Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi Vol.3 (Türk Siyaset Tarihi - Tanzimat'a Kadar) [PDF]

Zitiervorschau

hhh

1

Cilt: 2 • Say›: 1 • 2004 • Y›lda iki defa yay›nlan›r Sahibi Bilim ve Sanat Vakf›

Yaz› ‹flleri Müdürü Salih Pulcu

Yay›n Kurulu fievket K. Akar, Ebubekir Ceylan, Coflkun Çak›r, Ahmet Davuto¤lu, ‹hsan Fazl›o¤lu, Samime ‹nceo¤lu, Abdülhamit K›rm›z›, Mustafa Özel, Yunus U¤ur Dan›flma Kurulu Gökhan Çetinsaya, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Mehmet Genç, Bilgi Üniversitesi Tevfik Güran, ‹stanbul Üniversitesi Mehmet ‹pflirli, Fatih Üniversitesi

Cemal Kafadar, Harvard Üniversitesi Mustafa Kara, Uluda¤ Üniversitesi Sabri Orman, Marmara Üniversitesi

Adres Vefa Cad. No. 35 34470 Vefa ‹stanbul Tel 0212. 528 22 22 pbx Fakss 0212. 513 32 20 e-mail [email protected] internet http://www.bisav.org.tr Abonelik ABONET Tel 0212. 222 72 06 Fakss 0212. 222 27 10 e-mail [email protected] internet www.abonet.net Abone Da¤›t›m› AKT‹F DA⁄ITIM Dergiye gönderilen yaz›lar hakemler taraf›ndan de¤erlendirilir. Dergide yer alan yaz›lardan yazarlar› sorumludur. Dergiye gönderilen yaz›lar yay›nlans›n, yay›nlanmas›n iade edilmez.

2

TAL‹D, 1(1), Ocak 2003, M. Koraltürk

hhh

3 Cilt 2 | Say› 1 | 2004

Türk Siyaset Tarihi | Tanzimat’tan Günümüze S A Y I S I

Sunufl

5-8

Türk Ayd›n›n›n Tanzimat’la ‹mtihan›: Tanzimat ve Tanzimat Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine Yap›lan Çal›flmalar Coflkun ÇAKIR 9-69 Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme Nadir ÖZBEK 71-90 II. Abdülhamid Dönemi Siyasî Tarihi Bibliyografyas› Semih AKGÜN-Özkan AKPINAR

91-97

Meflrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayat› Kaynakças› Cüneyd OKAY 99-112 Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi fi. Tufan BUZPINAR 113-131 XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme Gül TOKAY 133-148 Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi Ahmet KANLIDERE 149-181 Osmanl› Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak ‹lm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî Gülçin TUNALI KOÇ 183-195 Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar H. Emre BA⁄CE 197-224 Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar H. Emre BA⁄CE 225-266 Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945) Mustafa BUDAK 267-340 1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar Mesut ÖZCAN

341-355

fierif Mardin ile Türk Siyaset Düflüncesi Üzerine

357-381

TAL‹D, 1(1), Ocak 2003, M. Koraltürk

4 Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar› fievket Kamil AKAR-‹rfan KARAKOÇ

383-421

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü Abdülkerim ASILSOY

423-437

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda Fahrettin ALTUN

439-474

Gogol’un Paltosu: Tar›k Zafer Tunaya ve “Siyasî Partiler” Mehmet Ö. ALKAN

475-481

XIX. Yüzy›l Osmanl› Modernleflmesi Çal›flmalar›n›n Öncülerinden Roderic H. Davison ve Eserleri Haflim KOÇ

483-491

Bir Siyaset Sosyolo¤u Olarak fierif Mardin Alim ARLI

493-510

TA N I T I M L A R

Kadro Dergisi/Hareketi ve Etkileri Lütfi SUNAR 511-526 So¤uk Savafl Atmosferinde DP’ye Muhalif Bir Dergi: Forum Yücel BULUT 527-550 Kemalist Bir Modernleflme Yorumu Olarak Yön Dergisi Fahrettin ALTUN 551-575 F. A. K. YASAMEE, Ottoman Diplomacy: Abdulhamid II and the Great Powers, 1878-1888 Sevinç ALKAN ÖZCAN 577-584 Necmettin ALKAN, Die deutsche Weltpolitik und die Konkurrenz der Mächte um das osmanische Erbe. Die deutsch-osmanischen Beziehungen in der deutschen Presse 1890-1909, Münster 2003 M. Alaaddin YALÇINKAYA

585-589

Engin Deniz AKARLI, The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics Under Abdulhamid II (1876-1909): Origins and Solutions Ebubekir CEYLAN

591-596

Cemal FEDAY‹, Turan Günefl: Siyasal Yaflam› ve Siyasal Düflüncesi Akif DEM‹RC‹ 597-600 Hatice BABAVATAN, The Understanding of ‘Afrikâ-yi Osmânî’ in the Late Ottoman Period: The Case of Zanzibar Vildan SERDARO⁄LU fi‹fiMAN 601-603 EK Ulusal ve Uluslararas› Dergilerde Türkiye Araflt›rmalar› Eylül 2003–Mart 2004 605-622

hhh

5

Sunuş İkinci sayımızın Sunuş yazısında da belirttiğimiz üzere, Türk Siyaset Tarihi Literatürü’nü, başlığın kapsamına giren dönemin ve araştırma alanının genişliği nedeniyle iki ayrı sayıda ele almayı planlamıştık. Ayrım noktası olarak da, Tanzimat Fermanı ve Dönemi alınmıştı. İkinci sayımız, bu ayrıma uygun olarak, “Türk Siyaset Tarihi: Tanzimat’a Kadar” başlığını taşımaktaydı. Dergimizin bu sayısı da, yine bu ayırıma bağlı olarak, Tanzimat sonrası Türk Siyaset Tarihi’ni konu edinmiştir ve “Türk Siyaset Tarihi: Tanzimat’tan Günümüze” başlığını taşımaktadır. Önceki sayımızda olduğu gibi, bu sayımızda da Türk Siyaset Tarihi ile ilgili üç alanı kuşatmayı amaçladık: İç politika/siyasî tarih; dış politika/diplomasi tarihi ve siyasî düşünceler tarihi. Her bir alanı; hem kronolojik (Tanzimat’tan günümüze), hem de tematik (farklı coğrafî bölgeler, diplomasi tarihi…) yönden ele almaya çalıştık. Ayrıca literatür inceleme yazıları, bibliyografyalar, siyaset ve sosyal bilimciler, tarihçiler ve eserlerine ilişkin değerlendirme yazıları, öncü isimlerle yapılan röportaj, dergi, tez ve kitap tanıtım-değerlendirmeleri ve Türkiye ile ilgili ulusal ve uluslararası dergilerin içerikleri dergimizin üçüncü sayısının muhtevasını oluşturmaktadır. Bu sayımızda yer alan ve Tanzimat’tan günümüze kadar olan dönemde siyasî düşünce, siyasî tarih ve dış politika konularını bir bütün olarak konu edinen yazılardan ilki Coşkun Çakır’ın Türk Aydınının Tanzimat’la İmtihanı: Tanzimat ve Tanzimat Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmalar başlıklı yazısıdır. Çakır konuyu iki ayrı bölümde ele almakta, ilk bölümde bir reform hareketi olarak Tanzimat’ın durduğu yeri ve aydınların Tanzimat algısını tespit etmeye çalışmakta, ikinci bölümde ise Tanzimat’ın genel olarak ve farklı alanlarda uygulanması sonucu ortaya çıkan gelişmeleri konu edinen çalışmaları değerlendirmektedir. İkinci olarak, Nadir Özbek’in Modernite, Tarih ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçiliği Üzerine Bir Değerlendirme adlı yazısı II. Abdülhamid dönemine ilişkin ideolojik yaklaşımları sorgulayan ve yeni eğilimlere işaret eden çalışmalar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Özbek’in yazısını Semih Akgün-Özkan Akpınar’ın hazırladığı II. Abdülhamid Dönemi Siyasî Tarihi Bibliyografyası takip etmektedir. Cüneyd Okay, Meşrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayatı Kaynakçası başlıklı yazısında, Meşrutiyet Dönemi kaynaklarını genel olarak değerlendirirken hangi konulara ağırlık verildiğini saptayarak henüz yeterince ya da hiç işlenmemiş konuları belirlemeye çalışmıştır. Osmanlı Hilafeti Meselesi: Bir Literatür Değerlendirmesi başlıklı yazısında Ş. Tufan Buzpınar, hilafet konusunu hilafet meselesinin doğuşundan yani 1540’lardan 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasına kadar ve antlaşma sonrasından II. Meşrutiyet’in sonuna kadar olmak üzere iki döneme ayırarak yeni bir bakış açısıyla değerlendirmiştir.

6

TAL‹D, 1(1), Ocak 2003, M. Koraltürk

Bölgesel içerikli yazılardan biri olan Gül Tokay’ın XIX. Yüzyıl Balkan Kaynakları Üzerine Bir Değerlendirme başlıklı yazısında, Balkan tarihi ile ilgili bir kısım temel kaynaklar yeniden değerlendirilmiş ve devam eden projelerin önemi vurgulanmıştır. Ahmet Kanlıdere Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünce Tarihi başlıklı yazısı da öncelikle Ceditçiliğin tanımını ve kapsamını tartışmış ve Ceditçiliğin algılanış biçimlerine temel teşkil eden Sovyet ve Türk tarih yazıcılığının temel özelliklerini belirlemeye çalışmıştır. Yazının sonunda konuya ilişkin literatür verilmiştir. Gülçin Tunalı Koç, Osmanlı Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak İlm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî başlıklı yazısında, “birçok alan” tanımının içine giren ilm-i nücûm geleneğiyle siyasetin birebir ilişkisinden -XIX. yüzyılın ilk yarısında yaşamış Ankaralı müneccim-şair Müderriszâde Sadullah el-Ankaravî’nin notlarından örneklerle de destekleyerek- bahsetmektedir. Cumhuriyet Dönemini konu edinen yazılardan ilk ikisi H. Emre Bağce’nin Türkiye’de Siyaset ve Resmî İdeoloji: Temel Yaklaşımlar ve Türk Siyasal Literatürü Üzerine Kısa Notlar başlıklı siyasî tarih ve siyasî düşünceyi içeren çalışmalarıdır. Yazar ilk yazısında Kemalizm ve resmî ideolojiye yönelik bakış açıları ve tezleri bağlamında literatür değerlendirmesi ve eleştirisi yapılarak yeni bir sınıflandırma önerisinde bulunmaktadır. Türk siyasetinin temel sorunlarına işaret eden diğer yazısı ise ve bu hususta hangi konuların tartışıldığını ve ne tür çalışmaların yapıldığını göstermesi açısından önemlidir. Mustafa Budak Cumhuriyet Dönemi Türk Dış Politikasına Dair Türkçe Kaynak ve Araştırmalar (1923-1945) başlıklı diplomasi tarihimiz ile ilgili yazısında hem konu hem de bölge değerlendirmesi yapmaktadır. Budak, Türkiye’deki dış politika araştırmalarının gerek tarih ve gerekse uluslararası ilişkiler disiplinlerinin temel kavram ve anlayışlarını kaynaştıran disiplinler arası bir niteliğe kavuşturulması ve dış politika araştırmalarının tek boyutlu ve uluslararası sistemi dikkate almayan değerlendirmelerden kurtarılması gerektiği üzerinde durmuştur. Mesut Özcan’ın 1945 Sonrası Türk Dış Politikası İle İlgili Çalışmalar isimli yazısında konu ile ilgili başlıca referans kaynakları değerlendirilmiştir. Yazar yazısında Türk dış politikası literatürü ile ilgili genel yaklaşımı ortaya koymaya çalışmıştır. Bu sayımızda, düşünce tarihimiz üzerine yaptığı çalışmalarla alanının öncü isimlerinden birisi olan Şerif Mardin’le gerçekleştirdiğimiz bir röportajı okurlarımıza sunuyoruz. Zevkle okunacağını umduğumuz bu söyleşide, Mardin’in gerek kendi serüvenine, gerekse bu sahanın özelliklerine ve problemlerine ilişkin yaptığı değerlendirmelerin bu alanda çalışmak isteyen akademisyenler için önemli bir tecrübe aktarımı olduğu kanaatindeyiz. Kuşkusuz hatıralar, siyasî tarihimizle ilgili önemli ipuçları sunan ve tarih, siyaset, edebiyat, toplumbilim üzerine çalışma yapan araştırmacıların göz ardı edemeyecekleri bir kaynak grubunu oluşturur. Şevket Kamil Akar–İrfan Karakoç Siyasî Tarih Kaynağı Olarak Hatırat ve Gezi Notları başlıklı yazılarında, bu sahaya dair ayrıntılı bir bibliyografyaya yer vermektedirler. Özellikle Tanzimat sonrası dönemin siyasî, sosyal ve düşünce tarihi üzerine yapmış oldukları çalışmalarla bu alanın vazgeçilmezleri haline gelen belli isimler

hhh

7 üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Bu kısmın ilk yazısı, Abdülkerim Asılsoy’a ait Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü başlıklı yazıdır. Asılsoy, yazısında özellikle edebiyat ve tarih alanında yaptığı tetkiklerle tarihi olaylar manzumesi olmaktan kurtarmış ve Batı’da ortaya çıkan yöntem anlayışını başarıyla tatbik etmek suretiyle XX. yüzyılın ilk yarısına her yönüyle damgasını vurmuş bir bilim adamı hüviyeti ile karşımıza çıkan Fuad Köprülü’nün ağırlıklı olarak siyasî kimliği üzerinde durmaktadır. Fahrettin Altun’un Niyazi Berkes ve Eserleri Hakkında başlıklı makalesi, Cumhuriyet Türkiye’sinin yetiştirdiği ilk sosyal bilimciler kuşağının önde gelen temsilcilerinden Berkes’in eserlerinin ve düşüncelerinin, düşünürün yaşadığı dönemin sosyal ve siyasal gelişmeleri bağlamında kapsamlı bir değerlendirmesini sunuyor. Altun, Berkes’in zihnî oluşumunun Cumhuriyet’in kuruluş yıllarında gerçekleştiğinden bahisle Mustafa Kemal inkılâplarının ve Kemalist modernleşme yaklaşımının onun tüm yaşamı üzerindeki belirleyici etkisini vurgulamakta ve bütün bunların, aynı zamanda, Berkes’in çok farklı alanlara ait birçok eserini birbirine bağlayan ortak bir anlam dünyası yarattığını iddia etmektedir. Mehmet Ö. Alkan Gogol’un Paltosu: Tarık Zafer Tunaya ve “Siyasî Partiler” başlıklı yazısında Tunaya’nın bilimsel çalışmalarını değerlendirmekte, Tunaya ve takipçileri arasındaki ilişkiyi Gogol ve takipçileri arasında kurduğu esprili ilişkiye benzetmektedir. Haşim Koç, 1960’lı yıllardan itibaren Osmanlı İmparatorluğu’ndaki yenileşme temasını işleyen ve bu alanın bağımsız bir inceleme alanı haline gelmesindeki öncü isimlerden biri olan Roderic Davison’ın eserlerini ve düşüncelerini XIX. Yüzyıl Osmanlı Modernleşmesi Çalışmalarının Öncülerinden Roderic H. Davison ve Eserleri başlıklı yazıda irdelemektedir. Bu kısmın son yazısı Alim Arlı’nın Bir Siyaset Sosyoloğu Olarak Şerif Mardin başlıklı makalesidir. Arlı, yazısında, Mardin’in siyasî düşünce tarihi araştırma disiplini içerisindeki konumunu analiz etmeye çalışmaktadır. Mardin’in hem kuramsal perspektif hem de bilimsel gelenek açısından Türk sosyal bilimleri üzerindeki derin etkisinden söz eden Arlı, onun ayrıca Türk modernleşme tarihini incelemek için, liberal- hümanist ve aydınlanmacı geleneğin izlerini taşıyan alternatif bir paradigma geliştirdiğini belirtmektedir. Öyle dergiler vardır ki, dergi olma özelliklerinin ötesinde etkinlik ve süreklilik sahibi olmuşlardır. Türk siyaset hayatında da bu özelliklere sahip bazı dergiler vardır: Kadro, Forum ve Yön gibi. Bunlar dergi olmalarının yanı sıra, belli bir ideolojik tutum ve kimliğin Cumhuriyet boyunca sürekliliğini de sağlayan birer hareket merkezi olmuşlardır. Bu sayımızda söz konusu ettiğimiz önemlerine binaen bu üç dergiyi konu edinen üç ayrı yazıya yer verdik. Lütfi Sunar, Kadro Dergisi/Hareketi ve Etkileri: Türk Devlet İdeolojisi ve Sol Kemalizmin Oluşumu Bağlamında Bir Analiz başlıklı incelemesinde, 1932-1935 yılları arasında toplam 36 sayı olarak yayınlanmasına karşın Türk siyasî tarihinde önemli bir yere sahip Kadro dergisini, yayınlandığı dönemin şartlarının bir tahlilini de yapmak suretiyle ele almakta; Türk siyaset tarihi literatüründe Kadro hakkında yazılanların bir analizini yapmakta ve bu noktalardan hareketle de, Kadro dergisinin Kemalist Devrimi doktrinize etme çabasını ve bu çabanın Kemalist düşüncenin gelişmesi bağlamında ortaya çıkardığı sonuçları değerlendirmektedir. Yücel Bulut, Soğuk Savaş Atmosferinde DP’ye Muhalif Bir Dergi: Forum başlıklı yazı-

TAL‹D, 1(1), 2003, M. Koraltürk

8

sında, DP’nin demokrasi dışı uygulamalarına muhalefet etmek ve Batılı standartlara uygun demokratik kurum ve anlayışların Türkiye’de yerleşmesi için çaba sarfetmek iddialarıyla yayın hayatına başlayan Forum dergisinin, 1954’te başlayıp 1970’te sona eren 371 sayılık uzun soluklu macerasının bir tanıtımını ve değerlendirmesini sunmaktadır. Bulut, yazısında, Forum dergisinin sahip olduğu kimlik ve yapısal özellikleri sergilemeye çalışmakta, dergi yazarlarının demokrasi anlayışlarını irdelemekte ve DP’ye muhalefetlerinin hangi noktalardan kaynaklandığı vb. sorulara cevaplar aramaktadır. Yön, günümüze kadar Türk siyasî hayatı üzerinde etkisi büyük olan bir dergidir. Yön, Kemalizm, sosyalizm, devletçilik, halkçılık, milliyetçilik, kalkınma ve demokrasi gibi pek çok kavramın yeniden formüle edildiği entelektüel bir platform işlevi görmüştür. Fahrettin Altun’a ait ve 1960’ların şartlarında, Kemalizmi yorumlamak suretiyle milliyetçi sol bir ideolojiyi ilk kez formüle eden bir teşebbüs olarak Yön dergisini değerlendirdiği Kemalist Bir Modernleşme Yorumu Olarak Yön Dergisi adını taşıyan yazı, aynı zamanda, dergi tanıtım-değerlendirme yazılarımızın sonuncusunu oluşturmaktadır. Son kısımda tez/kitap tanıtımlarına yer verilmiştir. Bu bağlamda Sevinç Alkan Özcan, F. A. K. Yasamee’nin Ottoman Diplomacy: Abdulhamid II and the Great Powers 1878-1888 adlı kitabını; M. Alaaddin Yalçınkaya, Necmettin Alkan’a ait Die Deutsche Weltpolitik und die Konkurrenz der Mächte um das Osmanische Erbe. Die Deutsch-Osmanischen Beziehungen in der Deutschen Presse 18901909 başlıklı çalışmayı; Ebubekir Ceylan, Engin Deniz Akarlı’nın The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics Under Abdulhamid II (1876-1909): Origins and Solutions ve Akif Demirci, Cemal Fedayi’nin Turan Güneş: Siyasal Yaşamı ve Siyasal Düşüncesi adlı doktora tezlerini; Vildan Serdaroğlu Şişman ise, Hatice Babavatan’ın The Understanding of ‘Afrikâ-yi Osmânî’ in the Late Ottoman Period: The Case of Zanzibar başlıklı yüksek lisans tezini tanıtmışlardır. Türk Bilim Tarihini konu edineceğimiz bir sonraki sayımızda buluşmak dileğiyle… Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

71

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 71-90

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme Nadir ÖZBEK* İKİNCİ ABDÜLHAMİD DÖNEMİ TARİHÇİLİĞİ, son yirmi, yirmi beş yıl içerisinde önemli değişimler geçirdi. Örneğin, “İslâmî” ve “laik” çevreler arasındaki ideolojik bölünmenin gölgesinde şekillenmiş olan “Kızıl Sultan mı, Ulu Hakan mı?” kutuplaşması, akademik tarihçilikte büyük oranda aşıldı.1 İkinci Abdülhamid ve dönemine ilişkin hayli geniş olduğunu söyleyebileceğimiz yerli ve yabancı literatürü inceleyen çok sayıda çalışma daha önce yayımlandı.2 Bu yazıda sözkonusu çalışmaları tekrar etmek yerine, öncelikle döneme ilişkin akademik tarihçilikteki yeni yönelimlere kısaca değinip, ardından Osmanlı tarihini, modernleşme paradigması ışığında kurgulamanın ne gibi ideolojik ve siyasî anlamlar ifade ettiği üzerinde duracağım. Bunun için de, daha genel anlamda tarihsel düşüncenin siyasî ve ideolojik işlevleri ile akademik tarihçiliğin siyaset üstülük ve objektiflik iddiasının siyasî anlamlarına ilişkin bir tartışmanın yürütülmesi gerekmektedir. Son dönem Osmanlı tarihi, yakın zamana kadar Avrupa-merkezci ve modernleşmeci bir anlayışla, yani “modernleşme” ve “Batılılaşma” kavramlarıyla açıklanıyordu. Bu yaklaşım, Osmanlı siyasî elitine hem sınırlı hem de ikincil bir öznellik atfetmekteydi. Sözkonusu öznellik, Batı’nın siyasal, toplumsal ve ekonomik normlarının yerel koşullara uyarlanması ile * Yrd. Doç. Dr., Boğaziçi Üniversitesi, Atatürk Enstitüsü. 1 Sözkonusu kutuplaşma ve politizasyon hâlâ akademi dışı popüler tarihçilikte ağırlığını sürdürmektedir. 2 Gökhan Çetinsaya, “Abdülhamid’i Anlamak: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek: Sempozyum Bildirileri, İstanbul: Metis Yayınları, 1998. Gökhan Çetinsaya, “Çıban Başı Koparmamak: II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Bakış”, Türkiye Günlüğü, sy. 58, 1999. Selim Deringil, “New Approaches to the Study of the Ottoman Nineteenth Century”, Çiğdem Kafesçioğlu ve Luciene Thys-Şenocak (der.) Abdullah Kuran İçin Yazılar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

72

sınırlandırılmaktaydı. Osmanlı toplumunu Batı’ya göre daha aşağıda tanımlayan bu anlayış, Osmanlı siyasî elitine de bu “geri kalmış” toplumu, Batı medeniyeti düzeyine yükseltme rolünü uygun görmüştür. Kısacası, Osmanlı ve Türkiye siyasî eliti, Batı elitini “taklit eden” olarak tanımlanmıştır. Bununla birlikte, geçmişin, Batılılaşma, ilerleme, çağdaşlaşma, yani modernleşme süreci olarak hikayelendirilmesi, son dönem Osmanlı ve Cumhuriyet siyasî elitinin, toplumsal/tarihsel dönüşümlerin aslî öznesi olarak kurgulanmasını olanaklı kılmıştır. Böylece siyasî elitin iktidar konumunun yeniden üretilmesinin ve bu iktidarın meşruiyetinin sağlanmasının ideolojik zemini oluşturulmuştur. İçinde bulunulan zaman dilimi, modernleşmeci bir tarih anlayışıyla bugün, geçmiş ve gelecek bütünlüğü içinde kurgulanmakta; egemen elit, siyasal ve toplumsal projeleriyle, geçmişin ve bugünün kurucu unsuru, geleceğin ise teminatı olarak tahayyül edilmekte ve böylece içinde bulunulan anın iktidar ilişkilerine süreklilik boyutu kazandırılmaktaydı. Bu açıdan bakıldığında ulus-devlet yaratma projelerinin, modernleşmeci bir ulusal tarih kurgusuna ihtiyaç duyduğu açıkça görülecektir. Buraya kadar söylediklerimizde, geçmişe ilişkin her türlü tahayyülün, içinde bulunulan an tarafından koşullandırıldığı vurgusu yapılmaktadır. Tarihçilik faaliyeti de esas itibariyle geçmişe ilişkin bir kurgu olduğu için bu kapsam dahilinde değerlendirilmelidir. Akademik tarihçiliğin bilimsellik iddiasının ise ancak tarihçilik zanaatının teknik gerekleriyle ilgili olduğunun altı çizilmelidir. Cumhuriyet Türkiye’sinde Osmanlı geçmişine ilişkin tahayyüllerin de bu çerçevede şekillendiği açıktır. Örneğin Cumhuriyet siyasî elitinin 1950’li yıllara kadar genel olarak Osmanlı’yı, yakın zamanlara kadar da Abdülhamid dönemini, modernleşme anlatısının, yani geçmiş tahayyülünün dışında tutması, dönemin seküler ve ulusal bir kimlik yaratma olarak tanımlayabileceğimiz ideolojik ihtiyaçlarıyla ilişkiliydi. Türkiye’deki egemen siyasî ve kültürel elitin geçmiş kurgusu, değişen siyasal konjonktürle önemli değişikliklere uğramıştır. Örneğin, siyasal rejimin bekâsı açısından Osmanlı geçmişinin ötekileştirilmesine ihtiyaç kalmadığı ve gerek yerel gerekse uluslararası düzleme yönelik yeni siyasî hedefler belirmeye başladığı oranda, yeni ve daha kapsayıcı geçmiş kurgularına ihtiyaç artmıştır. Sözkonusu konjonktürel ihtiyaçların sonucu olarak Osmanlı-Türkiye tarihi, en genel ifadeyle, dar kutuplaşmaların dışında ve sürekliliğe vurgu yapılarak kurgulanmaya başlanmıştır. Bu açıdan bakıldığında, Abdülhamid döneminin Osmanlı-Türkiye modernleşmesi anlatısı içine dahil edilmesini, yalnızca akademik tarihçiliğin bilimsellik ve objektiflik düzeyinin yükselmesiyle ilişkilendirmek doğru olmayacaktır.

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

73

Akademik tarihçilikte Abdülhamid döneminin temel modernleşme anlatısına dahil edilme çabası iki aşamada gerçekleşmiştir. Birinci aşamayı 1970 ve 1980’li yılların sınırlı sayıdaki çalışmaları oluşturmaktadır. İkinci aşama ise, son on yılda özellikle yurtdışında yapılan doktora tezleri ve yeni monografik çalışmalarla gerçekleşmiştir. Bu ikinci aşama, modernleşme ideolojisinin küreselci, çok kültürcü ve sivil toplumcu bir mahiyet kazandığı bir döneme denk düşmüş ve bu nedenle daha kapsamlı ve kuşatıcı bir nitelik kazanmıştır. Aşağıda, birinci aşamanın kısa bir değerlendirilmesi yapıldıktan sonra ağırlıklı olarak son on, on beş yılda yapılmış çalışmalar üzerinde durulacaktır. Yazının son bölümünde ise, on dokuzuncu yüzyıl Osmanlı tarihi, modernleşme paradigmasına başvurulmadan nasıl yazılmalı, sorusuna cevap aranılmaya çalışılacaktır. ••• 1970 ve 1980’li yıllarda Osmanlı çalışmaları, iktisat tarihçiliği etkisinde şekillendi. Bu dönemde genel anlamda akademik tarihçiliğin ve özellikle de iktisat tarihçiliğinin gündemini, azgelişmişlik, bağımlılık, tarımsal yapılar, feodalizm, Asya tipi üretim tarzı ve kapitalizme geçiş konuları oluşturmaktaydı. Bununla birlikte, siyasî fikir tarihçiliği ağırlığını korumaya devam etmiştir. İktisat tarihçiliği literatüründe Abdülhamid döneminin, ayrı bir alt dönem olarak ele alınmadığı görülür. Ayrıca, on dokuzuncu yüzyıl sonları ve yirminci yüzyıl başlarındaki tarım, eğitim, ulaşım ve demiryollarına ilişkin çalışmalar da, Abdülhamid döneminde önemli kalkınma hamlelerinin gerçekleştirilmiş olduğunu bütün çıplaklığıyla ortaya koymuştur.3 İktisat tarihçiliğinin ideoloji dışı teknik söylemi, Abdülhamid dönemi tarihçiliğindeki siyasî ve ideolojik kutuplaşmadan daha az etkilenilmesine yol açmıştır. Böylece, dönemin özellikle malî politikaları ve altyapı alanındaki hamleleri sağduyuyla değerlendirilebilmiştir. 1930’lu yılların Cumhuriyet ideolojisi Osmanlı geçmişini topyekün reddetme eğilimindeyken, 1940 ve 1950’li yıllara gelindiğinde bu durum değişmeye başlamıştır. Örneğin, Tanzimat reformculuğuyla barışma yoluna gidilmiş, ancak Abdülhamid dönemini modernleşme çizgisinden sapma, geriye dönüş ve İslâmî gericilik olarak niteleyen ve en keskin ifadesini Niyazi Berkes’te bulmuş olan anlayış önemli ölçüde muhafaza edilmiştir. Sözkonusu anlayışın akademik tarihçilik alanında aşılmasında, Engin Deniz 3 Tarım konusunda örnek olarak bkz. Donald Quataert, “Ottoman Reform and Agriculture in Anatolia, 1876-1908”, Doktora Tezi, University Of California, Los Angeles, 1973. Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998. Demiryolları konusundaki çalışmalar hayli kabarık olduğu için burada örneklenmeyecektir. Eğitimle ilgili çalışmalara örnekler ise ilerde verilecektir.

74

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

Akarlı’nın 1976 yılında Princeton Üniversitesi’nde tamamlamış olduğu doktora tezinin katkısı büyüktür.4 Akarlı’nın çalışmasında iç ve dış politika ile malî konular önemli yer tutar. Özellikle dış politika ve finans alanında Avrupa güçlerine nasıl direnildiğinin gösterilmiş olması, döneme ilişkin daha sağduyulu bir yorumun ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Akarlı’nın, Abdülhamid döneminde gerçekleştirilen altyapı atılımlarının, Millî Mücadelenin ve Cumhuriyet Türkiye’sinin kuruluş hamlelerinin başarıya ulaşması açısından ne kadar önemli olduğunu vurgulaması, Abdülhamid rejimine karşı daha ılımlı bir yaklaşımın ortaya çıkmasını kolaylaştırmıştır. Yine bu dönemde, Donald Quataert’in aşağıdan yukarıya bir sosyal tarih çalışması olarak niteleyebileceğimiz Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş adlı kitabı, son dönem Osmanlı tarihine Türkiye siyasetinin dar kalıplarıyla yaklaşılmamasının yeni açılımlar sağlayabileceğini ortaya koymuştur.5 Şevket Pamuk’un ondokuzuncu yüzyılın son on yılında, yani Abdülhamid döneminde, malî ve iktisadî konularda hayli iyi bir performans gösterilmiş olduğunu ortaya koyması da bu çerçevede değerlendirilebilir.6 Kısacası, iktisat tarihçiliğinin, Abdülhamid dönemine ilişkin reddetme çabalarını boşa çıkarmadaki rolü inkâr edilemez. Yeni tarihçiliğin ayırt edici özelliği, bir yandan ondokuzuncu yüzyılda, diğer yandan da Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişteki sürekliliği ön plana çıkartmış olmasıdır. Akarlı’nın, Abdülhamid döneminin siyasal, ekonomik ve idarî gelişmelerini, İkinci Mahmud dönemi öncesinden İkinci Meşrutiyet’e, hatta Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar uzanan bir perspektif içinde incelemesi, bu yeni yaklaşıma örnek olarak gösterilebilir. Akarlı’nın tezi her ne kadar Abdülhamid dönemi üzerine yoğunlaşıyorsa da bir bakıma “uzun on dokuzuncu yüzyıl” perspektifiyle yazılmıştır. Cumhuriyet tarihine gönderme yapan ve böylece de Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişte sürekliliği vurgulayan bu tezle, Abdülhamid döneminin, modernleşme ve çağdaşlaşma sürecinin bir parçası olduğu görüşü ağırlık kazanmaya başlamıştır. Akarlı’nın çalışmasını, İlber Ortaylı’nın İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı adlı kitabıyla birarada düşünmek yararlı olacaktır.7 Her iki çalışmada da, 4 Yayımlanmamış olmasına rağmen bu çalışmanın bir klasik haline geldiğini söylemek gerekir. Engin Deniz Akarlı, “The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics under Abdülhamid II (1876-1909): Origins and Solutions”, Doktora Tezi, Princeton University, 1976. 5 Donald Quataert, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), çev. Sabri Tekay, Ankara: Yurt Yayınları, 1987. 6 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, 1820-1913, 2. baskı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994. 7 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 1. baskı, İstanbul: Hil Yayınları, 1983.

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

75

on dokuzuncu yüzyıl tarihi uzun dönemli bir perspektifle ele alınmış ve kopuşlardan çok sürekliliğe vurgu yapılmıştır. Bu benzerliğe rağmen Ortaylı’nın, Abdülhamid dönemini önemli ölçüde kapsam dışında bırakıp, daha çok Tanzimat dönemi idarî ve hukukî reformları ve Balkanlar’da milliyetçilik konularına yoğunlaşmış olduğunu görüyoruz. Ortaylı, Tanzimat dönemini uzun dönemli tarihsel bir perspektif içinde değerlendirirken, Akarlı aynı yaklaşımı Abdülhamid dönemi için göstermiştir. Konuya Abdülhamid dönemi tarihçiliği açısından bakıldığında, sözkonusu dönemi modernleşme anlatısına dahil etmek noktasında Akarlı’nın tezinin, Osmanlı tarihçiliğinde izleri, Ortaylı’nın bahsi geçen çalışmasında da görülen önemli bir eksikliği giderdiği söylenebilir. Abdülhamid dönemi tarihçiliğindeki bu ilk dönem revizyon arayışına ilişkin örnekleri çoğaltmak mümkündür. Stanford Shaw’un Abdülhamid’i “son Tanzimat padişahı” olarak niteleyen çalışmasının, “resmî” kanadın bu dönemi İslâmî gericilik olarak gören aşırılığının törpülenmesinde ve dönemin, Tanzimat ve modernleşme paradigması içine dahil edilmesindeki rolü inkâr edilemez.8 Sonuç olarak “Kızıl Sultan mı, Ulu Hakan mı?” tartışması, yerini, Abdülhamid’in otokratik ve İslâmî yönü ağır basan bir siyasal rejim altında Tanzimat çizgisinde modernleşmeci bir padişah olduğunun teslim edilmesi şeklinde bir senteze bırakmış görünmektedir. Artık sözkonusu sentezin farklı ideolojik-siyasî perspektiflere denk düşen yeni varyasyonları ortaya çıkmaya başlamıştır. Örneğin Kemal Karpat’ın, Abdülhamid’in modernleşmeci siyasetiyle bir tür Osmanlı milliyetçiliği olarak yorumladığı İslâm ve Türklük eksenli siyasetini temel alarak bugünün Atatürkçü kesimleriyle ılımlı İslâmcı kesimlerini uzlaştırma arzusu, aynı revizyonist anlayışın 1990’lar sonu Türkiye siyasetinin merkeziyetçi çizgisini yeniden biçimlendirme çabasını yansıtır.9 Yukarıda kısaca özetlediğimiz revizyonist tarihçilik anlayışı Abdülhamid dönemini, Osmanlı-Türkiye modernleşmesi anlatısı içine dahil etmiş olsa bile, Avrupa-merkezci bir modernleşme anlayışının dışına çıkma ko8 Stanford Shaw, “Sultan Abdülhamid II: Last Man of the Tanzimat”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslarası Sempozyumu (Bildiriler), Ankara: Millî Kütüphane, 1989. Bu yeni sentez açık ifadesini, Eric Zürcher’in ders kitabı formatındaki Modernleşen Türkiye’nin Tarihi adlı eserinin, Abdülhamid Dönemi’ni “Gerici İstibdat ya da Islahatların Doruğu” şeklinde tanımlayan bölümüyle bulmuştur. Başlıktan da anlaşılacağı üzere Zürcher, her iki keskin yorumu da yumuşatıp bir orta yol bulmaya çalışmaktadır. Bir yandan rejimin otokratik yönüne, diğer yandan da reform çabalarındaki sürekliliğe ve bu dönemdeki önemli atılımlara işaret etmektedir. Erik Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993. 9 Kemal Karpat, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the late Ottoman State, Oxford: Oxford University Press, 2001.

76

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

nusunda başarılı olamamıştır. Osmanlı-Türkiye tarihçiliğini kuşatmış olan bu modernleşme anlayışı, tarih anlatısını Batı karşısında gecikmişlik teması üzerine bina etmiştir. Böyle bir yaklaşım kendini, çağdaşlaşma veya Avrupalılaşma ideolojisinde yoğun olarak gösterir. Bununla birlikte, modernleşme temasının karşılaştırmalı bir perspektife de imkân sağladığı belirtilmelidir. Kuşkusuz tarihin karşılaştırmalı bir perspektifle ele alınması, ilk bakışta son derece olumlu karşılanabilir. Ancak, Osmanlı modernleşmesinin, Avrupa olarak soyutlanan, idealize edilmiş bir kurguya gönderme yapılarak, gecikmişliğin yarattığı sorunlar çerçevesinde anlatılmasının, Osmanlı toplumuna ve siyasî elitine ancak Avrupa örneğini model almaktan ibaret bir tarihsel öznellik atfetmek anlamına geleceği açıktır. Türkiye ile ilgili literatürde her ikisi de geç modernleşmeler olarak değerlendirilen Osmanlı ve Rusya örneklerinin karşılaştırılmasına sıklıkla başvurulmuş ve Osmanlı’nın Rusya’ya göre modernleşme sürecine daha geç yönelmiş olması, sürecin Osmanlı-Türkiye örneğinde daha sorunlu yaşanmasının en önemli nedeni olarak gösterilmiştir. Böyle yaklaşımların barındırdığı sorun, tarihin sadece bir modernleşme süreci olarak hikâyelendirilmiş olması değil, aynı zamanda, modernleşmenin Avrupa-merkezci bir varyantına bağlı kalınıyor olmasındadır. Kuşkusuz 1970’li ve 1980’li yılların koşullarında Osmanlı-Türkiye tarihini “biz bize benzeriz”ci anlayışın ötesinde karşılaştırmalı bir perspektifle incelemek önemli bir kazanım olarak görülebilir. Ancak sözkonusu “geç modernleşme” paradigmalarının bugün bile önemli bir itibara sahip olması, Türkiyeli entelektüelin Edward Said sonrası hayli geniş olan oryantalizm literatürüne rağmen en sığ şekliyle Avrupa-merkezci bir tarih anlayışından hâlâ sıyrılamamış olduğunu ortaya koymaktadır.10 Oryantalizm ve Avrupa-merkezci tarih anlayışına ilişkin tartışmaları bu yazının sınırları içinde derinleştirmek mümkün değil. Ancak tarihe, “geç modernleşmenin yarattığı anomaliler” şeklinde yaklaşmanın, örneğin Almanya ve Japonya tarihçiliğinde hem tarih yazıcılığı hem de epistemoloji sorunu olarak eleştirilmiş olduğunu belirtmekle yetineceğim.11 Almanya tarihçiliğinde geç kalmışlık paradigması uzun süre Almanya siyasetindeki 10 Böyle bir yaklaşıma örnek olarak bkz. Murat Belge, “Batılılaşma: Türkiye ve Rusya”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c. 3, Modernleşme ve Batıcılık, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. Belge’nin Rusya ile Osmanlı modernleşmesi karşılaştırmasına, İlber Ortaylı’nın görüşlerini büyük oranda karikatürize ederek vardığını belirtmek gerekir. Bkz. Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. 11 Almanya tarihçiliği için bkz. David Blackbourn ve Geoff Eley, The Peculiarities of German History: Bourgeois Society and Politics in Nineteenth-Century Germany, Oxford ve New York: Oxford University Press, 1984. Japonya tarihçiliği için bkz. Harry D. Harootunian, Overcome by Modernity: History, Culture and Community in Interwar Japan, New Jersey: Princeton University Press, 2000.

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

77

her türlü otoriter gelişmenin en önemli nedeni olarak gösterilmişti. Örneğin Nazizmi, Alman kapitalizminin ve siyasetinin güncel sorunlarıyla açıklamak yerine, sorunun kaynağı geçmişte aranmış ve anomali olarak değerlendirilen güncel olgular temelde modernleşme sürecinin gecikmişliğiyle açıklanmıştı.12 Osmanlı-Türkiye tarihinde benzer yaklaşımlar, Türkiye siyasetinde bugün yaşanan birçok sorunu, örneğin ordunun siyasetteki ağırlıklı rolünü, devletin sözde ‘ceberut’ niteliğini ve sivil toplumun sözde ‘güçsüz’ oluşunu, yine modernleşmenin gecikmişliğinin yarattığı anomaliler silsilesine gönderme yaparak açıklama kolaycılığına yönelmiştir. Kuşkusuz bütün bu eleştirileri, modernleşme paradigmasının ve Avrupa-merkezci yaklaşımların önemli ölçüde itibar kaybettiği bir ortamda yapıyoruz. Abdülhamid döneminin Avrupa-merkezci bir modernleşme paradigması çerçevesinde bile olsa ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı tarihi bütünlüğü içine dahil edilmesinin önemli bir başarı ve tarihçiliğimizde bir ilerleme olarak değerlendirilmesi gereken bir dönemde tarihin, modernleşme süreci olarak kavramsallaştırılmasının epistemolojik ve siyasî boyutlarına ilişkin bir eleştiri başlatmanın mümkün olamayacağını kabul etmeliyiz. Son on yılın akademik tarihçiliği böyle bir sorgulamayı artık olanaklı hale getirmiştir. ••• Son on, on beş yılda Osmanlı tarihçiliğinin önemli bir dönüşüm geçirdiğini görüyoruz. Genel olarak tarihçilik alanında son çeyrek asırda gündeme gelen teorik arayışların bu dönüşümde önemli bir payı olmuştur. Osmanlı tarih yazıcılığının teorik gündemi zaman içerisinde, Avrupa tarihçiliğine daha çok yaklaşmış ve Osmanlı literatürünün uluslararası tarihçilik alanındaki marjinal konumu bir miktar kırılmıştır. Sözkonusu yönelimin izleri, örneğin, Osmanlı tarihiyle ilgili makalelerin itibarlı Avrupa tarihi dergilerinde eskiye oranla daha çok yayımlanıyor olmasında gözlenebilir.13 Ders kitabı niteliğindeki yeni çalışmaların Avrupa tarihi dizileri kapsamın12 Almanya için bkz. Blackbourn ve Eley, The Peculiarities of German History: Bourgeois Society and Politics in Nineteenth-Century Germany. Japonya için bkz. Harootunian, Overcome by Modernity: History, Culture and Community in Interwar Japan. 13 Comparative Studies in Society and History, European History Quarterly ve American Historical Review gibi itibarlı akademik dergilerin, sayfalarında teorik açılımlı Osmanlı tarihi çalışmalarına yer vermesi ve International Labor and Working-Class History dergisinin, sonbahar 2001 tarihli sayısını Osmanlı emek tarihçiliğine ayırmış olması akla ilk gelen örneklerdir. Örnek olarak bkz. Carter Findley, “An Ottoman Occidentalist in Europe: Ahmed Midhat Meets Madame Gülnar, 1889”, American Historical Review, 1998, c. 103, sy. 1. Cengiz Kırlı, “A Profile of the Labor Force in Early NineteenthCentury Istanbul”, International Labor and Working-Class History, 2001, sy. 60. Selim Deringil, “They Live in a State of Nomadism and Savagery: The Late Ottoman Empire and the Post-Colonial Debate”, Comparative Studies in Society and History, 2003, c. 45, sy. 2.

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

78

da yayımlanıyor olması da bu bakımdan önemlidir.14 Ayrıca, Ortadoğu çalışmaları gibi saha araştırmaları dergilerinin teorik ağırlıklı yazılara daha fazla yer vermeleri ve bu dergilerin yeni paradigmatik arayışları teşvik etmeleri de bu çerçevede değerlendirilebilir.15 Kuşkusuz bütün bu gelişmeler son derece sınırlıdır. Buna rağmen son on, on beş yıl zarfında yeni bir literatür ve tarihçilik anlayışının ortaya çıktığını görmekteyiz. Bu yeni literatürün ayırt edici özellikleri arasında, Avrupa tarihçiliğinin kavramsal çerçevesine aşinalık, modernleşme paradigmasının Avrupa-merkezci varyantına getirilen eleştiri ve Osmanlı tarihini dünya tarihi bütünlüğü içinde kurgulama çabalarını sayabiliriz. Bu yeni literatür bir yandan Osmanlı tarihinin dünya tarihi içindeki konumunu güçlendirirken diğer yandan da Osmanlı tarihçisinin uluslararası akademik camiadaki saygınlığını artırmıştır. Yukarıda kısaca değindiğimiz gelişmeler Abdülhamid dönemi tarihçiliğini de derinden etkilemiştir. Abdülhamid dönemi tarihçiliği bu dönemde, bir önceki bölümde kısaca özetlediğimiz ilk revizyon çabasının birikimini de devralarak önemli bir teorik atılım gerçekleştirmiştir. Aşağıda, son on yılda yayınlanan bazı monografik çalışmaları ve doktora tezlerini kısaca gözden geçirerek yeni tarihçiliğin ayırt edici yönlerini belirlemeye çalışacağım.16 Bir önceki dönemin literatürüyle karşılaştırıldığında, yeni tarihçiliğin en önemli özelliğinin, modernleşmeyi, yerel koşulların yarattığı farklılıkları da kapsayacak şekilde ortak küresel bir zamansallık içinde işleyen bir süreç olarak kurgulamak olduğunu söyleyebiliriz. Ortak küresel-zaman fikri, Avrupa-merkezci yaklaşımların aşılmasında önemli rol oynamıştır. Böylece, ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı modernleşmesinin, idealize edilmiş bir Avrupa örneğinin gecikmiş bir türevi olarak kurgulanması aşılmıştır. Yeni çalışmalarda Rusya, Japonya, Almanya ve Fransa’yla benzerlikler ve eşzamanlı14 Aşağıdaki iki kitap Cambridge University Press’in Avrupa tarihinde yeni yaklaşımlar serisi içinde yayınlanmıştır: Daniel Goffman, The Ottoman Empire and Early Modern Europe, New Approaches to European History, New York: Cambridge University Press, 2002; Donald Quataert, The Ottoman Empire, 1700-1922, New Approaches to European History, Cambridge: Cambridge University Press, 2001. 15 International Journal of Middle East Studies dergisinin (IJMES) 2002 yılında 34 numaralı sayısını sömürgecilik sonrası çalışmaların (postcolonial theory) sağladığı teorik imkânlar ışığında, Ortadoğu ve Orta Asya çalışmalarında yeni arayışlara ayırması bu çerçevede anlamlıdır. Bu sayıda yer alan makalelere örnek olarak bkz. Deniz Kandiyoti, “Post-Colonialism Compared: Potentials and Limitations in the Middle East and Central Asia”, International Journal of Middle East Studies, 2002, sy. 34. 16 Avrupa ve Amerikan üniversitelerinde yapılan doktora tezlerine vurgu yapmamın sebebi, yerli çalışmaları küçümsemek değil, aksine bilimsellik normunun İngilizce yazmak ve sözkonusu akademik ortamla ve ilgili dergileriyle ilişkili olmak şekilde kolonize edilmiş olduğunu vurgulamak içindir.

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

79

lıklar ön plana çıkartılmaya başlanmıştır. Bu çerçevede değerlendirilebilecek çalışmalar sınırlı olmakla birlikte hayli yol kat edildiğini söyleyebiliriz. Abdülhamid dönemi tarihçiliğinin bu yeni evresinde Selim Deringil’in ideoloji ve siyaset ağırlıklı çalışmaları öncü bir rol oynamıştır. Deringil, Abdülhamid dönemi siyaset ve ideolojisini, meşruiyet paradigması ve uluslararası arenada sembolik düzlemde yürütülen rekabete gönderme yaparak incelemiştir. Bu çalışmanın önemi, farklı siyasî coğrafyalarda cereyan eden tarihsel deneyimleri ortak bir küresel zamansallık içinde incelemesinde ve farklı örnekler arasında gelişmişlik veya gecikmişlik açısından bir sıralamaya tabi tutmamasında yatmaktadır.17 Bu doğrultudaki bir diğer örneği, Benjamin Fortna’nın Abdülhamid dönemi eğitim sistemiyle ilgili çalışması oluşturmaktadır.18 Fortna, Abdülhamid dönemi müfredatında dinî ve ahlakî değerlerin ağırlık kazanmasını, Rusya, Fransa ve bazı başka ülkelerdeki benzer ve eşzamanlı gelişmelerle ilişkilendirmekte ve Osmanlı’daki eğitim politikalarını Batı’yı örnek alma çabasının bir ürünü olarak değil, yerel ihtiyaçların doğurduğu uygulamalar olarak değerlendirmektedir. Fortna farklı ülkelerdeki benzer uygulamaları karşılaştırırken, küresel bir saatin işlemekte olduğu fikrini ön plana çıkarmış ve örneğin Osmanlı ve Rusya modernleşmelerinde bir gecikmişlik paradigmasına başvurmamıştır. Kısacası yazar, eğitim sisteminde İslâmî öğelerin ağırlık kazanmasını, modernleşme veya Batılılaşma çizgisinden bir kopuş olarak değil, aksine modernleşmenin bir gereği olarak değerlendirmiştir. Son yıllarda Abdülhamid dönemi eğitim sistemiyle ilgili çalışmalarda bir artış gözlenmektedir.19 Modern devletin, toplumu ve bireyleri ideolojik ve siyasî olarak biçimlendirme doğrultusundaki en önemli faaliyet alanlarından birisi olan eğitimle ilgili araştırmalar, dönemin tarihini anlamak açısından son derece önemlidir. Abdülhamid dönemi tarihçiliğindeki bu yeni eğilim kapsamında değerlendirilebilecek bir çalışma olması nedeniy17 Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002. 18 Benjamin Fortna, “Islamic Morality in Late Ottoman ‘Secular’ Schools”, International Journal of Middle East Studies, 2000, sy. 32; Benjamin Fortna, Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire, Oxford: Oxford University Press, 2002. 19 Eğitim alanındaki çalışmaların hepsini burada vermek mümkün görünmemektedir. Konuyla ilgili iki örnek için bkz. Bayram Kodaman, Abdülhamid Dönemi Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990; Mehmet Ö. Alkan, “Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1996; Mehmet Ö. Alkan, “Modernization from Empire to Republic and Education in the Process of Nationalism”, Ottoman Past and Today’s Turkey, Kemal Karpat (der.), Leiden: Brill, 2000.

80

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

le burada yalnızca Akşin Somel’in araştırmasına değinmekle yetineceğim. Gerçi, Avrupa-merkezci modernleşme paradigmasıyla hesaplaşmanın Somel’in doğrudan gündeminde olduğunu söylemek zordur. Somel’in çalışması yine de, Abdülhamid dönemini ondokuzuncu yüzyıl bütünlüğü içine entegre edebilmesi bakımından önemlidir. Bu yönüyle de, yukarıda kısaca değinmiş olduğum birinci dalga revizyonist tarihçiliğe daha yakın durmaktadır. Somel, Abdülhamid dönemi eğitimiyle ilgili gelişmeleri Tanzimat’tan itibaren başlayan uzun dönemli bir perspektif içinde ele almıştır. Örneğin müfredatın dinî içeriğinin pekiştirilmesinin yalnızca Abdülhamid döneminde değil, Tanzimat döneminde de sözkonusu olduğunu vurgulamıştır. Bu tespitiyle yazarın, ideolojik eğilimler açısından Tanzimat ve Abdülhamid dönemlerini birbirinden farklıymış gibi gösterme eğilimlerini eleştirmiş olduğu görülür.20 Bunlardan başka Somel’in çalışması, eğitimle ilgili uygulamaları, sosyal disiplin, modern siyaset ve modern devlet kavramlarıyla açıkladığı için yeni literatür kapsamında değerlendirilmelidir.21 Elizabeth Frierson’un, Abdülhamid döneminde devlet, basın ve toplumsal cinsiyet konularını temel alan ve ağırlıkla “kamusal alan” kavramı üzerine kurulmuş olan doktora tezi ile bazı makaleleri, yeni tarihçiliğin teorik tartışmalara ağırlık veren kesimine örnek teşkil etmektedir.22 Frierson, Abdülhamid döneminde yaygınlaşan kadın dergilerini inceleyerek Osmanlı kamusal alanının alt ve orta sınıf eğitim görmüş kadınları da kapsayacak 20 Selçuk Akşin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839-1908: Islamization, Autocracy, and Discipline, Leiden: Brill Academic Publishers, 2001. 21 Gökhan Çetinsaya’nın İkinci Abdülhamid’in Irak ve aşiret siyasetiyle ilgili doktora çalışması yukarıdaki çerçevede değerlendirilebilir. Çetinsaya’nın çalışmasında, din, tarikat ve halk İslâmı boyutlarının taşıdığa ağırlığa rağmen, Abdülhamid’in temel kaygısının Osmanlı coğrafyasının parçalı yapısını modern devlet ve siyasetin gerekleri doğrultusunda bütünleştirmek olduğu ortaya konulmuştur. Gökhan Çetinsaya, “Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908”, Doktora Tezi, University of Manchester, 1994; Gökhan Çetinsaya, “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’da Tarikat, Aşiret ve Siyaset,” Dîvân İlmî Araştırmalar, 1999, sy. 7. Yine bu çerçevede değerlendirilmesi mümkün olan bir başka çalışma için bkz. Bayram Kodaman, Şark Meselesi Işığı Altında Sultan Il. Abdülhamid’in Doğu Anadolu Politikası, İstanbul: Orkun, 1983. 22 Elizabeth B. Frierson, “Unimagined Communities: Women and Education in the Late Ottoman Empire, 1876-1909,” Critical Matrix, 1995, c. 9, sy. 2; Elizabeth B. Frierson, “Unimagined Communities: State, Press, and Gender in the Hamidian Era”, Doktora Tezi, Princeton University, 1996; Elizabeth B. Frierson, “Cheap and Easy: The Creation of Consumer Culture in Late Ottoman Empire”, Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, 1550-1922 An Introduction, Donald Quataert (der.), Albany: State University of New York Press, 2000; Elizabeth B. Frierson, “Mirrors Out, Mirrors In, Domestication and Rejection of the Foreign in Late-Ottoman Women’s Magazines (1875-1908)”, Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies, D. Fairchild Ruggles (der.), Albany: State University of New York Press, 2000.

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

81

şekilde genişlediğini göstermiş, ancak bu kamusallığın kadınlara sunduğu imkânların, dönemin patriarkal ve otokratik siyasî kültürü tarafından koşullandırıldığının altını çizmiştir. Frierson’un çalışmasının önemi, Avrupamerkezci yaklaşımlarda Batı siyasî kültürüne özgü bir olgu olarak kurgulanan kamusal alan kavramını Osmanlı tarihçiliğine, kavramın her türlü burjuva liberal ve demokratik özcü içeriklerini dışlayarak başarıyla uygulamış olmasında yatmaktadır. Yeni tarihçiliğe ilişkin bu kısa değerlendirmeyi, padişahın monarşik tonları ağır basan sosyal yardım uygulamalarını, modern sosyal devletin Osmanlı coğrafyasında aldığı özgül biçim olarak kavramsallaştıran ve sözkonusu yorumu Rusya, Almanya ve Japonya örneklerine gönderme yaparak inceleyen kendi çalışmalarımı hatırlatarak bitirmek istiyorum.23 Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet adlı çalışmamda, tarihsel oluşumlar, herhangi bir modernleşme süreci anlatısına başvurulmadan, dahilî siyasî koşulların karmaşık doğasının belirleyiciliğine vurgu yapılarak açıklanmış ve karşılaştırmalı yaklaşım, farklı modernleşme örneklerinin zaman içindeki göreli dizilişlerinin veya gecikmişliklerinin tespiti meselesi olarak ele alınmamıştır. Abdülhamid dönemiyle ilgili yeni literatürün en önemli özelliğini, Osmanlı siyasî elitine tarihsel anlatı içinde tanınmış olan öznellik oluşturmaktadır. Bu anlatıda Osmanlı siyasî eliti, gecikmişlik koşullarında idealleştirilmiş bir Batı modelini yerel koşullara uyarlayan değil, eşzamanlı ve küresel modernite koşullarında kendi kaderini başka coğrafyaların siyasî elitleri gibi tayin etme yeteneğine sahip bir özne olarak tasavvur edilmiştir. Ancak, Avrupa-merkezci tarih anlayışının aşılması açısından son derece olumlu bir sıçramaya denk düşen bu yeni anlayışın önemli epistemolojik sorunlar içerdiğinin altı çizilmelidir. Bunlardan en önemlisi, Osmanlı tarihini Avrupa tarihçiliğinin teorik ve kavramsal donanımlarıyla yazmanın getireceği zorluklarla ilişkilidir. Bu sorun, Avrupa-merkezci yaklaşımları aşma kaygısının gündemde olduğu bir ortamda paradoksal bir durum yaratmaktadır. Osmanlı tarihinin, Avrupa tarihçiliğinin kavramsal donanımlarıyla yazılmasının, basitçe tarihçiliğimizin uluslararası bilimsel ve akademik düzeyinin yükselmesi olarak değerlendirilemeyeceği açıktır. Edward Said’in oryantalizm eleştirisi, Avrupa-merkezci bir anlayışla Doğu’nun bilgisini üretmenin, Doğu üzerinde egemenlik kurma çabasına eşlik ettiği noktasındaydı. Said’in sözkonusu eleştirisi önemli ölçüde Foucault’nun bilgi-iktidar 23 Fortna, “Islamic Morality in Late Ottoman ‘Secular’ Schools”, Nadir Özbek, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002; Nadir Özbek, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Sosyal Devlet”, Toplum ve Bilim, 2002, sy. 92.

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

82

ilişkisine yönelik tespitleri üzerine bina edilmişti.24 Ancak Abdülhamid dönemine ilişkin literatür örneğinde de gördüğümüz gibi yeni anlayış, tarih anlatısında Batı’nın Doğu üzerindeki tahakkümünü kırmış, Doğu’ya da Batı’yla eşit bir öznellik tanımış görünmektedir. Ancak, Osmanlı tarihçilerinin, Avrupa tarihçiliğinin dilini içselleştirmeleri şeklinde cereyan eden bu süreci, bir açıdan, Avrupa-merkezli akademik söylemin genelleşmesi, sözkonusu söyleme direniş imkânlarının daraltılması ve böylece zihinlerin bütünüyle kolonileştirilmesi olarak yorumlamak da mümkündür. Postmodern eleştirinin en güçlü göründüğü bir anda moderleşme ideolojisinin genelleşmesi ve hegemonyasını tahkim etmesi gibi paradoksal bir durumla karşı karşıyayız. Burada öncelikle tartışılması gereken, genelleşmiş bir modernleşme ideolojisini aşmanın nasıl mümkün olabileceğidir. Postkolonyal teorinin günümüzdeki önemli temsilcilerinden Dipesh Chakrabarty’nin bu sorunla ilgili önerisi, aydınlanma rasyonel düşüncesinin felsefî mirası üzerinde temellenmiş bütün kavramsal ve epistemolojik donanımların terk edilmesi noktasındadır.25 Chakrabarty’nin, sözkonusu tespitiyle, postmodern teorinin en temel eleştirisini paylaşıyor olduğu açıktır. Tarihin, olguların zaman içinde art arda dizilişi, ileriye doğru bir gidiş şeklinde kurgulanması, yine buna bağlı olarak rasyonel bir özne anlayışı, Chakrabarty’ye göre aydınlanmacı modernitenin özünü oluşturmaktadır. Yazar, alternatif epistemolojinin Batı kültür ve düşünce sisteminin tamamıyla dışına çıkılarak kurulması gerektiğini ima etmektedir. Ancak bu çözümlemenin, özcü ve kültürcü bir boyuta sahip olduğunun altını çizmeliyiz. Gerçekten de Chakrabarty’nin kendisi de bu olasılığın farkında görünmektedir. Postmodern ve postkolonyal eleştirinin en önemli açmazı, moderniteyi bir söylem ve kurgu olarak ele alması ve alternatifin ancak başka kültürel oluşumlara referansla söylemsel düzeyde kurulabileceğini varsayıyor olmasıdır. Kültürün ve söylemin de bir siyaset olduğu doğrudur. Ancak kültürel siyaset dahil her türlü siyasetin sosyal ilişkiler içindeki öznelerinin belirgin olması son derece önemlidir. Böyle bir vurgu bizi içinde bulunulan anın belirleyiciliğine yöneltir. Başka bir ifadeyle, yeni bir epistemoloji, bugünün siyasetine bir müdahale olduğu ölçüde radikal bir eleştiri mahiyeti taşıyabilir.26 24 Edward Said, Orientalism, New York: Pantheon Books, 1978. 25 Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, Princeton Studies in Culture/Power/History, New Jersey: Princeton University Press, 2000. 26 Harry D. Harootunian, “In the Tiger’s Lair: Socialist Everydayness Enters Post-Mao China (Review essay on Streetlife China by Michael Dutton)”, Postcolonial Studies, 2000, c. 3, sy. 3; Harry D. Harootunian, History’s Disquiet: Modernity, Cultural Practice, and the Question of Everyday Life, Columbia: Columbia University Press, 2000.

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

83

Chakrabarty’nin eleştirisi, bu imkânı bünyesinde barındırmıyor olmakla birlikte, modernitenin bir epistemoloji olarak aşılması amacını taşımaktadır. Oysa Abdülhamid dönemine ilişkin yukarıda özetlediğimiz yeni literatür, Osmanlı geçmişinin Avrupa-merkezcilikten arındırılmış küresel ve eşzamanlı bir modernleşme süreci anlayışı içine dahil edilmesi amacını gütmektedir. Fakat sözkonusu yeni eğilime getirdiğimiz en önemli eleştiri modernitenin bir epistemoloji olarak sorunsallaştırılmamış olmasıyla ilgiliydi. Yine bu noktada gündeme getirmemiz gereken ve son yıllarda yaygınlaşmaya başlayan bir başka yaklaşım, alternatif moderniteler, Batı-dışı moderniteler veya melez moderniteler gibi kavramlarda ifade bulmaktadır.27 Osmanlı tarihçiliği alanında henüz doğrudan bir etkisi görülmeyen bu yaklaşım, moderniteyi kültürcü ve özcü bir anlayışla yorumladığı için, ortak ve eşzamanlı bir modernite anlayışından önemli ölçüde ayrılmaktadır.28 Alternatif moderniteler kavramıyla, modernleşme ideolojisinin çok kültürcü, sivil toplumcu ve globalist yeni bir yorumuna ulaşılmaktadır. Bu yeni ideolojiyi neo-modernizm olarak nitelemek mümkündür. Bugün Avrupa-merkezci bir modernleşme ideolojisinden çok-kültürlü bir modernleşme ideolojisine yönelişin, kapitalist üretim ilişkilerinin küresel düzlemde çok odaklı olarak yeniden şekillenmesinin yarattığı siyasal ihtiyaçlardan kaynaklandığı açıktır. Başka bir ifadeyle, genelleştirilmiş bir modernite anlayışının Doğu’ya da teşmil edilmesini, sermaye birikiminin küresel ihtiyaçlarına denk düşen bir ideoloji, yeni bir hegemonya arayışı olarak nitelemek gerekmektedir.29 Modernleşme anlatısının, Avrupa’yı ayrıcalıklı bir konumda kurgulaması nasıl belli bir iktidar ilişkisine tekabül ediyor idiyse, şimdi de Avrupa dışı siyasal coğrafyaların modernleşme anlatısı içine ikincil ve türev bir konumda olmadan “eşitlikçi” bir tarzda dahil edilmelerinin başka bir iktidar ilişkisine denk düşüyor olduğunu aynı şekilde dikkate almak durumundayız. Yukarıdaki tartışmaları, Abdülhamid dönemine ilişkin yeni literatürle ilişkisi içinde daha somut olarak ifade etmemiz gerekmektedir. Bu nokta27 Dilip Parameshwar Gaonkar, Alternative Modernities, North Carolina: Duke University Press, 2001. Ortadoğu çalışmaları alanında bu yaklaşıma örnek olarak bkz. Dale F. Eickelman, “Islam and the Languages of Modernity”, Daedalus, 2000, c. 129, sy. 1; Nilüfer Göle, “Batı-dışı Modernlik: Kavram Üzerine”, Melez Desenler, İstanbul: Metis Yayınları, 2000; Nilüfer Göle, “Snapshots of Islamic Modernities”, Daedalus, 2000, c. 129, sy. 1. 28 Ortak ve eşzamanlı modernite anlayışına örnek olarak bkz. Huri İslamoğlu, “Modernities Compared: State Transformations and Constitutions of Property in the Qing and Ottoman Empires,” Journal of Early Modern History, 2001, c. 5, sy. 4. 29 Arif Dirlik, “Modernity as History: Post-Revolutionary China, Globalization and the Question of Modernity”, Social History, 2002, c. 27, sy. 1; Arif Dirlik, “Rethinking Colonialism: Globalization, Postcolonialism, and the Nation,” Interviews, 2002, c. 4, sy. 3.

84

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

da, Avrupa sosyal tarihçiliğinin Habermas’a borçlu olduğu ve kendi çalışmalarımda da sıklıkla başvurduğum kamusal alan kavramının Osmanlı tarihi kapsamında kullanılışı örneği üzerinde durmak yararlı olacaktır. Habermas’ın klasik formülasyonunda kamusal alan kavramı, aile ile devlet arasında burjuva liberal bireyin rasyonel siyasî bir özne olarak kendisini kurduğu ve bu anlamda burjuva siyasetinin şekillendiği zemin olarak tanımlanmıştır. Kamusal alan ve sivil toplum kavramlarında ifadesini bulan siyasal olguların, şehir kültürünün, sivil inisiyatifin ve rasyonel zihniyetin yeşerdiği Avrupa tarihine ait kavramlar olduğu, bu ve benzeri kavramların güçlü devlet ve cemaat kültürünün belirleyici olduğu Doğu toplumlarını anlamak için yararlı olamayacağı şeklindeki itirazların yeni olmadığını biliyoruz.30 Bu tarz itirazlar, kültür ve medeniyeti özcü bir yaklaşımla kurgulayıp her kültürel öbek için farklı kavramsal çerçeve öneriyor oluşu nedeniyle kolayca eleştirilebilir. Ayrıca, kavramların analitik araçlar olduğu, kendilerinden menkul kültürel veya başka türlü anlamlar ve özler taşımadıkları ve kavramlara yüklenen anlamların tarihsel anlatının yaratıcısı konumundaki tarihçinin eseri olduğunu unutmamalıyız. Gerçekten de kabaca son on beş yıl içerisinde sosyal tarihçilik ve kültür tarihçiliği kamusal alan kavramını Habermascı burjuva liberal özünden önemli ölçüde uzaklaştırmış ve kavrama toplumsal sınıf ve grupları bütün çeşitliliği ve karmaşıklığı içinde kuşatan geniş, çoğul, uzlaşmaya açık ama çatışmayı da barındıran, rasyonel olması gerekmeyen bir siyaset zemini olarak yeni bir anlam kazandırmıştır. Özellikle Geoff Eley’nin çalışmalarında kamusal alan kavramı, Gramsci’nin hegemonya kavramından da faydalanılarak, siyasetin cereyan ettiği zemin anlamında kullanılmıştır.31 Geniş, konjonktürel ve arızî bir yaklaşımla tanımlandığı takdirde kamusal alan kavramı, her türlü kültürel özcülükten arındırılmış ve toplumsal siyasetin karmaşıklığını ve tarihsel belirlenmişliğini kavrayan analitik bir araç haline gelecektir. Kamusal alan kavramının yukarıda tanımlandığı şekliyle Osmanlı tarih yazıcılığında kullanılmasının hiçbir teorik ve epistemolojik mahzuru olmadığını söyleyebiliriz.32 Örneğin Abdülhamid dönemiyle ilgili kendi çalış30 Bu konuda yeni bir örnek için bkz. Şerif Mardin, “Civil Society and Islam”, Civil Society, Theory, History, Comparison, John A. Hall (der.), Cambridge: Polity Press, 1995. 31 Geoff Eley, “Nations, Publics, and Political Cultures: Placing Habermas in the Nineteenth Century”, Habermas and the Public Sphere, Craig Calhoun (der.), Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 1996. Benzer bir yorum için bkz. Arif Dirlik, “Civil Society/Public Sphere in Modern China: As Critical Concepts Versus Heralds of Bourgeois Modernity”, Chinese Social Sciences Quarterly (Zhongguo She Hui Ke Xue Ji Kan), 1993, sy. 3. 32 Çin tarihiyle ilgili literatürü değerlendiren yazısında Arif Dirlik, kamusal alan/sivil toplum kavramlarının, Avrupa-merkezci ve kapitalizmin ürünü olmaları gerekçesiyle göz ardı edilmemeleri gerektiğini vurgulamaktadır. Dirlik aynı yazıda kavramların ken- 2

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

85

malarımda kamusal alan kavramı, padişahın siyasî otoritesinin kurulduğu ve kitlelerin siyasete katılmasının, Abdülhamid’in siyasî kurgusu dahilinde gerçekleştiği ölçüde siyasî rejimin meşruiyetinin tahkim edilmesine hizmet eden siyaset zemin olarak tanımlanmıştır. Böylece kamusal alan kavramına ilerlemeci ve sivil toplumcu bir perspektifle demokratik bir içerik atfedilmeden, siyasetin tarihselliğine ve belirleyiciliğine vurgu yapılmıştır.33 Yukarda Elisabeth Frierson’un kamusal alan kavramını, yine özcü bir anlam yüklemeden, Abdülhamid dönemi siyasetini anlamak üzere Osmanlı tarihine başarıyla uygulamış olduğuna değinmiştik. Burada tanımlandığı şekliyle kamusal alan kavramı, bütün karmaşıklık ve bölünmüşlükleriyle tarihsel öznelerin toplumsal siyasal pratiklerinin hiçbir kültürcülüğe ve özcülüğe kapılmadan tarih anlatımıza dahil edilmesi imkânını sağlayacaktır. Bu yolla tarihi, her hangi bir hat doğrultusunda ilerleyen bir süreç olarak değil, tarihsel öznelerin karşılıklı konumlanışlarının belirleyiciliğinde şekillenen bir olgu olarak kurgulamak mümkün olacaktır. Abdülhamid dönemine ilişkin yeni literatürün en önemli başarısının modernleşme paradigmasının Avrupa-merkezci biçiminin aşılması, Osmanlı tarihinin dünya tarihi bütünlüğü içinde kavramsallaştırılmaya çalışılması ve Osmanlı siyasî elitine atfedilen ikincil öznellik rolünün kırılması noktalarında odaklaştığı ifade edilmişti. Bütün bu başarılarına rağmen yeni literatürün en önemli zaafı kendi tarihselliğinin farkında olmayışı noktasında odaklanmaktadır. Kendisini doğuran koşullarla ilişkisini kurmadan ve bu koşullar içinde tekabül ettiği siyasal ve ideolojik açılımları belirlemeden yeni literatürün, tarihçiliğimizin uluslararası niteliğinde bir yükseliş ve tekamüle karşılık geldiğini düşünmek doğru olmayacaktır. Yeni literatür, geçmişe ilişkin her türlü kurgunun bugüne ait ve bu nedenle de ideolojik olduğu ve Osmanlı ve Türkiye siyasî elitini merkeze alarak modernist-historisist bir epistemolojiyle kurgulanan bir geçmişin, iktidar konumundaki kesimlerin egemenliklerini geçmiş-bugün-gelecek dizilimi içinde meşrulaştırma işlevine sahip olduğu gerçeğini görme yeteneğinden uzak bulunmaktadır. Sözkonusu literatüre getirilmesi gereken eleştiri, geçmişe ait yeni tasavvurun bugüne ilişkin temsil ettiği siyaset noktasında olmalıdır. ••• İkinci Abdülhamid dönemi tarihçiliğinin çerçevesini uzun yıllar çizmiş olan “Kızıl Sultan mı, Ulu Hakan mı?” kutuplaşmasının Türkiye siyasetindi başlarına bir anlam ifade etmediğine, basitçe tasvir niteliklerinin olmadığına işaret etmektedir. Dirlik’e göre bir söyleme ait kavram ve terimler, farklı sosyal çıkarlar ve ideolojik yönelimlerle ilişkileri içinde programatik hedeflerin oluşturulmasına hizmet ettikleri ölçüde anlam kazanırlar. Bkz. Dirlik, “Civil Society/Public Sphere in Modern China: As Critical Concepts Versus Heralds of Bourgeois Modernity”. 33 Özbek, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet.

86

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

deki ideolojik bir bölünmüşlüğe denk düştüğünü inkâr etmek mümkün görünmemektedir. Akademik tarihçiliğin de etkisiyle Abdülhamid’e ilişkin artık “ne Ulu Hakan, ne de Kızıl Sultan idi” veya “müstebid idi ama aynı zamanda ıslahatçıydı” şeklinde, objektiflik ve bilimsellik iddiasıyla örülmüş orta yolcu bir tavır ön plana çıkmış bulunmaktadır. Geçmişe ilişkin popüler tasavvurların ideolojik boyutunu görmek daha kolay iken, akademik tarihçiliğin bu yönü, bilimsellik iddiası ardına gizlenmiş olması nedeniyle daha zordur. Oysa, tarihçinin tasavvur ettiği geçmiş ile tarihçinin bizzat içinde bulunduğu bugün’ün aynı zamansal düzlemde bulunduğu hatırlandığında, Abdülhamid dönemini ılımlı ve orta yolcu bir yaklaşımla Osmanlı-Türkiye modernleşmesi sürekliliği kurgusu içine dahil etmenin de bir siyasete ve ideolojik pozisyona denk düşüyor olduğu açıklık kazanır. Akademik tarihçiliğin saygınlığı her şeyden önce geçmişe ilişkin üretilen bilginin siyasetler üstülüğü ve objektifliği kriterleriyle ölçülmektedir. Sözkonusu yanılsamanın pekiştirilmesinde, uluslararası bilimsellik amacı, soyut bir dil ve gündem oluşturulması gibi birçok meslekî pratiğin rolü bulunmaktadır. Ancak üniversite tarihçiliği, bilimsellik ve objektiflik iddiasıyla herhangi bir toplumsal-pratik gündemle ilişki kurmadığı sürece, üretilen bilginin güncel toplumsal-siyasal işlevi kaybolmakta ve bilimsel faaliyet akademisyenin kişisel statü ve kimlik siyasetine hizmet etmeye indirgenmiş olmaktadır. Bununla birlikte, akademik tarihçinin bilimsellik iddiası, kendi bireysel kimlik ve statüsünü oluşturmanın yanı sıra, daha genel bir siyasete de hizmet etmektedir. Bu da geçmişe ilişkin bilgi üretiminin akademinin tekeline alınmasıyla ilgilidir. Siyaset üstülük, bilimsellik ve objektiflik vasfının tekelleştirilmesi yoluyla, geçmişe ilişkin alternatif tahayyüllerin gözden düşürülmesi kolaylaşmaktadır. Sözkonusu tarihçiliğin bilimsellik ve objektiflik iddiası, geçmişin olduğu gibi gösterilmesi hedefinde ifade bulmaktadır. Böyle bir tarih anlatısında güncele müdahale kaygısı bir tarafa itilmekte ve tarih, geçmiş olguların nedensellik ilişkisi içinde ardarda sıralanması şeklinde bir anlatıya dönüştürülmektedir. Oysa tarihsel düşünce aracılığıyla geçmişle kurduğumuz ilişki bugün’e aittir ve bugün’e ait olmalıdır. Walter Benjamin’in ifade ettiği gibi, “Geçmişi tarihsel olarak kurmak ‘onu gerçekten olmuş olduğu gibi’ tanımak değil, tehlike anında birden parlayıveren anıyı ele geçirmektir”.34 Benjamin bu tezinde, tarihsel düşüncenin bugüne ilişkin bir kaygısı olması gerektiğine işaret eder ve geçmişe ilişkin kurgunun, olguları, nedensellik ilişkisi içinde ardarda sıralamak olmadığını vurgular. Buradaki eleştirinin hedefi, historisist bir tarih anlayışı34 Walter Benjamin, “Tarih Kavramı Üzerine”, Son Bakışta Aşk: Walter Benjamin’den Seçme Yazılar, Nurdan Gürbilek (der.), İstanbul: Metis Yayınları, 2001.

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

87

dır ve önerilen alternatif “bir geçiş olmayan, zamanın onda durduğu ve onun tarafından üstlenildiği bir bugün kavramı” üzerine bina edilmiştir. Osmanlı-Türkiye tarihçiliği bağlamında, modernist-historisist tarih anlayışına getirmiş olduğumuz bir başka önemli eleştiri de, siyasî elitin, geçmişe ilişkin anlatının temel kurucu unsuru olarak kurgulandığı noktasındadır. Historisizm ve modernleşme ideolojisine alternatif bir tarihçilik, bugüne müdahale kaygısının yanısıra, egemen siyasî eliti, geçmişin kurucu unsuru olmaktan azledip, geniş kitlelerin yaşanmış deneyimlerini tarihin gerçek kurucu unsuru olarak ön plana çıkarmak durumundadır. Burada yaygın tanımıyla aşağıdan yukarıya bir tarihçilik önerilmemektedir. Aşağıdan yukarıya tarihçilik söylemi, her türlü eleştirel boyutuna rağmen, egemen sınıfları yine tarihin kurucu unsuru olarak tasavvur etmek ve alt sınıflara da yalnızca bu egemenliğe karşı direnme yeteneğini atfetmekle maluldür. Böylece alt sınıfların maduniyet hali ve ikincil konumları sürekli kılınmış olmaktadır. Modernleşme paradigması ve historisist bir epistemolojiyi aşmayı hedefleyen bir tarih anlayışı, Osmanlı geçmişini, içi boş bir nedensellik ve süreklilik hikâyesi olarak değil, bugüne ilişkin bir müdahale kaygısıyla alt sınıfların yaşanmış tecrübelerinin temel kurucu unsur olduğu bir anlatı olarak kurgulamakla mükelleftir.

KAYNAKÇA Akarlı, Engin Deniz, “The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics under Abdülhamid II (1876-1909): Origins and Solutions”, Doktora Tezi, Princeton University, 1976. Alkan, Mehmet Ö., “Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1996. ———, “Modernization from Empire to Republic and Education in the Process of Nationalism”, Ottoman Past and Today’s Turkey, Kemal Karpat (der.), Leiden: Brill, 2000, s. 47-132. Belge, Murat, “Batılılaşma: Türkiye ve Rusya.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c. 3: Modernleşme ve Batıcılık, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 43-55. Benjamin, Walter, “Tarih Kavramı Üzerine”, Son Bakışta Aşk: Walter Benjamin’den Seçme Yazılar, Nurdan Gürbilek (der.), İstanbul: Metis Yayınları, 2001, s. 3950. Blackbourn, David ve Geoff Eley, The Peculiarities of German History: Bourgeois Society and Politics in Nineteenth-Century Germany, Oxford ve New York: Oxford University Press, 1984. Çetinsaya, Gökhan, “Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908”, Doktora Tezi, University of Manchester, 1994.

88

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

———, “Abdülhamid’i Anlamak: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek: Sempozyum Bildirileri, İstanbul: Metis Yayınları, 1998, s. 137-146. ———, “Çıban Başı Koparmamak: II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Bakış”, Türkiye Günlüğü, 1999, sy. 58, s. 54-64. ———, “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’da Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 1999, sy. 7, s. 153-168. Chakrabarty, Dipesh, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, Princeton Studies in Culture/Power/History, New Jersey: Princeton University Press, 2000. Deringil, Selim, “New Approaches to the Study of the Ottoman Nineteenth Century”, Abdullah Kuran İçin Yazılar, Çiğdem Kafesçioğlu ve Luciene Thys-Şenocak (der.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999, s. 345-348. ———, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002. ———, “They Live in a State of Nomadism and Savagery: The Late Ottoman Empire and the Post-Colonial Debate”, Comparative Studies in Society and History, 2003, c. 45, sy. 2, s. 311-342. Dirlik, Arif, “Civil Society/Public Sphere in Modern China: As Critical Concepts Versus Heralds of Bourgeois Modernity”, Chinese Social Sciences Quarterly (Zhongguo She Hui Ke Xue Ji Kan), 1993, sy. 3, s. 10-22. ———, “Modernity as History: Post-Revolutionary China, Globalization and the Question of Modernity”, Social History, 2002, c. 27, sy. 1, s. 16-39. ———, “Rethinking Colonialism: Globalization, Postcolonialism, and the Nation” Interviews, 2002, sy. 3, s. 428-448. Eickelman, Dale F.,“Islam and the Languages of Modernity”, Daedalus, 2000, c. 129, sy. 1, s. 119-135. Eley, Geoff, “Nations, Publics, and Political Cultures: Placing Habermas in the Nineteenth Century”, Habermas and the Public Sphere, Craig Calhoun (der.), Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 1996, s. 289-339. Findley, Carter, “An Ottoman Occidentalist in Europe: Ahmed Midhat Meets Madame Gülnar, 1889”, American Historical Review, 1998, c. 103, sy. 1, s. 15-49. Fortna, Benjamin, “Islamic Morality in Late Ottoman ‘Secular’ Schools”, International Journal of Middle East Studies, 2000, sy. 32, s. 369-393. ———, Imperial Classroom: Islam, The State, and Education in the Late Ottoman Empire, Oxford: Oxford University Press, 2002. Frierson, Elizabeth B., “Unimagined Communities: Women and Education in the Late Ottoman Empire, 1876-1909”, Critical Matrix, 1995, c. 9, sy. 2, s. 55-90. ———, “Unimagined Communities: State, Press, and Gender in the Hamidian Era”, Doktora Tezi, Princeton University, 1996. ———, “Cheap and Easy: The Creation of Consumer Culture in Late Ottoman Empire”, Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, 15501922 An Introduction, Donald Quataert (der.), Albany: State University of New York Press, 2000, s. 243-260.

