Węgrzy a Polacy w 19 stuleciu [PDF]

Zitiervorschau

Div^ky, Adorj^n Wgrzy a Polacy w XIX stuleciu

^x

DR.

ADRJAN DIYEKY -JTo""

WGRZY A

POLACY

W XIX STULECIU

NAKADEM GEBETHNERA WOLFFA I

WARSZAWA

KRAKÓW— G.

c=D

LUBLIN (=3

ÓD

GEBETHNER SPÓKA I

WGRZY w

A POLACY

XIX STULECIU

DR.

ADRJAN DIVEKY m'

WGRZY A W

POLACY

XIX STULECIU

NAKAD GEBETHNERA

WOLFFA

I

ÓD

WARSZAWA c=3 LUBLIN c=3 KRAKÓW - G. GEBETHNER SPÓKA. I

/.^ /

''"liSriSm 0^

^^^'

D/K

HU

Druk Riibieszewskicj^o

i

Wrotnowskiej^u)

w

Warszawie.

PRZEDMOWA. czy stwa,

Wgier

narodem polskim rozposi równoczenie z przyjciem przez Wgry chrzecijatudzie uksztatowaniem si ich w królestwo.

Stosunki historyczne

z

Mae-

stwo ksicia Gezy z Adelajd, siostr ksicia polskiego, Mieszka,

niejako

jest

zwizków,

przedwstpnym symbolem

czyy

tych

cisych

lud Arpada z ludem Pia-

nastpnie dol niedol tak mnogich stuleci. jeszcze dostaSploty losów tych dwóch narodów nie z polskiej strony, tecznie opracowane ani z wgierskiej, ani a jednak ile zajmujcych a mrocznych zagadnie oczekuje na tern polu swego rozwizania! O ile gruntowniej pojmowalibymy wzajemnie nasz rozwój, gdybymy mogli porównawczo zestawi historj obu ssiednich narodów, ich zadziwiajco podobne urzdzenia wewntrzne, oraz ich kulturalne jakie

stów poprzez

i

s

stosunki.

Mnóstwo szczegóów

z

polskiego prawa cywilnego

i

roz-

woju kultury w Polsce dopiero wtedy w caej peni mona byoby zrozumie, gdyby za podstaw bada wzi historj wgierskich instytucyj. które wywieray wpyw na rozwój polskich.

Widzc,

jak wielka

mnogo

pracy czeka historyków na

tem polu, wziem sobie za zadanie ycia swego studjowanie tych wzajemnych stosunków, aeby— o ile skromny zakres si rozwietli stosunek Wgier do bratniego moich pozwoli narodu polskiego w dobrej w zej doli, zarówno wród blas-

—

i

ku, jak zmierzchu chwil.

Alici czasy dzisiejsze nie sprzyjaj pracy nad stuleciami, pogronemi w pomroce przeszoci. Wielka wojna wiazwizane z ni wypadki tak bardzo zajmuj intelekty towa i

ludzkie

i

wiedzi,

e

nasuwaj zagadnie, domagajcych si odponauk poszczególne gazie zmuszone s nagina

tyle i

—

6

—

si do aktualnych wymaga doby skierowywa uwag swoj ku tym kwestjom, które stoj w bliszym zwizku z chwil obecn. Jednym z takich to nowych problematów jest kwestja polska, czekajca obecnie wród przewrotów wiatowej zawierui

chy na swój moment przeznaczeniowy. Naród polski po niezliczonych cierpieniach stan na progu nowej doby, gdy, oswobodzony z pt moskiewskich, odzyska ma swoje niepodlege, pastwowe istnienie. Na wstpie do tego nowego okresu moe nie bdzie rzecz zbyteczn rzuci okiem wstecz, na stosunki polsko-wgierskie najbliszego z ubiegych stuleci, gdy te, jako ssia-

dujce bezporednio ju z nasz, obecn epok, w cilejszym pozostaj zwizku z teraniejszemi wydarzeniami, przez co

w znacznej mierze dopomagaj do rozjanienia ich, dopeniajc je, zasuguj zatem na najcilejsz uwag publicystów, tudzie wyksztaconego ogóu.

czy te

dwa ssiednie narody przez cig XIX stulecia, jest wymownym dowodem tej wzajemnej sympatji, jaka panowaa midzy niemi od prastaPrzyjacielski stosunek, jaki

rych czasów.

Przytem stosunki polsko-wgierskie ubiegego stulecia stanowi niezbity dowód, i wszyscy gbiej mylcy mowie przyja ta zaobydwóch narodów ywili to przekonanie,

e

równo

moe

dla Polaków, jak dla

Wgrów

tylko

poyteczn

by

bogosawione wyda owoce. Drobna ta praca niedawno wysza w jzyku wgierskim; przekadu z wgierskiego dokonaa p. Bolesawa Jaroszewska, znakomita tómaczka autorów wgierskich. Za mudn Jej prac skadam serdeczne podzikowanie. i

Warszawa,

w

grudniu 1918

r.

Dr. Adrjan Diveky,

^A/^SXP. Plan

przyczenia by

Galicji

do Wgier.

Wgier zarówno z politycznych, jak ekonomicznych wzgldów faktem nader ujemnym. Pomidzy Polakami a Wgrami istniay od wieków stosunki Upadek

Polski

dla

i

przyjazne, a jeli kiedy niekiedy trafiy

byy one

si nieporozumie-

dotyczce dynastycznych, wasnych interesów tego lub owego monarchy, nie dotyczyy za duchowego wiata obydwóch tych narodów. nia, to

raczej natury osobistej,

Nieporozumienia wierzchowne.

te

byy

zreszt przemijajce

tylko po-

i

Przeladowani na Wgrzech bohaterzy, wszyscy bojowLewenty, nicy wolnoci, poczwszy od Andrzeja, Beli do Franciszka Rakóczi'ego II-go, znajdowali w dniach wyprzeszognania przytuek u swoich polskich ssiadów.

a

i

W

ci

potrzebowali

Wgrzy Polaków

w

obecnych nich przedmurze od grocej im z pó-

mieckiemu centralizmowi

za

jako tarczy przeciwko nie-

i

tureckim najazdom,

widz w nocy naway moskiewskiej. czasach

pod wzgldem gospodarczym przyWgier ujemne skutki: z rzplit polsk bowiem

Upadek niós dla

Polski

i

-

czyy nas nader oywione stosunki handlowe, wywóz nasz poudnie przez port Gdaski kierowa si na pónoc i

Europy.

Wgrzy

ze szczerym

alem

i

wspóczuciem

trzykrotny podzia Polski, nie byli jednak

w

patrzyli

stanie

na

temu

—

8

—

przeciwdziaa, gdy nie pozwalay na to stosunki polityczne; nie mogli nawet sowem zaprotestowa, poniewa na

W-

grzeci przez dugi szereg lat nie zwoywano sejmu. Marja Teresa obja w posiadanie Galicj, powoujc si na prawo do niej korony wgierskiej: tymczasowo jednak

wzgldu na warunki administracyjne przyczya j do Pomimo reklamacji ze strony Wgrów, którzy, poAustrji. woujc si na prawa wgierskie, kilkakrotnie domagali si ze

przyczenia

W roku z

Galicji

do Wgier, Galicja pozostaa przy

inicjatywy

Wgrów,

Polaków

lecz

to

byo

i

galicyjskici,

przyczono do

ujawniali yczenie, aby ich i

wypyno

1790 zagadnienie to ponownie

Austrji.

to nie

którzy

Wgier — lecz

bezskuteczne.

Po kongresie wiedeskim, na którym utworzono Królestwo Polskie lub inaczej t. z w. Kongresówk, znów odya na Wgrzech myl, eby jednak doprowadzi do skutku przyczenie do Wgier prowincji, uzyskanej przez Austrj na zasadzie praw korony wgierskiej. w jedNa sejmie r. 1825—1827 stany wgierskie nym ze swoich „gravamenów", aby Galicj Lodomerj przyczono do Wgier, a tymczasem eby chocia zniesiono co trzydziecin midzy Galicj a Wgrami. Niewiele brakowao, by yczenia Wgrów, którym Wiede stawa wpoprzek, nie zostay urzeczywistnione. Stosunki bowiem midzy Rosj a Austrj w latach 1828—1829 zaw r. 1829 car Mikoaj I zupeostrzyy si do tego stopnia, nie powanie myla o zbrojnem wystpieniu przeciwko Austrji. Plan kampanji by ju obmylony, a równoczenie

day i

e

Rosjanie nader bacznie ledzili usposobienie Galicjan. bia Tatiszczew,

pose

rosyjski

w

Hra-

Wiedniu, oznajmi swojemu

rzdowi, i Polacy galicyjscy nader chtnie poczyliby si ze swoimi rodakami ^). Koronacja Mikoaja I-go w Warszawie 1829 r. bya wy')

8z. Askenazjj.

Wczasy

liistorycziie.

T.

III,

str.

266.

—

—

9

mierzona przeciwko Austrji; fakt ten wywoa w Wiedniu pewien niepokój, a nie przemin te bez wywarcia wraenia w Galicji. cznie z tem ukazao si w prasie warszawskiej

artykuów, ywemi barwami malujcych ndz Galicjan porównywaj cyci j z dobrobytem Polaków w Królestwie ^).

kilka i

Pokój,

Rosj w Adrjanopolu, rozwiza jej powikszao niebezpieczestwo, groce

zawarty przez

rce, co tembardziej Austrji ze strony

pónocnego ssiada.

Wzgld

na powyej wyuszczone okolicznoci (t. j. na niezadowolenie Galicjan, tudzie na groz moliwego najazdu m,oskiewskiego) skoni rzd wiedeski do wyrzeczenia

si

na rzecz Wgier. Koronacj nastpcy tronu, Ferdynanda, uznano za najodpowiedniejsz sposobno do ogoszenia aktu postanowionego zwrotu, który to akt jednoGalicji

czenie mia

w

suy

jako

odpowied na koronacj Mikoaja

tego, stany,

zebrane na sejmie koronacyjnym

Warszawie.

Wobec

w miesicu wrzeniu

ponownie zajy si kwestj do Wgier wystosoway do króla odpo1830

r.,

przyczenia Galicji wiedni petycj, ujt w cztery punkty. Król w odpowiedzi swej z dn. 24-go wrzenia oznajmi, i w zasadzie zgadza si na wszystkie cztery punkty petycji i w tym celu zwoa do Wiednia mieszan komisj (commissio mixta), zoon i

e

z przedstawicieli

dworu, tudzie

wgierskich stanów

wysaców zarzdu

i

wgierskiej kancelarji

Galicji.

