Łuk Donu 1942-1943 [PDF]

Zitiervorschau

Węgierskim żołnierzom i robotnikom, spoczywającym w nieznanych i bezimiennych grobach

HISTORYCZNE BITWY

PÉTER SZABÓ

ŁUK DONU 1942-1943 Przełożył Marcin Sowa

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2000

WSTĘP DO WYDANIA WĘGIERSKIEGO

W świadomości Węgrów łuk Donu stal się miejscem tragedii, podobnie jak Muhi, Mohács i Doberdo*. To tam bowiem walczyła i została zniszczona — w ciągu ostatniego półwiecza często wspominana — 2 Królewska Armia Węgierska. Zdarzenia, które rozegrały się nad Donem, pozostają do dzisiaj w świadomości Węgrów nie zagojoną raną. Dla szerokiej opinii publicznej tragiczna klęska lat 1942-1943 nie stała się więc jeszcze historią. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest fakt, że rodzima historiografia nie opisała do tej pory pełnych losów 2 Armii. I choć dzieje „Armii Dońskiej” można było dotąd poznać z większych lub mniejszych opra­ cowań historycznych, bądź z mniej lub bardziej szczegółowych podrozdziałów obszernych monografii, to sławna stała się ona * Muhi — 11 kwietnia 1241 roku wojska węgierskie pod wodzą króla Béli IV poniosły tam sromotną klęskę w bitwie z Tatarami. Mohács

—

29

sierpnia

1526

roku

wojska

węgierskie

zmierzyły

się

z Turkami pod wodzą Sulejmana II Wspaniałego; w bitwie tej zginął władca węgierski Ludwik II państwa węgierskiego.

Jagiellończyk,

a

konsekwencją

Doberdo — wyżyna nad rzeką Isonzo (dziś: między Włochami a Słowenią; teren dwunastu między wojskami (przypis tłumacza).

austro-węgierskimi

i

włoskimi

przegranej

był

rozpad

Soća) na obecnej granicy bardzo krwawych bitew

podczas

I

wojny

światowej

dzięki utworom, które choć nie pozbawione wartości histo­ rycznych, miały zupełnie inny charakter. Wiele wydań książ­ ki Istväna Nemesklirtiego, ceniony serial dokumentalny pt. „Kronika” Sandora Sára czy cieszące się popularnością wspomnienia oznaczają, że odsłaniająca historię tej armii literatura wzbudza zainteresowanie szerokiej opinii publicznej. Tragiczne dzieje 2 Armii opisywano na różne sposoby. Tak pamiętnikarze, jak i publicyści czy historycy starali się nazwać i ocenić przyczyny tragedii, która pochłonęła 120 tys. ofiar. Tymczasem niewiele do tej pory napisano i powiedziano o przebiegu walk w okresie 1942-1943, o skromnych początkowo zwycięstwach i o zmaganiach w sytuacjach beznadziejnych. W odróżnieniu od opublikowanych dotychczas krajowych opracowań, w pracy tej chciałbym w odmienny sposób przedstawić prawie roczne działania 2 Armii na froncie wschodnim. Nie zamierzam, jak to było dotąd w zwyczaju, opłakiwać jej losu, ale postaram się udowodnić, że armia węgierska sprostała postawionemu jej zadaniu. Spróbuję obalić błędne stereotypy, przedstawiając stan i działania 2 Armii od momentu jej powstania aż do tragicznego końca, nie pomijając czynników, które doprowadziły do katastrofy. Praca niniejsza jest spóźnionym przedsięwzięciem. Dziś żyje niewielu już naocznych świadków tragedii, którzy przez całe lata „oficjalnej” pogardy musieli milczeć, zachowując dla siebie „przeklęte” wspomnienia. Nowe informacje znajdą więc tu ci, którzy niewiele wiedzą o tej węgierskiej Apokalip­ sie: o honorowej i bezsilnej walce swoich ojców i dziadków. Trzeba ocalić pamięć o tysiącach węgierskich żołnierzy, poległych na polu walki lub zmarłych w niewoli, których prochy spoczywają w nieznanych, masowych grobach. Niech ta książka pomoże ją zachować!

W PRZEDEDNIU MOBILIZACJI I WYSŁANIA NA FRONT WSCHODNI 2 ARMII WĘGIERSKIEJ

Sytuacja, jaka się wytworzyła na frontach II wojny światowej przed ponad półwieczem, wymusiła zaangażowanie w trwają­ cych wtedy zmaganiach większych sił węgierskich, do tej pory reprezentowanych raczej symbolicznie. Armia węgierska była zorganizowana i przygotowywana do obrony własnych granic oraz ewentualnej interwencji w obronie węgierskiej ludności zamieszkującej któreś z sąsiednich państw. Tym­ czasem w 1942 roku musiała włączyć się do konfliktu, który Węgrów bezpośrednio nie dotyczył. O ile w 1941 roku udział wojsk węgierskich w wojnie przeciwko ZSRR był odpowiedzią na bombardowanie Ko­ szyc (wówczas znajdujących się w granicach Węgier — przyp. tłum.) oraz prośbę dowództwa niemieckiego, to ich obecności w kampanii 1942 roku-zdecydowanie zażądał sam Hitler. Uzasadniała to sytuacja na froncie wschodnim. Fiasko planu „Barbarossa”, sukcesy radzieckich kontrataków zimą 1941/1942, ale głównie niepowetowane straty w lu­ dziach i sprzęcie — zmusiły niemieckie dowództwo do wsparcia kampanii 1942 roku większymi siłami swoich sojuszników.

Żądania strony niemieckiej po raz pierwszy sformułowane zostały w osobistych listach Hitlera do Mussoliniego, Antonescu i Horthyego, wysłanych między 29 grudnia 1941 a l stycznia 1942 roku. Hitler liczył na duży udział sił rumuńskich. Podczas rozmów w Bukareszcie pod koniec stycznia 1942 roku feldmarszałek Keitel uzgodnił z marszałkiem Antonescu, że liczba rumuń­ skich dywizji, zaangażowanych na froncie oraz użytych do działań okupacyjnych, wzrośnie do 26. Swój udział w działa­ niach wojennych Rumuni uzależniali wszelako od spełnienia dwóch warunków: po pierwsze, również Węgrzy zwiększą liczbę wojsk na froncie; po drugie, Niemcy zagwarantują Rumunii nienaruszalność jej granic wobec żądań węgierskich i bułgarskich. 11 lutego 1942 roku, podczas spotkania Hitlera z Antonescu, Führer zgodził się na warunki rumuńskie; w ten sposób Rumunia oddała pod komendę dowództwa niemieckiego prawie 2/3 swoich wojsk. W kraju pozostało jedynie 10 dywizji, z których większość była rozlokowana w pobliżu granicy rumuńsko-węgierskiej. Antonescu miał nadzieję, że swoją przychylnością oraz stosunkowo dużym udziałem wojsk rumuńskich w wojnie wyjedna zgodę Hitlera na odebranie Węgrom północnego Siedmiogrodu i ziem Seklerów ‘. Udział Włochów był dużo skromniejszy — ich Korpus Ekspedycyjny stanowiły 3 dywizje piechoty, wzmocnione pułkiem artylerii i grupą lotniczą. Duce jednak już w paź­ dzierniku 1941 roku zaoferował zwiększenie kontyngentu włoskiego o dwa dalsze korpusy (6 dywizji) i dołączenie ich do przebywającego na froncie od czerwca Korpusu Eks­ pedycyjnego2. Uczynił to przede wszystkim ze względów 1 J. F ö r s t e r , Stalingrad. Rise im Bündnis 1942^3, Rombach Verlag, Freiburg 1975, s. 18. 2 Staatsmänner und Diplomaten bei Hitler. Vertrauliche Aufzeichnungen

Uber

Unterredungen

mit

Vertretern

des

Auslanders

erlauntern von A. Hillgruber Bd. 1,.Frankfurt am Main 1967, s. 635.

1939^44.

Hrsg.

und

prestiżowych; chodziło o to, aby zachować pozycję mocar­ stwa, z drugiej jednak strony była to rekompensata za obecność jednostek niemieckich w północnej Afryce i w ba­ senie Morza Śródziemnego. Oferta ta została przyjęta w sier­ pniu 1942 roku. Po nieudanych, późnojesiennych operacjach, skierowanych przeciwko Leningradowi, dowództwo wojsk fińskich, nie bacząc na żądania strony niemieckiej, postanowiło nie an­ gażować już nowych sił i skoncentrować się na utrzymaniu zdobytych do tej pory terytoriów. Na froncie, podobnie jak jcsienią 1941 roku, walczyło 16 dywizji. Osłabione dużymi stratami wojska słowackie zmniejszyły swoją obecność do jednej dywizji. Na front wschodni trafiła natomiast jedna dywizja hiszpańska, pułk chorwacki, legion norweski oraz po jednym batalionie z Francji, Szwecji, Danii i Belgii3. Z węgierskich sił zbrojnych walczyła tam tzw. Grupa Karpacka (w składzie: Korpus Szybki, 1 Brygada Górska oraz 8 Brygada Strzelców Granicznych) i to w całości jedynie od 27 czerwca do 8 lipca 1941 roku. Do końca roku pozostał na froncie tylko Korpus Szybki. Od listopada 1941 roku do ochrony linii komunikacyjnych skierowanych zostało pięć brygad. Niemieckie dowództwo naczelne zdawało sobie sprawę ze słabości armii węgierskiej, a zwłaszcza z niedostatków w jej uzbrojeniu i wyposażeniu. Uznano jednak, że po niezbędnym uzupełnieniu materiałowym wielkie jednostki węgierskie4 będą przydatne do osłony skrzydeł atakujących armii niemieckich, podobnie jak wojska rumuńskie czy włoskie. „Wcześniej 3 Archiwum Wojskowe, Szlab Generalny 1 (dalej —A W SzG 1) 1942/4987, za). llb. 4 Autor używa dawnej terminologii węgierskiej. Dywizje i brygady nazywane byty wtedy „związkami operacyjnymi” bądź „wielkimi jedno­ stkami”. K. B e r g e r , A vezetés kézi könyve, Budapeszt (dalej — Bp) 1936, cz. ł, s. 1.

Niemcy wychodzili z założenia, że jeżeli zechcemy za wszelką cenę wziąć udział w walkach, to wyrażą na to zgodę. Ale z końcem 1941 roku nasz ochotniczy udział w wojnie zaczęli traktować jak obowiązek”3 — pisał w swej mowie obrończej generał Ferenc Szombathelyi, szef sztabu armii węgierskiej w 1945 roku. Trudne zadanie wymuszenia większego udziału w wojnie wojsk węgierskich spadło na ministra spraw zagranicznych Rzeszy Ribbentropa, feldmarszałka Keitla oraz na sztab armii niemieckiej. Po raz pierwszy Ribbentrop przebywał w tej sprawie na Węgrzech między 6 a 9 stycznia 1942 roku. Rozmowy rozpoczęły się dopiero 8 stycznia, bowiem wcześniej gość uczestniczył w nieplanowanym polowaniu w Mezőhegyes. Głównym celem pobytu była audiencja u Miklósa Horthyego oraz spotkanie z premierem László Bárdossym. Swoim gospodarzom Ribbentrop przedstawił trudne do spełnienia żądania natury wojskowej i gospodarczej. Ana­ lizując sytuację na froncie wschodnim na początku 1942 roku, podkreślał, jak ważne jest, „by bolszewizm jeszcze w tym roku zwalczyć”. Tłumacząc to prośbą Hitlera, domagał się udziału w walkach całej armii węgierskiej. W trosce o powodzenie swojej misji Ribbentrop nie krył przed węgierskimi partnerami, że rumuńskie dowództwo zdecydowało się oddać swoje wojska do pełnej dyspozycji sztabowi niemieckiemu. Premier Bärdossy doskonale zda­ wał sobie sprawę, że żądań niemieckich nie da się w tym momencie całkowicie odrzucić, usilnie jednak chciał je zmniejszyć. Podczas rozmów powoływał się na rolę i znaczenie, jakie ma dla Niemiec obecność węgierskich sil zbrojnych w basenie karpackim, na zagrożenie płynące ze strony Rumunii i znad Bałkanów, a przede wszystkim na słabość i skromność uzbrojenia i wyposażenia wojsk 5

AW, Materiały Komisji Pokojowej A/II/1

oraz ciężką sytuację wyczerpanej wojną węgierskiej gospodarki6. Po długich targach wreszcie, ostatniego dnia rozmów — 9 stycznia, doszło do porozumienia. „Mimo iż. Węgry nie mogą przekazać na front wschodni swej armii w 100%, jednakże skłonne są wziąć udział w nadchodzącej kampanii siłami znacznie dotychczasowe przewyższającymi” 7 — czy­ tamy w telegramie radcy MSZ Webera do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy. Ribbentrop opuszczał Budapeszt zadowolony. W najważ­ niejszych sprawach wojskowych uzyskał od węgierskiego kierownictwa politycznego pozytywną odpowiedź, a ponadto obietnice zwiększenia dostaw ropy i zbóż. Po jego wyjeździe Horthy, w liście datowanym na 10 stycznia, zapewnił Hitlera, że w planowanej kampanii 1942 roku armia węgierska weźmie udział, „na ile zbrojenia, sytuacja w rolnictwie i będący wokół wróg pozwolą”8. Po porozumieniu się kierownictw politycznych na woj­ skowych spadła konieczność omówienia szczegółów. Ribbentrop zaopatrzył wyruszającego do Budapesztu feldmarszałka Keitla — szefa OKW — w stosowne instrukcje. Jego zdaniem, w nadchodzącej kampanii można się było liczyć z udziałem przynajmniej 2/3 sił węgierskich i od tej wielkości należało rozpocząć negocjacje. Na trzydniowe rozmowy z dowództwem węgierskim w Budapeszcie Keitel przybył przed południem, 20 stycznia. Negocjacje prowadził z ministrem obrony i szefem Sztabu Generalnego oraz z premierem Bärdossym. Węgierskich polityków i wojskowych zaskoczył oceną nieudanej kampanii 6

Archiwum Państwowe (dalej — AP) K63-472 473. Wspomnienia Domo­

kosa Szent-lstvániego, s. 702. 7 Wilhelmstrasse i Wągry. Dokumenty dyplomacji niemieckiej z 1933-1944. Zebrali: G. Ränki, E. Pamlényi, L. Tilkovsky, G. Bp Kossuth 1968, s. 647. 8 Tajne pisma Miklósa Bp Kossuth 1972, s. 318.

Horthyego,

zebrali:

M.

Szinai

i

L.

Wągier Juhász, Szűcs,

1941 roku. „Wiele razy powoływał się na to, że na początku grudnia dowództwo niemieckie uważało Armię Radziecką za pokonaną, a konsekwencje tego odbiły się również na przemy­ śle”9 — pisał Bärdossy w swoich zapiskach. Wtedy jeszcze nie padły konkretne liczby dywizji węgierskich, które miały wziąć udział w przyszłej kampanii. Jednakże podczas kolacji w hotelu Ritz, którą podejmowano gościa, udało się od Keitla wyciągnąć, że liczy na udział sześciu węgierskich brygad i ewentualnie jednej, wyposażonej przez Niemców, dywizji pancernej. Następnego dnia jednak wymagania feldmarszałka przerosły oczekiwania węgierskiego sztabu, zażądał bowiem trzech korpusów po trzy brygady każdy, korpusu szybkiego i brygady górskiej10. Nawiasem mówiąc, w swych wspomnieniach zarówno gen. Szombathelyi, jak i István Bärczy czy generał w stanie spoczynku József Bajnóczy stanowczo twierdzą, że żądania niemieckie były jeszcze większe11. Niektórzy pisali nawet, że Keitel, podobnie jak Ribbentrop, domagał się udziału w wojnie całej węgierskiej armii! Wedle zapisków ówczesnego szefa Sztabu Generalnego, gen. Szombathelyiego, węgierski kontyngent był przedmiotem negocjacji w dniach 21 i 22 stycznia, podczas których on i minister obrony narodowej — na tyle, na ile było to możliwe — targowali się z Niemcami. Mimo iż Keitel nie żądał udziału całej armii, to — zważyw­ szy, że z 21 istniejących brygad 5 pełniło już służbę okupacyjną 9

AP, Dokument Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (dalej: MSW), Magazyn

filmowy z

—

rozmowy

pudełko (20.01.42

7887. między

Dokumenty godz.

z

procesu

13.00-14.00)

Szälasiego.

Adnotacja

feldmarszałka

Wilhelma

Keitla z premierem i ministrem spraw zagranicznych László Bárdossym. 10 AP, MSW, Magazyn filmowy — pudełko 7887. Dokumenty z procesu Szälasiego. Negocjacje z gen. Keitlem z 21 stycznia. " AP, MSW, Magazyn filmowy — pudełko

7887.

Szälasiego. Oświadczenie gen. Ferenca Szombathelyiego Komisji Pokojowej A/II/29. Zeznania Istväna Bärczyego Józsefa Bajnóczyego.

Dokumenty

z

procesu

1945; AW, Materiał i płk. w st. spocz.

na Ukrainíe — zmusił węgierskie dowództwo do dużej ofiarnoś­ ci12, W swoich notatkach Szombathelyi pisał, że o szczegółach dowiedział się z listu, który otrzymał od Keitla. Natomiast we fragmentarycznych wspomnieniach niemieckiego feldmarszałka czytamy: „Kiedy Szombathelyi osobiście przyjechał po mnie na zorganizowany na moją cześć bankiet, ku mojemu zaskoczeniu zapytał, do jakiej liczby tzw. dywizji lekkich rościłbym pretensję. Po krótkim namyśle odpowiedziałem: do 12” l3. Szombathelyi i Bartha uważali niemieckie żądania za niemożliwe do spełnienia. Szef sztabu na różne sposoby Uzasadniał ich nierealność. Podkreślał słabość wojska, którego pełną gotowość zaplanowano dopiero na koniec 1944 roku, Wskazywał na niedostatki materiałowe, połowicznie rozwiązaną kwestię uzbrojenia, braki w wyszkoleniu. Powoływał się na nowoczesność armii sowieckiej i jej odwody l4, na zagrożenie ze strony Bałkanów ze względu na ewentualne lądowanie tam aliantów oraz agresywną postawę Rumunii, wreszcie, na brak moralnego przygotowania armii do tak dalekiej kampanii. Na koniec zauważył: „Trzeba wziąć pod uwagę również to, że Węgry walczą o dobra czysto ideowe. Nie szukamy w Rosji niczego, w przeciwieństwie do Rumunów, którzy dręczą nas cały czas i otwarcie zagrażają atakiem” — czytamy w jego ówczesnych zapiskach 15 12 AP, MSW, Magazyn filmowy — pudełko Szalasiego. Negocjacje z gen. Kcitlem z 21 stycznia. 13

W.

Generalfeldmarschal

Görlitz.

Erinnerungen,

briefe,

Dokumente

des

Keitel.

Chefs

7887.

Dokumenty

Verbrecher

OKW.

z

oder

procesu Offizier?

