnej określonej jednostki terytorialnej i społecznej, która jako taka znacznie większych nabywa praw do naszej służby niż pozostałe. W Polsce taką jednostką niezmiernie przewyższającą inne swoim znaczeniem kulturalnym, a więc i wpływem na to, czym je­ steśmy i, co za tym idzie, prawem do nas - jest Polska jako całość. To czym jesteśmy duchowo (a to jest czynnik w człowieku najważ­ niejszy), jest w znacznej mierze jej zasługą; żadna rodzina, gmina, dzielnica, a także - zdaniem piszącego te słowa - Europa jako całość, nie mogą się równać z nią wpływem. Stąd istnieje prymat miłości ojczyzny przed innymi miłościami, pomijając już względy specjalne występujące w etyce wojennej, o których tutaj pisać nie możemy. Wypada jednak zaznaczyć, że ojczyzna jest już z wymienionych względów przedmiotem skończonym w czasie i prawdopodobnie przyjdzie czas, w którym jej miejsce zajmą inne, być może większe, być może mniejsze, przedmioty. Obecnie jednak, w Polsce, o prymacie ojczyzny nad innymi przedmiotami miłości wątpić nie można i bodaj długi czas upłynie, nim cokolwiek się w tym położeniu zmieni. Przyznanie się do ojczyzny Do kogo stosują się sformułowane powyżej normy etyczne? To jest, innymi słowami, kto grzeszy, o ile inną miłość stawia ponad miłość np. Polski?

83 O patriotyzmie

Teoretycznie odpowiedź jest prosta: ten, kto jest Polakiem, tj. czyja osobowość została ukształtowana przez Polskę. Niestety, w pra­ ktyce nie zawsze można to określić wystarczająco jasno, i prawnicy, z braku tej jasności, nigdy prawdopodobnie nie zgodzą się na wpro­ wadzenie do prawa nawet pojęcia ojczyzny. Są wprawdzie liczne wypadki, gdzie nie może ulegać wątpliwości, że dany człowiek obowiązki wobec tej czy innej ojczyzny posiada. Tak np. człowiek 0 polskim nazwisku, mający polskich rodziców, wychowany w Polsce 1którego językiem potocznym jest język polski, posiada niewątpliwie wszystkie obowiązki Polaka - i gdyby zaparł się polskości, grzeszyłby (prawdopodobnie nawet śmiertelnie), a to dlatego, że nie chciałby spełniać obowiązków wyraźnie na nim ciążących z tytułu wycho­ wania i urodzenia. Ale bywają wypadki mniej jasne, w których decy­ dować musi przyznanie się do danej narodowości. Nie wynika z tego jednak, by owo przyznanie się zależało od wolnego wyboru. Przynależność do określonej ojczyzny jest pewnym zobowiązaniem wobec dawcy życia i kultury, opartym na pewnych zależnościach faktycznych (urodzeniu, wychowaniu itp.) - z drugiej strony przejawia się w strukturze psychicznej, która określa, że dany człowiek jest Polakiem np. a nie Niemcem. Akt woli nie może zmienić ani owej zależności faktycznej, ani posiadanej struktury du­ chowej, a mianowicie cech charakteru, zrozumienia dla pewnych wartości, nabytego obyczaju itp. Wobec tego akt zerwania z własną ojczyzną jest etycznie fałszywy czyli grzeszny: stanowi jednostronne zerwanie zobowiązań ciążących na człowieku - jest w dziedzinie sprawiedliwości prostą nieuczciwością (odmową spełnienia obo­ wiązku), a w dziedzinie miłości czymś jeszcze gorszym, co opinia publiczna piętnuje słusznie jako podłość. Wynika stąd wniosek, że władza ojczysta ma prawo karać renega­ tów i, w razie gdyby występowali przeciw własnej ojczyźnie, trakto­ wać ich jako zdrajców.

84 Dzieła zebrane - Etyka

Patriotyzm czy religia Wypada jeszcze rozważyć stosunek patriotyzmu do religii, gdyż pod tym względem panuje wiele nieporozumień. Słowo „religia” posiada co najmniej dwa, różne znaczenia: z jednej strony, w sensie szerszym, religia obejmuje wszystko co dotyczy naszego stosunku do Bóstwa - a więc także pogląd na świat, miłość itp.; w drugim ciaśniej szym znaczeniu, „religią” nazywamy pewien poddział cnoty sprawie­ dliwości, skłaniający do oddawania Bogu należnej Mu czci. 1) Jeśli mowa o religii w sensie szerszym, przeciwstawianie jej patriotyzmowi nie ma oczywiście sensu, gdyż cnota patriotyzmu jest jedną z cnót nakazanych przez religię (chrześcijańską) - a jej uzasad­ nienie etyczne opiera się, jak widzieliśmy, na zasadach miłości Boga. Patriotyzm jest częścią religii w tym szerszym znaczeniu, podobnie jak miłość bliźniego czy zwykła uczciwość. 2) Natomiast, jeśli mowa o religii jako o cnocie specjalnej, różni się ona, oczywiście, od patriotyzmu, tak jak różni się od niego np. miłość rodziny. Różnica jest zasadnicza, gdyż przedmiotem religii jest sam kult Boga, podczas gdy patriotyzm ma za przedmiot stworzenie, a mianowicie ojczyznę. Stąd mieszanie patriotyzmu z religią jest ubóstwianiem stworzenia i jako takie może mieć charakter bałwo­ chwalstwa. Wynosząc patriotyzm na poziom religii nie podnosi się go, ale, przeciwnie, poniża - bo poderwanie innej wartości, wyższej, musi w konsekwencji prowadzić do zniszczenia porządku wartości w ogóle. 3) Skądinąd religia jako cnota i jej przejawy (kult) są składnikiem kultury narodowej i jako takie objęte są patriotyzmem. Tak np. nasze polskie nabożeństwo majowe, nasze obrzędy wielkanocne itp. są niewątpliwie częścią składową kultury polskiej - i pielęgnować je należy nie tylko jako przejawy religii, ale także jako składniki naszej ojczyzny.1 1 N aw iasem m ów iąc, z ostatniej tezy w ynika, jak dalece niesłuszne są zarzuty stawiane niekiedy, że duchow ieństw o za m ało zajmuje się sprawami społecznym i, politycznym i itp. A m ianow icie różni ludzie pow ołani są do pielęgnow ania różnych dziedzin kultury ojczystej - artyści sztuki, uczeni m yśli, a duchowni religii.

85 O patriotyzmie

II. Deontologia patriotyzmu Obowiązek tworzenia cnoty Cnota patriotyzmu, jak każda cnota, domaga się przede wszystkim własnego rozwoju. A mianowicie, jeśli jakaś cecha charakteru jest doskonałością etyczną, każdy człowiek ma ścisły obowiązek dążenia do jej rozwoju w sobie - w myśl ewangelicznego przykazania ,3ądzcie doskonałymi, jak Ojciec wasz niebieski doskonałym jest”. Miłość ojczyzny nie może stanowić pod tym względem wyjątku: każdy z nas winien dołożyć wszelkich starań, aby cnota patriotyzmu w nim rosła i wzmagała się przez całe życie. Temu podstawowemu obowiązkowi patriotyzmu poświęcamy trzecią, wychowawczą część naszej rozprawki - podkreślając w tym miejscu tylko, że zaniedbanie pod tym względem jest przewiną, za którą przyjdzie kiedyś przed sądem Boskim odpowiedzieć. Obowiązek samowychowania narodowego Od powyższej normy różni się, aczkolwiek ściśle jest z nią zwią­ zana, zasada głosząca, że każdy ma obowiązek rozwijać i potęgować w sobie kulturę ojczystą. Normę tę - mało niestety znaną - łatwo jest uzasadnić, a mianowicie na gruncie powyżej omówionego podejścia do patriotyzmu jako postaci miłości Bożej. Powiedzieliśmy, że oj­ czyzna reprezentuje pewien odcień Boskiej chwały, za którego rozwój i promieniowanie jesteśmy z mocy zrządzenia Opatrzności współod­ powiedzialni. Jest wolą Boga, aby blask Jego chwały w wielorakich postaciach ojczystych szerzył się i potęgował w świecie - przy czym nie ulega wątpliwości, jak już powiedziano, że np. Polak jest wobec Boga odpowiedzialny za ów specyficzny odcień tej chwały, który nazywa się kulturą polską. Powiemy zaraz, że posiadamy także obo­ wiązki zbiorowe wobec tego odcienia - ale zaczynać trzeba oczy­

N ajlepszą służbą ojczyźnie, jaką pełnić m ogą duchow ni, jest służba podstawow em u składnikowi kultury ojczystej, którym jest ojczysta religia.

86 Dzieła zebrane - Etyka

wiście od siebie i starać się, aby świetność Boska w owym naszym odcieniu jak najwspanialej jaśniała w nas samych. Nie ma zresztą innej drogi ku spełnieniu ogólnej zasady dosko­ nałości - bo doskonałość ludzka, nakazana nam przez Chrystusa Pana, nie istnieje nigdzie w oderwaniu, ale jest zawsze ubrana w odcień ojczysty. Tak jest z obyczajem, ze sztuką, z religią nawet, która za­ chowując swoją uniwersalność wiary, hierarchii i kultu, posiada wszę­ dzie specyficzne zabarwienie narodowe. Stąd miłość ojczyzny nakazuje niewątpliwie pielęgnowanie w so­ bie ojczystej kultury. Jest ono konieczne także jako podstawa do czynu zbiorowego - ale nawet niezależnie od tego sam fakt, że ktoś jest np. Polakiem, stanowi uzasadnienie wymogu moralnego, aby rozwijał w sobie polskość. Wiedza o ojczyźnie Otóż, aby móc kulturę ojczystą w sobie rozwijać, trzeba ją przede wszystkim znać. Wynika stąd ścisły obowiązek nieszczędzenia zacho­ dów celem poznania, i to jak najlepszego poznania, wszystkich wartościowych składników kultury ojczystej i ojczyzny jako całości. Wypada więc starać się poznać swój kraj już nawet pod względem geograficznym i krajobrazowym - tym bardziej jego dzieje i wielkie twory jego ducha, zawarte głównie w pismach myślicieli, uczonych i artystów. To wszystko jednak razem nie wystarczy jeszcze do takie­ go poznania ojczyzny, jakie jest wymagane przez etykę: potrzebne jest poza tym bezpośrednie poznanie - przez życie - żywego obyczaju, myśli i religii ojczystej. Nawiasem mówiąc, obowiązek umożliwienia jak najgłębszej znajomości ojczyzny przez wszystkich ciąży na ludziach kierujących sprawami ojczystymi. Ale istnieje także czysto indywidualny obo­ wiązek wiedzy dla siebie samego u każdego z nas, za którego spełnie­ nie jesteśmy wszyscy odpowiedzialni.

87 O patriotyzmie

Charakter ojczysty Wiedza jest jednak tylko częścią kultury ojczystej. Mamy obo­ wiązek wychowywać w sobie i rozwijać także inne jej składniki przede wszystkim charakter zgodny z zasadami wypielęgnowanymi przez naszą ojczyznę. Charakter ten tworzy się wprawdzie częściowo sam, dzięki wpływowi otoczenia itp. - ale człowiek świadomy współpracuje z tymi wpływami i działa celowo, tam zwłaszcza, gdzie - jak na emigracji - istnieje obawa, że specyficzne cechy ojczyste zostaną wyparte przez działanie obcych kultur. Wypada podkreślić, że Polska znajduje się pod tym względem od dawna w bardzo niekorzystnym położeniu na skutek rozbiorów i licznych emigracyj - tak że obowiązek świadomej i celowej pracy nad utrzymaniem w sobie naszego charakteru narodowego jest dla nas Polaków jeszcze ściślejszy. Obowiązki wobec całości Obowiązki patriotyczne wobec samego siebie nie wyczerpują oczywiście całej deontologii miłości ojczyzny. Kultura ojczysta jest tworem ojczyzny jako całości - istnieje zatem obowiązek takiego działania, aby mogła ona jako całość istnieć, działać jak najsku­ teczniej i rozwijać tę kulturę. Co więcej, zarówno sprawiedliwość, jak i miłość domagają się, aby jednostka ponosiła na rzecz ojczyzny ofia­ ry osobiste. Dadzą się one uszeregować w następujący zespół norm: 1) . Istnieje obowiązek takiego działania, aby ojczyzna mogła istnieć i żyć pomyślnie. Wynika stąd zasadniczy obowiązek patrio­ tyczny interesowania się tak zwaną polityką, tj. po prostu sprawami ojczystymi, gospodarką i życiem ojczyzny. W pewnych okresach (np. w czasie pełnienia służby wojskowej), może nie być wskazane czynne zajmowanie się polityką, ale zainteresowanie się nią jest nie tylko prawem, lecz i obowiązkiem każdego. 2) Istnieje obowiązek wspomagania całości własnymi siłami (pracą, pieniędzmi itp.) - przy czym ojczyzna może dochodzić tego prawa siłą (jako że patriotyzm oparty jest na sprawiedliwości). W za­

88 Dzieła zebrane - Etyka

sadzie nie ma granic pod tym względem: sprawa ojczyzny jest sprawą o tyle ważniejszą i etycznie wyższą od interesu jednostki, że ta ostat­ nia może być powołana, o ile dobro ojczyzny tego wymaga, do oddania wszystkiego co posiada i całej swojej pracy - oczywiście tylko w razie skrajnej potrzeby i zgodnie z zasadami równomiernego rozdziału ciężarów itp. 3) Istnieje wreszcie obowiązek poświęcenia życia dla ojczyzny, o ile tego zajdzie potrzeba. A mianowicie, wbrew temu co twierdzą niektórzy pacyfiści, życie ludzkie nie jest bynajmniej najwyższą wartością - i dobra reprezentowane przez ojczyznę są z reguły wartościami wyższymi. Skądinąd pod względem doczesnym człowiek jest tylko częścią społeczeństwa i winien się poświęcić, tak jak rękę poświęca się dla ratowania życia całości. Obowiązek toczenia wojny Z ostatnim punktem łączy się obowiązek toczenia wojny w obronie zagrożonej ojczyzny. A mianowicie, będąc odpowiedzialni za wysokie wartości duchowe (odcień kultury) zagrożone przez obcych, znajdujemy się w położeniu podobnym do położenia opieku­ na małoletnich, na których życie dybie złoczyńca. Wszelkie powoły­ wanie się w tej sprawie na Kazanie na górze Chrystusa Pana jest non­ sensem, gdyż w Kazaniu na górze chodzi o dobro własne, a nie o dobra cudze: nikt, w rzeczy samej, nie ma prawa zrzekać się obrony dóbr powierzonych mu w opiekę - zwłaszcza dóbr tej miary, jakimi są cechy kultury ojczystej i możności ich pielęgnowania. Stąd w obronie ojczyzny nie tylko wolno, ale ma się obowiązek toczyć wojnę, o ile nie ma innych środków obrony. Ubocznie warto wspomnieć, że skoro wolno wymagać dla obrony ojczyzny życia jej obywateli, tym bardziej wolno używać śmiercio­ nośnej broni przeciw najeźdźcy, podobnie zresztą, jak używa się zgodnie z etyką chrześcijańską, miecza katowskiego na złoczyńców. Ci, którzy temu prawu przeczą w imię piątego przykazania, powinni sobie uprzednio przeczytać odnośny ustęp Biblii w kontekście, aby uniknąć kompromitującego dyletantyzmu.

89 O patriotyzmie

Obowiązek promieniowania kulturą ojczystą Powyższa zasada dotyczy wojny obronnej - bo, oczywiście, nie wolno nikomu siłą odbierać jego własnej kultury i jej podstawy, niepodległości, a więc toczyć wojen najezdniczych. Nie wynika stąd jednak, by istniał obowiązek zaniechania próby rozpowszechnienia własnej kultury drogą pokojową - istnieje nawet obowiązek prze­ ciwny: każdy z nas ma obowiązek dokładania starań, by kultura zleco­ na jego ojczyźnie promieniowała jak najszerzej. Obowiązek ten istnie­ je najpierw dlatego, że kultura ta jest pewnym dobrem, które jako takie winno być zaniesione wszędzie, gdzie może być przyjęte - a po wtóre dlatego, że przy pokojowej konkurencji wielu kultur niewąt­ pliwie wszyscy skorzystają, jako że najlepsze elementy przyjmą się i zwyciężą, nastąpi wymiana dóbr, podnosząca poziom ogólny. Nie trzeba bowiem sądzić, że wszystkie kultury ojczyste posiadają pod każdym względem jednakową wartość. Przekonaniem piszącego jest np., że w dwóch przynajmniej dziedzinach obyczaju - a miano­ wicie w dziedzinie poszanowania wolności (mimo pewnych pozorów w czasach ostatnich, istotnie pod tym względem niedobrych) i w dzie­ dzinie miłości ojczyzny, Polacy znacznie przewyższają wiele naro­ dów. Są przy tym kultury tak niskie (pogańskie np.), że dla danych narodów światło naszej kultury narodowej jest oczywistym dobro­ dziejstwem. Trzeba jednak raz jeszcze podkreślić, że promieniowanie to ma mieć charakter pokojowy, właściwy prawdziwej kulturze duchowej, która „bierze” ludzi swoją treścią, nie pałką żołdaka - bo ta może człowieka przestraszyć i poniżyć, ale nie podnieść. Takie promie­ niowanie pokojowe kulturą ojczystą jest obowiązkiem patriotycznym.

90 Dzieła zebrane - Etyka

III. Pedagogika patriotyzmu Wychowanie umysłu

Wspomnieliśmy powyżej o obowiązku pogłębiania swojej wiedzy o ojczyźnie; jest to obowiązek istniejący niezależnie od celów samowychowawczych - ale zasada obowiązująca nas do potęgowania cnoty patriotyzmu daje tej normie nową podstawę. A mianowicie, rządzi tu zasada scholastyczna nihilappetitum nisi praecognitum: ni można pragnąć, jeśli się go nie zna. Zasada ta, uniwersalna w etyce, ma oczywiście zastosowanie do patriotyzmu: kto chce swoją ojczyznę kochać, musi ją poznać - i im lepiej ją pozna, tym głębiej - caeteris paribus - będzie ją kochał. Aby jednak poznanie ojczyzny dało pożądany wynik, musi być poznaniem wielkich i pięknych stron jej dziejów i kultury. Toteż na­ cisk musi być położony na te właśnie strony. Jakaż korzyść może przyjść naszemu patriotyzmowi np. ze studium hańby Targowicy albo klęski pod Piławcami? Co za pożytek dać może badanie rozwiązłego życia tego czy innego znakomitego skądinąd człowieka przeszłości? Natomiast poznanie arcydzieł naszego piśmiennictwa, życiorysów naszych wielkich żołnierzy i świętych, przebiegu wielkich kampanii z czasów świetności Rzeczypospolitej, będzie pokarmem dla uczucia patriotycznego, a pośrednio i dla samej cnoty patriotyzmu. Nabywanie wiedzy o ojczyźnie winno więc być planowane i kie­ rowane jasno nakreślonym celem, którym jest poznanie jej świetności. „ Odbrązownictwo

”

W ostatnich latach przed wojną rozpowszechnił się zwyczaj tzw. odbrązowywania, tj. grzebania w życiu ludzi uchodzących za wielkich Polaków, celem wykazania, że byli oni mali i mami. Praktyka ta przyniosła ogromną szkodę patriotyzmowi i musi być ze stanowiska etyki napiętnowana jako czynność przestępcza. Nie jest wprawdzie złem, jeśli uczeni starają się wydać obiektyw­ ny sąd o wszystkich stronach, zarówno dobrych jak i złych własnej

91 O patriotyzmie

ojczyzny, ale złem jest zasadnicza tendencja do obdzierania jej z blasku cnoty i chwały, gwoli zaspokojenia głodu sensacji u tłuszczy. Pisarze, którzy postępują w ten sposób, podobni są do synów roz­ głaszających publicznie hańbę własnej matki - i jak oni winni być sądzeni przez uświadomioną etycznie opinię. Człowiek zdający sobie sprawę z elementarnych zasad pedagogiki patriotyzmu będzie takiej literatury systematycznie unikał, jako groź­ nej dla jego własnego poziomu etycznego. Zasada indeksu Wygłoszona powyżej norma zbliżona jest do katolickiej zasady indeksu, zabraniającej wiernym - bez względu na wykształcenie i po­ ziom moralny - czytywania pism przeciwnych wierze i moralności. Zasada ta została obecnie uznana przez wszystkie państwa walczące, które zakazują albo przynajmniej odradzają swoim obywatelom czytania prasy nieprzyjacielskiej itp. Pospolita odpowiedź, którą się słyszy w tej sprawie: „to jest dobre dla ciemnego tłumu, ale nie dla mnie, który jestem człowiekiem inteligentnym”, jest tylko nader kompromitującym dowodem braku orientacji u tych, którzy ją wygłaszają. A mianowicie, (1) inteligencja, a tym mniej wykształcenie, nie ma nic wspólnego z mocą moralną: są ludzie zupełnie niewykształceni, ale moralnie znacznie mocniejsi od wielkich uczonych, (2) nauka nowoczesna (psychoanaliza) udowod­ niła niezbicie, że w duszy ludzkiej nic nie ginie, i że każdy element, jakkolwiek by był w chwili wchłonięcia wzgardzony, zapada w pod­ świadomość, skąd działa - i to bardzo skutecznie - na bieg życia świadomego, utrudniając nieraz wydatnie spełnienie obowiązku. Patriotyzm jest jedną z cnót, która wymaga dość surowego stosowania zasady indeksu - a mianowicie zabronienia sobie wchła­ niania treści pism, mów, audycji itp. poniżających naszą ojczyznę, a także występujących - np. w imię interesu międzynarodówek przeciw samym zasadom patriotyzmu.

92 Dzieła zebrane - Etyka

Wychowanie wyobraźni Obok nabycia wiedzy, niezmiernie ważnym czynnikiem w rozwoju patriotyzmu jest wychowanie wyobraźni. Celem pracy w tej dziedzi­ nie jest dostarczenie naszej pamięci wielu żywych i silnych wyo­ brażeń rzeczy, zjawisk itp. kojarzących się z uczuciem patriotycznym. Jest mianowicie rzeczą znaną, że uczucie idzie zawsze za wyobraźnią i im lepiej wyposażona wyobraźnia, tym z reguły silniejsze będzie uczucie. Znakomitym środkiem do wyposażenia wyobraźni w po­ trzebne obrazy jest literatura piękna, działająca na nią bezpośrednio: trudno np. przesadzić rolę, jaką w tej dziedzinie spełniły powieści Henryka Sienkiewicza - i zupełnym nieporozumieniem jest, zdaniem piszącego, żądanie usunięcia tych powieści ze szkoły. Człowiek świadomy praw patriotyzmu i mechaniki działania psychiki ludzkiej, winien nie tylko domagać się, by tego rodzaju literatura była jak najszerzej dostępna szerokim masom ojczystym, ale także dbać, aby i sam z niej stale korzystał.2 Literatura piękna nie jest zresztą jedynym środkiem jakim rozpo­ rządzamy w tej mierze. Samo poznanie krajobrazu, zabytków sztuki, udział w uroczystościach religijnych ojczystych itd. wzbogaca naszą wyobraźnię i przyczynia się do osiągnięcia celu. Normą negatywną związaną z tą sprawą jest zakaz zapełniania pamięci obrazami, które kojarzą się z uczuciami przeciwnymi miłości ojczyzny. Zasadę indeksu stosuje się do nich oczywiście w wyższej jeszcze mierze, niż gdy chodzi o elementy rozumowe.

2

/

/

Szczególną uwagę n ależy zw rócić na poznanie życiorysów w ielk ich patriotów, a także ich pism em , słow em i życiem w yrażonych poglądów na obow iązki w obec ojczyzny. P ożyteczne są tutaj postacie fikcyjne (jak np. Sienkiew iczow ski Skrzetuski czy W ołodyjow ski) ale na pierw szym m iejscu wypada postaw ić osobistości historyczne. Jest np. gorszącym nieporozum ieniem , je ś li w ykształcony Polak nie zna bliżej życia i pism takiego hetmana Ż ółkiew skiego, który, naw iasem m ów iąc, jest, zdaniem p iszącego, jednym z najpiękniejszych w zorów patriotyzmu, jakie w ogóle znam y w dziejach.

93 O patriotyzmie

Wychowanie uczuć Uczucia idą, jak powiedzieliśmy, za wyobraźnią - ale samo szkolenie wyobraźni nie jest jedynym środkiem do ich rozwoju. Można je ćwiczyć poza tym wprost, przez wywoływanie potrzebnych uczuć w określonych odstępach czasu, a niedozwalanie na powsta­ wanie przeciwnych. W dziedzinie patriotyzmu środek ten stosowany jest powszechnie w tzw. uroczystościach narodowych, w pieśni i za pomocą symboli. Wystarczy nam w tym miejscu zwrócić uwagę, że to wszystko, w przeciwieństwie do aktów religijnych, nie ma wartości samo w sobie, ale jest jedynie narzędziem do wywoływania pewnych uczuć. O ile mianowicie spowiedź np. jest aktem wartościowym niezależnie od tego, jakie uczucia się z tym łączą - o tyle udział np. w akademii 3 Maja nie ma sensu, o ile nie wywołuje w nas pożąda­ nych uczuć. Wynika stąd, że uroczystości takie, aby były celowe, po­ winny być bardzo dobrze przygotowane, stosunkowo rzadkie i kró­ tkie, prowadzone celowo w ten sposób, by doprowadzić uczucie patriotyczne do możliwie najwyższego diapazonu. Na takie uroczystości wypada przychodzić w nastawieniu poważ­ nym, przygotowanym do wzięcia uczuciowego udziału w ich przebie­ gu - w szczególności pożądane jest śpiewanie pieśni patriotycznych i świadomie jak najpoprawniejsza postawa wobec symbolów ojczy­ stych (sztandaru narodowego itp.). Z całym naciskiem trzeba raz jeszcze powtórzyć, że żadna tzw. „inteligencja” nie zwalnia z tego obowiązku wobec samego siebie, bo uczucie każdy człowiek ma i każdy wychowywać powinien. Rola kierowników Postawa uczuciowa patriotyczna przenosi się nieraz na kie­ rowników spraw ojczystych jako na wtórny przedmiot danych uczuć. Jest to zupełnie uzasadnione odnośnie do osoby głowy państwa (króla czy prezydenta), który ostatnio przybrał niemal wszędzie charakteru symbolu ojczyzny.

94 Dzieła zebrane - Etyka

Trzeba jednak podkreślić, że tego rodzaju transfer bywa niebez­ pieczny i prowadzi do nieporozumień. W rzeczy samej, odnośnie do kierowników spraw ojczystych obowiązują zasady innej cnoty, różnej od patriotyzmu, choć pokrewnej, której z nią mieszać nie trzeba. Cnota ta dotyczy wartości mniejszych niż ojczyzna i działa tylko w imię norm patriotyzmu. Także stosunek obywatela do ojczyzny jest zasadniczo różny od jego stosunku do kierownika spraw ojczystych bo podczas gdy ojczyzna żąda od nas z reguły tylko świadczeń (jako nosicielka wyższych od nas wartości i nasze źródło bytu) - kierownicy spraw ojczystych mogą dawać także przywileje. Spaczona natura ludzka łatwo więc zaczyna wyżej stawiać kierowników spraw ojczystych, którzy są tylko sługami ojczyzny, ponad nią samą, albo przynajmniej odczuwa skłonność do oddawania im czci podobnej. Jest to oczywiste spodlenie, na które nie powinni nigdy pozwolić sa­ mi kierownicy. Fakt np., że na wszystkich wolnych ścianach Italii czytaliśmy „V il Duce” zamiast, jakby należało się spodziewać „V 1’Italia”, niewątpliwie dyskwalifikuje patriotyzm i samego przy­ wódcę faszyzmu i jego pochlebców. Nie znaczy to oczywiście, by kierownikom spraw ojczystych nie należał się, w imię patriotyzmu, wyższy szacunek niż innym obywa­ telom - ale jest to szacunek innego typu niż cześć należna ojczyźnie. W jednym tylko wypadku, a mianowicie gdy chodzi o osobę będącą głową państwa, która sama nie rządzi, ale jedynie reprezentuje ojczy­ znę, szacunek, jakim ją otaczamy, może przybierać, zgodnie z etyką, pewne cechy należne czci dla ojczyzny - podobnie jak rzecz się ma ze sztandarem lub z godłem ojczystym. Wychowanie woli Należy pamiętać, że nabywanie wiedzy, bogacenie wyobraźni, a nawet wychowanie uczuć jest tylko środkiem do właściwego celu, którym jest wychowanie samego patriotyzmu mającego siedzibę w woli. Nie ten jest bowiem - powtarzamy - patriotą, kto umie rozczulać się patriotycznie, ale zawodzi, gdy chodzi o pełnienie patriotycznego obowiązku, lecz ten, kto posiada wolę usprawnioną do

95 O patriotyzmie

zgodnego z tym obowiązkiem czynu. Główny nacisk musi więc być położony w wychowaniu patriotycznym na czyn i na wolę tego czynu. Jak już powiedzieliśmy, jedyną metodą wychowawczą w tej dziedzinie jest praktyka patriotyczna, tj. ustawiczna poprawna dzia­ łalność zgodnie z obowiązkiem wobec ojczyzny. Można tu zasto­ sować następujące wskazówki metodyczne: 1) Unikać jak najstaranniej wszelkich czynów nie patriotycznych, choćby najmniejszych (np. mówienia w sposób nie licujący z patrio­ tyzmem). Nawet najmniejsze grzechy w tej dziedzinie przyczyniają się do obniżenia cnoty. 2) Uświadamiać sobie często zasady etyczne rządzące patrio­ tyzmem. 3) Być świadomie skrupulatnym w pełnieniu nakazanych obo­ wiązków patriotycznych. Nacisk kładziemy na słowo „świadomie”, gdyż czyn patriotyczny, choć zawsze wartościowy, będzie wycho­ wawczo cenniejszy, gdy wykonany będzie w pełnej świadomości, że chodzi o sprawę ojczystą. 4) Starać się stale pełnić więcej niż nakazuje ścisły obowiązek nałożony przez władzę, a więc spełniać co pewien czas coś z własnej woli. Może to być np. praca nad podniesieniem własnej wiedzy o ojczyźnie, wysiłek ku podniesieniu innych pod tym względem, ofiara na rzecz rodaków itp. Tego rodzaju czyny mają tę zaletę, że muszą być niemal zawsze świadomym wynikiem patriotyzmu i, jako takie, znakomicie przyczyniają się do spotęgowania cnoty. Powyższe wskazówki mają charakter bardzo ogólnikowy i nie wyczerpują bynajmniej całego zakresu środków, które mogą i po­ winny być użyte. Każdy we własnym sumieniu i praktyce znajdzie, jeśli zechce poszukać, mnóstwo konkretnych możliwości podniesienia poziomu swojego patriotyzmu. Najważniejszą normą, jaką mu podaje etyka, jest zasada, że ist­ nieje ścisły obowiązek pracy w tym kierunku.

96 Dzieła zebrane - Etyka

*****

Powyższe rozważania są, jak łatwo stwierdzić, teorią ogólną pa­ triotyzmu - Polska cytowana w nich jest tylko tytułem przykładu i ilustracji. Powinny one być uzupełnione przez konkretną teorię pa­ triotyzmu polskiego, która miałaby za zadanie wykazać wielkość i świetność Polski jako naszej ojczyzny. Istnieje nawet paląca potrze­ ba tego rodzaju pracy, a to dlatego, że wskutek doznanej klęski i dłuższego pobytu na obczyźnie daje się, niestety, zauważyć niedo­ cenianie olbrzymiego wkładu wniesionego przez nią do skarbnicy chrześcijaństwa, a wraz z tym, zanik zrozumienia dla specyficzności polskiej kultury ojczystej, która, zdaniem piszącego te słowa, jest jedną z wielkich kultur nie obawiającą się porównania z żadną inną.

DE YIRTUTE MILITARI

ZARYS ETYKI WOJSKOWEJ

Żołnierzom Trzeciej Rzplitej poświęcam

98 Dzieła zebrane - Etyka

WSTĘP Pojęcie etyki wojskowej 1. Etyka jest normatywną nauką o postępowaniu ludzkim. Jest nauką, to jest systematycznym badaniem pewnego wycinka rzeczywi­ stości; jest nauką normatywną, bo nie tylko opisuje swój przedmiot, ale wskazuje jakim on być powinien; jest wreszcie nauką o postępo­ waniu ludzkim, to jest omawia ten zespól czynów, które wynikają świadomie z wolnej woli człowieka. 2. Jako nauka normatywna etyka bada przede wszystkim jaki jest cel ogólny ludzkiego postępowania i jaki być powinien; następnie rozważa psychologiczną strukturę czynu, który do tego celu ma prowadzić i analizuje pojęcie normy etycznej, według której czyn ma się spełniać. Ponieważ jednak w postępowaniu ludzkim chodzi nie tylko o to, aby chcieć, ale także aby rzeczywiście wykonać dane czy­ ny, podstawowym zadaniem etyki jest teoria charakteru i moralnej kultury człowieka; gdy mamy do czynienia z etyką opartą na Obja­ wieniu chrześcijańskim dochodzi jeszcze nauka o łasce czyli nad­ przyrodzonej pomocy, jakiej Bóg udziela do etycznie sprawnego czynu. 3. Każda należycie rozbudowana etyka składa się zawsze z dwóch działów: w pierwszym mowa jest o wspomnianych pięciu grupach zagadnień, ze stanowiska raczej teoretycznego i ogólnego. W drugim przechodzi się do bardziej szczegółowej i bardziej praktycznej analizy poszczególnych cech charakteru. Tymi cechami są tak zwane sprawności, stałe dyspozycje skłaniające do łatwego i energicznego działania w myśl normy (o ile są dodatnie) albo wbrew niej (gdy są ujemne). Etyka kreśli w tym dziale teorie dodatnich sprawności, uczy ich szkolenia itd., a także omawia poszczególne normy specjalne związane z każdą sprawnością. 4. Wszystko to dotyczy każdego człowieka. Nie ma ani jednej spo­ śród sprawności i norm omawianych przez etykę, która by nie po­

99 De yirtute militari

winna być wychowana względnie zachowana przez każdego czło­ wieka. Nie może być też mowy o różnych etykach w tym znaczeniu, by np. jednego człowieka obowiązywały takie normy, a innego nie, albo by pewne cechy charakteru były pożyteczne dla jednego, a szkodliwe dla drugiego. Każdy człowiek powinien posiadać pełny ludzki i chrześcijański charakter. Pod tym kątem widzenia nie może więc istnieć żadna specjalna etyka nauczycielska, kupiecka ani wojskowa. 5. Ale ludzie żyją w różnych okolicznościach, mają różne kon­ kretne obowiązki do spełnienia i spotykają się z różnymi trudnoś­ ciami. Wskutek tego zdarza się często, że jeden człowiek musi znacznie lepiej znać normy dotyczące jednej dziedziny, podczas gdy drugi powinien lepiej orientować się w innej. Równocześnie ten, czyje obowiązki wymagają częstszego stosowania pewnych spraw­ ności, a zwłaszcza wykonywania w pewnej dziedzinie czynów o wyż­ szym napięciu, powinien posiąść także odpowiednio wyrobiony specyficzny charakter. Tak jest np. ze sprawnością męstwa, która jest wprawdzie integralną cechą każdego należycie wychowanego charakteru, ale przecież występować musi ze szczególną siłą w psy­ chice tych, którzy z powołania narażeni są na większe niebezpieczeń­ stwa. Wskutek tego, mimo zasadniczej jedności etyki możemy mówić o etykach specjalnych. Tego rodzaju etyki specjalne zakładają etykę ogólną i rozwijają szerzej zasady dotyczące pewnych dziedzin, zakre­ sów. Istnieć więc może etyka handlowa, naukowa, etyka stanu du­ chownego, etyka polityczna - a więc także etyka wojskowa. 6. Etyka wojskowa jest etyką specjalną ludzi, którzy na stałe po­ święcają się przygotowaniu i prowadzeniu wojny. W ścisłym słowa zna­ czeniu jest to więc tylko etyka żołnierzy służby stałej3. Ponieważ jednak warunki nowoczesnej wojny wymagają, by udział w niej brali wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni i ponieważ przygoto­ wanie do tej służby wymaga długiego okresu wychowawczego, etyka 3 Tzn.:

żołnierzy „zaw odow ych”.

100 Dzieła zebrane - Etyka

wojskowa obowiązuje nie tylko żołnierzy służby stałej, ale wszy­ stkich mężczyzn w ogóle. Innymi słowy można to samo wyrazić mó­ wiąc, że zawód wojskowy powinien być ubocznym zawodem każdego mężczyzny. Tak jest przynajmniej w krajach, które z racji geopoli­ tycznego położenia są narażone na częste wojny - jak np. w Polsce. W tych krajach etyka wojskowa posiada więc szerszy zasięg niż jakakolwiek inna: jej zasady obowiązują wszystkich mężczyzn. Na­ daje to etyce wojskowej szczególnie wielkie znaczenie i wyróżnia ją spośród innych etyk specjalnych. 7. Istnieje jeszcze inna cecha, którą etyka wojskowa różni się od wielu innych. Udział w wojnie wymaga mianowicie od żołnierza zespołu sprawności, które bądź nie są wcale potrzebne innym, bądź występować muszą w psychice bojowej z bez porównania większą siłą niż u cywilnych. Wskutek tego etyka wojskowa należy do tzw. „wielkich etyk” specjalnych. Żąda wytworzenia typu charakteru bar­ dzo wybitnie różnego od innych, typu, który przetwarza człowieka do głębi, nadając mu niezatarte cechy. Jedna tylko etyka stanu duchow­ nego równa się z nią pod tym względem. 8. Wreszcie etyka wojskowa znajduje się w szczególnie trudnym położeniu teoretycznym. Sama moralna dopuszczalność większości innych zawodów nie podlega dyskusji: wszyscy zgadzają się na ogół, że wolno być urzędnikiem państwowym, nauczycielem czy rolnikiem. Natomiast racja etyczna wojny stoi dla wielu pod znakiem zapytania a z nią dopuszczalność istnienia wojska i tworzenia charakteru wojskowego. Etyka wojskowa musi więc przede wszystkim uzasadnić swoją podstawę, mianowicie dopuszczalność i obowiązek wojny, określić warunki, w których wolno i należy ją toczyć. Dopiero po tym wstępie można przystąpić do omawiania właściwych zagadnień teorii wojskowego charakteru - gdyż ten charakter tworzy się na to tylko, aby móc sprawnie działać na wojnie.

