Warszawa 1944-1945 8311104808, 9788311104808 [PDF]

Zitiervorschau

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: 022 45 70 306, 022 652 27 01 fax 022 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected] www.ksiegarnia.beilona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki Redaktor merytoryczny: Grażyna Szaraniec Korektor: Małgorzata Sabajtis

© Copyright by Piotr Rozwadowski, Warszawa 2006 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006

ISBN 83-11-10480-8

HISTORYCZNE BITWY PIOTR ROZWADOWSKI

WARSZAWA 1944-1945

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa

WSTĘP

Ziemie Polski stały się areną jednej z największych operacji strategicznych drugiej wojny światowej, trwającej od lata 1944 do wiosny 1945 roku. Niezwykle ważną jej częścią były działania związane z Warszawą i — ogólnie rzecz ujmując — warszawskim kierunkiem operacyjnym. W po­ wszechnej świadomości historycznej funkcjonują poszcze­ gólne bitwy, np. powstanie warszawskie, zmagania na Pradze i boje na przedpolach Warszawy, Studzianki, walki na przyczółkach warecko-magnuszewskim i baranowskim, itp. Tymczasem wydarzenia te, zwłaszcza w Warszawie i bezpośredniej bliskości miasta, należy traktować cało­ ściowo, jako splot wzajemnie na siebie oddziałujących wydarzeń militarnych i politycznych w układzie trójstron­ nym: Niemcy, ZSRR i Polska. Niekorzystny dla Polski rozwój wypadków spowodował zagładę stolicy, śmierć blisko 200 000 jej mieszkańców i exodus pozostałych warszawiaków. Po stronie Armii Czerwonej i wojsk Trzeciej Rzeszy straty wyniosły łącznie ponad 1 000 000 ludzi, a Wehrmacht dwukrotnie utracił Grupę Armii Środek. Dla Polaków znaczenie polityczne Warszawy, stolicy Polski, jest bezdyskusyjne. Naturalną konsekwencją było zatem umacnianie miasta i to zarówno przez Polaków, jak i zdobywców-okupantów. Najwyrazistszym potwierdzeniem tego stanu

rzeczy były wydarzenia wojny polsko-szwedzkiej, czyli „potopu”, walki o Warszawę w czasie powstania kościusz­ kowskiego i listopadowego, a także budowa i funkcjonowanie twierdzy Modlin (o napoleońskich korzeniach) oraz Cytadeli — twierdzy wzniesionej przez rosyjskich zaborców. Dodat­ kowo znaczenie militarne miasta podnosiło istnienie na jego terenie przepraw mostowych przez Wisłę. Pierwsze symptomy zmiany sytuacji w sferze militarnej można było dostrzec już w czasie pierwszej wojny światowej. O losach miasta — opuszczonego przez Rosjan i zajętego przez Niemców — zadecydował nie bezpośredni szturm, ale działania wielkich mas walczących wojsk, działających na północy i południu. Podobnie w czasie konfliktu polsko-rosyjskiego w 1920 roku tzw. bitwa warszawska była w rzeczywistości bitwą stoczoną na przedpolach miasta, a podstawowe znaczenie dla rozwoju sytuacji strategicznej miały operacje przeprowadzone na skrzydłach frontu1. W czasie wojny obronnej 1939 roku potwierdziły się obecne w ówczesnej sztuce wojennej tendencje do prowa­ dzenia wojny błyskawicznej. Niemiecki Blitzkrieg był możliwy dzięki rozwojowi techniki. Spadło znaczenie Wisły jako przeszkody wodnej, na której można organizować obronę. Warto przy tym pamiętać, że Niemcom nie udało się zdobyć Warszawy ani z marszu, ani w wyniku szturmów. Kapitulację wymusiła tragiczna sytuacja zaopatrzeniowa i sanitarna okrążonych i bombardowanych obrońców oraz ludności cywilnej. Walka o miasto, choć niezwykle zacięta, miała wymowę głównie moralną i nie przeszkodziła wro­ gowi w osiągnięciu celów strategicznych. Wszystko to miało niewątpliwie wpływ na poglądy kierownictwa polskiego państwa podziemnego i rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie oraz ich przygoto­ wania do oswobodzenia kraju. 1

Rzeczywisty obraz wojny 1920 roku i jej przebiegu nakreślił prof. Lech Wyszczelski w pracach Bitwa na przedpolach Warszawy, Warszawa 1920 i Niemen 1920.

ROZDZIAŁ I FRONT ZBLIŻA SIĘ DO POLSKI

WARSZAWA W PLANACH OPERACYJNYCH SOWIETÓW I NIEMCÓW LATEM 1944 ROKU

Na sytuację Polski, opanowanej od 1939 roku przez III Rzeszę i Związek Radziecki, zasadniczy wpływ miały właśnie stosunki między okupantami. Wojna niemiecko-sowiecka, rozpoczęta w 1941 roku, sprawiła, że ZSRR stał się „sojusznikiem naszych sojuszników”1. Po roku 1943 roku układ polityczny z Sowietami był szczególnie skom­ plikowany i niekorzystny dla legalnych władz Rzeczypo­ spolitej Polskiej, zwłaszcza po wydarzeniach w Katyniu i utworzeniu przez siły wasalne wobec Stalina wojska i organów władzy. Już wtedy wszystko wskazywało na to, że Armia Czerwona przepędzi hitlerowców znad Wisły. Niemieckie klęski: pod Stalingradem na przełomie 1942 i 1943 roku oraz pod Kurskiem w lipcu 1943 roku zapoczątkowały strategiczną katastrofę Wehrmachtu na 1

Zob. K. K o m o r o w s k i , Armia Krajowa — Siły Zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego i M. N e y-K r w a w i c z, Koncepcje powstania powszechnego na ziemiach polskich [w:] Operacja „Burza” i Powstanie Warszawskie 1944, red. nauk. K. Komorowski» Warszawa 2004.

Froncie Wschodnim. Wiosną 1944 roku Niemcy dys­ ponowali na Froncie Wschodnim siłami 179 dywizji i 5 bry­ gad, wspieranych przez 49 dywizji i 18 brygad satelickich; łącznie dawało to 4 000 000 ludzi, ok. 50 000 dział i moździerzy, ponad 5000 czołgów i dział pancernych i ok. 2800 samolotów. 10 czerwca 1944 roku wojska Frontu Leningardzkiego (dowódca: gen. L. Goworow) oraz Frontu Karelskiego (dowódca: gen. K. Miereckow) rozpoczęły na północnym skrzydle Frontu Wschodniego operację wyborsko-pitrozawodzką, której efektem było rozbicie sił niemiecko-fińskich i kapitulacja Finlandii (19 września 1944 roku). W wyniku działań, prowadzonych w końcu 1943 i w pier­ wszych czterech miesiącach 1944 roku, linia frontu na Ukrainie przebiegała ok. 200-300 km dalej na zachód niż w części środkowej i północnej frontu. Utworzył się w ten sposób tzw. balkon białoruski — zgrupowanie sił hitlerow­ skich blokujących najkrótszą drogę do Berlina, a jedno­ cześnie flankujących ruchy Armii Czerwonej na południu. STAWKA podjęła wobec tego decyzję o przygotowaniu operacji, której celem było rozbicie i zlikwidowanie sił niemieckich. Otrzymała ona kryptonim „Bagration”, a jej planowanie zakończono ostatecznie 23 maja. Po stronie niemieckiej w pasie operacji znalazły się następujące siły: Grupa Armii „Środek”2, w tym 3 APanc., 4A, 9 A, 2 A, 16 A 2

Grupa Armii „Środek” (Mitte) — związek operacyjno-strategiczny, utworzony 1 kwietnia 1941 r. w wyniku przemianowania i przeor­ ganizowania Grupy Armii „B’\ którego zadaniem było uderzenie na ZSRR na centralnym (moskiewskim) kierunku strategicznym. Na przełomie lat 1941/1942 poniosła klęskę w operacji moskiewskiej, następnie toczyła ciężkie walki w centralnych rejonach ZSRR. Klęska w bitwie pod Kurskiem w lipcu 1943 r. i ofensywa Armii Czerwonej zmusiły GA „Środek” do cofnięcia obrony na linię Dniepru. Jej wojska w składzie: 3 APanc., 2, 4, 9 A oraz 6 Flota Powietrzna zostały w czasie operacji białoruskiej odrzucone do Prus Wschodnich, na łinię Narwi i środkowej Wisły. Zgodnie z decyzją Adolfa Hitlera sprzed 24 lipca 1944 r., zadaniem GA „Środek” było utworzenie głęboko urzutowanego systemu obrony opartego na rubieży

z Grupy Armii „Północ” i 4 APanc. z Grupy Armii „Północna Ukraina”. Łącznie znalazło się tam 1 200 000 żołnierzy, 900 czołgów i dział pancernych, 9500 dział i moździerzy oraz 1350 samolotów. Przeciwko nim wy­ stąpiły: 1 Front Nadbałtycki (dowódca: gen. I. Bagramian), 1. (dowódca: gen. K. Rokossowski), 2. (dowódca: gen. G. Zacharów) i 3. (dowódca: gen. I. Czemiachowski) Fronty Białoruskie: 2 400 000 żołnierzy, 36 400 dział i moździerzy, 5200 czołgów i dział samobieżnych, 5300 samolotów (zgrupowanych w 1, 3, 4 i 16 Armii Lotniczej). Główne zadanie wykonywały skrzydłowe 1 i 3 Fronty Białoruskie, których zadaniem było przeprowadzenie uderzeń oskrzyd­ lających, a następnie zamknięcie kotła z Niemcami w oko­ licach Mińska. 1 Front Nadbałtycki uderzał w kierunku północno-zachodnim z zadaniem rozcięcia połączenia po­ między GA „Środek” i GA „Północ”. 23 czerwca rozpoczęła się operacja białoruska. W ciągu pierwszych 6 dni Armii Czerwonej udało się przełamać front o szerokości ok. 500 km. Sowieci wdarli się w głąb obrony nieprzyjaciela na ok. 120-150 km, okrążając, a następnie niszcząc w rejonie Witebska i Bobrujska 9 dywizji niemieckich. 3 lipca 1 i 3 Fronty Białoruskie zamknęły pierścień okrążenia w rejonie na wschód od Mińska, gdzie znalazło się ok. 100 tys. żołnierzy niemiec­ kich, głównie z 4 APanc. W wyniku strategicznej operacji Wisły. Warszawa stała się głównym węzłem komunikacyjnym, zapew­ niającym zwłaszcza swobodny ruch po liniach wewnętrznych i przeprawy. Siły niemieckie były w znacznym stopniu rozbite lub zdezorganizowane. Odpowiadająca za linię obrony od Warszawy do Puław 9 A była, po niemal całkowitej utracie wojsk, dyspozycyjnym dowództwem rezerwowym, któremu podporządkowywano garnizon i jednostki polowe. Realizując postawione zadania, GA „Środek” siłami 2 i 9 A od końca lipca do połowy września toczyła bitwę na wschodnich przedpolach Warszawy, a także walczyła o Pragę oraz o uniemożliwienie rozwinięcia przez przeciwnika uderzenia z przyczółków na południe od stolicy Polski. Od 1 sierpnia tłumiła powstanie w Warszawie.

„Bagration” Niemcy utracili 30 dywizji przeliczeniowych, czyli ok. pól miliona ludzi: zabitych, rannych, zaginionych i wziętych do niewoli. W ciągłej linii frontu powstała ok. ✓ 400-kilometrowa luka. Nad Grupą Armii „Środek”, która przyjęła te ciosy, zawisło widmo zagłady. Zaskoczenie było tym większe, że w założeniach niemieckiego rozpo­ znania ofensywa miała nastąpić na południu frontu. Prze­ rażające były również jej rozmach i tempo, porównywalne jedynie z rozmiarem sukcesów Wehrmachtu w pierwszych tygodniach wojny z ZSRR. Korzystając z tej dogodnej sytuacji, STAWKA uaktualniła zadania frontów. 1 Front Nadbałtycki miał nacierać na Swięciany-Kowno oraz — we współdziałaniu z jednostkami Frontu Białoruskiego — na Szawle (później Mitawę i do Zatoki Ryskiej). 1 Front Białoruski wyznaczono do kon­ tynuowania prawym skrzydłem marszu na Baranowicze, a lewym, od 18 lipca, natarcia na kierunku warszawskim. W tym czasie 2 Front Białoruski częścią swoich jednostek likwidował kocioł pod Mińskiem, podczas gdy jego główne siły nacierały na Białystok, a wojska 3 Frontu Białoruskiego ruszyły na Wilno i dalej, w kierunku Niemna. Na skrzydle północnym Frontu Wschodniego do działań zostały wprowa­ dzone 2 i 3 Fronty Nadbałtyckie. Siłami 1 Frontu Ukraiń­ skiego (dowódca: marsz. Iwan Koniew) z powodzeniem była realizowana operacja lwowsko-sandomierska (od 17 lipca do 29 sierpnia 1944 roku), której ostatecznym celem było rozbicie Grupy Armii „Północna Ukraina” (dowódca: gen. J. Harpe) i uchwycenie przyczółków za Wisłą, w oko­ licach Sandomierza. 25 lipca 1 Front Białoruski (2 APanc.) dotarł do Wisły pod Dęblinem, a jego 69 A przekroczyła Wisłę pod Kazimierzem Dolnym. Stalin, biorąc pod uwagę rozwój sytuacji, zwołał w dniach 27-28 lipca naradę, w wyniku której opracowana została dyrektywa nr 220-162. Nakazywała ona 1 Frontowi Ukraińskiemu, dowodzonemu przez marsz. Rokossowskiego, marsz na Warszawę i opano­

wanie — najpóźniej do 8 sierpnia — prawobrzeżnej części miasta. Lewe skrzydło Frontu (2 APanc. i 1 A Wojska Polskiego) miały zdobyć przyczółki na Wiśle (Dęblin, Solec) i maszerując na północ, zwijać obronę niemiecką na lewym brzegu rzeki, zbliżając się jednocześnie do Warszawy. Prawe skrzydło frontu miało wyjść nad Narew i oskrzydlić stolicę Polski od północy. Pod koniec lipca udało się Niemcom opanować sytuację dzięki „płytkim kontruderzeniom” i przerzuceniu wojsk z południa. Bitwa pancerna, która rozegrała się na przed­ polach Warszawy, chwilowo ustabilizowała front i uwikłała w walki 2 APanc. Nie powiodła się próba forsowania Wisły przez 1 AWP. Rokossowski nakazał przeprawić Wojsko Polskie 6 sierpnia na przyczółku magnuszewskim 8 Armii Gwardii3. 5 sierpnia 1944 roku, na rozkaz Stalina, ofensywa w kierunku Warszawy została wstrzymana. Nie zmienił on swojej decyzji, mimo nacisków ze strony Żukowa i Rokossowskiego do podjęcia operacji zaczepnej. Dopiero 3 września Stalin wyraził zgodę na działania ograniczające się do zajęcia Pragi4. Jakie zatem znaczenie dla Niemców miała wówczas stolica Polski? Bez wątpienia była ona ważnym strategicznie i operacyjnie węzłem komunikacyjnym. Siły Grupy Armii / „Środek”, mimo wzmocnienia, nadal znacznie ustępowały Armii Czerwonej. Realne szanse utrzymania linii Wisły dawało manewrowanie wojskami, zwłaszcza dywizjami pancernymi, po liniach wewnętrznych. Aby przerzucać wojsko na prawym brzegu i zapewnić mu zaopatrzenie, konieczne były mosty kolejowe i drogowe. Przed bombar­ dowaniem miasto zabezpieczały samoloty i działa przeciw­ lotnicze 6 Floty Powietrznej gen. Roberta Rittera von Greima. Natomiast dowodzący 9 Armią gen. von Vormann 3 4

J. K i r c h m a y e r , Powstanie Warszawskie 1944, Warszawa 1989. L. D z i k i e w i c z, Zbrodnia Stalina na Warszawie, Warszawa 1996.

na komendanta wojennego miasta wyznaczył gen. Guntera Robra, powierzając mu zadanie ustabilizowania sytuacji w Warszawie. Wybuch powstania w znacznym stopniu utrudnił sprawne zaopatrywanie i manewrowanie 9 Armii (IV KPanc. SS, XXXIX KPanc. i VIII KA), walczącej na linii od Kazimierza Dolnego do dolnego biegu Bugu. Rozkaz Hitlera, aby „miasta bronić w każdych warun­ kach”, miał również podłoże polityczne. Stolicą General­ nego Gubernatorstwa był co prawda Kraków, ale panowa­ nie nad Warszawą „podtrzymywało mit GG”. Wyzwole­ nie stolicy mogło stać się sygnałem do powszechnego zrywu Polaków. W niemieckich planach pojawiła się zatem szczególnie niebezpieczna dla miasta i jego miesz­ kańców koncepcja zamiany stolicy w twierdzę i — co warto dodać — to właściwie te plany, choć kontynuowa­ no je po październiku 1944 roku, poważnie pokrzyżowały powstanie. Warszawy należało zatem bronić, tym bardziej że „bunt” wywołał wściekłość Hitlera, wciąż wszechwładnego i szcze­ gólnie groźnego dla generałów i marszałków, pamiętających jaki los spotkał tych, którzy kilka dni wcześniej próbowali odsunąć szalonego flihrera od władzy. Również Himmler widział w powstaniu szansę na rozsadzenie jedności alian­ tów. „To błogosławieństwo, że Polacy robią coś takiego” — miał powiedzieć i podobno sugerował pozostawienie miasta w rękach AK, co mogło doprowadzić do poważnych implikacji politycznych. Przeważyły jednak względy woj­ skowe i ambicje Hitlera. Po co Sowieci mieli zdobywać Warszawę? Odpowiedź na to pytanie ma kapitalne znaczenie dla ustalenia, czy i w jakim stopniu Stalin winny jest zbrodni nieudzielenia pomocy niszczonemu miastu. Wszak opano­ wanie stolicy Polski przez Armię Czerwoną pozbawiłoby Niemców atutu, jakim było jej posiadanie. Tę grę można było jednak wygrać innymi kartami.

Bez wątpienia Armia Czerwona była wyczerpana ofen­ sywą, a ostatnie rezerwy wykorzystała w bitwie na przed­ polach Warszawy oraz w obronie utworzonych na lewym brzegu Wisły przyczółków. To właśnie one zdradzały, jakie były strategiczne plany Sowietów. Już bowiem wydarzenia września 1939 roku unaoczniły, że nacierające wojska mogą swobodnie rozwijać się i zwyciężać bez posiadania Warszawy, a Wisła nie jest przeszkodą nie do pokonania. Możliwości ówczesnych wojsk inżynieryjnych pozwalały Armii Czerwonej liczyć, iż posiadając przyczółki, po uzupełnieniu strat i zgromadzeniu zapasów „materiałów wojennych”, łatwo zepchną Niemców na zachód. ♦Zwoleńnikiem takiej koncepcji był m.in. marszałek Zuków, który miał osobiście powstrzymywać dowódców frontów przed zbyt szybkimi, w jego mniemaniu, postępami. Dodać też trzeba, że zdobycie miasta w drugiej połowie września 1944 roku nie stwarzało szansy na pobicie lub choćby związanie jakichś znaczących sił przeciwnika. Korpus von dem Bacha-Zelewskiego nie należał do elitarnych; tworzyły go raczej siły policyjne i drugorzutowe. Latem 1944 roku każda z trzech stron: polska KG Armii Krajowej, niemiecka OKH i sowiecka STAWKA, starała się przewidzieć, jaką rolę miała odegrać Warszawa w nad­ chodzących wydarzeniach na Froncie Wschodnim. Jednak i tak ich tempa i rozwój od końca czerwca tegoż roku zaskoczyły wszystkich. Zatem opanowanie Warszawy po­ prawiłoby co prawda strategiczne położenie Armii Czer­ wonej, głównie jednak przez to, że zdezorganizowałoby niemieckie zaplecze. Z wojskowego punktu widzenia krwa­ wa bitwa o stolicę Polski we wrześniu 1944 roku była więc nieopłacalna i trzeba przyznać, że przebieg ofensywy w styczniu 1945 roku potwierdził słuszność tej tezy. Do rozważenia pozostaje jednak kwestia polityczna: czy Stalin lub PKWN zyskiwali coś na zdobyciu Warszawy? Otóż wbrew powszechnie uznawanym opiniom, wydaje się, że

opanowanie miasta nie przyspieszyłoby jego marszu na zachód, co więcej, mogło wręcz opóźnić odtwarzanie gotowości bojowej wojsk. Z drugiej strony Armia Czerwona i Wojsko Polskie mogły wkroczyć do Warszawy, uwalniając ją od faszystowskiego najeźdźcy i to w chwili, gdy Niemcy unicestwiali miasto. Stalin zostałby uznany za wyzwoliciela i raczej nie należało się spodziewać powszechnego, antysowieckiego oporu. Mógł też w ten sposób umocnić swoją pozycję w oczach przywódców i opinii publicznej państw demokratycznych. Nie zanosiło się też na to, że w drugiej połowie września cywilne i wojskowe władze powstania powitają komunistów z pozycji zwycięzców i gospodarzy. Z ruchem oporu, wiernym rządowi w Londynie, NKWD poradziłoby sobie bez problemu; już lato 1944 roku dowiodło, na czym to „radzenie sobie” polegało: na przymusowym wcielaniu do WP podoficerów i szeregowych, aresztowaniach, a nierzadko i zabójstwach oficerów, represjach i prześladowa­ niach. W tej sytuacji mówienie o strachu Stalina przed polską opozycją w Warszawie jest dużą przesadą. Jako dyktator nie miał on wszak oporów moralnych przed sięganiem po „środki nadzwyczajne”, a przy tym dysponował wystarczającymi i sprawdzonymi w działaniu siłami, by dokonać takiej zbrodni. Likwidacja przywódców Polskiego Państwa Podziemnego nie byłaby zatem, niestety, niczym niezwykłym. Przed ludźmi PKWN-u pojawiałaby się natomiast szansa, by z „Polski lubelskiej” już po dwóch miesiącach przekształcić się w „Pol­ skę warszawską” i wykorzystywać ten fakt dla legitymizowania swojej władzy w kraju. Niezwykle ważnym dla historii powstania wydarzeniem był desant „berlingowców”, będący próbą udzielenia pomocy walczącemu miastu. Najpierw w nocy z 14 na 15 września zwiadowcy z 1 Dywizji Piechoty nawiązali łączność z AK-owcami. Następnej nocy rozpoczęło się forsowanie Wisły, głównie siłami I batalionu 9 pułku 3 Dywizji Piechoty — z podstawy wyjściowej na Saskiej Kępie w kierunku

ośrodka powstańców na Czemiakowie5. Dalsza przeprawa I i III batalionu miała miejsce w nocy z 16 na 17 września. Wtedy też na lewym brzegu Wisły (na Żoliborzu) znalazła się 4 kompania 6 pułku 2 DP oraz miała miejsce nieudana próba pokonania rzeki przez 7 kompanię 7 pułku piechoty6. Działania te nie przyniosły w efekcie poprawy położenia powstańców. Decyzję podjęcia tej nieudanej akcji przypisano dowództwu 1 Armii Wojska Polskiego, stały za nią jednak polityczne kręgi wasali Stalina, który, nie udzielając wsparcia temu desantowi, zdradził również ich. Warto jednak pod­ kreślić, że ten symboliczny udział żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego w powstaniu miał szczególny charakter, bo w ten sposób stało się ono bitwą, w której uczestniczyli zarówno Polacy walczący we wszystkich formacjach zbrojnego pod­ ziemia i Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie (lotnicy niosący pomoc Warszawie), jak i ci idący ze Wschodu. Z tej perspektywy, mimo ogromu ofiar i ciągle aktualnego sporu o sens powstania, winno być ono postrzegane jako wydarze­ nie, które naród łączy, a nie dzieli. Stalin nie zdecydował się pomóc powstańcom warszaw­ skim. Dziś trudno zgłębiać psychikę krwawego dyktatora, przejrzeć jego zamiary. Powszechna tajność sowieckich instytucji, „lojalność” sowieckich historyków, przedkładanie interesów politycznych nad prawdę powodują, że nie mamy pewności co do intencji i rzeczywistych planów Sowietów. Bez wątpienia jednak na stanowisko Stalina wpłynęła jego nienawiść do AK i powszechnie znana niechęć do Polaków. Tak czy inaczej, pozwolił on, by powstanie wykrwawiło się, a Niemcy wyburzyli miasto. „Zadzwoniłem do Stalina i przedstawiłem sytuację, prosząc go o zgodę na przerwanie działań zaczepnych na odcinku 1 Frontu Białoruskiego, ponieważ nie stwarzały one żadnych perspektyw, i wydanie rozkazu w sprawie 5 6

K i r c h m a y e r , op. cit., s. 424. Ibidem, s. 425.

przejścia wojsk prawego skrzydła 1 Frontu Białoruskiego i lewego skrzydła 2 Frontu Białoruskiego do obrony, aby pozwolić ludziom odpocząć i dokonać w tym czasie uzupełnień. Nazajutrz po południu stawiliśmy się z Rokossowskim w Kwaterze Głównej. Oprócz naczelnego dowódcy za­ staliśmy tam Antonowa, Mołotowa i Malenkowa. Po przywitaniu się Stalin powiedział: — No, meldujcie! Rozwinąłem mapę i przystąpiłem do składania mel­ dunku (...)• » — Towarzyszu Zuków — przerwał mi Mołotow — pro­ ponujecie wstrzymać natarcie wtedy, kiedy rozbity nie­ przyjaciel nie jest w stanie powstrzymać naporu naszych wojsk. Czy wasza propozycja ma sens? — Nieprzyjaciel zdążył już zorganizować obronę i pod­ ciągnąć niezbędne odwody — zaoponowałem. — Teraz pomyślnie odpiera ataki naszych wojsk, my natomiast ponosimy niczym nie uzasadnione straty. — Czy podzielacie zdanie Żukowa? — zwrócił się Stalin do Rokossowskiego. — Uważam, że wojskom trzeba dać odpocząć i do­ prowadzić je do porządku po dłuższym okresie walk. — Sądzę, że nieprzyjaciel nie gorzej od nas wykorzysta przerwę w działaniach — odpowiedział naczelny dowódca. — A jeśli wesprzemy 47 Armię lotnictwem, wzmocnimy czołgami i artylerią, czy wtedy potrafi wyjść nad Wisłę między Modlinem a Warszawą? — Trudno na ten temat powiedzieć coś konkretnego, towarzyszu Stalin — odparł Rokossowski. — Nieprzyjaciel również może wzmocnić ten kierunek. — A wy jak myślicie? — zwrócił się do mnie. — Uważam, że to natarcie nie przyniesie nam nic prócz strat — powtórzyłem jeszcze raz. — Zresztą z operacyjnego punktu widzenia rejon na północ od Warszawy nie jest

szczególnie ważny. Warszawę trzeba zdobywać obchodząc ją od południowego zachodu, wykonując uderzenie w ogól­ nym kierunku Łódź-Poznań. W tej chwili front nie dysponuje niezbędnymi siłami, trzeba je dopiero ześrodkować. Jednocześnie należy gruntownie przygotować do wspólnych działań na kierunku berlińskim również sąsiednie fronty. (...) — Naradziliśmy się i postanowiliśmy wyrazić zgodę na przejście naszych wojsk do obrony — powiedział Stalin”7. „PRZEDŁUŻONA” OPERACJA BIAŁORUSKA, ZAGŁADA GRUPY ARMII „ŚRODEK”

Obaj dyktatorzy — Stalin i Hitler — traktowali War­ szawę jak jeden z obiektów, o istotnym znaczeniu dla rozwoju sytuacji na froncie. Podejście ich było elastycz­ ne, ewoluowało w miarę, jak zmieniały się realia poli­ tyczne i wojskowe. Natomiast Polacy sprawę zdobycia miasta traktowali priorytetowo; zarówno ci związani z Londynem, jak i ci, którym bliska była Moskwa, wczesnym latem 1944 roku uważnie śledzili rozwój wypadków. Operacja „Bagration” była prawdziwym szokiem dla wszystkich stron tej wojny (również dla samych Sowietów). Poprzedziły ją staranne przygotowa­ nia logistyczne: gromadzono zapasy paliwa, amunicji i żywności. Ogromne znaczenie miały działania wojsk inżynieryjnych, które na odcinkach poszczególnych frontów wykonały od 350 do 500 km dróg i zbudowały elementy wielu przepraw, zarówno przez rzeki, jak i w rejonach przyszłych walk bagnach. Było to niezwykle istotne, zwłaszcza w pasie działania 1 Frontu Białoruskiego, gdzie układane warstwowo drewniane okrąglaki pozwoliły na przejście przez bagna czołgów, co kompletnie zaskoczyło 7

G. Ż u k ó w , Wspomnienia i refleksje, t, 2, Wydawnictwo MON, Warszawa 1976, s. 321-323.

Niemców8. Zgromadzone siły lotnicze i pancemo-motorowe (ponad 5000 samolotów oraz podobna liczba czołgów i dział pancernych) wskazywały, iż tym razem Blitzkrieg będzie miał kolor czerwony. Na zagładę GA „Środek” „pracował” również niemiecki sztab generalny, z Zeitzlerem jako szefem i gen. Heusingerem — szefem Oddziału Operacyjnego OKW, uparcie odrzucając wszelkie sugestie dotyczące możliwości uderzenia Sowietów gdzie indziej niż w kierunku Bałkanów. Nie bez znaczenia pozostawał fakt, iż „punkt ciężkości”9 tej wojny Hitler i jego generalicja lokowali na Froncie Zachod­ nim. Nawet pochodzące z rozpoznania lotniczego meldunki były lekceważone10. Hitler jeszcze w trzy dni po rozpoczęciu przez Sowietów ofensywy bardziej interesował się walkami we Francji. Z uporem przeciwstawiał się rozpaczliwym prośbom feldmarszałka Erwina Buscha, dowódcy GA „Śro­ dek”, i popierającego go szefa Sztabu Generalnego Zeitzlera o zgodę na wycofanie z Witebska, Orszy, Mochylewa i Bobrujska. Hitler jednak wojsk tych nie wycofał. 8 lipca skapitulowała 4 Armia. Dowodzący XII Korpusem gen. Vinzenz Müller nawoływał w swoim rozkazie do zakończenia bezsensownego przelewu krwi. Wkrótce dołą­ czyło do niego 14 innych generałów, którzy poparli Paulusa i Sedlica z Komitetu „Wolne Niemcy”, wzywając do zaprzestania oporu. Hitlera w tych trudnych dla niego dniach opuścił szef Sztabu Generalnego, Zeitzler, który wobec tragicznej sytuacji na froncie oraz uporu i arogancji Hitlera rozchorował się na serce, a jego funkcje, bez nominacji, przejął feldmarszałek von Kluge. Pogłębiło to nieufność Führern wobec oficerów, których oskarżał o defetyzm, kolaborację z wrogiem i zdradę. 8

Front idzie ku Polsce, Warszawa 1986, s. 44. 9 Schwerepunkt, czyli najistotniejszy militarnie i politycznie teatr wojny. Było to określenie zgodne z pruską, zwłaszcza clausewitzowską teorią wojny. 10 D. I r w i n g, Wojna Hitlera, Warszawa 2004, s. 579.

W czasie prób przeciwdziałania operacji białoruskiej po raz pierwszy dał o sobie znać na wschodzie poważny kryzys paliwowy. Ograniczony dostęp do źródeł ropy, głównie rumuńskiej, i niszczenie przez alianckie lotnictwo zapasów paliw i rafinerii skutkowały ograniczeniem ruchliwości wojsk. Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku szczególnie odczuła to Luftwaffe. Choć liczebnie aż czterokrotnie słabsza od czerwonego lotnictwa, mogła jednak, dysponując 1300 samolotami, pokusić się o tworzenie lokalnej przewagi i aktywne zwalczanie wojsk pancernych i zmotoryzowanych. Realnie jednak Niemcy, ze względu na niedostatek benzyny, mogli wystawić dziennie z sił 6 Floty Powietrznej ok. 40 myśliwców. Rozwój wydarzeń na froncie wskazywał wyraź­ nie, że Grupa Armii „Środek” została skazana na zagładę. Utrata przez hitierowców ok. 30 dywizji przeliczeniowych na kierunku działań, którego główna oś przebiegała przez centralną Polskę (Warszawę) ku Wschodnim Niemcom i Berlinowi, wytworzyło szczególną sytuację. Przed Sowietami stanęła niepowtarzalna szansa marszu na zachód i szybkiego zakończenia działań wojennych. Tylko pozornie było to proste. Na przeszkodzie stały dwa czynniki, których nie sposób było pominąć. Pierwszy z nich stanowiła sytuacja strategiczna na Froncie Wschodnim i — ogólnie — położenie stron latem 1944 roku. Często prezentowana wizja błyskawicznego pochodu na Berlin czy chociażby nad Odrę nie mogła być jednak przez Sowietów realizowana także dlatego, że jak na razie Trzecia Rzesza, chociaż ponosząca klęski, nie została pokonana. Jej siły zbrojne liczyły ok. 295 dywizji ogólnowojskowych, w tym 31 pancernych. W siłach zbrojnych służyło 4 380 000 ludzi, z tego 2 235 000 na Wschodzie. Lotnictwo liczyło ok. 4600 samolotów, a Kriegsmarine dysponowała, oprócz sił nawod­ nych, 244 okrętami podwodnymi11. Sojusznikami Niemiec 11

Encyklopedia drugiej wojny światowej, Warszawa 1975, s. 370-372.

pozostawały nadal Bułgaria, Rumunia i Węgry oraz Finlan­ dia. Na zachodzie Europy wciąż trwały walki o umocnienie i rozszerzenie przyczółków na półwyspie Cotentin12.1 choć wszystko wskazywało na sukces operacji, to walki z ok. 60 dywizjami przeciwnika zapowiadały się na długie i krwawe. We Włoszech alianci 4 czerwca 1944 roku zajęli Rzym, ale nie oznaczało to wcale końca działań wojennych w tym kraju. Hitlerowskie Niemcy pozostawały przeciwnikiem niebezpiecznym, pomimo licznych symptomów załamywa­ nia się ich potęgi. Ogromne straty, poniesione przez Niemcy w końcu czerwca i na początku lipca 1944 roku, oznaczały dla OKH trudności z utrzymaniem ciągłości frontu. Rozbiciu uległy 3 Armia Pancerna oraz 4 i 9 armie polo we (ogólno woj­ skowe)13. Wszelako sytuacja nie była sytuacją beznadziejną. Skrzydła Frontu Wschodniego z grupami armii: „Północ”, „Północna Ukraina” i „Południowa Ukraina” w skali strategicznej utrudniały czy wręcz blokowały marsz Armii Czerwonej. Plan, choć kuszący, dojścia do serca Trzeciej Rzeszy — Berlina lub przynajmniej do Odry, byłby strategicznym szaleństwem, ponieważ oznaczałoby to „we­ pchnięcie” masy wojsk sowieckich pomiędzy dwa skrzydła frontu, co mogło doprowadzić do okrążenia na skalę strategiczną. W tym czasie na postępy Armii Czerwonej negatywnie wpływało też wyczerpywanie się zapasów zgromadzonych z myślą o operacji „Bagration”. Jej cele zostały wprawdzie w pełni zrealizowane, ale koszt tego zwycięstwa był dość 12

12 czerwca 1944 r. 1 A wyprowadziła z półwyspu Cotentin uderzenie, w wyniku którego odcięła i zmusiła do kapitulacji cztery dywizje niemieckie. 13 W walkach podczas całej operacji „Bagration”, od 23 czerwca do 28 lipca, po stronie niemieckiej wzięło udział 97 dywizji i 13 brygad, z czego całkowitemu zniszczeniu uległo 17 dywizji i 3 brygady, a 50 dywizji poniosło straty wynoszące ponad 50 %, [za:] Wincenty I w a n o ­ w s k i , Operacje okrążające II wojny światowej, Warszawa 1973, s. 293.

duży. Oprócz strat w ludziach i sprzęcie zużyciu uległy ogromne ilości materiałów pędnych i amunicji. Okrążenie 4 Armii na wschód od Mińska stanowiło koniec pierwszego etapu „Bagration”. STAWKA musiała podjąć decyzję co do dalszych kroków, pamiętając, że skala i kierunki operacji były determinowane przez zaistniałą sytuację. Należało zatem mierzyć zamiary podług sił. Położenie to doskonale rozumiał czterdziestosiedmioletni marsz. Gieorgij Konstantynowicz Żuków. Miał on duże doświadczenie bojowe, które zdobył jako podoficer w czasie pierwszej wojny światowej. Później, w okresie wojny domowej, był dowódcą szwadronu. W 1937 roku dosłużył się rangi komkora — dowódcy korpusu. Udało mu się uniknąć aresztowania w czasie czystek w Armii Czerwonej, a jego kariera jako dowódcy nabrała tempa, gdy latem 1939 roku, będąc dowódcą 57 Korpusu (przemianowanego na Pierwszą Grupę Armii), pokonał w Mongolii Japoń­ czyków14. 1 lutego 1941 roku Żuków przejął obowiązki Szefa Sztabu Generalnego15, a od lipca 1941 roku pełnił funkcję albo dowódcy frontu, albo przedstawiciela STAWKI koordynującego działania frontów. W tej ostatniej z ról — zwierzchnika 1 i 2 Frontów Białoruskich16 — wystąpił w czasie operacji „Bagration” i następujących bezpośrednio po niej działaniach. Żuków oceniał „wyrwę” w niemieckiej obronie na 400 km szerokości i 500 km głębokości17 (szczególnie ta druga wielkość może dziś budzić zastrzeżenia). Jako główny cel działań wszystkich trzech frontów białoruskich wskazywał wyjście nad Wisłę w pasie ich działań, uchwycenie przy­ czółków na zachodnim brzegu, ale przede wszystkim 14

W. S p a h r , Generałowie Stalina, Warszawa 2001, s. 218-220. 15 W. S p a h r , Żuków, Warszawa 2003, s. 47. 16 Marszałek Wasilewskij koordynował działania 1 Frontu Bałtyckiego i 3 Frontu Białoruskiego. 17 Ż u k ó w , Wspomnienia..., op. cit., s. 303.

opanowanie lub przynajmniej odizolowanie Prus Wschod­ nich18. Plany te zostały jednak odrzucone. Ciężar walk spoczął na 1 Froncie Białoruskim i 1 Froncie Ukraińskim. Pierwszy z nich (dowódca: gen. armii K. Rokossowski, szef sztabu: gen. płk M. Malinin) główne zgrupowanie uderzeniowe utworzył na lewym skrzydle, w pierwszym rzucie 8 Armii gw., 48, 70 i 69 Armii grupa szybka — 2 APanc. (3, 8, 16 KPanc), 11 KPanc. gw., 2 i 7 KK gw. oraz w drugim rzucie 1 Armia Wojska Polskiego, wspierana przez 6 Armię Lotniczą. Ponadto w skład frontu wchodziły 3, 28, 47 61 Armia, 1 i 9 KPanc., grupa konno-zmechanizowana i 16 Armia Lotnicza. 1 Front Ukraiński (dowódca: marsz. I. Koniew) składał się z 6, 13, 18, 27, 38, 40, 60 i 3 Armii gw., 4 i 6 APanc., 3 APanc. gw., 4 KKaw. gw. i 2 Armii Lotniczej, co dawało 1 200 000 żołnierzy, blisko 14 000 dział i moździerzy kalibru powyżej 76 mm, 2200 czołgów i dział pancernych oraz 3000 samolotów, zgrupowanych w 80 dywizji, 10 korpusów pancernych i zmechanizowanych oraz 4 samo­ dzielne brygady pancerne i artylerii pancernej19. Te dwa potężne związki strategiczne odegrały zasadniczą rolę w walkach związanych ze stolicą Polski. Koordynato­ rem ich działań na tym etapie został Żuków, który urządził swoją kwaterę w okolicy Łucka. 13 lipca do kolejnego etapu ofensywy przystąpił 1 Front Ukraiński. Jego zadaniem było wykonanie uderzeń na dwóch głównych kierunkach: Lwowa i Rawy Ruskiej oraz uderzenia pomocniczego na Stanisławów. Szerokość odcinka uderzenia wynosiła ponad 100 km, a głębokość do 240 km. Działania na kierunku Rawy Ruskiej rozwijały się pomyślnie; sukcesy osiągnęły 3 Armia gw. i 13 Armia. 18

Pismo do Kwatery Głównej (Stawki) z 18 lipca 1944 r., [za:] Ż u k ó w , Wspomnienia..., op. cit., s. 304. 19 Ibidem, s. 302.

Gorzej było na kierunku lwowskim, gdzie Niemcy skutecz­ nie spowalniali ruch 60 i 38 Armii, wykonując przeciwuderzenie w okolicy Złoczewa. Dopiero wprowadzenie 16 lipca 3 APanc. gw., a 17 lipca 4 APanc. pozwoliło definitywnie rozstrzygnąć sytuację na korzyść Sowietów i doprowadziło do okrążenia w rejonie Brodów ośmiu dywizji nieprzyjaciela. 18 lipca z rejonu Kowla działania ofensywne rozpoczęło lewe skrzydło 1 Frontu Białoruskiego. Zadaniem tych związków operacyjnych było opanowanie do 31 lipca rubieży: Łosice-Międzyrzec Podlaski-Lublin. Uderzenie przełamało obronę niemiecką na Bugu; 21 lipca sforsowano rzekę, a dwa dni później został wyzwolony Lublin20. Następnego dnia czołowe oddziały 7 KKaw. gw. z 2 APanc. osiągnęły Wisłę w rejonie Dęblina. 28 lipca odcinek rzeki pomiędzy Dęblinem a Puławami zajęli żołnierze 1 Armii Wojska Polskiego. Rozpoczęto próbę forsowania Wisły. Polacy, mimo wielkich strat i zaciętej walki, nie odnieśli sukcesu. W rejonie Kazimie­ rza udało się to natomiast żołnierzom sowieckim z 69 Armii i z 8 Armii gw., którzy utworzyli przyczółek magnuszewski. Od 25 lipca trwały walki elementów grupy szybkiej frontu (11 KPanc. gw. i 2 KK gw.) o opanowanie Siedlec, a następnie przecięcie linii kolejowej i drogi ewakuacji Niemców do Warszawy. I chociaż miasto zostało utrzyma­ ne, nie powstrzymało to marszu wzdłuż Wisły, od rejonu Dęblina ku Garwolinowi, 8 KPanc. gw. i 3 KPanc. W nocy z 27 na 28 lipca niemiecka załoga Brześcia — Grupa Taktyczna „E” — podjęła próbę przebicia się na zachód, została jednak okrążona w rejonie Janowa Podlaskiego i, mimo pomocy udzielonej przez 102 DP i 5 DPanc. SS „Wiking”, w większości zniszczona. Według 20

Manifest Lipcowy, zwany „lubelskim”, ukazał się dwa dni wcześniej w Moskwie.

niemieckich informacji (rozbieżnych w kwestii czasu i za­ angażowanych jednostek), Sowieci utracili 107 czołgów, podczas gdy straty po stronie SS stanowiło tylko 6 wozów bojowych. GUDERIAN STABILIZUJE FRONT NA WIŚLE

Operacja „Bagration” zakończyła się oficjalnie 29 sierpnia 1944 roku, kiedy to STAWKA wydała rozkaz zaprzestania działań zaczepnych i przejścia do obrony na froncie od Jeglawy na północy do Józefowa nad Wisłą na południu. Już jednak ostatnie dni lipca wska­ zywały wyraźnie na krzepnięcie niemieckiego oporu w centralnej Polsce. Paradoksalnie bowiem nieudany zamach na Hitlera wzmocnił zarówno jego władzę, jak i pozycję Reichsfiihrera SS Heinricha Himmlera w fa­ szystowskim państwie. Wszechobecny terror oraz przykład generałów i oficerów, których, słusznie czy nie, uznano za zdrajców, silnie działały na niemieckie elity wojskowe i administracyjne. Raz jeszcze udało się, mimo całkowitej niemal klęski, odbudować machinę wojenną i utrzymać front. Do łask powrócił również jeden z najwybitniejszych dowódców tamtych czasów, gen. płk Heinz Guderian, który 21 lipca zastąpił na stanowisku dotychczasowego szefa Sztabu Generalnego, gen. Zeitzlera. Oto fragment wspomnień Guderiana zamieszczonych w książce Wspo­ mnienia żołnierza: „Objąłem więc po mym poprzedniku nie tylko zdezor­ ganizowany sztab, ale i walący się w gruzy front. Odwodów Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych nie miało. Jedyne natychmiast rozporządzalne siły stały w Rumunii, na tyłach Grupy Armii „Południowa Ukraina”. (...) zaproponowałem Hitlerowi wycofanie z Rumunii wszystkich dających się tam zwolnić dywizji i użycie ich do przywrócenia łączności między grupami armii „Środek” i „Północ”. (...) Podczas

gdy na lewym skrzydle naszego frontu dokonywały się te ważne przegrupowania i toczyły zacięte boje, a w rejonie na wschód od Warszawy feldmarszałek Model, osobiście biorąc udział w walkach, zatrzymał cofający się front Grupy Armii „Środek”, w Warszawie 1 sierpnia wybuchło, pod dowództwem generała Bora-Komorowskiego, po­ wstanie Polaków, które stworzyło bezpośrednio za naszym frontem ognisko wielu niezwykle groźnych dla nas niebez­ pieczeństw. Łączność z frontem 9 armii generała Vormana została przerwana. Nie można było wykluczyć rychłego dojścia do współdziałania między wojskami rosyjskimi i polskimi powstańcami. Wystąpiłem o włączenie War­ szawy do obszaru operacyjnego armii. Powodowani jednak ambicją generalny gubernator Frank i Reichsflihrer SS Himmler zdołali wymóc na Hitlerze, że Warszawa — chociaż położona tuż za frontem, a potem na samej linii frontu — nie została zaliczona do strefy działań bojowych wojsk lądowych, lecz nadal podlegała władzy generalnego gubernatora... Niemniej krążące w kwaterze głównej pogłos­ ki o zamiarze całkowitego zburzenia Warszawy, jak również w mojej obecności wybuch gniewu Hitlera, skłoniły mnie do tego, aby podczas jednego z kolejnych raportów wskazać na konieczność zachowania miasta, które przecież na jego własny rozkaz uznane zostało za twierdzę i wskutek tego musi udzielić schronienia wojskom niemieckim. Zachowa­ nie budynków było tym bardziej konieczne, że w owym czasie Wisła stanowiła już pierwszą linię frontu, który przebiegał więc przez samo miasto”. W momencie przejmowania dowodzenia najważniejsze było dla Guderiana zatrzymanie Sowietów i odtworzenie GA „Środek”. Do tego celu przerzucono ostatnie rezerwy lub ogołacano inne teatry działań wojennych. Niemcom udało się skierować na tę część Frontu Wschodniego dwadzieścia dziewięć dywizji piechoty, dziesięć dywizji pancernych, dwie zmotoryzowane, dwie lekkie, dwie

rezerwowe, połową dywizję lotniczą i dwadzieścia dwa samodzielne pułki21. Na początku ostatniej dekady lipca jedynym zdolnym do podjęcia aktywnej wałki związkiem operacyjnym Wehrmachtu była dowodzona przez gen. Waltera Weissa 2 Armia. Wchodzące w jej skład 4 DPanc., 5 DPanc. SS „Wiking”, 541 DGren. i 102 DP kontratakowały na północ od Brześcia, pod Czeremchą. Doprowadziło to do opisanych wydarzeń, związanych z obroną i ucieczką z Brześcia. Tylko nakazana przez Stalina zmiana planów Rokossowskiego, który zamierzał lewym skrzydłem 1 Frontu Białoruskiego, po rozbiciu 4 Armii Pancernej, wyjść na tyły 2 Armii, uratowała przed zagładą i tę część sił niemieckich. Priorytetem, z przyczyn polity­ cznych, było bowiem zdobywanie Lublina22. Wyraźnie jednak zaznaczyła się tu tendencja do prowadze­ nia przez — wydawać się mogło zupełnie pobitych — Niem­ ców, aktywnej obrony. Dodać trzeba, że był to w zaistniałej sytuacji jedyny sposób dający szansę na spowolnienie, a następnie zatrzymanie Armii Czerwonej. W ocenie OKW utrzymanie Warszawy z jej mostami kolejowymi i drogowy­ mi było istotnym czynnikiem wpływającym na powodzenie zamierzonej operacji. Obronę linii Wisły od Warszawy do Puław (ok. 120 km) powierzono 9 Armii. Dowodził nią 49-letni generał wojsk pancernych, Nicolaus von Vorman. W jego dotychczasowej karierze największym osiągnięciem było dowodzenie pancerną grupą bojową, odblokowującą niemiecki kocioł pod Korsuniem w lutym 1944 roku. Przez wielu badaczy historii II wojny światowej oceniany jest on negatywnie, jako osoba chwiejna i niezdecydowana. Inne opinie można spotkać w literaturze przedmiotu na temat szefa sztabu armii, gen. mjr. Helmuta Staedke, 21