Göttingen-Berlin-Frankfurt

1961, s. 280. 14 W Wydziale 2 Sztabu Generalnego w końcu 1941 roku przygotowano następującą ocenę Armii Czerwonej: „Dowództwo armii sowieckiej liczy się

z możliwością dalszego odwrotu. Trwają wielkie prace fortyfikacyjne nad Donem i Wołgą, na Kaukazie, pod Moskwą i Leningradem. Dlatego niemiecki atak spotka się z twardą obroną. (...) Oddziały walczą odważnie, wielokrotnie dając

przykład

wielkiego

poświęcenia,

szczególnie

na

również później. Służby transportowe i zaopatrzeniowe sprawnie...” (AW SzG 2. 1941, Ocena sytuacji od I czerwca 1941).

początku działały

wojny, i

ale

działają

15 AP, MSW, Magazyn filmowy — pudełko 7887. Dokumenty z procesu Szälasiego. Negocjacje z gen. Keitlem z 21 stycznia.

Odpowiedzi Keitla tylko częściowo uspokoiły ministra obrony i szefa Sztabu Generalnego. Z zadowołeniem słuchali, że większość rumuńskich sił — gdy wypełnią już one swe zobowiązania — pozostanie zaangażowana w nowej kampanii i że od Bałkanów nie zagraża Węgrom niebezpieczeństwo. Ale nie wierzyli, że Armia Czerwona jest już pokonana. Szombathelyi był przekonany, że po walkach w 1941 roku zostały jej odwody, stąd użycie wojsk węgierskich przeciwko Armii Czerwonej mogło być skuteczne dopiero po ich do­ zbrojeniu przez Niemców. Targi obu węgierskich generałów z feldmarszałkiem osiąg­ nęły półmetek. „Po jednym z ostrych starć słownych o mało nie doszło do zerwania rozmów” — pisze Keitel l6. Dowódcy węgierscy bronili swojej koncepcji wysłania tylko 6 brygad, Keitel zaś o tak skromnych siłach w ogóle nie chciał słyszeć. Rozwiązanie — według zapisków Szombathelyiego — poja­ wiło się w ten sposób: „Po długich targach i przeciąganiu rozmów ustaliliśmy, że 3 brygady, które miały zostać wystawione do okupacji, będą uzupełnione do stanów wojen­ nych i zostaną włączone do armii. W ten sposób armia będzie się składała z 9 brygad tworzących 3 korpusy i jednej brygady pancernej. Natomiast siły okupacyjne będzie tworzy­ ło 5 brygad” 17. Porozumienia obu dowództw nie uwieczniono w żadnym dokumencie czy umowie. Węgry uczestniczyły już w wojnie, wszystkie aspekty udziału w niej określała Rada Ministrów i dowództwo armii. Wypracowano porozumienie dotyczące dozbrojenia i uzupeł­ nienia wyposażenia armii węgierskiej. Uzgodnienie szczegółów spadło na oba sztaby. We wspomnieniach Keitla czytamy: „Przy pierwszym spotkaniu nie mogłem wykręcić się od dawania obietnic. W zamian za węgierskie dywizje ofiarowaliśmy 16

W. G ö r l i t z , Generalfeldmarschal Keitel..., np. cit., s. 281. AP, MSW, Magazyn filmowy — pudełko 7887. Dokumenty z procesu Szälasiego. Negocjacje z gen. Keitlem z 21 stycznia. 17

duże ilości uzbrojenia. W tej mierze musiałem pójść na ustępstwa, bowiem bez broni przeciwpancernej, dział czy innego nowoczes­ nego wyposażenia węgierskie dywizje niewiele znaczyłyby wobec dobrze uzbrojonych Rosjan” 18. Podczas pierwszego pobytu Keitla w Budapeszcie węgierskie bataliony pancerne miały na stanie tylko czołgi lekkie. Tworzoną 2 DPanc planowano wyposażyć w produkowane w węgierskich fabrykach czołgi średnie Turem. Jednakże podczas rozmów z Keitlem udało się nakłonić stronę niemiecką, żeby to ona Wyposażyła wysyłaną na front dywizję pancerną w niezbędny sprzęt. Tak też się stało i na początku kwietnia 1942 roku OKW Zobowiązało się dostarczyć obiecane czołgi 19. Po uzgodnieniach Keitel raz jeszcze spotkał się z Bardossym i Horthym. Premier ponownie podkreślił, że przekazane do dyspozycji Niemców siły przekraczają te, które wcześniej brano pod uwagę, i że „stawia to przed Rządem trudne problemy wojskowe i gospodarcze”20. Natomiast samo poro­ zumienie zadowoliło zarówno sztab węgierski, jak i regenta. Niemieckie roszczenia dotyczyły jedynie połowy możliwych do zaangażowania węgierskich sił, podczas gdy Rumunia musiała wysłać na front prawie całą armię. Ponadto obiecana niemiecka broń i wyposażenie mogły w późniejszym czasie podnieść wartość węgierskiego wojska. Tak wojskowi, jak i polityczni przywódcy zgodni byli co do tego, że musieli zaspokoić niemieckie żądania, zgło­ szone na początku 1942 roku najpierw przez Ribbentropa, a później przez feldmarszałka Keitla. Odmowa groziła utratą dopiero co odzyskanych terenów, zamieszkanych 18

W. G ö r l i t z , GeneralfelJmarschal Keitel..., up. cit., s. 281. AW, Ministerstwo Obrony Narodowej (dalej — MON), III Dowództwo grupy 1942/4485. 19

20

AP, MSW, Magazyn filmowy — pudełko 7887. Dokumenty z procesu

Szalasiego. Adnotacja Wilhelma Keitla z Bardossym.

z rozmowy (20.01.42, godz. 13.00-14.00) feldmarszałka premierem i ministrem spraw zagranicznych László

przez mniejszość węgierską. W przypadku niewyrażenia zgody Węgry nie tylko nie pozyskałyby nowych terenów, ale nawet mogłyby utracić niepodległość21. Tak więc 2 Armię wysłano na front jako zakładnika „przymierza”, by swoim symbolicznym udziałem przyczyniła się do zwycięstwa. Węgierskie kierownictwo wojskowe — choć posiadało pewne informacje o stratach poniesionych przez armie niemieckie pod Moskwą oraz o wytrwałej obronie Armii Czerwonej i jej odwodach — nie oczekiwało w 1942 roku zasadniczego zwrotu w przebiegu wojny. Liczyło się z tym, że działania wojenne będą się przeciągały, ale nie zakładało totalnej klęski Niemców. Opór dowództwa węgierskiego przed wysłaniem 2 Armii na front, wyczuwal­ ny podczas styczniowych negocjacji, nie wywodził się z przekonania o rychłej klęsce. Chodziło o coś innego — o utrzymanie jak największych sił węgierskich z dala od działań wojennych. Niemieckie dowództwo długo nie stawia­ ło 2 Armii konkretnych zadań. Uczyniło to dopiero przed rozpoczęciem działań wojennych. Węgrzy mogli więc łudzić się, że podstawowym zadaniem ich armii będzie ubez­ pieczanie posuwających się do przodu armii niemieckich. Główną przyczyną wahań dowództwa węgierskiego były bowiem napięte stosunki węgiersko-rumuńskie. Aż do po­ czątku 1942 roku Węgry uczestniczyły w wojnie w mniej­ szym stopniu niż Rumunia i również w przyszłości nie chciały osłabiać swoich sił. 21

„(...)

sądziliśmy,

że

terytoria, tj. Szombathelyi

południowy z Keitlem

rządu,

nie mógł

który

jak

pójdziemy

Siedmiogród — przypis odrzucić

żądań

z

Niemcami,

to

otrzymamy

i Banat (o tym ostatnim autora P. Sz.). Rozumiem

dalsze

rozmawiał posunięcie

Ribbentropa. W ówczesnych warunkach

wydawało się to niemożliwe i miałoby poważne następstwa (...). Puścilibyśmy tylko wodę na niemiecki młyn. Nie byłoby już niezależnej armii węgierskiej, zagrożona

byłaby

niepodległość,

Quisling, a dziesięciu” AP, MSW, Magazyn Szälasiego.

bowiem

u

nas

znalazłby

się

nie

jeden

— zeznawał gen. Ferenc Szombathelyi w 1945 roku. filmowy — pudełko 7887. Dokumenty z procesu

Podczas negocjacji nie ustalono ani sposobu użycia armii, ani czasu trwania operacji, ani jej miejsca. Decyzję w tych sprawach zarezerwowało dla siebie OKW. „Oddziały 2 Armii, w przypadku bezpośredniego podporządkowania dowództwu niemieckiemu, wykonują jego polecenia i rozkazy tak, jakby były wydane przez dowództwo węgierskie, do czego zobowią­ zuje każdego żołnierza przysięga złożona Naczelnemu Wo­ dzowi. W innych sprawach (uzupełnienia osobowe, zachowanie karności oraz sprawy oficerskie) jednostki podlegają dowódz­ twu węgierskiemu (ministrowi obrony lub szefowi Sztabu Generalnego)”22 — czytamy w zarządzeniu dowództwa, przesłanym do pododdziałów. Budowa struktur wyruszającej na front 2 Armii, jej składu Osobowego, rozpoczęła się w ostatnich dniach stycznia 1942 roku. 27 stycznia minister obrony i szef Sztabu Generalnego wraz z regentem pojawili się na posiedzeniu Rady Ministrów i przedstawili koncepcję organizacji armii, tłumacząc, że „(...) udział Węgier w wojnie powinien odbyć się w taki sposób, uby oddziały pochodziły z całego kraju, a nie tylko z wy­ znaczonych korpusów”23. Horthy nie oponował przeciwko temu, jednakże zgodę wyraził pod warunkiem, że mobilizacja nie obejmie korpusów graniczących z Rumunią (VI i IX). Następnie mogły rozpocząć się prace merytoryczne, pole­ gające na przygotowaniu mobilizacji starannie dobranych oddziałów, wchodzących w skład nie istniejącej do tej pory w strukturze wojska węgierskiego 2 Armii. Mobilizacja objęła równomiernie obszar całych Węgier, w mniejszym stopniu młodsze, z wojskowego punktu widzenia bardziej wartościowe, roczniki. Wydano zarządzenie, zgodnie z którym liczba rekrutów wysyłanych na front nie mogła przekroczyć 20% ich ogólnej liczby. Jego wykonanie potwierdza poniższa tabela24: 22

AW, Dokumenty dowództwa 10 DL (dalej — dok. 10 DL) 1942/861/M. Protokół z posiedzenia Rady Ministrów, 26 stycznia 1942 r. 24 AW MON, Ein. 6 wydz. 1942/48819 i 1942/66573. 23 AP.

Skład 2 Armii

Lipiec

Sierpień

Wrzesień

Październik

216 210

218 400

254 500

254 500

45 400

44 150

41 800

41 800

24,4

20,4

16,4

16,4

182 600

193 850

197 000

197 000

24,9

23,3

21,7

21,7

w 1942 roku

Liczba rekrutów w armii węgierskiej w tym w 2 Armii w% Stan 2 Armii W tym rekrutów w%

Przytoczone powyżej liczby świadczą, że w ciągu czterech miesięcy liczba rezerwistów w stosunku do liczby rekrutów wyraźnie rosła. Wytłumaczyć to można w ten sposób, że od początku straty w armii uzupełniano głównie rezerwistami. Oprócz minimalnej liczby rekrutów, do uzupełnienia jednostek do stanów wojennych użyto tylko połowy prze­ pisowej liczby przeszkolonych rezerwistów. Pozostałą część uzupełniono starszymi rocznikami (30-40 lat). Po powię­ kszeniu się obszaru Węgier w latach 1938-1941 poborowi wywodzący się z mniejszości narodowych — głównie Ru­ muni i Rusini — stanowili 20% ogólnej ich liczby. Taki też procent stanowili w 2 Armii 25 Z kolei liczba powołanych do kompanii robotniczych Żydów i lewicowców nie mogła przekroczyć — zgodnie z regulami­ nami organizacyjnymi — 10% stanu liczebnego armii 26. Taki skład osobowy miał w znacznym stopniu negatywny wpływ na zdolność bojową jednostek. Na posiedzeniu Naj­ wyższej Rady Obrony w dniu 5 października 1942 roku gen. Ferenc Szombathelyi w ten sposób prezentował problemy 25

Więcej

w

P.

Szabó,

Mniejszości

Wigierskiej 1938-1943, Palóctold 1990/1 s. 39-55. 26 AW MON l/a wydz. 1942/15802 i 1942/921/M.

narodowe

w

Królewskiej

Armii

organizacyjne 2 Armii: „Oddziały, przede wszystkim korpusy oficerskie i podoficerskie, z powodu znacznego zwiększenia stanów osobowych trzeba było «rozrzedzić». Większość armii stanowili lepiej lub gorzej przeszkoleni rezerwiści. Były też roczniki, które przeszły tylko trzymiesięczne przeszkolenie wojskowe, ale trzeba było je powołać do armii, bo jeszcze Więcej było roczników w ogóle nie przeszkolonych, a nie­ zwykle pilne było odmłodzenie armii”27. W skład armii wchodziło ponad 7000 oficerów, choć Zachowane dane dotyczą tylko letnich miesięcy 1942 roku28: Kadra oficerska

Lipiec

Oficerowie czynni Oficerowie rezerwy

Sierpień

Wrzesień

2330

2450

2570

3450

4590

4590

W ciągu lata proporcje oficerów rezerwy do oficerów Zawodowych zmieniły się na korzyść tych pierwszych. Jesienią oficerów rezerwy było już dwa razy więcej niż Zawodowych. Tak zwani wyżsi dowódcy, tj. dowódca armii oraz dowódcy korpusów i dywizji, pochodzili z korpusu generalskiego. Z niewielkimi wyjątkami dowodzili tymi samymi jednostkami, które były pod ich komendą w czasie pokoju. Jeżeli stwier­ dzono braki w przydatności bojowej tychże dowódców, Zastępowali ich dobrze wykształceni teoretycznie oficerowie Iztabowi. Newralgiczną częścią korpusu oficerskiego byli dowódcy pułków i batalionów. Oficerowie ci (majorzy, podpułkownicy i pułkownicy) należeli do starszych roczników. Podczas pierwszej wojny światowej służyli jako dowódcy plutonów 27AW

SzG 1., 1942 19, dokument bez numeracji. Raport szefa sztabu na uwiedzeniu Najwyższej Rady Obrony 5 października, cz. I. Krótka informacja o działaniach 2 Armii do 1 października 1942. 28 AW

MON, 6/k wydz. 1942/43833 i 1942/48819.

w kompanii, ale w okresie międzywojennym było ich zbyt wielu jak na niewielką liczebnie armię węgierską, więc tylko część z nich pełniła służbę liniową. Większość znalazła zajęcie w administracji wojskowej, a ich kontakt z oddziałami był przypadkowy. Nie znali nowoczesnej techniki wojskowej i no­ wych metod szkolenia. Z uwagi na swój mocno średni wiek — byli to wszak 45-50-letni oficerowie sztabowi — nie byli w stanie znieść warunków bojowych i po kilku miesiącach, schorowani, wracali do kraju. Choć, oczywiście, zdarzali się wśród nich dzielni i sprawdzający się na swoich stanowiskach oficerowie. Do najlepszych należeli pułkownicy: Lajos Rumy i Zoltan Farkas oraz podpułkownicy: Antal Kaltróy i Béla Vécsey. Odczuwało się powszechnie niedobór oficerów zawodowych na stanowiskach dowódców plutonów i kompanii. Aby uzupeł­ nić braki kadrowe, w 1939 roku wprowadzono system „dalszej służby rezerwistów”29. Zwiększyło to liczbę słabo wykształ­ conych oficerów. Wśród wyruszających na front dowódców kompani byli zwykle świeżo upieczeni bądź mający zaledwie kilkuletni staż wychowankowie Akademii Ludovika, sporo było też jednak oficerów pełniących „dalszą służbę rezerwis­ tów”, a nawet zdarzali się rezerwiści bez takiego przeszkolenia. Jako ciekawostkę można odnotować fakt, że spośród zawodo­ wych oficerów artylerii i łączności Królewskiej Armii Węgier­ skiej ponad połowa została powołana wiosną 1942 roku do 2 Armii. W innych rodzajach broni procent oficerów zawodo­ wych, którzy pozostali w kraju, był dużo wyższy30. Na front wschodni powołano również oficerów sztabowych i liniowych gwardii oraz wojsk spadochronowych. Pierwsi służyli w 1 batalionie 32 pp, drudzy — w batalionach strzelców zmotoryzowanych dywizji pancernej. 29

1939

W celu uzupełnienia dużych braków w zawodowej kadrze oficerskiej od roku w Akademii Ludovika organizowano dla oficerów rezerwy

jednoroczne

szkolenia,

po

których

oficerowie zawodowi. 30 AW MON, 8e wydz. 1942/39965.

służyli

oni

w

jednostkach

liniowych

jako

Połowę oficerów armii — a od jesieni 1942 roku większą ich część — stanowili, podobnie jak w innych armiach, oficerowie rezerwy. W przeważającej mierze byli to na­ uczyciele i urzędnicy. Choć ich wiedza wojskowa i zdolności często nie szły w parze z pełnioną funkcją, to niejednokrotnie W krytycznych chwilach radzili sobie lepiej od oficerów zawodowych. Mieli również lepsze stosunki z podkomend­ nymi. Tymczasem jednym z największych problemów kadrowych armii byli podoficerowie, którzy posiadali odpowiednie kwa­ lifikacje, lecz było ich po prostu bardzo niewielu.