101 De virtute militari

I. ZAŁOŻENIA ETYKI WOJSKOWEJ 1. Dopuszczalność wojny 1. Przeciw dopuszczalności wojny wysuwa się ze strony tzw. pacyfistów radykalnych głównie trzy grupy zarzutów. Mówi się naj­ pierw, że jedyną rzeczywistością jest człowiek, podczas gdy społeczeństwo jest fikcją; nie wolno zatem poświęcać jednostki dla społeczeństwa; a że prowadząc wojnę właśnie takiego poświęcenia się wymaga, wojna jest etycznie niedopuszczalna. Dalej, w imię tzw. uczuć humanitarnych albo miłości bliźniego, twierdzi się, że nie wolno używać siły do załatwiania swoich sporów z innymi; wojna, będąc właśnie stosowaniem takiej siły na wielką skalę, jest więc prze­ stępstwem. Wreszcie wysuwa się zarzut najważniejszy: życie ludzkie ma być rzekomo najwyższą wartością; nie wolno więc niszczyć go pod żadnym pozorem. Wszystkie te zarzuty oparte są jednak na fałszywych przesłankach i wskutek tego niczego nie dowodzą. 2. Najpierw nieprawdą jest, by społeczeństwo było fikcją, gdyż jest ono rzeczywistością najzupełniej realną. Co prawda społe­ czeństwo nie jest rzeczą (taką jak np. Giewont albo człowiek), ale niemniej stanowi coś rzeczywistego: zbiór ludzi zespolonych re­ alnymi relacjami. Społeczeństwo jest ukonstytuowane przez te relacje, które łącząc ludzi w dążeniu do wspólnego celu (dobra wspólnego) daje podstawę twierdzeniu, że społeczeństwo jest czymś więcej niż ludzie którzy na nie się składają. Jako takie społeczeństwo ma własne prawa i w pewnych okolicznościach może żądać, aby jego członkowie poświęcali własne interesy ze względu na te prawa. Argument oparty na tej przesłance tym samym upada. 3. Równie chybiony jest argument powołujący się na tzw. uczucia humanitarne i miłość. Uczucia same nie mogą stanowić miernika wartości etycznych, gdyż uczucia są funkcjami psychiki niższej, posiadamy je wspólnie ze zwierzętami, podczas gdy etyka obraca się

102 Dzieła zebrane - Etyka

w sferze ponaduczuciowej. Gdybyśmy mieli w etyce kierować się uczuciami, w ogóle żadnej etyki nie można by podtrzymywać, gdyż uczucia bywają różne i zmienne u różnych ludzi. Jest zresztą rzeczą oczywistą, że często uczucia są sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem, etycznym - tak np. uczucie litości u matki, która wzdraga się przed ukaraniem dziecka, choć to ukaranie jest ze względu na jego dobro konieczne. Jeśli natomiast chodzi o miłość, zachodzą u pacyfistów aż dwa nieporozumienia. Z jednej strony mieszają oni miłość chrześcijańską, o której tu mowa, z jakimś tkliwym uczuciem miłości - podczas gdy miłość jest nastawieniem woli na dobro bliźniego, działać może zatem nawet wbrew uczuciom, twardo i bezwzględnie. Po wtóre pacyfiści słusznie twierdzą, że miłość w pewnych okolicznościach skłania do niedochodzenia praw własnych, ale najzupełniej bezpodstawnie prze­ noszą tę zasadę na prawa cudze. Otóż nieprawdą jest by należało, a nawet wolno było, w imię miłości zrzekać się praw nie naszych, ale innych osób, za które jesteśmy odpowiedzialni. Tak np. ojcu, który widzi, że życiu jego dziecka grozi śmierć z ręki bandyty, nie wolno zrzekać się prawa obrony jego życia; co więcej, ma on właśnie w imię miłości ścisły obowiązek strzelić do napastnika. Tym samym i ta argumentacja radykalnego pacyfizmu upada. 4. Bezpodstawny jest wreszcie trzeci argument, wychodzący z założenia, że życie ludzkie jest najwyższą wartością. Takie zało­ żenie wynika ze skrajnie materialistycznego i indywidualistycznego poglądu na świat, poglądu, przed którym wzdraga się zdrowy rozum etyczny. Zawiera on również podwójny błąd. Najpierw nieprawdą jest, by cokolwiek ludzkiego stanowiło wartość najwyższą: każda ety­ ka zakłada, że człowiek istnieje i ma działać dla wyższych, abso­ lutnych i boskich wartości. Po wtóre, nawet w obrębie wartości ludz­ kich za najwyższe dobro nie może być uważane życie doczesne, gdyż człowiek posiada nieśmiertelnego ducha, którego życie pozagrobowe jest znacznie ważniejsze od życia na ziemi. Istnieją natomiast różne wartości wyższe niż życie ziemskie indywidualnego człowieka. Taką wartością jest najpierw życie duchowe jego narodu, tj. jego wiara

103 De virtute militari

i kultura. Jest nią dalej samo życie doczesne społeczeństwa, gdyż człowiek stanowi część społeczeństwa pod względem ciała i powinien się za nie poświęcić. Wreszcie życie poszczególnych obywateli za­ grożonych przez nieprzyjaciela wymaga odparcia go nawet kosztem życia napastnika. Nie jest wykluczone również, że nawet dobra gospodarcze mogą w pewnych okolicznościach być bronione orężem: tak np. w krajach, które nieprzyjaciel stara się zepchnąć w skrajną nędzę, z której większość obywateli pędzić musi życie okrutne, przedwcześnie skrócone, w tych wszystkich okolicznościach wolno i trzeba narazić siebie w obronie owych wartości. Tym bardziej wolno skierować broń na nieprzyjaciela, który tym wartościom zagraża. A więc i trzecia grupa argumentów radykalnego pacyfizmu upada. 5. Obok pacyfistów radykalnych występują przeciw dopuszczal­ ności wojny także myśliciele, którzy przyznają wprawdzie, że w zasa­ dzie wojna byłaby dopuszczalna pod pewnymi warunkami, że jednak te warunki nigdy się nie spełniają, albo przynajmniej, że w czasach obecnych nie mogą się spełnić. Istnieje mianowicie ogólna norma etyczna, według której nawet zasadniczo dozwolonej czynności nie wolno wykonać, o ile jej wynikiem będzie zło nieproporcjonalnie większe od uzyskanego przez nią dobra, tj. o ile wartości dodatnie zniszczone przez tę czynność są znacznie większe od wartości uzyskanych. Tak np. nie wolno zabijać człowieka, aby odzyskać parę groszy, choćby on nam te grosze bezprawnie zabrał itp. Otóż według pewnych myślicieli wojna powoduje zawsze więcej szkód niż przynosi korzyści i to zarówno pod względem materialnym, jak i moralnym. Pod względem materialnym, gdyż koszty jej przekraczają znacznie najwyższe nawet zyski i kontrybucje wojenne: pod wzglę­ dem moralnym, gdyż wynikiem wojny jest ruina duchowa milionów ludzi i ogólny upadek etycznego poziomu kraju. Wobec tego wojna w praktyce jest zawsze niedopuszczalna. I ten argument nie jest jednak przekonywujący. Wojny nie toczy się najpierw nigdy wyłącznie o wartości materialne, a przynajmniej nie wolno takiej wojny toczyć; czy więc koszty wojny są większe czy mniejsze od zysków ekonomicznych, jest dla etyki sprawą dość

104 Dzieła zebrane - Etyka

obojętną. Natomiast jeśli chodzi o straty moralne, przesłanka założona przez omawiany kierunek nie jest wcale oczywista: nie wydaje się pewne, że zdziczenie moralne, które istotnie obserwujemy stale po większych wojnach, było właśnie wynikiem samej wojny; prawdo­ podobnie jest w dużej mierze tylko przejawieniem się na zewnątrz rzeczywistego stanu etyki wdanym społeczeństwie. Skądinąd nie ulega wątpliwości, że wojna jest szkołą bardzo wysokich cnót, i że wielu ludzi wychodzi z niej moralnie podniesionych, a nie poniżo­ nych. Po trzecie, nie jest wcale oczywiste, że zdziczenie powojenne (względne zresztą, jak powiedzieliśmy) jest gorsze od tego, co by mogło wystąpić w razie zajęcia kraju przez nieprzyjaciela, przynaj­ mniej w pewnych okolicznościach, których tak wiele było np. w dziejach Polski (Tatarzy, Turcy, bolszewicy). Nie można więc twierdzić, że warunki konieczne do prowadzenia wojny zgodnie z zasadami etyki nigdy się nie sprawdzają. 6. Powyższe teoretyczne wywody objaśni może zastanowienie się nad dwoma konkretnymi przykładami. Wyobraźmy sobie, że jakieś państwo jest zagrożone podbiciem przez sąsiada, który głosi otwarcie, że uważa tylko swoich obywateli za ludzi pełnowartościowych, a pod­ bitą ludność zamierza najpierw obrócić w rodzaj bydła roboczego, a następnie - wytępiwszy jej wiarę, sztukę i naukę - zniszczyć ją za pomocą np. masowych sterylizacji. Drugi przykład: wyobraźmy sobie, że nasze państwo zagrożone jest przez sąsiada, który zamierza zająć jego terytorium, wymordować znaczny odsetek obywateli, reszcie natomiast narzucić własną obcą nam i może nawet niższą kulturę, połączoną z zupełnym zniszczeniem wszelkich wartości du­ chowych podbitego narodu. W obu wypadkach zdrowy rozsądek etyczny każe twierdzić, że obywatele zagrożonego państwa mają obowiązek narażać własne życie, używać siły do obrony, strzelać do żołnierzy nieprzyjacielskich, i to bez względu na skutki moralne, jakie po wojnie wyniknąć mogą w ich własnym kraju, nie mówiąc już o materialnych. Bo wszystko byłoby gorsze od zezwolenia na podbój. Kto tego nie widzi, jest moralnie ślepy i chory.

105 De virtute militari

Istnieją zatem wypadki, w których wojna jest nie tylko dopuszcza­ lna, ale jest nawet ścisłym obowiązkiem.

2. Wojna słuszna 1. Uzasadniliśmy w powyższych rozważaniach twierdzenie, że wojna może być etycznie dopuszczalna; nie wynika z tego jednak, by była nią zawsze i wszędzie: aby istniała moralna podstawa do toczenia wojny, muszą zachodzić okoliczności, które nadają jej charakter wojny słusznej. Można je zgrupować około trzech zasadniczych: słuszna sprawa, prawy zamiar i autorytet właściwej władzy. 2. Sprawa, o którą wojnę się toczy, musi być najpierw sprawą słuszną: stosunki między państwami, jak i między jednostkami regu­ lować powinna mianowicie najwyższa zasada sprawiedliwości: „ suum cuiąue ” - „każdemu to, co mu się należy”. Nie wolno więc wypowia­ dać wojny w celu odebrania innemu narodowi czy państwu słusznie należnych mu wartości i praw. Wojna jest etycznie dopuszczalna tylko wtedy, gdy toczy się w imię własnego, przez innych nie zacho­ wanego prawa. W tym znaczeniu można powiedzieć, że tylko wojna obronna jest słuszna. 3. Trzeba jednak to powiedzenie dobrze rozumieć. Nie znaczy ono, by nikomu nie wolno było wojny wypowiadać, gdyż często zdarzy się, że dla zachowania czy zdobycia wartości, które naszemu państwu się należą, wypadnie właśnie wojnę wszcząć. Tak np. wypowiedzenie przez Polskę wojny Turkom w 1683r. było słuszne, gdyż chodziło nie o odebranie innym ich praw, ale o zapewnienie poszanowania włas­ nych. Często zresztą wypowiedzenie wojny będzie konieczne ze względów bezpieczeństwa, skoro oczywistym staje się, że nieprzy­ jaciel wojnę wypowie sam, gdy nadejdzie dogodniejsza dla niego sposobność, aby odebrać naszemu państwu słusznie mu należące się wartości. Po wtóre, nie trzeba mieszać obronnego charakteru wojny z defen­ sywą strategiczną i taktyczną. Bez względu mianowicie na cel, jaki państwo stawia sobie w wojnie, a więc niezależnie od tego, czy cho­ dzi w niej o obronę swojego stanu posiadania, swoich praw, czy też

106 Dzieła zebrane - Etyka

o sprzeczne z etyką odebranie praw cudzych, naczelny wódz i wojsko stawiać sobie muszą tylko jedno zadanie: zniszczenie żywej siły wojsk nieprzyjacielskich, gdyż jest to koniecznym warunkiem osiągnięcia celu państwa. Skoro więc wojna już się toczy, niezależnie od tego kto ją wypowiedział i dlaczego, będzie nieraz potrzebne dzia­ łanie zaczepne, także po stronie tego, kto jest napadnięty. Napastnik w etycznym słowa znaczeniu to więc nie to samo, co państwo wypo­ wiadające wojnę, rozpoczynające kroki wojenne, ani tym bardziej prowadzące ofensywę. 4. W praktyce konieczne jest stosowanie się do umów między­ narodowych. Ogólne bezpieczeństwo świata wymaga, aby umowy były dotrzymywane, nawet, gdyby w danych warunkach stały się już niesprawiedliwe. Mogą być oczywiście wyjątki od tej zasady, gdy jakaś umowa staje się bardzo krzywdząca dla jednej ze stron; ale nawet w tym wypadku państwo pokrzywdzone ma obowiązek użyć wszystkich środków pokojowych, zanim przystąpi do wojny. Z reguły obowiązuje ścisłe wykonywanie wszystkich umów. Rzecz jasna także, że na wojnie obowiązują również umowy specjalnie zawarte na jej wypadek. 5. Z tym pierwszym warunkiem przedmiotowej słuszności wojny łączy się drugi, etycznie również bardzo ważny: wojna jest etycznie dopuszczalna tylko wtedy, gdy prowadzący wojnę mają prawy za­ miar. Nie tylko przedmiotowo, ale i podmiotowo, w sumieniu walczą­ cych, wojna powinna być słuszna: zarówno wodzowie jak i żołnierze powinni mieć na celu wyłącznie uzyskanie dla swojej ojczyzny słusznie jej należnych praw - a nie inne niższe motywy, jak chęć bezprawnego zysku, zemsty itp. Zdarza się mianowicie, że wojnę ktoś rozpoczyna w imię zupełnie słusznych żądań, ale ubocznie chciałby przekroczyć swoje uprawnienia i w razie zwycięstwa postąpić jak rozbójnik. Słuszność podmiotowa jest więc istotnym warunkiem sprawiedliwej wojny. 6. Trzecim warunkiem słuszności wojny jest prowadzenie jej przez prawowitą władzę. Nikomu innemu wojny wszczynać, ani prowadzić nie wolno, z tej prostej przyczyny, że wojnę toczy państwo, a nie

107 De virtute militari

poszczególne jednostki - a podejmować tak ważną decyzję w spra­ wach państwowych mogą oczywiście tylko ci, którzy w nim posiadają władzę i są za nie odpowiedzialni. Powyższa zasada ważna jest także ze względu na bezpieczeństwo stosunków międzynarodowych. Dzięki jej zachowaniu wszyscy wiedzą, że wojna i pokój zależą nie od porywów jednostek i tłumów, ale tylko od woli określonej grupy odpowiedzialnych za całość przedstawicieli państwa. Znacznie tru­ dniejsza jest sprawa, nawiasem mówiąc, gdy chodzi nie o wojny w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale o tak zwane wojny domowe i rewolucje. Wówczas określenie, kiedy czyn zbrojny jest etycznie do­ puszczalny, natrafia na znaczne trudności. To zagadnienie nas tutaj jednak nie zajmuje, gdyż omawiamy wyłącznie etykę wojny między­ państwowej. 7. Na uwagę zasługuje pod tym względem ważna zasada etyczna, głosząca że do rozstrzygania czy dana wojna jest słuszna, powołani są w zwykłych warunkach tylko ludzie stojący na czele państwa, a nie żołnierze, wyjąwszy wypadek zupełnej oczywistości, że wojna jest niesłuszna. Wynika stąd, że żołnierz niemal zawsze idzie w bój z czystym sumieniem. Nawet gdyby wojna była niesłuszna, odpowie­ dzialność ponoszą za nią rządzący - dopóki sprawa nie jest oczywista żołnierz ma nie tylko prawo, ale i obowiązek słuchać i bić się. Mówiąc „żołnierz” mamy tutaj na myśli (podobnie jak w całej książce) nie tylko szeregowców, ale także oficerów. 8. Obok wyrażenia „wojna słuszna” występuje często także zwrot „wojna święta”. Aby nadać temu wyrażeniu poprawne znaczenie, należy pamiętać, że etyka katolicka nie uznaje różnicy między normami religijnymi a etycznymi: każda norma religijna jest normą etyczną (gdyż nakłada pewne obowiązki) i na odwrót, każda norma etyczna jest w pewnym tego słowa znaczeniu normą religijną (gdyż opiera się w ostatecznej analizie na myśli i prawie Boga). W tym więc szerokim znaczeniu każda wojna słuszna jest święta i istnieje sankcja religijna (pozagrobowa) dla norm nią rządzących. Wśród obowiązków, które etyka omawia istnieje jednak pewna grupa mająca za przedmiot Boga, względnie Jego cześć. Te sprawno­

108 Dzieła zebrane - Etyka

ści i związane z nimi normy można nazwać „religijnymi” w ściślej­ szym słowa znaczeniu, czyli „świętymi”. Wynikają z nich jednak dwa rodzaje czynów: jedne bezpośrednio (tak np. ze sprawności religii wynika bezpośrednio modlitwa), inne pośrednio (np. z wiary wynika miłosierdzie). Czyny wojenne nie wynikają bezpośrednio z żadnej ze sprawności religijnych, w ścisłym słowa znaczeniu nie mogą więc być nazwane „świętymi”, tj. żadna wojna nie jest „święta” w najściś­ lejszym znaczeniu słowa. Natomiast niektóre wojny prowadzi się dla obrony praw boskich i wolności spełniania obowiązków religijnych. Te wojny są więc święte nie tylko w znaczeniu najogólniejszym, jak każdy czyn etyczny, ale w jakimś znaczeniu bliższym ścisłemu, choć z nim się nie pokrywającym. W tym też znaczeniu możemy powie­ dzieć, że wojną świętą była wojna prowadzona przez Polskę z Rosją w latach 1919-20.

3. Etyczna teleología wojny 1. W poprzednich rozdziałach wykazano, że w pewnych okolicz­ nościach wojna jest nie tylko etycznie dopuszczalna, ale nawet staje się ścisłym obowiązkiem. Otóż jeśli tak jest, w chwili gdy słuszna wojna wybuchnie trzeba będzie zastosować do niej naczelne zasady teleologii etycznej wyciągając wszystkie wnioski, które wynikają z tych zasad i właściwości samej wojny. Chodzi tu o podstawowe normy etyki wojskowej, na których opiera się cała reszta naszego wykładu. 2. Na wojnie należy rozróżnić dwa rodzaje celów: z jednej strony mamy cel, który państwo toczące wojnę sobie stawia; takim celem może być np. obrona terytorium, kultury itp. Z drugiej występuje podporządkowany pierwszemu, ale nie mniej ważny - cel wewnętrzny wojny, to co stawia sobie za zadanie nie państwo, ale naczelny wódz, a za nim wszyscy dowódcy i wszyscy żołnierze. Tym celem we­ wnętrznym jest według nauki klasyków teorii wojny zniszczenie żywej siły nieprzyjaciela. Podczas gdy kierownicy państwa mogą mieć cele najróżniejsze, naczelny wódz ma zawsze - a przynajmniej powinien mieć - tylko jeden cel główny: takie zdezorganizowanie

109 De virtute militari

wojsk nieprzyjacielskich, aby nie mogły opierać się jego woli. Nie należy do nas udowadnianie tej tezy, powszechnie zresztą przyjętej: kto chce wojnę wygrać musi zapomnieć o wszelkiej polityce, 0 wszystkich celach cywilnych, a myśleć wyłącznie o celu wojny: zni­ szczeniu żywej siły nieprzyjaciela. Etyka ogólna dostarcza nam teraz dwóch zasad, które mamy do tego celu zastosować. Pierwsza mówi kto jest obowiązany do używa­ nia wszystkich środków koniecznych dla osiągnięcia celu. Druga ogranicza pierwszą stwierdzając, że cel nigdy nie uświęca środków 1 nie usprawiedliwia czynności złych w samej istocie. 3. Zasada obowiązujących środków stawia ogromne wymagania wodzowi, ale także wszystkim żołnierzom. Skoro celem do osią­ gnięcia jest zniszczenie żywej siły nieprzyjaciela, trzeba uczynić wszystko, co konieczne do zupełnego zwycięstwa. Zwycięstwo staje się najwyższym celem ludzi wojny jako takich. Ponieważ jednak zwyciężyć na wojnie można tylko, o ile umie się działać mężnie, solidarnie i stanowczo, takie działanie jest przeto etycznym obowiąz­ kiem każdego żołnierza. Otóż znowu z etyki ogólnej wiemy, że nikt nie może stale i sprawnie działać - zwłaszcza w większych trudnościach - o ile przez długą pracę nie nabędzie odpowiednich sprawności dodatnich czyli cnót. Obowiązek żołnierskiego działania pociąga więc za sobą obowiązek wychowania w sobie żołnierskiego charakteru. Żołnierz powinien posiąść wspomniane trzy sprawności (albo lepiej grupy sprawności) bojowe: męstwo, posłuszeństwo i sprawność decyzji. Bez nich nie potrafi na placu boju działać tak, jak tego wymaga cel do osiągnięcia, a to tym bardziej, że warunki pracy żołnierza są zwykle ciężkie i połączone z przeżyciami tak mocnymi, że do sprawnego działania wymagają, aby uczucia i nerwy były mocno zdyscypli­ nowane pod rozkazami woli. Teoria męstwa, posłuszeństwa i decyzji są więc istotnymi składnikami etyki wojskowej. 4. Druga zasada nakazuje jednak działać tak, by nie przekraczać norm etycznych. Istnieją dwa rodzaje czynów, które przeciw tej zasadzie grzeszą. Najpierw chodzi o czyny złe w zasadzie - jak np.

110 Dzieła zebrane - Etyka

kłamstwo albo cudzołóstwo - których usprawiedliwić nie mogą żadne najwyższe nawet cele i żadne największe nawet potrzeby. Z drugiej strony cel nie może oczywiście uzasadniać takich - nawet zasadniczo obojętnych - środków, które nie są potrzebne do jego osiągnięcia. Tak np. cel wojny nie uzasadnia niszczenia dobytku ludności cywilnej, gdy nie zachodzi taka potrzeba ze względów taktycznych. Otóż każdy z nas ma skłonność do przekraczania swoich uprawnień, a także, gdy jest na serio przejęty celem, do stosowania środków nieetycznych. Przeciw tej skłonności żołnierz powinien się uzbroić we właściwą sprawność żołnierskiej prawości, która pozwoli mu w najtrudniej­ szych nawet chwilach nie przekroczyć norm etycznych i zachować sumienie bez skazy. Rola prawości jest jednak na wojnie jeszcze znacznie większa. Prawość nie tylko usprawnia - negatywnie - do nieprzekraczania norm etycznych; ale daje także - i to jest bez porównania ważniejsze bo pozytywnie - samą podstawową skłonność do akcji wojennej dla kraju. Prawość nastawia mianowicie wolę człowieka na wykonanie obowiązków względem innych, w pierwszym zatem rzędzie wobec kraju, którego żołnierz broni. Duch ofiary, podstawowa cnota żołnierska, jest wynikiem tej właśnie sprawności. 5. Będziemy mieli zatem do omówienia cztery grupy sprawności żołnierskich: prawość, męstwo, posłuszeństwo i sprawność decyzji bojowej. One to tworzą razem charakter rycerski, niezrównany ideą, będący w najwyższej czci u wszystkich ludów. Jego wychowanie w sobie jest najważniejszym obowiązkiem każdego żołnierza, obo­ wiązkiem wynikającym logicznie z samego faktu, że jest on człowie­ kiem wojny i ma dążyć do zwycięstwa. 6. Zasada teleologii etycznej stosuje się do etyki wojskowej jeszcze z innego stanowiska. Powiedzieliśmy powyżej, że każda wojna słuszna jest w pewnym tego słowa znaczeniu wojną świętą, i że niektóre wojny toczone w obronie wiary są święte w znaczeniu bar­ dziej ścisłym. Jeżeli tak jest, również obowiązek wychowania cha­ rakteru bojowego - jako obowiązujący środek zwycięstwa - będzie analogicznie obowiązkiem świętym, posiadającym pełnię sankcji

111 De virtute militari

religijnej i wchodzącym w zakres deontologii chrześcijańskiej. Wychowanie wspomnianego zespołu sprawności jest obowiązkiem nie tylko obywatela i człowieka, ale także chrześcijanina jako takiego. 7. Wychodząc z tego założenia można na zasadzie ogólnej teorii sprawności, której uczy etyka katolicka, twierdzić, że każdy, kto zgodnie z sumieniem pracuje nad wychowaniem swojego charakteru, liczyć może, o ile znajduje się w stanie łaski, na uzyskanie od Boga uzupełnienia tych sprawności w postaci tzw. sprawności danych (virtutes infusae). Etyka ogólna uczy mianowicie, że prócz spraw­ ności nabytych przez własną pracę istnieją jeszcze inne, wyższe sprawności o analogicznym przedmiocie, ale dane bezpośrednio z ła­ ską i rosnące wraz z nią. Tak więc obok zdobytej własnym wysiłkiem żołnierza miłości ojczyzny, obok wyćwiczonego męstwa i nabytego posłuszeństwa istnieje miłość ojczyzny, męstwo i posłuszeństwo dane. Te sprawności dane stanowią potężne uzupełnienie i wzmo­ cnienie sprawności nabytych, a będąc nadprzyrodzone przenoszą całość charakteru na wyższy poziom i włączają go harmonijnie do charakteru chrześcijańskiego. Bliższych jego szczegółów nie będzie­ my tutaj omawiali, gdyż jest to zadaniem etyki ogólnej. Warto jednak stale pamiętać o ich istnieniu i ważności; jest to konieczne dla zrozu­ mienia pojęcia chrześcijańskiego ideału żołnierskiego, który zawiera wszystkie składniki ideału przyrodzonego, ale przewyższa go i sta­ nowi jego nadprzyrodzone uzupełnienie. 8. Należy także zwrócić uwagę na jeden aspekt chrześcijańskiego ideału żołnierskiego, mianowicie na jego ścisły związek z ideałem religii w ścisłym słowa znaczeniu. Wielkość żołnierza nie polega na tym, że idzie zabijać, ale na jego gotowości do ofiary z życia dla wielkich celów duchowych i nadprzyrodzonych. Otóż ofiara jest najważniejszym i centralnym aktem każdej religii. Charakter żołnier­ ski pojęty w świetle nauki wiary ma więc coś z charakteru religijnego: żołnierz idący w bój z gotowością oddania najwyższego dobra doczesnego - własnego życia - dla spełnienia obowiązku wobec Boga i społeczeństwa, jest duchowo pod pewnym względem ściślej niż inni

112 Dzieła zebrane - Etyka

zjednoczony z Chrystusem i wykonuje czyn o wysokiej wartości nadprzyrodzonej.

4. Aksjologia4 wojny: honor i bohaterstwo 1. Na obowiązki żołnierskie można patrzeć jeszcze z innego stanowiska. Powyżej zastosowaliśmy do pojęcia wojny i jej naczelnej normy metodę teleologiczną: z celu wydedukowaliśmy cechy, które żołnierz ma obowiązek w sobie wytworzyć. W ten sposób doszliśmy do pojęcia charakteru żołnierskiego. Konieczność wychowania tego charakteru nie potrzebuje jednak uzasadnienia dla człowieka, który umiał zrozumieć go, wczuć się w jego wzniosłość i należycie ją oce­ nić: mianowicie sam jest bardzo wysoką wartością etyczną, która z mocą właściwą wszystkim wartościom duchowym pociąga wolę człowieka ku realizacji. Bez względu na wszelkie sofizmaty przeci­ wników wojny i na zrozumienie ich nicości, każdy moralnie zdrowy człowiek odczuwa cześć dla charakteru żołnierskiego, choć nawet słowami przeczy jego wzniosłości; w głębi duszy, jeśli chce być szczerym, przyznaje, że ten ideał jest wielki i godny urzeczywistnie­ nia. 2. Otóż jedną z najważniejszych tez etyki jest twierdzenie, że czyny i sprawności mające wartość za przedmiot są same wartościa­ mi. Tak np. nie tylko pokonanie nieprzyjaciela w boju jest wartością, ale i sam zespół czynów, które doprowadziły do zwycięstwa jest również wartością, a może być nawet wartością wyższą niż samo zwycięstwo, przynajmniej w pewnych okolicznościach. Łatwo się o tym przekonać zważywszy, jak wysoką czcią otaczamy pamięć nawet tych wojowników, którzy przegrali wojnę, np. bohaterskich obrońców Termopil, albo powstańców w 1863 r. Wynika stąd nad­ zwyczaj ważna zasada etyczna: należy działać ze względu na samą wartość czynu, względnie sprawności, a nie tylko ze względu na wartość przedmiotu czynu. Należy więc np. być posłusznym nie tylko

4 Aksjologią nazywamy naukę o wartościach.

113 De virtute militan

dlatego, że posłuszeństwo jest potrzebne do zwycięstwa, ale także dlatego, że samo posłuszeństwo wojskowe jest wartością. 3. Tutaj spotykamy się po raz pierwszy z doniosłym dla etyki woj­ skowej pojęciem honoru. Wyrażenie „honor” ma jednak co najmniej dwa różne znaczenia. Z jednej strony w znaczeniu węższym - „honor” oznacza sprawność, która skłania do ścisłego dotrzymywania słowa; w tym znaczeniu honorowym jest ten, kto ten obowiązek stale spełnia. Z drugiej strony używa się słowa „honor” także w innym, szerszym i ważniejszym znaczeniu, mając na myśli skłonność do wysokiej czci dla wielkości charakteru, ambicję osiągnięcia pod tym względem jak najwyższego poziomu - i w konsekwencji skłonność do domagania się, aby ta wielka wartość była także szanowana przez innych. W tym sensie pojęcie honoru pokrywa się niemal zupełnie z pojęciem wielkoduszności. Człowiek honorowy to ten, kto nigdy „nie plami swojego honoru” czyli nigdy nie postępuje sprzecznie z ideałem rycerskim. Do posiadania tego honoru nie wystarczy tylko dotrzymywać słowa, ale trzeba poza tym posiąść jeszcze pełnię męstwa, prawości żołnierskiej itd. Jeśli się tym samym słowem na­ zywa dwa tak różne pojęcia to dlatego, że żołnierz składając przysięgę wojskową, tym samym zobowiązuje się do pełnienia zgodnie z ide­ ałem rycerskim swojej służby - tak, że każde uchybienie honorowi w szerszym słowa znaczeniu staje się uchybieniem danemu słowu. 4. W świetle powyżej podanej zasady etycznej, która każe działać ze względu na wartość czynu i charakteru rycerskiego, okazuje się więc, że żołnierz powinien zawsze działać ze względu na swój honor. Napis widniejący na Szkole Rycerskiej w Warszawie „Honor i Oj­ czyzna”, wielkie hasło kadetów czasów stanisławowskich, jest więc doskonałym ujęciem podstawowych zasad etyki wojskowej. Nawet porządek słów jest właściwy: bo można bez błędu powiedzieć, że ojczyźnie służymy tylko dlatego, że tak nakazuje honor. Niektórzy katolicy wyrażali wobec tego hasła niezadowolenie, gdyż nie wspomina ono o Bogu; proponowano „Bóg i ojczyzna” itp. Jest to nieporozumienie. Bóg, będąc źródłem wszystkiego w każdym porządku, a więc także w etyce, nie może być bez obrazy uczuć reli­

114 Dzieła zebrane - Etyka

gijnych myślącego człowieka stawiany obok ojczyzny. Dużo bardziej logiczne jest opuszczenie imienia Boga w haśle kadeckim. Nie znaczy ono, by Bóg miał być wyeliminowany z etyki wojskowej; nawet prze­ ciwnie: bo zarówno „honor”, jak i „ojczyzna” znaczą: porządek etyczny, to jest w ostatecznej analizie: Bóg i Jego Wola. Ale Wola Boska przejawia się bezpośrednio dla żołnierza w honorze. Honor ma być bezpośrednim motorem jego działalności bojowej i pracy Sarno­ wy chowawczej. 5. Z pojęciem honoru łączy się inne, bardzo w etyce wojskowej ważne, pojęcie bohaterstwa. Należy odróżnić bohaterstwo czynu i bo­ haterstwo cnoty. Czyn bohaterski to czyn etyczny wykonany w wy­ jątkowo trudnych warunkach wobec wyjątkowo trudnego przedmiotu; natomiast cnota bohaterska to stała dyspozycja, pozwalająca posiada­ jącemu ją wykonywać czyny trudniejsze i intensywniejsze od dobrej przeciętnej wysoko etycznie stojących ludzi. Otóż specyficzną cechą etyki wojskowej (a więc i honoru w woj­ skowym słowa znaczeniu) jest to, że ona żąda bohaterstwa od żoł­ nierzy. Nie jest to cecha wyłączna etyki wojskowej i przejawia się np. także w etyce misjonarzy itp. Niemniej nigdzie nakaz bohaterstwa nie stosuje się tak często i z taką siłą, jak w wojsku. Na wojnie trzeba mianowicie stale narażać życie; trzeba więc wykonywać akty, które innym ludziom są potrzebne tylko wyjątkowo. Wynika stąd, że podczas gdy u innych wystarczą sporadyczne czyny, żołnierz musi posiadać bohaterstwo cnoty. Jest ona istotnym składnikiem honoru wojskowego, dzięki któremu ten honor posiada tak wysoką wartość etyczną. 6. Z powyższych uwag wynika jasno, że honor i bohaterstwo odgrywają szczególną rolę w całokształcie charakteru żołnierskiego. Bohaterstwo nie jest w ogóle sprawnością, ale powinno być cechą wszystkich sprawności żołnierza: zarówno jego miłość ojczyzny i ko­ leżeństwo, jak męstwo, wytrzymałość, posłuszeństwo i sprawność decyzji winny mieć napięcie bohaterskie. Honor jest co prawda szczególną sprawnością należącą do grupy męstwa i omówimy go obszerniej w związku z nim; niemniej, mając za przedmiot cześć dla

115 De virtute militari

całokształtu charakteru, odgrywa on w tym charakterze rolę zupełnie wyjątkową. By zrozumieć właściwy sens etyki wojskowej trzeba mieć ustawicznie przed oczyma oba te pojęcia. Etyka wojskowa żąda od żołnierzy nie tylko posiadania zespołu wszystkich cnót, o których będzie mowa w tej książce, ale także posiadania ich w stopniu bohaterskim, a zarazem wychowania w sobie głębokiej czci dla nich, czyli honoru. Honor i bohaterstwo wyciskają na niej specyficzne piętno i są jednym z głównych powodów dlaczego właśnie etyka wojskowa jest etyką tak wzniosłą i tak pociągającą każdego moralnie zdrowego człowieka.

116 Dzieła zebrane - Etyka

II. TEORIA PRAWOŚCI ŻOŁNIERSKIEJ 1. Miłość Ojczyzny 1. Pod nazwą „ojczyzna” rozumiemy tutaj, zgodnie z przyjętym zwyczajem, naród wraz z zamieszkanym przez niego terytorium. Naród natomiast pojmujemy nie tylko jako zbiór jednostek obecnie żyjących, lecz przede wszystkim jako społeczeństwo odpowiedzialne za rozwój i szerzenie specyficznych wartości (kultury), stanowiących jego wkład do kultury ogólnoludzkiej. Słowem „miłość” oznaczamy nie uczucie, ale mocne nastawienie woli, która chce dobra drugiego, w naszym wypadku dobra ojczyzny. Celem wojny jest obrona słusznych praw naszej ojczyzny. Aby ten cel mógł być osiągnięty, trzeba aby wszyscy walczący chcieli go osiągnąć, to jest walczyć dla osiągnięcia go z poświęceniem siebie. Wynika stąd, że żołnierz musi się powodować miłością ojczyzny, która każe podporządkować samego siebie jej sprawom. Przekonanie o potrzebie tego podporządkowania i mocna wola wprowadzenia tego przekonania w czyn, gdy przyjdzie chwila walki, jest podstawowym rysem charakteru żołnierskiego. 2. Powyższa norma jest bezpośrednio oczywista dla każdego moralnie zdrowego człowieka. Teoretyczne uzasadnienie dać jej można poza tym zarówno ze stanowiska sprawiedliwości, jak ze stanowiska słuszności. Ze stanowiska sprawiedliwości, gdyż człowiek jest członkiem społeczeństwa, ściśle obowiązanym do dbałości o jego całość, nawet własnym kosztem. Ze stanowiska słuszności, gdyż ojczyzna jest w stosunku do nas wierzycielem, któremu nigdy nie potrafimy wypłacić się z zaciągniętego długu: wszystko niemal co posiadamy jej zawdzięczamy. 3. Etyka wymaga tutaj, jak i we wszystkich innych zakresach, nie tylko znajomości normy i dobrej woli, ale także nabycia charakteru, który pozwoli na rzeczywiste postępowanie w myśl normy, gdy przyjdzie potrzeba. Ponieważ zaś wspomniana norma obowiązuje

117 De virtute militari

ściśle, oczywiście tym samym obowiązuje norma dalsza: żołnierz powinien ustawicznie pracować nad wychowaniem w sobie miłości ojczyzny o możliwie wysokim napięciu. Jest to konieczne u każdego u żołnierza zaś tym bardziej, że w boju potrzeba znacznie silniejszego charakteru niż gdzie indziej. Kto nie posiędzie głębokiej miłości ojczyzny, ten nie zdobędzie się w polu na czyn godny polskiej tradycji bojowej. 4. Wychowanie miłości ojczyzny objąć powinno zarówno rozum i wolę, jak - drugorzędnie - pamięć, wyobraźnię i uczucia. Nie można dzielnie walczyć o coś, czego się nie zna i nie ocenia należycie. Stąd podstawą miłości ojczyzny jest dobra znajomość swojego kraju, jego dziejów, kultury i wartości, których jest nosi­ cielem. Żołnierz bardziej niż każdy inny obywatel powinien znać swoją ojczyznę i to nie tylko opisowo i zewnętrznie (np. wiedzieć ile jego kraj ma mieszkańców i kilometrów kwadratowych), ale także pod względem duchowym i kulturalnym, aby mógł ocenić wzniosłość wartości przez nią reprezentowanych. Tylko taka znajomość umożliwi spełnienie czynów naprawdę bohaterskich, które na wojnie będą potrzebne. Wynika stąd z kolei, że żołnierz powinien posiąść dobre wycho­ wanie obywatelskie, oparte m.in. na lekturze prac z zakresu historii własnej ojczyzny. W doborze tej lektury konieczne jest właściwe nastawienie: trzeba wybierać te rzeczy, które oświetlają dodatnie strony naszych dziejów i uwypuklają wartości przez naszą ojczyznę reprezentowane. Natomiast trzeba unikać tzw. „odbrązowniczych" pism, które mają dążność do poniżania przeszłości i kultury własnego kraju. Kto by nieostrożnie oddawał się przez dłuższy czas tego rodzaju studiom, najprawdopodobniej straciłby szacunek dla własnej ojczyzny, a - co za tym idzie - jego miłość ku niej uległaby po­ mniejszeniu, powodując kolejno obniżenie jego wartości bojowych. Sprawa tu poruszona jest bardzo ważna z tego względu, że w dzisiejszych czasach wszyscy zdrowi mężczyźni będą powołani pod broń; nie jest więc rzeczą obojętną, czym się karmi młodzież w szko­ łach. Ze stanowiska etyki wojskowej należałoby żądać, aby ze szkół

118 Dzieła zebrane - Etyka

były bezwzględnie wyeliminowane wszystkie książki poniżające własną ojczyznę, a natomiast program obejmował najbardziej wartoś­ ciowe dzieła, które podnoszą jej wielkość. Ponieważ chodzi tu o spra­ wę bardzo żywo interesującą wojsko, w celowo pomyślanym systemie szkolnym przedstawiciele wojska powinni mieć wgląd w odnośne programy i prawo weta przeciw niepożądanej lekturze. 5. Poza wyszkoleniem rozumu konieczne jest także wychowanie woli. Nie wystarczy mieć wyraźny i jasny ideał, ale trzeba mieć także siłę, aby za nim iść. Otóż tę siłę zdobywa się przez ćwiczenie sprawności. W czasie pokoju nie nastręcza się naturalnie sposobność do równie energicznych aktów miłości ojczyzny, jak na wojnie; nie mniej zdarza się wiele sposobności stosowania jej na mniejszą skalę, i żołnierz świadomy swojej powinności będzie z nich korzystał aby wytworzyć sobie potrzebne nastawienie, które mu umożliwi wielkie czyny na wojnie. Tak np. sam fakt służby wojskowej, o ile podejmuje się ją z wyraźną chęcią służenia krajowi, jest już doskonałą szkołą naszej sprawności; poszanowanie dla kierowników państwa, posłu­ szeństwo względem dowódców i tym podobne akty nadają się też znakomicie do tego celu. W ogóle sposobności zdarza się wiele i cała rzecz w tym, aby zachować się w nich nie tylko poprawnie, ale i z wyraźną myślą o gotowości oddania wszystkiego na usługi kraju. 6. Rzecz jasna, że odpowiednie nastawienie wyobraźni i uczuć może być wielką pomocą w kształtowaniu należytego ustosunkowania się do kraju. Stąd potrzeba działania w tym kierunku, tj. tworzenia sil­ nych wyobrażeń pociągających ku poświęceniu za kraj i uczuć ku niemu, a unikania wszystkiego, co by mogło działać przeciwnie. Dla­ tego w wojsku stosuje się pieśń i uroczystości patriotyczne, czci się pamięć poległych itp. Wszystkie te rzeczy, choć na pozór podrzędne, mogą być doskonałą pomocą w pracy nad wytworzeniem nastawienia zasadniczego stosunku do kraju. 7. Warto jeszcze podkreślić, że konieczność wytworzenia należy­ tego stosunku do kraju jako całości wyklucza oczywiście zapatry­ wanie się na Rzeczpospolitą pod partykularnym kątem widzenia. Wojsko jest organem państwa i szkolić się musi do walki o jego

119 De virtute militari

prawa, powinno więc abstrahować od wszystkiego, co je dzieli. Stąd etyka domaga się od żołnierza zupełnej niezależności moralnej od poszczególnych kierunków i grup, które wewnątrz samego kraju istnieją: myśl o wojnie nakazuje żołnierzowi, by trzymał się ponad partiami, stanami i poglądami różniącymi działaczy politycznych. Ten postulat realizują rzeczywiście ustawy, a i sam duch naszego wojska jest taki - Bogu dzięki. Wobec najpoważniejszych spraw związanych z samym istnieniem państwa, nie może być miejsca na spory o jego ustrój i rządy. To samo wymaga już od żołnierza znacznego poświęcenia, bo jako obywatel ma on zasadniczo te same uprawnienia, jakie przysługują innym. Ale ta ofiara jest konieczna: bez niej niepodobna osiągnąć celu. Żołnierz świadomy jej konieczności powinien więc nie tylko nie uczestniczyć w życiu politycznym, ale i dobrowolnie abstrahować, 0 ile możności, od brania w nim udziału, bo to by go odciągało od celu służby i przesłaniało myśl o wojnie, nasuwając zagadnienia nic nie mające z nią wspólnego.

2. Koleżeństwo 1. Cel wojny określa również etyczny stosunek żołnierza do towarzyszy broni. Jego istota wynika z dwóch faktów: najpierw z tego, że ze względu na osiągnięcie zwycięstwa konieczne jest bardzo ścisłe współdziałanie; następnie z tego, że wojsko tworzy zrzeszenie o własnym życiu, swoistą grupę społeczną, wewnątrz której już dlatego, że jest ludzkim społeczeństwem, istnieć muszą specyficzne prawa i obowiązki. Zarówno cel wojny, jak potrzeby normalnego życia wojska, okre­ ślają przede wszystkim stosunek do przełożonych; ten stosunek wy­ maga jednak szczegółowego omówienia w związku z charakterem 1 poświęcimy mu cały rozdział poniżej; tutaj zastanowimy się tylko nad etyką stosunków między żołnierzami, bez względu na ich stanowisko wojskowe. Rzecz jasna, że chociaż więcej obowiązuje w stosunku do dowódców niż odnośnie do równych i niższych, wszystko to, co winniśmy równym, winniśmy także dowódcom.