W. I w a n o w s k i , Operacje okrążające II wojny światowej, War­ szawa 1973, s. 293. 22 N. B ą c z y k , Warszawa ¡944, Warszawa 2004, s. 15.

jednego z najzdolniejszych i najmłodszych (miał wówczas 36 lat) generałów Wehrmachtu. Bez względu na to jednak, który z oficerów kierował operacją powstrzymywania Sowietów, w zaistniałych warunkach była ona niezwykle trudna. 9 Armia składała się z dwóch osłabionych dywizji piechoty: 17 i 73 (w każdej z nich brakowało po jednym batalionie, które znalazły się w dyspozycji 2 Armii) i dwóch nowo sformowanych brygad grenadierów 1131 i 1132 oraz samodzielnych oddziałów i pododdziałów, w tym szkolnej brygady dział szturmowych. Położenie niewiele poprawiał fakt przeznaczenia artylerii przeciwlotniczej 6 Floty Po­ wietrznej do zwalczania celów naziemnych. Stacjonujące w Warszawie oddziały, w znacznej mierze o charakterze policyjnym, choć dość liczne, nie mogły mieć dużego znaczenia w walkach z liniowymi dywizjami Armii Czer­ wonej. Tworzyło je ok. 6000 żołnierzy wojsk lądowych, ponad 4000 SS-manów i policjantów oraz 6000 ludzi noszących mundury Luftwaffe (z lotnisk na Bielanach i Okęciu), a także 80 pułku 10 Brygady Artylerii Przeciw­ lotniczej. Zgodnie z rozkazem dowódcy GA „Środek”, feldmarszałka Waltera Modela, garnizon ten podporząd­ kowano 24 lipca gen. von Vormanowi. Dla realizacji zadań dowództwu armii podlegać miały trzy dowództwa korpusów IV KPanc. SS, VIII KA i XXXIX KPanc., z czterema dywizjami pancernymi (3 DPanc. SS „Totenkopf’, 5 DPanc. SS „Wiking”, Spadochronowo-Pancema Dywizja „Hermann Göring”, 19 DPanc.), trzema dywizjami piechoty (17 DP, 73 DP, 174 DPrez) i dwoma brygadami grenadierów (1131 i 1132)23. Ściągnięcie wojsk wymagało jednak czasu. Dowództwo XXXIX KPanc. stacjonowało na Litwie, a Spa­ dochronowo-Pancema dywizja „Hermann Göring” przyby­ wała z frontu włoskiego. Dywizje pancerne SS trzeba było „wyciągnąć” z odcinka 2 Armii w okolicach Siedlec. 23

T. S a w i c k i, Rozkaz: Zdławić powstanie, Warszawa 2001, s. 13.

Model swoje nieliczne wojska rozciągnął w kordon: na przedmościu praskim usytuowano „grupę von Saucken” — nazwana tak od nazwiska dowódcy XXXIX KPanc., przybyłego z Litwy. Początkowo grupa składała się 73 DP i 1131 BGren.; oczekiwano na przybycie 19 DPanc. korpusu i Spadochronowo-Pancemej Dywizji „Hermann Göring”. Drugi odcinek, od Wilanowa po Sieciechów (nieopodal Dęblina), obsadziła 1132 BGren. i 95 pp z 17 DP. Pozostałe oddziały i pododdziały na lewym skrzydle broniły Wisły24. Walory bojowe, jakie prezentowały niemieckie związki taktyczne, dalekie były od tych wymarzonych przez dowód­ ców. Na wszystkich szczeblach organizacyjnych wyraźnie odczuwało się brak sprzętu i ludzi. Dywizje piechoty liczyły często 20-30% stanu etatowego, tj. ok. 2000 żołnierzy, którzy byli słabo wyszkoleni i źle wyposażeni; brakowało zwłaszcza środków przeciwpancernych i ogólnie artylerii. Doraźnie wspomagano się więc pododdziałami przeciwlotniczymi. Na front trafiały jednostki rezerwowe. Na przykład 174 DPrez. wcześniej wypełniała zadania okupacyjne w Generalnym Gubernatorstwie, a teraz została bezpośrednio rzucona do walki. Faszystowscy generałowie sięgnęli po sprawdzoną w takich chwilach metodę. Do jednostek liniowych kierowali wszystkich zdolnych do noszenia broni. Ściągnięto volksdeutschów III grupy, na drogach wyłapywano maruderów i dezerterów. Podejrzanych o tchórzostwo wieszano dla przykła­ du, pozostałych wcielano do oddziałów bojowych. Tymczasem uciekający przed Armią Czerwoną, a często również własną żandarmerią połową Niemcy utwierdzali Polaków w przekona­ niu, że oto zbliża się czas wypędzenia hitlerowców i zamanifes­ towania własnych, narodowych ambicji. Uciekinierzy byli często „źródłem” zaopatrzenia pol­ skiego ruchu oporu w broń. Warto w tym miejscu wspo­ mnieć o historii makabrycznego przedmiotu, znajdującego i

24

W rejon walk przybyć miała 45 DGren.

się wśród pamiątek po zmarłym Romualdzie Sreniawie-Szypiowskim, twórcy archiwum uczestników Powstania Warszawskiego, żołnierzu batalionu „Miotła”. Około 20 lipca 1944 roku został on wysłany na południowy wschód od Warszawy, by na bocznych drogach, obok „traktu lubelskiego”, zdobyć uzbrojenie. Kilkuosobowy patrol AK przechwycił wóz konny, którym powoził, w cywilnym ubraniu, pijany podoficer SS z obozu koncen­ tracyjnego na Majdanku. Jego łup stanowiły ubrania pomordowanych więźniów, w tym wiele futer. Cenniejszą zdobyczą był dla partyzantów pistolet z zapasem amunicji. Rewidując Niemca znaleźli przedmiot, który początkowo wydał im się bez znaczenia: oprawiony w ramkę kawałek skóry (widziałem go osobiście dzięki Romualdowi Szypiowskiemu) ok. 20 na 25 centymetrów. Pod wpływem wypite­ go w czasie drogi alkoholu esesman opowiedział im historię, która jemu samemu wydawała się wielce zabawna, a przypieczętowała jego los. Otóż kilka miesięcy wcześniej wybrał on młodego, żydowskiego więźnia, któremu na plecach wytatuowano rodowy herb żony hitlerowca. Na­ stępnie on sam osobiście zastrzelił nieszczęśnika i z jego skóry wykonał „gustowny” prezent, który miał zamiar podarować żonie. Ubawiła go własna opowieść. Polaków nie bardzo. Tysiącletnia Rzesza Hitlera waliła się w gruzy, wielu jednak nadal wierzyło w nazistowskie brednie na temat rasy i w to, że zwycięstwo jest możliwe. Tej wiary nie brakowało nazistowskim generałom. Nadzieją von Vormana były nadciągające pod jego rozkazy dywizje pancerne. 19 DPanc., po wiosennych walkach na Ukrainie, została skierowana w celu uzupełnienia do Prus Wschodnich, a jej pułki: 19 artylerii i 73 grenadierów pancernych — do Holandii. Pozostałe trzy dywizje pancerne miały charakter elitarny: Pancerno-Spadochronowa „Hermann Göring”, oczko w głowie dowódcy Luftwaffe, choć od

kampanii tunezyjskiej ponosiła ciężkie straty, była regu­ larnie uzupełniana ludźmi i nowoczesnym sprzętem. Problemem było przerzucenie jej na Front Wschodni. Rozładunek 72 transportów miał się odbywać w Prusz­ kowie i Piastowie, a następnie, ulicami Warszawy, wojska te miały podążać na wschód25. Liczono również na efekt psychologiczny, jaki ten widok zrobi na mieszkańcach Warszawy: zarówno mających nadzieję Polaków jak i spanikowanych Niemcach. Najpoważniejszym atutem dowódcy 9 Armii miał być toczący boje w ramach 2 Armii IV KPanc. SS. Sformowano go w lipcu 1944 roku, na bazie formowanego od paździer­ nika 1943 roku we Francji VII KPanc. SS. Dowodził nim SS Obergruppenfiirer und General der Waffen SS und Polizei Alfred Wünnenberg (od 6 sierpnia dowodzenie przejął SS Gruppenführer und Generalleutnat der Waffen SS Herbert Gille). W skład związku operacyjnego weszły: 3 DPanc. SS „Totenkopf” (dowódca: SS Brigadeführer Becker), 5 DPanc. SS „Wiking” (dowódca: SS Gruppen­ führer Gille, a od 6 sierpnia SS Standartenführer Muhlenkamp) i węgierskiej 1 Dywizji Kawalerii. Pierwsza z wymienionych dywizji swój rodowód wywo­ dziła z jednostek, a później związków taktycznych złożo­ nych z członków załóg obozów koncentracyjnych. 5 DPanc. „Wiking” miała być, u swego zarania, emanacją „ducha germańskiego”. Powstała pod koniec 1940 roku z połączenia pułków SS: „Germania” („czyści ra­ sowo” Niemcy), „Nordland” (ochotnicy z Norwegii i Da­ nii), „Westland” (Belgowie i Holendrzy) oraz 5 pułku artylerii SS. Te związki taktyczne składały się z cieszących się złą sławą hitlerowskich fanatyków, którzy uznawani byli za świetnych żołnierzy, ale na sumieniu mieli mordy popełnione w całej Europie. 25

B ą c z y k, op. cit., s. 26.

Węgrzy w rachubach niemieckich odgrywali poślednią rolę. Byli za słabo uzbrojeni, by stawić skuteczny opór Sowietom i zbyt chętnie bratali się z Polakami, by efektyw­ nie zwalczać partyzantkę. Pancerne dywizje, wraz z działami szturmowymi pod­ oddziałów wspierających piechotę, liczyły etatowo ok. 650 czołgów i dział szturmowych (pancernych), w tym 280 czołgów średnich Pz. Kpfw IV i 268 Pz. Kpfw V Panther. Do tego dochodziły transportery opancerzone, działa samobieżne, a w pododdziałach rozpoznawczych — lżejsze czołgi i samo­ chody pancerne. Te omawiane cztery dywizje miały stany faktyczne zbliżone do etatowych. Ich główny potencjalny przeciwnik, 2 Armia Pancerna dysponowała, po stracie ok. 130 wozów bojowych, podobną siłą — 680 dział pancernych i czołgów. Dla Niemców oznaczało to szansę na lokalne powstrzymania przeciwnika. Mimo iż bitwa miała mieć charakter ograniczony i rozgrywać się na niewielkiej prze­ strzeni, to jej wynik mógł rzutować na sytuację strategiczną. Zarówno Guderian, jak i Model byli przekonani, że sowiecka machina wojenna już się wyczerpała. Główny impet spodzie­ wanej od wiosny ofensywy, zwłaszcza w jej ostatniej fazie, skupił się, według nich, na Grupie Armii „Środek”, a pozosta­ łe związki strategiczne były traktowane jako rezerwuar dywizji, przerzucanych na zagrożone odcinki. Odbudowa Grupy Armii „Środek” odbywała się zatem głównie kosztem jej południowego sąsiada, Grupy Armii „Północna Ukraina”, a w nieco mniejszym zakresie także kosztem Grupy Armii „Północ” i dyspozycji OKH. W pierwszej połowie lipca były to trzy dywizje pancerne i cztery dywizje piechoty z Ukrainy, jedna dywizja pancerna i trzy dywizje piechoty z Prus Wschodnich, a także dywizja pancerna z rezerw dowództwa wojsk lądowych. W następnych dwóch tygodniach przybyły kolejne związki taktyczne: pięć dywizji pancernych, dywizja grenadierów pancernych, brygada pancerną, piętnaście dywi­ zji i trzy brygady piechoty.

Tym razem w większości były to nowo sformowane (jak np. dziewięć dywizji i dwie brygady grenadierów ludowych) lub odtwarzane jednostki. Z Grupy Armii „Północna Ukraina” pochodziły 5 DPanc. SS, 103 BPanc. i 1 DP. Z Grupy Armii „Południowa Ukraina” — 3 DPanc. SS, DPanc. „Grossdeutchland” i 17 DP. Z Norwegii przysłano 196 DP, z Dowództwa Frontu Południowo-Wschodniego 73 DP, a z Włoch Spadochronowo-Pancerną Dywizję „Hermann Goring”26. Wzmacnianie 9 Armii było zatem fragmentem podjętej na ogromną skalę próby ratowania Frontu Wschodniego przy wykorzystaniu pozycji obronnej „Wisła — Prusy Wschodnie”, ciągnącej się od Suwałk, przez Augustów, Grajewo, Osowiec, Wiznę, wzdłuż Bugo-Narwi, przez wschodnie i południowo-wschodnie przedpola Warszawy, aż do środkowej Wisły w rejonie Dęblina i Puław. Niełatwą sytuację strategiczną komplikowało natarcie na Grupę Armii „Północ” w okresie 11-24 lipca wojsk Frontu Leningradzkiego oraz 2 i 3 Frontów Nadbałtyckich, a od 13 lipca także 1 Frontu Ukraińskiego i 1 Frontu Białoruskiego (od 18 lipca) na Grupę Armii „Północna Ukraina” i sąsiadujące z nią bezpośrednio elementy Grupy Armii „Środek”. Niemieckie siły na Ukrainie utraciły dziewięć dywizji, a odtwarzanie obrony odbywało się kosztem Grupy Armii „Południowa Ukraina” — (pięć dywizji) i rezerw OKH (cztery dywizje). Mimo to również tutaj Niemcy cofnęli się na linię Wisły i na przedgórze Karpat, a Sowieci, w ramach operacji lwowsko-sandomierskiej, zyskiwali obszar do zorganizowania i przyczółki do rozwinięcia dalszej ofen­ sywy. Na północy trwały wspomniane już walki o utrzy­ manie ciągłości linii obrony i utrzymanie ważnych demo­ graficznie i politycznie rejonów. Sukces strategicznych planów wymagał jednak operacyjnego zwycięstwa: utrzy/

26

T. S a w i c k i , Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim, czerwiec 1944-maj 1945, Warszawa 1987, s. 177-181.

mania Warszawy i niedopuszczenia do powstania przyczół­ ków sowieckich na lewym brzegu Wisły. 24 lipca feldmarszałek Model sprecyzował zadania 9 Armii: obrona pozycji na Wiśle od Puław do Bugu i ześrodkowanie grupy zaczepnej w rejonie na południowy wschód od Warszawy27. Dało to początek bitwie pancernej na przedpolach Warszawy, będącej końcowym elementem operacji brzeskowarszawskiej, W pasie natarcia przewaga sowiecka w broni pancernej była prawie ośmiokrotna, ale zmniejszała się niemal z godżiny na godzinę. Przyczyniało się do tego podciąganie jednostek niemieckich oraz wykrwawianie się Sowietów; widać było pierwsze symptomy załamywania się ich systemu logistycznego. W początkowej fazie bitwy generał von Vorman z konieczności przyjął wariant obronny. Dla ściągnięcia i uporządkowania dywizji pancernych, niezbęd­ nych do podjęcia aktywnego przeciwdziałania planom sowieckim potrzebował tygodnia. Dowódca Grupy Armii „Środek”, feldmarszałek Model, dostrzegał niebezpieczeń­ stwo związane z tym, że uderzające z rejonu Włodawy w kierunku północno-wschodnim na Międzyrzec Podlaski i Siedlce wojska sowieckie dotarły tam 24 lipca i zagroziły od południa wycofującej się 2A niemieckiej. Jednocześnie sowieckie 3 i 8 (gwardyjski) korpusy pancerne z 2 Armii Pancernej podjęły szybki marsz szosą lubelską i zbliżały się od południowego wschodu do Warszawy. Celem tego działania było opanowanie Pragi, zdobycie w tym rejonie przepraw przez Wisłę z jednoczesnym odcięciem dróg komunikacyjnych, biegnących z Warszawy na wschód, a tym samym uniemożliwienie odwrotu prawemu skrzydłu 2 Armii niemieckiej. Po nieudanej próbie sforsowania rzeki z marszu, 16 Korpus Pancerny w rejonie Dęblina oczekiwał 27

Ibidem, s. 25.

na wsparcie oddziałów piechoty i inżynieryjnych lub zluzowanie przez 1 Armię Wojska Polskiego. Mogło się tam pojawić kolejne zagrożenie dla spójności frontu, tym razem w postaci przyczółka na lewym brzegu Wisły i kontynuowania przez Armię Czerwoną działań na kierunku Dęblin-Kozienice-Radom. 27 lipca rozpoczęło się natarcie 2 Armii Pancernej w kierunku Pragi. Działający na lewym skrzydle 8 Korpus Pancerny Gwardii (193 wozy bojowe) i prawoskrzydłowy 3 Korpus Pancerny (154 wozy bojowe) złamały zacięty opór grupy bojowej Francka (część 73 DP i III batalion pułku czołgów Dywizji Pancemo-Spadochronowej „Her­ mann Göring”) na linii Wisła-Wilga-Garwolin-Latowicz, spychając jej cofające się oddziały w kierunku Warszawy. Grupa bojowa nie zdołała obsadzić przewidywanej rubieży obronnej, gdyż została uprzedzona przez sowieckich czoł­ gistów, którzy przebili się pomiędzy Wilgą a Garwolinem i zajęli leżący w kierunku na północny zachód Parysów. Von Vorman nakazał cofającym się wojskom aktywne działanie i utrzymywanie nieprzyjaciela jak najdalej na południowy wschód od Warszawy, ale przynajmniej 27 i 28 lipca polecenie to było niewykonalne. 1 pułk spadochronowy grenadierów pancernych, II batalion pułku czołgów i artyleria dywizji „Hermann Göring” koncen­ trowały się w okolicach Marek (czyli z północnej strony stolicy), podczas gdy 2 pułk spadochronowy grenadierów pancernych wciąż jeszcze był w drodze z Włoch. Pewną szansę stwarzało użycie przeciwko sowieckim czołgom samolotów 6 Floty Powietrznej. Szybki postęp wojsk lądowych i nienadążająca za rozwojem sytuacji logistyka „czerwonych” wojsk lotniczych spowodowały, że Luftwaffe na około dwa tygodnie uzyskała lokalne panowanie w powietrzu. W zwalczaniu czołgów efektywne były zwłasz­ cza samoloty szturmowe Ju 87D (Schlachgeschwader 1) i myśliwsko-bombowe Bf 109G (z Jagdgeschwader 51).

Operujące z warszawskiego węzła lotniskowego maszyny 1 Dywizji Lotniczej skupiały swój wysiłek na przeciw­ działaniu postępowi wojsk sowieckich w rejonie Siedlec (niemiecka 2 Armia) i — w nieco mniejszym stopniu — wspierały grupę bojową generała Francka. Efekty jednak były mizerne: ok. 350 lotów bojowych 28 lipca przeciwko sowieckiej 2 Armii Pancernej spowodowało wyeliminowa­ nie 13 czołgów (zniszczono 7, uszkodzono 6). Następnego dnia były to 2 czołgi i transporter opancerzony28. Biorąc pod uwagę nasycenie pola walki wozami bojowymi, nie były to efekty imponujące. Ówczesny korpus pancerny Armii Czerwonej etatowo składał się z 11 000 ludzi, 209 czołgów T-34, 49 dział pancernych, 152 dział i moździerzy, zorganizowanych w trzy brygady pancerne, brygady pie­ choty zmotoryzowanej, 2-3 pułków artylerii pancernej, pułku artylerii przeciwlotniczej i pułku moździerzy29. Brak sukcesów lotników Luftwaffe (w porównaniu np. do tych osiąganych w czasie bitwy pod Kurskiem) tłumaczyć należy słabym wyszkoleniem personelu latającego i dużym nasy­ ceniem wojsk sowieckich środkami OPL. Obok wspo­ mnianego już pułku artylerii przeciwlotniczej korpusu, w składzie armii pancernej występowały dwa samodzielne pułki artylerii przeciwlotniczej. 28 lipca 8 Korpus Pancerny Gwardii, kontynuując marsz na Warszawę, przełamał niemiecką obronę w rejonie miejscowości Kołbiel-Siennica, zaś prawoskrzydłowy 3 Kor­ pus Pancerny przeciął szosę Mińsk Mazowiecki-Kałuszyn w rejonie miejscowości Jędrzejów, osiągając rejon na a

28

S a w i c k i , Front Wschodni..., op. cit.y s . 2 9 . 29 Taka struktura wojsk pancernych obowiązywała do lutego 1944 roku. Potem została zmieniona, m.in. na szczeblu armii pancernej gdzie, zmniejszono liczbę czołgów z 654 do 620, a zwiększono liczbę dział pancernych do 189, utworzono brygady dział pancernych i czołgów ciężkich. Zmiany organizacyjne wprowadzano sukcesywnie do grudnia 1944 roku.

północ od Mińska. Następnego dnia 3 Korpus Pancerny podszedł w godzinach wieczornych pod miejscowość Zielonka (15 km od mostu Kierbedzia), gdzie napotkał silniejszy opór. Podczas tych walk wzięto do niewoli dowódcę niemieckiej 73 DP i jednocześnie dowódcę przyczółka praskiego, gen. por. dr Fritza Francka. 29 lipca do sił głównych 2 Armii Pancernej dołączył 16 Korpus Pancerny (ok. 190 wozów bojowych), który zajął pozycję wyjściową do natarcia na lewym skrzydle armii, na północ od Kołbieli. 16 Korpus Pancerny ruszył do natarcia, zajmując po drodze Otwock, Miedzeszyn i wieczorem osiągnął rejon Starej Miłosnej (13-15 km od mostu Poniatowskiego). 8 Korpus Pancerny Gwardii rozwinął natarcie na Okuniew, lecz został czasowo powstrzymany silnym ogniem artylerii i bombardowaniem lotniczym w rejonie miejscowości Malcanów i Poręby (12 km za czołowymi jednostkami 16 Korpusu Pancernego). 3 Korpus Pancerny nie zdołał opanować Zielonki, bronionej przez przeciwnika, ominął więc pozycje niemieckie i skierował się na północny wschód, zajmując do wieczora Wołomin, a następnie Radzymin. Miasto opanowała 103 Brygada Pancerna Armii Czerwonej, rozrywając styk pomiędzy 9 a 2 Armiami niemieckimi i przerywając linię komunikacyjną Warszawa-Białystok i Warszawa-Wyszków. Korpus czołowymi jednostkami wysunął się o 25-30 km na północ od pozostałych sił 2 Armii Pancernej, które atakowały przedmoście praskie. Zagrożenie, jakie natarcie 3 Korpusu Pancernego wytworzyło dla niemieckiego garnizonu w War­ szawie, dobrze oddaje zapis w dzienniku wojennym sztabu 9 Armii Wehrmachtu z 30 sierpnia 1944 roku: „Nieprzyjacielowi udało się w ciągu nocy przełamać na skrzydle nasze siły, stojące w rejonie Mińska, osiągnąć na kierunku północnym Wołomin i wyjść na odległość około 15 km na północny wschód od Warszawy. Praga, na której

północno-wschodnim skraju prawie zupełnie brak urządzeń obronnych, leży przed wrogiem niemal otwarta”30. 30 lipca, na skutek odejścia dywizji pancernej „Totenkopf”, Niemcy utracili Siedlce, zatrzymując jednak Sowietów w odległości ok. 10 km na zachód od miasta. Dzień później czerwonoarmiści 260 DStrz. z 47 Armii, wraz z czołgami 8 Korpusu Pancernego Gwardii i żoł­ nierzami 3 batalionu 22 pp AK, opanowali Mińsk Ma­ zowiecki. Hitlerowscy żołnierze z 73 DP zostali zmuszeni przez 16 Korpus Pancerny do wycofania się w rejon miejscowości Radość. Sytuacja pod Warszawą stała się w tych dniach przed­ miotem troski samego Adolfa Hitlera. 27 lipca na odprawie nakazał on utrzymanie miasta „wszelkimi możliwymi do uzyskania siłami i środkami”. Narada ta przyniosła również zintensyfikowanie, na rozkaz szefa Sztabu Ge­ neralnego H. Guderiana, prac fortyfikacyjnych na Froncie Wschodnim31. W ślad za decyzjami Hitlera, przekazanymi Modelowi i von Vormanowi, poszły decyzje personalne i organizacyj­ ne. Na stanowisko komendanta Warszawy delegowano gen. Stahela. Dowodzenie obroną przedmościa warszaw­ skiego przejął kierujący XXXIX Korpusem Pancernym gen. Saucken. Na rozkaz feldmarszałka Modela dywizje pancerne SS 3 i 5 z 2 Armii oraz 4 DPanc. rozpoczęły marsz, w kierunku przeciwnika, by zmierzyć się z nim na przedpolach Warszawy. Dowództwo 1 Frontu Białoruskiego, kierując uderzenie ku Wiśle, spowodowało, że wysunięty na północ 3 Korpus Pancerny z odsłoniętymi skrzydłami stał się dogodnym celem kontrataku. Niebezpieczeństwo zagrażało mu zwłaszcza ze 30

[Za:] W. M a t y s i a k , Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 1 Działania zbrojne [w:] Bitwa pancerna na przedpolach Pragi, Warszawa 2005, s. 74. 3 1 I r v i n g , Wojna..., op. cit., s. 600.

strony IV KPanc. SS, który kierował się na prawe skrzydło i tyły Sowietów. Zawiodło jednak rozpoznanie niemieckie, gdyż sowiecki korpus błędnie zidentyfikowano jako kawa­ leryjski. Zbierający siły XXXIX Korpus zagrażał obu walczącym w północno-wschodnim przedmościu Warszawy sowieckim związkom operacyjnym. 8 Korpus Pancerny odsłaniał swoje lewe skrzydło, zwłaszcza następnego dnia naciskające ku północnemu zachodowi. Generał von Vorman zdecydował się na podjęcie akcji zaczepnej mimo nieukończonej koncentracji dywizji pancernych. W skład grup bojowych XXXIX Korpusu weszła główna część Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring” — część pułku czołgów, pułk grena­ dierów, artyleria, w tym ppanc oraz druga grupa bojowa z 19 DPanc.32 i trzecia części 73 DP wraz z pododdzia­ łami (głównie pancerne i zmechanizowane pododdziały rozpoznawcze). Z rejonu Marek, miejsca koncentracji głównych sił pancemo-spadochronowych pupili Göringa, wyszło ude­ rzenie w kierunku Wołomina. Miasto obsadzone było przez 50 BPanc. z 3 KPanc. ACz, ale na zachód, na drodze do Marek, stanowiska obronne zajęła 51 BPanc. Czołgistów wspierali żołnierze 57 Brygady Zmechanizowanej. Atak przeciwko obsadzającym ten teren czerwonoarmistom nie przyniósł powodzenia. Od Wyszkowa w kierunku na Radzymin postępowała grupa bojowa z 19 DPanc. Nie nastąpiło jeszcze oczekiwane jednoczesne natarcie ze wschodu z kierunku Stanisławowa (wycofujących się na 32

W opracowaniach można spotkać informację, jakoby niektóre pododdziały 19 DPanc: kcz PzKpfw IV z 27 pułku pancernego, II batalion 74 pgren. panc., II dywizjon (haubic zmot.) wspierały w czasie walk 73 DP. Jest to jednak mało prawdopodobne. Jak podaje T. Sawicki w pracy Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim, dywizji tej towarzyszyła natomiast pancerna kompania rozpoznawcza i kilka transporterów opan­ cerzonych wraz z załogami z Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”.

zachód czołowych pododdziałów IV KPanc. SS). Przygo­ towania do niego były w toku, lecz zakłócały je walki na ziemi i aktywne sowieckie lotnictwo szturmowe. 3 KPanc., również atakowany z zachodu, od Marek w kierunku Wołomina przez grupę bojową z Dywizji Pancemo-Spadochronowej „Hermann Göring”, a z północnego-wschodu (od strony Wyszkowa) przez część przegrupowującej się 19 DPanc., przeszedł do obrony. Niemcy zostali co prawda powstrzymani, ale ich aktywna postawa bojowa spowolniła działanie. 31 sierpnia 8 KPanc. gw. podjął natarcie w kierun­ ku północno-zachodnim, na Okuniew, i zajął go, jednak próba kontynuowania ataku na Ossów i nawiązania stycz­ ności z wysuniętym na północ 3 KPanc. się nie powiodła. Na szczeblu operacyjnym zarysowywała się możliwość oskrzydlenia, a następnie okrążenia i zniszczenia przez 8 i 16 Korpusy niemieckich wojsk znajdujących się na prawym brzegu Wisły, w okolicach Falenicy. Ataki niemieckie powstrzymano. Na tym etapie bitwy atakujące w niepełnym składzie hitlerowskie związki tak­ tyczne nie mogły osiągnąć nic więcej. Nawet wymieniana tu 73 DP do działań zaczepnych przystępowała częścią sił, gdyż jeden z jej pułków został odrzucony za Wisłę, w okolicach Józefowa. Rankiem 31 lipca, nadal do przodu posuwały się sowieckie 16 i 8 KP gw. (wspomniano tu już o zajęciu Mińska Mazowieckiego i walkach z 73 DP). Tego jednak dnia inicjatywa przeszła w ręce niemieckie. Na bezpośrednich podejściach do Warszawy, po wschodniej stronie Wisły, ukształtował się zgodny z założeniami myśli Clausewitza „punkt ciężkości” operacji, mającej na celu powstrzymanie Armii Czerwonej w jej marszu na zachód. Przeciwko trzem skrwawionym, sowieckim korpusom pan­ cernym — o sile bojowej, odpowiadającej w przybliżeniu dywizji pancernej przeciwnika — hitlerowcy kierowali wciąż nowe pododdziały i związki taktyczne. Przybywały kolejne transporty z czołgami Dywizji Pancemo-Spadochronowej

„Hermann Góring” i choć pociągi wiozące ludzi i uzbroje­ nie, miały przybywać jeszcze przez kolejne cztery dni, to trzon jednostek bojowych był już w dyspozycji dowódcy 9 Armii. Do ataku szykowała się 3 DPanc. SS, a ponadto w rejon Wyszkowa nadciągała 4 Dywizja Pancerna. Wyszło również niemieckie przeciwuderzenie od strony Warszawy Kolejne natarcie z okolic Stanisławowa na Okuniew wy­ prowadziła 5 DPanc. SS „Wiking” (IV KPanc. SS); odcięło ono drogi zaopatrzenia sowieckiemu 3 KPanc. i zmusiło sowiecki 8 KPanc. gw. do obrony. O dynamicznie rozwijających się tego dnia niemieckich działaniach ofensywnych nie wiedziała strona polska. KG AK otrzymała natomiast informacje (komunikat OKW) o rozpoczęciu przez wojska sowieckie generalnego szturmu na Warszawę od południowego wschodu, zaś komunikat sowiecki informował o wzięciu do niewoli dowódcy nie­ mieckiej 73 DP broniącej Pragi. Na odprawie KG AK, 31 lipca po południu, płk Antoni Chruściel „Monter” powiadomił zebranych o przełamaniu obrony na przyczółku praskim i zajęciu przez sowieckie czołgi podwarszawskich miejscowości: Radości, Starej Miłosny, Okuniewa, Woło­ mina i Radzymina. Ta ostatnia wiadomość w dużej mierze wpłynęła na podjęcie decyzji o rozpoczęciu 1 sierpnia walk w Warszawie. Tymczasem właśnie 1 sierpnia sowiecka 2 APanc. przeszła do obrony, zaś 3 KPanc. do obrony okrężnej. Atakujący ze wschodu na Okuniew IV KPanc. SS, już z przybyłą 3 DPanc. „Totenkopf”, nawiązał kontakt z oddziałami niemieckimi na przyczółku praskim, rozcinając sowiecką 2 APanc. Tego samego dnia 8 Armia gw., podążająca wcześniej za 2 APanc., uchwyciła przyczółek pod Magnuszewem, ok. 60 km na południe od Warszawy i szybko go powiększała. 2 sierpnia Niemcy odbili Radzymin. Z kierunku Wy­ szkowa uderzała 19 DPanc. oraz pododdziały 4 DPanc. z XXXIX KPanc., które odrzuciły 3 KPanc. na południe,

rozwijając natarcie na Wołomin. Jednocześnie rósł nacisk na 8 KPanc. 3 sierpnia XXXIX KPanc. przystąpił do koncentrycznego natarcia i zepchnął sowiecki 3 KPanc. na południe od Wołomina. Równocześnie z kierunku Warszawy cofający się korpus atakowała Dywizja Pancemo-Spadochronowa „Hermann Göring”. Wieczorem 3 KPanc. był okrążony i tylko w tym dniu (według szacunków strony niemieckiej) utracił 76 czołgów, a tym samym praktycznie utracił zdolność bojową i wycofał się z Wołomina na Leśniakowiznę33. Od północy naciskała 4 DPanc., z zachodu 19 DPanc. i część dywizji, „Hermann Göring”, ze wschodu 3 DPanc. SS a 5 DPanc. SS atakowała sowiecki 8 KPanc. w okolicach na wschód od Okuniewa. Strona niemiecka planowała otoczenie i rozbicie 8 KPanc. gw., jednak 4 sierpnia IV Korpus SS był już mocno naciskany od południowego wschodu przez podchodzącą 47 A. Ta okoliczność oraz krytyczna sytuacja na przyczółku pod Magnuszewem sprawiły, że 19 DPanc., a za nią Dywizja Pancemo-Spadochronowa „Hermann Göring”, były od 4 sierpnia wycofywane, przez Warszawę, na południowy odcinek frontu 9A niemieckiej. Tym samym strona niemiec­ ka przeszła do obrony. Zaniechano planów kolejnego natarcia na Okuniew. Nowo przybyłe siły sowieckie pozwoliły ustabilizować sytuację. Meldunek gen. von Vormana z 4 sierpnia o znisz­ czeniu 3 KPanc. był wyraźnie przedwczesny. Sowieci, chociaż rozbici, mogli liczyć na pomoc innych związków taktycznych frontu. W ich przypadku utrata jednego korpusu pancernego, a nawet zdezorganizowanie całej armii było porażką bolesną, zwłaszcza prestiżowo, jednak nie wpły­ wało na sytuację strategiczną. 33

Dwa tygodnie później raport 2 Armii Pancernej mówił o utracie 36 czołgów, 6 armat 76 mm i 2 armat ppanc. kał. 57 mm. [za:] B ąc z y k, op. cit., s. 41.

Tymczasem uwagę Modela przykuwał przyczółek magnuszewski. Położony kilkadziesiąt kilometrów na południe od Warszawy, oznaczał wyraźne zagrożenie dla spójności niemieckiej obrony, zwłaszcza, że siły Armii Czerwonej rosły na nim w szybkim tempie. W momencie rozstrzyga­ jących walk na przedpolach Warszawy przerzucono na drugą stronę Wisły dziewięć dywizji piechoty, brygadę czołgów i dwa pułki dział pancernych (łącznie ok. 100 wozów bojowych). Zgodnie zatem z rozkazem dowódcy GA „Środek”, większość pododdziałów 19 DPanc. i dywizji „Hermann Göring” miała być skierowana na południe, przeciwko przyczółkowi sowieckiemu, podczas gdy zada­ niem pozostałych dywizji pancernych było powstrzymanie Armii Czerwonej przed zajęciem Pragi. Von Vornan opóźnił jednak realizację tego rozkazu, wykonując planowane wcześniej uderzenie siłami całej Grupy „Saucken” na 8 Korpus Pancerny. Nie przyniosło ono Niemcom powodzenia. W rzeczywistości należało bowiem walczyć nie tylko z 8 KPanc., ale i 3 KPanc. Natarcie, prowadzone wzdłuż brzegów rzeczki Długiej przez 19 DPanc., 4 DPanc. i dywizję „Hermann Göring”, pod Okuniewem załamało się w ogniu dwóch brygad pancernych gwardii — 60 i 58 oraz jednej, 28, zmechanizowanej. 3 KPanc. bronił się w rejonie Mostówki, Nowej Wsi, Wołominka, Leśniakowizny, wzgórza 125, a następnie wycofał się w rejon Ossowa. Próbująca zajść sowieckich czołgistów od wschodu (czyli od tyłu) 3 Dywizja Pancerna SS „Totenkopf5 została powstrzymana po boju pod wsią Michałów, na rubieży Międzyleś-Wólka Dąbrowiecka-Poświętne. 8 KPanc. utrzymywał rubież na północny zachód od Okuniewa (Małków-Zagórze-Michałów). Jej niepowo­ dzenie spowodowane było m.in. brakiem pomocy ze strony 5 Dywizji Pancernej SS „Wiking”, która zamiast atakować 8 KPanc. zmuszona była bronić się pod Stanisławowem przed 77 Korpusem Strzeleckim 47 Armii. I to był koniec

pierwszego etapu bitwy pancernej, rozegranej na przedpolach Warszawy. Pancerne dywizje SS („Totenkopf’ na skrzydle południowym, a „Wiking” na północnym) przeszły do obrony na linii Stanisławów — wzdłuż rzeki Liwiec — do wsi Zagroby. Pozostałe dywizje pancerne rozpoczęły przegrupo­ wanie zgodnie z rozkazem Modela34. Rejon Okuniewa przejęły 73 Dywizja Piechoty i 1131 Brygada Grenadierów, wspierane przez elementy 4 DPanc. (12 pułk grenadierów pancernych, I batalion 33 pułku grenadierów pancernych). Również Armia Czerwona przegrupowywała swe siły, przenosząc punkt ciężkości działań na przyczółek magnuszewski. Rozkazem marszałka Rokossowskiego, w ten właśnie rejon został przesunięty 16 KPanc. Podsumowanie tego etapu działań nie jest jednoznaczne. Armia Czerwona utraciła impet działań zaczepnych na przedpolach Pragi. Przy stosunkowo niewielkich stratach w sile żywej, w jednostkach pancernych 3, 8 i 16 KPanc. pozostało ok. 20-50% sprawnych wozów bojowych. Ozna­ czało to utratę 450-500 pojazdów pancernych, z czego 2/3 w walkach po 31 lipca35. Zużyto niemal wszystkie zapasy paliwa i amunicji. Choć 1 Front Białoruski, ze względu na plany STAWKI, traktowany był pod względem dostaw nieco „po macoszemu”, gotowość bojowa jednostek była szybko odtwarzana, poprzez intensywne dostawy materia­ łów wojennych i uzbrojenia oraz pośpieszny remont uszko­ dzonych wozów. Utrzymane zostały pozycje wyjściowe do uderzenia na prawobrzeżną Warszawę 3 i 8 Korpusów Pancernych. Dysponowały one, mimo strat, znaczną siłą bojową: 3 KPanc. miał 56 wozów bojowych, a 8 KPanc. — 126 czołgów i dział pancernych36. 34

S a w i c k i , Front Wschodni.., op. cits. 50-51. 35 Według danych niemieckich, straty zadane sowieckiej 2 APanc. od 27 lipca do 5 sierpnia wyniosły 222 wozy bojowe [za:] W. M a t y s i a k , op. cit. 36 S a w i c k i , Front Wschodni..., op. cit. s . 5 8 . y

Strona niemiecka odniosła pozorny sukces. Jeśli wierzyć meldunkom niemieckim, liczba ich zniszczonych pojazdów pancernych była pięciokrotnie niższa niż straty przeciwnika. Zażegnana została groźba dotarcia Sowietów do Warszawy i wyjścia ich oddziałów szybkich w rejonach dogodnych do przeprawy i połączenia się — jak zakładali to dowódcy Wehrmachtu — z walczącymi w stolicy Polski powstań­ cami. W rzeczywistości było to jednak zwycięstwo iście pyrrusowe. W kilkudniowym boju znacznemu zużyciu uległy dywizje pancerne, które mogły stanowić atut w skali nie tylko taktycznej, ale i operacyjnej, a nawet strategicznej. Doty­ czyło to zwłaszcza IV Korpusu Pancernego SS, którego obecność pod Siedlcami zagrażała prawemu skrzydłu 1 Frontu Białoruskiego. Rozwiązana została składająca się z pięciu dywizji pancernych Grupa „Saucken”, a siły tego potężnego, przynajmniej „na papierze”, związku operacyj­ nego uległy rozproszeniu. Zużyte korpusy 2 APanc. zostały zluzowane przez podchodzące jednostki 47 A. 8 sierpnia 2 APanc. miała na stanie 373 wozy bojowe, co stanowiło 46% stanu z 18 lipca. Największe straty poniósł 3 KPanc., któremu pozostało 25% stanów etatowych wozów pancernych. W podsumowaniu wyników bitwy należy zauważyć, że 5 sierpnia biorące w niej udział dywizje niemieckie miały na stanie 220 wozów bojowych. Szacunkowo można założyć, że w bitwie pod Warszawą utraciły bezpowrotnie ok. 50 wozów bojowych, znacznie więcej ich było jednak uszkodzonych. Łącznie liczba wyeliminowanych pojazdów pancernych mogła sięgnąć 150 sztuk, a w jednostkach liniowych pozostało średnio 22% stanów etatowych37. 37

19 DPanc. — 28 sztuk (14,5%), 4 DPanc. — 40 sztuk (21%), 5 DPanc. SS — 45 sztuk (22 %), DSpad.-Panc. „Hermann Góring” — 51 sztuk (26,5%), 3 DPanc SS — 56 (27%) [za:] S a w i c k i , Front Wschodni..., op. cit. , s . 5 9 .