ORGANIZACJA, UZBROJENIE I WYPOSAŻENIE 2 ARMII

TRANSPORT I ZAOPATRZENIE WIOSNĄ 1942 ROKU

„General Szombathelyi wstąpił do mnie po kolacji i poinfor­ mował, że w trakcie rozmów prowadzonych przez Rząd oraz feldmarszałka Keitla, zdecydowano wysłać na front 2 Armię pod moją komendą” ' — wspomina generał Gusztáv Jány w roku 1947, podczas rozprawy przed Sądem Ludowym. Spotkanie miało miejsce 22 stycznia 1942 roku w pokoju hotelu Gellert. Wtedy też dowództwo węgierskie zdecydowało, że utworzoną armią będzie dowodził generał pułkownik Gusztáv Jány. W uzasadnieniu wygłoszonym przez ministra obrony można było usłyszeć: „Na to stanowisko nie ma bardziej odpowiedniego dowódcy korpusu czy też armii?. Opinię taką podzielał również regent2. Gusztáv Jány urodził się w 1883 roku w Rajce. Ojciec — Sandor Hauzinger — był wiejskim sklepikarzem. W 1896 roku rodzina przeniosła się do Budapesztu, gdzie Jány zdał maturę, a następnie w latach 1902-1905 był słuchaczem 1

Archiwum Miasta Budapeszt, NB 2613/47, Dokumenty gen. Jänyego 2 AW MON, Dowództwo III Korpusu, Dowództwo grupy 1942/1404.

z

procesu

Akademii Ludovika. W roku 1909 ukończył kurs oficerski honvédów, a w latach 1909-1912 był słuchaczem Cesarsko-Królewskiej Szkoły Wojennej w Wiedniu. Jako porucznik trafił na front rosyjski i do października 1915 roku pełnił służbę w sztabie 82 brygady piechoty honvédów. Awansował na kapitana i przeszedł do pracy sztabowej. Służył w różnych jednostkach, a w 1918 roku trafił do Wydziału I Ministerstwa Obrony. Końca wojny doczekał jako oficer sztabowy seklerskiej dywizji piechoty. Po złożeniu broni w końcu kwietnia 1919 roku został internowany przez Rumunów w Braszów. Z niewoli wydostał się w październiku 1920 roku. W Królew­ skiej Armii Węgierskiej został oficerem sztabowym. Był szefem sztabu Debreczyńskiego Okręgu Wojskowego, a na­ stępnie, po reorganizacji, 6 mieszanej brygady. W 1924 roku przejął (na pół roku) dowództwo 11 pp, następnie, do maja 1928 roku, wykładał taktykę w Akademii Wojskowej. Wcześ­ niej (w 1924 roku) zmienił nazwisko na panieńskie matki. W latach 1928-1931 pełnił obowiązki szefa sztabu 4 mieszanej brygady z Székesfehérvár. Po roku 1931 nastąpiły najważniej­ sze wydarzenia w jego karierze zawodowej. Pełnił funkcję Komendanta Akademii Ludovika (1931-1936), 1 listopada 1934 roku awansował na generała majora, a w latach 1936-1938 pełnił obowiązki dowódcy 3 brygady mieszanej z Szombathely. W maju 1938 roku został szefem Biura Wojskowego Regenta. 1 lutego 1940 roku powierzono mu dowodzenie I Korpusu budapeszteńskiego, a wiosną objął dowództwo jednej z trzech organizowanych wówczas armii — 2 Armii z siedzibą w Budapeszcie. Stał na czele tej armii podczas zajmowania Siedmiogrodu. 1 maja 1941 awansował na generała pułkownika. We wrześniu 1941 następcą gen. płk. Henrika Wertha — szefa sztabu Królewskiej Armii Węgierskiej — został młodszy od Jänyego gen. płk Ferenc Szombathelyi. Z tego powodu, tłumacząc się dodatkowo zmęczeniem 36letnią służbą, Jäny poprosił o pozwolenie na odejście w stan spoczynku. Horthy nie wyraził zgody i pozostawił Jänyego

pod swoją bezpośrednią komendą, co oznaczało, że szef sztabu mógł wydać mu rozkaz jedynie za zgodą Horthtyego. Jány, żołnierz z krwi i kości, pnący się nieustannie do góry, doszedł wtedy do szczytu kariery wojskowej. Dobrze znany Horthyemu i przez niego szanowany, został w swoisty sposób nagrodzony — powierzono mu dowództwo armii wyruszającej na front wschodni. Armii, która miała mieć swój czynny udział w zwycięskiej kampanii Wehrmachtu. ORGANIZACJA 2 ARMII

Do mobilizacji wyznaczono trzy korpusy: III z Szombathely, IV z Pécs oraz VII z Miszkolca. Z tych trzech jedynie VII Korpus należał organizacyjnie do 2 Armii; III i IV Korpus przynależały do 3 Armii. Strukturę organizacyjną wyznaczonych korpusów tworzo­ no zgodnie z wcześniej już wspomnianą zasadą równego obciążenia mobilizacją całej armii. W związku z powyższym niektóre pododdziały korpuśne zostały zmobilizowane w po­ zostałych okręgach korpusów, a do mobilizowanych dywizji lekkich trafiło wiele pułków, batalionów, kompanii czy baterii organizacyjnie do nich nie należących. Mobilizując 2 Armię musiano również uwzględnić fakt, że począwszy od jesieni 1941 roku na front wschodni trafiło 5 brygad piechoty (według nowej nomenklatury — dywizji lekkich), które pełniły służbę okupacyjną. Te jednostki również mobilizowano w oparciu o zasadę równego obciążenia poszczególnych okręgów korpusów. W związku z tym mobilizacja znacznych sił, tj. dowództw 5 dywizji lekkich oraz wchodzących w ich skład 10 pułków piechoty, czyli 30 batalionów piechoty, wiosną 1942 roku w ogóle nie wcho­ dziła w rachubę. Każdy z trzech korpusów mobilizował po dwie dywizje lekkie: III Korpus — 7 DL z Sopron oraz 9 DL z Nagykanizsy, IV Korpus — 10 DL z Kaposväru oraz 12 DL z Székszár-

du, a VII Korpus — 19 DL z Miszkolca i 20 DL z Egeru. Trzecie dywizje wystawiały: dla III Korpusu — II Korpus 6 DL z Komarom, dla IV Korpusu — V Korpus 13 DL z Kecskemetu oraz dla VII Korpusu — VIII Korpus 23 DL z Koszyc3. Utworzenie z różnych pododdziałów jedynego motorowego związku taktycznego armii wymagało znacznego nakładu pracy i środków ze strony sztabu Korpusu Szybkiego, któremu to zadanie powierzono. W jego strukturze znalazł się pierwszy w historii Królewskiej Armii Węgierskiej pułk czołgów, który wszakże z powodu braku odpowiedniej liczby wozów bojowych składał się z zaledwie dwóch batalionów. Do dywizji pancernej trafiła — praktycznie bez zmian or­ ganizacyjnych — 1 zmotoryzowana brygada strzelców (w okresie pokoju samodzielna). 51 batalion niszczycieli czołgów zmobilizowano z kompanii rozwiązanych przeciw­ pancernych batalionów cyklistów (9 i 11). Artylerię dywizji stanowiły dwa zmotoryzowane dywizjony artylerii (1 i 5), a obronę przeciwlotniczą zapewniał II dywizjon plot. Ponadto w skład dywizji wchodziły: 1 batalion rozpoznawczy (sfor­ mowany z różnych podjednostek4), 1 batalion łączności, 1 kompania saperów, zmotoryzowane tabory5 oraz służby. Do struktur mobilizowanej armii włączono grupę lotniczą, która prezentowała raczej symboliczną siłę. W skład tej kombinowanej 1 Grupy Lotniczej wchodziły: 1 dywizjon rozpoznawczy dalekiego zasięgu (z Budapesztu — Budaörs) w składzie: l>'! — 1/1 eskadra rozpoznawcza dalekiego zasięgu (z Buda­ pesztu — Budaörs) £ 3 AW MON, Zbiór schematów organizacyjnych MON Dow. l/a wydz. 1942/42000; AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 4: dokumenty bez numeracji. 4 Pod tym pojęciem należy rozumieć kompanie i baterie. K. B e r g e r , 9. Drugim ważnym punktem oporu Korpusu było Siemidiesiac­ koje. Tu przeniesiona została centrala łączności. Odcinek obrony miał 5 km długości i 3 km szerokości. Rozpoczęto budowę umocnień. Broniły go głównie oddziały korpuśne: III batalion łączności, III batalion narciarzy, 102 baon kwatermistrzowski, III dywizjon artylerii przeciwlotniczej, III kompania pomiarowa, III kompania ochrony sztabu oraz żołnierze taborów. 16 stycznia przybył niemiecki 188 batalion narciarzy, który jednakże 21 stycznia został przeniesiony do odwodu. 21 i 23 stycznia siły obrońców nieznacznie się powiększyły, z sąsiedniej Koczatowki skierowano bowiem elementy III. batalionu narciarzy i 3 pp. 25 stycznia siły obrońców liczyły 76 oficerów i 2020 szeregowych, uzbrojonych w 1088 karabi­ nów, 24 rkm, 4 granatniki, 14 ckm, 2 działa przeciwpancerne, 1 nkm i 1 moździerz 160. Najsilniejszym ogniwem w systemie obrony była leżąca 10-15 km na wschód od Siemidiesiackoje Koczatowka. Poprzednio w tej miejscowości zainstalowały się korpuśne magazyny amunicyjne, żywnościowe, mundurowe, a także obozy dla rekonwalescentów. Zapasy magazynów zapewniały obrońcom żywność i amunicję na 16 dni. Pierwsza większa jednostka dotarła tu 15 stycznia. Była to grupa płk. Sandora Martsy. Przybywały tu elementy wszystkich dywizji Korpusu. Siły obrońców skupione były na stosunkowo niedużym terenie. Obronę przeciwlotniczą zgrupowania stanowiło kilka rkm i jedno działko przeciwlotnicze, natomiast 18 działek przeciwAW,

Dokumenty

2

Armii,

zeszyt

28:

Dzieje

20

DL

1942/1943

(gen.

Frigyes Vasväry); zeszyt 21: Relacja z walki 22 pp I-II 1943 (kpt. György Hermändy-Berencz). 160

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 20: Relacja z walk III baonu łączności

l-II 1943 (por. réz. Gyula Jakobsen); Relacja z walk 102 baonu kwatermi­ strzostwa I-II 1943 (ppłk żandarmerii Lajos Tavassy).

pancernych tworzyło trzon ruchomego odwodu przeciwpan­ cernego. Dowództwo nad całością sił objął poprzedni dowódca grupy wsparcia III Korpusu, płk Sandor Martsa. Grupa liczyła ok. 5500-6000 ludzi, uzbrojonych (wg stanu na 20 stycznia) w 2531 karabinów, 560 pistoletów, 39 ckm, 66 rkm, 11 moździerzy, 12 granatników, 6 nkm, 18 dział przeciwpancer­ nych i jedno działko przeciwlotnicze. Praca oficerów, pełne magazyny i możliwość nocowania pod dachem miały pozytyw­ ny wpływ na postawę żołnierzy. Poprawiła się karność, a obrona, nie niepokojona przez kilka dni, okrzepła 161. Na południe od Koczatowki walki toczyły się ze zmiennym szczęściem. Rossoszki między 15 a 18 stycznia wielokrotnie przechodziły z rąk do rąk. Po odejściu z Rossoszek oddziałów z grupy Martsy, niemiecki 168 baon narciarzy na kilka dni ponownie odbił miejscowość. 17 stycznia przemarznięte i mocno przerzedzone oddziały 6 DL nie potrafiły już powstrzymać atakujących głównie nocami i z zaskoczenia Rosjan. Po przełamaniu pozycji ryglowych oddziały węgierskie wycofały się do leżących na północny wschód od Koczatowki Parnicznoje i Prokudinskoje. Przez pewien czas utrzymywano obie miejscowości. Masy pozbawionych broni żołnierzy skierowano przez Iwanowkę i Staro-Nikolskoje do Hohoła. 700-osobowa grupa z 22 pp płk. Zoltana Farkasa broniła najpierw Parnicznego, a po przybyciu niemieckiego 164 pp odeszła do Iwanowki162. W Prokudinskim stała grupa dowódcy 6 pal, płk. György Csicsa, i resztki pobitego pod Jabłocznoje 1/34 pp (160 osób). 20 stycznia obronę terenu przejął niemiecki batalion narciarzy 163. 161 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 20: Działalność grupy Martsy I-III 1943 (płk Sandor Martsa); Relacja grupy Rabäcsa I-II 1943 (płk István Rabäcs). 162 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 21: Walki zimowe 22 pp 1942/1943. Wykład płk. Zoltana Farkasa, maj 1943. 163

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 21: Relacja z walk 6 pal I-II 1943

Z powodu załamania pozycji ryglowej 6 DL, południowe skrzydło 9 DL musiało się cofnąć do Gremjaczje, Hmielowskiego Lasu i Parnicznoje. Do 20 stycznia, oprócz przemie­ szanych oddziałów 9 DL, broniła się tu grupa płk. Farkasa. Tu też przybyły jako wzmocnienie dwa słabe niemieckie bataliony 593 pp oraz elementy VII baonu saperów164. O naprędce budowanych stanowiskach obronnych wspomina Géza Kemendy — dowódca taboru 11/17 pp: „(...) wycięte ze śniegu kloce układano jeden obok drugiego (oczywiście bez zadaszenia), co chroniło nas przed wiatrem i kulami karabinowymi”l65. Obronę pozycji w Hmielowskim Lesie powierzono ppłk. László Darnayowi, który dysponował głównie oddziałami 47 pp. Artyleria III Korpusu oraz wzmacniająca ją artyleria niemiecka zajęły następujące stanowiska 166: — Siemidiesiackoje: III bateria 2 dazmot — 2 działa; — Koczatowka: 3 baterie 1/157 (niem.) — 9 dział; — Staro-Nikolskoje: 2 baterie 11/818 (niem.) — 5 dział oraz 2 baterie 11/109 (niem.) — 5 dział; — Parnicznoje: 3 baterie IV/157 (niem.) — 9 dział; — dolina potoku Jernancza: 2 bateria 323 da (niem.) — 5 dział, oraz węgierskie: 2/6 pal — 3 działa, 4/9 pal — 3 działa, 6/9 pal — 2 działa, 1 bateria huzarów — 2 działa, III bateria dazmot — 2 działa; — Gremjaczje i Rudkino: 3/9 pal — 4 działa, 2/9 pal — 2 działa, 7/9 pal — 4 działa i 5/9 pal — 1 działo, co razem dawało 58 dział. W tym czasie III Korpus liczył ok. 20-25 tys. żołnierzy. (płk György Csics). 164 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 22: Relacja z walk 9 DL I-II 1943 (mjr sztab. Zsigmond Barra); zeszyt 20: Relacja z walk VII baonu saperów I-II 1943 (kpt. László Párkányi). 165 G. K e m e n d y , Wspomnienia z pola boju 1942/1943 (w posiadaniu rodziny). 166 AW, Dokumenty 2 Armii, Korpusu, 23 stycznia 1943 (schemat).

zeszyt

20:

Rozmieszczenie

artylerii

III

18 stycznia wysunięte elementy 15 KPanc 3 Armii Pancernej i 305 DSt 40 Armii weszły ze sobą w kontakt, zamykając tym samym (choć na krótki czas) pierścień okrążenia. Gen. Moskalenko, dowódca 40 Armii, popełnił wtedy błąd, odsyłając większą część 305 DSt do zlikwidowania kotła w Ostrogożsku. Z tego powodu nie udało się wojskom radzieckim odciąć całkowicie węgierskiej 2 Armii drogi odwrotu na zachód. Mała radziecka grupa bojowa nie potrafiła bowiem zdobyć Iłowskoje ani połączyć się ostatecznie z czołgami 3 Armii Pancernej pod Aleksjejewką. 21 stycznia wojska radzieckie zaniechały zamknięcia 2 Armii w kotle. Między Aleksjejewką a Iłowskoje pozostał wolny korytarz o szerokości ok. 8 km 167. Korytarzem tym zdołała wycofać się również 26 DP z Korpusu Cramera, a także oddziały, które wybiły się z okrążonego Ostrogożska. Rozciągnięta w długą kolumnę 1 DPanc podążała w kierun­ ku na Aleksjejewkę, która miała być utrzymana w celu ubezpieczenia wycofujących się oddziałów. Tymczasem czo­ łówki 15 KPanc, wsparte przez oddziały narciarzy i partyzan­ tów, dostały się do miasta. Odwrót mógł więc nastąpić dopiero po ich wyparciu. Dywizja węgierska nie była już liczącą się siłą. 30 pc posiadał tylko 10 maszyn Pz IV i 3 T 38. Poza plutonem czołgów, w natarciu wziął udział batalion rozpoznawczy i jedna bateria II dywizjonu działek plotl68. Szczegółów o tym starciu dostarczyły wspomnienia por. Dénesa Németha, dowódcy baterii przeciwlotniczej: „Koło południa ruszyliśmy, aby odbić będące już w rękach radziec­ kich Aleksjejewkę i Nikołajewkę. Już na skraju wsi dostaliśmy się pod silny ogień moździerzy i broni maszynowej. Jeden z naszych czołgów wszedł na minę i zniszczonych zostało kilka samochodów. Po nikołajewskim moście (nad Cichą 167 168

P. V. M o r o z o w , Zapadnieje..., op. cit., s . 8 4 .

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 18: Relacja z walk 1 DPanc (wyciąg) 15.01.-2.09.1943 (gen. Ferenc Horvath); Relacja z walk 30 pc I—II 1943 (ppłk Ferenc Horvath).

Sosną — przypis autora P. Sz.) łatwo wdarliśmy się na pierwsze ulice. Zaczęły się zażarte uliczne walki. Straty były olbrzymie po obu stronach. Nasze czołgi zniszczyły cztery wozy nieprzyjaciela. Po 2,5-godzinnej walce przetoczyliśmy się przez miejscowość i przez Ilinkę do wieczora dotarliśmy do Budiennego” l6y. Poprzez wybitą przez dywizję pancerną „wyrwę” jeszcze 18 i 19 stycznia wydostały się z okrążenia liczne węgierskie kolumny zmotoryzowane. W tym czasie 26 DP, walcząc z 12 KPanc, bardzo powoli torowała sobie drogę na zachód. Atakujące od południa radzieckie korpusy pancerne przetoczyły się przez włoski Korpus Alpini i XXIV KPanc i dotarły aż na teren operacyjny VII Korpusu. Dzięki ofiarnej walce 26 DP pod Karpenkowem i Tatarinem rozbite oddziały IV i VII Korpusu mogły wydostać się z okrążenia 17°. Wycofujące się w sposób nieuporządkowany kolumny na samą wieść o zbliżaniu się nieprzyjaciela wpadały w panikę i w ten sposób dostawały się do niewoli bądź były dziesiąt­ kowane. Niektóre jednostki, jak 23 pal, 13 pp i 1/53 pp, zostały całkowicie zniszczone. Oddziały zamknięte w Ostrogożsku broniły się do 18 stycznia. Nie nastąpiło załamanie ducha walki, mimo że nie można było już liczyć na ratunek z zewnątrz. Korpus Cramera powoli odchodził na zachód, amunicji nie można było dostar­ czać drogą lotniczą z powodu złych warunków atmosferycz­ nych. Obrońców dzielnie wspomagała artyleria przeciwlot­ nicza: 2 bateria 102 dywizjonu plot oraz bateria niemieckich ciężkich dział kal. 88 mm. Próbę przebicia się w kierunku zachodnim zaplanowano na noc 17 ‘. D. N é m e t h, Dziennik z pola walki 1942/1943 (wyciąg — w posiadaniu

169

autora). 170 171

AW, Kriegstagebuch 26 I.D 18-19.01.1943 (kserokopia). AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 26: Krótka relacja z walk 13 DL

12-21.01.1943 (gen. (pik Lajos Rumy).

