Wszechświat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu 8370065562 [PDF]

Zitiervorschau

Karl R. Popper •

,

WSZECHSWIAT OTWARTY ARGUMENT ·NA RZECZ INDETERMINIZMU ,

, Przekład Adam Chmielewski ,

WYDAWNICTWO ZNAK KRAKÓW 1996 •

NOTA OD

TŁUMACZA

•

Książka Wszechświat

otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu jest już drugim dziełem Poppera, które ukazuje się w języku polskim po śmierci Sir Karla we . wrz.eśniu 1994 roku. Jest to część druga znanego trzytomowego Postscriptum do "Logiki odkrycia naukowego", którego długo oczekiwana publikacja w języku angielskim była wielokrotnie odkładana ze względu na różnorodne problemy edytorskie. Pewne wyobrażenie o tych problemach i ich skali dają przedmowy Autora i Redaktora wydania angielskiego oraz dołączone przez nich • przypisy. Praca translatorska nad tym tomem zmuszała niekiedy tłumacza do dołączania własnych przypisów. Starałem się, aby było ich najmniej. Jeżeli jednak występują, są oznaczone gwiazdką *, natomiast sam tekst przypisów pochodzących ode mnie, oraz sporadyczne wtrącenia, zarówno w przypisach, jak i w tekście głównym, zostały ujęte w nawiasy klamrowe {}; zastosowanie tego rodzaju nawiasów okazało się konieczne, ponieważ zwyczajowo stosowane w takich wypadkach nawiasy kwadratowe zostały już użyte w oryginale angielskim dla oznaczenia dopisków samego Poppera oraz uwag edytorskich dodawanych przez Williama Bartleya, redaktora wydania angielskiego. W przypisach wyjaśniam również wszystkie poważniejsze problemy i decyzje translatorskie. Wrocław-Łaszczów,

,

29 lutego 1996

Adam Chmielewski

•

PRZEDMOWA REDAKTORA WYDANIA ANGIELSKIEGO

Książka Wszechświat

otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu stanowi drugi tom długo oczekiwanego Postscriptum do" Logiki odkrycia naukowego" Sir Karla Poppera i zawiera najważniejszą część rozumowania przedstawionego w tych trzech tomach. Chociaż książka ta została napisana w połowie . lat pięćdziesiątych. nigdy dotąd nie była publikowana; zawiera jednakże najbardziej spójne i najważniejsze ze znanych mi omówienie problemów determinizmu i indeterminizmu . Postscriptum do "Logiki odkrycia naukowego" zostało napisane w głównej mierze w latach 1951-1956, to znaczy w okresie, gdy Logik der Forschung, pierwsza opublikowana przez Poppera książka (1934), była dopiero tłumaczona na j ęzyk angielski jako The Logic oj Sciemific Discovery {l959} ' . Różne tomy Postscriptum stanowiły pierwotnie część całe­ go szeregu uzupełnień do {angielskiego wydania} Logiki odkrycia naukowego, w których Popper zamierzał poprawić, poszerzyć i rozwinąć idee swej pierwszej książki . Niektóre z tych uzupełnień zostały faktycznie włączone do Logic oj Scientific Discovery, gdy ukazała się w 1959 roku . Jednak że pewna ich grupa zaczęła żyć własnym życiem i stopniowo . rozrastała się w jedno, ściśle zwarte dzieło, daleko wykraczające poza objętość oryginalnej Logik der Forschung. Postanowiono to nowe dzieło opublikować - pod tytułem Postscript: After Twenty Years " - jako ciąg dałszy lub tom • Wydanie polskie: Logika odkrycia lUluJwwego, przek ł. Urszula Nikl as, PWN, Warszawa 1977 . •• Tj. Postscriptum: Z perspektyw)' mill ionych dwudziestu lal.