120 Dzieła zebrane - Etyka

Mówiąc więc tutaj o „towarzyszach broni” mamy na myśli wszystkich członków tego samego wojska. W towarzyszu broni możemy widzieć trzy rzeczy: najpierw po prostu człowieka, takiego jak każdy inny; następnie żołnierza Rzplitej, który jej jest potrzebny do zwycięstwa; wreszcie członka tej samej społeczności, do której i my należymy. Każdy z tych względów nakłada pewne obowiązki. 2. Żołnierz jest takim samym człowiekiem jak każdy inny i należy mu się od innych wszystko to, co by mu się należało od nich w życiu cywilnym. Tę stronę stosunków wojskowych reguluje więc etyka ogólna i jej prawa; ograniczymy się do przypomnienia, że nakazuje ona w stosunku do innych sprawiedliwość, a co za tym idzie także szacunek i ogólne nastawienie przychylne, połączone z gotowością pomagania mu w potrzebie. Według zasad etyki ogólnej istnieje mianowicie obowiązek wspomagania drugiego nawet swoim kosztem, 0 ile tylko wartości, które tracimy są niższego rzędu od tych, jakich utrata grozi wspomaganemu. Tak np. każdy człowiek ma obowiązek ratować drugiego z topieli, nawet z narażeniem się na zaziębienie, ale nie ma ścisłego obowiązku narażać dla niego swojego życia. Taki czyn jest oczywiście pochwały godny ze stanowiska etyki, nie jest jednak ścisłym obowiązkiem, gdy chodzi o ludzi obcych, w stosunku do których nie jesteśmy obowiązani do pomocy. Etyka nakaże także podzielić się z umierającym z głodu swoją żywnością, o ile się jej bezwzględnie nie potrzebuje dla siebie, albo osób bliższych. To wszystko dotyczy zatem także stosunków między żołnierzami jako ludźmi i pod tym względem nie ma w wojsku niczego szczególnego. Jedyna okoliczność, która tu na uwagę zasługuje, to fakt, że na wojnie będzie znacznie więcej sposobności do praktyki sprawiedliwości 1 miłości bliźniego, który często znajdzie się w koniecznej potrzebie. 3. Ale żołnierze nie są dla nas tylko ludźmi: są członkami wojska, którzy mają za cel współdziałać w zwycięstwie. Stąd część troski o zwycięstwo przesuwać się musi na stosunek do towarzyszy broni: im bardziej jakiś żołnierz jest w danej sytuacji potrzebny do zwy­ cięstwa, tym więcej będzie mu się należało od towarzyszy. Wynika

121 De virtute militari

stąd najpierw, że wyżsi dowódcy, których życie ma dla wojska bardzo wielkie znaczenie, muszą być przedmiotem szczególnej troski wszystkich żołnierzy. Życie wodza widziane ze stanowiska czysto ludzkiego nie znaczy wprawdzie ani trochę więcej niż życie jednego z szeregowców, ale na wojnie posiada znacznie większą wartość; stąd wniosek, że może zaistnieć dla szeregowca obowiązek narażenia, albo nawet oddania życia w obronie dowódcy. Ale nie tylko dowódcy; mogą się zdarzyć wypadki, w których i szeregowiec będzie posiadał ze względu na swoją chwilową rolę w polu - wartość znacznie wyższą niż inni. Wówczas zaistnieje również obowiązek poświęcenia się dla niego. Właściwie nie dla niego, ale dla zwycięstwa, którego dana jednostka jest decydującym czynnikiem. Powyższe zasady stosuje się oczywiście tym bardziej do towarzy­ szy broni wziętych zbiorowo, to jest do oddziału. Jego życie i zaspo­ kojenie jego potrzeby jest ważniejsze od życia i zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z żołnierzy. Żołnierz ma więc z reguły obowiązek podporządkować się dobru oddziału, dbać bardziej o jego całość niż o siebie. Rzecz jasna również, że w kolizji między potrzebą poszczególnego żołnierza a potrzebą oddziału przeważyć powinien wzgląd na tę ostatnią, tak zresztą jak sam oddział należy podporządkować celowi wojny tj. zwycięstwu. Wynika stąd szereg norm praktycznych, zakazujących np. zatrzymywania się dla ratowania rannych ze szkodą dla rozwoju natarcia itp. W konkretnych wypadkach bardzo trudno jednak teoretycznie określić, co czynić wypada, gdy takie kolizje wystąpią; prócz ogólnej zasady pierwszeństwa oddziału przed jednostkami, etyka wojskowa - o ile nie ma rozstrzygającego w takich sprawach, rozkazu dowódcy - może wskazać tylko na zdrowy zmysł etyczny, który w praktyce wskaże właściwą drogę. 4. Wreszcie żołnierze są członkami naszego wojska i naszego oddziału. Dzięki temu tworzą oni rodzaj naszej rodziny, w stosunku do której obowiązują zasady podobne do rządzących etyką rodzinną. Podstawowa norma w tym zakresie brzmi: w sprawach dotyczących wojny towarzysze broni mają pierwszeństwo przed wszystkimi in­

122 Dzieła zebrane - Etyka

nymi. Wynika z niej m.in. że jeśli dwóch ludzi: towarzysz broni i obcy (np. cywil - albo jeniec) potrzebuje pomocy, a dać ją możemy tylko jednemu, trzeba pomóc pierwszemu. Innym wynikiem naszej normy jest obowiązek pomagania towarzyszom broni wszędzie gdzie nadarzy się po temu sposobność i potrzeba. Powyższe normy należy dobrze zrozumieć. Etyka nie wymaga pomagania i brania w obronę towarzysza broni w każdej sprawie bez względu na jej słuszność. Etyczne braterstwo broni tym różni się od koleżeństwa złoczyńców, że złoczyńca jest solidarny we wszystkim, podczas gdy prawy żołnierz tylko w czynnościach dobrych - i nic tak nie degraduje koleżeństwa, jak solidarność w złym. 5. Stałe wprowadzanie w życie norm dotyczących koleżeństwa nie jest możliwe, zwłaszcza w trudnych warunkach polowych, bez posiadania odpowiedniej sprawności koleżeństwa, tj. trwałej dyspo­ zycji skłaniającej wolę żołnierza do postępowania względem towarzy­ szy broni tak, jak nakazuje etyka wojenna. Sprawność tę można nabyć tylko przez ćwiczenie w koleżeństwie i w służbie oddziałowi. Wy­ trwała praca w tym kierunku, przez świadome spełnienie obowiązków względem drugich i podejmowanie usług nawet nie nakazywanych jest zatem również obowiązkiem. Warto zwrócić uwagę, że sprawność koleżeństwa nie jest iden­ tyczna ze sprawnością posłuszeństwa: można mianowicie być posłusznym, ale nie koleżeńskim i na odwrót. Obie te sprawności powinny być więc wychowywane oddzielnie, przez świadome pełnienie związanych z nimi obowiązków. 6. Ze sprawnością koleżeństwa łączy się jeszcze coś głębszego, co stanowi bardzo ważne jej uzupełnienie: idzie o stałe przyjazne nastawienie ku towarzyszom broni, każące nam widzieć w nich coś więcej niż członków tego samego oddziału, a mianowicie ludzi nam bliskich. Gdy taki stosunek zaistnieje, obejmie całość działalności innych żołnierzy i da każdemu kto go posiadł dążność do uzyskania maksymalnych wartości u wszystkich innych żołnierzy. Taka dążność jest bardzo pożądana także i ze względu na cele wojny; wprawdzie nie każdy powołany jest do bezpośredniego wychowania żołnierzy - jest

123 De virtute militari

to zadaniem dowódców - ale każdy może i powinien przyczyniać się do postępu tej pracy, przynajmniej własnym przykładem. Z tego stanowiska okazuje się, że zdobycie prawdziwie żołnierskiego cha­ rakteru jest sprawą doniosłą także ze względu na etykę koleżeństwa, gdyż kto go posiada, staje się czynnikiem oddziaływującym dodatnio na cały oddział i podnoszący jego wartość bojową. Żołnierz powinien więc dbać o własny postęp etyczny także i z tego względu.

3. Stosunek do nieprzyjaciela 1. Cel wojny określa również jakim powinien być stosunek do nieprzyjaciela. Na wojnie chodzi mianowicie o zniszczenie żywej siły jego wojsk i o to tylko, a chodzi o nie dlatego, że chcemy bronić praw naszej ojczyzny i tylko dlatego. W tym zdaniu zawarte są wszystkie zasady etyczne dotyczące stosunków z nieprzyjacielem. 2. Zasadniczo reguluje stosunek do nieprzyjaciela nakaz zniszczenia jego siły bojowej; stosowanie się do tego nakazu jest na­ czelną normą etyczną wojny. Kto powodowany względem na sympa­ tię, litość, czy tym podobne uczucia, zaprzestaje ognia, albo nie wykonuje jakiejś akcji, zdradza cel wojny i grzeszy ciężko przeciw zasadom etycznym, bo nie wykonuje obowiązku, którym w danej chwili jest: zniszczyć siły nieprzyjacielskie. Z tej zasady wynika, że żadne względy osobiste nie mogą wcho­ dzić w rachubę w polu: nawet gdyby w szeregach przeciwnika stał najbliższy przyjaciel, trzeba z nim walczyć; nawet gdy wiemy, że podtrzymywanie ognia sprawia żołnierzom nieprzyjacielskim wielkie cierpienie, przerwać go nie wolno, o ile ten ogień jest potrzebny ze względu na przedmiot akcji. Tym bardziej oczywiście wartość arty­ styczna budynków, w których się nieprzyjaciel kryje, ani tym podob­ ne względy nie mogą stać na przeszkodzie działaniu. Naczelnym obowiązkiem jest - powtarzamy raz jeszcze - zniszczenie nieprzyja­ ciela. 3. Niemniej ta norma podlega ograniczeniu przez inne normy - tak zresztą jak wszystkie nakazy etyczne. Gdziekolwiek mianowicie wykonanie jej byłoby sprzeczne z wyższymi zasadami, musi ona

124 Dzieła zebrane - Etyka

ustąpić. Takimi zasadami wyższego rzędu będą wszelkiego rodzaju umowy, czy to dwustronne, czy też międzynarodowe, których gwałcić w żadnym wypadku nie wolno - zwłaszcza, gdy zostały zawarte właśnie na wypadek wojny. Taką zasadą będzie też norma zakazująca kłamać: nigdy w żadnym wypadku kłamstwo nie może być dopuszczalne, zatem także i na wojnie. Nie wyklucza to oczywiście podstępów wojennych, maskowania się itp. - bo to wszystko nie jest kłamstwem. Pod tym względem najlepszym miernikiem jest zdrowy sąd etyczny żołnierzy wszystkich czasów, którzy uważali zawsze łamanie umów za podłość i nie pozwalali sobie nigdy na kłamstwo, podczas gdy podstępy wojenne uchodziły u nich niemal zawsze i słusznie - za dozwolone i zgodne z ideałem żołnierskim. Co do umów, upadają one oczywiście w wypadku, gdy nieprzy­ jaciel je łamie pierwszy. Tak np. gdy nieprzyjaciel atakuje za pomocą niedozwolonych środków, użycie ich będzie dopuszczalne, o ile jest konieczne. Nie będzie więc racji używać kul ekrazytowych, nawet gdyby nieprzyjaciel ich używał, bo ten barbarzyński środek w niczym nie przyczynia się do zwycięstwa. Natomiast nieprzyjaciel atakujący gazami miałby zbyt wielką przewagę, gdyby napadnięty nie mógł użyć tego samego środka; zatem ich użycie będzie dozwolone nawet gdyby umowy międzynarodowe tego zabraniały. 4. Z powyższym ograniczeniem norma nasza obowiązuje ściśle, ale obowiązuje w swoim dokładnym brzmieniu: wolno i należy wykonać to wszystko, co jest potrzebne do zniszczenia żywej siły przeciwnika i nic ponadto. Uprawnienia wojenne nie rozciągają się ponad cel wojny i wszędzie gdzie nie chodzi o środki do tego celu, obowiązują zwykłe zasady życia moralnego. Co należy rozumieć przez „żywą siłę nieprzyjaciela"? Chodzi tu 0 jego walczących żołnierzy i wszystkie środki jakich oni używają, względnie używać mogą. Zatem dopuszczalne jest ostrzeliwanie 1 bicie białą bronią każdego przeciwnika uzbrojonego, względnie pracującego w akcji bojowej (np. telefonistę), niszczenie budynków, środków komunikacji, fabryk, które dostarczają materiałów względnie surowców wojennych. Jeśli cel wojny tego wymaga, nic nie stoi na

125 De virtute militari

przeszkodzie np. niszczeniu fabryk nawet nie wojennych, ale których wyroby są potrzebne nieprzyjacielowi do prowadzenia wojny itp. Słowem wszystko to, co działa na wojnie na korzyść nieprzyjaciela może podlegać zniszczeniu. Ale też tylko to. Zatem nie wolno zabijać ludzi cywilnych, którzy nie biorą udziału w walce, ani jeńców i rannych, już unieszko­ dliwionych. Nie wolno ostrzeliwać szpitali, miast bez wojskowego znaczenia i w ogóle niczego, co by nie było dopuszczalne w czasie pokojowym, gdy chodzi o obiekty nie będące kombatantami nieprzy­ jacielskimi albo środkami jego akcji. 5. Etyka reguluje jednak nie tylko czyny zewnętrzne, ale i same uczucia oraz całe nastawienie duchowe żołnierzy. Otóż pod tym względem ważna jest zasada, że jedyną racją etyczną walki z nie­ przyjacielem jest chęć obrony kraju. Pociąga ona za sobą u prawego żołnierza wolność od wszelkiego rodzaju niskich uczuć w stosunku do nieprzyjaciela. Żołnierz moralny zwalcza go energicznie nie cofając się przed użyciem wszystkich środków dozwolonych przez prawo wojenne, działa przy tym nawet z gniewem, ale jego pobudką nie jest ani nienawiść, ani pogarda do przeciwnika. Zatem, nawet bijąc się z nim zawzięcie, powinniśmy zachować najzupełniej lojalny stosunek do nieprzyjaciela i obiektywną ocenę jego wartości etycznej i bojo­ wej. Norma ta istotnie była ściśle przestrzegana przez wszystkich wiel­ kich żołnierzy, którzy do przeciwników odnosili się zawsze z sza­ cunkiem - zachowując to, co nazywamy czasem ,rycerskością”. Wyraz tej głęboko żołnierskiej tendencji do prawego ustosunkowania się dały dawne zwyczaje bojowe, każące starcie otaczać szeregiem aktów kurtuazji; dziś konieczności wojny zmusiły do ich zaniechania, niemniej w wojsku polskim szlachetny stosunek do nieprzyjaciela jest tradycyjny. Jak bardzo byli pod tym względem wzorowi nasi dawni żołnierze, świadczy zadziwiający w swojej obiektywności pamiętnik Stanisława Żółkiewskiego, który na każdym kroku podkreśla zalety, wielkie serce, odwagę, rozum itd. swoich najgorszych przeciwników. Także ostatnia wojna dała wiele godnych naśladowania wzorów.

126 Dzieła zebrane - Etyka

6. Bardzo trudno podać reguły praktyczne dotyczące tej normy, a to dlatego, że wszystko zależy od należytego odczucia położenia, właściwej godności etycznej przeciwnika i sądu moralnego każdej jednostki. Etyka musi to pozostawić ocenie każdego. Ale aby owa ocena mogła wypaść poprawnie, potrzebna jest i tu sprawność, skłaniająca do rycerskiego obchodzenia się z nieprzyjacielem. Spraw­ ność tę należało by ćwiczyć u całej ludności przez wdrażanie do szlachetnego obchodzenia się ze słabszymi (zwierzęta!), surowe karanie nadużyć - a pozytywnie przez lekturę i widowiska ilustrujące wielkie charaktery rycerskie dawnych żołnierzy. Jest ich w naszej historii i piśmiennictwie niemało. Kto tego rodzaju opisy stale czyta, a przy tym jest zasadniczo uczciwym człowiekiem, znajdzie w sobie jasny sąd i dostateczną moc do zastosowania rycerskości na placu boju.

4. Wojna a miłość 1. Wszystko, co powiedziano powyżej, opiera się wyłącznie na przesłankach dostępnych naturalnemu rozumowi ludzkiemu - stanowi przyrodzoną teorię prawości żołnierskiej. Etyka katolicka, która zna prócz założeń rozumowych także objawione prawdy Wiary, umie więc powiedzieć o naszym przedmiocie znacznie więcej, wprowa­ dzając nowe pojęcie i nową normę miłości. Dla zrozumienia jej roli w zakresie prawości żołnierskiej, jak w ogóle w etyce, trzeba przede wszystkim wziąć pod uwagę, że czynniki nadprzyrodzone w niczym nie sprzeciwiają się czynnikom naturalnym; łaska i Objawienie nie niszczą natury ludzkiej i jej etyki, ale ją podnoszą na wyższy poziom, dodając nowe ujęcie i nowy, wyższy punkt widzenia, a co za tym idzie, także nowe wznioślejsze normy. 2. Według Objawienia istnieć ma między ludźmi nie tylko to wszystko, czego wymaga sprawiedliwość, ale poza tym łączyć ich powinna miłość. Miłość jest sprawnością mającą siedzibę w woli, która dysponuje do postępowania z bliźnim jak z przyjacielem. Ściśle mówiąc głównym przedmiotem miłości chrześcijańskiej nie jest człowiek, ale Bóg, pojęty jako Przyjaciel. Nasz stosunek do ludzi

127 De virtute militari

w świetle miłości jest stosunkiem do istot, które są przyjaciółmi Boga, naszego Przyjaciela. Przykazanie miłości obowiązuje nas do tego, abyśmy w bliźnim widzieli odblask Boskiej chwały, ducha, powołanego do życia z Bogiem i dla Boga. Łatwo zrozumieć, że przykazanie to nie nakazuje nam bynajmniej jakiejś miękkości, albo słabości, jak chcą niektórzy pacyfiści, źle interpretujący Objawienie. Pierwszym wynikiem miłości jest trwałe nastawienie i silna wola ku spełnieniu woli Bożej; miłość dodaje więc do norm naturalnych no­ wą, a raczej nowy powód, który skłaniać nas powinien do spełniania obowiązku, jakimkolwiek by on nie był. W naszym zakresie tym obowiązkiem jest zwycięstwo i wszystko co się z nim łączy. 3. Ale też wszystkie obowiązki powyżej omówione nabierają w świetle miłości nowej siły i znaczenia. Przede wszystkim stosunek do ojczyzny przestaje być tylko stosunkiem łączącym tego, kto ma zobowiązania z tym, komu przy­ sługują uprawnienia. Ponad krajem i w kraju, w jego kulturze oby­ czajach i wszystkich w ogóle wartościach, miłość każe nam widzieć Boga i Jego Wolę. Dla urzeczywistnienia tej woli - woli rozwoju wartości w naszym narodzie - miłość każe podjąć ofiarę, poświęcić nawet życie, jeśli będzie potrzeba. Sam naczelny obowiązek etyki wojskowej nabiera przez to wyższego i głębszego znaczenia. 4. Równocześnie zmianie ulega stosunek do towarzyszy broni i nieprzyjaciela. Miłość nie obowiązuje w równej mierze wobec wszystkich, ale im kto jest bliższy pod jakimś względem, tym więcej miłości winniśmy mu w tym zakresie okazywać. Ponieważ zaś pod względem czynów wojennych najbliższymi nam są żołnierze tego samego wojska i tego samego oddziału, przeto miłość chrześcijańska wymaga, abyśmy jej okazywali im więcej niż innym. Co do nieprzyjaciela, miłość nie sprzeciwia się bynajmniej zasadzie walki: bo ta walka jest obowiązkiem, który właśnie w imię miłości trzeba spełnić. Ale równocześnie żąda od nas abyśmy naszym braciom, którzy chwilowo są nieprzyjaciółmi, pomagali tam, gdzie będziemy mogli i gdzie pozwoli obowiązek. Dopiero miłość - nie sprawiedliwość - może nakazać poświęcenie się za nieprzyjaciela (np.

128 Dzieła zebrane - Etyka

rannego, którego chcemy unieść z pola obstrzału itp.). Ona też tylko zakazuje kategorycznie wszelkiej nienawiści względem ludzi, przy równoczesnej silnej woli zniszczenia siły bojowej nieprzyjaciela. W miłości przyrodzona prawość żołnierska osiąga nieskończenie ją przewyższające uzupełnienie. 5. Miłość jest sprawnością, której nie można nabyć przez samo ćwiczenie, ale którą otrzymujemy od Boga z łaską. Bóg działa przy tym z reguły tak, że zwiększa miłość równocześnie z naszymi czy­ nami: kto działa zgodnie z miłością, może być pewien, że Bóg jego miłość zwiększy. Ale nieodzownym warunkiem jest tutaj stan łaski uświęcającej, czystość sumienia od wszelkich ciężkich przestępstw etycznych. Dlatego też, kto chce posiąść pełnię prawości żołnierskiej powinien jako chrześcijanin zawsze starać się trwać i róść w miłości. Równocześnie z miłością Bóg daje wiernym Mu ludziom bezpośrednią pomoc do sprawnego czynu, zwaną „łaską uczynkową”. Wobec ogromnej trudności w zachowaniu czystości życia (zwłaszcza pod względem spraw tutaj omawianych) na wojnie, trzeba korzystać z tej pomocy. Żołnierz świadomy ideału prawości i swoich słabych stron powinien więc uciekać się do wszystkich środków, potrzebnych do uzyskania łask uczynkowych. Należy wśród nich wymienić modlitwę o prawość i miłość, a zwłaszcza Sakrament Ołtarza, który jest sakramentem miłości i przyczynia się w wysokim stopniu do jej spotęgowania. Bliższe szczegóły odnośnych zagadnień omawia jednak etyka ogólna; tutaj ograniczyć się musimy do przypomnienia ich ważności, także w zakresie wojskowym.

129 De virtute militan

III. TEORIA MĘSTWA 1. Obowiązki żołnierza wobec samego siebie 1. Podstawową normą etyki wojennej w tym zakresie będzie nakaz dbałości o swój stan fizyczny i moralny, celem uzyskania odpowied­ nich warunków akcji bojowej. Skoro nakazany jest cel - zwycięstwo, nakazane są również środki, a najważniejszym z nich jest sam człowiek i jego struktura psychofizyczna. Żołnierz winien zatem dbać, aby nie tylko niczego nie dopuszczać, co by mogło bezużytecznie osłabić jego sprawność fizyczną, ale przeciwnie, dołożyć wszelkich starań celem jej zwiększenia. 2. Pod względem fizycznym norma nasza nakłada pozytywnie ścisły obowiązek nabycia odpowiedniej sprawności gimnastycznej i technicznej. Nie ulega żadnej wątpliwości, że obywatel państwa, które według wszelkiego prawdopodobieństwa wojnę toczyć prędzej czy później będzie, ma ścisły obowiązek wyszkolenia się pod tymi względami. Państwo oczywiście pilnuje tego o ile może; ale państwo nie może dopilnować wszystkiego i nie trzeba sobie wyobrażać, że gdzie przepisy nie sięgają, nie ma już żadnej powinności. W poło­ żeniu, w którym znajduje się Polska, mężczyzna, zaniedbujący się w ćwiczeniach fizycznych i pozwalający zmarnieć nabytym spraw­ nościom niewątpliwie grzeszy przeciw zasadom etyki. Oczywiście dotyczy to zwłaszcza żołnierzy zawodowych - ale w pewnym stopniu obowiązuje każdego. Człowiek etyczny powinien się zatem świa­ domie do tej normy stosować i znaleźć w życiu codziennie parę chwil na utrzymanie sprawności fizycznej i technicznej. Negatywnie ta sama norma zakazuje wszystkiego, co zdrowie i nerwy niszczy. Kto ma kiedyś celować szybko i dokładnie, odbywać ciężkie marsze, wytrzymywać godzinami ataki gazowe, nie może sobie pozwalać na dobrowolne rozstrajanie nerwów i osłabianie serca. Co prawda każde nierozumne szkodzenie sobie jest już zakazane przez etykę ogólną - ale etyka wojenna dodaje jeszcze rację specjalną:

130 Dzieła zebrane - Etyka

kto mianowicie szkodzi sobie, ten osłabia swoją wartość bojową i uniemożliwia sobie spełnienie obowiązku. Zatem żołnierz nie po­ winien sobie pozwalać na używanie rujnujących narkotyków (kokai­ na, morfina itd.), na rozpustę, na systematyczne pijaństwo, bo te wszystkie rzeczy osłabiają go pod względem bojowym. Tym bardziej sprzeczne z etyką wojskową jest narażanie życia bez potrzeby. W szczególności każdy pojedynek jest przestępstwem także i pod tym względem: stanowi bezsensowne, sprzeczne zresztą z etyką ogólną, narażanie własnego życia i musi być potępiony przez każde­ go, kto rozumie założenia etyki wojny. 3. Pod względem moralnym etyka wojenna domaga się od żołnierza, aby nabył, rozwijał i bronił tych sprawności, które są do boju potrzebne. Omówimy najważniejsze z nich szczegółowo: chodzi tu o męstwo, posłuszeństwo, wytrzymałość, wielkoduszność, cierpli­ wość, sprawność szybkiej decyzji - a przede wszystkim o sprawności regulujące nasz stosunek do kraju i towarzyszy broni. Nie można działać na wojnie sprawnie bez długiego przygotowania przez ćwicze­ nie: kto tego ćwiczenia zaniedba, narazi się na niepowodzenie w polu, bo jego charakter się załamie, w każdym razie nie da tych walorów, jakie dać powinien ze względu na zwycięstwo. Państwo pilnuje również i strony moralnej żołnierza, choć oczy­ wiście pośrednio. Ale i tu - bardziej jeszcze niż w zakresie sprawności fizycznych - osobista praca jest rzeczą najważniejszą: żołnierz powi­ nien celowo i świadomie rozwijać swój charakter bojowy. 4. Powyższe zasady dotyczą przygotowania do boju. Jeśli chodzi o samą akcję, obowiązuje w niej oczywiście zasada, że należy podpo­ rządkować siebie, to jest swoje zdrowie i życie, potrzebom taktycz­ nym czyli dobru kraju. Jednak także tutaj troska o własne dobro nie może schodzić z oczu. Właśnie na wojnie żołnierz jest najbardziej potrzebny i musi dbać, aby swoich sił i życia nie marnował bezuży­ tecznie. Prócz zasad obowiązujących w czasie pokojowym dochodzi jeszcze nowa norma zakazująca niepotrzebnego narażania się. Pra­ wdziwy żołnierz nie żartuje z kulami; nie boi się ich, kiedy trzeba się narazić, ale nie będzie się wystawiał bez potrzeby. Byłoby to po­

131 De yirtute militari

dwójnym wykroczeniem: przeciw etyce ogólnej, która zawsze zaka­ zuje narażać życie i zdrowie bez poważnego powodu, przeciw etyce wojennej, która każe szanować samego siebie ze względu na potrzeby przyszłych bojów. 5. Ale oczywiście, kiedy przyjdzie do starcia, trzeba będzie całą swoją moc fizyczną i duchową rzucić na szalę walki, nie bacząc na niebezpieczeństwo. W bitwie etyka nakazuje podporządkować siebie oddziałowi i ojczyźnie. Zachodzi tu jednak następujące pytanie: jeśli wolno dla celów taktycznych narazić się na prawdopodobną śmierć, czy wolno jest także iść na śmierć pewną? Czy wolno np. wysadzić materiały wybuchowe, wiedząc, że się przy tym zginie? Trudność polega na tym, że podobne czyny mają pozór samobójstwa, które ze stanowiska etyki ogólnej jest zawsze niedopuszczalne, jako czyn zasadniczo nieetyczny. Niemniej jest to tylko pozór. Żołnierz wysadzający materiały wyb­ uchowe wykonuje czynność, która nie ma na celu własnej jego śmierci i bezpośrednio w niego nie godzi: chodzi o zniszczenie jakiegoś innego obiektu. Z owego zniszczenia wyniknie przede wszy­ stkim korzyść zamierzona przez wykonawcę względnie dowódcę a w związku z nią dopiero, ubocznie i oczywiście wbrew woli działa­ jącego, śmierć. Nie ma tu więc samobójstwa pod względem etycznym i akcja niedozwolona nie jest. Natomiast samobójstwem byłby w każdym wypadku strzał oddany bezpośrednio do siebie, np. aby uniknąć niewoli - i nie ma żadnego argumentu, który by podobną czynność mógł usprawiedliwić; ze stanowiska etyki ogólnej chodzi tu najpierw o zbrodnię, której nikomu spełnić nie wolno, nawet gdyby chodziło o uniknięcie największych nieszczęść, np. tortur w niewoli (tym bardziej wstydu); także ze stanowiska etyki wojskowej nie ma żadnej racji, która by taki czyn usprawiedliwiała.

2. Pojęcie męstwa 1. „Odważnym” nazywamy czyn, którym dany człowiek (czy zwierzę) stara się osiągnąć swój cel mimo grożącego przy tym niebezpieczeństwa. Nazwę „odwagi” nosi tendencja do takich czy­

132 Dzieła zebrane - Etyka

nów, skłonność do przełamywania niebezpieczeństw. Niezmiernie ważną rzeczą jest jednak zrozumienie, że męstwo jest czymś więcej niż odwaga: każde męstwo jest odwagą, ale nie każda odwaga jest męstwem. 2. Różnica między nimi polega najpierw na tym, że odważne może być także zwierzę, mężnym tylko człowiek. Mówimy bez trudności 0 odważnym psie, jeśli idzie na dzika bez obaw, o odważnym koniu 1 tak dalej - natomiast nie można mówić o mężnych zwierzętach: „mężnym” nazywamy tylko człowieka. Zatem męstwo zawiera w sobie jakiś czynnik specyficznie ludzki, tylko u człowieka spo­ tykany. Otóż jedyną zasadniczą różnicą między zwierzęciem a czło­ wiekiem jest to, że człowiek posiada władze duchowe, rozum i wolę, których nie mają zwierzęta. Różnica między odwagą a męstwem polegać musi zatem na udziale rozumu i woli w męstwie i jego braku w odwadze jako takiej. Ale to nie wystarcza: są mianowicie wypadki, w których także ludzi nazywamy „odważnymi”, nie przypisując im mimo to męstwa. Tak np. bandyta wykonujący śmiały napad na bank jest niewątpliwie człowiekiem odważnym - ale zmysł etyczny zakazuje nazwać go „mężnym”. Mężnym jest za to żołnierz na wojnie, podróżnik w niebezpieczeństwach żywiołowych, strażak przy pożarze. Wchodzi więc w rachubę jakiś czynnik etyczny; nie wystarczy sama rola rozumu: aby być mężnym trzeba działać nie tylko rozumnie, ale także w imię etyki, nie przeciw niej. I na tym nie koniec. Znam wypadki, w których ludzie występują odważnie w imię wzniosłych haseł etycznych, a mimo to nie przy­ sługuje ich czynom nazwa aktów męstwa. Tak się rzecz ma przede wszystkim z tzw. „odwagą cywilną": ktoś kto wbrew opinii otoczenia śmiało podtrzymuje swoje zdanie, jest odważnym: „mężnym” go nie nazwiemy, jeśli grozi mu tylko utrata stosunków, poważania, a nawet chleba. Nikt nie mówi o „męstwie cywilnym”, ale o „odwadze cywilnej”. Jest więc w pojęciu męstwa coś specyficznie wojskowego:

133 De virtute militari

wielkie niebezpieczeństwo; powiedzmy od razu, że chodzi o niebez­ pieczeństwo śmierci lub utraty dobra z życiem równoważnego. 3. Cztery cechy składają się zatem na pojęcie mężnego czynu. Taki czyn musi być odważny, ale poza tym rozumny, etyczny, połączony z wielkim niebezpieczeństwem. Do pojęcia odwagi nie wchodzi ani rozumność, ani etyczność i wystarcza jakiekolwiek niebezpieczeń­ stwo. Nawet i tego nie potrzeba, ściśle mówiąc. I tak, można nazwać „odważnym” (choć lepiej mówić tutaj o śmiałości) chłopca, który idzie śmiało do zimnej wody, choć ciarki po nim chodzą. Męstwo jest zatem pojęciem bogatszym niż odwaga. 4. Powyższe określenie męstwa nie jest jednak jeszcze zupełne. Wśród ludzi idących do boju rozumnie, zgodnie z nakazami etyki i z narażeniem życia, znajdą się dwie kategorie: jedni idą wprawdzie, ale z największym wysiłkiem woli: cała ich natura buntuje się przeciw temu i muszą z niebywałym wysiłkiem panować nad sobą. Inni idą również, ale spokojnie, trzymając pewnie w wodzach swoje uczucia i zajęci wyłącznie przebiegiem akcji. Zachodzi pytanie, która z tych kategorii składa się z ludzi naprawdę mężnych, a która z jednostek tylko odważnych. 5. Na pierwszy rzut oka zdawałoby się, że prawdziwe męstwo ma swoją siedzibę w woli i człowiek tyle wart, ile potrafi rozhukanym uczuciom siłą narzucić posłuszeństwo. Etyka jest, jakeśmy powie­ dzieli na początku, nauką o czynach ludzkich, to jest zależnych od wolnej woli; nie tych, które spełniamy niejako automatycznie. Skąd­ inąd między żołnierzami „otrzaskanymi” a zwierzętami zdaje się za­ chodzić niewielka różnica: tak oni, jak nasze odważne psy czy konie, idą łatwo w niebezpieczeństwo. Mała stąd zasługa i wartość etyczna żadna, podczas gdy tamci walczący ze sobą dają dowód, że są napra­ wdę ludźmi, że duch w nich panuje nad zwierzęciem. Ta pozornie słuszna teza zyskała sobie wielu zwolenników zwłaszcza pod wpływem I. Kanta, który za wyłączną siedzibę moral­ ności uznał wolę, odrzucając wszelkie przysposobienie uczuć jako rzecz stojącą niżej poziomu prawdziwego człowieczeństwa. Pod wpływem Kanta także i nasze społeczeństwo wyżej ceni sobie,

134 Dzieła zebrane - Etyka

przynajmniej teoretycznie, tego, kto gwałtem nad sobą panuje, od spokojnego i pewnego swej natury żołnierza. 6. Ale jeśli tak jest w masach cywilnych, ludzie wojny nigdy po­ dobnie nie myśleli i myśleć nie mogli. Jedyną teorią, którą żołnierz uznać może, jest tradycyjna nauka tomistyczna oparta zresztą na pracach starogreckich, według których właśnie ów opanowany i pewny siebie żołnierz jest mężny, a wcale nie tamten nowicjusz, który tyle ze sobą musi walczyć, aby działać. Że tak jest istotnie łatwo się przekonać za pomocą następującego rozumowania. Ten, kto musi ze sobą walczyć, aby nie uciec, albo nie poddać się, znajduje się oczywiście pod działaniem strachu; to zasadniczo tchórz, który się opanowuje, ale bądź co bądź tchórz. Działają w jego psy­ chice bardzo silne czynniki strachu. Otóż prawdziwie żołnierskiego zapatrywania na podobne uczucia nikt lepiej nie wyraził, jak „kate­ chizm” naszej szkoły kadeckiej z czasów stanisławowskich: kadet zapytany, co to jest strach, odpowiada, że nie wie, gdyż uczucie to jest mu nieznane. Jest w tym, ma się rozumieć, przesada - nawet naj­ mężniejszy człowiek odczuje czasem strach - ale myśl jest nad­ zwyczaj głęboka i trafna: samo posiadanie silnych uczuć strachu jest dowodem niemężnego charakteru. Innymi słowy: siedzibą męstwa jest nie sama wola, a także uczucia, które ta sprawność dyscyplinuje. 7. Zresztą pomijając już zdrowy sąd etyczny żołnierzy wszystkich czasów na tę sprawę, samo rozważenie rzeczywistych warunków boju dowodzi aż nadto jasno, że tylko takie stanowisko jest dopuszczalne. Przypuśćmy, że uważamy za ideał charakteru ludzi, którzy w potrze­ bie potrafią za pomocą karkołomnych wysiłków opanować się i mimo kolosalnego strachu iść naprzód. Rzecz oczywista, że ci ludzie nigdy i pod żadnym warunkiem nie będą działali równie sprawnie jak żoł­ nierze naprawdę mężni i wyrobieni pod względem uczuciowym, tj. ci, którzy strachu nie odczuwają, albo odczuwają go tylko słabo. Otóż wojna wymaga od człowieka wszystkich sił, nie tylko fizycznych ale i duchowych - musimy więc dążyć do możliwie zupełnego opano­ wania uczucia strachu i nie dopuścić, by w chwili niebezpieczeństwa nam ono przeszkadzało. Człowiek mężny musi więc być nim nie

135 De virtute militari

tylko w woli, ale także i w uczuciach: nie odczuwać zbyt silnego strachu. Głębsze uzasadnienie tego stanowiska wymaga jednak analizy uczuć o które chodzi.

3. Struktura uczuć bojowych 1. Wszystkie, bardzo liczne, rodzaje uczuć dadzą się sprowadzić do dwóch klas zasadniczych: jedne z nich mają za przedmiot same wartości, dodatnie lub ujemne, bez względu na trudność ich po­ zyskania, względnie uniknięcia. Tak np. uczucie miłości jest pewnym pociągiem ku łubianemu przedmiotowi, które abstrahuje od trudności związanych z jego osiągnięciem. Podobnie uczucie smutku jest nieprzyjemnym stanem niechęci i przykrości, samo jednak nie prze do pokonania zła, jakie przed smucącym się stoi. Natomiast inne uczucia odnoszą się do przedmiotów pod kątem widzenia trudności z ich uzyskaniem, względnie odparciem związanych. Nazywamy je „uczu­ ciami bojowymi". Należy tu przede wszystkim gniew, tendencja do wywarcia zemsty na źródle zła; dalej odwaga, popęd ku przełamaniu niebezpieczeństwa bezpośrednio groźnego, i jej przeciwieństwo, oba­ wa, względnie strach, który skłania do ucieczki od niego. W stosunku do przedmiotu przyszłego, trudnego do uzyskania, a jednak możli­ wego (według chwilowej oceny), istnieje uczucie nadziei; jego od­ wrotnością jest zniechęcenie, uczucie beznadziejności wysiłków, zwane w skrajnej formie „rozpaczą”. 2. Żołnierzowi potrzeba oczywiście silnie rozwiniętych uczuć bojowych dodatnich: gniewu, odwagi i nadziei zwycięstwa. Aby zwy­ ciężyć, trzeba móc w chwili walki działać z rozmachem i siłą, zaciętością i śmiałością, którą dać mogą tylko żywe uczucia bojowe. Wychowanie charakteru w kierunku rozwinięcia tych uczuć jest więc jednym z najważniejszych postulatów etyki wojennej. Myliłby się jednak ten, kto by sądził, że etyka żąda od żołnierza tylko rozwijania uczuć bojowych dodatnich; jej podstawowym zada­ niem jest także ich zdyscyplinowanie, tak, by były wprawdzie mocne, ale by „szły w wodzach" i nie ponosiły tam, gdzie nie są potrzebne,

136 Dzieła zebrane - Etyka

a zwłaszcza aby nigdy nie zastępowały rozumu i nie odbierały mu kontroli nad czynem. W polu są chwile, w których zbyteczna odwaga albo gniew mogą być bardzo szkodliwe i gdy trzeba będzie umieć je uciszyć. Przesada pod każdym względem jest szkodliwa, zarówno w odwadze, jak i w obawie. 3. Wynika stąd, że etyka nie żąda zabicia w nas uczuć bojowych ujemnych, gdyż te uczucia mogą się przydać jako przeciwwaga dla zbyt rozwiniętych uczuć dodatnich - przy czym zabicie ich nie jest w ogóle możliwe. Etyka żąda tylko zdyscyplinowania obu grup uczuć pod kierunkiem rozumu, stworzenia z ich chaotycznej masy celowej harmonii i nadania im umiaru. W tej harmonii przeważać muszą jednak uczucia bojowe dodatnie, a to dlatego, że wobec niebezpieczeństwa człowiek ma z natury większą skłonność do poddania się obawie niż odwadze. (Odwrotnie przedstawia się rzecz w zakresie uczuć niebojowych, gdzie silniejsza jest tendencja do czynu). Męstwo będzie więc stałą dyspozycją psychiczną, dzięki której ten, kto je posiadł, ma silne uczucia bojowe, przy czym uczucia dodatnie przeważają nad ujemnymi, ale wszystkie są zdyscyplinowane pod rządami rozumu i woli duchowej.

4. Pseudomęstwo Celem dalszego wyjaśnienia istoty męstwa dobrze będzie jeszcze omówić kilka form odwagi bardzo do męstwa podobnej, ale która naprawdę męstwem nie jest. Taką odwagę nazwiemy „pseudomęstwem”. Najważniejsze spośród nich są te, którym brak właśnie omówionego przed chwilą umiaru i harmonii zdobytej przez pracę nad uczuciami. 1. Przede wszystkim są ludzie, którzy wykonują czyny naprawdę odważne, prawe, połączone z niebezpieczeństwem śmierci, ale wykonują je z największą trudnością, jak owi nowicjusze wojenni, idący do walki siłą woli, o których wspomnieliśmy powyżej. Ich odwaga nie jest prawdziwym męstwem: jest sporadycznym czynem etycznie poprawnym, ale nie wynika z samego charakteru. Można by ich porównać do skąpców, którzy z trudem dają hojną zapomogę: ich

137 De virtute militari

czyn jest piękny, ale ze sprawnością hojności nie ma nic wspólnego, nie oznacza hojnego charakteru. Podobnie tutaj mamy do czynienia z pseudomęstwem. 2. Dalej znajdą się tacy, którzy idą również śmiało w niebez­ pieczeństwo, z narażeniem się na śmierć i w imię norm etycznych, ale tylko dlatego, że o wielkości niebezpieczeństwa nie wiedzą. Taki czyn nie zasługuje oczywiście na nazwę mężnego, bo brak w nim pod­ miotowego niebezpieczeństwa, zdawania sobie z niego sprawy, a ta świadomość jest koniecznym warunkiem męstwa. I największy tchórz pójdzie spokojnie na placówkę, na której nie oczekuje spotkania z nieprzyjacielem, choćby tam w rzeczy samej czekał go ostry ogień. Na to nie potrzeba być mężnym. Pokazuje się zatem, że w tej samej sytuacji dwóch ludzi jednakowo się zachowujących, może być niejednakowo mężnymi: ten mianowicie, który niebezpieczeństwo ocenia jako większe potrzebuje więcej męstwa niż inny, który z jego wielkości nie zdaje sobie sprawy. Wynika stąd, że starzy żołnierze, zwłaszcza jeśli byli już ranni, dają dowody większego męstwa niż początkujący, idący w jednym szeregu z nimi: doświadczenie nau­ czyło ich wyżej oceniać niebezpieczeństwo. Mogą być jednak także wypadki, w których będzie przeciwnie: tam mianowicie, gdzie nie­ bezpieczeństwo jest iluzoryczne, a huk i dym przeraża rekruta, który myśli że Bóg wie co się dzieje; w takich wypadkach będzie on subiektywnie mężniejszy od weterana. Na ogół jednak niebezpie­ czeństwa wojenne są aż nadto realne, tak że męstwo starych żołnierzy należy wyżej cenić od brawury początkujących; ta ostatnia może nawet czasem być pseudomęstwem. 3. Są także ludzie, którzy przystąpiwszy do akcji celowo i ro­ zumnie, dadzą się następnie ponieść uczuciom furii bojowej do tego stopnia, że utracą panowanie nad sobą. I ci jeszcze, nie będąc w tym rozumni nie są naprawdę mężni: uczucia tak dalece ich opanowały, że w ogóle już nie widzą niebezpieczeństwa, a nieprzyjaciela traktują wyłącznie jako łup i choć działają zgodnie z nakazami etyki, subiek­ tywnie mężnymi nie są: człowiek mężny używa uczuć, a nie daje się

138 Dzieła zebrane - Etyka

im ponosić i działa z pełną świadomością niebezpieczeństwa. To jeszcze jeden rodzaj pseudomęstwa. Wreszcie jest i taka kategoria, która ocenia wprawdzie niebez­ pieczeństwo trafnie, ale skądinąd sądzi, że potrafi go niemal na pewno uniknąć, czy to dzięki umiejętności, czy też szczególnym warunkom. I tym ludziom oczywiście męstwa nie potrzeba, i jeśli działają śmiało, to nie pod jego wpływem. 4. Możemy na podstawie powiedzianego wygłosić już definicję czynu mężnego: mężnym nazywamy czyn podjęty z etycznych pobu­ dek i nakazu rozumu, połączony z wielkim, uświadomionym sobie niebezpieczeństwem, a wykonany z mocą wynikającą z opanowania uczuć bojowych przez stały charakter. Ideałem żołnierskim nie są wspomniane formy pseudomęstwa, ale męstwo prawdziwe, dlatego że ten, kto je posiada daje największą gwarancję działania zawsze sprawnego, z maksimum sukcesu i mini­ mum bezcelowych posunięć. Jako ideał powinien przyświecać wszystkim i wszyscy powinni szkolić swój charakter, tak aby móc naprawdę mężnie działać. Ale ideał nie zawsze da się urzeczywistnić w równym stopniu, i często będziemy zdani na niższe, mniej dosko­ nałe formy działania. Stąd nie można etycznie potępiać człowieka, który idzie do boju w wewnętrznej rozterce, ale przecież idzie; nie można także mieć za złe tchórzowi, że aby móc wykonać obowiązek, rozpętał w sobie uczucia bojowe, które odbierają mu wprawdzie kierownictwo jego akcji, ale ją przecież umożliwiają; także i ten, kto walczy śmiało dlatego tylko, że nie dość ocenia niebezpieczeństwo, może być pożyteczny. Tam, gdzie cała ludność nie otrzymała odpowiedniego przygotowania bojowego, trzeba będzie niestety liczyć się z używaniem tych półśrodków. Niemniej jest rzeczą jasną, że i ocena etyczna takich ludzi i ich wartości na wojnie jest znacznie niższa od tej, jaką posiadają ludzie naprawdę mężni. Co więcej, owe formy pseudomęstwa, dopuszczalne może u szeregowców, mogą okazać się zupełnie niewystarczające dla dowódców, którzy mają obowiązek kierowania akcją. Stąd przynajmniej od oficerów musi się wymagać wyrobienia męstwa; pseudomęstwo na ich stanowisku

139 De yirtute militari

zwykle zawiedzie. Dzisiejsza wojna wymaga jednak także od szeregowców dużej dozy inicjatywy, rozsądku i celowości, tak że w chwili obecnej szkolenie autentycznego męstwa jest zadaniem znacznie jeszcze ważniejszym niż nim było w przeszłości.