Sowem — król przychyli si do dania stanów pozostao wic tylko opracowanie szczegóów. Postanowienie i

królewskie

zdawa si

jeszcze potwierdza

i

ten fakt,

e pod-

czas uroczystoci koronacyjnych oficjalnie rozwinito sztan-

dary Galicji

i

Lodomerji.

jednak projekty obrócone zostay wniwecz wobec powstania listopadowego.

Wszystkie

O

te

Sz. Aske7i azy.

Wczasy

historyczne.

T.

III, str.

267.

—

10

—

2 chwil wybuchu powstania w Królestwie Galicjanie z zapartym oddechem ledzi poczli przebieg wypadków, oczekujc wyzwolenia z pod jarzma moskiewskiego proklamowania niepodlegoci; zdawano sobie dokadnie spraw, e od rozstrzygnicia tego zagadnienia zale i losy Galicji. Wród takich okolicznoci zrozum.ia jest rzecz, i w danej chwili nie móg by popularnym plan przyczenia Galicji do Wgier. Oprócz powyszych, istnia jeszcze jeden szkopu, który planowi temu stawa wpoprzek. Lobkowitz, gui

Ksi

bernator Galicji,

dokada

ze swojej strony wszelkich stara,

aby plan ten udaremni, poniewa wraz z realizacj tego planu utraciby zajmowane wysokie stanowisko. Porusza tedy wszystkie swoje stosunki

i

wpywy, aeby denia

W-

grów spezy na niczem. Te wic wzgldy, przedewszystkiem za powstanie listopadowe, z powodu którego car Mikoaj I musia si wyrzec zajcia Galicji, przyczyniy si do zaniechania myli poczenia Galicji Wgier. Teraz móg si ju Wiede nie lka inwazji rosyjskiej. Wkrótce do tego przyczyy si jeszcze inne przyczyny. Po zgnieceniu powstania polskiego rozpoczy si w Królestwie gwatowne przeladowania, na skutek których ustao raptem irredentystyczne denie Galicjan ku Królestwu. Skoro za ustay powody, dla których Wiede skania si ku przyczeniu Galicji do Wgier, eo i

i

ipso

cay

ten projekt straci

zapomniany.

podstaw bytu

i

powoli zosta

Wgrzy

a

powstanie polskie 1831^go roku.

Wybuche w zw. „listopadowe" powstanie 1830 które byo naturalnym wynikiem drakoskicli niezgodnych z konstytucj rzdów cara Mikoaja I-go, miao smutny dla t.

r.

i

Polaków koniec.

piecztowa dni.

los

Fatalny wynik bitwy pod

Ostrok

przy-

powstania, a dla Polaków smutne nastay

Rozpocz si

ucisk

w

caej peni.

Dyszcy zemst

j

Mikoaj I gorliwie niweczy wszelkie pozostae jeszcze swobody konstytucyjne. Europa niewiele si troszczya o los Polaków, którzy wówczas najwicej liczyli na Francj; lecz ani Ludwik Filip, ani angielski lord Palmerstone nie myleli wcale popiera Polski. Zwrócono wic oczy na Austrj, nawet ofiarowywano tron polski arcyksiciu Karolowi: Metternich jednake zerwa wszelkie rokowania z powstacami. Najbardziej wrogiemi dla Polaków okazay si Prusy, które zawary z Rosj car

przymierze przeciw Polsce.

niemieckiem spoeczestwie Chocia we francuskiem zainteresowania dol trafiay si przejawy wspóczucia i

i

opuszczonych przez wszystkich Polaków, to jednak nigdzie przejawy te nie byy tak samorzutne szczere, jak na grzech, gdzie komitaty sejm przedsibray wszelkie w ich mocy bdce kroki w interesie pokonanych Polaków. chwili, gdy wybucho powstanie polskie, skoczy si ju sejm wgierski 1830 r.; gdy za w r. 1832 na nowo si zebra, naród polski lea ju pobity u nóg olbrzymazwyczcy. midzyczasie zatem od jednego sejmu do drugiego jedynie komitaty byy tem forum, na którem dane i

i

W

W

W-

12

byo narodowi wgierskiemu zajmowa jakie stanowisko wzgldem Polaków. Nie omieszkaa te uczyni tego wiksza komitatów. Na czele ruchu sta komitat Bars, gdzie na wiosennem

cz

zebraniu ogólnem

4-go maja 1831

d.

r.

za inicjatyw Jana

obydwóch wice-upanów (wbrew przeciwnemu stanowisku nadupana) postanowiono, e, skoro tylko sejm zostanie zwoany, natychmiast podana bdzie proba do Majestatu o pozwolenie naradzenia si nad tem, w jaki sposób Wgrzy mogliby popieszy z pomoc Polakom w ich nader krytycznem pooeniu. Niechby wolno byo tymczasem cho zboe bro swobodnie do Polski przewozi, aeby bodaj tem narazie wspiera Polaków. Na zebraniu wypowiedziano si za tem, aeby opinj innych komitatów take równie przychylnie dla Polski usposobi ^). Rezolucja komitatów bya bardzo niemia dla Metternicha, wszelkiemi wic siami stara si jej przeciwdziaa. Balogh'a, tudzie

i

i

Nadupanowie pagandzie,

otrzymali polecenia, aby przeszkodzili pro

zainicjowanej przez komitat Bars

okoo 36 komitatów

— mimo

^),

to-

Pozsony, Nógrad, Yeszprem, Toina, Bars, Abauj, Borsod, Szatmar, Arad, Csanad, Torontal

i

t.

') '^)

(m.

in.:

przejy si spraw polsk,

d.)

Archiwum pastwowe wgierskie. „

.

.

.

jak

wasn

Praes. 1831, nr. 731.

entweder lediglich bei Seite gelegt, oder

legter und gesetzwidriger stwowe wgierskie. Praes.

Jak dalece

usiowa

Schritt

^).

ais ein

unueber-

Archiwum pa-

beanstandet werde".

1831, nr. 749.

Metternich

stumi przejawiajc si w caym

kraju sympatj dla Polaków, dowodzi take rozporzdzenie jego, wzbraniajce peszteskiej firmie artystycznej Grimma wystawiania w witrynie

sklepu podobizn

mów,

stojcych na czele powstania polskiego („diese

dem Geiste der Unruhe und des Liberalismus eine Nahrung darbietenden Abbildungen). Archiwum Pastwowe Wgierskie. Praes. 1831, nr. 914. 3)

Nader charakterystycznym dowodem uczu przyjacielskich,

kie panoway w komitatach dla Polaków, jest m. in. upana kom. Bereg do kanclerza z d. 25-go maja 1831

sobnoci zmuszony jestem

i

to

równie zaznaczy,

list r.

e

lir.

ja-

Vay, nad-

„Przy

tej

spo-

przedstawiciele

— Wie o takiej

—

13

postawie komitatów wgierskich wywo-

aa gboki oddwik w

Na rewolucyjnym

Warszawie.

sej-

mie d. 25-go czerwca 1831 r. Franciszek Woowski, pose warszawski, powsta wyrazi podzik narodowi wgierskiemu za to, tak wielka ilo komitatów zwrócia si do monarchy z poparciem sprawy polskiej. „Wszyscy bez wti

e

pienia

—

sowy rozpocz

temi

mow

swoj Woowski

—

z najbylimy uczuciem najwyszej wdzicznoci wikszem uniesieniem czytalimy adres dwudziestu kilku komitatów wgierskich, Cesarzowi J. M. C. austrjackiemu podany, z silnem przeoeniem, aeby narodowi polskiemu pomocy swej nie odmówi. Szlachetny naród wgierski

przejci

i

przywiód na pami drogie kademu Polakowi wspomnienie cisych wzów, jakie przez tak dugi czas oba narody czyy, gdy wzajemnem dawaniem przyjmowaniem królów komitaty wgierskie bylimy spokrewnieni, lecz co wicej nie wahay si przypomnie swojemu monarsze, e piersi to walecznych wojowników polskich pod dowództwem bohatera wieków, niewygasej pamici Jana III-go, byy tarcz przedi

—

i

najwicej pastwa niemieckiego przeciw olbrzymiej wówczas potdze ottomaskiej, która ju cho-

murzem Europy,

a

kontakt ze wszystkiemi komitatami, czyni wielwrzaw. Opinja powszechnie wypowiada si za Polakami. Nawet mój kochany, zawsze tak lojalny komitat zaledwie jestem zdolny utrzyma, tem wicej, i w tych kresov/ych stronach, gdy spojrz w przy-

Barsu,

którzy weszli

w

k

nawet nie mog tak bardzo atakowa porywów, przeciwnych Moskalom". Archiwum pastwowe wgierskie. Praes. 1831, nr. 895.

szo,

równie dowodzi, e w pogranicznych komitatach kobiety kad woln chwil powicay skubaniu szarpi dla ranmoje czasy" („Eletem es nych Polaków. Pulszky F. „Moje ycie Sympatji

tej

i

to

i

korom"). Przed rewolucj.

Moemy

tu

Budapeszt, 1880,

str.

33.

wspomnie take akcj Maurycego

Perczela, póniej-

poród peszteskiego puku kanonierów szego jeneraa, który chcia werbowa ochotników do polskiego powstania. Na skutek doniesienia z

wadz wojskowych,

zosta przed

wiedzialnoci uwolniony.

Arch.

sd

zapozwany, póniej jednak od odpo-

pastw,

wg.

1831. Praes.

—

—

14

—

Podniosrgwie swoje pod murami Wiednia rozwina". ym tonem wypowiedzian mow zalcoczy Woowsl^i wnioslciem, aby sejm wyrazi podzil^ narodowi wgierskiemu Icomitatom, za zredagowaniem tej podzilci aby si zai

j

l^asztelan Juljan

Niemcewicz.

Niemcewicz podzikowa za zaszczytne wezwanie oznaj mi, e, skoro tylko otrzyma odpowiedni rozkaz od obydwócli i

Izb,

natycimiast

lecenie to z

— w miar

si swoicli

radoci wykona

^V

i

uzdolnienia

-

— po-

Jakote przygotowa odpotymczasem Rzd Narodowy, wystosowa tak odezw

Wgrów, ale sejmu na swoj rk

wiednie pismo do bez wiedzy

pod dat 5-go

lipca.

Na posiedzeniu sejmu z d. 28-go lipca marszaek oznajmi, e Rzd Narodowy ju przygotowa odezw do narodu ')

ków,

M. Rostworowski.

1911.

T. V,

str.

pisze o tej odezwie: sesji

72.