Modernite, Tarih ve ‹deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme

89

———, “Mirrors Out, Mirrors In, Domestication and Rejection of the Foreign in Late-Ottoman Women’s Magazines (1875-1908)”, Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies, D. Fairchild Ruggles (der.), Albany: State University of New York Press, 2000, s. 177-204. Gaonkar, Dilip Parameshwar, Alternative Modernities, North Carolina: Duke University Press, 2001. Goffman, Daniel, The Ottoman Empire and Early Modern Europe, New Approaches to European History, New York: Cambridge University Press, 2002. Göle, Nilüfer, “Batı-dışı Modernlik: Kavram Üzerine”, Melez Desenler, İstanbul: Metis Yayınları, 2000, s. 159-175. ———, “Snapshots of Islamic Modernities”, Daedalus, 2000, c. 129, sy. 1, s. 91-117. Güran, Tevfik, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998. Harootunian, Harry D., History’s Disquiet: Modernity, Cultural Practice, and the Question of Everyday Life, Columbia: Columbia University Press, 2000. ———, “In the Tiger’s Lair: Socialist Everydayness Enters Post-Mao China (Review essay on Streetlife China by Michael Dutton)”, Postcolonial Studies, 2000, c. 3, sy. 3. ———, Overcome by Modernity: History, Culture and Community in Interwar Japan, New Jersey: Princeton University Press, 2000. Kandiyoti, Deniz, “Post-Colonialism Compared: Potentials and Limitations in the Middle East and Central Asia”, Intemational Journal of Middle East Studies, 2002, sy. 34, s. 279-297. Karpat, Kemal, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the late Ottoman State, Oxford: Oxford University Press, 2001. Kodaman, Bayram, Şark Meselesi Işığı Altında Sultan Il. Abdülhamid’in Doğu Anadolu Politikası, İstanbul: Orkun, 1983. ———, Abdülhamid Dönemi Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990. Kırlı, Cengiz, “A Profile of the Labor Force in Early Nineteenth-Century Istanbul”, International Labor and Working-Class History, 2001, sy. 60, s. 125-140. Mardin, Şerif, “Civil Society and Islam”, Civil Society, Theory, History, Comparison, John A. Hall (der.), Cambridge: Polity Press, 1995, s. 278-300. Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 1. baskı, İstanbul: Hil Yayınları, 1983. Özbek, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. ———, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Sosyal Devlet”, Toplum ve Bilim, 2002, sy. 92, s. 7-33. Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, 1820-19113, 2. baskı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994. Quataert, Donald, “Ottoman Reform and Agriculture in Anatolia, 1876-1908”, Doktora Tezi, University of California, Los Angeles, 1973. ———, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), çev. Sabri Tekay, Ankara: Yurt Yayınları, 1987.

90

TAL‹D, 2(1), 2004, N. Özbek

———, The Ottoman Empire, 1700-1922, New Approaches to European History, Cambridge: Cambridge University Press, 2001. Said, Edward, Orientalism, New York: Pantheon Books, 1978. Shaw, Stanford, “Sultan Abdülhamid II: Last Man of the Tanzimat”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslarası Sempozyumu (Bildiriler), Ankara: Millî Kütüphane, 1989, sy. 179-197. İslamoğlu, Huri, “Modernities Compared: State Transformations and Constitutions of Property in the Qing and Ottoman Empires,”, Journal of Early Modern History, 2001, c. 5, sy. 4, s. 353-386. Somel, Selçuk Akşin, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839-1908: Islamization, Autocracy, and Discipline, Leiden: Brill Academic Publishers, 2001. Zürcher, Erik, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.

Modernity, History and Ideology: A Critical Approach to the Hamidian Historiography Nadir ÖZBEK Abstract This article examines recent scholarship on the history of the late Ottoman Empire during the reign of Abdulhamid II. In the mainstream scholarship this period has been considered as a parenthesis in the context of the long-term Ottoman-Turkish march towards modernity which supposedly started with the Tanzimat. The recent academic literature, on the other hand, aimed at resituating the Hamidian period within the context of Ottoman-Turkish modernity and broader world-historical context. After briefly surveying the recent literature, the present article focuses on the political and ideological contexts that informed changing attitudes towards the history of Hamidian period. The article argues that the past that historians imagined, and the present that historians live within share the same temporality. This means that we need to rewrite the history of the Hamidian period as social history inspired by our concern to change our present.

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

91

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 91-97

II. Abdülhamid Dönemi Siyasî Tarihi Bibliyografyas› Semih AKGÜN* Özkan AKPINAR** Adanır, Fikret, “II. Abdülhamid Döneminde Yabancıların Toprak Sahibi Olmaları Konusunda Osmanlı Kaygıları”, Osmanlı, c. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 298-305. Akarlı, Engin Deniz, “Abdülhamid II’s Attempt to Integrate Arabs into the Ottoman System”, Palestine in the Late Ottoman Period, David Kushner (der.), Leiden: E.J. Brill, 1986. Akarlı, Engin Deniz, “Abdülhamid II’s Islamic Policy in the Arab Provinces”, ArabTurkish Relations, Ankara: Hacettepe University, 1979, s. 44-60. Akarlı, Engin Deniz, “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidarı”, Osmanlı, c. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 253-265. Akarlı, Engin Deniz, “The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics Under Abdulhamid II (1876-1909): Origins and Solutions”, Doktora Tezi, Princeton University, 1976. Akarlı, Engin Deniz, “Friction and Discord Within the Ottoman Government Under Abdulhamid II”, Boğaziçi University Journal-Humanities, 1979, c. 7, s. 3-26. Akarlı, Engin Deniz, The long peace: Ottoman Lebanon: 1861-1920, London: The Centre for Lebanese Studies, 1993. Akpınar, Alişan, Osmanlı Devletinde Aşiret Mektebi, İstanbul: Göçebe Yayınları, 1997. Akyıldız, Ali, “Sultan II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Bâbıâlî’yle İlişkileri”, Osmanlı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, c. 2 , s. 286297. Akyüz, Yahya, “Abdülhamid Devrinde Protestan Okullarıyla İlgili Orijinal İki Belge”, Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1970, c. 3, no. 1-4. Alberi, Sabuncuzade Lui, Sultan II. Abdülhamid’in Hal Tercümesi, Mahir Aydın (haz.), İstanbul: Kitabevi, 1997. * Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü yüksek lisans öğrencisi ** Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü lisans öğrencisi

92

TAL‹D, 2(1), 2004, S. Akgün, Ö. Akp›nar

Alkan, Mehmet Ö., “Modernization from Empire to Republic and Education in the Process of Nationalism”, Ottoman Past and Today’s Turkey, Kemal Karpat (der.), Leiden: Brill, 2000, s. 47-132. Alkan, Mehmet Ö., “Sivil Toplum Kurumlarının Hukuksal Çerçevesi, 1839-1945”, Tanzimat’tan Günümüze İstanbul’da STK’lar, A.N. Yücekök, İ. Turan ve M.Ö. Alkan (der.), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1998, s. 45-74. Alkan, Mehmet Ö., “1856-1945 Yılları Arasında İstanbul’da Sivil Toplum Örgütleri”, Tanzimat’tan Günümüze İstanbul’da STK’lar, A.N. Yücekök, İ. Turan ve M.Ö. Alkan (der.), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1998, s. 79-146. Aydın, Bilgin, “Osmanlı Siyasi Tarihinde Mevleviler ve Sultan II. Abdülhamid İle İlişkilerine Dair Yeni Belgeler”, Osmanlı, c. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 389-401. Beyhan, Mehmet Ali, “II. Abdülhamid Döneminde Hafiyye Teşkilatı ve Jurnaller”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. 12, s. 939-950. Bora, Tanıl ve Murat Gültekingil (der.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce I: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001. Buzpınar, Tufan, “Suriye’ye Yerleşen Cezayirlilerin Tabiiyeti Meselesi 1847-1900”, İslam Araştırmaları Dergisi/Turkish Journal of Islamic Studies, c. 1, sy. 1, s. 91-106. Buzpınar, Tufan, “Abdulhamid II and Sayyid Fadl Pasha of Hadramawt”, Osmanlı Araştırmaları/Journal of Ottoman Studies, c. 13, sy. 1, s. 227-239 Buzpınar, Tufan, “Osmanlı Suriye’sinde Türk Aleyhtarı İlanlar ve Bunlara Karşı Tepkiler, 1878-1881”, İslam Araştırmaları Dergisi/ Turkish Journal of Islamic Studies, c. II, s. 73-90. Buzpınar, Tufan, “The Repercussions of the British Occupation of Egypt on Syria, 1882-1883”, Middle Eastern Studies, c. 36, c. 1, s. 82-91. Buzpınar, Tufan, “Church Missionary Society İstanbul’da: Tanzimat, Islahat ve Misyonerlik”, İstanbul Araştırmaları, c. 1, sy. 1, s. 63-80. Buzpınar, Tufan, “Filistin Meselesinin Ortaya Çıkışında İngiltere’nin Rolü”, Türkiye Günlüğü, c. 68, sy. 1, s. 17-23. Buzpınar, Tufan, “Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early Years of Abdulhamid II: 1877-1882”, Die Welt des Islams, 1996, c. 36, sy. 1, s. 59-89. Buzpınar, Tufan, “The Hijaz, Abdulhamid II and Amir Hussein’s Secret Dealings with the British”, Middle Eastern Studies, c. 31, sy. 1, s. 99-123. Buzpınar, Tufan, II. Abdülhamid Döneminde Filistin’e Yahudi Göçü Meselesi (18781908, Türkler, c. 13, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 78-86 Çetinsaya, Gökhan, “II: Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi, 1876-1878”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara, 1988. Çetinsaya, Gökhan, “Ottoman Administration of Iraq”, Unpublished Ph.D. Thesis, University of Manchester, 1994.

II. Abdulhamid Dönemi Siyasi Tarihi Üzerine Seçme Bibliyografya

93

Çetinsaya, Gökhan, “‘Abdülhamid’i Anlamak’: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek: Toplum-Bilim ve Defter Dergileri Sempozyum Bildirileri İstanbul: Metis, 1998, s. 137-146. Çetinsaya, Gökhan, “‘Çıban başı koparmamak’: II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Bakış”, Türkiye Günlüğü, (Kasım-Aralık 1999), sy. 58, s. 54-64. Çetinsaya, Gökhan, “‘İsmi olup da cismi olmayan kuvvet’: II. Abdülhamid’in Pan-İslamizm Politikası Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı, c. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 380-388. Çetinsaya, Gökhan, “Hamidiye, Nakşibendiye ve Mülkiye: II. Abdülhamit Döneminde Musul Vilayetinden Bir Kesit, 1897-1901”, Kebikeç, 2000, sy. 10, s. 131139. Çetinsaya, Gökhan, “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’da Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, Divan İlmî Araştırmalar, İstanbul, 1999, sy. 7, s. 153-168. Çetinsaya, Gökhan, “İslami Vatanseverlikten İslam Siyasetine”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, der. Mehmet Ö. Aklan, İstanbul: İletişim, 2001, s. 265-271. Çetinsaya, Gökhan, “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, der. Mehmet Ö. Aklan, İstanbul: İletişim, 2001, s. 54-71. Çetinsaya, Gökhan, “The Politics of Reform in Iraq under Abdülhamid II, 18781908”, İslam Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 1999, sy. 3, s. 41-72. Deringil, Selim, “II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Dış İlişkilerinde ‘İmaj’ Saplantısı”, Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri, 27-29 Mayıs 1992, Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1994. Deringil, Selim, “Abdülhamid Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Simgesel ve Törensel Doku: ‘Görünmeden Görmek’”, Toplum ve Bilim, Güz-Yaz 1993, sy. 62, s. 34-56. Deringil, Selim, “Legitimacy Structures in the Ottoman State: The Reign of Abdülhamid II”, International Journal of Middle East Studies, 1991, c. 23, sy. 3, s. 345-359. Deringil, Selim, “New Approaches to the Study of the Ottoman Nineteenth Century”, Abdullah Kuran İçin Yazılar, Çiğdem Kafesçioğlu ve Luciene Thys Şenocak (der.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999, s. 345-348. Deringil, Selim, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Geleneğin İcadı, Muhayyel Cemaat (Tasarlanmış Topluluk ) ve Pan-İslamizm”, Toplum ve Bilim, 1991, c. 54, sy. 55, s. 47-67. Deringil, Selim, “The Invention of Tradition as Public Image in the Late Ottoman Empire, 1808-1908”, Comparative Studies in Society and History, 1993, c. 35, sy. 1, s. 3-29. Deringil, Selim, “The Ottoman Response to the Egyptian Crisis of 1881-82”, Middle Eastern Studies, 1988, sy. 24, s. 3-24. Deringil, Selim, “The Ottoman Twilight Zone of the Middle East”, Reluctant Neighbor, Turkey’s Role in the Middle East, Henri J. Barkey (der.), Washington D.C.: US Institute of Peace Press, 1996, s. 13-23.

94

TAL‹D, 2(1), 2004, S. Akgün, Ö. Akp›nar

Deringil, Selim, “The Struggle Against Shi’ism in Hamidian Iraq”, Die Welt des Islams, 1990, sy. 30, s. 45-62. Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (18761909), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002. Deringil, Selim, The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909, New York: I.B. Tauris, 1998. Duguid, Stephen, “The Politics of Unity: Hamidian Policy in Eastern Anatolia”, Middle Eastern Stıdies, May 1973, c. 9, sy. 2, s. 139-155. Eraslan, Cezmi, “II. Abdülhamid ve Osmanlı Devleti’nin İslam Birliği Siyaseti”, Osmanlı, c. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 373-379 Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamit ve İslam Birliği: Osmanlı Devleti’nin İslam Siyaseti 1856-1908, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1992. Ergut, Ferdan, “State and Social Control: The Police in the Late Ottoman Empire and the Early Republican Turkey, 1839-1939”, Doktora Tezi, New School, 1999. Ergül, Cevdet, II. Abdülhamit’in Doğu Politikası ve Hamidiye Alayları, İzmir: Çağlayan Yayınları, 1997. Esenbel, Selçuk, “A Comparison of the Modernization of Japan and Turkey”, Abdullah Kuran İçin Yazılar, Çiğdem Kafesçioğlu ve Luciene Thys Şenocak (der.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999. Fortna, Benjamin C., “Islamic Morality in Late Ottoman ‘Secular’ Schools”, International Journal of Middle Eastern Studies, 2000, sy. 32, s. 369-393. Fortna, Benjamin C., Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire, New York: Oxford University Press, 2002. Frierson, Elizabeth B., “Mirrors Out, Mirrors In, Domestication of the Foreign in Late Ottoman Women’s Magazines (1875-1908)”, Women, Patronage, and SelfRepresentation in Islamic Societies, D. Fairchild Ruggles (der.), Albany: State University of New York Press, 2000, s. 177-204. Frierson, Elizabeth B., “Unimagined Communities: State, Press, and Gender in the Hamidian Era.” Doktora Tezi, Princeton University, 1996. Frierson, Elizabeth B., “Unimagined Communities: Women and Education in the Late Ottoman Empire, 1876-1909”, Critical Matrix, The Princeton Journal of Women, Gender, and Culture, 1995, c. 9, sy. 2, s. 55-90. Gülsoy, Ufuk, Hicaz Demiryolu, İstanbul: Eren Yayınları, 1994. Haslip, Joan, The Sultan: The Life of Abdul Hamid II, New York: Holt, Rinehart and Winston, 1973. Haydarani, H. Sıddık, “Aşiret Mektebi ve Aşiret Alayları”, Yakın Tarihimiz, c. 2, 1963. Karaca, Ali, “Hamidiye Hafif Süvari Alayları Hakkında Bazı Tespitler (1890-1900)”, M.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ankara 1995, sy. 4, s. 309-318. Karaca, Ali, “Saray’da / Mabeyn-i Hümâyûn’da Yâverlik Kurumu (1839-1920)”, Türkler, c. 13, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 610-628. Karakışla, Yavuz Selim, “Exile Days of Abdulhamid II in Salonica (1909-1912) and Confiscation of His Wealth”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1990.

II. Abdulhamid Dönemi Siyasi Tarihi Üzerine Seçme Bibliyografya

95

Karpat, Kemal - Zens, Robert W., I. Meşrutiyet Dönemi Ve II. Abdülhamid’in Saltanatı (1876-1909), Türkler, c. 7, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 291-316. Karpat, Kemal, “Pan-İslamizm ve İkinci Abdülhamid”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 1987, sy. 48, s. 13-37. Karpat, Kemal, An Inquiry Into the Social Foundations of Nationalism in the Ottoman S. Princeton University, Princeton 1973. Karpat, Kemal, Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, çev. Recep Boztemur, Ankara: İmge, 2001. Karpat, Kemal, Osmanlı Modernleşmesi: Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus, Ankara: İmge Kitabevi, 2002. Karpat, Kemal, Osmanlı nüfusu, (1830-1914): Demografik Ve Sosyal Özellikleri = Ottoman Population, 1830-1914: Demographic And Social Characteristics, çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 2003. Karpat, Kemal, Pan-İslamizm ve İkinci Abdülhamid: Yanlış Bir Görüşün Düzeltilmesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993. Karpat, Kemal, Studies on Ottoman History, Leiden: Brill Press, 2002. Karpat, Kemal, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith and Community in the Late Ottoman State, Oxford: Oxford University Press, 2001. Karpat, Kemal, Türkiye ve Orta Asya, Ankara: İmge Kitabevi, Ankara 2003. Kızıltoprak, Süleyman, “II. Abdülhamid’in Mısır Sorununa Yaklaşımı ve İstanbul Konferansı”, Türkler, c. 13, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 57-69. Koçak, Cemil, Abdülhamid’in Mirası, İstanbul: Arba Yayınları, 1990. Kodaman, Bayram, Abdülhamid Dönemi Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988. Kodaman, Bayram, Sultan II. Abdülhamid devri Doğu Anadolu politikası, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1987. Koloğlu, Orhan, “Dünya Siyaseti ve İslam Birliği”, Tarih ve Toplum, 1990, c. 14, sy. 83, s. 12-17. Koloğlu, Orhan, Abdülhamit ve Masonlar: 1905’e kadar, İstanbul: Gür Yayınları, 1991. Koloğlu, Orhan, Avrupa Kıskacında Abdülhamit, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998. Koloğlu, Orhan, Ne Kızıl Sultan Ne Ulu Hakan: Abdülhamit Gerçeği, İstanbul: Gür Yayınları, 1987. Kurşun, Zekeriya, Necid ve Ahsa’da Osmanlı hakimiyeti: Vehhabi hareketi ve Suud Devleti’nin ortaya çıkışı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998. Kurşun, Zekeriya, The Ottomans in Qatar: a history of Anglo-Ottoman conflicts in the Persian Gulf, İstanbul: İsis Yayımcılık, 2002. Lee, Hee Soo, “II. Abdülhamid ve Doğu Asya’daki Pan-İslamist Siyaseti”, Osmanlı, c. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 363-372. Mardin, Şerif, “Liberation Movements in the Ottoman Empire, 1878-95”, Middle East Journal, Spring 1962, sy. 16, s. 169-182.

96

TAL‹D, 2(1), 2004, S. Akgün, Ö. Akp›nar

Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, 1895-1908, Ankara: İş Bankası Yayınları, 1964. Marufoğlu, Sinan, Osmanlı Döneminde Kuzey Irak, 1831-1914, İstanbul: Eren Yayınları, 1998. McCarthy, Justin, The Arab World, Turkey and the Balkans (1878-1914): A Handbook of Historical Statistics, Boston: G.K. Hall, 1982. Ochsenwald, William, The Hijaz Railroad, Charlottesville: University Press of Virginia, 1980. Ortaylı, İlber, İkinci Abdülhamid Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1981. Ortaylı, İlber “Son Universal İmparatorluk ve II. Abdülhamid”, Türkler, c. 7 Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 317-332. Öke, M. Kemal, “Şark Meselesi ve II. Abdülhamid’in Garp Politikaları, 1876-1909”, Osmanlı Araştırmaları, 1982, sy. 247-276. Öke, M. Kemal, İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’nin Gizli Raporlarında II Abdülhamid ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Naşriyat, 1983. Öke, Mim Kemal, Osmanlı İmparatorluğu, Siyonizm ve Filistin Sorunu, 1880-1914, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1982. Özbek, Nadir, “İkinci Abdülhamid ve Kimsesiz Çocuklar: Darülhayr-ı Ali”, Tarih ve Toplum, 1999, c. 31, sy. 182, s. 11-20. Özbek, Nadir, “Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Sosyal Yardım’ Uygulamaları, 18391918”, Toplum ve Bilim, Kış 1999-2000, sy. 83, s. 111-32. Özbek, Nadir, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Sosyal Devlet”, Toplum ve Bilim, 2002, sy. 92, s. 7-33. Özbek, Nadir, “The Politics of Poor Relief in the Late Ottoman Empire, 1876-1914”, New Perspectives on Turkey, Fall 1999, sy. 21, s. 1-33. Özbek, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. Özcan, Azmi, Pan-İslamizm, Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1914), İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1992. Özoğlu, Hakan, “‘Nationalism’ and Kurdish Notables in the Late Ottoman-Early Republican Era”, International Journal of Middle East Studies, 2001, sy. 33, s. 383-409. Özyüksel, Murat, Hicaz Demiryolu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. Özyüksel, Murat, Osmanlı Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul: Arba Yayınları, 1988. Ramsaur, Ernest, The Young Turks: Prelude to the Revolution of 1908, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1957. Rogan, Eugene L., “Aşiret Mektebi: Abdulhamid II’s School for Tribes (1892-1907)”, International Journal of Middle Eastern Studies, 1996, sy. 28, s. 83-107. Sarıyıldız, Gülden, “II. Abdülhamid’in Fakir Hacılar İçin Mekke’de İnşa Ettirdiği Misafirhane”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 1988-1994, sy. 14, s. 122-145.

II. Abdulhamid Dönemi Siyasi Tarihi Üzerine Seçme Bibliyografya

97

Shaw, Stanford, “Sultan Abdülhamid II: Last Man of the Tanzimat”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu (Bildiriler), 25-27 Aralık 1989, Ankara: Milli Kütüphane, 1989, s. 179-197. Sırma, İ. Süreyya, II. Abdülhamit’in İslam Birliği Siyaseti, İstanbul: Beyan Yayınları, 1990. Sivrikaya, İbrahim, “Osmanlı İmparatorluğu İdaresindeki Aşiretlerin Eğitimi ve İlk Aşiret Mektebi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, 1972, c. 11, sy. 63. Somel, Selçuk Akşin, “Osmanlı Modernleşme Döneminde Kız Eğitimi”, Kebikeç, 2000, sy. 10, s. 223-238. Somel, Selçuk Akşin, “Osmanlı Modernleşme Döneminde Periferik Nüfus Grupları”, Toplum ve Bilim, Kış 1999-2000, sy. 83, s. 178-201. Somel, Selçuk Akşin, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839-1908: Islamization, Autocracy and Discipline, the Ottoman Empire and its Heritage, Leiden; Boston: Brill, 2001. Şensözen, Vasfi, Osmanoğulları’nın Varlıkları ve II. Abdülhamid’in Emlaki, Ankara: TTK Yayınları, 1982. Tekin, Şinasi ve Gönül Alpay Tekin, “Imperial Self-Portrait, The Ottoman Empire as Revealed in the Sultan Abdul Hamid II’s Photographic Albums”, Journal of Turkish Studies, 1988, sy. 12. Tunçay, Mete ve Erik Jan Zürcher (der.), Socialism and Nationalism in the Ottoman Empire (1876-1923), London, New York: British Academic Press, 1994.

98

TAL‹D, 2(1), 2004, S. Akgün, Ö. Akp›nar

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

99

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 99-112

Meflrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayat› Kaynakças› Cüneyd OKAY* TÜRKİYE’DE SON YILLARDA üzerinde gerek lisansüstü tez, gerekse kitap ve makale olarak en çok araştırma ve yayın yapılan tarihî ve siyasî alanlardan biri de Meşrutiyet dönemidir. Bu dönem genel olarak Meşrutiyetin yeniden ilan edildiği 23 Temmuz 1908 ve Mondros Mütarekesinin imzalandığı 30 Ekim 1918 tarihleri arasında kalan on senelik zaman zarfını kapsar. Bu kısa süre içine Trablusgarb, Balkan ve Birinci Dünya Harpleri, çok sayıda isyan ve toplumun ve devletin geçirdiği birçok değişim sığmış ve Osmanlı Devleti’nin yıkılıp Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulacağı yeni bir dönem de yine bu yıllarda temel bulmuştur. Dolayısıyla, Meşrutiyet döneminin siyasî tarihini anlamak, sadece bu on yıllık süreci değil, aynı zamanda Tanzimat’tan beri süregelen ve II. Abdülhamid zamanında da devam eden yenileşme/değişme çabalarını kavramak ve buna paralel olarak da Cumhuriyet’in ideolojisini, kurucu kadrolarını, toplumsal dönüşüm projesinin temellerini de doğru yorumlamak için gereklidir. Bu açıdan bakıldığında özellikle son yirmi senede Türkiye’de bu alanla ilgili yapılan çalışmaların artışı normal karşılanmalıdır. Tabiî kemiyet olarak bu artışta, üniversitelerde yaptırılan yüksek lisans ve doktora çalışmalarının çoğalması, bilhassa lisansüstü programlarda dönemi inceleyen derslerin müfredatlarda yer alması önemli bir sebeptir. Buna karşılık bilimsel ve akademik çalışmalar dışında roman, tiyatro ya da filmlerde bu dönemin işlenmesinin sonuçları ise bu yazının ilgi alanı dışında kalmaktadır. Bu yazıda Türkiye’de Meşrutiyet dönemi siyasî tarihi üzerine yapılan yayınların genel bir değerlendirmesinin yapılmasına gayret edilecektir. Haliyle çok yönlü ve geniş olarak incelenmiş olan bu dönemi ele alırken, belirli sınırlamalar getirmek gerekmiştir. İlk olarak dönemi yalnız siyasî tarih * Araştırmacı yazar.

100

TAL‹D, 2(1), 2004, C. Okay

açısından ele alan inceleme kitapları değerlendirilmiştir. Bu bağlamda –belirli noktalarda siyasetle belirgin bir şekilde kesişen/örtüşen çalışmalar hariç- ekonomik, sosyal, kültürel ve bunların ağırlıklı olduğu yayınlar inceleme dışı tutulmuştur. Yine benzer şekilde konusu siyasî olmakla beraber hatırat ya da günlük ve benzeri türde eserler de incelemeye alınmamıştır. Buna ek olarak yabancı bir dilde yazılıp Türkçeye çevrilmiş kitaplara da yazının sınırları ve hacmi içerisinde değinilmiştir. Osmanlı siyasî tarihini ele alan çok ciltli kitaplar ya da yine uzun bir dönemi ele alan kitaplarda da Meşrutiyet dönemi doğal olarak incelenmiştir. Ancak bu yazıda çok hacimli olsa bile yalnızca dönemi müstakil olarak ele alan kitaplar incelendiğinden bu gibi yayınlar değerlendirmeye alınmamıştır. Son olarak bu bir genel değerlendirme yazısı olduğundan burada, konuyla ilgili yayımlanmış her kitabı tek tek incelemek yerine dönemi değişik açılarıyla ele alan ve benzer çalışmaları da temsil ettiği varsayılan belirli sayıda kitap üzerinde durulacaktır. Kitaplar incelenirken mümkün olduğu kadar tematik bir sınıflandırmaya başvurulmuş ve Meşrutiyet’in ilan süreci, siyasî partiler, İttihad ve Terakki, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, diğer siyasal oluşumlar, 31 Mart hadisesi, ordu-politika ilişkisi, önde gelen politik kişiler üzerine biyografik/monografik çalışmalar, dönemin politik ve fikir akımları ve benzeri konu başlıkları halinde kısa değerlendirmeler yapılmıştır. Bu dönemi ele alan kitaplara Meşrutiyet’in yeniden ilan ediliş süreci ile başlamak yerinde olur. Bu konu ile ilgili ilk eserlerden biri, Tarık Zafer Tunaya’nın, ilk baskısı 1959’da yapılan ve konuyu kısaca, ana hatlarıyla ele alan Hürriyet’in İlanı kitabıdır. Ancak süreci, öncesi ve sonrasıyla ayrıntılı olarak Aykut Kansu’nun 1908 Devrimi başlıklı çalışmasından takip etmek mümkündür. Kansu’nun kitabı, yerli ve yabancı kaynaklardan 1906-1907 olaylarından başlayarak 23 Temmuz 1908 gününe giden yolu, rejimin yeni bir düzleme oturmasını ve Kanun-ı Esasî’nin yeniden yürürlüğe girmesinin ardından gelişen olayları, değişik yönleriyle ele alan hacimli (fakat gerek kullandığı kaynaklar, gerekse öne sürdüğü tezler bakımından tartışmalı) bir çalışmadır. Yine bu konuyla ilgili olarak, “taşrada” gelişen hadiseler Zafer Kars’ın Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu ve Kudret Emiroğlu’nun Anadolu’da Devrim Günleri: İkinci Meşrutiyet’in İlanı TemmuzAğustos 1908 kitaplarında incelenmiştir (Burada bir hususu daha açıklığa kavuşturmakta fayda var. Bu yazıda Meşrutiyet dönemini inceleyen yeni harfli inceleme eserleri ele alınmıştır. Bununla beraber meşrutiyetin yeniden ilanından sonraki süreçte, özellikle nisbî bir rahatlığın ve yeni rejimden beklentilerin en üst seviyede olduğu ilk senelerde konuyu değişik yönleri ile ele alan kitaplar da yayımlanmıştır. Ahmed Refik’in İnkılab-ı Azim,

Meflrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayat› Kaynakças›

101

Ali Saip’in Tarih-i Meşrutiyet ve Şark Mesele-i Hazırası, Mehmed Reşid’in İnkılab Niçin ve Nasıl Oldu, Yunus Nadi’nin İhtilal ve İnkılab-ı Osmanî, Bezmi Nusret’in Fırkalar ve Ben, Hasan Sadi’nin İttihad ve Terakki’nin İflası, Pertev Tevfik’in İkinci On Temmuz, Lütfi Fikri’nin Selanik’de Bir Konferans , Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’nin Muhalefetin İflası, A.V.’nin İhtilal Fırkalarının Teşebbüs-i İhaneti yahut Fedakâran-ı Millet Cemiyeti, M.Z.’nin İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin Fırıldakları yahut Tarih-i Matem adlı eserleri bu kabil kitaplardandır ve sayılarını arttırmak mümkündür). Siyasî tarih denilince şüphesiz, ilk olarak akla gelen şeylerden biri, siyasî partilerdir. Meşrutiyet dönemi de Türkiye’de ilk defa partileşme sürecinin başladığı, siyasal ya da kısmen siyasal çok sayıda parti ve derneğin kurulduğu bir devir olması bakımından özellikle dikkate değerdir. Dolayısıyla Meşrutiyet döneminin siyasal hayatını anlamak için öncelikle bir bakıma siyasî partileri tanımak gerekir. Bu açıdan bakıldığında Meşrutiyet dönemi siyasî tarih kitaplarının hemen tamamının kaynak olarak kullandığı ve Türkiye’de dönemi akademik bir bakış açısıyla inceleyen ilk çalışma, Tarık Zafer Tunaya’nın, ilk baskısı 1952 yılında yapılan, Türkiye’de Siyasal Partiler kitabıdır. 1984’teki ikinci baskısı üç cilt halinde yayımlanmış, bu ciltlerden ilki, münhasıran “İkinci Meşrutiyet Dönemi” başlığıyla 1908-1918 yıllarına ayrılmış, üçüncü cilt ise, başlı başına ve sadece dönemin en önemli siyasal gücü olan İttihad ve Terakki’yi ele almıştır. İkinci Meşrutiyet’in anlatıldığı ilk cilt, iki bölüm ve beş kesimden oluşmaktadır. Yazar birinci bölümün ilk kesiminde, “Meşrutiyet Ortamı İçinde” başlığıyla, tek tek kitabına aldığı bütün siyasal partilerin dönem içindeki yerini ve konumunu belirlemiş; “çalışmaları ve eylemleri”, “yapısı ve ideolojisi” “belli başlı elemanları” başlıklarıyla da fırkanın ya da derneğin nasıl kurulduğu ve geliştiği, eylemleri, düşünce yapısı ve kadrosu hakkında bilgi verilirken, kapanış süreci ise “fırkanın sonu” altbaşlığıyla verilmiştir. Kitabın ikinci bölümünde ise Kanun-ı Esasî’nin yeniden yürürlüğe girmesiyle başlayan, 1909’da kabul edilen Cemiyetler Kanunu’yla hızlanan dernekleşme sürecinde kurulan ve yazarın kitaba aldığı cemiyetler, yukarıdaki metoda paralel bir biçimde değerlendirilmiştir. Tarık Zafer Tunaya’nın kitabının belki de en önemli özelliği, bu siyasî fırka ya da cemiyetlerle ilgili olarak sunduğu belgelerdir. Kitabın yayımlandığı tarihte ulaşılabilen belgelerin yeni harflere aktarılarak tasnif edilmiş olması, bu dönemle ilgilenen birçok araştırmacı için bir başvuru kaynağı olmasını sağlamıştır. Fırka ve cemiyetlerin nizamnameleri, programları, beyannameleri, çeşitli tamimleri ve birkısım yazışmaları kapsayan kitap, bu şekilde döneme değişik açılardan ilgi duyan her araştırmacı için bir “başlangıç” eseri olma vasfını kazanmıştır. Tamamen İttihad ve Terak-

102

TAL‹D, 2(1), 2004, C. Okay

ki’ye ayrılan serinin üçüncü cildinde ise, İttihad ve Terakki’nin kuruluşu, padişah ve sadrazamlarla olan ilişkileri, idarî ve yapısal sorunları, yan kuruluşları, ideolojik ve ekonomik meseleleri, savaşlar ve kapanışı oldukça ayrıntılı bir biçimde anlatılmış, kitap bu özellikleriyle yalnızca İttihad ve Terakki’nin değil, yazarının koyduğu başlıkla “Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi” görünümünü kazanmıştır. Kitabı baştan sona okumak on yıllık siyasal süreç, kişiler, kurumlar, ideolojik ve idarî sorunlar, savaşlar ve saire- hakkında derli toplu ve fikir veren bir bilgiye sahip olmayı sağlamaktadır (Tunaya’nın kitabının ilk baskının 1952’de yapıldığı yukarıda belirtilmişti. Bu da yazara, henüz o tarihte sağ olan ve Meşrutiyet dönemine tanıklık etmiş birçok kişiyle yüzyüze görüşebilme imkanı sağlamış, bu kişilerin anlattıklarıyla da resmî belge ve yazışmalara yansımayan değişik bilgi ve görüşlerin okuyucuya sunulmasını temin etmiştir). İttihad ve Terakki 1913’e kadar en güçlü, 1913’teki Babıali baskınından 1918’e kadar ise yegâne siyasal güç olduğundan çok sayıda araştırmaya konu olmuştur. Bu kitaplardan biri Feroz Ahmed’in, Meşrutiyet’in ilanından, Birinci Dünya Savaşına kadarki dönemi ele alan çalışmasıdır. İttihat ve Terakki 1908-1914 başlıklı kitap, İngiliz arşivlerinden (Dışişleri Bakanlığı, Büyükelçilik ve Konsolosluklar ve birtakım başka orijinal belgeler) yararlanılarak kaleme alındığı ve “dışarıdan bir bakış açısı” sağladığı için dikkate değer bir eserdir. Dönemi, cemiyet ve fırka açısından bütünlüklü olarak ele alan bir başka kayda değer kitap da, (ilk baskısı 100 Soruda İttihat ve Terakki adıyla yayımlanan) Sina Akşin’in Jöntürkler ve İttihat Terakki’sidir. Mahmut Şevket Paşanın öldürülmesine kadar geçen süreyi denetleme iktidarı, 1918’e kadarki beş yıllık süreyi de tam iktidar olarak tanımlayan Akşin’in hacimli kitabı, Meşrutiyet dönemi siyasî tarihi hakkında derli toplu ve genel bir bilgi edinmek isteyenler için okunması gereken eserlerden biridir. Ahmed Bedevi Kuran’ın Osmanlı İmparatorluğu’nda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, İnkılap Tarihimiz ve İttihad ve Terakki, İnkılap Tarihimiz ve Jöntürkler adlı hatırat ağırlıklı eserlerinin de bir döneme ışık tutan ve bu dönem tarihini konu alan öncü kapsamlı kitaplar olduğunu burada belirtmek gerekir. Tevfik Çavdar’ın İttihat ve Terakki’si ise küçük hacimli ve oldukça genel bir bilgilendirme amacıyla yazılmıştır. Mustafa Ragıp Esatlı’nın İttihat ve Terakki ve Yakup Cemil Niçin Öldürüldü başlıklı eseri hacimli, ancak herhangi bir kaynak kullanmadığından bilimsel güvenilirliği tartışılabilecek bir eser konumundadır. İttihad ve Terakki’nin iç işleyişini anlatan ve 1916 yılı kongre zabıtlarını Tanin’de çıkan halinden Eşref Yazıcıoğlu’nun “sadeleştirerek” aktardığı İttihat ve Terakki’nin Son Yılları kitapçığını da burada zikretmek gerekir. Ve nihayet, kendini feshettikten sonra ku-

Meflrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayat› Kaynakças›

103

rulan mahkemede yargılanmalarını ele alan, Osman Selim Kocahanoğlu’nun yayına hazırladığı İttihat ve Terakki’nin Sorgulanması ve Yargılanması 1918-1919 Beşinci Şube Tahkikatı, dönemi yaşayanların ve sorgulayanların bakış açılarını, olayların sıcaklığında vermesi açısından kayda değerdir. Yine Meşrutiyet, İttihad ve Terakki kadroları birtakım siyasî olay ve kişiliklere değinen Süleyman Kocabaş’ın bir okuma kitabı olarak kaleme aldığı Jöntürkler Nerede Yanıldı 1908-1918 adlı eseri ve ayrıca Ayfer Özçelik’in ağırlıklı olarak Meclis-i Mebusan zabıt ceridelerine dayanarak hazırladığı Sahibini Arayan Meşrutiyet ve Kimliğini Arayan Meşrutiyet başlıklı çalışmaları da bulunmaktadır. Gerek o devirde, gerekse bugüne kadar süren tartışmalarda, İttihad ve Terakki’nin masonlukla olan ilişkisi ve masonluğun parti ileri gelenleri ve politikaları üzerindeki etkileri önemli bir yer tutmuştur. Tarık Zafer Tunaya’nın yukarıda zikredilen eserinde bu konu ile ilgili olarak yer alan kapsamlı bir bölüm dışında, Angelo Iacovella’nın İttihad-Terakki ve Masonluk isimli kitabı nispeten kısa, fakat belgesel açıdan önemli bir çalışmadır. Bilhassa, İtalyanca birinci el kaynaklardan faydalanılmış olması ve özellikle Rumeli’de etkin olan Makedonya Risorta Locasının Selanik listesinin verilmesi, ayrıca birtakım farklı belgelerin de bulunması çalışmayı farklı kılmaktadır. Bu doğrultuda Orhan Koloğlu’nun İttihatçılar ve Masonlar kitabı ve kitap olmamakla beraber Toplumsal Tarih dergisinin masonluk özel dosyasının yer aldığı, Eylül 1996 tarihli 33. sayısı da, kayda değer araştırmalar olarak gösterilebilir. Meşrutiyet döneminin yegâne hakim siyasî kuvveti, İttihad ve Terakki olmasına karşılık yukarıda da belirtildiği gibi, çok sayıda küçük siyasî parti de politik arenada görülmüştür. Bunların önemli bir bölümü teşkilatlanamamış ve dolayısıyla da herhangi bir “muhalefet merkezi” konumuna yükselememiştir. Ancak bu gibi birkısım küçük partilerin biraraya gelerek kurdukları Hürriyet ve İtilaf Fırkası bunlar arasında bir istisna teşkil etmektedir. Bu parti çok kısa zamanda İttihad ve Terakki için ciddi bir rakip haline gelmiş ve iktidara ortak olabilecek bir potansiyel oluşturabilmiştir. İttihadcıların yürüttükleri sert ve yıldırıcı politikalara en ağır zamanlarda muhalefet edebilen fırka, akademik bir bakış açısıyla ve ayrıntılı olarak ilk defa Ali Birinci tarafından incelenmiştir. Kitap, Hürriyet ve İtilaf Fırkası: İkinci Meşrutiyet Devrinde İttihad ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar ismini taşımaktadır. “Karşı çıkmak” tabiri yukarıda değinildiği gibi İttihadcıların sertlik yanlısı politikalarına “karşı çıkabilmek”i başaranlar, en azından “deneyenler” bağlamında da anlamlı bir tabir olarak gözükmektedir. Kitapta, Meşrutiyet ortamının tanımlanmasının ardından fırkanın kuruluşu, programı ve temel görüşleri,

104

TAL‹D, 2(1), 2004, C. Okay

merkez ve taşra teşkilatı, fırkanın basınla ilişkisi, kongresi, iç gruplaşmaları, siyasî yaşamda gösterdiği etkinlikler ve dağılması teferruatlı bir biçimde incelenmiştir. Arşiv belgelerinin, günlük gazeteler ve diğer süreli yayınların ve o döneme ait çok sayıda risalenin kullanılmış olması dikkate değerdir. Bu bakımdan eser, Meşrutiyet dönemi siyasî partileri hakkında çalışma yapacak araştırmacılar için de nitelikli bir misal teşkil etmektedir. Meşrutiyet döneminde İttihad ve Terakki’nin baskısından ötürü gelişme imkanı bulamayan birçok siyasal oluşum mevcuttur. Bunlardan biri olan, İştirakçi Hilmi’nin lideri olduğu Osmanlı Sosyalist Fırkası, hakkında en çok araştırma yapılan partilerden biri olmuştur. Adı geçen fırkayı en kapsamlı bir biçimde inceleyen Mete Tunçay Türkiye’de Sol Akımlar 19081925 adlı kitabında partinin kuruluşu, kurucu ve üyeleri, faaliyetleri ve yayın organları hakkında geniş bilgi verip, bunları bütünlüklü bir değerlendirmeye tabi tutar. Tunçay kitabının bir cildini ise Belgeler’e ayırmıştır, ki bu eser, özellikle Türkiye’de solun siyasal tarihini araştıranlar için bir başvuru kitabı niteliğindedir. Dönemin sol akım ve siyasal partilerini ayrıca Aclan Sayılgan Solun 94 Yılı 1971-1965 ve Türkiye’de Sol Hareketler 18711972, İlhan Darendelioğlu Türkiye’de Komünist Hareketleri, Fethi Tevetoğlu Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler başlıklı kitaplarının ilgili bölümlerinde incelemiş olmakla beraber Tunçay’ın bakış açısının daha soğukkanlı ve akademik olduğunu belirtmek gerekir. Kerim Sadi’nin (Ahmet Nevzat Cerrahlar) A. Cerrahoğlu adıyla yayımlanan ve birtakım yazı ve kitaplarını bir araya getiren Türkiye’de Sosyalizmin Tarihine Katkı başlıklı hacimli kitabı ise, akademik bir inceleme olmamakla birlikte, sunduğu birtakım risale ve yazılarla akım ve partilerin ileri gelen kişileri hakkında verdiği bilgiler yönünden diğer eserlerden ayrılmaktadır. Ayrıca burada, doğrudan Meşrutiyet dönemi işlenmemiş olmasına rağmen, belirli kısımları bu döneme ayrılan Muzaffer Sencer’in Türkiye’de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri ve Füruzan Hüsrev Tökin’in Türkiye’de Siyasi Partiler ve Siyasi Düşüncenin Gelişmesi 1839-1965 kitaplarını da zikretmek yerinde olur. (Kitap olmamakla beraber Meşrutiyet dönemi siyasî tarihi hakkında fikir sahibi olmak isteyenler için görülmesi gereken bir kaynak da İhsan Güneş’in “İkinci Meşrutiyet Dönemi Hükümet Programları 1908-1918” başlıklı makalesidir. Bu programlar dönem hükümetlerinin nelerin üzerinde durduğunu, o gün için neleri sorun olarak gördüklerini ve bu sorunları nasıl çözeceklerini açıklayan belgeler olduğundan bunların toplu halde okuyucuya sunulmasının yararlı olduğuna şüphe yoktur.) Meşrutiyet döneminin, üzerinde belki de en fazla spekülasyon yapılan siyasal gelişmesi 31 Mart hadisesidir. Hakkında yazılan romanlar ve çekilen

Meflrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayat› Kaynakças›

105

filmlerin de olması, bu olayın sürekli gündemde kalmasını sağlayan unsurlar olmuştur. Bugün hâlâ müphem ve tam anlamıyla aydınlatılamayan noktaları bulunan hadiseyi akademik bir bakış açısıyla ilk olarak ele alan Sina Akşin olmuştur. 31 Mart Olayı yazarın doktora tezidir ve gerek o güne kadar tasnif edilmiş Osmanlı belgelerinden, gerekse yabancı arşiv belgelerinden yararlanılarak kaleme alınmıştır. Akşin 31 Mart hadisesini doğuran sebepleri aktardıktan sonra olayın başlangıcından, Hareket Ordusu’nun İstanbul’a girip Padişah Abdülhamid’i tahttan indirmesine kadar geçen onbeş günlük süreçte meydana gelen gelişmeleri, günlük ve ayrıntılı olarak ele almıştır. Yazarın kitabın son kısmına aldığı “31 Mart ayaklanmasının çözümlemesi (tahlili)” bölümünü de burada anmak gerekir. Aslında bir hatıra olmakla beraber, ihtiva ettiği vesikalarla değişik bir konumu olan Faik Reşit Unat’ın yayıma hazırladığı II. Abdülhamid’in son Mabeyn Başkatibi Ali Cevat Beyin Fezlekesi, İkinci Meşrutiyet’in İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi de araştırıcılar için görülmesi gereken kaynaklardan biridir. Yine İsmail Hami Danişmend’in, 31 Mart hadisesinden sonra padişah tarafından sadrazamlığa getirilen Ahmed Tevfik Paşanın evrakından yola çıkarak hazırladığı, 31 Mart Vak’ası bu bakımdan anılmalıdır. Osman Selim Kocahanoğlu tarafından zabıt cerideleri, sorgulama tutanaklarından yola çıkılarak hazırlanan ve 31 Mart olayının aktörlerinden Derviş Vahdeti’nin çerçevesinde ele alınan Derviş Vahdeti ve Çavuşların İsyanı: 31 Mart Vakası ve İslamcılık, olayı ve sonrasını farklı bir yönden ele alma gayreti içindedir. Kitap olmadığından bu yazının alanı içine girmemekle beraber. Ali Birinci’nin “31 Mart Vak’ası’nın Bir Yorumu” (Türkler, c. 13, s. 193-211) başlıklı, olayı farklı yönleri ve bütün cepheleriyle ele alan, değişik ve karmaşık ilişkileri değerlendirip tahlil eden makalesini konuyla ilgilenenlerin görmesi gerektiğini belirtmekte fayda var. Ordu-siyaset ilişkisi Türkiye’de her zaman gündemi işgal etmiş bir konu olması sebebiyle, Meşrutiyet döneminde de varlığını korumuş, hatta gündemin ilk sıralarında yer almıştır. Daha sonra İttihad ve Terakki adını alacak olan ve 1906’da kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin ilk on kurucusundan yedisinin ordu mensubu olması, ilerleyen zamanlarda özellikle Rumeli’de üçüncü ordu subayları arasında İttihad ve Terakki’ye mensubiyetin hızla yayılması ve Meşrutiyetin yeniden ilanında ordu içindeki İttihadcı subayların İttihadcı olmayan subayları öldürmesi ve nihayet dağlara çıkarak isyan etmesiyle ordu-politika ilişkisi zaten kendiliğinden var oluyordu. Sürekli olarak “askerin politikadan çekilmesi, siyasetle ilgilenmemesi” gibi konular konuşulmuşsa da, bu hiçbir zaman gerçekleşmemiş ve İttihad ve Terakki, daima kendi mensubu subaylar vasıtasıyla politik gündemi belir-

106

TAL‹D, 2(1), 2004, C. Okay

lemiştir. Cemiyet’in çok sayıda etkin sivil üyesinin olmasına karşılık, başta Enver ve Cemal Paşalar olmak üzere etkili ordu mensubu üyeleri de vardı. Cemiyet’in iktidardan kısa süreli ayrıldığı dönem de, yine ordu vasıtasıyla, fakat bu sefer İttihadcı olmayan Halâskâr Zabitan grubunun etkisiyle yaşanmıştı. Özellikle Meşrutiyet devrinin belirleyici faktörlerinden biri olan ordu-politika ilişkisi, Ahmet Turan Alkan’ın İkinci Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset başlıklı kitabında değişik yönleriyle işlenmiştir. Orduyu siyasîleşmeye iten sebepler, meşrutiyetin yeniden ilanı ve 31 Mart hadisesinde ordunun rolü, siyaset, muhalefet ve ordu ilişkileri ve nihayet 1913’teki Babıali baskını ve İttihad ve Terakki’nin tek parti yönetiminin başlamasında ordunun etkisi, ayrıntılı bir biçimde okuyucuya aktarılmaktadır. Zekeriya Türkmen’in Osmanlı Meşrutiyeti’nde Ordu Siyaset Çatışması adlı kitabı da aynı konuyu değişik yönleriyle incelemektedir. Meşrutiyet dönemi siyasî tarihi denildiği zaman, bu tarihi belirleyen aktörler de mutlaka akla gelmektedir. Dolayısıyla dönemin siyasetini etkileyen/belirleyen kişiler hakkında yazılan monografiler de bu açıdan önem taşımaktadır. Politikacılar, gazeteciler, edebiyatçılar, bilim ve fikir adamları, ordu mensupları ve sair alanlardaki birtakım kişiler hakkında yapılan/yapılacak olan monografik araştırmalar, şüphesiz ki dönemin daha iyi ve doğru anlaşılması için gereklidir. Özellikle son senelerde üniversitelerde bu doğrultuda yapılan yüksek lisans ve doktora tezlerinin yayımlanması, Meşrutiyet devrinin daha sağlıklı yorumlanması için önemli bir adım olacaktır. Bu tezlerin önemli bir bölümünün yayımlanmamış olması yanında çok sayıda yayımlanmış monografik/biyografik çalışmaların bulunması ise sevindiricidir. Elbette bunların tamamı için sıhhatli değerlendirmeler yapmak mümkün değildir, ancak eksiklikleri olan kitaplar dahi ileride çalışacaklar için yol gösterici olabilmektedir. Bu yazı çerçevesinde bu kabil çalışmaların yalnızca bir kısmına değinilebilecektir. Bu tarz çalışmalar içinde sadece Meşrutiyet yılları için değil, Tanzimat’tan saltanatın ilgasına kadar geçen dönemi iyi anlamak ve sıhhatli yorumlayabilmek için okunması gereken kaynaklardan biri İbnülemin Mahmut Kemal İnal’ın Son Sadrazamlar isimli hacimli eseridir. 2200 sayfalık kitabın, yaklaşık 600 sayfalık bir bölümü, Meşrutiyet döneminde sadrazamlık yapmış kişiler hakkında bilgiler ihtiva etmektedir. Bu eserde arşiv belgelerine dayanarak sadrazamların aileleri, eğitimleri, memuriyet hayatları, hangi seneler nerede, ne görevde bulundukları ve nihayet sadrazamlıkları sırasındaki faaliyetleri derli toplu bir biçimde araştırıcıların hizmetine sunulmuştur ki, dönemi inceleyen hemen bütün kitap ve makalelerde kendisine atıf yapılmış bir başvuru yapıtıdır. Bu kadar teferruatlı olmamakla ve İbnülemin’in kitabı kadar tanınma-

Meflrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayat› Kaynakças›

107

makla beraber Mehmet Zeki Pakalın’ın Son Sadrazamalar ve Başvekiller kitabının dönemle ilgili bölümlerinin de araştırıcılar için bir kaynak olduğunu söylemek gerekir. Şükrü Hanioğlu’nun Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi başlıklı eseri de monografik bir çalışmanın, hakkında araştırma yapılan kişinin yaşadığı dönemle nasıl bir etkileşim içinde olduğunun ve bu tarz çalışmaların kuru bir biyografiden öteye geçebilmesi için dönemle nasıl bir bütünlük içinde sunulması gerektiğinin iyi bir örneğini teşkil etmektedir. Çalışmanın yaklaşık üçte birlik bölümünü oluşturan yüz sayfada, Meşrutiyet dönemi ve bu dönemde Abdullah Cevdet’in siyasal düşünce faaliyetleri ele alınmaktadır. Bu tarz çalışmanın sıkça atıf yapılanlardan biri de, Şevket Süreyya Aydemir’in üç ciltlik Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa başlıklı eseridir. 1908-1914 yıllarını kapsayan ikinci cildin tamamı ve üçüncü cildin de önemli bir bölümü Enver Paşayı ve onun kişiliğinde Meşrutiyet dönemini anlamaya/anlatmaya yöneliktir. Daha önce belirtildiği gibi biyografik/monografik eserlere çok sayıda örnek verilebilir. Tevfik Çavdar’ın Talat Paşa, Hüseyin Cahit Yalçın’ın yine aynı adı taşıyan eseri, İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Mehmet Emin Erişirgil ve Kazım Nami Duru’nun, Ziya Gökalp, Enver Behnan Şapolyo’nun Ziya Gökalp: İttihat ve Terakki ve Meşrutiyet Tarihi, Ziya Şakir Soko’nun Mahmut Şevket Paşa ve aynı yazarın Talat-Enver-Cemal Paşa’lar, Cavit Orhan Tütengil’in Prens Sabahattin, Nezahat Nurettin Ege’nin Prens Sabahahattin Hayatı ve İlmi Müdafaaları, Fethi Tevetoğlu’nu Ömer Naci, Abdullah Uçman’ın Rıza Tevfik başlıklı eserleri bu kabil çalışmalardandır. Şüphesiz bu misaller arttırılabilir. Ancak burada yalnızca siyasetçi ya da siyasete yön vermiş veya siyasette etkin olmuş kişiler hakkında yazılan eserlerin sadece birkaçının ismi anılmıştır. Bütün bu sayılan eserlerin yanında zikredilmesi gereken kaynak bir eser de, Sinan Kuneralp’ın Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922) Prosopografik Rehber adlı önemli çalışmasıdır. Yazarının da belirttiği gibi kitap iki tür soruya cevap verebilmek için hazırlanmıştır. “1884 Temmuz’unda Bitlis Valisi kimdi?” ya da “Hüseyin Fikri Paşa 1884 Temmuz’unda hangi görevde bulunuyordu?” (s. XII). Dolayısıyla Meşrutiyet dönemi ile ilgilenen araştırıcıların başvurabileceği, sadrazamlar, bütün nazırlar, seraskerler, şeyhülislamlar, müşirler, mabeyn başkatipleri, askerî teşkilat, patrikler, valiler, elçiler hakkında bilgi ihtiva eden kitapta bir de şahıs adına göre fihrist bulunması ve bu fihristin de kişiler hakkında kısa bilgiler vermesi çalışmanın kullanılabilirliğini ve değerini arttırmaktadır. İhsan Güneş’in hazırladığı Türk Parlamento Tarihi kitabının ilgili ciltleri de, Meşrutiyet meclislerinin mebuslarının biyografileri hakkında kısa bilgiler sun-

108

TAL‹D, 2(1), 2004, C. Okay

maktadır. (Burada yine bir makale olmakla, beraber Feroz Ahmed ve Dankwart Rustow’un Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi’nde yayımlanan “İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Meclisler” yazısını dönem içinde yapılan seçimler sonucunda seçilen milletvekillerini takip etmek açısından anmak yerinde olur). Meşrutiyet döneminin sadece siyaset değil, her alanı ile ilgilenen araştırıcıların başvurmaları gereken bir diğer önemli kaynak da, Mücellitoğlu Ali Çankaya’nın Son Asır Türk Tarihinin Önemli Olayları ile Birlikte Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler isimli çalışmasıdır. Büyük bir çaba ve zahmetli bir mesai gerektiren kitap, hakkında bilgi edinilebilen Mülkiye mezunlarının biyografilerini ihtiva etmektedir. Bu bağlamda Yapı Kredi Yayınları’nın iki ciltlik Yapıtları ve Yaşamlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi de, dönemi inceleyen araştırmacılar için, içerdiği birçok biyografiyle gerekli bir eserdir. Meşrutiyet döneminin siyasî tarihinde politik düşüncenin önemli bir yeri olduğu kuşkusuzdur. Bu konuyu ele alan genel kitaplar içindeki özel bölümler (Hilmi Ziya Ülken’in Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Niyazi Berkes’in Türkiye’de Çağdaşlaşma başlıklı kitapları gibi) bir tarafa bırakılırsa, dönemi siyasî düşünce bakımından ağırlıklı olarak işleyen inceleme kitaplarını burada özellikle vurgulamak gerekir. Bu bağlamda Meşrutiyet devrinin önemli siyasî düşünce akımları olarak kabul edilen Türkçülük, İslamcılık, Osmanlıcılık ve Batıcılık değişik eserlere konu olmuştur. Tarık Zafer Tunaya’nın Amme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyet’in Fikir Cereyanları, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İslamcılık Cereyanı isimli kitaplarının yanında özellikle İsmail Kara’nın İslamcıların Siyasi Görüşleri adlı eseri Meşrutiyet ortamında İslamcılığın meşrutiyet, istibdad, halifelik, meclis, kanun-ı esasî, iktidar-muhalefet, particilik gibi değişik politik konulara nasıl yaklaştığı tahlil edilmesi açısından ve dönemi anlamaya kaynak olması bakımından görülmesi gereken bir çalışmadır Aynı yazarın üç ciltlik Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi kitabının ilk iki cildi, Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’den Şemseddin Günaltay’a kadar Meşrutiyet dönemi İslamcılarının farklı konularda görüşlerini açıkladıkları metinleri ihtiva eden değerli bir eserdir. Türkçülük akımı ise, Masami Arai’nin Jöntürk Dönemi Türk Milliyetçiliği kitabında çeşitli dergi ve derneklerden yola çıkarak değerlendirilmiştir. Uriel Heyd’in ağırlıklı olarak Ziya Gökalp’ten yola çıkarak hazırladığı Türk Ulusçuluğunun Temelleri, bir kişiliğin çevresinde gelişen fikir ve siyaset akımını ele alan bir çalışmadır. Nitelikli ve benzer bir çalışma da François Georgeon’un Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura 1876-1935 kitabıdır. Füsun Üstel’in İmparatorluktan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği: Türk Ocakları 1912-1931 başlığını

Meflrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayat› Kaynakças›

109

taşıyan kitabının yaklaşık üçte birlik bir kısmı Meşrutiyet dönemine, Türk Ocakları’na ve bu dernekten yola çıkarak döneminin milliyetçilik anlayışına ayrılmıştır. Benzer şekilde Yusuf Sarınay’ın Türk Milliyetçiliği’nin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları 1912-1931 kitabı da bu kapsamda değerlendirilmelidir. Ayrıca Rıdvan Akın’ın Türkçülük akımını değişik cepheleriyle ele aldığı Dağılma Devri ve Türkçülük Hareketi 1908-1918 kitabı da bu bağlamda okunması gereken kitaplardandır. Mete Tunçay ve Eric Jan Zürcher’in derlediği Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik 1876-1923 ise farklı yazarların konuyla ilgili makalelerini kapsamaktadır. Bütün bu anlatılanlara ek olarak, Zafer Toprak’ın, ağırlıklı olarak iktisadî verilerden yola çıkıp dönemin siyasî profilini de çıkaran kitaplarından da söz etmek gerekir. İlk olarak Türkiye’de Milli İktisat adı ile yayınlanan ve Meşrutiyet dönemi ekonomisini, iktisadî düşüncesinin evrimini ve ekonomi-siyaset ilişkisini inceleyen kitap, daha sonra eklemeler ve yeniden düzenlemelerle Milli İktisat-Milli Burjuvazi ve İttihat-Terakki ve Devletçilik isimleri altında iki cilt olarak yayımlanmıştır. Kitap son olarak geniş hacimli bir şekilde ve çok sayıda belge ile zenginleştirilmiş olarak İttihad-Terakki ve Cihan Harbi: Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918 ismiyle okuyucuya sunulmuştur. Son olarak 1908-1918 yılları hakkında genel bir okuma kitabını burada belirtmekte yarar var. Yusuf Hikmet Bayur’un üç cilt ve on kısımdan oluşan Türk İnkılabı Tarihi başlıklı eseri özellikle Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savaşlarını, iç siyasal gelişmeleri ve düşünce akımlarını değişik kaynaklardan (Osmanlıca birincil kaynakların yanısıra, özellikle büyük devletlerin yayınlanmış arşiv belgelerinden kalkarak) farklı yönleri ile ele alan kapsamlı bir çalışmadır. Sonuç olarak; bu yazıda Meşrutiyet dönemi siyasal tarihi ile ilgili inceleme kitaplarından bir bölümü tanıtılmıştır. Bu dönem hakkında araştırma yapmak isteyenler burada zikredilmeyen kitapların yanında hatıra, gezi, seyahat, harp tarihi ve diğer alanlarda yazılmış olan kitapları da (tabiî makaleleri de) incelemeleri gerekir. Gerek Türkiye gerekse yurtdışındaki üniversitelerde yapılmış nitelikli yüksek lisans ve doktora tezlerinin ve değişik yabancı dillerde basılmış eserlerin de Türkçeye tercüme edilip yayımlanması, bu alanla ilgili birçok eksiğin tamamlanması yönünde önemli adımlar olacaktır.

110

TAL‹D, 2(1), 2004, C. Okay

Metinde adı geçen kitap ve makalelerin bibliyografik künyeleri Ahmad, Feroz, İttihat ve Terakki 1908-1914, İstanbul: Sander Yayınları, 1971. Akın, Rıdvan, Dağılma Devri ve Türkçülük Hareketi 1908-1918, İstanbul: Der Yayınları, 2002. Akşin, Sina, Jöntürkler ve İttihat ve Terakki, Ankara: İmge Kitabevi, 1998. Akşin, Sina, 31 Mart Olayı, İstanbul: Sinan Yayınları, 1972. Akşin, Sina, 100 Soruda Jöntürkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1980. Alkan, Ahmet Turan, İkinci Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, İstanbul: Ufuk Kitapları, 2001. Arai, Masami, Jöntürk Dönemi Türk Milliyetçiliği, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994. Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1939-1967, III c. Birinci, Ali, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990. Çavdar, Tevfik, İttihat ve Terakki, İstanbul: İletişim Yayınları, 1992. Çavdar, Tevfik, Talat Paşa, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991. Çankaya, Mücellidoğlu Ali, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Ankara, 1968-1969, VIII c. Danişmend, İsmail Hami, 31 Mart Vak’ası, İstanbul: İstanbul Kitabevi, 1961. Darendelioğlu, İlhan, Türkiye’de Komünist Hareketleri, İstanbul: Toker Yayınları, 1979. Emiroğlu, Kudret, Anadolu’da Devrim Günleri: İkinci Meşrutiyet’in İlanı TemmuzAğustos 1908, Ankara: İmge Kitabevi, 1999. Erişirgil, Mehmet Emin, Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1984. Esatlı, Mustafa Ragıp, İttihat ve Terakki, İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1975. Georgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura 1876-1935, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. Güneş, İhsan, “Meşrutiyet Hükümet Programları”, OTAM (Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi Dergisi), 1990, sy. 1. Güneş, İhsan, Türk Parlamento Tarihi, Ankara, 1997. Hanioğlu, M. Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981. Heyd, Uriel, Türk Ulusçuluğunun Temelleri, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1979. Iacovella, Angelo, Gönye ve Hilal İttihad Terakki ve Masonluk, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998. İnal, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, İstanbul, 1982. Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995. Kara, İsmail, İslamcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 1995. Kara, İsmail, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul: Risale Yayınları, 1986-1987, II c.

Meflrutiyet Dönemi Türk Siyasî Hayat› Kaynakças›

111

Kars, Zafer, Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1997. Kerim Sadi, Türkiye’de Sosyalizmin Tarihine Katkı, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994. Kocabaş, Süleyman, Jöntürkler Nerede Yanıldı 1908-1918, Kayseri: Vatan Yayınları, 1991. Kocahanoğlu, Osman Selim, Derviş Vahdeti ve Çavuşların İsyanı: 31 Mart Vak’ası ve İslamcılık, İstanbul: Temel Yayınları, 2001. Kocahanoğlu, Osman Selim, İttihat ve Terakki’nin Sorgulanması ve Yargılanması 1918-1919 İstanbul, Temel Yayınları, 2002. Koloğlu, Orhan, İttihatçılar ve Masonlar, İstanbul: Gür Yayınları, 1991. Kuneralp, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali 1839-1922, İstanbul: İSİS, 1999. Özçelik, Ayfer, Kimliğini Arayan Meşrutiyet, Denizli: Bilal Ofset, 2001. Özçelik, Ayfer, Sahibini Arayan Meşrutiyet, İstanbul: Tez Yayınları, 2001. Pakalın, Mehmet Zeki, Son Sadrazamlar ve Başvekiller, İstanbul, 1948. Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları, İstanbul, 1994. Sayılgan, Aclan, Solun 94 Yılı 1871-1965, Ankara, 1968. Sayılgan, Aclan, Türkiye’de Sol Hareketler 1871-1972, İstanbul: Hareket Yayınları, 1972. Soko, Ziya Şakir, Mahmut Şevket Paşa, İstanbul, 1944. Soko, Ziya Şakir, Yakın Tarihin Üç Büyük Adamı. Talat, Enver, Cemal Paşa’lar, İstanbul, 1943. Şapolyo, Enver Behnan, Ziya Gökalp İttihadı Terakki ve Meşrutiyet Tarihi, İstanbul: İnkılap ve Aka, 1974. Tevetoğlu, Fethi, Ömer Naci, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987. Tevetoğlu, Fethi, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler 1910-1960, Ankara, 1967. Toprak, Zafer, İttihad-Terakki ve Cihan Harbi: Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918, İstanbul: Homer Kitabevi, 2003. Toprak, Zafer, İttihat-Terakki ve Devletçilik, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. Toprak, Zafer, Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat, Ankara: Yurt Yayınları, 1982. Tunaya, Tarık Zafer, Amme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyet’in Fikir Cereyanları, İstanbul, 1948. Tunaya, Tarık Zafer, Hürriyetin İlanı, İstanbul: Arba Yayınları, 1996. Tunaya, Tarık Zafer, İslamcılık Cereyanı, İstanbul, 1960. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, c. 1, İkinci Meşrutiyet Dönemi, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1984; c. 3, İttihat ve Terakki, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1984. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul, 1960. Tunçay, Mete, Türkiye’de Sol Akımlar 1908-1925, İstanbul: BDS Yayınları, 1991, II c.

112

TAL‹D, 2(1), 2004, C. Okay

Tunçay, Mete ve Eric Jan Zürcher (haz), Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik 1876-1923, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995. Türkmen, Zekeriya, Osmanlı Meşrutiyetinde Ordu Siyaset Çatışması, İstanbul: İrfan Yayınevi, 1999. Yapıtları ve Yaşamlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1999, II c. Unat, Faik Reşit (haz), İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1960. Üstel, Füsun, Türk Ocakları 1912-1931, İstanbul: İletişim Yayınları, 1997. Yağcıoğlu, Eşref, İttihad ve Terakki’nin Son Yılları, İstanbul: Nehir Yayınları, 1992.

A Bibliography of Turkish Political Life in the Second Constitutional Period Cüneyd OKAY Abstract Despite its shortness, the Second Constitutional Period is one of the most intensive periods of modern Turkey in terms of the events it covers. In the last two decades there has been an increase in the number of academic studies (MA and PhD dissertations, monographs, articles, memoirs and so on) that focus on this period and they have certainly formed a rich literature. This article aims to review this literature and to depict the focal points of the literature and to emphasize the subjects that have not yet been sufficiently studied.

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda

113

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 113-131

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi fi. Tufan BUZPINAR* OSMANLI SULTANLARININ HİLAFETİ ne zaman ve nasıl üstlendikleri sorusu henüz net olarak cevaplandırılabilmiş değildir. 1517’de Mekke ve Medine’nin Osmanlı yönetimine girmesinden önce de sultanların halife unvanını kullandıkları malumdur, ancak tüm Müslümanların halifesi anlamındaki hilafet-i uzmâ unvanını ne zaman üstlendikleri tam olarak bilinmemektedir. Yavuz Sultan Selim’in Mısır’daki Abbasî Halifesi el-Mütevekkil’i İstanbul’a getirmesinden sonra hilafetin Sultan’a devredildiği rivayetlerinin muhtemelen XVIII. yüzyılın ikinci yarısında üretildiği artık tarihçilerin ortak kanaati haline gelmiş durumdadır.1 Muasır kaynakların Yavuz döneminde hilafet meselesi hakkında bilgi içermemeleri, 1520’de tahta geçen Kanunî Sultan Süleyman’ın Mütevekkil’i serbest bırakarak h. 929 (1522/23) yılında Mısır’a dönmesini sağlaması, 1539’da ölümüne kadar Mütevekkil’in halife unvanını kullanması ve Kanunî’nin evrensel halife olduğu iddiasının muhtemelen bu tarihten sonra gündeme getirilmesi Osmanlı hilafeti meselesinin de ortaya çıkışını sağlamış görünmektedir. Kanunî’nin eniştesi ve 1539-1541 yılları arasında sadrazamlık görevinde bulunan tarihçi Lütfi Paşanın bu meseleyi çok açık bir şekilde tartışma konusu yaparak Osmanlı hilafetini meşrulaştırma çabasına girmesi de bu döneme denk gelmektedir. Kanunî dönemi şeyhülislamı Ebussuud Efendinin de aynı dönemde sultanın halifeliğini savunma çabasında olması hila* Doç. Dr., Fatih Üniversitesi Tarih Bölümü. Makalenin müsveddesini okuyarak çok değerli katkılarda bulunan Mehmet İpşirli, İsmail Kara, Gökhan Çetinsaya ve Ebubekir Ceylan’a müteşekkirim. 1 Mısır’ın fethinden önce Osmanlı sultanlarının halife unvanını kullanmaları ve hilafetin Yavuz Sultan Selim’e devredilmesi meselesi ile ilgili geniş bir değerlendirme için bkz. Faruk Sümer, “Yavuz Selim Halifeliği Devraldı mı?”, Belleten, Aralık 1992, c. LVI, sy. 217, s. 675-701.

114

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

fet meselesinin ne kadar ciddi boyutlarda hissedildiğinin bir göstergesi sayılabilir. Bu genel çerçevede zuhur eden Osmanlı hilafeti meselesi mevcut literatüre göre* iki dönem halinde ele alınabilir. Birincisi, meselenin doğuşundan yani 1540’lardan 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasına kadar gelen dönem; ikincisi, Küçük Kaynarca Antlaşmasından II. Meşrutiyet’in sonuna kadar olan dönemdir. II. Meşrutiyet sonrası dönemde hilafet kurumu ile ilgili gelişmelerin hilafetin ilgâsı süreci ve sonrası olarak ele alınması gerektiği kanaatinden hareketle dönem hakkındaki literatür bu çalışmanın kapsamı dışında tutulmuştur. Sözkonusu dönem hakkındaki literatür müstakil bir araştırmaya konu olacak kadar önemli ve hacimlidir. Bu çalışma, zikredilen ilk iki dönem hakkında bilgi veren literatürün önemli bir kısmının kısa bir değerlendirmesini yapmayı amaçlamaktadır. Bu değerlendirme yapılırken meselenin ana hatlarıyla seyri hakkında da bazı bilgiler verilecektir. I. Dönem Osmanlı hilafeti meselesinin birinci dönemi hakkında en önemli eser, aynı zamanda meselenin başlangıcını da açıkça ortaya koyan Lütfi Paşanın Ağustos 1554’te tamamladığı Halasu’l-Ümme fi Marifeti’l-Eimme adlı yazma risalesidir. Fuat Köprülü’nün hilafet makamının ilgâ edildiği dönemde hakkında bilgi edindiği2 halde üzerinde her nedense pek durmadığı bu risale hakkında bilinen ilk araştırma Hamilton A. R. Gibb tarafından gerçekleştirilmiş ve “Lutfi Paşa on the Ottoman Caliphate” adıyla yayımlanmıştır.3 Tarık Z. Tunaya’nın temin ettiği fotoğraflara dayanarak hazırlanan makale, risalenin tanıtımı ve risalenin yazılış amacını yansıtacak yani Osmanlı hilafetini meşrulaştırmaya yönelik bölümlerinin İngilizceye çevirisinin ardından kısa bir değerlendirme ile sona ermektedir ve 1980’li yıllara kadar risale ile ilgili tek çalışma olarak kalmıştır. Risale hakkında daha kapsamlı bir çalışma 1980’li yıllarda Hulusi Yavuz tarafından yapılmıştır. Önce X. Türk Tarih Kongresi’ne4 tebliğ olarak sunulan bu çalışmanın genişletilmiş hali yazarın Osmanlı Devleti ve İslamiyet5 adlı eserinde “Sadrıazam Lütfi Paşa ve Osmanlı Hilafeti” başlıklı bir bölüm olarak yer almıştır. Çalışma daha sonra aynı adla ve bazı ilavelerle Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergi* Kaynaklara inilerek yapılacak bir çalışma, literatüre dayalı olarak önerilen bu dönemlendirmeyi desteklemeyebilir. 2 Köprülüzade Mehmed Fuad, “Lütfi Paşa”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul, 1925, sy. I, s. 142. 3 Oriens, 1962, c. XV, s. 287-295. 4 X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1994, c. V, s. 2083-2107. 5 Hulusi Yavuz, Osmanlı Devleti ve İslamiyet, İstanbul, 1991, s. 73-110. “Lütfi Paşanın risalesini konu alan bir yüksek lisans tezi yeni tamamlanmıştır. Muharem Jahja, Lütfi Paşanın Halasu’l-Ümme fi Marifeti’l-Eimme adlı Risalesinin Tahkik, Tahlil ve Tercümesi”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2003.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

115

si’nde yayımlanmıştır.6 Gibb’den çok daha geniş bir çerçevede meseleyi ele alan Yavuz, halife ve hilafet kavramları hakkında geniş bir değerlendirmeden sonra mezkur risalenin yaklaşık üçte birinin tercümesine yer vermiştir. Makale esas itibariyle Lütfi Paşanın hilafet hakkındaki görüşlerini ve Osmanlı hilafetini savunmasını destekleyici mahiyette kaleme alınmıştır. Lütfi Paşanın risalesinin en belirgin katkısı, Osmanlı hilafeti meselesinin ortaya çıkışı konusunda önemli ipuçlarını ihtiva etmesidir. Osmanlı hilafeti meselesinin niçin, nasıl ve ne zaman ortaya çıktığı konusunda net bir cevap verecek delillere henüz ulaşılamamakla birlikte risalenin yazılış tarihi ve içeriğinden hareketle bir izah ileri sürmek mümkündür: Şöyle ki; hilafet meselesinin son Abbasî halifesi el-Mütevekkil’in 1539’da ölümünden sonraki yıllarda gündeme gelmesi ve risalede “Abbasî halifelerinden bu zamana kadar ümmetin halinin ne olduğu ve ne olacağı, Kureyş’ten olmayan sultanlara imam ve halife demenin caiz olup olmadığı” (vr. 2b) sorusunun sorulması hususu, Kanunî’nin tüm Müslümanların halifesi olduğu iddiasının bir sorumluluk anlayışı gereği ortaya atıldığı intibaını uyandırmaktadır. Zira, Osmanlı sultanları Memlüklüler devletini ortadan kaldırarak Mısır’daki Abbasî halifelerinin siyasî desteğini yok etmiş, kendileri de halifeye sahip çıkmayarak Mütevekkil’in ölümünden sonra Abbasî ailesinden herhangi birinin hilafeti üstlenmesine imkan vermemiş ve böylece İslâm dünyasının halifesiz kalması gibi bir fiilî durum oluşturmuşlardır. O zaman yaygın olan inanışa göre “zamanın imamını tanımadan ölenler Cahiliye ölümüyle ölmüş” (vr. 3a) olacaklarından ve son Abbasi halifesinden itibaren bu makamda kimse bulunmadığından Osmanlı sultanı tüm Müslümanların halifesi anlamında hilafet-i uzmâ unvanını üstlenerek Müslümanların halifesiz kalmamasını sağlamak istemiş olabilir. Ancak burada şer’î anlamda ciddî bir sıkıntı vardır. O da Kureyş kabilesine mensup olmayan birisinin bu unvanı üstlenip üstlenemeyeceği meselesidir. Çünkü zamanın muteber kelam kitaplarında “İmam Kureyş’ten olur, başkası caiz değildir” mealinde bir hadis rivayet edilmektedir. Osmanlı uleması ve eşrafı şüphesiz bu rivayetin farkındadır. Risaledeki ifadesine bakılırsa bu durum Lütfi Paşaya da sorulmuştur. Her ne kadar bunun gerçekten sorulup sorulmadığını henüz bilemiyorsak da en azından dönemin önde gelen ümera ve ulemasının zihinlerinde böyle bir sorunun mevcudiyetini Lütfi Paşanın bildiğini varsayabiliriz. Paşa mezkur soruya kendisini muhatap kabul ederek şer’î ve aklî delillerle cevap oluşturmak amacıyla sözkonusu risaleyi kaleme aldığını belirtmektedir.7 Tabiî olarak risalenin 6 Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1993, sy. 5-6, s. 27-54. 7 Halasu’l-Ümme fi Marifeti’l-Eimme, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, no. 2877, vr. 2b vd.