5. Sprawność męstwa 1. Jakeśmy już powiedzieli, czyn naprawdę mężny zakłada istnienie sprawności męstwa, tj. dyspozycji charakteru, która skłania do sprawnego i łatwego wykonania czynów bojowych. Raz jeszcze podkreślić wypada ogromną doniosłość etyczną tej sprawności, jak i podobnych w innych działach etyki. Oczywiście znajdą się ludzie mniej lub więcej z natury usposobieni do czynów odważnych, ale pełni męstwa tak pojętego, jakeśmy je tu opisali, nie posiada z natury nikt. Może ono być tylko dziełem długiej i wytrwałej pracy. 2. W wyrabianiu sprawności chodzi o przysposobienie się do czynów etycznych, o nabycie jakby „drugiej natury” i skłonności tak silnych, jakby one były wrodzone. Dyspozycja męstwa uczyni nas ludźmi bojowymi i mężnymi, dając zarazem możność opanowania uczuć i kierowania nimi w miarę potrzeby, nieodzowny spokój, poparcie uczuciowe w energicznej akcji, wreszcie łatwość czynu mężnego, a nawet pewną przyjemność z nim związaną. Rzecz się ma tu zupełnie podobnie jak z każdą sztuką, bo sztuki są również sprawnościami. Gdy pianista zaczyna się uczyć grania, przychodzi mu ono z największym oporem i wysiłkiem; potem, gdy już posiada sprawność, gra stanie się dla niego łatwa i przyjemna. Nie inaczej ma się rzecz z męstwem: mężny czyn będzie dla normalnego począ­ tkującego trudny; gdy nabierze już właściwej sprawności męstwa, przyjdzie mu z łatwością i pewnie. 3. Co do męstwa, istnieje pewna różnica w porównaniu z innymi sprawnościami. Mianowicie, podczas gdy inne sprawności łączą się zawsze z przeważającym uczuciem przyjemności w wykonywaniu czynów im właściwych, w męstwie bywa inaczej, przynajmniej w nie­ których wypadkach. Oczywiście i człowiek mężny odczuwa radość z wykonania czynu naprawdę mężnego i im większa była trudność do

140 Dzieła zebrane - Etyka

pokonania, tym większa radość, spowodowana przez panowanie nad sobą. Ale wykonanie czynu zgodnego z nabytą sprawnością będzie równoważone po części przez cierpienie fizyczne. Cierpienie to nie będzie u mężnego nigdy głębsze od radości z dokonanego czynu: będzie jednak często żywsze i zasłoni niejako sobą radość. To jest tragiczna, ale zarazem bardzo wzniosła strona męstwa, która każe je tak wysoko cenić: człowiek mężny poświęca wiele rzeczy, a w zamian nie otrzymuje nawet pełnej radości właściwej wszystkim innym sprawnościom moralnym. 4. Wobec tego, że sprawność męstwa jest tak potrzebna, musi być ona celowo wychowywana i nie da się pomyśleć bez udziału woli i rozumu. Pozostawiając na później omówienie metod tego wycho­ wania, zaznaczymy tutaj tylko, że ten fakt obala najzupełniej dowód przeciwników męstwa w naszym ujęciu, wychodzący z założenia, że męstwo jest zmechanizowaniem, a zatem czymś, co stoi na poziomie niższym od etyki i do niej nie należy. Przesłanka jest podwójnie fałszywa: najpierw męstwo wcale nie jest zmechanizowaniem, ale, jakeśmy już wspomnieli, dyspozycją, która umożliwia działalność woli; po wtóre, samo powstanie męstwa jest dziełem wolnej woli i rozumu, dziełem bez porównania większym niż dorywczy, choć bardzo odważny czyn, bo wymaga długiego wysiłku w codziennym, metodycznym ćwiczeniu i opanowywaniu samego siebie.

6. Sprawności pokrewne Z męstwem łączy się ściśle cała grupa pokrewnych sprawności, które również nadają psychice moc, a bez których pełnia męstwa nie jest możliwa. Najważniejsze z nich znane są pod tradycyjnymi nazwami „wielkoduszności”, czyli „honoru”, „wytrwałości” i „cier­ pliwości”. 1. Wielkoduszność jest, jak sama nazwa wskazuje, sprawnością dysponującą człowieka do wykonywania wielkich rzeczy, tak że posiadający ją ma skłonność do działania w imię wielkich celów i w obliczu wielkich niebezpieczeństw. Wielkoduszność jest nie­ odzownym warunkiem męstwa, zwłaszcza wojskowego: aby być

141 De virtute militari

mężnym, trzeba mieć przed oczyma wielki cel obrony kraju i jego wartości, i równocześnie być gotowym do wielkich czynów, przede wszystkim do oddania życia za sprawę. Człowiek wielkoduszny uwa­ ża się za powołanego do wykonania wielkich rzeczy, stąd odważnie podejmuje trudną i niebezpieczną walkę, a pogardza małymi zyskami i zaszczytami. Nie ma oczywiście człowieka bardziej wielkodusznego niż mężny żołnierz, który spełnia zadanie o olbrzymiej wadze z niezrównaną wspaniałomyślnością, bo narażając to co ma najdroższego, własne życie. Toteż wielkoduszność była i jest zawsze specyficzną cechą prawdziwych żołnierzy. Odnoszą się oni z wyższością do małych przechwałek, marnych sporów o drobne rzeczy i tym podobnych małostkowych spraw, zajęci wyłącznie swoimi wielkimi celami. Wielkoduszność ma jednak pole działania nie tylko w wojsku; jest pojęciem szerszym niż męstwo, ale mniej bogatym w treść: każdy człowiek mężny jest wielkoduszny, nie każdy człowiek wielkoduszny jest przez to samo mężny; brakuje jeszcze dostatecznego opanowania uczuć odwagi i strachu, będących specyficznym przedmiotem męstwa. Warto przytoczyć tutaj niezrównaną charakterystykę człowieka wielkodusznego, pozostawioną nam przez największego geniusza sta­ rożytności, Arystotelesa. Człowiek wielkoduszny, zdaniem jego, po­ siada następujące cechy: (l)n ie przejmuje się zbytnio zaszczytami, nawet wielkimi, wyżej ceniąc same czyny niż nagrody za nie; (2) jednakowo zachowuje się w powodzeniu i niepowodzeniu: jest wyższy ponad te rzeczy; (3) chętnie innym udziela pomocy, ale sam nigdy, albo prawie nigdy o nią nie prosi - bo pomagać komuś jest oznaką wielkości, przyjmować pomoc znakiem słabości; (4) prze­ stając z wielkimi nie pochlebia im, ale śmiało wyraża swoje zdanie, czując się sam wielkim; za to nie narzuca swego zdania małym, ale jest w stosunku do nich skromny; (5) nie jest ambitny i nie dba 0 zaszczytniejsze funkcje i stanowiska; (6) posiada odwagę cywilną 1 swoje zdanie każdemu mówi w oczy; (7) nie pamięta doznanych krzywd, uważając się za wyższego ponad wszelkie zło, jakiego od ludzi doznać może; (8) nie mówi źle o innych, i w ogóle mało się

142 Dzieła zebrane - Etyka

nimi interesuje, (9) porusza się bez nerwowości i działa bez pośpie­ chu, gdyż nie miesza się do małych sprawek, ale zajmuje się wielkimi i lubi wielkie ryzyko; (10) woli uchodzić za mniejszego niż nim jest rzeczywiście. Nietrudno stwierdzić, że powyższy ideał dość dokładnie odpowia­ da ideałowi żołnierza honorowego w ściślejszym tego słowa znacze­ niu. Wielkoduszność można też nazwać „zdrową ambicją”. Jest ona jedną z najbardziej typowych sprawności żołnierskich. 2. Drugą sprawnością związaną z męstwem jest wytrwałość mo­ ralna. Powiedzieliśmy już, że wojna na ogół trwa długo, a nawet poszczególne jej fazy mogą rozciągać się na wiele dni, jeśli nie tygodni, w których trzeba będzie trwać w nieustannym wysiłku i nie­ bezpieczeństwie. Stąd nie wystarczy być tylko mężnym chwilowo, ale trzeba umieć wysiłek kontynuować; sprawnością, która umożliwia wytrzymanie i sprawia, że człowiek się nie załamuje mimo koniecz­ ności bardzo długiej walki, jest wytrwałość. Zasadniczym jej przed­ miotem jest niebezpieczeństwo pod kątem widzenia czasu: podczas gdy samo męstwo dyscyplinuje człowieka do akcji jako niebez­ piecznej, wytrwałość odnosi się do tej samej akcji jako długotrwałej i umożliwia pokonanie trudności wynikającej z samego jej trwania. Rzecz jasna, że wytrwałość jest inną sprawnością niż męstwo, gdyż są ludzie, którzy potrafią być mężni, gdy walka trwa krótko, ale załamują się o ile zacznie się przeciągać. Niemniej męstwo w pełni jest nie do pomyślenia bez wytrwałości, gdyż ideał mężnego człowieka implikuje nie tylko dorywcze działanie, ale i ciągłość tego działania, aż do zwycięstwa, choćby miały upływać lata i warunki wymagały ustawicznie wielkiego napięcia sił. 3. Wreszcie męstwu towarzyszyć winna cierpliwość. Na pierwszy rzut oka zdawałoby się, że to sprawność nie żołnierska, gdyż żołnierza wyobrażamy sobie najczęściej jako istotę stuprocentowo czynną, podczas gdy cierpliwość ma zastosowanie wtedy, kiedy się jest zewnętrznie biernym. Niemniej praktyka zadaje kłam owemu popu­ larnemu wyobrażeniu o wojnie: jeśli są w niej okresy bardzo aktywne i połączone z gwałtownymi ruchami, bodaj że więcej jest w niej

143 De yirtute militari

jeszcze znoszenia, odbierania razów. Najpierw podstawowym zjawiskiem wojennym jest ostrzał działowy, który piechota musi często przyjmować zupełnie biernie; następnie cała wojna jest połączona z wielką ilością wyrzeczeń, głodem, zimnem, mieszkaniem w mokrych ziemiankach. Wreszcie, kontynuacją wojny jest często szpital, gdzie żołnierz już działać zewnętrznie nie może, a za to cierpi często bardzo wiele. Cierpliwość jest zatem nieodzownym skład­ nikiem męstwa. Cierpliwość jest sprawnością dysponującą żołnierza do dzielnego znoszenia trudów, ognia, cierpień itp., tak aby nie złamał go smutek i nie uczynił niezdatnym do boju. Cierpliwość nie jest więc tym samym co wytrwałość: podczas gdy wytrwałość usposabia do czyn­ nego wytrwania, to jest do ciągłości wysiłku zaczepnego, cierpliwość uzbraja charakter do trwania biernego, tam gdzie akcja zewnętrzna byłaby bezcelowa, albo jest niemożliwa. Obie są równie ważne, bo zarówno bez cierpliwości, jak i wytrwałości nie będzie mogło być długiego wysiłku, i żołnierz pozbawiony pierwszej stanie się bezwartościowym po dłuższym okresie wojny pozycyjnej w ciężkich warunkach, no i w razie dłuższego ostrzeliwania.

7. Formy męstwa 1. Istnieje kilka odmian, względnie form męstwa, o różnej war­ tości. I tak, ze względu na przedmiot, to jest grożące niebezpie­ czeństwo, można odróżnić męstwo cywilne i męstwo wojskowe. Możemy rzeczywiście mówić nie tylko o „odwadze cywilnej”, ale i o „męstwie cywilnym”, mianowicie w okolicznościach, w których spełnianie obowiązku cywilnego połączone jest z niebezpieczeństwem życia. Męstwo tego rodzaju będzie np. potrzebne strażakom, lekarzom w czasie zarazy, policjantom itp. Męstwo to, choć niewątpliwie wzniosłe i trudne, nie jest jednak męstwem w najściślejszym znacze­ niu, jakim jest męstwo wojskowe. Istotnie, dopiero na wojnie realizują się warunki wymagające największego rozwinięcia męstwa, istnieje mianowicie stałe niebezpieczeństwo śmierci ze strony nie­

144 Dzieła zebrane - Etyka

przyjaciela, który celowo chce ją zadać. Męstwo żołnierskie jest więc typem wszelkiego męstwa i realizuje jego ideał w pełni. 2. Z innego punktu widzenia, jeśli nie samo męstwo, to jego akty mogą być rozmaite. Najogólniejszym podziałem jest podział na akty ataku i znoszenia niebezpieczeństw ze strony nieprzyjaciela. Nasuwa się przy tym pytanie, która z tych klas czynów wymaga większego męstwa: atakowanie czy obrona bierna? Chociaż na pierwszy rzut oka zdawało by się, że atakujący jest mężniejszy, w rzeczy samej jest przeciwnie. Oczywiście nie znaczy to wcale, aby każdy kto zachowuje się biernie był mężniejszy od atakującego; chodzi tylko o stwier­ dzenie, że zasadniczo, abstrahując od okoliczności, bierność w obli­ czu niebezpieczeństwa jest trudniejsza. Jest po temu kilka racji. Najpierw, biernym jest zazwyczaj słabszy, atakuje silniejszy; otóż rzecz oczywista, że trudniej walczyć przeciw przeważającym siłom niż przeciw słabszemu przeciwnikowi. Toteż pozycja obrońcy jest połączona z większymi trudnościami i wymaga większego męstwa. Następnie, samo pojęcie obrony implikuje trwanie napięcia bojowego, podczas gdy atak da się pomyśleć jako szereg rzutów krótkich, a zatem łatwiejszych do długiego wytrzymania. Ale racją zasadniczą jest to, że główną przeszkodą w sprawnej obronie jest strach, podczas gdy głównym uczuciem grającym rolę w ataku bywa uczucie odwagi. Otóż opanowanie strachu jest na ogół znacznie trudniejsze niż opanowanie chęci popisania się odwagą. 3. Teza, choć brzmi paradoksalnie, jest jednak prawdziwa. Zasta­ nowienie się nad warunkami rzeczywistej akcji bojowej uwypukli całą jej oczywistość. I tak, znane jest uczucie żołnierza leżącego pod ogniem, który pragnie, i to czasem bardzo intensywnie, ataku, nie mogąc w swojej obronnej postawie wytrzymać. W chwili gdy prze­ chodzimy ze spokojnego wyczekiwania pod ogniem do szturmu, sytuacja psychiczna zmienia się natychmiast: potężne uczucia bojowe, które nie miały ujścia w czasie wyczekiwania, zaczynają grać, i auto­ matycznie słabną uczucia negatywne, tak demoralizujące uprzednio. Wiadomo, że nic nie ma tak wstrętnego, jak długie wystawania w od­ wodzie pod ogniem, bez możności udziału w akcji. Każdy, kto to

145 De yirtute militari

przeszedł przyzna nam rację: bierne wytrzymywanie niebezpie­ czeństwa jest znacznie trudniejsze od walki czynnej. 4. Jeśli tak jest, pokazuje się, że męstwo będzie miało także wielkie pole do działania tam, gdzie o jakiejkolwiek akcji w ogóle mowy być nie może, i gdzie żołnierz skazany jest na znoszenie stanu bezczynności, w którym może się znaleźć. Rzecz jest dostatecznie ważna aby jej nie pominąć; są mianowicie dwa typowe wypadki, w których taka sytuacja zachodzi: szpital i niewola. Parokrotnie już wspomnieliśmy, że męstwo nie kończy się na polu bitwy, ale towarzyszyć powinno żołnierzowi i w szpitalu, w którym znaczny odsetek walczących prędzej czy później się znajdzie. Żołnierz idący na front powinien wiedzieć, że między innymi i to mu grozi: długie i ciężkie cierpienia wobec których będzie się musiał zachowy­ wać na pozór biernie, będąc zupełnie bezbronnym. Nie należy sobie wyobrażać, że rana zwalnia od obowiązku mężnego działania. Czło­ wiek jest zawsze odpowiedzialny za swoje uczucia i trzeba, aby nawet w najcięższych chwilach nie tracił nad nimi władzy. Oczywiście, jeśli je straci w szpitalu, nie będzie z tego bezpośredniej szkody dla celów wojny, gdyż w danej chwili nie jest kombatantem. Nie mniej zaszko­ dzi sobie, gdyż tracąc panowanie nad zwierzęcą naturą ułatwia jej walkę z rozumem, co musi się odbić później, gdy wróci na front czy do innych zajęć, ale przede wszystkim ustępując uczuciom wyłamu­ jemy się spod prawa, domagającego się od nas stałego panowania nad nimi w imię godności ludzkiej. Rzecz teoretycznie brzmi dość dziwnie; niemniej w praktyce wszyscy zawsze uważają za ideał żołnierza, który nigdzie nie traci męstwa i potrafi z równym spokojem patrzeć na nieprzyjaciela, jak i na cierpienia oczekujące go w szpitalu. Wszędzie są oczywiście granice i nerwy czasem będą tak rozbite, że się nic uczynić nie da: ale obowiązkiem pozostaje przecież walczyć aż do końca i okazać się mężnym. Wiadomo, że wielcy bohaterzy w cierpieniach zachowywali godność i zimną krew prawdziwie godną żołnierza. To męstwo szpitalne jest w sobie znacznie trudniejsze od męstwa na polu bitwy: bo tam można działać, odstrzeliwać się - tu zdanym się jest na razy, bez możności jakiejkolwiek odpowiedzi.

146 Dzieła zebrane - Etyka

Dowód prawdziwego męstwa dał tylko ten, kto potrafił zabrać je ze sobą także i do szpitala. 5. Drugim wypadkiem, w którym zdarzyć się może sposobność do rozwinięcia męstwa „biernego” o najwyższym napięciu, jest niewola. Samo poddanie się nie jest niczym hańbiącym, o ile zaszło w oko­ licznościach, w których opór byłby bezcelowy lub niemożliwy, np. z powodu bardzo ciężkiego zranienia. Oczywiście to nie racja, aby się poddawać zawsze, kiedy się jest otoczonym itp. Często sam fakt, że możemy zatrzymać nieprzyjaciela przez parę chwil może mieć do­ niosłe taktyczne znaczenie. Niemniej tego zagadnienia tu omawiać nie będziemy, gdyż przekracza ono już właściwe granice etyki: do roz­ sądku praktycznego należy ocena tego, co wdanym konkretnym wypadku jest pożyteczne dla celu wojny i zgodne z rozkazem. Chodzi nam o to, że nawet najmężniejszy żołnierz może się znaleźć w niewoli bez pogwałcenia prawa etycznego. 6. Otóż jeniec wojenny jest w ręku nieprzyjaciela, który może z nim zrobić co chce, nie wyłączając nawet zabicia. Mogą się zdarzyć, i rzeczywiście zdarzały się wypadki, w których żądano od jeńców wyjawienia tajemnic wojskowych, udziału w akcji przeciw swojemu wojsku itp. rzeczy, na które nikt zgodzić się nie ma prawa. W takim wypadku jeniec może się znaleźć wobec dylematu: albo zdradzić własne sztandary i sprawę, której ma obowiązek bronić, albo poniesie dotkliwe cierpienia, poniewierkę, może bicie i inne tortury - nie wyłączając perspektywy śmierci. W tej sytuacji żołnierz nie może walczyć, gdyż jest bezbronny i więziony, zachowanie prawa będzie więc wymagało od niego bardzo wielkiego męstwa. Skrajnym wypadkiem będzie dylemat otwarcie mu przedstawiony: śmierć - albo zdrada. W tym wypadku chodzi o wybór między pewną utratą życia a pogwałceniem normy etycznej. Oczy­ wiście wybrać należy śmierć. Ale rzecz pisze się łatwo: dla dokonania jej trzeba mieć męstwo w stopniu heroicznym. Zachodzi tu wypadek szczytowy aktu męstwa, zwany męczeństwem. Męczeństwo jest w ogóle najszczytniejszym czynem, jakiego człowiek może dokonać. Jest rzeczywiście wolnym i świadomym wyborem śmierci raczej niż

147 De virtute militari

przekroczenia normy. Często nie docenia się jego wartości, prze­ kładając tzw. sprawności czynne, akcję zewnętrznie widoczną. Ale w świetle tego cośmy powiedzieli, męczeństwo jest aktem sprawności jak najbardziej czynnej, mianowicie męstwa, i wymaga tak wielkiej energii, opanowania siebie i mocy charakteru, że żaden inny czyn z nim się pod tym względem równać nie może. Ci, którzy sądzą inaczej, zdają się uważać za czyn tylko to, co się objawia ruchami fizycznymi - tak jakby wytrzymywanie ognia na pozycji nie było czymś równie, a nawet bardziej czynnym od biegania chłopców po ulicach. Nieporozumienie pochodzi stąd, że nie dość rozumieją roli ducha w człowieku: podczas gdy akcją najwyższego rzędu jest czynność duchowa, nie chcą oni za czyn uznać niczego, co nie objawia się gwałtownymi poruszeniami. Sądząc w ten sposób, trzeba by wiewiórkę uważać za stworzenie bardziej aktywne od wodza armii, który przecież siedzi niemal ustawicznie przy biurku, albo w samo­ chodzie. 7. Myśl o męczeństwie jest dlatego tak ważna ze stanowiska etyki wojskowej, że będąc szczytem męstwa daje równocześnie jasny obraz nastawienia duchowego żołnierza. W dobrze zrozumianym ideale męczennika łączą się wszystkie cechy potrzebne żołnierzowi: silna miłość dla kraju, posłuszeństwo względem normy, męstwo wobec pewnej śmierci, szczytowa wielkoduszność i szereg innych sprawno­ ści. Męczennik oddaje swoje życie z niezrównaną wspaniałomyśl­ nością i męstwem. Jest wzorem żołnierza. Ma się rozumieć, mówimy o męczenniku prawdziwym, tym, którego akt wynika z posiadanej sprawności męstwa, nie zniechęci do życia, walki itp. Kto by miał takie pobudki, byłby pseudomęczennikiem, tak jak bandyta idący ochotnie do ataku dla pieniędzy jest pseudomężnym. 8. W terminologii dzisiejszej „męczennikiem” nazywa się zwykle tego, kto życie dobrowolnie poświęca dla Wiary. Tradycyjna etyka katolicka uważa również żołnierzy zabitych w obronie kraju za męczenników, i to nawet tych, którzy padli w boju, choć przyznaje, że chodzi tu o męczeństwo „względne”. Tak więc każdy poległy na wojnie w słusznej sprawie może być uważany za rodzaj męczennika,

148 Dzieła zebrane - Etyka

i jeśli się go tak nazywa, nie ma w tym niewłaściwości. Ale mogą być wypadki, w których żołnierz stanie się męczennikiem nawet w ścis­ łym tego słowa znaczeniu. Taki wypadek mógłby łatwo zajść u nas, gdzie wojna najprawdopodobniej toczyć się będzie także i w obronie Wiary: gdyby mianowicie zaszła sytuacja przed chwilą opisana, i jeniec nie chciał zdradzić tajemnic wojskowych Rzplitej, przedkła­ dając nad nie śmierć, nie widzę możliwości odmówienia mu nazwy męczennika w całej pełni, a nie tylko „względnego”. Naszkicowaliśmy zagadnienie męstwa szpitalnego i męczeństwa, które należą również do etyki wojskowej, choć nie mają bezpo­ średniego związku z prowadzeniem wojny. Nadają się one znakomicie do uwypuklenia najważniejszej strony męstwa wojennego, miano­ wicie tej, która jest potrzebna w walce. Strona bojowa jest oczywiście najważniejsza dla wyniku wojny. Ale dla człowieka może w pewnych warunkach na pierwszy plan wysunąć się mężne znoszenie niebez­ pieczeństw: staraliśmy się wykazać, że potrzeba w nim nie mniej­ szego, ale większego męstwa niż w boju.

8. Wychowanie męstwa 1. Nikt nie jest mężny z natury. Ludzie przychodzą wprawdzie na świat mniej lub wiecej dysponowani pod tym względem, zależnie od temperamentu, żywości wyobraźni, siły woli itp., ale pełna sprawność nabywa się dopiero po długim i usilnym ćwiczeniu. Jest z tym zupełnie podobnie jak z każdą nauką czy sztuką: jak nikt od razu nie będzie dobrym matematykiem, czy stolarzem, tak nie będzie od urodzenia mężnym. Co prawda samo życie naturalne człowieka pierwotnego wychowuje i sprawia, że nabywa on męstwo w walce 0 byt i nie potrzebując wiele o nim myśleć. Ale życie nowoczesne nie posiada tych zalet i jeśli ktoś chce być mężnym, musi celowo 1 starannie się do tego przygotowywać. Jest to tym bardziej wymaga­ ne, że natura sama nie potrafiłaby, nawet w najkorzystniejszych wa­ runkach, doprowadzić do takiego wyrobienia męstwa, jakie jest nieraz potrzebne na wojnie, gdzie wbrew bardzo silnym tendencjom zwie­ rzęcym żołnierz działać musi w imię norm czysto intelektualnych.

149 De virtute militari

Szkolenie męstwa objąć musi planowe wychowanie wszystkich władz ze szczególnym uwzględnieniem uczuć odwagi i obawy. 2. Stosunkowo podrzędną rolę odgrywa tu wychowanie czynnika poznawczego, rozumu. Jest ono dlatego potrzebne, że czynów mężnych wymaga od nas etyka w imię określonych wartości, i trzeba sobie z nich jasno zdawać sprawę. Stąd konieczność głębokiego zrozumienia prawa obrony, obowiązku podporządkowania się ojczyź­ nie, a zwłaszcza wartościom, które ona reprezentuje. Kto tego nie rozumie, nie będzie oczywiście dzielnie walczył. Potrzebne jest też przynajmniej elementarne zrozumienie samej istoty męstwa i tego co ono od nas wymaga. Wszystko to, choć konieczne, wpływa jednak tylko pośrednio na wychowanie samej sprawności i może być uwa­ żane za czynnik drugorzędny. 3. Większą już rolę, ale jeszcze nie pierwszoplanową, posiada wychowanie woli. Jakeśmy powiedzieli, wola nie jest siedzibą męstwa. Jednak silna wola jest konieczna w niebezpieczeństwie: nie zawsze da się osiągnąć pełny stan męstwa, tj. takie opanowanie uczuć, aby nie było potrzeba gwałtownej ingerencji siły woli. Nawet u dobrze wyszkolonych żołnierzy, na początku wojny ten ideał nie będzie osiągnięty, głównie dlatego, że w czasie pokoju męstwa bezpośrednio ćwiczyć nie można pod względem jego maksimum. Rzecz jasna, że w tych wypadkach trzeba nadrabiać wolą, która musi posiąść potrzebną moc do opierania się nie opanowanym jeszcze uczuciom. Stąd także wyszkolenie woli jest konieczne jako uzupeł­ nienie szkolenia uczuć. Wolę wychowuje się tylko przez ćwiczenie. Nic nie pomogą najpiękniejsze ideały, jeśli się jej nie zaprawi do wysiłku: nie ma pod tym względem żadnej różnicy między sprawnościami etycznymi a technicznymi: nie wystarczy wiedzieć jak się robi, dajmy na to, podkowę, aby potrafić ją zrobić i trzeba sporo żelaza napsuć zanim się nabierze potrzebnej wprawy. Jeśli chodzi o wyrobienie siły woli, jej metodyka należy do etyki ogólnej; zaznaczamy tutaj tylko, że ćwicze­ nie polega na dobrowolnym pokonywaniu szeregu coraz większych trudności.

150 Dzieła zebrane - Etyka

4. Pierwszorzędnej wagi jest za to wychowywanie wyobraźni i uczuć. Odnośnie do wyobraźni rzecz przedstawia się następująco: wszelkie uczucia są z reguły wywołane przez wyobrażenia; stąd, jakie są wyobrażenia, takie będą też uczucia. Skoro więc zależy nam na tym, aby w naszych uczuciach odwaga i otucha przeważały nad obawą i zniechęceniem i aby nasze popędy zachowały umiar, trzeba starać się o możliwie jasne i żywe wyobrażenie, które pożądane nastawienie mogą spowodować, a unikać tworzenia wyobrażeń o działaniu ujemnym. Innymi słowy, dążyć powinniśmy do wyrobienia w sobie wyrazistego obrazu ideału mężnego człowieka. Jak dojść do tego? Najsilniej działa oczywiście żywy przykład. Gdyby można było na lekcjach pokazowych demonstrować początku­ jącym prawdziwe żołnierskie charaktery konkretnych i żyjących osób przedstawiając ich samych i ich czyny, a przy tym dać wgląd w ich psychikę, byłaby to metoda idealna. Niestety czynów męstwa specy­ ficznie wojskowego w czasie pokoju demonstrować nie możemy, a w czasie wojny są one rozproszone po polach walki i nie wszyscy mogą je podziwiać. Radzimy sobie w ten sposób, że żywe osobistości zastępujemy przez życiorysy wielkich wojowników i ich ideały kreślone przez wybitnych pisarzy. Czytanie tego rodzaju pism jest zasadniczą metodą przy szkoleniu do męstwa wyobraźni. 5. Warto położyć na to szczególny nacisk, gdyż, jak się zdaje, ten punkt jest na ogół mało uwzględniany. Ludziom się zdaje, że mogą bezkarnie czytywać wyłącznie defetystyczne i nerwy rozstrajające powieści, nigdy nie zaglądając do literatury wojennej, i mimo to nie tracić męstwa, a nawet go nabierać. Jest to fatalne złudzenie i defety­ styczni pisarze kształcą w duszy czytelnika silne obrazy przedsta­ wiające jaskrawo ciemne strony wojny: cierpienia, brzydotę, możliwe nadużycia - co musi w chwili potrzeby zwiększyć nacisk uczuć ujemnych i paraliżować akcję. Natomiast brak żywszych wyobrażeń ilustrujących walory żołnierskie, szlachetność rycerskiego charakteru, piękno walki za ojczyznę itp. osłabia równocześnie uczucia pozy­ tywne - co razem wzięte może doprowadzić do sromotnej katastrofy, nawet gdyby nieostrożny człowiek, który karmił się podobną lekturą

151 De virtute militari

przez lata, nie stracił przez to zdrowego osądu wartości i sam nie przeszedł do obozu defetystów. Żołnierz świadomy swoich obowiązków powinien postępować wręcz przeciwnie: nie czytać nigdy rzeczy, które by mogły na jego męstwo wpłynąć ujemnie, a starać się czytać jak najczęściej opisy wielkich czynów bojowych, wielkich charakterów zarówno prawdzi­ wych, jak i stworzonych przez sztukę pisarską. Kto tak postępuje, żywi się stale obrazami, które wytworzą w nim z biegiem czasu po­ tężny ośrodek, zdolny podźwignąć go do bohaterskich czynów. 6. Jest rzeczą niesłychanie ważną, aby całe nasze społeczeństwo było w ten sposób wychowywane, aby chroniono naszą młodzież przeciw rozkładowym wpływom różnych pism defetystycznych, a da­ wano jej jako lekturę, i to obowiązkową, najlepsze życiorysy wojenne i powieści przedstawiające wielkie charaktery dawnych żołnierzy. Niestety wychowanie publiczne za mało się liczy z potrzebami woj­ ska. W pewnym okresie nawet usunięto ze szkół „Trylogię” Sienkie­ wicza5, jedno z najpiękniejszych dzieł batalistycznych jakie istnieją, napisane z niezrównanym znawstwem żołnierskiej psychologii, opisujące w dodatku walki polskie - a w zamian za to daje się książki, malujące możliwie jaskrawo charaktery bezsilne i zmarniałe. Trzeba być ślepym, aby nie widzieć, co z tego wyniknie: wychowa się poko­ lenie ludzi może fizycznie zdrowych, ale którzy nie będą mieli moralnych sił do chwycenia za broń w chwili niebezpieczeństwa i nie potrafią zasłonić Rzplitej. Choć to przekracza ramy naszej pracy, niech wolno będzie tu wyrazić życzenie, by dowództwu wojska dano głos w sprawie wyboru dla szkół średnich literatury i kontroli wido­ wisk. W ogóle jest rzeczą zdumiewającą, że o tym dotąd nie pomy­ ślano, jakby wojsko nie miało nic do powiedzenia w tej sprawie. 7. Żołnierz, który w szkole nie otrzymał dostatecznego przygoto­ wania, winien je uzupełnić samodzielnie później, a w każdym razie kontynuować pracę samowychowawczą. Właściwie wypadałoby pod tym względem naśladować zwyczaj klasztorny, nakazujący wszystkim 5 Obecnie

„Trylogia” jest w szkołach lekturą zaleconą.

152 Dzieła zebrane - Etyka

zakonnikom codzienną lekturę życiorysu jakiegoś świętego, tj. człowieka, który ideał chrześcijański w pełni zrealizował. Nie ma żadnej racji, dla której przygotowanie bojowe miałoby być mniej zupełne od zakonnego, i trzeba by zastosować te same środki. W każdym razie czytanie tego rodzaju dzieł jest rzeczą ogromnej doniosłości. Świadomy swoich zadań żołnierz powinien tego rodzaju lekturę uzupełniać przez celowe opracowywanie nabytych wyobrażeń bojo­ wych. I to jest odwieczną tradycją Kościoła katolickiego, który nakazuje duchownym, a doradza wszystkim wiernym, codzienne ..rozmyślanie”, tj. namysł i utrwalanie w wyobraźni tego, co dla akcji w wybranym kierunku jest pożądane. Metoda ta daje tak znakomite wyniki, że niedawno znany psycholog i pedagog francuski Payot propagował powszechne jej zastosowanie do wychowania. Żołnierz nie ma oczywiście czasu na długie medytacje, ale można od niego przynajmniej wymagać, aby systematycznie wyganiał ze swojej wyobraźni wszystkie obrazy defetystyczne, rozstrajające, a uczył się lubować w przypominaniu sobie rzeczy wielkich, szlachetnych. Postępując w ten sposób, można być pewnym sukcesu w zakresie wyobraźni. 8. Głównym przedmiotem wychowania męstwa jest jednak nie wyobraźnia, ale same uczucia; chodzi o stworzenie w nich harmonii, o podporządkowanie ich woli, tak aby „szły w wodzach” i nie bunto­ wały się przeciw jej rządom. To zadanie da się urzeczywistnić jedynie za pomocą wytrwałego ćwiczenia. Rządzi tu zasada głosząca, że czyny wzmacniają sprawność, a sprawność umożliwia coraz energicz­ niejsze czyny. Innej drogi do jej wytworzenia nie ma i wszystko to, cośmy powiedzieli o wychowaniu wyobraźni, woli i umysłu, stanowi tylko warunek, nie przyczynę męstwa. Aby je wyrobić, trzeba się ćwiczyć w mężnych aktach. Rzecz przedstawia sporo trudności, głównie z tego powodu, że męstwo w ścisłym tego słowa znaczeniu nie ma na ogół pola działania w czasie pokoju, bo bardzo rzadko zdarzają się wówczas niebez­ pieczeństwa naprawdę groźne, a naumyślnie wywoływać ich bez

153 De virtute militari

pogwałcenia etyki nie można. Jednak narażanie się na poważne niebezpieczeństwa, chociaż stanowi ideał, nie jest bezwzględnie konieczne - a nawet dla początkujących potrzeba raczej zaprawiania się w mniejszych rzeczach. Przy tym zważyć należy, że odwaga i strach działają nie tylko w niebezpieczeństwach groźnych, ale i w pospolitych, a nawet tam, gdzie niebezpieczeństwa w ogóle nie ma, ale tylko znaczna trudność. Rzeczą zasadniczą jest wychowanie mocy charakteru, bez względu na to, na jakich przeszkodach będziemy go ćwiczyli. Wynika stąd, że podstawowym postulatem wychowania żołnierskiego jest twardy tryb życia, wielka surowość w stosunku do siebie, które same już wyrabiają potrzebną moc i harmonizują uczucia. Wiadomo, że wojsko stara się ten postulat realizować. Remarque w swojej bezdennie naiwnej książce, w której daje niebywale przekonywujący dowód, że był najbardziej typowym niedołęgą - (ciśnie się pod pióro inne, wojskowe wyrażenie) - i nie rozumiał ani trochę ideału żołnierskiego, mówi gdzieś - oczywiście z oburzeniem - że na froncie pojął znaczenie owych „okrucieństw” koszarowych: chodziło, jego zdaniem, o zamianę spokojnych oby­ wateli na dzikie zwierzęta, bez czego nikt by frontu nie wytrzymał. Jest w tym zdrowa myśl, tylko bardzo źle wyrażona: twardy tryb życia wojskowego hartuje charakter i przysposabia go do walki. 9. Ale sam tryb życia nie wystarcza. Trzeba poza tym bezpośred­ nio ćwiczyć samo męstwo, to jest dyscyplinować uczucia obawy i odwagi. Nie mogąc wywoływać sztucznie wielkich niebezpie­ czeństw, musimy się tu zadowolić mniejszymi. Doskonale służy do tego celu sport, idealna jak na czasy pokojowe szkoła męstwa. Sport, w ścisłym tego słowa znaczeniu, jest czynnością połączoną z ryzy­ kiem, które należy pokonać przytomnością umysłu, w zawodach z przeciwnikiem. Sport tak pojęty, zwłaszcza jeśli chodzi o sport drużynowy - jak piłka nożna - jest walką na małą skalę, wymagającą tych samych zalet, co walka serio. Istnieją jednak pod tym względem niekiedy nieporozumienia: uważa się za sporty w tym samym znaczeniu różne ćwiczenia, które nie łączą się z ryzykiem i stawia się je na równi ze sportami niebezpiecznymi, oczywiście dlatego, że się

154 Dzieła zebrane - Etyka

ma na myśli głównie wyszkolenie siły woli i mięśni. Ze stanowiska teorii męstwa ćwiczenia te posiadają jednak małą wartość, bo nie dają sposobności do usprawniania odwagi, tak że bardziej celowe byłoby kładzenie nacisku raczej na sporty „wysokie”, jak konna jazda, piłka nożna itp., które wymagają właśnie opanowanej odwagi, a zarazem ćwiczą także inne sprawności (decyzję, solidarność) specyficznie wojskowe. Poza sportem racjonalną metodą w szkoleniu męstwa jest szcze­ gólne uwzględnienie wszystkich tych czynności, które wymagają jakiejkolwiek odwagi, choćby cywilnej, względnie po prostu śmia­ łości, bo w nich przejawia się działalność uczuć interesujących męstwo. 10. Wreszcie szkolenie męstwa wymaga również wychowania fizycznego. Są po temu dwie racje: najpierw uczucia są funkcjami psychofizycznymi i dlatego nie mogą działać sprawnie o ile organizm nie jest w porządku; jeśli chodzi o uczucie odwagi, łączy się ono bardzo ściśle z poczuciem zdrowia i siły. Stąd jednym z czynników wychowawczych zgoła nie drugorzędnych jest troska o dobry stan fizyczny żołnierzy. Postulat ten ma jednak dwie strony: najpierw należy się dobrze odżywiać, ćwiczyć itd., aby pozytywnie uzyskać potrzebny stan zdrowia i sił. Ale poza tym żołnierz musi uważać, by równocześnie nie podrywał tego zdrowia przez nadużycia. Chodzi tu zwłaszcza o nadużycia działające rozstrajająco na system nerwowy, którego zdrowie jest nieodzownym warunkiem mocnych uczuć bojowych. Żołnierz, który traci noc na hulankach, nadużywa alko­ holu, oddaje się rozpuście, niszczy swój system nerwowy i dobro­ wolnie zmniejsza swoją wartość bojową, uniemożliwiając pełną sprawność organizmu, a co za tym idzie pełny rozwój męstwa. Po­ kazuje się tu, że sprawność męstwa jest ściśle złączona z szeregiem innych sprawności, między innymi z wstrzemięźliwością. 11. Ciało wpływać może jednak na wyrobienie męstwa jeszcze w inny sposób. Wiadomo mianowicie, że uczucia są w wysokim stopniu zależne od postawy. Sam fakt, że ktoś trzyma się skulony, z głową pochyloną, nastraja go raczej biernie, podczas gdy podniesio­

155 De virtute militari

na głowa i energiczna postawa całego ciała jest najlepszym podkła­ dem pod rozwój uczuć bojowych dodatnich. Stąd konieczność wyrobienia w sobie żołnierskiej postawy. Wielu sądzi, że chodzi tu o jakiś zabytek starożytności, nic nie mający wspólnego z potrzebami wojny współczesnej. Tymczasem tak nie jest: postawa żołnierska, śmiała i energiczna, jest niemal nieodzownym warunkiem normalne­ go wyszkolenia męstwa. Wszystko cośmy tu powiedzieli oparte jest nie na regulaminach wojskowych, ale na prawach psychologicznych: kto je zna, musi dojść do tych samych wniosków. Jest jednak rzeczą zdumiewającą, jak nasze tezy zgadzają się z istotną praktyką wojskową: twórcy systemu wychowania wojskowego odczuwali jak widać głęboko istot­ ne warunki szkolenia męstwa. Fakt, że regulaminy na ogół zgadzają się z tezami etyki jest faktem doniosłego znaczenia: wskazuje mianowicie, że ścisłe stosowanie się do nich nie jest tylko obo­ wiązkiem posłuszeństwa, ale że nakazuje je również etyka bezpo­ średnio, w imię obowiązku wyrobienia najważniejszych sprawności żołnierskich. Z dedukcji przeprowadzonej powyżej wynika jeszcze coś innego: mianowicie, że etycznie myślący żołnierz powinien także ze swej strony dołożyć wszelkich starań, aby iść po linii tych regulaminów. 12. W pracy nad wychowaniem męstwa ważną rolę odgrywają u żołnierza chrześcijanina środki nadprzyrodzone. Łaska nie tylko nie znosi natury, ale ją podnosi i jeśli jakiś czyn jest obowiązkiem, tym samym liczyć możemy na pomoc Bożą w jego wykonaniu. W naszym zakresie pomoc ta przejawia się w postaci sprawności męstwa danej (udzielonej) bezpośrednio przez Boga z łaską; na wyższych stopniach życia duchowego coraz większe znaczenie ma obok niej dar męstwa, dzięki któremu ten, kto go posiadł, może pod bezpośrednim na­ tchnieniem Ducha św. dokonać czynów przekraczających jego zdolności naturalne. O te łaski trzeba więc stale modlić się, tym bardziej, że zadania stojące przed żołnierzem w polu są niezmiernie ciężkie i pomoc z góry będzie zawsze bardzo pożądana, aby czyn mógł wypaść zgodnie z ideałem.

156 Dzieła zebrane - Etyka

Kościół katolicki posiada specjalny sakrament, którego celem jest przygotowanie wiernych do walki: jest nim sakrament bierzmowania. Kto przyjmuje sakrament bierzmowania otrzymuje niezniszczalny charakter żołnierza Chrystusowego i bezpośrednio łaskę do mężnego wyznawania swojej Wiary, oraz wyciągania z niej wszystkich życio­ wych konsekwencji. Sakrament bierzmowania jest więc sakramentem męstwa; szczególnie, gdy wojna toczyć się ma w obronie wartości religijnych, daje on wprost nadprzyrodzone przygotowanie do niej. Żołnierz chrześcijanin powinien być bierzmowany i o bierzmowaniu pamiętać, aby charakter sakramentalny w nim żył i działał.