KraDiarjusz sejmu z roku 1830—1831. Niemcewicz w pamitnikach swoich tak

„Nie rozumniej

Wniós naprzód

sejmowej.

na

postpowano

niej

sobie

na dzisiejszej

deputowany (Woowski Franci-

podzikowania Wgrom za adres, który do króla swego, cesarza Franciszka, podali, przypominajc mu, jak wiele dom austrjacki winien jest Polsce; proszc gorco, aby im wolno byo wspiera Pobroni. Tak popularna materja z okrzykiem przyjta laków ywnoci bya mnie polecono, bym do narodu wgierskiego podzikowanie za Jako, wróciwszy do domu, wygototen dowód przychylnoci napisa. waem je spokojnie, atoli zastanowienie radzio dowiedzie si z pewnych szek) uchwalenie

i

i

róde, czyli ta odezwa, w gazetach tylko umieszczona, bya autentyczna. Poszedem wic do ks. Czartoryskiego, który mi powiedzia, e wicej ni wtpi o autentycznoci tej, e nie byoby politycznie ogasza podzikowania takie niepewne narodowi bez wiadomoci Franciszka, któ-

wzi

e

nie przystao sejmowi tak urouwaczanie sobie; czystego kroku czyni na wiar jednych gazet. Nie przestajc na tem, pismo poszedem do konsula austrjackiego. Ten mnie zapewni, oprócz sejmu aden komitet (sic) nie ma grów nie byo prawdziwe, nadto odpowied ta le prawa podawa ich królowi wgierskiemu, wzita byaby przez Franciszka, jako uwaczajca powadze jego; nie lubi J. U. Niemcewicza Paon, by ludy jego wdaway si w polityk". mitniki z r. 1830—1831. Wyda Marjan Antoni Kurpiel. Kraków. Akad.

ryby

to

za

e

e

e

Umiej. 1909,

str.

143.

W-

—

—

15

wgierskiego, a na sesji d. 5-go sierpnia odczyta Krysiski. odezwie tej Rzd Narodowy wypopose warszawski ^). wiada wdziczno narodowi wgierskiemu, który wród ogólnej obojtnoci w Europie sam jeden nie waia si Przypomina nastpnie braterskiemi sowy za Polakami. wzy iistoryczne, jakie czyy obydwa narody od najdaw-

W

uj

Koci Polaków Wgrów le we wspólDawalimy sobie wzajemnie monej mogile pod Warn*'. Jadv/iga narciów: w równej mierze Polka jak Wgierka

niejszych czasów.

i

,,

—

przez przyczenie Litwy

a po Dniepr Dwin

granice swojego pastwa.

i

Jak

mio wspomina,

rozszerzya

e

pogrom-

c Moskwy by ongi Stefan Batory, który daleko poza Dwin poniós zwyciskiego ora polskiego pod którego panoi

waniem wojska wgierskie tyle laurów zdobyy. Odezwa koczy si owiadczeniem, i Rzd Narodowy wyraa narodowi wgierskiemu najgbsz wdziczno za przyja wspóczucie zaznacza, i obecne wydarzenia na zotej karcie uwieczni braterski czyn Wgrów 2). Na sejmie dyskusj wywoaa kwestja, która z odezw tycli ma by wysana; zdania podzieliy si: jedni i

i

yw

M. Rostworowski.

*)

1911.

T. VI, str.

Odezwa

2)

Diarjusz sejmu z

r.

1830—1831. Kraków

240-241. ta

znajduje

si

w

szwajcarskiem

muzeum

polskiem

w Rapperswilu pod sygnatur pism Leonarda Chodki. Przytaczam tu nastpujcy ustp: Dabamus vicissimqiie dahatis reges et haud semel uterue populus in fide et potestate ejusdem regis fuit. Jucundissima san hodie memoria flliam regis polonam aeue ac imgaricam, claram Hedvigim aretissimo vinculo copidasse Poloniam cum Lituania potenti ad Dtinam et Boryshenern protendisse regni fines, quos hodie rmilto cum sudore et sanguine recuperare summapere contendimus. Jucundissima san recordatio fortissimum istum Moschorum domitorem esse regem Stephanum, qui victricia sigfia Polona longe lateue ultra Dvinam protulit, cuis. que duetu et auspiciis strenuae TJngarorwn copiae immortalem Odezw t podpisali: ksi sibi laudem gloriamgue compararunt'' .

Adam dowski

Narodowego,' gówny sekretarz BoroHorodyski, minister spraw zagranicznych (I. N. C b. 227).

Czartoryski, i

prezes

Rzdu

byli za

odezw

—

16

Niemcewicza, drudzy

— Rzdu Narodowego.

Niemcewicza odezwa take bya czytana. (Tekstu jej, niestety, niema wród dokumentów sejmowych: prawdopodobnie jednak tak znakomity literat, jak Niemcewicz, musia j piknie zredagowa). Hrabia Worcell Jeowicki zaprojektowali, eby obydwie odezwy przyj: Rzdu Narodowego Niemcewicza, przyczem odezwa Niemcewicza niechby figurowaa jako specjalnie od sejmu skierowany wyraz podziki dla narodu wKrysiski przychyla si raczej ku odezwie gierskiego ^). Rzdu Narodowego, uwaajc, jest subtelnie cieniowaprzeciwnie, uwana 2), posowie za: Godebski i warto jedynie odezwy Niemcewicza, poniewa ali, i chocia krótsza ale jest skrelona swobodniej, szczerzej, tak, jak naród do narodu powinien przemawia ^). Na posiedzeniu 6-go sierpnia postanowiono nareszcie odezw z podzikowaniem do Wgrów przekaza komisji i uwiza zdaje si dyplomatycznej ^), gdzie jednak chwilowo, gdy na posiedzeniu 30-go sierpnia pose Jeowicki przedstawi interpelacj w tej sprawie ^), na co 3-go tekst ju jest wrzenia marszaek udzieli odpowiedzi, gotowy ^). Alici w owych dniach powstanie ju dogorywao. Pai

i

i

e

Wyk —

uy

—

—

e

skiewicz

7-go

wrzenia

Narodowy przeniós siedzib swoj do Modlina, stamtd do Zakroczymia. Powstanie upado, ze wspó-

uczestników, kto

osiada

VI,

str.

Wiksza

móg, ucieka.

w Paryu,

')

T.

która

Rzd

pada. a

wanie oblega Warszaw,

gdzie skupili

Rostworowski.

Diarjusz

z

si przy r.

241.

Rostworowski. Tame, Rostworowski. Tame,

Tame, Tame, Tame,

str.

251.

str.

506.

str.

544.

str.

str.

242. 244,

cz

ks.

emigrantów

Adamie Czarto-

1830—1831.

Kraków,

1911

17

ryskim

i

w

mieszkaniu jego

nici polskiej

w

„Hotel Lambert" zbiegay si

emigracyi.

widzc sympatj narodu wgierskiego, czerpaa z niej otuch pilnie ledzia przejawy wgierskiej opinji publicznej. Znana bya take tre penej zapau mowy Emigracja,

i

Jana Balogh'a, wygoszonej na posiedzeniu komitatu Bars, i). d. 25 lipca 1831 r.

Odezwa, któr Borsiczky otrzyma od paryskich Polaków, odczytana zostaa na posiedzeniu komisji narodowej d. 20-go grudnia 1831 r. pod przewodnictwem Joachima Lelewela,

sawnego

historyka

Na posiedzeniu uchwalono przesa podzi-

polskiego.

tem, na wniosek Sa7iietvskiego,

kowanie Wgrom, specjalnie za komitatom, za ich gorc i szczer akcj w sprawie polskiej. Uprosili czonka komisji,

rodem Wgra, Karola

aby zredagowa odpowiednie pismo; prócz tego postanowiono na nastpne posiedzenie zaprosi mieszkajcych w Paryu Wgrów, aeby ich bliej obznajmi z pooeniem Polaków i wej z nimi w cilejszy kontakt

Krajtsir'a,

^ j.

Krajtsir istotnie

przygotowa polski

i

aciski

tekst, za-

nawet, o ile mona wnioskowa adresowany do Wgrów, z podzikowania w ksice protokularnej, na wasny koszt wydrukowa go kaza ^). i

Odezwa pochodzi *)

Leonard

z d. 3

Mowa ta znajduje si w Chodko zostawi okoo

I-go grudnia 1831

Rapperswilu 100

tomów

r.:

tekst jej

wród rkopisów Chodki. kopij

rkopimiennych, od-

W

50-ym tomie tego noszcych si do polskich powsta i do emigracji. zbioru (Annales Polonaises recueiUies par Leonard Chodko) spotykamy Balogh*a (Discours, prononce par Jean de Balogh, le nestor take de la constitution hongroise, dans le Comitat du Palatinat de Bars, le

mow

25

juillet

1831 apres les scenes

vinces du nord de 2)

la

sanglantes

de Pesth et des autres pro-

Hongrie).

RapperswiL Annales Polonaises.

T. 53, nr.

157 rkopisu.

Caoroczne trudy Komitetu Narodowego Polskiego, w dniu 8-ym 1^38, str. 58. grudnia 1831 r. we Francji zawizanego. Pary, 1831 3)

—

Wgrzy

a Polacy.

^

—

cikawy chropowaty. Pismo to, zredagowane wyranie demokratycznym, powoujc si na przeobydwóci narodów, na wspólne historyczne stosun-

jest nieco

w

—

18

i

tonie

szo ki,

mówi: ,,Bo

cóby mogo by zaprawd

wietniejszego, dla

storji

dla badacza hi-

mionika ludzkoci

milszego, dla

przewódców ludów niepowoanych bardziej gronego, dla Polaka za, który najszkaradniej poszarpany, oplwany naksztat wyspy pogrony w morzu nieprzyjació swoich, i

w

obronie ojczyzny swojej do ostatnich si walczcy z pónocnym, niebo oblegajcym olbrzymem, od szarlatanów wol-

a

noci karmiony zwodnemi nadziejami oszukaczemi zami który od narodów, zdobnych mianem wyksztacenia ~ za ca pomoc — westchnienie otrzymuje: (...dla tego Polaka) i

i

witszego od

tego ognia, z jakim

ty,

piknej ojczyzny bohatersk krew gotów bye powici". i

Wgrze, skarby

swoj

dla jego

swojej

obrony

koczy si sowami: Przedtem jeszcze niezupenie znikna wszelka nadzieja oswobodzenia ojczyzny; sejm gówny rzd w Warszawie w imieniu caego nieszczliOdezwa

ta

,,

i

wego narodu bez pustych ozdób stylowych niewypowiedziawyrazi ci wdziczno. Gdy za ten narodowy, witeczny, skutkiem przeszkód, zbliajcych si postanowie wiatowych, ledwie e przyby do ciebie, najszlachetniej-

n

zdy

szy narodzie wgierski, przed swoje oczy bierzesz nielicznych

synów uszli,

Polski, którzy czasu rozbicia ojczyzny swojej z

zgromadzili

gnaców

ten

si w Paryu

najwikszy

czci

i

w

naszej

yciem

imieniu wszystkich wy-

wdzicznoci dowód

i

(skadaj).