116

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

temel iddiasına göre, Kureyş kabilesine mensûbiyet hilafetin olmazsa olmaz şartlarından değildir ve Osmanlı sultanı Müslümanların meşru imamı ve halifesidir. Kanunî Sultan Süleyman’ın hilafet-i uzmâ unvanını üstlenmesi konusunda bir diğer önemli destek, 1545 yılından itibaren kesintisiz yirmi dokuz yıl şeyhülislamlık görevinde bulunan Ebussuud Efendiden gelmiştir. Ebussuud sultanın hilafetini meşrulaştırmak için yaptığı katkıları Lütfi Paşadan farklı bir yol izleyerek gerçekleştirmiştir. Kureyş meselesini tamamen görmezden gelen şeyhülislam, konu hakkında müstakil bir eser yazmak yerine kanunlar ve benzeri resmî evraka sultanın tüm Müslümanların halifesi (Hilâfet-i Kübrâ) olduğunu ifade eden ibareler koyarak onun hilafetini destekleme yolunu seçmiştir.8 Colin Imber, Ebussuud Efendinin bu dönem hilafet meselesindeki yeri, katkıları ve teorik olarak Osmanlı hilafetini nasıl meşrulaştırdığı gibi hususları Ebussuud Efendi üzerine yaptığı müstakil çalışmasında “The Caliphate” başlığı altında ele almıştır. Bu bölüm hilafet meselesinde Sünnî İslâm geleneğinin oluşum süreci açısından da önemli bilgi ve görüşler ihtiva etmektedir.9 1540’lardan itibaren vurgu yapılan, Osmanlı sultanının bütün Müslümanların halifesi10 olduğu hususu 1566’da yeni bir vesile ile gündeme geldi. Kanunî’nin ölümü üzerine tahta çıkan II. Selim’in cülûs merasiminde Sünnî anlayışın bir gereği olarak “Ehlü’l-hal ve’l-akd” yeni padişaha sadece Osmanlı Devleti’nin sultanı olarak değil aynı zamanda bütün Müslümanların imam ve halifesi olarak biat etti. Bu uygulamayla hilâfet-i uzmâya biat Osmanlı sultanlarının meşrûiyet prensipleri arasında yerini almış11 ve 1924 yılında gerçekleşen hilafet makamının ilgâsına kadar güçlenerek devam etmiştir. Hilafet makamının ilgâ edildiği yıl kurumun tarihi üzerine The Caliphate12 adlı bir monografi yayımlayan İngiliz tarihçi Thomas W. Arnold, “The 8 Ö. Lütfi Barkan, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ziraî Ekonominin Hukuki ve Malî Esasları: I, Kanunlar, İstanbul, 2001, s. 296-297; Colin Imber, Ebu’s-Suud: The Islamic Legal Tradition, Edinburg, 1997, s. 98-111. 9 Colin Imber, Ebu’s-Suud, s. 98-111. 10 XVI. Yüzyılda bu iddiaya karşı en ciddi itiraz Fas’ın Sa’dî sultanlarından gelmiştir. Hilafet konusunda Osmanlı Fas rekabeti için bkz. Abderrahmane El-Moudden, “The Idea of the Caliphate between Moroccans and Ottomans: Political and Symbolic Stakes in the 16th and 17th Century-Maghrib”, Studia Islamica, Octobre 1995/2, sy. 82, s. 103-112. 11 Colin Imber, The Ottoman Empire, 1300-1650: The Structure of Power, Hampshire, 2002, s. 116. 12 Sir Thomas W. Arnold, The Caliphate, Oxford, 1924. Bu eser, Sylvia G. Haim’in “The Abolution of the Caliphate and its aftermath” adlı bir bölüm ilavesiyle Routledge and Kegan Paul yayınevi tarafından (Londra, 1965) ikinci defa basılmış ve bu baskının tıpkıbasımı Oxford University Press’in Pakistan şubesi tarafından 1966’da Karaçi’de gerçekleştirilmiştir.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

117

Ottomans and the Caliphate” (XI.) ile “Sultan Selim in Egypt” (XII.) bölümlerinde Osmanlı hilafeti meselesinin birinci dönemini konu almaktadır. Lütfi Paşanın risalesinden haberdar olmayan fakat Ebussuud Efendinin konu ile ilgili tavrını bilen Arnold, Feridun Beyin Münşeâtü’s-Selâtîn adlı eserine dayanarak Osmanlı sultanlarının hilafet iddiasını I. Murat (1362-1389) döneminin başına kadar götürmekte ve bu iddialarında Kur’an ayetlerine (38/25; 6/165) dayanarak kendilerinin Allah’ın yeryüzündeki halifesi olduklarına inandıklarını belirtmektedir (s. 129). Bu tez çerçevesinde I. Murat ve halefleri dönemlerine ait birçok örnek verildikten (s. 130-136) sonra I. Selim 1512’de tahta çıktığında hilafet müessesesinin Osmanlılarda babadan oğula geçen bir makam haline geldiği, Selim’in de babasının ve büyükbabasının halife unvanını kullandığının farkında olduğu ve bu kültürle yetiştiği belirtilmektedir (s. 137-38). Mısır’ın fethinin hilafetle alakası ölçüsünde İbn İyas’a dayanarak anlatıldığı XII. bölümde, Sultan Selim - Halife Mütevekkil ilişkilerine, halifenin İstanbul’a gönderilmesi ve orada hapsedilmesi hadiselerine yer verildikten sonra muasır hiçbir kaynağın hilafetin devri gibi bir hadise nakletmediği hususu üzerinde durulmaktadır (s. 14344). Arnold, Sultan Selim’in, Memlük sultanlarınca kullanılan Hâdimü’lHaremeyni’ş-Şerîfeyn unvanını kesin olarak kullandığı bilinirken halife unvanını kullanmamasını dikkat çekici bulmaktadır. Arnold, bu tavrın nedeni olarak da Haremeyne hizmet Müslümanlar nezdinde itibar vesilesi iken İslâm dünyasında itibar sahibi olmayan Mütevekkil’in halife unvanını almanın sultanın sahip olduğu güce hiçbir katkısının olmayacağı kanaatini göstermektedir. Bir önceki bölümde olduğu gibi, Selim’in hilafet iddiasını Abbasî hilafetinin devamı olarak değil geleneksel Osmanlı tavrının devamı olarak Allah’ın kendisini yeryüzünde halife kıldığı inancıyla temellendirdiği fikri tekrarlanmaktadır (s.153-158). Her iki bölümdeki bilgi ve görüşlerini birinci derecede Feridun Beye ve sonra İbn İyas’a dayandıran Arnold, Barthold, Hammer ve Hurgronje gibi kendi döneminin ileri gelen oryantalistlerinin çalışmalarından da istifade etmiştir. Arnold’un hilafet literatürü içerisinde dikkat çeken yönlerinden biri ve belki de en önemlisi, Osmanlı hilafetinin Kur’an ayetlerine dayandırılarak 1360’lardan itibaren iddia edildiğini, 1517’ye kadar bir süreklilik kazandığını ve kabul görmüş bir iddiaya dönüştüğünü, dolayısı ile de Yavuz Selim’in Mısır’daki Abbasî halifesinden bu makamı devralması gibi bir ihtiyacın olmadığını vurgu ile belirtmesidir. Bu çerçevede Arnold, o dönemde İslâm hükümdarlarının, kendi sınırları içerisindeki Müslümanların halifesi anlamında kullandıkları halife unvanı ile bütün Müslümanların halifesi anlamında kullanılan halife-i a’zam/hilafet-i kübra ayırımına da hiç değin-

118

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

memektedir. Bu görüşler Arnold’un Encyclopaedia of Islam’ın ilk edisyonunda yayımladığı “Khalifa” maddesinde ve Sourdel imzasıyla yayımlanan ikinci edisyondaki “Khalifa” maddesinde özet olarak tekrarlanmıştır.13 N. A. Asrar’ın hilafetin Osmanlılara geçişi meselesine dair rivayetleri değerlendiren çalışması Yavuz’un Mısır’ı alışıyla ilgili en önemli muasır kaynak olan İbn İyas’ın tarihine ve Türkçe literatüre dayanılarak hazırlanmış ve konunun Türkçe bilmeyen ilgilileri düşünülerek kaleme alınmış intibaı vermektedir. Halep ve Mısır’ın alınışı sırasında Sultan ile Halife’nin ilişkilerine dair rivayetler sıralandıktan sonra intikalin gerçekleşmediği kanaatini vurgulayan yazar, intikal rivayetlerinin öncelikle Müslümanlardan değil Batılı kaynaklardan neşet ettiğine dikkat çekmektedir.14 Osmanlı hilafeti meselesinin birinci dönemi hakkında önemli araştırmalardan biri de Faruk Sümer tarafından gerçekleştirilmiştir. “Yavuz Selim Halifeliği Devraldı mı?”15 başlığıyla yayımlanan çalışma Asrar’ın çalışmasında olduğu gibi esas itibariyle hilafetin Abbasîlerden Osmanlılara devrinin vaki olmadığını ispatlama çabasıyla kaleme alınmıştır. Sözkonusu iddiaya ilk defa M. d’Ohsson tarafından Tableau General de l’Empire Ottoman adlı eserinin I. cildinde yer verildiğini belirten Sümer, zamanla bu iddianın yerli ve yabancı yazarlar ve idareciler tarafından tarihî bir hakikatmiş gibi kabul edildiğini belirtmektedir. Yazar, Mütevekkil’in hilafetten feragat ederek bu makamı Osmanlı sultanına devrettiği rivayetlerinin temelsiz olduğunu 1912 yılında ilk ortaya atan araştırmacının ünlü Rus Türkolog ve tarihçi Vasili V. Barthold16 olduğunu ve Alman tarihçi C. H. Becker’in 1916 yılında Bart13 Thomas W. Arnold, “Khalifa”, EI, s. 881-885. Bu maddenin ilavelerle yayımlanan Türkçe versiyonu için bkz. “Halife”, İslam Ansiklopedisi, c. V/1, s. 151-152; D. Sourdel, “Khalifa”, EI2, s. 945-947. 14 Makalenin orijinali için bkz. Dr. N.A. Asrar, “The Myth about the Transfer of the Caliphate to the Ottomans” başlığı ile Journal of Regional Cultural Institute (Iran, Pakistan and Turkey), Spring and Summer 1972, c. V, sy. 2-3, s. 111-120; Türkçe çevirisi için bkz. “Hilafetin Osmanlılara Geçişi ile İlgili Rivayetler”, çev. Süleyman Tülücü, Türk Dünyası Araştırmaları, 1983, sy. 22, s. 91-100. 15 Faruk Sümer, “Yavuz Selim Halifeliği Devraldı mı?”, Belleten, Aralık 1992, c. LVI, sy. 217, s. 675-701; bu makalenin Fransızca yayımlanmış kısa bir versiyonu için bkz. “Yavuz Selim S’est-il Proclame Calife”, Turcica, sy. XXI-XXIII, s. 343-354. 16 Barthold’un “Halife ve Sultan” başlıklı makalesi Rusça olarak Mir Islama dergisinde (Petersburg, 1912, c. I, sy. 1-2, s. 203-26 ve 345-400) yayımlanmıştır. Barthold’un makalesi Cumhuriyetin ilk yıllarında Mehmet Emin Resulzâde tarafından eski harfli Türkçeye tercüme edilmiş ancak nihâî tashihleri yapılarak yayımlanmamıştır. Bu çevirinin Türk Tarih Kurumu’nda bulunan yazma müsveddesinin dipnotlandırılarak yeni harflerle yayımlanmış hali ve kısa bir değerlendirmesi için bkz. İsmail Kara (haz.), Hilafet Risaleleri, İstanbul, 2003, c. III, s. 27-30 ve 253-328. Yedi kısımdan oluşan makalenin ilk üç kısmının İngilizce çevirisi için bkz. V.V. Bartold, “Caliph and Sultan”, Islamic Quarterly, 1963, c. VII, sy. 3-4, s. 117-135.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

119

hold’un iddialarını destekleyen uzun bir yazı kaleme aldığını17 ancak bu çalışmaların Türk tarihçiliğinde konu ile ilgili görüşleri pek etkilemediğini, bu nedenle de kendisinin bir makale yazmaya karar verdiğini ifade etmektedir. Makalenin devamında Mısır Abbasî halifelerinin hukukî, siyasî ve sosyal konumu, Yavuz’un Mısır seferi sırasında halife ile ilgili yaşanan gelişmeler, sefer sonrasında Halife Mütevekkil’e nasıl davranıldığı, Mütevekkil’in İstanbul hayatı ve Mısır’a dönüşünden vefatına kadar geçen sürede neler yaptığı gibi hususlar yazının temel tezini destekler mahiyette ele alınmıştır. Klasik dönem Osmanlı tarihçiliğinin önde gelen ismi Halil İnalcık da hilafet meselesi ile ilgili dikkat çekici değerlendirmelerde bulunmuştur. Konuyu geniş ve derinlemesine bir araştırma konusu yapmadan yaklaşık otuz yıllık bir dönemde yayımladığı çeşitli yazılarında18 özü itibariyle aynı ancak önemli bilgi ve değerlendirmeler veren İnalcık, Osmanlı sultanlarından yeryüzündeki bütün Müslümanların halifesi sıfatını ilk benimseyenin Kanunî Sultan Süleyman olduğunu belirtir. İnalcık’a göre sultanın bu tavrı “İslam dünyasının koruyuculuğu rolünün vurgulanmasından öte bir anlam taşımıyordu. Dolayısıyla, Osmanlıların geliştirdiği yeni halifelik kavramı, Osmanlılarda başından beri görülen kutsal savaşta (gazâda) önderlik kavramının uzantısından başka bir şey değildi”.19 Cambridge History of Islam adlı eserdeki “Osmanlılar ve Hilafet” adlı yazısında ise Mütevekkil’in hilafeti Yavuz Sultan Selim’e devrettiği rivayetinin XVIII. yüzyılda ortaya çıktığını ve gerileme dönemi Osmanlı sultanlarının hilafete vurgu yapmalarının açık siyasî sebepleri olduğunu kısaca belirttikten sonra yükselme dönemi Osmanlı sultanlarının hilafet anlayışlarını açıklar. Osmanlı sultanlarının Müslümanların koruyuculuğu rolünü önemsediklerini, bu yönleri ile de Peygamber’e ve Hulefa-yi Raşidine halef olduklarını iddia ettiklerini belirten İnalcık, I. Murat’tan itibaren sultanların halife unvanını kullandıklarını, Yavuz Sultan Selim’in Hâdimü’l-Haremeyni’ş-Şerîfeyn unvanını aldıktan sonra İslâm dünyasındaki itibarının oldukça arttığını, ardından da 17 Becker’in bu konuda müstakil bir makale yazdığı bilgisi doğru görünmemektedir. Sümer’in bahsettiği yazı Barthold’un “Halife ve Sultan” adlı makalesinin Becker tarafından bazı değişikliklerle Almancaya tercüme edilmiş hali olmalıdır. C.H. Becker, “Barthold’s Studien über Kalif und Sultan”, Der Islam, 1916, sy. VI, s. 350-412. 18 Osmanlı hilafeti konusunu ele aldığı yazılarına örnek olarak bkz. Halil İnalcık, “The Ottomans and the Caliphate”, The Cambridge History of Islam, Cambridge, 1970, c. I, s. 320-323; a.mlf., “Islam in the Ottoman Empire”, Cultura Turcica, Ankara, 1968-1970, sy. V-VII, s. 19-29, Türkçe çevirisi için bkz. “Osmanlı İmparatorluğu’nda İslam”, çev. Mustafa Özel, Dergah, Ağustos 1992, sy. 30, s. 15 ve Eylül 1992, sy. 31, s. 16-17; a.mlf., “Padişah” İslam Ansiklopedisi, c. IX, s. 491-495; a.mlf., Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I: 1300-1600, çev. Halil Berktay, İstanbul, 2000, s. 55-57. 19 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun..., s. 56.

120

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

Kanunî’nin Hilâfet-i Kübrâ unvanıyla bütün Müslümanların halifesi rolünü üstlendiğini düşünmektedir. Gibb’in yukarıda değerlendirilen makalesine dayanarak Lütfi Paşanın risalesinde Kanunî’yi zamanının imam ve halifesi olarak sunmasını aktardıktan sonra Osmanlıların XVI. yüzyılda ileri sürdükleri hilafet anlayışını zamanın şartlarının doğurduğu bir sonuç olarak değerlendirmektedir. Buna göre; XIV. yüzyıl İslâm dünyasında fiilen bağımsız konumda olan ve şeriatı uygulama görevini üstlenen her Müslüman lider kendisini halife sayabiliyordu. XVI. Yüzyıl Osmanlılarının buna katkıları Hilâfet-i Kübrâ anlayışını yeniden canlandırarak bütün Müslümanların halifesi olduklarını iddia etmeleri oldu, çünkü Hıristiyan taarruzlarına karşı İslâm dünyasını korumayı kendilerine görev biliyorlardı ve zaten Haremeyni koruyarak bütün Müslümanlara önemli bir hizmette bulunuyorlardı. Böylece yeni hilafet anlayışı İslâm dünyasında Osmanlıların üstünlüğünü tesis etmeyi amaçlayan bir politikaya destek olmaktaydı. Bu fikrin gazâ geleneğine dayandığı gayet açıktı (s. 322). Osmanlı sultanlarının bütün Müslümanların halifesi oldukları iddiası ile gazâ anlayışı arasında irtibat kurması İnalcık’ın yazılarının en dikkat çekici katkılarındandır. Bu dönem üzerine yapılan neşriyatın ortaya koyduğu bilgi ve görüşler İslam Ansiklopedisi’nin “Hilafet/Osmanlı dönemi” maddesinde özet olarak ansiklopedi maddesi üslubuyla verilmiştir.20 Osmanlı hilafeti meselesinin birinci dönemini bir bölüm halinde ele alan Osmanlı Hilafeti ve Kaldırılması21 adlı çalışma, Kanunî’den önceki Osmanlı sultanlarının halife unvanını kullanmaları konusundaki yaygın ve ansiklopedik hale gelen bilgileri tekrarladıktan sonra hilafet açısından Yavuz’un Mısır seferini değerlendirmekte ve Osmanlı’nın Abbasîlerden hilafeti devralmasının bir manası ve gereği olmadığı, çünkü onların zaten halife oldukları fikrini savunmaktadır. Osmanlı hilafetini savunmak amacıyla yazılmış görünen bu çalışma, büyük ölçüde bir literatür taramasına dayanmakta ve Osmanlı sultanlarının Kureyş kabilesine mensup olmadan da meşru halife oldukları fikrini savunurken de İslâm kelâm ve fıkıh literatürüne müracaat etmektedir. Yazarın bu konuda vurguladığı ve geriye dönük olarak Osmanlı hilafetini meşrulaştırmak için kullandığı dayanak, bazı ulemanın Kureyş’in güç ve kudret sahibi olmadığı, dolayısı ile Müslümanların 20 Azmi Özcan, “Hilafet-Osmanlılar Dönemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. XVII, s. 546. 21 Hasan Gümüşoğlu, Osmanlı Hilafeti ve Kaldırılması, İstanbul, 2000, s. 35-69. Benzer bir anlayışla kaleme alınan ve kısmî bir literatür taraması sonucu konuyu daha çok alıntılarla ele alan bir çalışma için bkz. Mustafa Alkan, Osmanlılarda Hilafet, İzmir, 1997. Osmanlı hilafeti meselesinin kısa bir değerlendirmesi için bkz. Nejat Göyünç, “Hilafet ve Kaldırılması”, Ümit Doğanay’ın Anısına Armağan, İstanbul, 1982, c. 2, s. 225-232.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

121

işlerini idare edecek maddî ve manevî güçten yoksun olduğu dönemlerde Kureyşli olmayan birinin halifeliğinin meşru olduğu konusundaki görüşleridir. Bu da teorik bir yaklaşım olarak kalmakta ve tarihen Osmanlı sultanlarının bu konuda ne düşündüklerini ve hilafetlerini nasıl meşrulaştırdıklarını izah etmemektedir. Osmanlı hilafeti meselesi literatürü, birinci dönem olarak adlandırdığımız 1774 öncesinde XVI. yüzyıl üzerinde özellikle de Kanunî döneminde (1520-1566) yoğunlaşmaktadır. Kanunî dönemi sonrası padişahlarının hilafet anlayışları ve uygulamaları henüz hiçbir çalışmaya konu olmuş görünmemektedir. İnalcık, III. Ahmet’in İran Şah’ı Eşref’e kendisinin “bütün Müslümanların halifesi” olduğu iddiasında bulunduğunu ve sonra bu unvanın Nadir Şah’a da kabul ettirilmek istendiğini yazmakla yetinmiş ve konuyla ilgili referans da vermemiştir.22 2. Dönem Osmanlı hilafeti meselesinin ikinci dönemi olan 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması sonrası ise giderek artan bir ilgiye mazhar olmakla birlikte bu ilginin II. Abdülhamid (1876-1909) dönemi üzerinde yoğunlaştığını da belirtmek gerekir. Küçük Kaynarca Antlaşmasının 3. maddesinde “mezhepleri ehl-i İslâm’dan olup zât-ı madelet-simat-ı şehriyaranem imâmü’lmü’minîn ve halîfetü’l-muvahhidîn olduğuna binâen tâife-i merkûme (Kırım Müslümanlarına) akdolunan serbestiyet devlet ve memleketlerine halel getirmeyerek umûr-ı mezhebiyelerini taraf-ı hümâyunum hakkına şeriat-ı İslâmiye muktezasınca tanzim ederler”23 ifadelerine yer verilerek siyasî olarak Osmanlı toprağı olmaktan çıkan Kırım’daki Müslümanların dînen Osmanlı hilafetine bağlı kalmaları sağlanmaya çalışılmıştır. Sonradan maddenin mevcut haliyle muğlak bulunması nedeniyle Rusya’ya daha açık ifadelerin yer aldığı bir yazı gönderilmiştir. Burada iki devlet arasında “bu babda vukû‘u muhtemel olan suretler ve avarızın def‘i ve şeriat-ı garra muktezasınca ictimâ’-ı halîfeteyn mahzûrunun indifâ‘ı zımnında madde-i merkûmenin tavzîh ve tebyîni mühim ve muktezî olduğuna binâen husûsı mezbûr şu vechile şerh ve tafsîl olunur ki: (... Tatar kavmi bilittifak bir hanı intihâb eylediklerinde Hâdimü’l-Haremeyni’ş-Şerîfeyn ve İmamü’l-Müslimîn olan Padişah-ı Âl-i Osman hazretlerine ber mukteza-yı Hilâfet-i Uzmâ arz ve inhâ ve Sultânü’l-Müslimîn24 hazretleri dahi bir gûne ta‘lîl ve ta‘vîk etmeksizin derakab nişan-ı şerif-i hilafetpenâhî i‘tâ ve teşrîfâtını irsâl 22 İnalcık, “The Ottomans and the Caliphate”, s. 320. 23 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Düvel-i Ecnebiye Defteri, 83/1, s. 145; Cevdet Paşa, Tarihi Cevdet, I, İkinci tab’ı, Dersaadet, 1309, s. 359. 24 Vurgular bize ait.

122

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

eyliye” denildikten sonra Kırım’ın bütün cami ve mescitlerinde hutbelerin Osmanlı sultan-halifesinin adına okunacağı belirtilmektedir.25 Bu maddenin devamında sultanın konumu “şeriat-ı garra muktezasınca Padişâh-ı İslâm hazretleri Halîfetü’l-Uzmâi’l-Müslimîn ve İmâmü’l-Muvahhidin” şeklinde tamamen dinî açıdan vurgulanmıştır. Belirtmek gerekir ki sultanın halifeliğini vurgulamak için maddede zikredilen unvanların hiçbiri bu dönemde ortaya çıkarılmış değildir. Makalenin ilk sayfalarında verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere Yavuz ve Kanunî dönemlerinden bu yana Osmanlı’nın aşina olduğu unvanlardır. Ancak Osmanlı tarihinde ilk defa bir anlaşma metninde Osmanlı sultanının bütün Müslümanların halifesi olduğu ve tek halife vurgusu dikkat çekici bir durumdur. Modern hilafet meselesi açısından Küçük Kaynarca Antlaşması bir dönüm noktası oluşturmuş görünmektedir. Her şeyden önce, üç asra yakın bir zamandır bazen önemsenen bazen de öne çıkarılmadığı düşünülen Osmanlı hilafet anlayışının ilk defa bir uluslararası anlaşmada böylesine açık seçik bir şekilde ve vurgulanarak yer alması önemli bir gelişmedir. İkincisi, Osmanlı yöneticileri devleti güçlendirme çabalarında hilafet kurumunun nüfuzundan yararlanma istek ve kararlılığını göstermişlerdir. Yani açık bir tavırla hilafet kurumu siyasî amaçlar için kullanılmağa çalışılmıştır. Üçüncüsü ve müstakbel gelişmeler açısından daha önemlisi, sultanın siyasî ve dinî otoritesinin ayrılığını ifade eden ilk anlaşma olması ve bir örnek teşkil etmesidir. Bu anlaşmada sultanın Kırım’da meydana gelecek siyasî ve idarî düzenlemelere hiçbir şekilde karışmayacağı ve Kırımlılar kimi liderliğe seçer ise sultan-halifenin onu tanıyacağı açıkça belirtilmiştir. XIX. ve XX. yüzyıllarda Osmanlı’nın kaybettiği bütün topraklardaki Müslümanlar için benzer düzenlemeler yapılacak ve Müslümanların dinen Osmanlı halifesine bağlı kalmaları ve bunun göstergesi olarak hutbelerde sultan-halifenin isminin zikredilmesi bir çözüm olarak görülecektir. Hatta bu sorumluluğun bir gereği olarak, kaybedilen topraklardaki Müslümanların dinî hayatlarını nasıl düzenleyeceklerine dair şeyhülislamlık bir talimatname bile hazırlayacaktır.26 Osmanlı’nın kendi iç düzenlemelerinde de sultanın dinî ve siyasî otoritesinin ayrılığı anlayışı giderek yerleşmeye başlamaktaydı. Tanzimat döneminde (1830-1876) uygulamaya koyulan Osmanlılık anlayışı ve 1856 Islahat Fermanı’yla vurgulanan Müslüman-gayrimüslim eşitliği prensibi aslında 25 Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, II, ikinci tab’ı, Dersaadet 1309, s, 302-303 26 Yunanistan ve Romanya ve Sırbiye ve Bulgaristan ve Karadağ’da Bulunan Cemâât-i İslâmiyenin Husûsât-ı Mezhebiyeleri Hakkında Cânib-i Şeyhülislâmîden Kaleme Alınan Talimattır, İstanbul, 1302. Bu talimatın bir fotokopisini temin eden genç meslektaşım İlhami Yurdakul’a teşekkür ederim.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

123

sultanın siyasî otoritenin başı olarak din farkı gözetmeksizin bütün Osmanlıları temsil ederken Müslümanlar için de hilafet makamında bulunmaktaydı. Bu ayrılık 1876 Kânûn-ı Esâsîsinin 4. maddesinde “Zât-ı hazireti padişâhî hasbel hilâfe dîn-i İslâmın hâmîsi ve bilcümle tebe‘a-i Osmâniyenin hükümdar ve padişahıdır” şeklinde ifade edilmiştir.27 Bu ayrılık çizgisi nihayet Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 1922’de saltanatı hilafetten ayırarak sona erdirmesi ve Osmanlı hanedanından bir ismi siyasî güçten tamamen yoksun bir halde halife tayin etmesiyle zirveye ulaşmıştır.28 Bu meselede dikkat çeken hususlardan biri de Osmanlı hilafetine muhalif bazı İngiliz ve Arapların da siyasî otoriteden yoksun bırakılmış ve sadece dinî yönüyle öne çıkarılmak istenen bir hilafet anlayışını savunmuş olmalarıdır. Modern dönem Osmanlı hilafet meselesi literatürü açısından önem taşıyan yayınlardan The Future of Islam adlı eserin yazarı olan Wilfred Scawen Blunt Osmanlı hilafeti sonrasında kurulmasını tasavvur ettiği yeni hilafet makamının sadece dinî bir kurum olacağını ve otoritesini de belli şartlarla sınırlandırılmış olarak icra edeceğini ileri sürmekteydi.29 Blunt’ın zikredilen kitabından önemli ölçüde etkilendiği iddia edilen Abdurrahman Kevâkibî30 Ümmü’l-Kurâ adlı eserinde Osmanlı Devleti’nin ve onun aslî unsuru konumundaki Türklerin İslâmın yenilenmesini ve güçlenmesini sağlayacak özelliklerden mahrum olduğunu, bu nedenle hilafetin Osmanlılardan alınması ve sadece dinî otoriteden müteşekkil bir makam haline getirilmesini savunmaktadır. Hilafetin Kureyş kabilesine mensup bir Arapa verilmesini ve hilafet merkezinin de Mekke olmasını açıkça teklif eden ilk Arap olma özelliğini de taşıyan Kevâkibî, müslüman toplumlardan seçilecek temsilcilerden oluşacak bir heyet-i şura tarafından belirlenecek halifenin İslâm dünyasının dinî işleriyle ilgilenebileceğini savunmaktadır.31 Modern hilafet meselesi literatürü açısından bakıldığında II. Abdülhamid öncesi dönem hakkında ciddî bir araştırma yayımlanmış görünmemektedir. Bir ansiklopedi maddesi çerçevesinde dönemin değerlendirilmesi ve dönem üzerine yapılacak bir araştırmaya yön verebilecek türde bil27 Suna Kili, A. Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, Yenilenmiş 2. Baskı, İstanbul, 2000, s. 43. 28 Azmi Özcan, “Hilafet-Osmanlı dönemi”, DİA, c. XVII, s. 547. 29 Wilfrid Scawen Blunt, The Future of Islam, London, 1882, s. 189-190. 30 Kevakibi’nin, Blunt’ın eserindeki görüşlerden ne denli etkilendiği konusunda bir araştırma için bkz. Sylvia G. Haim, “Blunt and al-Kawakibi”, Oriente Moderno, 1955, sy. XXXV, s. 132-143. 31 Abdurrahman Kevâkibî, Ümmü’l-Kura, Beyrut, 1982, s. 236 vd. Kevakibi’nin Osmanlı muhalifi olma süreci ve fikirlerinin kısa bir değerlendirmesi için bkz. Ş. Tufan Buzpınar, “Kevâkibî, Abdurrahman b. Ahmed”, DİA, c. XXV, s. 339-340.

124

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

giler anahatlarıyla TDV İslam Ansiklopedisi’nin “Hilafet-Osmanlı dönemi” adlı maddesinde bulunabilir. Maddede Küçük Kaynarca Antlaşmasından sonra Osmanlı hilafetinin içeride ve dışarıda itibarının tedrîcî olarak nasıl arttığı Kuzey Afrika, Hindistan, Açe ve Buhara Müslümanlarıyla bağlantılar çerçevesinde açıklanmakta ve İngilizlerin Osmanlı hilafetinin nüfuzundan yararlanma girişimlerinden bahsedilmektedir.32 Bu eksikliği kısmen giderebileceği düşünülerek kaleme alınan bir makale ise henüz yayımlanmadığı için burada değerlendirmeye tâbi tutulmayacaktır.33 II. Abdülhamid dönemi (1876-1909) son yıllarda birbiri ardı sıra yapılan ciddî araştırmalara konu olmuştur.34 Esasen II. Abdülhamid dönemi hilafet meselesine ilgi, kendi döneminde de dikkat çekici boyuttadır. Daha Abdülhamid’in saltanatının ikinci yılında James Redhouse imzasıyla Londra’da yayımlanan A Vindication of the Ottoman Sultan’s Title of Caliph: Show-ing its Antiquity, Validity, and Universal Acceptance35 adlı risale Osmanlı hilafeti meselesinin İngiltere kamuoyunu ne denli ilgilendirdiğinin önemli ipuçlarını taşımaktaydı. Risaleden anlaşıldığı kadarıyla 1876 Kânûn-ı Esâsîsinin 3. ve 4. maddeleriyle Osmanlı hilafetinin anayasal bir kuruma dönüşmesi Hindistan bölgesinde görev yapmış bazı üst düzey İngiliz görevlilerini telaşlandırmış ve Osmanlı hilafetini inkar yoluna sevketmişti. Redhouse’ın bu tavra karşı çıkarak kaleme aldığı risale, Osmanlı hilafetinin eski bir kurum olduğu, zamanın Müslümanlarının hemen tamamı tarafından genel kabul gördüğü ve karşı çıkmak üzere sunulan hukukî delillerin de geçerliliğinin olmadığı tezini savunmaktadır. Dikkat çekici olan, Redhouse’ın Mısır’daki son Abbasî halifesi Mütevekkil’in Sultan Selim lehine makamından çekildiğine dair bir belge tanzim edildiğini belirtmesi ve halifenin Kureyş kabilesinden olması gerektiğine dair kesin emrin hiçbir zaman mevcut olmadığını iddia etmesidir.36 Osmanlı hilafeti meselesinde II. Abdülhamid döneminin daha başında 32 Azmi Özcan, “Hilafet-Osmanlı dönemi”, DİA, c. XVII, s. 547. 33 Bu konuda “The Question of Caliphate under the Last Ottoman Sultans” başlığıyla kaleme aldığımız makale F. Zachs and I. Weismann (ed.), Ottoman Reform and Muslim Regeneration: Studies in Honor of Butrus Abu-Manneh, London, 2004, içinde yayımlanacaktır. 34 Azmi Özcan’ın yukarıda zikredilen maddesi ve Cezmi Eraslan’ın II. Abdülhamid ve İslam Birliği (İstanbul, 1992, s. 192-209) adlı çalışması dönem hakkında önemli bilgi ve görüşler ihtiva etmektedir. 35 James W. Redhouse, A Vindication of the Ottoman Sultan’s Title of Caliph: Showing its Antiquity,Validity, and Universal Acceptance, London, 1877, 19 s. Risale Sami Erdem tarafından Türkçeye tercüme edilerek “Osmanlı Sultanının Halife Unvanının Müdafaası” adı altında önce Dergah (sy. 96, s. 18-21) dergisinde, sonra da İsmail Kara (haz.), Hilafet Risaleleri, I: II. Abdülhamit Devri, İstanbul, 2002, s. 95-110’da yayımlanmıştır. 36 A.g.e., s. 103-109.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

125

İngiltere’de başlayan hararetli tartışmalar bir müddet sonra Mısır’a oradan da Suriye ve Hicaz gibi bölgelere sıçramış görünmektedir. Bu tartışmalar “II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Hilafetine Muhalefetin Ortaya Çıkışı: 1877-1882” başlıklı çalışmamızda detaylı olarak ele alınmıştır.37 Makalenin giriş bölümünde II. Abdülhamid’in hilafetini dayandırdığı esaslar belirlenmiş ve bu esasların tarihî ve dinî kökenleri üzerinde durulmuştur. Osmanlı anlayışında hilafetin Kureyşliliği meselesininin nasıl çözümlendiğine dair açıklamaların ardından İngiltere’de Osmanlı hilafeti tartışmalarına geçilmiştir. Redhouse’ın Osmanlı lehine tavır koyarak katıldığı tartışmalar detaylı bir şekilde incelendikten sonra Araplar arasında muhalefetin varlığına dair veriler değerlendirilmiştir. Çalışmanın son bölümünde İngiltere’nin eski diplomatlarından W. S. Blunt’ın İngiliz otoriteleri ve Araplar arasında yürüttüğü Osmanlı hilafeti aleyhindeki düşünce ve faaliyetler ele alınmıştır. Çalışma incelediği yıllarda hilafet tartışmalarına getirdiği açıklığın yanı sıra II. Abdülhamid’in Araplar arasında giderek artan otoritesinin muhaliflerinin faaliyetlerini nasıl olumsuz etkilediğini ortaya koymaktadır. II. Abdülhamid döneminin tamamında İngiltere kökenli Osmanlı hilafeti tartışmaları ise Azmi Özcan’ın “İngiltere’de Hilafet Tartışmaları: 18731909” adlı makalesinin konusunu oluşturmaktadır.38 İngiltere’nin hilafetle ilgisinin XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Hindistan’ı sömürgeleştirme sürecinde başladığı ve bu ilginin 1870’lere gelinceye kadarki basamakları giriş mahiyetinde belirtildikten sonra Arap dilcisi G. P. Badger’ın İngiliz hariciyesine sunduğu Ocak 1873 tarihli ve içinde Osmanlı hilafetinin de değerlendirildiği rapor tartışmaların başlangıç noktası olarak kabul edilmiştir. 1870’lerin ikinci yarısında meydana gelen ve bir önceki çalışmanın da konusunu oluşturan Londra merkezli hilafet tartışmaları ve Blunt’ın konuyla ilgili görüşleri ele alındıktan sonra İngiltere’nin 1882 Mısır işgali ve 1880’lerin ortalarında meydana gelen Sudan’daki Mehdi olayı hilafet meselesiyle ilgileri ölçüsünde değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. 1890’larda meydana gelen Ermeni ve Girit olaylarının İngilizler tarafından Osmanlı aleyhtarı kamuoyu oluşturmada nasıl kullanıldığı ve bu bağlamda Osmanlı hilafetini yıpratmaya yönelik yayınların içeriği müteakip sayfaların konusunu oluşturmuştur. Özcan’ın tespitlerine göre XX. yüzyılın başında İngiltere’de hilafet tartışmaları bir durgunluk dönemine girmiştir. 1906’ya gelindiğinde ise, 37 Bu makalemiz önce İngilizce olarak Die Welt des Islams, 1996, c. 36, sy. 1, s. 59-89’da, sonra da Türkçe’ye çevrilerek İsmail Kara tarafından hazırlanan Hilafet Risaleleri, İstanbul, 2002, c. I, s. 37-61’de yayımlanmıştır. 38 Azmi Özcan’ın çalışması önce İslam Araştırmaları Dergisi, 1998, sy. 2, s. 49-71’de, sonra da İsmail Kara (haz.), Hilafet Risaleleri, İstanbul, 2002, c. I, s. 63-91’de yayımlanmıştır.

126

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

W. Chirol, T. Arnold ve T. Gordon gibi etkin gazeteci, ilim adamı ve askerlerin II. Abdülhamid’in hilafetinin İslâm dünyasında yaygın olarak kabul gördüğü ve İngiltere’nin de bu gerçekten hareketle hilafete yönelik menfi yaklaşımları terk etmesi gerektiği görüşünü savunmaları dikkat çekicidir. Bu anlayışın 1906 yılı İngiltere Hariciye Nezareti yıllık raporuna da yansıdığı görülmektedir. Özcan II. Abdülhamid dönemi hilafet meselesi ile ilgili son çalışmasında İngiltere’nin 1882 Mısır işgali sonrasında Abdülhamid’in hilafetinin nasıl tartışma konusu yapıldığı üzerinde durmaktadır.39 Makale, Abdülhamid’in kendi hilafetini zayıflatmaya yönelik İngiliz-Arap işbirliği konusundaki şüpheleri ve Mısır hidivlerinin Osmanlı hilafetine karşı tavırları konularında ilginç detaylar içermektedir. Aynı konu etrafında 1890’lı ve 1900’lü yıllarda meydana gelen gelişmelerin Rus kaynaklarına dayalı bir değerlendirmesi yıllar önce L. Hirszowicz tarafından yapılmıştı. Burada verilen bilgiler de İngiliz ve Osmanlı arşiv kaynaklarına dayalı olarak bilinen Abdülhamid’in hilafet hassasiyetini destekleyici mahiyettedir.40 Abdülhamid hilafetinin Suriye bölgesinde ve özellikle Şeyh Ebülhüda tarafından nasıl algılanıp anlatıldığı hususlarında B. Ebu-Manneh’nin çalışması hâlâ önemini korumaktadır.41 Şeyh Ebülhüda-Sultan ilişkisini detaylandırmak üzere yapılan çalışmanın “The Caliph and His Muslim Subjects” ve “Ottomanism, Syria and the Caliphate” başlıklı kısımları Osmanlı hilafetinin belli bir kesim tarafından nasıl algılandığı hususunda önemli veriler içermektedir. Özellikle zikredilen ilk bölüm Ebülhüda’nın yazılarından hareketle inşa edilmiş ve yakın zamanlara kadar da bu kadarıyla bilinmekteydi. Aşağıda bahsedileceği üzere, İsmail Kara’nın hazırladığı Hilafet Risaleleri, I’de Ebülhüda’nın Ebu-Manneh’nin sıkça atıfta bulunduğu Da’irReşad dahil iki risalesinin yayımlanmasıyla konuyla ilgili bilgilerimiz artmıştır. Suriye bağlantılı olarak hilafet meselesinin ele alındığı bölüm ise Sultan’ın hangi kanallarla halife olarak otoritesini güçlendirmeye çalıştığını ve bunun Suriye Müslümanları üzerindeki etkisini anlatmaktadır. Son dönem Osmanlı hilafeti meselesinin Avrupa’nın iki büyük devleti 39 Azmi Özcan, “The Caliphal Policy of Sultan Abdulhamid II and Egypt”, Türk Dünyasına Bakışlar: Prof. Dr. Mehmet Saray’a Armağan, Halil Bal ve Muhammet Erat (haz.), İstanbul, 2002, s. 489-497. 40 L. Hirszowicz, “The Sultan and the Khedive, 1892-1908”, Middle Eastern Studies, 1972, c. VIII, sy. 3, s. 287-311. 41 B. Abu-Manneh, “Sultan Abdulhamid II and Shaikh Abulhuda Al-Sayyadi”, Middle Eastern Studies, May 1979, c. XV, sy. 2, s. 131-153. Makale İrfan Gündüz tarafından Türkçe’ye çevrilerek Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1995, sy. 7-10, s. 375405’te yayımlanmıştır.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

127

Britanya ve Almanya’nın aralarındaki rekabetteki yerini ele alan şimdilik tek çalışma Ceasar E. Farah imzasını taşımaktadır.42 Esas itibariyle 19041914 arasında Almanya ve İngiltere’de yapılan hilafet tartışmalarının ele alındığı çalışma, hilafetin Kureyş kabilesine ait olup olmadığı tartışmaları, İngilizlerin Osmanlı hilafetini zayıflatmaya çalıştıklarına dair Alman görüşleri, İngilizlerin Arap hilafeti görüşlerini destekledikleri, Abdülhamid’in halifeliğinin giderek artan nüfuzunun İngilizleri endişelendirdiği, Abdülhamid sonrasında devam eden Arap hilafeti tartışmalarının yanı sıra I. Dünya Savaşı arifesinde ve Savaşın ilk yıllarında İngilizlerin Osmanlı hilafetine karşı bir Arap hilafeti oluşturma çabalarına yer vermektedir. Aynı dönemde Fransızların endişeleri konusuna da kısaca değinilmiştir. Osmanlı’nın son döneminde Fransızların hilafetle ilgili politikalarının daha detaylı bir çalışması H. Laurens’e aittir.43 Bu çalışmada, Fransızların özellikle II. Abdülhamid döneminden itibaren hilafeti panislamizm bağlantılı bir tehdit unsuru olarak gördükleri, İttihat ve Terakki döneminde Osmanlı hilafetine karşı Arap hilafeti kurma çalışmaları ve I. Dünya Savaşı sonrasında Mekke emirinin yanı sıra Fas sultanını da halife yapma çalışmalarıyla bağlantılı hususlar ele alınmaktadır. Farah’nın büyük güçlerin rekabet anlayışı çerçevesinde ele aldığı II. Abdülhamid sonrası hilafet meselesinin İslâmcılar tarafından nasıl ele alındığı konusu şimdiye kadar sadece İsmail Kara tarafından incelenmiş görünmektedir. İslamcıların Siyasi Görüşleri adlı çalışmasının “Halifelik” adlı bölümü, meşrutî idare içinde halifeliğin yetki ve faaliyet alanlarının daraltılması tartışmaları, halifenin bir hükümet reisi olarak görülmesi, hatta 8 Ağustos 1909 tarihli kanunla hilafet kurumunun hak ve yetkilerinin önemli bir kısmını kaybettiği hususlarında önemli bilgi ve değerlendirmeler içermektedir.44 Bunun yanı sıra Hint kökenli ve Mısırlı bazı yazarların meşrutî idarenin meşru olup olmadığı, yeni rejimin halifeliği kaldırıp kaldırmayacağı ve hilafetin saltanattan ayrılıp ayrılmayacağı gibi konuları ele aldıkları ve genel olarak İttihat ve Terakki karşıtı tavır aldıklarını da bu bölümden öğreniyoruz. Bu çalışmayla ortaya koyulan dikkat çekici diğer bir husus da içeride halifenin etkinliği kısıtlanmaya çalışılırken dışarıdaki Müslüman42 Ceasar E. Farah, “Great Britain, Germany and the Ottoman Caliphate”, Der Islam, 1989, c. 66, sy. 2, s. 264-288. Bu makalenin kısa bir versiyonu Studies on Turkish-Arab Relations, Annual, 1987/2, s. 37-48’de yayımlanmıştır. 43 Hanry Laurens, “La France et le califat”, Turcica, 1999, sy. 31, s. 149-183. 44 İsmail Kara, İslamcıların Siyasî Görüşleri, I: Hilafet ve Meşrutiyet, 2. baskı, İstanbul, 2001, s. 143-162. Bu bölümün ilk versiyonu “II: Meşrutiyetin İlk Yıllarında İslâmcıların Halifelik Meselesine Bakışları” adıyla İslami Araştırmalar dergisi, 1994, c. VII, sy. 2, s. 171-180’de yayımlanmıştır.

128

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

larla bağlarını kuvvetlendirmek ve onların desteğini sağlamak için halifeye ve hilafete önem atfedilmek durumunda kalınmasıdır. Osmanlı Devleti’nin son iki şeyhülislamı Dürrizâde Abdullah Beyefendi ve Medenî Mehmet Nuri Efendinin sadarete sundukları hilafet muhtıraları da bu çabaların bir parçası gibi görünmektedir.45 Her iki muhtırada Osmanlı Devleti sınırları dışında kalan Müslümanların makam-ı hilafete “râbıta-i dîniyye ve maneviyye” ile bağlı kalmalarının dinî gerekliliği vurgulanmaktadır. Makalenin devamında yer alan “Hilafetin dinî nüfuzuna dair andlaşmalar ve maddeleri” bölümünde yer alan metinler de bu konuda devletin resmî çabalarının ürününü ortaya koymaktadır. Son dönem hilafet tartışmalarının boyutlarını ortaya koymak bakımından en kapsamlı ve en hacimli çalışma İsmail Kara’nın organizatörlüğünde ve editörlüğünde hazırlanan ve şimdiye kadar üç cildi yayımlanan Hilafet Risaleleri’dir.46 Kitabın başlığında da yer verildiği üzere bu eser İslam Siyasi Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik çalışmalarının en önemli ham maddelerini içermektedir. Biraraya getirilmesi ancak bir ekip çalışmasının yanı sıra büyük emek ve zaman sarfiyatı ile mümkün olabilen Türkçe/Osmanlıca, Arapça, Urduca, İngilizce, Fransızca, Almanca, İtalyanca ve Rusça gibi çeşitli Doğu ve Batı dillerinde yazılmış 80 civarında risalenin tamamının yeni harfli Türkçede basılmasının hilafet meselesinin boyutlarını anlamamıza yapacağı katkı çok büyük olacaktır. Risaleler hazırlanırken yapılan tedkik, tahkik ve tahlillerin kıymeti ise ayrıca zikre değer görünmektedir. II. Abdülhamid dönemi risaleleri iki cilt halinde yayımlanmıştır. Birinci ciltte projenin kısa bir serüveni ve yayında takip edilen ilkelerle ilgili bilgiler sunulduktan sonra giriş yazıları çerçevesinde İsmail Kara’nın kaleme aldığı “Risaleler ve Müellifleri Hakkında Bazı Bilgiler” ile II. Abdülhamid döneminde hilafet meselesini konu alan daha önce kısaca değindiğimiz T. Buzpınar ve A. Özcan’ın makaleleri yer almaktadır. Özellikle İ. Kara’nın müelliflerle ilgili derlediği bilgilerin yanı sıra risaleler hakkındaki değerlendirmeleri ve risalelerde öne çıkan veya gözardı edilen hususlara dikkat çekmesi oldukça önemlidir. Ardından İngilizce, Arapça ve eski harflerle yayımlanmış Türkçe on iki risalenin çeviri ve transkripsiyonları verilmektedir. Kitabın sonunda yer alan iki ek ile birinci cilt tamamlanmaktadır. İkinci cilt, İ. Kara’nın kaleme aldığı “Risaleler ve Müellifleri Hakkında Bazı Bilgiler” ile başlamakta ve on iki risale ile devam etmektedir. Kitabın ek bölümünde ise M. Şükrü Hanioğlu tarafından kaleme alınan “1906 Yılında Sabahaddin 45 İlhami Yurdakul, “Şeyhülislam Dürrizâde Abdullah Beyefendi ile Şeyhülislam Medenî Mehmet Nuri Efendinin Hilafet Hakkında Muhtıraları”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 1999/1, s. 235-248. 46 Hilafet Risaleleri Klasik yayınları arasında, I ve II. ciltler Kasım 2002 ve III. cilt Eylül 2003’te yayımlanmıştır.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

129

Bey, MacColl, Vambery ve Kıdvai Arasında Geçen Osmanlı Hilafeti Tartışması” başlıklı II. Abdülhamid dönemi hilafet tartışmalarına zenginlik getiren bir yazı yer almaktadır. II. Meşrutiyet döneminin ilk cildi olan Hilafet Risaleleri’nin üçüncü cildi “Sunuş” yazısının ardından diğer ciltlerdeki usule uygun olarak, ancak farklı kıstaslarla tasnif ve değerlendirmeye alınan risaleler ve müellifleri hakkında bilgiler ihtiva etmektedir. Bu bilgiler metinleri verilen risalelerin ihtiva ettiği dinî, siyasî, coğrafî ve kültürel boyutların anlaşılmasında vazgeçilmez katkılar sağlamaktadır. Metin okunduğunda hazırlayanın birikiminin de ne kadar önemli olduğu görülecektir. Türkçe, Arapça ve Rusça sekiz risale çeviri ve transkripsiyonunun ardından risale çapında olmayan ancak konuyla doğrudan ilgili üç kısa metin de Ekler bölümünde yer almaktadır. Sonuç olarak denilebilir ki, Osmanlı hilafet meselesi literatürü hakkında yaptığımız bu sınırlı çalışma, mevcut literatürde meselenin her iki dönemi hakkında sunulan bilgi, tahlil ve değerlendirmelerin tatmin edici düzeyde olmadığını göstermektedir. Her şeyden evvel Osmanlı hilafetini konu alan ve kaynaklara dayalı bir monografiden mahrum olduğumuzu belirtmeliyiz. Meselenin ilk dönemi ile ilgili kaynaklar henüz hem döneminin tarihî, dinî, siyasî ve sair bağlamları dikkate alınarak, hem de geleneksel İslâm düşünce ve kültürü çerçevesinde değerlendirilmiş değildir. Bu son unsur da önemlidir çünkü, göründüğü kadarıyla hilafet meselesinde Osmanlı yöneticileri ve uleması İslâm mirasını göz ardı ederek çözüm bulma yoluna gitmemişlerdir. Mevcut yayınlar Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ve Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566) dönemleriyle sınırlı bilgi kırıntıları sunmaktadırlar. Literatürün üzerinde durduğu en önemli kaynak olarak hâlâ Lütfi Paşanın risalesi karşımıza çıkmaktadır. Meseleyi ciddî bir şekilde ele alan başka kaynaklar gerçekten yok mu, yoksa ciddî bir tarama yapılmadığı için mi bilmiyoruz henüz belli değildir. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı kronikleri ve diğer tarih kitaplarının yanı sıra fezâil-i Âl-i Osman türü eserlerin ne gibi bilgiler içerdiği de merak konusudur. XVI. Yüzyılın ikinci yarısı, XVII. yüzyıl ve XVIII. yüzyılın büyük bir bölümü hakkında ise hiç literatür yok demek haksızlık olmaz. Küçük Kaynarca’nın Osmanlı hilafet meselesinde dönüm noktası teşkil ettiği, birçok yazarın ortak kanaatidir. Ancak Küçük Kaynarca’nın üçüncü maddesinin niçin konduğu, müzakerelerde zikredilen şer’î gerekçeler ve kısa süre sonra duyulan mezkûr maddeyi açıklama gereğinin tarihî arkaplanı ve nedenleri bilinmemektedir. Aynı şekilde, I. Abdülhamid (1774-1789) sonrası Osmanlı sultanları özellikle de III. Selim (1789-1807) ve II. Mahmut (1708-1839) dönemleri Osmanlı hilafeti meselesi bakımından önemli ipuç-

130

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

ları taşımaktadır. Vehhabîlerin Mekke ve Medine’yi ele geçirmelerinden dolayı XIX. yüzyılın ilk yıllarında hac farizasının yerine getirilememesinin Osmanlı hilafeti açısından bir değerlendirmesini içeren literatür mevcut değildir. II. Mahmut döneminde hilafet meselesinin ne kadar önemli hale geldiğinin önemli bir göstergesi sayılabilecek olan Yasincizâde Abdülvehhab Efendinin Hulâsatu’l-Burhân fi İtâati’s-Sultân adlı risalesi -ki modern dönemin ilk hilafet risalesi sayılabilir- ve benzer bazı risaleler de literatüre konu olmamışlardır.47 Tanzimat döneminde (1839-1876) hilafet meselesi hakkında literatür bulunmasa da 1860’lı yıllarda önemli tartışmaların varlığı bilinmektedir. Son olarak, II. Abdülhamid Osmanlı sultanları içerisinde hilafet makamını iç ve dış siyasette en etkin kullanan padişah olarak bilinmektedir. Avrupa’nın büyük devletlerinin sömürgecilik iştahlarının en kabarık olduğu ve Müslümanların en yoğun olarak sömürgeleştirildikleri bu dönemde Abdülhamid’in, hilafeti iç ve dış siyasetin önemli bir enstrümanı olarak devreye sokması dahilî ve haricî muhaliflerinin de bu makama karşı tavır almalarıyla denk düşmüştür. Bu nedenle dönemin tamamı yoğun tartışmalara sahne olmuş, bu ise tabiî olarak birincil kaynağın çokluğunu doğurmuştur. Buradan hareketle II. Abdülhamid dönemi hilafet meselesi literatürü hem nitelik hem de nicelik olarak bütün dönemlerden daha üstün duruma gelmiştir. Ancak yine de tatmin edici bir düzeye gelindiği söylenemez. Her şeyden önce Kânûn-ı Esâsî hazırlık tartışmaları sırasında ve yeniden uygulamaya konulması düşünüldüğü 1880’lerin ilk yıllarında hilafet meselesinin üst düzeyde ele alındığı bilinmekle birlikte konunun etraflıca tartışıldığı bir çalışma henüz mevcut görünmemektedir. Konuyla ilgili Osmanlı arşiv malzemesi henüz tam anlamıyla değerlendirilebilmiş değildir. Örneğin, II. Abdülhamid dönemi evrakının önemli bir kısmı açılmış olmakla birlikte bunlar içerisindeki hilafetle ilgili belgeler dönemin tartışmaları bağlamında henüz değerlendirilmemiştir. Keza dönemin İngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya gibi büyük devletlerinin arşivleri de sınırlı anlamda kullanılabilmiştir. Mevcut literatür bu arşivlerin önemli bilgiler ihtiva ettiğini gösterecek düzeydedir. Aynı şekilde, Hilafet Risaleleri adlı çalışmada yer alan risalelerin muhtevasının dönemin şartları ve gelişmeleri çerçevesinde bağlantıları kurularak değerlendirilmesinin yanı sıra İslâm düşünce geleneği içerisindeki yerlerinin belirlenmesi de Osmanlı hilafeti meselesini daha sağlıklı anlamamıza önemli katkılar yapacaktır. 47 Bu risalenin II. Mahmut reformlarına destek mahiyetinde ele alınışı ile ilgili olarak bkz. Seyfeddin Erşahin, “The Ulema and the Reforms of Mahmud II”, Yüksek Lisans tezi, Manchester Üniversitesi, 1990.

Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi

131

Literature on The Question of Ottoman Caliphate fi. Tufan BUZPINAR Abstract The question of Ottoman caliphate can roughly be examined in three periods: The first is the period that covers up to the 1770s, the second is the period that starts with the Treaty of Küçük Kaynarca of 1774 and continues until the end of the Second Constitutional Period, and the third is the period that covers the years up to the abolition of the caliphate in 1924 and after. This article is an attempt to survey articles and books that examine the question of Ottoman caliphate in the first two periods. The first section of the article starts with a short analysis of the emergence of the question of Ottoman caliphate in the XVIth century and continues with reviews of articles and books that focused on the question. The second section includes an assessment of the importance of the Treaty of Küçük Kaynarca from the viewpoint of the caliphate question and then examines literature on the second period of the subject. In its conclusion, an overall evaluation of the literature on the subject is made and important aspects of the caliphate question that have not yet been examined are indicated.

132

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.T. Buzp›nar

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

133

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 133-148

XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme Gül TOKAY* XX. YÜZYILIN SONUNDA BALKANLAR’DA yaşananlar, birçok çevrede “geçmişe dönüş” olarak algılanmış ve XIX. yüzyıldaki gelişmelerin yeniden bir muhasebesine girilmiştir. Yapılan çalışmaların büyük bir bölümü, daha öncekilerin devamı niteliğinde olmuş ve var olan ön yargıları kıramamıştır. Ancak, bir grup Balkan uzmanının başlattığı, ortak tarihyazımı projesi, sözkonusu karalama ve ön yargıların artık aşılması gerektiğini vurgulayarak, bölgenin tarihini ve tarihyazımını uzlaşmacı bir tavırla tekrardan irdelemeye başlamıştır. Bu çalışmaların sonucunda, Fikret Adanır ve Suraiya Faroqhi’nin editorlüğünü üstlendiği, The Ottomans and the Balkans: A Discussion of Historiography adlı kitap yayınlanmıştır.1 Sözkonusu çalışma, bir ilk teşkil etmekle kalmamış, bizler gibi Balkan tarihine uluslararası bir perspektifinden bakan araştırmacılara da, tartışmalara, kısıtlı olmakla beraber, katkıda bulunmamız için bir zemin yaratmıştır. Bu makalenin amacı, Balkanlarla ilgili incelemelerde sıklıkla karşımıza çıkan, milliyetçilik, Ortodoks Marksizm gibi ideolojik yaklaşımlar, arşivlerdeki tasnif eksikliği, dil sorunu gibi uzlaşmacı tarihyazımını engelleyen sorunları tekrardan tartışmak değildir.2 Burada yapılmak istenen, çelişkili XIX. yüzyıl Balkan tarihi ile ilgili birtakım temel kaynakları yeniden değerlendirerek, devam eden projelerin önemini vurgulamakdır. * Araştırmacı, XIX. yüzyıl dış politika tarihi uzmanı. 1 Fikret Adanır and Suraiya Faroqhi (der.), The Ottomans and the Balkans: A Discussion of Historiography, Leiden: Brill, 2002. 2 Bkz. Suraiya Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999. İngilizce versiyonu için bkz. Suraiya Faroqhi, Approaching Ottoman History: An Introduction to the Sources, Cambridge: Cambridge University Press, 1999; Fikret Adanır, “İkinci Dünya Savaşı sonrası Balkan Tarih Yazınında Osmanlı İmparatorluğu”, Toplum ve Bilim, 2000, s. 224-40.

134

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tokay

Ancak, XIX. yüzyılı irdelemeye başlamadan önce, genel Balkan tarihi ile ilgili günümüzde gelinen konum üzerine bazı gözlemlerde de bulunmak gerekmektedir. I Çalışmamızın başında, Balkanlarla ilgili iki temel kaynak üzerinde durulacaktır. Birincisi, Leften S. Stavrianos’un The Balkans since 1453 adlı kitabı, ikincisi ise, yayınlandığı 2000 yılından itibaren, Balkan tarihyazımının temel kitapları arasına giren, Mark Mazower’in The Balkans adlı çalışmasıdır.3 Stavrianos, Batılı kaynakların yoğunlukta olduğu çalışmasındaki amacın genel bir Balkan tarihi kitabı yazmak olduğunu ve Osmanlı’nın bölgeye gelişinden II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar geçen dönemdeki gelişmeleri, uluslararası alandaki, milliyetçilik, emperyalizm gibi yaklaşımları da gözardı etmeden incelemek olduğunu vurgulamıştır.4 Osmanlı gerilemesini, merkezî idarenin zayıflaması, tımarın yerini çiftlik sistemine bırakması ve kentleşme sürecindeki sorunlarla anlatan Stavrianos, Osmanlı’nın çöküşündeki temel nedeni ise, Batı’ya ayak uyduramamak olarak açıklamaktadır.5 XIX. Yüzyıldan sonraki gelişmeleri genel bir çerçevede tartışan Stavrianos kitabın son kısmında, komünist idare ile Osmanlı’nın bölgeye gelişi ve Müslümanlığın yayılması arasında ilginç bir karşılaştırma yapmaktadır.6 İki dönemin de Balkan tarihinde dönüm noktaları olduğunu vurgulayan yazara göre, gerek Osmanlı gerekse komünist yönetim var olan sosyal ve sınıflar arası çatışmayı engellemiş ve huzursuz olan halkın desteğini arkasına almıştır. Ancak, Osmanlı döneminde birçok unsur, etnik ve kültürel kimliklerini koruyabildikleri halde, komünist idarede bunun tam zıddı yaşanmaktadır. Stavrianos 1958’de kitabını tamamladığında, Balkan ülkelerinin temel sorunlarının Batı’ya ayak uyduramamak olduğunu ve bölgedeki en önemli çekişmenin komünist kuzey ile Batı toplumu olan güneydeki Yunanistan arasında gerçekleşmesinin beklendiğini savunmuştur. 3 Leften S. Stavrianos, The Balkans since 1453, Londra: Holt, Rinehart and Winston, 1958; Mark Mazower, The Balkans, New York: Modern Library Editions, 2000. 4 Bu konuda, bir değerlendirme için bkz. Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, s. 243-4. 5 Ekonomik açıdan ilginç bir değerlendirme için bkz. John Lampe ve Marvin Jackson, Balkan Economic History, 1550-1950, From Imperial Borderland to Developing Nations, Bloomington: Indiana University Press, 1982; Michael Plairet, Balkan Ekonomileri 1800-1914: Kalkınmasız Devrim, çev. Ayşe Edirne, İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları, 2000. 6 Stavrianos, The Balkans since 1453, s. 513-45.

XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme

135

Stavrianos, kendi döneminin diğer tarihçileri gibi ekonomik etkenlerin bölgedeki sorunların temelini oluşturduğunu vurgulamakla beraber, döneminin diğer uzmanları ile karşılaştırıldığında bölgedeki gelişmeleri daha geniş bir dünya anlayışı içine oturtmaktadır. Bugün hâlâ, temel Balkan kitapları arasında yer alan çalışmada, Osmanlı dönemi, sayfa açısından hacimli olmakla beraber kaynak ve işleyiş olarak sınırlıdır. Onun ötesinde, bölgedeki Müslümanların durumu da göz ardı edilmiştir. Ancak, dönemin birçok tarih bilimcisinin tersine, Stavrianos çalışmasında negatif bir Osmanlı imajı çizmemekte ve Balkan ülkelerinin temel sorunlarının cevabını sadece Osmanlı’da aramamaktadır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Balkanlar hakkındaki çalışmaların en ilgi çekenlerinden biri de Mazower’in, kısaca The Balkans diye adlandırdığı çalışmasıdır. Osmanlı’nın bölgeye gelişinden günümüze kadar yaşanan gelişmeleri, önyargı ve ideolojik yaklaşımlardan arınarak tartışmaya çalışan Mazower, çalışmasının girişinde, Batı literatürünü tartışmakta ve aynı zamanda XVI. yüzyıldan sonra Osmanlı’ya karşı oluşan önyargının nedenlerini irdelemektedir. Osmanlı’yı bölgenin “yabancı”sı ve geri kalmasındaki temel neden olarak gören perspektifin dışında bir yaklaşımla, Mazower, bazı açılardan Nicolae Iorga’nın tezini desteklemiş ve Osmanlı’nın birçok kurumunda Bizans’ın etkilerinin ve devamının görüldüğünü savunmuştur.7 Klasik dönemi ve gerileme dönemini, şimdiye kadar yapılan çalışmaların çok dışına çıkmadan tartışan Mazower’e göre, Osmanlı’nın reform hareketlerindeki yavaşlığı Avrupa ile aralarındaki modernleşme sürecindeki farklılığı belirginleştirmiştir. Osmanlı’nın gerileme dönemine kadar devam eden pozitif imajının, sözkonusu dönemden sonra yerini negatif bir imajla değiştirdiğini tartışan Mazower, Osmanlı’nın hiçbir zaman Avrupa’nın bir parçası olarak görülmediğini, 1856’da bile “Real Politik” çerçevesinde Avrupa devletler sistemine alındığını, Hıristiyanların karşılaştığı zulüm ve zorluklar ayrıntıları ile Batı kamuoyuna yansıtılırken, benzer durumda olan Müslümlardan hiç bahsedilmemesinin, Batı’daki ‘Türk’ imajının şekillenmesinde çok ciddi bir rol oynadığını belirtmektedir. Mazower’e göre, Osmanlı’da farklı din ve mezhepler, Hıristiyan dünyanın hemen her yerinden daha fazla kabul görmüş, ancak Müslümanlarla bir eşitlik sözkonusu olmamıştır. Osmanlı’nın son dönemine kadar, bölge7 Nicolae Iorga, Byzance apres Byzance, Bükreş: Bizans Çalışmaları Enstitüsü, 1935. Ayrıca bkz. Halil İnalcık, “Stefan Dusan’dan Osmanlı İmparatorluğuna: XV. Asırda Rumeli’de Hıristiyan Sipahiler ve Menşeleri”, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, Halil İnalcık (haz.), İstanbul: Eren, 2003, s. 67-109 (Çalışmanın ilk versiyonu için bkz. 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, Melanges Fuad Köprülü, İstanbul: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayını, 1953); Anthony Bryer ve Heath Lowry (der.), Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Birmingham, Dumbarton Oaks: University of Birmingham Press, 1986.

136

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tokay

de etnik çatışmaların olmayışı ise “millet” sisteminin, etnik dayanışma ve/veya milliyetçilik gibi ideolojilerin gelişmesine izin vermemesinden kaynaklanmaktaydı. Balkan toplumlarının ulus-devlet olma aşamasını ve ondan sonra geçirdikleri demokratikleşmeyi ve ekonomik kalkınmadaki sorunlarını tarihî bir perspektif içinde tartışan Mazower, bugün yaşanan kargaşanın temelinde sadece geçmişten gelen sorunların olmadığını, Batı’nın ideolojik ve ekonomik yönlendirmesinin de bunda aynı derecede rolü olduğunu savunmaktadır. Çalışmasını Soğuk Savaş’ın ilk dönemlerinde tamamlayan Stavrianos, en büyük tehlikenin bölgedeki komünist ve Batı yanlısı devletler arasındaki çatışmalardan kaynaklanacğını savunurken, Mazower, Sovyetler’in çökmesiyle birlikte günümüzdeki tehdidin, bölgeye hakim olan imparatorlukların mirasından veya komşu devletlerden gelmediğini, tek tehdidin uluslararası sistemden ve bilhassa uluslararası ekonomiden gelmekte olduğunu vurgulamıştır. Osmanlı dönemi hakkında Batı dillerinde yapılmış çalışmaların en önemlilerinden biri de kuşkusuz Peter Sugar’ın Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804 adlı incelemesidir.8 Ayrıntılı bir bibliografya kısmı da olan çalışma, Batı, Balkan ve Osmanlı malzemesini dengeli olarak kullanan nadir kaynaklardandır. Ayrıca, başta Ömer Lütfü Barkan ve Halil İnalcık olmak üzere Osmanlı tarih bilimcilerinin etkisinin yoğun olarak görüldüğü çalışma, Batı literatüründe sıklıkla rastladığımız Avrupa-merkezli ve/veya Osmanlı’nın yüzeysel bir bakış açısıyla incelendiği çalışmaları da eleştirerek, sözkonusu dönemle ilgili tartışmaları farklı bir boyuta taşımaktadır. Osmanlı’nın bölgeye gelişiyle başlayan kitapta, Osmanlı’nın, iktisadî, sosyal ve idarî yapısı ayrıntılı olarak irdelenmektedir. Osmanlı gerilemesinin, XVI. yüzyılın son çeyreğinde başladığını tartışan Sugar, yine de bölgenin XIX. yüzyıla girerken Avrupa’nın diğer bölgelerinin pek de gerisinde olmadığını savunmaktadır. Ancak, yazara göre, Osmanlı’nın iç dinamiklerinin bozulmaya başladığı dönem, Avrupa’nın siyasî, ekonomik ve entelektüel gelişmeleriyle çakışmış ve bu nedenle Hıristiyan unsurlar arasında ulusçuluk hareketlerinin oluşması engellenememiştir. Sugar, birçok tarihbilimci gibi, Osmanlı’nın bölgeye getirdiği en önemli değişikliğin, demografik yapısındaki transformasyon olduğunu vurgulamaktadır.9 Ancak yazara göre zorunlu göç ve iskan politikaları sadece Os8 Peter Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804, Londra, Seattle: University of Washington Press, 1977. 9 Bkz. Ömer Lütfü Barkan, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 1949, c. XI, s. 524-69.

XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme

137

manlı’ya özgün olmayıp, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu da 1699 Karlofça Antlaşmasından sonra, bölgede benzer bir politika izlemiştir. Ayrıca Sugar, Osmanlı’nın Müslümanlaştırma politikasındaki gönüllülük esasını Osmanlı kaynakları yardımı ile savunarak, üzerindeki tartışmalar günümüzde de devam eden konuya farklı bir perspektiften yaklaşan ilk Batılı bilim adamlarındandır.10 Çalışmasının sonunda Balkan tarihi ile ilgili kaynakların değerlendirmesini yapan Sugar, Balkanlarla ilgili çalışmalarda artık arşivlere dayalı objektif bir tarihyazımına geçildiğini ve önceki dönemlerin ideolojik, ön yargılı yaklaşımlarından uzaklaşılmaya başlandığını savunmuştur.11

II

Osmanlı’nın son dönemi ile ilgili bir bibliyografya çalışması yapılırken Barbara ve Charles Jelavich’in katkılarından bahsetmeden geçemeyiz. Suraiya Faroqhi, Barbara ve Charles Jelavich’in Establishment of the Balkan States,1804-1920, (University of Washington Press, Seattle, 1977) adlı çalışmalarının ayrıntılı bir değerlendirmesini yaptığı için burada Barbara Jelavich’in 1983’te yayınladığı iki ciltlik, History of the Balkans kitabının ilk cildi ele alınacaktır.12 Barbara Jelavich, 1683’ten XIX. yüzyılın sonuna kadar olan dönemi incelediği çalışmasında, bölgenin iç ve dış dinamiklerini, idarî yapısını, Hıristiyan ve Müslümanların konumlarını, yönetim anlayışlarını anlatmaktadır. Habsburg ile Osmanlı’nın bölgedeki yönetiminin de karşılaştırıldığı çalışmada, bir taraftan Osmanlı’nın merkeziyetçi sistemi ve onun içinde ayânların konumu, öte taraftan ise Habsburg’daki feodal sistem ve yerel aristokrasinin Balkan unsurları üzerindeki etkisi tartışılmaktadır.13 Çalışmanın diğer ilginç bir tarafı ise, XVIII. yüzyıldan itibaren, iki devletin de ge-

10 Sugar’ın çalışması ile ilgili bir değerlendirme için bkz. Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, s. 248-9. 11 Kaynak ve değerlendirmeleri için bkz. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804, s. 289-316. Çalışmamızda incelenmemekle beraber, Osmanlı dönemi ile ilgili klasik bir çalışma için bkz. Nikolaj Todorov, The Balkan City, 1400-1900, Seattle, Londra: University of Washington Press, 1983. 12 Barbara Jelavich, j140

138

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tokay

rileme dönemlerine girdiği, merkezî ve yerel idareler arasındaki güç dengesinin bozulmaya başladığı ve sorunları aşabilmek için reform yolunu seçtikleri hususudur. Jelavich’e göre Osmanlı askerî reformlara ağırlık verirken, Habsburg önceliğini idarî reformlardan yana kullanmıştır. Fakat daha önemlisi, büyük devletler Avrupa’daki güçler dengesinin bozulmaması için Avusturya’ya destek verirken, Osmanlı’ya ilgisiz kalmışlardır. İlk cildin sonunda, Jelavich XIX. yüzyıldaki Balkan halklarının bağımsızlık mücadelesini ve ulus-devlet oluşumlarını tartışırken, diğer Balkan tarihçilerinden biraz farklı olarak Doğu Sorununun ve büyük devletlerin politikalarının da en az iç dinamikler kadar önemli olduğunu vurgulamıştır. Çalışmada, Osmanlı bakış açısı ve kullanılan kaynaklar yüzeysel kalmaktaysa da kitabı değerlendirirken, Batılı ve bilhassa Anglo-Sakson okuyucusu için genel ve giriş amaçlı yazıldığını da unutmamak gerekir. Yirmi yılı aşkın bir süredir Türkiye’de siyasî tarih denince ilk akla gelen bilim adamlarından, İlber Ortaylı’nın XIX. yüzyıl ve Balkan tarihi ile ilgili çalışmalara katkısı tartışılmaz. Bu çalışmada, tarih bilimi ile ilgilenen herkesin yakından tanığı, Ortaylı’nın İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı adlı çalışmasının son versiyonu ele alınacaktır.14 Çalışmanın temelinde, Osmanlı modernleşmesi iç, bölgesel ve dış etkenler çerçevesinde incelenmektedir. Ortaylı, Osmanlı’da modernleşmenin, radikallikten uzak, imparatorluk geleneği içinde bir hareket olduğunu, bunun Tanzimat’la başlamadığını ve anlamak için önceki yüzyıldaki gelişmelere bakmak gerektiğini savunmaktadır. II. Mahmud döneminden anayasal harekete kadar geçen zaman dilimindeki toplumsal, siyasî, ekonomik ve diğer alanlardaki değişimi ve beraberinde getirdiği sorunları tartışan Ortaylı, sözkonusu gelişmelerin Osmanlı’yı, otokratik bir modernleşmeden anayasal bir modernleşmeye geçirdiğini vurgulamaktadır. Aynı zamanda, Tanzimat bütün sıkıntılarına rağmen modernleştirmek ve merkezîleştirmek yolunda önemli ilerlemeler sağlamış ve süreğen bir şekilde Cumhuriyet dönemine de bir miras olarak geçmiştir.15 Balkan tarihi ve günümüz Balkanlarındaki birçok sorunun tarihsel kökenini anlamak açısından da bu çalışma önemli bir kaynaktır. Balkanlar’da, ulusçuluk hareketlerinin somut olarak ortaya çıkışını, XVII. yüzyılın sonuna kadar geriye götüren Ortaylı, Balkan milliyetçiliğinin, 14 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. 15 Çalışma ile ilgili bir değerlendirme için bkz. S. Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, s. 251.

XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme

139

XVIII. yüzyıldan itibaren, başta Ortodoks Kilisesi olmak üzere, burjuvazi ve son olarak da köylü sınıfın desteği ile geliştiğini savunmaktadır.16 Çalışmasında, XIX. yüzyıldaki ulusçuluk hareketlerine ağırlık veren Ortaylı’ya göre, dönemin otorite boşluğu, dış müdaheleyi kolaylaştırarak sözkonusu hareketlere hız kazandırmıştır. Balkanlar’daki ayaklanmaların köylü direnişlerinden çok öte, ideolojik ve aydın bir sınıfın önderliğinde olduğunu savunan Ortaylı’ya göre, Batı müdahelesi olmasaydı bile, bölgedeki unsurlar bir süre sonra bağımsızlıklarını kazanabileceklerdi. Batı’nın müdahelesini, bölgedeki ulusçuluk hareketlerinin en büyük talihsizliği olarak gören Ortaylı, bölgenin Batı’nın hegemonyasından bağımsız olarak gelişememesinin ve sonraki dönemde yaşanan sorunların kökeninde sözkonusu müdahelelerin bulunduğunu savunmaktadır.17 Balkan devletlerinin bağımsızlık hareketlerindeki Avrupa müdahelesi ve günümüze kadar süregelen sonuçları, Balkan tarihçileri tarafından genellikle göz ardı edilmektedir. Ayrıca, Osmanlı idarî yapısı ve transformasyon süreci içinde Balkanlar’daki gelişmeleri inceleyen temel yapıt eksikliği hâlâ giderilmemiştir. Bu nedenlerden dolayı, Ortaylı’nın çalışması, ülkemizdeki Balkanlarla ilgili tarihyazımında önemli bir yer tutmakta ve bundan sonraki araştırmalara da bir zemin hazırlamaktadır. XIX. Yüzyıl Balkanlar’ı ile ilgili Osmanlı arşiv malzemesine dayalı çalışmaların başında Halil İnalcık’ın, 1943 yılında Tanzimat ve Bulgar Meselesi adıyla yayınlanan doktora çalışması gelmektedir.18 1942 yılında, çalışmasını tamamladığında, İnalcık, Balkanlar’daki birçok sorunsalın daha çözülmediğini; bölgenin sosyo-ekonomik yapısı ile ilgili ayrıntılı bir tetkik yapılmadığını yazmaktaydı. Birçok değerli tarih bilimci sözkonusu dönemi çalışmakla beraber, yukarıda da bahsettiğimiz gibi, XIX. yüzyıl Balkan tarihi ile ilgili eksiklik hâlâ giderilememiştir. Osmanlı tarihi ile ilgilenen herkesin yakından bildiği bir çalışma olduğu için ayrıntıya girilmeden tartışılacak olan Bulgar Meselesi, üç temel etkenin belirlediği bir çerçeve içinde, 1850 Vidin İsyanının bir incelemesidir. İlk etken, dönemin ıslahat hareketleri ve Osmanlı merkezî yönetimi; ikinci16 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s. 62-3. Ayrıca bkz. İlber Ortaylı, “Ortodoks Kilisesi”; “Tanzimat Döneminde Balkanlarda Ulusal Kiliseler ve Rum-Ortodoks Kilisesi”, Osmanlı İmparatorluğunda İktisadi ve Sosyal Değişim: Makaleler I, İlber Ortaylı (haz.), Ankara: Turhan Kitabevi, 2000, s. 269-290. 17 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s. 57-8. 18 Çalışmanın ilk versiyonu için bkz. Halil İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara: TTK, 1943. Daha önceki dönemlerle ilgili başta Ömer Lütfü Barkan’ın, Osmanlı arşiv malzemesi ile yapılmış değerli çalışmalar bulunmaktadır. Ancak, incelediğimiz dönemin dışında kaldıkları için çalışmamızda değerlendirmeye alınmamışlardır.

140

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tokay

si, bölgesel idare ve gospodarlık sistemi ve son olarak da bölgedeki Bulgarların durumu ve Vidin İsyanı. İsyanın temelinde reâyânın hoşnutsuzluğunun ve “ziraî-içtimaî” sorunların yattığını savunan İnalcık’a göre, dış etkenler ve özerk bir idareyi güden milliyetçilik duyguları da göz ardı edilmemelidir. Çalışmasının sonunda İnalcık, dönemin devlet adamlarının bütün gayretlerine rağmen, Tanzimat dönemi ıslahat hareketlerinin birçok soruna çözüm getirmediğini ancak Vidin İsyanının imparatorluğun merkezîleştirme politikasında önemli bir dönüm noktası olduğunu savunmuştur.19 İnalcık’ın bu çalışmasından 25 sene sonra başka bir Türk akademisyen, “Makedonya Sorunu” başlığı altında bir doktora tezi yapmıştır. Fikret Adanır’ın 1979 yılında Die Makedonische Frage: Ihre Entstehung und Entwicklung, 1878-1908 (Wiesbaden, 1979) adı altında yayınlanan çalışması, 1996 yılında Makedonya Sorunu adıyla Tarih Vakfı Yurt Yayınları tarafından Türkçeye çevrilerek basılmıştır. Adanır, kitabının ilk yayınlandığı tarihten sonra konu üzerinde birçok değerli çalışma daha yapmış, hem ilk çalışmasında eksik gördüğü kısımları tamamlamış fakat daha önemlisi, çetrefilli Makedonya Sorununun ancak Osmanlı, Batı ve Balkan kaynakları ayrıntılı olarak incelendikten sonra, tarihyazımında bir yere oturtulabileceğini göstermiştir.20 Adanır, çalışmasının temelinde, Osmanlı’daki sosyo-ekonomik yapı ve bilhassa Balkanlar’daki çiftlik sisteminin farklı unsurlar arasındaki huzursuzluğu arttırdığını ve bunun da Makedonya’daki kent kökenli, özgürlükçü hareketler tarafından kullanıldığını savunmaktadır.21 Çalışmanın ilk bölümünde temel sorunsalı koyduktan sonra Adanır, ikinci kısımda, 1878 Berlin Antlaşması’nın ardından 1908 Jöntürk İhtilaline kadar yaşanan gelişmeleri irdelemiştir.22 Bu kısımda, büyük güçler, Balkan devletleri, Makedon19 Çalışmada son versiyon kullanılmıştır. Halil İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul: Eren, 2002, s. 110. Ayrıca bkz. Hidai Şentürk, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi, Ankara: TTK, 1992. 20 Fikret Adanır, “Tradition and Rural Change in Southeastern Europe During the Ottoman Rule”, The Origins of Backwardness in Eastern Europe, David Chirot (der.), Berkley: University of California Press, 1989, s. 131-209. Sözkonusu çalışmada Adanır, tımar sisteminin çözülmesini takiben ortaya çıkan çiftliklerin bölgedeki sosyo-ekonomik yapıyı temelden etkilediğini ve bu durumun XIX. yüzyıldaki bağımsızlık hareketlerinde önemli bir rol oynadığını vurgulamıştır. XIX. yüzyıldaki, dünya ekonomisindeki dalgalanmaların bölgenin değişimindeki etkisini göz ardı etmeyen Adanır, yine de bölgedeki temel değişiklikleri iç dinamiklere bağlıyarak açıklamıştır. 21 Fikret Adanır, Makedonya Sorunu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996, s. 44-5. 22 Son yıllarda konu ile ilgili, İttihat ve Terakki dönemini de kapsayan değerli bir çalışma Mehmet Hacısalihoğlu tarafından yapılmıştır. Osmanlı kaynaklarının yanısıra, ayrıntılı olarak Bulgar kaynaklarının kullanıldığı çalışma, Oldenbourg Verlag tarafından 2003 senesinde yayınlanmıştır. Mehmet Hacısalihoğlu, Die Jungtürken und Die Mazedonische Frage, 1890-1918, Münih: Oldenbourg Verlag, 2003.

XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme

141

ya’daki yandaşları ve Abdülhamid yönetiminin birbirleriyle ilişkileri ve bunun sonucunda yerel bir ayaklanma olarak başlayan, Jöntürk İhtilalinin bir analizi yapılmıştır. Adanır, çalışmasının sonuç kısmında ise incelenen dönemde Balkanlar’ın diğer bölgelerinde olduğu gibi, Makedonya’da da ulusal bir Makedon hareketinden söz edilemeyeceğini ancak bölgede çözümü zor bir Makedonya Sorunu ile karşı karşıya kalındığını savunmuştur. Çalışmamızda, Almanya’da İslâm Araştırmaları Serisi içinde yayınlanan iki araştırmadan da bahsedilecektir. Bu çalışmalarda, Osmanlı’daki ve yerel arşivlerin yardımı ile bölgedeki ıslahat hareketleri incelenmiştir. Genel bir değerlendirme olan çalışmamızda, bu kaynakların incelenmesinin iki ana nedeni bulunmaktadır. İlki, Tanzimat dönemi ve öncesinde, merkezden bağımsız, yerel idarecilerin reform inisiyatiflerine örnek teşkil etmeleri; ikinci neden ise, Batı literatüründe pek sık rastlamadığımız şekilde, tamamen Osmanlı’ya ait ve yerel arşivlere dayalı olarak yapılmış olmalarıdır. Güney-doğu Avrupa ile ilgili ayrıntılı bibliyografya çalışmaları da bulunan Hans Jürgen Kornrumpf bu incelemesinde, 1864-1878 yılları arasında bölgenin doğu vilayetlerinde yapılan reformları ve idarî sistemin tekrardan düzenlenmesiyle ortaya çıkan yapıyı anlatmaktadır.23 Ayrıca, bölgedeki idarî sınıf ve kişiler ile ilgili ayrıntılı arka plan bilgileri de veren Kornrumpf’un çalışması, Rumeli idarî tarihi ile ilgili araştırmacılar için bir referans kitabı niteliğindedir.24 Aynı seriden çıkan bir başka çalışma ise, Michael Ursinus’un, II. Mahmud döneminde, Manastır vilayetinde yapılan idarî reformlarla ilgili incelemesidir.25 Kitabın, çalışmamız çerçevesinde değerlendirildiğinde, üç temel özelliği bulunmaktadır. Birincisi, Osmanlı dönemi ile ilgili Makedonya arşiv kaynakları kullanılarak yapılan ilk çalışmalardan olması; ikincisi, II. Mahmud dönemi reform hareketlerinin Tanzimat’a bir alt yapı olduğunun vurgulanması ve son olarak da, sözkonusu dönemde merkez ile Rumeli vilayetleri arasındaki ilişkileri yansıtmasıdır. Ursinus’un da belirtiği gibi merkezî ida23 Hans-Jürgen Kornrumpf, Die Territorialverwaltung im östlichen teil der europaischen Türkei vom Erlass der Vilayetordnung (1864) bis zum Berliner Kongress nach amtlichen osmanischen Veröffentlichungen, Freiburg: Klaus Schwarz Verlag, 1976. Farklı bir değerlendirme için bkz. Mahir Aydın, Şarki Rumeli Vilayeti, Ankara: TTK, 1992. 24 Ayrıca bkz. Hans-Jürgen Kornrumpf-Jutta Kornrumpf, Osmanische Bibliographie mit Besonderer Berücksichtung der Türkei in Europe, Leiden: Brill, 1976. Balkanlarla ilgili başka bir kaynak çalışması için bkz. Klaus Kreiser, Historische Bücherkunde Südosteuropa, Münih: Oldenburg Verlag, 1988. 25 Michael Ursinus, Regionale reformen im Osmanischen Reich am Vorabend der Tanzimat: Reformen der Rumelischen Provinzialgouverne im Gericthssprengel von Manastir (Bitola) zur Zeit der Herrschaft Sultan Mahmuds II (1808-39), Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1982 .