157 De virtute militan

IV. TEORIA POSŁUSZEŃSTWA 1. Racja etyczna posłuszeństwa 1. Norma etyczna nakazująca posłuch przełożonym w każdym zakresie im właściwym jest bezpośrednio oczywista dla każdego moralnie zdrowego człowieka. Łatwo ją także wydedukować na grun­ cie zasady obowiązujących środków z naczelnej normy wojny, która nakazuje zwycięstwo. Mianowicie gdziekolwiek konieczna jest ko­ ordynacja wysiłków wielu ludzi, tam musi istnieć również ich subordynacja jednemu, który nadaje akcji kierunek. Otóż wojna jest wła­ śnie akcją zbiorową i to akcją, której powodzenie zależy od spraw­ nego współdziałania wszystkich walczących. Na wojnie więc, bardziej jeszcze niż gdzie indziej, konieczne jest posłuszeństwo. 2. To rozumowanie nie rozwiązuje jednak zagadnienia w sposób ostateczny. Istnieją mianowicie teorie, według których posłuszeństwo jest w swojej istocie nieetyczne, tak np. jak kłamstwo albo cudzo­ łóstwo. Otóż cel, nawet najszlachetniejszy, nawet najbardziej obowią­ zujący, nie uświęca środków. Gdyby więc posłuszeństwo było w swojej istocie nieetyczne, bez względu na jego konieczność trzeba by twierdzić, że jest niedopuszczalne i raczej zaprzeczyć prawu do prowadzenia wojny, niż zgodzić się na posłuch dowódcom. Aby więc uzasadnić rację etyczną posłuszeństwa, trzeba przedyskutować podsta­ wowe argumenty jej przeciwników i zbadać ich wartość. Ci przeciwnicy - można ich nazwać „anarchistami” - wysuwają zwykle dwa argumenty zasadnicze i jeden specjalny, dotyczący etyki wojskowej. Twierdzą mianowicie, że ludzie są równi, a więc nikomu nie wolno rozkazywać; skądinąd nikomu nie wolno słuchać, gdyż pozbawia się przez to wolności, jednego z najwyższych dóbr czło­ wieka; wreszcie, że posłuszeństwo wojskowe daje tak szerokie pole nadużyciom, iż staje się tym samym etycznie niedopuszczalne. 3. Jak wszystkie wywody fałszywe, które wywierają wpływ na umysłowość pewnych ludzi, tak powyższa argumentacja anarchi­

158 Dzieła zebrane - Etyka

styczna zawiera szereg momentów prawdziwych. I tak prawdą jest, że ludzie są zasadniczo równi, i że żaden człowiek jako taki nie ma prawa wynosić się nad drugiego, ani stawać się jego panem. Co prawda zupełna równość jest mrzonką i zawsze będą ludzie zdolniejsi, uczciwsi itd. od innych. Ten ostatni wzgląd jest o tyle ważny, że istnieją ludzie moralnie wyżej stojący od innych (np. wielcy boha­ terzy wojenni), którym należy się wyższa cześć niż przeciętnym. Ale z tego nie wynika jeszcze, by ci mieli prawo rozkazywać. Podobnie prawdą jest, że wolność stanowi jedną z najwyższych wartości, co więcej, że tylko dzięki wolności może być mowa o czy­ nach etycznych. Gdyby więc posłuszeństwo wykluczało wolność, byłoby zasadniczo nieetyczne. Wreszcie jest faktem, że posłuszeństwo wojskowe daje pewne pole do nadużyć, które w dziejach nieraz się zdarzały: żołnierz jest często zupełnie bezbronny wobec swojego przełożonego, który może w pew­ nych okolicznościach znęcać się nad nim, a nawet wbrew etyce spowodować jego śmierć. Te okoliczności bywały istotnie wykorzy­ stywane przez jednostki nieetyczne, albo zgoła zbrodnicze. 4. Wobec tej argumentacji można by oczywiście, zgadzając się na wywody anarchistów, odpowiedzieć: słuchamy po prostu dlatego, że musimy, bo inaczej spotka nas gorsza od posłuszeństwa kara, albo ze stanowiska ogólnego: bo inaczej musimy wojnę przegrać. Ale taka odpowiedź nie może zadowolić myślącego człowieka. Gdyby posłuszeństwo było naprawdę nieetyczne, wówczas żaden cel i żadna chęć uniknięcia kary - nawet kary śmierci - nie powinny odwieść etycznego człowieka od stanowczego posłuchu. Trzeba więc zasta­ nowić się nad wartością przedłożonej argumentacji. 5. Bliższa analiza wykazuje jednak, że wszystko co przeciwnicy posłuszeństwa przytaczają, nie wytrzymuje krytyki. Najpierw jeśli chodzi o argument pierwszy, trzeba z całym nacis­ kiem podkreślić, że posłuszeństwa wymagamy w wojsku nie ze względu na wyższość człowieka nad człowiekiem, ale dlatego, że człowiek winien się podporządkować temu, co wyższe od niego: normie etycznej, a w ostatecznej analizie jej źródłu - Bogu. Tylko ci,

159 De virtute militari

którzy uważają człowieka za najwyższą wartość, nad którą nie ma niczego, mogą temu przeczyć. Ale ta teoria, która, jakeśmy widzieli, nie da się pogodzić z prawem obrony orężnej, jest najzupełniej bez­ podstawna. Trzeba być ślepym na wartości, aby móc twierdzić, że człowiek jest miernikiem i celem wszystkiego. W rzeczywistości je­ steśmy tylko nieznaczną cząstką kosmosu, podległą jego prawom i mającą swój cel poza sobą w Absolucie - Bogu. Oczywiście, istnieje między człowiekiem a jakimkolwiek składni­ kiem przyrody ta zasadnicza różnica, że jeśli chodzi o akty woli człowiek może się wyrwać spod władzy wszechpotężnych gdzie indziej praw i ich determinizmu. Człowiek jest wolny. Ale z tego, że może, nie wynika wcale, że mu wolno tak czynić: jeśli przyroda dąży do celu wyznaczonego jej przez wieczne prawo deterministycznie, człowiek ma obowiązek kierować się ku niemu własnym wysiłkiem, z wolnej nieprzymuszonej woli. W tym właśnie leży cała godność człowieka, że w przeciwieństwie do wszystkich innych bytów może w spełnianiu prawa współdziałać, że może być etyczny. To, co tu stwierdzamy, jest podstawą każdej etyki; gdybyśmy przyjęli, że człowiekowi wolno działać jak chce, bez względu na wszystkie inne czynniki, nie można by nigdy określić co czynić powinien, z tej prostej przyczyny, że żadnej powinności by wówczas nie było: samo pojęcie obowiązku byłoby sprzeczne z naturą i god­ nością ludzką. Otóż istnienie etyki, obiektywnych norm i obowiąz­ ków, jest oczywistością równie jasną, jak istnienie obiektywnie ważnych praw matematycznych czy logicznych. Kto im przeczy, do muru, ma się rozumieć, przyparty być nie może, tak samo jak ten, kto by przeczył prawdzie pierwszych zasad logiki. Ale taki solista tym samym usuwa się z pola i naukowo z nim dyskutować nie możemy. 6. Jeśli zaś istnieją normy, którym człowiek się podporządkować powinien, mogą zaistnieć także normy, według których trzeba się będzie podporządkować ludziom. Klasycznym przykładem jest właś­ nie wojna i posłuszeństwo wojskowe. Istnieje norma naczelna, że mamy obowiązek bronić kraju; w dalszym ciągu jest rzeczą pewną, że obronić go nie potrafimy bez subordynacji i posłuszeństwa. Zatem

160 Dzieła zebrane - Etyka

w myśl zasady, że kto jest obowiązany do osiągnięcia celu jest obowiązany do stosowania środków, etyczny człowiek musi uznać potrzebę posłuszeństwa. Ale nie wystarczy uznać ją w abstrakcji: celem osiągnięcia konkretnego celu w określonym wypadku, trzeba podporządkować się określonemu przełożonemu: kierownikom pań­ stwa, a z ich ramienia dowódcom wyższym i niższym. Tak więc każde spełnienie rozkazu najniższego choćby przełożonego staje się czynem wykonanym w świetle normy etycznej: nie podporządko­ wujemy się człowiekowi jako takiemu, ale normie. Słuchamy dowódcy nie dlatego, że on jest taki albo inny, nie dlatego, że sama jego istota zawiera jakieś prawo do wykonywania władzy, ale dlatego, że dowódca reprezentuje normę i rozkazuje w imię normy. To jest sens powiedzenia, że „wszelka władza pochodzi od Boga”. Zarzut oparty na twierdzeniu o równości ludzi tym samym upada. 7. Równie bezpodstawny okazuje się drugi zarzut, ten, który wychodzi z pojęcia wolności. Używający tego argumentu mieszają dwie całkiem różne rzeczy: wolność od zobowiązań i wolność psy­ chologiczną. Kto ma obowiązek słuchać, ten tym samym nie posiada wolności od zobowiązań i musi się stosować do woli przełożonego; ale jego położenie nie jest zasadniczo różne od położenia jakie­ gokolwiek człowieka, gdyż wszyscy ludzie mają jakieś obowiązki i nikomu nie wolno czynić wszystkiego co zapragnie. Różnica między człowiekiem działającym z posłuszeństwa a działającym z wolnego wyboru polega tylko na tym, że pierwszy stosować się musi także do norm ustanowionych wolą innego człowieka - niczym więcej. Natomiast posłuszeństwo nie znosi bynajmniej wolności psycho­ logicznej, ale przeciwnie: ją zakłada. Tylko ten może słuchać, kto jest wolny, tj. kto by mógł wybrać nieposłuszeństwo. Otóż wolność, która jest wysoką wartością i podstawą etyki, to właśnie wolność psycho­ logiczna, nie wolność od zobowiązań; ta ostatnia jest nawet sprzeczna z etyką. Zatem posłuszeństwo nie tylko nie znosi owej wartości, ale przeciwnie, zakłada ją, i aby ktoś mógł być naprawdę po ludzku posłuszny, musi być w wysokim stopniu wolny.

161 De virtute militari

8. Wreszcie argument oparty o nadużycia władzy jest zupełnie chybiony: nie ma żadnej wartości, której by jednostka nieetyczna nie mogła nadużyć. Nadużywa się przecież przyjaźni, własności, nawet miłości, religii, nauki itd. - z czego przecież nie wynika, by te wysokie wartości nimi nie były. Rzecz jasna, że społeczeństwo winno starać się, aby nadużycia wyeliminować przez odpowiednie prawo­ dawstwo, a zwłaszcza przez dbałość o wysoki poziom etyczny do­ wódców. Ale w rzeczywistości ten poziom jest zazwyczaj zupełnie wystarczający. W każdym razie ze sporadycznych nadużyć nie wolno wnioskować, że posłuszeństwo jest nieetyczne.

2. Analiza aktu posłuszeństwa 1. Bliższy rozbiór procesu, jaki zachodzi w akcie posłuszeństwa, oświetli i wyjaśni to, cośmy powiedzieli. W jego strukturze podstawową rolę odgrywa bezpośrednio oczy­ wista norma: „mam obowiązek wykonać rozkaz właściwego dowód­ cy"; norma ta w ścisłym logicznym sformułowaniu brzmiałaby jak następuje: „dla każdego D i R: jeśli R jest rozkazem wydanym dla mnie przez D, i D jest właściwym moim dowódcą, mam obowiązek wykonać R”. Uznając tę normę otrzymujemy rozkaz R: wystarczy stwierdzić fakt, że jest to rozkaz istotnie wydany dla mnie i przez właściwego mojego dowódcę, aby wniosek „mam obowiązek wy­ konać R” wynikł z największą oczywistością logiczną i etyczną. W ten sposób obowiązek wykonania R staje się sam normą, równie obowiązującą, jak i wszystkie inne. Będzie to norma praktyczna, skonkretyzowana, ale wcale nie mniejszej godności etycznej niż wielkie zasady głoszące, że „należy czynić to, co wartościowe”, Je s t obowiązkiem bronić kraju” itp. 2. Jak się przedstawia logiczno-psychologiczna sytuacja wobec takiej normy w porównaniu do położenia człowieka działającego z własnej inicjatywy, bez rozkazu? Zasadniczo podobieństwo jest wielkie, bo w jednym i w drugim wypadku czyn podejmujemy dla­ tego, że taki jest obowiązek: etyka ogólna uczy, że czynów konkret­ nych etycznie obojętnych nie ma, za czym i akcja podjęta z własnej

162 Dzieła zebrane - Etyka

inicjatywy, o ile jest etyczna, wynika z obowiązku. Pod tym względem nie ma zatem różnicy: i człowiek działający z rozkazu, i ten, który coś czyni z własnej inicjatywy formułują rację czynu podobnie: „Mam obowiązek wykonać R”. 3. Różnica polega natomiast na tym, że podczas gdy w czynności podjętej samowolnie rozumowanie, które w wyniku dało ową tezę „mam obowiązek wykonać R”, opiera się na motywach przez nas bezpośrednio rozważanych - w działaniu na rozkaz motywy te rozważa przełożony. Różnica ta jest psychologicznie, mimo pozorów, bardzo wielka: mianowicie podczas gdy w wyborze z własnej inicjatywy mamy świadomość wewnętrznej racji, dla której czyn podejmujemy, w działaniu z rozkazu racja ta niekoniecznie jest wi­ doczna, względnie przekonywująca, i decyzja musi być oparta na czynnikach zewnętrznych, mianowicie na dedukcji z naczelnych norm etycznych. Przykład może rzecz wyjaśni. Postawmy się w położeniu dowódcy, który, rozpatrzywszy sytuację na podstawie ostatnich meldunków, sądzi, że racjonalne byłoby natychmiastowe przystą­ pienie do natarcia; oczywiście natarcie staje się w tej chwili dla niego obowiązkiem, jeśli pozostawiono mu to do woli i jest przekonany o jego racjonalności - bo na wojnie, jak i gdzie indziej, obowiązkiem jest czynić to, co racjonalne. Otóż spełnienie tego obowiązku przyjdzie mu stosunkowo łatwo, jako że widzi rozumne uzasadnienie swojej decyzji. Ale pomyślmy, że dowódca sam nie posiada dosta­ tecznych powodów do uznania podobnej akcji za celową; co więcej, z braku dostatecznych wiadomości uważa ją za ryzykowną. Przycho­ dzi rozkaz wyższego dowódcy, nakazujący natychmiastowe przystą­ pienie do akcji. Rzecz jasna, że i tu będzie obowiązek, równie ścisły, albo ściślejszy jeszcze niż w pierwszym wypadku; ale owej we­ wnętrznej oczywistości, że postępuje racjonalnie, dowódca nie będzie miał. Będzie miał za to oczywistość etyczną, pośrednią, że postępuje zgodnie z normą nakazującą słuchać. Zdarzy się, i z reguły się zdarza, że jego przełożony wyjaśni mu w części motywy akcji: niemniej nie zawsze wyjaśnienie to będzie równie zupełne, jak ów sąd bezpośredni pierwszego - a nieraz trzeba będzie pójść w ogień z przekonaniem, że

163 De virtute militari

się postępuje nieracjonalnie. Tak więc owa pozornie mała różnica ma psychologicznie ogromne znaczenie, i na niej polega właśnie cała trudność posłuszeństwa. 4. Na tej różnicy kończy się jednak rozbieżność między procesem decyzji z własnej roli a decyzji na rozkaz. Warto podkreślić, że wszy­ stko co następuje będzie zupełnie jednakowe w pierwszym jak i w drugim wypadku: i tu i tam decyzja jest już powzięta i trzeba działać równie sprawnie, roztropnie a mocno, rozpatrując, wybierając i stosując potrzebne środki. Wracając do naszego przykładu; obaj dowódcy będą musieli postąpić analogicznie: ułożyć plan akcji, wydać rozkazy, wyznaczyć termin ruchów, udać się na wyznaczone stanowisko itd. Można powiedzieć, że po powzięciu decyzji, czy to na skutek rozkazu, czy z własnej inicjatywy, nie analizujemy dalej jej racji: decyzja jest powzięta i trzeba działać, oczywiście o ile nie na­ suną się nowe okoliczności, które byłyby wpłynęły na samą decyzję, o czym za chwilę pomówimy. 5. Nasuwa się tu pytanie: jaką rolę odgrywa w działaniu z rozkazu rozum i wola podwładnego? Są tacy, którzy posłuszeństwo pojmują jako zupełne zabicie jednej i drugiej władzy. Nic fałszywszego i bar­ dziej sprzecznego z prawdziwym pojęciem posłuszeństwa, zwłaszcza posłuszeństwa wojskowego. Naprawdę rzecz przedstawia się następu­ jąco: Jeśli chodzi o rozum, jego funkcją podstawową jest najpierw stwierdzenie, czy rozkazujący jest właściwym dowódcą; nikt oczywiś­ cie nie jest obowiązany słuchać nie swojego przełożonego, i postę­ pując tak postąpiłby nierozsądnie. Już więc pod tym względem rozum ma coś do powiedzenia. Następnie chodzi o stwierdzenie, czy mamy przed sobą rzeczywisty rozkaz, to jest wyraz woli dowódcy i to woli kategorycznej. Także gdyby i tych cech brakło, posłuszeństwo byłoby nieracjonalne. Ale na tym się rola rozumu podwładnego nie kończy. O ile tylko pozwalają okoliczności, powinien on sobie uświadomić zamiar ogólny rozkazodawcy, a przede wszystkim dokładnie zdać sobie sprawę z tego, co rozkaz od niego wymaga - a to nie zawsze jest rzeczą tak prostą jakby się zdawało. Ubocznie może stąd niekiedy

164 Dzieła zebrane - Etyka

wyniknąć obowiązek przedłożenia racji, które zdają się przemawiać za zmianą albo odwołaniem rozkazu; rzecz jasna, że o ile rozkaz jest wyraźny i możliwy do wypełnienia, ów „rekurs” nie zawiesza obo­ wiązku wykonania; niemniej sam fakt, że podwładny powinien współpracować z rozkazodawcą, wymaga od niego intensywnego działania rozumu. Wreszcie przychodzi analiza i wybór środków, rzecz zawsze, przynajmniej w części, pozostawiona uznaniu podwład­ nego, który oczywiście musi się przy tym posługiwać własnym rozu­ mem, zupełnie tak samo, jak ten, kto działa z własnej inicjatywy. Nie ulega więc wątpliwości, że ci, którzy żądają „zabicia” własnego sądu nie rozumieją o co chodzi w posłuszeństwie. Jeśli może być mowa o zawieszeniu rozumowania, to tylko odnośnie praktycznej oceny słuszności nakazanych czynności; mówimy wyraźnie: praktycznej, to jest takiej, która by miała wpływ na akcję - bo oczywiście posłuszeń­ stwo samo nie zabrania nikomu analizować wartości rozkazu i powie­ dzieć sobie teoretycznie, że jest bezcelowy, albo szkodliwy, choć, jak zobaczymy, nakłada pod tym względem pewne granice. 6. Jeśli zaś chodzi o wolę wykonującego rozkaz, musi ona działać co najmniej równie sprawnie, jak wola podejmującego czyn z własnej inicjatywy, a nawet na ogół sprawniej. I tu i tam trzeba powziąć decyzję, wybrać środki i przeprowadzić czyn; ale podczas gdy w akcji wolnej decyzja będzie ułatwiona przez wewnętrzne racje skłaniające do niej, przy decyzji na zasadzie posłuszeństwa wola musi się kie­ rować oderwanymi normami etycznymi, co jest zawsze trudniejsze. Co do wykonania czynu oczywiście żadnej różnicy między czyn­ nością z rozkazu a akcją z własnej inicjatywy nie ma. Tak więc i owo rzekomo konieczne „zabijanie woli” okazuje się legendą, którą mogli wynaleźć tylko ludzie książkowi. Sprawne posłuszeństwo wymaga właśnie bardzo silnej i żywej woli własnej, i jeśli coś ogranicza, to raczej rozumowanie, i to tylko co do wyboru bezpośredniego celu, a w żadnym wypadku wolę. Tym się tłumaczy, że surowe posłuszeń­ stwo wojskowe bynajmniej nie zakłada u żołnierza słabości i niedo­ łęstwa, ale przeciwnie, łączy się z kultem tężyzny i mocy charakteru.

165 De virtute militari

Nawiasem mówiąc, prawdziwego sensu posłuszeństwa mogliby pod tym względem nauczyć się od żołnierzy niektórzy pisarze ascetyczni.

3. Granice posłuszeństwa 1. Jeśli jednak podwładny musi rozwijać energiczną działalność w zakresie zbadania myśli rozkazu i jego wykonania, rozkaz sam obowiązuje go ściśle, z mocą właściwą normie moralnej. Pod tym względem posłuszeństwo, jeśli ma być prawdziwe, musi być ślepe, to jest działać bez względu na to czy się widzi czy nie racjonalność na­ kazanego czynu. Mogą zaistnieć okoliczności, w których do akcji skłaniać będą prócz rozkazu jeszcze i inne pobudki, jeśli mianowicie będzie się nam zdawało, że rozkaz jest słuszny i celowy; ale oczy­ wiście owe pobudki nie należą wcale do rzeczy, i są czymś zupełnie w naszym zagadnieniu obojętnym: przedmiotem posłuszeństwa jest rozkaz jako taki, bez względu na poglądy jakie możemy mieć co do jego wartości praktycznej. Słusznie więc żąda się od podkomendnego, aby nie rezonował, ale słuchał: rezonować nad samym rozkazem nie wolno i trzeba rozważyć środki do jego wykonania potrzebne. Etyka żąda od podwładnego ścisłego wykonania rozkazu w całej jego pełni i bez dyskusji. 2. Nasuwa się jednak pytanie, czy to żądanie jest nieograniczone? Czy nie ma okoliczności, w których wolno wykonania rozkazu odmówić? Odpowiedzieć należy twierdząco: właściwemu rozkazowi w żadnych okolicznościach i pod żadnym warunkiem sprzeciwić się nie wolno, bo byłoby to pogwałceniem normy moralnej. Ale dotyczy to tylko właściwego rozkazu, to jest wyrazu woli, który posiada w konkretnym wypadku wszystkie cechy, stanowiące istotę rozkazu. Gdyby tych cech zabrakło, przestał by on być rozkazem i nie byłoby obowiązku posłuchu. 3. Otóż cechy charakteryzujące rozkaz dadzą się sprowadzić do dwóch: (1) rozkaz musi być wydany jako taki i dla nas; (2) musi być wydany przez przełożonego uprawnionego do wydawania w tym kon­ kretnym wypadku takiego właśnie rozkazu. Obie te cechy są niezbęd­ nym składnikiem pojęcia rozkazu.

166 Dzieła zebrane - Etyka

Najpierw proste życzenie, albo rada, choćby wydana przez kompe­ tentnego przełożonego, nie jest rozkazem i podwładny nie ma ścisłego obowiązku jej się podporządkować. Duch posłuszeństwa wymaga wprawdzie, aby w wykonaniu woli przełożonych iść dalej niż sama litera tego wymaga. Łatwo się o tym przekonać, zważywszy, że celem posłuszeństwa jest sprawne działanie zbiorowe, a to działanie będzie tym sprawniejsze, im bardziej wszyscy współdziałający będą przejęci jedną myślą, tj. myślą kierownika akcji; stąd postulat stosowania się do jego życzeń nawet tam, gdzie wyraźnie nie rozkazuje. Niemniej w tym wypadku ścisłego obowiązku nie ma. 4. Drugi warunek wymaga dłuższego omówienia. Najpierw jest rzeczą jasną, że nikt nie jest obowiązany do posłuszeństwa względem kogoś, kto nie ma nad nim władzy, bo posłuszeństwo winniśmy tylko własnym przełożonym. Ale to nie wystarczy. Nie każdy przełożony jest kompetentny w każdej sprawie: aby więc zaistniał obowiązek posłuszeństwa, trzeba aby rozkaz pochodził od dowódcy kompeten­ tnego w tej właśnie sprawie, której dotyczy rozkaz. Otóż niekom­ petencja może zajść w dwóch wypadkach. 5. Pierwszy wypadek zajdzie, jeśli przełożony ma władzę nad nami w jakimś zakresie, ale nie w tym, o który chodzi. Wypadek ten jest pospolity, bo nikt z ludzi nie ma pełnej władzy nad nikim. W zakresie służby wojskowej dowódcy mają władzę nad żołnierzami odnośnie do wojny i wszystkiego, co się z nią łączy, zatem co do samej akcji bojowej, przysposobienia do niej, sposobu obchodzenia się z bronią i własnym zdrowiem itd., ale nie mają żadnej władzy np. w zakresie stosunków rodzinnych i nie mogą prawnie nakazać komuś się ożenić, albo wysłać syna do takiej a nie innej szkoły. Posłuszeństwa wymaga się w wojsku dla celów wojennych, a te sprawy nic nie mają z nimi wspólnego. Tym bardziej oczywiście dowódcy wojskowi nie mają żadnej władzy w sprawach dotyczących życia duchowego i zapa­ trywań żołnierzy, o ile, ma się rozumieć, te zapatrywania nie będą ujawniane w sposób wpływający ujemnie na stan moralny oddziału. Toteż gdyby przełożony żądał wykonania czegoś, co oczywiście

167 De virtute militari

przękracza zakres jego władzy, nikt do posłuszeństwa nie byłby obowiązany. Należy tu zwrócić uwagę, że mamy zwykle skłonność do zacieśniania zakresu władzy przełożonych, należy więc pod tym względem postępować bardzo ostrożnie i w razie wątpliwości za­ kładać, że rozkaz jest uprawniony. Jest to norma praktyczna, ściśle obowiązująca, bo gdyby jej nie było, zbyt często rozgrzeszalibyśmy się z nieposłuszeństwa. Dopiero kiedy jest rzeczą najzupełniej jasną, że dowódca przekracza swoje kompetencje, żołnierz przestaje być w sumieniu obowiązany do posłuchu. 6. Drugi rodzaj niekompetencji przełożonego zachodzi, kiedy rozkaz wydany sprzeciwia się ogólnie obowiązującej normie, albo najzupełniej jasnemu rozporządzeniu wyższego dowódcy. Tak np., gdyby dowódca rozkazywał skierować broń przeciw własnym woj­ skom, najoczywiściej działałby nieetycznie, wbrew celowi wojny i woli wyższych przełożonych; nie miałby zatem prawa wymagać posłuszeństwa. To samo dotyczy każdej innej normy etycznej: rozkaz nieetyczny nie jest rozkazem. Wynika to stąd, że rozporządzenia mają za cel sprecyzować normy etyczne, a nie im się przeciwstawiać. Co więcej, posłuszeństwo względem nieetycznego rozkazu byłoby samo nieetyczne, bo skoro nie ma obowiązku słuchać, podporządkowanie się byłoby aktem własnej inicjatywy, i odpowiedzialność spadłaby na wykonawcę. I tu jeszcze należy się mieć na baczności: istnieje niebezpie­ czeństwo uznania rozkazu za nieetyczny dlatego tylko, że jest nie­ wygodny, albo nie zgadza się z naszymi wyobrażeniami. I tu więc trzeba postawić zasadę, że opierać się rozkazowi wolno tylko wtedy, gdy jego sprzeczność z etyką jest zupełnie widoczna. Otóż ta oczywistość etyczna może wprawdzie zajść niekiedy, ale wobec tego, że wojna stawia nas w sytuacjach nieznanych w życiu pokojowym, łatwo o błąd w ocenie. Trzeba więc i tu nie decydować się na sprzeciw bez zasięgnięcia rady i namysłu o ile przekroczenie jest całkiem oczywiste.

168 Dzieła zebrane - Etyka

7. Powyższe uwagi zdają się mieć małe znaczenie w czasie regularnej wojny, choć wówczas mogą zajść sytuacje, wymagające ich zastosowania. Natomiast w czasach rewolucji, wojen domowych itp., bardzo łatwo o wypadki, w których żołnierz będzie musiał postawić sobie pytanie, czy słuchając swego dowódcy nie przekracza normy etycznej. Ogólna zasada w tym wypadku brzmi: słuchać tak długo, dopóki nieetyczność nie stanie się oczywista. W razie wątpliwości, starać się ją wyjaśnić, ale tymczasem słuchać, i to ślepo.

4. Posłuszeństwo wojskowe 1. Wszystko co dotąd powiedziano odnosi się do każdego posłuszeństwa i ma zastosowanie zarówno w życiu cywilnym, jak i wojskowym. Wypada jednak zastanowić się bardziej szczegółowo nad posłuszeństwem specyficznie wojskowym, które posiada własne cechy i odrębne pole działania. Jak w każdej dziedzinie etyki tak i tu rozstrzygać będzie cel. Jakim jest cel posłuszeństwa wojskowego, takim i ono musi być, aby ten cel osiągnąć. Celem posłuszeństwa jest wygranie wojny: słuchamy na to, aby móc sprawniej działać w walce i zwyciężyć. Otóż dwie rzeczy zasługują w tym celu na podkreślenie ze względu na zajmujący nas problem: najpierw, wojnę toczy się o wartości, które cenimy wyżej niż życie własne, skoro nie wahamy się dla nich narażać. Następnie, wygranie wojny możliwe jest tylko przy nader sprawnej działalności całej armii, która musi być wskutek tego doskonale „w ręku” do­ wództwa. Te dwie cechy wojny nakreślają charakter i zakres posłu­ szeństwa wojskowego. 2. A więc najpierw, skoro chodzi o wartości wyższe niż życie, posłuszeństwo wojskowe rozciągać się musi bardzo daleko, nawet na samo życie podkomendnych. Jest to logiczny wniosek z tego cośmy powyżej powiedzieli o etyczności słusznej wojny. Jeśli zgodziliśmy się bić, to jest narażać życie dla Ojczyzny, musimy być gotowi tę zgodę wyrazić czynem i rzeczywiście narazić się w razie potrzeby. Ale sama zasada i dobra chęć narażenia się, nawet oddania życia, nie mogą określić gdzie, kiedy i jak mamy tego dokonać. Precyzuje to

169 De yirtute militari

rozkaz. Zatem rozkaz wojskowy może dotyczyć i będzie dotyczył na wojnie także owego wystawiania się na kule i inne niebezpie­ czeństwa; żołnierz musi być posłuszny i wtedy. 3. Zachodzi pytanie, czy dowódca ma prawo żądać nie tylko narażania się na śmierć, ale i pewnej śmierci swoich podkomendnych, wysyłając ich na placówkę oczywiście straconą. Są tacy, którzy temu przeczą. Rozumując jednak ściśle, nie podobna im przyznać racji: celem wojny jest obrona najwyższych wartości; podejmując ją, wiemy z góry, że musimy poświęcić liczne życia ludzkie. Mogą zajść wy­ padki, w których trzeba będzie dla zwycięstwa podjąć jakąś akcję, pociągającą za sobą pewną śmierć niektórych żołnierzy. Dlaczego by dowódca nie miał prawa takiej akcji zarządzić? Skoro ma prawo ją zarządzić, podkomendni mają obowiązek słuchać. Zatem nie ma pod tym względem ograniczenia: nawet gdyby rozkaz żądał pójścia na pewną śmierć, trzeba go wykonać. Oczywiście jest to wypadek raczej teoretyczny i dowódca dołoży wszelkich starań, aby do takich skraj­ ności nie dopuścić, przy czym gdy nie będzie jej mógł uniknąć, będzie się starał o ochotników, których, jak historia wojen wykazuje, w dzielnych narodach nie brak, nawet dla takich akcji. Niemniej, gdyby po prostu wydał rozkaz, powtarzamy raz jeszcze: słuchać trzeba, choć nie ma wątpliwości, że wykonanie rozkazu wymagałoby w takim skrajnym wypadku heroizmu. 4. Skoro zaś posłuszeństwo wojskowe rozciąga się tak daleko, że można w jego imieniu wymagać ofiary z życia, tym bardziej podpa­ dają pod jego zakres wszystkie inne czynności zewnętrzne: kto ma prawo wymagać życia, może żądać wolności. Stąd jest rzeczą zrozumiałą, że etyka nie może się sprzeciwiać dyscyplinie życia wojskowego w koszarach czy w polu. Jeszcze bardziej oczywiste jest, że dowódca ma prawo domagać się stosowania wszystkich środków, jakie uzna za potrzebne celem przygotowania się do walki. A środki te obejmują, jakeśmy powiedzieli już omawiając męstwo, bardzo wiele. Tak np. pod posłuszeństwo wojskowe będą podpadały nie tylko ćwiczenia z bronią i gimnastyczne, ale i sama postawa, sposób ubierania się (porządek), stosunki z cywilnymi a nawet, choć tego się

170 Dzieła zebrane - Etyka

zwykle nie wymaga, dobór lektury itp. Innymi słowy, nie ma dziedziny osobistego życia zewnętrznego, które by nie mogło sta­ nowić przedmiotu rozkazu. Posłuszeństwo wojskowe obejmuje wszy­ stkie czynności zewnętrzne człowieka, a wraz z nimi te funkcje psychiczne, które są koniecznym warunkiem sprawnego ich rozwoju. Przeczyć temu znaczyłoby przeczyć prawu do wojny, albo nie zdawać sobie sprawy z jej wymogów. 5. To wszystko wynika z pierwszej cechy wojny, mianowicie stąd, że chodzi w niej o dobra wyższe od życia indywidualnego człowieka. Wspomnieliśmy poza tym, że istnieje i druga cecha: wojna wymaga nadzwyczaj sprawnego działania. Ta druga cecha pociąga za sobą również szereg postulatów odnoszących się do posłuszeństwa. Jeśli mianowicie wojsko ma działać sprawnie, trzeba aby posłu­ szeństwo wojskowe umożliwiało mu to, bo podczas gdy w organiz­ mach żywych poszczególne organy podporządkowują się całości automatycznie, w organiźmie społecznym, jakim jest wojsko, jedyną więzią usprawniającą całość jest posłuszeństwo rozkazom. Na wojnie potrzeba więc nie tylko posłuszeństwa o bardzo szerokim polu zastosowania, ale i posłuszeństwa bardziej sprawnego niż w innych zakresach. Na wojnie wszystko może zależeć od tego, czy rozkaz będzie wykonany z największą punktualnością i ścisłością. Stąd po­ słuszeństwo wojskowe różni się od każdego innego tym, że powinno być bardziej od innych energiczne i bardziej dokładne. Żołnierz musi działać na rozkaz natychmiast, z całą energią i chętnie. Wynika stąd dalej, że żołnierz musi być znacznie bardziej od każdego innego gotowy w każdej chwili do wykonania rozkazu: po­ trzebuje znacznie lepiej wyrobionej sprawności posłuszeństwa, bo tylko sprawność pozwala na takie działanie, szybkie, niemal bez zastanowienia: sprawność jest drugą naturą. Od żołnierza wymaga się właśnie takiej, na wskroś na każde skinienie posłusznej, natury. Wystarczy przypatrzeć się trochę zwyczajom wojskowym, aby się przekonać, jak ta potrzeba jest dobrze rozumiana i jak się do niej przygotowuje żołnierzy.

171 De yirtute militari

6. Posłuszeństwo wojskowe ma zatem bardzo szeroki zakres i odznacza się specyficzną gotowością do szybkiego działania. Jest jednak i trzecia cecha, może mniej specyficznie wojskowa, nie mniej bardzo na wojnie ważna: połączenie posłuszeństwa z inicjatywą. W miarę jak się rozwija technika wojenna, żołnierz, początkowo posiadający bardzo niewielką swobodę ruchów, otrzymuje coraz więcej inicjatywy: coraz więcej rzeczy musi rozstrzygać sam. Jeśli chodzi o dowódców, im wyższe stanowisko, tym oczywiście inicja­ tywa szersza. Naczelny wódz ma najczęściej tylko jeden rozkaz z góry: zwyciężyć; resztę decyduje sam. Ale obecnie znaczna doza inicjatywy wymagana jest od każdego szeregowca. 7. Skoro tak jest, posłuszeństwo wojskowe poza sprawnością odznaczać się musi także rozumnością. Żołnierz musi nie tylko umieć natychmiast wykonać rozkaz, ale także go zrozumieć, ocenić zadania sobie powierzone i wybrać odpowiednie środki. Zdawałoby się na pierwszy rzut oka, że ten postulat stoi w sprzeczności z pierwszym, który żąda wszelkiego zakresu działania dla posłuszeństwa. Tym­ czasem tak nie jest: dowódca może regulować ruchy podwładnego aż do szczegółów; ale z reguły pozostawi mu pewną swobodę działania w ramach rozkazu, i na tym polu trzeba będzie rozwijać inicjatywę własną. Nie jest to rzeczą łatwą, bo mimo całej swobody pozosta­ wionej w danym zakresie, chodzi przecież zawsze o wykonanie myśli dowódcy. Żołnierz będzie więc musiał, wykonując akcję celowo i za pomocą trafnie wybranych środków, mieć przed oczyma rozkaz i starać się go możliwie najlepiej zrozumieć i wykonać. Okazuje się więc, że posłuszeństwo wojskowe jest rzeczą bardzo trudną, bo łączy trzy cechy, z których każda wymaga dużej sprawności: może żądać od nas nawet bohaterstwa, zawsze wymaga natychmia­ stowego podporządkowania się, a w dodatku trafnego zrozumienia sensu rozkazu i celowego zastosowania go w myśl intencji dowódcy.

5. Sprawność posłuszeństwa 1. Podobnie jak męstwo, tak i posłuszeństwo powinno wynikać u dobrze wychowanego żołnierza z jego natury. A że natura sama nie

172 Dzieła zebrane - Etyka

usposabia człowieka do słuchania, konieczne jest uzbrojenie jej w od­ powiednią sprawność. Nazywamy ją „sprawnością posłuszeństwa”. Rzecz jasna, że aby być nazwanym „posłusznym” nie wystarczy wykonywać akty posłuszeństwa sporadycznie, z wielkim wysiłkiem i wbrew naturze: trzeba, aby te akty wypływały z trwałego nastawie­ nia woli a przychodziły stosunkowo łatwo i naturalnie. Jest to zupełna analogia z męstwem i innymi sprawnościami. Sprawność posłuszeństwa będzie to zatem dyspozycja psychiczna, która tak usprawnia charakter, że człowiek posiadający ją poddaje się bez wahania i z całą energią właściwemu rozkazowi. Podobnie jak każda inna sprawność, leży ona w środku między dwiema wadami: z jednej strony nieposłuszeństwem, skłaniającym do opierania się właściwemu rozkazowi, z drugiej bezwolnością, która daje się powo­ dować przez ludzi nie mających nic w danej sprawie do powiedzenia, albo żądających rzeczy niedozwolonych. Człówiek posłuszny słucha zatem łatwo i energicznie kiedy potrzeba i jak potrzeba: posiada usposobienie, które mu takie posłuszeństwo ułatwia i czyni natural­ nym. Pod tym względem sprawność posłuszeństwa niczym więc nie różni się od innych dyspozycji etycznych. 2. Głęboka różnica zachodzi jednak między posłuszeństwem a męstwem odnośnie do jej bezpośredniego przedmiotu. Podczas gdy męstwo, jakeśmy wykazali, dotyczy w pierwszym rzędzie uczuć, a dopiero ubocznie woli, z posłuszeństwem jest przeciwnie: pierwszo­ rzędnym przedmiotem sprawności posłuszeństwa jest wola, a uczucia wchodzą w rachubę tylko ubocznie. Wynika to stąd, że rola uczuć jest zupełnie taka sama w czynie podjętym z własnej inicjatywy, jak i w tym, co robimy z rozkazu: i tu i tam uczucia mogą wpływać na decyzję i jej wykonanie, ale w żad­ nym razie nie dosięgają motywów, dla których decyzję podjęliśmy. Człowiek, który nie opanował należycie uczuć bojowych i ulega strachowi, będzie miał równą trudność w wykonaniu odważnej akcji, bez względu na to, czy ta akcja jest nakazana, czy dobrowolnie pod­ jęta. Zatem uczucia podlegają zdyscyplinowaniu przez inne spraw­ ności: samo posłuszeństwo musi tę dyscyplinę tj. owe sprawności już

173 De virtute militari

zakładać, dodając tylko nową sprawność w stosunku do władzy. Ta sprawność jest niemal wyłącznie sprawą woli. Podstawową racją tego stanu rzeczy jest fakt, że uczucia, jako funkcje zmysłowe, nie do­ sięgają stosunków intelektualnych, jakim jest właśnie posłuszeństwo. 3. Nasuwa się następująca trudność: skoro tak jest, jak może istnieć posłuszeństwo u zwierząt, które władz duchowych, a zatem także woli nie posiadają? Bo przecież przeczyć nie można, że zwierzęta nie tylko mogą słuchać ludzi w konkretnych wypadkach, ale mogą być wprost wychowywane do posłuszeństwa i nabierać odpo­ wiedniej sprawności. Tak np. dobrze ujeżdżony koń posiada nie­ wątpliwie jakąś sprawność, dysponującą go do posłuchu mchom jeźdźca. Otóż ściśle mówiąc, o posłuszeństwie zwierząt możemy mó­ wić tylko w bardzo zewnętrznym i przenośnym znaczeniu. Zwierzę wykonuje wprawdzie wolę swego pana, jednak nie wykonuje jej bynajmniej ze względu na jakąś uznaną przez nie normę etyczną bo etyki zwierzę nie zna, ale po prostu na skutek wytworzenia w jego psychice szeregu mocnych skojarzeń, które automatycznie, względnie półautomatycznie prą do czynu zgodnego z otrzymanym poleceniem. Pies słucha pana nie dlatego, że abstrakcyjnie uznaje zasadę: „Należy wykonać każdy rozkaz otrzymany od mego pana”, ale dlatego, że z danym słowem czy mchem pana łączą się u niego silne wyobrażenia motoryczne, które natychmiast prą do realizacji. 4. Rozróżnienie między sprawnością posłuszeństwa a tresurą, bo tak trzeba nazwać ową dyspozycję do posłuchu u zwierzęcia, jest dlatego ważne, że człowiek posiadający cały aparat uczuciowomotoryczny zwierzęcia może być równie dobrze tresowany jak zwierzę. Wychowanie małych dzieci zaczyna się jak wiadomo od zwykłej tresury, a i później można ją z powodzeniem stosować. Ze stanowiska etyki jest rzeczą bardzo doniosłej wagi odróżnienie tych dwóch sprawności: posłuszeństwa w ścisłym tego słowa znaczeniu, które jest dyspozycją woli, i wytresowania, „drylu”, będącego w za­ sadzie tylko przyzwyczajeniem do stałych skojarzeń wyobrażenioworachowych. Na zewnątrz ich akcja będzie podobna: zarówno człowiek posiadający rozumną sprawność posłuszeństwa, jak i człowiek „wy-

174 Dzieła zebrane - Etyka

drylowany” wykonają rozkaz bezzwłocznie, sprawnie i stanowczo; ale struktura wewnętrzna aktu i jego wartość etyczna są zgoła różne. Ponieważ jednak etyka wychodzi zawsze z celu i organizuje środki tak, aby ten cel możliwie jak najlepiej osiągnąć, można się zapytać, która z wymienionych sprawności bardziej nadaje się dla celów woj­ ny? Posłuszeństwo czy tresura? Na to pytanie dawano w dziejach wychowania dwie skrajne odpowiedzi. Jedni, mianowicie wielu peda­ gogów współczesnych, uważają tresurę za rzecz nieetyczną i bezcelo­ wą, wobec czego zalecają wyłącznie kształcenie prawdziwego posłu­ szeństwa; inni - w tę przesadę wpadali często wychowawcy wojskowi - uważali, że najbezpieczniej zdać się na automatyzm zmysłowy i wychowywali wyłącznie przez tresurę. 5. Prawda jest tu, jak zawsze, w środku. Najpierw nie ulega wątpli­ wości, że posłuszeństwo w ścisłym tego słowa znaczeniu jest i zna­ cznie bardziej wartościowe od tresury, bo jest rozumne, i na ogół będzie bardziej celowe. Tresura wyrabia automatyzm, który w trud­ niejszych sytuacjach zawodzi. Dobiy przykład jej złych skutków daje Sienkiewicz w opisie śmierci Rocha Kowalskiego, tak dalece wytre­ sowanego do posłuszeństwa dla Radziwiłłów, że w decydującej chwili nie odważa się podnieść szabli na księcia Bogusława, wskutek czego ginie. Gdyby Roch posiadał zamiast tresury posłuszeństwo, które nie działa automatycznie, ale opiera się na przesłankach rozumowych, nie byłby się zawahał uderzyć dawnego przełożonego, będącego obecnie nieprzyjacielem. Skądinąd tresura nieoparta na posłuszeństwie nie dopisuje, gdy w człowieku budzą się czynniki rozumowe. Dowodem tego są liczne w historii bunty okrętowe, jak wiadomo w marynarce tresura na ogół panowała wszechwładnie. Jeśli przy tym weźmiemy pod uwagę, że wojna nowoczesna wymaga od każdego żołnierza dużej dozy inicjatywy, wyłączne stosowanie tresury okaże się w najwyższym stopniu niewystarczające, gdyż tresura nie może dać sprawności inteligentnego pojęcia i wykonania rozkazu. 6. Z tego jednak nie wynika, abyśmy mieli tresurę z wychowania wojskowego wykreślić. Ci, którzy ją wyklinają, wychodzą zawsze z założenia, że tresura to rzecz zwierzęca, niegodna człowieka. Na­

175 De virtute militari

prawdę jest tak, że człowiek choć jest czymś więcej niż zwierzę, jest także zwierzęciem i w stosunku do zwierzęcych składników swojej natury musi używać środków właściwych dla zwierząt. Postępując inaczej, naraża się na pewne niepowodzenie, bo duch w nas nie panuje do tego stopnia, aby mógł prostym skinieniem opanować zwierzęcą naturę. Nie ma też nic w tym niegodnego, że człowiek świadomie, na skutek decyzji powziętej przez rozum, stosuje, wzglę­ dnie pozwala stosować do siebie „dryl”; przeciwnie, postępując tak, daje właśnie dowód, że duch przecież w nim panuje. Oczywiście byłoby rzeczą znacznie przyjemniejszą obchodzić się bez tych środków; ale dla naszych zachcianek nie możemy zmienić natury i musimy się z jej prawami liczyć. 7. Stąd w wychowaniu wojskowym szkolono zawsze i do dziś szkoli się obok posłuszeństwa także „dryl”. Racja jest oczywista. W bardzo trudnych warunkach akcji bojowej musimy być tak uzbrojeni, aby wykonywać czynności możliwie sprawnie. Nie od rzeczy więc jest posiadanie obok sprawności posłuszeństwa także pewnej tresury, która pod kontrolą posłuszeństwa ułatwia szybkie i stanowcze wykonywanie rozkazów. Niemniej rzeczą zasadniczą pozostanie zawsze posłuszeństwo, wobec którego tresura jest tylko środkiem pomocniczym. Otóż posłuszeństwo nabywa się znacznie trudniej niż tresurę i dlatego może w niektórych wojskach (jak np. w niemieckim) popadano często w przesadę stosując głównie tresurę, a zapominając o posłuszeństwie. Etycznie uświadomiony żołnierz winien starać się nabyć przede wszystkim posłuszeństwo, przygotowaniem zaś do tego może być tresura, będąca zawsze czynnikiem wtórnym.