,,Gdziekolwiekbd z bóstwem ojczyzny naszej los nas zawiedzie, z caym ogniem mioci ojczyzny wici bdziemy do koca naszego ycia pami narodu o najczystszej cnocie, któremu yczymy, aby zdoa by szczliwym obrowolnoci Europy. Na naszym przykadzie naucz si, Wgrze, unika czarujcej pieni dworów: szuka podstawy dla pastw w jednoci sprawiedliwoci, pamitaj na to,

c

i

i

e

—

19

—

oczami zwróconemi na Wgry, moe zezwoli Wszechmocny, i kiedy— dziki Wgrom — zmartwychOdezw t oprócz prezesa, Joachima Lelewela, wstanie!" Polska umieraa

z

i

podpisao jeszcze dziewiciu czonków komisji, mi

a

midzy

ni-

Krajtsir M.

i

Tymczasem zebra si sejm wgierski 1832 r. Na sejmie tym poruszono równie spraw polsk. Jan Balogh, pose komitatu Bars, tym razem w Izbie niszej wygosi i

wietne przemówienie w obronie sprawy polskiej, a ze wzruszeniem odmalowawszy nieszczliwy los Polaków, mow swoj skoczy tem, e, jeeli Wgry nie podejm si inicjanie przestatywy w tej sprawie, to on na miertelnem nie powtarza: „biedny Polak, bo go cay wiat opuci, ale biedny wgierski naród, albowiem kto innych opuszcza sam take bywa opuszczony" 2). Inicjatyw Balogh'a po-

ou

i

—

i

parli a

te

inni, jak

Vmj, Howdth, Teleky, Prdnaij. Perenyi,

w piknej swojej mowie wyrazi maj zwyczaj przywdziewa aob

zwaszcza Palócsy, który

myl, e jeeli królowie po zmarych monarchach, to tak samo narody nosi powinny po innych narodach, aob, która wszake nie wstgami krepowemi welonami manifestowana by winna, i

aob

i

lecz sercem,

deklamacja.

spraw

i

e

nie jest to bynajmniej sentymentalna, czcza

aeby byo wolno Wgrom wspiera

Prosi,

polsk^).

Paryska komisja polska, która z tak ywem zainteresowaniem ledzia walk o spraw polsk na sejmie wgierskim, zwrócia si do sejmu wgierskiego z jeszcze jedn

—

Caoroczne trudy Komitetu Narodowego Polskiego, str. 37 Tame znajduje si tekst aciski. ') Historja Narodu Wgierskiego (^Magy. Nemzet Tórtenee''). ')

43.

i

T. IX, str. 350. 3)

List

Antoniego

Hluszniewicza

tainebleau, 26-go lutego 1833

spondencja- Lelewela.

r.

Muzeum

do Joaciima polskie

w

Lelewela.

Rapperswilu.

FonKore-

—

—

Pomys wyszed od Bolesawa

odezw.

odezw

20

przygotowano, podpisali

j w

aeby

emigracji paryskiej dlatego,

Ostrowskiego] gdy

tajemnicy czonkowie

rzecz,

wyszedszy na jaw,

przysporzya trudnoci w przesaniu pisma. Datowan 16-go grudnia 1832 r. odezw Wieszczy cki Lelewel przesali Borsiczky'emu, posowi trenczyskiemu ^). Zwrócono si do posa trenczyskiego, poniewa komitat Trenczyski by jednym z tych, które najgorcej przemawiay za spraw Polski -). nie

i

Wezwanie tej niezwykle dugiej, po wgiersku pisanej odezwy brzmi: „Do przedstawicieli szlachetnego narodu wgierskiego na sejmie". Tekst o wiele zrczniej zredagowany od poprzednich. Autor przeprowadza porównanie po-

podobiestwa gównych rysów ich rozwaju, pokrewiestwo natur obydwóch narodów ich umiowanie wolnoci. Nastpnie opisuje cierpienia Polaków pod panowaniem Moskali, despotyzm cara, który nie dotrzyma obietnic, danych na kongresie wiedeskim. Powouje si na to, e król wgierski na kongresie wiedeskim take by yczliwym dla konstytucji polskiej, wreszcie temi sowy si koczy: „Zwracalimy si do ludów, a przedewszystkiem do parlamentu Wielkiej

dobiestwa

polskiej

historji

i

wgierskiej,

i

i

Brytanji

ci do zacja

i

i

Hibernji,

Izby

posów

do parlamentu

—

francuskich z tem,

spokój Europy koniecznie

a

w

e

interes, cywili-

szczególno-

wymagaj, aby naród

mono

pol-

odzyska odbudowania swojej ojczyzny e naley dostarczy mu odpowiednich sposobów do zrealizoski

Rapperswil.

')

Akta

i

Komitetu

Narodowego

z

grudnia

1832

r.

T. XIX.

e adres komitatu Trenczyskiego znali Polacy najrkopisów Polskiego Muzeum w Rapperswilu czsto natrafiaem na wzmianki o nim; nawet cay jego tekst znajduje si pod Zdaje si,

')

lepiej,

gdy wród

sygnatur: sentatio

1.

NC*' 227,

w

rkopisie pod

Comtatus Trencieniensis

tem dimissa".

in

nastpujcym tytuem:

merito Polonorum ad

„Rcpre-

suam Majesta-

21

wania tych pragnie. Zewszd otrzymalimy przychylne odpowiedzi, które pokrzepiaj nadwtlone nasze nadzieje wzmacniaj jeszcze nasz niczem niezachwian stao. ,,I do was te, którzy wgiersk spraw narodow kierujecie, z naszego miejsca wygnania odezwa si musimy. i

Usprawiedliwcie nadzieje, jakie budujemy na waszym

szla-

chetnym narodzie, zapewnijcie go o naszej braterskiej ku nie-

mu skonnoci, wejcia

nim

z

zarazem o czystej naszej gorcej chci najcilejszy zwizek polityczny; czyli,

a

w

e

samowadny

naszym wspólnym wrogiem, powiedzcie, i na pierwszy dany sygna rzucimy si razem z naszymi wgierskimi przyjaciómi do walki za wolno. Niema takiego zaktka na wiecie, niema takiej przeszkody, któraby moga nas powstrzyma od wspólnego z wami przelewania krwi od trudów, jakich zdobywanie wolnoci wymaga. Z najwiksz radoci przyjmujemy podan przez was pomocn ciskamy j na znak wieczycie trwajcego przymierza, wysawiajc t szczliw chwil, kiedy danem nam bdzie na waszej i naszej ziemi u szczyt Tatr zawoa z radoci: „Niech bracia nasi, i). Wgrzy!" Odezw t podpisali wszyscy wybitniejsi czonco za tern

idzie,

skoro

car jest

i

do

i

yj

kowie polskiej kolonji paryskiej. Wkrótce potem (bo ju 29-go grudnia) wieo zawizana komisja pod wodz jeneraa Dwernickiego wydaa jeszcze jedn odezw do narodu wgierskiego ^), ale tekstu jej nie udao mi si nigdzie odszuka. Rapperswil.

V)

Do Wgrów,

T. XIX.

Akta

Komitetu Narodowego

16-ty grudnia 1832

z

grudnia

szy,

równania nie

wyszym

Krajtsir'a, któ^y jcli

aby

osnowa je

tak

polocie,

dociec.

i

potoczyst-

myli ju jest inny: o bez poni w tamtej. Kto zredagowa t odezw,

poprzedniej odezwie.

udao mi si

Sam

Midzy

tok

podpisami

znajduje siQ

i

nazwisko

zredagowa pierwsz, ale styl obydwóch odezw caa si midzy sob róni, e prawie niepodobna przypuci, i

jedno pióro pisao. *j

r.

r.

Jak widzimy z te^o ustpu, tekst jest o wiele gadszy

ni w

1832

Caoroczne trudy Komitetu Narodowego Polskiego,

str.

257.

-

—

22

Wzmiankowan odezw

Borsiczky odebra, przedstawi

napomkn, zebranemu u Wesselenyiego, na sejmie przemówi w obronie Polaków. Postanowiono e przytem. i list ten trzymany bdzie narazie w tajemnicy sprawa polska przyjdzie na porzdek dzienny dopiero, gdy bdzie mowa o pretensjacli zaaleniach wogóle ^). Alici palatyn Józef dowiedzia si jakim sposobem wczeniej o tej odezwie Polaków paryskici, wyprosi j sobie od Borsiczky^ego, zobowizujc go jednoczenie, aby nie wspomina o niej nikomu; albowiem pierwsza ona palatyna, Aleksandra Pawówna, bya rosyjsk Wielk Ksiniczk, a przez to palatyn by bliskim krewnym rosyjskiego cara, od

j towarzystwu,

i

e

i

i

którego pobiera 200.000 rubli pensji rocznej 2). atwo jest dla palatyna byoby to w istocie zrozumiaem wobec tego,

e

wysoce nieprzyjemne, przyjazne stanowisko

gdyby zosta zmuszony

wzgldem

zaj

nie-

cara.

Skrupuy Borsiczky'ego stara si uspokoi zapewniee niami, e spraw polsk zajmuje si ju dyplomacja wobec tego lepiej bdzie, jeeli sejm wgierski nie bdzie si i

miesza do

tej

wyday

sprawy.

Borsiczky odpowiedzia na

wyrane

to,

e

e ko-

zatem sprawy „Nie, ja tej odezwy nigdy nie podnie mona przemilcze. rzek palatyn. Na to Borsiczky znów odpar: pisz" Pan bdzie musia podpisa, gdy wikszo tego da''. — «Go!" — zawoa gniewnie palatyn — „czy moje przeszo 30-letnie zasugi nie starcz mi jako obrona vv tej przemoc narzuconej mi sytuacji?" ^). Izbie niszej z przemówieniem w interesie Polaków wystpi Balogli, popar go Borsiczky; co do palatyna, to on ze wzgldu na swoje z góry mona byo przewidzie, mitaty

co do tego

zlecenie,

—

„Ksi

W

e

stanowisko poparcia ')

») 3)

rzdowego

akcji

Narodu Wtj^ierskiego. Historja Narodu Wgierskiego. Historja Narodu Wgierskiego.

Historja

tej

nie udzieli.

T. IX, str. 350. T.

IX, str. 350.

T.

IX, str. 351.