142

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tokay

re ile ilgili kısımların eksik kaldığı çalışmada, mahkeme sicilleri, tevsî ve muhâsebe defterleri temel arşiv malzemesi olarak kullanılmıştır. Ursinus’a göre, sözkonusu dönemde, bölgedeki vali ve benzeri bazı görevliler, merkezden bağımsız olarak bir seri düzenlemeler yapmıştır; bunların en önemlileri ise 1834 yılında kurulan sandık eminliği ve vergi sisteminde yapılan değişikliklerdir. Tahsildarlıktan sandık eminliğine geçilmesiyle, zaten çöküntüde olan ayânlık sisteminin kökten sarsıldığını tartışan Ursinus, çalışmasının sonunda benzer düzenlemelerin imparatorluğun diğer bölgelerinde ancak Tanzimat’la başladığını ve bundan dolayı da sözkonusu reformların bir model olduğunu savunmaktadır. Yukarıda bahsedilen çalışmaların tamamlanmasından sonra, uzun bir zaman, yerel arşivler XIX. yüzyıl tarih bilimcilerinin ilgisini çekmemiştir. Ancak son yıllarda yerel arşivlere dayalı araştırmaların artmakta olduğu memnuniyetle gözlenmektedir. XIX. yüzyıl ile ilgili bölümün sonunda, bölgedeki değişimi irdeleyerek günümüzdeki tartışmalara alt yapı oluşturan iki çalışma incelenecektir. İlk olarak, Kemal Karpat’ın “The Social and Political Foundations of Nationalism in Southeast Europe after 1878: A Reinterpretation” adlı makalesi değerlendirilecektir.26 Karpat, çalışmasının temelinde, 1878 Berlin Antlaşması ile bölgede ortaya çıkan yeni yapıyı, siyasî, sosyal ve kültürel açıdan ele almaktadır. İki bölümden oluşan çalışmanın ilk kısmında, 93 Harbine kadar Osmanlı’nın kendi yapısı içindeki sorunları, çözüm arayışları ve büyük devletlerle ilişkileri, ikinci kısmında ise Berlin Antlaşması’ndan sonra Osmanlı’da ve Balkanlar’da ortaya çıkan yeni düzen tartışılmaktadır. Karpat’a göre, Berlin Antlaşması ile Osmanlı’nın çok-uluslu, farklı din ve mezhepleri içinde bulunduran yapısı ortadan kalkmış ve Balkanlar’da tek uluslu, din, dil ve etnik kökene bağlı ulus-devletler ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda, Rusya destekli, Pan-Slavist, Pan-Ortodoksluğa bağlı hareketler yerine Batı yanlısı ve tipi milliyetçilik hareketleri gelişmiştir. Sözkonusu dönemden sonra, bölgede sadece Osmanlı’nın değil, aynı zamanda Rusya’nın da etkisi azalmış ve Rusya büyük Slav devleti kurma emellerinden vazgeçmek zorunda kalmıştır.27 26 Kemal Karpat, Studies on Social and Political History, Leiden: Brill, 2002, s. 352-84. Çalışmanın ilk versiyonu için bkz. Kemal Karpat, “The Social and Political Foundations of Nationalism in Southeast Europe after 1878: A Reinterpretation”, Der Berliner Kongress von 1878, Ralph Melville ve Hans-Jürgen Schröder (der.), Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden, 1982. 27 Ayrıca bkz. Kemal Karpat, An Inquiry into the Social Foundations of Nationalism in the Ottoman State: From Social States to Classes, from Millets to Nations, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1973; Ottoman Population, 1830-1914: Demografic and Social Chracteristics, Madison: The University of Wisconsin Press, 1985.

XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme

143

Osmanlı döneminde başlayan ekonomik modernleşme, yeni oluşan Balkan devletlerinde daha da hız kazanmış ve Balkanlar primitif bir kapitalist sisteme girmişlerdir. Karpat’ın da önemle vurguladığı gibi, Müslüman toprak sahipleri topraklarını bırakarak göçe zorlanmış ve sözkonusu alanlar yeni oluşan ulusal burjuva sınıfı ve ufak toprak sahipleri tarafından ele geçirilmiştir.28 Değişen sosyal ve demografik yapı farklı bir düzenin ortaya çıkmasına, geçmişle bir kesinti yaşanmasına ve aynı zamanda Osmanlı’yı karalama döneminin de başlamasına yol açmıştır. 1878’den sonra, Osmanlı topraklarında da etnografik ve sosyal alanlarda temel değişiklikler olmuştur. Balkanlar’da, yeni ulus-devletlerin oluşması ve zorunlu ve gönüllü göçler imparatorluğun multi-kültürel-etnik yapısını yok etmiş ve Osmanlı’nın Müslüman bir devlet haline dönüşmesine yol açmıştır. Aynı zamanda dönemin devlet adamları Avrupa müdahelesinin sorunlarını çözmeyeceğinin ve Batı’nın sadece kendi çıkarları doğrultusunda hareket ettiğinin bilincine vardıklarından, kendi kaynakları çerçevesinde hareket etmeye başlamışlardır. Bu transformasyon bir taraftan Müslümanlar arasında siyasî bilincin gelişmesine yol açarken, diğer taraftan da hâlâ imparatorluk içinde yaşayan Hıristiyan unsurların, başta Anadolu’da yaşayan Ermeniler olmak üzere, otoriteye karşı ayaklanmalarının artmasına yol açmıştır. Ayrıca, 93 Harbinin siyasî ve sosyoekonomik sonuçlarına tepki mahiyetinde de farklı gruplar oluşmuş ve bunlar da zaten var olan değişim sürecini hızlandırmışlardır. Ancak Karpat son kertede, çöküşün iç dinamiklerden kaynaklanmayıp, Avrupa’nın askerî gücünden dolayı alınan mağlubiyetlerden olduğunu savunmaktadır.29 Son olarak Maria Todorova’nın “The Ottoman Legacy in the Balkans” adlı çalışması incelenecektir.30 Osmanlı mirası ile ilgi yazısına, Todorova, günümüz Balkanlarında Osmanlı mirasını aramanın aslında anlamsız olduğunu, çünkü Balkanlar’ın, Osmanlı mirasının bizzat kendisi olduğunu tartışarak başlamıştır.31 28 Müslüman göçü ile ilgili bkz. Bilal Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri: 1877-1885, Ankara: TTK, 1989; Nedim İpek, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, 1877-1890, Ankara: TTK, 1994; Mehmet Ali Gökaçtı, Nüfus Mübadelesi: Kayıp Bir Kuşağın Hikayesi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. 29 Karpat, Studies on Social and Political History, s. 384. 30 Maria Todorova, “The Ottoman Legacy in the Balkans”, Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East, Carl. L. Brown (der.), New York: Columbia University Press, 1996, s. 45-78. Bu çalışmanın başka bir versiyonu için bkz. Maria Todorova, “Balkanlarda Osmanlı Mirası”, Yeni Balkanlar Eski Sorunlar, K. Saybaşılı ve G.Özcan (der.), İstanbul: Bağlam, İstanbul 1997, s.117-47. Çalışmada, İngilizce olarak tekrardan düzenlenerek yayınlanan versiyon kullanılmıştır. Ayrıca bkz. Maria Todorova, Imagining the Balkans, Oxford: Oxford University Press, 1997. 31 Maria Todorova, “The Ottoman Legacy in the Balkans”, s. 46.

144

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tokay

Makalesinde, Osmanlı’nın Balkanlar’daki mirasının anlaşılabilmesi için iki temel etkenin tartışılması gerektiğini savunan Todorova, bunları süreklilik ve algılama olarak görmektedir. Todorova’ya göre, Balkan ulusları bağımsızlık sonrası, Osmanlı döneminden radikal bir kopma arayışına girmişler, ondan dolayı da Osmanlı geçmişlerinden kalacak izleri tamamen yok etmeye çalışmışlardır. Siyasî, kurumsal ve hatta kültürel bir süreklilikden bahsetmenin zor olduğunu vurgulayan Todorova, ancak bir yere kadar yemek, müzik, folklor gibi popüler kültürün devam ettiğini, ama birçok Balkan ülkesinin bunu bile değiştirdiğini tartışmaktadır.32 Osmanlı’dan günümüze kalan tek mirasın demografik değişimler sonucu ortaya çıkan azınlık ve etno-coğrafik yapı ile ilgili sorunlar olduğu vurgulayan Todorova’ya göre, demografik alanlarda yaşananlar, Müslüman kolonizasyonu ve Osmanlı’nın iskan politikaları sonucu olarak bugün Balkanlar’ın hemen her yeri homojen bir yapıdan uzak kalmıştır. Todorova’ya göre bu politika, Osmanlı’ya özgü bir sorun olmamakla beraber, en yoğun olarak Osmanlı döneminde yaşanmıştır. Todorova, bir benzetme yaparak, Birinci Dünya Savaşından sonra Balkan devletlerinin, benzer sorunlarını çözmek için Osmanlı yönetimi gibi göç ve asimilasyon politikası izlediklerini belirtmiştir. Algılama ile ilgili olarak, Todorova Osmanlı’nın bölgeye gelişinin bir şansızlık olduğunu; Balkan ulusların gelişme süreçlerini kestiğini ve Avrupa’daki birçok ilerici akımdan da geri bıraktığı şeklinde algılandığını vurgulamaktadır. Günümüz Balkanları ve Türkiye’si arasında da bir bağlantı kuran Todorova’ya göre, XX. yüzyılda, bağımsız Balkan devletleri, Türkiye Cumhuriyeti’ni, Osmanlı’nın yasal mirasçısı olarak gördüler. Türkiye ise, Osmanlı geçmişini reddetmesine rağmen, bölgede kendisini Osmanlı’nın gerçek mirasçısı olarak göstererek aktif bir politika izleme yolunu seçmiştir. Bu durum, Osmanlı’ya karşı duyulan benzer algılamanın Türkiye‘ye karşı da devam etmesine yol açmıştır. Çalışmanın sonunda, Todorova, son dönemde yapılan araştırmalarla, bölgenin geri kalmışlığının sadece Osmanlı mirası ile açıklama geleneğinin bir tarafa bırakıldığını, ancak negatif imajın devam etmekte olduğunu tartışmaktadır. Todorova’ya göre negatif imajın değişmesi ancak bu konudaki araştırma ve tartışmaların devam etmesi ile sağlanabilir.33 32 A.g.e., s. 59-60. 33 Osmanlı mirası ilgili bir tartışma için bkz. Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, s. 265-68.

XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme

145

Yukarıda incelenen iki makalede de görüldüğü gibi, XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren, hem yeni oluşan Balkan devletlerinde, hem de Osmanlı’da bir değişim süreci başlamış ve bu gelişmeler çerçevesinde sadece geçmişi reddeden politikalar üretilmekle kalmamış, karşılıklı bir negatif imaj da oluşmuş ve günümüze kadar süregelmiştir. III Çalışmamızın son kısmında tartışacağımız, Balkan tarihyazımı ile ilgili çalışmaların en önde gelen uzmanlarından biri de kuşkusuz Fikret Adanır’dır. İncelememizde, Adanır’ın bu konudaki katkılarından ikisi değerlendirilecektir. Adanır’ın, “Balkan Historiography Related to the Ottoman Empire since 1945” çalışması, Kemal Karpat’ın 2000 yılında derlediği, Ottoman Past and Today’s Turkey adlı kitapda yayınlanmıştır.34 Adanır çalışmasının temelinde, Balkan tarihyazımı geleneğinin, sözkonusu devletlerin ulusçuluk ve ulus-devlet olma aşamasında geçirdikleri evrelerden ayrı tutulamayacağını vurgulamaktadır. Ayrıca farklı ideolojik yaklaşımlar ve politika yapımları, XIX. yüzyıl ile ilgili tarihyazımını etkilemektedir. Bu nedenle, bugün bile arihsel arka plan, bölgedeki karışıklıkları açıklamak ve güncel politika yapımlarını ve gelişmeleri meşrûlaştırmak için kullanılmaktadır. 35 Adanır’a göre, Avrupa-merkezli (euro-centric) ve Balkan kökenli tarih bilimciler, dinsel ve tarımsal alandaki sorunları bölgenin geri kalmasındaki temel sebep olarak görmektedir. Bu çerçeve içinde, XIX. yüzyıldaki ayaklanmalar ve ulusçuluk hareketlerinin kökeninde de tarımsal alanlardaki sorun ve çatışmaların bulunduğu ve hepsinin Osmanlı idaresine karşı olduğu kabul edilmektedir. Ancak Adanır, sözkonusu hareketlerin anatomilerinin farklı değerlendirildiğini ve ortaya çıkan çelişkinin günümüzde de devam ettiğini tartışmaktadır. Sırp ayaklanmalarının (1804-12) bu çelişkili tarihyazımının en belirgin örneklerinden olduğunu savunan Adanır, 1945’ten beri bu konuda üç değişik yaklaşım olduğunu vurgulamaktadır. Birinci yaklaşım, ayaklanmaların 34 Fikret Adanır, “Balkan Historiography Related to the Ottoman Empire since 1945”, Ottoman Past and Today’s Turkey, Kemal Karpat (der.), Leiden: Brill, 2000, s. 236-252. Bu çalışmanın revise edilmiş bir versiyonu için bkz. Fikret Adanır, “İkinci Dünya Savaşı sonrası Balkan tarih yazınında Osmanlı İmparatorluğu”, Toplum ve Bilim, 2000, s. 224-40. 35 Bu konuda ilginç bir değerlendirme için bkz. M. Todorova, “Bulgarian historical Writing on Turkey”, New Perspectives on Turkey, 1995, sy. 12, s. 97-118.

146

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tokay

bir orta sınıf burjuva ihtilali olduğu ve 1970’lerden sonra Sırp milliyetçilerince, hatta bazı Marksistlerince desteklendiği, ikinci yaklaşım ise ayaklanmaların ulusal bir bağımsızlık hareketi çerçevesinde geliştiğidir. Batılı akademisyenlerin ve aynı zamanda Kemal Karpat’ın da desteklediği son yaklaşım ise, ayaklanmaların geleneksel Osmanlı sistemi içerisinde bir köylü hareketi olarak değerlendirilmesidir.36 İlk iki yaklaşımda arşiv malzemesinden ziyade ideolojilerin tarih bilimini yönlendirdiğini savunan Adanır, dönemin tarihyazımı ile ilgili bir başka örnek olarak da bazı devlet adamlarının tarihyazımını araç olarak kullanmalarını vermiştir. Adanır’a göre, Bulgaristan’da Jivkov döneminde, Osmanlı’nın zorunlu din değiştirme politikası hakkındaki çalışmaların artığını, bu konuda birtakım projelerin yapıldığını ve bunun da, dönemin devlet adamlarının, kendi politikalarını meşrûlaştırmaya yönelik bir girişiminden kaynaklandığını savunmaktadır. Bu çerçeve etrafında 1945 sonrası tarihyazımını irdeleyen Adanır, çalışmasının sonunda, 1980’li yıllardan sonra, önceki dönemin tarihyazımına revisyonist bir bakış açısı getirilmeye başlandığını ve bu yönde çalışmaların devam ettiğini belirtmiştir. Örneğin Bulgaristan uzmanı Antonina Zhelyazkova ve Yunanlı tarih bilimcilerden Vasiles Demetriades ve Evangelia Balta, Osmanlı dönemi Müslümanlaştırma politikalarının aynı zamanda kişisel ve ekonomik tercihlere de dayandığını arşiv araştırmaları sonucu ortaya koyarak bu konudaki tartışmaları farklı bir boyuta taşımışlardır.37 Ancak Adanır’a göre, bazı değerli çalışmalar yapılmasına rağmen Balkan tarihyazımındaki Osmanlı dönemine yönelik önyargılı ve “yabancı”, istilacı imaj devam etmekte ve geçerliliğini korumaktadır. Son olarak Fikret Adanır ve Suraiya Faroqhi’nin derledikleri The Ottomans and the Balkans: A Discussion of Historiography adlı çalışma değerlendirilecektir.38 Osmanlı ve bilhassa Güneydoğu Avrupa ile ilgili ortak çalışmaların ve tarihsel önyargıların kırılması için girişimlerin son dönemlerde artığını çalışmamızda sıkça vurguladık. 1980’li yıllardan itibaren bölgedeki çatışmaların ve tarihe dayandırılan sorunların tekrar ortaya çıkması ile, uzmanlar ortak çalışmalarını hızlandırmışlar ve uzlaşmacı bir tarihyazımı arayışı içine girmişlerdir. Ayrıca, kitabın editörlerine göre, doğrudan olmasa bile, Edward Said’in Oryantalizm tartışması da bu çerçevedeki çalışmaları etkilemiştir. 36 Adanır, “Balkan Historiography Related to the Ottoman Empire since 1945”, s. 244-245. 37 A.g.e., s. 251-52. 38 Fikret Adanır and Suraiya Faroqhi (der.), The Ottomans and the Balkans: A Discussion of Historiography, Leiden: Brill, 2002.

XIX. Yüzy›l Balkan Kaynaklar› Üzerine Bir De¤erlendirme

147

Bu girişimlerin bir sonucu olan çalışmada bir taraftan Osmanlı ve Türkiye tarihine, diğer taraftan ise günümüz Balkanlar’ında kargaşaya yol açan ve tarihsel kökeni hâlâ tartışmaya açık olan konulara ve bilhassa tarihyazımlarına yer verilmiştir. Örneğin, Klaus-Peter Matsche’nin Bizans’tan Osmanlı’ya geçiş süreci ve sonuçları; Suraiya Faroqhi’nin tarihsel bir perspektif içinde merkez-bölge ilişkileri; Antonina Zhelyazkova’nın Balkanlar’ın Müslümanlaşması, Herkül Millas’ın ise Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Rum azınlık üzerine olan incelemeleri, derlemede tartışılan konulardan bazılarıdır. Çalışmanın başında Adanır ve Faroqhi, Bizans’tan günümüze Osmanlı’nın hem bölgesel hem de kurumsal çerçeveden bir değerlendirmesini yapmışlar ve aynı zamanda dünden bugüne tarihyazımındaki yaklaşımları, değişimleri ve nedenlerini tarihsel bir perspektif içinde tartışmışlardır. Çalışmanın editörlerine göre, Balkanlarla ilgili çalışmaların temelini, ekonomik ve kültürel gelişmeler, etnisite ve kimlik formasyonu ile ilgili yaklaşımlar oluşturmaktadır. Ortodoks Kilisesinin merkezîleştirilmesi sonucu ortaya çıkan Hıristiyan unsurlar arasındaki bölünmeler, din değiştirme politikaları, demografik transformasyon ve göç olgusu da bölgenin tarih biliminde önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca tarihyazımındaki milliyetçi, Marksist veya Avrupa-merkezli yaklaşımlar, Osmanlı dönemi ile ilgili ön yargıların Balkan devletlerinin resmî tarih anlayışına yerleşmesine yol açmıştır. Osmanlı’yı istilacı ve bölgenin geri kalmasındaki sebep olarak gören tarih anlayışı, büyük ölçüde 1878’den sonra, yeni oluşan ulus-devletlerin var olabilmeleri ve kendi sistemlerini meşrûlaştırmaları için geliştirilmiştir. Bu sadece bölgede yeni oluşan Balkan devletleri için geçerli olmayıp, benzer yaklaşımlar Osmanlı ve daha sonra da Türkiye Cumhuriyeti’nde de oluşmuş ve tarihsel geçmiş reddedilerek günün ideolojileri çerçevesinde resmî tarih anlayışları geliştirilmiştir.39 Çalışmanın sonunda editörler, daha önce de vurgulandığı gibi, son zamanlarda daha objektif bir tarih anlayışı geliştirilmeye başlandığını, ancak bölgenin tarihyazımında önyargılardan arınarak yeni bir döneme geçildiğini tartışmak için de erken olduğunu savunmuşlardır. 39 Konumuz dışında olduğu için Osmanlı ve Türkiye’deki tarihyazımı ile ilgili kaynaklar tartışılmayacaktır. İki değerli çalışma için bkz. Christoph Neumann, “Bad Times and Better Self: Definitions of Identity and Strategies for Development in Late Ottoman Historiography, 1850-1890”, a.g.e., s. 57-79; Büşra Ersanlı, “The Ottoman Empire in the Historiography of the Kemalist Era: A Theory of Fatal Decline”, s. 115-155. Ayrıca, ilginç bir değerlendirme için bkz. Tanıl Bora, “ Türk Milli Kimliği, Türk Milliyetçiliği ve Balkan Sorunu”, Yeni Balkanlar Eski Sorunlar, s. 183-206

148

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tokay

Sonuç olarak, XIX. yüzyıl Balkan tarihi üzerine tartışmalar ve çelişkiler devam etmektedir. Ayrıca birinci el kaynaklara dayalı, karşılaştırmalı, son Osmanlı dönemi Balkanlar’ını inceleyen bir çalışma eksikliği giderilmemiştir. Ancak son dönemlerde arşivlere dayalı çalışmaların artması, uzmanların ortak projelere yönelmeleri ve bazı kesimlerde geçmişle bir muhasebeye girilmesi ile birlikte, Balkanlarla ilgili çalışmalarda yeni bir dönem başlamıştır.

A Reassessment of the XIXth Century Balkan Sources: Gül TOKAY Abstract The present study discusses the existing material on the nineteenth century Balkans. It is not exhaustive in tackling all the existing sources related to the Balkans or Ottoman administration of the period. The main purpose of the study is to provide an over-all picture on the historical writing of the most controversial period in the region’s history. There are many valuable studies on the subject but with few exceptions, they have been studies on the individual countries or more importantly they have been products of rival ideologies. Also, a systematic study of the nineteenth century Ottoman Balkans using the available archival material has not been accomplished yet. The study begins by re-assessing the sources on the nineteenth century Balkans and then moves on to the latest discussions of the historiography of the region. For the last couple decades, serious steps have been taken to overcome the existing bias on the history writing of the Balkans but there is still plenty of space for improvement

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

149

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 149-181

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi Ahmet KANLIDERE* SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN ÇÖKMESİ, bu coğrafyada yaşayan Türk kökenli toplulukların düşünce tarihi alanında yapılan çalışmaların parametrelerini yeniden belirleme ihtiyacını doğurmuştur. Artık bu saha sadece pan-Türkist yazarların ve Rusya kökenli araştırmacıların ilgi alanı olmaktan çıkmış, geniş bir araştırmacı kesimin ilgi odağı olmuştur. Kapıların açılması, olumlu gelişmelere sebep olduğu gibi, bazı kavramsal problemleri de beraberinde getirmiştir. Nitekim, kitap akışının artması, belli Sovyet yaklaşımlarının ve tabirlerinin sorgulanmadan benimsenmesine de yol açar.1 Sovyet tarihçiliği dönem dönem farklılık gösterse de, genelde Rusya Müslümanlarının fikir tarihini aydınlanmacı-demokrat entelijansiyanın mollalar sınıfına ve pan-Türkist ceditçilere karşı mücadelesi bağlamında görme eğilimindeydi. Öte yandan, büyük çoğunluğunu Rusya, Kafkasya ve Türkistan kökenli yazarların oluşturduğu Türk araştırmacılar, Ceditçiliği merkez alan ve özellikle de ceditçilerin Türkçü kanadı üzerinde yoğunlaşan bir tarih yazıcılığı geliştirmişlerdir. Değişimi arzulayan bütün aydınların, hatta Cedit Hareketinden önce yaşamış ıslahçı ulemanın Ceditçilikle özdeşleştirilmesi bu türden bir tarih yazımının ürünüdür. Bu araştırma, öncelikle Ceditçiliğin tanımını ve kapsamını tartışacak, daha sonra Ceditçiliğin algılanış biçimlerine temel teşkil eden Sovyet ve Türk tarih yazıcılığının temel özelliklerini belirlemeye çalışacaktır. Makalenin sonunda bu konuda Türk araştırmacılar tarafından yapılan çalışmaların bir bibliyografyası verilecektir. Ceditçiliğin Tanımı ve Kapsamı XIX. Yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başında Rusya’da yaşayan Türk kökenli halkların en önemli fikir hareketi olan ceditçilik, farklı dönemlerde deği* Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih bölümü. 1 Mesela, bunlardan biri marifetçi tabiridir. Bazı araştırmacıların ceditçilere atfen kullandıkları bu kelime tamamen Sovyet tarihçiliğinin ürünüdür. Aşağıda Sovyet tarihçiliğinden bahsederken bunu izah edeceğiz.

150

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

şik ilim adamlarınca farklı şekillerde algılanmıştır. “Ceditçiler” denildiğinde çoğu zaman Rusya Türkleri arasında yeniliğe açık ve yenilik taraftarı aydınlar kastedilmektedir. Fakat bu, çok genel bir tanımdır ve bazen yetersiz kalmaktadır. Diğer yandan “yeni” olana karşı mesafeli ve şüphe ile yaklaşan bazı kimseler de “ceditçi” tanımı içine dahil edilmektedirler. “Ceditçi” olarak nitelenen aydınların bu tanımlamayı ne dereceye kadar kabul ettikleri de ayrı bir tartışma konusudur. Kesin olan bir şey varsa, o da, “Ceditçi” denilen kimselerin Batı’daki gelişmelerden az çok haberdar oldukları, kendi toplumlarındaki gerilikten rahatsızlık duydukları ve bu durumu değiştirmek için yoğun bir entelektüel tecessüs ve gayret içinde bulunduklarıdır. Kelimenin ilk defa ortaya çıkışı Kırım mirzalarından İsmail Gaspıralı’nın 1884’te açtığı usûl-i cedit mektebi ile olmuş, “usûl-i cedit taraftarları” veya kısaca “ceditçiler” tanımlaması bu tarihten sonra yaygınlaşmıştır. Rusya’daki Müslüman din bilginlerinin en tanınmışlarından olan reformcu Musa Carullah, “bizim hareket” şeklinde tanımladığı Cedit Hareketinin başlangıcı için ilk usûl-i cedit mektebinin açıldığı tarihi vermektedir. Oldukça başarılı olan bu girişim sayesinde kısa zamanda birçok yerde ıslah edilmiş mektep numûneleri açılmıştı. Böylece talebe, muallim ve mollalar arasında büyük bir uyanış olmuş, Rusya Müslümanları arasında okumak, okutmak ve yazmak isteği yaygınlık kazanmıştır.2 Yusuf Akçura “usûl-i cedit” tabirinin Osmanlı Türklerinden alındığını, zira bu tabirin o zamanlar İstanbul’da kullanılmakta olduğunu belirtmektedir. İlk zamanlar sadece talim ve terbiyeye mahsus olmakla birlikte, kelime giderek yaygınlık kazanmış ve bütün hayat tarzını ifade etmeye başlamıştır. Akçura’ya göre, “usûli cedit”in gerçek anlamı Batı ilmini, eğitim usûlünü ve yaşayış tarzını benimsemek, kısacası Batılılaşmaktı. Nitekim, İsmail Gaspıralı özellikle Rusya Türklerinin millî kimliğini muhafaza etmek şartıyla Batılılaşması taraftarı olmuş, gayretlerini bu noktada yoğunlaştırmıştır.3 Gaspıralı’nın başlattığı eğitim reformunu destekleyen küçük bir grubun yürüttüğü bu faaliyetler, başlangıçta ulemanın büyük bir kesimi ve onların etkisi altındaki halk tarafından şüphe ile karşılanmıştır. Ulema eski değerleri savunma ve koruma endişesi içindeydi ve giyimleri, hal ve hare2 Musa Carullah, Halk Nazarına Birniçe Mesele, Kazan: Elektro-tipografiya Ümid, 1912, s. 71. 3 Yusuf Akçura, Türk Yılı: 1928, İstanbul: Yeni Matbaa, 1928, s. 342. Osmanlı mekteplerindeki usûl-i cedit hareketinin köklerinin 1869’daki Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile sıbyan ve rüştiye mekteplerinde elifbânın usûl-i cedide göre düzenlenmesine kadar gittiği belirtilmektedir. Bu düzenlemeyle alfabe öğretiminde heceleme metodu terk edilerek harflerin seslerine dayanan, kelimeyi doğrudan okuma yöntemine (usûl-i savtiye veya fonetik metod) geçilmiştir. Bkz. Fahri Temizyürek, “Osmanlı Mekteplerinde Ceditçilik Hareketi”, KÖK Araştırmalar, Osmanlı Özel Sayısı, 2000, s. 82-83.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

151

ketleriyle Rusları andıran bu gençlerin gayret ve fikirlerini bir yozlaşma olarak görüyordu. Özellikle 1890’lardan itibaren eğitim usûlünün yenilenmesi taraftarı olanlarla eski usûlün (usûl-i kadîm) muhafaza edilmesi gerektiğine inananlar arasındaki bu çatışma giderek artmıştır. Öyle görünüyor ki, “ceditçi” ve “kadîmci” tanımlamalarının yerleşmesi bu çatışmalar sonucunda olmuştur. Yusuf Akçura, bu kavramların ortaya çıkışını şu şekilde izah etmektedir: “Lakin her cemiyetde daima iki kuvve-i fa‘âle icra-yı tesir eder: Bir tarafdan cemiyetin birkısım unsuru terakkî ve tekemmülü arzu eder. Diğer bir unsur da var eski hâli idame ile hâl-i hâzırı muhafaza kılmak ister. Kainatda bile bu hal câridir. Zaten cemiyetlerde zuhûr eden muhafazakâr ve terakkiperver fırkalar bu iki kuvvetin tecellisinden ibarettir (...) İşte Tatarların da terakkiperverleri böyle açıktan açığa ilan-i fikr ettiler. Muhafazakârların fikri taayyün etti. Bunun için iki parti teşekkül etti. Bunlara ‘usûl-i cedîd’, ‘usûl-i kadîm’ tarafdarları nâmı verildi.”4

Daha ziyade gençler ve muallimlerden oluşan ceditçilerle ulema arasındaki bir nesil çatışması görüntüsü veren bu gerilim, aynı zamanda bir menfaat çatışması niteliğini de almıştır. XX. Yüzyılın başında Mısır, Hicaz ve İstanbul’da eğitim gören muallimler ve asrî mollalar kendi aralarında örgütlenmekte ve yaşlı neslin sahip olduğu makamları ele geçirmekteydi.5 Kadîmcilerle ceditçiler arasındaki mücadelenin kızıştığı ve kutuplaşmanın arttığı bu dönemde, biraz da kadîmcilerin yoğun baskısı neticesinde “ceditçi” sıfatının olumsuz yönde bir anlam kaymasına uğradığı anlaşılmaktadır.6 Mesela, Ceditçiliğin ileri gelenlerinden biri olarak kabul edilen Musa Carullah, kendisini “ceditçi” tanımının dışında tutmaktaydı.7 Ona göre ceditçilik ve Kadîmcilik, aşırı iki eğilimi temsil ediyordu: “Ka4 Yusuf Akçura, “Rusyada Sâkin Türklerin Hayat-ı Medeniye, Fikriye ve Siyasiyelerine Dair,” Sırât-ı Müstakîm, 1325 [1909], c. 2, sy. 39, s. 202-203. 5 Stéphane A. Dudoignon, “Qadimiya as a Historiographical Category: The Question of Social and Ideological Cleavages between ‘Reformists’ and ‘Traditionalists’ among the Muslims of Russia and Central Asia in the Early 20th Century”, Reform Movements and Revolutions in Turkestan: 1900-1924, Timur Kocaoğlu (der.), Haarlem: Sota, 2001, s. 171-75. 6 1907’de ceditçilerle kadîmciler arasındaki çatışmanın yeniden alevlendiği görülmektedir. Bu sırada şartlar ceditçilerin aleyhine gelişiyordu. Bu tarihten itibaren Rus hükümetinde irticaî unsurlar yönetimi ele geçirmiş olduğundan, azınlıklara verilen haklar günden güne kısıtlanmaktaydı. Rusya Müslümanlarının çıkardığı gazete ve dergilerden bir kısmı hükümet tarafından kapatılmış, bir kısmı ise okuyucu bulamadığından kendiliğinden kapanmak zorunda kalmıştı. Bütün bu gelişmeler sonunda ceditçiler yeniden eğitime ve kültürel konulara yönelmişlerdir. Yusuf Akçura, a.g.m., 1325 [1909], c. 2, sy. 40, s. 216-18. 7 Musa Carullah Bigiyef, el-Luzûmiyyât, Kazan: Tipografiya Şeref, 1907, s. 3

152

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

dîm[ci]ler” medreselerin ıslahına şiddetle karşı çıkanlardır. “Cedit[çi]ler” ise, medreselerin ıslah edilmesinin faydasız olduğunu düşünenlerdir; onlar medreseyi kendi halinde bırakıp tamamen modern tarzda okullar oluşturulmasını savunan, din-dışı bir eğitimden yana olanlardır. Oysa, Carullah ve Akçura’nın her ikisi de açıkça medreselerin ıslah edilmesini istiyorlardı ve bu konuda Osmanlı Devleti’ndeki ve Kafkasya’daki uygulamaları eleştiriyorlardı. Ceditçiliğin ne olduğu konusundaki problematik durum, Kadîmcilik konusunda daha ileri boyutlardadır. Onlar hakkında yazılanlar neredeyse tamamen ceditçilerin yazdıklarına dayanmaktadır. Halbuki, araştırmacıların pek az başvurduğu Din ve Maişet dergisi (Orenburg, 1906-1918) muhafazakâr ulemanın görüşlerini anlama konusunda çok önemli veriler sunmaktadır. “Kadîmci” mollalardan oluşan dergi yazarları ceditçilere atıf yaparken onları “gençler”, “diyanetsiz muallimler”, “terakkîciler”, “terakkî bahanesiyle fesat çıkaranlar”, şeklinde tanımlamaktadır.8 Buradaki yazılara dikkatlice bakılırsa, ceditçilerle kadîmciler arasındaki çizginin o kadar kesin olmadığı ve muhafazakâr kesimin iddia edildiği gibi her türlü yeniliğe karşı olmadıkları görülebilir. Eski ulemanın eleştirilmesi, medreselerde asırlardan beri okutulan derslerin “gereksiz” ve “modası geçmiş” ilan edilmesi o dönemde birçok insan için kabul edilebilir şeyler değildi. “Kadîmci” denilen kimseler arasında mutaassıplar olduğu gibi, daha ılımlı kimseler de mevcuttu. Yenilik taraftarlarına olan antipatileri bazı şahıslara karşı daha bir şiddetliydi. Din ve Maişet dergisi yazarlarından Murad Remzi, bazı ceditçilerden (Abdürreşid İbrahim ve Rızaeddin b. Fahreddin’den) saygı ile söz ederken, Musa Carullah’a karşı çok sert bir dil kullanmaktadır. Bunda yaş faktörü de önemli olmalıdır. Genç bir âlim olan Carullah’ın eski âlimleri pervasızca eleştirmesi ve bazı konularda içtihatlarda bulunması, muhafazakâr ulemanın aşırı tepkisine sebep oluyordu. Buna mukabil, daha yaşlı olan ve yazılarında daha temkinli bir dil kullanan Abdürreşid İbrahim ve Rızaeddin b. Fahreddin’e karşı böyle bir tepki sözkonusu değildi.9 Cedit Hareketinin hangi tarihte başladığı konusunda da tam bir görüş birliği yoktur. Bazı yazarlar 1884 öncesinde yaşamış aydınları da “ceditçi” olarak değerlendirmektedirler. Eğitimi modernleştirme çabaları anlamında Ceditçiliğin köklerini çeyrek asır kadar daha önceye götüren ve 1860’larda Hüseyin Feyzhanov’un (1821-66) medreselerin ıslahı konusundaki pro8 “Hankerman Cemiyet-i Hayriyesi”, Din ve Maişet, 16 April 1910, sy. 16, s. 217 9 Muhammed Murad Mekkî, “Musaga Mekke Polemiyeti,” Din ve Maişet, 30 İyul 1910, sy. 31, s. 488.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

153

jesine dayandıran araştırmacılar vardır.10 Ancak, bundan daha da geriye gidilerek Abdunnasır Kursavî (1771-1812) ve Şihabeddin Mercanî (1818-89) gibi ıslahçı ulemanın da ceditçi şemsiyesi altına alınması dayanaksız bir zorlamadır. Mercanî medreselerdeki ders usullerini eleştiriyor ve ıslahatın gerekliliğini savunuyordu fakat bunu geleneksel İslamî söylem içinde yapıyordu. Dolayısıyla bu iki ıslahçı âlimin getirdiği eleştiriler ceditçilikten ziyade, dinî ıslahat veya Tecdit Hareketi çerçevesinde düşünülmelidir. Tatarların yaşadığı coğrafya oradaki ulemanın zihnî işleyişini canlı tutmuştur. Yılın belli bir bölümünde gecelerin çok kısa, gündüzlerin uzun olması namaz ve oruç gibi ibadetlerin uygulanmasında sorunlar yaratıyordu. Dolayısıyla, bu gibi konularda Tatar uleması arasında tartışmalar olagelmekteydi ki bu da onlarda içtihada olan yatkınlığı arttırmış olmalıdır. Bununla beraber, bu kabil tartışmalar modernist bir söylem içermiyordu. Tatar dinî reformcusu Abdunnasır Kursavî’nin fikirlerinde Selefiyeci unsurlar bulunmaktadır. Kursavî, kelâmcıları eleştiriyor, içtihat kapısının açılması ve İslâmiyetin ilk zamanlardaki saflığına döndürülmesi gerektiğini savunuyordu. İslâm ulemasının kendi aralarında bu gibi fikir ayrılıkları her zaman olagelmiştir. Bu ihtilafların ceditçi-kadîmci veya terakkiperver-mutaassıp molla mücadelesi olarak sunulması doğru değildir. Yenilik arayışlarının organize ve güçlü bir hareket haline dönüşmesi, İsmail Gaspıralı’nın Tercüman gazetesi ve cedit mektepleri sayesinde olmuştur. Gaspıralı’nın Tercüman gazetesinin yayınlanmasından 5-6 yıl sonra ceditçilerin gücü oldukça artmıştır. Bunun en önemli sebeplerinden biri de ulemadan Mercanî gibi birkaç önemli şahsiyetin ceditçilere destek vermesiydi. Ancak, İslâm toplumlarının durumunu anlama çabasında Gaspıralı’nın söylemi ıslahçı ulemanınkinden (mesela, Mercanî’den) oldukça farklı bir noktadadır. Onun öncelikleri inanç konuları değil toplumsal sorunlardı. Gaspıralı’nın düşündüğü reformlar, tecdit veya dinî ıslahatın ötesinde birtakım adımları gerektiriyordu. Nitekim, Gaspıralı dinî bağlardan ziyade etnik ve linguistik bağları öne çıkarıyordu. Batı’da ortaya çıkan fikirlerden etkilenen yeni Tatar entelijansiyası artık kendilerini sadece dinî bir toplumun parçası olarak algılamak yerine, giderek daha ziyade Batılı anlamda bir milliyet duygusu geliştirmeye başlamışlardı. Bu dönemde teolojik konulara pek ilgi duymayan, seküler ilgilere sahip ve Batı’yı çok daha iyi tanıyan bir aydın grubu ortaya çıkmıştır. Bu grubun önde gelen temsilcileri olarak İsmail Gaspıralı, Yusuf Akçura, Zeki Velidi [Togan] ve Sadri Maksudi [Arsal] sayılabilir. 10 G. Sagdi, Tatar Edebiyatı Tarihi, Kazan: Tatgosizdat, 1926, s. 70.

154

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

Şunu da belirtmek gerekir ki, tek bir ceditçilikten değil, ceditçi hareketlerden söz etmek zarureti vardır. Ceditçilik, ortaya çıktığı coğrafyaya göre değişik özellikler göstermektedir. Bunlar arasında öncülük konumu Kazan ve Kırım Tatarlarındadır. Kazan Tatarlarının coğrafî olarak daha geniş açılımları vardı. Bunlar Batı’ya olan yakınlıkları yanında, Hindistan’da, İstanbul’da ve Mısır’da ortaya çıkan dinî reformcu ve modernist hareketlere de daha fazla açıktı. Diğerlerinden farklı olarak, Kazan Tatarları arasındaki harekette güçlü bir dinî ıslahçı çizgi vardır. Azeriler ve Kazaklar arasındaki aydınlanmada ise Rus tesiri ve modernist eğilim daha ağır basmaktadır. Buradaki modernleşmenin öncüleri Çarlık yönetiminin birtakım ayrıcalıklarla kendisine bağladığı yerli aristokrat kesimin ve tâcir sınıfının çocukları arasından çıkmıştır. Rus mekteplerinde okuyarak Rus dili ve kültürü aracılığıyla Batı’nın fikir ve değerleriyle tanışan yerel aydınlar seküler dünya görüşünün temellerini atmışlardır.11 Buhara Hanlığı ise XIX. yüzyılda neredeyse dış dünyadan soyutlanmış gibiydi; Batı’ya uzak ve geniş çöllerle çevrilmiş olmasından başka, buradan geçen geleneksel ticaret yollarının da âtıl duruma düşmesinden dolayı dünyadaki gelişmelerin gerisinde kalmıştı. Bununla beraber, kültürel ve coğrafî yakınlık sebebiyle XIX. yüzyılın başında Hindistan’dan gelen dinî reformcu akımlar az da olsa Buhara uleması arasında yankı bulmuştur. Nitekim, ilk Tatar dinî reformcuları da (Kursavî ve Mercanî) buradan esinlenmişlerdir. Lakin bu anlamda bir dinî reform hareketinin gelişmek için Orta Asya’da bir zemin bulamadığı anlaşılıyor. Ceditçilik Hareketi ise ancak 1890’lardan sonra Kırım, Kazan ve Bakü’den gelen tesirler sonucunda ortaya çıkmıştır. İdil-Ural Ceditçiliğindeki güçlü dinî ıslahçı söylemin aksine, Türkistan ceditçilerinin yazılarında teolojik tartışmaların yer almaması da dikkati çekmektedir.12 XX. Asrın başında dinî reform fikirleriyle öne çıkan el-Islah (Taşkent, 1915-17) dergisi etrafındaki küçük bir ulema grubunun ise usûl-i cedîde karşı ilgisiz kalması da manidardır. Yakın zamanlara kadar Ahmed Mahdum Dâniş (1826-97) Türkistan ceditçilerinin teorik öncüsü olarak gösterilmekteydi. Ancak, yeni çalışmalar onun isminin Devrim’den önceki ceditçi yayınlarda hiçbir zaman geçmediğini ve onun tanınmasının 1920’lerde Sadreddin Aynî’nin yazıları sayesinde olduğunu ortaya koymaktadır.13 Türkistan’daki Cedit Hareketinin önde gelen simaları Mahmud Hoca Behbudî (1874-1919), Münevver Kari (1878-1931), Abdurrauf Fıtrat 11 Fuad Köprülü, “Azeri”, Edebiyat Araştırmaları, İstanbul: Ötüken Neşriyat, c. II, s. 67. 12 Adeeb Khalid, The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia, Berkeley: University of California Press, 1999, s. 100. 13 A.g.e., s. 101-102.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

155

(1886-1938) ve Abdullah Kâdirî’dir (1894-1938). Tatar ceditçileri 1910’larda ve 1920’lerde seküler ve modern eğitim kurumları oluşturarak Doğu Türkistan’daki Uygurlar arasında da çok önemli rol oynamışlardır. Ancak, günümüz Çin Halk Cumhuriyeti’nde onlar pan-İslamist ve pan-Türkist eylemciler olarak görülmektedir, dolayısıyla bu konudaki bilgiler son derece az ve ön yargılıdır. Sovyet Araştırmaları Muhtelif safhalarını kısaca anlattığımız Cedit Hareketi, başlangıçta ve daha sonraki dönemlerde farklı şekillerde algılanmıştır. Ortaya çıktığı ilk dönemde ceditçi fikirlerin anlaşılması için şartların pek müsait olmadığı görülüyor. Bu yüzden, Mercanî ile etrafındaki genç ulema zümresi ve bazı sûfî şeyhlerinin Usûl-i Cedit Hareketini desteklemesi çok önemliydi. Ceditçiliğin asıl şöhreti 1890’lardan sonra ortaya çıkmış, özellikle XX. asrın başından itibaren ceditçi ve diğer terakkiperver aydınların galip gelmesiyle hareket altın dönemini yaşamıştır. 1905 Rus Devrimi’nin getirdiği hürriyetlerden sonra basın ve yayında büyük bir patlama gerçekleştiren ceditçilik, bir eğitim ve kültür hareketi olmanın ötesinde siyasî alana da girmiştir. Sovyet döneminde ceditçilik hakkında yazılanlar dönem dönem değişmektedir. 1920’lerin nisbeten liberal havasında daha olumlu bir yaklaşım mevcuttu. Gaziz Gubeydullin, Cemaleddin Velidî, Gabdurahman Sagdi, İsmail Remiev ve Galimcan İbrahimov gibi Tatar tarihçi ve yazarları Ceditçiliği olumlu denilebilecek tarzda ele alıyorlardı. Gaziz Gubeydullin ceditçileri “dünyevî” ve “dinî” ceditçiler olarak iki kısma ayırmakta, Tatarların seküler reformcularından Hüseyin Feyzhanî ve Kayyum Nasırî’yi eğitim reformunun teorisyeni olarak görmekte ve onların hizmetini daha üstün tutmaktadır. Gubeydullin, “dinî ceditçiler” derken özellikle Âlimcan Barudî’ye atıf yapmakta, onun şöhretinin Kazan zenginlerine dayanmasından geldiğini söylemektedir. Gubeydullin’e göre, Barudî gibi ceditçiler dünya ilimlerini dinin hizmetinde kullanırken Nasırî dinin kendisini dünyevî sahada yükselmek için bir vasıta olarak görmekteydi.14 Gabdurahman Sagdi de Gubeydullin ile aynı ayırımı benimsemekte, Barudî’nin yönetimindeki medrese talebelerinin dünyevî Ceditçiliğe yöneldiklerini, fakat Barudî’nin öğrencilerdeki bu seküler yönelişi bastırmaya çalıştığını yazmaktadır.15 Yine bu yıllarda dinî ıslahçılık hakkında önemli bir eser yayınlayan Kırımlı aydın ve ilim adamı Bekir Çobanzade, Tatar reformunun ilk safhasını 14 Gaziz Gubeydullin, Kayyum Nâsırî Mecmuası, Kazan: TSSC Devlet Neşriyatı, 1922, s. 98. 15 G. Sagdi, Tatar Edebiyatı Tarihi, s. 73.

156

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

“Dinî Islah Dönemi”, 1917’den sonraki safhasını ise “Medenî İnkılap Dönemi” olarak adlandırmaktadır. Çobanzade, XVIII. yüzyıldan başlayarak Türk-Tatar halkları içinde ruhanîler ile aydınlanmacılar arasında bir çatışma yaşanmakta olduğunu ve bu çatışmada ruhanîlerden bir grubun (Mercanî gibi ıslahçı mollaların) aydınlanmacıların yanında yer alarak birçok kalenin içten fethedilmesini sağladıklarını söyler. Çobanzade’ye göre, dinî ıslahçılar yaşadıkları döneme göre bazı ileri görüşlere sahip olmakla birlikte, esasen ortaçağın modası geçmiş fikirlerini tamir ederek yeniden ortaya sürmek telaşındaydılar. Onların faaliyetleri Avrupa’daki din adamlarının yeni gelişmeler karşısındaki çaresizce yeni medeniyete cevap bulma ve onunla uzlaşma çabalarını andırmaktaydı. Çobanzade, ıslahçıların modern ilimleri samimiyetle kabul etmediklerini, sadece onları kendi inançlarına hizmet ettirmek amacında olduklarını ileri sürmektedir. Neticede onların bütün bu çabalarının boşa çıktığını, hayatın gerekleri karşısında bu savunmacı yaklaşımların dağılmaya mahkum olduğunu, nitekim dinî ıslahçılık akımının dine lâkayt, daha doğrusu dine düşman evlatlar doğurduğunu iddia eder. Demiryollarının, Avrupaî müesseselerin ve mekteplerin İdil-Ural bölgesi, Kafkasya ve Kırım’da oturan Türk-Tatar halklarının yaşayışı üzerinde derin tesirler yaptığını, dolayısıyla dinî ıslahçıların getirdiği açıklama ve yeni yorumların zamanın gerisinde kaldığını söyler.16 1930’ların başında A. Arşaruni, H. Gabidullin ve K. Kasımov’un ceditçilik konusunda nispeten ılımlı sayılabilecek birkaç eserinden sonra, L. Klimoviç’in Islam v Rossii (Moskova, 1936) adlı eseriyle Ceditçiliğe karşı düşmanca tavır alınan yeni bir dönem başlamıştır.17 Daha önce terakkiperver olarak tanımlanan ceditçiler artık liberal burjuva milliyetçiliğinin ideologları ve devrim karşıtları olarak nitelenmeye başlanmıştır. Bu yaklaşım, reformcu Tatar aydınlarını iki kısma ayırmakta, Kayyum Nasırî gibi Rus kültürüne daha yakın olanları “marifetçiler” (aydınlanmacılar) sıfatıyla olumlarken ceditçileri pan-Türkist, pan-İslamistlikle ve Rus karşıtı olmakla suçlamaktaydı. Sovyet tarihçiliğinin yarattığı bir tabir olan “marifetçiler”in ayırt edici vasfı, Rus kültürüne sempatik bakmaları ve dinî söylemden uzak olmalarıydı. Marifetçilerin sınıf temelleri bakımından ceditçilerden ayrı ol16 Bekir Çobanzade, Dinî Islâhât ve Medenî İnkılâb, Akmescid: Kırım Devlet Neşriyatı, 1927, s. 54-56. 17 Edward J. Lazzerini’nin iki makalesi Sovyet döneminde, ceditçilik konusundaki farklı yaklaşımları analitik bir şekilde ele almaktadır. 1940-70 dönemi hakkında verdiğimiz bilgiler daha ziyade onun araştırmasına dayanmaktadır. Edward J. Lazzerini, “Ethnicity and the Uses of History: The Case of the Volga Tatars and Jadidism”, Central Asian Survey, Oct 82-Jan 83, c. 1, sy. 2/3, 61-69; “Tatarovedenia and the ‘New Historiography” in the Soviet Union: Revising the Interpretation of the Tatar-Russian Relationship”, Slavic Review, 1981, c. 15, sy. 4, s. 625-35.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

157

duğu, onlar gibi burjuvazi sınıfının çıkarlarına değil, içtenlikle halka hizmet ettikleri ileri sürülmekteydi. Ayrıca, ceditçilerin İslâm dininin temellerine karşı çıkmadıklarını, sadece İslâm’ı modern hayatın taleplerine uygun hale getirmeye yöneldiklerini ve eskiyen bazı dogma ve kanunlarından kurtulmaya çalıştıklarını iddia etmişlerdir.18 Ceditçiliğe karşı başlatılan bu kampanya sonucunda, “ceditçi” tabiri artık devrim karşıtı ve Türk ajanı olmakla aynı anlama gelmeye başlamıştır. Dolayısıyla, Devrim öncesinde ilerici olarak bilinen birçok aydın gerici konumuna düşürülmüştür. 1940’lı yılların başlarında, V.M. Gorohov Ceditçiliği şaşırtıcı bir tarzda ele almış, onları Tatar toplumundaki bütün reformcuları kucaklayan ilerici bir hareketin mensupları olarak takdim etmiştir. Ancak, II. Dünya Savaşının bitmesiyle birlikte Sovyet tarihçilerinin yeniden 1930’lardaki dogmatik anlayışa döndükleri ve sadece Tatar reformcularından hangilerinin ilerici hangilerinin gerici olduğu noktasında ihtilafa düştükleri görülmektedir. G.M. Halitov ve E.İ. Çernışev Ceditçiliği, içinde sağcı (burjuva-liberal) ve solcu (devrimci-demokrat) unsurların bulunduğu heterojen bir reform hareketi olarak değerlendirmekteydiler. H.G. Muhametov ve M. Gaynullin ise Ceditçiliğin sadece burjuva-liberal bir eğilim olmasına karşılık, aydınlanmacılığın gerçek demokrat ve halka dayanan bir hareket olduğu görüşündeydiler. 1960’larda ise M.G. Vakhabov Ceditçiliğin milli burjuva ideolojisinin bir ifadesi olarak 1905-1907 yıllarında ortaya çıkan gerici ve halk karşıtı bir hareket olduğunu, ancak bu tarihten önceki Cedit Hareketinin Rus devrimci-demokrat hareketi ile yakın ilişkide olan, demokratik ve halkçı bir reform hareketi olduğunu ileri sürüyordu. Karışıklığı önlemek için önceki ceditçileri “aydınlanmacılar” olarak adlandırmıştır. Gainullin, H. Hasanov, İ. Hanbikov, İ. Tagirov, K. Faseev ve R. Nafigov gibi Tatar tarihçileri genel olarak Vakhabov’un ortaya koyduğu görüşleri kabul etmişlerdir. 1970’lerde, bazı genç tarihçiler dikkatlerini XVIII. yüzyılın sonu ile XIX. yüzyılın ortaları arasındaki fikrî gelişmeler ve Tatar aydınlanmasının kökenleri üzerinde yoğunlaştırmışlardır. Yahya Abdullin Tatarskaya prosvetitel’skaya mısl’ (Kazan, 1976) adlı eserinde formüle ettiği yeni bir yaklaşımla Ceditçiliği yeniden yorumlamakta ve Tatar kültürünün gelişmesinde Rus kültürünün etkisinin abartıldığını, bunun yanında İslâm ülkelerinden gelen etkilerin de çok önemli olduğunu vurgulamaktaydı. Diğer yandan, aydınlanmacılarla birlikle ceditçilerin de sosyal gelişmeye büyük katkılar sağla18 Tatarstan ASSR Tarihi, Kazan: Tatarstan Kitap Näşriyatı, 1970, s. 238; Great Soviet Encyclopedia ve İslam Dine Turında Beleşmä-Süzlek de temelde aynı yaklaşımı yansıtmaktadır: “Jadidism”, Great Soviet Encyclopedia (New York: Collier MacMillan Publishers, 1975); İslam Dine Turında Beleşmä-Süzlek, Kazan: Tatarstan Kitap Näşriyatı, 1978, s. 199.

158

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

dıklarını ileri sürmekteydi. Abdullin’in bu eseri Sovyet tarihçiliğinde önemli bir dönüm noktası oluşturmuştur. Bunu takip eden çalışmaların bir neticesi olarak ulema ve aydınlardan bazıları aklanmış, onların zararsız görülen ve Marksist şablona uydurulabilen yönleri öne çıkarılarak, “marifetçi” adı altında yeniden edebî mirasa kazandırılmaya çalışılmıştır. Mesela, Mercanî’nin aklanması süreci ilginç bir örnek oluşturmaktadır. 1920’lerin sonunda Mercanî “kendi zamanına göre ileri fikirleri olan fakat artık fikirleri eskimiş bir din adamı” olarak takdim edilirken,19 Stalin döneminde adı anılmaz olmuştu. Ancak 1960’lı yılların sonundan itibaren Mercanî ve katkıları hakkında yeniden yazılmaya başlanılmış, rejimin hiç tasvip etmediği mollalar sınıfından kurtarılarak “marifetçiler” zümresine dahil edilmiştir. Fakat onun sadece belli bir yönü, mesela “rasyonalistliği” ve tarihçiliği öne çıkarılmıştır.20 İlahiyatçılığının filozoflukla ifade edilmesi de anlamlıdır. Mercanî hakkındaki bu süreç Sovyet döneminde mahkum edilen veya unutturulan diğer birçok aydın için de geçerlidir. Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra Tatar, Başkurt, Özbek ve Kazak araştırmacılar, 1917 Devrimi öncesi kültür mirasını yeniden keşfetme ve bu arada XIX. ve XX. yüzyıl başı fikrî tarihlerini yeniden yazma sürecindedirler. Ancak, 1990’dan sonra yazılan eserlerden birçoğu, Sovyet tarihçiliğini esastan sorgulamak yerine, 1960’lardan beri devam eden revizyonist yaklaşımı geliştirmekle yetinmektedir. Bunun yanında, bu dönemde yükselen milliyetçi duygular da tarihe bakışı etkilemekte, Devrim öncesi ulema ve aydınların belli kalıplara sıkıştırılmasına sebep olmaktadır. Bununla beraber, meseleleri daha derin bir kavrayışla ele alan, özgün çalışmalar da ortaya çıkmakta, olaylara ceditçilik ve Aydınlanmacılık bağlamı dışında bakmaya çalışan, daha az başvurulan kaynaklara yönelen genç araştırmacılar nesli yetişmektedir. XVI. Yüzyıldan günümüze İdil-Ural bölgesindeki toplumsal yapı, İslâm reformculuğu, siyasî ve kültürel kavramlar ve 1990’lı yıllardaki millî hareketi ele alan bir sempozyum (1996) sonunda, Rusça ve Fransızca iki önemli eser yayınlanmıştır: İslam v tatarskom mire (Kazan, 1997) ve L’Islam de Russia (Paris, 1997). Fransız, Alman ve yerel ilim adamlarının katkılarıyla yayınlanan bu eserler, daha spesifik alanlarda yoğunlaşmakta ve yeni perspektifler sunmaktadır.21 Bu yazının konusu olmamakla birlikte, belirtmek gerekir ki, Batı’da yapılan araştırmalar ceditçilik çalışmalarının önemli bir kısmını oluşturmak19 Bekir Çobanzade, Dinî Islâhât ve Medenî İnkılâb, s. 54-56. 20 İslam Dine Turında Beleşme-Süzlek, s. 199. 21 Ayrıntılı değerlendirme için bkz. A. Gün Soysal, “Tatarlarda İslamla İlgili Bir Sempozyum ve İki Kitap,” Tarih ve Toplum, Şubat 2000, sy. 194, s. 62-64.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

159

tadır. Özellikle 1950’lerin sonundan itibaren Alexandre Bennigsen ve Chantal Lemercier-Quelquejay’nin Müslüman milli komünizmi ve Kazan Tatarları arasındaki millî uyanış hakkında yoğunlaşan çalışmalarını zikretmek gerekir. A. Rorlich’in yayınladığı The Volga Tatars (Stanford, California, 1986) adlı eseri temelde Cedit Hareketini ve bu hareketin Tatar milli uyanışındaki rolünü ele almaktadır.22 Son yıllarda Fransız, Alman ve Amerikalı tarihçilerin yaptıkları yeni çalışmalar Ceditçiliğin tarihî kökenleri konusunda şimdiye kadar kabul görmüş fikirlerden bazılarını düzeltmiştir. XVIII. Yüzyılın sonundan XIX. yüzyılın sonu arası dönemi ele alan Alman araştırmacı Michael Kemper, Sufis und Gelehrte in Tatarien und Baschkirien, 1789-1889 (Berlin 1998) adlı eserinde Volga-Ural bölgesindeki ulemanın görece bir entelektüel bağımsızlığa sahip olduğunu ve bu sayede toplumsal, dinî ve siyasî meseleleri tartıştıklarını, fakat bu tartışmaların modernist değil, geleneksel İslâmî söylem dahilinde geliştiğini belirtmektedir. Kemper ile aynı yaklaşımı benimseyen Allen J. Frank, Muslim Religious Institutions in Imperial Russia (Leiden, 2001) adlı çalışmasıyla, İdil-Ural bölgesinin İslâmî kimliğinin oluşumunda bölgedeki tarih yazıcılığı geleneğinin rolünü ayrıntılı bir şekilde ortaya koymaktadır. Ceditçi-kadîmci ihtilafı yakın zamana kadar terakkiperver unsurlarla mutaassıp mollalar arasındaki fikir çatışması olarak yorumlanırken, Fransız araştırmacı Stéphane Dudoignon çatışmanın sosyal ve ekonomik yönüne dikkat çekmiştir. Christian Noack’ın ceditçilik ve onların İdil-Ural’daki Müslüman millî hareketi içindeki rolüne dair analitik ve kaynaklara dayanan çalışması da çok önemlidir.23 Adeeb Khalid’in The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia (Berkeley, 1998) adlı eseri, Orta Asya Ceditçiliğinin kökenlerini dış tesirlere –Tatar ve Osmanlı etkilerine- dayandıran tezlere karşı çıkmakta, Türkistanlı aydınların kendi kültürel dinamiklerinden güç aldıklarını belirtmektedir. Sovyetler’deki ve Batı’daki araştırmalar hakkındaki bu gözlemlerden sonra, şimdi de Osmanlı ve Cumhuriyet Türkiye’sinde bu alandaki yaklaşımların temel özelliklerine bakalım. Türkiye’deki Çalışmalar Osmanlı ve Rusya Müslümanları arasında XVIII. yüzyılın sonlarından başlayarak XIX. yüzyıl boyunca yoğunlaşan ve 1908-18 yılları arasında en 22 Bu türden tarih yazıcılığının bir eleştirisi için bkz. Allen J. Frank, Muslim Religious Institutions in Imperial Russia: The Islamic World of Novouzensk District and the Kazakh Inner Horde, 1780-1910, Leiden: Brill, 2001, s. 12-14. 23 Christian Noack, Muslimischer Nationalismus im rusischen Reich: Nationsbildung und Nationalbewegung bei Tataren und Baschkiren, 1861-1917, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2000, s. 135-78; 205-217.

160

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

üst düzeye ulaşan bir bağ ve ilişki olduğu bilinmektedir. Başlangıçta bu ilişkiler etnik bağlamdan ziyade Müslümanlık zemininde gelişmekteydi. Rusya’dan ve Türkistan’dan yola çıkan hacılar ve tasavvuf ehli İstanbul’a gelmekte ve İmparatorluğun topraklarında dolaşmakta idiler. Türkistan’dan gelen sûfîlerin İstanbul’daki bazı mekanlarda tasavvufî hayatlarını devam ettirdikleri bilinmektedir. Bunların en önemlisi Üsküdar’daki Özbekler Tekkesi idi. Tarikat büyüklerinin bulunduğu buna benzer mekânlar Rusya Müslümanlarının uğrak yeri olduğu gibi, irtibat ve dayanışma noktaları da olmuştur. XIX. Yüzyılın ikinci yarısında, Rusya’da demiryollarının inşa edilmesi ve deniz taşımacılığının gelişmesi ile birlikte, bu ilişkiler daha da artmıştır. Aynı dönemde Türkoloji ilminin doğması ve bunun Osmanlı aydınlarını etkilemesi sayesinde bu ilişkiler etnik boyuta da taşınmıştır. Türkiye’de Rusya “Türk”lerine karşı ilgi özellikle II. Meşrutiyet döneminde yoğunlaşmıştır. Öte yandan, 1907 yılından sonra Rusya’nın aydınlar üzerinde baskıcı bir politikaya yönelmesi, Türkiye’de ise II. Meşrûtiyet ile birlikte gelen hürriyet havası Rusya’nın Türk kökenli aydınlarını İstanbul’a çekmiştir. Basın ve yayın faaliyetlerinin artması da bu yakınlaşmayı arttırmış, karşılıklı etkileşimlere zemin hazırlamıştır. Jön Türk hükümetinin sıcak karşıladığı bu ceditçi ve Türkçü aydınların faaliyetleri sayesinde göçmen dernekleri kurulmuş, Rusya’nın Türk kökenli halklarına ilgi gösteren, eğitimin ıslahı, milliyet bilinci ve kadın hakları gibi konular üzerinde yoğunlaşan dergiler çıkarılmaya başlanmıştır. Slavcılık ve halkçılık düşüncelerinden haberdar olan ve milliyet bilinci geliştiren Tatar ve Azerbaycanlı aydınlar Meşrutiyet döneminin yoğun fikrî atmosferinde yer almışlar, fikir hayatının şekillenmesinde önemli denilebilecek roller oynamışlardır. Hem bölgeyi tanımaları, hem de bu çalışmalar için gerekli donanıma sahip olmaları dolayısıyla, bu sahada en yetkin ilim adamları Rusya’nın Türk kökenli aydınları arasından çıkmıştır. XX. Yüzyılın başında Yusuf Akçura’nın Rusya Türklerinin fikrî ve siyasî faaliyetleri konusunda çok önemli yazıları yayınlanmıştır. Akçura’nın 1909’da Sırat-ı Müstakim’de yayınlanan konuşma metni Ceditçiliğin doğuşu ve gelişmesi konusunda çok önemli ipuçları vermektedir. Daha sonra kaleme aldığı Türk Yılı (İstanbul, 1928) adındaki hacimli eseri bu alandaki araştırmaların temelini oluşturmuştur. Kendisi de bizzat ceditçi gelenekten gelen Abdullah Battal-Taymas’ın katkıları da çok önemlidir. Taymas, önceleri dinî reformcu bir çizgide iken daha sonra seküler milliyetçiliğe yönelmiş aydınlardan biri olması bakımından da ilginç bir zihnî serüvene sahiptir. Türkiye’ye geldikten sonra yayınladığı Kazan Türkleri (İstanbul, 1925) bu konuda klasik halini almış bir çalışmadır. 1940’ların sonunda gazetede tefrika halinde neşrettiği “Sovyet-

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

161

ler Diyarında” adlı makalesi ve daha sonra yayınlanan Kızıl Dünya (İstanbul 1962) adlı eseri hâtıra kabilindendir ve Ceditçiliğin âkıbeti hakkında son derece önemli bilgiler içermektedir. 1958-59 senelerinde, Barudî, Rızaeddin b. Fahreddin, Musa Carullah, Ahmed Hadi ve Sadri Maksudî kardeşler gibi hareketin önde gelen simalarının biyografilerini yayınlamıştır. Bu eserler, kendisinin bu şahısları bizzat tanımış olması bakımından ayrı bir önem taşımaktadır. Samimî bir üslupla kaleme aldığı bu çalışmalarda ceditçiler arasındaki şahsî ilişkileri ve farklı eğilimleri de ayrıntılı bir şekilde yansıtmaktadır. Taymas ile beraber tarihçi Zeki Velidi Togan’ı da zikretmek gerekir. Tatar ve Başkurtlar arasında olduğu kadar Türkistan’daki fikir hareketlerinin anlaşılmasında onun katkılarına değinmeden geçmek mümkün değildir. Taymas gibi o da dağdağalı bir hayat yaşamıştır. Bugünkü Türkili (Türkistan) (İstanbul, 1942) ve Hâtıralar (İstanbul, 1969) adlı eserleri dönemin genel havasını ve ilişkilerin mâhiyetini anlamak bakımından bir hazine niteliğinde olup dinî reformculuk, ceditçilik ve Türkistan’daki Basmacılık hareketi hakkında çok kıymetli bilgileri içermektedir. Hâtıralarında kendi fikrî serüvenini, yani İslâm reformculuğundan nasıl uzaklaştığını anlattığı kısımlar da çok mühimdir. Aynı dönemde Rusya kökenli diğer yazarlardan Ahmet Caferoğlu ve Mirza Bala’nın Azerbaycan’daki aydınlanma hakkında yazdıkları, Cafer Seydahmet Kırımlı’nın Kazan ve Kırım’daki fikrî gelişmeler konusundaki eserleri de kayda değer. Cafer Seydahmet’in özellikle Gaspıralı İsmail Bey adlı biyografi çalışması (İstanbul, 1934) bugün de Gaspıralı’yı en iyi anlatan eser olma niteliğini korumaktadır. Bu dönemde Rusya kökenli olmayan, fakat bu meseleleri büyük bir kavrayışla ve değişik yönlerden ele alan edebiyat tarihçisi Fuad Köprülü’yü de zikretmek gerekir. Fuad Köprülü’nün özellikle fikir hayatının zeminini ve tarihî çerçevesini açıklayan yazıları çok önemlidir. İslâm Ansiklopedisi’ne yazdığı “Azerî” (İstanbul, 1942) ve “Çağatay Edebiyatı” (İstanbul, 1945) maddeleri Azerbaycan ve Türkistan’daki aydınlanma hareketlerini ortaya çıkaran tarihî şartları irdelemektedir. Bundan başka, Azerî aydınlanmacılığının öncülerinden Abbaskulu Ağa ve ceditçi Tatar şairi Abdullah Tukay hakkındaki makaleleri de önemlidir. Ceditçiliğin içinden gelen bu kuşağın milliyetçi ve seküler söylemi benimsedikleri ve konulara bu ilgiler çerçevesinde yaklaştıkları hatırda tutulmalıdır. Yine de bu aydınlar olayları bizzat yaşamaları ve zengin donanımları ile ayrı bir kategori oluşturmaktadırlar. 1960’larda ve sonrasında, buna paralel olarak ceditçi söylemi tartışmasız benimseyen ve Sovyetler’deki dogmatik yaklaşımlara bir tepki olarak Devrim öncesi aydınların tümünü

162

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

ceditçilikle özdeşleştirip kahramanlaştıran bir yaklaşım hakim olmaya başlamıştır. Batı’daki bazı araştırmacılar gibi, bu dönemde bazı Türk tarihçileri de Ceditçiliği dinî reform (tecdit, ihyâ) hareketi temeline dayandırmaya çalışmışlardır. Bunlara göre ceditçilik medreselerdeki skolastik eğitim usûlüne karşı getirilen eleştirilerin ve İslâm’ın aslî kaynaklarına dönme çabasının bir neticesiydi. Akdes Nimet Kurat’ın hacimli makalesi (“Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri”, 1966) bu yaklaşımın tipik bir örneğini oluşturmaktadır. 1980’li yılların sonuna kadar ceditçilik konusunda yazanların çok önemli bir kısmını Rusya ve Türkistan kökenli araştırmacılar oluşturuyordu. Onların yazıları daha çok Ceditçiliğin siyasî yönü üzerinde yoğunlaşmakta, özellikle de ceditçilerin Türkçü kanadı üzerinde durarak diğer eğilimleri göz ardı etmekteydi. Soğuk Savaş yıllarının gerilimli ortamı ve Türkiye’deki siyasî arayışlar da bunda belirleyici olmuştur. Bu ideolojik atmosferin yanında, bu dönem araştırmacılarının önünde duran engellerin en büyüğü kaynaklara ulaşmaktaki zorluktu. Leningrad, Kazan veya Taşkent kütüphaneleri onlara kapalıydı. Elde bulunan kaynaklar İstanbul Üniversitesi Türkiyat Kütüphanesi, şahsî kitaplıklar ve Batı kütüphanelerine dağılmış kitap ve süreli yayınlardan ibaretti. 1990’lardan başlayarak bu konulara Türkiye kökenli ve genç araştırmacıların ilgisi hızla artmaya başlamıştır. Bu yıllarda Türkiye’de yapılan yüksek lisans ve doktora çalışmalarında görülen çok hızlı bir artışın yanında, yeni dönemde karşılıklı gidip gelmeler çoğalmış, bu da Türk araştırmacıların kaynaklara ulaşma şansını arttırmıştır. Daha geniş ilgilere sahip ve değişik açılardan bakan bir araştırmacı kesiminin de bu alana yönelmesi sayesinde, XX. yüzyılın başındaki kültür zenginliğini andıran bir konuma gelinmiştir. Sonuç olarak, Rusya Müslümanlarının XIX. yüzyıldan 1917’ye kadar olan düşünce tarihi ile ilgili araştırmaların Marksist ve milliyetçi tarih yazımı gibi iki temel yaklaşımın izlerini taşıdığı görülmektedir. 1920’lerden günümüze bu alandaki tarih yazıcılığının temel özellikleri ise şu noktalarda toplanmaktadır: (1.) Sovyet tarihçiliği sözkonusu dönem aydınlarını ve düşünce tarihini “marifetçiler” (halkın çıkarlarını savunan aydınlanmacı, demokrat entelijansiya) ve “ceditçiler” (burjuva menfaatlerini savunan panTürkist ve pan-İslamistler) gibi iki zıt kutbun çatışmasına indirgemekteydi. 1920’lerin sonunda başlatılan kampanya neticesinde katkıları inkar edilen, ceditçi aydınlar tarih kitaplarından çıkarılmış, onların yerine “marifetçi” aydınlar öne çıkarılmıştır. (2.) Sovyet tarihçiliğinin ikinci safhasında (1960’ların sonundan itibaren) ilk dönemde suçlanan ve tarih kitaplarından çıkarılan aydınlar, tedricî olarak marifetçi yönleri keşfedilerek aklan-

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

163

mışlardır. (3.) 1990 sonrası dönemde ceditçilik artık Marifetçilikle eşanlamlı olarak kullanılmaya başlanılmıştır. Öte yandan, sözkonusu dönem düşünce tarihini aydınlanmacı-ceditçi veya ceditçi-kadîmci bağlamının dışında arayan ve daha spesifik konulara yönelen, özgün araştırmalar ortaya çıkmıştır. (4.) Türkiye’de bu alandaki çalışmalar ceditçilerin Türkçü kanadı üzerinde yoğunlaşmakta, reform hareketinin öncülerini milliyetçi bir bağlam içine yerleştirmekte, onların dinî veya diğer yönlerini göz ardı etmekteydi. Bu araştırmalarda en çok dikkati çeken husus, XVIII. yüzyılın sonundan itibaren ortaya çıkan dinî reformcuların rasyonalist, yenilikçi ve modernist kimliklerle özdeşleştirilmesidir. (5.) Son 10-15 yılda, sayıları gittikçe artan genç Türk araştırmacılar bu alana ilgi göstermiş ve yeni açılımlar getirmişlerdir, ancak günümüzde yapılan araştırmaların pek çoğu meseleleri ceditçi-kadîmci ekseninde ele almak eğilimindedir.

BİBLİYOGRAFYA Ceditçilik konusundaki mevcut yaklaşımları incelerken, bu konuya hasredilmiş bir bibliyografya denemesini sunmayı zorunlu gördük. Burada Türk dünyasındaki aydınlanma hareketlerinin bütününe değil, özellikle Ceditçiliğe (doğrudan veya dolaylı olarak) temas eden kitap, risâle, makale ve tezlere yer verildi. Ceditçilerin kendi dönemlerindeki şahsiyetler hakkında kaleme aldıkları biyografi ve hatıra niteliğindeki yazılar da alınmış, süreli yayınlar ve ceditçilerin kendi eserleri ise hariç tutlmuştur. Abbaslı, Nazile, “Azatlık Mücadeleleri ve Azerbaycan Basını”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1999, 215 s. Acar, Kenan, Kırımlı Bekir Sıtkı Çobanzade, Dilciliği ve Edebiyat Araştırmacılığı, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 2001, 518 s. Agi, Ferit, “XIX. Yüzyılda Tatar Türklerinde Cedidçilik (Milli Yenileşme Hareketi)”, Türk Dünyası Araştırmaları, Aralık 1988, sy. 57, s. 84-96. Ağaoğlu, Ahmed, “İsmail Bey Gasprinski”, Türk Yurdu, İstanbul, 27 Kasım 1330/1914, c. 6, sy. 12, s. 2405-09; 11 Ocak 1914, c. 7, sy. 1, s. 2416-18. Ahmed Mithat Efendi, “[İsmail Gasprinski Hakkında] Konferans”, Sırat-ı Müstakim, 23 Temmuz 1325 [1909], c. 2, sy. 48, s. 345-46. Ahundova, Telli, “Mirza Bala Mehmetzade’nin Hayatı, Faaliyetleri ve Düşünceleri”, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dünyası Tarihi Bölümü, İzmir, 2001, 135 s. Aka, İsmail, “1920-1930 Yılları Arasında Azerbaycanlıların Yurt Dışındaki Yayın Faaliyetleri”, Türk Kültürü, Mart 1999, sy. 431, s. 139-43.

164

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

Akalın, Gülseren, “Türk Düşünce ve Siyasi Hayatında Ahmet Ağaoğlu”, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 1999, 297 s. Akçokraklı, Osman, “Kart Muallim ve Yazıcılarımızdan İsmail Gasprinskiy”, Emel, (Pazarcık-Romanya), 5 Eylül 1930, sy. 18, 194-98. Akçura, Yusuf, Damolla Alimcan el-Barudî. Tercüme-i Hâli, Kazan: Şeref Matbaası, 1907, 64 s. ______, “Rusyada Sâkin Türklerin Hayat-ı Medeniye, Fikriye ve Siyasiyelerine Dâir”, Sırât-ı Müstakîm, 21 Mayıs 1325 [1909], c. 2, sy. 3, s. 9 201-204; 27 Mayıs 1325 [1909], c. 2, sy. 40, s. 214-18. ______, “Türk Âleminde”, Türk Yurdu, İstanbul, 1327-1328, c. 1, sy. 1, s. 23-24; 116-20; 531-35; 598-600; 663-64. ______, “Türklerin Büyük Muallim ve Muharriri İsmail Bey Gasprinski”, Türk Yurdu, İstanbul, 20 Eylül 1328/1912, c. 2, sy. 23, s. 690-95. ______, “Muallime Dâir”, Türk Yurdu, İstanbul, 27 Kasım 1330/1914, c. 6, sy. 12, s. 2409-12. ______, “Şihâbeddin Mercanî İstanbul’da”, Sâlih b. Sâbit Ubeydullin (der.), Mercânî, Kazan: Maarif Matbaası, 1915, s. 417-26. ______, “Rusya’da Sâkin Müslümanların Teşkilâtı, Bu Teşkilâtın Islâhına Dair Arzu ve Teşebbüsler: Yeni Orenburg Müftüsü”, (I-II), Türk Yurdu, 13 Eylül 1331-24 Eylül 1331, c. 9, sy. 1-2, s. 2752-57; 2764-69. ______, “Hüseyinzade Ali Bey”, Türk Yurdu, 1331/1915, c. 8, sy. 2, s. 2550-56. ______, “İskolastik Usul Nedir”, Tedrisat Mecmuası, Nisan 1341 [1925], sy. 66, s. 21924. ______, “Türklük Fikri, Türkçülük Cereyanı, Türk Ocakları”, Türk Yılı 1928, İstanbul: Yeni Matbaa, 1928, s. 289-455. Yeni baskısı: Yeni Türk Devletinin Öncüleri: 1928 Yazıları, Nejat Sefercioğlu (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981, 212 s. Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: Dergah Yayınları, 1994, 512 s. ______, “İsmail Gaspıralı Bey’in Edebî Tenkitleri”, Ege Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1998, sy. 9, s. 87-115. ______, Bayram Orak, Nazım Muradov, İsmail Gaspıralı. Seçilmiş Eserleri: 1, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2003, 476 s. Akpolat-Davut, Yıldız, “II. Meşrutiyet Dönemi Sosyolojisinin Kaynakları II: İslam Mecmuası”, Türkiye Günlüğü, 1997, sy. 45, s. 204-218. Akyol, Taha, Azerbaycan, Sovyetler ve Ötesi, İstanbul: Burak Yayınevi, 1990, 254 s. ______, “Cedîdcilik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Akyürek, Süleyman, “Usul-i Djadid Movement in Tanzimat Era Primary Schools”, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1998, 141 s. Altuğ, Giray Saynur, “Müstecip Ülküsal: Hayatı ve Faaliyetleri”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü, İstanbul, 1995, 162 s. ______, “Türkiye ve Dünyada Kırım ile İlgili Bilimsel ve Aktüel Çalışmalar”, Türk Dünyası Araştırmaları, 2000-2001, sy. 124, s. 147-73.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

165

Andican, A. Ahat, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, İstanbul: Emre Yayınları, 2003, 942 s. Arat, Reşit Rahmeti, “Kazan Türklerinde Periodik Matbuat”, Kazan, 1975, sy. 16, 7-14. ______, “Kazakıstan”, İslam Ansiklopedisi. ______, “Matbuat”, İslam Ansiklopedisi. Arsal, Sadri Maksudi, “Dostum Yusuf Akçura”, Türk Kültürü, 1977, sy. 174, s. 346-54. Askerova, Aynur, “Ekinci Gazetesi ve Rusya Müslümanları’nın Fikir Hayatındaki Rolü”, Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2000, 111 s. Aslantaş, Selim, “II. Meşrutiyet Dönemi Türkçü Tarih Anlayışının Bir Sözcüsü Olarak Milli Tetebbular Mecmuası”, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1998, 76 s. Ata, Ramazan, “Türkistan’da Basmacılar Hareketi”, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1995, 143 s. Ateş, Ahmet, “Mirza Fethali Ahund-zade”, Türk Kültürü, 1963, sy. 4, s. 10-14. Avezov, Muhtar, “Ahmet Baytursınov’un Ellinci Yaş Günü”, çev. İbrahim Kalkan, Türklük Araştırmaları Dergisi, 2001, sy. 9, s. 169-76. Avcı, Yusuf, Abdurrauf Fıtrat ve Eserleri, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1997, 207 s. Ay (Mumcu), Yasemin, “Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşad Dergilerinde Dış Türkler Meselesi Üzerine Bir Araştırma”, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1994, 154 s. Ayda, Adile, “Babam Sadri Maksudî”, Türk Yurdu, Mart 1957, sy. 266, s. 701-712. ______, Sadri Maksudi Arsal, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991, 290 s. Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1970-72, III c. Aydın, Süavi, “Sosyalizm ve Milliyetçilik: Galiyefizm’den Kemalizm’e Türkiye’de ‘Üçüncü Yol’ Arayışları”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 4: Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 438-82. Ayer, İkbal, “Türk Yurdu Dergisinin 1924-1970 Yılları Arasında Çıkan Sayılarında Türkiye Dışındaki Türkler (İnceleme)”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü, İstanbul, 1995, 286 s. Ayvazoğlu, Beşir, “Gaspıralı İsmail Bey, Dilde, Fikirde, İşde Birlik”, Türk Yurdu, Ağustos 1987, sy. 353, s. 11-15. Ayvazov, Hasan Sabri, “İsmail Bey Gasprinski’nin Hayat-ı Hususiyesi”, Türk Yurdu, 11 Kânun-ı Evvel 1330, c. 7, sy., s. 2418-22. Bala, Mirza, “Azerbaycanlı İlk Türk Gazetecisi: Zerdablı Hasan Bey”, (I-II), Türk Yurdu, 15 Eylül 1942-1 İlk Teşrin 1942, c. 26, sy. 2-3, s. 58-62; 93-96. ______, Azerbaycan Milli Hareketi, Berlin, 1938. Yeni baskısı: Milli Azerbaycan Hareketi, Ahmet Karaca (haz.), Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği, 1991, 239 s. ______, “Fethali Ahundzade”, İslam Ansiklopedisi. ______, “İşan”, İslam Ansiklopedisi. ______, “Sovyetlerde Nasyonal-Komünizm ve Kızıl Turan Efsanesi”, Dergi, Münih, 1957, c. 3, sy. 10, s. 3-12.