10

Wszechświat

otwarty

uzupełniający

do The Logic ofthe Scientific Discovery. Dzieło to zostało posłane do składu i przygotowane do druku w latach 1956-57. Jednakże na kilka miesięcy przed spodziewaną publikacją prace nad tym przedsięwzięciem zostały zahamowane. W swojej intelektualnej autobiografii, Unended Quest, Sir Karl tak oto pisał o otrzymanej do wprowadzenia poprawek odbitce korektorskiej: "Czytanie korekty przeobraziło się w koszmar ... Potem musiałem udać się na operację obu oczu. Po tym zaś nie mogłem przez jakiś czas powrócić do czytania korekty i w rezultacie Postscriptum nie ukazało się do tej pory" . Okres ten pamiętam bardzo wyraźnie: udałem się do Wiednia, aby odwiedzić Poppera w tamtejszym szpitalu niebawem po operacji spowodowanej odklejeniem się w kilku miejscach spojówek w obu jego oczach. W miarę jak wracał do zdrowia, pracowaliśmy nad Postscriptum. Przed długi czas niewiele widział i bardzo się lękaliśmy , że grozi mu ślepota. , Gdy odzyskał wzrok, prace nad Postcriptum posunęły się znacznie: doszło kilka podrozdziałów i tysiące poprawek w korekcie. Jednakże napór innych prac stał się w między­ czasie tak wielki, że po 1962 roku nie dokonano niemal żadnych uzupełnień. Podczas kolejnej, bardzo owocnej dekady, po opublikowaniu Conjectures and Refuta/ions (1963), Popper dokończył i opublikował trzy kolejne książki: Objective Knowledge. Ali Evolu/ionary Approach (1972)", Un ended Quest (1974 i 1976) i (wraz z Sir Johnem Ecc\esem) The Self and lIS Brain (1977), jak również wiele artykułów. Były to lata i dzieła, w których rozwinął swoją słynną obecnie teorię obiektywnego umysłu (i Światów l, 2 i 3), a także przeniósł swą teorię na dziedzinę nauk biologicznych. W międzyczasie jednak Postscriptum, dzieło stanowiące kulminację wyników pracy Sir Karla w filozofii fizyki, nadal było nie opublikowane. Nie znaczy to jednak, że nie było czytane: większość najbliższych uczniów i kolegów Poppera studiowała je i kilku z nich przez parę lat dysponowało kopiami odbitek korektorskich. Jest źródłem wielkiej satys. Wydanie polskie: Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria Adam Chmielewski. PWN, Warszawa 1992.

eJli.rt~m(Jl(JRicvUl , prukł.

Przedmowa redaktora wydania angiel skiego

11

fakcji dla ludzi takich jak ja, że wreszcie książka ta została dokończona i udostępniona szerokiej publiczności. Jej tekst przygotowany do publikacji jest zasadniczo taki sam jak ten, który istniał w 1962 roku. Z wyjątkiem kilku :aznaczonych miejsc, nie wprowadzono żadnych większych poprawek. Panowało przekonanie, że jest to właściwe podejście do dzieła, które nabrało już, dzięki swemu wpływowi na uczniów i kolegów Poppera, znaczenia historycznego, bowiem od czasu jego napisania minęło dwadzieścia pięć lat i czterdzieści pięć od napisania Logik der Forschung. Jest rzeczą naturalną, że wiele spraw teraz można byłoby wyrazić inaczej. Ale całkowite przerobienie tej książki przez Autora odsunęłoby publikację na nieokreślenie długi czas. Praca redaktorska polegała między innymi na łączeniu różnych wersji pewnych części tekstu, które przez lata się nagromadziły, poprawianiu tekstu ostatecznego i uzupełnieniu go o bibliograficzne i inne przypisy zawierające objaśnienia dla czytelnika. Kilka nowych uzupełnień wprowadzonych przez samego Poppera zaznaczono wyraźnie w nawiasach i oznaczono gwiazdką: '. Moje przypisy redaktorskie i bibliograficzne są wzięte w nawiasy kwadratowe. Pod tym wzglę­ dem naśladowałem praktykę wprowadzoną przez Troelsa Eggersa Hansena, redaktora Popperowskiej książki Die beiden Grundprobleme der Erkenntnistheorie (napisanej w latach 1930-32 i opublikowanej w 1979 roku). Popper sprawdził pracę redakcyjną podczas serii spotkań, które w czasie minionych dwóch lat odbywaliśmy w różnych miejscach - w Heidelbergu, Guelph, Toronto, Waszyngtonie, Schloss Kronberg oraz w jego domu w Buckinghamshire. Popper napisał także nowe przedmowy do wszystkich trzech tomów i nowe posłowie do drugiego tomu. Za moją sugestią dokonano w publikacji tej książki jednej znaczącej zmiany. Opublikowanie tego dużego dzieła w jednym tomie dałoby w rezultacie wielką, ciężką i nieporęczną książkę, finansowo niedostępną dla wielu studentów filozofii. Części Postscriptum - w tym Wszechświat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu - mogą jednak zainteresować więk­ sze grono, zwracając uwagę nie tylko filozofów i studentów filozofii, ale i szerszej publiczności.