6. Sprawności pokrewne Sprawność posłuszeństwa nie ma ściśle mówiąc składników; jest dyspozycją niezłożoną. Niemniej szereg sprawności o podobnym przedmiocie łączy się z nią dość ściśle i posiadanie ich ułatwia fun­ kcje posłuszeństwa. Zajmiemy się tu trzema z tych sprawności:

176 Dzieła zebrane - Etyka

obowiązkowością, szacunkiem i sprawnością trafnej oceny samego siebie. 1. Obowiązkowość w najszerszym tego słowa znaczeniu jest sprawnością, która umożliwia stałe i poprawne spełnianie wszelkich powinności; jest zatem podstawową dyspozycją etyczną. W znaczeniu ściślejszym dysponuje w sposób szczególniejszy odnośnie do innych, zwłaszcza do społeczeństwa. Człowiek w tym znaczeniu obowiązko­ wy jest tak nastawiony, że chętnie i łatwo oddaje społeczeństwu to, co mu się należy. Jest to właściwie pewna forma sprawiedliwości. W naszym wypadku odgrywa ona znaczną rolę, bo samo posłuszeń­ stwo jest jej przejawem: słuchamy dlatego, że posłuszeństwo jest jednym z naszych obowiązków w stosunku do kraju i społeczeństwa. Rzecz jasna, że bez tej sprawności prawdziwego posłuszeństwa być nie może, choć może zaistnieć tresura, prąca mechanicznie do wykonywania woli przełożonych. 2. Mniejszą, ale jednak dość znaczną rolę odgrywa szacunek względem dowódców. Rzecz się ma mianowicie tak, że chociaż racją posłuszeństwa nie jest bynajmniej wartość osobista przełożonych, posłuszeństwo przychodzi jednak znacznie łatwiej, jeśli posiadamy dla nich szacunek. Otóż szacunek ten można zawsze wytworzyć. Przede wszystkim dowódcy są na ogół ludźmi, którzy dzięki doświad­ czeniu, wiedzy, a nierzadko także zasługom bojowym, są ze wszech miar godni tego, aby ich podkomendni ich szanowali. Ale poza tym jest coś więcej: będąc dowódcami reprezentują oni wobec nas Rzeczpospolitą, a tym samym normę etyczną i samego Boga. Nawet w hipotetycznym wypadku, w którym dowódca byłby istotnie zupeł­ nym łajdakiem bez czci i wiary, jako dowódca zasługiwałby jeszcze na szacunek i poważanie. Rzecz jest znacznie ważniejsza niż by się mogło na pierwszy rzut oka zdawać. Niezmiernie trudno jest zachować posłuszeństwo czysto abstrakcyjne, bez żadnego względu na osobę rozkazodawcy; a że sprawne funkcjonowanie posłuszeństwa ma ogromne znaczenie na wojnie, wypada starać się o nabycie wszystkiego, co mogłoby je ułatwić. Jedną z najważniejszych pomocy będzie tu właśnie szacunek

177 De yirtute militari

dla dowódców. Szacunek ten nie powinien opierać się tylko na przejściowo zauważonych u tego czy innego zaletach charakteru, ale stanowić trwałe nastawienie i sprawność skłaniające do oddawania wszystkim dowódcom właściwej czci, nie tylko zewnętrznej, ale i wewnętrznej. Jest to w życiu wojskowym konieczne jeszcze i z tego względu, że regulaminy żądają zewnętrznych oznak tej czci, co bez wewnętrznego nastawienia byłoby małej wartości. 3. Z szacunkiem dla dowódców łączy się trzecia sprawność, stanowiąca niejako jej odwrotność: mianowicie trafna praktyczna ocena samego siebie. Sprawność ta nosi czasem nazwę skromności albo pokory, ale obie te nazwy są podobnie jak niemal cała nasza nomenklatura etyczna tak fatalnie obciążone balastem najfałszywszych pojęć, że wolimy ich unikać. Dyspozycja o którą chodzi sprawia, że posiadający ją człowiek nadaje sobie praktycznie (to jest nie tylko w teorii, ile i w czynie) taką właśnie wartość jaką posiada. Nie będzie np. uważał się za bohatera, jeśli nim nie jest, ani myślał, że posiadł już całą sztukę wojenną, jeśli dopiero zdał egzamin na podporucznika. Nietrudno stwierdzić, jak doniosłą rolę odgrywa ta sprawność odnośnie do posłuszeństwa. Istotnie, posłuszeństwo wy­ maga od nas podporządkowania się ludziom w imię normy etycznej; człowiek, który wie, czym jest naprawdę i trafcie ocenia swoją wartość, z łatwością będzie poddawał się normie etycznej i szanował przełożonych; przeciwnie, ten, kto uważa się za coś nadzwyczajnego, będzie miał zawsze tendencję do nieposłuszeństwa i nieszanowania przełożonych. 4. Mogłoby się na pierwszy rzut oka zdawać, że sprawność o której mowa sprzeciwia się wielkoduszności, będącej nieodzownym składnikiem męstwa, a zatem cechą charakteru żołnierskiego; bo wielkoduszność nastawia na wielkie czyny i każe się uważać za powołanego do wielkich rzeczy, podczas gdy trafoa ocena samego siebie skłania raczej do niskiego mniemania o sobie. W rzeczywis­ tości jednak nic bardziej uderzającego, jak połączenie tych dwóch sprawności u prawdziwych żołnierzy. Kiedy się czyta opisy wielkich charakterów rycerskich, bije w oczy, że ludzie, którzy takie charaktery

178 Dzieła zebrane - Etyka

potrafili w sobie wytworzyć, byli wielkoduszni i żądni znakomitych czynów, a zarazem bardzo skromnego mniemania o sobie. Tylko mali ludzie uważają się za wielkich; wielcy wiedzą dobrze, że będąc wiel­ kimi, są jeszcze niczym wobec normy etycznej. Nie ma w tym żadnej sprzeczności: bo sprawność którą omawiamy nie wymaga uważania się za coś mniejszego niż się jest, ale trafnego osądu swojej wartości, co w niczym nie koliduje z wielkodusznością. Sprawność, o którą chodzi jest stosunkowo bardzo trudna do zdobycia. Łatwo jest wprawdzie nie uważać się za dzielniejszego od wszystkich i mądrzejszego od naczelnego wodza, ale niesłychanie trudno wcielać ten sąd praktycznie w życie i nie buntować się, kiedy praktycznie przyjdzie wyciągnąć z tego konsekwencje, to jest dać się powodować innym. Innymi słowy: nie wystarcza usprawnienie pod tym względem umysłu, ale trzeba jeszcze usprawnić wolę, co właśnie jest dość trudne. Może właśnie dlatego ta sprawność jest tak często zaniedbywana. Dochodzi jeszcze i to, że nie jest ona bezpośrednio potrzebna na wojnie, zwłaszcza że prawdziwe posłuszeństwo może być zastąpione przez tresurę i zapał. Niemniej brak tej sprawności uniemożliwia harmonijny rozwój żołnierskiego charakteru, i żołnierz, choćby najdzielniejszy i najposłuszniejszy, bez niej nie będzie reprezentował czystego typu rycerskiego, a przy tym może być narażony na trudności w stosowaniu posłuszeństwa. Jest więc rzeczą dość ważną, aby o niej nie zapominano.

7. Wychowanie posłuszeństwa 1. Nikt się nie rodzi naprawdę posłusznym, choć oczywiście będą usposobienia bardziej skłonne do posłuszeństwa od innych. Owa skłonność wrodzona do słuchania nie jest zresztą najlepszym podkła­ dem pod sprawność posłuszeństwa, gdyż łączy się z pewną bierno­ ścią, podczas gdy posłuszeństwo jest sprawnością typowo czynną i wymagającą wielkiej energii. Trzeba więc posłuszeństwo szkolić, zupełnie tak samo jak męstwo i inne sprawności. 2. Rola rozumu jest i tu nieznaczna, choć i jego wykształcenia zaniedbywać nie należy. Chodzi mianowicie o dobre zrozumienie

179 De yirtute militari

istoty posłuszeństwa i wyrobienie w sobie silnego przeświadczenia 0 jego potrzebie i godności. Można to osiągnąć przez rozważanie istotnych warunków boju i stosunku człowieka do wartości, a także przez analizę postępowania wielkich żołnierzy, które daje jasny pogląd na ideał posłuszeństwa. Wychowanie rozumu łączyć się po­ winno oczywiście z wychowaniem wyobraźni, przez rozwijanie obra­ zów żołnierskiego posłuszeństwa na przykładach bohaterów, w spo­ sób który opisaliśmy przy męstwie. 3. Zasadniczą rolę odgrywa za to szkolenie woli, będącej siedzibą sprawności posłuszeństwa. Można mieć doskonałe wyobrażenie 1jasne zrozumienie wzniosłości i konieczności posłuszeństwa, ale jeśli się nie wychowa woli, w chwili potrzeby czyn do skutku nie przyjdzie. Pod tym względem łatwo o złudzenia. Wielu zdaje się, że samo przekonanie o potrzebie słuchania wystarczy; tymczasem przychodzą trudności, znajdą się warunki, w których wykonanie rozkazu będzie się wydawało w najwyższym stopniu niecelowe, i bez przygotowania woli posłuszeństwo się załamie. Trzeba więc nie­ odzownie wyrobić w niej właściwą sprawność. 4. Jest na to jeden i tylko jeden zasadniczy sposób: ćwiczenie. Kto nie chce się zawieść w trudnych sytuacjach i być posłusznym w wiel­ kich rzeczach, musi systematycznie i długo ćwiczyć posłuszeństwo w drobnych. Tylko w ten sposób wola przyzwyczaja się do praktycz­ nego podporządkowania się rozkazom w sposób rozumny i energiczny. W świecie cywilnym, gdzie w pewnych granicach można ekspery­ mentować bez niebezpieczeństwa natychmiastowej katastrofy, różni pedagogowie głoszą i stosują zasadę, że się bez tego obejdzie: wy­ chowują wyłącznie za pomocą środków intelektualnych, nie zważając na usprawnienie woli. W wojsku taka metoda była zawsze i jest dotąd uważana za dyletantyzm i nie może być inaczej, bo wojsko jest robotą serio, w której chodzi o życie. Trzeba w nim używać nie papierowych teorii, wypracowanych przez spekulujących pedagogów, ale metod realnych, które dają pewny skutek. Wskutek tego wojsko zwracało zawsze bardzo wielką uwagę na praktykę posłuszeństwa. Od chwili wejścia do koszar żołnierz musi być gotowy na każde skinienie

180 Dzieła zebrane - Etyka

przełożonych: każdy szczegół jego życia, każdy ruch niemal jest uregulowany przez rozkaz, który przychodzi gwałtownie, ostry i bezwarunkowy. Nie ma istotnie nic lepszego jak ten system: bo w ciągłej praktyce wyrabia się potrzebna sprawność i żołnierz wycho­ dzi posłuszny. Ale człowiek myślący powinien wiedzieć, że cała ta maszyneria, całe owo osławione przez pacyfistów „niewolnictwo” wojskowe, jest rzeczą na wskroś racjonalną, zatem etyczną, której podporządkować się należy nie tylko dlatego, że taki jest przepis, poparty groźbą kary, ale zwłaszcza dlatego, że bez niego posłu­ szeństwa się nie nabierze i nie będzie się nigdy prawdziwym żołnierzem. 5. Służba wojskowa jest doskonałą szkołą posłuszeństwa; daje znakomite wyniki nie tylko na wojnie, ale i w życiu cywilnym. Trzeba jednak pamiętać, że jeśli wojsko przez swoje wychowanie przyczynia się do wyrobienia ludzi na posłusznych obywateli, wycho­ wanie cywilne powinno ze swej strony współdziałać z wojskiem i przygotowywać żołnierzy. Posłuszeństwo jest sprawnością stosun­ kowo trudną do nabycia, zwłaszcza posłuszeństwo prawdziwe, oparte na pełnym zrozumieniu jego sensu i etycznej wartości. Jeden czy dwa lata służby nie mogą wystarczyć na jego wytworzenie, jeśli rekrut przychodzi zupełnie nie przygotowany. Stąd etyka musi żądać, aby całe wychowanie było przeniknięte myślą o szkoleniu tej sprawności. Od najmłodszych lat przyszły żołnierz powinien być wychowywany w zrozumieniu i praktyce posłuszeństwa. I tu raz jeszcze okazuje się, że wojsko ma prawo domagać się wglądu w ustrój szkół, kontroli metod wychowania w zakładach itp., aby w razie potrzeby dopilno­ wać stosowania swoich zasadniczych postulatów. Bez tego może zaistnieć niebezpieczeństwo, że wychowa się ludzi o warcholskim, anarchistycznym nastawieniu i niewyrobionej woli, z którymi będzie potem kłopot w potrzebie, którym dwuletnia służba nie pomoże, tym bardziej, jeśli będą przejęci doktrynami „wolnościowymi” i będą wie­ rzyli święcie w swoje „prawo” do robienia tego, co im się podoba, bez względu na konieczności wojenne Rzeczypospolitej.

181 De virtute militari

6. Jeśli chodzi o wychowanie cywilne, trudno oczywiście wy­ magać takiego samego rygoru, jaki się stosuje w koszarach. Niemniej żądać należy, by uczono młodzież, że posłuszeństwo jest wielką cechą charakteru i wprawiano ją do tego przez dość surową dyscyplinę. Znaczną pomocą może się okazać tutaj sport drużynowy, który wy­ maga ścisłej subordynacji. Bogu dzięki ruch skautowski, przyspo­ sobienie wojskowe i różne związki młodzieży działają pod tym względem zadowalająco. Najsłabiej może przedstawia się strona inte­ lektualna i dobór literatury, który powinien być bardziej staranny, celem wyeliminowania wpływu kierunków anarchistycznych. 7. Bardzo wielką rolę w wychowaniu posłuszeństwa może i po­ winno odegrać życie religijne. Sprawność posłuszeństwa jest jedną sprawnością, bez względu na to w stosunku do kogo jest się po­ słusznym: kto nauczył się praktycznie podporządkowywać się pra­ wowitej władzy, wykonywać jej polecenia z zaparciem się siebie, bez wahania i energicznie, ten nie będzie miał większych trudności w życiu wojskowym. Dlatego tak ważnym jest dla naszej cnoty suro­ we przestrzeganie przykazań religijnych w duchu posłuszeństwa. Kto będąc człowiekiem wierzącym, mimo to nie umie zachować przy­ kazań boskich i kościelnych, lecz przekracza je na każdym kroku, nie rokuje większych nadziei także w innych zakresach posłuszeństwa. Z drugiej strony, religia daje posłuszeństwu bardzo wysoki motyw, bo każe widzieć w przełożonym wolę samego Boga, a zarazem w Osobie Chrystusa Pana, który „stał się posłuszny aż do śmierci” i w ol­ brzymiej tradycji świętych wspaniałe wzory do naśladowania. Przy tym tak jak w innych dziedzinach, tak i tutaj obok sprawności nabytej chrześcijanin liczyć może na sprawność daną z łaską i na pomoc potrzebną do spełnienia obowiązków swojego stanu. W spra­ wie posłuszeństwa zatem, jak i w innych podobnych, głębokie życie religijne jest także i ze stanowiska szczególniejszych celów wojsko­ wych wielką pomocą w pracy samo wychowawczej i czynie. 8. Ćwiczenie woli jest, jakeśmy powiedzieli, głównym środkiem szkolenia posłuszeństwa i jedyną metodą zasadniczą, działającą bez­ pośrednio. Pośrednio jednak ważne jest także szkolenie uczuć. Powie­

182 Dzieła zebrane - Etyka

dzieliśmy już powyżej, że tresura jest ważnym czynnikiem na wojnie i musi być stosowana celem zastąpienia posłuszeństwa tam, gdzie by ono mogło zawieść. Otóż tresura jest niczym innym, jak wyszkole­ niem do posłuchu aparatu uczuciowo-wyobrażeniowego; odpowiednią sprawność uzyskujemy głównie za pomocą musztry formalnej. Ale oprócz tej roli zastępczej wychowanie uczuć działa także na samo posłuszeństwo, mianowicie przez to, że usuwa możliwe przeszkody. Może się zdarzyć, i rzeczywiście zdarza się, że silne pobudki uczu­ ciowe będą odwodziły od wykonania rozkazu: w takiej sytuacji będzie rzeczą bardzo pożądaną posiadanie prócz odpowiednich sprawności szczególnych (np. męstwa itp.) także wyszkolenia samych uczuć do posłuchu, aby wyobrażeniom i uczuciom negatywnym można było przeciwstawić silne czynniki uczuciowo pozytywne. Stąd wypada zwracać uwagę i na tę stronę zagadnienia. Aparat wyobrażeniowo-zmysłowy ćwiczy się do posłuchu u czło­ wieka zupełnie tak samo jak u zwierzęcia, za pomocą przyzwycza­ jenia i kar: pierwsze działa pozytywnie, i nic pod tym względem nie ma do powiedzenia po tym cośmy już podnieśli, omawiając męstwo; natomiast stosowanie kar jest zawiłym i często bardzo źle rozwią­ zywanym zagadnieniem, które wymaga szczegółowej analizy.

8. Zagadnienie kary 1. Zagadnienie kary uchodzi we współczesnej pedagogice za rozwiązane w sensie negatywnym; wierzy się, że myśl nowoczesna przezwyciężyła potrzebę kar i że można posłuszeństwo wychować bez ich pomocy. Szczególnie przeciw karom fizycznym rozpętała się formalna burza. Ktokolwiek ośmiela się ich bronić, uchodzi nieomal za szubrawca. Otóż, rzecz zastanawiająca, że wojsko, które skorzysta­ ło z owego kierunku łagodząc swoje metody wychowawcze, zasadni­ czo nie zarzuciło jednak myśli o karze, a nawet karze fizycznej. Choć nie stosuje się u nas bicia itp., istnieją przecież w wojsku kary tzw. regulaminowe lub porządkowe, jak np.: meldowanie się w pełnym oporządzeniu, roboty poza kolejką itp.

183 De virtute militari

Wojsko nie jest wcale ostoją barbarzyństwa, lecz ostoją realnej pracy wychowawczej i dlatego kary, a nawet kary fizycznej wyrzec się nie chce. Jest to może najdelikatniejszy punkt całej etyki wojsko­ wej, najbardziej narażony na ataki defetystów, trzeba nam więc szcze­ gółowo oświetlić i uzasadnić wojskowy punkt widzenia na tę sprawę. 2. Przeciw stosowaniu kary podnosi się dwa zasadnicze zarzuty: kara, zwłaszcza fizyczna, jest sprzeczna z godnością człowieka, co zdaniem jej przeciwników powinno być uznane za tezę samą przez się oczywistą i nie podlegającą dyskusji; można ją najwyżej ilustrować żywym naświetleniem sceny karania, i oczywiście „humanitarni” pisarze rozwijają przy tym cały swój talent. Jest bezcelowa, bo wy­ chowuje nie wartości etyczne, ale strach, zatem coś zwierzęcego, nie mającego żadnego znaczenia w wychowaniu człowieka. Rzecz przy tym jasna, dodają, że kara działa tak długo, dopóki karzący ma pod­ władnego w swojej mocy; gdy ją traci, posłuszeństwo ustaje. 3. Co sądzić o tej argumentacji? Jak zwykle, tak i tu, na dnie jej leżą niewyjawione przesłanki światopoglądowe, które trzeba odsłonić, aby okazać całą bezwartościowość rozumowania. Więc najpierw do­ wód pierwszy zakłada wyraźnie, że nikt nie ma prawa nas karać. Istotnie, tylko w tym wypadku można by mówić o pogwałceniu na­ szej godności, bo jeśli ktoś ma prawo do tego, żadnego pogwałcenia nie będzie. Otóż to należałoby udowodnić, zakładając, że kara jest dobrym środkiem wychowawczym, musiałoby się ten dowód oprzeć na dalszej przesłance, że nikt nie ma prawa nas wychowywać. Czy tak jest istotnie? Niewątpliwie nie, chyba żebyśmy przyjęli, iż człowiek istnieje tylko dla siebie i nikt nie ma prawa się do jego charakteru mieszać, co jest założeniem zbyt absurdalnym, aby potrzebowało odprawy. Jeśli więc społeczeństwo ma prawo interesować się tym, czy będziemy dobrymi żołnierzami, w konsekwencji ma prawo nas wychowywać tak jak potrzeba; a jeśli na to potrzeba kary, kara będzie najzupełniej dozwolona i żadnego „pogwałcenia godności” w niej dopatrzyć się nie można. Ukaranie będzie takim samym aktem wła­ dzy, jak każdy inny i odmawiać prawa do niego równie mało wolno, jak i prawa do wydawania innych rozkazów.

184 Dzieła zebrane - Etyka

4. Tak więc jeśli kara jest dobrym środkiem wojskowo-wychowawczym, Rzplita ma prawo swoich żołnierzy karać za pośred­ nictwem dowódców. Cała rzecz w tym, czy kara istotnie jest takim celowym środkiem, czemu właśnie przeczy drugi argument. Odpowiedź na to pytanie zależy od wyobrażenia jakie się ma 0 strukturze psychicznej człowieka. Zakładając, że człowiek jest tylko duchem, w którym wszystko podporządkowane jest rozumowi, wy­ starczy oczywiście najzupełniej uzbroić rozum we właściwe poglądy, 1 wszystko pójdzie już składnie. Widzieliśmy jednak przy męstwie, że to wyobrażenie pokutujące jeszcze ciągle po podręcznikach pedago­ gicznych, jest najzupełniej niezgodne z rzeczywistością; są w nas jakby dwie istoty: jedna, rozumna, kierująca się przesłankami intele­ ktualnymi, druga zwierzęca, dążąca do celów zmysłowych na zasadzie praw biologicznych. Stosunek tych dwóch stron naszej psychiki by­ najmniej nie polega na tym, że owa zwierzęca, uczuciowa strona podporządkowuje się zawsze pierwszej; życie na każdym kroku do­ wodzi, że tak nie jest, i że chcąc spełnić obowiązek dyktowany przez rozum, musimy często staczać ciężkie walki „ze sobą”, to jest z popę­ dami zwierzęcymi. Powiedzieliśmy już, że takie walki, dopuszczalne może w cywilu, stałyby się zgubne na placu boju, gdzie wymaga się skupienia wszystkich sił i sprawnego działania bez wahania celem osiągnięcia zwycięstwa. Stąd rozsądny człowiek nie będzie się spu­ szczał na swoją siłę woli i możności narzucenia uczucia obowiązku, ale postara się je tak wychować, aby nie stawiały oporu, a nawet, o ile to możliwe, aby współdziałały w akcji. 5. Stojąc na tym stanowisku, należy uznać karę za celową insty­ tucję wojskowo-wychowawczą. Wyobrażenie o nieprzyjemnościach związanych z dotkliwą karą wywołuje uczucie obawy przed niepo­ słuszeństwem, i wskutek tego w decydującej chwili ułatwi wykonanie tego, co zamierza, bo sprawi, że sam aparat wyobrażeniowo-uczuciowy będzie już dysponowany do posłuchu. Stosowanie kary jest więc czynem najzupełniej celowym i wskutek tego etycznym, o ile celem jego jest wychowanie odpowiedniej sprawności. Wynika stąd dalej, że człowiek, który poddaje się karze albo sam ją do siebie

185 De virtute militari

stosuje, nie tylko nie uwłacza swojej godności, ale przeciwnie, daje właśnie dowód wysokiej wartości etycznej, bo ze względu na wyższe cele etyczne - wychowanie właściwego charakteru - podejmuje się rzeczy nieprzyjemnej i przeciwnej zmysłowej naturze. Pod tym względem nie ma żadnej różnicy między karą fizyczną i niefizyczną: każda kara będzie dobra, o ile w swoich skutkach okaże się celowa. 6. Pomijamy tu szereg innych przyczyn, dla których stosunek kary jest etycznie pożądany, a nawet konieczny. I tak, kara jest sprawiedli­ wym odwetem za naruszenie normy: jest sankcją, bez której zdrowe życie społeczne obejść się nie może: chroni oddział od niepowe­ towanych szkód, jakie mogłyby wyniknąć z nieetyczności jednostek mniej wyrobionych; nadaje się do wzmocnienia autorytetu władzy u ludzi, którzy mniej rozumieją abstrakcje, wartości itd. Te wszystkie normy nie dotyczą wprost wychowania żołnierskiego charakteru i dlatego możemy je tu pominąć. Niemniej, razem wzięte, sprawiają, że stosowanie kary okazuje się rzeczą bardzo celową i pożyteczną. Jeśli chodzi o jej przeciwników, poza nie zawsze uświadomionymi przesłankami anarchistycznymi gra u nich rolę głównie sentymenta­ lizm, który wzdryga się przed karą, zwłaszcza surową, oraz możliwy­ mi nadużyciami. Ale nadużycia mogą wynikać ze wszystkiego, nawet z najwznioślejszych instytucji, a wobec powagi zadania wojska, które stoi w obliczu śmierci, sentymentalizm jest zupełniej nie na miejscu. Toteż wojsko stosuje karę i będzie ją stosowało, nie wykluczając pewnych form kary fizycznej. Nie ma żadnej racji, aby ten zwyczaj zarzucić, a są liczne powody, aby się go trzymać.

186 Dzieła zebrane - Etyka

V. TEORIA DECYZJI BOJOWEJ 1. Analiza aktu decyzji 1. Decyzja zapada często tak szybko, że może uchodzić za jeden niezłożony akt. Jest to jednak tylko pozór: naprawdę decyzja składa się z długiego szeregu różnych aktów psychicznych, które powinny występować w określonej kolejności. Jeśli się tej kolejności nie za­ chowuje, decyzja nie może być rozsądna. Musimy więc zacząć od rozłożenia aktu decyzji na jej poszczególne fazy. 2. Odróżnić należy w niej przede wszystkim dwa okresy: okres przygotowania i okres wykonania. Rola decyzji nie kończy się miano­ wicie na powzięciu postanowienia, jak to łatwo stwierdzić, zwa­ żywszy, że kto źle postanawia, zazwyczaj nie umie po tym dość energicznie przeprowadzić akcji. Okres przygotowania zaczyna się od spostrzeżenia przedmiotu, który ma się stać celem akcji; gdy przedmiot został już spostrzeżony, wola zamierza go jako cel do osiągnięcia. Jako trzecie ogniwo występuje poszukiwanie środków, które do tego celu mogą pro­ wadzić, ogólne przyzwolenie na nie i postanowienie akcji, wobec ich istnienia. Dopiero po postanowieniu (które jest już pierwszą decyzją, ale jeszcze ogólnikową, nie określającą środków) następuje porówna­ nie środków pod względem ich celowości i wybór tego, który wydaje się najodpowiedniejszy, czyli druga decyzja, już sprecyzowana. Na tym kończy się okres przygotowania, a rozpoczyna się okres drugi: wykonanie. 3. W tym okresie, zaraz po wyborze środków, występuje akt intelektualny, zwany dyspozycją akcji: rodzaj rozkazu, wydanego przez rozum. Pod jego wpływem wola wykonuje czynnie powzięty zamiar, oddziaływując na uczucia i inne funkcje psychiczne, a za ich pośrednictwem (gdy chodzi o akcję zewnętrzną) na środki motoryczne systemu nerwowego. Następuje wykonanie bierne ze strony tych środków i sam czyn materialny. Po zakończeniu akcji rozum ocenia

187 De virtute militari

jej sprawność i celowość, a w woli pojawia się zadowolenie, względnie niezadowolenie z czynu. 4. Jak widać z tej analizy, proces decyzji składa się z szeregu aktów rozumu i woli, które następują na przemian i zazębiają się wzajemnie, tworząc jeden nieprzerwany łańcuch. Schematycznie można go przedstawić następująco: rozum:

wola:

iniu* władze:

/ 1. spostrzeżenie celu 2. zamierzenie celu 3. wyszukiwanie środków

5. porównywanie środków

4. przyzwolenie na jedne, a odrzucenie innych 6. wybór

f 7. dyspozycja akcji (rozkaz) 8. wykonanie czynne 9. wykonanie bierne 10. ocena czynu 11. zadowolenie (wzgl. niezado­ wolenie)

Schemat przedstawia przebieg decyzji zupełnej; w pewnych okolicznościach ulega on pewnemu skróceniu, np. gdy nasuwa się

188 Dzieła zebrane - Etyka

tylko jeden środek itp. Zazwyczaj jednak wszystkie wymienione tutaj akty występują. 5. Następujący konkretny przykład wyjaśni powyższy schemat. Dowódca oddziału kawalerii, idącego w przedniej straży, napotyka niespodziewanie na nieubezpieczony oddział nieprzyjacielski. Do­ wódca spostrzega stan faktyczny (1), a wobec nastawienia na cel wojny i własne zadanie zamierza jego zniszczenie (2). To zamierzenie jest jeszcze czysto hipotetyczne, gdyż nasz dowódca niczego dotąd nie postanowił. Nasuwają mu się teraz błyskawicznie różne możliwe środki: spieszyć oddział, szarża itp. (3). Wobec ich zasadniczej możli­ wości, dowódca postanawia akcję (4), porównuje szybko celowość środków (5) i wybiera szarżę, jako najbardziej celową (6). Okres przygotowania jest zakończony. W tej samej chwili jego rozum dysponuje akcję (7), a wola puszcza w ruch ośrodki motoryczne i zwalnia z więzi uczucia bojowe, które dotąd wypadało trzymać w karbach (8). Pod naciskiem woli pada komenda, ręce zbierają wo­ dze i chwytają szablę, równocześnie uczucia odwagi, zawziętości bojowej, nadziei zwycięstwa podnoszą się (9) - szarża jest w toku. W chwili gdy oddział zbiera się po niej, rozum dowódcy przebiega poszczególne fazy decyzji i samego wykonania, wydając osąd o ce­ lowości (10), a wola reaguje zadowoleniem z sukcesu i trafnego wyboru (11). Jak już wspomniano w rozdziale o posłuszeństwie, działanie z roz­ kazu niewiele różni się od działania z własnej inicjatywy. W takim działaniu rozkaz jest jednym z elementów spostrzeżenia: musi być zrozumiany tak, jak położenie - dalszy ciąg procesu jest identyczny. Z reguły jednak rozkaz przesuwa decyzję na środki bardziej szcze­ gółowe (np. gdy dowódca otrzymał rozkaz szarżowania, pozostaje mu tylko zadecydowanie o dokładnej chwili rozpoczęcia szarży, jak również o sposobie jej najlepszego przeprowadzenia). 6. Decyzje zapadają nieraz bardzo szybko, czasem w ciągu ułamka sekundy, tak że sam decydujący nie zdaje sobie sprawy z przebiegu procesu. Stąd pochodzi pozór działania bez rozwagi. Mówi się wówczas, że np. nasz dowódca z omówionego przykładu „instynkto­

189 De virtute militari

wnie” wybrał i przeprowadził szarżę. Trzeba jednak uważać, aby nie mieszać pod tym względem dwóch różnych znaczeń słowa „instynkt”. W znaczeniu techniczno-naukowym instynkt jest skłonnością pow­ szechną w pewnej grupie zwierząt, niewyuczoną i pożyteczną dla jednostki względnie grupy; takim jest np. instynkt chodzenia, przejawiający się u małych dzieci, albo instynkt rozrodczy. W drugim znaczeniu natomiast, instynkt to każda skłonność wynikająca niby z natury człowieka, ale która jest wynikiem wychowania. Tego rodzaju instynktem jest np. ten, który pozwala dobremu strzelcowi na widok zwierzyny czy nieprzyjaciela błyskawicznie „z przyrzutu” złożyć się i strzelić celnie. Taki instynkt jest niczym innym, jak tylko nawykiem lub sprawnością. Decyzja może być czasem, w prostszych sytuacjach, wynikiem instynktu w pierwszym słowa znaczeniu. Zdarza się mianowicie, że ktoś nie posiadający sprawności decyzji, mimo wszystko decyduje szybko a poprawnie. Z reguły jednak do takiej decyzji trzeba spe­ cjalnego wyszkolenia i wychowania. Że tak jest, łatwo się przekonać, zważywszy na wyższość pod tym względem doświadczonych żoł­ nierzy nad rekrutami. Tacy żołnierze przez długą pracę i ćwiczenie wychowali w sobie sprawność potrzebną do błyskawicznego, a jednak poprawnego decydowania czynu. Teoria tej sprawności jest więc sprawą etyki.

2. Warunki dobrej decyzji 1. Powyższy rozbiór przebiegu decyzji był konieczny dla zdania sobie sprawy z jej istoty i warunków, które muszą zaistnieć, aby decyzja była dobra, tj. posiadała wszystkie cechy pożądane ze względu na cel do osiągnięcia. Jest to sprawa ogromnej wagi, gdyż jaka decyzja, taki czyn, przynajmniej w tym znaczeniu, że bez dobrej decyzji nie może być poprawnego czynu, aczkolwiek sama decyzja jeszcze oczywiście nie wystarcza. Otóż rozważenie naszego schematu wykazuje jasno dwie ważne prawdy: (1) że decyzja jest w zasadzie dziełem rozumu, czyli funkcją intelektualną (2), że jednak przebiega ona w warunkach odmiennych

190 Dzieła zebrane - Etyka

od innych funkcji intelektualnych, gdyż jest w wysokim stopniu zależna od działania woli i uczuć. 2. Decyzja jest więc przede wszystkim dziełem rozumu. Proces doprowadzający do niej jest pewnego rodzaju rozumowaniem: mamy taki a taki cel; stwierdzamy, że do tego celu najlepiej prowadzą dane środki; a więc wyciągamy wniosek, że należy te a te środki zasto­ sować. Wszystko to należy do dziedziny rozumu, jest rozumowaniem. Niemniej rozumowanie nasze różni się zasadniczo od rozumowań przeprowadzonych w dziedzinie teorii; że tak jest, widać już choćby z faktu istnienia tylu ludzi, którzy świetnie rozumują teoretycznie, ale gdy dochodzi do praktyki, do działania, tj. do powzięcia decyzji, popełniają najgorsze błędy. Racją tej różnicy jest okoliczność, że rozumowanie prowadzące do powzięcia decyzji nie przebiega „na zimno”, w sferze ponadosobowej, ale że chodzi o wyciągnięcie wniosków praktycznych, tym ważniejszych dla niego, im donioślejszą decyzję ma powziąć. 3. Rozpatrzymy tę sprawę bliżej. Rozumowanie prowadzące do właściwej decyzji (akt 7-my) ma postać następującego sylogizmu: (1) kto znajduje się w okolicznościach O i ma osiągnąć cel C, po­ winien działać w sposób S; (2) otóż ja znajduję się w okolicznościach O i mam osiągnąć cel C; (3) a więc powinienem działać w sposób S. Przypuśćmy na chwilę, że większa przesłanka (1) nie podlega dyskusji, że mianowicie wiadomo doskonale, jakie środki są po­ trzebne do osiągnięcia celu C w okolicznościach O - i zajmijmy się na razie tylko mniejszą przesłanką (2). Składa się ona z dwóch zdań: ,ja znajduję się w okolicznościach O” i ,ja mam osiągnąć cel C”. Od razu widać, że stwierdzenie prawdy tych dwóch zdań nie jest rzeczą równie łatwą, a w każdym razie, że należy do zupełnie innej dziedziny, niż teoretyczne badanie prawdy zdań naukowych. Istotnie: ,ja znajduję się w okolicznościach O” jest stwierdzeniem nie jakiejś oderwanej teorii, ale stanu faktycznego, konkretnych okoliczności czynu. Nie pomoże tutaj żadna spekulacja oderwana - trzeba umieć nie tylko

191 De virtute militari

patrzeć, ale i widzieć to, co jest, a nie to, co byśmy chcieli zobaczyć. Zdawałoby się, że to rzecz łatwa i banalna - ale wiemy z historii, zwłaszcza z historii wojen, jak dalece trudno jest zdobyć się na ten jasny wzrok, na istotnie trafną ocenę położenia. Wiadomo np. ilu wielkich nawet wodzów tworzyło sobie przed rozpoczęciem boju spotkaniowego zupełnie nierealne hipotezy o położeniu nieprzyja­ ciela, aby po tym wszystkie, nawet najjaśniejsze wskazówki o tym, że jest inaczej, „naciągnąć” do swojego schematu. Jak taki błąd był możliwy? Oczywiście tylko dzięki temu, że ci wodzowie chcieli widzieć coś określonego (urzeczywistnienie swojej hipotezy), że więc ich wola działała na rozum, nie dopuszczając do trafnego sądu. Obok woli działać mogą jednak także uczucia. Tak np. znaną jest rzeczą, że tchórzowi nieprzyjaciel dwoi i troi się w oczach, że widzi całe bataliony tam, gdzie niepodobna dojrzeć więcej niż parę drużyn itd. Obok tego mamy jeszcze drugie zdanie: ,ja mam osiągnąć cel C”. I to zdanie nie jest jakimś zimnym twierdzeniem matematycznym, ale normą etyczną, nakazem wydanym dla mnie. Aby więc takie zdanie zostało przeze mnie uznane za prawdziwe muszę tego chcieć. I tutaj więc rozstrzygającą rolę odegra wola, a obok niej uczucia, które mogą na wolę wpływać. Gdy np. tchórz znajdzie się w położeniu, w którym posłuszeństwo nakazywałoby mu zgodnie z logiką narazić się na niebezpieczeństwo, natychmiast jego uczucie strachu zacznie działać na wolę i pośrednio na sąd. Zacznie szukać wymówek, wykrętów, wmówi w siebie - wbrew największej oczywistości - że np. takie działanie nie leży w intencji dowódcy, że w danych warunkach rozkazu wypełniać nie powinien itd. 4. Pominęliśmy dotąd większą przesłankę. Gdy się jej jednak bliżej przypatrzymy, łatwo będzie stwierdzić, że i ona nie jest niezależna od stanu naszej woli i uczuć. Większa przesłanka mówi, że w okolicznościach O należy (o ile się ma cel C) działać w sposób S. Otóż stwierdzić, że tak jest, można dopiero po porównaniu możli­ wych środków, rozważeniu ich celowości, możliwości ich zastosowa­ nia itd. Potrzeba tutaj całej, nieraz bardzo złożonej pracy intelektu­ alnej. Niestety i ta praca nie przebiega - jak powinna - zupełnie na

192 Dzieła zebrane - Etyka

zimno. Natychmiast wysuwają się tutaj czynniki, które omówiliśmy wspominając o mniejszej przesłance. Niech np. nasz tchórz znajduje się w położeniu, w którym dla osiągnięcia celu (C) można działać bądź śmielej (powiedzmy przez szarżę), bądź ostrożniej (np. dążąc do odcięcia nieprzyjacielowi odwrotu). Skoro tylko nasz tchórzliwy człowiek zorientuje się, że szarża jest niebezpieczniejsza, zaraz znajdzie w sobie skłonność do dowodzenia, że ona nie jest najlep­ szym środkiem, że działanie inne, bezpieczniejsze, jest bardziej celowe. I rozum w tych warunkach nie pójdzie za logiką, ale zmie­ szany przez działanie uczuć wyciągnie wniosek zgoła fałszywy, określi mianowicie jako właściwą metodę działania w danych okolicznościach nie tę, która naprawdę jest najlepsza, ale tę, która jest zgodniejsza z jego uczuciami. Mówiliśmy tutaj o uczuciu strachu. Nie trzeba jednak zapominać, że podobny wynik dać może także nieopanowane uczucie odwagi, które w danych okolicznościach zaślepi i nie pozwoli widzieć realne­ go niebezpieczeństwa, skłoni do wyciągnięcia wniosku - decyzji szaleńczej, nie dającej pożądanego rezultatu, bo niewykonalnej, albo katastrofalnej w skutkach. 5. Zestawiając osiągnięte wyniki widzimy, że trafność decyzji zależy w wysokim stopniu od nastawienia woli i uczuć. Konieczne jest pewne nastawienie pozytywne, mianowicie silna wola osiągnięcia celu (drugi akt w naszym schemacie), bo bez niego rozumowanie nie będzie poprawne. Zarazem jednak konieczne jest negatywne opano­ wanie uczuć, aby nie przeszkadzały. W tej fazie decyzji, na całym odcinku procesu prowadzącym do decyzji (okres przygotowania) konieczne jest w ogóle jak najsilniejsze trzymanie wszystkich uczuć na wodzy. Jeśli tego nie dopilnujemy, będą one wpływały na tok rozumowania i uniemożliwią potrzebny spokojny namysł. Można tę zasadę ująć w następującą postać: w okresie przygotowania decyzji należy postępować jak najbardziej rozważnie i trzymać uczucia na wodzy. 6. Myliłby się jednak, kto by sądził, że dla osiągnięcia trafnego wniosku w tej dziedzinie wystarczy odpowiednie opanowanie uczuć.