László

Hollósy-Kuthy);

Relacja

z

walk

31

pp

I-II

1943

Elementy 2 Armii, którym udało się wydostać z okrążenia, dotarły w dolinę Oskoła bardzo wycieńczone fizycznie i psy­ chicznie. W meldunku z 18 stycznia dowództwo armii stwierdziło: „Wśród przybyłych w dolinę Oskoła tylko 25% strzelców posiada broń, broni ciężkiej nie ma prawie wcale, a artylerii nie ma w ogóle. Ale prawdą jest też, że duża część przybyłych to żołnierze kompanii marszowych i baonów luzujących, które posiadały tylko po 30 karabinów na kom­ panię” 172. 18 stycznia dowództwo armii rozpoczęło reorganiza­ cję oddziałów IV i VII Korpusu; przydzielano nowe rejony rozlokowania. Dowódców zbierających oddziały wzywano do energicznego działania. 19 stycznia oddziały IV i VII Korpusu mogły się jeszcze wycofywać na zachód. Było to zasługą Korpusu Cramera. Zdolne do walki części 1 DPanc po­ wstrzymywały w Ilince atakujących z Aleksjejewki Rosjan, a 26 DP walczyła między Aleksjejewką a Matreno Diesewo. Dowództwo Frontu Woroneskiego w końcu uznało, że panowanie nad Aleksjejewką i jej najbliższą okolicą jest ważniejsze niż zlikwidowanie kotła ostrogożskiego, dlatego też nakazało dwóm dywizjom atak na Aleksjejewkę, nie­ gdysiejsze miejsce postoju dowództwa armii. Tu też przeniósł się środek ciężkości walk l73. 19 stycznia niemieckie i węgierskie oddziały, zamknięte przez wiele dni w Iłowskoje i Ostrogożsku, zdecydowały się na podjęcie próby wybicia się z okrążenia. Sytuacja setek rannych była katastrofalna; brakowało też amunicji. Próbę wydostania się z Iłowskoje podjęto około południa. Za cenę dużych strat pośród żołnierzy czołowych grup wojskom udało się dotrzeć przez Podserednije do Budiennego. Ale znacznej części oddziałów próba ta się nie powiodła. Polegli m.in. płk sztab. Kalman Csukás — dowódca zgrupowania w Iłowskoje i kpt. József Létz — szef sztabu 7 DL. Dowodzenie pozostałą 172

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii

1.01.-30.04.1943, 18 stycznia. 173 P. V. M o r o z o w , Zapadnieje..., op. cit., s . 8 2 .

w Iłowskoje grupą przejął najstarszy rangą kpt. pilot Aladár Heppes 174. Próbę wydostania się z Ostrogożska oddziałów 13 DL i 168 DP zaplanowano na wieczór. Na ulicach miasta toczyły się zacięte walki. Obrońcy coraz trudniej przychodziło od­ pieranie zaciekłych ataków oddziałów radzieckich. Na szczęś­ cie 248 batalion saperów zdołał utrzymać wyjście z miasta w stronę Aleksjejewki, tak że nie trzeba było torować drogi odwrotu walką. Jednak i po opuszczeniu miasta sytuacja była w dalszym ciągu bardzo poważna. Licząca prawie 13 km kolumna była doskonałym celem ataku sowieckich samolotów, czołgów i partyzantów. Niezdolne już do walki oddziały największe straty poniosły pod Nową Olsanką. Część z nich została ponownie okrążona. Dzięki atakowi grupy bojowej 31 pp kpt. László Duski, okrążone oddziały wydostały się przez sitowie175. Dowódca 31 pułku, płk Lajos Rumy, w ten oto sposób wspomina swoich żołnierzy: „Pułk, po przeszło 8 dniach bezustannej walki, pod Nową Olsanką dał przykład nadludzkiego wysiłku. Zwarty, posuwał się bezgłośnie tam, gdzie prowadzili go oficerowie. Wszystkie fazy natarcia wykonano wzorowo aż do końca, do walki wręcz. Tego dnia (20 stycznia — przypis autora P. Sz.) nie można było wskazać bohaterów. Byli nimi wszyscy” 176. 19 stycznia gen. Jäny wielokrotnie informował niemieckie dowództwo o złym stanie oddziałów przybywających za Oskoł. Przedstawiano ich całkowitą nieprzydatność do dalszego prowadzenia walk: „Co do dzisiejszej wartości bojowej oddziałów, wstępnie informuję, że nie zatrzymamy przewidy­ wanego sowieckiego natarcia na linii Budiennyj-Wołokonow174

G. Gaal, Iłowskoje..., op. cit., s. 30-31.

175

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 26: Krótka relacja z walk 13 DL 12-21.01.1943 (gen. László Hollósy-Kuthy); Relacja z walk 31 pp I-II 1943 (płk Lajos Rumy). 176 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 26: Relacja z walk 31 pp I-II 1943 (pik Lajos Rumy).

ka. Również na północ od Budiennego w najbliższej przyszło­ ści nie możemy przerzucić żadnych sił” 177 — relacjonował gen. Gyula Kovács szefowi sztabu GA „B”. Mimo to jej dowództwo podtrzymywało swe wcześniejsze zarządzenia dotyczące wytyczonych rubieży obronnych, z tym że środek ciężkości obrony, tj. okolice Budiennego, miał przejąć zdolny do walki Korpus Cramera178. Sytuacja wycofującego się na południe od 2 Armii włoskiego Korpusu Alpini i XXIV KPanc pogorszyła się. Co prawda siłom włosko-niemieckim udało się wybić z okrążenia pod Rossoszem, ale sowiecki 7 Korpus Kawalerii, zajmując Walujki i Urasowo, ponownie je wyprzedził. 20 stycznia dowództwo 2 Armii powierzyło zorganizowanie obrony na rzece Oskoł dowództwu VII Korpusu. Nadchodzące do Budiennego oddziały po reorganizacji przerzucano na północ od miasta. Początkowo zdolne do walki grupy po­ chodziły z 10 i 23 DL. 19 stycznia zorganizowano tzw. Grupę gen. Gyűli Vargyassiego, która stanowiła trzon obrony Budien­ nego l79. Utrzymanie tej miejscowości miało kapitalne znacze­ nie dla wycofujących się w dalszym ciągu oddziałów niemiec­ kich i węgierskich. Mimo że Aleksjejewka wpadła już w ręce Rosjan, to dzięki przepędzeniu niewielkich grup radzieckich spod Iłowskoje droga na zachód była wolna. Czołowe elementy 26 DP przybyły tam 20 stycznia wieczorem. Reszta dywizji nadciągnęła następnego dnia. 1 DPanc przez cały dzień 20 stycznia twardo broniła Iłinki l8°. Tego dnia dywizje i korpusy frontów Woroneskiego i Briań­ skiego otrzymały rozkazy o rozpoczęciu operacji woronesko177

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii

1.01.-30.04.1943, 178

zal. 224.

Ibidem.

I7‘* AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 29: Relacja z walk grupy Vargyassiego 19.01.-20.02.1943 (gen. Gyula Vargyassi). 180 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii

1.01.-30.04.1943,

20 stycznia.

-kastorneńskiej. Walcząca dotychczas pod Ostrogożskiem i Iłowskoje 40 Armia przegrupowała się do Nowo Melowoje. Pomiędzy Rossoszem a Aleksjejewką w dalszym ciągu wal­ czyła 3 Armia Pancerna i samodzielny 18 Korpus. 21 stycznia sowieckie dywizje rozpoczęły natarcie mające na celu opanowanie doliny Oskoła. Miało to stworzyć optymalne warunki do planowanej już operacji charkowskiej. Główne cele natarcia radzieckiego znajdowały się na południe od wyznaczonych rejonów koncentracji 2 Armii i zagrażały bezpośrednio zbierającym się oddziałom włoskim i nie­ mieckim. Korpus Alpini, wraz z przyłączonymi do niego elementami niemieckiego XXIV KPanc, a także resztkami węgierskiego 21 pp, wielokrotnie musiał przebijać się z okrą­ żenia (m.in. pod Postojałą i Nowo Charkowką), zanim dotarł do Walujek 181. Wysunięte elementy armii radzieckich zaciekle atakowały dolinę Oskoła. Dowództwo 2 Armii oceniało sytuację jako niekorzystną, mimo zbliżania się do Budiennego Korpusu Cramera. Nadal starano się prowadzić ewakuację bezbronnych grup węgierskich na zachód, do Nowego Oskoła. 21 stycznia 26 DP, wraz grupą broniącą do tej pory Iłowskoje, dotarła do Budiennego. Obronę Iłowskoje powierzono tymczasem od­ działom, które wycofywały się z Ostrogożska. 1 DPanc w dalszym ciągu utrzymywała Iłinkę, przypuściła nawet udany wypad na Aleksjejewkę. Po przybyciu jednostek niemieckich reorganizowane dywizje (10, 19 i 23) VII Korpusu natychmiast skierowano do Nowego Oskoła182. 21 ‘stycznia gen. Weichs prosił OKH o natychmiastowe pozwolenie na wycofanie się i uratowanie jego wojsk. Według 181

w

L.

wojnie

2 Armia węgierska jako pomocnik III Rzeszy Związkowi Radzieckiemu 1942-1943 (rękopis), Aachen,

Zsigmondy,

przeciwko

s. 86. 182 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943, 21 stycznia; AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt z walk 1 DPanc (wyciąg) 15.01.-9.02.1943 (gen. Ferenc Horvath).

18:

Relacja

generała, sytuacja była krytyczna, zwłaszcza dla 2 Armii niemieckiej, która była zagrożona obustronnym oskrzydle­ niem 183. 22 stycznia zapadła decyzja co do dalszych losów armii węgierskiej. Postanowiono wycofać armię z linii frontu i na tyłach dokonać kompletnej jej reorganizacji. Pisze o tym gen. Kovács: „Jeśli sytuacja pozwoli, armia zostanie całkowicie wycofana do Romni, Worożby, Glukowa i Konotopu, gdzie zostanie na nowo zorganizowana. W przygotowaniu tej operacji należy mieć na uwadze, że armia jak najszybciej powinna zebrać się za linią kolejową Biełgorod-Kursk; gros sił na zachód od Biełgorodu, a reszta na północny zachód od Prohorowki. (...) Jak najszybciej należy wycofać elementy nie biorące udziału w walkach. (...) Pierwsze transporty mają być załadowane 27 stycznia w okolicach Biełgorodu i Prohorowki. Ci, którzy nie zostaną przewiezieni koleją, na podane pozycje dotrą na piechotę” 184. IV Korpus i 2 Brygada Lotnicza miały się załadować w Prohorowce, VII Korpus — w Biełgorodzie, a 1 DPanc — pod Oskołem i8:>. Wycofywanie jednostek węgierskich miał osłaniać Korpus Cramera. 22 stycznia 26 DP była już w Nowym Oskole, a oddziały z Ostrogożska napływały w ciągu tego dnia do Budiennego i Podserednije. 1 DPanc otrzymała rozkaz wycofywania się do Budiennego jako ariergarda Korpusu l86. 22 stycznia dywizja ta posiadała jeszcze 6 czołgów Pz IV, po jednym typów T 38 i Pz III, a także jedno działo pancernel87. Pozostałe w dolinie Oskoła oddziały węgierskie zostały podporządkowane dowództwu VII Korpusu, które scedowało swe uprawnienia na gen. Gyulę Vargyassiego L. Z s i g m o n d y, 2 Armia węgierska..., op. cit., s. 88. 184

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943, zał. 245. 185 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943, zał. 244. 186 AW, Kriegstagebuch 26 I.D 22.01.1943 (kserokopia). 187 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 30: M. Nemeskéri Kiss, Dziennik..., op. cit., t. II s. 203.

— dowódcę 23 DL IS8. 23 stycznia po raz pierwszy dokonano spisu obrońców i posiadanego przez nich uzbrojenia. Siły węgierskie liczyły: 395 oficerów i 11 803 szeregowych, uzbrojonych w 7209 karabinów, 83 rkm, 52 ckm, 3 granatniki, 2 moździerze, 12 nkm, 7 dział przeciwpancernych kal. 75 mm, 9 radzieckich dział przeciwpancernych kal. 76,2 mm, 7 dział różnych kalibrów, 10 działek przeciwlotniczych i jedno ciężkie działo przeciwlotnicze kal. 88 mm189. 24 stycznia jest ważną datą w dziejach 2 Armii. Tego dnia dowództwo całkowicie wyłączono z kierowania oddziałami. Zdolne do walki siły zostały podporządkowane 2 Armii niemieckiej. W tym czasie toczyły się decydujące walki, mające na celu okrążenie i zniszczenie 2 Armii niemieckiej i podporządkowanego jej III Korpusu. Tego samego dnia dowództwo armii przygotowało pierwszy dokument dotyczący walk między 12 a 24 stycznia, a gen. Gusztáv Jäny wydał swój słynny rozkaz (zob.: załącznik nr 1). Literatura i publicystyka zajmujące się historią 2 Armii poświęcają temu rozkazowi wiele uwagi. Bardzo często oceniano gen. Jänyego wyłącznie na jego podstawie. Tak było podczas procesu, tak dzieje się i dzisiaj. Twierdzi się, iż nie dość, że doprowadził swą armię do całkowitej zagłady, to jeszcze swych żołnierzy nazwał „pozbawionymi honoru i czci tchórzami”. Są to oceny pełne uprzedzeń, lecz słychać je nadal, pół wieku po tragicznych wydarzeniach i po prawnej rehabilitacji generała. W większości prowadzący beznadziejną, lecz bohaterską walkę żołnierze tej armii nie zasługiwali na tak poniżające słowa krytyki. Co prawda podczas procesu Jäny zeznał, że rozkaz ten napisał w celu przywrócenia porządku i dyscypliny, chcąc uniknąć jeszcze większych strat, a także-po to, by napiętnować winnych. Nie zmienia to faktu, 188 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 27: Relacja dowództwa VII Korpusu 1.01.-28.03.1943 (gen. Ernő Gyimesy). 189 lbidem\ AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 29: Relacja z walk grupy Vargyassiego 19.01.-20.02.1943 (gen. Gyula Vargyassi).

że rozkaz ten był policzkiem dla obrońców Ostrogożska, Storożewoje czy Iłowskoje l90. Trzeba jednak wziąć pod uwagę stan psychiczny generała w momencie, gdy pisał rozkaz. Dzisiaj wiadomo, jakie wrażenie wywarł na głównodowodzą­ cym widok przemęczonych, przemarzniętych i bezładnie wycofujących się mas wojska. „Fakt, że dowództwo niemieckie w sposób bezwzględny i bezlitosny oceniło armię jako niezdolną do walki, uważał za tragedię, nie tylko swoją osobistą, ale i narodową” 191 — pisał kpt. Árpád Lajtos, szef wydziału operacyjnego armii. Za przyczynę klęski armii Jäny uważał obniżenie wartości bojowej oddziałów. Nie szukał głębszych przyczyn katastrofy. Odnalazł je dużo później. Oceny zawarte w rozkazie wydanym 24 stycznia były wynikiem przemyśleń zrozpaczonego, pozostawio­ nego samemu sobie i przeżywającego głęboki kryzys człowieka. Rozkaz nr 30 z 12 marca unieważnił ten z 24 stycznia. Z innych, mniej znanych rozkazów i poświęconych im opracowań wynika, że dowódca armii zrewidował swój punkt widzenia wobec przyczyn katastrofy 192, jednakże większość żołnierzy znała tylko ten pierwszy, który spowodował głębokie i nieuleczalne rany. Dwa tygodnie zmagań z zimnem i dysponującym przewagą liczbową i jakościową przeciwnikiem nie oznaczało końca próby, na jaką wystawiono 2 Armię. Jeszcze dwa tygodnie trwały liczące setki kilometrów marsze do nowych rejonów koncentracji lub też — jak w przypadku 1 DPanc, grupy Vargyassiego czy III Korpusu — walki. 24 stycznia gen. Kovács informował szefa sztabu Królewskiej Armii Węgierskiej o sytuacji jednostek węgierskich podporządko­ wanych (do 8 lutego) Korpusowi Cramera: „Na północ od Czemianki aż po Holkij na zachodnim br/egu Oskoła bronią się trzy l9U

Dokumenty

z

procesu

gen.

Janyego,

Archiwum

Miasta

2613/47. 191 Ärpäd L aj t o s, op. cit., s. 196. 192 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 30: Dowódca armii 1942-1943.

Budapeszt.

NB

zbiorcze bataliony, słabo uzbrojone w broń ciężką, pod dowódz­ twem płk. Lóskaya. W Nowym Oskole broni się jeden batalion kpt. Markaya i siły niemieckie. Na północ od Słonowki pozycji 0 długości 10 km broni batalion płk. Keserű. Na zachód 1 północny zachód, w kierunku Bessarabu, znajduje się batalion płk. Muzsaya. 5 km od Michajłowki, w Biegorodskoje, broni się batalion płk. Szügyiego. Tymi siedmioma baonami dowodzi dowódca 23 DL, gen. Vargyassi193. Generał podlega dowództwu 26 DP, która zajmuje pozycję między grupami Szügyi a Lós­ kaya” l94. Wymienione powyżej oddziały broniły od 24 do 28 stycznia blisko 50 km linii Oskoła. Ciężkie walki pod Jezdocznoje i Nowo Masłowką toczyła zwłaszcza grupa Lóskaya. Nowy Oskoł był broniony przez Niemców tylko przez 1-2 dni. 26 i 168 DP opuściły miasto, wycofując się na Czerniankę i Stary Oskoł już 26-27 stycznia. Obronę miasta przekazały 1 DPanc, która jednak została wyparta do Michajłowki. Zajmując Nowy Oskoł, oddziały radzieckie sforsowały rzekę Oskoł na linii Walujki-Wołokonowka-Czemianka. Grupa Szügyiego wraz z 1 DPanc prowadziła walki opóźniające pod Michajłowką, a grupa Muzsaya pod Sidorowką. Do 4 lutego zadaniem grupy Vargyassiego i 1 DPanc była obrona odcinka o długości 26 km na wschód od Koroczy. Jednostki mogły się wycofać tylko pod naporem znacznych sił przeciwnika l95. 193

Stany osobowe większych grup na dzień 25 stycznia wynosiły:

grupa płk. Ferenca Fóskaya — 185 oficerów i 6642 szeregowych, grupa ppłk. Istäna Kesseő — 70 oficerów i 2564 szeregowych, grupa płk. Zoltana Szügyiego — 48 oficerów i 1160 szeregowych, grupa płk. Ferenca Muzsaya — 26 oficerów i 889 szeregowych AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 27: Relacja dowództwa VII Korpusu 1.01.-28.03.1943 (gen. Ernő Gyimesy). 194 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943, zał. 265. 195 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 29: Relacja z w'alk grupy Vargyassiego 19.01.-20.02.1943 (gen. Gyula Vargyassi); zeszyt 18: Relacja z walk 1 DPanc (wyciąg) 15.01.-9.02.1943 (gen. Ferenc Horvath).

Węgierskie oddziały ubezpieczały nie tylko wycofywanie się resztek armii oraz 168 DP, ale także koncentrację przybywające­ go z Francji odwodu wzmacniającego GA „Południe”, tj. II. Korpusu Pancernego SS 196. 31 stycznia 1 DPanc ubezpieczała nieudane natarcie dywizji „Grossdeutschland” na Nowy Oskoł. Następnie, wraz z 442 pp ze 168 DP, broniła przed okrążeniem Michajłowkil97. Ubezpieczanie przegrupowań i natarć niemiec­ kich nie było zadaniem prostym. Obrona nierozpoznanych do końca terenów, coraz gorsze uzbrojenie, brak zakwaterowania i podłe wyżywienie powodowały, że stan oddziałów ciągle się pogarszał. Wchodzący w skład grupy Muzsaya oddział kpt. László Csesznika, według notatki z 4 lutego, „powiększył się 0 87 chorych, z których większa część to przemęczeni, wychudzeni i bardzo osłabieni ludzie, niezdolni do dalszej służby. Brak lekarstw i środków medycznych. Szpitale przyjąć ich nie chcą i nie ma też możliwości wycofania (...). Walczące 1 maszerujące od tygodni oddziały w ogóle nie wypoczywały. Nie ma możliwości wymiany zawszonych ubrań i w każdej chwili należy się liczyć z epidemią” l98. Grupa Vargyassiego i 1 DPanc znalazły się na głównym kierunku udzerzenia Frontu Woroneskiego podczas operacji charkowskiej l99. Podstawowym celem tego natarcia, rozpo­ czętego na froncie o szerokości 100 km, było zajęcie Charkowa 196 Korpus SS pod dowództwem gen. Haussera jako odwód OKH przebywał na terenie operacyjnym GA „B”, następnie toczył walki opóźniające w dolinie

Oskoła

i

pod

Charkowem.