166

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

Balaban, Mustafa Rahmi, “Musa Carullah”, İslam Tedkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1953, c. 1, sy. 1, s. 173-78. Balcı, Sami, “Türkistan’daki Cedidçilik Hareketinin Rehberlerinden Mahmut Hoca Behbudî Üzerine”, Türk Dünyası Araştırmaları, 2001, sy. 135, s. 111-32. Battal-Taymas, Abdullah, Kazan Türkleri, İstanbul: Amedi Matbaası, 1341/1925, 248 s. Yeni baskısı: Kazan Türkleri, 3. baskı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1988, 238 s. ______, “Şuûn: Kazan Cumhuriyetinde”, Türk Yurdu, Temmuz 1926, sy. 19, s. 90-93. ______, “Türklüğe ve Türkçülüğe Dair”, Türk Yurdu, 1 Eylül 1942, c. 26, sy. 1, s. 17-21. ______, “Yusuf Akçura’nın Türkçülüğü ve Rusya Türkleri Arasındaki Çalışmaları”, Türk Yurdu, İlk Kânun 1942, c. 26, sy. 7, s. 221-25. ______, Rus İhtilalinden Hatıralar (1917-1919), İstanbul: Güven Basımevi, 1947, 216 s. ______, “Sovyetler Diyarında Görüp Geçirdiklerim”, Tasvir, 11-17 Ağustos 1948, no. 1090-1096. ______, “Kırımlı Filolog-Şair Bekir Çobanzade’yi Tanıtma Tecrübesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1954, s. 233-63. ______, “Ayaz İshaki, 1878-1954”, Türk Dili, Ankara, 1954, sy. 37, s. 17-26. ______, Alimcan Barudi, İstanbul: Sıralar Matbaası, 1958, 78 s. ______, Musa Carullah Bigi, İstanbul: M. Sıralar Matbaası, 1958, 61 s. ______, Rızaeddin Fahreddinoğlu, İstanbul, 1958, 61 s. ______, Iki Maksudîler: Sadri Arsal, Ahmed Hadi: Kişilikleri, Fikir Hayatları ve Eserleri, Istanbul: Sıralar Matbaası, 1959, 71 s. ______, “Sadri Maksudi Arsal”, The East Turkic Review, 1959, sy. 2, s. 80-89. ______, “Rusya Türkleri Arasında Matbuat Tarihçesi”, Yıllık, 1961, sy. 2, s. 47-64. ______, Kızıl Dünya (Ben Bir Işık Arıyordum): Bolşevik İhtilali Sırasında Rusya ve Türk Dünyası, İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası, 1962. ______, “Türk Dünyasında Usulü Cedit Hareketi”, Türk Kültürü, 1964, c. 2, sy. 18, s. 119-25. ______, “Yusuf Akçura – Ölümünün 30 Yıldönümü Dolayısiyle Kısa Notlar”, Türk Kültürü, Ekim 1965, sy. 36, s. 997-99. ______, “La littérature des Tatars de Kazan”, Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden: Frank Steiner Verlag Gmbh, 1965, s. 762-78. ______, “Usul-ü Kadîm”, Türk Kültürü, 1966, c. 4, sy. 40, s. 403-410. ______, “Ben Onu Gördüm (İsmail Gaspıralı Hakkında Notlar)”, Türk Kültürü, 1968, c. 6, sy. 69, s. 49-52. Bayat, Ali Haydar, Hüseyinzâde Ali Bey, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, 1998, 410 s. Baykara, Hüseyin, “Azerbaycan Rönesansını Yapanlardan Abbas Ağa Bakıhanlı, 1794-1847”, Türk Kültürü, Aralık 1964, sy. 26, s. 90-97. ______, “1905 ve 1917 Rus Inkılapları Arasında Azerbaycan’da Basın, Türk Kültürü, Temmuz 1964, sy. 21, s. 114-17. ______, Azerbaycan’da Yenileşme Hareketleri: XIX. Yüzyıl, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1966, 200 s.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

167

Baykara, Tuncer, Zeki Velidi Togan, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989, 229 s. Baysun, Abdullah Receb, Türkistan Millî Hareketleri, İstanbul, 1943, 201 s. Berkes, Niyazi, “Unutulan Adam”, Sosyoloji Konferansları, 1976, 14, s. 194-203. Bıçakçı, Ahmet Salih, “Bukharan Madrassah: Usul-i Kadîm”, Reform Movements and Revolutions in Turkestan: 1900-1924, Timur Kocaoğlu (der.), Haarlem: Sota, 2001, s. 135-49. ______, “From Usul-i Qadim to Usul-i Jadid: Cultural Dimensions in the Formation of Uzbek National Identity (1865-1924)”, Doktora Tezi, Tel-Aviv Üniversitesi, 2003. Binark, İsmet, “Azerbaycan Bibliyografyası”, Türk Kültürü, 156 (Ekim, 1975), 372-78. ______, “Kazan Türklerinde Matbaacılık Sahasındaki Çalışmalar”, Kazan, İstanbul, 1976, sy. 18, s. 13-22. Binark, Naile, “Ayaz İshaki-İdilli”, Kazan, İstanbul, 1974, sy. 12, s. 8-17. ______, “Musa Akyeğitzâde”, Kazan, İstanbul, 1975, sy. 15, s. 54-55. ______, “Musa Carullah Bigi”, Kazan, İstanbul, 1975, sy. 16, s. 27-29. Birinci, Ali; Tûba Çavdar, “Halim Sabit Şibay”, TDV İslam Ansiklopedisi. Bulut, Hüseyin, “Sırat-ı Mustakim ve Sebilürreşad Dergisinde Milliyetçilik Meselesi (1910-1914)”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü, İstanbul, 2000, 136 s. Caferoğlu, Ahmet, “Mirza Şefi Hakkında Notlar”, Türkiyat Mecmuası, 1928, sy. 2, s. 261-70. ______, “Mirza Feth-Ali Ahundzade”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I. Kânun 1933, c. 2, sy. 24, s. 435-43. ______, “İsmail Bey Gasprinski”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Nisan 1933, c. 2, sy. 16, s. 261-70. ______, Azerbaycan, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1940. ______, “Azerbaycanda Maarif Hareketleri”, Türk Kültürü, 1964, c. 2, sy. 18, s. 130-36. ______, “Azerbaycan Edebiyatı”, Türk Kültürü El Kitabı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1976, s. 465-83. Çağatay, Saadet, “Abdulkayyum Nasıri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1952, c. 10, sy. 3-4, s. 147-60. ______, “Ölümünün 70. Yıldönümü Dolayısiyle Abd-ül-Kayyum Nasırî ve Eserleri”, Kazan, İstanbul, 1972, sy. 9, s. 3-17. ______, “Babam Ayaz İshaki’nin Son Günleri”, Kazan, İstanbul, 1974, sy. 12, s. 18-23. ______, “Ayaz İshaki’den Hâtıralar”, Kazan, İstanbul, 1974, sy. 12, s. 24-28. ______, “Fatih Emirhan”, Türk Kültürü, Temmuz 1986, sy. 279, s. 430-35. ______, “Müftü Rizaeddin bin Fahreddin (12.I.1869-14.X.1936)”, Türk Kültürü, Temmuz 1987, sy. 291, s. 427-34. Çağatay, Tahir, “İnkılapçı İsmail Bey ve Eleştiriler”, Emel, Eylül-Ekim 1978, sy. 108, s. 1-8. Çağatay, Ülker, “Hokant ve Alaşorda Milli Muhtariyetleri ve Mustafa Çokayoğlu”, Türk Kültürü, Şubat 1971, sy. 100, s. 381-85.

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

168

Çapa, Mesut, “Yusuf Akçura’nın Rusya Seyahati ve Türk Esirleri”, Türk Kültürü, Ekim, 1993, sy. 366, s. 608-622. Çapraz, Kemal, “Kırım Tatar Türklerinde Basın (1881-1990)”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1990, 57 s. Çavdar, R. Tûba, “İslam Mecmuası’nın Türk Dönemsel Yayını İçinde Yeri ve Önemi”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1988, 95 s. ______, “İslam Mecmuası”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 23, s. 53-54. Çay, Abdülhaluk, “1905 Meşrutiyetinde Rusya Türkleri”, Türk Kültürü Araştırmaları, 1979-83, sy. 1-2, s. 59-70. Çekiç (Kalyon), Refika, “Ahmet Ağaoğlu: Hayatı ve Eserleri Üzerine Bir Çalışma”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1994, 81 s. Çelebi, Ercan, “Yaş Türkistan Dergisine Göre Türkistan Milli Mücadelesi”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2000, 267 s. Çiçek, Rahmi, “Yusuf Akçura’nın Bir Konferansı ve Doğu-Batı Tartışması”, Türk Kültürü, Ağustos 1993, sy. 364, s. 488-95. Deliorman, Altan, “Kırım ve Balkanlarda Türk Neşriyat Hareketleri (XIX ve XX. Yüzyıllar)”, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, 1966, 171 s. ______, “İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi”, Türk Kültürü, Temmuz 1968, sy. 69, s. 653-58. Demiroğlu, Hasan, “Ülfet Gazetesi (11 Aralık 1905-7 Haziran 1907/ Petersburg). 1905-1907 Yılları Arasında Yapılan Rusya Müslümanları Kongreleri”, M. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Genel Türk Tarihi Ana Bilim Dalı, İstanbul, 2002, 144 s. Deniz, Filiz, “Yusuf Akçura: Hayatı, Eserleri ve Fikirleri”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996, 150 s. Devlet, Nadir, “Kazan Türkleri ve Abdullah Tukay”, Kazan, İstanbul, 1971, sy. 3, s. 611. ______, “Kazanlı Tarihçi ve Islahatçı Din Adamı: Şihâbeddin Mercânî”, Kazan, İstanbul, 1971-1972, c. 2, sy. 5, 6, 7/8, s. 33-41, 8-19, 64-79. ______, “Türkiye’de Kazanlılar”, Kazan, İstanbul, 1975, sy. 15, s. 29-36. ______, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1985, 350 s. ______, “Yusuf Akçura’nın Hayatı (1876-1935)”, Ölümünün Ellinci Yılında Yusuf Akçura Sempozyumu Tebliğleri, Ankara, 1987, s. 17-33. ______, İsmail Bey Gaspıralı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988, 141 s. ______, “İsmail Gaspıralı Sovyetler Birliğinde Ancak 60 Yıl Sonra Aklanabildi”, Türk Kültürü, Temmuz 1991, sy. 339, s. 424-29. ______, “İdil-Ural Müslümanlarının Eğitim Savaşı: Cedidcilik Hareketi”, Tarih ve Medeniyet, Mayıs 1995, sy. 15, s. 44-48.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

169

______, 1917 Ekim İhtilâli ve Türk-Tatar Millet Meclisi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1998, 328 s. Doğan, Ahmet, “Kırım Mecmuası 1-23. Sayıları (Fihrist ve Metinler)”, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2000, 110 s. Doğan, Rüştü, “Akdes Nimet Kurat’ın Hayatı ve Eserleri”, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul, 1974, 84 s. Donuk, Abdulkadir, “Basmacı Hareketi Üzerine Bir Araştırma (1917’de Çıkan)”, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul, 1972, 110 s. Durukan, Şefika Akile Zorlu, “Yusuf Akçura’nın Mevkufiyet Hatıraları”, Tarih ve Toplum, Ocak 2002, sy. 217, s. 4-12. Ekinci, Salih Zeki, Skolastik Eğitim ve Türkiye’de Skolastik Tarz, Ankara: Epos, 2002, 127 s. Ekinci, Yusuf, Gaspıralı İsmail, Ankara 1997, 108 s. Engin, Muhabay, “Sultangaliyevizm: Rusya Türk Müslümanlarının Millî Bağımsızlık Hareketi”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü. 1980, 233 s. Ercilasun, Ahmet B., “Sadri Maksudî’nin Milliyetçiliği”, Türk Kültürü, Mayıs 1988, sy. 300, s. 304-310. ______, “İsmail Gaspıralı’nın Fikirleri”, Türk Kültürü, Mayıs-Haziran 1991, sy. 337338, s. 339-46. Ercilasun, Bilge, “1908-1920 Yılları Arasında İdil-Ural Aydınlarının Türkiye’deki Faaliyetleri”, Türk Kültürü, Aralık 1992, sy. 356, s. 719-25. Erkan, Serdar, “Sadri Maksudi Arsal (Hayatı-Eserleri-Fikirleri)”, Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001, 107 s. Ersanlı, Büşra, İktidar ve Tarih: Türkiye’de ‘Resmi Tarih’ Tezinin Oluşumu (19291937), İstanbul: Afa Yayıncılık, 1992, 230 s. (2. baskı, 1996, 262 s.) ______, “Milliyetçilik Teorileri; Avrasya’da Siyaset ve İlişkiler”, Türkiye Günlüğü, Mart-Nisan 1998, sy. 50, s. 9-15. ______, “Geleneğin İhyâsı: Türkistan’da Edeb/Adab Dersleri ve Siyasi Kültür”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Mart 2002, sy. 11, s. 181-96. Erşahin, Seyfettin, “Buhara’da Cedidcilik – Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat (XX. yüzyıl Başları)”, Dinî Araştırmalar, 1999, c. 1, sy. 3, s. 213-55. ______, Fıtrat: Buhara’da Cedidcilik - Eğitim Reformu. Münazara ve Hind Seyyahının Kıssası, Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000, 182 s. Ertem, İnci, “Dedem, İsmail Gaspıralı”, Türk Kültürü, Mayıs-Haziran 1991, sy. 337338, s. 325-28. Esen, Emre, “Türkistan’da Basmacılık Hareketi”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1994, 216 s. Esin, Emel, “Yusuf Akçura Hakkında Bilinmeyen Kaynaklar ve F. Georgeon’un Araştırması”, Türk Kültürü, 1979, sy. 200-201-202, s. 428-37. Fındıkoğlu, Z. Fahri, “Sadri Maksudî’den Bize Kalan Meseleler”, Türk Yurdu, Mart 1957, sy. 266, s. 644-50.

170

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

______, “Türk Gazetecilik Tarihi ve Gaspıralı İsmail Bey”, Emel, Ankara, 1964, c. 4, sy. 24, s. 13-17. Gafarov, Polat, “Mehmet Emin Resulzade’nin Türkiye ve Avrupa’daki Faaliyetleri”, Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 1999, 76 s. Gaspıralı, Şefika, “Babamdan Hatıralar”, Emel, Eylül 1962, sy. 12, s. 17-18. Gasprinski, İsmail, “Âlem-i İslamı Uyandıracak Çareler: Umumî Mutemer-i İslamî, yani Müslümanlar Kongresi”, Sırat-ı Müstakim, 11 Haziran 1325, c. 2, sy. 42, s. 248-50. Gökgöz, Saime Selenga, “İdil-Ural Sahasında Ceditçi Sosyalistlerin Faaliyeti (19051938)”, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Ankara, 1996, 105 s. ______, “İdil-Ural’da Cedit Hareketi ve Ceditçi Sosyalistler 1905-1917”, Türk Yurdu, Ankara, 1998, sy. 18, s. 198-207. Göksan, Ayhan, “Gaspıralı İsmail Bey ve Usulü Ceditçiliği”, Türk Kültürü, Nisan 1964, sy. 18, s. 126-29. ______, “Azerbaycan’da Cedit Hareketinin Kültürel ve Siyasî Oluşumu, 1905-1917”, Meslek Hayatının 25. Yılında Prof. Dr. Abdulhaluk Çay Armağanı, Ankara, 1998, c. I, s. 433-50. Görmez, Mehmet, Musa Carullah Bigiyef, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, 228 s. Güler, Ruhi, “”İslam Mecmuası” (1914-1918) ve İçeriği”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Ünişversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1995, 152 s. Gülpınar, Canan, “Türk Yurdu Dergisine Göre Rusya’da Türkçülüğün Doğuşu ve Gelişmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1998, 89 s. Gümüşoğlu, Firdevs, “Türk Yurdu”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 4: Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 269-74. Güngör, Şule, “Yana Milli Yol (Yeni Milli Yol) Dergisi ve Tatar Aydınlarından M. Ayaz İshaki (İdilli)’nin Siyasi Görüşleri”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü, İstanbul, 1994. Gürsoy, Nevnihal, “Halim Sabit Şibay`ın Hayatı, Eserleri ve Görüşleri”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü, İstanbul, 1999, 88 s. Habibullayev, İlham, “Hüseyinzade Ali Bey (Turan) Hayatı ve Fikirleri”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2001, 178 s. Habibzâde, Ahmed Kemal, Çin-Türkistan Hâtıraları, İzmir: Marifet Matbaası, 1925. Yeni baskısı için bkz. Ahmet Özalp (haz.), Çin Türkistanı Anıları, İstanbul: Kitabevi 1996, 272 s. Hablemitoğlu, Necip, Çarlık Rusyası’nda Türk Kongreleri (1905-1917), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1988, 317 s. Hablemitoğlu, Şengül ve Necip Hablemitoğlu, Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi (1893-1920), Ankara: Ajans Türk Matbaacılık Sanayii A.Ş., 1998.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

171

Hasmahmetli, H., “İsmail Bey Gasprinski’ye Ait Bir Hatıra”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 1933, sy. 2, s. 149-53. Hayit, Baymirza, Turkestan im XX. Jahrhundert, Darmstadt: C. W. Leske Verlag, 1956, 406 s. ______, Turkestan Zwischen Russland und China, Amsterdam: Philo Press, 1971, 414 s. Türkçesi: Abdülkadir Sadak, Türkistan: Rusya ile Çin Arasında: XVIII-XX. Asırlar Ruslar ve Çinlilerin İstilaları Devrinde Türkistan Milli Devletleri ve Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara: Otağ Yayınları, 1975. ______, Türkistan’da Öldürülen Türk Şairleri, Ankara: Kardeş Matbaası, 1971, 52 s. ______, “Türkistan’da Cedidcilik ve Sonu”, Milli Eğitim ve Kültür, Ankara, 1981, c. 3, sy. 9, s. 45-55. ______, Basmacılar: Türkistan Milli Mücadele Tarihi, 1917-1934, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997, 367 s. Hıdıraliev, Darhan, “Türkistan’da ‘Cedit’ Hareketinin Fikrî Kaynakları ve Abay”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir, 1997, sy. 2, s. 79-89. ______, Mustafa Çokay: Hayatı, Faaliyetleri ve Fikirleri, Ankara: Yeni Avrasya Yayınları, 2001, 215 s. ______, “Türkistan’da Cedidcilik Hareketi ve Bunun Türkiye ile Münasebeti”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2001, 279 s. İbrahim, Abdürreşid, “Pan-Turanizm”, Teârif-i Müslimîn, 2 Nisan 1326, c. 1, sy. 2, s. 17-20. ______, “Yine Pan-Turanizm, Ya ki Akvâm-ı Türk Birleşmesi”, Teârif-i Müslimîn, 2 Nisan 1326, c. 1, sy. 3, s. 57-58. ______, “Bahtiyar Gasprinski”, Emel, Nisan 1933, sy. 5, s. 12-17. İdrisi, Alimcan, “Tercüme-i Hal: Musa Efendi Bigey”, Türk Yurdu, 16 Temmuz 1331, c. 8, sy. 89, s. 2696-2703; makalenin Tuba Çavdar tarafından yapılan yeniden neşri için bkz. Türk Kültürü, 1987, c. 25, sy. 288, s. 240-46. İmanov, Vügar, Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934): Lider Bir Aydın ve Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Temsili, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2003, 303 s. İnalcık, Halil, “Sadri Maksudi Arsal (1880-1958). Ölümünün Beşinci Yılı Dolayısiyle”, Türk Kültürü, Mart 1963, sy. 5, s. 49-52. ______, “Cafer Seydahmet Kırımer (1889- 4 Nisan 1960)”, Türk Kültürü, 1965, c. 3, sy. 31, sy. 473-78. İnan, Abdulkadir, “Atatürk ve Dış Türkler”, Türk Kültürü, Kasım 1963, sy. 13, s. 11415. İshakî, Ayaz, “Abdülkayyum el-Nasırî”, Türk Yurdu, 15 İlk Teşrin 1942, c. 26, sy. 4, s. 123-26. İsmail Bey Gasprinski, 1851-1914, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334, 31 s. İsmail Gaspıralı Albümü ve Gaspıralı İsmail: Hayatı, Eserleri, Usûl-i Cedid Hareketi İçindeki Yeri, (haz.), Sabri Arıkan ve Ali İhsan Kolcu, İstanbul, 1999, 128 s. Kafalı, Sevgi, “İsmail Beğ Gaspıralı’nın Fikir Dünyası ve Batı Türklüğü”, Türk Kültürü, Mayıs-Haziran 1991, sy. 337-338, s. 290-300.

172

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

Kalkan, İbrahim, “Sovyet Dönemi Öncesi Orta Asya Aydınları ve Değişim”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2000, sy. 14, s. 285-97. ______, “Kazak Siyasi Düşüncesinin Gelişimi ve Kazak Gazetesi (1913-1918)”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. 19, 369-88. Kanlıdere, Ahmet, “Rusya Türklerinden Musa Carullah Bigi (1875-1949)”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1988, 95 s. ______, Reform within Islam: The Tajdid and Jadid Movement among the Kazan Tatars (1809-1917). Conciliation or Conflict?, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997, 200 s. ______, “Islah: Tataristan, Kafkasya ve Orta Asya’da”, TDV İslam Ansiklopedisi. ______, “Kazan Tatarları Arasında Tecdit ve Cedit Hareketi (1809-1917)”, Türkiye Günlüğü, Yaz 1997, sy. 46, s. 89-96. ______, “Rusya Türkleri Arasında Yenileşme Hareketi Hakkındaki Kaynaklara Genel Bir Bakış”, Müteferrika, Yaz 1999, sy. 15, s. 123-31. ______, “Rusya Türklerinin Osmanlı Fikir Hayatındaki Etkileri: Islah Düşüncesi ve Türkiye’deki Etkileri”, Osmanlı: Düşünce, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, c. 7, s. 510-16. ______, “Rusya Müslümanlarının Kongrelerinde Kadın Sorunu (1905-1917)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2000, sy. 2, s. 139-48. ______, “XIX. ve XX. Yüzyıllarda Kazan Tatarları”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. 18, s. 415-26. ______, “Şihâbeddin Mercanî”, TDV İslam Ansiklopedisi. Kaplan, Mehmet, “Gaspıralı İsmail’in Avrupa Medeniyeti, Sosyalizm ve İslamiyet Hakkındaki Eseri”, Türk Kültürü, 1977, sy. 180, s. 716-31. Kara, Abdulvahap, Türkistan Ateşi: Mustafa Çokay’ın Hayatı ve Mücadelesi, İstanbul: Da Yayıncılık, 2002, 383 s. Karagür Sarıahmetoğlu, Nesrin, “Molla Nasreddin Dergisinde Kadın Meselesinin Aksi”, Türk İncelemeleri Dergisi, 2002, sy. 7, s. 267-84. Karakaş, Mehmet, “XIX. Yüzyılda Türkçülük Akımı ve Osmanlıda Rusya Kökenli Türkçülerin Önemi ve Rolü”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Bölümü, İstanbul, 1994, 91. s. Karakaş, Yasemin, “Azerbaycan Yurt Bilgisi Dergisi Bibliyografyası”, Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, 1993. Karan, A. Lebib, Şehabettin Mercânî: Turmuşu hem Eserleri, [İstanbul], 1960, 79 s. Kaya, M. Cüneyt, “Cedidcilik Hareketinin İstanbul’daki Sesi: ‘İslam Dünyası’ Dergisi”, Müteferrika, 2001, sy. 20, s. 145-68. Kemer, Osman, “Şehabettin Mercani ve Müstefadu’l-Ahbar’ı”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1995, 96 s. Keskioğlu, Osman, “Musa Carullah”, İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 1964, sy. 12, s. 6373. Kırımlı, Cafer Seydahmet, Gaspıralı İsmail Bey, İstanbul: Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anomim Şirketi, 1934, 249 s.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

173

______, “Ayaz İshaki”, Emel, Nisan 1934, sy. 4, s. 1-5. ______, “Yusuf Akçura’nın Mübarek Ruhuna”, Emel, Mayıs 1935, sy. 5, s. 1-7. ______, “Kazan Edebiyatı ve Ayaz İshaki”, Emel, Nisan 1937, sy. 4, s. 1-5, 37-42. ______, Bazı Hatıralar, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Matbaacılık Tesisleri, 1993, 328 s. Kırımlı, Hakan. Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996, 296 s. ______, İsmail Türkoğlu, İsmail Bey Gaspıralı ve Dünya Müslümanları Kongresi, Tokyo: Islamic Area Studies Project, 2002, 83 s. Kırımlı, Meryem, “Genesis of Kazak Nationalism and Independent Kazakstan: A History of Native Reactions to Russian-Soviet Policies”, Doktora Tezi, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1999, 290 s. Kocaoğlu, Timur, “Türkistan’da Cedit Okulları”, Hür Türkistan İçin, İstanbul, 15 Mayıs 1976, 6. ______, “Türkistanlı Bilgin Abdurrauf Fıtrat’ın Türkoloji Sahasındaki Bilinmeyen Eserleri”, Emel, Eylül-Ekim 1983, sy. 138, s. 26-29. ______, “Yaş Türkistan’ın Türkistan Basın Tarihindeki Yeri”, Yaş Türkistan (1929-30 arasındaki sayıların yeniden neşri), 1: 13-30, İstanbul: Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı Yayınları, 1997, s. 13-31. ______, “Recent Studies on Modern Central Asia in Turkey: 1969-1997”, Asian Research Trends: A Humanities and Social Sciences Review, 1998, sy. 8, s. 21-39. ______, (der.), Reform Movements and Revolutions in Turkestan: 1900-1924, Haarlem: Sota, 2001, 499 s. ______, “Yenilik Hareketleri ve İhtilaller Arasında Osman Hoca (Kocaoğlu)”, Reform Movements and Revolutions in Turkestan: 1900-1924, Timur Kocaoğlu (der.), Haarlem: Sota, 2001, s. 15-30. ______, “Abdurrauf Fıtrat: A Central Asian Intellectual with the Changing Stages of National Identity”, Prof. Dr. Mehmet Saray’a Armağan: Türk Dünyasına Bakışlar, Halil Bal ve Muharrem Erat (der.), İstanbul: Da Yayıncılık, 2002, s. 401-406. Koçar, Çağatay, “Türkistan’da Ceditçilik Hareketinin Başlaması”, Türk Kültürü, Eylül 1985, sy. 269, s. 582-89. ______, “Türkistan’da Cedidçilik Devrindeki Bazı Neşriyatlar”, Türkistan ile İlgili Makaleler, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991, s. 213-27. Kolbaşı, Ahmet, “İdil-Ural Türklerinde XIX. Yüzyılın Başlarında Eğitimde Yenileşme Hareketleri”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1989, 94 s. Koşay, Hamid Zübeyr, “Yusuf Akçura”, Belleten, 1977, c. 61, sy. 162, s. 389-400. Köprülü, Mehmed Fuad, “Abdullah Tukayef”, Türk Yurdu, 1329/1913, c. 4, sy. 4, s. 496-515. ______, Azeri Edebiyatına Ait Tedkikler, Bakü: Azer Neşr Matbaası, 1926, 56 s. ______, “İsmail Bey Gasprinski”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Nisan 1933, c. 2, sy. 16, s. 154-55.

174

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

______, “Azerî”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Maarif Matbaası, 1942, c. II, s. 118-51. ______, “Çağatay Edebiyatı”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Maarif Matbaası, 1945, c. III, s. 270-323. ______, “Abbaskulu Ağa”, Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, 1963, c. I. Kuran, Ercüment, “Rusya Türklerinde ‘Usul-i Cedid’ Hareketleri”, Yeni Türkiye, Ankara, 1997, sy. 15, s. 338-39. Kurat, Akdes Nimet, “Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Temmuz-Aralık 1966, c. 24, sy. 3-4, s. 95-194. ______,”Kazanlı Tarihçi Hadi Atlasî”, Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1963, s. 352-56. ______, “Kazan Türklerinin Tanınmış Tarihçi ve Milliyetçilerinden Hadi Atlas (18751940?)”, Kazan, İstanbul, 1975, sy. 16, s. 1-6. Kurban, İklil, “(Türkistan’da) Cedidçilikten Türkçülüğe”, Türk Yurdu, Eylül 1990, c. 10, sy. 38, s. 40-44; Ekim 1990, c. 10, sy. 38, s. 54-61. ______, “Ankara’da Vefat Eden ve Unutulan Bir Tatar Aydını: Fuad Tuktarov”, Tarih ve Toplum, Ocak 2001, sy. 205, s. 47-50. ______, “Stalin Döneminde Yargılanan İki Tatar Aydını [İlyas Alkin ve Fatih Kerimi]”, Tarih ve Toplum, Eylül 2001, sy. 213, s. 50-55. Maraş, İbrahim, “Tatar Cedidçiliği ve Bugünkü İdil-Ural Bölgesine Bir Bakış”, Yeni Türkiye, Temmuz-Ağustos 1997, c. 3, sy. 16, s. 1451-62. ______, “İsmail Gaspıralı’nın Bilinmeyen Bir Risalesi: “Mektep ve Usûl-i Cedid Nedir?””, Emel, Mart-Nisan 1997, sy. 219, s. 10-20. ______, “İdil-Ural Bölgesinin Ceditçi Dinî Lideri Zeynullah Rasulî’nin Hayatı ve Görüşleri”, Dinî Araştırmalar, Mayıs 1998, c. 1, sy. 2, s. 76-92. ______, “İdil-Ural Bölgesi ve Osmanlı Fikrî Münasebetleri”, Osmanlı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, c. 7, s. 503-509. ______, Türk Dünyasında Dinî Yenileşme, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002, 360 s. Mardin, Şerif, “Abdürreşid Ibrahim and Zeki Velidi Togan in the History of the Muslims of Russia”, Korkut A. Ertürk (ed.), Rethinking Central Asia, Lebanon: Ithaca Press, s. 111-28. Menger, Ahmet Veli, “Kazan Türklerinin Millî, Medenî Faaliyetlerinde İmam ve Tüccarların Rolü”, Kazan, İstanbul, Eylül-Kasım 1971, sy. 5, s. 6-11. ______, “Mir Yakup Dulatoğlu (1881-1930?)”, Kazan, İstanbul, 1974, sy. 12, s. 6-11. Muallim Cevdet [İnançalp], Mekteb ve Medrese, Erdoğan Erüz (haz.), İstanbul: Çınar Yayınları, 1978, 184 s. Muhammed Ayaz İshaki: Hayatı ve Faaliyeti, Tahir Çağatay vd. (haz.), Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1979, 351 s. Mustafa Sabri [Şeyhülislam], Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyesi: Kazanlı Musa Bigiyef Efendinin Rahmet-i İlahiye Bürhanları Nâmındaki Eseri Hakkında İntikâdâtı Hâvidir, İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1337/1335, 166 s. ______, Dinî Müceddidler, İstanbul: Evkaf Matbaası, 1340/1338, 383 s.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

175

Ocaklı, Arzu, “İdil-Ural Bölgesinden Göçler, Neden ve Sonuçları (XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başı)”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2001, 174 s. Oktay, A[bdülvahab], Türkistan Milli Hareketi ve Mustafa Çokay, İstanbul, 1950, 55 s. ______, “Türkistan’da Cedidçiliğine Müessir Olan Kardeş Matbuat”, Türkistan, İstanbul, 1953, 3/4, 5, 6, s. 15-20; 19-24; 15-18, 26. Oraltay, Hasan, Alaş Türkistan Türklerinin Milli İstiklal Parolası, İstanbul: Büyük Türkeli Yayınları, 1973. ______, “Mustafa Çokay”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Ocak 1997, sy. 121, s. 15-18. Orhon, Hüseyin Namık, “Kayıplarımız: Ayaz İshakî”, Türk Yurdu, Ağustos 1954, c. 2, sy. 235, s. 150-56. Ortaylı, İlber, Çarlık Rusyasında Türkçülük Hareketleri ve Gaspıralı İsmail Bey, Ankara, 1968. ______, “Reports and Considerations of Ismail Bey Gasprinskii in Tercüman on Central Asia”, Cahiers du monde russe et soviétique, 1991, c. 32, sy. 1, s. 43-46. Otar, İbrahim, “Çelebi Cihan”, Emel, Şubat 1936, sy. 2, s. 5-8; Mart 1937, sy. 3, s. 8-9; Mart 1939, sy. 3, s. 15-17; Nisan 1939, sy. 4, s. 9-13; Haziran 1939, sy. 6, s. 1416; 26-27. ______, “Cafer Seydahmet Kırımer’e gore Mefkure ve Mefkureci”, Emel, 1962, sy. 10, s. 6-9. ______, “Cafer Seydahmet Kırımer”, Emel, Kasım 1969, sy. 1, s. 18-26. Otar, İsmail, “Gaspıralı İsmail Bey”, Emel, Eylül 1934, sy. 9, s. 27-32. ______, Kırımlı Türk şairi ve bilgini Bekir Sıtkı Çobanzade, İstanbul: Lebib Yalkın Yayımları ve Basım İşleri, 1999, 288 s. Ördekçi, Mehmet, “Abdürreşid İbrahim ve Çoban Yıldızı”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1997, 125 s. Özalp, Ömer Hakan, Rızaeddin bin Fahreddin: Kazan’la İstanbul Arasında Bir Âlim, İstanbul: Dergah Yayınları, 2001, 480 s. Özbek, Nadir, “Abdürreşid İbrahim (1857-1944): The Life and Thought of a Muslim Activist”, Boğaziçi Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994. ______, “Abdürreşid İbrahim: İslamcı Bir Eylem Adamı”, Toplumsal Tarih, Temmuz 1995, sy. 19, s. 7-12. ______, “Abdürreşid İbrahim’in İkinci Meşrutiyet Yılları: Tearüf-i Müslimin ve İslam Dünyası”, Toplumsal Tarih, 1995, sy. 20, s. 18-23. ______, “Zeki Velidi Togan ve Milliyetler Sorunu: ‘Küçük Başkurdistan’dan ‘Büyük Türkistan’a”, Toplumsal Tarih, Ağustos 1997, sy. 44, s. 15-23. ______, “Zeki Velidi Togan ve Türk Tarih Tezi”, Toplumsal Tarih, Eylül 1997, sy. 45, s. 20-27. ______, “The Bashkir Nationality Question and Zeki Velidi Togan in the Russian Revolution and the Civil War, 1917-1921”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Mart 2002, sy. 11, s. 161-80. Özcan, Ömer, “Mustafa Çokayoğlu Hakkında Bir Mektup”, Toplumsal Tarih, Ağustos 1996, sy. 32, s.42-44.

176

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

______, “Muhaceretteki İdil-Ural ve Kuzey Kafkasya Önderlerinin Mücadelelerinden Bir Kesit”, Toplumsal Tarih, Haziran 1997, sy. 42, s. 52-59. ______, “Uzakdoğu’da İdil-Urallıların Varlık Mücadelesi”, Toplumsal Tarih, Aralık 1997, sy. 48, s. 39-43. Özcan, Ufuk, “İmparatorluktan Cumhuriyete Kimlik Değişimi: Ahmet Ağaoğlu’nun Hayatı, Dönemi ve Düşünceleri”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1996, 171 s. Özçetin, Yaşar, “20. Yüzyıl Başlarında Türkçülük Hareketi (1908-1923)”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996, 91 s. Özden, Mehmet, “Türkçülük Akımı ve Batı Meselesi Üzerine”, Türkiye Günlüğü, Mayıs 1989, sy. 2, s. 32-34. ______, “Ceditçilik Üzerine”, Türkiye Günlüğü, Güz 1992, sy. 20, s. 76-78. ______, “Ceditçiliğin Tarihinden: Gaspıralı İsmail Bey ve Usulü Cedit”, Türkiye Günlüğü, Temmuz-Ağustos 1994, sy. 29, s. 221-25. ______, “Türk Yurdu Dergisi ve İkinci Meşrutiyet Devri Türkçülük Akımı (19111918)”, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1994, 589 s. ______, “Türkçülük: Sınırlar ve Hayaller”, Türkiye Günlüğü, Mart-Nisan 1995, sy. 33, s. 86-90. Özdoğan, Günay Göksu, “Dünyada ve Türkiye’de Turancılık”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 4: Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 388-405. Özer, Meryem, “Kırım Tatarlarının Emel Dergisindeki Siyasi ve Kültürel Faaliyetlerinin İncelenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmalari Enstitüsü Genel Türk Tarihi Bilim Dalı, İstanbul, 2003, 227 s. Özkan, Fatma, “Ömrünün Baharında Vefat Eden Büyük Şair: Abdullah Tukay”, Türk Kültürü, Mart 1996, sy. 395, s.148-58. Paksoy, Hasan B., “Basmacı ve 1916-1924 Türkistan Bağımsızlık Savaşı”, Türk Tarihi Toplumların Mayası Uygarlık, Ankara: Mazhar Zorlu Holding Kültür Sanat Yayını, 1993, s. 122-37. Polat, Ümit, “Türk Dünyasında Açılan İlk Cedid Mektepleri Üzerine Bir İnceleme”,Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002, 125 s. Rzayeva, Laman, “Azerbaijani Intellectuals During the Transition”, Yüksek Lisans Tezi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001, 157 s. Sadıkov, Ramin, “Azeri Aydınlardan Yusuf Vezir Çemenzeminli (1887-1943)”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2003, 129 s. Sakal, Fahri, “Ağaoğlu Ahmed Bey”, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1995, 309 s. Salikhov, Akhat, “Prof. Dr. Zeki Velidi Togan’ın Hayatı ve Muhaceretten Evvel Rusya’da Yayınlanmış Eserleri”, Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1997, 112 s. Saray, Mehmet, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey (18511914), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1987.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

177

Saylık, Cemalettin, “1950 Sonrası Dönemde Yayınlanan İslam Düşüncesine Dair Eserlerde Tecdid-Islahat ve Reform Kavramları”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelam Bilim Dalı, İstanbul, 1996, 101 s. Seçilen, Orhan, “Türk Yurdu Mecmuasında Dış Türklerle İlgili Seyahat Yazıları”, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul, 1969. Sevimli, Yakup, “Hayat Gazetesi Üzerine Bir Araştırma”, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2001, 701 s. Solak, Fahri, “Doğumunun 150. Yılında Gaspıralı İsmail Bey, Tercüman Gazetesi Bibliyografyası ve Türkçe Yayınlar”, Müteferrika, Sonbahar 2001, sy. 20, s. 79104. ______, “Türkistan ve Kafkasya ile İlgili Türkiye’de Yapılan Tezler”, Akademik Araştırmalar, 2000, c. 2, sy. 6, s.161-247. Somuncuoğlu, Bekir Türkmen, “Abdurrauf Fıtrat”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2000, 43 s. Soysal, Gün, “Ahmed Agaoglu (1869-1939). The Life and Thought of a Turkish Nationalist (1908-1918)”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi,Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1995, 233 s. ______, “Tatarlarda İslamla İlgili Bir Sempozyum ve İki Kitap”, Tarih ve Toplum, Şubat 2000, sy. 194, s. 62-64. ______, “20. Yüzyıl Başında Tatarlarda Kimlik Arayışı ve Diğer Türk Topluluklarıyla İlişkiler”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı, 2001, 400 s. ______, “Tatarlar Arasında Türkçülük”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 1: Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası. Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001, s. 196-213. ______, “Ahmet Ağaoğlu”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 1: Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası. Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001, s. 202-207. ______, “Rusya Kökenli Aydınların Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin İnşâsına Katkısı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 4: Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 483-504. ______, “Zeki Velidi Togan”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 4: Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 488-94. ______, “Rusya Müslümanları Üzerine Almanya’da Yapılan Yeni Çalışmalar”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Mart 2002, sy. 11, s. 293-302. Söylemez, Orhan; Göksel Öztürk, “Abay Kunanbayev: 1845-1904”, Bir, 1995, sy. 5, s. 101-124. T.Y., Türkistan’da Türkçülük ve Halkçılık, A. Oktay (nşr.), İstanbul: Kağıt ve Basım İşleri, 1954, 80 s. Tahir, Mahmut, “Fatih Kerimî”, Kazan, İstanbul, 1971, sy. 2, s. 35-36. ______, Garep Harfleri Bilen Basılgan Tatar Neşriyatının Bibliyografyası, Ankara, 1976.

178

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

______, “Abdurrashid Ibragim”, Central Asian Survey, 1988, c.7, sy. 4, s. 35-40. ______, “Abunnasir Kursavi, 1776-1812”, Central Asian Survey, 1989, c. 8, sy. 2, s. 15558. Tamir, Ferhat, “Ayaz İshakî’nin ‘Türk Dünyasında Ortak Yazı Dili’ Konusunu İnceleyen Bir Yazısı, Türk Kültürü, Kasım 1990, sy. 331, s. 656-71. Tansel, Fevziye Abdullah, “Muhammed Ayaz İshaki”, Belleten, 1982, c. 46, sy. 181, s. 155-65. Taşkın, Yüksel, “Sadri Maksudi Arsal”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 4: Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 496-99. Temir, Ahmet, “Abdünnasir Kursavî”, Kazan, İstanbul, 1971, sy. 4, s. 44-52. ______, “Kazan ve Şimal Türk Edebiyatının Eski Kaynakları”, Kazan, İstanbul, EylülKasım 1971, sy. 5, s. 12-20. ______, “Hüseyinoğulları”, Kazan, İstanbul, Mart-Ağustos 1972, sy. 7-8, s. 61-63. ______, “Abdulkayyum Nasırî’nin Hayatından Yapraklar”, Kazan, İstanbul, 1972, sy. 9, s. 23. ______, “Doğumunun 130 ve Ölümünün 50. Yılı Dolayısıyla Kazanlı Tarihçi Murad Remzi (1854-1934)”, Belleten, 1986, c. 50, sy. 197, s. 495-505. ______, Yusuf Akçura, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987, 103 s. Temizyürek, Fahri, “Osmanlı Mekteplerinde Ceditçilik Hareketi”, KÖK Araştırmalar, Osmanlı Özel Sayısı, 2000, s. 81-87. ______, “Osmanlı Devleti Eğitim Sahasındaki Yenileşme Hareketlerinin Gaspıralı İsmail Bey’e Etkileri”, Avrasya Etüdleri, Kış 2002, sy. 21, s. 3-13. Togan, Zeki Velidi, “İbn Haldun Nazarında İslam Hükumetlerinin İstikbali”, Bilgi Mecmuası, Haziran 1914, c. 2, sy. 7, s. 733-43. ______, “İslam Âleminde Tedennî Sebepleri ve Mercanî”, Yulduz, (Kazan), 1914, sy. 117. ______, “Rus Tarihî Edebiyatında Mercanî”, Sâlih b. Sâbit Ubeydullin (der.), Mercânî, Kazan: Maarif Matbaası, 1915, s. 468-84. ______, “Mercanî’nin Bir Eseri Toğrusunda Kayyum Nasırî”, Sâlih b. Sâbit Ubeydullin (der.), Mercânî, Kazan: Maarif Matbaası, 1915, s. 582-89. ______, “Türkistan ve Edil Havzasının Medenî Münasebetleri Tarihinden”, Yeni Türkistan, 1927, sy. 2-3, s. 25-30. ______, Onyedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey, İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1934, 60 s. ______, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, İstanbul, 1942, 696 s. İlk baskısı: 1928-39 yılları arasında Mısır’da eski harflerle. ______, “Büyük Alim Musa Carullah Reformatör müdür?”, Tasvir, 23 Eylül 1947. ______, “Musa Carullah: Mesleği, Şahsiyeti ve Eserleri”, Tasvir, 16 Eylül 1947. ______, “Musa Carullah Begi’nin Hayatı ve Eserleri”, Yeni Selamet, Kasım 1949, 5: 37105, 5-7, 16. ______, “Gaspralı (Gasprinski), Ismail”, Encyclopedia of Islam, 2nd ed., Leiden: E. J. Brill, 1965, 979-81. ______, “Ghafurî, Medjid”, Encyclopedia of Islam, 2nd ed., Leiden: E. J. Brill, 1965.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

179

______, “Azerbaycan”, İslam Ansiklopedisi, c. 2, s. 91-118. ______, Hatıralar, İstanbul: Hikmet Gazetecilik Ltd. Şirketi, 1969, 643 s. Togay, M. Feyzi, “Kayyum Nâsırî”, Türk Amacı, I. Teşrin 1942, c. 1, sy. 4, s. 165-70. ______, “Müverrih Şehabeddin Mercani”, Türk Amacı, 1943, sy. 8, s. 343-48. ______, Yusuf Akçuranın Hayatı, İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi, 1944, 141 s. Toprak, Zafer, “II. Meşrutiyet’te Fikir Dergileri”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, c. I. Tuna, Mustafa Özgür, “Gaspirali v. Il’minskii: Two Identity Projects for the Muslims of the Russian Empire”, Nationalities Papers, 2002, c. 30, sy. 2, s. 265-89. Tural, Sadık Kemal, “Gaspıralı İsmail Bey’in Osmanlı Türkiyesine Tesirleri”, Türk Kültürü, Mayıs-Haziran 1991, c. 29, sy. 337-338, s. 339-46. Turan, A. Şekür, “Doğu Türkistan Milli Mücadelesinde Yaş Türkistan Dergisinin Hizmetleri”, Türk Kültürü, 1977, sy. 177, s. 581-83. ______, Türkistan Bibliyografyası, İstanbul: Yaş Türkistan Yayını, 1979, 51 s. Türkoğlu, İsmail, “20. Yüzyılda Bir Türk Seyyahı Abdürreşid İbrahim”, Toplumsal Tarih, Ağustos 1995, sy. 20, s. 6-10. ______, “Abdürreşid İbrahim’in Bilinmeyen Yılları”, Toplumsal Tarih, Temmuz 1995, sy. 19, s. 13-17. ______, Sibiryalı Meşhur Seyyah Abdürreşid İbrahim, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997, 172 s. ______, Rusya Türkleri Arasında Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rızaeddin Fahreddin, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000, 368 s. Tüzün, Mehpare, “Ahmed Ağaoğlu’nun Hayatı ve Eserleri Üzerine Bir Araştırma”, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1976, 50 s. Uca, Alaattin, “Türkçülük Fikrinin Ünlü Mütefekkiri Ali Bey Hüseyinzade (Turan)’nın Hayatı, Fikirleri ve Eserleri”, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 1997, 311 s. Ulaş, Semra, “Musa Carullah’ın ‘Hatun’ Adlı Kitabı Işığında İslam Kadını”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1993, 265 s. Ulusoy, Belkıs, “Azeri Türk’e Göre Azerbaycan’ın Milli Problemleri, 1928-1931”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1999, 173 s. Uslu, Ayşen, “Türk Matbuatında Türkiye ile Türkistan Arasında Edebî ve Fikrî Münasebetler (1905-1937)”, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1997, 107 s. Ülgen, Erol, “Abbaskulu Ağa Bakûhanlı Kudsî (1794-1846)”, Dönemeç, 1999, sy. 4-7, s. 23-35. Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları, 1979, 496 s. Ülküsal, Müstecip, “Gaspıralı İsmail Bey”, Emel, Eylül-Ekim 1961, sy. 24, s. 2-9. ______, “Ismail Gaspıralı: the Outstanding Reformer in Turkestan, 1851-1914”, Emel, Eylül-Ekim 1965, sy. 24, s. 7-13.

180

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

______, “Cafer Seydahmet Kırımer”, Emel, Mart-Nisan 1970, sy. 57, s. 1-4. ______, “Ayaz İshaki İdilli”, Emel, Mayıs-Haziran 1978, sy. 106, s. 1-5. ______, “Büyük Düşünür ve Öğretmen Gaspıralı İsmail Bey”, Türk Kültürü, MayısHaziran 1991, sy. 337-338, s. 347-54. Ünal, Yaşar, “II. Meşrutiyet Döneminde Dini Düşünceyi Yenileştirme Hareketleri”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2001, 190 s. Veliyev, Afgan, “Sosyal Düşünce Tarihinde Mirza Bala Mehmetzade”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1999, 166 s. Yaman, Ertuğrul, Gaspıralı İsmail Bey ve Ortak Türkçe, Ankara: Alternatif Yayınları, 2002, 160 s. Yarkın, İbrahim, “Türkistan’ın Hürriyet Şairi Çolpan”, Türk Kültürü, 1963, sy. 5, s. 3741. ______, “Türkistan’ın Eğitim ve Kültür İşlerine Bir Bakış”, Türk Kültürü, 1964, sy. 18, s. 137-45. ______, “Muhtar Türkistan ve Alaş Orda Hükumetleri ile Basmacılık Hareketi Hakkında”, Türk Kültürü, Eylül 1964, sy. 23, s. 36-43. ______, “Türkistan’da ‘Yeni Usul’ Öğretiminin Kurucusu ve Milliyetçi Rehber Münevver Kari”, Türk Kültürü Araştırmaları, 1965, c. 2, sy. 1/2, s. 160-72. ______, “Türkistan’da Uyanış – Millî Hareketler ve Münevver Kari”, Türk Kültürü, Ağustos 1966, sy. 46, s. 910-17. ______, “Türkistan’ın Ceditçi Devri Simalarından İdealist Öğretmen ve Teşkilatçı Hoca İşan Hanî”, Türk Kültürü, Ağustos 1967, sy. 58, s. 773-77. ______, “Türkistan’da Cedidcilik Devri Rehberlerinden, Edib ve Siyaset Adamı Mahmud Hoca Behbudi: 1874-1919”, Türk Kültürü, Nisan 1970, sy. 90, s. 410-14. ______, “Türkistan’ın Milliyetçi Edebi Simalarından Abdullah Kâdirî (Culkunbay), 1894-1939”, Türk Kültürü, 1971, sy. 100, s. 138-41. ______, “Türkistan’da Kazak Türklerinde Uyanış ve İlk Fikir Adamları, Türk Kültürü, Ocak 1974, sy. 135, s. 200-203. ______, “Türkistan’ın Cedidci Fikir Adamı, Yazar ve Şair Abdurrauf Fıtrat”, Türk Kültürü, Ocak-Şubat-Mart 1975, sy. 147-49, s. 183-86. ______, “19’uncu Yüzyılın İkinci Yarısında Buhara’da Islâhatçı Fikir Adamı Ahmed Dâniş”, Türk Kültürü, 1977, sy. 181, s. 43-46. ______, “Türkistanlı Cedidçi Şair Avez Otaroğlu, 1884-1919”, Türk Kültürü, 1984, c. 22, sy. 252, s. 42-44. Yeşilot, Okan, “Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in Hayatı ve Faaliyetleri”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul, 1999, 75 s. Yıldırım, İrfan Murat, “Ahmet Cevat (Hayatı ve Eserleri Üzerinde Bir Çalışma)”, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1990, 69 s. ______, “Yusuf Vezir Çemenzeminli’nin Hayatı ve Edebi Eserleri Üzerine Bir Araştırma”, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1994, 188 s.

Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi

181

Yılmaz, Murat, “Ahmet Ağaoğlu’nda Liberalizm ve Milliyetçilik”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1996, 108 s. Yüksel, İbrahim, Azerbaycan’da Fikir Hayatı ve Basın, İstanbul: Acar Yayınları, [1988?], 174 s. Yüksel, Zuhal, “Gaspıralı İsmail Bey’in Anadolu Türklüğüne Tesirleri”, Türk Kültürü, Mayıs-Haziran 1991, sy. 337-338, s. 379-84. Zengin, Zeki Salih, “II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Islahı Hareketleri ve Din Eğitimi (1908-1918)”, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1993, 313 s.

Soviet and Turkish Scholarship on the Reformist (Jadid) Movements in the Muslim Turkic Communities of the Volga-Ural Region, Caucasus and Central Asia Ahmet KANLIDERE Abstract This survey examines the definition and scope of Jadidism and attempts to determine the basic characteristics of Soviet and Turkish scholarship in the field in order to achieve a better understanding of contemporary studies. Soviet studies varied in different periods but in general tended to see the intellectual history of the Muslims of Russia as a battle ground between progressives (enlighteners, democratic intelligentsia) and reactionaries (religious fanatics and panTurkist Jadids). Turkish scholarship, on the other hand, was made up mainly of the immigrant Turkic intellectuals and tended to focus on the pan-Turkist wing of the Jadids. It saw them as national liberators and progressive heroes. The collapse of the Soviet Union changed the parameters of the studies of the intellectual history of Turkic communities in Tsarist Russia. After the 1990s a larger body of young Turkish scholars interested in this field brought new perspectives, but still Turkish historiography has a Jadid-centered tendency that identifies almost all pre-Revolutionary Muslim intelligentsia as protagonists of progress and national liberation. Finally, this study presents a bibliography of books, articles, pamphlets and dissertations by Turkish scholars on the subject.

182

TAL‹D, 2(1), 2004, A. Kanl›dere

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

183

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 183-195

Osmanl› Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak ‹lm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî Gülçin TUNALI KOÇ* KRAL ASSURBANİPAL’IN (M.Ö. 668-626) kütüphanesinde bulunan ve tarihi milattan önce yedinci yüzyıla, bir tahmine göre daha da eski dönemlere dayanan tabletlerin birinde şöyle yazar: “Ay takviminin on dördüncü günü (gökte) Ay ve Güneş birbirlerine zıt konumlarda olurlarsa Kral birçok haber alacak.”1 İsmini bilmediğimiz bir Babil kralına sunulmak üzere düzenlenen bu astrolojik tahmin, tarih boyunca tekrarlanıp duracak olan benzerlerinin ilk örneklerinden sadece birisidir. Astrolojinin, siyasetin bizzat içinde bulunanların, ‘yönetenler’in ilgisini çekmesi ve astrologların saraylarda bir nevi ‘danışmanlık hizmeti’ vermeleri tesadüfî değildir. Sağlıklarından düşmanlarının durumuna, dostlarının kimler olduğundan ülkelerini bekleyen doğal afetlere, savaşlardan hizmetkârlarının vefasına kadar geniş bir yelpazeyi kucaklayan sorularına ve bitmek tükenmek bilmeyen gelecek kaygılarına cevap arayan sultanların, şehzadelerin, kralların, prenslerin, vezirlerin, düklerin, emirlerin ya da aristokratların, emirleri altında astrolog/lar bulundurmaları, tarih boyunca değişmeyen ‘moda’lardan biridir. Hemen her birimi merkezîleştirmesiyle malum Osmanlı’da bu hal bir adım öteye taşınarak, “müneccim” olarak adlandırılan astrolog/astronomların müneccimbaşının idaresi altında devletin bir müessesesi haline gelmesi sağlanmıştır. Böylece siyasetin hemen merkezinde yer almaya başlayan bu insanların şimdiye kadar Osmanlı siyaset dünyasındaki yerlerinin gözden kaçmış olması, münevverlerin ilm-i nücûm gibi modern dünyada * Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü, Yüksek Lisans mezunu. 1 Wayne Shumaker, The Occult Sciences in the Renaissance: A Study in Intellectual Patterns, Berkeley: University of California Press, 1972, s. 11.

184

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tunal› Koç

irrasyonel saydıkları bir uğraşa karşı bilinç altında geliştirdikleri rasyonel tepkiyle açıklanabilir ancak. Oysa Cemal Kafadar’ın yerinde tespitiyle, “Osmanlı siyaset düşüncesinin izini sürmek ve anlamak isteyenlerin işi, direkt olarak siyaset ile ilgili kavramlaştırma ve kuramlaştırmalara yer veren (siyasetnâme, ahlâk gibi) eserlerle ya da yasama gibi devletle ilişkisi belirgin alanlarla, saray-devşirme gibi kurumlarla sınırlı tutulmayacak bir iştir. Siyaset kültürünün değerleri ve duyarlılıkları, şiirden masallara, latîfe derlemelerinden görsel kaynaklara, birçok alanda araştırılmalıdır”,2 İşte bu yazımızda “birçok alan” tanımının içine giren ilm-i nücûm geleneğiyle siyasetin birebir ilişkisinden bahsetmeye çalışacağız. XIX. Yüzyılın ilk yarısında yaşamış Ankaralı müneccim-şair Müderriszâde Sadullah el-Ankaravî’nin notlarından örneklerle de destekleyeceğimiz bu kısa ve daha ziyade konuya giriş niteliğindeki çalışmanın alanında bir ilk oluşu, metnin eksikliklerini mazur gösterir diye düşünüyoruz. a- İlm-i Nücûmun Tanımı XIII. Yüzyıl ortalarına kadar İslâm bilim literatüründe ilm-i ahkâm-ı nücûm, ahkâm-ı nücûm, ilm-i ahkâm ya da tencîm olarak adlandırılmaya ve ilimler tasnifinde ziraat, tıp ilmi ve simya ile birlikte tabiî ilimlerin bir şubesi sayılmaya başlanan astroloji ile ilm-i felek, ilm-i hey’et, ilm-i hey’eti’lâlem diye isimlendirilen ve matematiksel ilimlere giren astronomi, ilm-i nücûm adı altında tek bir ifade ile belirtiliyordu.3 İlimler tasnifindeki bu ayrıma rağmen XIX. yüzyıla kadar müneccim hem astronomi hem de astroloji ile uğraşan kimse manasına gelirken, yine her iki ilimden de bahsederken bir ayrım yapmaksızın kısaca ilm-i nücûm tabiri kullanılmaktaydı. Bu makalede de aynı şekilde, bahsi geçecek olan ilm-i ahkâm-ı nücûm olmasına rağmen çoğunlukla kısaca “ilm-i nücûm” tabiri kullanılacaktır. IX. Yüzyıl alimlerinden Ebû Ma‘şer’in (Albumasar) ifadesiyle “şimdiki zamanda ve de gelecek zamanda yıldızların kuvvetlerinin etkisinin bilgisi” 2 Cemal Kafadar, “Osmanlı Siyasal Düşüncesinin Kaynakları Üzerine Gözlemler”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c. 1: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, Istanbul: İletişim Yayınları, 2001, s. 28. 3 İlm-i nücûmun tanımıyla ilgili olarak bkz. C.A. Nallino, “Astrology”, Encyclopaedia of Islam (new edition), Leiden: Brill, c. 1, s. 494-97; Salim Aydüz, “Osmanlılarda Müneccimbaşılık Müessesesi”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994; George Saliba, A History of Arabic Astronomy: Plenetary Theories During the Golden Age of Islam, New York: New York Univ. Press, 1994; Seyyid Hüseyin Nasr, İslam ve İlim, çev. İlhan Kutluer, İstanbul: İnsan Yayınları, 1989; John North, Astronomy and Cosmology, New York and London: W.W. Norton & Company, 1995; Tevfîk Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nücûm”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 22, s. 124-126.

Osmanl› Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak ‹lm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî

185

olan ilm-i ahkâm-ı nücûm, yıldızların konum ve hareketlerinin bir işaret sistemi oluşturduğuna ve bu sistem sayesinde gelecek, şimdiki zaman ve geçmişe dair bilgi edinmenin mümkün olduğuna inanılmasına dayanan sistemleştirilmiş bir sanat/ilimdir. Milattan önce ikinci ve üçüncü binde eski Mezopotamya’daki yıldızlara tapmaya dayanan dinî düşünceyle derinden bağları olan astrolojinin bu medeniyetlerin beşiği kabul edilen coğrafyadan diğer bölgelere yayıldığı düşünülmektedir. Hindistan’da Hinduizm ve Budizm, Antik Yunan’da da Eflâtuncu ve Aristocu felsefelere uyum sağlayan astroloji, İslâm alimlerinin telif ve tercüme eserleri yoluyla da Avrupa’ya ulaşmıştır. İslâm dünyasında Hint astronomi-astroloji geleneğine dayalı Sindhind adlı eserin Bağdat’a ulaşma tarihi olan milâdî 770 tarihi, ilm-i nücûmun da sembolik kuruluş yılı olarak kabul edilir.4 Abbâsî halifelerinden Me’mûn’un koruyuculuğu altında gelişme gösteren ilm-i nücûm; el-Bîrûnî, Ebû Ma‘şer el-Belhî, el-Kindî, Ebû Sehl b. Nevbaht, Mâşallah, Feraganî, Harezmî, Nasîrüddin et-Tûsî, Uluğ Bey gibi alimler sayesinde de büyük gelişme göstermiştir. Bu alimlere kaynaklık eden Claudius Ptolemy’nin (Batlamyus) klasikler arasına giren Tetrabiblos** ve Almagest adlı eserleriyle Sasaniler’in Zîc-i Şahî’sinin Halife el-Me’mûn zamanında yapılan tercümeleri, Hintli Brahmagupta’nın Brahmasphutasiddhanta ve Khandakhadyaka adlı eserleri, yine Hintli Aryabhata’nın Aryabhatiya’sı, Hermetiklerin, Pisagorcuların, Yeni-Platoncuların teorik katkıları, Mısır’ın, Suriye’nin, Mezopotamya’nın, İslâm öncesi Arap astrolojisinin şifahî etkileriyle ilm-i nücûm, İslâm coğrafyasında X. ve XI. yüzyıllarda en yüksek seviyesine çıkmıştır.5 1138’de Tetrabiblos’un Latinceye yapılan çevirisinden XVII. yüzyıldaki bilimsel reformlara kadar Avrupa’da da geniş yer bulan astrolojiyi, XII. ve XIII. yüzyıl ilahiyatçıları Thomas Aquinas ve Albertus Magnus Hıristiyan teolojisi içerisinde meşrulaştırmaya çalışmışlardır.6 b- İlm-i Ahkâm-ı Nücûm ve Kullanıldığı Yerler İlm-i ahkâm-ı nücûm, “tabiî” ve “ahkâm” olmak üzere iki bölüme ayrılır. Tabiî astroloji ya da Omen astrolojisi fizikî nesneler üzerinde yıldızların 4 Nick Campion, “The Concept of Destiny in Islamic Astrology & its Impact on European Thought”, ARAM (The Journal for Syro-Mesopotamian Culture), Summer 1989, c. 1, sy. 2, s. 282. ** Tetrabiblos milâdî ikinci yüzyılda İskenderiye’de yazılmış ve İshak b. Huneyn tarafından milâdî dokuzuncu yüzyılda Yunancadan Arapçaya ve 1138 tarihinde Tivolili Plato tarafından Arapçadan Latinceye tercüme edilmiştir. 5 Zeki Tez, Ortaçağ İslam Dünyasında Bilim & Teknik, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Yayınları 14, 1991, s. 80-81. 6 Campion, 281.

186

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tunal› Koç

etkisini incelerken, ahkâm astrolojisi gökcisimlerinin insan kaderi üzerindeki etkilerini inceler. Ahkâm astrolojisi de mevâlîd (genethlialogy) ve mesâil (interrogations) ile ihtiyâriyyât (hemerology) olmak üzere iki ana dala ayrılır. Mevâlîd en bilinen dal olup kişilerin doğum anında etkisi altında olduğu gök cisimlerinin haritasına dayanarak o insan hakkında her türlü yorumda bulunmaya verilen addır. İlk defa Babiller tarafından M.Ö. 400 dolaylarında kullanılan bu sanat İslâm topraklarında geniş yer bulmuştur. Ortaçağ görsel sanatı doğum anında tek başına ya da grup halinde müneccimleri resmeden minyatürlerle doludur. İhtiyâriyyât ilmi ise daha az önemli olmasına rağmen en çok uygulanan daldır. Belirli bir işi uğurlu ya da uğursuz vakitte yapıp yapmamayı mümkün kılmaya yarayan cetveller hazırlamak ve yıllara, aylara, günlere ve saatlere göre belirlenmiş olan bu vakitlere bakarak girişilecek iş için en uygun vakti seçmek (ihtiyar etmek)tir. Mesâil ise insanların her türlü günlük işleriyle alakalı olarak müneccimlere sordukları sorulardan ibarettir.7 Ahkâm astrolojisinin bu yönleri dolayısıyla çağlar boyunca müneccimlerin insanlarla doğrudan ilişkisi olagelmiştir. Girişte de belirttiğimiz gibi toplumun en eğitimli kesimlerinden biri olan müneccimlere danışmak özellikle yönetici kesim içinde yaygınlaşmıştır. Doğu dünyasından bahsedersek eğer, İran devlet geleneğinin de etkisiyle saraylarda bulundurulmaya başlanan müneccimler, halifeler için öylesine önemlidirler ki, neredeyse atacakları her adımı müneccimlere danışarak atarlar. Mesela Halife Mansûr’un, Bağdat’ın temelini, yukarıda adı geçen Ebû Sehl b. Nevbaht’tan şehrin uzun müddet ayakta kalacağına dair bilgiyi aldıktan sonra attığı söylenir. Yine meşhur filozof ve astronomi alimi olan Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İshâk el-Kindî (803-872), Halife Me’mûn (813-33), Mu’tasım (833-42) ve Vasık (842-47) dönemlerinde mütercimlik ve hocalık gibi çeşitli vazifeleri yanında “saray müneccimi” vasfıyla da sarayda bulunmuştur. Fâtimîlerden komutan Cevher de Kahire’nin temellerini atmak için müneccimlere uğurlu saat tespit ettirmiştir. Selçuklu sultanları nezdinde de büyük ehemmiyeti haiz olan müneccimlerin, sultanların kişisel müneccimi olarak orduyla beraber sefere katıldıkları malumdur.8 Avrupa’da da durum farklı değildir. Öyle ki, XVI. yüzyıl sözkonusu olduğunda, hanedan üyeleri ve aristokratların, zengin tüccarların ve burjuvazinin kendileri ve genelde oğulları için ayrıntılı doğum haritası çıkartmak, astrologların yaygın olarak uyguladıkları bir işlemdir.9 Mesela Gaurico adlı bir astrolog, Habsburg arşidükü Ferdinand’a 7 George Saliba, “The Role of the Astrologer in Medieval Islamic Society”, Bulletin d’Etudes Orientales, Damas, 1992, sy. XLIV, s. 56-60. 8 Aydüz, s. 14-15, 18-20. 9 Anthony Grafton, Cardano’s Cosmos: the Worlds and the Works of a Renaissance Astrologer, Cambridge: Harvard Univ. Press, 1999, s. 118.

Osmanl› Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak ‹lm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî

187

Türkleri yeneceğini, sultanı elleri arkasında yakalayacağını ve Roma imparatorundan daha çok önem kazanacağını söylemiştir.10 Gaurico’nun bu sözleri Habsburgluların Türkleri Viyana kapılarından geri döndürmeleriyle bir ölçüde gerçekleşmiş olur. Hasımları Osmanlı Devleti hakkında bu tahminlerde bulunurlarken Osmanlı müneccimleri de boş durmuyordu. II. Bayezid zamanından beri sarayda resmen görevlendirilen müneccimler, başlarındaki amirleri müneccimbaşı idaresinde padişahlarının emir buyurdukları işlerde vazife alıyorlardı. Bunlar arasında takvim, imsakiye ve zayiçe hazırlamak, uğurlu vakit ve eşref saati tespiti, padişahların ve şehzadelerin doğum haritalarını çıkarmak gibi işler mevcuttu.11 Eşref saati tespiti öylesine bir çılgınlık halini almıştı ki camilerin, medreselerin temel atma törenlerinden, padişahların sahilhânelerine gitmelerine, ordunun sefere çıkmasından, has ahır atlarının sefere çıkmasına, padişahların verecekleri ziyafetlerden yeni elbise giymelerine, nikah akdinden öğrenime başlamaya, önemli bir memuriyete veya işe başlamadan köle satın almaya kadar her türlü iş için müneccimlere başvurulurdu.12 b-1 Müderriszâde Sadullah el-Ankaravî’nin Hayatından Örneklerle İlm-i Nücûm-Siyaset İlişkisi 1792(?)-1855 yılları arasında Ankara ve civarında yaşamış, nâiblik, müftülük, nakîbü’l-eşraflık yapmış, Fatin Tezkiresi’ne girecek kadar şairliğiyle de tanınan Ankaralı müneccim Müderriszade Sadullah el-Ankaravî’nin hayatı da devletin yüksek kademelerinde görevli şahısların bu tip sorularına cevap bulmakla geçmiştir.13 Sadullah Efendinin Ankara’ya yolu düşen hemen her yöneticiyle bir ilişki kurduğunu söyleyebiliriz. Kendi zayiçe mecmuasında Ankara’ya atanan hemen her yöneticinin görevine başlaması ve azlolmasıyla alakalı çıkarttığı haritalar için “ba‘zı ehl-i menâsıbın mansıb[?] oldukları ve beldeye duhul eyledikleri ve maslahat-ı mansıba[?] şurû‘ eyledikleri ve müddet-i 10 A.g.e., s. 123. 11 Aydüz, s. 112. 12 Raşit Gökdemir, “Osmanlı Memleketinde Müneccimler”, Yeni Türk, 1939, sy. 78, s. 231. Bu tür örneklere Başbakanlık Arşivi’nin kayıtlarında sıklıkla rastlanmaktadır. Mesela 4557 numaralı Hatt-ı Hümayun, özetle Tersanede yapılmış bir geminin bodoslama töreninin müneccimbaşının tayin ettiği vakitte yapıldığını bildirir. Yine aynı şekilde 4236 numarada kayıtlı Hatt-ı Hümayun da, III. Selim döneminde padişahın yapacağı tevcihler için Şevval ayının dördüncü Pazar gününün seçilmiş olduğuna dair müneccimbaşının zayiçesinin sunulup bu tevcihlerin bu vakitte yapılmasına dair teklif getirildiğini bildirir. Bkz. B.O.A., Hatt-ı Hümayun No. 4236, 4557. 13 Müderriszade Şeyhi Mustafa b. Seyyid Abdülkerim b. Sadullah el-Ankaravî’nin ayrıntılı hayat hikayesi için bkz. Gülçin (Tunalı) Koç, “Sadullah El-Ankaravî: Daily Concerns of an Ottoman Astrologer”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Univ., 2002.

188

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tunal› Koç

mansıb[?] zayiçeleri” adı altında ayrı bir bölüm açmıştır.14 Tanzimat’ın getirdiği değişikliklerin yoğun olarak hissedildiği şehirde “Redif Mansûre Eyalet-i Ankara Müşirliği” adı altında Ankara, Kastamonu, Viranşehir, Çorum ve Çankırı sancakları birleştirilmiş ve 27 Cemaziyelevvel 1252 (9 Eylül 1836) tarihinde bu müşirliğe önce Mehmet İzzet Paşa atanmıştır.15 Daha sonra Ankara’ya vali/mutasarrıf olan Davut Paşa (1840-41), Sadullah Paşa (1841-41), Tayyar Paşa (1841-42), İsmail Paşa (1842-43), Rüstem Paşa (1843-44), İsmet Paşa (1844-46), Vasıf Paşa (1846-48), Hasan Paşa (184849), Mustafa Paşa (?-1854) ve Sadri Bey (1854-54) de Sadullah Efendiye başvuranlar arasındadır. Yine sancak veya eyaletlerdeki vergilerin tek bir çatı altında toplanmasını sağlamak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda üzerinde önemle durulan iltizam sorununa çözüm getirmek amacıyla atanan muhassıllar da şehrin yeni yöneticileri arasındadır16 ve muhassıl Zühdü Mustafa Efendinin adı, atandığı tarih olan 1840 yılından itibaren Sadullah Efendinin notlarında sıklıkla geçer.17 Muhassıllık kurumu başarı gösteremediği gerekçesiyle kısa bir süre sonra kaldırılınca iltizam usûlüne geri dönülür, ama eyaletlerin malî işleriyle doğrudan valilerin ilgilenmesi uygun görülmediğinden bu görevler defterdara bırakılır. Ankara’ya tayin edilen defterdar Mehmed Efendi (1843’te azl), Abdülhalim Bey (1848’te nasb), Galip Efendi (1849’da azl) ile Cazim Efendi (1849’da nasb) de böylelikle Sadullah Efendinin notlarında yerlerini almışlardır.18 Yönetimde eyalet-sancakkaza biçiminde yeni bir düzenlemeye gidildiğinde sancak yönetimi kaymakama, kaza yönetimi ise kaza müdürlerine verildi. Kaymakamlar Tanzimat öncesi sancak yöneticisi olan mütesellimlerin görevlerini üstlenmişlerdir. İsim olarak zaten var olan kaymakamlık, Tanzimat öncesinde vali ya da mutasarrıfların geçici bir süre yerlerine atadıkları kimselere verilen isimdi. 1842 senesinden itibaren kaymakamların görevleri, Küçük Meclis (1849 itibariyle Sancak Meclisi) denilen ve eyalet meclisine benzeyen kurul yardımıyla sancağı yönetmekti. Maliyeyi ilgilendiren konular dışında kay14 Bkz. Kandilli Rasathanesi Kütüphanesi, Zayiçe Mecmu‘ası 342/ IVb. Bahsi geçen zayiçeler 54b ile 76b sayfaları arasındadır ve 1241-1268 yıllarını kapsamaktadır. Bunlar içinde Ankara ile ilgisi olmayıp da Sadullah Efendinin üç defa zayiçesine baktığı Mustafa Reşit Paşa da bulunmaktadır. İlk zayiçede Paşanın 12 Ramazan 1264 tarihinde ikinci defa sadrazam oluşu, ikincisinde 1268 senesi Rebiülâhir ayının dördünde azlolması ve üçüncüsünde de azlolmasından iki gün sonra meclis reisliğine atanması sözkonusu edilmiştir (70a). 15 İ.H. Uzunçarşılı, “Darendeli Mehmet İzzet Paşa”, Belleten, Ankara: TTK, 1964, c. 28, sy. 109, s. 241. 16 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997, s. 211. 17 Bkz. KRK. T. 226/7a, 11a; T. 215/12b, 13a, T. 222/6b. 18 KRK.Z.M. 342/23a, T. 240/8a, T. 222/13a, T. 236/6a, T. 240/11a.

Osmanl› Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak ‹lm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî

189

makam ve sancak meclisinin doğrudan İstanbul’la yazışma yapması münasip görülmemiş, bunlar eyalet meclisi veya valiler aracılığıyla görülsün istenmiştir.19 Kaymakamın dışında mecliste mal müdürleri de vardır ve bunların görevleri eyaletteki defterdara denktir. Hazine gelirleriyle bütün vergilerin sancak meclisinin denetim ve aracılığı ile toplanması ve gerekli harcamaların yapılmasından mal müdürleri sorumluydu. Sadullah Efendi kısaca görevlerinden bahsettiğimiz kaymakam ve mal müdürlerinden de Ankara’ya atananları kaydetmiştir.20 Yukarıda bahsettiğimiz kaza müdürlerinden naib olarak gittiği kazalarda tuttuğu takvimlerde çokça bahseden Sadullah Efendi, ayrıca Tanzimat’ın getirdiği yeni kurumlarda da görev yapmış bir kişidir. Mesela kısa süreliğine de olsa, Muhassıllık Meclisi olarak kurulan ve 1842 senesinde bu kurumun kaldırılmasıyla Memleket Meclisi adı altında 1849 tarihine kadar çalışmalarını sürdüren, 15 Ocak 1849’da yayımlanan yeni bir talimatname ile de Eyalet Meclisi (Büyük Meclis) adını alan kurumda, 1840-1841 tarihlerinde görev yapmıştır. Bu göreviyle alakalı olarak bir zayiçe çıkartan Sadullah Efendi şöyle der: “Tanzimat-ı hayriye zuhûrunda âzâ-yı meclis olmak için kura olundukta ibtidâ bu fakîre ba‘de Hüseyin Efendiye ba‘de Dizdar Ağaya ba‘de Behçet Efendiye kura zuhûr edüb âzâ-yı meclis tayin olunduğumuzun tali‘i zayiçesidir.”21 Daha sonra bu kurumdan kendi rızasıyla Beypazarı nâibi olmak için istifa ettiğini yazan Sadullah Efendinin belli bir miktar maaş da aldığı anlaşılmaktadır.22 Biraz önce aktardığımız üzere 1842 tarihinde muhassıllık kurumunun kaldırılmasıyla bu meclislerin de Memleket Meclisi olarak el değiştirmelerinden Sadullah Efendi dolaylı olarak ‘âzâların hepsi azlolundu’ sözleriyle bahseder.23 Bundan başka Sadullah Efendiyi Tanzimat’ın getirdiği en büyük değişikliklerden biri olan nüfus sayımı işinde bizzat görev alırken görürüz.24 10 Zilhicce 1250 (09/04/1835) ile 1 Şaban 19 Çadırcı, s. 236-7. 20 Bahsi geçen Ankara kaymakamları Ataullah Bey, Ferik Osman Paşa, Ferik Mustafa Paşa (bu iki paşa vekil olarak kaymakamlık yapanlardandır), Sururi Bey, Sadri Bey, Hakkı Bey ve Halim Galip Efendi’dir. Sadullah Efendi’nin tek bahsettiği mal müdürü Halil Efendi’dir. 21 KRK. Z.M. 539/8b. 22 KRK. Z.M. 539/8b: “Âkibette hüsn-i rızâ ile meclisden istifa eyledik, Beypazarı niyâbetine nâil olduk.” “Âzâlık maaşının beratı elimize geldiği tali‘idir.” 20 Receb 1256 (23.05.1840). 23 KRK.T. 222/ 11b: “Ankara ehl-i meclisi cümleten azl olmuşlar.” 27 Zilhicce 1257. 24 KRK. Z.M. 539/7b, 8b: “Ankara’da defter-i nüfus nâzırı olduğumuzun fermanı bize geldiği tali‘idir.” 21 Zilhicce 1250 (21.03.1835); “Residen-i ferman be-destim.” 10 Zilhicce 1250 (10.03.1835); KRK.T. 222/7b: “Defter-i nüfus nezaretinden istifa ettim.” 1 Şaban 1257 (17/09/1841).

190

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tunal› Koç

1257 (17/09/1841) yılları arasında Ankara’nın nüfus nâzırlığında bulunur. Ankara sicil defterlerindeki kayıtlarda Mutasarrıf Vezir Mehmed İzzet Paşanın tahrîrâtı ile merkeze teklif edilen “ehliyet ve liyakata sahip emin ve mutemed” insan olarak karşımıza çıkan Sadullah Efendi ilk sene bu görevini maaşsız olarak yürütmüştür. Daha sonra herhangi bir gelir kaynağı olmadığı için “kayd-ı müzâyakaya” dûçâr olan Sadullah Efendinin bu durumu Mehmed İzzet Paşanın dikkatini çekmiş ve bu başarılı nâzıra beş yüz kuruşluk aylık maaş bağlanmıştır.25 Bir mutasarrıfın yüksek dereceden bile olsa her memurun ekonomik durumuyla, sıkıntılarıyla ilgilenecek hali yoktur şüphesiz. Kayıtlara geçmemiş olsa bile bu tarihlerde Sadullah Efendinin kişisel notlarından biliyoruz ki, bu iki insan arasında sıkı bir danışılan-danışan muhabbeti sürmekte, Paşa, kişisel müneccimi vasfıyla Sadullah Efendiyle sık sık görüşmektedir. Hatta bazen bu görüşmeler zorla bile olmaktadır. “Devletlü veliyyünniam İzzet Paşa efendimiz istemiş hakipayane gittim mâşiyen yolda çok zahmet çektim ve düştüm yollar gayet çamur ve kar ve buz ile âlûde idi”26 sözlerinde ifadesini bulan bu zorunluluk hali, nâzırlık nimetinin dikeni olsa gerektir. Vak‘a-yı Hayriye’nin, öfkesiyle meşhur İzzet Paşasının burada sözkonusu olduğunu bilmek de Sadullah Efendinin neden bu kadar zahmet çekmek zorunda olduğuna dair bir ipucu verir.27 İzzet Paşa 1836 tarihinde Ankara Sancağı’na mutasarrıf olarak atanmış ve Sadullah Efendi de muhtemelen bir mecliste tanıştırıldığı Paşanın kişisel müneccimi olmuştur. Tam on dört sene boyunca ara ara Sadullah Efendi bu büyük “patron”undan söz eder. Sadullah el-Ankaravî’yi 14 Zilkade 1254/29 Ocak 1839 tarihinde Ankara’da Hisariçi Misafir Fakîh mahallesinde bulunan evinden kalkıp yağmur çamur demeden yollarda düşüp kalkarak Topal İzzet Paşanın ikamet ettiği mutasarrıflar için Tulice (Doluca) mahallesinde ki25 Rifat Özdemir, 19.yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları , 1987, s. 164. 26 KRK.T. 525/13a. 27 Uzunçarşılı, s. 245-46. İ.H. Uzunçarşılı, Hekimbaşı Salih Efendiden rivayeten şu hadiseyi makalesinde zikreder: “İzzet Paşa’nın iki oğlu hastalanmış, Şeyhülislam Arif Hikmet Bey’in delâletiyle (takriben 1267 h. = 1851 m.) Hekimbaşı Salih Efendi, Paşa’nın çocuklarını muayeneye gitmişti. Hastaları gören Salih Efendi, lazım gelen vesâyâyı yapıp bir müddet İzzet Paşa ile oturup sohbet etmişler. Bu muhâsebe esnasında Paşa, zamâne hekimlerinden şikayet etmiş ve: ‘Ben kaptan-ı derya iken gemide bir baş ağrısına uğradım, geminin tabibini çağırdım, bir toz tertip etti, faidesi olmadı tekrar çağırdım, bu defa da bir su tertip etti, içtim, ağrı kesilmedi; üçüncü defa tabibi çağırttım, bu defa da bir hap tertip edelim demez mi? Herif âdeta benimle eğleniyordu. Canımın sıkıntısından ayağına bir gülle bağlayıp yuvarlayıverdim’ demiş ve Salih Efendide şafak atmış, şayet çocuklar iyi olmazsa benim başıma da bir hal gelir diye korkmuş ve semtinin uzak olmasından dolayı iktizâ ederse Yeniköy’deki Rum doktorların çağırılmasını tavsiye ile savuşmus ve Paşa’nın kethüdası tarafından kendisine muayene ücreti olarak üç kese kuruş (bir kese beş yüz kuruş olduğuna göre) bin beş yüz kuruş (zamanına göre dolgun para) verilmiş.”