ROZDZIAŁ II O WOLNOŚĆ STOLICY I POLSKI

WARSZAWA W PLANACH AKCJI „BURZA”. PRZYGOTOWANIA DO POWSTANIA

Idea powszechnego powstania przeciw okupantom towa­ rzyszyła polskiemu podziemiu niepodległościowemu od chwili jego utworzenia i była, obok działalności wywiadow­ czej i rozpoznawczej, jego głównym celem. O gotowości do takiej akcji meldował już w grudniu 1939 roku dowo­ dzący Służbą Zwycięstwu Polski gen. Karaszewicz-Tokarzewski. W KG ZWZ kontynuowano prace nad powstaniem powszechnym, których efektem było wydanie 6 września 1940 roku Wytycznych bojowych do wystąpienia zbrojnego i opanowania Kraju w obrąbie okupacji niemieckiej. Przygotowane i przekazane do Londynu na początku 1941 roku projekty, zostały poszerzone o „obronę przeciw Sowietom”, z założeniem, że dojdzie do wojny okupantów, w której powodzenie osiągnie Armia Czerwona i konieczna stanie się walka przeciw bolszewikom. Rozwój sytuacji międzynarodowej po napaści Trzeciej Rzeszy na ZSRR wymusił zmiany w koncepcjach stro­ ny polskiej. Nawiązanie stosunków pomiędzy rządami

Rzeczypospolitej Polskiej i Związku Radzieckiego spowo­ dowało, że ten ostatni, przynajmniej oficjalnie, nie mógł być traktowany jako przeciwnik. Aż do bitwy pod Stalin­ gradem rozważane były przez kierownictwo Armii Krajowej różne warianty rozwoju sytuacji wojennej: całkowita klęska ZSRR, zwycięstwo Sowietów, ich marsz na zachód przez terytorium Polski, wreszcie zwycięstwo aliantów zachodnich i ich ofensywa przez Bałkany lub Francję i Niemcy w kierunku ziem Rzeczypospolitej. Klęska Niemców pod Stalingradem na początku 1943 roku uświadomiła zarówno rządowi w Londynie, jak i KG AK, że najbardziej praw­ dopodobne jest wkroczenie do Polski sił Armii Czerwonej. Kolejna porażka Wehrmachtu pod Kurskiem potwierdziła te założenia. Jednocześnie w 1943 roku dla sił związanych z legalną władzą polską skomplikowała się sytuacja między­ narodowa. I tak napięte stosunki pomiędzy rządem RP i Sowietami zostały, po odkryciu w kwietniu grobów polskich oficerów w Katyniu, zerwane. Władze w Moskwie wyraźnie stawiały na uległe im środowiska lewicy komunis­ tycznej. 20 listopada 1943 roku komendant Armii Krajowej, gen. Komorowski „Bór”, wydał rozkaz do działań; akcja otrzymała kryptonim „Burza”. Poza dyskusją pozostawało określenie tzw. bazy powstania: miały ją stanowić tereny Polski centralnej. Na Kresach Wschodnich walka zbrojna miała być manifestacją praw Polaków do tych ziem. Do połowy 1944 roku nie zakładano opanowywania dużych miast jako metody zasadniczej, chociaż dopuszczano taką alternatywę. W lutym 1944 roku Armia Krajowa rozpoczęła inten­ sywne działania przeciwko wojskom i administracji nie­ mieckiej, wcielając w życie, głównie na Kresach Wschod­ nich i w Polsce centralnej, instrukcję wspólną rządu i Naczelnego Wodza z 27 października 1943 roku. Zakładała ona, w zależności od rozwoju sytuacji militarnej i politycz­ nej: powszechne powstanie zbrojne w centralnej Polsce lub

wzmożoną akcję sabotażowo-dywersyjną na tyłach wyco­ fujących się pod naporem przeciwnika Niemców. Zgodnie z planem, oddziały AK miały ujawniać się na zajmowanych przez Sowietów terenach w celu „dokumentowania swym wystąpieniem istnienia Rzeczypospolitej”1. „Burzę” zapoczątkowała w lutym 1944 roku wołyńska 27 DP AK, a później kolejne okręgi armii Polskiego Państwa Podziemnego2. Dobre początkowo stosunki z Sowietami uległy, z oczy­ wistych przyczyn politycznych, pogorszeniu. Akowców, z którymi jeszcze niedawno współdziałano na polu walki, rozbrajano i najczęściej zmuszano do wstąpienia w szeregi Wojska Polskiego, zależnego od Moskwy. Nagminne były aresztowania oficerów, a coraz częściej też dokonywano na nich mordów. Początki „Burzy” wskazywały jednak, że efekt propagan­ dowy uzyskać można tylko poprzez zdobywanie wielkich aglomeracji. W czerwcu KG AK postanowiła, że żołnierze polscy będą wspierać czerwonoarmistów w walkach o mias­ ta. Przykładem takiego działania stało się wyzwolenie Wilna, Lwowa i Lublina3. Nastąpiła zatem zmiana planów, 1

Element ten wprowadzono do planu 18 lutego 1944 roku, na wniosek komendanta głównego AK, Komorowskiego „Bora”, przegłosowując go na posiedzeniu Rządu. Mimo niechęci Naczelnego Wodza, gen. Sosnkowskiego, uznano, że taka manifestacja będzie miała istotne znaczenie dla pozycji politycznej Polaków w ewentualnych rozmowach politycznych, zwłaszcza dotyczących Kresów Wschodnich. 2 Akcja „Burza” trwała formalnie do 1 października 1944 roku, kiedy to gen. Komorowski, w rozkazie do okręgów Armii Krajowej, ograniczył ją do minimum i cały wysiłek AK skierował na ochronę ludności. 3 Zwłaszcza ostatnia z akcji była sygnałem, że okrutne praktyki wobec akowców Sowieci stosować będą nie tylko, jak sądzono początkowo, na Kresach Wschodnich, ale i w Polsce centralnej, poza linią Curzona. W trwającej od 23 do 25 lipca bitwie o Lublin uczestniczyli, obok żołnierzy 2 Armii Pancernej, również Polacy, głównie z 27 (wołyńskiej) i 30 (poleskiej) Dywizji Piechoty oraz z Okręgu Lubelskiego. Żołnierze AK, w ramach działań dywersyjnych, przeprowadzili blisko 150 różnych

z tym że stolicę Polski dopiero 20 lipca włączono do działań zbrojnych. Według wcześniejszych założeń, gros sił Warszawskiego Okręgu AK miała opuścić miasto i zaatakować wycofujących się Niemców. Taki rozwój wypadków komplikował sytuację w Warszawie. War­ szawski Okręg AK, dowodzony przez płk. Antoniego Chruściela „Montera”, oraz KG AK i podległe jej struk­ tury, np. Kedyw (Kierownictwo Dywersji), liczyły ok. 45 000 ludzi, z czego 30 000 przypadało na oddziały liniowe. Niestety, pokaźna cześć uzbrojenia została prze­ kazana do innych okręgów. Latem 1944 roku Komenda Główna Armii Krajowej wnikliwie analizowała położenie militarne Warszawy w kontekście wydarzeń na Froncie Wschodnim. Ich tempo i rozwój od końca czerwca tegoż roku zaskoczyły wszyst­ kich. 23 czerwca rozpoczęła się operacja białoruska, w wyniku której Niemcy utracili 30 dywizji, czyli ok. pół miliona ludzi: zabitych, rannych, zaginionych i wziętych do niewoli. Nad Grupą Armii „Środek”, która przyjęła te ciosy, zawisło widmo zagłady. Zaskoczenie było tym większe, że w założeniach niemieckiego rozpoznania ofen­ sywa miała nastąpić na południu frontu. Przerażające były również rozmach i tempo, które dawało się porównać jedynie z sukcesami Wehrmachtu w pierwszych tygodniach wojny z ZSRR. Pod koniec lipca sytuację udało się akcji dywersyjnych w Okręgu Lublin, zabijając ok. 1000 Niemców, 1200 biorąc do niewoli i zdobywając 7 czołgów, 31 samochodów, 24 działa i moździerze. W wyzwolonym Lublinie powołano Delegaturę Rządu. Władze cywilne ujawniły się również w powiatach. Oddziały polskie zostały jednak rozbrojone przez Sowietów: niektóre z nich zostały przez dowódców rozformowane, inne weszły w skład Wojska Polskiego. Okręgowego delegata Rządu RP, Władysława Cholewę, i komendanta Lubelskiego Okręgu AK, płk. Kazimierza Tumidajskiego, aresztowano i wywieziono do Moskwy. Zob.: Z. M a j k o w s k i , Okrąg Lublin [w:] Operacja „Burza” i Powstanie Warszawskie 1944, Warszawa 2004, s. 270-275.

opanować dzięki „płytkim kontruderzeniom” i przerzuceniu wojsk z południa. Bitwa pancerna, która rozegrała się na przedpolach Warszawy, chwilowo ustabilizowała front. Bez wątpienia dla Niemców stolica Polski była wówczas strategicznie i operacyjnie ważnym węzłem komunikacyj­ nym. Codziennie z dworców warszawskiego węzła kole­ jowego odprawiano ok. 180 pociągów. Siły Grupy Armii „Środek”, mimo wzmocnienia, nadal znacznie ustępowały Armii Czerwonej. Realne szanse na utrzymanie linii Wisły dawało manewrowanie wojskami, zwłaszcza dywiz­ jami pancernymi, po liniach wewnętrznych. Węzeł komu­ nikacyjny, z mostami i dworcami broniony był przed atakami z powietrza przez myśliwce i liczne działa przeciwlotnicze, ale nawet częściowe opanowanie miasta przez powstańców paraliżowało wszelki ruch i niweczyło plany przekształcenia go w twierdzę. Było również poli­ tycznym policzkiem dla kierownictwa Trzeciej Rzeszy, a w szczególności dla Hitlera. W tej sytuacji pomysły Himmlera, aby wykorzystać powstanie do poróżnienia sojuszników, były nierealne. Zapadła zatem decyzja o lik­ widacji powstania, mieszkańców i miasta. Sowieckie dowództwo poszukiwało strategicznych rozwiązań, pozwalających uzyskać jak najdogodniejsze położenie na północnym i środkowym odcinku Frontu Wschodniego. Następny etap walk przebiegać miał póź­ nym latem na południu. Armia Czerwona dążyła zatem do osiągnięcia linii Wisły i stworzenia przyczółków na jej lewym brzegu. Stanowić miały one podstawę przy­ szłych działań, a także absorbować duże siły Wehrmach­ tu, konieczne do ciągłego blokowania Sowietów. War­ szawa odgrywała w tych planach niewielką rolę. Szcze­ gólnie Żuków dążył do działań okrążających, starał się unikać czołowego szturmu miasta, położonego za szeroką przeszkodą wodną — Wisłą. Znaczenie polityczne War­ szawy było jednak ogromne. Doceniało go zwłaszcza

kierownictwo polskiego państwa podziemnego. Na nara­ dzie generałów Komorowskiego (komendanta głównego), Okulickiego (szefa operacji) i Pełczyńskiego (szefa sztabu) podjęto decyzję o przygotowaniu Warszawy do powstania. Zapadła ona podczas popołudniowej narady Komendy Głównej AK i Delegata Rządu na Kraj, która odbyła się 31 lipca 1944 roku na ulicy Pańskiej 67 w Warszawie. Proces decyzyjny trwał długo; poprzedziła go wymiana poglądów i stanowisk pomiędzy prezydentem Rzeczypo­ spolitej Polskiej, Rządem w Londynie, Naczelnym Wo­ dzem, Delegatem Rządu na Kraj i Komendą Główną Armii Krajowej. Podstawę rozważań, dotyczących roli Warszawy w pla­ nowanym powszechnym zrywie powstańczym, stanowiła instrukcja Rządu dla podziemia w kraju, będąca pod­ stawową wytyczną dla działań Armii Krajowej, z 27 paź­ dziernika 1943 roku, zakładająca, że albo nastąpi wybuch powstania powszechnego, a zachodni sprzymierzeńcy udzielą realnej i znaczącej pomocy, albo realizowana będzie akcja sabotażowo-dywersyjna „Burza” na tyłach wojsk niemieckich, wycofujących się pod naporem wojsk sowieckich. Pierwszym sygnałem, że realizowany będzie wariant „Burzy” było przekroczenie w styczniu 1944 roku przez wojska sowieckie przedwojennej granicy Polski. Tym­ czasem rozwój wypadków na innych teatrach działań wojennych wskazywał, że III Rzesza padnie, ale „wy­ zwolicielami” Polski będą Armia Czerwona i podporząd­ kowane jej siły zbrojne, utworzone przez promoskiewski Związek Patriotów Polskich. W lutym 1944 roku 27 DP AK rozpoczęła na Wołyniu realizację „Burzy”, która w miarę przesuwania się frontu na zachód obejmowała kolejne okręgi. Polskie kierownictwo wojskowe i polityczne dostrzegało jednak, że efekty propagan­

dowe i polityczne są niewielkie. W związku z tym w czerwcu KG AK zmieniła wytyczne do akcji „Burza” w kwestii dotyczącej zdobywania miast i zaleciła ich opanowywanie. Rezultatem tej zmiany był aktywny udział oddziałów AK w walkach o Wilno i Lwów. Warszawa nie była wówczas postrzegana jako miejsce walk. A warszawskie oddziały AK nadal obowiązywał rozkaz o wyjściu z miasta i zaatakowaniu wycofujących się niemieckich straży tylnych. 4 maja 1944 roku ukazał się rozkaz Komendanta Głów­ nego Armii Krajowej, dotyczący odtwarzania jednostek (związków taktycznych) Wojska Polskiego. Warszawski Okręg Armii Krajowej miał wystawić dwie dywizje pie­ choty, oznaczone jako „W” i „B”, oraz brygadę pancemo-motorową, natomiast Komenda Warszawskiego Obszaru AK — Mazowiecką Brygadę Kawalerii Zmotoryzowanej oraz 8, 9 i 26 DP4. Stosunek Sowietów do ujawniających się oddziałów AK był początkowo życzliwy (dochodziło do nawiązywania łączności i współpracy taktycznej na polu walki), jednak wkrótce po zakończeniu wspólnych walk z Niemcami polskie oddziały były rozbrajane, żołnierze przymusowo wcielani do 1 AWP bądź aresztowani i zsyłani w głąb Rosji. Opór był krwawo tłumiony. Polityczne fiasko „Burzy” sprawiło, że wyzwolenie Warszawy własnymi siłami zdawało się ostatnią deską ratunku przed sowiecką dominacją nad Polską. W tej sytuacji 3 lipca 1944 roku w Londynie miało miejsce spotkanie premiera Stanisława Mikołajczyka, 4

Ponadto zgodnie z tym rozkazem tworzono w poszczególnych okręgach nowe jednostki: lubelskim — 3 DP, pomorskim — 4 DP, łódzkim 10 i 25 DP, białostockim 18 i 29 DP oraz Zgrupowanie Kawalerii „Północ”, krakowskim — 6, 21, 22 i 24 DP, Krakowską Brygadę Kawalerii Zmotoryzowanej, lwowskim — 5 DP i Zgrupowanie Kawalerii „Południe”, wileńskim — 1 i 19 DP oraz Wileńską Brygadę Kawalerii. 27 DP powstała na Wołyniu ze scalenia oddziałów AK i BCH.

Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego i ministra Obrony Narodowej gen. Mariana Kukiela. Ten ostatni sugerował możliwość wybuchu powstania w Polsce na ograniczonym obszarze i przerzucenie tam władz zwierzchnich z Londynu. W ocenie Na­ czelnego Wodza było to niemożliwe; równie sceptycznie zapatrywał się on na możliwość udzielenia pomocy powstaniu. Dzień później premier Mikołajczyk przesłał do Delegata Rządu na Kraj, Stanisława Jankowskiego, i dowódcy (komendanta) AK, gen. Tadeusza Komorowskiego, depesze z zapytaniem o możliwość zorganizowania „częściowego powstania” w razie „rozsypki Niemców”. 7 lipca Naczelny Wódz przekazał Komendantowi Głów­ nemu AK instrukcję stanowiącą, że „powstanie zbrojne narodu nie byłoby usprawiedliwione”, gdyż nie miałoby „fizycznych cech powodzenia”, aczkolwiek należy uwzględ­ niać możliwość jego wybuchu, gdyby warunki uległy zasadniczej zmianie. Ponadto, w razie zaistnienia szansy choćby przejściowego opanowania Lwowa, Wilna lub „innego większego centrum (...), należy to uczynić i wy­ stąpić roli pełnoprawnego gospodarza”. Jak z tego widać, stanowisko gen. Sosnkowskiego było wyraźnie niechętne wybuchowi powstania w Warszawie, utracił on jednak realny wpływ na bieg wydarzeń, gdy 11 lipca, na za­ proszenie gen. Alexandra, wyjechał na blisko miesiąc do Włoch; do Londynu powrócił dopiero 6 sierpnia. Tymczasem 12 lipca nadeszła odpowiedź delegata rządu na depeszę Mikołajczyka z 4 lipca, w której Jankowski pisał, że powstanie jest niemożliwe, chyba że Niemcy całkowicie się załamią. Podkreślał w niej również znaczenie polityczne Warszawy. 14 lipca gen. Komorowski zwrócił uwagę Naczelnemu Wodzowi na groźbę przejęcia przez komunistów inicjatywy w sprawie wywołania w Polsce powstania. Wskazał na

gotowość społeczeństwa i konieczność aktywnego działania ze strony AK w celu storpedowania planów Moskwy. Depesza zawierała realistyczną ocenę sytuacji. Potęgę Niemców w tamtym momencie uważał „Bór” za wystar­ czającą, by stłumić powstanie, liczył jednak, że rychło nastąpi jego kres. Pięć dni później, 19 lipca, z Warszawy do Londynu przekazany został meldunek o represjach sowieckich wobec żołnierzy AK na Wileńszczyźnie i aresztowaniu sztabu Okręgu Wilno-Nowogród wraz z komendantem Okręgu AK Wilno, płk. „Wilkiem” (Krzyżanowskim), który już 12 lipca donosił o próbach likwidacji AK przez Sowietów5. 21 lipca odbyła się narada u Komendanta Głównego AK, gen. T. Komorowskiego, w której uczestniczyli gen. G. Pełczyński (szef sztabu) i gen. L. Okulicki (zastępca szefa sztabu ds. operacyjnych). Podjęto na niej decyzję, że Warszawę należy wyzwolić własnymi siłami, zaś wojska sowieckie, które wkroczą do stolicy, powinny zastać tam polskie władze, zarówno cywilne, jak i wojskowe. Człon­ kowie narady nie wiedzieli jeszcze o utworzeniu PKWN ani o planowanych rozmowach Mikołajczyka ze Stalinem, a na ich stanowisko miała niewątpliwy wpływ otrzymana w tym dniu depesza szefa sztabu generalnego do Naczelnego Wodza. Informowała ona, że alianci nie widzą możliwości uwzględnienia Armii Krajowej w swoich planach operacyj­ nych, a tym samym decyzję co do dalszych działań AK pozostawiają władzom polskim. Jeszcze tego samego dnia gen. „Bór” przedstawił sztabo­ wi Naczelnego Wodza ocenę sytuacji na Froncie Wschod­ nim: w związku z klęską Niemiec: „trzy armie frontu środkowego zostały rozbite”, prawdopodobne jest roz­ winięcie sowieckiej ofensywy, dojście Armii Czerwonej do Wisły i dalszy jej marsz na zachód. Biorąc pod uwagę 5

Armia Krajowa w dokumentach, t. 6, Uzupełnienia, s. 399.

próbę zamachu na Hitlera i możliwość całkowitego zała­ mania się Niemiec, dowódca AK poinformował o za­ rządzeniu „okresu czujności” w oczekiwaniu na ewentualny wybuch powstania dnia 25 lipca godz. 0.01. Na arenie politycznej pojawił się w tym czasie, powołany przez Stalina, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, o którym to fakcie nazajutrz, 22 lipca, poinformowało Radio Moskwa. PKWN w komunikacie tym traktowany był jako przeciwwaga dla legalnego Rządu w Londynie i jawił się jako posłuszne narzędzie, służące podporząd­ kowaniu Polski Sowietom. Tegoż samego dnia, 22 lipca, obserwowano paniczną ucieczkę administracji gubernatora L. Fischera i wycofy­ wanie wojsk niemieckich. W nastroju wiary w ostateczne załamanie się Niemców i wyraźnej obawy przed zdomi­ nowaniem Polski przez siły promoskiewskie, odbyła się odprawa ścisłego kierownictwa AK w składzie: gen. T. Komorowski „Bór”, gen. T. Pełczyński „Grzegorz”, gen. L. Okulicki „Kobra”, płk dypl. J. Szostak „Filip”, płk dypl. K. Iranek-Osmecki „Heller”, płk dypl. J. Rzepecki „Prezes”, płk dypl. K. Pluta-Czachowski „Kuczaba”, płk A. Sanojca „Kortum” i mjr J. Karasiówna „Bronka”. Gen. Komorowski poinformował zebra­ nych o decyzji rozpoczęcia walki o Warszawę przed wejściem Rosjan. Zdecydowano, że narady ścisłego Sztabu AK będą się odbywały codziennie, o 10.00 rano, w celu przeanalizowania aktualnej sytuacji. Następnie gen. T. Komorowski poinformował delegata rządu Stani­ sława. Jankowskiego, o decyzji podjęcia walki w stolicy, a ten ją zaaprobował6. Do sztabu Naczelnego Wodza wysłano kolejną depeszę, w której podtrzymywano po­ przednie oceny, zwracając uwagę na konieczność walki z Rosją i „odebranie Sowietom jak najwięcej tych 6

W. M a t y s i a k , Decyzja o wybuchu powstania, WIEPW, t. 1, Działania zbrojne, s. 124.

czynników polskich, które już są w ich dyspozycji”. Miało się to dokonać na drodze walki i reform społecznych7. 23 lub 24 lipca Komisja Główna Krajowej Rady Narodowej, po naradzie z dowódcą AK i Delegatem Rządu, zaaprobowała decyzję o opanowaniu stolicy przez AK. Ponadto ustalono, że zdobycie miasta powinno nastąpić co najmniej na 12 godzin przed wkroczeniem Armii Czerwonej. W związku z rozwojem wydarzeń prezydent W. Raczkiewicz i szef sztabu gen. Kopański wezwali gen. Sosnkowskiego do natychmiastowego powrotu z Włoch do Londynu. 25 lipca od godz. 0.01 zaczął obowiązywać „okres czujności”. Wydarzenia przebiegały niezwykle dynamicz­ nie, co przedstawił Włodzimierz Matysiak w Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego : „— 25 lipca — depesza dowódcy AK do Sztabu NW, zawierająca meldunek o gotowości do walki o Warszawę oraz prośbą o przybycie do kraju Brygady Spadochronowej i bombardowanie lotnisk niemieckich; — 25-27 lipca — powrót do Warszawy administracji niemieckiej, w tym gubernatora Fischera; opanowanie paniki przez Niemców. — 25 lipca — depesza NW do szefa sztabu NW: szczegółowe wytyczne dla dowódcy AK. Treść depeszy (wysłanej do Warszawy 28 lipca), mówiącej generalnie o zaprzestaniu masowego ujawniania się wobec sowieckiej przemocy, została wypaczona przez gen. Kopańskiego, który wykreślił z niej słowa mówiące o wycofywaniu oddziałów AK na zachód, a także ku granicy słowacko-węgierskiej, oraz wykreślił zdanie: «W obliczu szybkich postępów okupacji sowieckiej na terytorium kraju, trzeba 7

Depesza Dowódcy AK do Sztabu NW, [w:] Armia Krajowa w doku­ mentachy t. IV, s. 3-5.

dążyć do zaoszczędzenia substancji biologicznej narodu w obliczu podwójnej groźby eksterminacji». — 26 lipca — o godz. 10.00 w Warszawie przy ul. Chłodnej 4 odbyła się odprawa Komendy Głównej AK i delegata rządu. Poszczególni oficerowie przedstawiali swój punkt widzenia na wybuch powstania. Za szybkim podjęciem walki obstawali: płk Antoni Chruściel «Monter» (dowódca Okręgu warszawskiego AK), gen. Leopold Okulicki «Kobra», płk dypl. Jan Rzepecki «Sędzia» (szef VI Oddziału BiP), płk Józef Szostak «Filip» (szef III Oddziału Sztabu), płk Antoni Sanojca «Kortum» (szef I Oddziału). Wątpliwości mieli: gen. Tadeusz Pełczyński «Grzegorz», (który twierdził: «Mu­ simy być w pogotowiu, lecz jeszcze nie ma warunków do podjęcia walki»), płk Albin Skroczyński «Łaszcz» (komendant Obszaru Warszawa AK), płk Janusz Bokszczanin «Sęk» (II z-ca szefa sztabu), płk Kazimierz Pluta-Czachowski «Kuczaba» (szef Oddziału V-0 Łączność Operacyjna), ppłk Ludwik Sułkowski-Muzyczka «Benedykt» (szef Oddziału Kadr MON), płk Kazimierz Iranek-Osmecki «Heller». Na wniosek płk. «Montera» zaaprobowano godzinę 17.00 jako ewentualną godzinę «W» (W — wystąpienie). Po konsultacjach z delega­ tem rządu gen. «Bór» zamknął odprawę stwierdzeniem, że w obecnej chwili nie ma jeszcze podstaw do wystąpienia, ale walka zostanie podjęta w najbliższych dniach na specjalny rozkaz dowódcy AK. Odpowiedni moment będzie wtedy «(...) gdy wojska sowieckie zdezorganizują obronę niemiecką na przyczółku [praskim] (...) oraz (...) gdy zarysuje się sowiecki ruch oskrzydlający Warszawę od południa»; — 26 lipca — ZSSR uznaje PKWN za prawowite przedstawicielstwo narodu polskiego; tym samym PKWN otrzymuje prawo stanowienia administracji na zachód od linii Curzona; — 26 lipca — depesza premiera Mikołajczyka (wysłana w zastępstwie przez ministra spraw wewnętrznych, W. Banaczyka) o upoważnieniu Delegata Rządu na Kraj do

ogłoszenia wybuchu powstania przez władze krajowe w momencie najbardziej odpowiednim. Do Warszawy dotarła ona 28 lipca; — 26 lipca — wylot premiera Mikołajczyka przez północną Afrykę i Bliski Wschód na rozmowy do Moskwy. Prezydent Raczkiewicz uznał swój wyjazd w tamtym momencie za «niecelowy»; — 27 lipca — meldunek dowódcy AK do Sztabu NW o wzmocnieniu wojsk niemieckich na przedpolu Warszawy. Wybuch powstania nadawca uzależniał od wyniku walk na froncie i postępów ofensywy sowieckiej na zachodnim brzegu Wisły. Kolejne doniesienia o wrogim stosunku ZSSR do AK; — 27 lipca — ok. godz. 17.00 — Niemcy ogłaszają przez megafony zarządzenie gubernatora Fischera, na­ kazujące stawienie się w dniu 28 lipca 100 000 mężczyzn i kobiet w wieku 17-65 lat do kopania rowów strzeleckich przez 10 dni. Wezwanie to, pomimo rozplakatowania go następnego dnia, zostało przez ludność zignorowane; — 27 lipca — ok. godz. 19.00 — płk «Monter» ogłasza «stan pogotowia» (mobilizacji) dla swoich oddziałów Okręgu, nakazując im zgrupować się na stanowiskach i oczekiwać na rozkaz wybuchu. Powodem było wezwanie przez Niemców 100 000 mężczyzn i kobiet do kopania rowów strzeleckich, co mogło zdezorganizować mobilizację oddziałów. W nocy z 28 na 29 lipca ok. 80% żołnierzy AK zajęło stanowiska w lokalach alarmowych; — 28 lipca — wojska sowieckie uchwyciły przyczółek pod Magnuszewem (60 km na południe od Warszawy); — 28 lipca — ludność Warszawy zignorowała niemie­ ckie zarządzenie o stawieniu się do kopania rowów (stawiło się ok. 100 osób). Niemcy nie zastosowali represji; — 28 lipca ok. 16.00 — odwołano «stan pogotowia» (rozładowanie lokali alarmowych nastąpiło w dniu następ­

nym, tj. 29 lipca) i ogłoszono «okres czujności» (do­ kładniej do «trwania w pogotowiu, ale nieprzerywania swoich zajęć, nieprzebywania w zespołach zwartych, a bazowania wszystkiego na doskonałej łączności we­ wnętrznej»); — 28 lipca — prośba szefa sztabu Naczelnego Wodza do Naczelnego Wodza o pilne podanie terminu powrotu do Londynu i oczekiwaniu nań prezydenta. — 28 lipca — druga tego dnia depesza, informująca Naczelnego Wodza o uchwale Rady Ministrów, przekazu­ jącej pełnomocnictwo do podjęcia decyzji o wybuchu powstania Delegatowi Rządu na Kraj; — 28 lipca — Naczelny Wódz depeszuje z Włoch do dowódcy AK, że wobec wrogiej postawy Sowietów nawet zwycięskie powstanie pozbawione jest politycznego sensu i spowoduje niepotrzebne ofiary. Depesza ta, na polecenie prezydenta Raczkiewicza, nie została przez szefa sztabu Naczelnego Wodza przekazana dowódcy AK; — 28 lipca — Naczelny Wódz depeszuje z Włoch do Prezydenta RP, informując go o wzburzeniu, jakie w II Korpusie wywołała wizyta Mikołajczyka w Moskwie. Stwierdza w niej ponadto, że «przez sowieckie gwałty i fakty dokonane, wszelka myśl o powstaniu zbrojnym jest nieuzasadnionym odruchem — pozbawionym sensu politycznego, mogącym spowodować tragiczne, niepo­ trzebne ofiary»; — 28 lipca — odpowiedź brytyjskiego MSZ dla am­ basadora RP w Londynie E. Raczyńskiego, wykluczająca wysłanie polskiej Brygady Spadochronowej i polskich dywizjonów myśliwskich do Polski, a także stwierdzająca niemożność bombardowania lotnisk wokół Warszawy; — 28 lipca — posiedzenie Rady Ministrów, na którym zostały odrzucone instrukcje Naczelnego Wodza, zawarte w depeszy do Szefa Sztabu z 25 lipca o powstrzymaniu się od masowego ujawniania wobec Sowietów.

— 29 lipca — odprawa w KG AK na ul. Śliskiej z udziałem przybyłego z Londynu emisariusza, por. Zdzisława Jeziorańskiego «Janek», «Jan Nowak»), który zrelacjonował stanowisko NW oraz naświetlił sytuację polityczną. Potwierdził, że już na konferencji w Teheranie (2 listopada 1943) Polskę «usytuowano» w sowieckiej strefie wpływów, że wyjazd Mikołajczyka do Moskwy nic nie zmieni, jak również że AK nie może liczyć na masowe zrzuty broni ani na przerzut Brygady Spa­ dochronowej; powstanie w Warszawie nie będzie miało żadnego wpływu na politykę sojuszników i zostanie uznane za «burzę w szklance wody»; — 29 lipca — Radio Moskwa nadało apel wzywający Warszawę do powstania; — 29 lipca — w Warszawie rozplakatowano odezwę, wzywającą ludność do walki z Niemcami i głoszącą, że Delegat Rządu i dowódca AK uciekli z miasta. Odezwa podpisana była przez przywódców Polskiej Armii Ludowej (Henryka Boruckiego «Czarnego» i płk. Juliana Skokowskiego); — 29 lipca — depesza Naczelnego Wodza do komen­ danta AK z Włoch, mówiąca o kontynuowaniu «Burzy» i wyrażająca bezwzględny sprzeciw wobec zamiaru wywo­ łania powszechnego powstania (depeszę wysłano dopiero 6 sierpnia); — 30 lipca — przybycie premiera Mikołajczyka do Moskwy (rozmowy ze Stalinem rozpoczęły się dopiero 3 sierpnia); — 30 lipca — przez Warszawę, z zachodu na wschód, przeciągają oddziały ściągniętej z frontu włoskiego Dywizji Spadochronowo-Pancemej «Hermann Góring». — 30 lipca — początek niemieckiego kontruderzenia na przedpolach Pragi; — 30 lipca — apel Radiostacji Kościuszko, wzywający lud Warszawy do broni;

— 31 lipca — godz. 10.00-13.00 — narada poranna KG AK (Warszawa ul. Chłodna 4 m. 12), zakończona konkluzją, że powstanie nie rozpocznie się 1 sierpnia i jest mało prawdopodobne, że 2 sierpnia. Należy czekać na dalszy rozwój wypadków. — 31 lipca — po godz. 16.00 — odbywa się narada KG AK (Warszawa, ul. Pańska 67) w składzie: gen. Komorow­ ski «Bór» (dowódca AK), gen. Tadeusz Pełczyński «Grze­ gorz» (szef sztabu KG AK), gen. bryg. Leopold Okulicki «Kobra» (I zastępca szefa sztabu AK, szef Operacji), mjr Janina Karaś «Bronka» (szef Oddziału V-K Łączność i Konspiracja oraz kierownik Kancelarii Głównej). Około godz. 17.00 przybywa płk Antoni Chruściel «Monter» (dowódca Okręgu AK Warszawa), który melduje, że sowieckie oddziały pancerne właśnie przełamały obronę na przyczółku praskim i zajęły Okuniew, Miłosną, Radość, Radzymin i Wołomin. Informacja ta spowodowała, że natychmiast posłano po Stanisława Jankowskiego (Delegat Rządu na Kraj). Zapoznany z sytuacją na froncie, przychylił się on do decyzji gen. Bora-Komorowskiego o jak najszyb­ szym rozpoczęciu powstania. Około godz. 17.45 gen. Komorowski «Bór» wydał płk. Chruścielowi «Monterowi» rozkaz: «Jutro punktualnie o godzinie 17.00 rozpocznie Pan operację Burza w Warszawie». Na zebranie spóźnili się, a tym samym przybyli po wydaniu rozkazu: płk Józef Szostak «Filip» (szef Oddziału III Operacyjno-Szkoleniowego), płk Kazimierz Iranek-Osmecki «Heller» (szef Od­ działu II Informacyjno-Wywiadowczego) oraz płk Kazi­ mierz Pluta-Czachowski «Kuczaba» (szef Oddziału V-0 Łączność Operacyjna). — 31 lipca godz. 19.00 — dowódca Okręgu Warszaw­ skiego AK, płk «Monter» wydał rozkaz: «Alarm, do rąk własnych Komendantom Obwodów. (...) Nakazuję W dnia 1. 8. godzina 17.00...»”.

Dowództwo AK monitorowało przebieg wydarzeń mili­ tarnych i politycznych. Zbierało się codziennie, jednak to narada KG AK, dowódcy Obszaru Warszawskiego, gen. Albina Skoczyńskiego i dowódcy Okręgu Warszawskiego, z udziałem Delegata Rządu na Kraj Jana Jankowskiego z 26 lipca podtrzymała zamiar wywołania powstania. Jednak ani wtedy, ani na kolejnych naradach i odprawach nie wyznaczono konkretnej daty. Sytuacja uległa zmianie 31 lipca, kiedy to gen. Komorowski otrzymał — za pośrednictwem płk. Chruściela — ok* 17.00 meldunek o sowieckich czołgach na przedpolach Pragi. Generałowie Komorowski, Pełczyński i Okulicki podjęli decyzję o roz­ poczęciu powstania następnego dnia o godz. 17.00. Decyzja ta oznaczała opowiedzenie się kierownictwa Polskiego Państwa Podziemnego za wersją „Burzy”, w któ­ rej stolica odegrać miała decydującą — z punktu widzenia Polaków — rolę militarną i polityczną. O to, czy Warszawa już wcześniej była takim istotnym elementem planu, toczy się spór historyków. Jednak za przyjęciem tezy o uwzględ­ nianiu powstania w mieście we wcześniejszych rachubach, przemawia argumentacja Krzysztofa Komorowskiego, za­ prezentowana w książce Operacja Burza i Powstanie Warszawskie 1944. Tym, co bez wątpienia zasługuje na krytykę, był brak dogłębnej analizy sytuacji politycznej i militarnej, a także właściwego rozpoznania, nawet na szczeblu operacyjnym. Na decyzji o wybuchu powstania, obok czynników o charakterze politycznym i militarnym, zaciążył, często pomijany, czynnik presji społecznej. W ocenie kierownictwa AK, zorientowanego w sprawach kraju i nastrojach panu­ jących wśród ltrdności, istniała realna groźba wybuchu walk, zwłaszcza w Warszawie, i przejęcia inicjatywy przez siły promoskiewskie. Wywołanie powstania wydawało się więc rozwiązaniem radykalnym, ale dającym perspektywę rozwiązania wielu problemów, stojących przed legalnymi

polskimi władzami politycznymi i wojskowymi. Głęboko wierzono też w realność wsparcia, udzielonego przez zachodnich sojuszników, zarówno na płaszczyźnie dyp­ lomatycznej, jak i militarnej. GODZINA „W” — TRYUMFY, PORAŻKI

Decyzja o podjęciu walki w stolicy oznaczała koniecz­ ność podjęcia akcji mobilizacyjnej w niezwykle trudnych warunkach. Dowództwo AK w założeniach przyjęło bo­ wiem, że powstanie wybuchnie w momencie „całkowitego załamania się Niemców”. Tymczasem 1 sierpnia stac­ jonujący w Warszawie okupanci ani pod względem mora­ le, ani zorganizowania w niczym nie przypominali prze­ ciwnika załamanego. Przeciwnie, przybywające do 9 Ar­ mii i przechodzące przez miasto jednostki podnosiły niemieckiego ducha. Okupanci, spodziewając się zbroj­ nych wystąpień, podnieśli stan gotowości bojowej i umac­ niali najważniejsze punkty ewentualnego oporu. Godzina policyjna, obowiązująca od 20.00, powodowała, że rozkaz mobilizacyjny był przekazywany „w dół” dopiero od 7.00 rano 1 sierpnia. Oznaczało to skrócenie okresu pogotowia z przewidywanych 30-48 godzin do jednej doby, a ze względu na godzinę policyjną — realnie do 10 godzin. Ograniczenia w czasie mobilizacji w okupowanym przez Niemców mieście spowodowały, że do walki w pierw­ szych godzinach mogło przystąpić jedynie ok. 50-60% sił AK. Jeszcze gorzej przedstawiała się kwestia uzbrojenia. Broń strzelecką posiadało ok. 2500 żołnierzy; pozostali ruszyli do walki z granatami i butelkami z benzyną. Stało się tak dlatego, że duża część i tak szczupłych zasobów akowskich magazynów znalazła się w strefach kont­ rolowanych przez wroga. Do rozwiązania pozostawał niezwykle istotny problem podziału kompetencji i sprawnego dowodzenia.

Stolica Polski, mimo iż okupowana przez Niemców, w naturalny sposób stała się główną siedzibą konspi­ racyjnych władz politycznych i wojskowych. Mieściła się tu, kluczowa dla organizowania walki zbrojnej, Ko­ menda Główna Armii Krajowej i nie mniej ważne dla przygotowań powstańczych Komenda Obszaru Warsza­ wskiego Armii Krajowej i Komenda Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej. Komenda Główna Armii Krajowej (KG AK) stanowiła centralny aparat dowodzenia legalnych polskich sił zbroj­ nych w Polsce, podlegających Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Latem 1944 roku w rozbudowa­ nym aparacie dowodzenia pracowało blisko 4000 ludzi. Komenda Główna była podzielona na oddziały sztabu, składające się z wydziałów i referatów. Komendant Główny AK podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna, w której skład wchodziły oddziały, piony organizacyjne i samo­ dzielne służby: Oddział I Organizacyjny zajmował się planowaniem i organizacją działań, sprawami personalnymi, utrzymywaniem łączności konspiracyjnej z obozami jeniec­ kimi i skupiskami Polaków na terenie Rzeszy, wywiezio­ nych tam na roboty przymusowe. Oddziałowi podlegały m.in.: Centralne Biuro Legalizacyjne, Wojskowa Służba Kobiet oraz Szefostwo Służby Sprawiedliwości i Dusz­ pasterstwo; szefami byli: płk A. Sanojca — do lipca 1944 roku, następnie ppłk F. Kamiński. Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy zajmował się sprawami bezpieczeństwa, wywiadu ofensywnego, kontr­ wywiadu, legalizacji i łączności; szefowie to: ppłk E. Drobik — do grudnia 1943, płk K. Iranek-Osmecki — do października 1944, następnie ppłk B. Zieliński. Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy planował i przygo­ towywał działania związane z walką zbrojną i przyszłym powstaniem ogólnonarodowym oraz koordynował pracę

inspektorów poszczególnych rodzajów broni; szefowie: gen. S. Tatar — do maja 1944, płk J. Szostak — do października 1944, następnie mjr J. Kamieński. Odział IV Kwatermistrzostwa koordynował prace służb: uzbrojenia, intendentury sanitarnej, geograficznej i weterynaryj­ nej, kierował produkcją konspiracyjną. Oddziałowi podlegała ✓ Służba Ochrony Powstania; szefowie: płk A. Switalski — do października 1944, następnie płk Z. Miłkowski. Oddział V Łączności Operacyjnej zajmował się sprawami łączności operacyjno-technicznej, w tym także produkcją sprzętu, planowaniem i odbiorem zrzutów, opieką nad żołnierzami wojsk sprzymierzonych i służbą kurierską; szef: płk K. Pluta-Czachowski. Oddział VI Biura Informacji i Propagandy kierował całokształtem działalności propagandowej; szefowie: płk J. Rzepecki — do października 1944, następnie kpt. K. Moczarski. Oddział VII Finansów i Kontroli zajmował się kontrolą gospodarki finansowej i zaopatrzenia finansowego oraz organizowaniem lokali konspiracyjnych; szefowie: płk S. Thun — do października 1944, następnie mjr E. Lubowiecki. Ponadto w styczniu 1943 roku utworzono Kierownictwo Dywersji, przygotowujące i przeprowadza­ jące akcje bojowo-dywersyjne i specjalne; szefowie: płk A. E. Fieldorf — do marca 1944, następnie ppłk J. Mazurkiewicz. Szefostwem Służby Sprawiedliwości kierował płk audytor K. Zieliński. Duszpasterstwo prowadzili księża: płk T, Jachimowski — do sierpnia 1944, płk S. Kowalczyk — do października 1944, płk M. Paszkiewicz — do listopada 1944, następnie — do rozwiązania AK — płk J. Sienkiewicz. Terenowa struktura organizacyjna AK odpowiadała zasadniczo przedwojennemu podziałowi ad­ ministracyjnemu kraju. Na terenie województw tworzono okręgi, w powiatach obwody, w gminie lub kilku gminach

Czołgi 1 Frontu Ukraińskiego pokonują podmokły teren po prowizorycz­ nej drodze z okrąglaków. Dzięki zastosowaniu tej metody Sowieci osiągnęli zaskoczenie w wielu rejonach operacji „Bagration”

Wycofujący się Niemcy stosowa­ li zasadę „spalo­ nej ziemi”. Na zdjęciu maszyna do niszczenia to­ rów kolejowych

Kolumna wycofujących się żołnierzy Wehrmachtu. Lato 1944

Sowieccy zwiadowcy przekraczają Wisłę na amfibiach Ford GPA

Oddziały 1 AWP podczas walk na przedpolach Pragi

Budowa rowów przeciwczołgowych na linii umocnień ciągnących się od Prus Wschodnich po środkową Wisłę

Hitler i Mussolini oglądają skutki zamachu na wodza III Rzeszy

Defilada żołnierzy 1 AWP w oswobodzonej Warszawie

Dowódca 8 Armii Gwardii W. I. Czujkow (w centrum) wraz z podległymi dowódcami korpusów Żołnierze 1 AWP w czasie walk o Pragę

Sowiecka artyleria podczas boju o Lublin. Na zdjęciu haubica kal. 122 mm Sowiecka haubica kal. 203 mm wykorzystywana do ostrzału niemiec­ kich wojsk w rejonie Radzymina

Bój o Pragę

Samobieżne działo SU 76 na ulicach prawobrzeżnej Warszawy

Walki o ul. Targową (prawdopodobnie) Ładowanie pocisku kal. 600 mm do moździerza „Karl”, który ostrzeliwał powstańczą Warszawę

placówki. Tworzone były także obszary będące jednostkami strukturalnymi, obejmującymi kilka okręgów. Na początku 1944 Komendzie Głównej AK podlegały 4 obszary i 8 samodzielnych okręgów: obszar białostocki (dowódca: płk E. Godlewski) z okręgami: Białystok (płk W. Liniarski), Polesie (ppłk S. Dobrski), Nowogródek (ppłk J. Szlaski); obszar lwowski (płk W. Filipkowski), z okręgami: Lwów (płk S. Czerwiński), Stanisławów (kpt. W. Herman), Tarnopol (mjr B. Zawadzki); obszar zachodni (płk S. Grodzki) z okręgami: Pomorze (płk J. Pałubicki), Poznań (płk H. Kowalówka); obszar warszawski (płk A. Skroczyński) z podokręgami: prawobrzeżnym (płk H. Suszczyński), lewobrzeżnym (płk F. Jacheć) i Mazowsze (ppłk T. Tabaczyński); samodzielne okręgi: Warszawa-Miasto (płk A. Chruściel), Kielce (płk S. Dworzak), Łódź (płk M. Stępkowski), Kraków (płk J. Spychalski), Śląsk (płk Z. Jankę), Lublin (płk T. Tumidajski), Wilno (ppłk A. Krzyżanowski), Wołyń (płk K. Bąbiński). Okręgi dzieliły się na obwody — na początku 1944 było ich 280. Ogniwem pośrednim był podokręg. W zależności od potrzeb, w ramach okręgów i podokręgów tworzono inspektoraty rejonowe, skupiające po kilka obwodów, natomiast w obwodach — rejony obejmujące kilkanaście placówek. Bojową jednostką kalkulacyjną był pluton: pełny, liczący 35-50 ludzi, bądź szkieletowy, grupujący 16-25 ludzi, przewidziany do uzupełnienia po ogłoszeniu stanu czujności. W lutym 1944 roku Armia Krajowa miała 6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych. W skład AK wchodziły także jednostki strukturalne, działające poza granicami kraju: Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu Naczelnego Wodza (tzw. Oddział VI, ppłk J. Smoleński — do kwietnia 1942, ppłk M. Protasewicz — do lipca 1944, następnie płk E. Utnik) oraz Oddziały AK na Węgrzech („Liszt”, ppłk J. Korkozowicz) i w Niem­ czech (Komenda Okręgu Berlin „Blok”). AK od swego

powstania była organizacją masową, zwiększającą swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez Związek Walki Zbrojnej. W latach 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: Tajna Armia Polska, Polska Organizacja Zbrojna „Znak”, Gwardia Ludowa, PPS-WRN, Tajna Organizacja Wojskowa, Kon­ federacja Zbrojna, Socjalistyczna Organizacja Bojowa, Polski Związek Wolności oraz — częściowo — Narodowa Organizacja Wojskowa, Bataliony Chłopskie i Narodowe Siły Zbrojne8. Ta ogromna, jak na warunki konspiracyjne, struktura musiała być zabezpieczona przed zniszczeniem i mieć zapewnioną możliwość funkcjonowania i oddziaływania na sprawy kraju. Bezpieczeństwo zapewnić miały od­ działy osłony. Początkowo miał to być pułk „Baszta”, jednak pozostawienie go na Mokotowie sprawiło, że jego rolę przejęło zgrupowanie „Radosław” wywodzące się z Kedywu KG Armii Krajowej. W składzie zgrupowania znalazły się: Brygada Dywersyjna „Broda 53” — batalion „Zośka”, kompania „Topolnicki”, oddział motorowy „Żuk”, oddział kobiecy „Dysk” — bataliony: „Czata 49”, „Miotła”, „Pięść”, „Parasol”, „Igor”, kompania Kogium „A”. Łącznie 1 sierpnia zmobilizowano ok. 1600 oficerów i żołnierzy. Drugim, niezwykle istotnym elementem było utrzymy­ wanie łączności z okręgami. Konspiracyjne służby łączności działały już od 1939 roku w Komendzie Głównej Służbie Zwycięstwu Polski (Biuro Główne Łączności), a następnie w Komendzie Głównej Związku Walki Zbrojnej. Wraz z powstaniem Armii Krajowej, w KG AK utworzono Oddział V — Dowodzenia i Łączności. Jego zadaniem było zapewnienie wymiany informacji pomiędzy komór­ kami kierownictwa wojskowego i politycznego na szczeblu 8

Encyklopedia II Wojny Światowej, Warszawa 1976, s. 13.

kraju, pomiędzy Rządem RP a KG AK, a także między KG AK i okręgami. Oddział V Komendy Głównej, w 1944 roku pod dowódz­ twem płk. Pluty-Czachowskiego „Kuczaby”, miał dwa piony — łączności konspiracyjnej, zajmujący się łącznością wewnątrz struktur państwa podziemnego, i łączności ope­ racyjnej, obsługujący łączność kurierską i — za pomocą środków technicznych — łączność z Zachodem. Było to zaczynem zorganizowania Dowództwa Wojsk Łączności AK oraz specjalistycznych pododdziałów. W celu usprawnienia działania łączności radiotele­ graficznej, we wrześniu 1943 roku utworzono batalion „Iskry”, składający się z trzech kompanii: „Orbis” — tzw. kompania alarmowa, „Kram” — kompania radiotele­ graficzna, „Omnibus” — telegraficzna. Powstał także batalion telegraficzny „Maliny”, który miał zapewnić łączność przewodową (telegraf i telefon) na terenie całego kraju, opierając się na istniejącej sieci telekomunikacyjnej. Batalion (zawiązki czterech kompanii) sformowano, bazu­ jąc na warszawskich specjalistach łączności. Składał się z czterech kompanii: „Dominika” (pracownicy Między­ miastowej Centrali Telefonicznej w Warszawie), „Sewery­ na” (pracownicy Dyrekcji Okręgowej Kolei na Pradze), ,,Zapała” (wykładowcy i absolwenci oraz słuchacze Szkoły Technicznej im. Wawelberga oraz obsługa gmachu b. Ministerstwa Komunikacji, „Złom” (inżynierowie i tech­ nicy z Zakładów Teletechnicznych na Pradze przy ul. Ratuszowej 11). Zawiązki poczty polowej oparto na pracownikach Poczty Głównej. Dowódcą batalionu był por. Jan Maliszewski „Malina”, jego zastępcą — por. Lech Gołębiowski „Sęp” (przedwojenny wicedyrektor Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Warszawie), zaś oficerem szkolenio­ wym — por. Alfred Hellman „Kos”9. 9

S. M a r k o w s k i , Łączność Komendy Głównej Armii Krajowej, WIEPW, t. 1, Działania zbrojne, s. 336.

Szef łączności KG AK otrzymał informację o przy­ stąpieniu do powstania 1 sierpnia o godz. 10.00. Jednym z zadań stojących przed łącznościowcami było „urucho­ mienie” powstania, czyli dostarczenie rozkazu pogotowia, a później zapewnienie obiegu informacji w czasie walki. Płk „Kuczaba” przystąpił do organizowania systemu zapew­ niającego łączność KG AK z Rządem, Naczelnym Wodzem i podległymi strukturami. Zgodnie z wytycznymi, konieczne było ustawienie radio­ stacji na Woli, w fabryce mebli Jerzego Kamlera przy ul. Dzielnej 74. Było to zaskakujące, gdyż wcześniej planowano umiejscowienie dowództwa AK na Mokotowie, przy ul. Piłickiej 36. Powiadomiony o sytuacji dowódca Wojsk Łączności, ppłk Uszycki, skierował do nowego miejsca radiostację wraz z obsługą z kompanii „Orbis” batalionu „Iskra”. Radiotelegrafiści mieli radiostację i do­ kumenty do pracy w sieci „Z”, lecz nie mieli danych radiowych sieci okręgowych. Mogli nawiązać łączność z Londynem i Włochami, lecz nie mogli połączyć się z Komendą Okręgu. Próby dokonania przełączeń na sieci telefonicznej w celu włączenia fabryki Kamlera do sieci wyprostowanej nie dały pozytywnego rezultatu ze względu na brak czasu i wzmożony nadzór Niemców na centralach PAST-y. W pierwszych godzinach powstania Komendant Główny mógł więc mieć łączność z komendantem wal­ czącego Okręgu Warszawskiego tylko poprzez gońców pieszych. Łączność ta była niepewna, tym bardziej, że już o godz. 16.30 pod bramą fabryki pojawili się Niemcy, do których ochrona Komendanta Głównego otworzyła ogień. W walce wzięli udział również radiotelegrafiści z obsługi radiostacji i oficerowie sztabu gen. Komorowskiego. Po tym incydencie rozwinięto radiostację i rozpoczęto próby nawiązania łączności z Londynem. Bez skutku. Usytuowa­ nie w budynku o betonowych ścianach, zapełnionym wieloma maszynami, powodowało wielkie pochłanianie

energii promieniowanej przez antenę. Sygnał, który docierał do odbiorcy, był zbyt słaby. Z tego powodu przez kilkanaś­ cie pierwszych godzin powstania Komendant Główny nie otrzymywał informacji o przebiegu działań. Pozbawiony był także kontaktu z Wodzem Naczelnym. Stan taki trwał ponad 15 godzin. Dopiero nocne natarcie zgrupowania „Radosław” odblokowało dojście do fabryki Kamlera. Radiostację przeniesiono do baraku przy ul. Mireckiego i 2 sierpnia ok. godz. 10.00 nawiązano łączność z Lon­ dynem. Łączność kurierska była w dalszym ciągu prawie niemożliwa z powodu blokady ulic. Drugi rzut Komendy Głównej miał miejsce zbiórki w sądach na Lesznie. Tam, zgodnie z rozkazem, udał się ppłk Uszycki. Zastał tam szefa łączności lotnictwa AK ppłk. Władysława Filiera „Bronisza”, który miał do dys­ pozycji radiostację alarmową z sieci „L”. Jej obsługa miała dane radiowe, niezbędne do łączności z Londynem i Wło­ chami. Brak było jednak szyfranta. Radiostacja została rozwinięta w lokalu przy ul. Ogrodowej 21 a m. 41 i po godz. 17.00 nawiązano łączność z Londynem. Z powodu braku szyfrów o godz. 20.00 nadano do Londynu informację tekstem jawnym: „Już walczymy. Flaga biało-czerwona powiewa nad Warszawą”. Po przeniesieniu Komendy Głównej na Stare Miasto już do końca powstania miała ona zapewnioną stałą łączność i z Wo­ dzem Naczelnym, i z Komendą Okręgu. Na Starym Mieście dowódcą radiostacji na potrzeby Komendy Głównej i Grupy „Północ” był cichociemny, kpt./mjr Tadeusz Burdziński „Malina”. „Zenon”, od 16 sierpnia zastępca szefa łączności Grupy „Północ”, po upadku Starego Miasta był dowódcą ✓ radiostacji nr 03 (09?) przy ul. 6 sierpnia (Śródmieście Południowe). W Śródmieściu w drugiej połowie września podjęto próbę nawiązania łączności telefonicznej z Pragą. Zespół pracowników PAST-y, pod kierownictwem ppor. Strachalskiego, przeanalizował układ miejskiej sieci

telefonicznej i stwierdził, że jest możliwość uzyskania połą­ czenia telefonicznego z Pragą przez kable ułożone pod dnem Wisły. Za zgodą Komendy Głównej plan takiego połączenia został przekazany 17 września drogą radiową do Londynu z prośbą o udostępnienie go marszałkowi Rokossowskiemu. Z nieznanych przyczyn — przypuszczalnie wskutek uszko­ dzenia kabla — połączenie to nie doszło do skutku. Najdłużej była czynna sieć dowodzenia okręgu (niebie­ ska). Składnice meldunkowe „S” i „K2” zwinięto dopiero 5 października o godz. 7.30, na dwie godziny przed rozpoczęciem wymarszu oddziałów powstańczych z War­ szawy. Również zintegrowana sieć radiowa działała do rana 5 października. Tą drogą Komenda Główna zawiado­ miła Wodza Naczelnego o kapitulacji10. W momencie rozpoczęcia działań i w pierwszym ich okresie zapewnione zostało, choć z dużymi problemami, funkcjonowanie Komendy Głównej Armii Krajowej. Dla przeprowadzenia akcji powstańczej konieczne było skoor­ dynowane i prawidłowe działanie dwóch dużych struktur dowódczych: Komendy Obszaru Warszawskiego AK oraz Komendy Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej. Ko­ menda Obszaru Warszawskiego AK stanowiła pośredni szczebel dowodzenia między Komendą Główną Armii Krajowej a wchodzącymi w jej skład trzema podokręgamii: Północnym, Wschodnim i Zachodnim, położonymi poza miejską aglomeracją Warszawy. Jej struktura or­ ganizacyjna powielała schemat struktury Komendy Głów­ nej Armii Krajowej. W ramach przygotowania do reali­ zacji planu „Burza”, w dniach 22-24 lipca komendant obszaru, gen. Albin Skroczyński „Łaszcz”, przeprowadził odprawy z komendantami podokręgów. 27 lipca komen­ dant główny AK skierował rozkaz dotyczący zadań podokręgów Wschodniego i Zachodniego w planowanej 10

Ibidem.

walce o Warszawę. Tego samego dnia szef Oddziału III KG przekazał rozkaz do sztabu Komendy Podokręgu Wschodniego. Rozkaz dla Podokręgu Zachodniego prze­ kazano poprzez skrzynkę łączności w Warszawie. Komen­ da Obszaru nie została powiadomiona o rozkazie alarmu dla Okręgu Warszawskiego11. Istotną rolę mógł odegrać w powstaniu jedynie Podokręg Zachodni, gdyż oddziały po wschodniej stronie Wisły były już zaangażowane w realizację „Burzy” Jednak łączność z oddziałami w te­ renie była utrudniona. Radiostacja dowódcy obszaru znajdowała się na ul. Moniuszki 9, obok kwatery Komendy Obszaru Warszawskiego — (przy ul. Moniuszki 11), jednak aparat nadawczy był uszkodzony i do 8 sierpnia (z krótką przerwą 6 sierpnia) komunikacja z podległymi oddziałami była niemożliwa. Tymczasem powstańcy li­ czyli na broń i wsparcie oddziałów obszaru. Realną pomocą był udział kompanii „Koszta” w ochronie Komen­ dy Obszaru Warszawskiego. Była to jedna z poważniejszych porażek w pierwszych dniach powstania. Nie udało się w sposób znaczący wzmocnić sił polskich w Warszawie, zawiodły nadzieje na istotną poprawę stanu uzbrojenia. Podokręg Zachodni, wskutek przeciwdziałania Niemców i późnego powiado­ mienia o zadaniach, mimo iż składał się z dużych powiatów: Błonie, Grójec, Skierniewice, Sochaczew, Łowicz, mógł wystawić zaledwie 29 plutonów, czyli ok. 1200-1300 żołnierzy. Stanowiło to zaledwie 15% stanów osobowych. Dowódca podokręgu, ppłk Franciszek Jachieć „Roman”, doskonale zdawał sobie sprawę z możliwości bojowych podległych mu wojsk i ograniczał się głównie do akcji dywersyjnych12. 11

M . N e y-K r w a w i c z, Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 1, Działania zbrojne, s. 264. 12 S. M a r k o w s k i , Nierealny rozkaz [w:] „Tygodnik Powszechny”, nr 31/2002.