193 De virtute militari

Ich utrzymanie w karbach jest tylko warunkiem negatywnym, choć koniecznym, aby rozum mógł działać pod naciskiem woli, która pragnie czynu. Potrzeba poza tym, aby sam rozum działał poprawnie. Są mianowicie i tacy ludzie, którzy wobec decyzji nie dadzą się wprawdzie opanowywać uczuciom, zachowują zimną krew, ale mimo to nie są zdolni przeprowadzić jej należycie, bo nie umieją należycie rozumować, albo rozumować nie chcą. Aby decyzja wypadła popraw­ nie, musi być przemyślana, a na to trzeba chcieć o niej myśleć. Nie znaczy to oczywiście, by w każdym położeniu trzeba było poświęcać długie godziny na namysł nad tym, co wypada zdziałać: nieraz wypadnie decyzję powziąć błyskawicznie. Niemniej nastawienie powinno być takie, aby ilekroć okoliczności na to pozwalają istniała silna skłonność do rozważania położenia, środków itd. - aby rozum spontanicznie, „instynktownie” chciał i umiał rządzić naszym czynem. Pierwszej fazie decyzji musimy więc postawić trzy postulaty: (1) mocne nastawienie woli na cel, (2) utrzymanie uczuć w karbach, (3) działanie rozważne, skłonność do zastanawiania się nad decyzją, o ile tylko okoliczności na to pozwalają. 7. Zgoła inaczej przedstawia się sprawa, gdy chodzi o drugą fazę decyzji, mianowicie o wykonanie (akty 7-9 naszego schematu). Tutaj na pierwszy plan wystąpić powinna wola - zadaniem rozumu jest już nie namysł, rozważanie położenia, porównywanie środków itp., ale dyspozycja akcji, która po uprzednim namyśle (w pierwszej fazie) winna teraz nastąpić możliwie szybko i mocno. Podczas gdy więc w okresie przygotowania najważniejsza jest rozwaga - a za tym istnieć powinna skłonność do ostrożności i, o ile położenie na to pozwala, do działania raczej powolnego, - tutaj na odwrót, im szybciej, energiczniej i mocniej wszystkie siły będą rzucone do czynu, jest lepiej. W szczególności niezmiernie ważną sprawą jest, aby dyspo­ zycja (akt 7-my) następowała natychmiast po wyborze, aby była zupełnie jednoznaczna, bez wahań, marudzenia i wątpliwości. Na namysł już nie czas: rozważyliśmy wszystko jakeśmy mogli - teraz trzeba działać zaraz i z całą mocą.

194 Dzieła zebrane - Etyka

I ta norma mogłaby się wydawać czymś najzupełniej banalnym i łatwym do przeprowadzenia: skoro przecież uznaliśmy, że taki a taki środek jest najlepszy, nie powinno być chyba trudności w wyciągnięciu odpowiedniego wniosku praktycznego i nakazaniu sobie czynu. Niestety i tutaj nie zawsze rzeczy idą tak, jak by iść powinny. Podczas gdy bardzo wielu ludzi grzeszy w pierwszej fazie decyzji zbytnim pośpiechem, lekkomyślnością albo brakiem zimnej krwi, nie mniejsza liczba popełnia błąd przeciwny: gdy wybór (akt 6) już przeprowadzony, oni nie zdobywają się na mocną decyzję, marudzą, mają skrupuły, tak że ostatecznie, mimo najlepszego przygotowania, do sprawnego czynu nie dochodzi. Decyzja nie zapada, albo, jeśli zapada, to nie dość stanowczo, chwiejnie, wskutek czego i wykonanie jest liche, i nieraz występują wahania, cofnięcia się itp. Jest to możliwe dlatego, że ciągle jeszcze jesteśmy w dziedzinie praktyki, gdzie wola i uczucia mogą wpływać na wnioski rozumo­ wania - a poza tym w samym rozumie występować mogą jakieś wadliwości, nie pozwalające na praktyczne ich stosowanie. 8. Obok rozumu bardzo znaczną rolę odegra w tej fazie decyzji sama wola, a wraz z nią uczucia. Dyspozycja akcji będzie tym lepiej wykonana, im wola silniejsza, z im większą energią pójdzie za sądem - rozkazem. Także uczucia stają się teraz bardzo pożyteczne i po­ trzebne. W pierwszym okresie mogły one tylko przeszkadzać w na­ myśle, przesłaniać położenie i pociągać do fałszywych wniosków. Obecnie jednak namysł jest skończony, trzeba działać - i czyn wypadnie tym mocniej, będzie tym gorętszy i energiczniejszy, im bardziej wesprą go uczucia pozytywne. Dyspozycja akcji jest więc w mocnym charakterze sygnałem do podniesienia uczuć pozytyw­ nych. Nasz dowódca, który dotąd nie pozwalał im działać, teraz powinien celowo wzbudzić w sobie odwagę, zapał bojowy, nadzieję zwycięstwa itp. Ale oczywiście, aby takie podniesienie uczuć było możliwe, trzeba by one były już uprzednio przygotowane, aby nie ponosiły w przeciwną stronę i zarazem, aby dyspozycja akcji nie pozostawiała żadnych wątpliwości, żadnych krytych dróg odwrotu,

195 De virtute militari

aby była ostateczna i bezwzględna. Tylko w tych warunkach czyn wypadnie tak, jak wypaść powinien. Zatem w drugiej fazie decyzji wypada: (1) wydać dyspozycję czy­ nu natychmiast po wyborze, z największą możliwą energią i nieod­ wołalnie, (2) użyć całej rozporządzanej siły woli i uczuć do przeprowadzenia czynu.

3. Decyzja bojowa 1. Jeśli decyzja jest zawsze aktem trudnym i wymaga szeregu warunków, aby mogła wypaść należycie, to trudności potęgują się znacznie, gdy chodzi o decyzję bojową, którą wypada podjąć dla przeprowadzenia czynu wojennego. Zarazem decyzja bojowa musi być z reguły lepsza od analogicznej decyzji „cywilnej” ze względu na doniosłość jej skutków i, zwykle, trudności naprawienia błędów. Wskutek tego żołnierz, a zwłaszcza dowódca, musi umieć decydować znacznie lepiej niż niemal każdy inny - powinien być prawdziwym artystą decyzji. Można bez przesady powiedzieć, że jest ta umie­ jętność obok męstwa najbardziej charakterystyczną cechą charakteru żołnierskiego. Wypada więc nam zwrócić uwagę na szczególne cechy decyzji bojowej, jej potrzeby i trudności. 2. Dla zorientowania się w cechach decyzji bojowej, powziętej w ogniu, dobrze będzie zacząć od przykładu, zaczerpniętego z historii wojny polsko-rosyjskiej zr. 1920, mianowicie z działań przeciw Budionnemu. Szwadron 1 p. ul. zajął Wołodarkę, wysuwając patrole do dwóch dalszych miejscowości. Reszta pułku stoi opodal w Bereźnie. Po walce z kawalerią i piechotą, nacierają od południa i południowego zachodu, pułk otrzymuje rozkaz wycofania się pod Bereźno. Ledwo dołączenie ukończono, pojawia się na wzgórzach na zachód od Bereźna ława kozacka. Na rozkaz dowódcy dywizji rozwija się przeciw niej 1 p. ul.: jeden szwadron naciera na ławę od czoła, drugi wchodzi w lewo, trzeci w prawo, czwarty zostaje w odwodzie. Czoło­ wy szwadron idzie z rozmachem do szarży, zmusza ławę do ucieczki i w pościgu, nie oglądając się na sąsiadów, wpada do pobliskiej wsi

196 Dzieła zebrane - Etyka

Hajwerony. Tutaj najeżdża na baterię, która przyjmuje go ogniem kartaczy, a równocześnie z zabudowań wypada sotnia kozaków. Giną oficerowie, pędzący na czele, i 30 ułanów, reszta bez oficerów rzuca się do odwrotu, kozacy za nimi. Teraz wychodzi z Hajwerony cały nowy (20-ty) pułk kozaków i niemal siedząc na karkach rozbitego 1 go szwadronu pędzi do Bereźna, gdzie stoi tylko jeden szwadron odwodowy (4-ty) w składzie zaledwie 48 szabel. Dowódca tego szwa­ dronu podnosi go (mimo olbrzymiej przewagi przeciwnika wspie­ ranego ogniem 10 k. m. na taczankach) do szarży, która udaje się tak dobrze, że pobity na głowę pułk kozacki ucieka aż do Rohoźnej, tracąc taczankę i jeńców6. Przykład powyższy jest typowy dla walk kawalerii i obfituje w momenty jaskrawo uwydatniające trudności decyzji bojowej do­ wódcy jednostki tej właśnie broni. Nie trzeba jednak sądzić, by w innych broniach sprawa przedstawiała się zasadniczo odmiennie. Zasady walki są na ogół zawsze te same i trudności zawsze mniej więcej jednakowe. Zarazem, aczkolwiek mowa w przykładzie tylko o działaniu oddziałów, a więc o decyzjach dowódców, decyzje po­ szczególnych żołnierzy będą oczywiście zapadały w podobnych wa­ runkach. 3. Rozważając ten przykład stwierdzamy, że decyzje bojowe dowódców działających oddziałów zapadały w następujących okolicz­ nościach: (1) Najpierw zapadały niezmiernie szybko. Zaledwie jeden szwa­ dron dołączył do pułku, a już trzeba decydować, jak pułk ma się zachować wobec ławy kozackiej; w chwilę potem szarża natrafia na ogień kartaczy i przeciwuderzenie; dowódca 4 szwadronu musi bły­ skawicznie powziąć decyzję o własnym przeciwuderzeniu w ciągu niewielu sekund, bo od tego może zależeć los pułku. Decyzja bojowa zapada z reguły znacznie szybciej niż decyzje zwykłe, „cywilne”.

6 W edług gen. T. Piskora: „D ziałania dyw izji kaw alerii na Ukrainie”. W arszawa, 1926.

197 De virtute militari

(2) Zarazem decyzja ta zapada przy niedostatecznej znajomości położenia. Ścigając przeciwnika dowódca 1 szwadronu nie wie, co znajduje się w Hajweronie; dowódca 4 szwadronu nie wie jak kozacy przyjmą przeciwuderzenie jego szczupłego szwadronu, podobnie więc nie miał czasu nawet zorientować się o sile przeciwnika, nie mówiąc już o jego wartości moralnej. A jednak nie ma czasu do stracenia, trzeba decydować natychmiast wciągu minut, jeśli nie sekund, bo inaczej będzie za późno. (3) Po trzecie decyzja i tak już utrudniona przez brak czasu do namysłu i brak dostatecznego rozpoznania, staje się tym trudniejsza, że wypada nie „przy zielonym stoliku”, ale pod ogniem, wobec niebezpieczeństwa. Niebezpieczeństwo to jest dwojakie: najpierw osobiste, bo np. dowódca 4 szwadronu stoi sam pod obstrzałem owych 10 k. m. bolszewickich na taczankach i wie, że za parę minut znajdzie się od kozaków na długość lancy. Po drugie - i to jest psy­ chologicznie znacznie ważniejsze u dzielnego żołnierza - istnieje wielkie niebezpieczeństwo dla oddziału, któremu grozi zniesienie przez przeciwnika. A jednak, mimo tych niekorzystnych okoliczności trzeba decydować nie tylko szybko i energicznie, lecz także trafiiie, a więc zachować zimną krew: inaczej popełni się błąd o nieobli­ czalnych często skutkach. Decyzja bojowa w ogniu zapada więc w okolicznościach szczególnie utrudniających spokojną rozwagę ze względu na silny nacisk uczuć. (4) Wreszcie, dowódcy z przytoczonego powyżej przykładu po­ dejmując decyzję biorą na siebie ciężką odpowiedzialność. Nie chodzi o byle jakie sprawy „cywilne”, ale o czyn bojowy, o zaangażowanie życia wielu ludzi i - co najważniejsze - narażenie oddziału. Jeden błąd w decyzji - tak np. za dalekie zagalopowanie się 1-go szwadronu w pościgu - może spowodować klęskę; jedno niedociągnięcie w obli­ czeniu sil i możliwości może sparaliżować konieczną w tej chwili akcję. Jak by np. wyglądał wynik bitwy, gdyby dowódca 4-go szwadronu fałszywie ocenił, że szarża jego się nie uda? Dalszą cechą decyzji bojowej jest więc wielka związana z nią odpowiedzialność.

198 Dzieła zebrane - Etyka

Oto więc warunki, w których przyjdzie decydować na wojnie: ustawiczna zmienność położenia, powodująca konieczność nadzwy­ czajnej zwykle szybkości w decyzji, tym większej, im stopień niższy; stały brak dostatecznego, a często zupełny brak rozpoznania; działanie ognia utrudniające spokój; wreszcie ciężar odpowiedzialności, tym większy, im stopień wyższy. Być może, że ludzie, którzy nie „wąchali prochu” nie zdają sobie w pełni sprawy z wielkości tych przeszkód i z potrzeby siły do zachowania zimnej krwi, rozwagi, energii i innych cech koniecznych dla powzięcia decyzji bojowej. Trzeba więc z naciskiem podkreślić, że złudzenia pod tym względem są fatalne. Nawet ci, którzy w życiu pokojowym względnie dobrze decydują, mogą się okazać bardzo słabymi na wojnie, o ile nie nabędą odpowiedniego charakteru. Gdy przyjdzie np. do długotrwałego obstrzału ciężką artylerią, ten, kto nie będzie należycie wychowany, kto nie będzie miał mocnych nerwów, potężnej woli, ujętych w karby uczuć, załamie się najprędzej właśnie w sprawie decyzji. Decyzja bojowa jest najtrudniejszą sprawą dla żołnierza, do której trzeba przywiązywać od początku ogromne znaczenie. 4. Sprawność decyzji 1. Skoro decyzja jest sprawą tak ważną wżyciu każdego czło­ wieka, a zwłaszcza żołnierza, wypada nie tylko umieć sporadycznie dobrze decydować, ale także posiąść takie stałe usposobienie, taką „drugą naturą” i jakby naturalną, „instynktowną” sprawność, która pozwoli stale i dobrze decydować. Decyzja nie różni się pod tym względem od innych czynów: jest ona przecież także czynem, choć czynem duchowym i podlega ogólnym prawom psychologii czynu, a więc również prawu tworzenia sprawności. Nikt nie będzie dobrze decydował w trudniejszych warunkach, jeśli nie wychowa w sobie sprawności decyzji. Wielu współczesnych sądzi mylnie, że nasze zagadnienie nie należy do zakresu etyki. Są to przede wszystkim ci, którzy prze­ sadzając rolę rozumu w decyzji, uważają ją za rodzaj wiedzy, której

199 De virtute militari

można się nauczyć, tak jak uczymy się balistyki, czy trygonometrii. Nie zdają oni sobie sprawy, że nabycie teoretycznych wiadomości, a więc nauka, nie może zastąpić wychowania tam, gdzie chodzi 0 działanie praktyczne. Innymi słowy, ci, którzy radziby teorię sprawności decyzji wykluczyć z etyki, myślą naiwnie, że człowiek z wielką wiedzą wojskową, a bez charakteru, potrafi być dobrym żołnierzem, albo dobrym dowódcą. Już z tego cośmy powiedzieli wynika, jak dalece taki pogląd jest nierealny: obok wiedzy do decydowania potrzebny jest charakter, i to charakter specjalny, wy­ chowany nie tylko pod względem miłości ojczyzny, męstwa itp. ale także pod kątem widzenia samej decyzji. Sprawność decyzji jest cnotą 1jej teoria należy do etyki, jej praktyka zaś do dziedziny życia moralnego. Obok tych „teoretyzujących” przeciwników sprawności decyzji spotykamy się jeszcze ciągle z innego rodzaju poglądami równie fałszywymi i zgubnymi w praktyce. Mamy na myśli mylne przeko­ nanie, jakoby „porządny człowiek” to była jakaś istota słaba, zdolna tylko do niepożądania czegoś, do nieprzekraczania jakichś norm etycznych itp. - natomiast nie mająca nic wspólnego z tężyzną i ener­ gią czynu. Już przy omawianiu męstwa spotkaliśmy się z podobnymi błędami. Tutaj występują one tym silniej, że równocześnie widzi się chętnie decyzję jako coś zupełnie technicznego, należącego wyłącznie do dziedziny sztuki wojskowej czy innej, a nie do etyki. Jeszcze wyraźniej występują te poglądy, gdy mowa o człowieku religijnym. Wielu wydaje się mianowicie, że człowiek religijny to jakaś bierna istota, nie potrzebująca szybkiej i energicznej decyzji. Są to oczywiście nieporozumienia. Etyka katolicka jest etyką czynu, i człowiek nie jest pełnowartościowym człowiekiem w jej pojęciu, jeśli nie umie czynu przeprowadzić zgodnie z normą, a więc w sposób prawy, energiczny, opanowany, ale także - i przede wszystkim - rozumny, czyli jeśli nie potrafi decydować należycie. Bo etyka uczy jak osiągać cel, a cel da się osiągnąć tylko przez działanie, do którego potrzeba sprawności, między innymi sprawności decyzji.

200 Dzieła zebrane - Etyka

Ów tkliwo-słodki ideał poczciwego, czy pobożnego niedołęgi jest tej etyce najzupełniej obcy. 2. Czego potrzeba, aby osiągnąć stałe usposobienie konieczne do poprawnego decydowania w boju? Potrzeba przede wszystkim tych sprawności, które zapewnią należyte działanie woli i uczuć. Wska­ zaliśmy powyżej, że w pierwszej fazie decyzji istnieć musi silna wola osiągnięcia celu i opanowanie uczuć - w drugiej energia tejże woli i możność podniesienia uczuć dodatnich, celem wsparcia czynu. Rozważając okoliczności decyzji bojowej stwierdziliśmy, że na polu bitwy zalety te są potrzebne w znacznie wyższym jeszcze stopniu niż gdzie indziej. Otóż wiemy, że aby wola mogła stale działać w odpowiedni sposób i aby uczucia nie ponosiły kiedy nie potrzeba, a stały do dyspozycji, gdy będą pożyteczne, wypada wytworzyć w sobie przez długą pracę samowychowawczą sprawności moralne. Kto więc chce dobrze decydować na polu bitwy, musi najpierw postarać się o nabycie pełni innych sprawności żołnierskich. Będzie mu potrzebna miłość ojczyzny, aby nastawienie na ogólny cel wojny było dostatecznie mocne i trwałe; męstwo wraz ze świtą sprawności towarzyszących, aby jego wola mogła rządzić uczuciami bojowymi, a nie na odwrót; posłuszeństwo, aby trudności nie przeszkadzały w wykonaniu zamiaru przełożonego. Dobra decyzja bojowa możliwa jest w trudniejszych warunkach tylko tam, gdzie istnieje już w pełni wychowany zespół sprawności żołnierskich. Nawiasem mówiąc, nie tylko żołnierskich. Tak np. wstrzemięźli­ wość, która nie jest cnotą typowo wojenną, może się okazać bardzo pożyteczna w pewnych okolicznościach. Tak np. źle by było, gdyby w chwili, gdy rozum dyktuje, że trzeba opuścić miejsce postoju i udać się w trudny marsz, nieopanowane przywiązanie do spoczynku albo jedzenia przeszkadzało w powzięciu decyzji i skłaniało do odłożenia na później już teraz koniecznego ruchu. Historia wojen podaje wiele przykładów takiego załamania się dowódców pod wpływem nieumiarkowania. Decyzja wymaga więc do poprawności pełni charakteru.

201 De virtute militari

3. Myliłby się jednak, kto by sądził, że samo wychowanie woli i uczuć tutaj wystarcza. Decyzja zależy wprawdzie od nich, ale w swojej istocie jest dziełem rozumu. To rozum spełnia najważniejszą funkcję w decyzji, mianowicie wydaje dyspozycję czynu, a poza tym przygotowuje ją przez spostrzeżenie, poszukiwanie i porównanie środków; wreszcie rozum ocenia decyzję po czynie. Aby więc decyzja wypadła, jak wypaść powinna, trzeba wychować także rozum. Sprawność decyzji jest w pierwszym rzędzie sprawnością rozumu, drugorzędnie dopiero ma siedzibę w woli. Sprawność decyzji jest stałym usposobieniem skłaniającym rozum do roztropnego i energicznego podejmowania decyzji. Jest to spraw­ ność dość złożona, tak jak złożonym jest sam proces decyzji. Aby mianowicie decyzja wypadła należycie, wypada: (1) widzieć przed­ miot tak, jakim on naprawdę jest w rzeczywistości, a więc posiadać zdolność orientacji i to szybkiej orientacji (akt 1-szy w naszym schemacie); (2) pamiętać o wszystkich możliwościach, umieć je wy­ krywać i przywodzić sobie poprawnie na myśl (akt 3-ci); (3) umieć trafnie oceniać wartość środków i przewidywać jakie skutki pociągną za sobą (akt 5-ty). Przede wszystkim jednak trzeba umieć zdobyć się na zupełnie jasną, niedwuznaczną i nieodwołalną dyspozycję akcji (akt 7-my), od której czyn bezpośrednio zależy. Język polski posiada cały szereg doskonałych wyrażeń nadających się na określenie poszczególnych członów tego zespołu sprawności intelektualnych: rozwaga, roztropność, przezorność, zaradność, rozsądek itp. W niektórych okolicznościach i jemu brak odpowiednich słów: tak np. jednym ze składników naszej sprawności jest skłonność do zasięgania rady, gdy jest po temu czas, a mamy pod ręką kogoś bardziej od nas doświadczonego w danej dziedzinie. Grecy nazywali ją „eubulia” - my na nią nazwy nie mamy; widać, że już w naszej naturze leży skłonność do obchodzenia się bez rad. Nie wchodząc w omawianie wszystkich tych szczegółów wy­ starczy stwierdzić tutaj, że nasza sprawność jest stałą skłonnością do działania pod wpływem rozumu. Kto ją posiadł, ten będzie zawsze miał tendencję do zastanowienia się, zanim coś zrobi i to zastanowię-

202 Dzieła zebrane - Etyka

nia się tym dokładniejszego, im więcej ma czasu do rozporządzenia. Taki człowiek będzie niejako instynktownie starał się zawsze widzieć prawdziwe położenie, będzie ustawicznie rozważał możliwe środki, porównywał je, w miarę możności będzie się radził i namyślał. Tak w pierwszym okresie decyzji. W drugim natomiast, dzięki temu sa­ memu nastawieniu będzie wzorem energii i szybkości w działaniu, bo porządnie przeprowadzona decyzja nie pozostawi mu żadnych wątpliwości praktycznych co do słuszności czynu, a należycie wycho­ wany rozum nie pozwoli mu na żadne skrupuły i marudzenia. 4. Zarazem jednak sprawność decyzji jest właśnie sprawnością i jako taka umożliwia szybkie, odruchowe niejako spełnianie danych czynności w pożądany sposób. Jej główna zaleta polega na tym, że kto tę sprawność posiadł, umie decydować nie tylko lepiej niż inni, ale także w znacznie krótszym czasie. Rzecz się ma tutaj podobnie jak w niektórych sprawnościach technicznych. Jak np. dobry strzelec na widok nieprzyjaciela czy zwierzyny błyskawicznie umie się złożyć celnie, „z przyrzutu”, tak ten, kto posiadł sprawność decyzji, potrafi w potrzebie w jednej chwili powziąć trafną decyzję. Dobre decy­ dowanie weszło mu niejako w krew, stało się jego drugą naturą. Nie potrzeba podkreślać, jak ta sprawność jest potrzebna w boju. Przytoczone przykłady ilustrują to dostatecznie: na polu bitwy nikt nie potrafi spełniać swojego zadania, jeśli nie będzie posiadał tej dyspozycji do szybkiego orientowania się, porównywania środków i wyciągania wniosków. Z biegiem czasu kto ją posiadł, będzie decy­ dował coraz szybciej i coraz lepiej; coraz mniej będzie też możliwości zaskoczenia go, bo rozwijająca się sprawność umożliwi mu działanie wobec najbardziej nawet niespodziewanych okoliczności. Jest to sprawa olbrzymiej wagi, zwłaszcza dla dowódców. Wiadomo miano­ wicie, że zaskoczenie atakuje przede wszystkim umysł dowódców i to znacznie potężniej niż same oddziały. Jego działanie bywa tak wielkie, że wybitne nawet umysły, o ile nie posiadają sprawności decyzji w wysokim stopniu, tracą panowanie nad sobą, przestają działać rozważnie i przegrywają bitwę nawet tam, gdzie można było łatwo ją wygrać.

203 De virtute militari

Sprawność decyzji uodpamia przeciw zaskoczeniu w dwojaki spo­ sób. Najpierw dzięki niej przewidujemy znacznie więcej, niż gdy­ byśmy jej nie posiadali, a więc zaskoczenie staje się trudniejsze. Po wtóre, jeśli mimo to do zaskoczenia doszło, rozum wychowany do szybkiej, trafnej i mocnej decyzji nie podda mu się, ale potrafi zacho­ wać rząd nad całą naszą psychiką, a zatem także nad położeniem. 5. Sprawność decyzji potrzeba wychować jak wszystkie inne spra­ wności. Są wprawdzie ludzie, którzy przychodzą na świat z lepszymi dyspozycjami pod tym względem niż inni, nigdy jednak sama natura nie daje tego, co dać może praca - a z reguły owe dyspozycje wrodzo­ ne dotyczą tylko jednego czynnika, np. jeden będzie rozważny, ale za to mało energiczny, drugi na odwrót. Do osiągnięcia pełni sprawności decyzji trzeba nawet bardzo długiej i systematycznej pracy. Praca ta nie podlega żadnym szczególnym wskazówkom i nie potrzeba do niej żadnych specjalnych ćwiczeń. Wystarczy w zwy­ kłym, pokojowym życiu pilnować na każdym kroku, by działanie nasze było zawsze przez nas samych kierowane, planowane i kontro­ lowane, aby niczego nie robić na oślep, ale starać się w każdym położeniu działać z rozmysłem i w przewidywaniu skutków naszego działania. Zarazem wypada dbać o stanowczość i energiczne wpro­ wadzanie w czyn wszystkich powziętych decyzji, uchylanie wszelkich objawów skrupulanctwa, marudzenia itp. Bardzo wskazaną metodą jest tutaj stosowanie systematycznego planowania i kontroli czynów. W tym celu dobrze jest co dzień rano znaleźć chwile na przeglądnięcie myślą okoliczności, w których się w ciągu dnia znaleźć możemy, a wieczór na mały rachunek sumienia, kontrolę naszego zachowania się w ciągu dnia. Ta metoda zapewni z jednej strony lepsze przygotowanie decyzji, z drugiej wgląd w popełnione błędy, bardzo pożyteczny na przyszłość. 6. Znaczną rolę w sprawach decyzji odgrywają także czynniki fizjologiczne, mianowicie zdrowie nerwów. Gdy system nerwowy jest wyczerpany albo nadszarpnięty, natychmiast przejawiają się zaburze­ nia w procesie decyzji, przechodzące w ciężkich wypadkach w choro­ bę. Taką chorobą jest np. rozwinięte skrupulanctwo, albo jego prze­

204 Dzieła zebrane - Etyka

ciwieństwo, skrajna, nieopanowana lekkomyślność. Nawet jednak tam, gdzie choroby nie ma, może bardzo łatwo wystąpić osłabienie systemu nerwowego, powodujące utrudnienia w decyzji i obniżenie poziomu jej sprawności. Dlatego żołnierz, który musi być artystą decyzji i zdobywać się na nadzwyczajną sprawność w tej dziedzinie, ma ścisły obowiązek dba­ nia o swoje zdrowie nerwowe, także w czasie pokoju. Jest to norma obowiązująca już z mocy ogólnych zasad etyki, ale specyficzne zadania bojowe sprawiają, że obowiązuje ona w szczególniejszy spo­ sób żołnierza. Nie może on sobie więc pozwolić, bez ciężkiej obrazy obowiązków stanu, na niszczenie nerwów przez hulacki tryb życia, pijaństwo, używanie narkotyków i rozpustę. Zwłaszcza nadużycie alkoholu odbija się fatalnie w tej dziedzinie: alkohol nie tylko para­ liżuje ośrodki nerwowe w chwili bezpośrednio następującej po jego spożyciu w nadmiernej ilości, ale pozostawia poza tym trwałe osłabie­ nie wszystkich ośrodków, za którym idzie osłabienie woli, wymyka­ nie się uczuć spod jej władzy i ogólne obniżenie poziomu sprawności decyzji. Tragiczne wypadki w rodzaju bombardowania statków ryba­ ckich przez flotę rosyjską zdążającą do Japonii w 1905 r., albo słynnej przegranej wojsk tegoż państwa w Prusach Wschodnich w r. 1914 stanowią pod tym względem groźne memento. O dowódcach, którzy nadużywają alkoholu, można z wielkim prawdopodobieństwem po­ wiedzieć, że po pewnym czasie nie będą zdolni do dowodzenia na polu bitwy - a przynajmniej, że ich wartość bojowa ulegnie ogrom­ nemu obniżeniu wskutek osłabienia zdolności do decydowania. To samo jednak dotyczy także każdego żołnierza, gdyż sprawność decy­ zji potrzebna jest na każdym stopniu, wszystkim walczącym. 7. Sprawność decyzji stoi - wbrew rozpowszechnionym, a mylnym poglądom - w bliskim związku z życiem religijnym. W tradycji kato­ lickiej nauka o niej i jej praktyka zajmuje miejsce centralne. Kościół katolicki opracował złożony a znakomity system rozwijania jej za pomocą zorganizowanego zespołu planowania i kontroli czynu. Posia­ da on także własne nadprzyrodzone środki, stanowiące pomoc w de­ cydowaniu. W rachubę wchodzi tutaj przede wszystkim spowiedź,

205 De virtute militari

która jest najpierw doskonałą sposobnością do przeprowadzenia rachunku sumienia, a więc zbadania jak nasze decyzje zapadały a następnie daje szczególną łaskę zwaną cnotą roztropności (spraw­ ności decyzji), daną bezpośrednio przez Boga. Bóg udziela jej zresztą także wszystkim, którzy w miarę swoich sił pracują nad osiągnięciem wysokiego poziomu sprawności decyzji nabytej. Na wyższych stopniach życia duchowego rolę sprawności decyzji przejmuje coraz bardziej sam Bóg, działający za pośrednictwem daru rady, która pozwala na powzięcie szczególnie trudnych decyzji pod bezpośrednim światłem Ducha Świętego. I w tym zakresie więc życie religijne stanowić może walną pomoc w tworzeniu pełnego charakteru żołnierskiego. 5. Decyzja dowódcy 1. Omawiając decyzję bojową w ogóle, przytoczyliśmy kilka przykładów decyzji dowódców. Nie znaczy to, by sprawność decyzji była potrzebna tylko tym, którzy dowodzą. Przeciwnie, każdy żołnierz winien ją posiąść - u każdego wystąpią też typowe trudności decyzji bojowej w ogniu: szybkość, nikła znajomość położenia, stan uczu­ ciowy i odpowiedzialność, która nawet u szeregowca dotyczy w ogniu co najmniej jego własnego życia, a często i powodzenia bitwy. Mimo to nie ulega wątpliwości, że decyzja dowódcy jest ważniejsza dla celu wojny, trudniejsza, a zarazem wymaga posiadania pewnej zupełnie specyficznej sprawności, która nie jest potrzebna innym. W rzeczy samej już fakt, że wskutek posłuszeństwa przełożony decyduje w znacznej mierze za podwładnego, zdejmuje z tego ostatniego obo­ wiązek posiadania tak wysokiego stopnia sprawności decyzji, a prze­ suwa go natomiast na dowódcę. Dochodzą do tego jednak jeszcze inne okoliczności: decyzja dowódcy wymaga od decydującego szcze­ gólnych zalet, gdy chodzi o intelektualne opanowanie położenia, o samo powzięcie decyzji i wreszcie o wprowadzenie jej w czyn, które u niego odbywa się inaczej niż u szeregowców. 2. Przede wszystkim więc ocena położenia na stanowisku dowódcy jest trudniejsza niż u szeregowca i tym trudniejsza, im większą jed­

206 Dzieła zebrane - Etyka

nostką dowodzi. Szeregowiec najczęściej potrzebuje tylko rozpoz­ nania celu, do którego strzela i topografii terenu, rzadko czegoś więcej. Choć zdarzają się wypadki, kiedy i od niego wymaga się decyzji, może i drobnej, ale nieraz bardzo ważnej; np. goniec z mel­ dunkiem stanąć może wobec konieczności samodzielnego decydo­ wania w jaki sposób ma ominąć, czy zwalczyć przeszkody i meldunek doręczyć najszybciej. Każdy dowódca musi znać mnóstwo szcze­ gółów dotyczących zarówno położenia własnego, jak i nieprzyjaciel­ skiego, przy czym im wyższy szczebel dowodzenia, tym głębiej orientacja w położeniu sięgać musi w czas i przestrzeń, tym bardziej złożone są okoliczności, w których wypadnie decydować. Rzecz więc jasna, że sprawność orientacji, przewidywania, porównywania środ­ ków itp. musi być u dowódców większa niż u innych. Nie chodzi jednak tylko o różnicę stopnia: sprawność o którą chodzi jest poza tym sprawnością innego typu, o specyficznych cechach. Wynika to stąd, że podczas gdy szeregowiec dba w zasadzie tylko o swoje położenie i swoje działanie, dowódca musi organizować i dowodzić, a więc myśleć za swój oddział. Potrzeba więc dowódcy szczególnej sprawności umożliwiającej mu stałe i pewne wmyślenie się w sytu­ ację, nie tylko osobistą, ale oddziału, dającą zdolność do myślenia kategoriami społecznymi i obejmowania całości oddziału. Tej spraw­ ności nikt nie posiada z natury - każdy musi ją sobie wyrobić przez pracę - w przeciwieństwie do sprawności decyzji osobistej, która częściowo przynajmniej jest każdemu z nas wrodzona. 3. Podobna różnica zachodzi między decyzją szeregowca a decyzją dowódcy pod względem potrzebnych im dyspozycji woli. Najpierw, choć w każdej decyzji ważkim czynnikiem jest odpowiedzialność i choć zawsze potrzeba tężyzny moralnej, aby się przed nią nie uchy­ lać, odpowiedzialność ta rośnie nieproporcjonalnie w miarę jak ktoś osiąga coraz wyższe stanowiska w dowodzeniu. Tym, którzy nie znają historii wojen, wydaje się nieraz dziwne, by decyzja miała być trudniejsza dla naczelnego wodza, pracującego „spokojnie”, w ciszy swojego gabinetu, daleko od frontu, gdy mu nie grozi ogień ani żadne bezpośrednie przynajmniej niebezpieczeństwo ze strony nieprzyja-

207 De virtute militari

cielą, a czasu do namysłu jest niemal zawsze więcej, bo przynajmniej błyskawiczne decyzje są na tym szczeblu niezmiernie rzadkie. W rze­ czy samej jest jednak inaczej. Wprawdzie naczelny wódz, a wraz z nim wielu dowódców wielkich jednostek, nie potrzebuje zazwyczaj liczyć się z psychologicznymi trudnościami ognia, ale zarazem odpowiedzialność jaką na siebie przez decyzję biorą jest tak wielka, że wyrównuje z naddatkiem wszystkie te korzyści. Naczelny wódz z reguły potrzebuje znacznie potężniejszej woli niż dowódca dywizji, a ten niż dowódca kompanii. Znamy z dziejów zadziwiający fakt, że nie było niemal wodzów, którzy by nie przechodzili chwili uginania się pod ciężarem straszliwej odpowiedzialności za los bitwy. Wielu załamało się pod nim zupełnie. Wówczas decyzja przestaje zapadać, dowódca w ogóle nie dowodzi, a jeśli dowodzi jeszcze, to za pomocą tzw. ..małych środków": rad, wskazówek, dyrektyw itp. - byle tylko nie brać na siebie odpowiedzialności. Klasyczny przykład takiego załamania się dała 6-ta niemiecka armia (lewoskrzydłowa) ks. Ruprechta Bawarskiego w Alzacji w r. 1914, przy czym i naczelne do­ wództwo nie lepiej się spisało na tym odcinku. Tymczasem dowódca ma nie tylko prawo, ale i ścisły obowiązek dowodzenia. Aby więc temu obowiązkowi mógł podołać, musi w ciągu całego swego życia wychowywać swoją wolę do decyzji i zdobyć się na taką tężyznę moralną, aby żadna odpowiedzialność go nie złamała. Warto zauważyć, że dowódcy jednostek średniej wielkości (np. pułków piechoty) znajdą się nieraz w okolicznościach, które nasuną zarówno trudności związane z ogniem, jak i z dowodzeniem stosun­ kowo wielkim oddziałem. Zresztą nawet odpowiedzialność dowódcy zupełnie małej jednostki jest bez porównania większa niż odpowie­ dzialność szeregowca. 4. Trzecią zasadniczą trudność decyzji dowódcy stanowi sposób jej wykonania. Szeregowiec wprowadza swoje postanowienie w życie po prostu podejmując ruch własnego ciała, albo najwyżej kierując koniem i niewielkim sprzętem, który podlega mu łatwo. Natomiast dowódca może urzeczywistnić swoją decyzję tylko za pośrednictwem oddziału składającego się z żywych ludzi, do których trafić można

208 Dzieła zebrane - Etyka

tylko działając na psychikę podwładnych. Decyzja dowódcy musi posiadać bez porównania więcej siły charakteru, niż gdyby chodziło tylko o niego samego, a zarazem jego decyzja musi być podana do wiadomości w pewien określony, a nie zawsze łatwy do urze­ czywistnienia sposób. Rozkazodawstwo - bo o nie tutaj chodzi wymaga od dowódcy nowego zespołu sprawności moralnych, bez którego decyzja nie będzie skuteczna, a więc dobra. 5. Wszystko to sprawia, że dowódca nie może poprzestać na tym, co by wystarczyło dla szeregowca. Podstawowym jego obowiązkiem jest wychowanie w sobie możliwie w najwyższym stopniu sprawności decyzji, tej typowej sprawności dowódcy. Gdyby to nie zawierało sprzeczności, można byłoby powiedzieć, że lepszy jest dowódca pozbawiony miłości ojczyzny, prawości, posłuszeństwa, męstwa i in­ nych cnót, a za to umiejący rozważnie i mocno decydować, niż ten, który może i posiada wymienione cnoty, nie ma jednak sprawności decyzji. Takie przeciwstawienie jest jednak, jak wiemy, zupełnie nierealne: jak z jednej strony nie można posiadać żadnej sprawności bojowej bez sprawności decyzji, bo ona dopiero nadaje wszystkim właściwy umiar i kieruje je celowo do czynu - tak sama sprawność decyzji, zwłaszcza decyzji dowódcy, może zaistnieć w pełni dopiero na tle zespołu innych zalet charakteru. Staje się to jeszcze oczywistsze, gdy rozważymy rolę dowódcy w życiu oddziału. 6. Rola ta jest wprost olbrzymia. Nie tylko należy do niego kierowanie mchami oddziału na polu bitwy i w marszu, ale także i przede wszystkim rządzenie, czyli zespół decyzji, które tworzą ramy codziennego życia, wytwarzają spokój, specyficzną atmosferę i ducha oddziału. Aby rządzić należycie, dowódca prócz sprawności decyzji, a więc wielkiego dam przewidywania, orientacji itp. potrzebuje całe­ go zespołu sprawności woli: większego niż inni posłuszeństwa wobec normy etycznej i wyższych dowódców, zjednoczenia wolą z oddzia­ łem, dzięki któremu stawia zawsze odruchowo oddział ponad siebie, wreszcie sprawiedliwości zwanej „rozdzielczą”, skłaniającą do równo­ miernego (choć nie równego, bo ludzie nie są równi) dzielenia tmdów

209 De virtute militari

i zadań, z bezwzględnym wykluczeniem wszelkiej prywaty i protekcjonizmu. Dowódca, który te zalety posiadł, potrafi zapewnić oddziałowi pokój duchowy i duchową jedność, która rozwinie się prędko w miłość woli, łączącą podwładnych z dowódcą i między so­ bą. Jeśli zarazem potrafi zdobyć sobie zaufanie podwładnych, nie przez okazywanie im pobłażliwości, ani przez tanią popularność, ale przez wzajemne zaufanie i sprawiedliwość - będzie mógł być pewny, że oddział nie zawiedzie go w chwili boju, że sprawnie wykona jego decyzję. O rządzeniu należałoby napisać obszernie, nie jeden rozdział, ale zapewne kilkanaście, aby przedmiot wyczerpać - podobnie o wycho­ waniu, innym wielkim zadaniu dowódcy. Nie uczynimy tego jednak tutaj dlatego, że zasady rządzenia w wojsku, o ile interesują etykę, nie różnią się niczym od zasad rządzenia cywilnego. Jeśli zaś chodzi 0 wychowanie, tej sprawie poświęcaliśmy wiele uwagi w poprzednich rozdziałach. Natomiast potrzebne będzie krótkie omówienie rozkazodawstwa wojskowego.