Posiadał

dywizję

zmotoryzowaną

„Grossdeutsch-

land” oraz dywizje pancerne: „Adolf Hitler”, „Das Reich” oraz „Totenkopf’. 157 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 18: Relacja z walk 1 DPanc (wyciąg) 15.01.-9.02.1943 (gen. Ferenc Horvath). 198 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 24: Dziennik operacyjny grupy Muzsaya, I-II 1943. Grupa bojowa Csesznika 1 lutego liczyła 21 oficerów i 586 szeregowych, uzbrojonych w 2 rkm, 408 karabinów, 97 pistoletów i 24

pojazdy konne. 199 3 lutego 6 Armia niemiecka skapitulowała pod Stalingradem; niemieckie siły na Kaukazie w ciągu następnych dwóch tygodni wycofały się na północny zachód.

i uniemożliwienie odwrotu wojskom niemieckim, znajdują­ cym się w dolinie Dońca. 3 Armia Pancerna atakowała na południowym krańcu przełamania, z Walujek w kierunku Czugujewa, 69 Armia — na Wołczańsk, a 40 Armia — na Biełgorod2(X). Lukę wybitą przez uderzenie armii radzieckich pomiędzy GA „Don” a GA „B” za rzeką Oskoł OKH zamierzało wypełnić przerzuconym II KPanc SS. W chwili rozpoczęcia operacji Frontu Woroneskiego dysponowano tylko częścią jednostek tego korpusu. Przeciw dywizjom radzieckim można było natychmiast rzucić dywizję zmotoryzowaną „Grossdeu­ tschland” i DPanc „Das Reich”. Dywizja pancerna SS „LAH” zbierała się wtedy w okolicach Charkowa i Czugujewa, natomiast dywizja pancerna SS „Totenkopf’ przybyła do Charkowa dopiero w połowie lutego201. Oddziały węgierskie broniły się przeciwko dywizji 40 Armii pod Koroczą. 4 lutego, z powodu dużych strat, grupę Sziigyiego wycofano z linii frontu i przez Biełgorod skiero­ wano do reorganizacji. Północne skrzydło wojsk węgierskich było bronione przez równie osłabioną grupę Lóskaya. 5 lutego wszystkie oddziały węgierskie wycofały się za potok Korocza. W obronie pozostała grupa saperów i nieliczne elementy dywizji pancernej 202. Południowe skrzydło grupy Vargyas­ siego stanowiło nowo sformowane zgrupowanie płk. Bankó. Po 7 lutego oddziały węgierskie, aby uniknąć okrążenia przez 40 Armię, musiały wycofać się na Biełgorod. Część oddziałów, wśród nich i sztab generała Vargyassiego, musiała przebijać się przez radzieckie czołówki. 1 DPanc z Bieł2,10 201 202

P. V. M o r o z o w , Zapadnieje..., op. cit., s. 112-115. Ibidem, s. 114. O walkach saperów z VII Korpusu oraz armijnych kompanii saperów

więcej w: L. Bártfai S z a b ó , Do ostatniego żołnierza. Bp 1988. Mjr István Pásztor dowodził 107, 112, 117, 153 i 104 kompanią saperów oraz 102 kompanią łodzi szturmowych, które 8 lutego liczyły ogółem 16 oficerów i 519 szeregowych. AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt grupy Vargyassiego 19.01.-20.02.1943 (gen. Gyula Vargyassi).

29:

Relacja

z

walk

gorodu, wycofująca się do Wołczańska, a następnie do Charkowa, podczas przeprawy przez Doniec utraciła ostatni swój czołg. Po opuszczeniu linii frontu dywizja ta — częś­ ciowo koleją, częściowo transportem samochodowym lub pieszo — dotarła przez Sumy, Romny i Konotop do Niżnego. Był 24 lutego 203. 8 lutego grupę Vargyassi’ego wyłączono z Korpusu Cra­ mera i skierowano na zachód. Po 12 dniach marszu osiąg­ nięto Romny, gdzie trwała reorganizacja 2. Armii 204. O roli, jaką odegrała ta grupa, tak pisał jej dowódca: „Walki przywróciły oddziałom pewność siebie. Wycofywali się walcząc, a nie jak pobity tłum. Mimo wielkiego zmęczenia i wielu niedostatków, dokonali bohaterskich czynów (...). Po wielkiej tragedii nad Donem były to pierwsze objawy zdrowienia” 205. W drugiej połowie stycznia i na początku lutego III Korpus prowadził ciężkie walki obronne i opóźniające. 24 stycznia rozpoczęło się natarcie frontów Woroneskiego i Briańskiego, nazwane później operacją woronesko-kastorneńską, mające na celu okrążenie i zniszczenie 2 Armii niemieckiej oraz III Korpusu węgierskiego. Powodzenie tej operacji zależało w zasadzie od sukcesu 40 Armii. Począt­ kowo natarcie osiągało planowane cele. Będący główną siłą armii 4 KPanc przełamał obronę 68 DP pod Nowo i Staro Melowoje, wdzierając się 16 km w głąb niemieckiej obrony. Jednakże po 25 stycznia, po opanowaniu Gorszecznoje, radzieckie czołgi nie mogły nacierać z powodu braku paliwa. Zdobycie Gorszecznoje w znacznym stopniu ułat­ wiło zadanie dywizjom piechoty, które tego dnia pokonały od 10 do 18 km. Dywizje 40 Armii, choć nie bez kłopotów, 203 204

AW, Tgy. 2985 Ferenc Horvath; Ibidem. AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 27: Relacja dowództwa VII Korpusu

1.01.-28.03.1943 (gen. Ernő Gyimesy). 203 AW. Dokumenty 2 Armii, zeszyt 29: Relacja z walk grupy Vargyassiego 19.01.-20.02.1943

(gen. Gyula Vargyassi).

ale wykonały postawione im zadanie. Tymczasem dywizje 60 Armii oraz atakująca na północnym skrzydle 38 Armia posunęły się zaledwie o 2-3 km do przodu 206. Po przełamaniu obrony armii węgierskiej gen. Weichs zabiegał w OKH i u Hitlera o zgodę na wycofanie 2 Armii niemieckiej i sugerował opuszczenie przyczółka woroneskiego. W końcu 21 stycznia pozwolono Weichsowi na wycofanie armii do wysokości południowego skrzydła GA „Środek”. 24 stycznia, po otrzymaniu tego rozkazu gen. Salmuth — dowódca niemieckiej 2 Armii — nakazał ewakuację przyczółka woro­ neskiego. 25 stycznia zezwolił XIII i VII Korpusowi oraz Grupie Korpuśnej Sieberta na wycofanie się za rzekę Olim. Odwrót rozpoczął się następnego dnia 207. 24 stycznia wzmogły się ataki radzieckie na stanowiska III Korpusu. Węgrzy w dalszym ciągu utrzymywali Siemidiesiac­ koje, Koczatowkę, Hmielowski Las, Rudkino i Gremjaczje. Natomiast wojska radzieckie przełamały obronę niemieckiego 196 pp pod Skupoljem i wyszły na tyły i bok Korpusu. Rozkaz gen. Sieberta, w którym po raz pierwszy mówił on o odwrocie, dotarł do Węgrów o północy, 24 stycznia. Polecał on wytrwanie na zajmowanych stanowiskach aż do nocy z 28 na 29 stycznia; dopiero wtedy można było rozpocząć odwrót. Miał on prowadzić doliną Dziewicy do linii kolejowej Stary Oskoł-Kastomoje 208. Gen. Siebert celowo opóźniał odwrót jednostek III Korpusu tak długo, aż wycofujące się z przyczółka woroneskiego trzy niemieckie dywizje nie opuściły swych pozycji nad Donem. 25 stycznia III Korpus podzielił się na dwie grupy. Więk­ szym zgrupowaniem dowodził dr László Deseő, generał 206 P. V. M o r o z o w, Zapadnieje..., op. cit., s. 97-99; AW AO, 2. Tagesmeldung 24.01.1943 (kserokopia). 207 E. S c h w a r z , Die Stabilisierung im Süden der Ostfront nach der

Katastrophe von Stalingrad und dem Rückzug aus dem Kaukaz, Dissertation, Köln 1981, s. 26-29. 208 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 20: Krótkie streszczenie relacji z walk III Korpusu 12-31.01.1943.

artylerii Korpusu. Trafiły do niego wszystkie oddziały niemieckie i węgierskie bez 9 DL. Drugą grupę stanowiła 9 DL. Gen. Marcel Stomm, dowódca Korpusu, z powodu różnicy poglądów z niemieckim zwierzchnikiem wyłączył się na pewien czas z dowodzenia. W praktyce zadania dowódcy Korpusu pełnił więc gen. László Deseő209. 26 stycznia nie przyniósł sukcesu nacierającym oddziałom radzieckim. Dywizje 40 Armii w dalszym ciągu walczyły pod Gorszecznoje. Atakujące na północnym skrzydle w kie­ runku na Kastornoje i Niżną Wedugę 13 i 38 armie wdarły się na 8 km w głąb obrony niemieckiego XIII Korpusu210. Było to i tak mniej niż zakładał plan operacji. Jedynie 60 Armia osiągnęła postępy — jej oddziały okrążyły prawie całkowicie Sinije Lipiagi, Siemidiesiackoje, Koczatowkę, Pamicznoje i Prokudińskoje. Jako pierwsze w ręce radzieckie — rano 26 stycznia — dostało się Prokudińskoje211. Ponieważ próba zmuszenia Rosjan do odwrotu pod Skupoljem zakończyła się porażką, całemu Korpusowi groziło okrążenie. Możliwość swobodnego wycofania się na zachód stanęła jednak pod znakiem zapytania: brakowało amunicji oraz broni ciężkiej, porzucanej podczas odwrotu bądź znisz­ czonej w walkach. W tej krytycznej sytuacji poinformowano gen. Sieberta, że oddziały nie wytrwają na swych pozycjach do 29 stycznia. Po wielu prośbach wyraził on zgodę, aby III Korpus wycofał się w nocy z 26 na 27 stycznia na linię Dmitrijewki, gdzie miał stawiać opór przez następne dwa dni; nie zgodził się jedynie na odwrót z Sinijch Lipiag. Rozpoczęło się wycofywanie kolumn transportowych oraz taborów korpusu i dywizji. Podążały one w kierunku Timu, przez Niżne Turowo, Wiasnowatowkę, Nową Olsankę, Krutą Górę, Olim, Biczek i Biko2m 210 211

AW, B. Móricz, Życiorys gen. Marcela Stomma, s. 178. P. V. M o r o z o w, Zapadnieje..., op. cit., s. 101-102. AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 22: Relacja z walki 9 pal I—II 1943

(ppłk Lajos Szalontay).

wo212. Dowództwo III Korpusu było przekonane, że zgoda gen. Sieberta na odwrót była odpowiedzią na liczne monity. „Niestety, nie przypuszczaliśmy, że właśnie nad Donem, gdzie było zabezpieczone, przez Niemców — północne skrzydło (i tyły) — zdarzy się katastrofa. Nie wiedzieliśmy, że wykonanie — na mocy wydanego 25 stycznia rozkazu skomplikowanego odwrotu, zostało przesunięte z 29 na 27 stycznia, ponieważ niemieckie pozycje zostały przełamane (27 stycznia w Kastornoje byli już Rosjanie). Wierzyliśmy, że odwrót odbywa się 27 stycznia na naszą prośbę, podczas gdy w rzeczywistości zostaliśmy rzuceni jako ofiary. Musieliśmy osłaniać niemiecki odwrót, a dopiero później sami się wycofać (przebijając się przez znajdującego się na naszych tyłach nieprzyjaciela), bez możliwości korzystania z dróg”213 — pisał mjr Zsigmond Barra, szef sztabu 9 DL, w maju 1943 roku. Odwrót z Koczatowki miał się rozpocząć o 8.00 wieczorem, z Siemidiesiackoje — o 9.00 (o tej samej godzinie miała ruszyć 9 DL). Strażą tylną Korpusu miał być III/17 pp z 9 DL, któremu polecono wytrwać na stanowiskach do 5.00 rano następnego dnia. Działa ppanc i artylerię trzeba było pozostawić, bo ich transport przez pokryte grubą warstwą śniegu wzgórza był niemożliwy. Opuszczające swe pozycje oddziały musiały przebi­ jać się przez zaciskający się pierścień okrążenia. Rosjanie przecięli również drogę z doliny Andriejewki do Staro-Nikolska. Ze szczególnie dużymi stratami odbywał się odwrót obrońców Siemidiesiackoje. 7 km od tej miejscowości Rosjanie przypuścili gwałtowny atak, w którym oddziały węgierskie uległy całkowite­ mu rozproszeniu. Grupa płk. Martsy z Koczatowki straciła 400 zabitych i 1300 rannych. Przed południem, gdy zgrupowanie to dotarło do Staro-Nikolska, liczyło już tylko 3600 żołnierzy. Również 9 DL musiała przebijać się i toczyć ciężkie walki 212 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 20: Krótkie streszczenie relacji z walk III Korpusu 12-31.01.1943. 213 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 22: Relacja z walki 9 DL I-II 1943 (mjr sztab. Zsigmond Barra).

odwrotowe. Luzujący 3 pp w walkach pod Staro-Nikolskiem został prawie całkowicie zniszczony214. 27 stycznia 40 Armia odniosła duży sukces. Jej czołgi dotarły do Kastornoje i przecięły niemieckie i węgierskie drogi odwrotu z południa i z południowego-zachodu, na­ tomiast oddziały strzelców rozpoczęły natarcie na Sinije Lipiagi i Stary Oskoł. Sukcesy odniosły również armie 13 i 38, które tego dnia pokonały 15-kilometrową trasę w stronę Kastornoje. Mimo złej pogody, 60 Armia walczyła o zajęcie miejscowości na kierunku natarcia, nie biorąc udziału w walkach okrążających 2I\ Odpowiedź niemiecka mogła być jedynie ograniczona. 26 DP z Korpusu Cramera skierowano do Starego Oskoła. Gen. Weichs wydał rozkaz 2 Armii niemieckiej, aby bezwarunkowo zatrzymała oddziały radzieckie podchodzące pod Kastornoje i w dolinę rzeki Olim. Podległe VII Korpusowi niemieckiemu 323 i 68 DP tego dnia walczyły jeszcze pod Gorszecznoje216. 27 stycznia większa część III Korpusu zebrała się w Staro-Nikolsku, gdzie już przed południem została zaatakowana. Oddziały radzieckie deptały wycofującym się z Siemidiesiackoje Węgrom po piętach i wdarły się do miasta. Rozpadające się oddziały uciekały na północ — w jedynym wolnym jeszcze kierunku odwrotu. Jako ostatnie opuściły miasto elementy 9 DL. Ich droga wiodła przez Hohol i Wierchnie Turowo. W tej ostatniej miejscowości ranny został płk Kornel Oszlänyi, dowódca 9 DL, którego zastąpił płk Sandor Martsa217. 214

(ppłk Sandor

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 22: Relacja z walki 9 pal I-II 1943 Lajos Szalontay); zeszyt 20: Działalność grupy Martsy I-III 1943 (płk Martsa);

Oszlänyi);

Relacja

zeszyt z

22: walk

Relacja 102

z

walki

baonu

9

DL

I-II

kwatermistrzostwa

1943

(mjr

Kornél

15-26.01.1943

(ppłk

żandarmerii Lajos Tavassy). 215 P. V. M o r o z o w , Zapadnieje..., op. cit., s. 104-105. 216 S c h w a r z , ibidem, s. 33; AW Die Tagebücher des Generalfeldmars-

challs Freiherr von Weichs, Nachlass. 27.01.1943 (kserokopia). 217 AW, Dokumenty 1943 (płk Sandor Martsa).

2

Armii,

zeszyt

20:

Działalność

grupy

Martsy

I-III

28 stycznia gen. Stomm kilkakrotnie meldował niemieckim zwierzchnikom o dotkliwych brakach amunicji i żywności. Gen. Siebert obiecał pomoc, ale tylko dla walczących oddziałów węgierskich218. Tymczasem uciekające oddziały węgierskie i niemieckie podążały z Wierchniego Turowa na Wiasnowatkę. Dotarły tam 29 stycznia i dołączyły do zasadniczej części korpusu grupy: płk. Istväna Rabäcsa oraz kpt. Dezső Szilägyiego2I9. 28 stycznia elementy szybkie atakujących z północy i połu­ dnia armii radzieckich walczyły pod Kastornoje. Piechota 40 Armii, zajmując Gorszecznoje, Bikowo i Jewrosimowkę, usiłowała przeszkodzić w wycofywaniu się na zachód i południowyzachód oddziałów węgierskich i niemieckich. Mimo zajęcia większej części Kastornoje już 29 stycznia, oddziały radzieckie nie zamknęły pierścienia okrążenia wokół dywizji XIII, VII i III Korpusów. Pomiędzy Kastornoje a Bikowem oraz Gorszecznoje a Starym Oskołem pozostał 20-25-kilometrowy korytarz, przez który wydostały się z okrążenia wojska węgierskie i niemieckie 22°. Rozproszone oddziały III Korpusu, wybierając różne drogi i wielokrotnie przebijając się z okrążenia, 10 lutego zaczęły przybywać do odległych o 450-500 km od Donu miasta Sum. Natomiast odwrót bezbronnych grup 20 i 6 DL oraz oddziałów korpuśnych III Korpusu był inaczej zorganizowany i przebiegał inną drogą. Dowództwo 2 Armii niemieckiej znało zamiar OKH, aby skrócić linie obronne pod Woroneżem i wycofać się na pozycje, skąd latem 1942 roku wyruszała ofensywa. Zamierzano tu wybudować nową rubież obronną. Budować miały wspólnie: na północy 2 Armia niemiecka, a na południu 2 Armia węgierska. Jako siłę roboczą zamierzano wykorzystać pozbawio218

AW, Die Tagebücher des Generalfeldmarschalls Freiherr von Weichs,

Nachlass 28.01.1943 (kserokopia). 219 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 28: Relacja z walk 20 pal I-II 1943 (płk István Rabäcs). 220

P. V, M o r o z o w , Zapadnieje..., op. cit., s. 106-107.

ne broni oddziały węgierskie. Rozkaz taki otrzymało od gen. Sieberta również dowództwo III Korpusu, które skierowało bezbronne oddziały w kierunku miasta Tim221. Dowództwo Korpusu powierzyło ppłk. Károlyowi Nickli zadanie zorganizowania odwrotu elementów 20 i 6 DL oraz oddziałów korpuśnych. 25 stycznia, gdy sowieckie czołgi zajęły Gorszecznoje, grupa ta poprzez Krasnoj Ol im skierowała się na Kastomoje. Część zmotoryzowana przy­ łączyła się do wycofującej się kolumny niemieckiej. Grupę tę wkrótce rozbił atak radzieckich czołgów i piechoty, w następstwie którego większa część żołnierzy dostała się do niewoli. Ci, którzy zdołali uciec przez zaśnieżone pola, niedostępne nawet dla radzieckich czołgów, po wielu dniach dotarli do Timu lub Szczigri. 28 stycznia w Biczeku została zniszczona część taborów konnych i piechoty. Z li­ czącej 800 osób grupy, która 26 stycznia wyruszyła z Gła­ zowa, dotarło zaledwie 150. Około 10 lutego rozbite resztki kolumn samochodowych i konnych, przez Tim, Korowino, Obojan, Junakowkę, przybyły do Sum 222. Między 28 a 30 stycznia udało się uciec z okrążenia następującym grupom: — grupie płk. Józsefa Kádára — bezbronne elementy 52 i 22 pp; — grupie kpt. Antala Radnóczyego — grupa kwatermistrzowska i szeroki sztab Korpusu, część konnych i zmotoryzo­ wanych taborów; — grupie płk. Györgya Csicsa — elementy 6 pał. Grupy te, podążając za kolumnami niemieckimi, przez Kastomoje starały wydostać się na Tim. Jedynie grupa płk. Csicsa uniknęła radzieckich ataków 223. Większa część 14-15221 222

AW, B. Móricz, Życiorys gen. Marcela Stomma, s. 175-177. AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 28: Dzieje 20 DL 1942/1943 (gen.