Kluczową zatem rolę w wywołaniu i przebiegu po­ wstania miała odegrać miała Komenda Okręgu War­ szawskiego. Komendantem okręgu był płk Antoni Chru­ ściel „Monter”, a sam Okręg podlegał bezpośrednio Komendzie Głównej. W okresie konspiracji Komenda Obszaru skupiała dowództwo nad siłami AK w Obszarze Warszawskim, a Komenda Okręgu (KO) — dowodzenie AK w Okręgu Stołecznym. Na Komendzie Okręgu War­ szawskiego AK spoczywał główny ciężar przygotowania do zadań powstańczych sił Okręgu Stołecznego, sprawne przeprowadzenie ich mobilizacji, a w czasie boju o War­ szawę — panowanie nad całością walk w mieście, była więc ona faktycznym organem dowodzenia powsta­ niem. W zakresie struktury organizacyjnej Komenda Okręgu stanowiła odbicie, w zmniejszonym wymiarze, struktury KG AK13. Wobec faktu, iż Komenda Główna AK była w tym czasie zaabsorbowana realizacją „Burzy”, a jej rola w prze­ widywanym wystąpieniu zbrojnym miała charakter poli­ tyczny — w momencie osiągnięcia sukcesu militarnego, ujawnione kierownictwo państwa podziemnego i sił zbroj­ nych w wyzwolonej polskimi siłami stolicy miało być atutem w rozmowach ze Stalinem i sojusznikami zachod­ nimi — całość spraw związanych z bezpośrednim przygo­ towaniem do walki spadła na Komendę Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej. Wymagało to przede wszystkim sprawnego przeprowadzenia mobilizacji i zorganizowania systemu dowodzenia. Tymczasem już dzień przed po­ wstaniem miało miejsce pechowe wydarzenie — utracono szansę na wczesne powiadomienie obwodów o wyznaczonej godzinie „W”. Kancelaria sztabu okręgu oraz składnica alarmowa były ulokowane przy ul. Filtrowej 68. 13

N e y-K r w a w i c z, op. cii., s. 267.

31 lipca 1944 roku w godzinach popołudniowych zebrano łączniczki ze wszystkich obwodów. Mjr Stanisław Weber „Chirurg” odesłał je do domów, nakazując stawienie się następnego ranka. Ok. godz. 18.30 wszedł do pomieszczenia płk Antoni Chruściel „Monter” i polecił natychmiast zaszyfrować i rozesłać rozkaz: „Alarm! Do rąk własnych komendantów Obwodów i kierowników Wydziałów Okręgu. Dnia 31 VII godzina 19. Nakazuję «W» dnia 1. VIII godz. 17. Adres m. p. Okręgu, ul. Jasna 22 m. 20, czynny od godz. «W». Otrzymanie rozkazu natychmiast kwitować”14. Kierownictwo odpowiedzialnego za łączność Wydziału V sztabu okręgu otrzymało rozkaz o powstaniu o godz. 19.15. Kierujący tą komórką kpt. Kazimierz Larys „Lach” zwołał odprawę z udziałem oficerów łączności obwodów na godz. 8.00 następnego dnia, w lokalu przy ul. Spiskiej 8. Szybsze działanie uniemożliwiała obowiązująca od 20.00 godzina policyjna. Służby odpowiedzialne za przekazywanie informacji liczyły w okręgu ponad 2000 żołnierzy (w tym ok. 1300 mężczyzn). Nie działała prawidłowo sieć radiostacji „I” i „B”, zatem o mobilizacji i godzinie „W” musieli powiadamiać łącznicy. Pozostali oni trzonem łączności okręgu również w czasie walki, to choć czasami udawało się organizować sieć opartą na radiostacjach i telefonach, to środki techniczne często ulegały awarii bądź były niszczone. Na szczeblu obwodów organizowano więc składnice mel­ dunkowe. Paradoksalnie to system oparty na gońcach okazał się najskuteczniejszy i najtrwalszy. Poległych zastępowali nowi ochotnicy. Mimo że przygotowana wcześniej sieć łączności opartej na środkach technicznych została znisz­ czona, meldunki przekazywane były na wszystkich szczeb­ lach z i do odciętych jednostek. By dostarczyć wykorzys­ tywano kanały. Kurierzy nocą przechodzili nawet przez 14

S. M a r k ó w s k i, Łączność Okręgu Warszawskiego, WIEPW, t. 1, Działania zbrojne, s. 340.

Wisłę, wykorzystując punkt przeprawowy na Saskiej Kępie. Tam, gdzie to było możliwe posługiwano się jednak radiostacjami i siecią telefoniczną. Piętrzące się trudności nie powstrzymały KG AK przed urzeczywistnieniem zamiaru opanowania Warszawy. Naj­ istotniejszym problemem była wspominana już słabość uzbrojenia. O ile niepełne stany osobowe były w toku powstania uzupełniane żołnierzami AK i innych organizacji oraz ochotnikami, o tyle brak broni był problemem per­ manentnym, którego nie rozwiązywały ani zrzuty, ani zdobycze. To właśnie ten brak, obok braku czynnika zaskoczenia, zadecydował o ograniczonym sukcesie pierw­ szych walk powstańczych. Plan strony polskiej zakładał nagłe, zaskakujące ude­ rzenie na ok. 362 wytypowane obiekty, po obu stronach Wisły, zgodnie z rozkazem komendanta Okręgu War­ szawskiego, płk. Chruściela „Montera”, z 25 lipca 1944 roku. Wśród nich strategiczne znaczenie miały mosty, zapewniające swobodny ruch Sowietów na zachód, przez Wisłę i Bugo-Narew. Przyjęto następujące założenia: — opanowanie i utrzymanie głównych arterii komuni­ kacyjnych, — opanowanie Pragi, — zdobycie i utrzymanie obiektów istotnych dla utrzy­ mania i funkcjonowania władz wojskowych i cywilnych, magazynów, węzłów łączności, — blokowanie punktów i obiektów powierzchniowych (np. Cytadela, niemiecka dzielnica mieszkaniowa, dziel­ nica rządowa, ośrodki dowodzenia) umocnionych i nie­ możliwych do zdobycia przez słabo uzbrojonych po­ wstańców, — przygotowanie i utrzymanie warunków (lądowiska, pola zrzutów) umożliwiających korzystanie z pomocy lotniczej.

Najogólniej można przyjąć, że celem działań było opanowanie miasta, zwłaszcza jego arterii komunika­ cyjnych, przeprawami mostowymi. Miało to ogromne znaczenie operacyjne dla Armii Czerwonej, gdyż po­ zwalało rozwinąć ofensywę na zachód, bez konieczności zdobywania i utrzymywania przyczółków. Zwycięstwo pozwoliłoby wystąpić w roli autentycznych gospodarzy, zarówno wojskowym, jak i cywilnym, reprezentantom legalnych polskich struktur państwowych, a ujawnienie się ich w mieście tak znaczącym nie mogłoby być zlekceważone przez opinię międzynarodową. Niestety, informacje o sowieckich czołgach na Pradze były nie­ prawdziwe; z przyczyn militarnych, a później polity­ cznych ofensywa Armii Czerwonej została powstrzymana. Przeciwko posiadającym tylko pozorną przewagę po­ wstańcom stanęły siły niemieckie, liczące ponad 16 000 dobrze uzbrojonych ludzi. W ich skład wchodziło ok. 6000 żołnierzy wojsk lądowych, 4300 SS i policji, 6000 sił powietrznych (ok. 2500 personelu lotniska na Okęciu, 500 na Bielanach i 3000 z 80 pułku 10 Brygady Artylerii Przeciwlotniczej). Dzięki swoim działaniom wywiadowczym i z powodu niezachowania zasad kon­ spiracji przez Polaków, Niemcy byli przygotowani na zbrojne wystąpienie przeciwnika. Alarm w garnizonie ogłoszono o 16.30 — na pół godziny przed godziną „W”. Powstańcy rozpoczęli działania bojowe w strukturach odpowiadających administracyjnemu i taktycznemu po/ działowi okręgu na 7 obwodów: I — Śródmieście, II — Żoliborz, III — Wola, IV — Ochota, V — Mokotów, VI — Praga, VII — powiat warszawski i VIII — Samo­ dzielny Rejon Okęcie. Obwody składały się z rejonów, a te z kolei dzieliły się na zgrupowania bojowe, liczące od kilku do kilkunastu plutonów. Była to struktura nie od­ powiadająca charakterowi podejmowanej walki.

Na przeszkodzie jednolitości działań powstańczych sta­ nęły również takie czynniki, jak topografia miasta, z wyraź­ nym podziałem na część zachodnią i wschodnią, przebie­ gającym wzdłuż Wisły, a także przygotowania przeciwnika, który umocnił mosty i kluczowe węzły. W momencie wybuchu walk Armia Krajowa przystąpiła do działań w strukturach przygotowanych i obowiązujących w konspiracji. Jednostką organizacyjną Armii Krajowej, obejmującą swym zasięgiem miasto i powiat warszawski, był War­ szawski Okręg Armii Krajowej. Osiem obwodów (VIII obwód bywa określany w literaturze jako samodzielny VIII rejon Okęcie), na które był podzielony okręg, obejmowało obszar tzw. wielkiej Warszawy oraz dodatkowo powiat warszawski („Obroża” VII Obwód). Obsada Okręgu Warszawskiego w łipcu 1944 roku przedstawiała się następująco: — komendant, dowódca — płk Antoni Chruściel „Mon­ ter”; — szef sztabu — mjr Stanisław Weber „Chirurg”; — I oficer sztabu — rtm. Karol Radziwiłłowicz „Zaremba” — prawobrzeżny inspektor — mjr Karol Błasiński „Antoni Rymarz”; — lewobrzeżny inspektor — mjr Mieczysław Bigoszewski „Groch”; — szef wywiadu — mjr Henryk Trojańczyk „Miecz”; — szef kontrwywiadu — por. Wincenty Kwieciński „Lotny”; — szef wydziału operacyjno-wyszkoleniowego — mjr Stanisław Weber „Chirurg”; — komendant Kwatery Głównej — por. Zbigniew Rubach-Połubiński „Admirał”; — kwatermistrz — rtm. Tadeusz Dołęga-Kamieński „Badacz”; — szef sanitarny — ppłk Henryk Lenk „Bakcyl”;

— szef motoryzacji — ppor. Edward Mariusz Sokopp „Meta”, „Benzyna”, któremu podlegała kompania motorowa „Orlęta” (dowódca: ppor. Stanisław Srzednicki „Stach”); — szef łączności technicznej — Kazimierz Larys „Lech”, któremu podlegały batalion łączności i kompania radiotelegraficzna — szef referatu saperów — kpt. Józef Pszenny „Chwacki” dowodził plutonami o numerach od 51 do 62; — referat żandarmerii — por. Jan Czyżewski „Bukszpan” — szef sądownictwa — ppor. Witold Majewski „Do­ minik”, „Bursztyn” i jego zastępca ppor. Jerzy Littere „Lambda”; — sędzia — ppor. Stefan Herman Frick „Woroński”; — dziekan — ppłk Stefan Kowalczyk „Biblia”; — komendant WSOP — mjr Antoni Łocz „Promień”; — z-ca komendanta WSOP — kpt. Adolf Vertun „Blondyn”; — referat sanitarno-weterynaryjny — plut. lek. med. Juliusz Majkowski „Fenol”; — Zgrupowanie Użyteczności Publicznej WSOP War­ szawska Elektrownia Miejska — dowódca: kpt. Stanisław Skibniewski „Cubryna”, zastępca dowódcy: por. Tadeusz Kahl „Kowalski” (sześć plutonów); — pluton WSOP „Nenufar” (pruszkowska elektrownia), — dowódca: ppor. Stefan Kwiatkowski „Zabłocki”, WSK (Wojskowa Służba Kobiet): — komendantka — Maria Szymkiewicz-Drzymulska „Rysia”, „Bławatek”, — referentka — por. Maria Irena Książek-Mileska „Jaga”; — referat sanitarny — Maria Jasiukowicz z d. Byszewska „Halina”, zastępca: Zofia Schuch-Nikiel „Iza”; Kierownictwo Dywersji (Oddziały Kedywu Okręgu War­ szawskiego): — dowódca: — kpt. Józef Roman Rybicki „Andrzej”,

— zastępca dowódcy: — por. Ludwik Witkowski „Kosa”; Oddziały dyspozycyjne: — Kolegium „A” — dowódca: — ppor. Tadeusz Wiwatowski „Olszyna”; — Kolegium „B” — dowódca: — por. Ludwik Witkow­ ski „Kosa”; — Kolegium „C” — dowódca: — ppor. Edward Pasz­ kowski „Wiktor; — Kobiece Patrole Minerskie — dowódca: — dr med. Zofia Franio „Doktor”; — odwód komendanta okręgu — dowódca: — ppłk Franciszek Rataj „Paweł”; — batalion „Antoni” (trzy kompanie: „Alicja”, „Anna”, „Aniela”) — numeracja plutonów od 1901 do 1906. I Obwód (Śródmieście I Obwód) był podzielony na cztery rejony, dowódca: ppłk Edward Franciszek Pfeiffer „Radwan” (po godz. „W” pod jego dowództwem pozostały tylko trzy: 2, 3 i 4). 7 sierpnia został utworzony Podobwód Śródmieście Południe (Śródmieście Południe), który od 23 do 27 sierpnia pod dowództwem płk. Jana Szczurka-Cergowskiego uzyskał nową strukturę („Sławbor” — zgrupowanie, później Podobwód). Stare Miasto (Śródmieście 1 Rejon) stało się częścią składową powołanej 7 sierpnia grupy „Północ”. Przed godz. „W” w jego skład wchodziły zgrupowania I, II, III i VIII: — I zgrupowanie (batalion „Bończa”) — 101, 102, 103 kompanie, sześć plutonów bez numeracji ciągłej; — II zgrupowanie (batalion „Gustaw”) — trzykompanijny, plutony z numeracją od 119 do 1127 oraz Kom­ pania Harcerska, plutony bez numeracji przyjętej w okręgu; — III zgrupowanie (zgrupowanie III „Konrad”) — w czasie powstania w 4 Rejonie — trzy kompanie (numeracja plutonów w 1 kompanii od 111 do 115); — VIII zgrupowanie („Krybar” grupa bojowa „Powiśle”) — w czasie Powstania w 4 Rejonie, cztery kompanie:

— 1 kompania (plutony 104-106), 2 kompania (107-109), 3 kompania (117-119), 4 kompania (1141, 1142, 1117); w czasie powstania utworzono plutony od 1103 do 1105; — 4 batalion WSOP „Dzik” (batalion „Dzik”) — pięciokompanijny, 11 kompania (plutony 111-113), 12 kompania (121-123), 13 kompania (131-133), 14 kompania (141-143); — odwód 104 kompanii (Syndykalistów Polskich 104 kompania), plutony 1128-1130; — 2 Rejon składał się ze zgrupowań V i VII oraz 2 batalionu WSOP, w którego skład wchodził dywizjon „Jeleń” (dywizjon ułanów „Jeleń”): — V zgrupowanie („Siekiera” V zgrupowanie) pięciokompanijne — 1 kompania (plutony 132-134), 2 kompania (121-123), 3 kompania (124, 128, 129), 4 kompania (130, 131, 1107), 5 kompania (190, 192, 194); — VII zgrupowanie („Ruczaj” zgrupowanie, batalion) — cztery kompanie: 1 kompania (plutony 137-139), 2 kompania (125-127), 3 kompania (134—136), 4 kompania (181-183); — dywizjon ,Jeleń” — dwa szwadrony: 3 szwadron plutony 1108-1110, 4 szwadron plutony 1111, 1112, 1119; — 2 batalion WSOP („Kryska” zgrupowanie) — cztery kompanie: 21 kompania (plutony 211-213), 22 kompania (221-223), 23 kompania (231-233), 24 kompania (241-243); — 3 Rejon składał się z IV i VI zgrupowania oraz z VI zgrupowania WSOP: — IV zgrupowanie („Gurt” IV zgrupowanie) — cztery kompanie: 1 kompania (plutony 146, 153, 193), 2 kompania (140, 191, 196), 3 kompania (144, 145, 152), 3 kompania (144, 145, 152, 187, 195), 4 kompania (143, 1105); — WSOP — 33 kompania (plutony 331-333), 34 kom­ pania (341-343), 35 kompania (351-353); — VI zgrupowanie (3 batalion pancerny „Golski”) — pięć kompanii: 1 kompania czołgów (plutony 151, 154, 157),

2 kompania czołgów (152, 155, 158), 3 kompania czołgów (153, 156, 159), 4 kompania piechoty (120, 160, 161), 5 kompania piechoty (150, 1100, 1101); — VI zgrupowanie WSOP (batalion „Bełt”) — dwie kompanie: 31 kompania (plutony 311, 312), 32 kompania (321, 322). — 4 Rejon, największy, składał się ze zgrupowań IX, X, XI, XII i batalionu „Czarnieckiego” („Gozdawy”). — IX i X zgrupowanie (batalion „Kilińskiego”) składały się z siedmiu kompanii: 1 kompania „Wigry” (plutony 162, 163), 2 kompania „Szare Szeregi” (plutony 165, 167, IIIA), 3 kompania „Szare Szeregi Junior” (166, 166A), 4 kompania „Watra” (kompania „Watra-Osa”: plutony 169-171, 171A), 5 kompania (kompania „Wysocki-Philips”: plutony 172, 173), 6 kompania „Wawerska” (pluton 168); — IX zgrupowanie WSOP — dwie kompanie: 41 kom­ pania (plutony 411—413), 42 kompania (421-423); — X zgrupowanie (batalion „Chrobry I”) składało się z czterech kompanii, jedenastu plutonów; tylko w 3 kom­ panii miały numerację ciągłą— 1115, 1116; — XI zgrupowanie WSOP — 45 kompania (plutony 451-453), 47 kompania w stadium organizacji; — XII zgrupowanie (batalion „Łukasińskiego”) — pięć kompanii: 1 kompania (178 „Troki”, trzy plutony bez numeracji), 2 kompania (177 „Supraśl”, trzy plutony bez numeracji), 3 kompania (1117 „Wkra”, trzy plutony bez numeracji), 4 kompania (1118 „Niemen”, trzy plutony), 5 kompania (179 „Prypeć”, jeden pluton). W składzie XII zgrupowania, obok batalionu „Czarniec­ kiego” (4, 5, 6 kompania, dziewięć plutonów bez numera­ cji), znalazł się dywizjon 1806 (pięć plutonów (1143-1146 i pluton ckm). / Śródmieście, gdzie do walki ruszyło ok. 8000 powstańców i 13 000 żołnierzy obwodu, składało się z czterech rejonów: 1 — Stare Miasto, Muranów, Powiśle,

2 — południowo-wschodnia część Śródmieścia pomiędzy ul. Marszałkowską a Wisłą, 3 — południowo-zachodnia cześć Śródmieścia między ul. Marszałkowską, Chmielną a Polami✓Mokotowskimi, 4 — północno-zachodnia część Śródmieścia do ulicy Marymonckiej. Pierwsze działania przyniosły co prawda sukces w postaci zdobycia rozległego terytorium, jednak nie udało się opanować ważnych punktów obrony niemiec­ kiej, stworzyć spójnej struktury wewnątrz obwodu, nawiązać trwałej łączność z pozostałymi obwodami, a przede wszyst­ kim opanować mostów. II Obwód — Żoliborz — obejmował rejony Żoliborz, Marymont i Bielany. W wyniku niekorzystnego zbiegu okoliczności, walki w niektórych punktach (ul. Krasińs­ kiego, a później ul. Suzina) rozpoczęły się już po trzynastej, co zdezorganizowało mobilizację, zwłaszcza transport i wy­ dawanie broni. Tak więc 1200 zmobilizowanych akowców (z 2000 w obwodzie) stanęło przed trudnym zadaniem wywalczenia łączności z siłami w Puszczy Kampinoskiej w starciu z wrogiem w pełni gotowym do obrony. Mimo heroizmu walczących, około północy płk Żywiciel wycofał się do Puszczy Kampinoskiej; w budynkach w okolicach placu Wilsona pozostał odział rtm. „Zmii”. Niemcy tym­ czasem skupili siły w Cytadeli, na Dworcu Gdańskim, Bielanach i w Szkole Gazowej na Marymoncie. Powstały zatem warunki do opanowania terenu przez Polaków. III Obwód — Wola — obejmował 3 rejony — Wolę, Czyste, Koło i Babice. Na terenie fabryki Kamlera przy ul. Dzielnej 72 rozlokowana była Komenda Główna AK wraz z przeznaczonym do jej osłony Kedywem (etatowo 2300 ludzi, z czego 900 stawiło się na koncentracji). W pierwszych godzinach walki wyraźnie dał o sobie znać brak uzbrojenia, i trudności z mobilizacją zwłaszcza w rejonach 1 i 3. Sukcesy bojowe uzyskały na Woli głównie pododdziały Kedywu: batalion „Zośka” zdobył koszary przy ul. Sw. Kingi, fabrykę

Pfeifera oraz Cmentarz Żydowski; batalion „Pięść” ob­ sadził Cmentarz Ewangelicki, batalion „Parasol” — Cmen­ tarz Kalwiński; batalion „Miotła” zamknął wylot ul. Okopowej na plac Kercelego; batalion „Czata” zabez­ pieczył Leszno. Obok tego „bastionu” Kedywu, roz­ ciągającego się pomiędzy placem Kercelego a kompleksem cmentarzy, dowódca 2 rejonu, kpt. Wacław Stykowski „Hal”, po prowadzonych ze zmiennym powodzeniem walkach, zorganizował obronę na ul. Długosza (kompania ppor. Żara) i przy zbiegu ulic Młynarskiej, Okopowej 1 Ostroroga, obok Cmentarza Ewangelickiego (zgrupo­ wanie por. „Wita”). IV Obwód — Ochota — również złożony z trzech rejonów, pod dowództwem ppłk. Sokołowskiego, zgromadził blisko 1000 żołnierzy (na ok. 1700); niestety, jedynie niespełna połowa z nich była uzbrojona. Mimo wielkiego bohaterstwa nie powiodły się szturmy na najistotniejsze obiekty: Dworzec Główny, Dom Akademicki przy placu Narutowicza, koszary SS przy Tarczyńskiej, Budynek Szkoły Nauk Politycznych i Główną Dyrekcję Lasów Państwowych. W tej sytuacji dowódca podjął decyzję o wycofaniu się do Lasów Sękocińskich. Pozostały nieliczne, w sile niepełnych kompanii, grupy ppor. Jerzego Gołębiowskiego „Stacha” przy ul. Wawelskiej i por. Andrzeja Chyczewskiego „Gus­ tawa” na ulicy Kaliskiej i Barskiej. V Obwód — Mokotów — złożony z 6 rejonów, znaj­ dował się w niezwykle trudnej sytuacji ze względu na liczne niemieckie instytucje, rozlokowane na jego terenie; była tam również dzielnica policyjna. Siły obwodu wzmoc­ nione były co prawda przez pułk „Baszta”, ale już pierwsze godziny walki dowiodły, że opanowanie Mokotowa będzie niezwykle trudne. Niepowodzeniem zakończyły się szturmy pododdziałów 1 rejonu na koszary przy ul. Podchorążych, 2 rejonu — na warsztaty Bruna i punkt oporu przy ul. Bończy oraz 5 rejonu — na stanowiska niemieckie

w Siedlcach i na Czemiakowie. Częściowe powodzenie odniosły: 3 rejon (zdobywając plac Unii Lubelskiej) i 4 rejon (opanowując czasowo koszary przy ul. Puławskiej i budynek SGGW przy Rakowieckiej). Pułk „Baszta” również nie osiągnął zaplanowanych celów — zdobycia przez batalion „Olza” domu Wedla i Fortu Mokotowskiego, a przez batalion „Karpaty” — Służewca. Jedynie batalion „Bałtyk” otoczył, stanowiącą silnie umocniony ośrodek oporu nie­ przyjaciela, szkołę na rogu Kazimierzowskiej i Narbutta, jednak nie udało mu się ani zdobyć tego obiektu, ani też pokonać żandarmów stacjonujących na ulicy Dworkowej. Rozwój sytuacji sprawił, ze nastąpiła ewakuacja większości sił do Lasów Kabackich. W rejonie ograniczonym ulicami Odyńca, Puławską, częściowo Woronicza i Naruszewicza oraz Alejami Niepodległości powstał bastion, którego załogę stanowili w większości żołnierze „Baszty” (tzw. Mały Mokotów). VI Obwód — Praga — dowodzony przez ppłk. An­ toniego Władysława Żurowskiego, pseudonim „Andrzej”, „Bober”, „Papież”, miał za zadanie opanowanie dzielnicy, jej najważniejszych obiektów i tras przelotowych, oraz chronienie mostów, w założeniach zdobytych przez akowców ze Śródmieścia i Żoliborza, tak istotnych z powodu przebiegającego na przedpolu Pragi frontu15. Dowódca IV Obwodu miał w Warszawie „powitać” Armię Czerwoną i nawiązać kontakt z sowieckim dowó­ dztwem. W przypadku niepowodzenia zakładano wyco­ fanie do Śródmieścia. Na przedpolach dzielnicy stacjonowały doświadczone w bojach jednostki wojsk niemieckich, także świetnie zaopatrzone w broń. A w obwodzie liczba zaewiden­ cjonowanych żołnierzy wynosiła ok. 9000, z czego na 15

Zob.: L. B a r t e l s k i , Praga Warszawa 2000; S. M r ó z , Powstanie na Pradze, [w:] „Mówią Wieki”, 10/2004; G. N o w i k, Praga VI Obwód, WIEPW, t. 1. Działania zbrojne Warszawa 2005, s. 483-493.

godzinę „W” stawiło się od 3500 do 4600 łudzi, jak w innych obwodach słabo uzbrojonych. Planowano zajęcie ok. 50 obiektów, z których najważ­ niejsze były koszary 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej (teren ulic: 11 listopada, Szwedzkiej, Jagiellońskiej), do­ chodzące do nasypu kolei obwodowej, od którego oddzielała je wąska polna droga. Równie ważnymi obiektami były mosty na Wiśle. O godzinie 17.00 w pięciu rejonach Pragi rozpoczęły się natarcia. W rejonie 1 (Pelcowizna, Bródno) realizowano zadanie osłony Pragi od strony Twierdzy Modlin do Legionowa oraz dezorganizowano transport nieprzyjaciela poprzez wysadzenie mostu na Kanale Zerańskim i zniszczenie wiaduktu na ul. Modlińskiej. Pomimo początkowych sukcesów (zdobycia budynków szkół powszechnych przy ulicy Białołęckiej i hal warsztatów kolejowych), nie udało się opanować przy Modlińskiej 3/5 (dawnych koszar rezerw policji na Golędzinowie) ani wysadzić mostu kolejowego. Zdecydowana kontrakcja Niemców, do której skierowano m.in. pociąg pancerny, zmusiła powstańców do odwrotu. W rejonie 2 (Targówek) zrealizowano główne założenie (opanowanie dzielnicy, w tym fabryki broni myśliwskiej przy ul. Skargi) i wiaduktu kolejowego nad ul. Radzymińską. Nie pokonano jednak żołnierzy niemieckiej artylerii przeciwlotniczej, stacjonujących w folwarku miejskim na Bródnie. Nie wysadzono też wiaduktu (chociaż utrzymano go do wieczora 2 sierpnia), gdyż brakowało materiałów wybuchowych. Rejon 3 (Grochów, Saska Kępa) praktycznie nie rozwinął się do akcji, silnie obsadzony przez niemieckie jednostki pancerne, które blokowały punkty koncentracji i magazyny uzbrojenia. Do najważniejszych celów w tym rejonie zaliczono zdobycie budynków szkoły powszechnej, stacji rozrządowej

_♦

Grochów i koszar na ul. Boremlowskiego. Żaden z tych celów, pomimo podjęcia akcji, nie został opanowany. 2 sierpnia doszło do kilku starć z Niemcami, którzy jednak niepodzielnie panowali nad terenem rejonu. Część po­ wstańców ukryła się wśród ludności cywilnej, a niewielkie grupki nocami przeprawiały się na Saską Kępę i Pragę Centralną. Podobnie niepowodzeniem zakończyły się działania 4 rejonu (Nowa Praga, Michałowice), gdzie głównym zadaniem było zdobycie koszar przy ul. 11 Listopada. Rejon 5 — Praga Centralna — miał za główne zadanie opanowanie dostępu do mostów. Zamierzano też opanować dworce kolejowe (Wschodni i Wileński), budynek centrali telefonicznej, gmach General Verkehr Direction Ost i wiele mniejszych punktów oporu wroga. W wyniku podjętych działań opanowano wyznaczone cele, oprócz tych najważniejszych (nie zdobyto Dworca Wschodniego i zabezpieczono mostów na prawym brzegu Wisły). Wkrótce również i w tej części Pragi powstańcy musieli ustąpić. Wobec realnej klęski komendant obwodu, ppłk Żurowski, uznał, że powstanie na Pradze zakończyło się niepowodzeniem. Nie udało się bowiem opanować wielu obiektów, także mostów bronionych przez doskonale uzbrojone oddziały niemieckie. Wprowadzenie przez Niem­ ców do walk wojsk pancernych niweczyło szansę na zrealizowanie zamierzonych zadań przez poszczególne rejony i oddziały. Okazało się także, że wkroczenie wojsk radzieckich na Pragę jest, niestety, nierealne, Stalin czekał, aż Niemcy zmuszą Armię Krajową do kapitulacji i nie pozwolił na lądowanie na zapleczu swojego frontu alianckich samolotów z pomocą dla powstańców. 4 sierpnia „Andrzej” wydał odezwę do swoich pod­ komendnych. Nakazał im w niej powrót do konspiracji, ukrycie broni i organizowanie ochotniczych grup do

walki na lewym brzegu Wisły (przeprawiło się ponad 500 ludzi). VII obwód (Powiat Warszawski) generalnie również nie odniósł sukcesu. Rejony prawobrzeżne — Jabłonna, Marki, Rembertów i Otwock — znalazły się na linii frontu, co uniemożliwiało skuteczną mobilizację i rozwinięcie do działań, natomiast lewobrzeżne — Piaseczno, Pruszków, Ożarów i Młociny — mobilizowały siły i przygotowywały się do wsparcia powstania. Najznaczniejsze starcie miało miejsce w czasie nieudanego ataku 8 rejonu (Młociny) siłami dwu batalionów na lotnisko Bielany. Faza, w której strona polska, mimo licznych niepowo­ dzeń, posiadała inicjatywę operacyjną, trwała do 4 sierpnia. Ukształtowały się zwarte ośrodki powstańcze: Śródmieście pozostające w łączności z Wolą, Starym Miastem, Powiślem i Czemiakowem, Żoliborz i Mokotów. O istnieniu tych dwóch ostatnich ośrodków polskiego oporu zadecydował powrót tam wojsk poprzednio z nich wycofanych. Niewiel­ kie bastiony udało się stworzyć na Ochocie i Sadybie, za to w rękach niemieckich pozostały ważne obiekty, np. centrale telefoniczne przy ul. Zielnej i Pięknej, Uniwersytet i cała dzielnica rządowa. Pozytywnie na stan Wojska Polskiego w Warszawie wpłynęło przyłączenie się do walk wielu ochotników, co dawało możliwość zorganizowania sprawnego zaplecza. Oddziały bojowe wzmocnione zostały bojownikami innych niż AK organizacji. Ze strony prawicy do wiosny 1944 roku KG AK podporządkowały się i funkcjonowały jako jednolita struk­ tura polityczno-wojskowa Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). W ich kierownictwie narastał jednak konflikt (właśnie na tle podporządkowania się AK) i wiosną 1944 roku nastąpił rozłam na NSZ-AK i NSZ-ONR (Obóz Narodowo-Radykalny). 7 marca 1944 roku podpisano umowę scaleniową z AK. 10 lipca 1944 roku NSZ-AK podporządkowała się

Armia Podziemna Ruchu „Miecz i Pług”, przechodząc tym samym pod rozkazy Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju. W szeregach AK znalazło się ok. 2000 żołnierzy, w tym 300 oficerów i podchorążych. Niezależność zachowała NSZ-ONR, której komendantem okręgu warszawskiego był mjr Osmólski. Pod jego dowódz­ twem pozostawało 2500-3000 ludzi. Tworzyli oni na­ stępujące pododdziały: dywizjon artylerii zmotoryzowanej, batalion strzelców pancernych Legii Akademickiej, Legia Nadwiślańska, komórka likwidacyjna, kompania osłonowa komendanta okręgu, batalion osłonowy Głównej Kwatery. Wybuch walk zaskoczył szykujące się do wymarszu z mias­ ta NSZ-ONR, a częściowo także NSZ-AK. Oficerowie i żołnierze wstępowali do jednostek Armii Krajowej, wobec czego 8 marca kierownictwo wojskowe i polityczne ugru­ powania zdecydowało o utworzeniu związku operacyjnego — dowodzonego przez płk. Spirdiona Koiszewskiego korpusu złożonego z dwóch dywizji piechoty: jednej złożonej z NSZ-ONR i drugiej utworzonej przez NSZ-AK, Plany te spaliły na panewce, gdyż członkowie organizacji walczyli w szeregach oddziałów AK (tworzono specjalne służby do ich „wyciągania”), a zwarte pododdziały i jedno­ stki podporządkowane były poszczególnym dowódcom Armii Krajowej. Nastąpiło jednak wzmocnienie szeregów powstańczych. Stanisław Bojemski w Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego szacuje, że dowó­ dztwu NSZ podporządkowanych było ok. 4000 ludzi16. Według dokumentacji znajdującej się w dyspozycji redakcji encyklopedii, z NSZ identyfikowało się w okresie powstania ok. 2500 żołnierzy. Organizacje lewicowe, chociaż politycznie izolujące się od Polskiego Państwa Podziemnego, również przystąpiły do walki z okupantem w Warszawie. 16

S. B o j e m s k i , Narodowe Siły Zbrojne w Powstaniu Warszawskim, WIEPW, t. 1, Działania zbrojne, Warszawa, s. 391.

Największe znaczenie wśród działających w tym czasie w Polsce organizacji miała Armia Ludowa. Jej liczebność, według różnych opracowań wynosić miała od 10 000 do 50 000 ludzi. Prawdopodobnie było ich 30 000-35 00017. Również w Warszawie, mimo iż była tam znacznie słabsza niż AK, zaznaczała swoją polityczną i militarna rolę. Była to formacja zbrojna formalnie podległa KRN, w rzeczywistości ściśle kontrolowana przez Polską Partię Robotniczą. Utworzona została 1 stycznia 1944 roku, na bazie istniejącej od marca 1942 roku Gwardii Ludowej. Dowódcą AL został Michał Żymierski „Rola”, a szefem Sztabu Głównego Franciszek Jóźwiak „Witold”. W końcu lipca 1944 roku I sekretarz PPR, Władysław Gomułka oraz dowództwo AL opuściło Warszawę w celu przejścia na terytorium zajęte przez Armię Czerwoną i włączenia się tam do organizowania „ludowego” państwa polskiego. Szefem Sztabu Głównego w Warszawie został mianowa­ ny mjr Józef Małecki „Sęków”, a dowódcą Okręgu Warszawskiego AL — mjr Bolesław Kowalski „Ryszard Piasecki”. Szefem sztabu został kpt. Edward Lanota. Kwaterowali oni na Starym Mieście. Siły te w chwili wybuchu powstania liczyły ok. 250 uzbrojonych osób, jednak ten stan został szybko wzmocniony przez na­ pływających ochotników, często działaczy lewicowych i komunistycznych18. Plan polityczno-wojskowy zakładał rychłe zajęcie miasta przez Armię Czerwoną i opanowa­ nie — przy pomocy Sowietów — Ratusza jako siedziby Krajowej Rady Narodowej. Zgodnie ze strukturą AL, w 1944 roku naczelnemu dowódcy Armii Ludowej podlegało pięć obwodów: I Warsza­ wski, II Lubelski, III Radomsko-Kielecki, IV Krakowski, V Śląski. W interesującym nas I obwodzie znajdowały się 17

Polski Ruch Oporu 1939-1945, Warszawa 1988, s. 566. 18 Zgodnie z materiałami, posiadanymi przez redakcję WIEPW, w pod­ oddziałach AL w ciągu całego powstania walczyło ponad 800 żołnierzy.

trzy okręgi: Warszawa Miasto, Warszawa Lewa Pod­ miejska, Warszawa Prawa Podmiejska (wraz z podokręgiem Siedlce)19. Po wybuchu walk system dowodzenia i struktura war­ szawskiej AL praktycznie przestały istnieć20. Szczególnie interesującą kartę bojową zapisał batalion AL „Czwartacy”. Żołnierze AL przyłączali się, indywidualnie bądź grupami, do pododdziałów Armii Krajowej. Interesującym zjawiskiem była Żydowska Organizacja Bojowa. Powstała ona w 1942 roku i wraz z Żydowskim Związkiem Bojowym walczyła wiosną 1943 roku w po­ wstaniu w warszawskim getcie. Nieliczni ocalali z zagłady, bojownicy ukrywali się na terenie miasta i w oddziałach partyzanckich w okolicznych lasach. Liczący około dwu­ dziestu osób pododdział zorganizował na Starym Mieście • Icchak Cukierman „Antek”, współtwórca ZOB i zastępca jej komendanta w getcie, Mordechaja Anielewicza. Do 3 sierpnia przebywali oni na kwaterach przy ul Pańskiej. Zastępcą dowódcy został Marek Edelman. Mimo starań ze strony Anielewicza, grupa nie została wcielona w struktury AK. W tej sytuacji komendant zwrócił się do przebywają­ cego na Starym Mieście dowództwa Armii Ludowej o przy­ jęcie w szeregi tej formacji. Bliskość poglądów politycz­ nych, a także obecność w sztabie AL osób pochodzenia żydowskiego21 spowodowały, że grupę tę wcielono w sze­ regi AL. Icchak Cukierman, w imieniu ŻOB, wydał datowaną na 3 sierpnia odezwę do warszawskich Żydów. Wzywał w niej wszystkich ocalałych, a znajdujących się 19 20

Polski Ruch Oporu..., op. cit, schemat s. 562. J. M a r s z a l e c , WIEPW, t. 1, Działania zbrojne, Warszawa 2005,

s. 29. 21

Patrz również: B . M a j e r t c h a k , Żołnierze narodowości żydowskiej polegli w szeregach Wojska Polskiego 1939-1945, Warszawa 2000 iM. N a t k o w s k a , Żydzi a powstanie warszawskie [w:] „Mówią Wieki” 10/2004.

w Warszawie Żydów do wstępowania w szeregi po­ wstańcze i podjęcia walki o niepodległą Polskę. Odezwa była kolportowana w formie ulotki, a także opublikowana w prasie powstańczej: w „Warszawiance”, „Armii Ludo­ wej”, w „Biuletynie Informacyjnym” i w „Demokracie”. Omawiany tu pododdział jako, pluton „żydowski”, wszedł w skład 3 batalionu AL i z nim bronił barykad u zbiegu ulic Mostowej, Boleść i Rybaki. Jego członkowie brali też udział w walkach o tzw. Czerwony Dom i w ataku na Dworzec Gdański. Ich kwatery znajdowały się przy ul. Świętojerskiej. Wydzielona grupa (pięć osób) usiłowała odzyskać archiwum ZOB na ul. Leszno, jednak ze względu na utrzymywanie się tam załogi niemieckiej, misja okazała się nieudana, a żołnierze nie powrócili do oddziału (ukrywali się, a następnie zostali schwytani przez Niemców). Żydzi, uwolnieni z obozu koncentracyjnego na Gęsiówce, _• weszli w skład Międzynarodowej Brygady Żydowskiej Służby Pomocniczej Armii Ludowej. Ta nieuzbrojona formacja zajmowała się głównie budową barykad i usuwa­ niem skutków bombardowań i ostrzału. Obie grupy żydowskie pod koniec sierpnia ewakuo­ wały się kanałami na Żoliborz. Tam ocalali ze Starego Miasta AL-owcy, w tym żołnierze ZOB, utworzyli — wraz z przydzielonymi żołnierzami AK — pluton niszczycieli czołgów, na którego czele stał porucznik Cukierman. Do oddziałów powstańczych, zarówno bojowych, jak i pomocniczych, wstępowali pojedynczy obywatele polscy narodowości żydowskiej. Liczni byli oni np. w dowództwie Armii Ludowej. W materiałach wspomnieniowych dotyczących Okęcia spotkać można niezweryfikowaną informację o zlikwido­ waniu tam w pierwszych godzinach powstania oddziału partyzantów żydowskich.

♦

Po upadku powstania niektórzy ocalali Żydzi wyszli wraz z ludnością cywilną z miasta lub przedarli do Kampinosu. W listopadzie 1944 roku, dzięki pomocy AK, wyprowadzono ukrywających się w ruinach przy ul. Promyk żołnierzy ŻOB. Kolejną organizacją o charakterze lewicowym była Polska Armia Ludowa. Jej rola i stopień zależności od Sowietów są oceniane bardzo różnie. Utworzyli ją w kwiet­ niu 1943 roku działacze PPS Lewicy. Politycznym organem był Centralny Komitet Ludowy (tzw. Centralizacja). Do­ wódcą PAL był Komendant Główny, gen. Henryk Borucki „Czarny”, a Inspektorem Głównym — gen. Julian Skokowski „Zaborski”. Organizacja skupiała się głównie na akcjach propagando­ wych, zwracając się zarówno przeciw okupantowi, jak i Armii Krajowej oraz NSZ, oskarżając je o faszyzm i tchórzostwo. Pomimo tych kontrowersji, gdy wybuchło powstanie, człon­ kowie PAL włączyli się do walki. Jej oddziały, odpowiadają­ ce plutonom, ujawniły się na Woli, Mokotowie i Śródmieściu. 16 września PAL, AL i KB (Korpus Bezpieczeństwa22) ogłosiły utworzenie jednolitej organizacji wojskowej. Przez cały czas trwania powstania PAL rekrutowała ochotników, tworzyła struktury logistyczne, dowódcze i bojowe. W jej szeregach 22

Korpus Bezpieczeństwa — organizacja konspiracyjna, podporząd­ kowana od 1942 roku AK. W lipcu 1944 płk Petrykowski „Tarnawa” uznał PKWN z Lublina, podporządkowując OW KB gen. Michałowi Roli-Żymierskiemu. Dowodzący w Warszawie płk Korzewnikjanc, de­ klarował lojalność wobec Komorowskiego „Bora”. KB liczył 29 sierpnia 787 ludzi oraz 68 osób personelu medycznego. Stan oddziałów walczących wynosił: batalion „Nałęcz” na Starówce — ok. 340 żołnierzy; w Śród­ mieściu Północ (w tym batalion „Jur”) ok. 150 osób, w tym 10 oficerów; w Śródmieściu Południe — ok. 200, w tym 5 oficerów. Razem 410 szeregowych i ok. 22 oficerów. Stan oddziałów nieuzbrojonych wynosił blisko 130 ludzi (w tym około 50 przydzielonych do kompanii admini­ stracyjnej). Zob.: J. M a r s z a l e c , Oddziały Wojskowe Korpusu Bez­ pieczeństwa [w:] WIEPW, t. 1, Działania zbrojne, s. 416.

znalazło się ok. 500 żołnierzy. Część członków PAL dołączyła do oddziałów Armii Krajowej. Trudno traktować organizację jednoznacznie negatywnie, zwłaszcza w świetle wciąż napływających do redakcji WIEPW materiałów. Około 100 poległych, dwukrotnie więcej rannych, wysokie odznaczenia bojowe, w tym Virtuti Militari, to również elementy składające się na dzieje Polskiej Armii Ludowej w Warszawie w 1944 roku.