Osmanl› Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak ‹lm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî

191

ralanan ve daha sonra da valilik sarayı olan Hacı Abdi Paşa Konağı’na28 kadar götüren sebep, işte bu yazının anlatmak istediği şeydir. Sadullah Efendi ile İzzet Paşanın arasındaki ilişki yüzyıllardır devam eden müneccim-yönetici ilişkisinin bir nevi kristalleşmiş halidir, diyebiliriz. b-2 Müneccim-Danışan İlişkisinin Özellikleri Bu noktada bahsedilmesi gerekli olan şey, bu ilişki biçiminin içerisinde ‘patron-protègè’ sistemini de barındırmasıdır. Rifaat Ali Abou-El-Haj’ın üzerinde durduğu XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren vezirlere ve paşalara ‘kapılanmış’ kesimin merkezî görevler alarak yavaş yavaş sultanın ‘kapıkulları’nın yerini alması yani önemli pozisyonlara kendi adamlarının yerleştirilmesi meselesinin bir versiyonu, Sadullah Efendi ile İzzet Paşa arasında gerçekleşmektedir.29 Yukarıda gördüğümüz nüfus nâzırlığı pozisyonunda o konumu hak ediyor olsa bile Sadullah Efendiyi oraya getiren güç, İzzet Paşadır. Abou-El-Haj’ın işaret ettiği, memuriyet alabilmek için artık yeni bir tür kodlamayla karşı karşıya olunduğu hususu Sadullah Efendinin hemen bütün notlarında kendini gösterir. İzzet Paşanın ya da daha sonraları Nafiz ya da Davut Paşaların himayesi altına girmesi, böylelikle mansıb[?] alabilmesi ve bunun için öncelikle ilm-i nücûmdaki maharetlerini ve de şairliğini kullanması Sadullah Efendi için adeta bir zorunluluk halidir. Mesela bir rüyasında, yeni bir kanun dolayısıyla müftü ya da kadı atanacağını öğrenen Sadullah Efendiye bu görevlere talip olması söylenir. Sadullah Efendi de kendi durumunu paşaların bildiğini ve belki de yeni kanunu kendisi için hazırladıklarını söyler.30 Bir göreve atanabilmek için patronluğunu yapan yüksek dereceden bir mevki sahibinin devreye girmesi ve ancak bu şekilde devlet mekanizması içerisinde görev alınabiliyor olması Gelibolulu Mustafa Âlî (1541-1600)’nin ve Aşçı Dede İbrahim (1828-1910)’in de bildiği ve sıklıkla kullandığı bir yöntemdir.31 Bu yöntemin açığı, himayesi altına girilen paşanın gözden düşmesi halinde yaşanılan zorluktur. Muhtemelen Sadullah Efendi bu durumu aynı anda birden fazla paşaya müneccimlik yaparak aş28 Özdemir, s. 146. 29 Rifaat Ali Abou el-Haj, “The Ottoman Vezir-Pasha Households”, Journal of the American Oriental Society, 1974, 338-347. 30 “(...) yeni bir kanun açılmış ve müftü yahud kadı nasb olunacak imiş, bana sen talip ol paşalara rica eyle dediler ben dahi paşalar bilirler belki bu hususu benim için yaptılar beni görürler dedim böyle uyandım hayırdır inşallah.” T. 240/13b. 31 Bkz. Cornell H. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: the Historian Mustafa Ali (1541-1600), Princeton N.J.: Princeton University Press, 1986, Carter V. Findley, Ottoman Civil Officialdom: A Social History, Princeton N.J. :Princeton Univ Press, 1989, ss. 281-292

192

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tunal› Koç

maya çalışıyordu. Mesela vefatından üç sene önce İstanbul’a gitmesi ve orada kaldığı bir sene zarfında birçok nüfuzlu insanı ziyaret etmesi, halini arzetmesi, sırada bekleyen yüzlerce ilmiye kökenlinin arasından kendini göstermeye çalışması, ilm-i nücûm bilgisiyle gerçekleşmiştir. Kalplerini kemiren endişeler hakkında güzel sözler söylemek, bir nevi rahatlamak isteyen “hasta”larına psikolojik destek hizmeti de diyebileceğimiz hizmeti sunmak, müneccimlerin icra ettikleri sanatın zor yanlarındandır. Her zaman her gördüklerini söyleyemeyeceklerinden, kendilerine başvuranları uygun bir dille teselli etmek müneccimlere kalıyordu. Yukarıda gerekçelerini de anlattığımız toplumun itibarı yüksek kesiminin özellikle siyaset üzerine odaklaşan sorularına gökyüzünden cevap bulmaya çalışırken tarihin sayısız cezalandırmayla dolu olduğunu bildiklerinden müneccimlerin temkinli davranmayı istemeleri doğaldır. Çünkü beraber çalıştıkları kişiler çoğunlukla, toplumun gücü elinde bulunduran sınıfı olduğundan hayırsız kötü bir yorumun hayatlarına mal olabileceğinin, olmasa bile gözden düşüp kötü bir şöhretle yaşamak zorunda kalacaklarının farkındaydılar. Bunun ötesinde hayırsız olanın dile getirilmesinin mübah sayılmadığı bir toplumsal kodlamayla da karşı karşıya olduklarını unutmamak gerekir. Zira rüya yorumunda da karşımıza çıkan, rüyanın sırrının yorumda olduğundan hareketle rüyaları hep hayra yorma ve hayra yoracaklara emanet etme temayülü toplumsal belleğe adeta kazınmıştır. Hayırsız ve uğursuz şeylerin dile getirilmesi onlara davetiye çıkaracağından susmayı yeğlemek evlâdır. Bizans İmparatoru Konstantin ve halefleri zamanında, IV. yüzyılda yaşamış Firmicus Maternus adlı bir yazar da iyi bir astroloğun özelliklerini sıralarken; “Bir yıldız haritası oluştururken insanlar hakkındaki kötü şeyleri açıkça belirtmeyiniz; velev ki öyle bir noktaya rastladınız, cevabınızı belli bir suskunlukla tehir ediniz, çünkü böyle bir durumda yıldızların kötü etkilerinin insan üzerindeki belirleyiciliğini açıklamakla kalmaz, üstüne üstlük onaylamış da olursunuz” diye belirtir.32 Bütün bunların ışığında bakışlarımızı tekrar Sadullah Efendiye çevirirsek eğer, onun da bu rehberliği elinden geldiğince yapmaya çalıştığını görürüz. Kendisine başvuranlara “teselli verici sözler” söylediğinden bahseden Sadullah Efendi, mesela bir defasında, “perişan hal ve bi sâmân-ı dermanda kalan”, bu yüzden de hayata küsüp günlerini köyde geçiren ahbabı Nurullah Molla’ya teselli için bir vakit ihtiyar etmiş ve o vakitte Ankara’daki hânesine gelmesini ve oturmasını istemiştir. Sadullah Efendinin “Görelim Allah n’eyler” diye de belirttiği bu zayiçenin söylediği vakitte evine yerleşen Nurullah 32 Anthony Grafton,s. 19.

Osmanl› Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak ‹lm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî

193

Molla’ya bir-iki ay geçmeden canbazbaşılık verilir ve molla maişetini bu işle karşılar olur.33 İlginç olan, teselli olsun diye arkadaşını bulunduğu kötü durumdan kurtarma adına hayırlı vakit tayin eden Sadullah Efendinin kendisinin bile sonuca şaşırdığıdır. “Fesübhânallâh!” der Sadullah Efendi, “ahvâl-i tali‘a ve kevakibe dikkat buyrula”. Yine çocukları olmasını çok isteyen çiftlere Sadullah Efendinin yaklaşımı “küllü müneccimin kezzâb fehvasınca teselli için veled olur deyü cevap verdik, el-ilmu indellah” şeklindedir.34 Bir diğer örnekte Maraş valisi Bursalı Selim Paşa azlolup memleketine dönerken Beypazarı’ndan geçer ve o vakitte Beypazarı’nda olan Sadullah Efendiye gelir. Azledilmiş, başı önünde memleketine giden paşanın kendisinden “mansıb[?] ve izz ü şeref” hakkında soru sorması üzerine Sadullah Efendi, Paşa için bir zayiçe hazırlar. Fakat karşısına berbat bir harita çıkar. Ne mansıb[?] vardır ne de izz ü şeref, sağlığı bile bozuktur, malı da perişan olur, ‘hâsıl-ı kelâm pek çok zahmet çekmeğe delâlet eder’. Sadullah Efendi de bunun üzerine şöyle yazar: “el-İlmu indellah ahkâm budur ama kendisine biraz teselliyâtı hâvî ahkâm yazılıp verildi, ba‘de zaman istimâ‘ oldu ki gayet perişan olmuş.”35 Sadullah Efendinin notları bu şekilde, endişeli devlet adamlarının başarılarının ve başarısızlıklarının sebeplerini öğrenmek için sordukları sorularla doludur. Hayatlarındaki önemli olayları -bu, sağlıkla, servetle, aldıkları mansıplarla, insan ilişkileriyle (dost-düşman-hanım-hizmetli-sevgili-çocuk) ya da kazandıkları veya kaybettikleri şerefle ilgili olabilir- söyledikten sonra Sadullah Efendinin bütün bu saydıklarının sebeplerini doğum zayiçelerine bakarak bildirmesini beklerler. Selim Paşa örneğinde olduğu gibi genellikle tek bir olay üzerine vukû‘ bulma vaktini haber vererek bu olayın sebebini öğrenmek isterler. Bir başka örnekte kendi kavgacı karakterinden rahatsız olan yüksek rütbeli bir subay Sadullah Efendiye danışır. “Neden ben çocukluğumdan beri böyleyim?” sorusuna cevap arayan 1203/1788 doğumlu Tersane-i Âmire’de Meclis-i Bahriye âzâsı olan Miralay Ali Bey, çareyi İstanbul’da -büyük olasılıkla bir dost meclisinde- tanıştığı Sadullah Efendiye sormakta bulur. Bu zayiçeden çıkan sonuç ise şöyledir: “Mûmâileyhin kendi takrîrine göre ve hemşire ve sâir eski akrabalarından tashîhine göre tashîh eyleyüb eski takvimlerden işbu zayiçe yapıldı. Lakin sâat-i vilâdeti tahkikan mazbut değildi, tahmînen ve takrîben bu zayiçe yapıldı. Ba‘de bazı ahkâm kitaplarından tatbikan bazı ahkâm söylediğimde bu haller bende vardır deyü tasdik eylediğinden tali‘-i vilâdeti böyle olduğuna tayîn-i 33 KRK. Z.M. 342/ 117b. “Vakt-i muhtâr berâ-yı duhûl-i hâne ve belde Nurulah Molla” 19 Ramazan 1254 (06/12/1838). 34 KRK. Z.M. 342/100b. 35 KRK. Z.M. 342/83a.

194

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tunal› Koç

kesb eyledim. Ve kendi takrîri olan keyfiyetini dahi takrîri üzere bu mahalle tahrîr eyledim. İmdi nakletti ki hîn-i sabavetimde akrânım etfâlin hafv ve hiras eyledikleri meyt ve kıtal veya maktûle bakmak veyahud bir kimesneyi cerh ve katl iderleriken bakub onunla telezzüz etmek âdetim idi. Ve hâlâ bu makûle nesnelerden havf etmem ve hatırıma havf gelmez hatta her kiminle kavga etsem elbette galib olurum deyü (?) ederüm asla havf u haşiyyet nedir bilmem dedi. Arz-ı âcizâne takrîri ile Merih’in derece-i âşirde bulunduğu ahkâmına tasdik etmiş olmağla bu kadar tahvîl-i kelâm olundu.”36 c- Sonuç Bu çalışmanın konusu, mazisi nerdeyse insanlık tarihi kadar eski olan astrolojiyle yöneticiler arasında var olan ilişkiyi Ankaralı müneccim Sadullah el-Ankaravî örneğinde mercek altına almaktır. İlk baştan itibaren saraylarda yer alan astrologların düzenledikleri zayiçeler/horoskoplar sayesinde hükümdarlar ve devlet yönetimi, sosyal ve kültürel hayat hakkında birçok bilgiye erişme, Batılı tarihçilerin özellikle Ortaçağ ve Rönesans sözkonusu olduğunda başvurdukları bir yöntemdir. Tarihçiler Abbâsî ve Endülüs Emevîleri dönemlerindeki ilm-i nücûm yazmalarından da faydalanmışlardır. Geniş bir alanda altı yüzyıla varan yönetimi esnasında müneccimlere çokça danışılan Osmanlı tarihi sözkonusu olduğunda ise yüzlerce el yazması ve bu birikim birkaç çalışma haricinde göz ardı edilmiştir. Bu yazmaların çok küçük bir kısmının incelenmesi neticesinde ortaya çıkan ve Osmanlı siyaset kültürü konusunu ele alan bu çalışmamızdan çıkan sonuç, patronaj sisteminin şemsiyesi altında devam eden ilişkinin daha çok bir danışmanlık hizmeti şeklinde kendini gösterdiği ve bunun da atandıkları görevlerden her an geri çektirilme korkusuyla yaşayan ve devlet kademelerinde sürekli daha iyi pozisyonlara gelmek için uğraşan yüksek rütbeli memurların ve paşaların, endişelerini sorularıyla su üstüne çıkarıp müneccimlerinden güzel sözler duymayı istemeleri şeklinde tezahür ettiğidir.

36 KRK Z.M. 342/23a.

Osmanl› Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak ‹lm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî

195

‹lm-i Nücûm as a Source for Understanding Ottoman Political Culture: The Case of Sadullah el-Ankaravî Gülçin TUNALI KOÇ Abstract This introductory essay’s aim is to emphasize the fact that ilm-i nücûm is one of the most fruitful domains to explore the codes of the Ottoman political culture. By doing this, a prominent müneccim of his province, Sadullah el-Ankaravi of Ankara is being exemplified. The article is divided into four parts: a definition of ilm-i nücûm and ilm-i ahkâm-ı nücûm is presented in the first two parts. In the third part, Sadullah Efendi’s relations with the prominent people of higher ranks are shortly explored and the fourth part gives the main features of this relationship: patronage system and personal consultancy.

196

TAL‹D, 2(1), 2004, G. Tunal› Koç

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

197

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 197-224

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar* H. Emre BA⁄CE** Giriş GERÇEKLİĞİ ANLAMAK/ANLAMLANDIRMAK İÇİN, insanoğlu sınırsız sayıdaki olgular arasında sürekli ilişkiler kurar; bir anlamda, gerçekliği açığa çıkarmaya, kavramaya ya da anlamlandırmaya çalışırken dünyayı zihinsel olarak yeniden inşa eder. Bütün bu uğraşlar içinde elde edilen bilgi, sistematik biçimde ve belirli kıstaslar içinde yürütüldüğünde “bilimsel bilgi” olarak nitelenir. Bilimsel faaliyetlerde, teori ve pratiğin birbirinden bağımsız olmadığını söylemek malumu ilâmdır; yine de kategorik olarak teorinin önce geldiğini vurgulamak gerekir. Hangi olgulardan başlanacağı konusunda özellikle içinde bulunulan zaman ve topluluğun koşulları kadar araştırmacının tercihleri de önemli rol oynar. Araştırmacının bir şeyi incelemeye karar vermesi ile onu işleyiş biçimi arasında bir dereceye kadar farklılık bulunsa da, kendi başına konu seçimi, yani birçokları arasından özellikle belirli olguların ele alınması, bir tercih meselesidir ve bu yönüyle bilimsel uğraş değer-bağımlıdır. Araştırmacının benimsediği değerler araştırmanın sürdürülmesi sırasında nasıl bir yöntem uygulanacağını ya da ne tür sonuçlara ulaşılacağını da çoğunlukla etkiler. Bu açıdan, bilimde ‘tarafsız’ veya ‘nesnel’ olmak gibi pozitivist nitelikli savlar çoğunlukla söylemden öte bir anlam taşımaz. Bu demek değildir ki, herhangi bir araştırmanın tutarlılığı ve yetkinliği diğerleri ile karşılaştırılamazdır; bilimsel çalışmaların tümü gerçekliği aynı ölçüde açıklayamadıklarına ya da anlamlandıramadıklarına göre, herbirinin açıklama gücüne ve iç ve dış tutarlılığına göre aralarında bir sıralama yapılabilir. * Makalenin yazılma süresince gösterdiği ilgi ve anlayıştan dolayı Yunus Uğur’a, makalenin ilk taslağını değerlendiren ve eleştirileri ile yazının olgunlaşmasına katkıda bulunan anonim hakemlere teşekkür ederim. ** Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, İİBF, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü.

198

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

İster doğa bilimleri olsun ister sosyal bilimler olsun, genel olarak bilimin birincil amacı gerçekliği anlamaya ya da kurmaya çalışmasıdır. Bunun için, her bir disiplinin yöneldiği alana uygun araç-gereçlere ve daha da önemlisi kavramlara sahip olması gerekir. Var olan kavramlar yetersiz kaldığında yenileri üretilir; bu aynı zamanda, hem dünyayı algılayışımızın kapsamını genişletir, hem de onu yeniden yorumlamamıza yardımcı olur. Doğa bilimleri ve sosyal bilimlerin inceleme alanları farklı olduğundan yöntemlerinin de farklı olduğu genelde kabul edilir. Doğa bilimleri açıklamaya, dönüştürmeye ya da kullanmaya, sosyal bilimler ise anlama, eleştirme ve dönüştürmeye yönelir. Doğa bilimlerinde, doğa kendi iradesine göre hareket eden, kendi bilincinde bir özne olarak görülmediğinden ‘inceleyen’ ve ‘incelenen’ arasında tek yönlü bir ilişki kurulur. Buna karşın, sosyal bilimlerde ilişkiler daha karmaşıktır; inceleme etkin bir varlık olan insan tarafından yine etkin bir varlık olan insana ve insanın meydana getirdiği kurumlara yöneldiği için çoğunlukla anlama ve eleştiri birarada bulunur. İlkinin aksine ikincide taraflar sözkonusudur. Her iki alanda da birbirinden bağımsız ya da karmaşık bir yığın olarak görülen olgular arasında ilişkiler kurulur. Bu noktada, özellikle sosyal bilimler ve ideoloji birbirine yaklaşır. Gerçekliğin, çıkarlar doğrultusunda özellikle belirli bir biçimde kurulması, var olan ilişkilerin gizlenmesi ya da birbirinden kopartılması, aralarında ilişki bulunmayan olgular arasında sözde ilişkiler kurulması ya da negatif bir ilişkinin pozitif olarak, pozitif bir ilişkinin de negatif olarak kurulması ideolojinin ayırt edici özelliğidir. Bu nedenle, sosyal bilimler ile ideoloji çoğunlukla içiçe geçer. Marx ve Mannheim’ın ideoloji ile ilgili tespitleri1 de ideolojinin açıklama veya anlamaya yönelik sistematik bir faaliyet olmaktan çok, gerçekliği egemen çıkarlar doğrultusunda çarpıtmaya yönelik olduğuna işaret eder; belirtmek gerekir ki, ideolojinin bilim olarak sunulması da, yani gerçekliği gizleme veya çarpıtmaya yönelik bir faaliyetin gerçekliği kurma veya anlamaya yönelik sistematik bir faaliyet olarak sunulması da yine bir ideolojidir.2 Türk siyasal li1 Bkz., Karl Marx ve Friedrich Engels, Seçme Yapıtlar, Ankara: Sol Yayınları, 1976, I, 55-59; Karl Mannheim, Ideology and Utopia: An Introduction to the Sociology of Knowledge, New York: Harcourt Brace Jovanovich Publishers, 1936. 2 İdeolojinin farklı birkaç anlamı bulunmaktadır. Bu çalışmada geniş anlamda ideoloji, kültürel veya siyasal bakımdan sistematik dünya görüşü, dar anlamda ise gerçeği çarpıtma veya gizleme anlamında kullanılmıştır. Liberalizm, sosyalizm, muhafazakârlık, faşizm, ulusçuluk vs. gibi siyasal ideolojiler birinci tanımın içinde yer almaktadır. Kemalizm de bu grup içindedir. İdeolojinin ikinci anlamı için bilim felsefesi ve bilgi sosyolojisi ile ilgili çalışmalara bakılmalıdır. Mannheim, a.g.e. ve Barry Barnes, Bilimsel Bilginin Sosyolojisi, çev. Hüsamettin Arslan, Ankara: Vadi, 1990. İdeolojinin birinci ve ikinci anlamları için bkz. Şerif Mardin, İdeoloji, İstanbul: İletişim Yayınları, 1992; Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, İstanbul: İletişim Yayınları, yedinci baskı, 1995; Can Şahan (der.), İdeoloji Üzerine, İstanbul: Kuram Yayınları, ts.; Michele Barrett, Marx’tan Foucault’ya İdeoloji, çev. Ahmet Fethi, İstanbul: Sarmal Yayınları, 1996.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

199

teratürü bilim ve ideolojinin yer değiştirmesinin ya da ideolojinin bilimin yerine ikame edilmesinin çarpıcı örnekleriyle doludur. Aşağıda ele alınacağı üzere, Mustafa Kemal’in görüşlerini anlamak veya yorumlamak için başvurulan modernleşme kuramları çoğunlukla Kemalizmin yanlış yorumlanması ya da çarpıtılmasıyla sonuçlanır. Bu yazıda, özellikle Kemalizm ve resmî ideolojiye yönelik bakış açıları ve savları bağlamında Türk siyasal literatürünün bir değerlendirmesi ve eleştirisi yapılacak ve bu çerçevede yeni bir sınıflama önerilecektir. Türk siyaseti ve resmî ideoloji ile ilgili literatür, bakış açısı ve yöntemlerine göre beş temel kategoriye ayrılabilir: (i) Geleneksel-tepkisel yaklaşım, (ii) Kemalist ve liberal türleri ile savunmacı yaklaşımlar, (iii) tarihsel-sosyolojik yaklaşım, (iv) analitik-eleştirel yaklaşım ve (v) neoliberal yaklaşım. Bu yaklaşımlar karşılıklı olarak birbirini tamamen dışlamazlar; zaman zaman benzer argümanları, önermeleri ve hipotezleri paylaşırlar. Bu nedenle, her biri gerçekliği tamamen yansıtmayan ideal tipler3 olarak görülebilirler. Yine de, böyle bir sınıflandırma okuyucuya geniş bir tartışma koleksiyonunu değerlendirme ve onunla başa çıkma olanağı sağlar; şematik bir çerçeve ya da harita işlevi görerek literatürün farklı rotalarını gösterir. Bu sınıflandırma için bir başka hatırlatmada daha bulunmak gerekir: Sınıflandırma sırasında belirli yazarların belirli çalışmalarda benimsedikleri argümanlar üzerinde durulmuştur; diğer bir deyişle, bahsi geçen kişilerin görüşleri zamanın ve olayların akışı içinde değişebilir veya başka çalışmalarında daha farklı bir bakış açısı sergileyebilirler. Belirlediğimiz yaklaşımlar, Cumhuriyetin resmî ideolojisi ile ilgili olarak farklı bakışlara, hipotezlere ve metodolojilere sahip olduklarından dolayı yetkinlik veya kapsam bakımından da farklılık gösterirler. Ricoeur’ün işaret ettiği üzere, bir argümanın yetkinliği metodolojisinden ve analizlerinin sonuçlarından dolayı değişir; artar veya azalır.4 Bu çerçevede, bir yaklaşım, diğer(ler)inin ilgilendiği önerme ve hipotezleri açıklamakla kalmayıp, diğer(ler)i tarafından bilinçli veya bilinçsiz olarak dikkate alınmayan veya ihmal edilen kaynakları ve verileri göz önüne aldığında, yeni hipotezler geliştirdiğinde veya yeni yorumlar getirdiğinde onun diğer(ler)inden daha yet3 Max Weber, Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, der. Guenther Roth ve Claus Wittich, Berkeley: University of California Press, 1978, s. 19-22. 4 Paul Ricoeur, “The Model of the Text: Meaningful Action Considered as a Text”, Social Research, vol. 38, 1971, s. 529-555. Metot ve metodolojinin birbirinden farklı olduğunu özellikle belirtmek gerekiyor. Metot ya da yöntem belirli teknikleri kapsar ancak metodoloji bu tekniklerin seçimi, teori kurulması ve temel varsayımları ele alır; dahası bu önermelerin toplumla ilişkisini de değerlendirir. Bu konuda ayrıntılı tartışmalar için bkz. Raymond A. Morrow, Critical Theory and Methodology, Thousand Oaks, California: Sage Publications, 1994, s. 36.

200

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

kin olduğu söylenebilir. En azından, Popper’in belirttiği üzere,5 yanlışlanabilirlik ölçütünü taşımaları koşuluyla, daha zor yanlışlanabilir bir hipotez daha kolay yanlışlanabilir bir hipoteze tercih edilir. Savunmacı ve tarihsel-sosyolojik yaklaşımlar geniş şekilde, analitikeleştirel yaklaşım da kısmen akademik çevrelerde kabul görmektedir. Geleneksel-tepkisel yaklaşım ise tarihsel olarak resmî ideoloji ve literatürle birlikte süregelmesine rağmen akademik çevrelerde kendine hemen hemen hiç yer bulamamıştır. Bunun başlıca iki nedeni vardır; birincisi, resmî ideoloji ve resmî tarihi benimsemediği için dışlanmış ya da görmezlikten gelinmiştir. İkincisi, belki daha da önemlisi, geleneksel-tepkisel yaklaşım bilimsel sistematiği ve yöntemi kullanmadığı için çoğunlukla ihtiyatla karşılanmıştır. Diğer taraftan, 1990’larla birlikte ortaya çıkan neoliberal yaklaşım, liberal-savunmacı ve analitik-eleştirel yaklaşım arasında kendine bir yer bulmaya çalışmaktadır. Neoliberal yaklaşım liberalizmi merkeze alarak Kemalizm’in bir okumasını yapmaya çalışır ve kendi içinde uyumsuz sayılabilecek iki alt türe ayrılır. Bunlardan ilki Kemalizm’in bir ideoloji olmadığını öne sürerek onu liberalleştirmeye çalışan ve daha çok Sami Selçuk tarafından temsil edilen türdür. Mustafa Erdoğan ve Atilla Yayla’nın başlıca temsilciliğini yaptığı ikincisi ise, savunmacı yaklaşımlar dışında yer alan diğer yaklaşımların eleştirel bakışını benimseyerek Kemalizm’in resmî bir ideoloji olduğu, dolayısıyla liberal bir içerikten yoksun bulunduğu görüşünü dillendirir. Her ne kadar bugün kendisini kabul ettirmiş bir yaklaşım olmamakla birlikte, genel olarak neoliberalizm Türkiye’de etkisini artırdıkça bu yaklaşım da yaygınlaşacak gibi gözükmektedir. 1. Geleneksel-Tepkisel Yaklaşım Türkiye’de geleneksel yaklaşımın kökleri Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde karşılaştığı krizlere bir tepki olarak gelişen İslamcılık, Osmanlıcılık ve Türkçülük akımlarının ilk ikisine dayanmıştır. Cumhuriyet döneminde egemen ideoloji haline gelen Kemalizm, İslamcılık ve Osmanlıcılığı reddetmiş, politikalarını Türkçülük ve Batılılık esasına dayandırmıştı. Özellikle İslamcılık ve Türkçülük arasındaki ilişki sıfır-toplamlı oyunu çağrıştırır; diğer bir ifadeyle, bir taraf ne kadar kaybederse diğer taraf o kadar güçlenir. Her iki akım karşılıklı olarak birbirini dışlar; yeni dönemde ulusçuluk esasına dayalı bir devletin kuruluşu benimsendiği için, her ikisinin uzlaşmaz tutumu erken Cumhuriyet döneminde olduğu kadar sonrasında 5 Bkz. Karl R. Popper, Conjectures and Refutations, London: Routledge & Kegan Paul, 1963.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

201

da Türk siyasal yaşamı ve düşüncesi üzerinde derin izler bırakmıştır. Geleneksel yaklaşım, bu çerçevede, laiklik yorumu ve uygulamaları başta olmak üzere Kemalizm’in karşısında yer almıştır. Geleneksel yaklaşımın kendi içinde homojen olduğunu söylemek mümkün değildir. Hilmi Ziya Ülken’in Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi,6 İsmail Kara’nın Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi7 ve kısmen Nuray Mert’in Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış8 başlıklı eserleri, geleneksel yaklaşımı ayrıntılı şekilde ele almıştır; ayrıca, okuyucu sözkonusu çalışmalarda çok kapsamlı bir literatür bilgisine de ulaşabilir. Bu nedenle, burada yalnızca sözkonusu geleneğin farklı bir uzantısı olarak değerlendirdiğim, başlıca temsilciliğini Abdurrahman Dilipak, Mehmet Doğan, Sadık Albayrak, Burhan Bozgeyik ve Hasan Hüseyin Ceylan gibi yazarların yaptığı popüler yakın tarih çalışmalarının Türkiye’nin resmî ideolojisi ile ilgili bakış açısı, temel argümanları ve metodolojisi kısaca değerlendirilecektir.9 Bu çalışmaların, konuyu ele alışı ağırlıklı olarak tepkisel bir nitelik taşıdığı için geleneksel-tepkisel yaklaşım biçiminde sınıflandırılmalarının uygun olacağı düşünüldü. Geleneksel-tepkisel yaklaşımın belirgin özelliklerinden biri, Kemalist ideolojiyi ve Cumhuriyet dönemi modernleşme hareketini, temelleri, amaçları, karşılaştığı ve ürettiği sorunlar bakımından kendi örüntüsü içinde değil, geleneksel kurumlara ve değerlere etkisi bakımından ele almasıdır. Bu yönüyle, Kemalist ideolojinin tepkisel bir yorumu olarak görülebilir. Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi modernleşme hareketi, Batı’yı örnek alarak, geleneksel toplumu dönüştürmeyi amaçlamıştı ancak bu nihaî bir 6 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları, 1979. 7 İsmail Kara (haz.), Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul: Risale Yayınları, 19861987. 8 Nuray Mert, Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. 9 Bkz. D. Mehmet Doğan, Batılılaşma İhaneti, İstanbul: Timaş Yayınları, 1993; Burhan Bozgeyik, İslam Birliği Üzerine Oynanan Oyunlar, İstanbul: Timaş, 1993; a.mlf., Bize Nasıl Zulmettiler, İstanbul: Çile Yayınları, 1993; a.mlf., İşte Zulmün Belgeleri, İstanbul: Erhan Yayınevi, 1999; Sadık Albayrak, Türkiye’de Din Kavgası, İstanbul: Sebil Matbaası, ikinci baskı, 1975; a.mlf., Cumhuriyet’e Doğru, İstanbul: Araştırma Yayınları, 1989; a.mlf., Türkiye’de İslamcılık-Batıcılık Mücâdelesi, İstanbul: Risale Yayınları, ikinci baskı, 1990; a.mlf., Çağdaş Devrim Yobazları, İstanbul: Timaş, 1991; a.mlf., Devrimin Çakıl Taşları, İstanbul: Medrese Yayınevi, üçüncü baskı, 1981; Abdurrahman Dilipak, Bir Başka Açıdan Kemalizm, İstanbul: Beyan, ikinci baskı, 1988, a.mlf., Cumhuriyete Giden Yol: 1919’dan 1923’e, İstanbul: Beyan, ikinci baskı, 1989, a.mlf., İnönü Dönemi, İstanbul: Beyan Yayınları, yedinci baskı, 1989; Vehbi Vakkasoğlu, Son Bozgun, 3 cilt, İstanbul: Timaş, 1989; Hüseyin Yılmaz, İnkılab Kurbanları, İstanbul: Timaş, 1990; a.mlf., Ayasofya, İstanbul: Timaş, 1990.

202

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

amaç değildi; özellikle Kemalizm’in başlıca amacı, güçlü bir ulus ve devlet yaratmaktı, Batılılaşma ise bu amacı sağlayan bir araç olarak görülmüştü. Bu doğrultuda, Kemalizm geleneklere olduğu kadar Batı’ya da karşıydı.10 Geleneksel-tepkisel yaklaşım, Kemalizm’in bu yönelimini doğru okumamış (sonuçları itibarıyla bakıldığında kısmen böyle bir durum ortaya çıkıyorsa da), sanki yalnızca geleneksel toplumu ya da dini ortadan kaldırmayı hedefleyen bir hareket olarak algılamıştır. Özellikle İstiklal Mahkemeleri örneğinde olduğu gibi, yeni kurulan hükümetin iktidarını sağlamlaştırma yönündeki uygulamaları, saltanat ve hilafet gibi kurumların kaldırılması, ölçü, tartı, takvim, eğitim alanlarındaki standartlaştırma ve ulusallaşma çabalarını din karşıtlığı biçiminde yorumlamış ve bu doğrultuda tepki vermiştir. Bu çerçevede, geleneksel-tepkisel yaklaşım Millî Mücadele döneminde Mustafa Kemal tarafından okunan hutbelere ve hilafeti koruma yönündeki demeçlere rağmen Cumhuriyet döneminde laikliğin kabul edildiğinin, saltanat ve hilafetin kaldırıldığının altını çizerek Cumhuriyet elitinin ihanetinden söz eder. Ayrıca Cumhuriyet döneminde ‘türbelerin ahır’, ‘camilerin depo’ yapıldığı temalarını işleyerek Kemalizm’e karşı popüler bir tepki oluşturmaya çalışır. Geleneksel-tepkisel yaklaşım ile savunmacı yaklaşımların tezleri tamamen karşıt olsa da bakış açıları benzerdir. Cumhuriyet dönemi kendisini haklılaştırabilmek için nasıl ki Osmanlı Devleti’nin son dönemlerini yok saymış ya da ona karşı kötüleyici bir tutum takınmış ve bu tutum savunmacı yaklaşımlar tarafından sürekli yinelenmiştir, geleneksel-tepkisel yaklaşım da Cumhuriyet dönemini yadsımaya ya da tersine çevirmeye çalışmıştır; yani Cumhuriyet dönemini her yönüyle olumsuzlarken, Cumhuriyet öncesini aklama çabasına girmiştir. Geleneksel-tepkisel yaklaşımın yöntemi genelde eklektik ve pragmatiktir; yani kendi savlarını desteklemek için ilgili veya ilgisiz birçok temayı bağlamı dışında kullanır, kendi savını destekleyecek örneklerden ve kaynaklardan yararlanarak gerçekliği yeniden kurmaya çalışır.11 Gelenekseltepkisel yaklaşımın dikkat çeken bir özelliği Kemalist ideolojiyi bütün yönleriyle çözümlemeye girişmemesidir. Düşüncelerden ziyade olaylar ve kişiler üzerinde durması da geleneksel-tepkisel yaklaşımın diğer bir özelliği olarak görülebilir. Özellikle siyasal ve askerî elit arasındaki çatışmada kay10 Bu konuda bkz. H. Emre Bağce, “Türkiye’de Ulusal Modernleşme: Diyalektik Bir Bakış”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sy. 62, Mart 2002, s. 96-101. 11 Biraz farklı bir bağlamda da olsa, Cemal Bâli Akal’ın Ali Bulaç eleştirisi, sözünü ettiğimiz durum için açıklayıcı bir örnek oluşturmaktadır. Bkz. Cemal Bâli Akal, “Masumlar Öldürülemez-Masumlar Öldürülebilir: Vitoria, El Inca ve Spinoza’da İletişim Hakkı”, Doğu Batı, sy. 24, 2003, s. 11, 1. dipnot.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

203

beden Kazım Karabekir, Rıza Nur ve Rauf Orbay gibi kişilerin anılarını birincil kaynak olarak görür;12 ancak, anıların kişisel hesaplaşmanın bir aracı olarak gerçekliği yanlı bir şekilde sunuyor olabileceği çoğunlukla dikkate alınmaz. Kısacası, sözkonusu yaklaşım Kemalizmi çözümlemekten çok yadsımaya çalışır; dolayısıyla, bu tutumu geçerliliğini ve güvenilirliğini büyük ölçüde zedeler. 2. Savunmacı Yaklaşımlar Siyasal düşünceler öğrencileri iyi bilirler ki, farklı dönemlerde yaşamış siyasal düşünürlerin birçoğu anlama ve eleştirme yerine yöneticileri ve hükümetleri meşrulaştırmak ve güç olgusunu haklılaştırmak için sürekli bir çaba içine girmişlerdir. Diğer bir ifadeyle, bütün rejimlerin kuramsal savunucuları her zaman olagelmiştir13 ve bu açıdan Kemalist rejim de bir istisna değildir. Savunmacı yaklaşım Kemalist ve liberal türlerden oluşmaktadır. Her ikisi de Kemalist ideolojiyi savunma ve haklı gösterme çabalarına rağmen, ileri sürdükleri argümanlar ve hipotezler açısından sınırlı da olsa birbirinden ayrılırlar. İlk olarak, Kemalist-savunmacı yaklaşım kendisinin Kemalist yönelimini olabildiğince cesaretle vurgulamasına karşın liberal-savunmacı yaklaşım kendisini açıkça Kemalist olarak tanımlamaz. İkinci olarak, Kemalist-savunmacı yaklaşım esas olarak Cumhuriyet’in kurucu liderlerinin görüş ve uygulamalarını kendi bakış açısına göre doğrulamaya çaba gösterirken, liberal-savunmacı yaklaşım -her ne kadar Kemalizm bariz bir şekilde liberalizme karşı çıkmış olsa da- onun liberal ve demokratik ruhunu vurgulayarak14 Kemalizmi yapay bir şekilde ‘liberalleştirmeye’ çalışır. Savunmacı yaklaşımın her iki türü de pozitivist bir konumda bulunurlar; pozitivist modernleşmenin ilerleme, gelişme vs. gibi hipotezlerini hiçbir şekilde sorgulamaksızın kabul eder ve bunları Türkiye’ye uygularlar.15 Savun12 Bkz. Rauf Orbay, Cehennem Değirmeni: Siyasi Hatıralarım, İstanbul: Emre Yayınları, 1993. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, haz. Abdurrahman Dilipak, 3 cilt, İstanbul: İşaret Yayınları, 1992. Kazım Karabekir, Paşaların Hesaplaşması: İstiklal Harbine Neden Girdik, Nasıl Girdik, Nasıl İdare Ettik?, İstanbul: Emre Yayınları, ikinci baskı, 1993; Kazım Karabekir, İstiklal Harbimizin Esasları, haz. Faruk Özerengin, İstanbul: Timaş, 1990. 13 Barbara Goodwin, Using Political Ideas, New York: John Wiley & Sons, second edition, 1987, s. 4. 14 Örneğin Joseph S. Szyliowich, Atatürk’ün gerçek demokrasi hedefinden söz etmektedir. Ayrıntılar için bkz. Joseph S. Szyliowich, “Elites and Modernization in Turkey”, Political Elites and Political Development in the Middle East, Frank Tachau (der.), New York, London: John Wiley and Sons, 1975, s. 37. 15 Bkz. C. H. Dodd, “Political Modernization, the State, and Democracy: Approaches to the Study of Politics in Turkey”, State, Democracy and the Military: Turkey in the 2

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

204

macı literatürün belirgin bir özelliği, yalnızca Mustafa Kemal Atatürk tarafından değil, İsmet İnönü, Recep Peker ve Şükrü Kaya gibi dönemin başlıca liderlerinin de küçümsenmeyecek katkısıyla şekillenen Kemalist ideolojinin niteliklerini açığa çıkarmak için birincil kaynaklara ve belgelere yoğunlaşmamasıdır; Kemalist ve liberal-savunmacı yaklaşımı benimseyen akademisyenler birincil kaynakları tüketici bir biçimde incelemez veya çözümlemezler. Bu nedenle, döngüsel ve eklektik bir biçimde birbirine benzeyen ve birbirini doğrulayan modernleşme kuramlarına ait savları Kemalizm’e uyarlamaya çalışırlar. Sözkonusu akademisyenler hemen hemen kapalı bir bilimsel cemaat oluştururlar; kendi hipotezlerini güçlendirmek için çoğunlukla içinde yer aldıkları cemaat tarafından onaylanan argüman ve referanslara başvururlar. Bu nedenle, sözkonusu yaklaşımlar, benimsenen yöntem ve ulaşılan sonuçlar itibariyle, savunmacı yaklaşımlar olarak sınıflandırılmıştır. Savunmacı yaklaşımlar bağımsızlık ve egemenlik kavramlarının uyumsuz ya da birbiriyle çelişen anlamlarını çoğunlukla ayrıştırmaksızın kullanırlar.16 Aynı şekilde, Kemalizm’in ‘Batı uygarlığına ulaşmak’ hatta onu aşmak hedefini17 çoğunlukla yanlış yorumlarlar. Batı uygarlığını özellikle nihaî bir hedef görmeleri, Kemalizm’i anlamalarını engeller. Başka bir nokta, hem Kemalist-savunmacı hem de liberal-savunmacı yaklaşımın temsilcilerinin içinde yer aldıkları toplumla ilişkilerinin ise zayıf ancak metropoliten (merkez) devlet ve toplumlarla ilişkilerinin güçlü olmasıdır. Bunu söylerken amacım sözkonusu akademisyenlerin kişiliklerini eleştirmek değildir. Yalnızca bağımlılık kuramları tarafından ayrıntılı şekilde ele alınan merkez-çevre ilişkilerinde, farkında olarak veya olmayarak, merkez lehine hareket ediyor olmalarıdır.18 1980s, Metin Heper ve Ahmet Evin (der.), Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1988. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, London, Oxford: Oxford University Press, second edition, 1968. Herşeyi ‘modernleşme’ bakış açısı ile yorumlamak savunmacı yaklaşımın temel bir çıkmazıdır. Bu yaklaşım anti-modern nitelikleri ve tek partiyi modernleşmenin kolaylaştırıcı öğeleri gibi görmektedir. Bkz, Metin Heper ve Tanel Demirel, “The Press and the Consolidation of Democracy in Turkey”, Turkey: Identity, Democracy, Politics, Sylvia Kedourie (der.), London, Portland: Frank Cass, 1996, s. 110, 120. Ayrıca bkz., A. Haluk Ülman; Frank Tachau, “Turkish Politics: The Attempt to Reconcile Rapid Modernization with Democracy”, The Middle East Journal, vol. XIX, Spring 1965, s. 158. 16 Bu kavramlar üzerine yetkin bir değerlendirme içn bkz., Peter T. Manicas, “The Legitimation of the Modern State: A Historical and Structural Account”, State Formation and Political Legitimacy, Ronald Cohen ve Judith D. Toland (der.), New Brunswick, Oxford: Transaction Books, 1988, s. 186-190. 17 Bir örnek olarak bkz., İlter Turan, “Türkiye’de Siyasal Kültürün Oluşumu”, Türkiye’de Siyaset: Süreklilik ve Değişim, Ersin Kalaycıoğlu, Ali Yaşar Sarıbay (der.), İstanbul: Der Yayınları, 1995, s. 448. 18 Bkz. H. Emre Bağce, “Emperyalizm Kuramları ve Amerikan Kamu Diplomasisi”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, sy. 28, Mart 2003, s. 63-79.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

205

a. Kemalist-Savunmacı Yaklaşım Kemalist-savunmacı yaklaşım Mustafa Kemal’i duygusal bir anlayış içinde takip eder; örneğin, Özer Ozankaya, Mustafa Kemal’i “kara günlerimizi ak eden aydın yiğit”19 olarak niteler ve “Mustafa Kemal çeşmesinden bardaklarımızı doldurabilmek, O’nun düşüncelerini, duygularını anlamakla olur”20 savı ile bir anlamda Kemalistlerin duygularına tercümanlık eder. Benzer şekilde, diğer akademisyenler de Mustafa Kemal’in yaygın olarak bilinen “Beni görmek demek kesinlikle yüzümü görmek değildir. Benim düşüncelerimi, benim duygularımı anlıyorsanız ve sezinliyorsanız bu yeterlidir”21 sözünü sıklıkla yinelerler. Kemalist-savunmacı yaklaşım Kemalizmin anti-emperyalist bir hareket olduğunu aşırı biçimde vurgular;22 Cumhuriyet döneminin her türlü düşünce ve uygulamasını Türkiye’nin modernleşmesini sağlayan etmenler olarak görür. Bu doğrultuda, Kemalist devrimlerin “Batı uygarlığına ulaşmak ve gelişmek hedefi”ne, tartışmalarında geniş yer ayırır,23 ancak modernleşme sürecinde mündemiç bulunan paternalizm gibi anti-aydınlanmacı (aydınlanma karşıtı) bileşenleri görmezlikten gelir. Kemalist-savunmacı yaklaşımın belirgin özelliklerinden biri, kendisini özeleştiriden masûn tutması ve diğerlerine karşı dışlayıcı bir tutum takınmasıdır; bu nedenle, desteklediği ideolojinin hemen hemen her zaman tehlikede olduğunu düşündüğünden savunma ve tepki refleksi gelişmiştir. Erken Cumhuriyeti bir altın çağ olarak kavramsallaştırır ve sürekli dinsel, ayrılıkçı, etnik ve Marxist hareketlerin Kemalizm’i ve ulusal birliği tehdit ettiğinden şikayet eder.24 Atatürkçülerin çeşitli kuruluşlar içinde örgütleniyor olmasından memnuniyet duymasına rağmen “Bu henüz yaygın ve geniş kapsamlı değildir”25 diyerek şikayetini dile getirir. “Devletin ele geçirilmesi” söyleminde somutlaşan bu düşünce biçimi, beraberinde “çatışmacı” bir siyaseti getirir. Kemalist-savunmacı yaklaşım bu söylemin toplumu kutuplaştırdığını ve Mustafa 19 Özer Ozankaya, Cumhuriyet Çınarı, 2. basım, Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995, s. 15. 20 Ozankaya, a.g.e., s. 16. 21 Bkz. Suna Kili, Atatürk Devrimi: Bir Çağdaşlaşma Modeli, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 6. basım, 1998, s. vii.; Ozankaya, a.g.e., s. 15. Ayrıca bkz. Anıl Çeçen, Kemalizm, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1998, s. 16. 22 Bkz. Sina Akşin (der.), Türkiye Tarihi: Çağdaş Türkiye, 1908-1980, cilt 4, İstanbul: Cem Yayınevi, 4. basım, 1995, s. 14-16. Benzer tartışmalar için bkz. Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, 1838-1995, cilt. 4, İstanbul: Tekin Yayınevi, ikinci baskı, 1976, özellikle s. 1745-1746; a.mlf., Doğan Avcıoğlu, Türkiye’nin Düzeni, 2 cilt, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1995. 23 Bkz. Akşin, a.g.e., s. 16-17. 24 Kili, a.g.e., s. 289. 25 Kili, a.g.e., s. 291.

206

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Kemal’in öngördüğü güçlü devleti zayıflattığını görmezlikten gelir. Yine de bu yaklaşımın başlıca temsilcilerinden Suna Kili’nin tek-parti döneminde Kemalistler tarafından takip edilen programın ulusal özgürlük ve egemenliği sağlamak amacı taşıdığını belirtmesi önemlidir. Kili’nin yerinde betimlemesiyle, “Ulusal liderler özgürlükten söz ederler, ama bu kişisel özgürlükten çok ulusal özgürlüktür. Özgürlük kişi için değil, ulus için istenir”.26 Kemalist-savunmacı yaklaşımın temel argümanlarından biri “Cumhuriyet devrimlerinin hepsinin özü[nün], demokratik bir siyasal ve toplumsal düzenin kurulması”27 ve Cumhuriyet tarafından atılan adımların her zaman için yaşamın bütün alanlarını demokratikleştirme yönünde olduğudur.28 Bu çerçevede, Kemalist-savunmacı yaklaşım, “tek parti yönetimi çağdaşlaşma [ve] toplumu siyasallaş[tır]ma süreci içinde bir geçiş, bir ara sistemdir (...) çok parti[li bir sistem] çağdaşlaşmanın itici gücü olma yerine çağdaşlaşmayı, değişmeyi yozlaştırıcı, durdurucu gelişmelere yol açabilir”di;29 “çoğulcu örgütlenme (...) demokrasiyi boğmak amacıyla kötüye kullanılacaktır”;30 Atatürk’ün “tek partiyi Türk toplumunu çoğulcu siyasal yaşama hazırlamanın aracı olarak kullandığı açık[tı]”;31 ve “Atatürkçü düşünceye dayalı tek partili rejimin demokrasiyi hazırlamak için geçici olarak otoriter görüntülü olduğu bir gerçektir”32 gibi kendi içinde çelişik uslamlamalar geliştirir. Ayrıca, bu tür bir akıl yürütme sonucunda, sözkonusu yaklaşım Kemalizm’in paternalist nitelikli “cahil halk” söylemini benimser ve haklı göstermeye çalışır; buna göre, halk kendiliğinden, kendisi için neyin iyi olduğunu bilemez, dolayısıyla devrimler, halka rağmen, halkın iyiliği için uygulanmıştır.33 Bu yaklaşım içinde yer alan akademisyenler, tek parti yönetiminin geçici bir sistem olduğu yönündeki argümanlarını kanıtlamak için özellikle Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Fırka örneklerine dikkat çekerler: 26 Kili, a.g.e., s. 35-36. 27 Ozankaya, a.g.e., s. 349. 28 Ozankaya, a.g.e., s. 353. 29 Kili, a.g.e., s. 111-112. 30 Ozankaya, a.g.e., s. 353. 31 Ahmet Taner Kışlalı, Siyaset Bilimi, Ankara: İmge Yayınları, 6. basım, 1997, s. 291. Ayrıca bkz. Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, 1859-1952, İstanbul: Arba Yayınları, ikinci (tıpkı) basım, 1995, s. 579. 32 Esat Çam, Siyaset Bilimine Giriş, İstanbul: Der Yayınları, dördüncü baskı, 1995, s. 264. Ayrıca bkz. Ahmet Evin; “Changing Patterns of Cleavages Before and After 1980”, State, Democracy and the Military: Turkey in the 1980s, Metin Heper ve Ahmet Evin (der.), Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1988, s. 243-245. 33 Çam, a.g.e., s. 266.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

207

1924 ve 1930’da iki kez çok parti deneyimine girildiyse de, kısa sürede vazgeçilmek zorunda kalındı. Çünkü, çok köklü bir devrim sürecini yaşayan ve demokrasi geleneği bulunmayan toplum henüz buna hazır değildi.34

Bu şekilde, Kemalist-savunmacı yaklaşım, dönemi haklı göstermek için takip eden ifadeden de anlaşılacağı üzere güçlü bir şekilde “koşullar”a ve “zorunluluklar”a başvurur: Ülkenin sosyal, ekonomik ve kültürel yönlerden az gelişmiş yapısı nedeniyle Türkiye’de tek parti rejimi bir demokrasiye geçiş aşaması olarak, geçici bir süre için zorunlu kabul edilmekteydi. Girişilen çok partiye geçme denemeleri bunu gösterir (Serbest Fırka).35

Böylece, Kemalist-savunmacı yaklaşım, negatif halk kavramsallaştırmasını yoğun olarak işlemesine karşın, tek parti yönetimi ve demokrasi arasındaki uyumsuzluğu veya antagonizmayı, “Atatürk’ün tek partisi dışında bulunmayan çoğulculuğu içinde taşıyordu”36 ifadesinden de anlaşılacağı üzere yumuşatmaya çalışır. Kemalist-savunmacı yaklaşım içinde yer alan akademisyenler, CHP içinde “parti içi demokrasinin oldukça ileri olduğu”nu37 öne sürerek, tutarlılığına aldırmaksızın kavramlar arasında diledikleri gibi ilişkiler kurarlar. Halbuki, parti içi demokrasiden söz edebilmek için öncelikle asgarî düzeyde demokratik bir rejimin bulunması gerekir; yani yönetim işlerine halkın katılımı ve bu işlerin halkın öngördüğü şekilde uygulanması gerekir. Siyasal düşünceler tarihinde antik Yunan’dan günümüze kadar yapılan tartışmalara ve yönetim biçimlerine göz atıldığında monarşi, aristokrasi, oligarşi, tiranlık vs. yönetim biçimlerine karşı demokrasiden de söz edildiği görülür. Ancak hiçbir kaynakta oligarşinin ya da aristokrasinin demokratik niteliğinden söz edilmez, ya da kendi mantık örüntüsü içinde edilemez. Demokrasinin zayıf olduğu bir yerde, parti içi demokrasi de zayıftır. Ancak demokrasinin olmadığı yerde, parti içi demokrasiye hiç yer verilmez. Kavramların ters yüz edilmesi ya da çarpıtılması günümüzde de sürmektedir -demokrasinin kendini demokratik olmayan yollarla koruması düşüncesini ya da militan demokrasi gibi kendi içinde çelişik bir kavramı olağanlaştırma çabası bunun belirgin bir örneğidir. Kemalist-savunmacı yaklaşım, liberal-savunmacı yaklaşımda olduğu gibi, siyasal kurumsallaşma ve demokrasi arasındaki ilişkiyi pozitif olarak vurgulamasına karşın, otoriter nitelikler sergileyen tek partinin kurumsal34 Kışlalı, a.g.e., s. 248. Ayrıca bkz. Turan, “Türkiye’de Siyasal Kültürün Oluşumu”, s. 448. 35 Çam, a.g.e., s. 264. Benzer argümanlar için bkz. Çeçen, a.g.e., s. 182-184; İhsan Güneş, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997, s. 8-9. 36 Kışlalı, a.g.e., s. 254. 37 Çam, a.g.e., s. 265.

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

208

laşmasının demokrasi üzerindeki olumsuz etkilerini tamamen göz ardı etme eğilimindedir. Daha da önemlisi, Atatürk tarafından temelleri atılan ideolojinin temel sorunsalının demokrasi olmadığı hiç dikkate alınmaz. Kısacası, Kemalist-savunmacı yaklaşım büyük ölçüde Kemalizmi gerçek zemininden saptırır. b. Liberal-Savunmacı Yaklaşım Kemalist ve liberal-savunmacı yaklaşımlar arasındaki kayda değer bir farklılık, liberal-savunmacı yaklaşımın Kemalistlerin yoğun olarak vurguladıkları anti-emperyalizm temasını aynı yoğunlukta işlemeyişidir. Diğer bir fark, yukarıda değinildiği üzere, ilk yaklaşımın argümanlarını çoğunlukla paylaşıyor olsa da, liberal-savunmacı yaklaşımın kendisini açıkça Kemalist olarak sunmayışıdır. Liberal-savunmacı yaklaşım, Kemalist-savunmacı yaklaşımdaki gibi, Türk siyasal tarihini retrospektif bir bakışla yeniden inşa etmeye çalışır; Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde demokratik bir hükümet kurulduğundan dolayı demokratik gelişimin kökenlerinin tek parti döneminde bulunduğu savını ileri sürer. Örneğin, Ergun Özbudun “tek parti gözetimindeki siyasal kurumsallaşma aslında nihaî olarak demokratik siyasete geçişi kolaylaştıracak bir tür ‘demokratik altyapı’ sağladı”38 görüşündedir. Liberal-savunmacı yaklaşım da, diğeri gibi, tek parti dönemini haklılaştırmak için genelde “koşulları” ve “zorunlulukları” vurgular. İlter Turan tek partinin, Cumhuriyet Halk Partisi’nin, bir ideolojinin gereği olarak değil, o dönemde var olan koşulların ve yeni rejimin oturmasının, hızla modernleşmesinin ve ekonomik gelişmenin pratik zorunluluğunun bir sonucu olduğunu savunur, ona göre, rekabet aksi takdirde rejimi tehlikeye düşürecek ve modernleşmeyi geciktirecektir.39 Metin Heper de benzer görüşlerden yararlanır: Cumhuriyetin kurucuları Osmanlı sultanlarının kişisel yönetimi olarak algıladıkları [şeye] son vermeyi arzuluyorlardı. Türk toplumunu boğmaya38 Ergun Özbudun, “Turkey: Crisis, Interruptions, and Reequilibrations”, Democracy in Developing Countries: Asia, Larry Diamond, Juan J. Linz ve Seymour Martin Lipset (der.), vol. 3, Boulder: Lynne Lienner Publishers, 1989, s. 197. 39 İlter Turan, “Stages of Political Development in the Turkish Republic”, Perspectives on Democracy in Turkey, Ankara: Turkish Political Science Association, 1988, s. 63. İlter Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davranış, İstanbul: Der Yayınları, 4. baskı, 1996, s. 123124. Ahmet Evin benzer şekilde Atatürk’ün “ulusal birliği sağlama amacının ideolojik meselelere göre öncelik taşıdı (...) Kemalizm orijinal şekliyle bir ideoloji değil bir programdı” görüşünü ileri sürmektedir. Bkz. Evin, a.g.e., s. 212. Szyliowich de Atatürk’ün “ideolojik olmayan bir pragmatist” olduğunu savunur, bkz. Szyliowich, a.g.e., s. 30. Bu argüman için ayrıca bkz. Selçuk, a.g.e., s. 277-279. Bu argümanların tümünde ideoloji teriminin pejoratif anlamda kullanıldığı dikkat çekicidir. Bu kullanım biçimi yazarların pozitivist modernleşme kuramlarını benimsediklerinin bir işareti olarak görülebilir.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

209

cak, aksine ‘onun Batı medeniyetine ulaşma, hatta aşma potansiyelini’ gerçekleştirmesine yardımcı olacak ılımlı bir aşkın (transcendental) devlet kurmayı amaçladılar.40

Yukarıda değinildiği üzere, ne Kemalist ne de liberal-savunmacı akademisyenler otoriter bir rejimin demokrasi üzerine yapacağı doğrudan olumsuz etkiyi dikkate alırlar. Bu yaklaşımın temsilcileri kurumsalcılığın, siyasal kurumsallaşma ve demokrasi arasında bir ilişki bulunduğu yönündeki önermesini hiç sorgulamadan alırlar ve bundan tek parti dönemindeki kurumsallaşmanın demokratik gelişimi kolaylaştırdığı sonucunu çıkarırlar. Ancak, takip eden sorulara eğilmekten kaçınırlar: Her türlü siyasal kurumsallaşma demokrasinin yerleşmesini kolaylaştırır mı? Eğer bazı kurumlar demokrasiyi kolaylaştırıyorsa, bazıları da demokrasinin yerleşmesini zorlaştırmaz mı? Otoriter rejimler aynı zamanda onlar aracılığıyla yaşamlarını sürdürecekleri aygıt ve kurumları oluşturmazlar mı? Türkiye örneği bu açıdan değerlendirildiğinde kendi başına tek parti yönetiminin kurumsallaşması demokrasiye geçişi ve demokratik kurumların yerleşmesini geciktirmez mi veya olumsuz etkilemez mi? 3. Tarihsel-Sosyolojik Yaklaşım Tarihsel-sosyolojik yaklaşım genellikle Kemalist ve liberal-savunmacı yaklaşımların argümanlarına yer verir; aynı zamanda, erken Cumhuriyetin hem karşılaştığı hem de ürettiği sorunları da dikkate alır. İlk olarak, tarihsel-sosyolojik yaklaşım Cumhuriyet dönemindeki modernleşme çabalarını kabul etmekle birlikte bu sürecin içinde barındırdığı sorun ve çatışmaları açığa çıkarmaya çalışır. İkinci olarak, Cumhuriyet dönemini tarihsel, ekonomik ve sosyal bağlamı içine yerleştirir, özellikle onun Osmanlı geçmişini, mirasını göz önüne alır; yani, Kemalist yaklaşımın aksine Cumhuriyet’in kuruluşunu geçmişten devrimsel bir kırılma olarak değerlendirmez.41 Üçüncü olarak, devlet ve toplum arasındaki çatışmacı ilişkiye odaklanır ve sivil bir toplumun kuruluş ve kurumsallaşmasının önündeki engelleri açığa 40 Metin Heper, “The State and Public Bureaucracies: A Comparative and Historical Perspective”, Comparative Studies in Society and History, vol. 27, no. 1, 1985, s. 93-94. 41 Tarihsel, ekonomik ve sosyolojik değerlendirmeler için bkz. Stefanos Yerasimos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, Kitap 3, İstanbul: Belge Yayınları, altıncı baskı, 1992. Çağlar Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İstanbul: İletişim Yayınları, 4. baskı, 1995. Zafer Toprak, Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. İsmail Cem, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, İstanbul: Cem Yayınevi, 10. basım, 1989. Cumhuriyetçi ulusçuluğun tarihsel kökenleri için bkz. François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura (1876-1935), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. baskı, 1996.

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

210

çıkarmaya çalışır.42 Bu yaklaşımın önde gelen isimlerinden Şerif Mardin43 özellikle Osmanlı ve Cumhuriyet modernleşmesinin ortak noktalarını belirler; her ikisinin pozitivizmi, solidarizmi ve elitizmi benimsediğine ve devleti koruma refleksi ile hareket ettiklerine dikkat çeker. Mardin, Türk siyasetini çözümlemek için merkez ve çevre kavramlarına başvurur ve Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi arasındaki benzerlikleri vurgular: Yukarıdan aşağıya empoze edilen düzenlemelerle entegrasyon Osmanlı toplum mühendisliğinin ardındaki genel yaklaşımdı. Kemalizm’in tipik özellikleri bu toplum anlayışının hâlâ başat olduğunu gösterir.44

Tarihsel-sosyolojik yaklaşımın önde gelen diğer bir temsilcisi İlkay Sunar da devlet-toplum ilişkilerine yoğunlaşır ve Kemalist toplum anlayışını oldukça açık şekilde tanımlar: (...) Kemalizm ulusun temelini organik, bölünmemiş toplulukla özdeşleştiren bir toplum anlayışına dayanıyordu. Kemalistler Türk toplumunda hiçbir sınıf ayrışmasının bulunmadığını, meslekî farklılıkların ayırıcı değil tamamlayıcı olduğunu iler sürdüler. Siyasal partiler o halde gereksizdi. Ulus tek bir dayanışmacı bütün olduğundan ortak çıkarları ifade etmek için yalnızca bir tek siyasal organizasyona, yalnızca tek partiye, ihtiyaç vardı. Bu nedenle, ayrışık sınıf çıkarlarını temsil eden çoklu partilere Türk toplumunda yer yoktu; Halk Partisi herkesin ortak amaç birliğini ve çıkar tekliğini temsil ediyordu. Tek parti bir şekilde ulus veya toplumla ortak kapsama sahipti. Özel, dar, bölgesel bir çıkarı değil, herkesi temsil ediyordu.45

Tarihsel-sosyolojik yaklaşım, Kemalist ve liberal-savunmacı yaklaşımların aksine, demokrasinin yerleşmesini engelleyen olumsuz koşullara işaret etmekten de çekinmez. Bu bağlamda, tek parti döneminin demokrasi üzerindeki etkilerini belirlemeye çalışır: 42 Engin Deniz Akarlı, “The State as a Socio-Cultural Phenomenon and Political Participation in Turkey”, Political Participation in Turkey: Historical Background and Present Problems, Engin D. Akarlı ve Gabriel Ben-Dor (der.), İstanbul: Boğaziçi University Publications, 1975, s. 135-145. 43 Şerif Mardin, “Power, Civil Society and Culture in the Ottoman Empire”, Comparative Studies in Sociology and History, vol. 11, 1969, s. 277. 44 Şerif Mardin, “Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics”, Political Participation in Turkey: Historical Background and Present Problems, Engin D. Akarlı, Gabriel Ben-Dor (der.), İstanbul: Boğaziçi University Publications, 1975, s. 24. Ayrıca bkz. İlkay Sunar, “State, Society and Democracy in Turkey”, Research Paper, İstanbul: Boğaziçi University ISS/POLS 94-04, 1994, s. 8. 45 İlkay Sunar, State and Society in the Politics of Turkey’s Development, Ankara: Ankara University Publications, 1974, s. 176. Benzer argümanlar için bkz. Taner Timur, Türk Devrimi: Tarihi Anlamı ve Felsefi Temeli, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1968, s. 103-106.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

211

Şu ana dek göz ardı edilen geçiş biçiminin kendisi ve bunun daha sonraki demokratik siyaset üzerindeki etkileridir. (...) Elit öncülüğündeki tepeden demokratikleşmenin sonucu kısa ömürlü kötürüm bir demokratik rejim oldu.46

Buna ek olarak, tarihsel-sosyolojik yaklaşım Kemalist ideolojinin otoriter,47 patrimonyal,48 totaliter49 veya paternalist nitelikler taşıdığını öne sürer. Mustafa Kemal’in yönetici sınıfın kafasına soktuğu felsefe genellikle halk tarafından yönetimden ziyade halka hizmet olarak tanımlanan ‘populizm’ şeklinde tarif edilir. Mustafa Kemal Yunanlılar Anadolu’dan kovulmadan önce bile ‘köylü bizim efendimizdir’ demişti, ancak efendinin çıkarının nerede bulunduğuna yönetici elit karar verdi. ‘Türklerin Babası’ Mustafa Kemal’in yönetimi paternalistti.50

Özetle, savunmacı ve analitik-eleştirel yaklaşımlar arasında yer alan tarihsel-sosyolojik yaklaşım, dönemi anlamak için oldukça fazla sayıda soru ve sorunu dikkate alır. Bunların arasında, tek parti yönetiminin savunmacı yaklaşımlar tarafından görmezlikten gelinen, bütün dillerin Türkçeden kaynaklandığını ileri süren Güneş-Dil Teorisi ve Avrupalıların Türk olduğunu kanıtlamaya çalışan yeni tarih bilimi inşa çabaları51 da bulunur. Tarihsel-sosyolojik yaklaşımın Osmanlı’dan günümüze Türk modernleşmesini süreklilik içinde ele alması okuyucuya Kemalizm’i başarı ve başarısızlıklarıyla birlikte tarihsel bağlamı içinde değerlendirme olanağı sunar. 46 İlkay Sunar ve Sabri Sayarı, “Democracy in Turkey: Problems and Prospects”, Transitions from Authoritarian Rule: Southern Europe, G. O’Donnel, P. C. Schmitter ve L. Whitehead (der.), Baltimore, London: The Johns Hopkins University Press, 1986, s. 172. 47 Ayşe Güneş Ayata otoriterizm terimini paternalizm anlamında kullanmaktadır. Bkz. Ayşe Güneş Ayata, CHP (Örgüt ve İdeoloji), Ankara: Gündoğan Yayınları, 1992, s. 78. Dankwart A. Rustow tek parti yönetimini Atatürk’ün diktatörlüğü olarak tanımlamaktadır. Bkz. Dankwart A. Rustow, “The Development of Parties in Turkey”, Political Parties and Political Development, Joseph La Polambara ve Myron Weiner (der.), Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1966, s. 111-113, 121. 48 Şerif Mardin patrimonyalizmi “uyrukları üzerinde baba olarak görülen Sultan miti” olarak tanımlar; bkz. Şerif A. Mardin, “Ideology and Religion in the Turkish Revolution”, International Journal of Middle East Studies, vol. 2, 1971, s. 200. 49 Bkz. M. Philips Price, Türkiye Tarihi: İmparatorluktan Cumhuriyete Kadar, İstanbul: Ararat Yayınevi, 1975, s. 176-184. 50 Andrew Mango, Turkey, New York: Walker and Company, 1968, s. 56. Mango Türkler’in Babası terimi ile “Atatürk” soyadının anlamına işaret etmektedir. Aslında paternalizmin bir delili ve simgesi olarak “Türkler’in Babası” demektedir. Ayrıca bkz. Feroz Ahmad, The Making of Modern Turkey, London, New York: Routledge, 1993, özellikle bölüm 3 ve 4. İnönü döneminin betimleyici tarihsel bir incelemesi için bkz. Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, 2 cilt, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996. 51 Mango, a.g.e., s. 60- 61.

212

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

4. Analitik-Eleştirel Yaklaşım Analitik-eleştirel yaklaşım yöntem ve bakış açısı bakımından yukarıda değindiğimiz yaklaşımlardan keskin çizgilerle farklılaşır. Savunmacı yaklaşımların aksine, özellikle tek parti döneminin temel kaynaklarına başvurarak Kemalist ideolojinin ve Türk modernleşmesinin özelliklerini ve sorunlarını açığa çıkarmaya çalışır. Analitik-eleştirel yaklaşım, savunmacı yaklaşımlar tarafından tamamen göz ardı edilen, tarihsel-sosyolojik yaklaşım tarafından ise kısmen dikkate alınan ancak yeterince çözümlenmeyen soruları merkeze alır. Bu yaklaşımın önde gelen temsilcileri arasında Mete Tunçay,52 Taha Parla53 ve Levent Köker54 yer alır; analitik-eleştirel yaklaşımın akademik çevrelerde sınırlı da olsa kendine bir yer edindiği55 söylenebilir. Analitik-eleştirel yaklaşım özelikle Türkiye’nin resmî ideolojisi üzerine yoğunlaşır; diğer yaklaşımlardan farklı olarak, Kemalist ilkelerin çözümleyici ve eleştirel bir yorumunu sunar. Ulusçuluk ve devletçilik bu ideolojiyi şekillendiren en önemli ilkeler olarak görülür. Devlet-toplum ilişkilerinin solidarizm üzerine inşa edildiği ileri sürülür. Tek parti yönetiminin otoriter, zaman zaman da totaliter olduğu, devletin toplum üzerindeki hegemonyasını artırmak amacı taşıdığından, resmî ideolojinin modernleşme vizyonunun yüzeysel olduğu, bu doğrultuda, özerk bir sivil-siyasal toplumun ve demokratik yönetimin kurumsallaşmasını engelleyen sorunların tepeden inmeci pozitivist modernleşmeden kaynaklandığı bu yaklaşımın temel savları arasında yer alır. Tek parti dönemi ve sonrasında kırılmalar olmasına karşın, bu dönemde temelleri atılan resmî ideolojinin sağ veya sol söylemlerle birlikte Türk siyasetine egemen olduğu da ileri sürülen görüşler arasındadır. 52 Mete Tunçay, T.C.’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), 3. basım, İstanbul: Cem Yayınevi, 1992. 53 Taha Parla’nın çalışmaları için bkz. Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, 3. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 1999; Türkiye’nin Siyasal Rejimi, 1980-1989, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993; Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, cilt 1, Atatürk’ün Nutuk’u, İstanbul: İletişim Yayınları, 2. baskı, 1994; Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, cilt 2, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991; Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, cilt 3, Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Ok’u, İstanbul: İletişim Yayınları, 2. baskı, 1995. 54 Levent Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, 3. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995 ve Demokrasi Üzerine Yazılar, Ankara: İmge Yayınları, 1992. 55 Ahmet İnsel, Türkiye Toplumunun Bunalımı, İstanbul: Birikim Yayınları, 1990; İdris Küçükömer, Düzenin Yabancılaşması-Batılaşma, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994; Çetin Yetkin, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi, İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 1983; Ayşe Kadıoğlu, “The Paradox of Turkish Nationalism and the Construction of Official Identity”, Turkey: Identity, Democracy, Politics, Sylvia Kedourie (der.), London: Frank Cass, 1996; Nihal Kara-İncioğlu, “Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş ve Demokrasi Sorunları”, Türkiye’de Siyaset: Süreklilik ve Değişim, Ersin Kalaycıoğlu, Ali Yaşar Sarıbay (der.), İstanbul: Der Yayınları, (1995), s. 265-275.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

213

5. Neoliberal Yaklaşım İki farklı türü ile neoliberal yaklaşım geleneksel-tepkisel, savunmacı, tarihsel-sosyolojik ve analitik-eleştirel yaklaşımların her biriyle ortak sınırlara sahip olmasına rağmen özellikle alenî kapitalizm savunusu ile diğer yaklaşımlardan ayrılır. Neoliberal yaklaşım ulusal sanayi kapitalizmi sonrasının küreselleşme söylemini benimser; Türk siyasetini ve Kemalizm’i bu çerçevede yorumlamaya çalışır. Neoliberal yaklaşımın temel argümanları kapitalizmin kendiliğinden düzen söylemine dayanır. Nasıl ki 18. yüzyıl sonunda Smith ve Ricardo gibi politik iktisatçılar serbest piyasanın ve Tanrısal nitelikler atfedilen görünmez elin ulusal ve uluslararası düzeyde adaleti gerçekleştireceğini ileri sürerek sanayi bakımından gelişmiş olan İngiltere’nin çıkarlarını savunmuşlarsa, genel olarak neoliberalizm de bütün dünyada Amerika’nın hegemonyasını ve uluslararası kapitalizmi haklılaştıran bir söylem niteliğindedir. Neoliberalizm, krizlere girmemek için giderek küreselleşen ve büyüdüğü, yayıldığı için güçlü gözüken kapitalizmin yanında yer alır ve onu haklılaştıracak şekilde gerçekliği yeniden kurmaya çalışır. Bu yönüyle, neoliberalizm gerçekliğin yalnızca kendi çıkarına uygun kısmını gören, olumsuzluklarını ise gizleyen bir ideoloji niteliği taşır. Neoliberalizmin Soğuk Savaş sonrasında yükselişe geçişi bir rastlantı değildi; sosyalizme karşı kendini refah devleti aracılığıyla korumaya çalışan ve bu nedenle sınırsız kâr tutkusundan taviz vermek durumunda kalan kapitalizm, Doğu Blokunun çöküşüyle bu yükten kurtulmuş ve rasyonel tercih kuramlarını devreye sokarak refah devletinin ya da sosyal devletin bir rant aygıtı olduğu tezini geliştirmiştir. Yeni ideoloji, ulusal egemenlik ve bağımsızlık gibi kavramları kapitalist yayılmanın önündeki başlıca engeller olarak gördüğü için ulus devletlerin ürettiği sorunları eleştirmek yoluyla onun meşru dayanaklarını çürütmeye girişmiştir. Neoliberal yaklaşımın Türk siyaseti ve resmî ideoloji ile ilgili yorumları da neoliberalizmin yukarıda işaret edilen önermelerine dayanmaktadır. Neoliberal yaklaşım bir taraftan Hobbes’u takip ederek insanı rekabetçi, asosyal, kendi atomik çıkarları peşinde koşturan homoeconomicus şeklinde tanımlayarak yurttaşlığı zayıflatma ve sosyal devleti küçültme yönünde argümanlar geliştirirken, bir taraftan da yine küreselleşme önünde engel teşkil ettiği düşünülen Kemalist ilkeleri eleştirmeye koyulmuştur. Türkiye’de neoliberal yaklaşımın iki alt türü bulunur. İlki, Yargıtay eski başkanı Sami Selçuk tarafından temsil edilir. Selçuk, Atatürk dönemi sözkonusu olduğunda savunmacı yaklaşımların çoğu tezini benimser. Libe-

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

214

ral-savunmacı yaklaşımın tezleri doğrultusunda Kemalizm’in ilk haliyle bir ideoloji olmadığını, tam aksine Türkiye’nin çağdaşlaşmasını hedefleyen pragmatik bir program olduğunu ileri sürer. Bu açıdan, Kemalizmi liberalleştirmeye çalışır. Atatürk’ün düşüncelerinin sonraki dönemlerde yanlış anlaşıldığı veya uygulandığı, Selçuk’un temel argümanlarından biridir.56 Selçuk, bu açıdan pragmatik bir yaklaşımla Kemalizm’le çatışmaya girmeden onu dışlamaya ve Türkiye’yi küresel ekonomiye eklemleyecek normları “evrensel değerler” olarak sunmaya çalışır. Özellikle hukuk ve demokrasi arasındaki olumlu ilişkileri vurgulamasına karşın küreselleşmenin yurttaşlık ve demokrasi üzerindeki yıkıcı etkilerini dikkate almaz. Yani ekonomi ve siyaset arasındaki çatışmacı ilişki Selçuk tarafından bir sorunsal olarak görülmez. Neoliberal yaklaşımın ikinci türü, “Liberal Düşünce Topluluğu” tarafından temsil edilir -Mehmet Altan’ın da aralarında bulunduğu ‘ikinci cumhuriyetçiler’ olarak nitelendirilen grup da bu tür içerisinde sayılabilir. Bu akımın başlıca temsilcileri Mustafa Erdoğan ve Atilla Yayla’dır. Selçuk’un temsil ettiği tür ile neoliberal yaklaşımın bu türü küreselleşmeyi benimseme noktasında ortak olmalarına karşın, özellikle ikinciler Kemalizm konusunda eleştirel bir tutum takınırlar. Çoğunlukla analitik-eleştirel yaklaşımın argümanlarından da yararlanarak Kemalizm için resmî ideoloji terimini vurgulayarak kullanırlar;57 ancak bu tür, yöntem açısından analitik değildir, yani Kemalizm’i bütün yönleriyle çözümlemeye girişmez. Neoliberal yaklaşımı benimseyen akademisyenler, neoliberalizmin savları doğrultusunda Kemalizm’i yorumlamaya çalışırlar. Bir anlamda resmî ideoloji eleştirisi kapitalizm savunusunun bir türevi olarak gelişir. Topluluğun yayın organı Liberte tarafından yayınlanan, Johan Norberg’in Küresel Kapitalizmi Savunmak başlıklı çalışmasının tanıtım yazısı neoliberal yaklaşımın asıl kaygısının Türk siyasetini ve resmî ideolojiyi birincil kaynaklar aracılığıyla irdelemek, anlamak veya eleştirmek olmadığını açık şekilde göstermektedir: Küreselleşmeyi eleştiren kişilere, eserlere şöyle bir kulak kabartılıp, göz gezdirildiğinde; söylenen sözlerin, kurulan cümlelerin içi -tamamen olmasa da- boş, temelleri deniz kumundan yapılmış, sloganvari ve hatta büyük bir çoğunluğu komplo teorilerine rahmet okutacak (elbette, tenzih hakkımız saklı olmakla birlikte) ciddiyetsizlikte bir yığından başka bir şey olmadıkları görülecektir. 56 Bkz., Sami Selçuk, Zorba Devletten Hukukun Üstünlüğüne, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1998, s. 277-279, 334-335. 57 Mustafa Erdoğan, Demokrasi, Laiklik, Resmî İdeoloji, Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu, 1995.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

215

Türkiye’nin çorak fikir topraklarını değil sulayıp mamur hâle getirmek, soyguncu bir “cowboy” edası ve fütursuzluğuyla at koşturan bütün kollektivistlerin bu gayriahlâkî ve tekelci tavırlarına bir cevap olarak Liberte Yayınevi Johan Norberg’in Küresel Kapitalizmi Savunmak isimli eserini okuyucunun beğenisine sunuyor. Yazar “insan özgürlüğü fikrinin liberal ekonomik ifadesi” olarak savunduğu küresel kapitalizmin fikir hürriyetinden, insan haklarından, bireyin özgürlüğünden ayrı düşünülemeyeceğini örneklerle göstermeye gayret ediyor; ve başarıyor da. Başka bir çıkış yolunun olabileceğine inananlara ve bu çıkış yolunu arayanlara (...) 58

Atilla Yayla’nın, Hayek’in bir çalışmasının çevirisine yazdığı sunuş yazısı da neoliberal yaklaşımın eklektik ve pragmatik bir yöntem benimsediğini ortaya koyar: Bu eserin Türkçe’ye çevrilerek yayımlanması, sadece bir klasiğin dilimize kazandırılması açısından önemli değildir. Ondan daha önemlisi, belki de ilk defa, bu kitapla, ortalama Türk aydınının sosyal meselelere geleneksel bakış açısından farklı ve çok daha isabetli ve yararlı bir perspektifin var olduğunun, bu perspektifin en güçlü isimlerinden birinin kendi ifadeleriyle bizim dilimizde ortaya konulmakta olmasıdır. Filozof, Hukuk, Yasama ve Özgürlük ile, uygarlığa ve çağımız toplumlarının güncel sorunlarına ülkemiz ortamında çoğumuzun alışık ve bazılarımızın aşık olduğu pozitivist, Kartezyen-kurucu rasyonalist, toptancı ve jakoben yönelişin sakatlıklarını ve mahzurlarını ortaya koymaktadır. Bu bakımdan, eserin her aydın ve toplum meselelerine ilgi duyan herkes tarafından dikkatle okunması gerekmektedir.59

Liberal Düşünce Topluluğu, Hayek’in “sosyal devlet” karşıtlığını “resmî ideoloji” ve “statüko” eleştirilerinin temeline yerleştirerek Türkiye’nin küresel kapitalizme geçişinin önündeki engelleri aşmaya çalışır. Esasında, resmî ideoloji ve kapitalizm savunusunu birbirinin alternatifi olarak sunması ve Kemalist ideolojiyi birincil kaynaklardan incelememesi bu yaklaşımın ciddî bir eksikliğidir. Ayrıca, kıyasıya eleştirdiği Kemalist ideolojinin kapitalizmle ilişkisi de her nedense görmezlikten gelinir. Bu doğrultuda, resmî ideoloji eleştirileri ve bu ideolojiye yol açtığı düşünülen Kartezyen (Descartesçi) rasyonelliğin, pozitivizmin ve otoriterizmin tamamen araçsal 58 Bkz. http://www.liberte.com.tr (24.06.2003). 59 Friedrich A. Hayek, Hukuk, Yasama ve Özgürlük, cilt, 1: Kurallar ve Düzen, çev. Atilla Yayla, Ankara: İş Bankası Yayınları, ikinci baskı, 1996, s. v.