—

23

rzdowa po czci

—

wzgld na palatyna, po czci za z uwagi na to, e trudno byo pomaga powstaniu polskiemu wtedy, kiedy ono ju upado — nie chciaa wnosi Partja

przez

pod obrady publiczne. Stronnik rzdu, konserwatysta polityk o ciasnym horyzoncie widzenia, Józef Andrassy, mówi: „Narody powstaj, narody padaj". Chocia z podziwem patrzy na walki Polaków, a upadek ich przej go smutkiem, to jednak, jako stró prawa, wycznie na to musi mie skierowan uwag, czy wogóle mona powróci niepodlego Polsce? Wszak chyba nie zechc stany rozdmuEurochiwa iskier, przysypanych popioem Europy, p, jak równie kraj nasz wasny, wyda na pastw pomieni? ^). Oddany partji rzdowej, wyrachowany egoista, niezdolny do zapau Andrassy nie by wyrazicielem opinji ogól-

tej

kwestji i

i

ca

nej narodu.

Wyrazicielem uczu narodu by przywódca wolnomylnej opozycji, Franciszek Deak, który nie pozostawi cynicznych bezwstydnych sów Andrassy'ego bez gruntownej odpowiedzi, której towarzyszyy ywe oznaki zadowolenia: i

—

narody padaj, rzek mój przedmówca, temi sowy rozpocz pose komitatu Esztergomskiego" „Jednake Andrassy nie powiedzia swoj Deak. nic nowego, jest to bowiem fakt, znany w historji powszech-

„Narody powstaj

—

mow

nej:

—

e

jednak historja bynajmniej nie uczy nas,

powinnimy

zimn krwi biernie przyglda si zapasom narodu, walczcego w najwyszem niebezpieczestwie. Co prawda — oprócz wspóczucia wstawiennictwa, nie jestemy w mono-

z

i

i

ci

suy ucinionym; ale wszake ndzarzoucinionemu a do niewolnictwa, w potopie goryczy

niczem innem

wi,

sodk

wydaje si

ulg widok gorcej zy alu

i

wspóczucia,

tudzie gos proby za nim, wznoszonej przez tych, którzy nic wicej dla niego uczyni nie mog, chociaby nawet gos ')

Historja

Narodu Wgierskiego

T.

IX,

str.

352.

—

—

24

odbi si bezskutecznie od lodowej piersi ciemizcy. Podajmy mu zatem chocia t odrobin ulgi, jeeli ju nic wicej nie ley w naszej mocy, ale podajmy j zaraz, nie przechodzc nad spraw w milczeniu" M- Równie Palóczy Pawe Nagy przemawiali w interesie Polaków ^i. Palóczy mówi, e Wgrzy nie powinni si oglda na to, czy Francja Anglja uczyni cokolwiek dla Polaków czy te nie; kweten

i

i

stja

polska

jak

wanie

dla tamtych

nie jest dla

Wgrów,

dla

pastw

których

tak wielkiej wagi,

sprawa przedmurza

przeciw Rosji pierwszorzdne posiada znaczenie.

Pawe Nagy rancje,

jakiemi

ze swojej

strony

powoywa si

na gwa-

zawarowana zostaa na kongresie wiede-

skim swoboda Królestwa Polskiego; gwarancji tych musz monarchowie dotrzyma. Król wgierski najbardziej jest w tem zainteresowany, by Polsce zapewniono niepodlego, Wgrzy wic na wszystkie powinni si zdoby ofiary, by doprowadzi do skutku realizacj traktatów wiedeskich. Najsilniej jednak z najwikszym zapaem wystpi do walki o zdeptane prawa Polaków niemiertelny autor „Paraenesis'a'\ Franciszek Kólcsey ^), pose komitatu Szatmari

Tame, Tame,

')

2)

str.

353.

str.

353.

Franciszek Kljlcsey (1790—1836) —jeden z najwybitniejszych najczystszych serc wród wgierskich przyjació Polski; pierwszorzdny poeta, gruntownie wyksztacony, o subtelnym smaku a nieustraszonej odwadze cywilnej pionier wgierskiej krytyki literackiej prócz tego dziaacz spoeczny polityczny, wród licznych dzie swoich, bd3)

umysów

i

i

i

cych chhib

zostawi jedno, zatytuowane „Paswego bratanka, sieroty, którego wychowywa, a który póniej, w r. 1849 ycie odda za ojczyzn. Kólcsey zawar w tem dziele wszystkie swoje filozoficzne gbokiej etycznej wartoci pogldy yciowe, wypowiedziane w formie wysoce artystycznej: „Paraenesis" do dzi dnia suy modziey wgierskiej za peen wzniosych ideaów drogowskaz, zarówno pikn form jak intensywnoci treci rozbudzajcy zapa do wszystkiego, co si wzbija nad poziomy, co staje w obronie krzywdy, a za haso swoje ma umiowanie prawdy. rnenesis'^.

literatury

Napisa on

wgierskiej, je dla

(Przyp. tómaczki).

—

—

25

20-go listopada 1833 r. w przemówieniu swem owiadczy, i nietylko dlatego popiera bdzie inicjadlamandat jego mu to nakazuje, lecz tyw w sprawie, skiego,

który

d.

e

tego take,

e

komitat

by jednym akcj w sprawie

Szatmarski

zainicjoway

które

szych,

i

najpierw-

z

powstania

polskiego.

e

Z alem stwierdza pose, obecnej

nie

jest

w

da

stanie

Polakom pomocy

„Dzisiaj nic innego nie posiadamy, prócz

nych,

z ,,

w

naród wgierski

chwili

zbrojnej:

sów

bagal-

bez

skutku

któremi zwracamy si do tronu.

Daremnie.

Woanie

nasze przebrzmiao

potne rce

powaliy naród, który razem z nami cae wieki susznie zwano przedmurzem chrzecijastwa, bez którego wieyce Wiednia leayby w gruzach, a paaców jego tak samo daremnie szukaby wdrowiec,, jak gmachów, wzniesionych przez króla Macieja w Budzinie. Oto jest naród, którego rozczonkowaniem zachanna Katarzyna wbia sztylet

1

w

serce Europy: rana,

przez

ni

zadana, jeli nie zostanie

uleczon, spowoduje ogóln mier".

Piknie rozwija dalej myl. ze nawet gdyby gin jaki w odlegych okolicach yjcy naród, take nie naleaoby pozostawa nieczuymi, có za dopiero, gdy chodzi o ssiedni naród polski.

„Czeme bylibymy, Przewietne Stany" — mówi da^^j — ^gdybymy obojtnie spogldali na upadek tych, którzy u krawdzi grobu ku nam zwracali spojrzenie zaufania zakoczyli swoje ycie cywilne wysaniem do nas pisma dzikczynnego których niedobitki, na obc ziemi zbiege, jeszcze i teraz do nas zwracaj si z prob o wspóczucie? Czeme bylibymy, gdyby ostateczne jki i

nadziei, którzy

i

wywoay w

oddwiku

gdyby sprawa tak bliska i z tylu wzgldów nas obchodzca nie skonia nas do wzniesienia bojowego hymnu? O tak, Przewietne Stany, promy monarch, aeby uczyni na poczozdeptanej wolnoci nie

nas

i

— ne

proby caego narodu

komitatom,

i

eby

—

26

czego

to,

odmówi pojedynczym

drog naprawienia

znalaz

niesprawiedli-

woci, dokonanej na Polakach. Królowi naley si panowanie nad ludem wolnym winien on poredniczy w sprawaci wolnoci narodów; wolnemu narodowi przystoi naley prosi króla o wolno dla innego narodu: gdy to uczynimy, wypenimy przed Bogiem ludmi ten obowizek, jaki sama natura tchna w piersi nasze, a któremu zadouczyni jest i

i

i

poytkiem

i

chwa"

^j.

W

mowie, wygoszonej ponownie w dn. 22 listopada, wzywa Kólcsey stany do wystpienia w sprawie polskiej. Pomimo tych natchnionych przemówie wniosek odrzucono, poniewa wikszo, stojca po stronie rzdu, nie chciaa narazi palatyna Józefa na nieprzyjemn sytuacj

wobec dworu rosyjskiego. Ale chocia wniosek

nie zosta przeprowadzony, poda-

cay przebieg walki dowiód, e ogólna opinja narodu przepeniona bya najgbszem wspóczuciem nia komitatów, oraz

dla

zwycionego narodu

polskiego

Micha Horydth, wybitny owych czasów,

tak opisuje

^).

historyk wgierski

objawy sympatji

Wgrów

wstania polskiego: „Szlachta wgierska, gdyby

uczucia swego,

byaby gotowa na

pomocy ssiadom,

sienia

Bya

z

i

bya moga

i

za

wiadek dla po-

popdem

wszelkie ofiary celem nie-

potajemnie czynia

te w tym

mow

cyniczn posa Andrassy'ego. godna odpowied na Pikny dowód tego wspóczucia sympatji skadao obywatelpónocnycli komitatów, gdzie dwory suyy jako sciironienie dla

')

to

'*)

stwo

—

i

i

Zempln wielu Zwaszcza w komitatach Saros rozbitków znalazo przytuek, pomimo przeladowania ze strony dworu wiedeskiego. Midzy innymi marszaek sejmu jolskiego, Ostrowski, przebywa jaki czas u lir. Franciszka Hallera w Sebes. \\ Pulszky. Moje ycie c/asy. Przed rewolucj, iudapeszt, 1880, str. 33. polskich

uchodców.

i

i

— kierunku, co tylko

y

okolicznoci.