ROZDZIAŁ III WALKA Z POWSTANIEM

W zaistniałej sytuacji inicjatywę, stopniowo acz zdecydo­ wanie, przejmowali Niemcy1. Zmiany w strukturze dowodzenia, które zostały wprowadzone 7 sierpnia, m.in. utworzenie Śródmieścia Połu­ dniowego i grupy „Północ”, usankcjonowanie powstania nowych jednostek bojowych, było zgodne z wytycznymi, jakie dowódca powstania, płk Chruściel, otrzymał od Komendanta Głównego AK, gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora”. „Rozkaz szczególny”, wysłany 7 sierpnia o godz. 13.45 który dotarł do płk Chruściela o godz. 21.00, brzmiał: „Wytyczne: 1) Celem bezpośrednim jest jak najdłuższe kontynuowa­ nie i przedłużanie naszej walki w W-wie. Wszelkie prze­ prowadzone akcje muszą iść w tym kierunku. 2) Rozdzielenie naszych sił przez npla zmusza do przeprowadzenia względnie przewidywania usamodziel­ nienia poszczególnych rejonów walk. Chodzi o to, by 1

Struktury wojsk niemieckich oraz ich działania na podstawie prac T. S a w i c k i e g o : Rozkaz: Zdławić powstanie, Warszawa 2001, Niemiec­ kie wojska lądowe na froncie wschodnim czerwiec 1944-maj 1945, Warszawa 1997 i J. K i r c h m a y e r a , Powstanie warszawskie, Warszawa 1989.

w warunkach, gdy d-two z waszego szczebla centralnie nie będzie możliwe lub utrudnione, powstały samodzielne ośrodki walki pod kierunkiem pojedynczych energicznych d-ców. 3) Nasze działania agresywne na npla muszą posiadać charakter zaczepny, a nie tylko obronny”. Podział na odrębne enklawy, bastiony oporu, stał się faktem. II Obwód (Żoliborz II Obwód) włączony do grupy „Północ”, utrzymywał tylko łączność naziemną z Kampinosem (grupa „Kampinos”) przez tereny ob­ sadzone przez silne jednostki niemieckie. II Obwód składał się z czterech rejonów. 1 Rejon (zgrupowanie „Żaglowiec”) — w składzie cztery zgrupowania — kompanie i dziewięć plutonów (numeracja od 201 do 209), oraz zgrupowanie WSOP (siedem plutonów, numeracja od 280 do 286); 2 Rejon (zgrupowanie „Żmija”) — 1 kompania (plutony 225, 238, 244) oraz plutony bez podziału na kompanie: 224, 251-253. Kompania WSOP: plutony 288-290; 3 Rejon (zgrupowanie „Żubr”) składał się z czterech zgrupowań — kompanii (plutony: 211-214, 237, 239, 247-250, 255, 256). Zgrupowanie WSOP: plutony 291-292; 4 Rejon (zgrupowanie „Żyrafa”) — dwa zgrupowania, pięć kompanii, plutony: 215-223, 234, 240-242, 245, 246. W jego skład wchodziła kompania WSOP (plutony 294-297). III Obwód (Wola III Obwód) — na Wolę przeniesiono w trybie nagłym, decyzją z 25 lipca 1944 roku, Komendę Główną Armii Krajowej; podległe jej jednostki (zgrupowa­ nie „Radosław” i zgrupowanie «Broda 53») wsparły słabo uzbrojone siły obwodu, zgrupowane w trzech rejonach (zgrupowanie „Waligóra): 1 Rejon — plutony 301, 310 i 316; 2 Rejon (bataliony „Sowińskiego” i „Hala”) — plutony 318, 322, 325, 327, 342-345; »

3 Rejon (Wolska kompania) — plutony 317, 321-323, 335-337. Po upadku Woli, 6 sierpnia, Niemcy przebili się przez ul. Wolską uderzeniem wykonanym przez brygadę Dirlewangera. Część plutonów wolskich znalazła się na Starym Mieście (zgrupowania „Leśnik” i „Róg”), część wycofała się do Śródmieścia. IV Obwód (Ochota) — składał się z trzech rejonów. Komendant, ppłk Mieczysław Sokołowski „Grzymała”, wraz z większą częścią żołnierzy obwodu wycofał się w nocy z 1 na 2 sierpnia w kierunku Lasów Chojnowskich (zgrupowanie „Grzymały”). 1 Rejon (batalion „Wacława” [Pankiewicza]) — składał się z trzech kompanii (plutony 403, 410, 412, 413, 416—419, 426). W jego skład wchodziły jeszcze dwa zgrupowania: II (plutony 401, 402, 422, 427) i III zgrupowanie (plutony 404-406); 2 Rejon (reduta „Kaliska”, reduta „Wawelska”) — trzy zgrupowania (plutony 431, 432, 434, 437, 439). 3 Rejon (kompania „Gustaw”) plutony: 407, 451, 452, 414, 415, 420. V Obwód (Mokotów) już 1 sierpnia został odcięty od Śródmieścia i do końca powstania oddzielała go bariera silnych bastionów niemieckich w niemieckiej dzielnicy policyjnej — ciągnących się przez pi. Unii Lubelskiej, ul. Rakowiecką, aż do ul. Willowej (Nordwache) — unie✓ możliwiająca połączenie ze Śródmieściem. Łączność utrzy­ mywano m.in. za pomocą kanałów. Tylko Składnica ✓ Meldunkowa „S” znalazła się w Śródmieściu. Obwód składał się z sześciu rejonów: 1 Rejon (dywizjon, pułk „Szwoleżerów”) — cztery szwadrony, z których tylko jeden miał dwa plutony o nu­ merach 500 i 501; pozostałych trzynaście plutonów było nie numerowanych. Do tego rejonu włączono też II zgru­ powanie „1703” (Dywizjon Artylerii Konnej im. gen. Bema) — trzy baterie, plutony 513-518;

2 Rejon (dwa zgrupowania) — I zgrupowanie: dwie kompanie (Oddziały Wojskowe Polskich Socjalistów) plu­ tony 523-528, II zgrupowanie: 1 kompania (plutony 530, 531, 535, 536), 2 kompania (kompania „Legun”) — plu­ tony 537-539; 3 Rejon — trzy kompanie, zdziesiątkowane 1 sierpnia w rejonie pl. Unii Lubelskiej i ul. Rakowieckiej; większość żołnierzy znalazła się następnie w Śródmieściu, w „Golskim” i „Ruczaju”; 4 Rejon (dwa zgrupowania): I zgrupowanie (batalion „Zygmunta”) — trzy kompanie, cztery plutony bez nu­ meracji; II zgrupowanie (batalion „Odwet 00”) walczyło na Kolonii Staszica (Staszica Kolonia), siedem plutonów bez numeracji. W składzie rejonu grupa artyleryjska „548” (grupa artyleryjska „Granat”), sześć plutonów bez numeracji; 5 Rejon (batalion „Oaza”) — cztery kompanie (500-503), jedenaście plutonów bez numeracji; 6 Rejon, największy (pułk „Baszta”) — składał się z trzech batalionów („Bałtyk”, „Karpaty”, „Olza”), które już od 1942 roku były przeznaczone do ochrony KG AK w jej przewidywanej kwaterze na Mokotowie. Plutony w poszczególnych kompaniach były nienumerowane (34 plutonów liniowych); W składzie V Obwodu w 4 rejonach znalazły się kompanie WSOP (Wojskowa Służba Ochrony Powstania V Obwodu) — 18 plutonów. VI Obwód (Praga VI), najliczniejszy, walczył tylko przez pierwszych kilka dni, a następnie przeszedł do konspiracji. Dzielił się na pięć rejonów: 1 Rejon — sześć zgrupowań, kompanii: zgrupowanie 624 — plutony 625-627, zgrupowanie 628, plutony 629-631, zgrupowanie 632, plutony 633-635, zgrupowanie 636, plutony 637-640, zgrupowanie 641, plutony 642-645, zgrupowanie 646, plutony 647-649;

2 Rejon — sześć zgrupowań, kompanii: zgrupowanie 654, plutony 655-657, zgrupowanie 658, plutony 659-661, zgrupowanie 662, plutony 663-665, zgrupowanie 666, plutony 667-669, zgrupowanie 670, plutony 671 i 672, zgrupowanie 1683, plutony 1684-1686; 3 Rejon — pięć zgrupowań: zgrupowanie 678, plutony 679-683, zgrupowanie 684, plutony 685-689, zgrupowanie 690, plutony 691-695, zgrupowanie 696, plutony 697-699, zgrupowanie 1687, plutony 1688-1690. W 3 Rejonie na Grochowie i Saskiej Kępie organizowano przeprawy przez Wisłę, przerzucając żołnierzy z Pragi na lewy brzeg (plutony te nazywano „grochowskimi”); 4 Rejon — siedem zgrupowań, kompanii: zgrupowanie 1604, plutony 1605-1607, zgrupowanie 1608, plutony 1609-1611, zgrupowanie 1612, plutony 1613-1615, zgru­ powanie 1616, plutony 1617-1619, zgrupowanie 1620, plutony 1621-1625, zgrupowanie 1626, plutony 1627-1629, zgrupowanie 1630, plutony 1631-1633, zgrupowanie 1634, plutony 1635-1637; 5 Rejon — dziesięć zgrupowań: zgrupowanie 1643, plutony 1644-1647, zgrupowanie 1648, plutony 1649-1652, zgrupowanie 1653, plutony 1654-1656, zgrupowanie 1662, plutony 1663-1664, 1677 (kobiecy), zgrupowanie 1664, pluton 1655, zgrupowanie 1665, plutony 1663, 1659, zgrupowanie 1670, plutony 1671 i 1672, zgrupowanie 1673, plutony 1673 i 1659, zgrupowanie 1679, plutony 1640, 1680-1683. W składzie 5 Rejonu znalazło się pięć plutonów WSOP: 1100, 1200, 1300, 1400, 1500, 1600. VII Obwód „Obroża” — sztab VII Obwodu miał wyznaczoną kwaterę w Śródmieściu Południowym i został odcięty od podległych jednostek. Włączył się m.in. do działań w 3 Rejonie Śródmieścia, jego plutony ochrony walczyły w batalionie „Zaremba” — „Piorun”. Z żołnierzy VII Obwodu zorganizowano batalion, który przeprawił się na drugi brzeg Wisły, by walczyć w Puszczy Kampinoskiej

(batalion „Znicz”). Obwód „Obroża” był podzielony na dziewięć rejonów, które sytuowały się po obu brzegach Wisły. Lewobrzeżne znalazły się w Kampinosie, gdzie ich pierwszym dowódcą był komendant 8 Rejonu, kpt. Józef Krzyczkowski „Szymon”. Plutony mieściły się w numeracji od 700 do 700 i od 1700 do 1799. W składzie „Obroży” walczył samodzielny batalion NSZ AK (batalion im. brygadiera Mączyńskiego). VIII Obwód Okęcie był organizacyjnie tożsamy z 7 puł­ kiem piechoty („Garłuch”), który został zdziesiątkowany w pierwszych dniach Powstania. Składał się z trzech batalionów, 1 kompanii i baterii artylerii pułkowej (bateria „Kuby”). Tylko w 5 kompanii i baterii plutony miały kolejną numerację (34-38), pozostałe trzydzieści numeracji nie posiadało. Komendantem okręgu był płk dypl. Antoni Chruściel („Monter”, „Nurt”) a szefem sztabu — mjr dypl. Stanisław Weber („Chirurg”). Plany operacyjne przygotowane przed rozpoczęciem walk w Warszawie, na czas, gdy Niemcy zaczną się wycofywać, nawiązywały do planu operacyjnego KG AK 1942 roku. Przewidywano wówczas, że dowództwo i główny węzeł łączności oraz odwody zostaną rozmieszczone na Mokotowie. W pierwszej kolejności planowano zająć dworce kolejowe, lotniska i mosty na Wiśle; główne uderze­ nie miało wyjść z Mokotowa na Śródmieście, drugie z Żoliborza na Śródmieście, by zostawić Niemcom wolną drogę odwrotu mostem Kierbedzia i ulicami Leszno i Wolską. W myśl planu, który przewidywał włączenie się do walki w chwili odwrotu Niemców, dla zapewnienia porząd­ ku w mieście powołano jednostki drugiej linii WSOP (Wojskowej Służby Ochrony Powstania). Już od 1942 roku Okręg Warszawski przygotowywał włączone do niego jednostki do podjęcia walki w mieście. W ramach akcji scaleniowej wiosną 1943 roku weszły do niego m.in. oddziały Narodowej Organizacji Wojskowej, *✓

bataliony „Antoni” i „Gustaw” już jako jednostki AK. W okręgu znalazły miejsce jednostki OW PPS (Oddziały Wojskowe Pogotowia Polskich Socjalistów), a w 1944 roku także szkieletowy pułk NSZ „Sikora” (pułk im. gen. Władysława Sikorskiego). Okręg Warszawski został podzielony na osiem obwodów, które składały się z rejonów; a w ramach rejonów powołano zgrupowania, kompanie i plutony, ale równolegle, z myślą o przyszłej organizacji regularnego wojska, powoływano też pułki i bataliony, numeracja plutonów miała odzwier­ ciedlać ich usytuowanie w strukturze obwodów. W lipcu 1944 roku wprowadzono wiele zmian, dokonywały się one również w czasie powstania. Te zmiany zaciemniły klarow­ ną początkowo strukturę Okręgu Warszawskiego, a nawet zburzyły. Podstawą do obliczania siły bojowej, jaką dys­ ponował ten Okręg, była liczba plutonów bojowych, którą pod koniec lipca oszacowano na 800-860 plutonów. Z tego blisko 1/4 były to plutony szkieletowe, tj. liczące ok. 20 osób2. Od chwili wybuchu powstania, w wyniku strat, niepełnej mobilizacji, a później napływu ochotników, liczba plutonów wciąż się zmieniała3. Ze strategicznego punktu widzenia, najważniejsze było wyeliminowanie przez Polaków Warszawy jako węzła komunikacyjnego i utworzenie na tyłach 9 Armii ośrodka oporu. W przypadku podejścia Armii Czerwonej do Wisły na tym odcinku, byłaby to kolejna, obok przy­ czółków — magnuszewskiego i baranowskiego, wyrwa 2

W. B o r k i e w i c z w książce Powstanie Warszawskie podaje na­ stępujące dane: 49 781 żołnierzy, w tym 1100 oficerów, 2600 pod­ chorążych, 5300 podoficerów, 31 480 szeregowych, 5000 kobiet, w 701 plutonach pełnych po ok. 60 ludzi i 159 plutonach szkieletowych po ok. 20 żołnierzy. Jerzy Kirchmayer w pracy Powstanie Warszawskie podaje odpowiednio 49 160 ludzi, 647 plutonów pełnych i 153 szkieletowe. 3 W toku prac nad 5 i 6 tomem Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego udało się ustalić 48 000 nazwisk uczestników powstania.

w przewidywanej jednolitej linii oporu. Dowództwo nie­ mieckie również dostrzegało te aspekty, w związku z tym przystąpiono do zdecydowanej rozprawy z powstaniem. W tym celu powołana została Grupa Korpuśna von dem Bacha (Korpsgruppe von Bach). Był to związek operacyjnotaktyczny, utworzony w ramach 9 Armii Grupy Armii „Środek” zgodnie z rozkazem Himmlera z 3 sierpnia 1944 roku w celu koordynacji działań przeciwko powstańcom w Warszawie. W pierwszej fazie walk w jego skład weszły jednostki bojowe garnizonu warszawskiego oraz skierowane doń z pomocą jednostki SS i Wehrmachtu. Dowódcą grupy korpuśnej mianowano obergruppenführera SS von dem Bacha-Zelewskiego. 5 sierpnia przybył on do Warszawy, a sztab korpusu (szef sztabu Obersturbannffürer SS Olz, oficer operacyjny mjr Voekel, pracownicy administracyjno­ -biurowi i kompania łączności) ściągnięty został do Socha­ czewa. Związek operacyjno-taktyczny, dowodzony przez von dem Bacha, ulegał ciągłej ewolucji co do składu i zadań; niezmienny pozostawał jedynie ceł główny — zdła­ wić powstanie! W pierwszej fazie rozbudowy w skład Korpsgruppe weszło ok. 6000 żołnierzy Wehrmachtu i 4300 SS-manów, funkcjonariuszy Policji i Służby Bezpieczeństwa z war­ szawskiego garnizonu, przybywające pododdziały i jedno­ stki, m.in. brygada Dirlewangera, pułk Kamińskiego, bata­ lion zapasowy Dywizji Pancemo-Spadochronowej „Her­ mann Göring”, 743 oddział (bat.) dział pancernych. Spory kompetencyjne pomiędzy Wehrmachtem a SS powodowały, że kompetencje von dem Bacha były potwierdzane. Szcze­ gólne znaczenie dla organizacji niemieckich działań bojo­ wych miał rozkaz dowódcy 9 Armii, gen. von Vormana. Zgodnie z nim obszar działania grupy korpuśnej ogranicza­ ły: linia styczności z VII Korpusem Armijnym (Pruszków i Służęw-Zawady — z wyłączeniem tych miejscowości), linia styczności z IV Korpusem Panc. SS wzdłuż Wisły

oraz linia Pruszków (wyłącznie) — Bielany jako granica obszaru tyłowego. Miejscem postoju stanowiska dowodze­ nia był zachodni skraj Warszawy — ul. Wolska. Rozwój sytuacji na froncie spowodował zmianę tego stanu rzeczy. W momencie pojawienia się na Pradze Sowietów i 1 Armii Wojska Polskiego obrona Wisły stała się zadaniem grupy von dem Bacha. 19 września otrzymał zadanie obrony odcinka Wisły od Coniewa do Młocin oraz zwalczania powstania na Żoliborzu XXXXVI Korpus Pancerny, dowo­ dzony przez gen. Luttwitza, siły von dem Bacha zostały w ten sposób uwolnione od konieczności obrony przepraw. W trak­ cie powstania również skład grupy korpuśnej ulegał zmianom. Zasadniczym trendem było nieustanne jej wzmacnianie poprzez dosyłanie nowych jednostek i pododdziałów. Doraź­ nie wspierały ją pododdziały i oddziały „przechodzące” przez miasto — np. z Dywizji Pancemo-Spadochronowej „Her­ mann Göring, 19 i 25 Dywizji Pancernych. Grupę korpuśną wspomagały oddziały Luftwaffe zarówno lotnictwo, jak i artyleria przeciwlotnicza. Ze składu grupy jednak też wydzielane były siły m.in. do walki z partyzantami na obszarach wokół Warszawy, a 19 września do XXXXVI Korpusu Pancernego została przekazana grupa bojowa gen. Rohra. Organizacyjnie grupa korpuśna podzielona była na grupy bojowe: Rohra, Reinefartha, i Komendanta Warszawy. Von dem Bach, jako dowódca grupy korpuśnej, od­ powiadał również za ewakuację ludności cywilnej, rozmowy kapitulacyjne i przejęcie miasta po kapitulacji. 9 paździer­ nika, rozkazem Himmlera, grupa została rozwiązana. Związkami taktycznymi korpusu były grupy bojowe (dywizyjne) Rohra i Reinefartha. Grupa bojowa Reinefartha była związkiem taktycznym w składzie Grupy Korpuśnej von dem Bacha. Utworzona 4 sierpnia w składzie: dwie i pół kompanii zmotoryzowanej policji, kompania zmotoryzowana żandarmerii, kompania SS batalion podchorążych V Oficerskiej Szkoły Piechoty

(dowódca: mjr Reck) — wszystkie przybyłe z Poznania pułki Dirlewangera i Kamińskiego oraz dwa bataliony azerbejdżańskie. Dowódcą grupy mianowano Gruppenflihrera SS i generała policji Heinza Reinefartha a szefem sztabu ppłk. Kurta Fischera. Grupa brała udział w walkach o Wolę i Ochotę oraz arterie komunikacyjne (Ochota-Most Poniatowskiego, Wola-Płac Piłsudskiego-Most Kierbedzia), Stare Miasto, Powisie Czerniakowskie, Żoliborz. Przez pierwsze 4 dni powstania ciężar walki z powstańcami spoczywał na jednostkach garnizonu przechodzących przez miasto lub traktujących je jako miejsce wyładunku z transportów kolejowych. Koncentracja właściwych sił pacyfikacyjnych przebiegała w zachodniej części Woli (odziały policyjne) i na Ochocie (odziały kolaboracyjne Kamińskiego). 5 sierpnia Niemcy mimo braku zorganizowania jedno­ litego systemu dowodzenia, rozpoczęli działania zaczepne. Niezależnie od siebie nacierały: na pi. Narutowicza — siły Kamińskiego, na Woli — Dirlewangera (na zajezdnię tramwajową), Reinefartha (wzdłuż ul. Wolskiej i Górczewskiej) i Schmidta (od ul. Połockiej ku Marynarskiej), a więc z południowego zachodu na północny wschód w celu przebicia arterii komunikacyjnej do Wisły. Następnego dnia Niemcy zostali wzmocnieni przez przybyłe pododdziały, podległe Schmidtowi kontynuowali działania przy wsparciu artylerii i lotnictwa, pasie od ul. Zawiszy po ul. Grzybowską. Chodziło im o zniszczenie powstańców na Woli. Ostatecznie 6 sierpnia grupa Dir­ lewangera otworzyła (czasowo) arterię wolską i dotarłszy do Placu Piłsudskiego, odblokowała komendanta Warszawy, gen. Stahela w Pałacu Saskim i gubernatora Fischera w Pałacu Briihla. Nazajutrz Niemcy skupili się na oczysz­ czeniu arterii wolskiej, atakując od ul. Chłodnej po Plac Żelaznej Bramy, którego poprzedniego dnia nie obsadzili. Policjanci, dowodzeni przez Reinefartha, zajęli Ogrodową,

Chłodną, Plac Mirowski i Elektoralną, utrzymując zdobycze pomimo przeciwnatarcia Polaków. Od 8 do 11 sierpnia grupa bojowa Reinefartha skupiła się na zniszczeniu zgrupowania „Radosław”, które z dużymi stratami wycofało się na ul. Stawki, tworząc najbardziej ku zachodowi wysunięty punkt obrony Starego Miasta. Od 5 do 11 sierpnia zgrupowanie kolaborantów, dowodzone przez Kamińskiego, usiłowało przebić arterię komunikacyjną z pl. Narutowicza w kierunku na Aleje Jerozolimskie i Most Poniatowskiego. Brak dyscypliny („skupienie się dużej części żołnierzy na rabunkach i gwałtach”) oraz opór Polaków spowodowały, że natarcie zakończyło się ograni­ czonym sukcesem, dopiero 12 sierpnia opanowano plac Starynkiewicza, szpital Dzieciątka Jezus, Dom Turystyczny i Dyrekcję Wodociągów. Do 9 sierpnia wzmocnienia, napływające do grupy bojowej, sprawiły, że ukształtowały się cztery grupy szturmowe: Kamińskiego, Dirlewangera, Recka i Szmidta. Jednostki podległe Kamińskiemu zostały 16 sierpnia przeniesione do nowo tworzonej Grupy Bojowej Rohr Pozostały: grupa szturmowa Dirlewangera: pułk SS Dirlewangera, 3 pułk kozacki, batalion pułku „Bergman” (azerbejdzański), I batalion 111 pułku azerb., bateria z 80 paplot, drużyna miotaczy ognia. Grupa szturmowa Recka: batalion Artzbergera (mieszany, utworzony doraźnie), 5 szkolny batalion grenadierów pan­ cernych (Kalisz), 46 batalion saperów zmot., 6 kompania żandarmerii, kompania żandarmerii „Warszawa” i drużyna miotaczy ognia. Grupa szturmowa Schmidta: 608 pułk ochrony, batalion grenadierów Benthin, batalion policyjny Burkhardta, IV batalion 57 pułku Kozaków, 501 batalion saperów sztur­ mowy, 75 szkolny pociąg pancerny, pluton wsparcia 111 pułku azerb., pluton ppanc, 200 oddział dział szturmowych (3 działa pancerne), policyjna bateria dział (4x76,2 mm ros.) i drużyna miotaczy ognia.

Kolejnym celem grupy bojowej Reinefartha stało się Stare Miasto. Działania rozpoznawczo-przygotowawcze prowadzo­ ne były w dniach od 7 do 11 sierpnia, kiedy to rozpoczęto szturm na Stare Miasto — od południa grupa Dirlewagera, a od północy grupy szturmowe Schmidta i Recka. Posuwające się od północy oddziały niemieckie (Schmidta) 13 sierpnia Kedyw odrzucił ze Stawek na Muranów, walcząc o tę dzielnicę do 14 września. 13 sierpnia grupa Recka uderzyła na Leszno, a Dirlewangera na Plac Bankowy i Plac Teatralny. Najcięższe walki miały miejsce pomiędzy 19 a 28 sierpnia. Kierunki natarcia były następujące: grupa Recka z Leszna i Nowolipia, grupa Schmidta z Muranowa, a z Placu Piłsudskiego, Placu Zamkowego i Wybrzeża Gdańskiego — grupa Dirlewangera. Koncentryczne ude­ rzenie nie przerwało obrony powstańców, jednak ścisnęło ich na Starym Mieście, bombardowanym z powietrza i nieustannie ostrzeliwanym przez niemal wszystkie środki artyleryjskie, jakimi dysponowała Grupa Korpuśna von dem Bacha. Po upadku Starego Miasta grupa bojowa Reinefartha brała udział w natarciu na Powiśle. Od 3 wrześ­ nia większość pododdziałów Schmidta atakowała od ul. Bednarskiej (pozostałe obsadzały Wybrzeże Gdańskie), a grupa Dirlewangera — od Krakowskiego Przedmieścia. Atak skierowany był ku ul. Browarnej. W tym czasie zgrupowanie mjr. Recka wiązało siły powstańcze przy ul. Królewskiej, Placu Małachowskiego, Placu Żelaznej Bramy i na ul. Grzybowskiej. Do walki o arterię komunikacyjną Alei Jerozolimskich 7 sierpnia włączyła się również brygada Dierlewangera, nacierając od ul. Kopernika w kierunku Alei. W wyniku tych walk Niemcy nie odnieśli co prawda ostatecznego sukcesu, opanowali jednak Powiśle i odsunęli Polaków na zachód od Nowego Światu. 11 września rozpoczęły się wałki o Czerniaków Górny. Od południa i zachodu nacierała Grupa Rohra, natomiast Grupa Reine­ fartha siłami dowodzonymi przez Dirlewangera uderzyła s

od północy z rejonu muzeów w kierunku ul. Książęcej. Szybkie, choć okupione dużymi stratami, postępy Niemców zahamowało wzmocnienie sił powstańców desantem żoł­ nierzy 1 AWP. 20 września Niemcy, wsparci czołgami i działami pancernymi 19 DPanc., zmusili Polaków do ewakuacji z Czemiakowa — przez Wisłę i kanałami na Mokotów. Oczyszczanie terenu trwało do 23 września. W walkach na Żoliborzu, prowadzonych przez XXXXIV Korpus Pancerny uczestniczyły grupy szturmowe Recka (29 i 30 września prowadziły natarcie w kierunku północno-wschodnim) i Schmidta (29 i 30 września natarcie od północy w kierunku ul. Krasińskiego i Placu Wilsona). Rozkazem von dem Bacha-Zelewskiego z 16 sierpnia 1944 roku w ramach dowodzonej przez niego grupy korpuś­ nej utworzona została kolejna dywizyjna grupa bojowa. Jej dowódcą został gen. mjr Günter Rohr, a szefem sztabu płk Lange. W jej skład weszły początkowo: grupa szturmowa Kamińskiego RONA w ostatnich dniach sierpnia (pułk Kamińskiego przerzucono do Kampinosu) i siły broniące dzielnicy policyjnej (sektor obronny „D”). Grupa, jak wszys­ tkie niemieckie improwizowane związki taktyczne, ulegała przekształceniom i była systematycznie wzmacniana. W dniu 7 września, zgodnie z rozkazem swojego dowódcy, została zorganizowana w 5 podgrup (von dem Bach podział zatwier­ dził, a wprowadził pod koniec sierpnia Rohr): I podgrupa — 996 i 997 bataliony strzelców krajowych, SS-stauferkaseseme + kompania czołgów, 209 batalion Kozaków „Schumma”; II podgrupa — batalion Junker, policyjny szkolny oddział kawalerii SS, III batalion 23 pułku policyjnego SS; III podgrupa — sektor obronny (dawny sektor C z pun­ ktami oporu w rejonie Politechniki); IV podgrupa — 627 zmot. batalion saperów, 1 kom­ pania 500 batalion saperów szturmowy, 73 batalion fizylierów; »

V podgrupa — 350 batalion ochrony, 4 szwadron 580 pułku kawalerii kozackiej, 2 kompania 500 batalion saperów szturmowy. Grupa walczyła w Śródmieściu, gdzie opanowała budynki Politechniki, a także na Mokotowie, Powiślu Czerniakow­ skim i Czemiakowie, 19 września 1944 roku została przekazana do XXXXVI Korpusu Pancernego. Bezpośrednio po powołaniu oddziały podległe gen. Rohrowi zajęły pozycje w rejonie Placu Zbawiciela oraz ulic Polnej i Nowakowskiego. Ze względu na zagrożenie tyłów od Wilanowa i Raszyna oraz konieczność blokowania zarówno Śródmieścia, jak i Mokotowa, a także brak dostatecznych sił (które dopiero napływały), Niemcy zachowywali się biernie. 1 września, w odpowiedzi na zaczepne działania powstańców, wszystkie te jednostki, wsparte bronią pancerną, uderzyły: podgrupa I z powodzeniem na Miasto Ogród Czerniaków, który opanowała, podgrupa II — z Parku Łazienkowskiego i koszar szwoleżerów w kierunku południowym, na Czerniaków Dolny, wzdłuż ulic Belwederskiej i Czerniako­ wskiej, powstrzymana przez powstańców. Pozostałe pod­ grupy utrzymywały pozycje w następujących obszarach: III — ul. Koszykowa do Pola Mokotowskiego, IV — tor kolei średnicowej do ul. Koszykowej i wreszcie V — część ul. Towarowej (od toru kolei średnicowej) do ul. Siedmio­ grodzkiej. W trakcie walk o Aleje Jerozolimskie, do natarcia przystąpiła grupa bojowa Rohra. Zaatakowała ona, naciera­ jąc z rubieży Ogrodu Pomologicznego i Dworca Głównego. 5 września natarcie rozwijało się wzdłuż ul. Chmielnej i Nowogrodzkiej ku Marszałkowskiej; tam osiągnęło Głów­ ny Urząd Telekomunikacyjny przy ul. Nowogrodzkiej, broniony przez Niemców. Następnego dnia oddziały Rohra opanowały część ul. Chmielnej (domy po północnej stronie Dworca Głównego) i domy po wschodniej stronie ul. Marszałkowskiej, w sektorze pomiędzy skrzyżowaniem z Alejami Jerozolimskimi i Nowogrodzką.

Tego samego dnia rozwijano działania przeciwko Pola­ kom broniącym się w Alejach Jerozolimskich, na odcinku pomiędzy Marszałkowską a Bracką. W ciągu następnych / 2 dni walk opanowano odcinek od Nowego Światu do ul. Brackiej, jednak przeciwuderzenie powstańców w nocy, z 9 na 10 września, odrzuciło Niemców na zachodnią stronę Marszałkowskiej. Obsadzali jedynie „Kwiaciarnię” (na zbiegu ul. Marszałkowskiej i Alej) oraz budynek restauracji „Cristal”, zdobyty ostatecznie 10 września. Jeszcze tego samego dnia aktywność bojowa grupy została skierowania przeciwko oddziałom powstańczym na Czerniakowie. Na południowym odcinku polskiej obrony prze­ prowadzone zostało rozpoznanie bojem. 11 i 12 września prawe skrzydło grupy bojowej zaatakowało stanowiska batalionu Kryska (ul. Łazienkowska); kontynuowano je z powodzeniem 13 września. W jego wyniku Polaków odrzucono na linię obrony (ul. Fabryczna — ul. Mączna), i do 15 września osiągnięto ul. Czerniakowską. 13 września siły Rohra z okolic Sejmu uderzyły na wschód i południowy wschód, koncentrycznie z uderzeniem grupy Dirlewangera, co doprowadziło do izolacji Czerniakowa. Do 23 września trwały walki o likwidację obrony składającej się z powstańców i żołnierzy 1 AWP. Jedno­ cześnie część grupy bojowej Rohra uderzyła na Czerniaków Dolny (Sielce). Od 11 do 14 września dzielnica była blokowana i ostrzeliwana, a 15 września ruszyło natarcie piechoty i broni pancernej, co spowodowało opuszczenie Sielec przez powstańców jeszcze tej samej nocy. Następną znaczącą akcją bojową grupy Rohra był bój o Mokotów. 24 września ruszyło koncentryczne natarcie: z północy wsparte bronią pancerną z dywizji „Hermann Góring” — na Królikarnię i Kolonię Ksawerów; osią natarcia była ul. Puławska; ze wschodu — z linii ul. Konduktorskiej na stanowiska polskie przy ul. Ludowej. 25 września Niemcy zaatakowali z zachodu, przełamując obronę wzdłuż Alei

Niepodległości, i z północy — z podstaw wyjściowych wzdłuż ulic Madalińskiego i Corrazziego. Przez cały czas Niemcy prowadzili ostrzał artyleryjski i bombar­ dowanie z powietrza. Po trzech dniach obrony Mokotów skapitulował. Teraz polscy obrońcy pozostali już tylko w Śródmieściu. Stamtąd gen. Komorowski „Bór” zdecydował się prowadzić rozmowy kapitulacyjne. Warto zwrócić uwagę, że do pokonania słabo uzbrojo­ nych przecież powstańców nie wystarczyły jedynie siły policyjne. Od początku walk włączano do akcji jednostki liniowe, np. z Dywizji Spadochronowo-Pancemej. „Her­ mann Göring”. Ostatecznie do zdławienia powstania na Mokotowie i Żoliborzu Niemcy zdecydowali się rzucić korpus pancerny. XXXXVI KPanc był to niemiecki związek operacyjno-taktyczny, wchodzący w skład 9 Armii Grupy Armii „Środek”. Korpus ten 15 września 1944 roku został formalnie przekazany (a w zasadzie powrócił po zmianach organizacyjnych) do 9 Armii. Zgodnie z rozkazem dowództwa, armii korpus bronił linii frontu od Coniewa (na południe od góry Kalwarii) do Młocin, między VIII Korpusem Armijnym z prawa i IV Korpusem Pancernym SS z lewa. Do 19 września korpusem dowodził gen. por. Smilo Freiherr von Lütwitz. Zgodnie z rozkazem Hitlera, Lütwitz objął stanowisko dowódcy 9 Armii, a jego obowiązki 20 września przejął gen. Walter Fries, który do Warszawy przybył 25 września. Dowództwu korpusu podporządkowano: 25 Dywizję Pancerną, grupę bojową Rohra, grupę bojową Schmidta, 2 pułk spado­ chronowych grenadierów pancernych (z Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”), część sił 391 Dywizji Ochronnej, 5 Dywizję Rezerwową (węgierską) i 408 dowództwo artylerii. Zasadniczym zadaniem XXXXIV Korpusu była obrona linii Wisły, jednak miał on również stłumić powstanie na s

Żoliborzu (25 DPanc.) i na Powiślu Czerniakowskim (grupa bojowa Rohra we współdziałaniu z grupą bojową Reinefartha). Jego obowiązki zostały następnie rozszerzone o polecenie włączenia się grupy bojowej Rohra do walk o Mokotów. 25 września w dowództwie 9 Armii ustalono, że dowodzenie jednostkami broni ciężkiej i zaopatrzenie walczących jednostek przejmie XXXXIV Korpus. W trakcie walk dowództwu tego związku taktycznego podporządkowywano różne pododdziały i oddziały. Ostatecznie 1 października w strukturach XXXXIV Korpusu znalazły się dodatkowo: I batalion 17 pułku policyj­ nego SS, batalion pionierów (saperów) z Dywizji PancernoSpadochronowej „Hermann Goring”, batalion von Schôning, batalion von Hartman (Luftwaffe), 994 batalion ochrony, lotniczy batalion 116/XX/I — włączone do grupy bojowej Rohra, 19 Dywizja Pancerna oraz podporządkowane jej: IV batalion 57 pułku ochronnego Kozaków, 580 pułk kawalerii kozackiej, batalion alarmowy Schmidt, batalion alarmowy Bemdt, 384 batalion ochrony transportów, alarmowy batalion lotniczy Beckerele, I batalion 608 pułku grenadierów, III batalion 17 pułku policyjnego SS, batalion policyjny Benthin, batalion grenadierów Arzberger, batalion grena­ dierów Krabbe, I batalion 34 pułku ochronnego policji, 572 batalion Kozaków, 501 batalion pionierów sztur­ mowych, 560 batalion do zadań specjalnych, i 69 dywizjon Kozaków. Poważnego wsparcia udzieliła korpusowi von dem Bacha Luftwaffe. Warszawa znalazła się w obszarze działania 6 Floty Powietrznej Luftwaffe której dowódcą był gen. płk Robert Ritter von Greim. Od 1 sierpnia w walkach z powstańcami uczestniczyli żołnierze Luftwaffe, stacjo­ nujący na lotniskach Okęcie (ok. 2500 ludzi) i Bielany (500-700 ludzi) oraz 80 pułku artylerii przeciwlotniczej 10 Brygady Artylerii Przeciwlotniczej (19 baterii po 4 ar­ maty plot. kal. 88 mm, 3 baterie po 6 armat plot. kal. 37 mm i 11 baterii po 12 armat plot kal. 20 mm), liczącej ok. 3000

ludzi, z czego 300 w oddziałach alarmowych. Artyleria przeciwlotnicza przez cały okres powstania była wykorzy­ stywana do zwalczania celów naziemnych. Zgodnie z rozkazem gen. Greima, z 9 Armią współ­ działała 1 Dywizja Lotnicza. Akcje przeciwko powstańcom prowadziły od 4 do 18 sierpnia samoloty Ju 87 (bombowce nurkujące) I eskadry 1 pułku szturmowego i IV eskadry 77 pułku szturmowego 1 Dywizji Lotniczej, a także Me 109 (myśliwce bombardujące) I eskadry 51 pułku IV Korpusu Lotniczego. 18 sierpnia ze składu I eskadry 1 pułku szturmowego wydzielono klucz 4 Ju 87 pod dowództwem ppłk. Klusmanna (von dem Bach w swojej relacji podaje błędnie: „dowodzona przez podporucznika, kawalera Krzyża Rycerskiego”). Ju 87 wykonały 1204 loty bojowe (w tym 711 grupa Klussmanna) a Me 109 — 204 loty, łącznie zrzucając 1580 ton bomb. Taktyka działań lotnictwa polegała na bezpośrednim wsparciu wojsk lądo­ wych poprzez niszczenie celów punktowych4. 5 sierpnia ponad 20 bombowców He 111 bombardowało * z niskiego pułapu umocnione rejony Śródmieścia i Woli. Niemcy na pewno utracili jedną maszynę — Ju 87. Został on zestrzelony ogniem Powstańców w pobliżu Wytwórni Papierów Wartościowych i spadł przy ul. Hipo­ tecznej. Niektórzy autorzy podają niepotwierdzoną liczbę 3 zestrzelonych Junkersów5. Niemieckie straty w walce z powstaniem w Warszawie wyrażały się następującymi liczbami: w grupie korpuśnej von dem Bacha (wg meldunku z 5 października 1944 roku) wyniosły 1570 poległych, w tym 73 oficerów, 1453 podoficerów i szeregowych Niemców i 44 obcokrajowców. Rannych zostało 7474, w tym 242 oficerów, 7054 podofi­ cerów i szeregowych Niemców i 178 obcokrajowców. Straty trudne do oszacowania (co najmniej kilkuset zabitych 4 5

T. S a w i c k i , Rozkaz: Zdławić powstanie, op. citWarszawa 2001. J. P a w 1 a k, Nad Warszawą, Warszawa 2000.

i rannych) poniósł również XXXXVI Korpus Pancerny, broniący od 19 września linii Wisły na wysokości Warszawy i tłumiący powstanie na Mokotowie i Żoliborzu (do jego składu włączono niektóre oddziały i pododdziały podlegające wcześniej von dem Bachowi i to ich straty mogły zostać przez niego włączone do końcowego raportu grupy korpuśnej von dem Bacha). W meldunku nie zostali uwzględnieni polegli i zabici z grup zwalczających partyzantów wokół stolicy. W wyniku działań Niemcy utracili ok. 40 (44?) wozów bojowych, z czego co najmniej połowę bezpowrotnie. Do kosztów po stronie niemieckiej należy dopisać również wyczerpanie (zużycie bojowe) ok. 300 oddziałów i podod­ działów uczestniczących w tłumieniu powstania oraz koniecz­ ność przeznaczenia na ten cel ogromnych zapasów amunicji i zaopatrzenia (materiałów wojennych). W 1947 roku von dem Bach podał, że łączne straty po stronie niemieckiej wyniosły 10 000-26 000 zabitych, 7000 zaginionych i 9000 rannych. Liczby te są wiarygodne jedynie w przypadku wliczenia wszystkich strat 9 Armii w zmaganiach z powstaniem, zarówno w czasie walk w mieście, jak i potyczek na jego dalekich i bliskich przedpolach oraz w okresie boju o Pragę6. Straty polskie były o wiele poważniejsze. Jeśli chodzi o udział Wojska Polskiego — dokładna liczba poległych, zaginionych i rannych powstańców jest niemożliwa do ustalenia. Autorzy opracowań, dotyczących walk w War­ szawie w sierpniu i wrześniu 1944 roku, przyjmują, że wyniosły one od 12 000 do 18 000 zabitych i od 25 000 do 30 000 rannych. Na podstawie materiałów zebranych przez zespół redakcyjny Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego , a zwłaszcza in­ formacji z archiwum Romualda Sreniawy-Szypiowskiego, list PCK, dokumentacji środowisk kombatanckich i innych 6

S a w i c k i, op. cit.

źródeł wtórnych, ustalono nazwiska ok. 9000 poległych w Powstaniu i 25 000 rannych. Część powstańców, uzna­ nych za zaginionych, pochowano w bezimiennych mogi­ łach, zamordowano w egzekucjach lub zmarło na skutek odniesionych ran już po kapitulacji. Do poległych w walkach należy zaliczyć również żoł­ nierzy 1 Armii Wojska Polskiego oraz lotników niosących pomoc stolicy. Dla Polskiego Państwa Podziemnego istotną stratą była utrata składu osobowego Komendy Głównej Armii Krajowej, likwidacja Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej (przekształconego w Warszawski Korpus Armii Krajowej). Ogromne straty poniosła również ludność — cywili szacunkowo mogło zginąć, w wyniku represji i wskutek walk, do 200 000 ludzi. Prowadzone walki oraz planowe wyburzanie przez specjalne oddziały saperów doprowadziły do zniszczenia 85% zabudowy lewobrzeżnej części miasta7. Niemal całkowitej destrukcji uległa infrastruktura stolicy.

7

Nałożyły się tu straty z września 1939 roku i z powstania w getcie.

ROZDZIAŁ IV NA FRONCIE I W DYPLOMACJI — SIERPIEŃ-WRZESIEŃ 1944

BITWA PANCERNA NA PRZEDPOLACH WARSZAWY

Walki w Warszawie latem 1944 roku, w sensie stra­ tegicznym, były jednym z epizodów działań w centralnej części Frontu Wschodniego. Mimo ograniczonego zna­ czenia militarnego, powstanie warszawskie miało ogromny wpływ na decyzje o charakterze politycznym, a te z kolei przekładały się na działania wojsk na szczeblu stra­ tegicznym i operacyjnym. Już w pierwszych dniach sierpnia nastąpiło wyhamowanie zaczepnych kroków Armii Czerwonej. 4 sierpnia sowiecki 125 Korpus Strzelecki z 47 Armii dotarł do Radości, nawiązując styczność z 16 Korpusem Pancernym z 2 Armii Pancernej. Dzięki temu, mimo osłabienia sił 9 Armii, z której odeszły dwie dywizje pancerne, pojawiła się możliwość kontynuacji natarcia. Jednak STAWKA zażądała szczegółowych raportów oraz opracowania nowych planów, dotyczących tej części frontu. Co prawda władze sowieckie ujawniły swój stosunek do powstania dopiero po 12 sierpnia, najpierw w depeszy agencji TASS, a później w prasie

nazywając powstanie „awanturą”,, jedną z najniegodziwych politycznych rozgrywek”, zaś kierownictwo AK określając mianem „garstki przestępców”. Odmawiając zgody na lądowanie alianckich samolotów na ukraińskich lotniskach, przekreślono możliwości skutecznej pomocy1. Konsekwentnie realizowany był rozkaz Stalina, skiero­ wany 31 lipca 1944 roku do dowódców 1, 2 i 3 Frontów Białoruskich oraz 1 Frontu Ukraińskiego, nakazujący likwidację polskich oddziałów partyzanckich. Żołnierzy AK kierowano do oddziałów zapasowych Wojska Polskiego, a „opornych” aresztowano lub likwidowano. Do połowy sierpnia, według danych AK, represjom poddano ok. 21 000 osób. Konsekwentnie też NKWD likwidowało administrację związaną z Rządem RP na uchodźstwie2. Obszary frontowe zostały przez Sowietów odgrodzone od zaplecza ścisłym kordonem NKWD, który praktycznie uniemożliwił marsz na Warszawę oddziałów AK wal­ czących na wschód od Wisły. 8 sierpnia gotowy był plan działania 1 Frontu Białorus­ kiego i 1 Frontu Ukraińskiego, opracowany przez marszałka Żukowa. Przewidywał on dalsze umacnianie przyczółków na Wiśle, utworzenie przyczółku na Narwi (na odcinku Pułtusk-Serock) oraz kontynuowanie uderzenia na zachód. Gotowość bojową do dalszych działań fronty miały osiągnąć do 25 sierpnia. Do uderzenia na kierunku warszawskim (bez zdobywania Pragi) przewidywał Żuków trzy armie ogólnowojskowe — 47, 70 i 28 oraz 8 Korpus Pancerny. W widłach Bugo-Narwi uderzać miały 48 (Ciechanowiec-Suraż) i 65 Armia (Sokołów Podlaski-Ciechanowiec). W tym momencie walk ugrupowanie Armii Czerwonej na kierunku warszawskim było następujące: gros sił 47 Armii (z wysuniętym w okolice Radości 125 Korpusem Strzelec 1

H. B a r t o s z e w i c z, Polityka Związku Sowieckiego wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1948, Warszawa 1999, s. 45. 2 Ibidem, s. 48-49.

kim) 70 Armia, 8 Korpus Pancerny Gwardii 2 Kawalerii Gwardii pomiędzy Okuniewem a rzeką Liwiec, 28 Armia i 9 Korpus Pancerny na południowy wschód od Sokołowa Podlaskiego. 4 Korpus Kawalerii Gwardii bronił Wisły pomiędzy miejscowościami Karczew i Wilga, choć i on miał wyznaczone zadania zaczepne. Dla realizacji planów Żukowa konieczne było poprawienie położenia wojsk, a zwłaszcza zdobycie przyczółka za Narwią, co oznaczało konieczność przesunięcia ich o 120 km. Niemcy tymczasem przeorganizowali obronę. Z poczynań Modela wyraźnie wynikało, że przeceniał on znaczenie klęski sowieckiej 2 Armii Pancernej. Rozwiązał bowiem grupę „Saucken” — sztab (właściwie sztab XXXIX KPanc.) wraz z 4 DPanc. odszedł na Litwę, do 3 Armii Pancernej. Z dwóch dywizji pancernych SS: 3 i 5 oraz 73 DP i 1131 Brygady Grenadierów utworzono IV Korpus Pancerny SS pod dowódz­ twem gruppenfiihrera Herberta O. Gille3. W na głównym kierunku uderzenia 1 Frontu Białorus­ kiego znalazły się IV Korpus Pancerny SS oraz XX i XXIII Korpusy Armijne4. Tymczasem 48 Armia i 3 Armia z 2 Frontu Białoruskiego prowadziły aktywne działania, włamując się w okolicy Łap w obronę 2A w pasie I Korpusu Kawalerii (kozackiego) i LV Korpusu Armijnego 7 sierpnia. Właściwe uderzenie Armii Czerwonej rozpoczęło się 10 sierpnia, po przygoto­ waniu artyleryjskim i przy intensywnym wsparciu lotnictwa. Najzacieklejsze walki tego dnia prowadzono o Stanisławów, gdzie naprzeciwko siebie stanęły 47 Armia, wzmocniona 8 Korpusem Pancernym Gwardii, i 5 DPanc. „Wiking”. SS-mani, mimo swojego zaciekłego oporu, zostali wyparci 3

Podawane są też wcześniejsze daty utworzenia korpusu, a biorąc pod uwagę ówczesne realia i wzajemną niechęć oficerów armii regularnej i SS, było to usankcjonowanie stanu faktycznego i pozyskanie dwóch dodatkowych związków taktycznych piechoty. 4 S a w i c k i , Front..., op. cit., s. 66-68.

ze Stanisławowa. 11 sierpnia do walki z IV KPanc. SS (wspartym przez pozostającą jeszcze na tym odcinku 4 DPanc.5) włączyły się 70 Armia i 3 Korpus Pancerny. W rejonie Sokołowa Podlaskiego na XX Korpus Armijny uderzyła 28 Armia i 9 Korpus Pancerny. Rozpoczęły się zajadłe walki o rozerwanie styku 9 i 2 Armii w rejonie Okuniew-Wołomin-Tłuszcz6. Krwawe walki rozegrały się zwłaszcza 15 sierpnia, kiedy to SS-mani odparli ataki 47 Armii Tłuszcz i Wołomin, niejednokrotnie dochodziło do walki wręcz. Próby włamania w obronę niemiecką podej­ mowano też w rejonie Małkini i Łochowa. W tym samym czasie na północnym i południowym ✓ skrzydłach Grupy Armii „Środek” rozgrywały się wydarze­ nia, które uniemożliwiały przerzucenie sił w okolice Warszawy. Trwały walki o przyczółki wiślane, a 2 Front Białoruski włamał się między LV Korpus 2 Armii a VI Korpus 4 Armii, docierając do wideł Narwi i Biebrzy oraz do Goniądza. W tej sytuacji Model nie tylko nie mógł skierować do centrum obrony posiłków, ale musiał prze­ rzucić 12 DPanc. z 2 do 4 Armii7. Intensywność walk sprawiła, iż nacierająca Armia Czer­ wona na dwie doby przerwała działania. 18 sierpnia linia obrony niemieckiej na przedpolach Warszawy była ukształ­ towana następująco: 73 DP — Radość-Sulejówek, 1131 BGren. — Sulejówek-Ossów, 3 DPanc. SS — Wołomin-Tłuszcz, 5 DPanc. SS — Tłuszcz, 5 Dywizja Strzelecka, 211 DP i 102 DP — Łochów-Małkinia8. 5

Ibidemy s. 71. 6 Linia rozgraniczenia armii przebiegała przez: Liw, Czaple, Rabiny, Wajówkę, Płudy i Dzierzenin. 7 S a w i c ki, Front... op. cii., s. 71. y 8 B ąc z y k, op. cits. 55.