Wszechświat

12

otwarty

Części

te są także zasadniczo niezależne od siebie. Skłoniło mnie to, aby zasugerować publikację tego dzieła w trzech oddzielnych tomach o zbliżonych rozmiarach, stanowiących łącznie Postscriptum. Po pewnych wahaniach Sir Karl zgodził się z tą sugestią, a także zaaprobował tytuły , które zaproponowałem dla każdego z tych tomów. A zatem Postscriptum zostało opublikowane w następujący sposób: Realism and the Aim of Science (tom I)' The Open Universe: An Argument for /ndeterminism (tom

m·'

·

.

Quantum Theory and the Schism in Physics (tom III)'" Aczkowiek każdy z tych tomów Postscriptum można czytać oddzielnie, czytelnik winien pamiętać, że łącznie stanowią one powiązaną argumentację. Każdy tom atakuje ten czy inny aspekt subiektywistycznych lub idealistycznych teorii wiedzy; w każdym konstruowany jest jeden, lub więcej niż jeden, . składnik obiektywistycznej, realistycznej teorii wiedzy . A zatem w tomie noszącym teraz nazwę Realism and the Aim of Science Popper poddaje badaniu "indukcjonizm", który uważa za główne źródło subiektywizmu i ideałizmu; badanie odbywa się w czterech etapach i na każdym z nich Popper rozważa - odpowiednio - logiczną, metodologiczną, epistemologiczną i metafizyczną fazę problemu indukcji. Rozwija tam teorię falsyfikowalności i rejestruje jej skuteczność w oddzielaniu od siebie poglądów naukowych, nienaukowych i pseudonaukowych. Przedstawia swą teorię korroboracji jako sposób wyrażania racjonalnej preferencji danej teorii zamiast jakiejś innej, bez odwoływania się czy to do subiektywnych "pewności", czy do obiektywnych "uzasadnień" ·· .. rodem z konwencjonalnych koncepcji filozoficznych. W tym pierw• {Realizm j cel nt/uH} •• {Tj. tom niniejszy, Wszech.fwiat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu} {Teoria kwantów i schilf/Ul w fi'l.)'Ce} _•••• {Ang. juJtijication; od tego słowa został utwonony termin justyftkacj' of Historicism, 1957 , po raz pierwszy opublikowanej w Ecollomim, 1944-1945 {wyd. pol. Nędza hi.rtory'cY1.tnU , Krqg, Warszawa 1984}, oraz w moim artykule Prf!diction mul Prophec)' lInd flItir , SignijiC!lnce for Social Theory, przedrukowanym w C(mjecture,f lInd Refutation.l', rozdz. 16. W Nędz.)' histof)'cyzmu chciałem tylko wykazać, że historycyzm jest kiepską metooq; nie standem się go obalić. Obalenie historycyzmu, podane tutuj w tekście, zawiera si ę implicite w (cytowanych powyżej) moich anykulach na temut indeterminizmu; obalenie 10 zostało sformułowan e w przedmowie do frd ncuskiego wydania Nędzy hil'WI)'c)t'Zmu (Paryi:. 1956) oraz do angie lskiego wydania w formi e ks i ążkowej (1957). 18