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

216

rasyonellikten kaynaklandığı ve araçsal rasyonelliğin de kapitalizmin bir sonucu olduğu araştırılmaz. 6. Genel Değerlendirme ve Yeni Çalışmalara Dair Bazı Öneriler Descartes 1629’da Anlığın Yöntemi için Kurallar eserini yazmış ve diğer çalışmalarında olduğu gibi bu çalışmasında da yöntem konusunda oldukça özlü ifadelere yer vermiştir. “Gerçeği araştırmak için yöntem zorunludur” bu önermelerden biridir. Öte yandan, literatür konusunda yazdıkları da hâlâ geçerliliğini sürdürmektedir. Eskilerin kitapları okunmalıdır, çünkü böylesine çok insanın emeklerini elimizin altında bulmak bizim için olağanüstü bir nimettir; ve bu hem geçmiş çağlarda doğru olarak bulunmuş olanları tanımak, hem de çeşitli bilim dallarında araştırmak üzere geriye nelerin kaldığını anımsamak için yapılmalıdır. Ama gene de, kendimizi ne denli kollarsak kollayalım, onları okumaya çok fazla gömülme durumunda onlardaki yanlışlıkların bulaşması gibi büyük bir tehlike vardır. Çünkü herhangi bir tartışmalı görüş üzerine kararlarını düşüncesiz bir atılganlıkla veren yazarların eğilimleri bizi en ince uslamlamalarla aynı yönde ilerlemeye zorla[r]; ama öte yandan, mutlu bir rastlantıyla pekin ve açık bir şeye rastladıkları zaman, öyle görünür ki açıklamalarının yalınlığının bizi buluşlarına daha az saygı duymaya götürmesinden korkarak ya da çıplak gerçeği bize çok görerek onu sunarken ikircimlerle kuşatmayı hiç unutmazlar. Dahası, eğer tüm insanlar bütünüyle dürüst ve açık sözlü olmuş olsalardı, ve bize hiçbir zaman kuşkulu görüşler gerçek diye dayatılmasa ama her şey iyi bir inançla ortaya serilseydi bile, gene de hiç kimse hemen hemen bir başkası tarafından karşıtı savunulmamış hiçbir şey ileri sürmediği için, ikisinden hangisine inanmamız gerektiği konusunda sonsuza dek belirsizlik içinde kalırdık. Daha çok sayıda yazarın desteklediği görüşe katılma amacıyla her birinden yana çıkan oyları saymanın hiçbir yararı olmayacaktır (...)60

Akademik çalışmalarda referans sistemi günümüzde kurumsallaşmıştır. Yine de, Descartes literatürün sıkı şekilde gözden geçirilmesini salık vermesine karşın, adını koymamış olsa bile çoğu çalışmanın ideolojik bir işlev gördüğünü ve gerçekliği çarpıttığını da ifade etmiştir. Literatür kişiye belirli bir yaklaşımı benimsetme ve onu yönlendirme işlevi de görür. Bundan dolayı, literatürün eleştirel bir bakışla ve başka yaklaşımlarla karşılaştırılarak takip edilmesinin yararlı olacağını belirtmeliyiz. 60 Rene Descartes, Söylem, Kurallar, Meditasyonlar, çev. Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea, 1996, s. 67-68.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

217

Gerçekliğin araştırılması ya da kurulması sırasında farklı yöntemler takip edilebilir veya farklı sınıflandırmalar yapılabilir. Deneme niteliği taşıyan bu yazıda, başka türlü sınıflandırmalar da yapılabileceği göz ardı edilmeksizin, Türk siyasal literatürü ve yaklaşımlar sınıflandırılmaya çalışıldı. Türkiye’de Kemalist ve anti-Kemalist biçiminde bir sınıflandırma adı konmamış olsa bile genel olarak yadırgatıcı değildir. Yine de, anti-Kemalist şeklindeki bir sınıflandırma, içine aldığı çalışmaların yalnızca Kemalizm’e karşıt oluşlarını vurgulamanın ötesinde onların yöntemlerine dair yeterli bir bilgi vermemektedir. Geleneksel-tepkisel, analitik-eleştirel ve neoliberal yaklaşımların dünyayı inşa ediş biçimleri, en az geleneksel-tepkisel ve savunmacı yaklaşımlarınki kadar ayrı ve uzlaşmaz olmasına rağmen anti-Kemalist biçimindeki bir sınıflandırma geleneksel-tepkisel, analitik-eleştirel ve neoliberal yaklaşımları ya birarada sunacak ya da yalnızca birini tümünün temsilcisi gibi gösterecektir. Çalışmanın başında belirtildiği üzere farklı yaklaşımlar veya sınıflandırmalar arasında yetkinlik açısından bir sıralama yapılabilir; burada önerdiğimiz sınıflandırma gerçekliği açıklama gücüne sahip olduğu sürece ya da başka bir sınıflandırma bunun yerini alıncaya kadar kullanılabilir. Weber’in ideal tiplerle ilgili vurgusu bu sınıflandırma için de geçerlidir; belirlediğimiz yaklaşımlar her bir çalışmanın özgünlüğü ile ilgilenmek yerine onların ortak noktalarını ve farklılıklarını dikkate alarak genellemelerde bulunmuş, bir anlamda bütünü birkaç başlık altında stilize ederek okuyucuya zihinsel bir kroki sunma amacı taşımıştır. Sözkonusu yaklaşımlara genel olarak bakıldığında, Türk siyasal yaşamıyla ilgili tartışmaların çeşitlendiği, canlılık kazandığı görülmektedir; ‘biz’ ve ‘onlar’ biçimindeki önyargılı ve dikotomik algılayış tartışmalar sürdükçe, zenginleştikçe aşılacak gibi gözükmektedir. Bu açıdan, her bir yaklaşım farklı noktalara vurgu yaparak literatüre katkıda bulunmaktadır. Buna rağmen, yaklaşımların benzer temaları aynı yetkinlikle ele almadığı, birçok çalışmanın tutarlılık açısından ciddî sorunlarının bulunduğu da bir gerçektir. Geleneksel-tepkisel yaklaşımın en temel özelliği ve eksikliği Kemalizm’i kendi bütünlüğü içinde incelemek yerine, sanki yalnızca kendisini hedef alan bir ideoloji olarak görmesi ve bu doğrultuda tepki vermesidir. Bu durum, sözkonusu yaklaşım içindeki yazarları gerçekliği araştırmaktan çok kendi savlarını Makyavelist bir anlayışla ispatlamaya yöneltmektedir; bilimsel sistematikten yoksun olduğu için de akademik çevrelerde kendine yer bulamamaktadır. Savunmacı yaklaşımlar gerçekliği yine önyargılı bir biçimde kurarlar ya da onu çarpıtırlar; halkın çoğulcu bir siyasal kültüre sahip olmadığını öne sürerek alenî şekilde siyasal-bürokratik elitin yanında yer alırlar. Özellikle

218

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

resmin diğer tarafını göz ardı ederler; siyasal-bürokratik elitin çoğulcu bir siyasal kültüre ve demokratikleşme vizyonuna sahip olduğu yanılgısını bir gerçeklik olarak işlerler. Bu şekilde, gerçekliği anlama çabasından çok, tepeden modernleş(tir)menin akademik savunuculuğunu yapan bir rol üstlenirler. Savunmacı yaklaşımlar Amerikan çıkarları doğrultusunda Rostow ve Huntington gibi kişiler tarafından geliştirilen küçük ölçekli ve yanlı modernleşme kuramlarının etkisinde kalmışlardır.61 Huntington, siyasal toplumsal değişim ve gelişme ile ilgili görüşlerinden yani modernleşme modelinden vazgeçip medeniyetler çatışmasını öne sürdüğünde, Türkiye’de pozitivist modernleşme kuramlarını benimsemiş olan akademisyenler kendi inanç dünyalarının mimarı saydıkları kişiyi kaybettiler. Bir zamanlar Hegel’in uygarlık açısından Almanlar ve diğer uluslar arasında bir ayrım yaparak Almanların üstün olduğunu savunması ve böylece Almanya’nın o dönemdeki çıkarlarına uygun bir tarih ve siyaset felsefesi geliştirmesi gibi, Huntington’un da medeniyetler çatışması kuramı ile Amerikan çıkarlarına hizmet ettiği görüldü.62 Pozitivist gelişme kuramlarını benimseyerek siyasal-bürokratik elitle birlikte kendi halkına sırt çeviren savunmacı yaklaşımların temsilcileri, Huntington’un geri adım atmasıyla birlikte kendilerini “iki cami arasındaki bînamaz” konumunda buldular. Savunmacı yaklaşımların gelişimi ve düşüşü, yüksek lisans ve doktora tezlerinde işlenecek ölçüde önemli ve yeni araştırma konularıdır. Özellikle “Savunmacı yaklaşımlar, Türkiye’yi metropoliten ülkelerin uydusu haline getiren bir işlev mi üstlendiler?” sorusuna yanıt arayacak çalışmalar Türk siyasal literatürüne ciddi katkı sağlayabilecektir. Savunmacı yaklaşımlar içinde başka türleri de ayırt etmek mümkündür. Kökenleri Kadro ve Yön hareketlerine dayanan ve Kemalist-savunmacı yaklaşım içinde sayılabilecek söylemler, Kemalizm’i bir şekilde sosyalizmle sentezlemeye çalışmıştır. Ancak, Kemalizm’in, geleneksel toplumu reddettiği kadar liberalizm ve sosyalizmi de dışladığı dikkate alınmamıştır.63 Da61 Bkz. W.W. Rostow, Politics and the Stages of Growth, Cambridge University Press, 1971. Samuel P. Huntington, “Siyasal Gelişme ve Siyasal Bozulma”, çev. Ergun Özbudun, AÜHFD, cilt XXII-XXIII, sy. 1-4, 1965-1966; Samuel P. Huntington, Political Order in Changing Societies, New Haven, London: Yale University Press, 1968. 62 Bu çalışmanın kapsamını aştığından, medeniyetler çatışması tezinin ve uluslararası terörizm söyleminin Amerika’nın küresel yayılmasını sağlayan bir işlev gördüğünü belirtmekle yetinebiliriz. Ancak, bilimsel kuramların da bir tarihinin olduğunu, merkez (metropoliten, emperyalist) ülkenin çıkarları doğrultusunda her zaman yeni kuramlar geliştirildiğini tartışan temel bir kaynak için bkz. Johan Galtung, “A Structural Theory of Imperialism”, Journal of Peace Research, vol. 13, no. 2, 1971, s. 81-94. 63 Kemalizmi liberalizm ve sosyalizmle sentezleme girişimlerinin yetkin bir eleştirisi için bkz. Taha Parla, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, cilt 3, Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Ok’u, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995, s. 11-12.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

219

ha doğrusu, başarı ve başarısızlıklarıyla Kemalizm kendi bütünlüğü içinde ele alınmadığı için Kemalizm’i sosyalizmle sentezleme girişimleri de gerçekliği kavramakta başarısız olmuştur. Kemalizm her şeyden önce solidarist bir ideolojidir. Bireysel eşitlik, özgürlük ve demokratikleşme gibi bir sorunsalı yoktur. Güçlü devlet vurgusu, onu organik bir toplum anlayışını benimsemeye itmiştir. Bu açıdan Kemalizm geleneksel siyasetin izlerini taşımıştır; organik anlayışı, hiyerarşik ve eşitsizlikçi bir topluma yol açmıştır. Özellikle vurgulamak gerekir ki, Mustafa Kemal’in ya da Kemalizm’in amacı egemen bir devletin kurulmasıydı; egemenliğin kayıtsız şartsız ulusa ait olması, bireylerin yönetime katılımına değil, Türk ulusunun ve devletinin diğer devletler karşısında egemen, bağımsız olmasına işaret ediyordu; ‘kayıtsız şartsız’ egemenlik ifadesi demokrasiden çok, siyasal, ekonomik, kültürel, eğitsel, askerî vs. bütün alanlarda bağımsızlığa işaret ediyordu. Neoliberal yaklaşım aslında savunmacı yaklaşımların yanılgısını paylaşmaktadır. Savunmacı yaklaşımların Kemalizm’i modernleşme kuramları doğrultusunda yorumlama çabalarının Türkiye’yi metropoliten ülkelere bağımlı hale getiren bir işlev görmesi gibi, neoliberal yaklaşımın da küresel kapitalizm lehine hareket ederek Kemalist ideolojiyi eleştirdiği görülmektedir. Hegel’in “Her birey kendi zamanının çocuğudur”64 dediği gibi metropoliten ülkelerin Türkiye’deki yeni akademik müttefikliğini neoliberal yaklaşım savunmacı yaklaşımlardan devralacak gibi gözüküyor: Kral öldü, yaşasın yeni kral!

Kaynakça Ahmad, Feroz, The Making of Modern Turkey, London, New York: Routledge, 1993. Akal, Cemal Bâli, “Masumlar Öldürülemez-Masumlar Öldürülebilir: Vitoria, El Inca ve Spinoza’da İletişim Hakkı”, Doğu Batı, sy. 24, 2003, s. 11-27. Akarlı, Engin Deniz, “The State as a Socio-Cultural Phenomenon and Political Participation in Turkey”, Political Participation in Turkey: Historical Background and Present Problems, Engin D. Akarlı, Gabriel Ben-Dor (der.), İstanbul: Boğaziçi University Publications, 1975. Akşin, Sina (der.), Türkiye Tarihi: Çağdaş Türkiye, 1908-1980, cilt 4, İstanbul: Cem Yayınevi, 1995. Albayrak, Sadık, Türkiye’de Din Kavgası, İstanbul: Sebil Matbaası, 1975. ——, Devrimin Çakıl Taşları, İstanbul: Medrese Yayınevi, 1981. ——, Cumhuriyet’e Doğru, İstanbul: Araştırma Yayınları, 1989. 64 Bkz., G. W. F. Hegel, Essential Writings, der. Frederick G. Weiss, New York, Harper: Touchbooks, 1974, s. 264.

220

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

——, Türkiye’de İslamcılık-Batıcılık Mücâdelesi, İstanbul: Risale Yayınları, 1990. ——, Çağdaş Devrim Yobazları, İstanbul: Timaş Yayınları, 1991. Avcıoğlu, Doğan, Milli Kurtuluş Tarihi, 1838-1995, 4 cilt, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1976. ——, Türkiye’nin Düzeni, 2 cilt, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1995. Ayata, Ayşe Güneş, CHP (Örgüt ve İdeoloji), Ankara: Gündoğan Yayınları, 1992. Bağce, H. Emre, “Türkiye’de Ulusal Modernleşme: Diyalektik Bir Bakış”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sy. 62, Mart 2002, s. 96-101. ——, “Emperyalizm Kuramları ve Amerikan Kamu Diplomasisi”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, sy. 28, Mart 2003, s. 63-79. Barnes, Barry, Bilimsel Bilginin Sosyolojisi, çev. Hüsamettin Arslan, Ankara: Vadi Yayınları, 1990. Barrett, Michele, Marx’tan Foucault’ya İdeoloji, çev. Ahmet Fethi, İstanbul: Sarmal Yayınları, 1996. Bozgeyik, Burhan, Bize Nasıl Zulmettiler, İstanbul: Çile Yayınları, 1993. ——, İslam Birliği Üzerine Oynanan Oyunlar, İstanbul: Timaş Yayınları, 1993. ——, İşte Zulmün Belgeleri, İstanbul: Erhan Yayınevi, 1999. Cem, İsmail, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, İstanbul: Cem Yayınevi, 1989. Çam, Esat, Siyaset Bilimine Giriş, İstanbul: Der Yayınları, 1995. Çeçen, Anıl, Kemalizm, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1998. Descartes, Rene, Söylem, Kurallar, Meditasyonlar, çev. Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea, 1996. Dilipak, Abdurrahman, Bir Başka Açıdan Kemalizm, İstanbul: Beyan, 1988. ——, Cumhuriyete Giden Yol: 1919’dan 1923’e, İstanbul: Beyan, 1989. ——, İnönü Dönemi, İstanbul: Beyan Yayınları, 1989. Dodd, C. H., “Political Modernization, the State, and Democracy: Approaches to the Study of Politics in Turkey”, State, Democracy and the Military: Turkey in the 1980s, Metin Heper ve Ahmet Evin (der.), Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1988. Doğan, D. Mehmet, Batılılaşma İhaneti, İstanbul: Timaş Yayınları, 1993. Erdoğan, Mustafa, Demokrasi, Laiklik, Resmî İdeoloji, Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, 1995. Evin, Ahmet, “Changing Patterns of Cleavages Before and After 1980”, State, Democracy and the Military: Turkey in the 1980s, Metin Heper ve Ahmet Evin (der.), Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1988. Galtung, Johan, “A Structural Theory of Imperialism”, Journal of Peace Research, vol. 13, no: 2, 1971, s. 81-94. Georgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura (1876-1935), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. Goodwin, Barbara, Using Political Ideas, New York: John Wiley & Sons, 1987. Güneş, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

221

Hayek, Friedrich A., Hukuk, Yasama ve Özgürlük, cilt 1, Kurallar ve Düzen, çev. Atilla Yayla, Ankara: İş Bankası Yayınları, 1996. Hegel, G. W. F., Essential Writings, der. Frederick G. Weiss, New York, Harper: Touchbooks, 1974. Heper, Metin, “The State and Public Bureaucracies: A Comparative and Historical Perspective”, Comparative Studies in Society and History, vol. 27, no. 1, 1985. ——, ve Tanel Demirel, “The Press and the Consolidation of Democracy in Turkey”, Turkey: Identity, Democracy, Politics, Sylvia Kedourie (der.), London, Portland: Frank Cass, 1996. Huntington, Samuel P., “Siyasal Gelişme ve Siyasal Bozulma”, çev. Ergun Özbudun, AÜHFD, cilt XXII-XXIII, sy. 1-4, 1965-1966. ——, Political Order in Changing Societies, New Haven, London: Yale University Press, 1968. İnsel, Ahmet, Türkiye Toplumunun Bunalımı, İstanbul: Birikim Yayınları, 1990. Kadıoğlu, Ayşe, “The Paradox of Turkish Nationalism and the Construction of Official Identity”, Turkey: Identity, Democracy, Politics, Sylvia Kedourie (der.), London: Frank Cass, 1996. Kara, İsmail (haz.), Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul: Risale, 1986-1987. Karabekir, Kazım, İstiklal Harbimizin Esasları, haz. Faruk Özerengin, İstanbul: Timaş Yayınları, 1990. ——, Paşaların Hesaplaşması: İstiklal Harbine Neden Girdik, Nasıl Girdik, Nasıl İdare Ettik?, İstanbul: Emre Yayınları, 1993. Kara-İncioğlu, Nihal, “Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş ve Demokrasi Sorunları”, Türkiye’de Siyaset: Süreklilik ve Değişim, Ersin Kalaycıoğlu ve Ali Yaşar Sarıbay (der.), İstanbul: Der Yayınları, (1995). Keyder, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995. Kışlalı, Ahmet Taner, Siyaset Bilimi, Ankara: İmge Yayınları, 1997. Kili, Suna, Atatürk Devrimi: Bir Çağdaşlaşma Modeli, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1998. Koçak, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, 2 cilt, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996. Köker, Levent, Demokrasi Üzerine Yazılar, Ankara: İmge Yayınları, 1992. ——, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995. Küçükömer, İdris, Düzenin Yabancılaşması-Batılaşma, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, London, Oxford: Oxford University Press, 1968. Mango, Andrew, Turkey, New York: Walker and Company, 1968. Manicas, Peter T., “The Legitimation of the Modern State: A Historical and Structural Account”, State Formation and Political Legitimacy, Ronald Cohen ve Judith D. Toland (der.), New Brunswick, Oxford: Transaction Books, 1988. Mannheim, Karl, Ideology and Utopia: An Introduction to the Sociology of Knowledge, New York: Harcourt Brace Jovanovich Publishers, 1936.

222

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Mardin, Şerif A., “Power, Civil Society and Culture in the Ottoman Empire”, Comparative Studies in Sociology and History, vol. 11, 1969. ——, “Ideology and Religion in the Turkish Revolution”, International Journal of Middle East Studies, vol. 2, 1971. ——, “Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics”, Political Participation in Turkey: Historical Background and Present Problems, Engin D. Akarlı ve Gabriel Ben-Dor (der.), İstanbul: Boğaziçi University Publications, 1975. ——, İdeoloji, İstanbul: İletişim Yayınları, 1992. ——, Din ve İdeoloji, İstanbul: İletişim Yayınları, yedinci baskı, 1995. Marx, Karl ve Friedrich Engels, Seçme Yapıtlar, 1. Cilt, Ankara: Sol Yayınları, 1976. Mert, Nuray, Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. Morrow, Raymond A., Critical Theory and Methodology, Thousand Oaks, California: Sage Publications, 1994. Norberg, Johan, Küresel Kapitalizmi Savunmak, http://www.liberte.com.tr (24.06.2003). Nur, Rıza, Hayat ve Hatıratım, haz. Abdurrahman Dilipak, 3 cilt, İstanbul: İşaret Yayınları, 1992. Orbay, Rauf, Cehennem Değirmeni: Siyasi Hatıralarım, İstanbul: Emre Yayınları, 1993. Ozankaya, Özer, Cumhuriyet Çınarı, Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. Özbudun, Ergun, “Turkey: Crisis, Interruptions, and Reequilibrations”, Democracy in Developing Countries: Asia, vol. 3, Larry Diamond, Juan J. Linz ve Seymour Martin Lipset (der.), Boulder: Lynne Lienner Publishers, 1989. Parla, Taha, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, cilt 1, Atatürk’ün Nutuk’u, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994. ——, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, cilt 2, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991. ——, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, cilt 3, Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Ok’u, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995. ——, Türkiye’nin Siyasal Rejimi, 1980-1989, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993. ——, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İstanbul: İletişim Yayınları, 1999. Popper, Karl R., Conjectures and Refutations, London: Routledge & Kegan Paul, 1963. Price, M. Philips, Türkiye Tarihi: İmparatorluktan Cumhuriyete Kadar, İstanbul: Ararat Yayınevi, 1975. Ricoeur, Paul, “The Model of the Text: Meaningful Action Considered as a Text”, Social Research, vol. 38, 1971, s. 529-555. Rostow, W.W., Politics and the Stages of Growth, Cambridge, University Press, 1971. Rustow, Dankwart A., “The Development of Parties in Turkey”, Political Parties and Political Development, Joseph La Polambara ve Myron Weiner (der.), Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1966. Selçuk, Sami, Zorba Devletten Hukukun Üstünlüğüne, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1998.

Türkiye’de Siyaset ve Resmî ‹deoloji: Temel Yaklafl›mlar

223

Sunar, İlkay, “State, Society and Democracy in Turkey”, Research Paper, İstanbul: Boğaziçi University ISS/POLS 94-04, 1994. ——, State and Society in the Politics of Turkey’s Development, Ankara: Ankara University Publications, 1974. ——, ve Sabri Sayarı, “Democracy in Turkey: Problems and Prospects”, Transitions from Authoritarian Rule: Southern Europe, G. O’Donnel, P. C. Schmitter ve L. Whitehead (der.), Baltimore, London: The Johns Hopkins University Press, 1986. Szyliowich, Joseph S., “Elites and Modernization in Turkey”, Political Elites and Political Development in the Middle East, Frank Tachau (der.), New York, London: John Wiley and Sons, 1975. Şahan, Can (der), İdeoloji Üzerine, İstanbul: Kuram Yayınları, ts. Timur, Taner, Türk Devrimi: Tarihi Anlamı ve Felsefi Temeli, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1968. Toprak, Zafer, Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, 1859-1952, (tıpkı) basım, İstanbul: Arba Yayınları, 1995. Tunçay, Mete, T.C.’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), İstanbul: Cem Yayınevi, 1992. Turan, İlter, “Stages of Political Development in the Turkish Republic”, Perspectives on Democracy in Turkey, Ankara: Turkish Political Science Association, 1988. ——, “Türkiye’de Siyasal Kültürün Oluşumu”, Türkiye’de Siyaset: Süreklilik ve Değişim, Ersin Kalaycıoğlu ve Ali Yaşar Sarıbay (der.), İstanbul: Der Yayınları, (1995). ——, Siyasal Sistem ve Siyasal Davranış, İstanbul: Der Yayınları, 1996. Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları, 1979. Ülman, A. Haluk ve Frank Tachau, “Turkish Politics: The Attempt to Reconcile Rapid Modernization with Democracy”, The Middle East Journal, vol. XIX, Spring 1965. Vakkasoğlu, Vehbi, Son Bozgun, 3 cilt, İstanbul: Timaş Yayınları, 1989. Yerasimos, Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, Kitap 3, İstanbul: Belge Yayınları, 1992. Yetkin, Çetin, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi, İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 1983. Yılmaz, Hüseyin, Ayasofya, İstanbul: Timaş Yayınları, 1990. ——, İnkılab Kurbanları, İstanbul: Timaş Yayınları, 1990.

224

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Politics and Official Ideology in Turkey: Main Approaches H. Emre BA⁄CE Abstract The principal aim of this article is to critically analyze and classify the literature on the Turkish politics and official ideology. These works are classified under five categories in terms of their methodologies and points of view: (i) Traditional-reactionary approach; (ii) Kemalist and liberal apologetic approaches; (iii) Historical-sociological approach; (iv) Analytical-critical approach; and (v) Neoliberal approach. It is argued that, since each has different and conflicting assumptions and methods concerning Turkish politics, their competency varies to a great extent.

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

225

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 1, Say› 2, 2004, 225-266

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar H. Emre BA⁄CE* I. Giriş BU YAZININ AMACI Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar Türk siyaseti ile ilgili başlıca eserlerin tematik olarak sınıflandırılmış bir listesini sunmak, Türk siyasetinin bazı temel sorunlarına değinmek ve yüksek lisans ve doktora düzeyinde çalışılabilecek bazı yeni araştırma sorularına işaret etmektir. Sözkonusu liste, tarihsel olarak ne tür konuların tartışıldığını ve ne tür çalışmaların yapıldığını göstermesi bakımından, Türk siyaseti ile ilgili okuma ve araştırma yapmayı düşünen kişilere kabaca bir fikir verecektir. Yine de bir hatırlatmada bulunmak gerekir: Seçilmiş kaynakçadan da anlaşılacağı üzere, herhangi bir eserin konulara göre sınıflandırılmasında belirgin yönü dikkate alınmıştır, dolayısıyla diğer konu başlıklarıyla da doğrudan veya dolaylı bir ilişki içinde bulunabilir. II. Türk Siyaseti Üzerine Bazı Gözlemler ve Öneriler Konuların kapsamının genişliğinden dolayı burada ayrıntılı bir literatür değerlendirmesine ve eleştirisine girilmeyecektir. Yalnızca, literatürdeki bazı boşluklara ve eksikliklere işaret etmekle yetinilecektir. 1. Kapitalist ekonominin doğasından dolayı modern toplumda siyasetin eşitlikçi, ekonominin ise eşitsizlikçi bir yönelime sahip bulunduğu genel olarak kabul edilmektedir. Türkiye’de siyaset ve ekonomi ilişkisini inceleyen ciddî çalışmalar bulunmaktadır; ancak bu ilişkiyi demokrasi bağlamında ele alan daha fazla sayıda incelemeye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu doğrultuda, “TÜSİAD gibi ekonomik örgütlerin siyasal iktidarla ilişkileri demokrasiyi ve özellikle de yurttaşlığı nasıl etkilemektedir?” sorusuna yoğunlaşan çalışmalar ciddî bir eksikliği giderecektir. * Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, İİBF, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü

226

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

2. Özellikle, ele alınması gereken bir konu, Türkiye’de ordunun siyasal toplumsal rolüdür. Ordunun modernliğin simgesi ya da baş aktörü olduğu tezi giderek sorgulanmaktadır. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ordunun kendi işlevlerini yerine getirmekten çok, başka alanlarla ilgilenmeye başlaması, özellikle ekonomik bir aktör olarak rol oynaması ciddî sorunlara yol açmıştı. Günümüzde de OYAK gibi yan kurumlar aracılığıyla ordu mensupları toplumsal tabaka sistemi içinde başat bir yer tutmaktadır.1 Türkiye’de savunmaya ayrılan bütçeler bir taraftan “ulusal güvenliğin korunması için ordunun güçlü olması” tezi ile haklı gösterilebilirse de, savunma harcamalarının aynı zamanda ordunun ekonomik bir rol oynamasına da zemin hazırladığı tartışılabilir. Birinci kadar, ikinci tez de, üzerinde durulmayı hak etmektedir. Bu noktada Frank Parkin’in tabakalaşma kuramından yararlanılabilir. Frank Parkin2 yapılaşmış eşitsizlik olarak tanımlayabileceğimiz toplumsal tabakalar arasındaki ilişkileri değerlendirirken dışlama, gasbetme ve çifte kapanma kavramlarını kullanır. Dışlama esas olarak kaynak ve değerlerden daha az yararlanan alt tabakanın, üst tabakadaki kaynak ve değerlere ulaşmasını engelleme, üst tabakadakilerin kendi kaynaklarını alttakilerle paylaşmama çabasına işaret eder. Gaspetmede ise bunun tersi geçerlidir; gaspetme alt tabakanın üst tabakanın tekelinde bulundurduğu kaynakları, değerleri ve rolleri ele geçirme çabasıdır. Çifte kapanma ise iki yönlü ilişkiye işaret eder, özellikle orta tabakanın hem dışlama hem de gaspetme yönündeki davranışlarını içerir. Bu noktada, Parkin’in görüşleri doğrultusunda ordunun Türkiye’deki toplumsal tabakalaşma sistemindeki yeri ve rolü ayrıntılı olarak incelenebilir. 3. Türkiye’de ekonomik ve toplumsal kaynakların ve değerlerin nasıl dağıtılacağı üzerine bir uzlaşı sağlanmadığı ve bu yönde yurttaşların çoğunluğu tarafından benimsenen kurallar geliştirilmediği için siyasal ve toplumsal çatışma ve kutuplaşma kronik bir hal almıştır. Siyasal, toplumsal kutuplaşma ve çatışmaların meclisin yapısı ve işleyişi, partiler, seçmen davranışları, yolsuzluk ve kayırmacılık üzerinde nasıl bir rol oynadığı üzerine yapılacak çalışmalar, Türkiye’nin siyasal, toplumsal ve ekonomik sorunlarının belirlenmesi ve çözüm önerilerinin geliştirilmesi açısından önem taşımaktadır. Bu bağlamda, Mustafa Kemal’in ve Kemalizm’in çatışan taraflara avantaj ya da dezavantaj sağlayan bir öğe olarak kullanıldığı üzerinde yeterince durulmamaktadır. Ayrıca, Mustafa Kemal’den yarar sağlayamayanların, dini kendileri açısından bir araç olarak değerlendirerek kapitalist ekonomiye eklemlenme, sermaye ve pazar elde etme çabaları üzerinde birçok yazı bu1 Bu konuda yetkin bir çalışma için bkz., Taha Parla, “Mercantile Militarism in Turkey, 1960-1998”, New Perspectives on Turkey, no 19, Fall 1998, s. 29-52. 2 Bkz., Anthony Giddens, Sosyoloji, Ankara: Ayraç Yayınları, 2000, s. 264-265.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

227

lunmasına rağmen çoğu ciddiyetten uzaktır ve konuyu ayrıntılı olarak ele alan akademik çalışmalar henüz yeterli düzeyde değildir. 4. Yukarıdakilere paralel olarak, siyasal çatışmaların toplumsal boyutları yeterince incelenmiş değildir. Örneğin, Türkiye’nin siyasal gündeminde ve literatürde, resmî düzlemde gerçekleşen kutuplaşma ve çatışmalara değinilirken, bu çatışmaların neden hiçbir zaman sonuçlanmadığı ya da bunların nelere yol açtığı soruları üzerinde yeterince durulmamaktadır. Ekonomik terimlerle ifade edersek, resmî düzeydeki çatışmalar siyasal ve toplumsal alanda kendisine enformel bir sektör yaratmaktadır. Formel düzeydeki çatışmalar, yurttaşlık bilincinin oluşumunu engellerken nepotizm, hemşehricilik ve komşuluk gibi ilişkileri yurttaşlık yerine ikame etmektedir. Formel düzeyde, yani görünürde, çatışma içinde bulunan taraflar, görünmeyen ya da enformel düzeyde kayırmacılık aracılığıyla işbirliğine gitmektedir. Genel olarak bakıldığında bu, sivil, demokratik bir toplumun oluşumunu ve kurumsallaşmasını engellemekte ve toplumsal bütünlüğü gün be gün parçalamaktadır. Kısacası, yolsuzlukların ve nepotizmin hem kaynakları hem de yurttaşlık üzerindeki etkileri üzerine yapılacak çok disiplinli araştırmalar literatüre ve Türk toplumunun dönüşümüne ciddî katkı sağlayabilecektir. 5. Literatüre bakıldığında, Kürt sorunu ve kadının toplumsal konumu ve rolüyle ilgili çalışmaların da yeterince yapılmadığı görülecektir. Özellikle Kürt sorununun Türk akademisyenler tarafından ihtiyatla karşılandığı söylenebilir. Halbuki, sorun, hem uluslararası ilişkiler, hem sosyoloji, hem de siyaset bilimi açısından ele alınmayı gerektirecek önemdedir. Yabancı devlet ve yazarlar konuya Türkiye’den daha fazla önem vermektedir. Sorunları görmezden gelerek çözmek mümkün değildir; unutmamak gerekir ki, güçlü ülkeler bir taraftan kendi sorunlarını ayrıntılı şekilde inceleyip çözümler geliştirirken, bir taraftan da başka toplumların sorunlarını da kendilerine yarar sağlayacak şekilde ele almaktan geri durmamaktadırlar. 6. Son olarak, Türk siyaseti üzerine yapılan çalışmalar genel olarak betimleyici, ya da tarihsel bir anlatıma sahiptir; şu ana dek metropoliten ülkelerin kendi çıkarlarını koruyacak şekilde formüle ettiği modernleşme kuramları Türkiye’de egemen olmuş, bunun dışında hemen hemen hiçbir siyasal ve toplumsal kuram ve model geliştirilememiştir. Bu nedenle, Türk, İslam ve Batı felsefesinden yararlanarak bugün karşı karşıya bulunduğumuz sorunlara çözüm aranması ve siyasal düşünceler ışığında yeni modeller kurulmasına oldukça ihtiyaç bulunmaktadır. Platon’un Devlet adlı eserinde ifade ettiği üzere, ne kadar güçlü kuramlar geliştirirsek, pratik yaşamımızı da o derece istediğimiz biçime sokabiliriz. Aksi takdirde, kâh modernleşme ve küreselleşme kuramlarının kâh postmodern söylemlerin peşinden sürüklenir dururuz.

228

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Türk Siyaseti Üzerine Seçilmiş-Tematik Kaynakça I. Cumhuriyet Öncesi: Osmanlı Mirası Ahmad, Feroz, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914, Oxford: Clarendon Press, 1969. [İttihat ve Terakki 19081914, çev. Nuran Yavuz (Ülken), İstanbul: Kaynak Yayınları, 1999]. Ahmet Rasim, Osmanlı İmparatorluğu’nun Reform Çabaları İçinde Batış Evreleri, haz., H. V. Velidedeoğlu, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1987. Akçura, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976. Akın, Rıdvan, Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılma Devri ve Türkçülük Hareketi: 1908-1918, İstanbul: Der Yayınları, 2002. Akşin, Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1987. Alkan, Ahmet Turan, II. Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ankara: Cedit Neşriyat, 1992. Amca, Hasan, Doğmayan Hürriyet: Bir Devrin İçyüzü 1908-1918, İstanbul: Arba Yayınları, 1989. Armağan: Kanun-u Esasi’nin 100. Yılı, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1978. Baykal, Bekir Sıtkı, Mithat Paşa: Siyasi ve İdari Şahsiyeti, Ankara: Ziraat Bankası Yayınları, 1964. Bayur, Hilmi Kâmil, Sadrazam Kâmil Paşa: Siyasi Hayatı, Ankara: Sanat Basımevi, 1954. Bérard, Victor, La mort de Stamboul: Considérations sur le Gouvernement des JeunesTurcs, Paris: A. Colin, 1913. Biliotti, A. ve Ahmed Sedad, Législation Ottomane Depuis le Rétablissement de la Constitution: 24 Djemazi-ul-Ahir 1326 - 10 Juillet 1324/1908 Recueil des Lois, Décrets, Règlements, Conventions, Actes internationaux... de l’Empire Ottoman, Paris: Jouve et cie, 1912. Birinci, Ali, Hürriyet ve İtilâf Fırkası: II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990. Braude, Benjamin, Bernard Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, New York: Holmes and Meier, 1982. Cemal Paşa, Hatıralar: İttihat ve Terakki, I. Dünya Savaşı Anıları, haz., Behçet Cemal, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1977. Çavdar, Tevfik, Osmanlıların Yarı-Sömürge Oluşu, İstanbul: Ant Yayınları 1970. ——, İttihat ve Terakki, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991. Çığıraçan, İbrahim Hilmi, Zavallı Millet: Felâketlerimizin Esbabı, Dersaadet (Istanbul): Kitaphane-yi İslâm ve Askerî, 1328 (1913). Davison, Roderic H., The Armenian Crisis, 1912-1914, New York: The Armenian National Council of America, 1948. Deringil, Selim, The Ottomans, The Turks, and World Power Politics: Collected Essays, Istanbul: The ISIS Press, 2000.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

229

Dursun, Davut, Yönetim-Din İlişkileri Açısından Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, İstanbul: İşaret Yayınları, 1992. Ege, Nezahet Nurettin (haz.), Prens Sabahaddin: Hayatı ve İlmî Müdafaaları, İstanbul: Güneş Neşriyatı, 1977. Farah, Caesar E. (der.), Decision Making and Change in the Ottoman Empire, Kirksville, Mo., USA: Thomas Jefferson University Press at Northeast Missouri State University; Lanham, MD: University Pub. Associates, 1993. Findley, Carter V., Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1980 [Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform: Bâbıâlî, çev. Latif Boyacı, İzzet Akyol, İstanbul: İz yayıncılık, 1994]. Gökalp, Ziya, Yeni Hayat; Doğru Yol, haz., Müjgân Cunbur, Ankara: Devlet Kitapları, 1976. ——, Türk Devletinin Tekâmülü, haz., Kâzım Yaşar Kopraman, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981. Göze, Haluk Necdet, Modernism and Traditionalism in the Ottoman Empire: 17901922, Ann Arbor: University Microfilms, 1964. Hanioğlu, M. Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981. ——, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük, İstanbul: İletişim Yayınları, 1989. ——, Young Turks in Opposition, New York: Oxford University, 1995. Hülagü, M. Metin, Pan-İslâmist Faaliyetler 1914-1918, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1992. Iacovella, Angelo, Gönye ve Hilal: İttihad-Terakki ve Masonluk, çev. Tülin Altınova, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yayınları, 1998. Imbert, Paul, Avrupa Siyasetinin En Gizli Safahatı: Osmanlı İmparatorluğunun Teceddüdü, çev. Hasan Ferhad ve Anjel, İstanbul: Sırat-ı Müstakim Matbaası, 1329 (1913). Kadri, Hüseyin Kâzım, Ziya Gökalp’in Tenkidi, haz., İsmail Kara, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1989. Kansu, Aykut, Politics in Post-Revolutionary Turkey, 1908-1913, Boston: Brill, 2000. Karabekir, Kâzım, İttihat ve Terakki Cemiyeti: Neden Kuruldu, Nasıl Kuruldu, Nasıl İdare Olundu, İstanbul: TÜRDAV, 1982. Karay, Refik Halit, Minelbab İlelmihrab: 1918 Mütarekesi Devrinde Olan Biten İşlere ve Gelip Geçen İnsanlara Dair Bildiklerim: Anılar, İstanbul: İnkilâp ve Aka Kitabevleri, 1964. Karpat, Kemal H., Osmanlı Modernleşmesi: Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus, çev. Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan, Ankara: İmge Kitabevi, 2002. Kasaba, Reşat, The Ottoman Empire and the World Economy: The Nineteenth Century, Albany: State University of New York Press, 1988. Kayalı, Hasan, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918, Berkeley: University of California Press, 1997 [Jön Türkler ve Araplar: Osmanlı İmparatorluğ’nda Osmanlıcılık, Erken

230

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Arap Milliyetçiliği ve İslamcılık 1908-1918, çev. Türkan Yöney, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1998]. Kocabaş, Süleyman, Hindistan Yolu ve Petrol Uğruna Yapılanlar: Türkiye ve İngiltere, Kayseri: Vatan Yayınları, 1985. Kuran, Ahmed Bedevi, İnkılâp Tarihimiz ve “Jön Türkler”, İstanbul: Tan Matbaası, 1945. ——, İnkılâp Tarihimiz ve İttihad ve Terakki, İstanbul: Tan Matbaası, 1948. M. Bedri, Kırmızı Kitap: İttihat ve Terakki – Ademimerkeziyet, Dersaadet (İstanbul): Artin Asaduryan ve Mahdumları, 1330 (1914). Mardin, Şerif, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Syracuse NY: Syracuse University Press, 2000. ——, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, çev. Mümtaz’er Türköne, Fahri Unan ve İrfan Erdoğan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. Mehmet Sait Halim Paşa, Buhran-ı İçtimaîmiz, İstanbul: Ahmet İhsan ve Şürekası, 1332 (1914). Menteşe, Halil, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınlar, 1986. Mert, Nuray, “A Young Turk Journal: Terakki”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1985. Midhat Paşa, Bir Dahinin Siyasi Nutukları: Midhat Paşa Hazretlerinin Memalik-i Osmaniyenin Mazi ve Hal ve İstikbali Ünvaniyle Gazetelerde Neşr Buyurdukları Makaledir, Dersaadet (İstanbul): Saadet Kütüphanesi, 1324 (1908). Milani, Mustafa Kemal, “Constitutional Revolutions: Iran (1906) and the Ottoman Empire (1908) Compared”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2002. Necefzade, Yakub Kenan, 1908-1918 Sultan İkinci Abdülhamid ve Ittihad-ü Terakki, İstanbul: İtimad Yayınevi, 1967. Öcal, Gül Ayşe, “Cases of Violence in the Ottoman Empire between 1909 and 1913”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2002. Öge, A. R. (Ali Rıza), Meşrutiyetten Cumhuriyete Bir Polis Şefinin Gerçek Anıları, Bursa: Günlük Ticaret Gazetesi, 1982. Ölçen, Ali Nejat, Osmanlı Meclisi Meb’usanında Kuvvetler Ayırımı ve Siyasal İşkenceler, Ankara: AYÇA, 1982. Özbek, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet, (1876-1914), İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. Polk, William R. ve Richard L. Chambers (der.), Ortadoğu’da Modernleşme, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995. Sorgun, Taylan, İttihat ve Terakki: Devlet Kavgası, İstanbul: Beyaz Balina Yayınları, 2001. Soysal, Ayşe Gün, “Ahmed Ağaoğlu (1869-1939): The Life and Thought of a Turkish Nationalist during 1908-1918”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1995. Şakir, Ziya, Yakın Tarihin Üç Büyük Adamı: Talat, Enver, Cemal Paşalar, İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1944. Şerif Paşa, Bir Muhalifin Hatıraları: İttihat ve Terakkiye Muhalefet, İstanbul: Nehir Yayınları, 1990.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

231

Talât Paşa, Talât Paşa’nın Hâtıraları: Sadrâzam Talât Paşanın Tarihin Bir Çok Gizli Taraflarını Aydınlatan Şimdiye Kadar Neşredilmemiş Şahsî Notları, İstanbul: Güven Yayınevi, 1946. Toprak, Zafer, Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. Tunaya, Tarık Zafer, Hürriyetin İlânı: İkinci Meşrutiyetin Siyasî Hayatına Bakışlar, İstanbul: Baha Matbaası, 1959. Tunçay, Mete ve Erik Jan Zürcher (der.), Socialism and Nationalism in the Ottoman Empire, 1876-1923, London, New York: British Academic Press and the International Institute of Social History, 1994. Turfan, M. Naim (Mehmed Naim), Rise of the Young Turks: Politics, the Military and Ottoman Collapse, London: I. B. Tauris, 2000. Türkgeldi, Ali Fuat, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, haz., Bekir Sıtkı Baykal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957. Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları, 1979. White, Wilbur Wallace, The Process of Change in the Ottoman Empire, Chicago: University of Chicago Press, 1937. Woods, Henry Charles, The Danger Zone of Europe: Changes and Problems in the Near East, London: T. F. Unwin,1911. Yalçın, Hüseyin Cahit, Talât Paşa, [s.l.]: Yedigün Neşriyatı, 1943. Yaman, Ahmet Emin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sadr-i Âzamlık, 1876-1922, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi, 1999. Zürcher, Erik Jan, The Unionist Factor: The Rôle of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, Leiden: E. J. Brill, 1984. ——, Milli Mücadelede İttihatçılık, çev. Nüzhet Salihoğlu, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1995.

II. Kemalizm 10 ans de République: Résumé de Guide Publié, par le Parti Répubicain du Peuple à L’occasion du X. Anniversaire de la République 1923-1933, Ankara: Direction générale de la presse au Ministère de l’intérieur, 1933. Abalıoğlu, Nadir Nadi, Ben Atatürkçü Değilim, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1982. Afetinan, A., Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi , 1998. Akay, İhsan, Atatürkçülüğün İlkeleri, İstanbul: Varlık Yayınevi, 1964. Akçakayalıoğlu, Cihat, Atatürk: Komutan, İnkılapçı ve Devlet Adamı Yönleriyle, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1998. Anayasa Mahkemesi ve Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi (haz.), Atatürk ve Hukuk, Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1982. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi (haz.), Atatürkçülük ve Modern Türkiye, Ankara, 22-23 Ekim 1998, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1998.

232

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Arar, İsmail, Atatürk’ün Halkçılık Programı ve Halkçılık İlkesinin Tarihçesi, İstanbul: Baha Matbaası, 1963. Arıburnu, Kemal, Atatürk ve Çevresindekiler, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1995. Armstrong, H. C., Bozkurt, İstanbul: Arba Yayınları, 1996. Aslan, Asım, Sömürülen Atatürk ve Atatürkçülük, İstanbul: Teknografik Matbaacılık, 1985. Ataöv, Türkkaya, A ‘Statement’ Wrongly Attributed to Mustafa Kemâl Atatürk, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1984. Atatürk and Turkey of Republican Era, Ankara: Union of Chambers, Industry, Maritime Commerce and Commodity Exchanges of Turkey, 1981. Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürkçü Düşünce, Ankara: Atatürk, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu, Atatürk Araştırma Merkezi, 1992. Atatürk Kimdir? Kemalizm Nedir?, İstanbul: Tasvir Neşriyatı, 1940. Atatürk, Mustafa Kemal, A Speech: Nutuk Delivered by Ghazi Mustapha Kemal (Atatürk) in October 1927, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1985. ——, Discours du Ghazi Moustafa Kemal, Président de la République Turque, Leipzig: K.F. Koehler, 1929. ——, Nutuk, İstanbul: Devlet Basımevi, 1938. ——, Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara: A.Ü. Basımevi, 1964. ——, Atatürk Der ki, haz., Akil Aksan, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981. ——, Atatürk’ün T.B.M.M. Açık ve Gizli Oturumlarındaki Konuşmaları, haz., Kâzım Öztürk, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981. ——, Citations de Mustafa Kemal Atatürk, haz., Âkil Aksan, Ankara: Ministere des Affaires Etrangeres de Turquie, 1981. ——, Atatürkçülük’te Temel İlkeler, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1988. ——, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, cilt: I-II-III, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 1989. ——, Atatürk’ün Bütün Eserleri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1998-1999. Atatürk’ün Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni Açış Konuşmaları, Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 1987. Atatürkçü Düşünce Üzerine Denemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1971. Atatürk’e Saygı, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1969. Atay, Falih Rıfkı, Atatürkçülük Nedir?, İstanbul: Ak Yayınları, 1966. Ateş, Toktamış, Kemalizmin Özü, İstanbul: Der Yayınları, 1981. Avcıoğlu, Doğan vd., Atatürkçülük Nedir?, İstanbul: İleri Yayınları, 2003. Aydemir, Şevket Süreyya, İnkılâp ve Kadro: (İnkılâbın İdeolojisi), Ankara: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1932. ——, Tek Adam: Mustafa Kemal, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1963-1965. Baykara, Tuncer, Türk Devrim Tarihi, Ankara: 1981. Berkes, Niyazi, Atatürk ve Devrimleri, İstanbul: Adam Yayınları, 1982. Besim, Tevfik, Cumhuriyetimizin Temelleri, Ankara: Recep Ulusoy Basımevi, 1939.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

233

Beşikçi, İsmail, Bilim Yöntemi, Ankara: Kalite Matbaası, 1976. Betin, Saffet Ürfi, Atatürk İnkılabı ve Ziya Gökalp, Yahya Kemal, Halide Adıvar, İstanbul: Güven Basımevi, 1951. Bourgoin, Marguerite, La Turquie d’Atatürk, Paris: Eugène Rey, 1936. Bozdağ, İsmet, Atatürk’ün Evrensel Boyutları, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1988. Brock, Ray, Ghost on Horseback: The Incredible Atatürk, New York: Duell, Sloan and Pearce, 1954. Can, Niyazi (haz.), Mustafa Kemal Paşa Tokat’ta: 26 Haziran 1919, Tokat: Tokat Valiliği, 1999. Castle, Wilfrid T. F., Grand Turk: An Historical Outline of Life and Events, of Culture and Politics, of Trade and Travel during the Last Years of the Ottoman Empire and the First Years of the Turkish Republic, London, New York: Hutchinson, 1943. Çeçen, Anıl, Kemalizm, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1998. ——, Türkiye Cumhuriyeti Ulus Devleti, Ankara: Avrasya-Bir Vakfı, 2001. Demirhan, Nezahat, Cumhuriyetin Onuncu Yılının Türk İnkılap Tarihinde Yeri ve Önemi, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 1999. Dilipak, Abdurrahman, Bir Başka Açıdan Kemalizm, İstanbul: Beyan Yayınları, 1988. Doğumunun 100. Yılında Atatürke Armağan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1981. Dumont, Paul, Mustafa Kemal Invente la Turquie Moderne: 1919-1924, Bruxelles: Editions Complexe, 1972. Dura, Cihan, Atatürk Devriminin Temeli Bilimsel Zihniyet, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 1999. ——, Atatürk Devrimi Yarım Kaldı, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2000. Ecevit, Bülent, Atatürk ve Devrimcilik, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1976. Eliçin, Emin Türk, Kemalist Devrim Ideolojisi: Niteliği ve Tarihteki Yeri, İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1996. Engin, M. Saffet, Kemalizm İnkilâbının Prensipleri, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1938-39. Erden, Ali Fuad, Atatürk, İstanbul: Burhanettin Erenler Matbaası, 1952. Eroğlu, Hamza, Gerçek Yönüyle Atatürkçülük: Türk Devriminin Temel Prensipleri ve Cumhuriyet Rejimi, Ankara: Kardeş Matbaası, 1965. ——, vd., Atatürk ve Türk Toplumu, Ankara: Türkiye Zirai Donatım Kurumu Yayınları, 1981. Erüreten, Bahir Mazhar, Kemalizm: Çağdaş devlet - çağdaş toplum, İstanbul: İmaj, 1998. Feyzioğlu, Turhan vd. (haz.), Atatürk Yolu, Atatürk’ün doğumunun 100. Yılı Münasebetiyle, İstanbul: Otomarsan Kültür Yayını, 1981 [İngilizcesi: Atatürk’s Way, İstanbul: Otomarsan Kültür Yayını, 1982]. Feyzoğlu, Osman Güngör, Atatürk İlkeleri ve İnkılabımız, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1981.

234

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Fığlalı, Ethem Ruhi vd. (haz.), Atatürk Düşüncesinde Din ve Laiklik, Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi , 1999. Gedikoğlu, Şevket, Kemalist Eğitim İlkeleri, Uygulamaları: Cumhuriyet Dönemi Eğitiminde Kemalist İlkeler, Uygulamalar, Sonuçlar ve Sorunlar, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1978. Genelkurmay Başkanlığı, Atatürkçülük, Ankara: Genelkurmay Başkanlığı, 1983. Gentizon, Paul, Mustafa Kemal ve Uyanan Doğu, çev. Fethi Ülkü, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1983. Giritli, İsmet, Kemalist Devrim ve İdeolojisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1974. ——, Atatürk’ün 100. Doğum Yıldönümünde Kemalist Devrim ve İdeolojisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1980. ——, Kemalist İdeoloji: Siyasî ve Ekonomik Yönleri, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, 1981. ——, Atatürkçülük: Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1983. ——, Atatürkçülük İdeolojisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. Güngör, Selâhaddin, Atatürk’e Kafa Tutanlar, İstanbul: Hâdise Yayınevi, 1955. Halkevleri, Söylevler, 1932-1941, Ankara: Recep Ulusoğlu, 1942. Hughes, Preston, Atatürkçülük ve Türkiye’nin Demokratikleşme Süreci, çev. Rabia Süer, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1994. İnan, Afet, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara: TTK Basımevi, 1972. İnan, Yusuf Ziya, Atatürk İlkelerine Bakışlar, İstanbul: Bayramaşık Yayınevi, 1978. Jaeschke, Gotthard, Türk İnkilâbı Tarihi Kronolojisi, çev. Niyazi Recep Aksu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1939-1941. Kafesoğlu, İbrahim ve Mehmet Saray (haz.), Atatürk İlkeleri ve Dayandığı Tarihi Temeller, İstanbul: Kazancı Matbaacılık, 1983. Kandemir, [Feridun], Siyasi Dargınlıklar: Atatürk-İnönü, İnönü-Mareşal Dargınlığı, İstanbul: Ekicigil Tarih Yayınları, 1955. ——, Atatürk’ün Kurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Sonrası, İstanbul: Ağbaba, 1965. Kansu, Ceyhun Atuf, Atatürkçü Olmak, İstanbul: Varlık Yayınevi, 1966. ——, Cumhuriyet Ağacı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1973. Kaplan, Kadri (der.), Atatürk ve Cumhuriyet: Atatürkçü Düşünce Üzerine Denemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1973. Kara Kuvvetleri Komutanlığı, Atatürkçü Düşünce ve Yaklaşım Tarzı, Ankara: Kara Kuvvetleri Komutanlığı, 1982. Kaynar, Reşat ve Necdet Sakaoğlu, Atatürk Düşüncesi: Sorular ve Konferanslar, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1999. Kazancigil, Ali ve Ergun Özbudun (der.), Atatürk, Founder of a Modern State, London: C. Hurst, 1981. Kazmaz, Süleyman, Atatürk’ün İstediği Medeniyetin Işıkları, Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1997. Kılıç Ali, Atatürk’ün Hususiyetleri, İstanbul: Sel Yayınları, 1955.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

235

Kışlalı, Ahmet Taner, Atatürk’e Saldırmanın Dayanılmaz Hafifliği, Ankara: İmge Kitabevi, 1994. Kili, Suna, Kemalism, İstanbul: School of Business Administration and Economics, Robert College, 1969. ——, Atatürk Devrimi: Bir Çağdaşlaşma Modeli, Ankara: Türkiye İş Bankası, 1981. ——, (haz.), Dünya ve Türkiye Açısından Atatürk, İstanbul: Yapı Kredi, 1996. ——, The Atatürk Revolution: A Paradigm of Modernization, İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2003. Kirby, Fay, Türkiye’de Köy Enstitüleri, Ankara: İmece Yayınları, 1962. Kodaman, Bayram, Cumhuriyetin Tarihî-Fikrî Temelleri ve Atatürk, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, 1999. Koloğlu, Orhan, Bir Çağdaşlaşma Örneği Olarak: Cumhuriyet’in İlk Onbeş Yılı (19231938), İstanbul: Boyut Yayın Grubu, 1999. Kongar, Emre, Atatürk Üzerine, İstanbul: Hil Yayınları, 1983. ——, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Açısından Atatürk, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1983. Kumkale, Tahir Tamer, Neden Atatürkçülük? Nasıl Atatürkçülük?: Bir Sistem Arayışı, İstanbul: Harp Akademileri Komutanlığı, 1996. Kuran, Ercüment, Atatürkçülük Üzerine Denemeler, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981. Kurtuluş, Baki, Tarihsel Olaylarla “Nutuk”, Söylev, Ankara: Kurtuluş Yayınları, 1987. Landau, Jacob M., Atatürk and the Modernization of Turkey, Boulder, Colo.: Westview Press; Leiden, the Netherlands: E.J. Brill, 1984. Majda, Tadeusz (der.), Symposium Organised on the Occasion of the 75. Anniversary of the Foundation of the Republic of Turkey (28.10.1923-28.10.1998), Warsaw: Dialog, 1999. Mango, Andrew, Atatürk, London: John Murray, 1999. Menemenli, Ethem, İnkılâbımız: İdeoloji ve Realite Karşısında, İstanbul: Türkiye Matbaası, 1934. Mustafa Kemal Derneği, Atatürkçülük-Kemalizm: Atatürkçünün Elkitabı, İstanbul: Mustafa Kemal Derneği, 1982. Nayır, Yaşar Nabi (haz.), Atatürkçülük Nedir?, İstanbul: Varlık Yayınevi, 1963. ——, Atatürk Yolu, İstanbul: Varlık Yayınevi, 1966. Nirun, Nihat ve Mehmet Akif Tural, Sosyoloji Açısından Atatürk, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1997. Ozankaya, Özer, Cumhuriyet Çınarı, Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. Önder, Mehmet, Atatürk’ün Almanya Gezisi: 15 Aralık 1917-4 Ocak 1918, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981. Özalp, Kâzım; Teoman, Özalp, Atatürk’ten Anılar, Türkiye İş Bankası Yayınları, 1995. Özden, Yekta Güngör, Atatürk Sizsiniz!, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1995. Özkan, Derya (haz.), Cumhuriyet’in Renkleri, Biçimleri, İstanbul: Türkiye Tarih Vakfı, 1999. Perinçek, Doğu, Kemalist Devrim, İstanbul: Aydınlık Yayınları, 1977. ——, Kemalist Cumhuriyet, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1994

236

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

——, Altı Ok, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2000. ——, Teorik Çerçeve, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2000. Pope, Nicole, Turkey Unveiled: Atatürk and After, London: John Murray, 1997. Rona, Zeynep (der.), Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Yılına Toplu Bakış Uluslararası Kongresi, 1998, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999. Safa, Peyami, Türk İnkılâbına Bakışlar, İstanbul: Ötüken, 1995. ——, Reflections on the Turkish Revolution, çev., Yuluğ Tekin Kurat, Ankara: Atatürk Supreme Council For Culture, Language and History Atatürk Research Center, 1999. Sarc, Ömer Celal vd., Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk, İstanbul: Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı, 1983. Selçuk, İlhan, Atatürkçülüğün Alfabesi, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1982. Smith, Elaine Diana, Turkey: Origins of the Kemalist Movement and the Government of the Grand National Assembly, 1919-1923, Washington: Judd & Detweiler, 1959. Soyak, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası A. Ş., 1973. Steinhaus, Kurt, Atatürk Devrimi Sosyolojisi: Sosyo-Ekonomik Yönden Az Gelişmiş Ülkelerde Burjuva Toplumunun Gelişmesi Sorunu Üzerine Bir Araştırma, çev. M. Akkaş, İstanbul: Sander Yayınları, 1973. Şimşir, Bilâl N. (haz.), Dış Basında Atatürk ve Türk Devrimi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1981. ——, (haz.), İngiliz Belgelerinde Atatürk, 1919-1938, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984. ——, Atatürk’ün Hastalığı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989. ——, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993. Taneri, Aydın, Atatürk İlkelerini Yorum Metodu, Ankara: Ankara Üniversitesi, 1982. Tanju, Sadun, Atatürk’ün Yanındakiler Karşısındakiler, İstanbul: Hür Yayınları, 1981. Tanyol, Cahit, Atatürk ve Halkçılık, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1984. Taray, Cemal Hüsnü, Atatürk İlkeleri Işığında Türkiye’de Demokrasi ve Sol: Sorunlarımız ve İsraflarımız, İstanbul: Yörük Matbaası, 1971. Taşkent, Kazım, Atatürk Aydınlığında Yaşamak, İstanbul: Binbirdirek, 1981. Tekinalp, Munis, Kemalizm, İstanbul: Cumhuriyet Gazete ve Matbaası, 1936. Tiftikçi, Ender, Mehmet Tiftikçi (der.), Atatürk ve Hukuk, Ankara: Yargıtay Yayınları, 1999. Timur, Taner, Türk Devrimi: Tarihi Anlamı ve Felsefi Temeli, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1968. Torumtay, Necip, Atatürk: Çağdaş Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kurucusu Lider, İstanbul: Doğan Kitapçılık A.Ş., 2001. Tör, Vedat Nedim, Kemalizmin Dramı: Yorumlar, Denemeler, Çizgiler, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1980. Tunaya, Tarık Zafer, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, İstanbul: Baha Matbaası, 1964. Turan, Seyfettin, Atatürk’te Konular Ansiklopedisi, İstanbul: Yapı Kredi, 1995.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

237

Turan, Şerafettin, Atatürk ve Ulusal Dil, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1981. Türk Tarih Kurumu, Kemalist Devrim Üzerine Denemeler: Teori-Uygulama, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1971. Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti, Tarih: Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri (1931-1941), İstanbul: Kaynak Yayınları, 2000-2001. Türkdoğan, Orhan, Kemalist Modelde Fert ve Devlet İlişkileri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1977. Türker-Küyel, Mübahat, Atatürk’ün Saadet Anlayışı Hakkında Bir Deneme, Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1997. Uluslararası Atatürk Sempozyumu 17-22 Mayıs 1981, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 1984. Walker, Barbara K., Filiz Erol ve Mine Erol, Özgürlük İçin: M. Kemal Atatürk’ün İlk Yılları, çev. Mine Erol, İstanbul: Redhouse Yayınevi, 1981. Yalçın, Bekir Sıtkı ve İsmet Gönülal, Atatürk İnkılâbı: Kanunlar, Kararlar, Tamimler, Bildiriler, Belgeler: Gerekçe ve Tutanaklarıyla, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1984. Yazıcı, Serap, Aydınlanma Felsefesi ve 1923 Devrimi, İstanbul: Demet Yayıncılık, 1994. Yeşilyurt, Süleyman, Zübeyde Hanımın İkinci Evliliği ve Kemalizm, Ankara: Merhaba Yayıncılık, 1996.

III. İnönü Akbıyıkoğlu, Ali Rıza, Demokrasi ve İsmet Paşa, Ankara: Filiz Matbaası, 1986. Başar, Ahmet Hamdi, Aziz Milli Şef İnönü’ye Açık Dilekçe, İstanbul: 1946. Besen, Haluk, İsmet Paşa ve Devlet, İstanbul: İnkilap Kitapevi, 1995. Cihan, Ali Rıza ve Abdullah Tekin, Çağdaş Devlet Adamı İsmet İnönü, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1989. Dilipak, Abdurrahman, İnönü Dönemi, İstanbul: Beyan Yayınları, 1989. Erden, Ali Fuad, İsmet İnönü, haz., Olcay Önertoy, Nurullah Çetin, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, İsmet İnönü, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987. İnönü, İsmet, Milli Şef ’in Söylev, Demeç ve Mesajları, der., Kadri Kemal Kop, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1945. ——, Turkey, Ten Eventful Years 1938-1947, New York: Turkish Information Office, 1947. ——, 1958’de İnönü: Nutuklar, Mesajlar, Makaleler, Ankara: C.H.P. Araştırma Bürosu, 1959. ——, Hatıralar, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1987. ——, Defterler, 1919-1973, haz., Ahmet Demirel, İstanbul: YKY, 2001. Koçak, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996. Loğoğlu, Osman Faruk, İsmet İnönü and the Making of Modern Turkey, Ankara: İnönü Vakfı, 1997.

238

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Otmanbölük, Günvar, İsmet Paşa Dosyası, İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1969. Uğur, Necdet, İsmet İnönü, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1995. Yiğit, Ali Ata, İnönü Dönemi Eğitim ve Kültür Politikası (1938-1950), İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1992.

IV. Siyasal ve Toplumsal Değişim Abramowitz, Morton (der.), Türkiye’nin Dönüşümü ve Amerikan Politikası, çev. Faruk Çakır, Nasuh Uslu, Ankara: Liberte Yayınları, 2001. Ahmad, Feroz, İttihatçılıktan Kemalizme, çev. Fatmagül Berktay, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1986. ——, The Making of Modern Turkey, London; New York: Routledge, 1993. Ahmet Rasim, İstibdattan Hakimiyet-i Milliyeye, İstanbul: Vatan Matbaası, 1342 (1923). Akşin, Sina (der.), Türkiye Tarihi: Çağdaş Türkiye, 1908-1980, İstanbul: Cem Yayınevi, 1995. Akşit, Bahattin, Köy, Kasaba ve Kentlerde Toplumsal Değişme: Toplum, Siyaset..., Ankara: Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar, 1985. Albayrak, Sadık, Cumhuriyet’e Doğru, İstanbul: Araştırma Yayınları, 1989. Alpay, Şahin, 2020 Yılında Türkiye, İstanbul: AFA Yayıncılık, 1991. Arslan, Modern Türkiye, çev. Fatma Arıkan, İstanbul: TÜTAV, 2002. Avcıoğlu, Doğan, Türkiye’nin Düzeni: Dün, Bugün, Yarın, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1968. Bahrampour, Firouz, The Political and Social Transformation of Modern Turkey, 1923-1963, Washington: The American University, 1964. Balim, Çiğdem vd. (der.), Turkey: Political, Social and Economic Challenges in the 1990’s, Leiden: Brill, 1995. Beeley, Brian (der.), Turkish Transformation: New Century, New Challenges, Huntingdon: Eothen, 2002. Behar, Cem vd. (haz.), Turkey’s Window of Opportunity: Demographic Transition Process and Its Consequences, İstanbul: Turkish Industrialists’ and Businessmen’s Association, 1999. Berkes, Niyazi, 200 Yıldır Neden Bocalıyoruz?, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1965. ——, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Doğu-Batı Yayınlar, (ts.). Bischoff, Norbert von, La Turquie dans le Monde: l’Empire Ottoman. La République Turque, Paris: Payot, 1936. Boratav, Korkut, Yeni dünya düzeni nereye, Ankara: İmge Kitabevi, 2000. Bozdoğan, Sibel, Reşat Kasaba (der.), Türkiye’de modernleşme ve ulusal kimlik, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998. Cem, İsmail, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, İstanbul: Cem Yayınevi, 1989. ——, Siyaset Yazıları: “Geçiş Dönemi Türkiyesi”, (1981-1984 Yılları), İstanbul: Cem Yayınevi, 1993. Cihan, Ali Faik, Dostlar ve Düşmanlar: 1945-1989 Cumhuriyetin Kısa Tarihi, İstanbul: Amaç, 1989.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

239

Cohn, Edwin J., Turkish Economic, Social, and Political Change: The Development of a more Prosperous and Open Society, New York: Praeger Publishers, 1970. Cornell, Erik, Turkey in the 21st Century: Opportunities, Challenges, Threats, Richmond, Surrey: Curzon, 2001. Cumhuriyet Almanağı, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1935. Demirtepe, Ülkü, Frak’tan T-shirt’e, İstanbul: Yılmaz Yayınları, 1992. Dilipak, Abdurrahman, Cumhuriyete Giden Yol: 1919’dan 1923’e, İstanbul: Beyan Yayınları, 1989. Doğan, D. Mehmet, Batılılaşma İhaneti, İstanbul: Timaş Yayınları, 1993. Dönmezer, Sulhi vd., 75. Yıldönümü’nde Türkiye Cumhuriyeti: Geçmiş ve Gelecek, Sunumlar, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 1999. Eralp, Atilla, Muharrem Tünay ve Birol Yeşilada (der.), Political and Socioeconomic Transformation of Turkey, Westport: Praeger Publishers, 1993. Erverdi, Ezel, D. Özer ve A. Debbağoğlu, Türk Milliyetciliği ve Batılaşma, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979. Evin, Ahmet, Modern Turkey: Continuity and Change, Opladen: Leske Verlag, 1984. Finefrock, Michael Martin, From Sultanate to Republic: Mustafa Kamal Atatürk and the Structure of Turkish Politics, 1922-1924, 1976. Fuller, Graham E., Eastern Europe to Western China: Growing Role of Turkey in the World and Its Implications for Western İnterests, Santa Monica: Rand, 1993. Gergen, Mehmet Emin (der.), Tanzimat’tan Avrupa Topluluğu’na Türkiye, İstanbul: İnkilap Kitapevi, 1989. Giritli, İsmet, Fifty Years of Turkish Political Development, 1919-1969, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1969. Gökman, Muzaffer, 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973. Hale, William, Aspects of Modern Turkey, London: Bowker Publishing Company Limited, 1976. Harris, George S. (Sellers), Turkey: Coping with Crisis, Boulder, Colo.: Westview Press, 1985. Heper, Metin, Ayşe Öncü, ve Heinz Kramer (der.), Turkey and the West: Changing Political and Cultural Identities, London; New York: I.B. Tauris; New York: St Martin’s Press, 1993. İlgürel, Mücteba, Milli Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, 1999. İnsel, Ahmet, Düzen ve Kalkınma Kıskacında Türkiye: Kalkınma Sürecinde Devletin Rolü, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1996. Jackh, Ernest, Yükselen Hilal: Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Türkiye’nin Dünü, Bugünü, Yarını, çev. Perihan Kuturman, İstanbul: Temel Yayınları, 1999. Kahraman, Hasan Bülent, Postmodernite ile Modernite Arasında Türkiye: (1980 Sonrası Zihinsel, Toplumsal, Siyasal Dönüşüm), İstanbul: Everest Yayınları, 2002. Kalaycıoğlu, Ersin, Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme, İstanbul: Alfa, 2000.

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

240

Karpat, Kemal H. (der.), Political and Social Thought in the Contemporary Middle East, London: Pall Mall, 1968. ——, Social Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analysis, Leiden: Brill, 1973. Kedourie, Sylvia (der), Turkey Before and After Atatürk: Internal And External Affairs, London, Portland: Frank Cass, 1999. Keleş, Ruşen ve Artun Ünsal, Kent ve Siyasal Şiddet, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Basın ve Yayın Yüksek Okulu, 1982. Kelsey, Tim, Dervish: The Invention of Modern Turkey, London: Penguin Books, 1996. Kepenek, Yakup, Değişimin Doğrultusu, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1995. Keyman, E. Fuat ve Ali Yaşar Sarıbay (der.), Global/Yerel Ekseninde Türkiye, İstanbul: Alfa, 2000. Kırmacı, A. N., Türkiye’nin Geleceği, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1965. Kışlalı, Ahmet Taner, Forces Politiques dans la Turquie Moderne, Ankara: Sevinç Matbaası, 1969. Kili, Suna, Turkey: A Case Study of Political Development, İstanbul: School of Business Administration and Economics, Robert College, 1968. Kinzer, Stephen, Hilal ve Yıldız: İki Dünya Arasında Türkiye, çev. Funda Keskin, İstanbul: İletişim, 2002. Kongar, Emre, Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, İstanbul, 1981. ——, İmparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1985. ——, 21. Yüzyılda Türkiye: 2000’li Yıllarda Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000. Kökden, Uğur, Türkiye’de Batı Bunalımı, Ankara: Şafak Matbaası, 1978. Kuran, Ahmed Bedevi, Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Milli Mücadele, İstanbul: Baha Matbaası, 1956. Kuran, Ercüment, Türkiye’nin Batılılaşması ve Milli Meseleler, der., Mümtaz’er Türköne, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994. Küçük, Yalçın, Türkiye Üzerine Tezler, 1908-1978, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1980. Leman Şenalp (haz.), Cumhuriyetimizin 50 Yılı Bibliyografyası ve Elli’nci Yılla İlgili Çalışmalar, İstabul: İstanbul Matbaası, 1975. Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, London, Oxford: Oxford University Press, 1968. Maarif Vekâleti, Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine: Nasıldı? Nasıl Oldu?, İstanbul: Devlet Matbaası, 1933. Mango, Andrew, Turkey, New York: Walker, 1968. ——, Turkey: The Challenge of a New Role, Westport, Conn.: Praeger, 1994. ——, Türkiye’nin İmajı ve Tanıtım Sorunu, Ankara: T.C. Başbakanlık, 2001. ——, vd., Türkiye’nin Yeni Rolü, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1995. Manisalı, Erol, Yirmibirinci Yüzyılda Küresel Kıskaç: Küreselleşme, Ulus-devlet ve Türkiye, İstanbul: Otopsi, 2001.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

241

Mastny, Vojtech ve R. Craig Nation (der.), Turkey between East and West: New Challenges for a Rising Regional Power, Colorado: Westview Press (ts). Mears, Eliot Grinnell, Modern Turkey: A Politico-Economic Interpretation, 1908-1923 Inclusive, New York: The Macmillan Company, 1924. Meriç, Cemil, Bir Facianın Hikâyesi, Ankara: Umran, 1981. Milani, Kemal, “A Comparative Study of Turkey and Iran: A Socio-Political Approach”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1994. Nadi, Nadir, Perde Aralığından, İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 1964. Peker, Mümtaz, Göç, Kentleşme Sorunları ve Yerel Siyaset: Yeni Eğilimler, Yeni Yaklaşımlar, İzmir: Saray Kitabevi, 1997. Price, Clair, The Rebirth of Turkey, New York: T. Seltzer, 1923. Price, M. Philips (Morgan Philips), A History of Turkey: From Empire and Republic, London: George Allen & Unwin Ltd., 1956. Ronart, Stephan, Turkey To-day, London: R. Hale, Ltd., 1938 Rustow, Dankwart A., Unutulan Müttefik: Türkiye, çev. Hakan Türkkuşu, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1989. Sayar, Ahmed Güner, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla: Ekonomik, Kültürel ve Devlet Felsefesine ait Değişmeler, İstanbul: Ötüken, 2001. Schick, Irvin, Cemil Ertuğrul, Ahmet Tonak (der.), Geçiş Sürecinde Türkiye, İstanbul: Belge Yayınları, 1990, 1987. Shankland, David (der.), The Turkish Republic at Seventy-Five Years: Progress-Development-Change, Cambridegeshire: The Eothen Press, 1999. Shayegan, Daryush, Yaralı Bilinç: Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni, çev., Haldun Bayrı, İstanbul: Metis Yayınları, 1991. Somersan, Semra, Olağan Ülkeden Olağanüstü Ülkeye Türkiye’de Çevre ve Siyaset, İstanbul: Metis yayınları, 1993. Szyliowicz, Joseph S., Political Change in Rural Turkey: Erdemli, The Hague: Mouton, 1966. Talay, Süleyman (haz.), Dünya-Türkiye: Küreselleşme, İstanbul: Küyerel Yayınevi, 1997. Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994. Times, The New Turkey, August 9, 1938, London: Times Publishing Co., 1938. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’nin Siyasal Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul: Arba Yayınları, 1996. ——, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları; 2001. Uykucu, Kürşat Ekrem, 1919’dan 1973’e kadar Cumhuriyet Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul: Kervan Yayınları, 1973. Ülsever, Cüneyt, 21. Yüzyılda Küreselleşen Dünya ve Türkiye Perspektifi, İstanbul: Timaş, 2000. Ünsal, Artun (der.), 75 Yılda Tebaa’dan Yurttaşa Doğru, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1999.

242

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Ünsal, Hüsamettin ve Hıfzı Topuz, Cumhuriyet’in Beş Dönemeci, İzmir: Sergi Yayınevi, 1984. Waldner, David, State Building and Late Development, Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1999. Ward, Robert E. ve Dankwart A. Rustow, Conference on Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1964. Weiker, Walter F., The Modernization of Turkey: To the Present Day, New York: Holmes and Meier, 1981. Yerasimos, Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, İstanbul: Belge Yayınları, 1992.

V. Siyasal Sistem, Kültür, İdeoloji, Devlet ve Toplum Ağaoğlu, Ahmet, Devlet ve Fert, İstanbul: Sanayiinefise Matbaası, 1933. Akar, Rıdvan, Varlık Vergisi Kanunu: Tek Parti Rejiminde Azınlık Karşıtı Politika Örneği, İstanbul: Belge Yayınları, 1992. Akdere, İlhan ve Zeynep Karadeniz, Türkiye Solu’nun Eleştirel Tarihi, 1908-1980, İstanbul: Evrensel Basım Yayın, 1996. Aktan, Coşkun Can, Politik Yozlaşma ve Kleptokrasi: 1980-1990 Türkiye Deneyimi, İstanbul: Afa Yayınları, 1992. ——, Temiz Toplum ve Temiz Siyaset, İzmir: T Yayınları, 1994. Alagil, Necati Oktay, Devrimlerin Felsefesi ve Türkiye’deki Devrimci Hareketler, Ankara: Doğan Yayınevi, 1971. Alatlı, Ertuğrul vd., Devlet, İstanbul: Yazko, 1984. Alexander, Catherine, Personal States: Making Connections between People and Bureaucracy in Turkey, New York: Oxford University Press, 2002. Atay, Falih Rıfkı, Faşist Roma, Kemalist Tiran, ve Kaybolmuş Makedonya, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1935. Ateş, Toktamış, Hoşgörü ve Uzlaşma, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1995. Avcıoğlu, Doğan, Devrim ve Demokrasi Üzerine, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1980. Aydın, Suavi, Modernleşme ve Milliyetçilik, Ankara: Gündoğan Yayınları, 1993. Aydoğan, Metin, Yeni Dünya Düzeni Kemalizm ve Türkiye: 20. Yüzyılın Sorgulanması 1-2, Otopsi, 1999. Ayvazoğlu, Beşir, Türk’ün Kültür Coğrafyasında Bir Gezinti, İstanbul: Ötüken, 1991. Babüroğlu, Selahattin, Bunalım ve Devlet, İstanbul, 1984. Bağce, Hüseyin Emre, “Official State Ideology of the Turkish Republic as Formulated in the Speeches and Writings of the Chief Political Leaders (1927-1938)”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2001. Bakırezer, Güven, “Turkish Liberalism and the Social Question (1908-1945)”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2001. Balkan, Neşecan ve Sungur Savran (der.), The Politics of Permanent Crisis: Class, Ideology and State in Turkey, New York: Nova Science Publishers, 2002. Başgil, Ali Fuat, Türkiye Esas Teşkilatı ve Siyasî Rejimi, İstanbul, 1939. ——, Türkiye Siyasi Rejimi ve Anayasa Prensipleri: Mukayeseli Türk Esas Teşkilât Hukuku Dersleri, İstanbul: Baha Matbaası, 1957.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

243

Baykal, Deniz, İsmail Cem, Yeni Sol, İstanbul: Cem Yayınları, 1992. Belge, Murat, Türkiye Dünyanın Neresinde?, İstanbul: Birikim Yayınları, 1993. ——, (der.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001. Berberoğlu, Berch, Turkey in Crisis: From State Capitalism to Neo-colonialism, London, 1982. Berksoy, Biriz, “Party Conferences 1935-1945: Academia’s Contribution to Ideological Mobilization in Turkey”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2000. Berzeg, Kazım, Liberalizm ve Demokrasi Kapıkulu Geleneği, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993. ——, Liberalizm ve Türkiye, Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu, 1996. Besken, Sara, “State Syndrome through Cartoons”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1989. Bıçakçı, Cenan vd., Türkiye’de Siyasal Gelişmeler ve Sosyalistler, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1995. Bischoff, Norbert von, Ankara: Türkiye’ deki Yeni Oluşun Bir İzahı, çev. Burhan Belge, Ankara: Ulus Basımevi, 1936 Bonne, Alfred, State and Economics in the Middle East, London: Routledge and Kegan Paul, 1955. Bora, Tanıl, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001. Boratav, Korkut, Türkiye’de Devletçilik, Ankara: SBF Yayınları, 1962. ——, İktisat ve Siyaset Üzerine Aykırı Yazılar, İstanbul: BDS Yayınları, 1989. ——, 1980’li Yıllarda Türkiye’de Sosyal Sınıflar ve Bölüşüm, İstanbul: Gerçek, 1991. Bostancı, Naci, Kadrocular ve Sosyo Ekonomik Görüşleri, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990. ——, Cumhuriyetin Başlangıç Yıllarında Ekonomi ve Siyaset, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1996. Bozkurt, Celal, Kemalizm, Marksizm ve Ecevit, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1976. Bölügiray, Nevzat, İşte Sivil Cumhuriyet?!, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1993. Buğra, Ayşe, State and Business in Modern Turkey, Albany: State University of New York, 1994. Coşar, Nevin (der.), Türkiye’de Devletçilik, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1995. Çavdar, Tevfik, Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), Ankara: İmge Kitabevi, 1992. Çevik, Hasan Hüseyin ve Turkut Göksu (der.), Türkiye’de Devlet, Toplum ve Polis, Ankara: Seçkin, 2002. Çiğdem, Ahmet, Taşra Epiği: “Türk” İdeolojileri ve İslamcılık, İstanbul: Birikim Yayınları, 2001. Çoşturoğlu, Mustafa, Sosyal Şizofreni ve Atatürkçülük Üzerindeki Baskılar, Ankara: Toplum Yayınları, 1974. Çulcu, Murat, Marjinal Tarih Tezleri, İstanbul: Erciyaş Yayınları, 1995. Çulhaoğlu, Metin, İdeolojiler Alanı ve Türkiye Örneği, Ankara: Öteki, 1998. ——, Solda “Sivil Toplum” Söylemi: Gerçekler ve Yanılsamalar, Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Forumu Vakfı, 2000.