Wznowione sowieckie uderzenie przerwało tę obronę na styku 5 Dywizji Strzeleckiej i 5 Dywizji Pancernej SS. 19 sierpnia rozwijające się wzdłuż Liwca natarcie doprowadziło do rozbicia 5 Dywizji Strzeleckiej i od­ rzucenia XX Korpusu Armijnego za Bug. 5 DPanc. SS ogromnym wysiłkiem utrzymywała linię TłuszczWyszków, a następnie, po utracie Tłuszcza, broniła szosy na Białystok, pomiędzy Trojanami a Zbrodziem. Dla utrzymania obrony, dowódca 9 Armii wzmocnił 4 KPanc. SS węgierską 1 Dywizją Kawalerii9 i 1145 pułkiem grenadierów, walczącym w Warszawie. 21 sierpnia rozpoczęły się niezwykle krwawe walki 0 utrzymanie linii Radzymin-Wyszków. Lokalne ataki SS-manów przyniosły niewielkie sukcesy, np. na linii szosy białostockiej odzyskano łączność pomiędzy 3 a 5 DPanc. SS, ale 24 sierpnia 70 Armia i 8 KPanc. przerwała to połączenie. 25 sierpnia przyciskane do Bugu niemieckie oddziały zaciekle broniły swoich pozycji. Na południe od nich kombinowana jednostka 3 DPanc. SS i 1131 BGren. broniła Wołomina, ale najbardziej na prawe skrzydło wysunięta 1 DKaw. (węgierska) w okolicach Ossowa uległa 47 Armii, wycofując się na Rembertów i Zielonkę. Interwencja 73 DP pozwoliła zatrzymać Sowietów. Nastąpiło kolejne wzmocnienie 4 KPanc. SS poprzez przekazanie 19 DPanc.10 (z odcinka pod Magnuszewem). Również następny dzień obfitował w krwawe walki. Utworzone przez 28 Armię niewielkie przyczółki za Narwią zostały zlikwidowane, przez 1 KKaw. i XXIII KA; korpusy te zostały wzmocnione dwoma brygadami pancernymi: 102 i 104 oraz 118 od­ działem czołgów. Intensywne boje doprowadziły do wy­ czerpania i wycofania się na zachód korpusów 2 Armii. Jednak 48 Armia zrolowała obronę 2 Armii od północy, 9

W skład 9 Armii weszła również węgierska 5 DPrez. i obsadziła Wisłę na południe od Warszawy, [za:] S a w i c k i , op. cits. 102. 10 Bez 27 pułku pancernego.

a następnie 65 Armia powtórzyła ten manewr dwoma korpusami, przerzucając je za Bug11. W tym czasie resztki 3 DPanc. SS wycofywały się za rzekę Rządzę12. 27 sierpnia trwał nacisk 28 i 70 armii, wraz ze wspiera­ jącymi je korpusami pancernymi, na 4 KPanc. Pierwsza ✓ z wymienionych armii zdobyła kolejno Slężany, Czarnów i Kuligów. Pod tą ostatnią wsią 5 DPanc. SS i 19 DPanc. przeprowadziły nieudany kontratak. 70 Armia, zdobyła wieś Zawady (na styku 3 i 5 DPanc.) i Łosie, a 47 Armia zdobyła Ossów, wyrzucając Węgrów z pozycji. Następny dzień upłynął pod znakiem niemieckich kontrataków. 48 armia uzyskała niewielki sukces na połu­ dniowym skrzydle XXIII Korpusu Armijnego (w okolicach Ostrowi Mazowieckiej). 65 armia kontynuowała manewr za Bugiem. Nazajutrz wzmogły się działania ofensywne 2 Frontu Białoruskiego. 29 sierpnia sowieckie armie 28 i 70 konsekwentnie atakowały 4 Korpus Pancerny SS. Towarzyszyła im nawała artyleryjska i wsparcie z powietrza, szczególnie efektywne w wykonaniu szturmowych IŁ-ów 2. W konsekwencji do końca sierpnia Niemcy zostali wyrzuceni za ujście Bugu do Narwi na linię Serock-Zegrze-Rynia-Białobrzegi-Wólka Radzymińska (5 DPanc. i 73 pgren, panc z 19 DPanc.) i z Radzymina na linię obrony wzdłuż drogi Radzymin-Marki (3 DPanc. SS i 1131 BGren). Na nowej linii obrony Niemcy odnieśli chwilowy sukces dzięki serii lokalnych kontrataków. W dość gęstej, podmiejskiej zabu­ dowie terenu we wsiach i na osiedlach otoczonych lasami i podmokłym terenem, spowolnili, a potem zatrzymali marsz pancernych jednostek Armii Czerwonej. Niekorzystne 11

Tworzyły one obronę na przedpolach Łomży, na zachód od szosy Łomża-Ostrów Mazowiecka i wzdłuż rzeki Tuchełk. S a w i c k i , Front..., op. cits. 108. 12 Ibidem.

ukształtowanie terenu spowodowało jednak skrócenia linii frontu i wycofanie się 6 września żołnierzy SS z bronionego z takim samozaparciem Wołomina13. Było to zaledwie preludium do operacji praskiej. OPERACJA PRASKA

Już 29 sierpnia STAWKA wydała rozkaz zaprzestania działań zaczepnych i przejścia do obrony, nie obejmował on jednak prawego skrzydła frontu dowodzonego przez marszałka Rokossowskiego. Podległe mu siły prowadziły opisane wyżej walki w celu dotarcia do Narwi. Jednym z elementów planu było wyrównanie frontu i oczyszczenie okolicznych terenów z Niemców po prawej stronie Wisły. W tym celu należało zdobyć Pragę. Niemieckie przedmoście na wschód od Pragi miało głębokość ok. 12-18 km. Niemcy wybudowali tu trzy pozycje obronne — dwie pierwsze na zewnątrz, a trzecia przebiegała wzdłuż zwartej zabudowy Pragi. Zgodnie z rozkazem przedmieścia bronił IV KPanc. SS, a jego dowódca, gen. Herbert Otto Gille, odpowiadał za całą operację. Siły obrońców były rozlokowane w następujący sposób: 73 DP na linii Zbytki-Międzylesie-Stara Miłosna-Wesoła, 1 DKaw. (węg) — na linii Wesoła-Zielonka, 3 DPanc. SS — Zielonka-Słupno, 5 DPanc. SS (bez 5 ppanc) Sieraków-Rynia14. W pierwszej dekadzie września dowódca 1 Frontu Białoruskiego, marszałek Konstanty Rokossowski, zgodnie z wytycznymi Żukowa, zatwierdzonymi przez Stalina, postanowił uderzeniem z rejonu Międzylesia oraz na południowy zachód od Radzymina przełamać obronę nie­ mieckiego IV KPanc. SS i koncentrycznym natarciem ku 13 14

B ąc z y k, op. cits. 64. Ibidem, s. 70.

Wiśle siłami dwóch armii — 47 i 7015 — zlikwidować południową część przyczółka niemieckiego, oczyścić z Niemców rejon ujścia Narwi do Wisły po Modlin i wyzwolić Pragę. Główne uderzenie miała wykonać 47 Armia, której dowódca zamierzał przełamać obronę niemiecką na sześciokilometrowym odcinku Pohulanka-Borysów, potem nacierać w pasie ograniczonym na północy miejscowościami Jaruzal-Stanisławów-Klembów i Radzymin-Białołęka-Zerań, a na południu Wisłą, następ­ nie zdobyć Pragę i rozwijać powodzenie w kierunku Jabłonny i Legionowa. Zasadniczym celem obu armii było osiągnięcie linii Wisła-Bug-Narew na odcinku od War­ szawy do Modlina. Na rozkaz Rokossowskiego w składzie 47 Armii znalazła się 1 DP im. Tadeusza Kościuszki, którą dowodził gen. Wojciech Bewziuk16. Dołączyły do niej pododdziały 1 BPanc. im. Bohaterów Westerplatte. Oficjalnie przydział polskiej dywizji, a potem całej 1 AWP nastąpił na osobistą prośbę gen. Michała Roli-Żymierskiego, podczas gdy w rzeczywistości była to inicjatywa działaczy PKWN, lub nawet odpowiedź Stalina na naciski dyplomatyczne za­ chodnich sojuszników17. Gen. Gusiew podporządkował polską 1 DP dowódcy 125 Korpusu Armijnego, gen. Iwanowi Kuźminowi. Korpus ten wykonywał główne zadanie, dlatego dowódca armii wzmocnił go 143 DP oraz artylerią. Po wzmocnieniach 125 KA liczył pięć dywizji piechoty, siedem brygad artylerii i korpus pancerny. Utwo­ rzenie tak silnego związku operacyjnego było konieczne, gdyż miał on przełamać obronę niemieckiej 73 DP między Miłosną i Zbytkami, a następnie nacierać w kierunku Pragi. Osią natarcia była linia kolejowa z Otwocka do Warszawy. 15

28 Armia została wycofana ze składu 1 Frontu Białoruskiego do Prus Wschodnich [za:] B ą c z y k , op. cits . 6 8 . 16 Rozkaz operacyjny z 5 września. Ibidem, s. 69. 17 Zob. też: S a w i c k i , F r o n t o p . cit., s. 125.

W pierwszym rzucie nacierać miały z prawa na lewo 76 i 175 DP, w drugim — 60 i 143 DP. 1 DP do pierwszego rzutu korpusu weszła nocą z 8 na 9 września, zajmując pozycje w pasie: huta szkła-stacja kolejowa w Międzylesiu. W pasie natarcia 1 DP broniła się niemiecka 73 DP, mająca ok. 60 dział i moździerzy. 1 DP miała wówczas 8950 żołnierzy (80% stanu etatowego), dysponując 300 działami i moździerzami. Gen. Zygmunt Berling wzmocnił dywizję dwoma kompaniami czołgów18. Dowódca 1 DP postanowił atakować w dwóch rzutach. W pierwszym rzucie 1 pułk piechoty19 i 3 pułk piechoty20; w drugim pozostawiono 2 pułk piechoty21. 125 KA przeszedł do natarcia 10 września o godz. 13.00. Atak poprzedził nalot sowieckiego lotnictwa oraz rozpo­ znanie walką. W pasie 1 DP wykonywał je 1 batalion 282 pp 175 DP. Rozpoznanie walką rozpoczęło się o godz. 8.00, po dziesięciominutowym przygotowaniu artyleryjskim. Gen. Bewziuk wsparł je o godz. 9.20 natarciem 3 pp. Natarcie przerwano o godz. 10.30 z powodu wysokich i ciągle rosnących strat. Działania 47 Armii wsparła (usytuowana z prawej) 70 Armia. O godz. 9.30, po trwającym 105 min. przygotowaniu artyleryjskim, przeszła ona do natarcia, dezorganizując niemiecką obronę. Jej przeciwnikiem były, mocno osłabione poprzednimi wal­ kami, 3 i 5 DPanc. SS. O godz. 11.15 ponadpółtoragodzinne przygotowanie artyleryjskie rozpoczęła artyleria. O godz. 13.00 do natarcia ruszyły pułki pierwszorzutowe. Począt­ kowo większy sukces odniósł 1 pp, wzmocniony kompanią czołgów, który o godz. 14.15 walczył już na ulicach Anina. Dowódca 3 pp wprowadził do walki drugi rzut. Do godz. 18

J. K a r a s k i e w i c z , Praska operacja Armii Czerwonej, WIEPW, t. 1, Działania zbrojne, s. 495. 19 Dowódcą 1 pp był ppłk Bazyli Maksymczuk. 20 Dowódcą 3 pp był ppłk Aleksander Archipowicz. 21 Dowódcą 2 pp był ppłk Wiktor Siennicki.

16.00 obydwa pułki osiągnęły rubież zadania bliższe­ go dywizji. Pod koniec dnia jednostki dywizji wyszły na szosę Zielonka-Wawer, zdobywając w rejonie Glinek wszys­ tkie działa 173 pułku artylerii niemieckiej 73 DP. Wynikiem walk było odrzucenie 73 DP i 1 DKaw. na linię Zielonka-Glinki-wschodni skraj Wawra22. Dowódca 9 Armii, aby ratować obronę, wydał rozkaz przerzucenia 19 DPanc. sprzed przyczółka puławskiego w rejon walk słabnącej 73 DP23. Zapadające ciemności i pola minowe zatrzymały jednostki korpusu przed przednim skrajem drugiej pozycji obrony niemieckiej. Próby jej przełamania w nocy nie przyniosły pozytywnego rezultatu. 1 września o godz. 10.00 gen. Kuźmin postanowił przejść ponownie do natarcia siłami całego korpusu. 1 DP miała nacierać w terenie otwartym. 1 pp, po zdobyciu Wygody i roz­ wijając natarcie w kierunku Koziej Górki, o godz. 14.00 zdobył wzg. 87,3 oraz zajął szosę Grochów-Kawęczyn. 3 pp obszedł pętlę kolejową na zachód od Rembertowa i o godz. 14.15 nawiązał walkę o południowy skraj Kawęczyna. 1 pp ok. godz. 16.00 przełamał drugą pozycję obrony i do godz. 20.00 doszedł do trzeciej pozycji niemieckiej, osłaniającej zabudowę Pragi. Próby jej prze­ łamania wieczorem 11 września nie dały rezultatu. Prawoskrzydłowy sąsiad 1 DP (76 DP) wyzwolił Rembertów i wyszedł na rubież: rozwidlenie toru kolejowegoRembertów Stary-południowy skraj Karolówki, gdzie nawiązał kontakt z wprowadzonym do walk 8 KPanc. Lewoskrzydłowe dywizje (143 i 175 DP) wyszły na linię szosy Rembertów-Grochów-południowy skraj Witolina. Sowieckie postępy wynosiły od 2-5 kilometrów. 11 września zapadła decyzja o przesunięciu 1 Armii Wojska Polskiego z przyczółka Magnuszewskiego na 22

S a w i c k i , Front..., op. cit., s. 126. Ibidem. Dowódca 73 DP, płk Kurt Hahlig, został ranny i dowodzenie w tym rejonie objął dowódca 19 DPanc, gen. Hans Kall ner. 23

przedpola Pragi. W nocy rozpoczęło się przekazywanie pozycji 8 Armii Gwardii24. Po dwóch dniach zmagań bitwa o Pragę weszła w decy­ dujące stadium. Obie strony zaczęły wprowadzać nowe siły. Dowódca 47 Armii wprowadził do walki 8 KPanc. (na kierunku 125 KA, a następnego dnia 77 KA), a gen. Gille 19 DPanc., którą wyprowadzał kontrataki. Dowódca 1 DP po południu wprowadził do walki 2 pp, tak że 12 września natarcie 125 KA rozpoczęło się o godz. 10.00, po pięcio­ minutowej nawale ogniowej. Była ona jednak za słaba, by obezwładnić przeciwnika. Walka w zwartej zabudowie rozwijała się bardzo wolno. Wzrósł opór wroga, który często organizował kontrataki. Niewielki sukces oddziały 1 DP zanotowały dopiero pod wieczór. Lewy sąsiad 1 DP (175 DP) zajął po południu południowo-wschodni skraj Pragi w rejonie ul. Wiatracznej. W nocy z 12 na 13 września 125 KA przygotowywał się do ostatecznego szturmu. Zreorganizowano jednostki przystosowując je do walki w mieście (utworzono grupy szturmowe). Od rana 1 DP i 175 DP atakowały centralną część Pragi, 76 DP jej północną część, a 143 DP — część południową z Saską Kępą. Tego dnia działania jednostek aktywnie wspierało lotnictwo Armii Czerwonej i Wojska Polskiego25. Niemcy odpowiedzieli nalotem ok. 15 ma­ szyn. 13 września wieczorem gen. Berling wzmocnił oddziały szturmowe 1 DP batalionem czołgów T-34 24

J. M a r g u 1 e s, Boje 1 Armii WP w obszarze Warszawy, Warszawa 1967, s. 63. 25 30 sierpnia 1944 r., rozkazem nr 0213/KG gen. Zygmunta Berlinga, utworzono 1 Dywizję Lotniczą 1 Armii WP w składzie: 1 pułk lotnictwa myśliwskiego „Warszawa”, 2 pułk nocnych bombowców „Kraków”, 611 pułk lotnictwa szturmowego (z ACz). W walkach o Pragę uczestniczył jedynie 2 pnb, który w nocy z 11 na 12 września, z lotniska w Woli Rawskiej, zaatakował niemiecką 19 DPanc w rejonie Nowego Bródna. A. P r z e d p e ł s k i , Lotnictwo Wojska Polskiego 1918-1996, Warszawa 1997, s. 252.

i dwoma bateriami dział pancernych SU-85. 1 pp zdobył Dworzec Wileński, 3 pp o godz. 23.00 opanował koszary przy ul. 11 Listopada. 175 DP zajęła zbieg ulic Grochow­ skiej, Podskarbińskiej i Grenadierów. 76 DP osiągnęła wschodni skraj Targówka i Zacisze26. 14 września jednostki 125 KA zaczęły wychodzić na wiślany brzeg: 1 pp z 1 DP w rejonie mostu Kierbedzia (obecnie Śląsko-Dąbrowski), a 15 września w rejonie mostu przy Cytadeli; 2 pp osiągnął rejon kościoła św. Floriana, a 3 pp podszedł do kościoła św. Wincentego. W czasie gdy, 175 DP atakowała Kamionek i fort praski, 76 DP osiągnęła południową część Zacisza i południowo-zachodnią część Targówka, nie mogąc dalej posuwać się do przodu z powodu oporu Niemców. Niemiecka 19 DPanc. i podporządkowana jej 73 DP zostały zepchnięte na linię Cmentarz Bródnowski-stacja Warszawa-Praga-północny most kolejowy. Rano, 15 września, 76 DP zajęła Pelcowiznę. Walki o Pragę ustały o godz. 5.30. Oddziały 47 Armii i 1 DP ten sukces opłaciły ciężkimi stratami. W 47 i 70 Armiach było ok. 7000 zabitych. 1 DP straciła blisko 2000 żołnierzy, w tym 524 poległych i zmarłych na skutek odniesionych ran. Niemcy stracili ponad 8500 żołnierzy, w tym 400 wziętych do niewoli. Tego dnia nastąpiła koncentracja 1 AWP (bez 1 DP) w okolicach Zielonki. Miała ona zastąpić siły 47 Armii w walce o Pragę. Ze względu na rozwój sytuacji, zadaniem 1 AWP stało się zajęcie pozycji na Pradze i przygotowanie do utworzenia przyczółków po drugiej stronie Wisły27. Tymczasem jednak działania 70 Armii przeciwko dywi­ zjom pancernym SS nie przynosiły efektu. 16 września obie armie sowieckie przystąpiły do uderzenia. Uwieńczył je ograniczony sukces — przeciwnika odepchnięto za Kanał Królewski. Odeszła co prawda 1 DKaw. (węgierska), 26 27

K a r a s k i e w i c z , Praska..., op. cit., WIEPW, t. 1, s. 495. M a r g u 1 e s, op. cit., s. 73-76.

ale na jej miejsce ściągnięto Dywizję Pancemo-Spadochronową „Hermann Góring”. Działania zaczepne 47 i 70 Armie przerwały 19 września, a front na tym odcinku ustalił się wzdłuż linii Żerań-Tomaszów-Rembelszczyzna-Nieporęt. Wcześniej jednak miały miejsce desanty żołnierzy 1 Ar­ mii Wojska Polskiego na lewy brzeg Wisły. Te wydarzenia, choć o niewielkim znaczeniu operacyjnym, miały jednak duże znaczenia symboliczne, gdyż w ten sposób w po­ wstaniu wzięły udział wszystkie polskie formacje wojskowe: organizacje zbrojne ruchu oporu, żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (lotnicy) i „berlingowcy”. Cel tej akcji, jak i jej pomysłodawcy, są różnie określane. Oficjalnie pomysł miał wypłynąć od gen. Zygmunta Ber­ linga, jednak działania o takim znaczeniu politycznym musiały być koordynowane z najwyższymi władzami poli­ tycznymi Polski „lubelskiej” i ZSRR. W desantach upatry­ wano próby przygotowania „wyzwolenia” Warszawy28 lub tylko poprawy położenia powstańców i manifestacji pat­ riotycznej (politycznej)29. 1 AWP do prawobrzeżnej Warszawy przesunięto w dwóch rzutach. W pierwszym rzucie znalazły się: 2 Dywizja Piechoty, która zajęła pozycje naprzeciw Żoli-✓ borza, 1 Brygada Kawalerii, ulokowana naprzeciw Śród­ mieścia (do mostu Poniatowskiego), oraz 3 Dywizja Pie­ choty, rozlokowana naprzeciw Czemiakowa (do miejs­ cowości Zbytki). Drugi rzut rozlokowano następująco: 1 Dywizja Piechoty w rejonie Rembertowa i 4 Dywizja Piechoty na Pradze. W momencie zajęcia Pragi przez Armię Czerwoną i 1 AWP powstańcy starali się utrzymać tereny przyległe do Wisły, natomiast Niemcy za wszelką cenę chcieli uchwycić brzeg rzeki na całym warszawskim odcinku. 28

W. P o b ó g-M a 1 i n o w s k i, Najnowsza historia polityczna Polski, 1864-1945, t. 3, Warszawa 1989, s. 734. 29 M a r g u 1 e s, op. cits. 76.

W rękach Polaków pozostawały nadające się do utworzenia przyczółków: Czerniaków (ok. półkilometrowy odcinek odcięty od Śródmieścia) oraz Żoliborz. W nocy z 14 na 15 września z Saskiej Kępy na Czerniaków przeprawili się zwiadowcy z samodzielnej kompanii zwiadu 1 Dywizji Piechoty (grupa ok. 30 osób)30, którzy nawiązali kontakt z powstańcami i „zabrali” ze sobą oficera łącznikowego ze zgrupowania „Radosław”31. Dzięki temu gen. Berling, dowódca 1 AWP, uzyskał pierwsze wiadomości o położeniu powstańców i utrzymywanych przez nich rejonach na lewym brzegu Wisły, w okolicy Kępy Potockiej i Czemiakowa. W tej sytuacji zapadła decyzja o natychmiastowym forsowaniu Wisły. Gen. Berling rozkazał połączyć się z jednostkami AK i AL i opanować Warszawę32. Nocą z 15 na 16 września oddziały 3 Dywizji Piechoty, wsparte artylerią i 2 pułkiem nocnych bombowców „Kra­ ków”, rozpoczęły forsowanie Wisły na południe od mostu Poniatowskiego, z Wału Miedzeszyńskiego na odcinku ul. Obrońców i ul. Zwycięzców. Dywizja ta była najsilniej wsparta przez jednostki artyleryjskie i saperskie armii polskiej i sowieckiej33. W czasie operacji przeprawiła się kompania rozpoznawcza i 1 batalion (dowódca: por. S. Kononkow) z 9 pułku piechoty — łącznie ok. 420 ludzi z ciężką bronią maszynową i moździerzami. Następnej nocy Wisłę sforsował 3 batalion (dowódca kpt. S. Olech­ nowicz) w sile ok. 450 ludzi i 5 dział. Oddziały zostały zgrupowane w dwóch rzutach. W pierwszym rzucie znalazły się: 9 pułk piechoty w rejonie Saskiej Kępy z zadaniem forsowania Wisły w kierunku kościoła Sw. Trójcy oraz 30

Ibidem, s . 8 0 . P o b ó g-M a 1 i n o w s k i, op. cit., s. 734. Według J. Margulesa byli to oficer, podoficer i szeregowy. J. M a r g u l e s , op. cit8 1 . 32 W. B o r k i e w i c z, Powstanie warszawskie, Warszawa 1956, s. 516. 33 M a r g u 1 e s, op. cit., s. 95. 31

7 pułk piechoty na odcinku Saska Kępa-Zbytki i w rejonie Gocławia z zadaniem osłony operacji desantowej. W drugim rzucie znalazł się 8 pułk piechoty w rejonie Witolin-Grochów-Gocław z zadaniem forsowania Wisły w drugiej kolejności. W celu nawiązania łączności z powstańcami oraz rozpoz­ nania ogólnej sytuacji, 16 września ok. godz. 4.00, w oko­ licy ulic Wilanowskiej i Solec (budynek przy ul. Solec 45), wylądowała grupa 60 żołnierzy, którzy po spotkaniu z powstańcami przekazali sygnał na drugą stronę Wisły. Do forsowania rzeki przystąpił wówczas 1 batalion z 9 pułku piechoty. Początkowo przeprawa nie została zauważona przez Niemców i bez problemów udało się przerzucić 2 i 3 kompanie, później jednak lądowanie odbywało się już pod ogniem karabinów maszynowych i moździerzy nie­ przyjaciela. Około godz. 6.00 rozpoczęto wykonywanie zasłony dymnej, która jednak nie dała spodziewanych rezultatów. W związku z tym dowódca 3 Dywizji Piechoty, chcąc uniknąć dużych strat, zdecydował się o godz. 7.15 przerwać przeprawę. Interesującym epizodem tej nocy była przeprawa ok. 20 kawalerzy sto w z 1 BK po szczątkach mostu Kierbedzia i opanowanie przez nich bunkra na Placu Zamkowym34. Do tego momentu udało się przerzucić na Czerniaków większość sił 1 batalionu (dowódca: por. Sergiusz Konako w): 2 kompanie piechoty, pluton ckm, pluton rusznic ppanc oraz część 1 kompanii moździerzy i część plutonu dział 45 mm. Łącznie dawało to 420 żołnierzy, 14 ckm, 16 rusznic ppanc, 6 granatników 50 mm, 3 moździerze 82 mm, 1 działo 45 mm oraz żywność na 4 dni. Wraz z batalionem przeprawiły się obsady wysuniętych punktów obserwacyjnych z 3 pułku artylerii i artylerii armijnej. 34

P o b ó g-M a 1 i n o w s k i, op. cits. 734. J. Margules sytuuje te akcje rankiem, 18 sierpnia. M a r g u l e s , op. cit., s. 201.

W czasie spotkania z dowódcami powstańczymi ustalono dalsze współdziałanie. Lewe skrzydło pozycji powstańczych na ul. Zagórnej wzmocniono 2 kompanią, a pozostałe siły batalionu zajęły stanowiska na prawym skrzydle — na ul. Okrąg i u zbiegu ulic Solec i Przystaniowej35. Artyleria z prawego brzegu prowadziła ostrzał pozycji niemieckich w okolicach Sejmu, Muzeum Narodowego i Banku Gospodarstwa Krajowego, powodując wybuch składu amunicji w zabudowaniach sejmowych36. Na przeszkodzie do uzyskania pełnego sukcesu przeprawy stanął, obok przeciwdziałania nieprzyjaciela, brak kompletu środków przeprawowych. Park przeprawowy, mimo iż wzmocniony jednostkami Armii Czerwonej, potrzebny na odcinku 9 pp, ukompletowany był jedynie w 60%37. Około godz. 9.00 na przyczółku rozpoczęły się zacięte walki. Główny wysiłek natarcia niemieckiego skierowany był na odcinek obrony między ul. Wilanowską a ul. Zagómą w kierunku ul. Idzikowskiego. W czasie ataku nieprzyjaciel zajął dom przy ul. Zagórnej 16, dom przy ul. Idzikowskiego 5/7, i kolejny, nr 4, oraz — przejściowo — fabrykę farb przy ul. Solec 39. Zdobyty został także szpital powstańczy przy ul. Solec 9, gdzie Niemcy wymordowali część rannych. W rę­ kach obrońców pozostały nadal domy nr 1, 2 i 3 na ul. Idzikowskiego oraz 41 na ul. Solec. Tymczasem na prawym skrzydle połączone siły 1 batalionu i powstańców zdołały poszerzyć swoje pozycje, zdobywając kilka budynków. Tego samego dnia, o godz. 21.00, 3 DP rozpoczęła forsowanie Wisły siłami 3 batalionu 9 pułku piechoty w kierunku ul. Solec, jednak pod huraganowym ogniem nieprzyjaciela przeprawę przerwano ok. 5.00 następnego 35

J. K a r a s k i e w i c z, Czerniakowski przyczółek, WIEPW, t. 1, Działania zbrojne, s. 114. 36 J. M a r g u 1 e s, op. cit., s. 172. 37 Było to 44 zamiast 70 pontonów NLP, Zob.: M a r g u 1 e s, op. cit., s. 142.

Nebelwerfer— niemiecka wyrzutnia pocisków rakietowych kal. 320 mm. Była to odpowiedź na sowiecką katiuszę. W lecie 1944 r. ostrzeliwano z nich skutecznie zarówno powstańców, jak i żołnierzy sowieckich

Zdjęcie lotnicze War­ szawy z 18 września 1944, wykonane przez sowietów

Rozporządzenie Hitlera z 10 października 1944 r. o ustanowieniu odznaki — tarcza Warszawy — dla żołnierzy tłumiących powstanie

Podpisanie aktu kapitulacji Warszawy — Układu o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie. W środku SS-gruppenführer Erich von dem Bach Załoga Liberatora MK V z polskiej eskadry specjalnego przeznaczenia 1586, dokonującej zrzutów nad Warszawą

Niemieckie czołgi jadące z Pragi przez Most Poniatowskiego

Niemieccy żołnierze obserwują Wybrzeże Kościuszkowskie

Azerbejdżański 111 pułk z Grupy Bojowej Reinefart

Niemiecki oficer obserwuje płonące Powiśle

Dowódca 1 DP składa meldunek marsz. Konstantemu Rokossow­ skiemu o gotowości bojowej do walk o Pragę

Generałowie 1 AWP. Od lewej: gen. bryg. M. Spychalski, gen. bryg. K. Świerczewski, gen. bryg. A. Zawadzki, gen. broni. M. Rola-Żymierski, gen. dyw. Z. Berling

Żołnierze 3 DP kie­ rują się do przepra­ wy przez Wisłę. Wrzesień 1944

Żołnierze 2 DP po walkach w okolicach Ogrodu Saskiego. Styczeń 1945

Polska flaga na gru­ zach Dworca Głów­ nego

Pomnik Powstania Warszawskiego

Pomniik Polegli Niepokonani

dnia. Udało się przerzucić 3 batalion oraz resztę 1 batalionu, co dawało łącznie 390 ludzi, 14 ckm, 16 rusznic ppanc, 8 granatników 50 mm i 5 dział 45 mm. Poza tym udało się ewakuować z lewego brzegu ok. 250 rannych oraz kobiety i dzieci. Przybyłe oddziały zajęły pozycje w okolicach ul. Zagórnej i barykady przy ul. Solec oraz na ul. Idzikow­ skiego. Równocześnie utworzono dwie grupy szturmowe, które w ciągu dnia odzyskały zajęte przez Niemców domy przy ul. Idzikowskiego nr 1, 3 oraz 5/7, ale ostatecznie natarcie załamało się w związku z podjęciem przez Niem­ ców kontrataku wspartego oddziałami pancernymi. Nad ranem 18 września (ok. godz. 3.30) 7 pp z 3 Dy­ wizji Piechoty podjął próbę przeprawienia się przez Wisłę. Na skutek silnego ognia, położonego na koryto rzeki, na lewy brzeg udało się przerzucić zaledwie 63 żołnierzy, 2 działa 45 mm, amunicję i żywność38. W tych warunkach przewidywana przeprawa 4 pappanc nawet się nie rozpoczęła. Tego dnia silne niemieckie natarcia wyszły z kierunku ulic: Czerniakowskiej, Solec, Górnośląskiej na Zagórną i Idzikowskiego oraz z ul. Okrąg na Wilanowską. Rano Niemcy rozpoczęli kanonadę od strony ul. Czerniako­ wskiej, przypuszczając zmasowany atak piechoty i czółgów na dom przy ul. Idzikowskiego 5/7. Działanie to miało na celu „rozcięcie” obrony w celu łatwiejszej likwidacji przyczółka. Natarcie udało się po zaciętym boju powstrzymać, a następnie wyprzeć nieprzyjaciela w kierunku ul. Solec. Około godz. 11.00 Niemcy podjęli kolejny atak, ale po stracie dwóch czołgów wycofali się. W godzinach popołudniowych w okolicy ul. Okrąg nieprzyjaciel wyparł z zajmowanych pozycji żołnierzy „Parasola” i 1 batalionu 9 pułku piechoty, po czym opanował parzystą stronę ul. Wilanowskiej. Łącznie w dniu 38

K a r a s k i e w i c z, op. cit.

18 września Niemcy przeprowadzili 16 prób przełamania oporu obrońców, siłami od plutonu do kompanii, wspa­ rtymi bronią pancerną. Co ciekawe, tego dnia w innych rejonach Warszawy wojska hitlerowskie zachowywały się biernie. W nocy z 18 na 19 września, w związku z silnym ogniem nieprzyjaciela, mimo podejmowanych prób, akcja przeprawowa praktycznie się nie odbyła. Na lewy brzeg udało się przerzucić tylko nieznaczną liczbę żołnierzy oraz trochę amunicji i żywności. Dowódca 1 AWP wydał rozkaz wzmocnienia wsparcia artyleryjskiego oraz prze­ rzucenia na drugi brzeg Wisły 8 pułku piechoty. 19 września walki na Przyczółku Czerniakowskim nasiliły się jeszcze bardziej. Niemcy atakowali na całej linii frontu: ze skrzydeł i od czoła, wbijając klin między 1 i 3 batalion 9 pp i choć ponieśli dotkliwe straty, usiłowali dotrzeć do Wisły. Rankiem udało im się wedrzeć od ul. Czerniakow­ skiej na ul. Zagómą, wyprzeć obrońców z domu przy ul. Idzikowskiego 3 oraz z barykady na ul. Solec. Ich atak na fabrykę farb został jednak powstrzymany kontmatarciem spieszonej 3 kompanii moździerzy. Zacięte walki prowa­ dzono także na prawym skrzydle, gdzie Niemcom udało się zająć dom przy ul. Wilanowskiej 22 i 18/20. Polacy natomiast utrzymywali dom przy ul. Idzikowskiego 5/7 oraz domy po przeciwnej stronie ulicy. O godz. 16.00, równocześnie z desantem na Powiśle, rozpoczęła się przeprawa dalszych jednostek 7 pułku piechoty oraz kompanii ze składu 2 pułku piechoty. Pomyślana jako działania pozorowane w celu odwrócenia uwagi nieprzyjacie­ la od lądowania 8 pułku piechoty, pozbawiona wsparcia, akcja ta z góry skazana była na niepowodzenie. Do lewego brzegu dotarło zaledwie kilku żołnierzy. W nocy z 19 na 20 września z przyczółka wycofał się kanałami na Mokotów ppłk „Radosław”. Na przyczółku pozostały jeszcze resztki batalionu „Zośka” i „Czata 49”

oraz drobne grupy pod dowództwem kpt. Ryszarda Białousa ps. „Ryszard”. 20 września ponownie rozgorzały zacięte wałki. Na lewym skrzydle Niemcy rozpoczęli natarcie na domy przy ulicach: Idzikowskiego, Zagórnej i Solec, spychając obrońców w kie­ runku Wisły. Na skrzydle prawym oddziały nieprzyjaciela rozpoczęły szturm na domy przy ul. Wilanowskiej; tam również zmusili powstańców do wycofania się. W czasie walk część żołnierzy 1 batalionu dostała się do niewoli. Ostatecznie jednak wieczorem napór Niemców udało się powstrzymać. Nocą z 20 na 21 września dowództwo 3 Dywi­ zji Piechoty podjęło próbę przeprawienia przez Wisłę dwóch silnych grup ze składu 7 pułku piechoty. Akcja ta zakończyła się jednak niepowodzeniem. Na lewy brzeg rzeki udało się przerzucić jedynie trochę amunicji i żywności oraz ewakuo­ wać część rannych. 21 września sytuacja na przyczółku była już krytyczna. Na lewym skrzydle rozgorzała walka o ostatni dom na ul. Idzikowskiego nr 9, a po południu musiały się wycofać, mimo zaciętej obrony, oddziały przyczółka. Podob­ ne walki toczyły się na prawym skrzydle, gdzie obrońcy byli zmuszeni opuścić domy przy ul. Wilanowskiej. Część z nich została wzięta do niewoli. Niemcy powiesili 12 jeńców, a po zajęciu szpitala przy ul. Wilanowskiej 5, zamordowali 122 rannych. Do wieczora teren przyczółka skurczył się do zaledwie dwóch domów przy ul. Wilanowskiej i Solec oraz ok. 200-metrowego odcinka wybrzeża. W dniu 21 września dowództwo 3 Dywizji Piechoty, po wyjaśnieniu krytycznej sytuacji na przyczółku, zrezy­ gnowało z opracowanego wcześniej planu przerzucenia na lewy brzeg Wisły 3 batalionu 7 pułku piechoty i zdecydo­ wało zachować wszystkie dostępne środki przeprawowe do ewakuacji przyczółka. Nocą z 21 na 22 września prze­ prawiono na przyczółek kilka łodzi z żywnością i amunicją oraz ewakuowano część rannych żołnierzy i grupę cywilów.

22 września był ostatnim dniem zorganizowanej obrony na przyczółku. Po nieudanych próbach natarcia, o godz. 7.30, Niemcy zrzucili ulotki wzywające obrońców do poddania się i przysłali parlamentariuszy. Propozycja została odrzucona, ale z zawieszenia broni skorzystała znaczna część ludności cywilnej i rannych. O godzinie 9.00 Niemcy rozpoczęli zmasowany atak wsparty czołgami, ale w trakcie zaciętych walk obrońcom udało się utrzymać pozycje. Ewakuację przyczółka rozpoczęto w nocy z 22 na 23 września. W czasie tej akcji, głównie z powodu małej liczby środków przeprawowych, udało się przerzucić jedynie 94 ludzi (powstańców, żołnierzy i cywilów). Reszta próbo­ wała samodzielnie przebić się do Śródmieścia lub prze­ prawić się przez Wisłę, ale dotarła tam zaledwie garstka. Ostatnie strzały na Czemiakowie padły w dniu 23 wrześ­ nia. Do niewoli dostało się 139 obrońców przyczółka, z których część i ok. 120 rannych Niemcy rozstrzelali. Ogółem z przerzuconych na lewy brzeg rzeki 1254 żołnierzy, na Pragę powróciło 293, w tym 52 rannych39. W nocy z 17 na 18 września 2 Dywizja Piechoty na Żoliborzu rozpoczęła forsowanie w kierunku miejscowości Potok. Przeprawiła się tam 4 kompania, potem 2 kompania i część 3 batalionu z 6 pułku piechoty (dowódca ppłk I. Goranin). W tym samym czasie mniejsze grupy bojowe z 1 Brygady Kawalerii i 1 Dywizji Piechoty pozorowały próby przeprawy w kierunku mostu Kierbedzia i na Siekierki. W nocy z 18 na 19 września udało się przerzucić na przyczółek żoliborski 2 batalion 6 pułku piechoty, łącznie ok. 400 żołnierzy. Mimo ognia nieprzyjacielskiej artylerii i broni maszynowej ze skarpy pod Cytadelą, Polacy umacniali się na swoich pozycjach. Ciągle jeszcze odpierali ataki nieprzyjaciela, jednak dawał się odczuć brak amunicji. 39

K a r a s k i e w i c z, op. cit.

Do ostatecznej rozprawy z żołnierzami 6 pp Niemcy przystąpili o 7.00 21 września. Najpierw uderzył batalion wsparty czołgami. Ledwo jednak berlingowcy to uderzenie odparli, po południu nowe siły hitlerowców zaatakowały od północnego zachodu, wzdłuż Wisłostrady. Obrońców zepchnięto na prawobrzeżną, piaszczystą łachę, gdzie stojąc w wodzie bronili się do ostatka40. Do niemieckiej niewoli trafiło 218 żołnierzy41. Niezwykle ciężka sytuacja 9 pp skłoniła gen. Zygmunta Berlinga do utworzenia nowych ognisk walki na lewym brzegu Wisły. 18 września wydał więc polecenie dowódcy 3 DP zorganizowania przeprawy. Zgodnie z zarządzeniem bojowym nr 00173, 9 pp otrzymał zadanie przeprawienia na przyczółek Czerniakowski reszty swoich sił. W tym czasie 8 pp miał sforsować rzekę pomiędzy mostami Poniatowskiego i Średnicowym z zadaniem opanowania terenu w pobliżu kościoła Św. Trójcy, między torem linii średnicowej, ul. Dobrą, Al. 3 Maja i Wisłą, a następnie poszerzenia przyczółka i połączenia go z przyczółkiem Czerniakowskim, w celu odciążenia walczących na Czerniakowie oddziałów i zdobycia połączenia między Śród­ mieściem i Czemiakowem. Akcję miała wspierać organicz­ na artyleria pułku i 3 pal z gotowością do forsowania42. W działaniach miały wziąć udział: batalion piechoty z 8 pułku piechoty, bateria dział 45 mm, bateria armat 76 mm, dwa plutony miotaczy ognia oraz pluton saperów zaopatrzony w miny przeciwpancerne. 19 września o godz. 15.45, po położeniu zasłony dymnej i kilkunastominutowym przygotowaniu artyleryjskim, ześrodkowany w Parku Paderewskiego 8 pułk piechoty rozpoczął przeprawę. W pierwszym rzucie Wisłę sforsował 1 batalion (dowódca: kpt. Włodzimierz Baranowski). O godzinie 40 41

42

M arg u 1 e s, op. cits. 260. S a w i c k i , op. cit., s. 134. M a r g u 1 e s, op. cit., s. 211.