Prz.ewidYWflnie rozwoju wiedzy teoretycznej

93

znanych lub zaakceptowanych pófniej, w koniunkcji z warunkami poc zątkowymi (których teraz możemy jeszcze nie znać), pewne, obecnie nie znane wyjaśnienia lub przewidywania. W tym podrozdziale omówimy problem przewidywań rozwoju wiedzy teoretycznej, tj . problemu (a). Najważniejsze w tym kontekście zagadnienie polega na tym, czy na podstawie nowych sprawdzianów potrafimy przewidywać akceptację teorii uprzednio nie akceptowanej. Mniej ważne jest pytanie wstępne, czy potrafimy przewidywać treść jeszcze nie znanej teorii - nowej idei, która może przyj ść komuś do głowy lub którą ktoś być może przedstawi w przyszłości. Pytanie to uważam za mniej ważne dlatego, iż często, gdy teoria jest nowa w tym sensie, że została właśnie zaakceptowana, okazuje się później, iż wcale nie była taka nowa, na jaką wygłądała. Być może zaproponowano ją dawno temu, po czym uległa zapomnieniu dlatego, że nie było danych na jej poparcie, łub dłatego, że nie było jeszcze problemu, którego rozwiązaniu mogłaby służyć albo który pozwoliłaby rozwią­ zać. Dowodzi to, że jeżeli interesuje nas przede wszystkim rozwój "akceptowanej" wiedzy, w przeciwieństwie do rozwoju nowych idei, to duże znaczenie będzie miała dla nas próbna akceptacja teorii w świetle nowych problemów lub nowych danych. Rozważmy najpierw wstępne zagadnienie rozwoju naszych nowych idei teoretycznych. Psycholog lub fizjolog potrafi dobrze przewidywać teorie lub oczekiwania formujące się u dziecka (lub zwierzęcia) pod wpływem pewnych bodźców środowiskowych i które ono po określonych testach akceptuje: oparzone dziecko (lub kot) boi s ię ognia. Jeżeli nasza psychologiczna (lub fizjologiczna, fizyczna czy ekonomiczna) wiedza jest bardzo dobra, potrafimy być może zastosować podobną metodę do nas samych i przewidzieć dzisiaj teorie, które po raz pierwszy przyjdą nam do głowy - powiedzmy - za miesiąc, pod wpływem pewnych czynników środowiskowych, które zaczną na nas oddziaływać (według naszej wiedzy w ś rodowisku fizycznym lub ekonomicznym) na przykład za trzy tygodnie. W tym sposobie sformułowania tego zagadnienia jest coś absurdalnego. Po pierwsze - można argumentować - gdybyś­ my wiedzieli dzisiaj, jakie teorie przyjdą nam do głowy po raz

94

,

,

.••

Argument na rlecz indeterminizmu

pierwszy za miesiąc, wówczas teoria ta przyszłaby nam do głowy w jakimś sensie już teraz, a nie za miesiąc; w konsekwencji nie przewidujemy nic, co dałoby się uznać za przyszły rozwój wiedzy. Przeciwko temu argumentowi, który jest według mnie' poprawny, można podnieść następujące zastrzeżenie. Dzisiaj . możemy przewidzieć, że komuś przyjdzie do głowy pewien pomysł i że dopiero wówczas idea ta stanie się znana i wpły­ wowa; dzisiejsza predykcja zaś zostanie utrzymana w tajemnicy. Zastrzeżenie to. jednak implikuje, że przewidzieliśmy przyszłość systemu raczej z zewnątrz aniżeli od wewnątrz, podjęliśmy bowiem kroki' (zachowanie tajemnicy), aby nań nie wpłynąć. A zatem nie było to przewidywanie dotyczące "nas". Ponadto, nawet zakładając, że sami . należymy do systemu, na którego temat dokonujemy przewidywań, może­ my tylko postanowić, że zachowamy w taiemnicy nasze wyniki, i nie wolno nam naiwnie przyjmować, że pofrafimy naukowo przewidywać, iż zdołamy zrealizować nasze postanowienie - zwłaszcza jeżeli okoliczności ulegają zmianie wskutek nieoczekiwanego rozwoju naszej wiedzy. Założenie, że potrafimy przewidywać takie rzeczy osobie samych, zakwestionowałoby sensowność problemu wyjściowego - a mianowicie: czy samoprzewidywanie jest możliwe. Inne zastrzeżenie ma odmienną postać, ale ostatecznie polega na tym samym. Zgodnie z nim możemy przewidywać rozwój wiedzy nie rozumiejąc, co przewidujemy. Możemy przewidzieć czarne plamki, które pisarz napisze na białym papierze, oraz ich wpływ na historię, zupełnie ich nie rozumiejąc ani nie rozumiejąc, o co mu właściwie chodzi. W takim przypadku można nawet powiedzieć, że antycypowalibyśmy teorie za pomocą ich przewidywania. Odpowiedź na te zastrzeżenia polega ponownie na tym, że jeżeli potrafimy przewidywać, tj . opisać te plamki - my sami lub też ktoś inny, świadom treści naszych przewidywań ' - możemy je zapisać teraz, a jeżeli ich powstanie ma wpłynąć na historię w przyszłości, nie ma powodu, dla którego nie miałyby one wywrzeć tego wpływu już teraz. Plamki te mogą mieć oczywiście różne skutki w różnych okolicznościach, ale nie musimy się tym teraz zajmować. Na razie interesuje nas