-

27

moga w

takim zakresie, na jaki pozwala-

Liczne jednostki przekraday si przez pas

—

graniczny z najdroszym skarbem, jaki posiaday z yciem swojem; tacy ycie krew ofiarowywali na pomoc boliateri

skim bojownikom witej sprawy wolnoci. Z poród oficerów puków wgierskich wielu wystpowao ze suby, aby bro swoj odda na usugi ssiadów; wielu, nie uzyskawszy legalnego pozwolenia na opuszczenie swoich szeregów, wprost uciekao z pod wasnych sztandarów, aby si do Polaków przyczy. Przykad tych ostatnich naladowaa nawet gar wychowaców Wiedeskiej Akademji Wojskowej Teresianum. Utworzyli oni stowarzyszenie, majce na i

materjaów do prowadzenia wojny i dostawienie ich na miejsce. A nie byo to atwem zadaniem. Gabinet wiedeski, wierny przyjtej przez Europ celu zbieranie potrzebnych

zasadzie neutralnoci,

zaraz

ogosi swoj neutralno

z

chwil wybuchu powstania

chcc

i,

ustrzec granice swoje, aby

ruch nie przeszed do Galicji, na caej

linji

pasa granicznego

ustanowi wart, której uwadze uj byo mona tylko z wielkiem niebezpieczestwem nadzwyczajn zrcznoci, aby rzeczone materjay dostawia tam, gdzie byy potrzebne. Z pomidzy tych, którzy trudnili si takiem gromadzeniem dostawieniem materjaów pomocniczych, najwiksz dziaalno rozwija hr. Haller, tudzie jego pikna doi

i

i

bra

ona.

e

„Dobrze jednak rozumieli to wszyscy, pomoc, pynca z prywatnych tylko róde, oparta na jednostkowych sympatjach dobrych chciach, musi by nik maoznaczc, nie moe skutecznym impulsem w sprawie wolnoci Polaków przeciwko olbrzymiej potdze, z jak walczyli; e, chcc, aby osignli zwycistwo, da im trzeba pomoc i

e

i

suy

caego narodu.

yw dziaalno

To te

komitaty nasze

na sejmikach komitatowych.

troski egoistyczne, a

nia narodu,

liczne

majc

jedynie na uwadze

solidarno ludzkoci

i

rozwiny

Odrzuciwszy

spraw

istnie-

ludów, dawszy posuci

28

uczuciowemu tchnieniu ducha, wiele z tych komitatów wystosowao do tronu adresy, bagajce o pomoc dla ssiedniego narodu, cierpicego straszny ucisk, a tak bardzo godnego wspóczucia, który z takiem bohaterstwem broni si od obcegodne zaj miejsce obok go despotyzmu. Adresy te najpikniejszych, najbardziej zajmujcych aktów, na jakie si w nowszych czasach umiaa zdoby humanitarna, do wolnoci tsknica Europa" ^).

s

')

1864,

I,

Horvath M. 259.

Huszonót ev Magyarorszag torteneteból.

Genf,

Polacy a

Wgrzy w

W kocu czwartego

w pocztku pitego

lat

dziesitka

w

stosunkach polsko-wgierskich: Wgrzy zajbyli wielkiemi reformami spoecznemi, na widnokrgu za

nastaa cisza ci

i

roku 1848-ym.

politycznym Europy nie ukazywao si

mawia

na

korzy

Pomimo

to

nic,

coby

mogo

prze-

zbrojnego ruchu polskiego.

Polacy z

wyton uwag

ledzili wypadki,

rozgrywajce si w Europie, oczekujc rewolucji, która mogaby si przyczyni do odbudowania ich ojczyzny. Polsce z dokadnoci seismografu notowano najlejsze drgnicia spoeczne w Europie. Potny ruch spoeczny, zainicjowany w kraju klasycz-

W

nej rewolucji

wika Filipa niu

i

— Francji, wstrzsn sdziw Europ: tron

run, poczy si równie chwia

Berlinie.

Fale rewolucji zalay

poow

trony

w

Europy

i

Lud-

Wiedrozbi-

y si dopiero o nieruchome równiny Rosji. Bezwzgldna surowo cara Mikoaja I-go w zawizkach dawia wszelkie, najsabsze ttno,

Wie o

mogce mie

pozory

rewolucji lutowej

polskiem naksztat

prdu

de wolnociowych.

wstrzsna spoeczestwern

elektrycznego: Polacy

gorczkowo

pieszyli wszdzie tam, gdzie tylko wrzaa walka o

gdy

przeczuwali,

wolno,

e przyszo ich ojczyzny zaley od przy-

szoci ludów europejskich. Adam MicT^iewicz, poeta polski o pomiennym duchu, popieszy do Rzymu, aby kwestj polsk wyoy papieowi Piusowi IX-mu utworzy legjon polski, któryby móg suy za podstaw dla przyszego wojska polskiego. Ruszyli si równie Polacy z Wielkiego Ksistwa Poznaskiego (^20 marca), równoczenie za Krakóv/ (15 mari

i

—

—

30

peen temperamentu Lwów (15-go marca) porwany zostaje wichrem rewolucji. Pod wraeniem dni marcowych zarówno w Niemczech jak w Austrji na Wgrzech rozbrzmieway oywione owiadczenia w sprawie Polsl;

Falkowski,

str.

102.

— bora,

w

nimi

ksi

49

—

pewna ilo panów

ich otoczeniu

Woroniecki ^). Poselstwo ta spotkao si

polskich, a

midzy

Fakowskim Kwiatkowskim, wysacami modziey polskiej. Ci, widzc nowe poselstwo, chcieli si teraz wycofa, eby si nie sta powodem do jakiego

z

i

namow

Dzieszkowskiego zop^oczyli si ze wieo przybyymi. stali Gdy nowi wysacy dowiedzieli si o pobycie Bema jego pertraktacjach z Kossuthem, który zdanie Bema nadzwyczajnie ceni, wpadli w ogromne rozdranienie, zwaszcza Wysocki, a bardziej jeszcze Dzieszkowski, którego, oprócz konfliktu; ale

za

i

i

rónicy politycznych zapatrywa, dzielia

jaka osobista uraza

Bemem

jeszcze

-).

Wysocki wyznawa zasady paryskiej kratycznej,

z

demokonsekwencji czego nienawidzi Bema, jako

w

centralizacji

galicyjstojcego blisko kierunku ksicia Czartoryskiego Demokraci wogóle oskarali go o panslaskich magnatów. goni jedynie za wasjest ambitny wizm czynili zarzut, i

e

i

nym

i

interesem.

obwinia demokratów, e oni to r. 1846 bunt chopski w Galicji, tudzie wybuch tak smutnie zakoczonego powstania poznaskiego, przez co utracili dla ludu polskiego sympatj ludów Europy ^).

Bem ze wywoali w

swojej strony

Modzie

i

naleaa do partji demokratycznej Dzieszkowskiego: grupowaa si dokoa Wysockiego polska

i

uwaaa ju

góry za przyszego komendanta polskiego legjonu, drugiemu za przeznaczaa rol politycz-

pierwszego

n,

jako przedstawiciela polskiego przy wgierskim rzdzie*). Przeciwnie za u Kossutha i rzdu wgierskiego daleko

wikszy

.

den.

z

wpyw

posiada Bem

1)

Falkowski,

str.

106.

2)

Falkowski,

str.

108.

2)

A. Springer.

Leipzig, 1865. ^j

Falkowski,

Wgrzy

a Polacy.

II,

i

byo ju rozstrzygnit

Geschichte Oesterreichs str.

str.

seit

rzecz,

dem Wiener

659.

114.

4 ^

Frie-

—

50

—

i gówne dowództwo jemu bdzie

e

wiedziawszy si, polskiego, z

Bem, do-

powierzone.

Wysocki chce zosta wodzem legjonu

wiksz

jeszcze

zawzitoci.j walczy

prze-

ciwko utworzeniu tego legjonu. ma,

Rzd równie — czci pod wpywem argumentów Beczci za ze wzgldu na to, e pomoc Polaków gotowa

—

cign na kraj

waha si zorganizowa zemst Moskwy w kraju znaczniejsz formacj wojskow. Rzd wgierski wszake nie chcia zupenie uchyla si od przyjcia polskiej pomocy: to te Meszaros, minister honwedów, powiadomi Polaków, i przyjmuje propozycj

e

pozwala na pocztek tylko z dwóch kompanij uformowa bataljon zoon, nastpnie szwadron uanów i jedn baterj. Prócz mianowicie

pierivszego poselstwa lwowskiego,

—

tego

rzd wgierski pozwoli Polakom organizowa

drobniej-

w skad

wgier-

sze oddziay,

przeznaczone do wcielenia

skich bataljonów

^).

Postanowienie to rzdu wgierskiego w wysokim stopniu rozgoryczyo poselstwo polskie Wysocki ju myle zaFalkowski stara si powstrzyo zerwaniu z Wgrami. i

cz ma go

od tego

zumia

z

i

j go namawia,

Bemem, którego

aeby si osobicie porouwaano za moralnego autora

takiego rozstrzygnicia kwestji, albowiem

przykrem byoby dla Polaków, gdyby przeciwko Sowianom.

Wysocki zgodzi si na

ma posuchanie

—

dzo rad

i

byli

zmuszeni walczy

Falkowski wyjedna u Be-

dla nich.

Przyjdcie do mnie i

to,

— jego zdaniem —

— mówi Bem — bd wam bar-

roztrzniemy razem, co

jest za

i

przeciw

legji

polsko-wgierskiej^.

Wysocki nie jako centralizator, bo takim do czynienia mie nie chc, ale jako modszy do Niech przyjdzie

z

')

'ali(owski,

str.

i

115.

z

niszy

jako

starszego,

rkami

otwartemi

-

51

do jeneraa,

oficer

Polacy postanowili

pój

do niego

Naówczas zdolny

wszystkich.

a

przyjm go

^).

lecz

w

w

piciu,

podstpnego

imieniu

brzydkie-

i

go charakteru Dzieszkowski usposobi nieco chwiejnego Wysockiego przeciwko Bemowi poleci mu, aby przypomnia jeneraowi nieszczsny legjon portugalski; gdyby za Bem upiera si przeszkadza zorganizowaniu wgierskoi

polskiego legjonu, to

caej prasy o

wasne

eby mu

wyrzekn si go

jego korzyci,

podczas gdy

wgierska

i

zagrozi, i

i

dowiod,

naówczas

za

i

kiedy chodzio nie liczy krwi polskiej,

kiedy prawdopodobnem

teraz,

porednictwem

jest,

i

polsk spraw na wierzch wydobdzie,

ni walczy. Bem przyj ich

sprawa

— to nie

chce za

oznajmi, i nie jest bynajmniej nieprzepartym przeciwnikiem legjonu, nie chciaby tylko, aby go organizowa z samego pocztku wojny to Przedewszystkiem eby przy konz niejednej przyczyny. serdecznie

i

i

struowaniu wojska wgierskiego nie przyczynia si do jego rozczonkowania, a przez to do anarchji; powtóre, eby na Wgry dywersji moskiewprzedwczenie nie

cign

skiej,

i

wreszcie

— eby siebie samych nie wystawia na nie-

nawi

Sowian, których Polacy od tak dawna, przeciwnie, których dobrze byoby z Wgrastarali si sobie pozyska, mi pogodzi. Podug niego najlepiej byoby wystawi tylko jeden bataljon polski, a pozatem tylko drobne oddziay, rozi

proszone po innych dywizjach.

rastaby si niepostrzeenie skie wojsko 2).

Gdy sowa nareszcie Bem,

gjonu, to

i

te

i

w

W ten sposób bataljon rozlegjon, legjon za — w pol-

byy przyjte przez goci, rzek wszyscy pragn zorganizowania le-

niechtnie

skoro

on nic przeciwko temu nie bdzie mia, pod wa-

>)

Falkowski,

str.