6. Rozkazywanie 1. Formą przekazywania decyzji dowódcy jest z reguły rozkaz. Odnosi się do niego szereg zasad natury technicznej, które obchodzą inne nauki wojskowe. Nas tutaj zajmują tylko te, które stoją w związ­ ku z charakterem dowódcy, a więc podpadają pod zakres przedmiotu etyki. Można je streścić w następujących czterech zdaniach: dowódca ma obowiązek rozkazywania, ma obowiązek rozkazywania jasno 1 stanowczo, winien umieć wydać rozkaz z siłą, wreszcie mieć na poparcie rozkazu autorytet swojego charakteru. 2. Dowódca ma obowiązek rozkazywania. Dowódca ma bowiem obowiązek podejmowania decyzji, brania na siebie odpowiedzialności - a decyzja jest rzeczywiście powzięta dopiero wtedy, gdy została podana do wiadomości podwładnych jako taka, tj. jako decyzja, w postaci rozkazu. Jeśli mianowicie decyzja zapadła chwiejnie, może się zdarzyć, że mimo jej powzięcia nastąpią jakieś cofnięcia się,

210 Dzieła zebrane - Etyka

marudzenie, wreszcie brak wykonania, tj. niewydanie rozkazu. Mówi­ liśmy powyżej o załamaniach się niektórych dowódców i ich obawie przed decyzją: ta sama obawa wystąpi w słabych charakterach przede wszystkim w chwili, gdy decyzję trzeba będzie wprowadzić w czyn, tj. przy rozkazywaniu. Dlatego dowódca musi posiadać tak wielką tężyznę duchową, aby do zachwiania się nigdy w tej chwili nie doszło, i rozkaz padł zawsze wtedy, gdy istnieje obowiązek wydania go. Kiedy ten obowiązek zachodzi, określają ogólnie regulaminy. W konkretnych okolicznościach trzeba będzie oczywiście - zgodnie zresztą z regulaminami - zachować złoty środek między zbyt nikłą a zbyt wielką liczbą rozkazów, tj. między uchylaniem się od odpowiedzialności a niepotrzebnym odbieraniem podwładnym inicja­ tywy w szczegółach. Gdzie ten złoty środek leży, to powiedzieć może w konkretnym wypadku tylko ten, kto posiadł z jednej strony spraw­ ność decyzji bojowej, z drugiej zna dostatecznie swoich pod­ władnych. Z reguły w trudniejszych okolicznościach istnieć będzie raczej skłonność do uchylania się od rozkazu - z tej strony grozi więc w boju większe niebezpieczeństwo. Sprawność rozkazodawstwa jest pod tym względem podobna do sprawności męstwa, tj. grzeszy się w niej raczej niedomiarem niż nadmiarem. 3. Dowódca ma po wtóre obowiązek rozkazywać jasno i stanow­ czo. Rozkaz powinien być, innymi słowy, prawdziwym rozkazem, nie radą, wskazówką, dyrektywą czy tp. Chodzi tutaj najpierw o to, aby podwładny nie miał żadnych wątpliwości, że ma do czynienia z roz­ kazem, a więc z nieodwołalną wolą przełożonego, a łącznie z tym, aby wiadomo mu było dokładnie, co przełożony bierze na swoją włas­ ną odpowiedzialność. Rozkazywanie niejasne i niestanowcze jest szkodliwe nie tylko ze stanowiska techniki dowodzenia, bo wywołuje zamieszanie, ale stanowi także dowód miernoty duchowej, gdyż jego przyczyną jest zazwyczaj parokrotnie już wspomniana chęć uchylenia się od odpowiedzialności. Pewną rolę odgrywa tutaj oczywiście także umiejętność jasnego wyrażania swojej myśli, którą dowódca będzie musiał posiąść w wyższym stopniu niż inni.

211 De virtute militari

Jednym z podstawowych warunków stanowczości rozkazu jest wydanie go dopiero w chwili, gdy decyzja została możliwie najdo­ kładniej, jak na to okoliczności pozwalają, przemyślana i powzięta. Rozkaz, będąc przekazaniem decyzji ze strony dowódcy, powinien, jak każde wykonanie, nastąpić dopiero po przygotowaniu, ale też wówczas paść musi energicznie, stanowczo i nieodwołalnie. Kto rozkazuje zanim decyzję należycie przygotował, naraża się z jednej strony na rozkazywanie chwiejne, a z drugiej na ciągłe odwoływanie rozkazów, podrywające zaufanie i przynoszące ogromne szkody dla działań. 4. Rozkaz powinien być nie tylko stanowczy, ale także wydany z siłą, aby - jak napisał Garczyński - „dać rozkaz i siłę z rozkazem”. Na czym owa siła polega, dość trudno jest określić. Składa się na nią niewątpliwie między innymi stanowczość samej decyzji, nieodwo­ łalne postanowienie i siła woli, która całym rozmachem, na jaką ją stać, chce wykonania. Poza tym wchodzi w rachubę jednak jeszcze jakiś inny czynnik, coś zazwyczaj wrodzonego, co sprawia, że pewni ludzie bardziej od innych posiadają „fluid rozkazodawczy”. Był on cechą wszystkich wielkich wodzów, np. marszałka Piłsudskiego: kto słuchał jego rozkazów, otrzymywał nie tylko wiadomość, że ma­ rszałek tego a tego chce, ale zarazem ten rozkaz wlewał w niego nowe siły i zapał do wykonania jego woli. Choć jeden z czynników tutaj występujących jest wrodzony, siłę rozkazu można zwiększyć przez usilną pracę nad spotęgowaniem sprawności decyzji i stanowczość w postanawianiu. Warto zauważyć, że czynniki uczuciowe wyrażone np. przez głośne krzyczenie itp. nie mają znaczenia pod tym względem: podwładny od razu odczuje, co poza groźną fasadą się kryje, siła czy słabość woli. Tylko ta ostatnia zapewnia ową siłę rozkazu, tak potrzebną dowódcy. 5. Wreszcie konieczne jest na wojnie by prócz siły decyzji, rozkaz był poparty autorytetem charakteru. Nie wystarczy samo poprawne i mocne decydowanie, jeśli dowódca zachwiał pokładane w sobie zaufanie przez okazaną miernotę moralną, np. brak wytrwałości, albo męstwa. Dochodzi do tego jeszcze okoliczność, że wielu niższych

212 Dzieła zebrane - Etyka

dowódców dowodzi bardziej własnym przykładem niż słowem czy znakiem. Wszędzie zresztą charakter dowódcy posiada ogromny wpływ na oddział i sprawia, że dowódca cieszący się autorytetem będzie miał wielką łatwość w urzeczywistnianiu swoich zamierzeń, gdyż jego rozkazy będą bez porównania lepiej wykonywane, jako poparte większą powagą moralną. Wynika stąd konieczność posia­ dania przez dowódcę pełni charakteru bojowego w wyższym stopniu niż u innych żołnierzy. Chodzi tu o sprawę, której znaczenia laicy nie mogą nawet w przybliżeniu ocenić: kto tego nie widział, nie zrozumie nigdy, jak olbrzymią rolę odegra wobec żołnierzy: spokój, męstwo i wytrwałość dowódcy. Można bez przesady powiedzieć, że oddział zachowa się w większości wypadków tak, jak dowódca sobie na to zasłużył przez własną wartość moralną. Posiadanie pełnego charakteru żołnierskiego jest jednym z najważniejszych warunków dobrego rozkazodawstwa. 6. Zestawiając to, cośmy powiedzieli o decyzji dowódcy i rozka­ zywaniu, widzimy, że ideał dowódcy jest wyższy i trudniejszy od ogólnego ideału żołnierza. Dowódca musi być przede wszystkim wzorem charakteru żołnierskiego: musi posiadać wszystkie spraw­ ności żołnierskie, a więc miłość ojczyzny, prawość, męstwo, wytrwa­ łość, posłuszeństwo, sprawność decyzji bojowej - i to w takim stopniu, by mógł górować nad innymi i dawać im przykład. Te zalety będą mu tym bardziej potrzebne, że bez nich nie potrafi spełnić najważniejszej swojej roli, tj. decydować na polu bitwy. Obok nich dowódca zdobyć musi jednak także pewne sprawności specyficzne, których nie wymaga się, przynajmniej w tym stopniu, od żołnierzy. Tymi sprawnościami są: sprawność decyzji dowódcy (decydowanie za innych), sprawiedliwość rozdzielcza i sprawność rozkazodawstwa, przejawiająca się w umiejętności wydawania rozkazów z siłą i auto­ rytetem. Wszystko to sprawia, że na dowódcy - a więc także na tym, który ma nim zostać, czyli na wszystkich oficerach rezerwy, wychowankach szkół podchorążych itp., innymi słowy na całej niemal inteligencji naszego kraju - ciąży szczególnie wielki obowiązek wytężonej pracy

213 De virtute militari

nad swoim charakterem bojowym. Kto choć znośnego poziomu tego charakteru nie osiągnie, ten nie ma w sumieniu prawa podejmować się dowództwa najmniejszej nawet jednostki: jego obowiązkiem jest służyć jako szeregowiec. Ale potrzeby państwa są takie, że także od dowodzenia nikomu z powołanych do tego uchylać się nie wolno. Dla tych, którzy nie nabyli jeszcze potrzebnej tężyzny i sprawności moralnej, pozostaje więc tylko jedna droga: nieprzerwana praca samowychowawcza.

214 Dzieła zebrane - Etyka

POSŁOWIE Rozprawa „De virtute militari” („O cnocie wojskowej”) została napisana w r. 1938-39 w przewidywaniu nadchodzącej wojny i była drukowana odcinkami w „Rozkazie wewnętrznym Biskupa Polo­ wego”. Wydania książkowego się nie doczekała z powodu okupacji. W międzyczasie danym było autorowi zebrać stosunkowo wiele nowych doświadczeń, a zwłaszcza obserwacji zarówno żołnierzy, jak i dowódców w boju; miał też sposobność przemyśleć na nowo rzeczy, o których w tej książce mowa. Mimo to po przeszło pięćdziesięciu latach nie wydaje mu się, by tekst potrzebował zasadniczych zmian. Co prawda, autor zajmuje dziś inne stanowisko niż wówczas, gdy chodzi o pojęcie etyki i parę innych czysto teoretycznych zagadnień (por. rozdział 6 w „Podręczniku Mądrości”). Natomiast wszystko co praktyczne - a o to tu przecież chodzi - pozostało w myśli autora bez zmian. Nic zresztą w tym dziwnego, bo te praktyczne wskazania są związane z samą naturą ludzką, która się nie zmienia. Gdyby autor rozprawy miał ją pisać na nowo, sformułowałby wiele szczegółów inaczej, użyłby zapewne innej terminologii, styl byłby odmienny, ale myśli zasadnicze pozostałyby te same. Nawiasem mówiąc, wszystko co istotne w tej książce zostało powiedziane ponad siedemset lat temu przez jednego z największych myślicieli dziejów, Tomasza z Akwinu. Autor przypisuje sobie tylko usystematyzowanie, unowocześnienie (przykłady) i spolszczenie. Fryburg Szwajcarski, 10 stycznia 1992

O MIŁOŚCI

Zastanawiając się nad tym, czego ja chcę, natrafiam na coś, co chcę nazwać, po namyśle, wyświechtanym słowem „miłość”. Wiem, że wyraz jest niedobry, że wywołuje rozmaite niepożądane dla mnie tutaj skojarzenia - ale niczego lepszego niestety nie znalazłem. Zechce więc łaskawy Czytelnik zapomnieć o tym, co ten wyraz mu przy­ pomina i zważać tylko na sposób, w jaki on tutaj będzie użyty. Temat jest ogromny i na wszelkie możliwe sposoby opisany. Nie mówię już o poetach i twórcach powieści, którzy w ciągu długich okresów nią się przede wszystkim zajmowali. Także filozofowie poświęcili niemało czasu i wysiłku na zgłębienie tego zadziwiającego zjawiska. Dzisiaj odnosi się wprawdzie wrażenie, że temat wyszedł, jak to mówią, z mody: czytałem długie i piękne powieści, w których o niej nie znajdziesz ni słowa, a i nasi myśliciele lubią się raczej innymi zagadnieniami zajmować. Oto najpierw parę uwag o dziejach namysłu nad miłością w naszej części świata. Ojcem filozofii miłości, jak filozofii w ogóle, jest Platon. Badając pisma współczesnych teoretyków miłości XX wieku odkryłem, że w gruncie rzeczy wszyscy oni obracają się w ramach platońskiej problematyki i nieraz przyjmują platońskie twierdzenia czasem świadomie, jak Freud i Jaspers, czasem nie wiedząc o tym, jak Scheler i Sartre. Wielki uczeń Platona, Arystoteles, jest dziwnie w tej dziedzinie jednostronny: nie znajduję u niego właściwie niczego poza teorią przyjaźni, co prawda ta jest wspaniale rozbudowana. Mamy później wiele dobrych rzeczy u stoików i w średniowieczu, jeszcze u odrodzeniowych humanistów - u Marsyliusza na przykład albo

216 Dzieła zebrane - Etyka

Leona Hebrajczyka. U św. Tomasza jest mistrzowska nauka o miłości erotycznej i , naturalnie, o agape. Ale po Odrodzeniu przychodzi noc: tak zwani wielcy filozofowie nowożytni albo niczego nie mają o miłości do powiedzenia - albo opowiadają kompromitujące głup­ stwa. Aby tylko jeden przykład przytoczyć: dla Spinozy miłość jest przyjemnością połączoną z ideą zewnętrznej przyczyny. Max Scheler zauważył złośliwie, że musimy żywić wielką miłość tego rodzaju do kiełbasy, bo jej życie powoduje niewątpliwie wielką przyjemność połączoną z ideą tejże, zewnętrznej kiełbasy. Nawet wielki Hegel jest pod tym względem dziwnie ubogi, nie mówiąc o Kancie i innych mniejszych duchach. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku pojawia się znowu filozo­ fia miłości godna tej nazwy. Wymieniłem powyżej czterech spośród jej wybitnych przedstawicieli. Karl Jaspers, najbardziej czysty w swoim platonizmie, jest zapewne największy w tej dziedzinie. „Miłość” jest rzeczownikiem oderwanym, abstraktem. Otóż jedna z podstawowych zasad analitycznej (tj. naukowej, uczciwej) filozofii nakazuje, by tego rodzaju abstrakty najpierw, zanim się zacznie jakąkolwiek analizę, sprowadzać do konkretów. Aby się o słuszności tej zasady przekonać, wystarczy rzucić okiem na tę olbrzymią biblio­ tekę głupstw napisanych w dziejach o prawdzie, tylko dlatego, że pisarze zapomnieli sprowadzić oderwaną „prawdę” do konkretnego „prawdziwy”. No i Alfred Tarski pokazał, co się da z zagadnieniem zrobić, jeśli się naszą zasadę stosuje, W naszej sprawie zabieg jest prosty. Powiemy na przykład, że Franciszek przeżywa miłość do Gabrieli, kiedy on tę Gabrielę kocha. Nieco dokładniej i ogólniej: dla każdego przeżywa miłość do Y wtedy i tylko wtedy, gdy X kocha Y. Ta prosta definicja pozwala wyeliminować niebezpieczny abstrakt ..miłość” na rzecz konkretnego „kocha". Otóż rzecz w tym, że wszystko, czego ja chcę jest tym samym czymś, co ja lubię albo kocham. Na przykład chcę latać, bo lubię latanie, i chcę kupić dziewczynce Halince harmonijkę, bo kocham Halinkę.

217 O miłości

Tutaj uwaga filologiczno-patriotyczna. Pisząc te słowa mam ochotę wznieść do Stwórcy, niczym ów mahometanin, następującą modlitwę: „Panie Boże, dzięki Ci, żeś mnie stworzył Polakiem, a nie Francuzem!”. Ja wprawdzie Francuzów bardzo lubię i cenię - ale ich język do filozofowania nie bardzo się nadaje. Nie pozwala w każdym razie odróżnić (bez złożonych zabiegów) kochania od lubienia: ,j j’ aimela ”bier powiadają i ,J ’ aime ma ”, jakby to było to samo! Co prawda język angielski razem z naszym umie oba odróżnić (/ like i I love), ale, jak mi się zdaje, mniej konsekwentnie - bo „love” używane jest w nim nieraz po prostu jako spotęgowane „like” (Do you like Scotland? I love it!) A rozróżnienie jest bardzo ważne. Położenie jest mianowicie takie, że kiedy ja coś lubię, to bez wyjątku tylko dlatego, że coś innego kocham. Owo kochanie - a więc miłość - jest więc koniec końcem powodem mojego chcenia, a więc motorem mojego postępowania, racją dla której działam i żyję. Powie mi ktoś na to pewnie, że my nieraz chcemy czegoś po prostu dlatego, że to coś sprawia nam przyjemność, i że nikogo przy tym nie potrzebujemy kochać. Kto idzie na przykład do prostytutki chce użyć przyjemności i bynajmniej tej prostytutki nie kocha (chyba w czysto fizjologicznym, francuskim słowa znaczeniu, o którym to nie jest mowa). Nieprawda. Ten klient ulicznej dziewczyny nie kocha wprawdzie jej, ale za to siebie tak bardzo kocha, że chce sobie dogodzić. 1 nie tylko on, ale także ten, kto kieliszek wódki wypija, i tamten, co na koncert chodzi i ja sam, kiedy latam. Każde lubienie jest zależne od jakiegoś kochania: jest jego funkcją. Oczywiście, aby się z tym zgodzić, trzeba przyjąć, że człowiek może kochać samego siebie, że możliwa jest miłość własna. Ale dlaczegożby ona nie miała być możliwa? Przecież ona jest u nas wszystkich oczywista. Tylko dlatego, że zostaliśmy zahukani przez społecznictwo mamy niechęć do uznania tych uczuć i postawy za miłość, do nazwania jej tak. Ale nawet powierzchowna analiza wy­ starcza, aby się przekonać, że mamy i tu do czynienia z miłością w pełnym słowa znaczeniu.

218 Dzieła zebrane - Etyka

Ale w tych rozważaniach nie chodzi o teoretyczne zagadnienie, kiedy miłość jest. Pytanie, jakie sobie tu stawiam wynika z faktu, że jest tyle różnych miłości w nas i że one stoją często w sprzeczności jedna z drugą. Każdy zna spór między miłością własną, a miłością rodzinną, między tą ostatnią a obowiązkami wynikającymi z miłości narodu. Powiedziałbym nawet, że tego rodzaju konflikty stanowią główną trudność w rozumnym prowadzeniu życia. Stąd ośrodkowym zagadnieniem jest dla mnie tutaj pytanie; jakie są główne rodzaje miłości i na jakich zasadach może się opierać mój wybór między nimi? Pierwsza sprawa jest stosunkowo łatwa, przynajmniej jeśli się podchodzi do rzeczy, jak ja to czynię, z założeniem, że człowiek jest wysoko rozwiniętym zwierzęciem. Rozważając go w ten sposób widzę, że można we mnie i w innych ludziach odróżnić trzy poziomy, i co za tym idzie, prawdopodobnie trzy zasadnicze rodzaje miłości. Bo ssak jakim jestem, jest najpierw, aby użyć znowu Wąsikowego wyrażenia, żyjątkiem, to jest istotą żywą. Jest następnie zwierzęciem płciowym, to jest zapewniającym trwanie swojego gatunku przez spółkowanie i, w jego wypadku (jak i w wypadku wielu innych krę­ gowców), przez wychowanie potomstwa. Jesteśmy wreszcie całkiem oczywiście zwierzętami stadnymi (humaniści wolą oczywiście mówić „społecznymi”), które chodzą na polowanie i na wojnę gromadą. Myślę więc, że będziemy mieli trzy rodzaje potrzeb i , odpowiednio, trzy typy miłości: miłość własną, miłość (w szerokim tego słowa znaczeniu) płciową, miłość stadną, albo jeśli kto woli, społeczną. Przy bliższym rozpatrzeniu pokazuje się jednak, że drugiemu i trzeciemu poziomowi odpowiadają po dwa dość zasadniczo różne miłości. Znali je już starożytni stoicy. W ich terminologii chodzi o eros (uczucia łączące partnerów płciowych), storge (uczucia rodzinne, rodziców do dzieci i odwrotnie, rodzeństwa między sobą), filia (przyjaźń), wreszcie agape (miłość bliźniego). Te dwie ostatnie należą do trzeciego, ostatniego poziomu. Otrzymuję w ten sposób następującą klasyfikację:

219 O miłości

Poziom

Potrzeba

Osobisty

Zachowanie i rozwój życia Zachowanie i rozwój gatunku

Płciowy

Stadny

Zachowanie stada (gromady)

Przedmiot miłości Podmiot miłości Partner płciowy Członkowie rodziny Członkowie małej grupy Członkowie wielkiej grupy

Nazwa Miłość własna Eros, miłość ero­ tyczna Storge, affection Filia, przyjaźń Agape, miłość bliźniego

PODRĘCZNIK MĄDROŚCI TEGO ŚWIATA

Racja fizyka, Kaśka butów nie ma.

221 Podręcznik mądrości tego świata

PRZEDMOWA Zestawiłem w tym podręczniku niektóre przykazania mądrości, których nauczyłem się w ciągu mojego długiego życia od dawnych mędrców. Chodzi o wybór z bardzo obszernej klasy takich przykazań. Uwzględniłem w nim tylko nakazy ogólne, z pominięciem tych, które stosują się do szczególnych okoliczności, na przykład do handlu, miłości, polityki lub wojny. Na podkreślenie zasługuje także nie­ uwzględnienie licznych przykazań obowiązujących ludzi na kierow­ niczych stanowiskach. Literatura pełna jest opracowań tego rodzaju, nie mówiąc już o systemach moralności, które z reguły zawierają wiele materiału mądrościowego; wystarczy przypomnieć zbiory przysłów, fakt, że w samej Biblii znajdujemy kilka ksiąg „mądrościowych”, że piśmiennictwo ascetyczne wielkich religii roi się od podobnych tekstów i wymienić choćby Cycerona, Epikteta, Marka Aureliusza, La Fontaine’a i Kip­ linga, aby zdać sobie sprawę ile wysiłku włożono w dziejach naszej cywilizacji (a gdzie indziej bywało podobnie) w opracowanie zasad mądrości. Dzisiaj ten wysiłek jest kontynuowany przez co najmniej pół tuzina dyscyplin naukowych i technologicznych. Porywanie się na oryginalność byłoby w tych warunkach zaiste dziwnym nieporozumieniem. Co tutaj podaję, to więc nie moje odkrycia, ale myśli mędrców. Za przykładem Wittgensteina nie cytuję tedy w zasadzie nikogo wyjąwszy może tu i ówdzie poetę, któremu zawdzięczam szczególnie piękny zwrot. Wypada jednak powiedzieć, że źródła z których przede wszystkim czerpałem są starogreckie: Arystoteles, Stoa, Epikur. To wyznanie nasuwa problem: Czy mądrość tak jednostronnie gre­ cka może rościć sobie prawo do powszechności? Wielu współczes­ nych, hołdujących popularnemu dziś pluralizmowi, zaprzeczy temu. Ja bym jednak powiedział, że jeśli „mądrością” nazwiemy także moralność religijną, czyli, jak ja ją nazywam „bogobojność”, to refe­

222 Dzieła zebrane - Etyka

rowane tutaj stanowisko oczywiście nie jest jedyną mądrością. Jeśli natomiast odróżnimy mądrość od bogobojności, to skłonny jestem od­ rzucić wspomniany pluralizm jako fałsz. Wydaje mi się, że człowiek jest, jeśli chodzi o zasadnicze cechy i potrzeby, wszędzie taki sam, i że właśnie mędrcy greccy te cechy i potrzeby najlepiej zrozumieli. Można by też zapytać, po co napisałem ten podręcznik i dlaczego go ogłaszam. Otóż napisałem go najpierw dla siebie. Chciałem wie­ dzieć czym jest mądrość, a znane mi klasyczne wykłady mnie nie zadowalały. Są zwykle niesystematyczne, co jest zrozumiałe, jako że są przeważnie dziełem proroków lub literatów, nie naukowców. Na­ stępnie, z niektórymi chwalebnymi wyjątkami (Epiktet!) są rozwlekłe. Wreszcie znajduję w nich z reguły pomieszanie mądrości z moral­ nością i etyką. Ogłaszając rzecz o mądrości narażam się na zarzut, że uczę bezecności i psuję młodzież. Mądrość, o której tu jest mowa, wielce różni się, w rzeczy samej, od tradycyjnej moralności i od chrześcijańskiej bogobojności. Odpowiem, że (pomijając fakt, iż wiele przykazań mą­ drości znajdujemy w moralności tradycyjnej) chodzi tu o mądrość te­ go świata, filozoficzną, o której święty Paweł powiedział (I Kor. 1, 20), że „Chrystus uczynił ją głupią", i że odwrotnie, nauka chrześcijańska jest głupotą w oczach pogan (tamże, w. 18). Jeśli o mnie chodzi, jestem chrześcijaninem, więc przyznaję się do ewangelicznej głupoty i bynajmniej nie zamierzam zalecać mądrości tego świata. Ale jeśli tak jest, to dlaczego ogłaszam tę książkę? Dlatego, że z faktu, iż się jest wyznawcą jednej wiary, nie wynika, by nie należało znać innych. Przeciwnie: kto odrzuca jakiś pogląd, powinien wie­ dzieć, co odrzuca, czym ten pogląd jest i nie żywić złudzeń co do znaczenia wyboru jakiego dokonał. Otóż wydaje mi się, że zbyt wielu chrześcijan robi sobie iluzje właśnie w tej sprawie i żyje według zasady: „i wilk syty i owca cała”. Chciałem sprowokować ich do my­ ślenia. Taka prowokacja należy do podstawowych zadań filozofa. Książeczka, którą oto oddaję w ręce czytelnika jest książeczką prowo­ kacyjną.

223 Podręcznik mądrości tego świata

Skądinąd spotkam się może z zarzutem, że chcę uchodzić za mędrca. Mnie ten zarzut zagraża tym bardziej, że paru przyjaciół raczyło w swej dobroci nadać mi ten tytuł. Otóż chciałbym łaskawego czytelnika zapewnić, że mędrcem nie jestem i nie chcę za mędrca uchodzić. Nie jestem mędrcem. U końca mojego życia widzę jaśniej niż dawniej, jak często i ciężko grzeszyłem przeciw przykazaniom mądrości tego świata, choćby przez to, że starałem się być wiemy Ewangelii. Nie pragnę też, aby mnie uważano za mędrca, nie tylko dlatego, że byłby to błąd, ale także dlatego, że stosuję pilnie przyka­ zanie (10.3), a więc to, co inni o mnie myślą jest mi najzupełniej obojętne.

224 Dzieła zebrane - Etyka

WSTĘP Mądrość ma - jak Janus - dwa oblicza: uczy z jednej strony, że wszystko jest marnością nad marnościami (4.3) zarazem każe nam jednak, mimo owej marności, używać życia (3.0). Ta podstawowa antynomia wymaga paru słów wyjaśnienia. Gdy mędrcy nas uczą, że wszystko co jest, jest marnością, nie zamierzają przeczyć istnieniu rzeczy godnych zachodu. Twierdzić, że takich rzeczy nie ma może tylko głupiec. Wystarczy pomyśleć o gwał­ townym bólu zęba, aby zdać sobie sprawę, że cierpiący na taki ból musi uważać jego usunięcie za rzecz nadzwyczaj godną zachodu, wcale nie mamą. Chodzi więc o coś całkiem innego. Powiedzenie „Wszystko jest marnością” znaczy po pierwsze, że żadna rzecz i żadne zdarzenie spotykane w tym świecie nie ma dla człowieka wartości bezwzględ­ nej, i że żadne nie jest trwałe. Wszystko jest względne i nietrwałe. Mędrcy chcieli zarazem przypomnieć nam oczywistą prawdę, że i sam człowiek i wszystkie jego twory w rodzaju narodów, kultur, zdobyczy nauki itp. są we wszechświecie fragmentami bez znaczenia. Świat jest, w szczególności, prawdziwym cmentarzyskiem zmarłych cywilizacji i narodów. Wszystko zapada się w nicość. Co więcej, nawet nasze życie wewnętrzne zależy w ogromnej mierze od tego świata, od praw przyrody. Człowiek jest pędzony przez nastroje, uczucia, to jest podlega tym prawom. Jego wolność jest straszliwie ograniczona. Mądrość przeciwstawia się humanizmowi i nacjonalizmowi. Uwa­ ża je za przejawy głupoty ludzkiej. Przyczyny tej głupoty są jasne: motłoch wie, że pojedynczy człowiek jest marnością bez znaczenia, próbuje więc znaleźć coś, co by miało wartość bezwzględną. Szuka jej na przykład w ludzkości, lub w narodzie - ubóstwia je i utożsamia się z nimi, ale to jest właśnie głupstwo, bo owe twory, choć nieraz trwalsze od jednostki, są przecież także marnością.

225 Podręcznik mądrości tego świata

Takie jest więc pierwsze oblicze mądrości: „Marność nad mar­ nościami i wszystko marność”. Jest jednak i drugie oblicze: nauka 0 tym, co nam w tym naprawdę tragicznym położeniu czynić wypada. Człowiek jest maleńkim i bezsilnym fragmentem świata, istniejącym tylko w ciągu ułamka kosmicznej sekundy, ale ten ułamek to wszystko, czym rozporządzamy. Jak postępować by go nie zmarno­ wać - o tym uczą przykazania mądrości. Nie ma więc sprzeczności między nauką o marności i przykaza­ niami używania. Świadomość marności wszystkiego czym jesteśmy 1z czym mamy do czynienia nie wyklucza czynu, ale go nakazuje. Piętnastowieczne „memento m o r f - „pamiętaj, że umrzesz” i staro­ rzymskie „carpe diem ' - „używaj dnia", to dwie strony tego samego przykazania mądrości. Piękny wyraz tej współzależności daje „Pieśń Filaretów": „Hej, użyjmy żywota! Wszak żyjem tylko raz." „Wszak” - dlatego właśnie, że wszystko jest przemijającą mar­ nością, wypada nam używać żywota.

226 Dzieła zebrane - Etyka

A. ZASADY PODSTAWOWE Przykazania mądrości, uwzględnione w tym podręczniku, rozpa­ dają się na dwie klasy. Pierwsza obejmuje zasady podstawowe, druga nakazy odnoszące się do postępowania względem innych ludzi. Zasady podstawowe można podzielić na osiem następujących grup: Pierwsze przykazanie mądrości (1), Wszystkie inne przykazania będące jego zastosowaniami do: celudziałania - zasada pierwszeństwa życia (2), sensu i używania życia (3), działającego - zasada samorządu (4), sposobu działania - zasady roztropności (5), umiaru (6), mocy (7), przedmiotu działania - zasada przedmiotowości (8).

1. Pierwsze przykazanie W imię czego, w jakim celu działa człowiek mądry? Jeśli to pyta­ nie zadamy zwykłym, rozumnym ludziom, odpowiedź będzie chyba zawsze jednakowa: mądry człowiek działa tak, aby zapewnić sobie długie i dobre życie. Nie jest mądrym, ale głupcem, kto na przykład niepotrzebnie naraża własne życie. Głupcem jest, kto ufa byle komu i ten, kto niepotrzebnie zraża sobie ludzi. To wszystko dlatego, że mądrość wymaga, by człowiek stawiał sobie za cel długie i dobre życie. To powszechne przekonanie możemy sformułować w postaci następującego nakazu:

1. Postępuj tak, abyś długo żył i dobrze ci się powodziło. Ta zasada jest pierwszym i najważniejszym przykazaniem mądroś­ ci. Jest aksjomatem, z którego, przy uwzględnieniu danych doświad­ czalnych, wywodzą się wszystkie inne jej nakazy. Możemy też powie­

227 Podręcznik mądrości tego świata

dzieć odwrotnie, że wszystko co jest sprzeczne z tym przykazaniem jest głupotą. Whiteheadowi, wielkiemu mędrcowi angielskiemu, przypisuje się powiedzenie, że być racjonalnym (to jest mądrym) znaczy, po pierwsze: żyć, po drugie: żyć dobrze, po trzecie: żyć jeszcze lepiej. Warto zauważyć także, że druga część naszej zasady jest skrótem tekstu czwartego przykazania biblijnego (Deut. 5,16) To przykazanie odpowiada jednemu z podstawowych praw rządzących postępowaniem organizmów żywych. Każdy taki organizm, roślina, bakteria, czy zwierzę, stara się zachować własne życie, uczynić je, o ile to możliwe, dobrym życiem. Człowiek jest zwierzęciem o tyle szczególnym, że może gwałcić prawa biologiczne. Prawom przy­ rodniczym odpowiadają w jego świadomości dyrektywy, nakazy, którym on może być albo nie być posłuszny. Ważne są tutaj dwie uwagi: 1. Nasze przykazanie nie jest prawem moralnym, nie posiada więc owej konieczności, jaka przysługuje podstawowym przykazaniom moralnym. Jest wprawdzie aksjomatem, ale aksjomatem przyjętym wolnym aktem woli - każdy może go przyjąć albo odrzucić. 2. To przykazanie obowiązuje, w przeciwieństwie do wszystkich in­ nych nakazów mądrości bez wyjątków, całkiem ogólnie. Do wszy­ stkich innych nakazów należy stosować zasadę umiaru (6), to jest nie pojmować ich jako całkiem ogólnych. Mądrość jest, w przeciwień­ stwie do moralności, dziedziną dialektyki.

2. Pierwszeństwo życia Pierwsze przykazanie mądrości określa cel wszelkiego działania ludzkiego - dobre życie. Podczas, gdy wszyscy zdają się przyjmować to przykazanie, różnice zdań pojawiają się odnośnie do jego inter­ pretacji, a mianowicie do rozumienia zwrotu: „długie i dobre życie”. Stąd i samo pojęcie mądrości będzie zależne od różnych interpretacji tego wyrażenia. Dla mahometanina, na przykład, długie i dobre życie, to życie w niebie, a więc mądrość mahometańska nakazuje mu zginąć w wojnie świętej.

228 Dzieła zebrane - Etyka

Wśród tych rozmaitych interpretacji „dobrego życia", które zresztą mają zwykle charakter religijny, należą więc raczej do bogobojności niż do mądrości, znajdujemy jednak także najbardziej pospolite, naturalne, świeckie rozumienie. Zgodnie z nim „dobre życie” to życie na tej ziemi, bez cierpień, w dostatku, z użyciem przyjemności, w miłym otoczeniu, życie zadowalającej pracy w dobrych stosunkach z innymi. Niejeden ideolog zawinił tutaj oszustwem próbując przeszmuglować pod nazwą „dobre życie” coś całkiem innego. Wydaje się jednak, że pospolity człowiek dość dobrze broni się przed tym oszustwem, i kiedy mu ktoś próbuje wytłumaczyć, że dobre życie polega, na przykład, na bezwzględnym trzymaniu się nakazów moral­ nych i policyjnych, odpowiada przysłowiem: „Racja fizyka, Kaśka butów nie ma”. Jest nawet rzeczą zdumiewającą, jak zwykły, niefilozofujący człowiek, który daje się tak łatwo oszukiwać ideologom w innych dziedzinach, widzi jasno rzecz zasadniczą, a mianowicie, czym jest jego zdaniem dobre życie. Celem uniknięcia nieporozumień wypada powtórzyć, że zadaniem niniejszego podręcznika jest przedstawienie konsekwencji tego rozu­ mienia „mądrości” i nic innego. Dowodzi się w nim nie słuszności przykazań, ale tego, że one wynikają z przyjętej zasady podstawowej. Przykazanie pierwszeństwa życia ma dwie części: pierwsza nakazuje dbać o życie, druga o dobre życie. Nakaz równoważny pierwszej części brzmi:

2. Dbaj przede wszystkim o twoje życie i zdrowie. W czasie bitwy o Monte Cassino na drogach będących pod ob­ strzałem nieprzyjaciela widniały napisy:

2.01 Nie bądź głupi, nie daj się zabić. Mądrość podejmuje to wezwanie.

229 Podręcznik mądrości tego świata

Natrafiamy tutaj w przypadkach granicznych na problem samo­ bójstwa i męczeństwa. Moralność i mądrość zajmują w tych sprawach bardzo różne stanowiska. Moralność odróżnia ostro męczeństwo od samobójstwa, jako że samobójca, w przeciwieństwie do męczennika, ma własną śmierć na celu. Dla mądrości ta różnica jest nieistotna; dla niej męczeństwo jest samobójstwem, bo samobójstwo jest czynem, który z konieczności pociąga za sobą śmierć działającego - na przykład skok z piętnastego piętra, picie trucizny czy tym podobne działania. Otóż męczennik wykonuje także taki czyn, a mianowicie odmawia zdradzenia jego sprawy, a ta odmowa pociąga za sobą (w danych okolicznościach) jego śmierć. Różnica między takim czynem, a na przykład skokiem z piętnastego piętra, polega wyłącznie na tym, że zależność śmierci od czynu istnieje w samobójstwie z mocy praw przyrodniczych, a w mę­ czeństwie na skutek decyzji prześladowcy. Są to jednak okoliczności zewnętrzne, nie zmieniające budowy czynu. Skądinąd moralność uważa życie za wartość nadrzędną, natomiast dla mądrości jest nią nie każde życie, ale tylko dobre życie, toteż mądrość zabrania owego szczególnego rodzaju samobójstwa, jakim jest dla niej męczeństwo, ale w wyjątkowych sytuacjach zaleca samobójstwo. Odnośna zasada brzmi:

2.1 Gdydalsze życie wydaje ci się na pewno i bezwzględnie nieznośne, popełń samobójstwo. Starożytni mędrcy zwykli byli m ów ić:,fo r ta semper aperta est” „Brama jest zawsze otwarta”. Uzasadnienie tej zasady powinno być jasne. Wyobraźmy sobie człowieka, który cierpi straszliwie, i który wie, że nie znajdzie ulgi w tym cierpieniu, a więc że nie ma żadnej możliwości prowadzenia dobrego życia. Widać intuicyjnie, że w ta­ kim położeniu popełnienie samobójstwa jest celowe.

230 Dzieła zebrane - Etyka

Na pytanie, co należy uważać za życie nieznośne, nie można od­ powiedzieć przed omówieniem drugiej połowy podstawowego przy­ kazania, które każe starać się mieć powodzenie, to jest dobre życie.

2.2 Poza wyjątkowymi okolicznościami stawiaj twoje życie i zdrowie ponad wszystko inne. I ta zasada wynika z pierwszego przykazania. Jeśli należy zawsze postępować tak, aby mieć dobre życie, trzeba starać się najpierw za­ chować samo życie i, wtórnie, zdrowie. Bez nich, w rzeczy samej, dobrego życia być nie może. O ile przykazanie pierwszeństwa życia nie nasuwa żadnych wątpli­ wości ze stanowiska mądrości, to jest ono prawdopodobnie najwięk­ szym skandalem w oczach moralisty.

3. Używanie i sens życia 3. Używaj życia. Jak mówi poeta, żyjemy tylko raz. Mędrzec nie marnuje więc żadnej okruszyny używania jaką mu życie daje. Uwaga! To przykazanie obowiązuje tylko w ramach zasady umiaru (6). Porównaj także przykazanie (6.31). Powyższą zasadę można sformułować w postaci przykazania ma­ ksymalizacji: 3.1 Dbaj o to, byś miał ja k najwięcej przyjemności i ja k najmniej przykrąści.

231 Podręcznik mądrości tego świata

Tak ujęta zasada wydaje się oczywista, jako że jest odpowied­ nikiem jednego z podstawowych praw życia, ale człowiek, i bodaj on tylko, może i to prawo gwałcić. Niektórzy filozofowie podnieśli nawet to pogwałcenie do godności maksymy moralnej. Otóż aby móc używać życia, to życie musi mieć sens. Mieć sens w życiu i być szczęśliwym nie są tym samym. Kto na przykład ucieka przed grożącym mu niebezpieczeństwem, albo stara się usunąć wielki ból, ten ma sens w życiu, ale trudno go nazwać szczęśliwym. Sensow­ ność nie jest więc wystarczającym warunkiem szczęścia, jest jednak jego warunkiem koniecznym. 3.2 Dbaj o to, aby twoje życie miało zawsze sens. Życie człowieka ma w danej chwili sens, jeśli on w tej chwili dąży do czegoś, ma jakiś cel, albo jeśli używa tej chwili (przy czym jedno nie wyklucza koniecznie drugiego). Istnieją w tej sprawie dwa przykazania mądrości. Pierwsze dotyczy celu i brzmi: 3.1 Miej zawsze przed sobą cel do osiągnięcia. Wiadomo, że wielu ludzi choruje, a nawet umiera po przejściu na emeryturę. Powodem zdaje się być utrata zadań do spełnienia, to jest celu do osiągnięcia. Tymczasem istnieje w świecie każdego człowieka olbrzymia ilość możliwych celów i zajęć. Jeśli chodzi o wspomnia­ nych emerytów, jedną radą, którą można im na przykład dać, jest by przed przejściem w stan spoczynku przygotowali sobie nowe cele do osiągnięcia. Ale życie ma także sens, gdy człowiek do niczego nie dąży lecz używa chwili. Takie używanie jest obok dążenia drugim, wystarcza­ jącym warunkiem sensu życia. Stąd zasadnicze przykazanie:

232 Dzieła zebrane - Etyka

3.22 Używaj chwili. Pogwałcenie tego przykazania prowadzi do zjawiska zwanego uczenie „mediatyzacją”, to jest do pojmowania wszystkiego bez wyjątku jako środka do celu. Na przykład, budzę się i myślę o myciu się, jako o czymś koniecznym, aby pójść na dworzec; chcę pójść na dworzec, aby pojechać do Bema; pojechać tam, aby spotkać przyja­ ciela; spotkać go, aby prosić o pomoc w pewnej pracy; prosić o nią, aby ... W ten sposób całe życie, albo prawie cale, przechodzi zmediatyzowane. Taka mediatyzacja pozbawia życie ludzkie sensu. Jeśli łańcuch celów nie ma być pozbawiony sensu przez śmierć, musi być w życiu miejsce na używanie, na rozkoszowanie się tym, co jest, czego zażywamy bez żadnego dążenia. Tę samą myśl można by także wyrazić słowami: 3.221 Umiej żyć w teraźniejszości. Mamy tutaj jedno z najczęściej gwałconych przykazań. Ludzie gonią za celami, pojmują swoje życie wyłącznie jako dążenie do czegoś, są pędzeni od jednego celu do drugiego bez przerwy, bez wytchnienia. Nasuwa się tu pytanie o wzajemny stosunek powyższych przy­ kazań. Czy należy dać pierwszeństwo celom przed używaniem, czy odwrotnie? Nie ma ogólnej odpowiedzi, stosującej się do wszystkich okoliczności. Pewnym jest tylko, że człowiek mądry stara się zawsze albo dążyć do jakiegoś celu, albo używać chwili. Można powiedzieć, że jego życie jest mieszaniną dążenia z używaniem. Ich wzajemny stosunek będzie zależał od okoliczności, wieku. Nie trzeba jednak zapominać, że i samo dążenie, praca, działanie, powinno być uży­ waniem. Ludzie gwałcący przykazanie używania chwili cierpią nieraz z po­ wodu świadomości dystansu między teraźniejszością a przyszłością,

233 Podręcznik mądrości tego świata

między środkami a celem. Nacisk jaki się kładzie na dystans jest jednym z głównych powodów niezadowolenia i, co za tym idzie, nieszczęścia. Otóż można tego uniknąć przez pojmowanie środków nie jako takich, ale jako celów. Stąd dalszy nakaz: 3.222 Staraj się pojmować środki jako cele. W powyższym przykładzie: zamiast widzieć w myciu się, i innych czynnościach tylko środek, trzeba patrzeć na nie jako na czynność nie pozbawioną przyjemności, godną zachodu niezależnie od dalszych celów.

4. Samorząd Nie ulega bodaj wątpliwości, że o dobre życie człowieka nikt się zwykle nie zatroszczy poza nim samym. Inni, nie łudźmy się, dbają o swoje dobre życie, nie o nasze. O swoje dobre życie musi zadbać człowiek sam. Otóż człowiek nie może zwykle spełnić tego podsta­ wowego zadania jeśli nie rządzi sobą, nie panuje nad swoim własnym czynem. Dobre życie, sens życia, zadowolenie i szczęście człowieka zależą w bardzo wysokim stopniu od tego. Stąd drugi najważniejszy nakaz mądrości: 4. Rządź swoim życiem. Takie rządzenie nazywa się niekiedy „autonomią”, z greckiego „