17.00, pod silnym ogniem nieprzyjaciela, przeprawił się 2 batalion (dowódca: kpt. Kazimierz Pleizer), kompania fizylierów i kompania rusznic ppanc. oraz 2 kompanią 20 samodzielnego radzieckiego batalionu miotaczy ognia. W czasie przeprawy 2 batalion poniósł bardzo poważne straty w ludziach i sprzęcie. Dzięki tej operacji, przerwanej ok. godz. 20.30, udało się przerzucić łącznie 1065 żołnierzy, 22 ckm, 62 rusznice ppanc, 9 moździerzy, 6 dział 45 mm oraz 9 miotaczy ognia. Po wylądowaniu na przyczółku oba bataliony przystąpiły do jego poszerzania. 1 batalion opanował południową część ul. Nadbrzeżnej i toczył walki w pobliżu Al. 3 Maja. W tym czasie 3 batalion walczył u wylotu mostu śred­ nicowego. Początkowo natarcie batalionów uzyskało po­ wodzenie i dotarło do ul. Solec, wtedy jednak rozpoczęło się kontruderzenie niemieckie i dalsze postępy zostały zahamowane. Zanim oddziały 8 pułku piechoty zdołały się umocnić w rejonie mostu Poniatowskiego i w domach przy ulicach Solec i Nadbrzeżnej, nieprzyjaciel wykonał skrzyd­ łowe uderzenia, próbując odciąć je od Wisły. 19 września około północy została przerwana łączność z dowództwem, a przeprowadzone w dniu 20 września natarcie niemieckie, wsparte czołgami i artylerią, do­ prowadziło do rozdzielenia batalionów, a następnie roz­ członkowania obrońców na niewielkie grupy, broniące poszczególnych domów i piwnic. Boczny ogień z wiaduk­ tów mostów Poniatowskiego i Średnicowego uniemożliwiał im odwrót ku Wiśle. Fizylierzy, którzy początkowo zajęli pozycje nad rzeką w celu zabezpieczania przeprawy na­ stępnych jednostek, zostali od niej odrzuceni; a do wieczora Niemcy odzyskali utracony poprzednio teren na Wybrzeżu Kościuszkowskim. Pod koniec dnia opór 8 pułku piechoty został praktycznie złamany. Część żołnierzy podjęła indywidualne próby połączenia się ✓ z powstańcami w Śródmieściu, inni pod osłoną nocy

próbowali przedostać się na prawy brzeg rzeki; udało się to tylko kilkunastu. Rannych zgrupowano pod wiaduktami obu mostów. Ogółem z 824 przeprawionych na prawy brzeg Wisły, żołnierzy, powróciło 164, w tym 84 było rannych43. Niemcy, kładąc silny ogień zaporowy na koryto Wisły skutecznie uniemożliwiali przeprawę kolejnych oddziałów, nasilili też swoje ataki na pozycje powstańcze w Warszawie. W związku z tym dowódca 1 Armii WP, gen. Z. Berling, na podstawie rozkazu dowódcy I Frontu Białoruskiego, rozpoczął zaplanowaną do 23 września ewakuację od­ działów z lewego brzegu Wisły. Straty 1 AWP wyniosły 2267 zabitych, zaginionych, rannych i wziętych do niewoli na lewym brzegu Wisły oraz 310 zabitych i 1178 rannych na prawym, łącznie 3746 żołnierzy44. ZABIEGI O UDZIELENIE POMOCY POWSTANIU

Starania polskie o wsparcie przez aliantów akcji w War­ szawie45 rozpoczęły się już 26 lipca, w chwili, gdy podjęto decyzję o gotowości do walki. 1 sierpnia, kiedy wybuchło 43

K a r a s k i e w i c z, op. cit., s. 383. 44 S a w i c k i , op. cit., s. 136. 45 Rozdział przygotowany na podstawie tekstu Ewy Brodackiej-Ada­ mowicz, złożonego w redakcji Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Po­ wstania Warszawskiego, zamieszczony w książce za zgodą autorki. Przy jego powstawaniu wykorzystano następujące pozycje: W . B a r t o s z e w ­ s k i , Dni walczącej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Warszawa 2004; T. B ó r - K o m o r o w s k i , Armia Podziemna, wyd. III, Londyn 1967; J. M. C i e c h a n o w s k i , Powstanie Warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, Warszawa 1987; J. K i r c h a m y e r , Powstanie Warszawskie, Warszawa 1959; J. E. O s m a ń c z y k, Trzeba to opowiedzieć. Dziennik z Powstania 1944, Warszawa 1994; Wielka Historia Polski, t. X, autor tomu J. Chrobaczyński, Kraków 2000; W. P o b ó g M a l i n o w s k i , Najnowsza historia polityczna Polski. Okres 1939-1945, Gdańsk 1990.

powstanie, Delegat Rządu i Dowódca AK zadepeszowali do premiera Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, Stanisława Mikołajczyka, i Naczelnego Wodza, Kazimierza Sosnkowskiego, prosząc o podjęcie zabiegów w sprawie udzielenia pomocy Warszawie. Domagali się również natych­ miastowego uderzenia z zewnątrz wojsk sowieckich. Kiedy do Anglii dotarła wiadomość o wybuchu powstania, prezy­ dent Władysław Raczkiewicz, rząd i sztab Naczelnego Wodza podjęli bezzwłocznie starania o uzyskanie wsparcia dla walczącej stolicy. Ambasador RP w Anglii, Edward Raczyń­ ski, 2 sierpnia udał się na rozmowę z podsekretarzem stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii, Alexandrem Cadoganem, i poprosił go, aby w trybie pilnym powiadomiono premiera Winstona Churchilla o toczącej się w Warszawie walce oraz wydano dyspozycje co do udzielenia miastu natychmiastowej pomocy. W tym samym czasie płk. Antoni Chruściel „Monter” prosił Komendę Główną AK o wszczęcie starań, które miały spowodować przyspieszenie wkroczenia Armii Czer­ wonej do Warszawy, a dowodzący Armią Krajową Tadeusz Komorowski „Bór”, w depeszy skierowanej do premiera i Naczelnego Wodza, domagał się podjęcia starań o pomoc sowiecką w postaci natychmiastowego uderzenia z ze­ wnątrz. Kolejną depeszę od dowódcy AK wysłano do komendanta bazy w Brindisi, we Włoszech, informując go o wybuchu powstania i prosząc o pilne wykonanie zrzutów amunicji oraz broni pancernej. Niewystarczające zaopa­ trzenie w broń i amunicję dało się bowiem odczuć po­ wstańcom już 2 sierpnia. Niestety, kolejne depesze które nadeszły jeszcze tego dnia od szefa sztabu Naczelnego Wodza, informowały dowodzących powstaniem, że lądo­ wanie samolotów na terenie Polski bez możliwości zapew­ nienia im bezpieczeństwa przy wykonywaniu zadania, zostało uznane za niemożliwe. W sposób jednoznaczny dano też do zrozumienia, że dowódca AK nie może w tej

sytuacji liczyć na żadne wsparcie. Informację tę uznano za bardzo ważną, gdyż, jak sądzono, „Bór” Komorowski od tego uzależniał swoje decyzje operacyjne. 3 sierpnia sztab Naczelnego Wodza interweniował u woj­ skowych władz brytyjskich, uzasadniając konieczność pilnych zrzutów broni i amunicji. Także prezydent Raczkiewicz zwrócił się do Winstona Churchilla listownie z takim samym apelem. Churchill wprawdzie wydał polecenie rozpoczęcia akcji zrzutowej dla Warszawy, ale z zastrzeżeniem, że można ją przeprowadzić tylko „w warunkach wykonalności”. Dowód­ ca brytyjskich Sił Powietrznych na Morzu Śródziemnym, marszałek John Slessor, już 3 sierpnia otrzymał doniesienie od szefów sztabów, że Polacy zwrócili się do premiera brytyjskiego o zrzucenie tej nocy zaopatrzenia Warszawie oraz że rząd brytyjski przywiązuje dużą wagę do spełnienia tego życzenia, o ile jest ono wykonalne. Zrzuty nad Warszawą uznał jednak za zbyt ryzykowne. Kiedy Anglicy zaproponowali dokonanie ich w innych punktach Polski, Raczkiewicz w kolejnym liście do Churchilla zaapelował o odpowiedni nacisk na brytyjskie czynniki wojskowe, aby zrzuty były wykonane właśnie nad stolicą. Natomiast generałowie Stanisław Kopański i Marian Kukieł wy­ stosowali pisma do gen. Hastingsa Ismaya, który był przeciwny wykonaniu polecenia Churchilla i zasłaniając się względami technicznymi, opowiadał się za odwołaniem operacji zrzutowej. Dosyć stanowcze wystąpienie Raczkiewicza skutkowało obietnicą, że wkrótce Polakom zostanie przedstawione stanowisko władz brytyjskich. 7 sierpnia zgłosił się do prezydenta Raczkiewicza am­ basador Owen O’Malley, który zapewniał, że odmowa wynikała tylko i wyłącznie ze względów technicznych. Tymczasem sprawa wyglądała nieco inaczej, bowiem we Włoszech, skąd miały być prowadzone operacje zrzutowe, gen. Henry Wilson — brytyjski naczelny dowódca Sił Alianckich na Morzu Śródziemnym, i marsz. John Slessor

sprzeciwili się im stanowczo, przewidując zbyt duże straty, Polacy działali pospiesznie, pod presją walczących w stolicy oczekujących szybkiej pomocy, w poczuciu odpowiedzialno­ ści i w obawie przed oburzeniem społeczności polskiej w Anglii. W kraju te zabiegi o pomoc odbierano w sposób jednoznaczny. W depeszy z 6 sierpnia Jan Stanisław Jankow­ ski, Kazimierz Pużak i Tadeusz „Bór”-Komorowski stwier­ dzali, że przeciw rządowi emigracyjnemu wysuwane są coraz częściej oskarżenia, iż nie potrafi niczego od aliantów uzyskać. Padały też zarzuty o uprawianie krętactwa lub wprost o zdradzie Polski przez Anglię. Naciski płynące z kraju nie ustawały. W depeszy Stronnictwa Pracy do Karola Popiela przypominano, że w czasie przygotowań do powsta­ nia w Warszawie zewsząd płynęły zapewnienia o gotowości udzielenia pomocy w broni i fachowcach. Zarzucono Angli­ kom, że na deklarowaniu dobrej woli poprzestali i że dbali jedynie o zachowanie pozorów, a przecież z postulatów, przedstawionych im przed wybuchem powstania przez „Bora”-Komorowskiego, jedynie zrzuty broni, amunicji i lekarstw uznali za możliwe do wykonania, bez zbędnych strat w sprzęcie i ofiar w załogach. Głównym wyrazicielem negatywnego stanowiska Brytyj­ czyków był marszałek Slessor. Nie chciał on podejmować akcji, którą z góry uważał za skazaną na niepowodzenie. Już 4 sierpnia doszedł do wniosku, że zrzuty dla Warszawy nie są możliwe nawet przy sprzyjającej pogodzie; widział też niebezpieczeństwo wiążące się z przelotem z baz we Włoszech do celu, dokonywaniem zrzutów z niewielkiej wysokości i zmniejszonej szybkości, przy silnym ogniu niemieckiej obrony przeciwlotniczej i wobec podziału War­ szawy na części, z których jedne były opanowane przez powstańców, a inne zajęte przez Niemców, co oznaczało nieuniknione przypadki spadania zrzutów w ręce niemieckie. W trakcie trwania zabiegów o pomoc dla Warszawy u Brytyjczyków, w tych pierwszych dniach powstania,

kiedy oddziały AK zaatakowały ważniejsze punkty strate­ giczne miasta, dążąc do ich szybkiego opanowania, a potem utrzymania do momentu nadejścia oddziałów sowieckich, nikt z sojuszników zachodnich jeszcze nie wiedział, że w tym samym czasie nacierające na stolicę armie radzieckie otrzymały rozkaz przejścia do działań obronnych. W ciągu dwóch następnych dni Stalin zatrzymał działania Armii Czerwonej praktycznie na całym froncie warszawskim. Ponieważ interwencje polskie u aliantów nie przynosiły rezultatów, 4 sierpnia w meldunku sytuacyjnym do Lon­ dynu, wysłanym o godz. 8.00, gen. „Bór”-Komorowski kategorycznie zażądał pomocy dla Warszawy w postaci amunicji i broni przeciwpancernej. Przewidywał kilku­ dniowe walki i oczekiwał systematycznego zaopatrzenia. Tego samego dnia o godz. 10.30, w kolejnym meldunku, napisał: „Za wszelką cenę dajcie nam zrzuty amunicji na _♦ miasto na trzy punkty: Cmentarz Żydowski (Okopowa), plac Napoleona i Małe Getto. Od otrzymania od Was amunicji zależy nasze wytrwanie w walce”. Braki w broni nie tyko nie pozwalały na utrzymanie zajętych przez powstańców części miasta, ale także uniemożliwiły wejście do akcji masowo zgłaszających się ochotników. 2 sierpnia premier Stanisław Mikołajczyk podjął na Kremlu zabiegi o wsparcie wojskowe dla walczącej stolicy. Dzień później rozmawiał ze Stalinem, który stwierdził, że żołnierze AK nie walczą, ale kryją się po lasach. W trakcie pobytu Mikołajczyka w Moskwie do Stalina dotarła 4 sier­ pnia depesza od Winstona Churchilla, informująca, że Brytyjczycy udzielą polskiej Armii Podziemnej pomocy, gdy tylko pogoda na to pozwoli. Polakom obiecywano, że sprzęt i amunicja będą zrzucone na południowo-zachodnią dzielnicę Warszawy. W depeszy tej była mowa także o tym, że sowiecka pomoc, o którą Polacy już zabiegali dla walczącej stolicy, może pomóc Armii Czerwonej w jej operacji.

W nocy z 4 na 5 sierpnia, po godzinie 1.00, miały miejsce zrzuty lotnicze, oczekiwane od początku wybuchu powstania. Była to pierwsza pomoc powietrzna Zachodu dla Warszawy. 5 sierpnia Stalin napisał do W. Churchilla, że informacje, o powstaniu warszawskim, jakie przekazali mu Polacy są bardzo przesadzone i nie budzą zaufania. Tego dnia premier Mikołajczyk otrzymał też od Delegata Rządu RP i Przewod­ niczącego RJN dramatyczne wezwanie do skuteczniejszego działania na rzecz udzielenia powstaniu pomocy przez aliantów i stronę sowiecką. W depeszy z 5 sierpnia czytamy: „To niezrozumiałe, demonstracyjne, bierne zachowanie się wojsk sowieckich, stojących o kilkanaście kilometrów od Warszawy, ma swoją wymowę polityczną”. Zwrot w tej beznadziejnej — zdawałoby się — sytuacji nastąpił w chwili, gdy z Włoch powrócił Naczelny Wódz — gen. Sosnkowski. Był on wprawdzie zdecydowanym przeciwnikiem koncepcji powstania, ale teraz niezwłocznie, wykorzystując swoje rozległe powiązania i możliwości, podjął intensywne starania o uzyskanie jak najszybszej i najwydatniejszej pomocy dla powstańców. Zaraz po powrocie zadepeszował do dowódcy AK: „6 sierpnia rano przyleciałem do Londynu z frontu włoskiego. Wytężam całą wolę i energię, by przełamać bierność aliantów (...). Opory duże, mam jednak nadzieję na częściowe choćby ich pokonanie, zwłaszcza w dziedzinie zrzutów. Trzymajcie się!” Już 7 sierpnia Sosnkowski był u gen. Hastingsa Ismaya z żądaniem, by wyprawy zrzutowe prowadzone były przez lotnictwo polskie. Bezustannie, kategorycznie i nieustęp­ liwie domagał się pomocy od wszystkich wyższych dowód­ ców brytyjskich, przede wszystkim od szefa sztabu im­ perialnego, marszałka Alana Brooke’a, i ministra lotnictwa Archibalda Sinclaira. Apelował gorąco do angielskiej opinii publicznej. W wywiadzie dla „Daily Telegraph” przekony­ wał społeczeństwo brytyjskie, że jeśli Niemcy po raz drugi

zdobędą Warszawę, wszyscy Polacy, w tym kobiety i dzieci, staną się ofiarami rzezi. Jednocześnie polecił Związkowi Ziem Wschodnich, organizacji polonijnej ogromnie w tych dniach aktywnej, by wezwała Polaków londyńskich na wiec pod hasłem „Pomocy dla bohatersko walczącej War­ szawy”. Wiec ten odbył się 12 sierpnia w sali katedry Westminsterskiej. W przyjętej jednogłośnie rezolucji zło­ żono hołd żołnierzom Armii Podziemnej i bohaterskiej ludności Warszawy oraz stwierdzono, że stolica nie otrzy­ mała dotychczas takiej pomocy, jakiej miała prawo ocze­ kiwać; odwołano się także do honoru rządów sprzymierzo­ nych oraz do opinii całego świata, by nie pozwoliła na zagładę Warszawy i jej ludności. Opublikowania tej odezwy odmówił „Dziennik Polski”. Jan Kwapiński jako wicepremier nie chciał zwołania wiecu w obawie, że odezwa utrudni Mikołajczykowi prowadzenie rozmów w Moskwie. Dopiero wobec groźby, że wiec odbędzie się mimo przeszkód i że zostanie na nim spalona kukła Kwapińskiego, ustąpił. „Dziennik Polski” na polece­ nie wicepremiera opublikował odezwę 12 sierpnia, na kilka godzin przed terminem wiecu. Wydarzenia te zbiegły się w czasie z alarmami nadchodzą­ cymi z kraju i miały wpływ na dalszy rozwój wypadków. Już 11 sierpnia Kazimierz Pużak, w depeszy do wicepremiera Kwapińskiego, napisał: „Nie ma zrzutów ani ich zapowiedzi, ani żadnej pomocy. Mamy do czynienia z niespotykanym w historii naigrywaniem się z naszego narodu”. Również ,3ór”-Komorowski 12 sierpnia przypominał rządowi w Lon­ dynie, że Warszawa dalej walczy bez pomocy z zewnątrz. Wszystkie te działania, podejmowane pod naciskiem politycznym Polaków, sprawiły, że marszałek Slessor, bardzo niechętnie wprawdzie, ale już 7 sierpnia zgodził się na niewielką operację. Anthony Eden, brytyjski minister spraw zagranicznych, w rozmowie z Kwapińskim i Raczyń­ skim, 8 sierpnia odczytał fragment depeszy Slessora:

„Operację zrzutów nad Warszawą uważam za tak niebez­ pieczną i nie rokującą powodzenia, że odmówiłem zgody na podjęcie jej przez podległe mi siły lotnicze. Zdania swego nie zmieniam, jednak wobec zgłoszonej ze strony dywizjonów polskich woli podjęcia się tej ryzykownej operacji, nie widzę możliwości odmówienia podległemu mi dzielnemu dowódcy polskiemu mego zezwolenia...”. W ciągu dwóch nocy — 8 i 9 sierpnia — nad Warszawę wyruszyło łącznie siedem polskich maszyn. Zrzutów doko­ nano szczęśliwie — trzech w obrębie Warszawy, a czterech w lasach podwarszawskich. Były to, w przypadku połu­ dniowej części Śródmieścia i Mokotowa, pierwsze posiłki broni i amunicji, jakie od początku walk powstańczych dotarły do żołnierzy walczących w tych dzielnicach. Zrzuty były jednak zbyt małe, by w znaczący sposób zasilić walczących powstańców. Po tych wydarzeniach naciski Polaków wzmogły się do tego stopnia, że Slessor, wbrew swoim poglądom, wycofał — za zgodą gen. Wilsona — dwie ciężkie eskadry z przy­ gotowywanych działań inwazyjnych w południowej Francji i przeznaczył je, wraz ze skrzydłami polskimi, do lotów nad Warszawę. 11 sierpnia ambasador Owen O’Malley powiadomił Raczyńskiego, że brytyjscy szefowie sztabów w instrukcji dla Slessora zalecili mu podjęcie tegoż wieczora kolejnej operacji zrzutowej przy użyciu już nie tylko polskiego, ale i brytyjskiego dywizjonu. Według relacji gen. Sosnkowskiego, brytyjscy szefowie sztabów, w depe­ szach przesłanych 12 sierpnia do Wilsona i Slessora, mieli podkreślać znaczenie pomocy dla Warszawy i informowali ich, że polski Naczelny Wódz życzy sobie, by lotnicy polscy dokonywali lotów nad Warszawę bez względu na ryzyko. Brytyjskie Ministerstwo Lotnictwa miało zwiększyć liczebność załóg polskich i angielskich we Włoszech. Strona polska z kolei podkreślała, że Warszawa może uniknąć klęski tylko wtedy, jeśli poza wyprawami z baz

włoskich podjęta zostanie masowa operacja z udziałem 200-300 Liberatorów z wysp brytyjskich. Depeszę tej treści, skierowaną do Churchilla, Kwapiński i Raczyński wręczyli elementowi Attlee’mu z zaznaczeniem, że w opinii polskich generałów, jeśli Warszawa upadnie wskutek braku pomocy, polscy żołnierze, walczący od lat u boku armii brytyjskiej, stracą motywację do ponoszenia dalszych ofiar. Gen. Sosnkowski przez cały czas domagał się, by polscy lotnicy w dalszym ciągu dokonywali wypraw z pomocą; zażądał też przeniesienia załóg z polskiej eskadry bombowców do uzupeł­ niania strat. Przybyły w tym czasie do Włoch szef sztabu brytyjskiego lotnictwa przywiózł opinię ministra Sinclaira, że nie należy odmawiać wypraw do Warszawy, a jeśli Slessor trwać zamierza w swoim sprzeciwie, to sprawę należy przekazać do rozstrzygnięcia przebywającemu we Włoszech Churchillowi. Brytyjski premier znal stanowisko Slessora, ale najwyraźniej miał inne zdanie. W efekcie Slessor, po naradach z szefem sztabu lotnictwa, Charlesem Portalem, zgodził się bardzo niechętnie, by zgłaszające się ochotniczo załogi polskie niosły w dalszym ciągu pomoc Warszawie. Zanim pierwsze alianckie zrzuty dotarły do Warszawy, 7 sierpnia generał „Bór”, w kolejnym meldunku do władz w Londynie, informował o ciężkiej sytuacji powstańców ze względu na brak pomocy z zewnątrz. Powstańcy prosili również o pomoc 8 sierpnia, kiedy to Niemcy oczyszczali arterię Wolska-most Kierbedzia. Równocześnie płk Chruś­ ciel, przez łączniczkę przerzuconą na prawy brzeg Wisły, zwracał się do najbliższego dowódcy sowieckiego o prze­ kazanie kopii depeszy marszałkowi Konstantemu Rokossow­ skiemu. W depeszy z 8 sierpnia, wysłanej drogą radiową przez Londyn i Moskwę, apelował do Rokosowskiego: „Odczuwamy już brak amunicji i broni ciężkiej, toteż szybka pomoc wojsk Pana Marszałka jest dla nas koniecz­ nością”. Na depeszę tę nie było odpowiedzi ze strony Rokossowskiego. Nie zareagował również Stalin, który

przez cały czas trwania pertraktacji o pomoc, kwestionował wszystko, co łączyło się z szybkim jej udzieleniem, i to już od pierwszej rozmowy z Mikołajczykiem na Kremlu 3 sierpnia. Wysuwał zarzuty wobec AK, pogardliwie odnosił się do Polaków. Churchill już 4 sierpnia w depeszy do Stalina zapowiedział, że lotnictwo brytyjskie pospieszy z pomocą walczącej Warszawie i zrzuci około 60 ton zaopatrzenia bojowego, mówił o spodziewanej przez powstańców rychłej pomocy rosyjskiej, informował, że walczący w Warszawie wiążą półtorej dywizji Niemców, co ułatwić może operację Armii Czerwonej. Na depeszę Churchilla Stalin odpowiedział 5 sierpnia, wyrażając wątpliwości, co do prawdziwości informacji z Warszawy i możliwości Armii Krajowej. Pochodzące od Polaków wiadomości o wybuchu powstania uważał za mocno przesadzone. Twierdził, że Armia Krajowa, złożona z nielicznych oddziałów, które nie posiadały artylerii, lotnictwa i czołgów, nie mogła opanować miasta, bronionego przez cztery pancerne dywizje niemieckie. Jeszcze wyraźniej zarysował się stosunek Kremla do walczącej Warszawy w rozmowie Mikołajczyka 6 sierpnia, na spotkaniu z przedstawicielami agentury moskiewskiej _« — W. Wasilewską, E. Osóbką-Morawskim, M. Żymierskim i A. Witosem. Mikołajczyk usłyszał od Wandy Wasilew­ skiej, że zaszło nieporozumienie, ponieważ w Warszawie nie toczą się żadne walki. Również Edward OsóbkaMorawski stwierdził, że informacje o trwającym tam powstaniu są nieprawdziwe. Udowadniał, że na terenie miasta w pierwszych dniach sierpnia przebywał Bolesław Bierut i w czasie jego pobytu panował tam zupełny spokój. Ponadto wywiad sowiecki nie donosił o walce Polaków w stolicy. Kłamstwa te jednak okazały się zbyt jaskrawym nonsensem, szkodliwym nawet dla Kremla, bowiem o wy­ buchu powstania w Warszawie mówili Niemcy w swych komunikatach, a radiostacje całego świata, z wyjątkiem Moskwy, podawały wiadomości o przebiegu zaciętych starć.

W tej sytuacji już 9 sierpnia, w pożegnalnej rozmowie z Mikołajczykiem, Stalin postarał się o wytworzenie przyjaznego nastroju, okazał większe zrozumienie, przyznał że liczył się pierwotnie z wkroczeniem wojsk sowieckich do Warszawy już 6 sierpnia, widział wiele trudności w udzieleniu pomocy, nie odmawiał jej jednak i obiecał zrzuty broni oraz wsparcie ze strony lotnictwa w granicach jego możliwości. Stosunek Moskwy do powstania warszawskiego sprawił, że Churchill zajął stanowisko dopiero 10 sierpnia. Poinfor­ mował Stalina, że lotnicy polscy 9 sierpnia dotarli pomyśl­ nie nad Warszawę i dokonali zrzutów broni i amunicji. W tym samym czasie do Londynu nadeszła wiadomość, że Stalin również zamierza wysłać broń walczącym powstań­ com. 12 sierpnia Churchill w kolejnej depeszy do Stalina informował go, że Polacy od wielu dni walczą z poważnymi siłami niemieckimi w mieście rozciętym na części, błagają o broń maszynową i zaopatrzenie bojowe. Pytał, czy Stalin nie mógłby udzielić pewnej pomocy, ponieważ odległość z Włoch jest bardzo duża. Stalin nie spieszył się z od­ powiedzią. Po kilku dniach odsłonił całkowicie swoje prawdziwe stanowisko wobec powstańców walczących w Warszawie i władz polskich w Londynie. 13 sierpnia Kreml poprzez swoją oficjalną agencję TASS, podał w świat komunikat, w którym zarzucano Polakom oszczerstwa w stosunku do Związku Radzieckiego, twierdzono, że powstanie wszczęte zostało na rozkaz emigrantów polskich na Zachodzie, bez próby skoordynowania akcji z dowództ­ wem sowieckim, toteż całkowita odpowiedzialność za wyniki wydarzeń spada na polskie koła emigracyjne. W czasie gdy Mikołajczyk prowadził pertraktacje w Mo­ skwie, zabiegi o pomoc Stanów Zjednoczonych dla po­ wstania w Warszawie podjął też 6 sierpnia, ambasador Jan Ciechanowski. Upoważniony przez Prezydenta Raczkiewicza, przedstawił sprawę odpowiednim czynnikom

w Waszyngtonie. Amerykanie w tym czasie, pod naciskiem polskim i brytyjskim, niezbyt chętnie, ale wkraczali w spra­ wę pomocy dla Warszawy. Rokowania nie posuwały się jednak naprzód. Amerykanie wyrazili wprawdzie chęć udzielenia pomocy, zastrzegli się jednak, że Polska jest w sojuszu z Anglią, toteż Stany Zjednoczone bez porozu­ mienia ze Związkiem Sowieckim i Wielką Brytanią i bez uzgodnienia akcji uczynić mogą niewiele. Gen. J. McNamey wyraził chęć udzielenia Warszawie szybkiej pomocy, ale chciał wiedzieć, czy AK rozpoczęła walkę w porozumieniu lub z polecenia dowództwa sowieckiego. Zabiegi o pomoc w Stanach Zjednoczonych nie dały więc praktycznie nic. Ciechanowski w depeszy do prezydenta Raczkiewicza 18 sierpnia raportował, że początkowo Depar­ tament Stanu i sztaby zarzucały Polakom, iż powstanie nie zostało uzgodnione nie tylko ze Związkiem Sowieckim, ale nawet z Wielka Brytanią, poza tym sugerowano, że jest to niewłaściwe posunięcie o charakterze politycznym. Ostatecz­ nie uznano, że akcja AK była konieczna i właściwa, Moskwa zaś usiłowała nadać wydarzeniom wygodną dla swych interesów politycznych interpretację. Z kolejnych depeszy Ciechanowskiego wynikało, że po naradach sztabowców kwestia pomocy dla Warszawy została potraktowana przy­ chylnie. Swoimi zabiegami doprowadził do tego, że dyskusje toczyły się raczej nad techniką przeprowadzenia pomocy, niż nad jej zasadnością. Również dowódcy brytyjscy, pod naciskiem gen. Sosnkowskiego, 12 sierpnia zwracali się do Amerykanów o współdziałanie z baz włoskich bądź też z baz brytyjskich, jednak nie uzyskali wiążących deklaracji ze strony Stanów Zjednoczonych. W trakcie trwania starań w Waszyngtonie o udzielenie pomocy, Franklin Roosevelt zachowywał się obojętnie. Przez 3 pierwsze tygodnie sierpnia sprawy powstania nie poruszał wcale, a w korespondencji ze Stalinem omawiał jedynie wyniki wizyty Mikołajczyka w Moskwie. W efekcie

zabiegów strony polskiej, amerykańska 8 Armia Lotnicza przygotowała jednak wyprawę kilkudziesięciu Liberatorów, które po dokonaniu zrzutów nad Warszawą miały lądować na lotniskach sowieckich. 17 sierpnia została wysłana z Waszyngtonu do Moskwy depesza, zaaprobowana przez Roosevelta, polecająca ambasadorowi Williamowi Harrimanowi w Moskwie zażądać zgody na lądowanie na lotniskach sowieckich. Harriman jednak już w nocy z 16 na 17 sierpnia został wezwany na Kreml, gdzie Wiaczesław Mołotow oświadczył, że rząd sowiecki nie sprzeciwia się zrzucaniu broni w rejonie Warszawy przez lotnictwo amerykańskie lub brytyjskie, natomiast stanowczo się nie zgadza, by samoloty lądowały gdziekolwiek na jego tery­ torium, bowiem powstanie w Warszawie zostało zainspiro­ wane przez wrogów Moskwy. 20 sierpnia została wysłana do Stalina wspólna depesza, podpisana przez Roosevelta i Churchilla, którzy w obawie przed światową opinią publiczną, wyrazili nadzieję na udzielenie przez Moskwę pomocy powstańcom, albo też umożliwienie samolotom alianckim, aby mogły uczynić to jak najszybciej. 22 sierpnia Stalin odpowiedział: „Wcześniej czy później wszystkim znaną stanie się prawda o grupce zbrodniarzy, którzy dla pochwycenia władzy wszczęli awanturę warszawską”. Chur­ chill, oburzony odpowiedzią Stalina, był skłonny wysłać samoloty na pomoc Warszawie, które po dokonaniu zrzutów miałyby lądować na lotniskach sowieckich, o ile Stalin nie zakaże tego wręcz. Roosevelt jednak nie był skłonny do takiego ryzyka. Krytyczny moment w próbach przekonania Roosevelta do poparcia propozycji Churchilla przypadł na 4 września, kiedy to gabinet brytyjski zebrał się dla powzięcia decyzji w sprawie Warszawy. W wyniku tej narady wyszła do Roosevelta depesza, by zechciał ponownie zgodzić się na lądowanie na lotniskach sowieckich bez uprzedniej zgody Moskwy. Jednocześnie w depeszy do Stalina Churchill oświadczał, że społeczeństwo brytyjskie

poinformowane jest już o fakcie niewysłania pomocy dla Warszawy z powodu braku zgody Kremla na lądowanie. Roosevelt na zawartą w depeszy prośbę odpowiedział następnego dnia odmownie, pod pretekstem jakoby po­ wstanie w Warszawie zostało już zduszone przez Niemców. Stalin z odpowiedzią zwlekał; dopiero 10 września odpisał, iż rząd sowiecki zasadniczo zgadza się na lądowanie, jeśli alianci przedstawią mu i uzgodnią z nim plan operacji. 12 sierpnia prezydent Władysław Raczkiewicz zwrócił się również do papieża o ujęcie się o los ludności Warszawy. Jego wystąpienie zbiegło się z apelem kobiet stolicy, pióra Zofii Kossak, również skierowanym do Piusa XII. W od­ powiedzi nadesłano błogosławieństwo dla narodu polskiego, a po paru dniach watykański Sekretariat Stanu powiadomił ambasadora Kazimierza Papeego o przesłaniu rządom Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych skierowanego do papieża apelu kobiet z Warszawy. W nocy z 12 na 13 sierpnia kilkanaście samolotów typu Halifax dokonało w różnych punktach nad Warszawą upragnionych zrzutów broni przeciwpancernej (PIAT-ów) i amunicji. Kpt. Roman Chmiel, oficer Polskich Sił Po­ wietrznych, wspominał tamte chwile: „Mieliśmy zrzucić zbiorniki z bronią i amunicją na placu Krasińskich...”. Pamiętać należy, że zrzuty zaopatrzone były w spado­ chrony, które mogły rozwinąć się tylko wówczas, jeśli zrzut nastąpi z odpowiedniej wysokości. Często nie udawało się przeprowadzić operacji zrzutowej w sposób prawidłowy, toteż pojemniki nie zawsze trafiały w ręce powstańców. Następnej nocy z 14 na 15 sierpnia niemiecka obrona przeciwlotnicza zestrzeliła trzy z 20 samolotów dokonujących zrzutów broni i amunicji. Ludność cywilna i powstańcy pospieszyli na pomoc strąconym lotnikom. Jeden z samolotów spadł na dom przy ul. Miodowej 22. Niestety, spieszący na pomoc znaleźli już tylko zwęglone zwłoki kanadyjskiej załogi.

Dzięki zrzutom stan uzbrojenia oddziałów w Śródmieściu, podległych ppłk Edwardowi Pfeifferowi „Radwanowi”, znacznie się poprawił; szczególnie dotyczyło to broni ciężkiej i przeciwpancernej. Do tego doszły własne zdobycze. Ponieważ pomoc lotnicza aliantów dla powstania war­ szawskiego była niewystarczająca, 14 sierpnia wydany został rozkaz Dowódcy Armii Krajowej, wzywający wszyst­ kie oddziały AK w okupowanym kraju do marszu na pomoc walczącej stolicy. 18 sierpnia Pajdak i Jasiukowicz apelowali jeszcze do Mikołajczyka o zapewnienie pomocy z Londynu, mówili o niewystarczającej liczbie zrzutów i długich przerwach między nimi, co wywoływało wrogie nastroje do aliantów i rządu polskiego. W nocy z 21 na 22 sierpnia kilka samolotów alian­ ckich dokonało zrzutów nad południową częścią Śród­ mieścia. Część zasobników z bronią i amunicją spadła między liniami walczących stron w rejonie pl. Zba­ wiciela, na obrzeżu Pola Mokotowskiego i stała się w ciągu dnia przedmiotem zaciętych potyczek między oddziałami kap. „Golskiego” — Stefana Golędzinowskiego a oddziałami niemieckimi. W ciągu pięciu nocy — od 21 do 25 sierpnia — w wy­ prawach wzięło udział 21 maszyn i dokonało bez strat 16 zrzutów, z których powstańcy odebrali zaledwie 4. W dwóch następnych wyprawach, przy udziale 12 maszyn, z kilku dokonanych zrzutów tylko nieliczne był udany, strącono przy tym pięć samolotów. Marszałek Slessor ponownie więc zarządził wstrzymanie wyprawy. Portal jednak, powołując się na decyzje czynników politycznych, uważał, że należy pozwolić ochotnikom polskim na dalsze loty; sugerował też użycie ciężkich maszyn, mogących dokonywać zrzutów z wysokości poza zasięgiem lekkiej broni przeciwlotniczej. W wyniku konferencji (Eden, Sineleir, O’Malley, Mikołajczyk, Raczyński, Kopański, Tatar,

Iżycki, z udziałem doradców technicznych), 23 sierpnia wysłano notatkę do Słessor z postulatami pełnego użycia polskich załóg do operacji nad Warszawą, zapewnienia polskiemu lotnictwu dostatecznej liczby samolotów — 14 lotów co noc, współdziałania załóg brytyjskich poprzez operacje nad południową Polską. Słessor jeszcze raz uległ, w nocy 1 września wysyłał 7 maszyn i od wyników tej wyprawy uzależnił dalsze swe decyzje. W wyprawie tej stracono 4 maszyny z załogami, z dokonanych dwóch zrzutów powstańcy odebrali tylko jeden. Wobec tego Słessor ponowił swój zakaz. Przez cały ten czas, od chwili powrotu z Moskwy 13 sierpnia Mikołajczyk zabiegał intensywnie o pomoc: depeszował do Stalina, Churchilla, Roosevelta, interwenio­ wał u Edena, domagał się pomocy na konferencjach w Foreign Office, niejednokrotnie posuwał się do ostrzeżeń i gróźb. 21 sierpnia, po oświadczeniu Edena, że operacje nad Warszawą zostały zahamowane ze względu na zbyt duże straty, oświadczył, że wobec braku dostatecznej pomocy rząd polski staje przed koniecznością ustąpienia na znak protestu. Po uznaniu przez Edena 28 sierpnia masowej operacji lotniczej za niemożliwą i po odmówieniu przez Moskwę zgody na lądowanie samolotów alianckich, Miko­ łajczyk 29 sierpnia groził, że będzie musiał pod presją kraju wyjaśnić publicznie sprawę pomocy dla Warszawy. 31 sierpnia na konferencji prasowej mówił, że powstańcy walczą w poczuciu najwyższego żalu i osamotnienia, że w czasie gdy lotnictwo anglosaskie niosło pomoc Bukaresz­ towi, do powstańców docierała pomoc niewystarczająca, albo w ogóle nie docierała. Przez miesiąc wysłano nad Warszawę i nad lasy w jej rejonie 159 samolotów, które przy stracie 27 maszyn dokonały 77 zrzutów, z czego tylko 46 udanych. Dostawy te w niewielkiej tylko części pokrywały zapotrzebowanie walczących, wywołały też w dniu 1 wrześ­ nia, w piątą rocznicę wybuchu wojny, trzy wystąpienia

polskie o mocniejszym akcencie. Prezydent Raczkiewicz w przemówieniu radiowym stwierdził z nieukrywaną goryczą, że znowu powtórzyła się tragiczna sytuacja Polski w jej walce o wolność, podobnie jak 1 września 1939 roku, bowiem Warszawa znowu walczyła sama. Prezydent dawał wyraz nadziei, że bezprzykładnie ofiarna walka nie pójdzie na marne. Tego samego dnia Mikołaj­ czyk w radiowym przemówieniu do rodaków, nawoływał do wytrwania. Zapewniał, że rząd czyni wszystko, aby Warszawa otrzymała pomoc w dostatecznej ilości i na czas. Zwrócił się też raz jeszcze do Stalina, Roosevelta, Churchilla o wsparcie dla Warszawy. Naczelny Wódz, gen. Sosnkowski, w rozkazie nr 19 do żołnierzy Armii Krajowej, mówił o długiej i samotnej walce Polaków z potęgą niemiecką. Przypomniał, że kampania wrześ­ niowa dała sprzymierzonym osiem miesięcy bezcennego czasu, a Wielkiej Brytanii pozwoliła wyrównać braki przygotowań do wojny w stopniu takim, że bitwa powiet­ rzna o Londyn i wyspy brytyjskie mogła być wygrana. Mówił: „Od miesiąca bojownicy Armii Krajowej, pospołu z ludem Warszawy krwawią się samotnie (...)”> „uwierzyć nie jesteśmy w stanie, że oportunizm ludzki w obliczu siły fizycznej mógłby posunąć się tak daleko, aby patrzeć obojętnie na agonię stolicy tego kraju, którego żołnierze tyle innych stolic własną piersią osłaniali (...). Warszawa czeka. Nie na czcze słowa pochwały, nie na wyrazy uznania, nie na zapewnienia litości i współczucia. Czeka na broń i amunicję (...). My tutaj czynimy dalsze wysiłki, aby uruchomić pomoc dla was. Otrzymujemy wciąż jeszcze obietnice i przyrzeczenia”. Słowa te nie mogły przebrzmieć bez echa i pozostać bez wpływu na stanowi­ sko Anglików wobec walczącej Warszawy. Na początku września Churchill w rozmowie z gen. Władysławem Andersem wyraził głębokie współczucie i deklarował, że Anglia nie opuści Polski, ale dodawał, że

Brytyjczycy nie byli przygotowani do akcji nad Warszawą. 3 września powiedział Mikołajczykowi, że planowaną wielką lotniczą operację brytyjską uznać trzeba za niewykonalną. 7 września nad Śródmieściem przeprowadzono niewielki dzienny zrzut z samolotów alianckich. Ze względu jednak na dużą wysokość, ładunki zostały zniesione przez wiatr na tereny zajęte przez nieprzyjaciela. Podjęto jednak kilka zasobników zrzuconych na ul. Żelaznej i kilka na Emilii Plater. 8 września Mikołajczyk depeszował do kraju, że Sowieci zamierzają zająć Warszawę, zastrzegł się jednak, iż nie ma żadnej możliwości sprawdzenia takich informacji. Pisał też, że wobec sprzeciwu Moskwy i braku decyzji Roosevelta, nie dojdzie do skutku dzienna, duża ekspedycja amerykańska dokonania zrzutów wbrew zgodzie Stalina. Informował również, że zgodnie z obietnicą Edena, w nocy z 8 na 9 września wyruszy od 30 do 48 samolotów brytyjskich z Włoch, aby dokonać zrzutów nad Warszawą. Dziś wiadomo, że liczbę samolotów zredukowano do 18. W ostatniej chwili Anglicy poinformowali, że ze względu na złe warunki atmosferyczne ekspedycja nie ruszy. 10 września Mikołajczyk depeszował z Londynu, że dowó­ dztwo lotnictwa angielskiego uznało też operację z wysp brytyjskich za niekorzystną. Mogłaby zostać podjęta tylko na wyraźne polecenie wojennego gabinetu brytyjskiego, ale lot nie mógłby się odbyć wcześniej, jak w nocy z 12 na 13 września. 10 września Mikołajczyk skierował rozpaczliwy apel do Churchilla i Roosevelta, którzy zjechali na naradę w Quebec. Polacy kontaktowali się też w tej sprawie z wicepremierem Attlee, który zapewnił, że przygotowania do wyprawy są w toku, ale operacja jest z technicznego punktu widzenia skomplikowana i zależna od pogody. Późnym wieczorem Polacy złożyli na ręce charge

d'affaires Stanów Zjednoczonych przy rządzie polskim,

Rudolfa Schoanfelda, jeszcze jeden apel Mikołajczyka do Roosevelta. 12 września otrzymał od niego odpowiedź zapewniającą o podjęciu kroków, aby jak najszybciej przynieść sojuszniczą pomoc Warszawie. 15 września o świcie 108 „latających fortec” wystartowało z lotnisk we wschodniej Anglii. Wobec niepogody nad Danią wyprawa zawróciła. 11 września „Bór”-Komorowski zwrócił się drogą radiową do Rokossowskiego z prośbą o uzgodnienie wysiłków i o wsparcie. Przedstawiając sytuację bojową, prosił o pomoc w zrzutach oraz zwalczanie niemieckiej artylerii i nurkowców. Na depesze tę jednak żadnej odpowiedzi nie uzyskał. 12 września Stalin wyraził wreszcie zgodę na lądowanie samolotów alianckich, wykonujących zrzuty nad War­ szawą, na sowieckich lotniskach rozmieszczonych wokół polskiej stolicy. Odmawiał tej zgody przez prawie miesiąc trwania powstania. W kolejnej więc depeszy Mikołajczyk donosił, że wreszcie nadeszła zgoda Kremla w sprawie niesienia pomocy Warszawie, zatem wielka, dzienna ekspedycja amerykańska dojdzie do skutku, a przygoto­ wania są już w toku. Mikołajczyk zwrócił się ponownie do Roosevelta, by nie czekając na nowe możliwe za­ strzeżenia Moskwy, kazał ruszać ekspedycji. Depesze te nadeszły do „Bora”-Komorowskiego niemal równocześnie z odgłosami walki na nieruchomym dotąd froncie niemiecko-sowieckim. Na przedpolu Pragi odezwały się armaty, po długiej nieobecności nad Warszawa pojawiły się myśliwce sowieckie. Z 13 na 14 września miały miejsce zrzuty sowieckie, głównie konserw, broni i amunicji dla powstańców w Śródmieściu. Wszystko to miało utwierdzać w przeko­ naniu, że Moskwa nareszcie idzie z pomocą, co znacznie poprawiło nastroje wśród żołnierzy i ludności cywilnej.

15 września gen. Komorowski otrzymał depeszę od premiera Stanisława Mikołajczyka o odwołaniu zamierzonej amerykańskiej wyprawy lotniczej na pomoc Warszawie na skutek złej pogody nad Europą. Gęsta mgła nie pozwoliła na wyprawę i samoloty musiały zawrócić. Rozpoczęte natarcie sowieckie nieco odciążało powstańców, choć dokonywane zrzuty, rozpoczęte przez Moskwę od 14 wrześ­ nia, były niewystarczające. Ale podkreślano też, że zrzutom tym zawdzięczano usztywnienie naszej obrony i poprawie­ nie nastrojów. 16 września Rada Jedności Narodowej apelowała do Stalina, Roosevelta i Churchilla: „W 45. dniu walki ludu warszawskiego o wolność stolicy i całej Polski, stając w obliczu pierwszych przejawów skutecznej pomocy w po­ staci osłony lotniczej oraz zrzutów broni, żywności, RJN stwierdza, że przyniosło to wielką ulgę dla Warszawy”. W dalszej części apelu Rada zwracała się o utrzymanie stałych zrzutów broni, amunicji i żywności, zorganizowania stałej obrony lotniczej i bombardowanie ośrodków niemiec­ kiej agresji. Planowana od wielu dni wyprawa amerykańska ostatecz­ nie wyruszyła dopiero 18 września. Ukazanie się nad Warszawą samolotów w pełnym świetle dnia wywołało nieopisaną radość ludności, ale też huraganowy ogień artylerii niemieckiej. Był to największy zrzut dla walczącej stolicy. Brało w nim udział 107 amerykańskich B-17; zrzucono ponad 1200 zasobników, każdy po około 100 kg. Powstańcy jednak odebrali tylko około 400 zasobników, reszta wpadła w ręce niemieckie. Niemcy otworzyli hura­ ganowy ogień artylerii przeciwlotniczej, który jednak nie dosięgał maszyn. Strącono jeden bombowiec i dwa myś­ liwce. Pomoc była bardzo znacząca, ale nadeszła zbyt późno. Gdyby przyszła w pierwszych tygodniach walki, kiedy powstańcy trzymali w swym ręku większość ob­ szaru miasta, byłaby wówczas skuteczna, bo większość

zasobników znalazłaby się w rękach powstańców. Wobec takich wyników Amerykanie ocenili swoją wyprawę jako mało skuteczną i uznali, że powtórzenie jej jest niemożliwe. Odmowę uzasadnili dodatkowym stwierdzeniem, że dni są coraz krótsze i w związku z tym sowieckie bazy lotnicze są już w trakcie likwidacji. Przypływ nadziei, wywołany przez tę wyprawę wśród znękanej ludności cywilnej Warszawy i utrzymujących się resztkami sił żołnierzy, podsyciły pozory forsowania Wisły przez wojska sowieckie. Entuzjazm żołnierzy i ludności ustąpił szybko miejsca ogólnemu przygnębieniu, a nawet poczuciu beznadziei. 21 września miały miejsce ostatnie zrzuty dla Warszawy. Ze 194 wykonanych w stolicy odebrano 45. Zginęło 15 polskich załóg lotniczych oraz 24 brytyjskie i połu­ dniowoafrykańskie i amerykańskie. Nazwa jednostki

Liczba utraconych Liczba zabitych samolotów lotników

1586 eskadra PSP

15

76

148 dywizjon RAF

7

27

178 dywizjon RAF

5

30

31 dywizjon SAAF

9

39

34 dywizjon SAAF

—

6

8 armia powietrzna USAAF

3

11

Razem

39

189

Źródło: W. M a t y s i a k, Starty lotnicze , WIEPW, t. 1, Działania zbrojne , Warszawa 2005.

26 września Dowódca AK i Delegat Rządu RP na Kraj depeszowali do Naczelnego Wodza, że sytuacja

żywnościowa wojska i ludności cywilnej jest katastrofalna. Od dłuższego czasu wszyscy nie dojadali. Zapasy były na ukończeniu. Warszawie groził głód, ostateczne wyczer­ panie i epidemie. Brakowało też lekarstw, środków opat­ runkowych, odzieży i butów, tak wojsku, jak i ludności cywilnej. Wzrosła śmiertelność dzieci, pojawiły się przypad­ ki śmierci głodowej wśród dorosłych. Powstaniu groziło załamanie się z powodu braku żywności i lekarstw. Pro­ szono o zrzuty, które mogłyby zaspokoić najpilniejsze potrzeby. W nocy z 28 na 29 września miał miejsce ostatni zrzut sowiecki. Starania Polaków o pomoc dla walczącej stolicy trwały dalej. Minister Eden przyrzekł popierać starania u Amery­ kanów o dalsze operacje lotnicze, obiecywał też dopilnować stałego podejmowania lotów nocnych Brytyjczyków z Bari. Wspierał również interwencje Mikołajczyka u ambasadora Johna Winanta. 29 września na prośbę Mikołajczyka o dalszą pomoc Churchill odpowiedział, że w Quebec, w wyniku rozmów z Rooseveltem, zapadła decyzja zrobienia wszystkiego, co tylko będzie wykonalne. Pocieszał, że mimo likwidacji baz sowieckich, loty amerykańskie zostaną wznowione w naj­ bliższych dniach. Tego dnia powiadomił Mikołajczyka, że ekspedycja amerykańska jest gotowa do lotu poczynając od 1 października. Jednak tego i następnego dnia warunki atmosferyczne uniemożliwiają start. 28 września Erich von dem Bach-Zelewski zwrócił się do Komorowskiego z propozycją wszczęcia rozmów kapitulacyjnych. „Bór” zwołał naradę, w której wzięli udział: Tadeusz Pełczyński, Leopold Okulicki, Antoni Chruściel, Józef Szostak, Jan Rzepecki, Kazimierz Iranka-Osmecki i Delegat Rządu Jan Stanisław Jankowski. Po dokonaniu oceny położenia wszyscy uznali dalszą walkę za bezcelową. Postanowiono ograniczyć się na razie do rozmów w sprawie ewakuacji ludności cywilnej. W wysłanej jednocześnie do Rokossowskiego

depeszy zawiadamiano go o sytuacji i uprzedzano, że załoga Śródmieścia wytrwać może w walce już tylko trzy doby. Jeśli do dnia 1 października nie będzie skutecznej interwencji i pomocy sowieckiej Śródmieście — główny trzon i ostatni bastion powstania — będzie musiało złożyć broń. Radiostacja Kremla potwierdziła odbiór tej depeszy. Od Rokossowskiego wszakże żadna odpowiedź nie nadeszła. W czasie trwania powstania warszawskiego działało Polskie Radio, które także zabiegało o pomoc dla wal­ czących żołnierzy i dla ludności cywilnej. Każdego dnia wysyłano w świat apele, domagając się wsparcia, szczegól­ nie dla tysięcy kobiet i mężczyzn, uprowadzonych przez Niemców z Warszawy i umieszczonych w obozie przej­ ściowym w Pruszkowie, gdzie umierali z głodu. Radio apelowało do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o natychmiastową (w ciągu 24 godzin) pomoc dla Prusz­ kowa. Apel został powtórzony przez Radio Londyn 25 sierpnia o godz. 18.45. 26 sierpnia pomocy dalej nie było. Tygodnik brytyjski „The Economist” napisał, że przez większość czasu ludność Warszawy nie otrzymała od swoich sojuszników żadnej pomocy: ani materialnej, ani nawet moralnego wsparcia, chociaż świat wiedział, że powstańcy nadludzkim wysiłkiem i wielkimi ofiarami utrzymywali to, co było sensem polskiego życia — wolność. Nie przyniosły powodzenia próby wsparcia powstania siłami Armii Krajowej. „Bór”-Komorowski rozkazem z dnia 14 sierpnia nakazał marsz na Warszawę sił Okręgu Radom­ sko-Kieleckiego. Wojska zorganizowane w Korpus „Jodła”, mimo koncentracji, nie były w stanie wykonać zadania z powodu silnego nasycenia wojskami niemieckimi rejonów przyfrontowych46. W cieniu walk w Warszawie i jej najbliższych okolicach pozostawały walki na przyczółku magnuszewskim. s

46

Zob.: J. R e 11, Okrąg Radom-Kielce [w:] Operacja „Burza ” i Po­ wstanie warszawskie, op. cit. y s. 327-380.