116.

^)

Falkowski,

str.

118.

—

e organizacja

runkiem wszake,

e oficerowie

i

demokraci

i

-

52

ta

podoficerowie nie

bdzie cile wojskow

bd

obierani, jak tego

daj.

si wszyscy, oprócz Wysockiego, który milcza. Jeden wyrazi yczenie, aeby ciocia komendant legjonów zosta wybrany przez wszystkich. Nieche bdzie wybrany — odpar Bem — ale wycznie przez tych, którzy do legjonu maj nalee.

Na

to zgodzili

—

na to zgodzili si wszyscy

I

ju poegna

i

chcieli

—

Bema, gdy Wysocki nietaktem swoim wszystko zepsu. rzek do BePamitaj, panie Jenerale, o tej obietnicy inaczej bowiem wyrzekniemy si ciebie wszyscy ma uczynimy ci, panie Jenerale, odpowiedzialnym przed na-

—

—

i

caym wiatem za zniweczone nadzieje, jakie przywizywalimy do sprawy wgierskiej ^). — Tak! — wykrzykn Bem rozgniewany — protestowa, szkalowa, szarpa najzasuesze reputacje, to wasze rzemioso! Protestujcie wic szkalujcie! ja z wami ju nic rodem

i

i

mam

do czynienia, idcie precz! Wszyscy smutni powarzeni opucili mieszkanie Bema,, tylko Wysocki by dumny i zadowolony.

nie

i

Nazajutrz Wysocki

mow

mia

do

modziey

polskiej,

wymierzone byo przeciwko Bemowi. Nazywa Bema intrygantem, egoist, który dba tylko o wasjakoby naduy dobrych Oskara go o to, karjer. zaprzepaci plan legjonu zamiarów rzdu wgierskiego

mow,

której

ostrze

n

i

polsko-wgierskiego.

Mow

eby modzie opucia Wgry Wskutek tego wielu

z

e e

swoj zakoczy w

ten sens,,

-).

poród modziey

istotnie wróci-

do Galicji; lecz jeden sfanatyzowany mody czowiek, Ksawery Koodziejski, tak dalece da si porwa wraeniu, wykona zamach na jakie wywara mowa Wysockiego,

o

e

')

Falkowski,

str.

119.

•-:)

Falkowski,

str.

120.

— szczciem w szczk.

Bema,

Sd

53

—

nieudany,

bo

tylko

zrani

jeneraa

wojenny skaza Koodziejskiego na mier,

lecz

modzie polska rozwina tak agitacj w prasie ^) wród ogóu spoeczestwa, e wszystkie pisma rozbrzmiewa poi

i

czy

iyninami o niewinnoci skazanego, a Bema wystawiay jako niebezpiecznego zarówno dla Wgrów jak dla Polaków osobnika, który wci tylko intryguje chyba sam Bóg tylko wie, czego chce. Opinja ogóu bya tak przeciwko Bemowi podraniona, zdarzao si sysze okrzyki z poród publicznoci: „Precz i

e

Bemem! Niech yje Koodziejski!" ^) Pod naciskiem tej opinji rzd uwolni sprawc zamachu; sam Bem równie nie jego ukarania, uwaa bowiem czyn jego za nierozwany bezkrytyczny ^). z

da

i

Rzd

wgierski wobec tego rodzaju sytuacji porzuci

Bemowi gównego dowództwa, nawzajem te Bem sam prosi, aby nie oddawano swój pierwotny zamiar

pod jego

powierzenia

komend Polaków

^).

Rzd, chcc zaagodzi niezadowolonych rozgoryczonych Polaków, mianowa Wysockiego komendantem dwóch formujcych si kompanij polskich nadawszy mu szar i

i,

majora,

wysa

Bem

—

go do Aradu. jak

wiadomo

— otrzyma komendantur wojsk

siedmiogrodzkich.

Gdy Wysocki uda si do

Aradu,

rzd wgierski

powie-

rzy jeszcze podpukownikowi Tchórznickiemu, Rembowskie mu, Piotrowskiemu, Woronieckiemu Brzeziskiemu fori

Wydalj nawet pamflet zdrajc Bema", gdzie twierdzili,

przeciwko

')

e

l< e i

jest

agitatorem

panslawistycznym.

'liggetlensegi harcanak tortenete. 2)

Falkowski,

3)

Pulszky,

•*)

Tame.

str.

str.

122.

216.

1,

niemu.

p.

t.

„Zamach na

Bem dopuci si zdrady pod str.

454).

(R. Gelich.

Ostro-

Magyarorszag

—

—

54

mowanie mniejszych oddziaów

Wgry

i

wysa

je

na pónocne

i).

Wszystko to tal< zniecicio Fakowskiego, ,e postanowi z Wgier wyjecia w mniemaniu, Kossuti niecitnie odnosi si do myli stworzenia legjonu polskiego.

e

Gdy si jednak zjawi z wizyt poegnaln u Kossutha, ten wytómaczy mu, i w zasadzie nic nie ma przeciwko polskiemu legjonowi, tylko e poprostu przyj ostron praktyczn rad Bema. Dwie polskie kompanje nie cign na i

siebie interwencji

Rosji,

gdy tymczasem, gdyby ogoszono

organizowanie legjonu polskiego

Rosj uwaane

za casus

belli.

— mogoby to by przez Tak za — kiedy pierwsze

dwie kompanje, uformowane wywiczone, wysane zostan na front, natychmiast mona si bdzie potajemnie zaj formowaniem nastpnych. Instruktorem polskich kompanij bi

dowiadczony rozwany onierz, Buharyn, zdaleka trzymajcy si od wszelkich politycznych prdów. Póniej,

dzie

w

i

odpowiedniej chwili, wszystkie rozproszone oddziay pol-

skie

pocz

si

wojsko polskie

i

w

ten sposób

samo przez si powstanie

^).

W cigu rozmowy Kossuth

znów wróci do ulubionego spyta Fakowskiego, czy podjby si jecha

swego planu do Francji, eby dla wgierskiego wojska zwerbowa i

eby

jeneraa Dembiskiego Mierosawskiego pozyska dla sprawy wgierskiej. Pierw-

skich oficerów, i

pol-

a

zwaszcza,

Pamitniki Generaa Wysocl

bronic integralnoci terytorjów austrjackich, a przez nic zadosy zobowizaniom kongresu wiedeskiego

^)

Gelich.

-)

Horvath

3)

Tolstoy.

J

Paris. *)

III,

str.

353.

M. Magyarorszag

1849-ben.

1848 es grie.

Tame,

Genf, 1865, Relalion

to czy"^j.

III.

fiiggetlensegi str.

harcanak

lórtenete

5.

des operations de Tarmee russe en Hon-

Impr. Cosson, 1850.

Cette intervention se fondait sur deux motifs principaux. tous

deux egalement legitimes: le devoir qu'imposait a la Russie la demande de secours du cabinet autrichien, avec ieuel elle est unie par les engagements d'une ancienne alliance et le droit positit, que lui conferait la necessite de pourvoir a sa propre defense. fTolstoy,

formelle et instante

tame.

str.

En donc

falt

droit

que

tion.

183

.

pretant

le

concours

de ces armes

que remplir un devoir d*honneur lui

conferait incontestableir.ent

Ecarter les dangers

qui

le

menacaient

a

TAutriche.

envers un soin la

la

(allie)

Russie n'a et user

du

de sa propre conserva-

securite des ces frontieres,

—

—

88

e

Wanie

rosyjskiej to interwencji Tostoj wspomina, zawdzicza naleao przywrócenie prawa i susznoci w kraju, gdzie je tak gwatownie obrazi duch buntu (dans ce pays, ou l'esprit de revolte les avait si violemment outrage) ^) Chobymy nawet nie uwaali za zupenie szczere sów cara, które skierowa do feldmarszaka Paskiewicza, musimy je

wspomnie choby wadcy.

lenia tego

dlatego,

e charakteryzuj sposób my-

Pisze on mianowicie 23 kwietnia 1849

r.

do Paskiewicza, eby powiód wojsko na nowe pole chway, na wielkoduszn pomoc (na hobjk) cjiasy, Ha BejiEKO/iyni" HyiO IIOMOIUb)

2).

Z przyczynku tego widzimy, i car rosyjski ab ovo przekonany by, e pomoc jego bdzie konieczna do zgnie-

Pomoc t wszake Austrjacy bardzo dugo ocigali si przyj, dopiero wtedy zdecydowali si na ni, gdy zwyciski pochód wiosenny samemu „buntu" wgierskiego.

cenia

i

zacz zagraa^). Pomimo i wyej przytoczone powody byy cakiem

Wiedniowi

do zrozumienia

wystarczajce

nikaty jego stwierdzaj,

si,

i

e

interwencji

ju od

komu-

cara, a

wiosny 1848

r.

zbroi

czyha na odpowiedni moment, eby zgnie

tylko

re-

wolucj — to jednak niezaprzeczon jest rzecz, i kwestja polska take odgrywaa rol w formowaniu si jego postanowienia. Wedug mojego przekonania jednak bez wspói

fare rentrer maintenir les

la

Hoiigrie

du

Tintegrite

stipulations

de

')

Tolstoy.

Tame,

str. •')

ze

str.

ToMb

la

interet

garantissaient

dont se soit

tame,

str.

196V

178.

renepa/nj-OeJibflMapiiia.Tb nacKeBHm>, ero iiiecToft.

1848

—

1849.

C.-FleTepóypn,

66.

Jak dalece

nera hrabia Kaboga, wicza,

que

telle

voila le seiil

question inadgyare. (Tolstoy,

Knfl3b lUepóaTOBTi.

/Kn.iib n ;itHTc-ibHOCTb.

1899,

de Yienne, la

soiiverain Igitime et

Tobeissance de son

territoire autrichien,

traite

inspir sa politique, datis

2)

sous

zami

w

by

rzd austrjacki, dowodzi to, e jepolecenia rzdu pojecha by do Paskie-

przestraszony

który z

oczach

(cb cjicsaMM na r;ia3axTi)

aby pomoc zostaa wysana. (IUcp6aT0Hb,

str.

354).

baga

i

przypila,

—

-

89

udziau Polaków take niczeg:o nie byby zaniecia, aeby ..bunf* wgierski zdawi, jak to wykazuje duci jego manifestu, gdy dobrze wiedzia, e jeeliby si ten bunt powiód, Polacy nabraliby ochoty do krwi rozlewu, jak to byo to i

w

r.