Frigyes Vasváry). 223 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 21: Relacja z walk 6 pal I-II 1943 (płk György Csics); zeszyt 20: Relacja kwatermistrza III Korpusu I-II 1943

-tysięcznej grupy III Korpusu, pozostawiając swe stanowiska obronne, wycofywała się w spontanicznie organizowanych kolumnach bez jednolitego dowództwa. Starano się wydostać z okrążenia przez Wierchnie Turowo, Własnowatowkę i No­ wą Olsankę. 29 stycznia dowództwo Korpusu i grupa płk. Martsy dotarła do Krutej Gory; zaś reszta — do wsi Olim224. Tą grupą dowodził płk Zoltán Farkas, dowódca 22 pp 225. Korpus posiadał jeszcze 5 dział i ok. 2000 pojazdów (sań i ciężarówek). Dowództwo niemieckie nie zgadzało się na dalszy odwrót tych jednostek. Poinformowano, że sowieci okrążyli całą dolinę potoku Olim. Dowództwo III Korpusu i podległe mu oddziały dostały od dowództwa niemieckiego wiełe sprzecz­ nych rozkazów. Zdarzało się, że oddziałom węgierskim zezwalano na odwrót pod warunkiem osłony wcześniej wyco­ fujących się Niemców bądź specjalnie wyznaczano kierunek odwrotu przez silnie obsadzone radzieckie pozycje 226. (kpt. Antal Radnóczy); zeszyt 21: Relacja z walk 52 pp I II 1943 (pik József Kädär); Relacja Draveczky). 224

dowództwa

taborów

III

Korpusu

I-II

1943

(ppłk

Jenő

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 20: Działalność grupy Martsa I-III

1943 (płk Sandor Martsa) 225

Po reorganizacji w skład tej grupy wchodziły oddziały uzbrojone w: a) 22 pp (550 karabinów, 8 rkm, 6 ckm, 4 działa ppanc, 2 moździerze), b) 17 pp (300 karabinów), dowódca: płk Zoltán Szakäts,

c) 47 pp (150 karabinów), d)

20

szwadron

huzarów,

111/53

pp,

1/23

i

III

baon

narciarzy

(400

karabinów, 2 rkm), dowódca: kpt. Dezső Szilágyi, e) 20 pal (600 karabinów), dowódca: pik Rabács István, f) 9 pal, III kompania pomiarowa, III dyw. plot i 6 szwadron huzarów (800 karabinów, 6 ckm), dowódca: ppłk Pál Krassay, g) VII baon saperów, 110 kompania saperów, 154 rowerowa kompania saperów, Párkányi,

III

kompania

chemiczna

(400

karabinów):

dowódca:

kpt.

László

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 21: Relacja z walk 22 pp I-III 1943 (płk Zoltán Farkas). 226

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 20: Krótkie streszczenie relacji z walk

III Korpusu 12-31.01.1943.

W wyniku utraty nadziei na uratowanie Korpusu, ale również z powodu otrzymywania sprzecznych rozkazów oraz nieporozumień z gen. Siebertem, gen. Marcel Stomm wyda i 1 lutego rzadko spotykany rozkaz pożegnalny, rozwiązujący III Korpus. W rozkazie czytamy m.in.: „W dniu dzisiejszym dostałem od pana gen. Sieberta rozkaz poprowadzenia was na zachód od potoku Olim przez pozycje radzieckie. Rozkaz przebicia się przez armię radziecką, przez którą nie mogły się wydostać kompletnie wyposażone i zaprawione w bojach dywizje niemieckie. Nie przekażę wam tego rozkazu, bo nie ma sensu, aby dziesiątki tysięcy przemarzniętych, głodnych i bezsilnych Węgrów umierało, mając po 10 naboi na karabin. Każdemu z was powierzam jego własną przyszłość, bo ja sam nie potrafię zapewnić wam ani jedzenia, ani amunicji, ani realnego do wykonania zadania” 221 . Wydając rozkaz gen. Stomm miał rację, że nie było już warunków do prowadzenia operacji. Korpus był korpusem tylko z nazwy; można mu było wydawać rozkazy, ale nie można było już nim kierować. Wydaje się, że w chwili ogłaszania tego rozkazu gen. Stommem kierowały emocje, nie uwzględniające jego następstw. Rozkaz zrozumiany dosłownie mógł doprowadzić do zupełnego rozproszenia oddziałów. Stomm nie wierzył w zdolności i gotowość do poświęceń swych oficerów. Przyszłość pokazała, że nie miał racji. Treść rozkazu dobrze odzwierciedlała stan upadku ducha i pozbawienia złudzeń. Patrząc nań oczami człowieka, który go wydał, można to zrozumieć. Z wojskowego punktu widzenia rozproszenie całkowicie okrążonych oddziałów i pozbawienie ich jednolitego dowództwa musiało doprowadzić do ciężkich strat. Mimo że rozkazu nie ogłoszono, każdy o nim wiedział. Wpłynął na szeregi przygnębiająco. Wyżsi dowódcy Korpusu, pułkownicy: Farkas, Rabäcs, Szakáts, Krassay i Martsa, zdecydowali, że razem ze swoimi 227

Ibidem.

oddziałami spróbują wydostać się z okrążenia. Wiedzieli też, że z okrążonych w dolinie Olimu grup jedynie niemieckie mają jakąś wartość bojową. Tylko one mogły utorować drogę umożliwiającą wyjście z tej beznadziejnej sytuacji. Oficerowie wiedzieli również to, że Niemcy tylko wtedy „zgodzą się” na przyłączenie się do nich Węgrów, jeżeli oddziały będą uporządkowane i choć w minimalnym stopniu zdolne do walki. I w tym kierunku działali. Zgrupowane w Orłowce siły węgierskie liczyły ok. 11-12 tys. ludzi. Stan niektórych grup był krytyczny. Nie było żadnych źródeł zaopatrzenia. Ostatnie racje żywnościowe i amunicja zostały wydane w Staro-Nikolsku 28 stycznia. Z braku materiałów medycznych niemożliwe było opatrywanie rannych i chorych22x. 1 lutego dowódca jednej z niemieckich grup bojowych poprzez oficera łącznikowego zezwolił na przyłączenie się Węgrów do swego oddziału, aby razem podjąć próbę przebicia się na południe. Warunkiem było, aby kolumny węgierskie poruszały się po równolegle biegnących drogach i by zniszczone zostały węgierskie tabory. 30 stycznia oddziały niemieckie rozpoczęły próby przebicia się. W tym celu należało opanować Gorszecznoje — duży węzeł komunikacyjny. Mimo że utrzymanie go miało dla Rosjan żywotne znaczenie, miasta bronił tylko 73 pułk strzelców z 25 DGw. 31 stycznia rano, po zaciętych i krwa­ wych walkach, sowieci utrzymywali się tylko na południowym jego krańcu 229. 1 lutego torująca drogę 88 DP i broniąca Starego Oskoła 26 DP nawiązały ze sobą łączność. Oddziały niemieckie stop­ niowo wycofywały się z Gorszecznoje na Stary Oskoł 230. Jako 228

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 21: Relacja z walk 22 pp I-III 1943

(ptk Zoltán Farkas). 229 A. P. D z i k a n , Dwudziesta piąta ..., op. cit., s. 47^-8; AW, Gefecht­ sbericht für die Zeit von 15.01.-18.08.1943 (Korpsgruppe Siebert/57 Div. La) 30.-31.01. 1943 (kserokopia). 230

AW, Kriegstagebuch 26 I.D, 30/31.01.-1.02.1943 (kserokopia).

ostatnie dolinę Olimu opuściły oddziały węgierskie. 1 lutego gen. Stomm przywołał do siebie dowództwo grup węgierskich, które dotarły do Orłowki. Oprócz dowódcy Korpusu na spotkaniu byli obecni: płk sztab. Jenő Sárkány — szef sztabu, gen. dr László Deseő — dowódca artylerii, Ernő Csathó — szef wydziału operacyjnego Korpusu, mjr Ernő Dárdai — dowódca wywiadu sztabu Korpusu oraz pułkownicy: Rabács, Szakáts, Krassay i Farkas. Gen. Stomm przekazał im swoje pomysły. Według niego, próby wyprowadzenia od­ działów z okrążenia powinny być dokonywane w małych grupach. Płk Farkas zameldował, że takiej dyspozycji nie wykona, gdyż on sam 2 lutego, równocześnie z jedną z dywizji niemieckich, będzie się przebijał na Stary Oskoł. Stwierdził, że siły niemieckie są wystarczająco silne, aby przebijać się bez poświęcania węgierskich oddziałów. Wtedy też poprosił gen. Stomma, aby ten, wraz ze swoim sztabem, przyłączył się do jego grupy. Dowódca Korpusu propozycję wstępnie za­ akceptował, ale na skutek niezrozumiałego acz zdecydowanego oporu szefa sztabu, po długiej dyskusji podjął niewytłumaczal­ ną decyzję i tę samą propozycję odrzucił231. Następnie wydano rozkaz podzielenia sztabu Korpusu na 30^4-0-osobowe grupy, aby móc niezauważalnie „prześlizgnąć się” przez pierścień okrążenia. Sztab miał ponownie zebrać się w Timie. Pierwsza grupa, wyodrębniona ze sztabu Korpusu, wraz z gen. Marcelem Stommem, szefem sztabu, płk. Jenő Sár­ kányéin, i dowódcą artylerii, gen. dr. László Deseő, wyruszyła na pięciu saniach o godz. 5.00 po południu. W drodze do Iwanowki wszyscy dostali się do niewoli 232. Poza grupą sztabu samodzielnie próbował wydostać się z okrążenia mały oddział złożony głównie z żołnierzy 22 i 3 pp. On także wpadł w ręce Rosjan między Biczekiem a Bikowem. 231

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 28: Relacja z walk 20 pal I-II 1943

(pik István Rabács): AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 21, op. cii. 232 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 20: Relacja dowództwa III Korpusu ppor. dr. Endre Boksaya 28.01.-02.02.1943.

przydzielonego

do

Duże zgrupowanie III Korpusu, podzielone na niniejsze i większe podgrupy i kolumny, 2 lutego nad ranem rozpoczęło marsz w kierunku południowym za dywizjami niemieckimi. Polami bądź drogami maszerowano do Gorszecznoje, a stamtąd do Starego Oskoła, wzdłuż nasypu kolejowego. Te oddziały, które chciały skrócić sobie drogę bądź szukały schronienia na noc i oddaliły się od nasypu, stały się celem silnych ataków partyzantów. Taki los spotkał resztki kolumny taborowej 9 DL oraz grupę mjr. Zsigmonda Barra231. Między 2 a 4 lutego oddziały stopniowo przybywały do Starego Oskoła. Miasta broniła 26 DP. Wskutek długich i męczących marszów stan liczebny grup węgierskich znacznie się zmniejszył. Oddziały szybko przechodziły przez miasto i — przez Lukjanowkę — kierowały się na Tim. Droga, pokonywana wspólnie z oddziałami niemieckimi, prowadziła przez Moczagi, Marino i Korowino. Następnie grupy oddzieliły się od Niemców. Od Moczag dowództwo nad oddziałami węgierskimi objął płk Martsa. Od Korowino, przez Obojan i Sudżan, do Sum marsz odbywał się już bez przeszkód. Ataki partyzanckie i lotnicze przestały nękać oddziały. Między 14 a 18 lutego resztki Korpusu — ok. 6000-7000 ludzi — przybyły do Sum. Oficerowie łącznikowi i inne dowództwa węgierskie już się stamtąd wycofały. Nie liczono, że resztki III Korpusu jeszcze tam dotrą234. BILANS WALK W STYCZNIU I LUTYM 1943 ROKU

2 Armia jeszcze podczas 1943 roku, spotkała się ze Zarówno strona niemiecka, ponowały brak silniejszego

trwania walk w styczniu i lutym zdecydowanie negatywną oceną. jak i dowództwo armii eks­ oporu oraz niezorganizowany

233 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 21: Relacja z walk 22 pp I-III 1943 (pik Zoltán Farkas); zeszyt 20: Działalność grupy Martsy I—III 1943 (płk Sandor Martsa).

234

Ibidem.

odwrót oddziałów. W ówczesnych opracowaniach niemieckich w wielu miejscach można przeczytać o „ungarische Trosse” 235. Wskazywano, że zdezorganizowane, wycofujące się oddziały węgierskie stanowiły tylko przeszkodę, były „zawalidrogą” i balastem dla próbujących na nowo organizować obronę Niemców. Dowódcy niemieccy oceniali dywizje węgierskie jako zdecydowanie słabsze (wyjątki: 1 DPanc, 13 DL, grupa Vargyassiego). Natomiast dowództwo 2 Armii uważało, że począwszy od 15 stycznia, na skutek przełamania w dwóch miejscach obrony, nie miało jasności sytuacji, całości obrazu i szczegółowych informacji o swych korpusach. Krytyka węgierskich oddziałów jest nieuzasadniona. 200 tys. żołnierzy 2 Armii przez wiele dni, przy trza­ skającym 30-35-stopniowym mrozie, toczyło nierówną z wojskowego punktu widzenia walkę. Armia, nawet wy­ parta ze swych stanowisk nad Donem i pozbawiona broni ciężkiej oraz artylerii, przez dwa tygodnie prowadziła krwawe walki obronne. W ocenie 2 Armii trzeba wziąć pod uwagę, w jakich warunkach prowadzono działania. Twierdzenie, że żadna armia węgierska nigdy nie walczyła w tak ciężkich i surowych warunkach, jak 2 Armia nad Donem, jest bardzo bliskie prawdy. Przyczyn tragedii było wiele. Sztywność i nieugiętość dowództwa niemieckiego w kierowaniu operacjami, przewaga ilościowa i techniczna wojsk radzieckich w punktach ciężkości natarć, brak silnych odwodów na tyłach frontu, stopniowe pogarszanie się wartości bojowej armii podczas decydujących dni (i bezpośrednio przed nimi), jak również zniszczenie przez Rosjan węgierskich magazynów (żywnościowych, ubranio­ wych, paliwowych, uzbrojenia) już w pierwszych dniach walk — to podstawowe przyczyny katastrofy nad Donem. Trudno byłoby wskazać w historii wojskowości XX wieku podobną sytuację, gdy 200-tysięczna armia broniła 200 km linii frontu 235 Der Tross (niem.) to oddział szkolny, ale w znaczeniu pejoratywnym słowo to oznacza również bandą, zgrają, motłoch.

bez rozbudowanej w głąb obrony, bez odwodów, bez skutecz­ nej broni przeciwpancernej, bez wsparcia czołgów, z unie­ ruchomioną (z powodu braku koni) artylerią i bez odpowiedniej ilości wyposażenia zimowego (co było spowodowane kata­ strofalną sytuacją transportową), a której żołnierze walczyliby 1 poświęcali życie 2500 km od ojczyzny dla obcych bądź jedynie pośrednio dotyczących ich celów, przeciwko mającemu pod każdym względem przewagę wrogowi. Jednocześnie armia węgierska potrafiła niektóre miejs­ cowości (Ostrogożsk, Ilinka, Storożewoje) czy węzły obronne (obrona okrężna III Korpusu) swym nieoczekiwanym oporem utrzymywać tak długo, że uniemożliwiło to sowieckim od­ działom pełne urzeczywistnienie ich planów. Podobny skutek przyniosły walki Korpusu Cramera. Nie ulega wątpliwości, że obie operacje Armii Czerwonej, mające na celu zniszczenie 2 Armii węgierskiej i 2 Armii niemieckiej, nie zakończyły się sukcesem na miarę Stalingradu, na który liczono. Armie węgierska i niemiecka ani nie zostały całkowicie okrążone, ani zniszczone. Dokonując odwrotu, potrafiły się bronić i utrzymać do końca otwarte „korytarze” na zachód. Sprzyjał temu powolniejszy ruch radzieckiej piechoty, która w mrozie i w śniegu nacierała wolniej, niż to zakładał plan. Samymi tylko małymi grupami czołgów nie można było zamknąć okrążenia. Wypełnienie przez żołnierzy węgierskich postawionych im zadań — z dzisiejszego punktu widzenia — trudno wy­ tłumaczyć. Ich zachowanie wynikało z chęci przeżycia i unik­ nięcia niewoli, a także z poczucia odpowiedzialności; nie motywowały ich pośrednie i obce cele. Cofali się nie z tchó­ rzostwa; po prostu zabrakło warunków do efektywanej obrony. Walczyli i bronili się, dopóki mieli czym. Bitwy nad Donem nie przegrali żołnierze węgierscy. Porażka była następstwem serii wcześniejszych i mających decydujące znaczenie przegranych. Nie był to fakt jedyny i wyjątkowy na froncie wschodnim.