Przewidywanie rozwoju wiedzy teoretycznej

95

to, że wydaje się zupełnie pozbawione sensu twierdzenie, iż potrafimy przewidywać powstawanie nowych idei od wewnątrz systemu ". Przechodzę teraz do bardziej istotnego zagadnienia, tj. do problemu przewidywania przyszłej akceptacji teorii pod wpły­ wem nowych danych. Aby uniknąć tych samych problemów co poprzednio. powinniśmy założyć, że nowe dane doświadczenia nie są nam teraz dostępne. Inaczej bowiem nasze przewidywanie sprowadzałoby się do wskazania, że obecnie istnieją dane na rzecz jeszcze nie w pełni zaakceptowanej teorii i że teoria ta powinna być zgodnie z prawidłami zaakceptowana już teraz. Innymi słowy, przewidywania po raz kolejny nie dotyczyłyby przyszłego rozwoju wiedzy ludzkiej, ale raczej byłyby stwierdzeniem tego, co wiemy już teraz. Nałeżałoby więc przyjąć założenie, że potrafimy przewidywać - na podstawie naszej obecnej wiedzy, tj. obecnie zaakceptowanych teorii - zdarzenia jeszcze nie zaobserwowane, które, jeżeli zostaną zaobserwowane, będą stanowiły świadec­ two na rzecz pewnej, jeszcze nie zaakceptowanej teorii, a tym samym będą skłaniać do jej akceptacji. Jest to jednak niemożliwe. Dane doświadczenia, których wystąpienie można przewidzieć na podstawie naszej obecnej wiedzy, nie mogą być danymi stanowiącymi uzasadnienie dla akceptacji nowej teorii. Dane doświadczenia bowiem, które można przewidzieć za pomocą obecnej wiedzy. nie byłyby nowatorskie, albo - gdyby miały charakter nowych informacji - stanowiłyby co najwyżej sprawdzian potwierdzający nasze obecne teorie (a nie skłaniałyby nas do akceptacji nowej teorii). Tego rodzaju dane do świadczenia, które uzasadniałyby 19 Mój argument opiem lIi ę na fakcie, że kuide przewidywanie dotyczące danego systemu dokonane od wewnątrz mote oddziaływać na ten system; na przy kład przewi~ dywanie nowej idei zmienia charukter jej n ow ości. Aby określić oddziaływanie teorii (oczekiwania, przewidywania czy nawet infonnacji służącej do uzyskania przewidywania) na przewidywane wydarzenie, posłużyłem się nazwą "efekt Edypa" : pumietąjmy, że w pewnej mierze wpływ przewidywnniu wygłoszonego przez wyrocznie spowodował przewidywane wydurzenie. Por. mój artykuł Indeterminivn. op. cit., ss. 188 i n..... t. ; Nędzel

hi,\·tor)"C)'1flIU, op. ci!. , § S; oraz Phiu),wphy oj Science: A PersOlUll Report w: British Philo.wphy ilt the Mid·Cemury'. 1957, przypis 2. (Ten o!>tatni esej został przedrukowany j ako Science: CQnjectures and RejuJatinn.~, w: Conjecrures and RejwtJJinlls, ss. 33--65.1