1831-yni.

e kwestja polska dostarczaa Mikoajowi wielkici trosk kopotów, to rzecz pewna. Ju 13-go (25 go) marca, w przeddzie wydania swojej odezwy pisze on do Paskiewicza, e aczkolwiek wydarzenia wiedeskie na pozór uciciy, to jednak cisza ta nie wzbudza w nim zaufania, wie o powstai

e

niu krakowskiem, o paryskim legjonie polskim

i

ponadto,

e

i Lamarlne

dowiedzia si.

przyrzek Polakom wskrzeszeDa zna do Londynu, ani na wos nie odstpi praw swoich. ..Niesychan byrzecz"— pisze— oby „gdyby Austrja Prusy byy tak zuchwae gupie, eby proklamowa odbudowanie Polski: ale nie Polski..

Wie,

e

czeka go walka.

e

i

i

tem gorzej wyszyby na tern, poniewa Polska przeszaby naówczas do nas, nie do kogo innego" ^!. Kwestja polska nie daje mu spoczynku kosztuje go niejedn gorzk godzin. Z napron uwag ledzi wydai

rzenia

Europie, czy ruchy rewolucyjne nie

\^^

kand

sprawy

wziy

na wo-

D. 10-go czerwca (22-gol pisze do

polskiej.

e

wypadki w Pradze, na Wgrzech w Wiedniu wyranie wskazuj, Austrja gotowa si rozpa. Rozmaite mog by tego nastpstwa. Dla nas jest to rzecz pierwszorzdnej wagi, czy nie utworzy si w Galicji samodzielne królestwo pod nazw Polski, albo Sowiaszczyzny. -Gdyby tak miao by",- pisze „to bezwarunkowo zajmuj Galicj wcielam j do Rosji, jako prastare jej dziedzictwo, Paskiewicza,

i

e

—

i

gdy

prowincja

ta

moe by

nikogo innego tam

xy>Ke, TOB-b,

dopuszcz,

;iep3Ku n r.iynbi

n6o str.

Tor;ia

203).

no.ibiua

albo rosyjsk;

cokolwiekby si sta

„Hec.ibixaHO-.ib óbi.io, e>Keiiii-6h .ABCipin

')

Bo.ibHo

nie

tylko austrjack,

ii

npoBoar.iacmb BocKpeceHie

ripycciH rio.ibiiin:

óy^ieib nauia, a He j.ia Apyrnsi".

óbi.iii

;io-

hmtj >kc (IlJ.ep6a-

— miao"

90

—

Nie chce ani Czech, ani Moraw, ani

^).

adnego

nego terenu, gotów jest nawet poow Polski odda, licji nie ustpi nikomu, o ileby ta miaa przesta do Austrji ^).

W ranie:

ale

in-

Ga-

nalee

zaufanych koach take wypowiedzia si car wy,,

Gdyby

Galicja czynia próby oderwania si,

zaj-

bym j bezzwocznie w imieniu cesarza Ferdynanda, bez adnego egoistycznego planu objbym j w posiadanie, nie ogldajc si na haas, jakiby std powsta" ^). Car zatem lka si nawet myli o tem, aby Galicja moga si sta niezalen, poniewa byoby to niebezpiecznem ze wzgldu na Królestwo Polskie. Dlatego to Galicja bya dla niego noli me tangere. i

e

Po tem wszystkiem zrozumiaem si dla nas staje, kade denie, majce na celu wcignicie Galicji do jakichruchów wolnociowych, nad wszelki wyraz nerwowao cara utwierdzao go w zamiarze popieszania z dywersj ^). Pogoski o planie wtargnicia do Galicji zaczy chodzi po Austrji ju w styczniu. Wspominalimy ju, w licie, pisanym 13 go stycznia, Franciszek Smolka nie-

bd

i

e

E>Ke;iH óyACTTi laKt,

')

H iipHcocAHHK) óbiTb To;ibKO Kor;ia

ivy

aBCTpiHUKHWb

bo moóbi to hu

FoTOBb

'^j

to

str.

HenpcM'bHHo BCTyn.iio

óbi

CTa;ió.

name

bt>

ra.iHuiio

Kpafi cett Mo>KeT'b

(LIJ.ep6aT0B'b, str. 227).

OT/iaTb noJiOBHHy FIojibiiiH,

ho FajinuJM hhko-

riepecTaneT-b 6biTb' oóJiacTbio

AbctpIh.

227).

Tame, III, str. 343. Tu wspomnie jeszcze musimy, Gelich.

3) *)

e ksi

ciwnikiem wszelkiego przedwczesnego powstania

go od

H6o

pyccKHMi.; HHoro He Mory iionycTiiTb hh-

HJin

ne ycTynjiio, naKi, cKopo ona

(IUep6aT0B-b,

h

PoccJH ;ipeBHee en jiocToanie.

K-b

ile

przygotowanego

dla Polski nader

„Que

czytamy:

aosny

les

i

czciowego

koniec.

W

i

Czartoryski

powstania, które

licie,

by

prze-

uchroni Dembiskie-

pisanym

byoby miao

do Dembiskiego,

Polouais combattent sous les drapcaux des Madgyars,

royaume de Pologne reste reserv pour les derniers coups et ne cause pas sa ruin par des soulevements partiels et mai prepnrs, qui mais que

ciaue (Tostoj,

le

fois qu'ils str.

191)

ecliouent, próparent au pays des malheurs dplorables".

— pokoi si,

wszed do

W

s

i

Galicji, a nawet,

e jest

ju

niedaleko

tycie sainyci mniej wicej dniaci

Bukowinie

wywoa

i

by ju

o

Bem ju Lwowa

pogoski, jakoby

rozpuszczane

pisze car do Paskiewicza,

w

—

91

e Bem pi mil

\).

(5 17 stycznia;

niespodziewanie zjawi si

od Czerniowic, co gotowo

zamieszanie na granicy rosyjskiej h.

By

moe, i pogoski te spowodowane byy wojennemi czynami Bema w Siedmiogrodzie, które mogy nasun przypuszczenie, jakoby przez Bukowin do Galicji chcia wtargn, gdy plan ten powsta dopiero w kwietniu, jakemy to ju poprzednio zaznaczyli ^), ale take bardzo by moe, i w Austrji umylnie rozpuszczano t pogosk,

eby

odpowiednio uzasadni interwencj rosyjsk. Wspominalimy ju, Dembiski otrzyma rozkaz jednak nie zowtargnicia do Galicji d. 19-go kwietnia stao to wykonane. Naówczas interwencja Moskwy bya ju postanowiona, bo Paskiewicz ju 7-go il9-go) posa by carowi opracowane plany, wedug których wojska rosyjskie miay dwiema kolumnami wej na Wgry. Jedna kolumna pod wodz Riidigera miaa wkroczy dolin rzek Arvy Vagu ku Trencsenowi, druga przez Dukl, w kierunku

e

i

e

i

M

Dziennik Franciszka Smolki,

'^)

mepóaTOB-b,

str.

str.

188-190.

268.

Ludwigs Kossutlis an F. M. L. Bem. Pest. General List Kossutha do Bema 25 kwietnia 1849 r 1870, str. 45. Lieutenant Dembinsky bekommt aber die Weisung seine Operat ion gegen die VGn Dukla Yorgedrungcnen Feinde zu beschleunlgen und nach Oa3)

lizien

A. Makray.

Briefe

yorriickend Dukla zu nehmen.

nun eine hochwichtige Frage: Ob es nicht an der Zeit ware, von Bistritz aus ein respectables Detachement in die Bukowina Yorzuschieben und selbe jenseits der Grenze eine feste Stellung

Da

ergiebt sich

nehmen zu lassen?" ,,Wenn einmal entweder der Herr Generallieutenant, oder der General Lieutenant Dembinsky in Galizien sind, und die polnischen Legio-

nen dort gebildet werden

•'.

Tame,

str.

47.

—

—

92

Wgrom

(póniej

D. 13-go (25-go) kwietnia pisze na to car z

Moskwy,

Bartfy

i

zaj miaa

Eperjesu

bok

plan ten zosta nieco zmieniony)

tyy

i

^).

e wkrótce ju

nastpi pora czynu, poniewa w ,, buncie" wgierskim dostrzega si daje sprzysienie przeciwko wszystkiemu, co wite, a zwaszcza przeciwko Rosji, poniewa w buncie tym bior udzia odwieczni nasi wrogowie, Po„Austrja jest obeclacy (B'feHHHe Bparn namn, noJiHKH). nie — pisze on ze wszeci miar na ask mojej pomocy

—

wydana"

^).

eby

D. 30-go kwietnia Paskiewicz otrzymuje rozkaz, natychimiast, skoro tylko uzna za potrzebne, licji z

wkroczy do Ga-

4-tym korpusem ^). D. 3-go maja (21-go kwietnia), na podstawie raportu 3-im

i

i rzd

Sciwarzenberga, pisze Paskiewicz do cara: ,, Widz, austrjacki znajduje si w krytycznem pooeniu" *).

przestpiy granic Gaco 12-go maja zaraportowa Kossuthowi Dembiski.

D. 6-go maja wojska rosyjskie licji ^),

Kossuth natychimiast zwoa rad ministrów, którzy postanowili odstpi od zamiaru wdawania si w galicyjsk impregdy za stary jenera uparcie trwa przy tym zamia^),

z

rze

—

dali

i jednym z najwaniejszych rosyjskiej by plan powstania w Ga-

mu dymisj,

powodów interwencji licji. Pominiciem

czujc,

uprzedzi interwencj Rosjan ')

Szczerbatow,

str.

58.

'-*)

Szczerbatow,

str.

59-60.

)

gen

tion

^),

Bericlit iiber dic Kriegsoperationen

die ungarischcn Rebellen im 'j

Szczerbatow,

*;

D. Ir^nyi et

str.

Cli.

«)

Gelicli,

'')

Korn. 1851,

III,

str.

L.

18,

—

rischcn Revolution 1848/49.

Berlin,

1849.

Chassin. Parls,

1851,

2—6.

str.

i

n

Histoire politique de

1859.

Makray,

380.

Die Russen str.

J.

der russischen Truppen, ge-

62.

de Hongric 1847-1849.

Hamburg,

Dembiskiego cicieli co jednak okazao si ju

usuniciem

i

I,

str.

str.

65.

Ungarn und

die

W.

Alter.

Berlin,

la

Revolu-

461.

Ungarn

in

Deutschland.

Die auswilrtige PoliUk der unga-

1912,

str.

152.

—

—

93

gdy

oddziay rosyjskiego jeneraa Sasa ju 12 go maja stay we wsi Jabonce w komitacie Arva ^), 16-go zostaa tam stoczona pierwsza potyczka pod ^). Wspóudzia oddziaów polskich w wojnie wgierskiej

spónionem,

i

omn

List

')

jeneraa barona Sasa do Antoniego Divei