Począwszy od połowy lutego oddziały składały meldunki o rozmiarach strat oraz o zebranych na nowo siłach. 15 lutego dowództwo 2 Armii złożyło dowództwu niemieckiemu na­ stępujący meldunek: „Straty szacowane na około 100 000 oficerów i szeregowych, 25 000 koni, straty materiałowe jeszcze nie oszacowane”. O posiadanej broni i wyposażeniu podano następujące liczby: a) uzbrojenie: 41 437 karabinów, 7501 pistoletów, 578 pistoletów maszynowych, 238 rkm, 245 ckm, 7 nkm, 3 działa ppanc kal. 75 mm, 1 działo kal. 80 mm, 2 haubice kal. 105 mm, 27 Nebelwerflów, 15 działek plot. kal. 40 mm, 28 haubic Skoda kal. 100 mm. b) pojazdy: 50 motocykcli, 500 samochodów osobowych, 1200 ciężarówek, 150 innych pojazdów, 7000 zaprzęgów i sań 236. Podane dane później zweryfikowano. Straty materialne wynosiły 70%, w tym broni ciężkiej prawie 100%. Dokładnej liczby zabitych i wziętych do niewoli nie udało się ustalić. W sumie podczas prawie rocznej walki 2 Armii na froncie wschodnim straty w zabitych, rannych i wziętych do niewoli wyniosły ok. 120 tys. osób. Cała broń ciężka liczyła: 28 Nebelwerflów, 3 działa kał. 10 cm, 3 haubice kal. 10,5 cm, 3 działa ppanc kal. 37 mm, 2 działka ppanc kal. 50 mm, 4 działa kal. 75 mm, 2 działa ppanc kal. 75 mm, 18 działek plot, 8 moździerzy kal. 81 mm, 18 nkm i 173 ckm.

236

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii

1.01.-30.04.1943, 15 lutego. Należące do 2 Armii Nebelwerfle (27 sztuk) musiano oddać pod koniec marca. Zorganizowany z nich 102 armijny pułk tylko raz wziął udział w walkach: 18 stycznia pod Budiennym (na podstawie informacji Béli Czeczidlowskiego).

ODWROT DO REJONOW REORGANIZACJI I POWRÓT NA WĘGRY W KOŃCU KWIETNIA I NA POCZĄTKU MAJA 1943 ROKU

Resztki powracającej znad Donu armii węgierskiej, po przeszło 500 km marszu, dotarły do miejsc reorganizacji. Tę długą drogę trzeba było przebyć przy wielkim mrozie, bez odpowiedniego wyposażenia i przy złym wyżywieniu. W wyniku odmrożeń i ran rosła liczba chorych niezdolnych do marszu, a także zwykłych maruderów. Obiecany transport kolejowy z okolic Biełgorodu i Prohorowki — z uwagi na „wyższe cele operacyjne” — został odwołany. Oddziały, bez należnego odpoczynku, musiały pokonać następne 250-300 km. 6 lutego z pierwszego miejsca zbiórki armii, do którego dotarło 2994 oficerów i 72 162 szeregowych, wyruszyła ostatnia grupa 1. Wojsko nie było jeszcze zorganizowane w zwarte oddziały. Dla IV Korpusu miejscami pierwszej zbiórki były Konotop, Baturin i Mrjewka, zaś dla VII Korpusu — Iwanica, Boromka, Krupiczpol. Oddziały III Korpusu zbierały się razem z VII Korpusem, jako że 10 lutego zostały mu podporządkowane2. 1 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943, zal. 317.

2

Ibidem, zat. 357.

Dowództwo niemieckie nie interesowało się losem od­ działów 2 Armii, zaś dowództwo węgierskie nie miało żadnej łączności ani z oddziałami mu podporządkowanymi, ani z niemieckimi zwierzchnikami. Nie dostawało informacji o ruchach wojsk radzieckich ani o sytuacji i zamiarach Niemców. Rozkazy przychodziły tak z dowództwa GA „B”, jak i z 2 Armii niemieckiej i Dowództwa Zaplecza GA „B”. Odmawiano benzyny i transportu kolejowego, toteż duża część zarówno dywizji pancernej, jak i grupy lotniczej zmuszona była maszerować. W drugim tygodniu lutego dowództwo 2 Armii, uzyskując pośrednio informacje o sytuacji operacyjnej, było przekonane, że w wyniku odwrotu oddziałów niemieckich teren między Charkowem a Kurskiem nie jest należycie ubezpieczony. Poważne niebezpieczeństwo zawisło nad rejonami reorganizacji armii, jednakże nie zmieniono zadań armii; pozostały również w mocy rozkazy dotyczące zbierania się i reorganizacji jednostek. 9 lutego gen. Jäny, widząc zupełny brak zainteresowania Niemców losami resztek armii, zameldował szefowi sztabu Królewskiej Armii Węgierskiej: „Stan zbierających się resztek wojska, z powodu długich marszów, zimna, niewystarczającego pożywienia i braku odpowiedniego zakwaterowania, jest tak zły, że czekających nas jeszcze przemarszów większa część nie wytrzyma. Odnoszę wrażenie, obecne od czasu walk nad Donem, że zadaniem naszej armii jest ubezpieczanie wojsk niemieckich. W sytuacji, gdy nie posiadamy broni, mamy służyć za żywą masę spowalniającą”3. Od 15 lutego oczekiwano, że sytuacja armii będzie się wyjaśniać. Zostały zlikwidowane dowództwa GA „A”, „B” i „Don”, które połączone zostały w GA „Południe” pod dowództwem feldmarszałka Bocka. Pas obrony GA „B” przejęła częściowo GA „Środek”, której 17 lutego została podporządkowana 2 Armia, natomiast sprawy zaopatrzeniowe 3

Ibidem, zał. 332

podlegały Heeresgebiet B (Dowództwu Zaplecza)4. Dowódz­ two 2 Armii przejęło dowodzenie nad oddziałami Grupy Okupacyjnej Wschód. Podjęto również decyzję o przesunięciu bardziej na zachód rejonów zbiorczych i reorganizacji armii. Oddziały miały się zebrać bliżej Dniepru: w Czernigowie, Nieżinie i Bohmaczu. Drugą grupę III Korpusu oraz elementy VII Korpusu, wyco­ fujące się wraz z oddziałami włoskimi, od razu skierowano w te rejony. Przybyła do Sum grupa płk. Sandora Martsy, została przetransportowana do Nieżina koleją5. Dowództwo armii zdawało sobie sprawę, że sytuacja podległych jednostek w dalszym ciągu nie jest dobra. Pancerne i zmechanizowane korpusy radzieckie, przez Gadziac i Peski, nadal parły na zachód. Istniało niebezpie­ czeństwo, że bez oporu osiągną rejony reorganizacji armii i przeprawy przez Dniepr pod Kijowem. W Kijowie i na zachód od tego miasta nie było żadnej większej jednostki niemieckiej. W pierwszych dniach marca — mimo starań szefa sztabu Królewskiej Armii Węgierskiej — węgierskie oddziały okupacyjne toczyły ciężkie walki z radzieckimi dywizjami piechoty i związkami pancernymi. Okupacyjne dywizje lekkie, biorąc pod uwagę ich wyposażenie, nie nadawały się do walki z regularnymi oddziałami wroga. Spośród nich największe straty poniosły 105 i 1086. Ze względu na ciągły napór nieprzyjaciela i krytyczną sytuację dowództwo armii zwróciło się do dowództwa niemiec­ kiego z prośbą o wyznaczenie nowych rejonów reorganizacji na zachód od Dniepru. Wyrażono zgodę, ale — podobnie jak w styczniu — zbyt późno. 4 5

Ibidem, 17 lutego 1943. AW,

Dokumenty

2

Armii,

zeszyt

20:

Działalność

grupy

Martsy

I—III

1943 (płk Sándor Martsa). 6 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943, 25 lutego; AW, Dokumenty Nemeskéri, Dziennik..., op. cit., t. II s. 271-272.

2

Armii,

zeszyt

30:

M.

Kiss

5 marca dowództwo GA „Środek” określiło nowe miejsce reorganizacji. Były to leżące na zachód od Dniepru miej­ scowości: Korostień, Sławoczno, Luginij, Krajewszczyna, Rudnaja, Mecznaja, Peczanica, Mai, Minki, Buda Warowskoje i Fazowa7. 10 marca oddziały otrzymały od dowództwa armii szczegółowe zarządzenia. Mówiły one, że: 1. Dowództwo IV Korpusu wystawi jeden dwudywizyjny korpus, wyposażony w całą broń ciężką. 2. Na miejsce reorganizacji wyznaczono tereny między miastami Korostień i Owrucz. 3. Dowództwo IV Korpusu zgrupuje zbędne oddziały na południu. Zostaną one wkrótce odesłane do domu. Na Węgry powróci też 1 DPanc i wyznaczone przez kwatermistrzostwo oddziały armijne. Dowództwo armii dostało też dyspozycje dotyczące wy­ stawienia nowego korpusu: 1. Całą możliwą do użycia broń ma otrzymać IV Korpus. Na niemieckie uzupełnienia broni i wyposażenia nie można liczyć. 2. Średnia wieku oddziałów nie może przekraczać 35 lat. Nie należy przydzielać do korpusu oficerów i żołnierzy o najdłuż­ szym przebiegu służby i szczególnie zasłużonych, ale należy mieć na uwadze, by trafił doń „dobry materiał żołnierski”. 3. Wszystkich żołnierzy mniejszości narodowych oraz takich, przeciwko którym toczy się postępowanie sądowe, należy przydzielić do oddziałów robotniczych8. Drogę do ostatecznych rejonów reorganizacji resztki od­ działów węgierskich pokonały pieszo, co jeszcze bardziej powiększyło straty. Łagodna jak na tę porę roku pogoda i wczesne roztopy spowodowały, że drogi namokły i stały się nieprzejezdne. Utrudniało to marsz oddziałom zaopatrzonym 7

AW Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943 oraz 5 i 10 marca; zeszyt 23: Dziennik IV Korpusu, zał. 615. 8 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 30: M. Kiss Nemeskéri, Dziennik..., op. cit., t. II s. 285.

głównie w sanie. Na linii Nieżin-Kijów kolumny Węgrów były obiektem ataków partyzanckich. Do końca marca do ostatecznych rejonów reorganizacji dotarły resztki 2 Armii. Oddziały IV Korpusu pokonały ostatni etap na piechotę, natomiast elementy VII i III Korpusu z Kijowa były przewiezione koleją9. Szef sztabu Królewskiej Armii Węgierskiej wspomniał po raz pierwszy o powrocie 2 Armii na Węgry podczas spotkania z Hitlerem w jego kwaterze głównej, 1 lutego 1943 roku. Hitler nie przyjął tego do wiadomości. Żądał, aby pozostałości armii zorganizować w dwudywizyjny korpus oraz 12 batalionów budowlanych. Tak zorganizowane siły, wraz z dywizjami okupacyjnymi, miały działać pod dowództwem 2 Armii. Gen. Szombathelyi, mimo iż nie miał stosownych pełnomocnictw, obiecał spełnić żądania Hitlera. Pod wrażeniem klęski 2 Armii, która odbiła się szerokim echem w kraju, rząd węgierski odrzucił powyższe porozumie­ nie. Horthy wydał szefowi sztabu polecenie, aby nawet za cenę wysłania dalszych dywizji okupacyjnych wymóc powrót 2 Armii na Węgryl0. Początkowo gen. Szombathelyi nie liczył, że Hitler zaakceptuje decyzję węgierskiego rządu. W związku z tym pozostały w mocy rozkazy dotyczące reorganizacji armii. W końcu marca jednak powróciła na Węgry część pułków artylerii (pozbawionych dział), dywizja pancerna (ok. 7700 żołnierzy), kilka oddziałów armijnych, część brygady lotniczej oraz wyznaczone jeszcze jesienią do zluzowania bataliony11. Pierwsze transporty przekroczyły granicę węgierską 28 marca w Lavocsnie. 9

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 23: Dziennik IV Korpusu, zat. 615.

L. Do mb r a d y , Armia i polityka na Wągrzech 1938-1944, Bp, Kossuth 1986, s. 300-306; AW SzG, Dow. 1. 1943, dokument bez numeracji: 10

Negocjacje szefa sztabu z niemieckim attache wojskowym z 12 lutego. 11 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943, zal. 520, 523, 525 i 529.

Pappenheimern

Organizacja korpusu, przewidzianego do wypełniania zadań okupacyjnych, rozpoczęła się w połowie marca. Trafiły do niego: 12 DP (31, 35 i 36 pp) oraz 23 DP (3, 13 i 24 pp) wraz z artylerią, łącznością, zwiadem kawaleryjskim i taborami. Korpus liczył 1321 oficerów i 35 687 szeregowych 12. Zamia­ rem dowództwa armii było wyszkolenie oddziałów do 15 kwietnia, aby po tym czasie można było ich użyć do walk przeciwko partyzantce 13. 14 marca w Budapeszcie rozpoczęły się kolejne rozmowy na temat dalszych losów 2 Armii. Gen. Gyula Kovács, szef sztabu, meldował, że nowo sformowane dywizje liczą po trzy pułki piechoty, tak aby odpowiadały siłą jednostkom niemiec­ kim. Poinformował również o trwających negocjacjach w kwe­ stii dozbrojenia korpusu. Mimo to dowództwo węgierskie zdecydowało, że jednostki okupacyjne mają nadal liczyć po dwa pułki piechoty. Ponadto nakazano, aby 2 Armii nie używać nawet do zadań okupacyjnych. Należało ją jak najszybciej sprowadzić na Węgry 14. 28 marca Keitel przekazał gen. Szombathelyiemu, że Führer zgadza się na odesłanie 2 Armii (z wyjątkiem sztabu), pod warunkiem przekazania 2 nowych dywizji i 12 ba­ talionów budowlanych l5. Kiedy 7 kwietnia wydano w końcu zarządzenie o powrocie armii, w obozach na zachód od Kijowa trwała w dalszym ciągu reorganizacja oddziałów. „2 Armia, z wyjątkiem sztabów, niektórych oddziałów i części taborów, zostanie przetransportowana na Węgry. Na jej miejsce przybędą z kraju 18 i 25 DL, które pod dowództwem VII Korpusu będą pełniły zadania okupacyjne” l6. Oddziały zostały przewiezione między 24 kwietnia a 30 maja. Dziennie 12

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 23: Dziennik IV Korpusu, zał. 673.

13

Ibidem, zat 615.

14 AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 12: Dziennik dowództwa 2 Armii 1.01.-30.04.1943, zał. 502. 15 16

L. D o m b r á d y , Armia i polityka..., op. cit., s. 310. AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 23: Dziennik IV Korpusu, zał. 615.

wysyłano dwa pociągi. Podróż trwała od dwóch do czterech dni. Wysłano 16 transportów, w każdym po ok. 2000 ludzi 17. Transport odbywał się z dużymi przerwami, spowodowanymi trudnościami komunikacyjnymi. Po przybyciu na Węgry żołnierzy poddano trzytygodniowej kwarantannie; dopiero po niej zwalniano do domów. Opinia publiczna była informowana o wielkich stratach sporadycznie i pobieżnie. O rozmiarach tragedii świadczyli napływający z frontu ranni oraz zawiadomienia Czerwonego Krzyża o śmierci żołnierzy. Dla powracających z frontu służba wojskowa zakończyła się na krótko. Rok później powołano do armii nawet weteranów, którzy przeszli przez „dońskie piekło”. Walczyli na przedpolu Karpat, a następnie na terytorium Węgier. Niniejsza praca jest kroniką ponad rocznych działań 2 Armii na froncie — od momentu jej powstania do powrotu resztek do kraju — spisaną na podstawie istniejących i możliwych do wykorzystania źródeł. Nie jest to zbiór zabawnych wojennych opowieści, anegdot czy „bajek”, ale praca naukowa, oparta na ówczesnych dokumentach i mających wartość historyczną wspomnieniach. Opisałem udokumentowane fakty oraz uwa­ runkowania polityczne, które miały wpływ na wysłanie armii na front, jej organizację i wyposażenie. Zadaniem historyka jest staranne udokumentowanie rzeczy­ wistości. Uczestnicy walk, którzy przeżyli, na swój sposób zdają relacje swojej bohaterskiej walki, przedstawiają świadec­ two postawy węgierskich żołnierzy. Również polityka po swojemu ocenia piekło wojny, czyny bohaterów i ofiar, przywłaszcza je i używa do swych własnych celów. Natomiast badacz historyczny powinien kierować się innymi zasadami. Jego obiektywizmu nie mogą przysłonić bardzo subiektywne 11

i

721;

1943.

AW, Dokumenty 2 Armii, zeszyt 23: Dziennik IV Korpusu, zat. 714 AW SzG, Dow. 1 l.a (dokument bez numeracji) MD, 21.02.-30.04.

i pełne uczuć wspomnienia, nawet wtedy, gdy w pełni się z nimi identyfikuje. Nie może również brać pod uwagę opracowań przepełnionych ideologią, które pojawiały się raz po raz. Podczas pisania tej pracy starałem się być wierny powyż­ szym regułom. Moimi źródłami były ówczesne dokumenty: relacje wojenne, rozkazy, zarządzenia i meldunki, dlatego też nietrudno było mi zachować obiektywizm. Podane w relacjach działania traktowałem jak fakty historyczne, podobnie jak względy polityczne i wojskowe, które przyczyniły się do powstania 2 Armii. Opis klęski tej armii próbowałem połączyć z przedstawie­ niem tragedii jej żołnierzy. Dlatego często cytowałem ich wspomnienia. Jakkolwiek praca naukowa nie może mierzyć ludzkiej tragedii, to wydarzenia 1942/1943 roku mają też inny wymiar. Zaśnieżone pola nad Donem to nie tylko miejsce klęski armii i katastrofy narodu. To również miejsce tragedii wielu tysięcy węgierskich rodzin.