96

Argument na rzecz inderenninizmu

akceptację nowej teorii, byłyby danymi dającymi się dzieć za pomocą nowej teorii, ale nie za pomocą naszej

przewiobecnej

wiedzy; innymi słowy, muszą to być dane rotstrzygające. Argument ten jest według mnie dosyć interesujący. Mimo pewnej trywialności - stwierdza on bowiem niewiele ponad' to, że każda teoria implikuje swoją prawdziwość'o i że z tego. powodu nie może ona przewidywać sytuacji implikującej jej odrzucenie - stanowi wy starczające obalenie wpływowej doktryny historycyzmu; dowodzi on bowiem, że nie potrafimy za pomocą procedur naukowych przewidywać rozwoju naszej wiedzy teoretycznej. (Możemy w najlepszym wypadku w dowolnej chwili przewidywać, że nasza wiedza nie rozwija się już i że wszystkie nasze obecne teorie są całkowicie prawdziwe i zupełne. ) Wszystko to jednak pozostawia bez odpowiedzi jedno ważne pytanie. Co się stanie, jeżełi przyjmiemy założenie" ,że rozwój wiedzy teoretycznej dobiegł końca oraz że nasze"teorie są prawdziwe i zupełne? Mimo wszystko stwierdzenie to dopuszczałoby pewien rodzaj rozwoju wiedzy, pozostałoby bowiem jeszcze nie wykonane zadanie zastosowania naszych teorii do coraz to nowych i odmiennych warunków począt­ kowych. Powstaje zatem pytanie: gdyby śmy byli demonami Laplace'a w tym sensie, że znalibyśmy wszystkie prawa uniwersalne oraz islotne w danym kontekście warunki począt­ kowe odnoszące się do nas, czy wówczas potrafilibyśmy przewidywać nasze przyszłe przewidywania? 22.

Niemożliwość

autopredykcji

Dochodzimy wreszcie do ostatniego, najważniejszego i najtrudniej uchwytnego z zagadnień związanych z przewidywalnością rozwoju naszej wiedzy. Oto ono: Przyjąwszy, że dysponujemy nieomylną wiedzą teoretyczną na temat obecnych lub minionych warunków początkowych , czy moglibyśmy wówczas przewidywać metodami dedukcyjnymi nasze własne przyszłe stany w dowolnym momencie );(I

Mam tu na myś li proce Tarskiego dotyczllCe pojecia prawdy, według których

każde

zdanie (albo, mówiqc śc i ~le. jego pruklad na metajezyk ~emantyczny) jest rownowatne metajęzykowemu stwierdzeniu, te jest ono pr"rzykład ten oraz inne pomagają nam wykazać, dlaczego

,

'.

Redukcjonizm filozoficzny uważam za pomyłkę . Wynika on z dążenia do zredukowania wszystkiego do ostatecznego wyjaśnienia w kategoriach istot i substancji, to znaczy do sformułowania takiego wyjaśnienia, którego nie trzeba będzie już dalej wyjaśniać, jak też takiego, że jego dalsze wyjaś­ nienie nie będzie już możliwe. Gdy porzucimy teorię ostatecznego wyjaśnienia, uświado­ mimy sobie, że zawsze możemy zapytać "Dlaczego?" Pytania typu "dlaczego" nigdy nie prowadzą do ostatecznej odpowiedzi. Wydaje się, że inteligentne dzieci zdają sobie z tego sprawę, ale ustępują doros łym, którzy nie mają czasu odpowiadać na pytania układające się zazwyczaj w ciąg nieskoń­ czony.

ni ezupelności ...

,

żadnego wyjaśnienia naukowego nie da się uzupełnić; aby je dopełnić, musiałyby zawierać wyjaśnienie siebie samych. Silniejsza konkluzja wynika ze słynnego twierdzenia GOdla o niezupełności arytmetyki sformalizowanej (chociaż posługi­

wanie się twierdzeniem GOdla i innymi twierdzeniami metamatematycznymi w tym kontekście oznacza posługiwanie się bronią O ciężkim kalibrze przeciwko względnie słabej pozycji). Ze względu na to, że cała wiedza fizyczna posługuje się arytmetyką (i ponieważ dla redukcjonisty tylko nauka sformułowana w symbolach fizycznych ma jakąkolwiek realność), twierdzenie GMla o niezupełności powoduje, że cała wiedza fizyczna jest niekompletna, co powinno przekonać redukcjonistę, że cała nauka jest niekompletna. Bowiem dla antyredukcjonisty, który nie wierzy w redukowalność · calej nauki do nauki sformułowanej w sposób fizyczny, nauka tak czy inaczej jest niekompletna. Filozoficzny redukcjonizm jest błędem, ale błędem wydaje się również przekonanie, że metoda redukcji jest w stanie uzyskiwać pełne redukcje. Żyjemy w świecie ewolucji emergencyjnej, w świecie problemów, których rozwiązania - jeżeli w ogóle je znajdujemy - dają początek nowym i głębszym problemom. Żyjemy więc w świecie wyłaniającej się nowości, której nie można zazwyczaj całkowicie zredukować do żad­ nego z poprzednich stanów. Niemniej jednak metoda dążenia do redukcji jest najbardziej owocna nie tylko dlatego, że możemy się wiele nauczyć z jej częściowych sukcesów, ale także dlatego, że uczymy się z naszych częściowych niepowodzeń, uczymy się na podstawie nowych problemów ujawniających się dzięki naszym niepowodzeniom. Problemy otwarte są niemal równie interesujące jak ich rozwiązania; w istocie byłyby one tak samo interesujące, gdyby nie to, że niemal każde rozwiązanie otwiera cały nowy świat otwartych problemów . •