Uchwycenie terenu po lewej stronie Wisły, w rejonie Warki i Magnuszewa, nastąpiło w końcowej fazie operacji brzesko-warszawskiej przez 8 Armię Gwardii (dca gen W. Czujkow) w dniach 1-4 sierpnia. Na odcinku o szerokości 45 km udało się czerwonoarmistom włamać na głębokość 18 km. Przedni skraj przyczółka przebiegał od ujścia Pilicy wzdłuż jej prawego brzegu do m. Zosin, Grabów Zaleśny na północ od Dąbrówek Grabnowolskich, m. Chodków, lewym brzegiem rzeki Radomki do jej ujścia47. Od 9 sier­ pnia 8 Armię Gwardii wsparła 1 Armia Wojska Polskiego, koncentrując się na zapleczu przyczółka w okolicy m. Łaskarzew. A od 11 sierpnia do 12 września uczest­ niczyły w walkach o utrzymanie linii obrony. Z punktu widzenia walk na przedpolach Warszawy przyczółek absorbował liczne i dobrze zorganizowane siły niemieckie. Od południa naprzeciw Polaków (brzeg Wisły na wysokości Żelechów, Konary, Pólko i dalej, wzdłuż Pilicy aż do Str. Warki [wyłącznie]) znajdowała się 1132 BGren., dalej, na południe, 137 DP (obie z 8 KA), Grupa Korpuśna „E”, 6 Dywizja Grenadierów i przejściowo 19 DPanc. oraz Dywizja Spadochronowo-Pancema „Hermann Goring”. Zwłaszcza bitwa pancerna pod Studziankami 9-16 sierpnia, w której po stronie sowieckiej brał udział 4 KA Gwardii, broniący się na odcinku leśniczówki Kukawka do ujścia Radomki (w jego składzie polska 1 BPanc. a po niemieckiej DSpad-Panc. „Hermann Goring”, 19 DPanc. i 45 DGren.), przyczyniła się do osłabienia wartości bojowej niemieckich związków taktycznych. Śmierć 1500 doborowych żołnierzy i utrata ok. 40 wozów bojowych, w warunkach gdy hitlerowskie dywizje pancerne były skompletowane w 25-50%, była dotkliwym ciosem. Niemieckich czołgów zabrakło w tych dniach na przedpo­ lach Pragi. 47

Encyklopedia // wojny światowej , op . cit , s. 617*

Przyczółek został utrzymany, co stanowiło groźny zwia­ stun przyszłych wydarzeń bowiem wskazywało na mo­ żliwość oskrzydlających działań wobec Warszawy. W końcowym etapie powstania 9 Armia prowadziła przeciwko polskim partyzantom akcję „Stemschnuppe” — spadająca gwiazda. W skład grupy zwalczającej ruch oporu weszło 9 batalionów ogólno wojskowych (w tym po jednym z 3 DPanc., 5 DPanc. i DSpad.-Panc. „Hermann Goring”), dwóch batalionów ckm, jednego dywizjonu przeciwpancernego, kompanii 19 DPanc., kompanii zme­ chanizowanej SS (na transporterach opancerzonych) oraz jedenastu baterii artylerii48. Rozpoczęta 27 września i trwa­ jąca do 1 października akcja zakończyła się sukcesem hitlerowców. Najważniejszym wydarzeniem było rozbicie liczącego w sumie ok. 1400 żołnierzy zgrupowania od­ działów mjr. Alfonsa Kotowskiego „Okonia” pod Ja­ ktorowem49.

48 49

S a w i c k i , Front Wschodni..., op. cit s. 137. Ibidem , s. 138.

ROZDZIAŁ V ZASTYGŁY FRONT

STAWKA PRZYGOTUJE OFENSYWĘ

Jesienią 1944 roku STAWKA przygotowywała plany nowej ofensywy na kierunku berlińskim i w Prusach Wschod­ nich. Znaczne siły zostały użyte na południowym skrzydle Frontu Wschodniego, w trwającej tam od 20 sierpnia operacji jasso-kiszyniowskiej, w której walczyły 2 i 3 Fronty Ukraiń­ skie, a obejmującej Rumunię, Bułgarię, Jugosławię, Węgry, Albanię i Austrię1. To przez terytorium Polski miał jednak przebiegać cios powalający III Rzeszę. W nowej ofensywie miały uczest­ niczyć 1, 2, 3 Fronty Białoruskie oraz 1 i 4 Fronty Ukraińskie. Ogólnym celem działań była likwidacja wojsk niemieckich w Prusach Wschodnich i w Polsce. Przeciwko hitlerowcom w Prusach działały 3 Front Białoruski (dowód­ ca: gen. armii I. Czernichowski), uderzający na Tylżę i Królewiec, oraz 2 Front Białoruski (dowódca: marsz. K. Rokossowski), idący na Ciechanów i Malbork. Zadanie likwidacji niemieckiego oporu pomiędzy Wisłą a Odrą otrzymały 1 Front Białoruski (dowódca: marsz. 1

B a r t o s z e w i c z , o p . cit . , s . 5 3 .

G. Żuków) i 1 Front Ukraiński (dowódca: marsz. I. Koniew). Liczyły one łącznie 2 200 000 żołnierzy, 33 500 dział i moździerzy, 7000 czołgów oraz 5000 samolotów bojowych2. Dowódca 1 Frontu Białoruskiego, świadom zadań frontu, dążył do poprawy swojego położenia. Zadaniem 47 A, 70 A, 8 KPanc. oraz znajdujących się na przyczółku pułtuskim 65 A i 1 Dońskiego Korpusu Pancernego Gwardii było opanowanie kolana Bugo-Narwi między Serockiem, Ze­ grzem i Dębem, a następnie uderzenie w kierunku Nasielska i przecięcie tamtejszych linii komunikacyjnych. Niemcy tymczasem wzmacniali znajdujący się przed przyczółkiem pułtuskim XX KA — 35 DP, 252 DP, 542 DGLud i 1131 BGren. Przybyły 25 DPanc., 3 DPanc., BdzSzturm: 104, 185, 790 i 990, oddziały czołgów: 509 i 901; liczono na ewentualną pomoc IV KPanc. SS3. Wyprowadzone 4 października niemieckie uderzenie XX KA na 65 A odniosło początkowo powodzenie, jednak po trzech dniach załamało się (do walki włączyły się 48 A i 3 A z 2 Frontu Białoruskiego); do 12 października czerwonoarmiści odzyskali teren, a nawet poprawili swoje położenie. Niemieckie działania zaczepne przyniosły skutek o tyle, że zdezorganizowały przygotowania Sowietów do nowego uderzenia. Doszło do niego już 10 października, kiedy to armie 70 i 47 oraz niektóre jednostki 1 AWP4 uderzyły w łuku Wisły i Buga na niemieckie dywizje pancerne: 5 DPanc. SS, broniącą linii od Nieporętu do Aleksandrowa, 3 DPanc. od Aleksandrowa do Tomaszowa i 19 DPanc. ugrupowaną od Tomaszowa do Wisły na północ od Żerania. Mimo 2

F. Z b i n i e w i c z, Armia Radziecka w wojnie z hitlerowskimi Niemcami 1941-1945 , Warszawa 1988, s. 173. 3 S a w i c k i , Front Wschodni..., op. cit ., s. 146. 4 Były to 6 pp z 2 DP, 5 BAC, 3 BAH, 1 pal, 20 papanc, 1 MDLot, a po 21 października także 1DP, Ibidem , s. 152.

zaciętych bojów, czerwonoarmiści nie byli w stanie osiągnąć powodzenia. Położenie Niemców pogorszyło jednak przejście do działań zaczepnych 65A, która osią­ gnęła wyraźne sukcesy, walcząc w okolicach Serocka z XX KA. W wyniku działań trzech sowieckich armii i jednostek 1 AWP udało się do 31 października opanować Serock, Zegrze, Jabłonnę i całe zakole Bugo-Narwi po cięciwie od Serocka po Dębe5. Październikowe walki pokazały wyraźnie, że obie strony poważnie wyczerpały swoje możliwości. Trzy ogólnowojskowe armie sowieckie, wsparte jednostkami polskimi, lotnictwem i korpusami pancernymi, nie zdołały załamać obrony dwóch niemieckich korpusów. Było to z pewnością efektem zmęczenia walką i kulejącej logistyki. Wielkie, strategiczne operacje Armii Czerwonej zbiegły się z desantem zachodnich aliantów we Francji i nasileniem walk we Włoszech. STAWKA, planując nowe działania, postawiła przed poszczególnymi frontami zadania. Dowódca 1 Frontu Białoruskiego otrzymał 28 listopada 1944 roku zadanie przygotowania i przeprowadzenia operacji zaczepnej, roz­ gromienia warszawsko-radomskiego ugrupowania nieprzy­ jaciela, wyzwolenia Warszawy i opanowania — w 11-12 dniu natarcia rubieży: Piotrkówek-Sanniki-Żychlin-Łódź (120-140 km głębokości natarcia). Następnie natarcie miało być kontynuowane na kierunku Kutno-Poznań6. Front wyprowadzał dwa uderzenia główne: z przyczółka magnuszewskiego w kierunku na Białobrzegi, Skierniewice, Kutno oraz w kierunku północno-zachodnim, w celu zwień­ czenia obrony niemieckiej obejścia Warszawy od połu­ dniowego zachodu i z przyczółka puławskiego na kierunku Radom—Łódź7. Uderzenie pomocnicze miało przebiegać 5 6

79.

Ibidem . S o b c z a k , Wyzwolenie Warszawy, styczeń 1945 , Warszawa 1964, s.

z podstaw wyjściowych w rejonie Jabłonny, Legio­ nowa i Waliszewa w kierunku na Chotomów-Rajszew, co miało skutkować likwidacją niemieckich wojsk w międzyrzeczu Wisły i Bugu oraz obejściem Warszawy od północ­ nego zachodu. Z 1 Fontem Białoruskim miał współdziałać 2 Front Białoruski, który na swoim lewym skrzydle, w okolicach Modlina, musiał być przygotowany na bloko­ wanie wycofujących się sił niemieckich. Wyznaczono do tego 33 i 69 Armie, wsparte 9 i 11 Korpusami Pancernymi 1 7 Korpusem Kawalerii Gwardii. Sowieci zamierzali zatem, w ramach strategicznej ope­ racji wiślańsko-odrzańskiej, zlikwidować warszawskie zgru­ powanie wojsk nieprzyjaciela i wyzwolić miasto, a raczej to, co z niego pozostało, dwustronnym uderzeniem znad Wisły i Narwi. Z przyczółka magnuszewskiego uderzyć miały 61 i 5 ar­ mie oraz 8 Armia Gwardii, a po osiągnięciu przez nie rubieży Luszyn-Piątek-Zgierz, do walki miała wejść grupa szybka frontu w składzie: 1 i 2 Armie Pancerne Gwardii oraz 2 Korpus Kawalerii Gwardii, których zadaniem było osiągnięcie rejonu Gostynin-Kutno-Łęczyca i rozwijanie natarcia w kierunku Poznania8. W kwestii zdobycia Warszawy Żuków postanowił, że 2 Armia Pancerna gen. Bogdanowa dokona obejścia miasta, a następnie w dniu operacji opanuje Sochaczew i odetnie drogę odwrotu XXXXVI KPanc. Oskrzydlić miasto miały 47 i 61 Armie, a do likwidacji załogi „Twierdzy Warszawa” przewidziano 1 Armię Wojska Polskiego. Jednostki polskie, wraz z 47 Armią, tworzyły zgrupowanie uderzeniowe na północnym skrzydle frontu, zwane również „warszawskim”. Żuków zakładał, że armie 47 i 61 w czwartym dniu operacji połączą się na zachód od Warszawy, w rejonie Leszna i Błonia, a 1 AWP przejdzie z pozycji obronnych 7 8

Ibidem. Ibidem , s. 83.

od Jabłonny do Karczewa, nacierając na Warszawę od północy i od wschodu. 1 AWP, dowodzona wówczas przez gen. dyw. Sta­ nisława Popławskiego, zgodnie z dyrektywą dowódcy frontu z 4 stycznia 1945 roku, została podzielona na trzy ugrupowania: główne: lewoskrzydłowe z 1 DP, 3 DP, 4 DP i 1 BPanc., 1 BAA (Brygada Artylerii Armat), 2 BAH (Brygadą Artylerii Haubic), 5 BAC (Brygadą Artylerii Ciężkiej) i 1 pułkiem moździerzy; zgrupowanie pomocnicze na prawym skrzydle, które tworzyły 2 DP i 3 BAH oraz zgrupowanie wiążące, w skład którego wchodziły 6 DP i 1 BK9. Zadaniem głównego zgrupowania uderzeniowego było przeprawienie się przez Wisłę między Górą Kalwarią a Królewskim Lasem i, wykorzystując sukces 61 Armii, uderzenie — przez Piaseczno i Piastów — w kierunku rubieży Załuski-Piastów-Ożarów-Ołtarzew. Potem miał nastąpić zwrot na wschód i walka o Warszawę wspólnie z nacierającą na północno-zachodni skraj miasta 2 Dywizją Piechoty. Przed zgrupowaniem „wiążącym”, wbrew jego nazwie, postawiono zadania o charakterze zaczepnym; w razie powodzenia obu zgrupowań uderzeniowych, 6 DP i 1 BK miały sforsować Wisłę i bezpośrednio zaatakować Warszawę10. NIEMIECKIE KONCEPCJE OBRONY

Pod koniec 1944 Niemcy mieli świadomość szczupłości sił, którymi dysponowali. Straty w ludziach i sprzęcie były uzupełniane z coraz większym trudem, a na terenach Rzeszy powstał 20 października Volkssturm. Działania ofensywne Armii Czerwonej zbiegły się z desantem alian9

K. S o b c z a k , Lenino-Warszawa-Berlin , Warszawa 1988, s. 270. Ludowe Wojsko Polskie 1943-1945 , red. nauk. W. Jurgielewicz, Warszawa 1973, s. 469. 10

tów w Normandii i rozwijaniem przez nich ofensywy w Europie Zachodniej. Potrzeby Frontu Wschodniego były ogromne, jednak rekruci i sprzęt kierowane były na zachód, w celu przygotowania ofensywy w Ardenach. Spadła liczebność wojsk niemieckich na Froncie Wschodnim. W czerwcu 1944 roku było to 2 718 000, a w październiku 1944 roku już tylko 1 920 000 ludzi11. Strategiczne oceny Oddziału Wojska Obce Wschód przaz OKH nie były w tym czasie jednoznaczne. Niemcy spodziewali się prób sowieckich operacji rozstrzygających o losach wojny zarówno w centrum — Grupa Armii „Środek”, jak i na południu — Grupa Armii „A”. Nie rozpoznano jednak rzeczywistych zagrożeń ze strony 1 Frontu Białoruskiego12. Marszałek Żuków twierdził, że przyczyniła się do tego akcja dezinformacyjna i maskowanie wykonywane przez Armię Czerwoną13. Dlatego z odcinka obrony, tworzonego przez Grupę Armii „Środek”, odeszło wiele wartościowych związków taktycznych, zamienionych na inne, o mniejszej wartości bojowej. Grupa ta broniła odcinka od Kłajpedy, przez Mazury, północne Mazowsze od ujścia Niemna do Modlina. Jej front obrony wynosił 590 km14. Kluczowa dla obrony Warszawy 9 Armia została 25 grudnia, wraz z podległymi wojskami i pasem obrony, przekazana do Grupy Armii „A” Z tej ostatniej odeszły trzy dowództwa korpusów (VIII KA oraz XXXX i XXXXVI KPanc.), siedem dywizji i cztery brygady. 24 grudnia 1944 roku z rejonu Warszawy zabrany został również IV KPanc. SS15. 11 12 13 14 15

S a w i c k i , Niemieckie..., op. cit s. 201. Ibidem , s. 206-212. Ż u k ó w , Wspomnienia..., op. cit., t. 2, s. 353. S a w i c k i , Niemieckie..., op. cit., s. 217. Ibidem, s. 232.

Przed 1 Frontem Białoruskim rozmieszczone były armie: 9 i — częściowo — 4; tą ostatnią dowodził gen. Fritz Hubert Graeser16. Niemiecka koncepcja obrony strategicznej opierała się na opisanym już wcześniej pomyśle stworzenia pasa umocnień na terytoriom Prus Wschodnich i Polski oraz 6-7 pasów obrony między Wisłą a Odrą. Pierwsza rubież obrony w rejonie Polski centralnej miała być oparta na rzekach: Wiśle, Pilicy, Rawce i Bzurze i osiągnąć głębokość 130 km. W operacyjnym obszarze Warszawy Niemcy rozbu­ dowywali zazwyczaj 2-3 pasy obrony, z transzejami, zasiekami, polami minowymi (1800-3000 min na 1 km frontu, w tym 70% przeciwpiechotnych), rowami przeciwczołgowymi, zasiekami, bunkrami i schronami: żelbe­ tonowymi oraz drewniano-ziemnymi. Wykorzystywano przeszkody naturalne, zabudowania, linie kolejowe. W su­ mie osiągnięto zaplanowaną głębokość inżynieryjnej roz­ budowy terenu dochodzącą do 130 km. Szczególnie mocno Niemcy „okopali się” przed przyczółkami, tworząc tam dodatkowe pasy obrony. Najsilniejsza w systemie obrony była rubież pierwsza — wiślańska, mająca cztery pasy o ogólnej głębokości 30-70 km, i rubież szósta — na dawnej granicy polsko-niemieckiej, oparta o fortyfikacje stałe rejonów umocnionych: pomorskiego, międzyrzeckiego i wrocławsko-głogowskiego17. Sama Warszawa została zamieniona w twierdzę. 18 paź­ dziernika 1944 roku dowodzący 9 Armią gen. Liittwitz wydał rozkaz uznający miasto za twierdzę w obszarze: od północnego skraju Cytadeli, przez Plac Inwalidów, do obwodowej linii kolejowej w rejonie Dworca Gdańskiego, 16

W skład Grupy Armii „A”, dowodzonej przez gen. płk. Josefa Harpego, wchodziła ponadto 17 Armia gen. Friedricha Schulza. Armia ta broniła się na południe od Baranowa. 17 Z b i n i e w i c z, op. cit., s. 173.

tory kolei obwodowej do gazowni na Woli, Czyste, połu­ dniowy skraj Filtrów, kościół na Placu Zbawiciela, Sejm, brzeg Wisły na południe od Mostu Poniatowskiego, aż po lewy brzeg Wisły do Cytadeli. Powierzchnia twierdzy wynosiła ok. 18 km2 i ze względu na swój pierścieniowy kształt, przystosowana była do obrony okrężnej. Miało to zapewnić załodze w sile dywizji możliwość takiej obrony przez co najmniej miesiąc. Dowódcą mianowany został gen. mjr Helmuth Eisenstuck18. Zewnętrzna pozycja obronna przebiegała poza miastem, od Rudy Ewansa przez Marymont, Parysów, na zachód od Fortu Bema, przez Fort Wola, Radiostację, Ksawerów, Fort Legionów Dąbrow­ skiego, przez Czerniaków do Siekierek. Budowa umocnień nie przeszkadzała burzeniu miasta i jego „ewakuacji”, czyli rabunkowi. Wręcz przeciwnie, rozwinęła się współpraca pomiędzy Wehrmachtem a dwoma pułkami policyjnymi. Składający się z trzydziestu oficerów sztab dowódcy twierdzy nadzorował prace fortyfikacyjne kilkunastu kom­ panii saperów. Twierdza składała się z pozycji zewnętrznej (trzy tarasowato usytuowane linie punktów oporu), pozycji głównej, wewnętrznych rejonów umocnionych i stanowisk ogniowych artylerii. Pozycja główna przebiegała wzdłuż Wisły, z transzei (do 4 linii) schronów bojowych (3-5 na km) i wzajemnie się uzupełniających punktów oporu na linii od Dworca Gdańskiego do Dworca Warszawa Zachodnia. Stosowano zasieki i pola minowe. W rejonach umocnionych bunkry i przystosowane budynki uzupełniały pozycję głów­ ną19. Miasta broniła Dywizja Forteczna „Warszawa”. 9 Armia broniła zatem 150 km linii od miejscowości Dębe nad Bugiem do Sieciechowa nad Wisłą. XXXXVI KPanc. bronił 75 km od Dębe do Coniewa (337 DGren. na południe od Warszawy, 73 DP na północy, DF „Warszawa” w twierdzy), 8 Korpus Armijny (GK „E”, 6 DGrenLud, 18 19

S o b c z a k , Wyzwolenie..., op. cit s. 60. Ibidem , 67-69.

45 DP) przed przyczółkiem magnuszewskim (Coniew-Sieciechów). W dyspozycji dowódcy armii znajdowała się też 391 DOchr., która miała niewielką wartość bojową, ale przeznaczono ją głównie do zwalczania partyzantki na tyłach. Sąsiadem 8 KA był LVI KPanc. z 4 Armii. Dla wsparcia centralnego odcinka frontu w rejon Biało­ brzegów n. Pilicą, Mogielnicy, Radomia skierowano, zgod­ nie z decyzją Guderiana, XXXX KPanc., (dowódca: gen. Siegfrid Henrici — 19 i 25 DPanc., 10 DGren.) oraz XXIV KPanc. (dowódca: gen. Walter Nehring — 16 i 17 DPanc., 20 DGren.). W przededniu ofensywy sowieckiej Grupa Armii „A” ✓ (od 25 stycznia przemianowana na GA „Środek”) liczyła trzydzieści dywizji (w tym cztery pancerne i dwie zmotoryzo­ wane), 2 samodzielne brygady i 50 samodzielnych batalio­ nów. Dawało to 560 000 żołnierzy, 5000 dział i moździerzy, 1220 czołgów i dział pancernych. Wsparcia lotniczego udzielała 6 Flota Powietrzna (ok. 630 samolotów)20. OPERACJA WARSZAWSKA W CZASIE OFENSYWY STYCZNIOWEJ

Operacja wiślańsko-odrzańska, nazywana ofensywą stycz­ niową, rozpoczęła się 12 stycznia 1945 roku. Trwała ona 23 dni i charakteryzowała się masowaniem wojsk i szybkim tempem natarcia, wynoszącym 20-22 km na dobę. Armia Czerwona i dwie armie Wojska Polskiego, w pasie o sze­ rokości 500 km, posunęły się o 450-500 km do przodu, wychodząc nad Odrę i Nysę Łużycką, zbliżając się w ten sposób na odległość 60-70 km od Berlina. W czasie trwania operacji trzydzieści pięć dywizji zostało znisz­ czonych, a dwadzieścia pięć poniosło poważne straty21. 20

Zb i n i e w i c z, op. cii., s. 174. 21 W. I w a n o w s k i , Operacje okrążające II wojny światowej , War­ szawa 1973, s. 296.

Sukces ten okupiony został stratami wynoszącymi 40-60% żołnierzy i wozów bojowych22. Podstawą szybkiego rozstrzygnięcia była koncentracja wojsk i masowe zastosowanie broni pancernej i artylerii. Na przyczółku magnuszewskim ześrodkowano 400 000 żołnierzy i 1700 czołgów23. Marszałek Zuków, dowodzący 1 Frontem Białoruskim, pisał: ,, Annie pancerne i samodzielne korpusy pancerne w ścis­ łym współdziałaniu z lotnictwem, zdecydowanymi uderze­ niami rozcinały front nieprzyjaciela, wychodziły na jego tyły, opanowywały przeprawy i węzły dróg, siały panikę i dezorganizowały jego zaopatrzenie. Przenikanie wojsk pancernych na głębokie tyły nie­ przyjaciela uniemożliwiało wojskom hitlerowskim wykorzy­ stanie większości zawczasu przygotowanych rubieży obro­ ny. Od Wisły aż do rejonu Poznania Niemcy nie zdołali zorganizować trwałej obrony na żadnej rubieży”24. W niektórych wypadkach czołówki wojsk pancernych i zmechanizowanych wyprzedzały ogólno wojsko we związki taktyczne o 100 kilometrów25. Początkiem ofensywy styczniowej były działania 1 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Koniewa. Ran­ kiem 12 stycznia z przyczółka sandomierskiego wojska frontu ruszyły na zachód. W wyniku tego Niemców wyparto 15 stycznia z Kielc, 17 stycznia z Częstochowy, 18 stycznia z Piotrkowa Trybunalskiego, a 19 stycznia z Krakowa. Równie szybko i dramatycznie przebiegały wydarzenia na odcinku 1 Frontu Białoruskiego marszałka Żukowa. 14 stycznia 1945 roku wyszły — zgodnie z planowany­ mi wcześniej kierunkami — uderzenia z przyczółków: 22 23 24 25

Ż u k ó w , Wspomnienia ..., op. cit t. 2, s. 353. Zb i n i e w i c z, op. cit ., s. 174. Ż u k ó w , op. cit., s. 358. Ibidem , s. 175.

magnuszewskiego (5 Armia Uderzeniowa, 61 Armia, 8 Ar­ mia Gwardii, 1 i 2 Armie Pancerne Gwardii oraz 2 Korpus Kawalerii Gwardii) na Kutno, Poznań i puławskiego (69 i 33 Armia oraz 9 i 11 Korpusy Pancerne) — na Radom 1 Łódź. Wojska pierwszego ze zgrupowań przełamały obronę nieprzyjaciela, a 61 Armia sforsowała dolną Pilicę. Przeciw­ ko osiągającym powodzenie na południe od Warszawy związkom taktycznym 1 Frontu Białoruskiego Niemcy skierowali XXXX Korpus Pancerny. Bez powodzenia. 8 Armia Gwardii i 1 Armia Pancerna opanowały Nowe Miasto. 16 stycznia 5 Armia Uderzeniowa przekroczyła Pilicę i wraz z 2 Armią Pancerną i 2 Korpusem Kawalerii dokonała manewru przez Żyrardów i Mszczonów, aż do okolic Sochaczewa, wychodząc w ten sposób na tyły nieprzyjaciela. W tym czasie 61 Armia dokonywała, równolegle do 2 APanc. gw., obejścia Warszawy poprzez Górę Kalwarię, Kąty, Grójec, aż do Grodziska Mazowieckiego. 15 stycznia na północy obszaru operacyjnego rozpoczęła natarcie 47 Armia, przez Puszczę Kampinoską, w kierunku na południe do Błonia. 17 stycznia wieczorem osiągnęła rubież Leszno-Borzęcin26. Główne zgrupowanie uderzeniowe 1 AWP wykorzys­ tało sukces 61 Armii i w jej pasie przeprawiło się przez Wisłę, by rankiem 17 stycznia trzema dywizjami — 1, 3 i 4 DP — rozwinąć natarcie od południowego wschodu w kierunku przedmieść Warszawy. Do akcji zaczepnych przystąpiły również pozostałe polskie związki taktyczne. Tego samego dnia 2 DP, po przeprawie w okolicach Jabłonny na Kępę Kiełpińską, podjęła działania zaczepne na północnych krańcach Warszawy27. 6 DP i 1 BK, ze zgrupo­ wania „wiążącego”, zgodnie z wcześniejszymi planami, 26 27

Z b i n i e w i c z, op. cit. s. 179. Encyklopedia II wojny światowej , op. cit., s. 624.

wykorzystując powodzenie pozostałych związków taktycz­ nych armii, przekroczyły Wisłę i uderzyły na stolicę Polski odpowiednio z Pragi, ze wschodu i od południa. W tym czasie w niemieckim OKH zapanował chaos i panika. Front na górnej i środkowej Wiśle przestał istnieć. 16 stycznia OKH wydało dyrektywę, na mocy której Grupa Armii „A” mogła wycofać się na armijną rubież obrony: Radomsko-Łowicz-Wyszogród. Tego samego dnia zmie­ niono jednak tę dyrektywę, nakazując złamanie radzieckiej obrony na rubieży Mszczonów-Twierdza Warszawa i Wisła do Modlina28. Było to jednak już niemożliwe. Odwrót niemieckich jednostek z linii środkowej Wisły trwał od 15 stycznia. Podjęta przez Guderiana decyzja o wycofaniu się 16 sty­ cznia, przekazana drogą służbową odpowiednio do Grupy Armii „A”, 9 Armii, XXXXVI Korpusu Pancernego i wresz­ cie Dywizji Fortecznej „Warszawa”, zastała dowództwa i podległe im wojska w marszu na zachód. 17 stycznia 1945 roku przed żołnierzami 1 AWP znalazły się jedynie siły osłonowe. Jeszcze dwa dni wcześniej przeciwnik nad samą Wisłą mógł przeciwstawić dwanaście batalionów, 14 000 żołnierzy, 476 karabinów maszynowych i 300 dział i moździerzy29. W samej twierdzy pozostały cztery bataliony forteczne i nieliczne pododdziały saperów30. Według relacji Guderiana, do najwyższych szczebli dowodzenia Wehrmachtem dotarł w nocy z 16 na 17 stycznia meldunek z Warszawy, iż komendant twierdzy nadal w niej pozostaje, musi ją jednak niezwłoczne opuścić: „Z meldunku tego wynikało, że miasto znajduje się jeszcze w naszym ręku, lecz ewakuacja nastąpi w ciągu najbliższej nocy. Gdy zameldowałem o tym Hitlerowi, wybuchnął gniewem i rozkazał utrzymać Warszawę za 28 29 30

S a w i c k i , Niemieckie..., op. cit., s . 2 3 3 Encyklopedia II wojny światowej, op. cit., s. 623. G u d e r i a n, op. cit., s. 322.

wszelka cenę. Polecił mi natychmiast wydać odpowiednie rozkazy i z oburzeniem odrzucił moją uwagę, że nadejdą one za późno (...). Załoga w żadnym razie nie była w stanie utrzymać miasta i gdyby komendant Warszawy wykonał rozkaz Hitlera, niechybnie dostałby się do nie­ woli. Toteż komendant, chociaż otrzymał rozkaz jeszcze przed ewakuacją postanowił ze swoją załogą wycofać się z Warszawy”31. Tymczasem dzień wcześniej Guderian meldował o zaję­ ciu Warszawy przez Rosjan32. Utrata stolicy Polski znalazła się w centrum uwagi Hitlera, który: „(...) stracił z pola widzenia straszliwą sytuację, przestał się nią interesować i dostrzegał tylko jedno — klęskę warszawską, która w ramach tej ogólnej sytuacji miała przecież tylko podrzędne znaczenie. Najbliż­ sze dni stały wyłącznie pod znakiem tego zdarzenia oraz szukania sposobów ukarania Sztabu Generalnego”33. Najprawdopodobniej dały tu znać o sobie niedomagania fizyczne i psychiczne Hitlera, pogłębione przez lipcowy zamach. Kozłami ofiarnymi, oddanymi pod sąd wojenny, zostali gen. F. Weber — ostatni komendant twierdzy, rozstrzelany za tchórzostwo i niewykonanie rozkazów, płk Bonin — szef oddziału operacyjnego OKH i pracow­ nicy tegoż oddziału: płk Knesebeck i ppłk Christen — za defetyzm i przekazywanie nieprawdziwych meldunków34. Wojenna fortuna uśmiechnęła się za to do polskich żołnierzy. Zakrojona na dużą skalę operacja zajęcia War­ szawy okazała się działaniem oczyszczającym miasto. Tuż przed jego rozpoczęciem nastąpiła korekta planu. Rozpo­ znanie na szczeblu operacyjnym i taktycznym oraz infor­ macje z dowództwa frontu pozwalały przypuszczać, że siły 31 32 33 34

Ibidem. 1 r v i n g, op. cit., s. 653 G u d e r i a n, op. cit., s. 323. Ibidem .

niemieckie są w odwrocie. Dowódca 1 AWP postanowił więc nie dokonywać manewru oskrzydlającego od połud­ niowego zachodu, ale uderzyć z tego kierunku, głównym zgrupowaniem przez Piaseczno. Przejście do działań zaczepnych sił głównych 1 AWP poprzedził rajd 1 BPanc. i 4 pułku czołgów ciężkich (pczc) na Piaseczno, a następnie w kierunku Piastowa i Włoch, w celu utworzenia osłony od sił głównych, nacierających od zachodu, i odcięcia próbujących przedostać się tą drogą wycofujących się jednostek niemieckich35. Do poważniejszych walk na przedmieściach i w samej Warszawie dochodziło sporadycznie. Nad ranem potyczkę z nieprzyjacielem stoczył w okolicach Lasku Bielańskiego 2 batalion 6 pp z 2 DP; Niemcy wycofali się do Cytadeli. O nią właśnie rozgorzały walki 1 i 2 batalionu 6 pp i 1 batalionu 16 pp z 6 DP, wspieranych przez artylerię połową (armaty kał. 76,2 mm). Obiekt, obsadzony przez ok. 250 żołnierzy, padł po intensywnych, krótkotrwałych zmaganiach. 2 DP doszła do placu Trzech Krzyży i przeszła do obrony. Walkę stoczył również 3 batalion 16 pp na skrzyżowaniu Alei Jerozolimskich z Nowym Światem, gdzie do kontrataku przeszła niemiecka kompania piechoty, wspierana przez 6 pojazdów pancernych. W obliczu przewagi Polaków przeciwnik wycofał się do Dworca Głównego, gdzie został pokonany przez 1 batalion 16 pułku piechoty36. Obie polskie dywizje piechoty, 2 i 6, połączyły się w okolicach Ogrodu Saskiego. Do godz. 15.00 ruiny stolicy Polski zostały oczyszczone z nieprzyjaciela. Główne zgrupowanie uderzeniowe 1 AWP, po przeprawie na zachodni brzeg Wisły z podstawy wyjściowej na linii Dobieszyn-Kąty, wykonało marsz na ogólnym kierunku 35 36

S o b c z a k , op . cit., s. 274. Ibidem , s. 279 i 281.

Piaseczno-Warszawa, osiągając stolicę we wczesnych godzinach wieczornych. Końcowym akcentem walk w operacyjnym obszarze Warszawy było zajęcie 18 stycznia 1945 roku przez 70 Armię twierdzy Modlin i przejście 1 Frontu Białorus­ kiego do pościgu. Na uchodzących Niemców sypał się grad bomb. W zwalczaniu wycofującego się nieprzyjaciela aktywnie uczestniczyła MDL, która prowadziła rozpoznanie na rzecz 1 AWP i 47 Armii oraz zwalczała cele w rejonie Modlina, Pruszkowa, Leszna i Błonia37.

37

A. Pr z ed peł s k i, op. c/7., 255.

ROZDZIAŁ VI BILANS WALK

Walki na warszawskim obszarze operacyjnym, który od północy ograniczały widły Bugu i Narwi, a od południa przyczółek magnuszewski, toczyły się z przerwami, od końca lipca 1944 roku do połowy stycznia 1945 roku. Zaangażowanych w nie było gros sił 1 Frontu Białoruskiego i — w pewnym stopniu — 2 Front Białoruski. Naprzeciw nich stanęła Grupa Armii „Środek”, przemianowana na­ stępnie na Grupę Armii „A”. Wchodząc do bitwy o War­ szawę, Niemcy zdawali się być stroną wyraźnie znajdującą się w gorszym położeniu. Kluczowa dla działań operacyj­ nych w rejonie stolicy Polski 9 Armia poniosła straty sięgające 70% jej stanów i musiała być odtwarzana. W pierwszych dniach sierpnia 1944 roku powstańcy zajęli najważniejsze lewobrzeżne dzielnice Warszawy, eliminując ją jako węzeł kolejowo-drogowy. Doskonała znajomość sztuki wojennej pozwoliła jednak Niemcom, dzięki manewrowaniu wojskami, opóźniać Armię Czerwoną. Szczęśliwym dla nich zrządzeniem losu Stalin wstrzymał na początku sierpnia zdecydowane działania zaczepne, mogące zmienić sytuację militarną w Warszawie i okolicy. Można się tu doszukiwać racji o charakterze

wojskowym, jednak w gruncie rzeczy o tragicznym losie miasta i jego mieszkańców zdecydowały względy politycz­ ne. Wina za brak pomocy dla Warszawy, a nawet utrud­ nianie działań podejmowanych przez zachodnich aliantów, spada bezpośrednio na Stalina. Desant berlingowców w dru­ giej połowie września, pozbawiony wsparcia Armii Czer­ wonej, okazał się kolejną tragedią. Straty niemieckie w walkach w Warszawie i na jej przedpolach w okresie od 1 sierpnia do 15 września wyniosły 91 595 zabitych, rannych i wziętych do niewoli, z tego 36 373 ofiary przypadły na 9 Armię, a pozostałych 55 222 na 2 Armię1. Biorąc pod uwagę, że walki, choć ograniczone do niewielkich odcinków frontu, toczyły się nadal, straty po stronie Wehrmachtu wyniosły łącznie dużo powyżej 100 000 ludzi. Straty w sprzęcie trudne są do szczegółowego określenia, jednak o ich skali świadczy fakt, że o ile wchodząc do bitwy na początku sierpnia 1944 roku niemieckie dywizje pancerne dysponowały liczbą wozów bojowych zbliżoną do stanów etatowych2, to już w czasie walk o Pragę miały one od kilkunastu do niespełna pięćdziesięciu procent stanów pojazdów pancernych. W to­ ku walk Niemcy mogli utracić od 600 do 800 wozów bojowych. Ogromne straty poniosła też Armia Czerwona, a zwłasz­ cza 1 Front Białoruski, który utracił 166 808 zabitych i rannych, w tym 13 272 żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego. Straty w sprzęcie szacować należy na ok. 1200 wozów bojowych, choć wiele z nich udało się później wyremontować. Najtragiczniejsze jednak skutki miały opisywane wyda­ rzenia dla Polski i Polaków. W wyniku powstania zginęło ok. 12 000 żołnierzy polskich organizacji ruchu oporu. Podobna ich liczba — 11 668 — dostała się do niewoli. 1 2

B ąc z y k, op. cit., s. 91. S a w i c k i , N i e m i e c k i e o p . cit., s. 181.

Komenda Główna (w swym podstawowym składzie) i War­ szawski Korpus Armii Krajowej przestały istnieć. Zginęło od 150 000 do 180 000 cywilów, z czego ok. 30% w wy­ niku mordów. Pozostałych warszawiaków wysiedlono do obozów przejściowych, skąd później ok, 50 000 trafiło do obozów koncentracyjnych, a 165 000 na roboty do Niemiec, Ponadto 350 000 ludzi przesiedlono do innych miejscowości na terenie Generalnego Gubernatorstwa3. Niemal 90% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy zostało zburzone w wyniku walk i działalności „budowniczych” twierdzy. Zagłada stolicy tylko pozornie była korzystna dla Stalina i kontrolowanych przez niego nowych władz. Wyelimino­ wana została patriotyczna, dobrze zorganizowana społecz­ ność wielkomiejska, niechętna Sowietom. W niewoli znalaz­ ła się elita Armii Krajowej. W propagandzie aż do 1956 roku przywódców powstania określano jako niepoczytalnych przestępców4. W społeczeństwie polskim narodziła się jednak legenda powstania, które na tle okupowanej Europy uznawane było za fenomen i wyraz przywiązania Polaków do idei niepod­ ległości5. Wydarzenia z sierpnia i września 1944 roku położyły się cieniem na stosunkach między Polakami i Rosjanami, a ich znaczenie porównać można jedynie z wagą zbrodni katyńskiej.

3

P. M a j e w s k i , Godzina „W” — przed i po [w:] „Mówią Wieki”, numer specjalny o Powstaniu Warszawskim, Warszawa 2004, s. 47. 4 Ibidem , s. 80. ^ E. B r o d a c k a-A d a m o w i c z, Legenda powstania warszawskiego . Materiał w dyspozycji redakcji WIEPW.

BIBLIOGRAFIA

Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 4, 5 i 6, Wydaw­ nictwo Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków 1991. B a r t e l s k i Lesław, Praga, Warszawa 2000. B a r t o s z e w i c z Henryk, Polityka Związku Sowieckiego wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1948, Książka i Wiedza, Warszawa 1999. B a r t o s z e w s k i Władysław, Dni walczącej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Warszawa 2004. B ą c z y k Norbert, Warszawa 1944, Wydawnictwo „Militaria”, Warszawa 2004. B o r k i e w i c z Władysław, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1957. „ B ó r ” - K o m o r o w s k i Tadeusz, Armia Podziemna, Londyn 1967. C h r o b a c z y ń s k i J . , Wielka Historia Polski, t. X, Kraków 2000. C i e c h a n o w s k i J. M., Powstanie Warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, PWN, Warszawa 1987. D a v i e s Norman, Powstanie ’44, Wydawnictwo Znak, War­ szawa 2004. D z i k i e w i c z Lech, Zbrodnia Stalina na Warszawie, Warszawa 1996. Encyklopedia II wojny światowej, Wydawnictwo MON, War­ szawa 1975. G u d e r i a n Heinz, Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1990.

I r v i n g David, Wojna Hitlera, Prima, Warszawa 2004. K i r c h m a y e r Jerzy, Powstanie Warszawskie, Książka i Wie­ dza, Warszawa 1989. K o p f Stanisław, Wyrok na miasto, Warszawa 2001. Ludowe Wojsko Polskie 1943-1945, red. nauk. Wacław Jur­ gielewicz, Wydawnictwo MON, Warszawa 1973. M a r g u 1 e s Józef, Boje 1 Armii WP w obszarze Warszawy (sierpień-wrzesień 1944), Wydawnictwo MON, Warszawa 1967. Operacja „Burza” i Powstanie Warszawskie 1944, red. nauk. Krzysztof Komorowski, Oficyna Wydawnicza RYTM, War­ szawa 2004. „Mówią Wieki”, Powstanie Warszawskie 1944, Numer specjalny, Warszawa 2004. O s m a ń c z y k Edmund Jan, Trzeba to opowiedzieć. Dziennik z Powstania 1944, Warszawa 1994. P o b ó g-M a 1 i n o w s k i Władysław, Najnowsza historia poli­ tyczna Polski 1864-1945, Londyn 1960. Polski ruch oporu 1939-1945, red. nauk. Bogdan Kobuszewski, Piotr Matusak, Tadeusz Rawski, Wydawnictwo MON, War­ szawa 1988. Przedpełski Andrzej, Lotnictwo Wojska Polskiego 1918-1996, Bellona, Warszawa 1997. S a w i c k i Jacek, „Obroża” w konspiracji i Powstaniu War­ szawskim, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002. S a w i c k i Tadeusz, Front Wschodni a powstanie warszawskie, PWN, Warszawa 1989. S a w i c k i Tadeusz, Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim, czerwiec 1944-maj 1945, PWN, Warszawa 1987. S a w i c k i Tadeusz, Rozkaz: Zdławić powstanie. Siły zbrojne III Rzeszy w walce z Powstaniem Warszawskim, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001. S o b c z a k Kazimierz, Lenino-Warszawa-Berlin, Wydawnictwo MON, Warszawa 1978. S o b c z a k Kazimierz, Wyzwolenie Warszawy Styczeń 1945 r., Wydawnictwo MON, Warszawa 1964. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 1, Działania zbrojne, Bellona i Fundacja „Warszawa walczy 1939-1945”, Warszawa 2005.

Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 5, A-K, Bellona i Fundacja „Warszawa walczy 1939-1945”, Warszawa 2003. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 6 Wykaz powstańców K-Z, Bellona i Fundacja „Warszawa walczy 1939-1945”, Warszawa 2004. Wojna wyzwoleńcza narodu polskiego w latach 1939-1945. Szkice i schematy, Warszawa 1973. Z b i n i e w i c z Fryderyk, Armia Radziecka w wojnie z hi­ tlerowskimi Niemcami 1941-1945, Wydawnictwo MON, War­ szawa 1988. Ż u k ó w Gieorgij, Wspomnienia, refleksje, Warszawa 1976. a także inne materiały archiwalne i autorskie ze zbiorów Redakcji Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego.

WYKAZ ILUSTRACJI

Czołgi 1 Frontu Ukraińskiego pokonują podmokły teren po prowizorycznej drodze z okrąglaków. Dzięki zastosowaniu tej metody, Sowieci osiągnęli zaskoczenie w wielu rejonach operacji „Bagration”. Wycofujący się Niemcy stosowali zasadę „spalonej ziemi”. Na zdjęciu maszyna do niszczenia torów kolejowych. Kolumna wycofujących się żołnierzy Wehrmachtu. Lato 1944. Sowieccy zwiadowcy przekraczają Wisłę na amfibiach Ford GPA. Oddziały 1 AWP podczas walk na przedpolach Pragi. Budowa rowów przeciwczołgowych na linii umocnień ciągnących się od Prus Wschodnich po środkową Wisłę. Hitler i Mussolini oglądają skutki zamachu na wodza III Rzeszy. Defilada żołnierzy 1AWP w oswobodzonej Warszawie. Dowódca 8 Armii Gwardii W. I. Czujkow (w centrum) wraz z podległymi mu dowódcami korpusów. Żołnierze 1 AWP w czasie walk o Pragę. Sowiecka artyleria podczas boju o Lublin. Na zdjęciu haubica kal. 122 mm. Sowiecka haubica kal. 203 mm wykorzystywana do ostrzału niemieckich wojsk w rejonie Radzymina. Bój o Pragę. Samobieżne działo Su 76 na ulicach prawobrzeżnej Warszawy. Walki o ul. Targową (prawdopodobnie). Ładowanie pocisku kal. 600 mm do moździerza „Karl”, który ostrzeliwał powstańczą Warszawę (WIEPW t. 3, v. 1, s. 172).

Nebelwerfer — niemiecka wyrzutnia pocisków rakietowych kal. 320 mm. Była to odpowiedź na sowiecką Katiuszę. W lecie 1944 r. ostrzeliwano z nich skutecznie zarówno powstańców jak i żołnierzy sowieckich. Zdjęcie lotnicze Warszawy z 18 września 1944, wykonane przez Sowietów (Muzeum Niepodległości za WIEPW, t. 3, v. 1, s. 11). Rozporządzenie Hitlera z 10 października 1944 r. o ustanowieniu odznaki — tarcza Warszawy — dla żołnierzy tłumiących powstanie (WIEPW). Podpisanie aktu kapitulacji Warszawy — Układu o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie. W środku SS-gruppenfiihrer Erich von dem Bach (Zbiory Fundacji „Warszawa Walczy 1939-1945”). Załoga Liberatora MK V z polskiej eskadry specjalnego prze­ znaczenia 1586, dokonującej zrzutów nad Warszawą. Ze zbiorów dr. Andrzeja Przedpełskiego. Niemieckie czołgi jadące z Pragi przez Most Poniatowskiego (Zbiory Fundacji „Warszawa Walczy 1939-1945”). Niemieccy żołnierze obserwują Wybrzeże Kościuszkowskie (Zbio­ ry Fundacji „Warszawa Walczy 1939—1945”). Azerbejdżański 111 pułk z Grupy Bojowej Reinefart (Zbiory Fundacji „Warszawa Walczy 1939-1945”). Niemiecki oficer obserwuje płonące Powiśle (Zbiory Fundacji „Warszawa Walczy 1939-1945”). Dowódca 1 DP składa meldunek marsz. Konstantemu Rokossow­ skiemu o gotowości bojowej do walk o Pragę. Generałowie 1 AWP. Od lewej: gen. bryg. M. Spychalski, gen. bryg. K. Świerczewski, gen. bryg. A. Zawadzki, gen. broni. M. Rola-Żymierski, gen. dyw. Z. Berling. Żołnierze 3 DP kierują się do przeprawy przez Wisłę. Wrzesień 1944. Żołnierze 2 DP po walkach w okolicach Ogrodu Saskiego. Styczeń 1945. Polska flaga na gruzach Dworca Głównego. Pomnik Powstania Warszawskiego. Pomnik Polegli Niepokonani. ♦

MAPY

SPIS TREŚCI

Wstęp ................................................................................................... 5 Rozdział I. Front zbliża się do Polski ................................................ 7 Warszawa w planach operacyjnych Sowietów i Niemców latem 1944 roku .......................................................................... 7 ,Przedłużona” operacja białoruska, zagłada GA „Środek” 17 Guderian stabilizuje front na Wiśle ....................................... 24 Rozdział II. O wolność stolicy i Polski ............................................ 45 Warszawa w planach Akcji „Burza”. Przygotowania do powstania ................................................................................. 45 Godzina „W” — tryumfy, porażki ................................... . 62 Rozdział III. Walka z powstaniem .................................................. 93 Rozdział IV. Na froncie i w dyplomacji — sierpień-wrzesień 1944 ................................................................................................. 113 Bitwa pancerna na przedpolach Warszawy ........................ 113 Operacja praska .................................................................... 119 Zabiegi o udzielenie pomocy powstaniu .............................. 135 Rozdział V. Zastygły front ............................................................ 160 STAWKA przygotuje ofensywę ........................................... 160 Niemieckie koncepcje obrony .............................................. 164 Operacja warszawska w czasie ofensywy styczniowej 168 Rozdział VI. Bilans walk ............................................................... 175 Bibliografia ..................................................................................... 178 Wykaz ilustracji ............................................................................. 181

Walki w Warszawie latem 1944 roku, w sensie strategicznym, były jednym z epizodów działań w centralnej części Frontu Wschodniego. Mimo ograniczonego znaczenia militarnego, Powstanie Warszawskie miało ogromny wpływ na decyzje o charakterze politycznym, a te z kolei przekładały się na działania wojsk na szczeblu strategiczny i operacyjnym. Już w pierwszych dniach sierpnia nastąpiło wyhamowanie zaczepnych kroków Armii Czerwonej. 4 sierpnia sowiecki 125 Korpus Strzelecki z 47 Armii dotarł do Radości, nawiązując styczność z 16 Korpusem Pancernym z 2 Armii Pancernej. Dzięki temu, mimo osłabienia sił 9 Armii, z której odeszły dwie dywizje pancerne, pojawiła się możliwość kontynuacji natarcia.