Załącznik 1 294/2 Armia I a 43.1.24 Rozkaz dowódcy armii

1. 2 Armia utraciła swój honor, gdyż z wyjątkiem niewielu wiernych przysiędze żołnierzy, uczyniła mniej, niż można było od niej oczekiwać. Nieprzyjaciel mógł nas wyrzucić z naszych stanowisk nawet wtedy, gdy czynilibyśmy wszystko, co w naszej mocy. Byłoby to nieszczęście, które nie przynosi wstydu. Ale hańbą jest paniczna, tchórzliwa ucieczka, którą przyszło mi oglądać, z powodu której pogardza nami sojusznicza armia niemiecka i cały nasz kraj. Ma to swoje przyczyny. 2. Niech każdy przyjmie do wiadomości, że nie wydostanie się stąd mimo ran, chorób czy odmrożeń. Wszyscy pozostaną na terenach reorganizacji, dopóki nie wyzdrowieją lub nie poumierają. 3. Porządek i dyscyplinę należy przywrócić żelazną ręką, gdy trzeba nawet przez rozstrzeliwanie na miejscu. Bez żadnych wyjątków, wszystko jedno, czy będzie to oficer, czy szeregowy. Kto nie wypełnia moich rozkazów, nie zasługuje na dalszą nikczemną wegetację. Nie pozwolę, by ktokolwiek powiększał naszą hańbę. 4. Każde, nawet najwyższe dowództwo pozostanie na miejscu zbiórki oddziałów, dopóki nie dostanie rozkazu wymarszu. 5. Dowódcy rejonów zbiorczych kierują na zachód zwarte oddziały z Biełgorodu i Prochorowki. Na południu — dowództwo 19 DL, na północy — dowództwo 10 DL — odpowiadają za to, ażeby ani jeden człowiek lub pojazd nie przekroczył linii granicznej na zachodzie. Każdego, kto złamie ten zakaz, należy rozstrzelać, a oddziały zdziesiątkować. Mjr Asztaloszy i płk Molnár tu, a gen. Heszlényi w rejonach tyłowych są odpowiedzialni za wyegzekwowanie tego rozkazu przy pomocy danych im środków. Należy się liczyć z ograniczeniami przydziału żywności. W pierw­ szym rzędzie pożywienie ma dostać ten, kto walczy. Ten, kto opuścił swe pozycje i znalazł się na tyłach, niech się cieszy, że dostaje tyle, żeby nie umarł z głodu. Nasze miejsce zajęły oddziały niemieckie,

które zasługują na zaopatrzenie. My, dopóki nie uporządkujemy się i nie zreorganizujemy się w zdolne do walki jednostki, na zaopatrzenie nie zasługujemy. 6. Dowództwo rejonu północnego i południowego ma odłączyć oddziały od taborów: a) każda grupa taborów ma mieć swego dowódcę, na jeden pojazd przypada jeden kierujący. Kolumna składać się będzie z 50 pojazdów; b) oddziały bojowe należy podzielić według daw'nej przynależności do jednostek, na 100-osobowe grupy. Osobno należy zgrupować kierowców. Również oddzielnie należy zgrupować żołnierzy mniejszości narodowych. Z nich trzeba utworzyć kompanie robotnicze i budow­ lane. Przy taborach mogą pozostać tylko najstarsi żołnierze narodowo­ ści węgierskiej. Młodzi nie mogą pozostawać w taborach ani w sztabach. Ordynansi oficerów mogą z nimi pozostać, pod warun­ kiem, że są również kierowcami lub zmiennikami kierowców. 7. Począwszy od pierwszego dnia należy położyć nacisk na przywrócenie dyscypliny. Po pierwsze, ważny jest wygląd zewnętrzny żołnierzy. Nie będę tolerował owijania szmatami nóg, noszenia cywilnych kapot, czapek bez godła i stopni, z wyjątkiem regulaminowych kurtek i kamizelek. Oficerowie mogą nosić kożuchy. Po drugie, liczy się postawa wojska. Zachowanie zgodne z regula­ minem będzie wymagane nawet od żołnierzy z odmrożeniami. Każdy wyższy stopniem ma wymagać, a jeżeli zachodzi potrzeba, to również wymusić salutowanie. Zezwalam na każde działanie, które ma doprowa­ dzić do przywrócenia dyscypliny. Opór należy tłumić bezzwłocznie. Po trzecie, liczy się postawa jednostki. Porządek dnia trzeba tak zorganizować, jakby dotyczył pobytu w koszarach, tj.: raport, zajęcia, wysłuchanie rozkazów. Zajęcia są ustalone: musztra, ćwiczenia z bronią itp. Pozbawieni broni mają mieć zajęcia gimnastyczne. Ćwiczenia powinny zajmować cały dzień, z niezbędnymi przerwami na odpoczynek. 8. Każde dowództwo ma zorganizować, po jednej na obóz, „grupę wartowniczą”, złożoną z najtwardszych żołnierzy zaopatrzonych w niezbędne dokumenty i oznaczonych opaskami na rękawach. Zadaniem grupy będzie bezwzględne utrzymanie porządku i egzek­ wowanie — nawet siłą — wykonywania rozkazów.

9. Każda ze stacji ma obowiązek zorganizowania warty głównej i warty wewnętrznej. Ich zadaniem będzie zamknięcie wyjść w kierun­ ku zachodnim. Każdego, kto udaje się na zachód nie wypełniając rozkazów, warta ma obowiązek rozstrzelać. 10. Kompanie robotnicze, dopóki nie zostaną przekazane dowódz­ twu niemieckiemu, mają wykonywać prace służące oddziałom. Pracować mają również ranni z odmrożeniami. Na kompanie robot­ nicze spada obowiązek odśnieżania i utrzymania dróg. 11. Pododdziały mają obowiązek prowadzenia list stanu oso­ bowego. Nikt nie może opuszczać miejsca swego pobytu bez pisemnej zgody dowódcy. 12. Należy meldować o liczbie zreorganizowanych w danym obozie i miejscowości pododdziałów. 13. W ostatnich dniach można było zobaczyć żydowskie kompanie robotnicze, które maszerowały w zwartym szyku, podczas gdy tak zwane oddziały bojowe rozłaziły się jak zwierzęta, jak najgorszy motłoch, wywołując przygnębiające wrażenie. 14. Istotną część tego rozkazu należy codziennie, podczas wyda­ wania dziennego rozkazu, odczytywać oddziałom. Otrzymują: oddzielnie dowództwa IV i VII Korpusu, dowództwa 10 i 19 DL — według dotychczasowego rozdzielnika. IV Korpus oraz 10 i 19 DL w tylu egzemplarzach, aby mogły zaopatrzyć dowództwa zgrupowań w większą ich liczbę. Dostaje też mjr sztab. Volant i odpowiednie służby dowództwa armii. Kwatera Główna, 24 I 1943 Gusztáv Jäny

Załącznik nr 2 Struktura organizacyjna 2 Armii Oddziały armijne 52 i 53 bataliony łączności — Budapeszt 101 dywizjon artylerii przeciwlotniczej — Budapeszt 106 i 107 baterie artylerii przeciwlotniczej — Budapeszt 101 i 150 dywizjony artylerii ciężkiej (zmotoryzowane) — Sopron 151 batalion saperów: 104 kompania — Szolnok 117 kompania — Szeged 153 kompania (rowerowa) — Szeged 154 kompania (rowerowa) — Szolnok 102 i 103 kompanie łodzi — Komarom 101 kompania broni chemicznej — Piliscsaba 101 kompania miotaczy ognia — Budapeszt 101 kompania zwiadu radiowego — Budapeszt kompania korespondentów wojennych — Budapeszt 101 batalion kwatermistrzowski — Budapeszt 106 batalion kwatermistrzowski — Szolnok 108 batalion kwatermistrzowski — Koszyce oraz 90 kompanii taborów i 45 kompanii robotniczych. W grudniu 1942 roku przybyły —jako uzupełnienia — 110 i 112 kompanie saperów oraz 151-154 kompanie ciężkich moździerzy — Hajmáskér Między 6 grudnia a 5 stycznia na Węgry powrócił 101 dac 1 Dywizja Pancerna I batalion łączności — Budapeszt II dywizjon artylerii przeciwlotniczej — Ipolyság 1 i 5 dywizjony haubic średnich — (zmotoryzowane) Budapeszt 51 batalion niszczycieli czołgów — Budapeszt 1 batalion rozpoznawczy — Budapeszt 1 zmotoryzowana kompania saperów — wyspa Häros

1 kompania regulacji ruchu — Budapeszt 1 zmotoryzowany dywizjon taborów — obóz Esztergom (Ostrzyhom) 30 pułk czołgów (1 i 2 batalion) — obóz Esztergom 1 brygada zmotoryzowana (od grudnia 1942 roku — pułk): 1 i 2 bataliony — Budapeszt 3 batalion — Aszód III Korpus — Szombathely III batalion łączności — Szombathely III dywizjon artylerii przeciwlotniczej — Szombathely III dywizjon haubic średnich (zmotoryzowany) — Szombathely II/5 dywizjon haubic średnich (konny) — Győr VII batalion saperów — Tokaj III kompania pomiarowa artylerii — Nagykanizsa III kompania chemiczna i obrony przeciwgazowej — Szombathely VI batalion kolarzy — Nagyszőllös 2 szwadron huzarów — Budapeszt 1 bateria huzarów — Szabadka III dywizjon taborów konnych i zmotoryzowanych — Szombathely 6 Dywizja Lekka — Komarom 7 Dywizja Lekka — Sopron 6 kompania łączności 7 kompania łączności 6 szwadron huzarów 7 szwadron huzarów 6 bateria artylerii przeciwlotniczej? bateria artylerii przeciwlotniczej 7 kolumna taborów 6 kolumna taborów 7 pułk artylerii — Sopron 6 pułk artylerii — Komarom 4 pułk piechoty — Sopron 22 pułk piechoty — Komarom 1/4 — Sopron 111/52 — Léva (Lewice) 11/22 — Komarom II/4 — Sopron III/22 — Léva (Lewice) III/4 — Veszprém 35 pułk piechoty — Szombathely 52 pułk piechoty — Komarom 1/35 — Szombathely 1/46 — Győr 11/35 — Körmend 11/46 — Somorja 111/34 — Veszprém III/3 — Székesfehérvár

W grudniu 1942 roku przybył do luzowania: W listopadzie 1942 roku przybył do luzowania: 1/22 pp — Komarom

III/5 — Kőszeg

9 Dywizja Lekka — Nagykanizsa 9 kompania łączności 9 szwadron huzarów 9 bateria artylerii przeciwlotniczej 9 kolumna taborów 9 pułk artylerii — Nagykanizsa 17 pułk piechoty — Nagykanizsa 1/17 — Nagykanizsa 11/17 — Csáktornya 111/17 — Zalaegerszeg 47 pułk piechoty — Nagykanizsa 1/47 — Nagykanizsa 11/47 — Csáktornya 1/34 — Sopron W listopadzie 1942 roku przybył do luzowania: 3 pułk piechoty w składzie: 1/3 — Székesfehérvár 11/3 — Tata-Tóváros 1/21 — Koszyce IV Korpus — Pécs IV batalion łączności — Pécs IV dywizjon artylerii przeciwlotniczej — Pécs IV dywizjon haubic średnich (zmotoryzowany) — Pécs 11/24 dywizjon haubic średnich (konny) — Munkács IV batalion saperów — Baja IV kompania pomiarowa artylerii — Pécs IV kompania chemiczna i obrony przeciwgazowej — Baja VIII batalion kolarzy — Nagyszőllös 17 szwadron huzarów — Debreczyn 1/2 bateria huzarów — Nagykörös

IV dywizjon taborów konnych i zmotoryzowanych — Pécs 10 Dywizja Lekka — Kaposvár 12 Dywizja Lekka — Szekszárd 10 kompania łączności 10 szwadron huzarów 10 bateria artylerii przeciwlotniczej 10 kolumna taborów 10 pułk artylerii — Kaposvár 6 pułk piechoty — Kaposvár 1/6 — Kaposvár II/6 — Kaposvár 111/6 — Nagyatád 36 pułk piechoty — Kaposvár 1/36 — Kaposvár 111/36 — Nagyatád 11/38 — Pélmonostor

12 kompania łączności 12 szwadron huzarów 12 bateria artylerii przeciwlotniczej 12 kolumna taborów 12 pułk artylerii — Toina 18 pułk piechoty — Szekszárd 1/18 — Szekszárd 11/18 — Szekszárd 111/18 — Tolna 48 pułk piechoty — Szekszárd 1/48 — Szekszárd 111/48 — Tolna 1/38 — Pécs

W listopadzie 1942 roku przybył do luzowania: 12 pułk piechoty — Nyíregyháza 24 pułk piechoty — Ungvär w składzie: w składzie: 11/12 — Nyíregyháza 11/24 — Huszt 111/12 — Nyírbátor 11/21 —Koszyce III/8 — Pécs 13 Dywizja Lekka — Kecskemét 13 kompania łączności 13 szwadron huzarów 13 bateria artylerii przeciwlotniczej 13 kolumna taborów 13 pułk artylerii — Kecskemét 7 pułk piechoty — Kecskemét 1/7 — Kecskemét II/7 — Cegléd III/7 — Kiskunfélegyháza 31 pułk piechoty — Budapeszt

1/37 — Kecskemét IH/37 — Kiskunfélegyháza 11/31 — Budapeszt W listopadzie 1942 roku przybyły do luzowania: 1/1 — Budapeszt 11/24 — Ungvár VII Korpus — Miszkolc II batalion łączności — Székesfehérvár VII dywizjon artylerii przeciwlotniczej — Miszkolc VII dywizjon haubic średnich (zmotoryzowany) — Miszkolc 11/21 dywizjon haubic średnich (konny) — Losonc 152 zmotoryzowany batalion saperów (102 i 107 kompania saperów) — Szolnok, Esztergom VII kompania pomiarowa artylerii — Miszkolc VII kompania chemiczna i obrony przeciwgazowej — Tokaj IX batalion kolarzy — Nagyszőllös 22 szwadron huzarów — Koszyce 1/4 bateria huzarów — Niregyheza VII dywizjon taborów konnych i zmotoryzowanych - Mis/kole 19 Dywizja Lekka — Miszkolc 20 Dywizja Lekka — Kger 19 kompania łączności 19 szwadron huzarów 19 bateria artylerii przeciwlotniczej 19 kolumna taborów 19 pułk artylerii — Miszkolc 13 pułk piechoty — Miszkolc 1/13 — Rozsnyó 11/13 — Miszkolc III/13 — Tornaija 43 pułk piechoty — Miszkolc 1/43 — Rozsnyó 1/53 — Losonc III/16 — Magyaróvár

20 kompania łączności 20 szwadron huzarów 20 bateria artylerii przeciwlotniczej 20 kolumna taborów 20 pułk artylerii — Gyöngyös 14 pułk piechoty — Eger 1/14 — Eger 11/14 — Eger 111/14 — Gyöngyös 23 pułk piechoty — Losonc 1/23 — Losonc 11/23 — Balassagyarmat 111/53 — Salgótarján

W listopadzie 1942 roku przybyły do luzowania: 1/12 — Nyíregyhaza 23 Dywizja Lekka — Koszyce 23 kompania łączności 23 szwadron huzarów 23 bateria artylerii przeciwlotniczej 23 kolumna taborów 23 pułk artylerii — Koszyce 21 pułk piechoty — Koszyce 1/32 — obóz Esztergom 111/32 — Jászberény 111/21 — Szerencs 51 pułk piechoty — Koszyce 111/31 — Aszód 11/54 — Huszt 111/54 — Munkács

SPIS ILUSTRACJI

Ppik Antal Kaltróy Gen. Gusztáv Jány Węgierskie działko przeciwpancerne na stanowisku bojowym Bateria lekkich haubic kal. 105 mm nad Donem Węgierskie działko przeciwlotnicze Czołg Pz IV Pożegnanie 111/21 pp na dziedzińcu koszar w Szerencs, czerwiec 1942 roku Przed wyjazdem na front wschodni Przemarsz 5 kompanii 11/18 pp przez jedno z ukraińskich osiedli w lipcu 1942 roku Kompania strzelców zmotoryzowanych przed wyjazdem na front Składanie meldunku przez węgierskich zwiadowców Zakole Donu Na pierwszej linii Stanowisko węgierskiego ckm Gen. Lajos Csatay Msza połowa Gen. Gyula Kovács Gen. László Hollósy-Kuthy Odwrót znad Donu Gen. Kornél Oszlányi Gen. Marcel Stomm W drodze do domu, maj 1943 roku

SPIS MAP

Natarcie w kierunku Donu 28 czerwca-10 lipca 1942 r. Sytuacja 2 Armii 19 sierpnia 1942 r. Sytuacja 2 Armii wieczorem 14 stycznia 1943 r. Operacja ostrogożsko-rossoszańska Frontu Woroneskiego 12-27 stycznia 1943 r. Operacja woronesko-kastorneńska 24 stycznia-1 lutego 1943 r.

SPIS TREŚCI

Wstęp do wydania węgierskiego ................................................................ W przededniu mobilizacji i wysłania na front wschodni 2 Armii węgierskiej .................................................................................................. Organizacja, uzbrojenie i wyposażenie 2 Armii ........................................ Transport i zaopatrzenie wiosną 1942 roku ........................................... Organizacja 2 Armii ............................................................................... Uzbrojenie i wyposażenie 2 Armii ........................................................ Pułki piechoty ........................................................................................ Dywizje lekkie ....................................................................................... Oddziały korpuśne ................................................................................. Oddziały armijne .................................................................................... 1 Grupa Lotnicza ................................................................................... 1 Dywizja Pancerna ............................................................................... Broń 2 Armii .......................................................................................... Sytuacja transportu oraz typy pojazdów 2 Armii .................................. Mobilizacja, szkolenie i wyjazd na front części oddziałów 2 Armii ....................................................................................................... Transport na teren przyszłych działań ................................................... Transport 2 Armii i jej koncentracja w okolicach Kurska .... Dalszy ciąg przerzucania 2 Armii na front oraz jej udział w operacji zaczepnej w kierunku Donu ..................................................... „Operation Blau” i przygotowania do niej Przygotowania operacyjne 2 Armii do ofensywy w okolicach Kurska ....................................................................................................

5 7 22 22 24 30 34 3K 42 44 46 46 52 57 62 65 70 78 78 84

Natarcie w okolicach miasta Tim ........................................................... 94 Bitwy o przyczółki na Donie 10 lipca— 16 września ................................ 114 Sytuacja na froncie wschodnim latem i wczesną jesienią 1942 roku ......................................................................................................... 114 Pierwsza próba zlikwidowania przyczółka uriwskiego ......................... 119 Ciężkie walki o likwidację przyczółków Uriw, Korotojak, Szczuczje i Kostienko ............................................................................ 124 Zlikwidowanie przyczółka pod Korotojakiem i ostatnie wysiłki mające na celu likwidację przyczółka Uriw-Storożewoje oraz Szczuczje ................................................................................................ 152 Bilans walk i doświadczenia zdobyte podczas bitew o przy­ czółki ...................................................................................................... 160 Przerwa operacyjna na froncie 16 września 1942-12 stycznia 1943 170 „Do ostatniego naboju, do ostatniego żołnierza!” Walki obronne 2 Armii w styczniu i w pierwszym tygodniu lutego 1943 roku 190 Zwrot stalingradzki ................................................................................ 190 Sytuacja 2 Armii przed styczniową ofensywą Armii Czer­ wonej ...................................................................................................... 193 Przerwanie węgierskiej linii frontu pod Uriwem i Szczuczje 208 Dwa dni, które zdecydowały o losie 2 Armii ........................................ 230 Odwrót znad Donu oraz walki obronne III Korpusu w ramach grupy Sieberta ........................................................................................ 250 Bilans walk w styczniu i lutym 1943 roku ............................................ 284 Odwrót do rejonów reorganizacji i powrót na Węgry w końcu kwietnia i na początku maja 1943 roku ...................................................... 290 Załącznik 1 294/2 Armia I a 43.1.24 Rozkaz dowódcy armii ....................................... Załącznik nr 2 Struktura organizacyjna 2 Armii ................................................................ Spis ilustracji .............................................................................................. Spis map .....................................................................................................

298 301 307 308

Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi - Zakład w Gdyni 81-347 Gdynia, ul. Św. Piolra 12 tel. (058) 620-15-55 fax (058) 661-55-63 Zam. nr 0001

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas: Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W. A. Serczyk, POŁTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRÉCY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 * L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937» J. W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWAS­ TOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J. W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, POD­ HAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIE­ JOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Ölender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942* S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romań­ ski, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 •

M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W. J. Długołęcki, BATOH 1652 • T. M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WAR­ SZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 • M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maroń, LEGNICA 1241 • J. W. Dyskant, PORT ARTUR 1905 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919 • J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J. W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 •, K, Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 W przygotowaniu: J.Wojtczak, NASEBY 1645

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77. 00-844 Warszawa tel./fax 652-27-01 (Dział Wysyłki) bezpłatna infolinia: 0-800-12-03-67 internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected]

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Paweł Głodek Redaktor: Grażyna Szaraniec Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korekta: Anna Olszowska © Péter Szabó, 1994 © Copyright for the Polish translation by Marcin Sowa, Warszawa 2000 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000

ISBN 83-11-09029-7