'

197

Dalsze uwagi o redukcji

Uzupełnienie

II

3

Nadal wyraźnie pamiętam podniecenie związane z odkryciem pierwiastka 72 (hafnu) w 1922 roku, które było rezuł­ tatem cudownej kwantowej teorii okresowego systemu pierwIastków, sformułowanej przez Nielsa Bohra .. Moment ten uznaliśmy za wielką chwilę, w której redukcja chemii do teorii atomów dokonała się. Nadał jestem skłonny twierdzić, że była to największa chwila we wszystkich redukcjonistycznych próbach XX wieku, której znaczenie przewyższył być może tylko przełom , jakim było odkrycie struktury DNA przez Cricka i Watsona. Do tej pory mam podręcznik z 1929 roku, w którym ten postęp zobrazowano dramatycznie za pomocą diagramów, które tu zamieszczam (z wdzięczną pamięcią o ich autorze, Arturze Haasie, oraz o moim przyjacielu Franzu Urbachu, który pomagał mu je wykonać) '.

DALSZE UWAGI O REDUKCn (1981)

I

•

Gdy w początkach 1972 roku pisałem powyższe Uzupeł­ nienie, miałem na uwadze dwie rzeczy. Pierwsza z nich to wartość, jaką mają próby przeprowadzenia redukcji, to znaczy czasami niewiary godne sukcesy takich prób, a także nowe rozumienie rzeczy, jakie one przynoszą. Rzecz druga pOlegała na tym, że mimo wszystko w istocie nie dysponujemy żad­ nymi całkowicie udanymi redukcjami, gdzie prLez "udane" redukcje rozumiem coś więcej niż tylko uzupełnianie naszych intuicji, naszego rozumienia: mam na myśli takie redukcje, według których można wykazać, że pewna dziedzina wiedzy, na · przykład chemia, jest w zupełności wywodliwa Z innej dziedziny, takiej jak teoria atomistyczna. Formułując stanowczą wątpliwość co do tego, czy takie zupełne redukcje w ogóle istnieją, chciałem obalić tzw. "redukcjonizm filozoficzny", który jest swoistą dogmatyczną antycypacją teoretyczną tezy, że z jakiegoś filozoficznego powodu redukcje prędzej czy później całkowicie się powiodą. Innymi słowy, redukcje te powiodą się dlatego, że wiemy dostatecznie dużo o świecie lub o nas samych, o języku, o nauce, o filozofii czy też sam już nie wiem o czym, aby móc twierdzić , że redukcjonizm jest prawdziwy. Tym, którzy tak twierdzą, odpowiadam, że nie dysponujemy żadną taką wiedzą i że świat jest O wiełe bardziej interesujący i ekscytujący, niż się śniło filozofii redukcjonistycznej.

,

•

o

, OH , '" ,

... •

"e.

m.

,

o

'" •

"""

M" 7łA~

...

,. r..

.... .. ~

łUI>

-

n _ ,1

......l'tl

•

o

"•

:s

•n

I~P

II!!'

.".

tUlo

41 Sb

MT.

Ol Sb

14W ,,~

~" liP.

, '11 o

•

.. . ""..

......

o

..."

K"~

f7Co

M" "RII "~

7elllo 71 ,.

701...

"

•

... ". "

"'o

~

~~

,,~

"To

'UU

... . "

ue.

IIV .tt , :.

.. z,

"y

o

. I2Ti

,,& lUZ.

•

,.

ł