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

244

Dağı, İhsan D., Kimlik Söylem ve Siyaset: Doğu-Batı Ayrımında Refah Partisi Geleneği, Ankara: İmge Kitabevi, 1998. Dalak, M. Uğur, “Kadro and Kemalism: A Search for an Ideology in the Early 1930s”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1993. Davutoğlu, Ahmet vd., İdris Küçükömer Anısına Türkiye’de Sivil Toplum Arayışları, İstanbul: Dünya Yerel Yönetim ve Demokrasi Akademisi, 2000. Demirer, Temel, Sokak’takine Notlar: Türkiye’de Devlet, Toplum, Medya, Siyaset, Ankara: Öteki, 1997. Directorate General of Press and Information, Political Structure of Turkey, Ankara: Directorate General of Press and Information, 1983. Dodd, C. H. (Clement Henry), Politics and Government in Turkey, Berkeley: University of California Press, 1969 Engin, Arın, Türklük Düşmanları: Sosyalist ve Osmanlı Geçinenlere Karşı Atatürkçülük Manifestosu, İstanbul, 1968. Ersanlı, Büşra, “The Turkish History Thesis: A Cultural Dimension of the Kemalist Revolution”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1989. Ertan, Temuçin Faik, Kadrocular ve Kadro Hareketi (Görüşler, Yorumlar, Değerlendirmeler), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994. Evliyaoğlu, Gökhan, Milliyetçiliğimizin Ön Hedefleri, İstanbul: Toprak Yayınları, 1962. Finkel, Andrew ve Nükhet Sirman (der.), Turkish State, Turkish Society, London, New York: Routledge, 1990. Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü, Türkiye’de Sivil Toplum ve Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2000. Gemalmaz, Mehmet Semih, Anayasada Olağanüstü Rejim, Demokratikleşmede Sivil Toplum, İstanbul: Kavram, Yayınları, 1995. Georgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura (1876-1935), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. Gerger, Haluk, O Yıllar, Ankara: Dost Kitapevi, 1987. Gevgilili, Ali, Türkiye’de Kapitalizmin Gelişmesi ve Sosyal Sınıflar, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1989. ——, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1990. Göçek, Fatma Müge (der.), Political Cartoons in the Middle East, Princeton, NJ: Markus Wiener Publishers, 1998. Göktaş, Hıdır ve Ruşen Keleş, Vatan Millet Pragmatizm: Türk Sağında İdoloji ve Politika: Röportaj, İstanbul: Metis Yayınları, 1991. Hastürk, Ayşe Banu, “The Transformation of the Socialist Left in Turkey: A Case Study on the Pluralism of ÖDP, Liberty and Solidarity Party”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2000. Hekimoğlu, Cemal, Türkiye’de Sosyalizmin İktidar Arayışı, İstanbul: Gelenek-Dünya Yayıncılık, 2000.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

245

Heper, Metin, Türk Kamu Bürokrasisinde Gelenekçilik ve Modernleşme: Siyaset Sosyolojisi Açısından Bir İnceleme, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1977. ——, (der.), Readings in Turkish Politics, İstanbul: Boğazici Üniversitesi, (ts). ——, (der.), Turkey: Past Development and Future Prospects, Ankara: Maya Matbaacılık Yayıncılık Ltd. Şti., 1983. ——, The Mode of Legitimizing a Modernizing State: The Case of Turkey, İstanbul: Boğaziçi University, 1985. ——, The State Tradition in Turkey, Beverley, North Humberside: Eothen Press; Atlantic Highlands, N.J.: Distributed in the U.S.A. by Humanities Press, 1985. Ilgaz, Deniz, “The Village Institutes and the Kemalist Ideology in the Turkish Republic”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1995. Işıklı, Alpaslan, Sosyalizm, Kemalizm ve Din, Ankara: Tüze, 1997. İdris Küçükömer’le Türkiye Üstüne Tartışmalar, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. İlhan, Attilâ, Dönek Bereketi: Cumhuriyet Söyleşileri (Nisan-Eylül) 1998, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2002. İncioğlu, Nihal (koordinatör), Siyasal Rejim Tartışmaları, İstanbul: TESEV, 2000. İnsel, Ahmet, Türkiye Toplumunun Bunalımı, İstanbul: Birikim Yayınları, 1990. İstanbul Üniversitesi, Cumhuriyet’in 75. yıl Armağanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1999. Kabaklı, Ahmet, Temellerin Duruşması, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı, 1993. Kadir, A., 1938 Harp Okulu Olayı ve Nazım Hikmet, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1966. Kafesoğlu, İbrahim, Türk-İslam Sentezi, İstanbul: Aydınlar Ocağı, 1985. Kahraman, Hasan Bülent, Sağ Türkiye ve Partileri, Ankara: İmge Kitabevi, 1995. Kalaycıoğlu, Ersin ve Ali Yaşar Sarıbay (der.), Türk Siyasal Hayatı: Değişim ve Süreklilik, İstanbul: Der Yayınları, 1995. Karatepe, Şükrü, İdeolojik Devlet Krizi, İstanbul: Birey Yayınları, 2000. Kaya, Hayrettin, “Formation of the Standard Image of the Past in Turkey from the Tanzimat Era to the Early Years of the Republic”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1994. Kayalı, Kurtuluş, Türk Düşünce Dünyasının Bunalımı: Görüntüdeki Dinamizmin Gölgelediği Tıkanıklık, İstanbul: İletişim Yayınları, 2000. ——, Türk Düşünce Dünyasında Yol İzleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001. ——, Türk Kültür Dünyasından Portreler, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. Kazemi, F. ve J. Waterbury (der.), Peasants and Politics in the Modern Middle East, 1991. Kedourie, Sylvia (der.), Turkey: Identity, Democracy, Politics, London; Portland, Or.: Frank Cass, 1996. Keser, İhsan, Türkiye’de Siyaset ve Devletçilik, Ankara: Gündoğan Yayınları, 1993. Keyder, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, çev., Sabri Tekay, İstanbul: İletişim Yayınları, 1989. Köker, Levent, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.

246

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Kömürcü, Derya, “The Emergence of Center-left Politics in Turkey, 1960-1980”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2001. Küçük, Yalçın, Aydın Üzerine Tezler, 1830-1980, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1988. Küçükömer, İdris, Cuntacılık’tan “Sivil Toplum”a: Yön ve Ant Yazıları, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. ——, Düzenin Yabancılaşması-Batılaşma, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. ——, Sivil Toplum Yazıları, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. Landau, Jacob M., Radical Politics in Modern Turkey, Leiden: E.J. Brill, 1974. ——, Türkiye’de Sağ ve Sol Akımlar, çev. Erdinç Baykal, Ankara: Turhan Kitabevi, 1979. Mahçupyan, Etyen, Batıdan Doğu’ya, Dünden Bugüne Zihniyet Yapıları ve Değişim, İstanbul: Patika, 2000. Mardin, Şerif, Siyasi Fikir Tarihi Çalışmalarında Muhteva Analizi, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1969. ——, Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İstanbul: İletişim Yayınları, 1990. ——, İdeoloji, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993. Marmara Brifingi: Devletin Gözüyle Sol ve Sağ Örgütler, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1995. Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği, Devlet’in Kavram ve Kapsamı, Ankara: 1990. Mutlu, Servet vd., Emerging Changes in Turkish Politics and Society, Tokyo: Institute of Developing Economies, 2000. Müftüoğlu, Güneş, Sosyal Devlet ve Hukuk Devleti, Ankara: SAYPA, 1996. Oran, Baskın, Atatürk Milliyetçiliği: Resmi İdeoloji Dışı Bir İnceleme, Ankara: Dost Kitabevi, 1988. Ögel, Bahaeddin (haz.), Türklerde Devlet Anlayışı, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1982. Ökte, Faik, Varlık Vergisi Faciası, İstanbul: Nebioğlu Yayınevi, 1952. Öncü, Ayşe, Çağlar Keyder, Saad Eddin Ibrahim (der.), Developmentalism and Beyond: Society and Politics in Egypt and Turkey, Cairo, Egypt: American University in Cairo Press, c1994. Öngider, Seyfi (der.), Homopolitikus: Liderler Biyografilerindeki Türkiye, İstanbul: Aykırı Yayıncılık, 2001. Özdemir, Hikmet, Kalkınmada Bir Strateji Arayışı: Yön Hareketi, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1986. Özdoğan, Günay Göksu, Turan’dan “Bozkurt”a: Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946), çev. İsmail Kaplan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001. Özel, İsmet, Waldo, Sen Neden Burada Değilsin?, İstanbul: Çıdam, 1988. Özel, Mustafa (der.), Tarih Risaleleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 1995. Özgen, Mahmut İhsan, Türkiye’de Şiddet Hareketleri: Kaynakları ve Hedefleri, Yeni Forum, 1989. Parla, Taha, Demokrasi, Anayasalar, Partiler ve Türkiye’nin Siyasal Rejimi Üzerine Yazılar, İstanbul: Onur Yayınları, 1986.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

247

——, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İstanbul: İletişim Yay., 1989. ——, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları, cilt. 1, Atatürk’ün Nutuk’u, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994. ——, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları, cilt 2, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991. ——, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları, cilt 3, Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Ok’u, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995. ——, Türkiye’nin Siyasal Rejimi, 1980-1989, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993. Perinçek, Doğu, Osmanlıdan Bugüne Toplum ve Devlet, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1986. Poulthon, Hugh, Silindir Şapka, Bozkurt ve Hilal: Türk Ulusçuluğu ve Türkiye Cumhuriyeti, çev. Yavuz Alogan, İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1999. Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları: 1912-1931, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1994. Savran, Sungur, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri: 1919-1980, İstanbul: Kardelen, 1992. Saybaşılı, Kemâli, İktisat, Siyaset, Devlet ve Türkiye, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1992. Saylan, Türkan, Cumhuriyet’in Bireyi Olmak, İstanbul: Cumhuriyet Kitap Kulübü, 1998. Sertel, Sabiha ve Zekeriya Sertel, Davamız ve Müdafaamız: Makaleler, İddianameler, Müdafaalar, Mahkeme Kararları, Yargıtay Kararları, İstanbul: F-K Basımevi, 1946. Sertel, Yıldız, Babam Zekeriya Sertel Susmayan Adam, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2002. Sertel, Zekeriya, Hatırladıklarım, İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1968. Sever, Metin ve Cem Dizdar, 2. Cumhuriyet Tartışmaları: Yeni Arayışlar, Yeni Yönelimler/Röportajlar, Ankara: Başak Yayınları, 1993. Sezgin, Ömür, Türk Kurtuluş Savaşı ve Yasal Rejim Sorunu, Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 1984. Sunar, İlkay, State and Society in the Politics of Turkey’s Development, Ankara: Ankara University Publications, 1974. Şaylan, Gencay, Çağdaş Siyasal Sistemler, Ankara: İş Bankası Yayınları, 1981. Taneri, Aydın, Türk Devlet Geleneği: Dün ve Bugün, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1975. Tekeli, İlhan ve Selim ilkin, Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Ankara: ODTÜ, 1982. Tevetoğlu, Fethi, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1967. Tezel, Yahya Sezai, Kapılanma Kültürü ve Demokrasi: İktisat, Siyaset ve Tarih Yazıları, Ankara: Liberte Yayınları, 1999. ——, Toplam Ahlak, Ankara: Friedrick Naumann Vakfı Arı Düşünce ve Toplumsal Gelişim Derneği ve National Democratic Institute, 1999. Topçu, Nurettin, Milliyetçiliğimizin Esasları, haz., Ezel Erverdi ve D. Mehmet Doğan, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1978.

248

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Tosun, Gülgün Erdoğan, Demokratikleşme perspektifinden devlet-sivil toplum ilişkisi (Türkiye örneği), İstanbul: Alfa, 2001. Tosun, Tanju, Türk Parti Sisteminde Merkez Sağ ve Merkez Solda Parçalanma, İstanbul: Boyut Yayınları, 1999. Tunçay, Mete, Eski Sol Üstüne Yeni Bilgiler, İstanbul: Belge Yayınları, 1982. ——, (der.), 75 Yılda Düşünceler Tartışmalar, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1999. Turan, İlter, Siyasal Sistem ve Siyasal Davranış, İstanbul: Der Yayınları, 1996. Türkeş, Alparslan, 1944 Milliyetçilik Olayı, İstanbul: Arkın Kitabevi, 1968. Türkiye’de Sivil Toplum Kuruluşları Sempozyumu, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 2002. Ulaş, Taciser (der.), Merhaba Sivil Toplum!, Turkey: Helsinki Citizens Assembly, 1997. Vergin, Nur, Türkiye’ye Tanık Olmak, İstanbul: Sabah Kitapları, 1998. Yeni Türkiye 21. Yüzyıl, İstanbul: Yeni Türkiye Medya, 1998.

VI. Din ve Siyaset Ağaoğulları, Mehmet Ali, L’Islam dans la vie Politique de la Turquie, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1982. Akdoğan, Yalçın, Siyasal İslam: Refah Partisi’nin Anatomisi, İstanbul: Şehir Yayınları, 2000. Albayrak, Sadık, Türkiye’de Din Kavgası, İstanbul: Sebil Mat., 1975. ——, Devrimin Çakıl Taşları, İstanbul: Medrese Yayınevi, 1981. ——, Türkiye’de İslamcılık-Batıcılık Mücâdelesi, İstanbul: Risale Yayınları, 1990. ——, Çağdaş Devrim Yobazları, İstanbul: Timaş Yayınları, 1991. Arat, Yeşim, Political Islam in Turkey and Women’s Organizations, İstanbul: TESEV Yayınları, 1999. Arsel, İlhan, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, İstanbul, 1993. Atalay, Bülent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri, 1908-1923, İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001. Avcı, Nazmi, Türkiye’de Modernleşme Açısından Din-Kültür-Siyaset (1829-1960), İstanbul: Pınar Yayınevi, 2000. Beki, M. Akif, Türkiye’de Nakşiler, İstanbul: Yeni Yüzyıl Kitaplığı, 1995. ——, Türkiye’de Nurculuk, İstanbul: Yeni Yüzyıl, (1995). Bora, Tanıl, Türk Sağının Üç Hali: Milliyetçilik, Muhafazakarlık, İslamcılık, İstanbul: Birikim Yayınları, 1998. ——, ve Kemal Can, Devlet, Ocak, Dergâh: 12 Eylül’den 1990’lara Ülkücü Hareket, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991. Bostan, Fatma, “Political Perspectives of Sebilürreşad”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1996. Bozgeyik, Burhan, Bize Nasıl Zulmettiler, İstanbul: Çile Yayınları, 1993. ——, İslam Birliği Üzerine Oynanan Oyunlar, İstanbul: Timaş Yayınları, 1993.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

249

——, İşte Zulmün Belgeleri, İstanbul: Erhan Yayınevi, 1999. Bölügiray, Nevzat, Doruktaki İrtica, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1994. Bulut, Faik, Ordu ve Din (Resmi Belgeler Işığında): 1826-1997 Devlet Gözüyle İslamcı Faaliyetler, Ankara: Doruk Yayınları, 1997. ——, Kim Bu Fethullah Gülen, İstanbul: Ozan Yayıncılık, 1998. Ceyhun, Demirtaş, Aydınlarımız ve Laisizm, İstanbul: Sis Çanı Yayıncılık, 2000. Cizre, Ümit, Muktedirlerin Siyaseti: Merkez Sağ-Ordu-İslamcılık, çev. Cahide Ekiz, İstanbul: İletişim Yayınları, 1999. Çağatay, Neşet, Türkiye’de Gerici Eylemler: (1923’den bu yana), Ankara: Ankara Universitesi, 1972. Çakır, Ruşen, Ne Şeriat ne Demokrasi: Refah Partisini Anlamak, İstanbul: Metis Yayınları, 1994. Çalışlar, Oral, Refah Partisi Nereden Nereye?, İstanbul: Pencere Yayınları, 1995. Çetinkaya, Hikmet, Din Baronunun Kazları: Din Baronu, Kenan Evren’den Turgut Özal’a; Tansu Çiller’den Bülent Ecevit’e Her Kesimle İlşki Kurdu ‘Şeriat-Ticaret’ Zincirini Genişletti, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1996. Çitlioğlu, Ercan, Tahran-Ankara hattında Hizbullah, Ankara: Ümit yayıncılık, 2001. Çizakça, Murat, Demokrasi Arayışında Türkiye: Laik-Dindar/Demokrat Uzlaşmasına Bir Katkı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. Dafi, Muhammed, Kemalizm ve Din, Ankara: Ardıç Yayıncılık, 1997. Demirer, Yücel, Türkiye İslamını Anlamalı, Ankara: Öteki Yayınevi, 1998. Duman, Doğan, Demokrasi Sürecinde Türkiye’de İslamcılık, İzmir: Eylül Yayınları, 1999. Dursun, Davut, Laiklik, Siyaset ve Değişim, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995. Edib, Eşref, Risâlei Nur: Muarizi Yazarların İsnadları Hakkında İlmî Bir Tahlil, İstanbul: Sebilürreşad Neşriyatı, 1965. Ekinci, Oktay, Şeriatın Kravatlı Başkanı: Araştırma, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1998. Engin, Arın, Yükseliş Yengimiz için Kuran’da Atatürkçülük ve Kızıl Elma, İstanbul: Gün Matbaası, 1971. Erdoğan, Mustafa, Demokrasi, Laiklik, Resmi İdeoloji, Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, 1995. Eyuboğlu, İsmet Zeki, Atatürk Devrimleri Işığında Laiklik, İstanbul: Say Dağıtım, 1994. Feroze, Mohammad Rashid, Islam and Secularism in Post-Kemalist Turkey, Islamabad: Islamic Research Institute, 1976. Fincancı, Yurdakul vd., Türkiye’de İslamcılık, Yeni Yüzyıl, 1995. Gerber, Haim, State, Society, and Law in Islam: Ottoman Law in Comparative Perspective, New York: State University, 1994. Geyikdağı, Mehmet Yaşar, Political Parties in Turkey: the Role of Islam, New York: Praeger, 1984. Goloğlu, Mahmut, Atatürk İlkeleri ve Bursa Nutku, Ankara: Goloğlu Yayınları, 1973. Gökalp, İskender ve François Georgeon (der.), Kémalisme et Monde Musulman, Cahiers Du Getc. Paris: Fondation de la Maison des Sciences de l’homme 54,

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

250

1987 [Türkçesi: Kemalizm ve İslam Dünyası, çev. Cüneyt Akalın, İstanbul: Arba Yayınları, 1990]. Gülalp, Haldun, Kimlikler Siyaseti: Türkiye’de Siyasal İslamın Temelleri, İstanbul: Metis, 2003. Günümüz Türkiye’sinde Din-Devlet-Siyaset İlişkisi: 30 Kasım 1998, Ankara: Gazi Üniversitesi Rektörlüğü, 1999. Güvenç, Bozkurt vd., Türk-İslam Sentezi: Dosya, İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1991. Harp Akademileri Komutanlığı, Türkiye’de İrtica Hareketleri ve Terörizmin İlişkileri, İstanbul: Harp Akademileri Basımevi, 1998. İlhan, Attilâ, Hangi Laiklik, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1998. Kara, İsmail, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul: Risale Yayınları, 1987. ——, İslâmcıların Siyasî Görüşleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994. Kazıcı, Ziya - Mehmet Şeker, İslâm-Türk Medeniyeti Tarihi, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981. Kırçak, Çağlar, Meşrutiyetten Günümüze Gericilik, Ankara: Bilar Yayınları, 1989. ——, Türkiye’de Gericilik (1950-1990), Ankara: İmge Kitabevi, 1993. Kısakürek, Necip Fâzıl, Dünya Bir İnkılâp Bekliyor, İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 1998. ——, Türkiyenin Manzarası, İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 1998. Kışlalı, Ahmet Taner, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi, Ankara: İmge Kitabevi, 1994. Kongar, Emre, Demokrasi ve Laiklik, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1999. Kutay, Cemal, 31 Mart’ın 90. Yılında: Laik Cumhuriyet Karşısında Derviş Vahdetiler Cephesi, İstanbul: Aksoy Yayıncılık, 1999. Linke, Lilo, Allah Dethroned: A Journey through Modern Turkey, London:Constable & C. Ltd., 1937. Ludington, Nicholas S., Turkish Islam and the Secular State, Washington, D.C.: American Institute for Islamic Affairs, c1984. Manaz, Abdullah, Atatürk Reformları ve İslam, İzmir: Akademi Kitabevi, 1995. ——, Dünya’da ve Türkiye’de Siyasal İslamcılık, İzmir: Ulusal Birlik İçin Düşünce-Eylem Vakfı, 1998. Mardin, Şerif, Türkiye’de Din ve Siyaset, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991. Mumcu, Uğur, Tarikat, Siyaset, Ticaret, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1988. Olivero, Luigi, Turkey without Harems, çev. Ivy Warren, London: Macdonald, 1952. Ozankaya, Özer, Türkiye’de Laiklik: Atatürk Devrimlerinin Temeli, İstanbul: Cem Yayınevi, 1990. Ömeroğlu, Aydın, Demokratikleşme Sürecinde Halifelik Sorunu, İstanbul: Pul Yayınları, 1996. Özakıncı, Cengiz, United States of İrtica 1945-1999: Soğuk Savaş Döneminden Yeni Dünya Düzenine Türkiye’de İrtica ve Emperyalizm, Otopsi, 2000. Özberki, Ayşe R., “Hilmi Ziya’s Life and Thought from 1928 to 1960, in relation to the Political and Religious Developments in the Republic of Turkey”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1986. Özek, Çetin, 100 Soruda Türkiye’de Gerici Akımlar, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1968.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

251

——, Devlet ve Din, İstanbul: Ada Yayınları, (ts). Özel, İsmet, İrtica Elden Gidiyor, İstanbul: İklim, 1986. Perinçek, Doğu, Din ve Allah, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1994. Polat, Yılmaz (çev.), Amerikan Gizli Belgelerinde Türkiye’de İslami Akımlar, İstanbul: Beyan Yayınları, 1990. Rustow, Dankwart A., Politics and Islam in Turkey 1920-1955, 1957. Saeed, Javaid, Islam and Modernization: A Comparative Analysis of Pakistan, Egypt, and Turkey, Westport, Conn.: Praeger, 1994. Sarıbay, Ali Yaşar, Türkiye’de Modernleşme, Din ve Parti Politikası: Milli Selamet Partisi Örnek Olayı, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1985. Savaş, Vural, İrtica ve Bölücülüğe Karşı Militan Demokrasi, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2000. Saylan, Gencay, İslamiyet ve Siyaset: Türkiye Örneği, Ankara: Verso, 1987. Sayyid, Bobby S., A Fundamental Fear: Eurocentrism and the Emergence of Islamism, London; New York: Zed Books, 1997. Serdengeçti, Osman Yüksel, Bir Nesli Nasıl Mahvettiler, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1958. Seyit Bey, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 3 Mart 1340 Münakit İkinci İctimağında Hilafetin Maheyet-i Şeriyesi Hakkında Adliye Vekili Seyyid Bey Tarafından İrada Olunan Nutuk, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Matbaası, 1924. Sezen, Yümni, Türk Toplumunun Laiklik Anlayışı: Ankete Dayalı Bir İnceleme, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 1993. Şimşir, Bilal N., Dış Basında Laik Cumhuriyetin Doğuşu, çev., Cüneyit Akalın, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999. Tezel, Yahya Sezai (der.), Sivil Toplumda Siyaset ve Din, Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu, Arı Düşünce ve Toplumsal Gelişim Derneği ve Fiedrich Naumann Vakfı, 1999. Tibi, Bassam, Boğaz’ın İki Yakası: Avrupa ile İslamcılık Arasında Türkiye, çev. Sevinç Kabakçıoğlu, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2000. Timuroğlu, Vecihi, 12 Eylül’ün Eğitim ve Kültür Politikası: Türk-İslam Sentezi, Ankara: Başak Yayınları, 1991. Toprak, Binnaz, Islam and Political Development in Turkey, Leiden: Brill, 1981. Turan, Ömer (haz.), İslam ve Demokrasi: Kutlu Doğum Sempozyumu-1998, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998. Yetkin, Çetin, 12 Eylülde İrtica: Niçin ve Nasıl Gelişti, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1994. Yıldırım, Ergun, Türkiye’nin Modernleşmesi ve İslam, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995. Yılmaz, Hüseyin, Ayasofya, İstanbul: Timaş Yayınları, 1990. ——, İnkılab Kurbanları, İstanbul: Timaş Yayınları, 1990. Yücekök, Ahmet N., 100 Soruda Türkiye’de Din ve Siyaset, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1971 ——, Dinin Siyasallaşması: Din Devlet İlişkilerinde Türkiye Deneyimi, İstanbul: AFA, TÜSES, 1997.

252

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

VII. Siyaset ve Kadın Altındal, Aytunç, Türkiye’de Kadın, İstanbul: Süreş Yayıncılık, 1985. Arat, Necla, Susmayan Yazılar: Eğitim Laiklik Kadın ve Siyaset Üzerine, İstanbul: Say Yayınları, 1997. Arat, Yeşim, The Patriarchal Paradox: Women Politicians in Turkey, Rutherford, N.J.: Fairleigh Dickinson University Press, 1989. Caporal, Bernard, Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Türk kadını: (1919-1970), çev. Ercan Eyüboğlu, İstanbul: Cumhuriyet Gazetesi, 1999. Çaha, Ömer, Sivil Kadın: Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın, Konya: Vali Yayınları, 1996. Durakbaşa, Ayşe, “The Formation of Kemalist Female Identity: A Historical-Cultural Perspective”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1987. Kadın-Erkek Eşitliğine Doğru Yürüyüş: Eğitim, Çalışma Yaşamı ve Siyaset, İstanbul: TÜSİAD, 2000. Onger, Beria, Atatürk Devrimi ve Kadınlarımız: Denemeler, Araştırmalar, İstanbul: Fahir Onger Yayınları, 1965. Talaslı, Gülay, Siyaset Çıkmazında Kadın, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1996. Tayyar, Jafar, L’ultra-Popularisme Philosophie Moderne de Kamâl Atatürk: La Civilisation Turque Actuelle: L’émancipation de la Femme Turque, Paris: Libraire Orientaliste Paul Geuthner, 1935. Tekeli, Şirin (haz.), Kadın Bakış Açısından 1980’ler Türkiye’sinde Kadınlar, İstanbul: İletişim, 1990. ——, ve Meryem Koray, Devlet, Kadın, Siyaset, Ankara: Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı, 1991. Uluçay, Güler, “Kemalist Reformists and Image of Woman”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1991. Usluata, Ayseli ve Michele Martin, Political Cartoons of Feminine Power: A Comparative Study of Canada and Turkey, İstanbul: Yeditepe University Publication, 2000. Wedel, Heidi, Siyaset ve Cinsiyet: İstanbul Gecekondularında Kadınların Siyasal Katılımı, çev. Can Kurultay, İstanbul: Metis Yayınları, 2001.

VIII. Kürt Sorunu Akgündüz, Ahmet, Güneydoğu Meselesi ve Çözüm Yolları, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1996. Barkey, Henri J. ve Graham E. Fuller, Turkey’s Kurdish Question, Lanham, Md.: Rowman & Littlefield, 1998. Bruinessen, Martin van, Kürtlük, Türklük, Alevilik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadelesi, çev. Hakan Yurdakul, İstanbul: İletişim Yayınları, 2000. Çalmuk, Fehim, Erbakan’ın Kürtleri: Milli Görüş’ün Güneydoğu Politikası, İstanbul: Metis Yayınları, 2001. Çay, Abdulhalûk M. vd., Doğu ve Güneydoğu Anadolu Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1992.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

253

Destroying Ethnic Identity: The Kurds of Turkey, New York: Helsinki Watch Committee, 1988. Ekinci, Tarık Ziya, Vatandaşlık Açısından Kürt Sorunu ve Bir Çözüm Önerisi, İstanbul: Küyerel Yayınları, 1997. Erer, Tekin, Kürt Meselesi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1994. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı (haz.), Güncel Konular, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1982. Gunter, Michael M., The Kurds in Turkey: A Political Dilemma, Boulder, Colo.: Westview Press, 1990. ——, The Kurds and the Future of Turkey, New York: St. Martin’s Press, 1997. Güneydoğu Sorunu ve Çözüm Arayışları, İstanbul: Ekonomik ve Sosyal Etüdler Konferans Heyeti, 1992. Houston, Christopher, Islam, Kurds and the Turkish Nation State, Oxford: Berg, 2001. Ibrahim, Ferhad ve Gülistan Gürbey, The Kurdish Conflict in Turkey: Obstacles and Chances for Peace and Democracy, New York: St. Martin’s Press, 2000. Kayıp İddialarının Gerçek Yüzü, Ankara: T.C. İçişleri Bakanlığı, 1998. Kirişçi, Kemal ve Gareth M. Winrow, The Kurdish Question and Turkey: An Example of a Trans-State Ethnic Conflict, London; Portland, Or.: Frank Cass, 1997. ——, Kürt Sorunu: Kökeni ve Gelişimi, çeviri Ahmet Fethi, İstanbul: Türkiye Ekopnomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 2000. Olson, Robert (der.), The Kurdish Nationalist Movement in the 1990s: Its Impact on Turkey and the Middle East, Lexington, Ky.: University Press of Kentucky, 1996. ——, The Kurdish Question and Turkish-Iranian Relations: From World War I to 1998, California: Mazda Publisher, 1998. Rugman, Jonathan ve Roger Hutchings, Atatürk’s Children: Turkey and the Kurds, London; New York: Cassell, 1996. Şimşir, Bilal N. (haz.), İngiliz Belgeleriyle Türkiye’de “Kürt sorunu”: (1924-1938): Şeyh Sait, Ağrı, ve Dersim Ayaklanmaları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991. Yeğen, Mesut, Devlet Söyleminde Kürt Sorunu, Ankara: İletişim, 1999.

IX. Demokrasi ve Siyasal Kurumlar IX.1. Genel Olarak Siyaset ve Demokrasi Ahmad, Feroz, Demokrasi Sürecinde Turkiye: 1945-1980, çev. A. Fethi, İstanbul: Hil, 1996. Akkerman, Naki Cevat, Demokrasi ve Türkiye’de Siyasi Partiler Hakkında Kısa Notlar, Ankara: Ulus Basımevi, 1950. Arcayürek, Cüneyt, Demokrasinin İlk Yılları, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1985. ——, Demokrasi Dönemecinde Üç Adam, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999. Aybar, Mehmet Ali, Bağımsızlık, Demokrasi, Sosyalizm: Seçmeler, 1945-1967, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1968.

254

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Cemal, Hasan, Tarihi Yaşarken Yakalamak: Demokrasi Notları, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1987. Coşkun, Süleyman, Türkiye’de Politika (1920-1995), İstanbul: Cem Yayınevi, 1995. Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, Ankara: İmge Kitabevi, 1995. Çekirge, Fatih, İktidar Oyunu, Istanbul: Simavi Yayınları, 1992. Dağı, İhsan D., İnsan Hakları, Küresel Siyaset ve Türkiye, İstanbul: Boyut Kitapları, 2000. Diamond, Larry, Juan J. Linz ve Seymour Martin Lipset (der.), Democracy in Developing Countries: Asia, Boulder: Lynne Lienner Publishers, 1989. Ekinci, Tarık Ziya, Demokrasi, Çokkültürlülük ve Bir Yargısal Serüven, İstanbul: Küyerel Yayınları, 1999. Erdost, Muzaffer İlhan, Ulus, Uluslaşma, Demokratikleşme, Ankara: Onur Yayınları, 1991. Erentöz, Erdoğan, Demokrasi Çıkmazında Kayan Yıldızlar, İstanbul: Assos, 2003. Ertaş, O. Koray ve Erdeniz Şen, Türkiye’de Demokratikleşme ve Batılılaşma, Ankara, 1995. Ertuğ, Celal, Çözümsüz Demokrasi, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1997. Goloğlu, Mahmut, Demokrasiye Geçiş, 1946-1950, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1982. Güler, Aydemir vd., Demokrasi’ye Aykırı Yazılar, İstanbul: Gelenek Yayınevi, 1996. Güzel, Şehmus M., Türk Usulü Demokrasi, Ankara: Doruk Yayınları, 1997. Işıklı, Alpaslan, Devlet ve Demokrasi, Ankara: Kuvayi Milliye Yayınları, 1999. Karaibrahimoğlu, Sacit, Demokrasimizin Kronolojisi, Ankara: Alkan Matbaası, 1972. Karakaş, Ercan, Gelecek Sosyal Demokrasidir, İstanbul: Sosyal Demokrat Yayınlar, 1992. Karpat, Kemal H., Turkey’s Politics: The Transition to a Multi-party System, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1959. Kaynar, Reşat, Türkiye’de Hukuk Devleti Kurma Yolundaki Hareketler, İstanbul: Tan Matbaası, 1960. Keleş, Ruşen ve Yasushi Hazama, Policy Process in Turkish Democray, Tokyo: Institute of Developing Economics, 1991. Kemal, Mehmet, Celal Bayar Efsanesi ve Raftaki Demokrasi, İstanbul: Erdini Matbaası, 1980. Keyman, E. Fuat, Türkiye ve Radikal Demokrasi: Modern Zamanlarda Siyaset ve Demokratik Yönetim, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1999. Kılıçbay, Mehmet Ali, Siyasetsiz Siyaset, Ankara: İmge Kitabevi, 1998. Kongar, Emre, Demokrasi ve Kültür, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1992. ——, Demokrasi ve Kültür: “Kültür Üzerine 2”, İstanbul: Hil Yayın, 1983. ——, Demokrasi ve Vampirler, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2002. Köker, Levent, Demokrasi Üzerine Yazılar, Ankara: İmge Yayınları, 1992. Köseoğlu, Talât, Demokraside Dâvalarımız: İdeal Demokrasiye, Refah ve Saadete Kavuşma Mücadelerimiz ve Bu Konularda Zafer Sağlama Çarelerimiz, İstanbul: Türkiye Basımevi, 1962.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

255

Küçükömer, İdris, Halk Demokrasi İstiyor mu: Bitmemiş Son Eser, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. Liebert, U. ve M. Cotta (der.), Parliament and Democratic Consolidation in Southern Europe, London: Pinter Publishers, 1990. O’Donnel G., P. C. Schmitter ve L. Whitehead (der.), Transitions from Authoritarian Rule: Southern Europe, Baltimore, London: The Johns Hopkins University Press, 1986. Ozankaya, Özer (haz.), Cumhuriyet ya da Demokrasi, İstanbul: Kültür Bakanlığı, 2002. Öz, Esat, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım (1923-1945), Ankara: Gündoğan Yayınları, 1992. Özbay, F. vd., Nüfus ve Kalkınma: Göç, Eğitim, Demokrasi, Yaşam Kalitesi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2001. Özbudun, Ergun, Contemporary Turkish Politics: Challenges to Democratic Consolidation, Boulder, Colo.: Lynne Rienner Publishers, 2000. ——, vd., Perspectives on Democracy in Turkey, Ankara: Turkish Political Science Association, 1988. Özüerman, Tülay, Türkiye’nin Batılılaşma ve Demokratikleşme Açmazı, İzmir: Dokuz Eylül Yayınları, 1998. Pevsner, Lucille W., Turkey’s Political Crisis: Background, Perspectives, Prospects, New York: Praeger, 1984. Savcı, Bahri, Demokrasimiz Üzerine Düşünceler, Ankara: Ankara Üniversitesi, 1963. Soysal, Mümtaz, Demokrasiye Giderken, İstanbul: Hil Yayınları, 1982. ——, Çürüyüşten Dirilişe, İstanbul: Cumhuriyet, 1999. Sunar, İlkay, “State, Society and Democracy in Turkey”, Research Paper, İstanbul: Boğaziçi University ISS/POLS 94-04, 1994. ——, ve Sabri Sayarı, Turkish Democracy: Changing and Persistent Problems, and Prospects, İstanbul: Institute of Political Science, 1982. Tachau, Frank, Turkey: The Politics of Authority, Democracy and Development, New York: Praeger, 1984. Tahtinen, Dale Rudolph, “The Role of the Single Party in the Modernization Process of Five Middle Eastern States”, Doktora Tezi, University of Maryland, 1974. Tanilli, Server, Nasıl Bir Demokrasi İstiyoruz?, İstanbul: Amaç Yayıncılık, 1987. Tanör, Bülent, Türkiye’de Demokratikleşme Perspektifleri, İstanbul: TÜSİAD, 1997. ——, (haz.), Türkiye’de Demokratik Standartların Yükseltilmesi: Tartışmalar ve Son Gelişmeler, İstanbul: Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği, 1999. Timur, Taner, Küreselleşme ve Demokrasi Krizi, Ankara: İmge Kitabevi, 2000. TİSK, Türkiye’de Parlamenter Sistemin Sorunları ve Çözüm Önerileri Semineri, 4 Aralık 1997, Hilton Oteli, Ankara, Ankara: TİSK, 1998. Titiz, Tınaz, Evet-Hayır Demokrasisi, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1993. Toker, Metin, Tek Partiden Çok Partiye, Milliyet Yay., 1970. ——, Demokrasimizin İsmet Paşalı yılları, 1944-1973, Ankara: Bilgi yayınevi, 1990. Türkiye’nin Demokratikleşme Sorunu: 1994, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1994.

256

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

TÜSİAD, Türkiye’de Demokratikleşme Perspektifleri ve “AB Kopenhag Siyasal Kriterleri”: Görüşler ve Öncelikler, İstanbul: TÜSİAD, 2001. Uraz, Abdullah, Devletimize Demokrasimize ve Kendimize Güven, Ankara: Desen Ofset, 1995. Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Sağsız Solsuz Demokrasi, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1976.

IX.2. Siyasal Partiler Ağaoğlu, Samet, İki Parti Arasındaki Farklar, Ankara: Arbas Matbaası, 1947. ——, Demokrat Partinin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri, Bir Soru, Baha Matbaası, 1972. ——, Siyasi Günlük: Demokrat Parti’nin Kuruluşu, haz. Cemil Koçak, İstanbul: İletişim Yayınları, 1992. Alpay, Şahin, Seyfettin Gürsel, DSP-SHP Nerede Birleşiyor, Nerede Ayrılıyor?, İstanbul: Afa Yayınları, 1986. Altın, Mehmet, Türkiye’de Siyasi Hareketler ve Sosyal Yapı, Ankara: Doğuş Ltd. Şirketi Matbaası, 1961. Anayasa Mahkemesi’nin RP Hakkındaki Gerekçeli Kararı, İstanbul: Alkim Yayınları,1998. Avşar, Abdülhamit, Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul: Kitabevi, 1998. Ayata, Ayşe Güneş, CHP (Örgüt ve İdeoloji), Ankara: Gündoğan Yayınları, 1992. Bağcı, Hüseyin, Demokrat Parti Dönemi Dış Politikası, Ankara: İmge Kitabevi, 1990. Balcıoğlu, Semih, 1. Milliyetçi Cephe, İstanbul: Tekin yayınevi, 1977. Bilâ, Hikmet, Sosyal Demokrat Süreç içinde CHP ve Sonrası, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1987. Bildirici, Faruk, Hanedanın Son Prensi: Mesut Yılmaz ve ANAP’lı Yıllar, Ankara: Ümit Yayıncılık, 2002. Birand, Mehmet Ali, Can Dündar ve Bülent Çaplı, Demirkırat: Bir Demokrasinin Doğuşu, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1991. Boran, Behice, İki Açıdan Türkiye İşçi Partisi Davası, İstanbul: Bilim Yayınları, 1975. Bosuter, Kudret, Türk Siyasi Partiler Sisteminde Parti İçi Demokrasi, Ankara, 1969. Bozbeyli, Ferruh, Türkiyede Siyasi Partilerin Ekonomik ve Sosyal Görüşleri: Belgeler, İstanbul: Ak Yayınları, 1969. Bozdağ, İsmet, Demokrat Parti ve Ötekiler, İstanbul: Kervan Yayınları, 1975. Bozkurt, Celal, Siyaset Tarihimizde Cumhuriyet Halk Partisi: Dünü, Bugünü, İdeolojisi: (Siyaset İlmi Açısından Bir İnceleme), 1968. Burçak, Rıfkı Salim, Demokrat Parti’nin Politika Hayatına Yeniden Girişi, Ankara: Demokratlar Kulubü, 1997. C.H.P. Konferanslar Serisi, Ankara: CHP, 1938-. C.H.P. Programı: Partinin Dördüncü Büyük Kurultayı Onaylamıştır, Mayıs 1935, Ankara: CHP, 1935. C.H.P: 25 Yıl, Ankara: Ulus, 1948. CHP, Halkevinden Halka: XV. 29-10-1938, Ankara: Ulus Basımevi, 1938. Cılızoğlu, Tanju, Kitaplı Bir Parti Üstüne Araştırma, İstanbul: Dem Yayınları, 1996.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

257

Çarkoğlu, Ali (haz.), Siyasi Partilerde Reform, İstanbul: TESEV, 2000. Çelebi, Işın vd., Siyasette Kilitlenme ve Çözüm: 1983 Sonrasında Seçmen Eğilimlerinin ve Siyasi Partilerdeki Gelişmeler Çerçevesinde Yedi Seçim Sonucunun 24 Aralık 1995 Seçim Sonuçları ile Karşılaştırmalı Analizi, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1996. Dağıstanlı, Fatih, Sosyal Demokratlar, Ankara: Bilgi Yayınları, 1998. Demiray, Tahsin (haz.), Türkiye’de Son 50 Yıllık İç Politika: Gizli Cemiyetler Komiteler ve Partiler, İstanbul: Türkiye Basımevi, 1955. Emrence, Cem, “Politics of Discontent in the Midst of the Great Depression: the Free Republican Party of Turkey (1930)”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2000. Ercan, Esra, Okan Tansu (haz.), Cem Uzan ve Genç Parti Olgusu, Ankara: Konrad Adenauer Vakfı, 2002. Erer, Tekin, Türkiye’de Parti Kavgaları, İstanbul, 1963. ——, Yasakçılar, İstanbul: Toker Matbaası, 1965. Eroğul, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, Ankara: İmge Kitabevi, 1998. Giritlioğlu, Fahir, Türk Siyasî Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1965. Gözübüyük, Nevra Ersarı, “The Democrat Party and the State Radio (1946-1960)”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1999. Gülcan, Yılmaz, Cumhuriyet Halk Partisi: 1923-1946, İstanbul: Alfa, 2001. Heper, Metin ve Jacob M. Landau (der.), Political Parties and Democracy in Turkey, London, New York: I.B. Tauris & St Martin’s Press, 1991. İleri, Rasih Nuri, TİP’de Oportünist-Merkeziyetçilik (1966-1968), İstanbul: Yalçın Yayınları, 1987. İlmen, Süreyya, Dört Ay Yaşamış Olan Zavallı Serbest Fırka, İstanbul: Muallim Fuad Gücüyener Yayınevi, 1951. Kabasakal, Mehmet, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi (1908-1960), İstanbul: Tekin Yayınevi, 1991. Kanbolat, Yahya, Olduğu Gibi: Türkiye İşçi Partisi Üzerine Anılar, Ankara: Bayır Yayınları, 1979. Kili, Suna, 1960-1975 Döneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelişmeler: Siyaset Bilimi Açısından Bir İnceleme, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1976. La Polambara, Joseph ve Myron Weiner (der.), Political Parties and Political Development, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1966. Menderes, Adnan, Adnan Menderes’in Konuşmaları, haz., Mustafa Doğan, İstanbul: Ekicigil Yayınları, 1957. Okyar, Fethi, Fethi Okyar’ın Anıları, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997. Onulduran, Ersin, Political Development and Political Parties in Turkey, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974. Öke, Kemal vd., Küreselleşme Sürecindeki Türkiye’de DYP’nin Kimlik Söylem ve Siyaseti, Ankara: Doğru Yol Partisi, 2002.

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

258

Özbudun, Ergun, Batı Demokrasilerinde ve Türkiye’de Parti Disiplini, Ankara: Ankara Üniversitesi, 1968. Öztürk, Sırrı, Partileşme Sorunu, İstanbul: Sorun Yayınları, 1986-1988. Perinçek, Doğu, Türkiye’de Siyasî Partilerin İç Düzeni ve Yasaklanması Rejimi, Ankara: Ankara Üniversitesi, 1968. Sağıroğlu, Nursel, “Forum: An Intellectual Opposition in the DP Period, 1954-1960”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1990 Satır, Kemal, C.H.P.’de Bunalım, Ankara: Nüve Matbaası, 1972. Sayarı, Sabri, Party Politics in Turkey: Dimensions of Competition and Organization, Ann Arbor: Xerox University Microfilms, 1975. ——, Parlamenter Demokrasilerde Koalisyon Hükümetleri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 1980. ——, ve Yılmaz Esmer (der.), Politics, Parties, and Elections in Turkey, Boulder, CO: Lynne Rienner Pub., 2002. Saybaşılı, Kemali, DYP-SHP Koalisyonu’nun Üç Yılı, İstanbul: Bağlam, 1995. Schüler, Harald, Türkiye’de Sosyal Demokrasi, Particilik, Hemşehrilik, Alevilik, çev. Yılmaz Tombul, haz., Tanıl Bora, İstanbul: İletişim Yayınları, 1999. Soyata, M. Türker, Yok Aslında Birbirinizden Farkınız: Türkiye’de Alaturka Amerikan Partiler, Politikacılar Ve İktidarlar, Ankara: Uğur, 1987. Soydan, Mehmet Ali, Dünden Bugüne ve Yarına Türkiye’nin Refah Gerçeği, Erzurum: Birey ve Toplum Yayınları, 1994. Taşar, Mustafa, Refah Partisi Gerçeği, Ankara: Irmak Matbaacılık, 1997. Toy, Erol, Meclisler ve Partiler, İstanbul: Mozaik, 1990. Tökin, F. Hüsrev, Türk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Düşüncenin Gelişmesi, İstanbul: Elif Yayınevi, 1965. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, 1859-1952, İstanbul: Arba Yayınları, 1995. Tuncay, Suavi, Parti İçi Demokrasi ve Türkiye, Ankara: Gündoğan Yayınları, 1996. Tunçay, Mete, T.C.’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), İstanbul: Cem Yayınevi, 1992. Turgut, Hulusi, 12 Eylül Partileri: Bir Dönemin Perde Arkası, İstanbul: ABC Ajansı, 1986. Turgut, Nükhet, Siyasal Muhalefet: Batı Demokrasileri Sosyalist Ülkeler Türkiye, Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 1984. Uyar, Hakkı, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, İstanbul: Boyut Kitapları, 1999. Ülken, Hilmi Ziya, Siyasi Partiler ve Sosyalizm, İstanbul: Anıl Yayınevi, 1963. Üniversite Öğretim Üyeleri Derneği, Tarih ve Demokrasi: Tarık Zafer Tunaya’ya Armağan, İstanbul: Cem Yayınevi, 1992. Ünlü, Barış, Bir Siyasal Düşünür Olarak Mehmet Ali Aybar, İstanbul: İletişim, 2002. Üstünel, Besim, Kalkınan Türkiye’de Cephe Çıkmazı: Siyasal Bir Değerlendirme, Ankara: Kalite Matbaası, 1976

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

259

Weiker, Walter Fritz, The Free Party of 1930 in Turkey: Loyal Opposition in a Rapidly Modernizing Nation, Ann Arbor: Xerox University Microfilms, 1963. ——, Political Tutelage and Democracy in Turkey: The Free Party and Its Aftermath, Leiden: Brill, 1973. Yeşil, Ahmet, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988. Yetkin, Çetin, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi, Altın Kitaplar Yayınevi, 1983. Yıldırım, Erdoğan, Türkiye’de Siyaset Süreci ve Profesyonel Siyasette Benliğin Kurulması: SHP Örneği, Ankara: Ark, 1995. Zürcher, Erik Jan, Political Opposition in the Early Turkish Republic: The Progressive Republican Party, 1924-1925, Leiden, New York: E.J. Brill, 1991.

IX.3. Siyasal Katılım ve Seçimler Akarlı, Engin D. ve Gabriel Ben-Dor (der.), Political Participation in Turkey: Historical Background and Present Problems, İstanbul: Boğaziçi University Publications, 1975. Aleskerov, Fuad vd., Seçimden Koalisyona: Siyasal Karar Alma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999. Baykal, Deniz, Siyasal Katılma: Bir Davranış İncelemesi, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1970. Erdem, Tarhan, Anayasalar ve Seçim Kanunları, 1876-1982, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1982. Erder, Necat vd., Türkiye’de Siyasi Partilerin Seçmenleri ve Sosyal Demokrasinin Toplumsal Tabanı, Ankara: TÜSES, VERI Araştırma, 1995. Ergen, Ilgaz, “National Integration of the Electorate in Turkey”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1999. Gürsel, Seyfettin (haz.), Seçim Sistemi Tartışması ve İki Turlu Sistem, İstanbul: TÜSİAD, 1996. Kalaycıoğlu, Ersin, Siyasal Katılmanın Koşullarına Genel Bir Bakış, İstanbul: İ. Ü. İktisat Fakültesi, 1979. Kamil, İbrahim, Democracy and Development in Turkey, Ankara: Doğu Research Center, 1988. Kongar, Emre, Yamyamlara Oy Yok!: Siyaset ve Yağma, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1998. Laipson, Ellen B., Parliamentary Elections in Turkey-November 6,1983, Washington: Library of Congress, 1983. Landau, Jacob M., Ergun Özbudun ve Frank Tachau (der.), Electoral Politics in the Middle East: Issues, Voters, and Elites, London: Croom Helm, 1980. Roos, Leslie L. ve Noralou P. Roos, Managers of modernization: organizations and elites in Turkey (1950-1969), Cambridge: Harvard University Press, 1971. Seçim, Seçim Sistemleri ve Türkiye’deki Uygulamalar, Ankara: TBMM Basımevi, 1982. Türkiye ve Avrupa’da Seçim Sistemleri, İstanbul: FES, 1996.

260

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

TÜSİAD, Siyasal İstikrar ve İki Turlu Dar Bölge Seçim Sistemi Simülasyon Modeli, İstanbul: Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği, 1998. Yurdoğlu, İhsan, Tek Seçim Münasebetiyle: Demokrasimiz Hakkında Tahliller ve Düşünceler, İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1946. Zenginkuzucu, Dikran Migirdiç, “Patterns of Political Participation in Post-1980 Turkey”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1998.

IX.4. Meclis, Yapısı ve İşleyişi Akın, Rıdvan, TBMM Devleti (1920-1923): Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001. Binark, İsmet ve İsmet Baydur (haz.), Meclis-i Mebusan/Türkiye Büyük Millet Meclisi/Milli Egemenlik/Anayasa ve Anayasa Hukuku Bibliyografyası: Kitaplar, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, 2002. Demirel, Ahmet, “Government and Opposition in the First Turkish Grand National Assembly: the First and Second Groups”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1993. Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet: İkinci Grup, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994. Demirel, Yücel ve Osman Konur (haz.), CHP Grup Toplantısı Tutanakları 1923-1924, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2002. Ertüzün, Tevfik, Meclisin İçinden, İstanbul: ABC Ajansı Yayınları, 1988. Ezherli, İhsan (haz.), Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclisi Mebusanı (1877-1920), Ankara: TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, 1992. Gençkaya, Ömer Faruk, “The Impact of Organizational Attributes on Legislative Performance: A Structural-Functional Analysis of the Grand National Assembly of Turkey, 1983-1987”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1990. Güneş, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997. Hafızoğulları, Zeki vd., Meclis Soruşturmaları Hakkında Düşünceler: Üç Örnek, Ankara: Us-A Yayıncılık, 1997. Karaibrahimoğlu, Sacit, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Ankara: Ege Matbaası, 1968. Kozanoğlu, Zeynel (haz.), Vatan, Hürriyet, Ekmek: Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanaklarından Notlar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2000. Kumaş, Rahmi, Parlamentonun Boyutları, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1985. Öztürk, Kazım (haz.), Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü: 23 Nisan 1920-14 Ekim 1973, Ankara: Önder Matbaası, 1973. Uncular, Betül, İşte Böyle Bir Meclis: 1983-1991, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1991. Yücekök, Ahmet N., Siyaset Sosyolojisi Açısından Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, Ankara: A.Ü. SBF Basın-Yayın Yüksek Okulu Basımevi, 1983. IX.5. Hükümet 1920-1989 T.C. Hükümet Programlarında Kültür, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1990. Arar, İsmail (der.), Hükümet Programları (1920-1965), İstanbul: Burçak Yayınevi, 1968.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

261

Aykaç, Burhan, Kemal Görmez ve Esat Öz, Türkiye’de Devlet Bakanlığı: Sorunlar Öneriler, Ankara, 1993. Bayar, Celal, Celal Bayar’ın Söylev ve Demeçleri 1920-1953, haz. Özel Şahingiray, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1999. ——, Celal Bayar’ın Söylev ve Demeçleri 1946-1950: Demokrat Parti’nin Kuruluşundan İktidara kadar Politik Konuşmalar, haz. Özel Şahingiray, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1999. Bayrak, M. Orhan, Türkiye’yi Kimler Yönetti (1920-1984), İstanbul: Milliyet Yayınları, 1984. Dağlı, Nuran- Belma Aktürk (haz.), Hükümetler ve Programları, 1920-1960, Ankara: TBMM Basımevi, 1988. Demiral, Cafer, Türkiye Cumhuriyeti’ni Yönetenler: Cumhurbaşkanları, Başbakanlar, Bakanlar, Kabineler, Ankara, 1973. Frey, Frederick W., The Turkish Political Elite, Cambridge, Massachusetts: The M.I.T. Press, 1965. Gözler, Kemal, Cumhurbaşkanı-Hükümet Çatışması: (Cumhurbaşkanı Kararnameleri İmzalamayı Reddedebilir mi?), Bursa: Ekin Kitabevi, 2000. Gürhan, Ahmet, Cumhuriyet, Meclis, Hükümetler, Başkanlar. 27 Mayıs 12 Mart 50.Yıl 1919-1973, Ankara: Güneş Matbaası, 1973. Kılıç, H. Ayla, “The Social Origins of Turkish Cabinet Ministers 1920-1989”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 1990. Ökmen, Özgün vd. (haz.), Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşundan Günümüze Hükümetler, Ankara: Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü, 1998. Özdemir, Hikmet, Devlet Krizi: T.C. Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, İstanbul: Afa Yayınları, 1989. Özer, Attila, Batı Demokrasilerinde ve Türkiye’de Hükûmetin Kuruluş Yöntemleri, Ankara: Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi, 1981. Sanal, Türker, Türkiye Cumhuriyeti ve 50 Hükümeti: Cumhurbaşkanları, Başbakanlar, Bakanlar, Kabineler, Ankara: Sim Matbaacılık, 1995. ——, Türkiye’nin Hükümetleri Muvakkat Encümen’den 55. Hükümete, Ankara: Sim Matbaacılık, 1997. Tachau, Frank (der.), Political Elites and Political Development in the Middle East, New York, London: John Wiley and Sons, 1975. Tosun, Gülgün Erdoğan ve Tanju Tosun, Türkiye’nin Siyasal İstikrar Arayışı: Başkanlık ve Yarı Başkanlık Sistemleri, İstanbul: Alfa, 1999. Turhan, Mehmet, Hükümet Sistemleri ve 1982 Anayasası, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, 1989. ——, Siyasal Elitler, Ankara: Gündoğan, 1991. Yazıcı, Serap, Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri: Türkiye İçin Bir Değerlendirme, İstanbul: Bilgi Üniversitesi yayınları, 2002.

262

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

IX.6. Siyaset ve Basın Alkan, Türker vd., Türk Basınında Demokrasi, 1990, Ankara: Türk Demokrasi Vakfı, 1991. Birinci Basın Kongresi, 25 Mayıs 1935, Ankara: Basın Yayın Genel Müdürlüğü, 1975. Coşkun, Alev, Demokrasi ve Basın Özgürlüğünün Temel İlkeleri, İzmir: Cem Ofset, 1988. Demir, Vedat, Türkiye’de Medya ve Özdenetimi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998. Dönmezer, Sulhi, Basın Hukuku, İstanbul: İÜHF Yayınları, 1964. Güvenir, O. Murat, 2. Dünya Savaşında Türk Basını: Siyasal İktidarın Basını Denetlemesi ve Yönlendirmesi, İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti, 1991. Kabacalı, Alpay, Türk Basınında Demokrasi, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1994. Kocabaşoğlu, Uygur, Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna (TRT Öncesi Dönemde Radyonun Tarihsel Gelişimi ve Türk Siyasal Hayatı İçindeki Yeri), Ankara: AÜSBF Yayınları, 1980. Yalman, Ahmet Emin, The Development of Modern Turkey as Measured by Its Press, New York: Columbia University, 1914.

X. Sivil-Asker İlişkileri ve Askerî Darbeler 12 Mart Sonrası Hükümet Faaliyetleri (12 Mart 1971-12 Mart 1973), Ankara: T.C. Başbakanlık Basın Merkezi, 1973. 12 September in Turkey: Before and After, Ankara: General Secretariat of the National Security Council, 1982. 27 Mayıs Askeri Darbesinde Gerçeği Savunan Yazarlar ve Yazıları, Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları, 1996. Abalıoğlu, Nadir Nadi, 27 Mayıs’tan 12 Mart’a, İstanbul: Sinan Yayınları, 1972. Akalın, Cüneyt, Uluslararası İlişkiler Ortamında 27 Mayıs Müdahalesi, İstanbul: Galatasaray Üniversitesi, (ts). Akyaz, Doğan, Askeri Müdahalelerin Orduya Etkisi: Hiyerarşi Dışı Örgütlenmeden Emir Komuta Zincirine, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. Alkan, Türker, 12 Eylül ve Demokrasi, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1986. Alpat, İnönü, Hamamböcekleri, Ateştopu ve Askerler: 28 Şubat Sürecinde Türkiye, İzmir: Mayıs Yayınları, 1999. Altan, Mehmet, Darbelerin Ekonomisi, İstanbul: Afa Yayınları, 1990. Altuğ, Kurtul, 12 Mart ve Nihat Erim Olayı, Gün Yayınları , 1973. Anadol, Kemal, Oniki Eylül Günleri, İstanbul: Yalçın Yayınları, 1987. Arcayürek, Cüneyt, Bir İktidar, Bir İhtilal, 1955-1960, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1985. ——, Demirel Dönemi 12 Mart Darbesi, 1965-1971, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1985. ——, Müdahalenin Ayak Sesleri, 1978-1979, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1985. ——, Demokrasi Dur: 12 Eylül 1980 (Nisan 1980-Eylül 1980), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986. ——, Darbeler ve Gizli Servisler: 1950-1988, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1995. Aybar, Mehmet Ali, 12 Mart’tan Sonra, İstanbul: Sinan Yayınları, 1973. Balcı, Muharrem, MGK ve Demokrasi: Hukuk, Ordu, Siyaset, İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1998.

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

263

Barlas, Mehmet, Türkiye’de Darbeler ve Kavgalar Dönemi, İstanbul: Birey Yayınları, 2000. Başkaya, Fikret, Yediyüz, Osmanlı Beyliğinden 28 Şubata: Bir Devlet Geleneğinin Anatomisi, Ankara: Ütopya Yayınevi, 1999. Belen, Fahri, Ordu ve Politika: Ordu İhtilalleri, Askeri Diktatörlükler, Anarşinin Kaynakları, Bölücü Hareketler, İstanbul: Bakış Matbaası, 1971. Belge, Murat, 12 Yıl Sonra 12 Eylül, İstanbul: Birikim Yayınları, 1992. Beyaz Kitap, Ankara: Milli Savunma Bakanlığı, 1998. Birand, Mehmet Ali, 12 Eylül: Saat: 04.00, İstanbul: Karacan Yayınları, 1984. ——, Can Dündar ve Bülent Çaplı, 12 Mart: İhtilalin Pençesinde Demokrasi, Ankara: İmge Kitabevi, 2000. Bostancı, Muammer Yaşar, Zincirbozan Günleri, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1986. ——, 1960, Acılı Günler, İstanbul: Yaylacılık Matbaası, 1987. Bölügiray, Nevzat, Sokaktaki Asker: Bir Sıkıyönetim Komutanının 12 Eylül Öncesi Anıları, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1989. ——, 28 Şubat Süreci, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1999. Burçak, Rıfkı Salim, İdamların İçyüzü: Adnan Menderes-Fatin Rüştü Zorlu-Hasan Polatkan, Ankara: Demokratlar Kulubü, 1997. Cem, İsmail, 12 Mart, İstanbul: Cem Yayınevi, 1973. Cemal, Hasan, 12 Eylül Günlüğü: Tank Sesiyle Uyanmak, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986. ——, Demokrasi Korkusu: 12 Eylül Günlüğü, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2000. Cevizoğlu, M. Hulki, 28 Şubat Bir Hükümet Nasıl Devrildi, İstanbul: Beyaz Yayınları, 1998. Çiçek, Hikmet (haz.), İrticaya Karşı Genelkurmay Belgeleri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1997. Değer, M. Emin, CIA Kontr-gerilla ve Türkiye, Ankara: Çağ Matbaası, 1979. Donat, Yavuz, Öncesi ve Sonrasıyla 28 Şubat, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999. Erdoğan, Mustafa, 28 Şubat Süreci, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. Erkanlı, Orhan, Askeri Demokrasi: 1960-1980, İstanbul: Kuşak Basımevi, 1987. Evren, Kenan, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Kenan Evren’in Söylev ve Demeçleri, Ankara: T.B.M.M., 1981. ——, Kenan Evren’in Anıları, Milliyet Yayınları, 1990. Fidel, Kenneth, Social Structure and Military Intervention: The 1960 Turkish Revolution, Saint Louis, Washington: Washington University, 1969. Genç, Süleyman, 12 Mart’a Nasıl Gelindi: Bir Devrin Perde Arkası 1960-1971, Ankara: İleri Yayınları, 1971. Gençosman, Kemal Zeki, İhtilal Meclisi, İstanbul: Hür Yayınevi, 1980. Gevgilili, Ali, Türkiye’de 1971 Rejimi: Tarım Toplumundan Sanayi Toplumuna Geçiş Aşaması, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1973. Giritli, İsmet, 27 Mayıstan İkinci Cumhuriyete, İstanbul: Milli Gençlik Teşkilatı, 1961. Göksu, Sadık (haz.), Darbeler, Demirkıratlar ve 27 Mayıs: Derleme ve Araştırma, İstanbul: Anahtar, (ts). Göktürk, Hakkı, 27 Mayıs ve Yeni Kemalizm, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1961.

264

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Güler, Aydemir ve Kemal Okuyan, Asker Partisi Ne İstiyor?, İstanbul: Gelenek Yayınevi, 1998. Günver, Semih, Fatin Zorlu Rüştü’nün Hikayesi, Ankara: Bilgi Yayınları, 1985. Gürkan, Celil, 12 Mart’a Beş Kala, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1986. Hale, William M., Turkish Politics and the Military, London, New York: Routledge, 1994. ——, 1739’dan Günümüze Türkiye’de Ordu ve Siyaset, çev. Ahmet Fethi, İstanbul: Hil Yayınları, 1996. Heper, Metin ve Ahmet Evin (der.), State, Democracy, and the Military: Turkey in the 1980s, Berlin, New York: W. de Gruyter, 1988. Ilıcak, Nazlı, 15 Yıl Sonra: 27 Mayıs Yargılanıyor, İstanbul: Kervan Yayınları, 1975. ——, 12 Mart Cuntaları: Demokrasinin Sırtındaki Hançer, İstanbul, 1986. İba, Şaban, Ordu Devlet Siyaset, İstanbul: Çiviyazıları, 1998. ——, Milli Güvenlik Devleti, İstanbul: Çiviyazıları, 1999. İleri, Rasih Nuri, Örtülü Ödenek: 27 Mayıs Menderes’in Dramı, İstanbul: Scala Yayıncılık, 1996. Jandarma Etiği: Meslek Ahlakı, Ankara: Jandarma Okullar Komutanlığı, 2001. Jenkins, Gareth, Context and Circumstance: the Turkish Military and Politics, Oxford, New York: Oxford University Press for the International Institute for Strategic Studies, 2001. Karaca, Emin, 12 Eylül’ün Arka Bahçesinde: Avrupa’daki Mültecilerle Konuşmalar, İstanbul: Gendaş, 2001. Kazan, Şevket, Öncesi ve Sonrasıyla 28 Şubat, 1999. Kekeç, Ahmet, CIA ve 12 Eylül: Bir İhtilalin Romanı, İstanbul: Emre Yayınları, (ts). Kili, Suna (der.), 27 Mayıs 1960 Devrimi, Kurucu Meclis ve 1961 Anayasası, İstanbul: Boyut Kitapları, 1998. Kongar, Emre, 12 Eylül ve Sonrası, İstanbul: Say Yayınları, 1987. ——, 12 Eylül Kültürü, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993. ——, 28 Şubat ve Demokrasi, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000. Koryan, Rita, “The Role of the Military in Turkish and Egyptian Politics: A Comparative Analysis”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2001. Mazici, Nursen, Türkiye’de Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, İstanbul: Gür Yayınları, 1989. Mehmed, Kemal, Bu Darbeler Kimin İçin?, İstanbul: Cem Yayınları, 1986. Mumcu, Uğur, 12 Eylül Adaleti, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1993. Oran, Baskın, Kenan Evren’in Yazılmamış Anıları, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1989. Özbudun, Ergun, The Role of the Military in the Recent Turkish Politics, Harvard, (ts). Özdağ, Ümit, Ordu-Siyaset İlişkisi (Atatürk ve İnönü Dönemleri), Ankara: Gündoğan Yayınevi, 1991. ——, Menderes Döneminde Ordu-Siyaset İlişkileri ve 27 Mayıs İhtilali, İstanbul: Boyut Yayınları, 1997. Özdemir, Hikmet, Rejim ve Asker, İstanbul: AFA Yayınları, 1989. ——, Sivil Cumhuriyet, İstanbul: Boyut Yayınevi, 1991. Öztürk, O. Metin, Ordu ve Politika, Ankara: Gündoğan Yayınevi, 1993. ——, Türkiye’de Asker ve İktidar, İstanbul: Yeni Yüzyıl (ts).

Türk Siyasal Literatürü Üzerine K›sa Notlar

265

Perin, Mithat, Yassıada Faciası, İstanbul: Dem, 1990. Perinçek, Doğu, 28 Şubat ve Ordu, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2000. Pusat, Devrim, Ordu ve Siyaset: Militarizmin Tarihsel Sürekliliği, İstanbul: Nam Yayıncılık, 1996. Serozan, Rona, Die Rolle des Militars in der Entwicklung der Turkei, Frankfurt: R. G. Fischer, 1986. Tepedelenlioğlu, Nizamettin Nazif, Ordu ve Politika, İstanbul: Bedir Yayınları, 1967. Toy, Erol, Ordu ve Politika: Deneme, İstanbul, 1989. Turhan, Talat, Kontrgerilla Cumhuriyeti: Açıklamalar, Belgeler, Gerçekler, İstanbul: Tümzamanlar Yayımcılık, 1994. Tuşalp, Erbil, Eylül İmparatorluğu: Doğuşu ve Yükselişi, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1988. Ünlü, Harun, Eğitime Eylül Darbesi: Milli Güvenlik Konseyi’nde Tartışmalar, 19801983, Ankara: Güldikeni Yayınları, 2001. Üskül, M. Zafer, Siyaset ve Asker: Cumhuriyet Döneminde Sıkıyönetim Uygulamaları, İstanbul: AFA Yayınları, 1989. Waiher, Gerhard, Militar und Entwicklung in der Türkei 1945-1973, Opladen: Leske Verlag, 1978. Weiker, Walter Fritz, 1960 Türk İhtilâli, çev. Mete Ergin, İstanbul: Cem Yayınevi, 1967. White Paper: Defense, Ankara: Ministry of National Defense, 1998. Yetkin, Çetin, Türkiye’de Askeri Darbeler ve Amerika, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1995. Yıldız, Abdullah (haz.), 28 Şubat: Belgeler, İstanbul: Pınar Yayınları, 2000. Yılmaz, Veli, Eylül Hukuku ve Basın Özgürlüğü, İstanbul: Belge Yayınları, 1990.

XI. İdarî Yapı, Sorunlar ve İyileştirme Çabaları Acar, Muhittin, Türkiye-Avrupa Topluluğu İlişkilerinin Hükümet Programlarında ve Kalkınma Planlarında Ele Alınışı, Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı, 1992. Adaman, Fikret ve Ali Çarkoğlu, Türkiye’de Yerel ve Merkezi Yönetimlerde Hizmetlerden Tatmin, Patronaj İlişkileri ve Reform, İstanbul: TESEV, 2000. Arıak, Nilüfer vd. (haz.), Türkiye için Değişme ve Yenileşme Politikaları, İstanbul: 1994. Avrupa Birliği Üyeliğine Doğru: Türkiye’de Siyasi Reformlar, İstanbul: TÜSİAD, 2002. Bayraktar, Talat (haz.), Kamu Yönetiminde İdareyi Geliştirme Çalışmaları, 19911995, Ankara: Başbakanlık İdareyi Geliştirme Başkanlığı, 1996. Duran, Lûtfi, Türkiye Yönetiminde Karmaşa, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1988 Dünya Yerel Yönetim ve Demokrasi Akademi (haz.), Sivil Toplum için “Kent, Yerel Siyaset ve Demokrasi” Seminerleri, İstanbul: Demokrasi Kitaplığı, 1998. Gözübüyük, A. Şeref, Türkiyenin İdari Yapısı, Ankara: Sevinç Matbaası, 1974. Güler, Birgül Ayman, Yeni Sağ ve Devletin Değişimi: Yapısal Uyarlama Politikaları, Ankara: TODAİE, 1996. Gümüş, Fatih, “Decentralism versus Centralism in Ottoman Anatolia, 1919-1922”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2002. Günay, Ömer Faruk, Vali Atamalarına İlişkin Yeni Bir Model, Sivas: Özemek Matbaası, 1999.

266

TAL‹D, 2(1), 2004, H.E. Ba¤ce

Keskalan, Ayşe ve Gökçen Özümit (haz.), Türkiye’de Bunalım ve Demokratik Çıkış Yolları: Proje Raporu, Ankara: TÜBA, 1998. Kırca, A. Coşkun, Devlet’te Yozlaşmayı Yenmek: Türk Siyasi Sisteminin Bozuklukları ve Çareleri Üzerine Bir Deneme, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1994. Neumark, Fritz, Devlet Daire ve Müesseselerinde Rasyonel Çalışma Esasları Hakkında Rapor, Ankara: Başbakanlık Devlet Matbaası,1949. Orhun, Hayri vd. (haz.), Meşhur Valiler, Ankara: İçişleri Bakanlığı Yayınları, 1969. Ortaylı, İlber, Türkiye İdare Tarihi, Ankara: Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü, 1979. Ökte, Ertuğrul Zekâi, Türk Hukuk Düzeni: Türk Siyasi Örgütleşme ve Kamu Hukuku Ders Notları, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1975. Öymen, Onur, Geleceği Yakalamak: Türkiye’de ve Dünyada Küreselleşme ve Devlet Reformu, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000. Peker, Ömer vd. (der.), Kamu Yönetiminde Kalite..., Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayını, 1998. Polatoğlu, Aykut, Introduction to Public Administration: The Case of Turkey, Ankara: Middle East Technical University Pub., 2000. Selçuk, Sami, Zorba Devletten Hukukun Üstünlüğüne, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1998. Sezen, Seriye, Türkiye’de Planlama: Devletçilik’ten Özelleştirmeye, Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, 1999. Şeker, Murat, Can Law be an Agent of Social Change?, Ankara: A.Ü.S.B.F. ve Basın Yayın Yüksek Okulu,1984. T.C. Devlet Teşkilatı Rehberi, Ankara: Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü, 1998. Terzioğlu, Feridun Murat (haz.), Başbakanlık İdareyi Geliştirme Başkanlığı: Yapı ve Fonksiyonları Bakımından Analizi, Ankara: Başbakanlık,1996. Titiz, M. Tınaz (haz.), Türkiye’de Devlet Denetiminde Reformlar ve Başarılarının Değerlendirilmesi, İstanbul: TESEV, 2000. Tosun, Mustafa, Türkiye’de Valilik Sistemi, Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Âmme İdaresi Enstitüsü Yayınları, 1970 . TÜBİTAK, 101 Soruda AB 6. Çerçeve Programı, 2002-2006, İstanbul: Akbank, 2003. TÜSİAD, Avrupa Birliği Üyeliğine Doğru: Türkiye’de Siyasi Reformlar, İstanbul: TÜSİAD, 2002.

Some Notes on the Literature of Turkish Politics H. Emre BA⁄CE Abstract This study intends to present a selected bibliography on Turkish politics and introduce some new research questions.

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

267

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 267-340

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945) Mustafa BUDAK* Giriş GENEL OLARAK DIŞ POLİTİKA, bir devletin yabancı devletlere karşı kararlaştırdığı politikadır. Mesela Joseph Frankel dış politikayı “bir devletin diğer devletlerle ilişkileri açısından aldığı karar ve giriştiği çabalar” şeklinde tanımlamaktadır. Davranışçı ekole mensup Charles Hermann’ın dış politika tanımı ise “bir ülke hükümetinin yetkili karar alıcılarının ya da onların temsilcilerinin kendi iç politikalarının dışında kalan uluslararası aktörlerin davranışlarını etkilemeye yönelik resmi eylemler” şeklindedir.1 Aynı şekilde Suat Bilge’ye göre dış politika “bir devletin kendi sınırları dışında millî menfaatlerini gerçekleştirmek için izlediği amaç, hareket tarzı ve kullandığı usuller”dir.2 Mehmet Gönlübol’un tanımı ise aynı hususa işaret etmekle beraber biraz farklıdır. Ona göre dış politika, “uluslararası siyasî sorunlara yönelik belli bir devletin veya genel olarak devletlerin amaç ve davranışları”dır.3 Bir başka ifadeyle Mehmet Gönlübol, dış politikayı tanımlarken sözkonusu devletin “uluslararası çevre”ye yönelik davranışını dikkate almaktadır. M. Gönlübol gibi Ramazan Gözen de, dış politika tanımlamasında, “ulus devlet çıkarı” ve “uluslararası sistem” kavramlarını öne çıkararak “ulus devletin ulusal çıkar şeklinde tanımlanan hedef ve ideallerini korumak ve geliştirmek amacıyla kendi dışındaki dünyaya yani uluslararası sis* Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi, Tarih Bölümü. 1 Faruk Söylemezoğlu, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, Gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 3. baskı, İstanbul: Filiz Kitabevi, 2000, s. 150-151. 2 A. Suat Bilge, Milletlerarası Politika, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1966, s. 297. 3 Mehmet Gönlübol, Uluslararası Politika, İlkeler-Kavramlar ve Kurumlar, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1978, s. 27.

268

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

teme dönük olarak sahip olduğu politikadır” demektedir.4 Dikkat edilirse bütün bu tanımların ortak özelliği, tek taraflı bir ilişki dinamiğinin varlığıdır. Sadece Gönlübol ve Gözen, tanımlamalarında “uluslararası çevre” ya da “uluslararası sistem” kavramlarını öne çıkarmışlardır. Görüldüğü gibi dış politika, bir devletin dış dünyaya yönelik resmî eylemlerinin genel adıdır. Oysa bu politikanın gerek karar alma ve gerek uygulama sürecinde dikkate alınması gereken bir diğer faktör de dış dünyanın sözkonusu devlete yaklaşımıdır. Başkı bir ifadeyle, bir devletin dış politikasının tesbit ve uygulanmasında uluslararası sistem ile bu sistemde yer alan siyasî aktörlerin hem genel olarak ve hem de mevcut sorunlar açısından ilgili devlete karşı yaklaşım ve eylemlerinin bilinmesi hayatî bir öneme sahiptir. Bu yaklaşımın adı uluslararası politika, ya da daha geniş anlamıyla uluslararası ilişkilerdir. Uluslararası politika, iki veya daha fazla devlet arasındaki siyasî ilişkileri uluslararası yapının tümü içinde ele almadır. Tabiatıyla bu ilişki biçimi “karşılıklık” esasına dayanmaktadır.5 Bundan dolayı uluslararası politikanın çerçevesi, dış politikaya göre daha geniştir. Bu ise uluslararası politikanın, uluslararası etkileme sürecine millî devletin organlarına nazaran daha geniş bir açıdan bakmasını sağlamaktadır.6 Hemen belirtelim ki, dış politika ve uluslararası politikayla ilgili bu kısa teorik izahın “bilineni açıklama” tarzında olduğunun farkındayız. Ancak, bu bilinen husus gerek uluslararası ilişkiler, gerek tarih kökenli Türk dış politika araştırmacıları tarafından, Atatürk ve İsmet İnönü dönemleri sözkonusu olduğunda pek dikkate alınmamaktadır. Bu ise ele alınan dönemin dış politikasının “sadece Türkiye açısından” değerlendirilmesine sebep olmakta ve bu da araştırılan dış politika sorununun “çok boyutlu” ya da “etraflı biçimde” daha doğrusu, “uluslararası sistem” açısından değerlendirilmesine imkan vermemektedir. Bu makalenin amacı, Cumhriyet Dönemi Türk dış politikası üzerinde çalışacak araştırmacılara yardımcı olmak maksadıyla, arşivlerden başlamak üzere belli başlı kaynak ve araştırmaları değerlendirmeye çalışmaktır. 1. Tarih Kabul Edilmeyen Bir Dönem Tarihçiliği Türkiye Cumhuriyeti tarihi, 600 yıllık Osmanlı tarihine nazaran yeni ve daha “yakın geçmiş tarih” olup 23 Nisan 1920’de, TBMM’nin açılışını dikka4 Ramazan Gözen, “75. Yılında Türk Dış Politikasının Analizi ve Değerlendirilmesi”, Yeni Türkiye Dergisi, (Cumhuriyet Özel Sayısı II), Ankara, 1998, sy. 23-24, s. 1343. 5 M. Gönlübol, a.g.e., s. 27. 6 M. Gönlübol, a.g.e., s. 28.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

269

te alırsak seksen üç, Cumhuriyet’in ilânından (29 Ekim 1923) başlarsak seksen yıllıktır. Bu yeni olma hali, klasik anlamda tarih araştırmalarında başlı başına bir sorundur. Sözkonusu algılama, gerek hayatiyeti devam eden bir devletin tarihi olmasının etkisiyle kökeni kuruluş devirlerine dayanan bazı iç ve dış politika sorunlarının güncelliğini koruması, gerek arşivlerinin araştırmacılara yeterince açık olmaması, ya da heves kırıcı zorlu bir izin alma mekanizmasının varlığı gibi sebeplerden kaynaklanmaktadır. Belgeye “fetiş” hükmünde değer veren pozitivist tarihçiliğin bütün tarih devirleri için Türk tarihçiliği -özellikle, Osmanlı tarihçiliği- üzerinde etkinliği, yeni ve arşivleri kapalı bir dönemin araştırılmasını haklı olarak pek cazip hale getirmemektedir. Ayrıca, tarihin bir “iman” meselesi haline getirilmesi de başlı başına bir sorundur. Hele bu Cumhuriyet tarihi olunca, daha da belirginleşmektedir.7 Bundan dolayı, Türkiye Cumhuriyeti tarihi, yanlış bir kanaat da olsa, bir araştırma alanı olarak kolaylıkla benimsenmemektedir. Hal böyle olunca, yeterli arşiv belgesinden mahrum, süreli yayınlara mahkum bir tarih araştırma alanı “pek makbul” ve de belgelere dayanmadığı için “özgün” sayılmamaktadır. Hemen belirtelim ki, Cumhuriyet dönemi Türk dış politikası araştırmaları da, bu sakıncalardan uzak değildir. Bu yüzden olsa gerek, Millî Mücadele dönemi dahil Cumhuriyet dönemi Türk dış politikası üzerinde araştırma yapmak isteyenler, İngiltere başta olmak üzere Amerika, Fransa, Almanya ve az da olsa Sovyet-Rusya gibi yabancı ülkelerin arşivlerini kullanmak zorunda kalmışlardır. Bu da özellikle sözkonusu dönemin Türk dış politikasının sadece “yabancı gözüyle” değerlendirilmesi gibi garipsenecek bir durum ortaya çıkarmıştır. Üstelik, tabiî olarak bu arşiv belgelerinin elçilik ve istihbarat raporlarından oluşmasının yanısıra zaman zaman yanlış bilgiye dayalı subjektivitesi yüksek nitelik taşıması, mümkün olduğunca- bilimsel ve objektif değerlendirmeler için ciddî bir handikap doğurmuştur. Türkiye’de Cumhuriyet dönemiyle ilgili askerî arşivler ve devlet arşivleri,8

modern arşivcilikte geçerli olan gizlilik süresine bağlı belgeler dışında 7 Murat Koraltürk de bu gerçeğe işaret ederek gerek Osmanlı ve gerekse Cumhuriyet tarihi araştırmalarına yönelen kimselerin bir bölümünün, bu alanlara yönelme sebebi olarak siyasî ve ideolojik tercihlerin belirleyiciliğinden sözetmektedir. Bkz., “Cumhuriyet Dönemi Türkiye İktisat Tarihi Çalışmaları Hakkında Genel Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (Türk İktisat Tarihi), İstanbul, 2003, c. I, sy. 1, s. 67-68 8 Bu arşivler, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi, Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi (ATASE), Millî Savunma Bakanlığı Arşivi, İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Arşivi, Kızılay Arşivi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi, Türk Tarih Kurumu Arşivi’dir. Sözkonusu arşivler, Cumhuriyet dönemi Türk dış politikası araştırmaları için uygun arşivlerdir.

270

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

araştırmacıların hizmetine sunulmalıdır.9 Bu gerçekleştiği takdirde hem Türkiye Cumhuriyeti tarihi ve hem de özellikle dönemin dış politikası üzerine çalışan araştırmacılar, “tarih kabul edilmeyen bir dönem tarihçiliği” yapmaktan kurtulacaklardır. Daha önemlisi, farklı ve yabancı arşiv belgelerini kullanmak suretiyle bilimsel bir araştırma için gerekli olan “mukayese/karşılaştırma” imkanına kavuşacaklardır. 2. Dönemlendirme Meselesi Hemen belirtelim ki, Türkiye Cumhuriyeti tarihi kronolojik olarak tasnif edilirken, tıpkı Osmanlı tarihçiliğinde olduğu gibi hanedana dayalı vak’anüvis tarihçilik geleneğinden mülhem bir dönemlendirmeye tabi tutulmuştur. Bundan dolayı, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin 1923-1945 dönemi, gerek iç ve gerekse dış politika açısından ikili bir tasnife tabi tutulmuştur. Genellikle, 1923-1938 dönemi, Atatürk’ün adıyla anılmakta; 1939-1945 dönemi ise İnönü ya da “İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye” diye ele alınmaktadır. Dış politika sözkonusu olduğunda, İnönü dönemi, daha fazla “İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası” başlığı altında işlenmektedir. Bu bağlamda, Türk dış politikasıyla ilgili ilk dikkate değer eser, Yusuf Hikmet Bayur’un Yeni Türkiye Devleti’nin Harici Siyaseti adlı eseridir. Sözkonusu eser, Türk resmî belgeleri kullanılarak ve Atatürk’ün onayı alınarak 1918-1936 yılları arasındaki Türk dış politikasıyla ilgili gelişmeleri anlatmak için 1938’de yazılmıştır. Bayur’dan sonra 1960’a kadar, Ahmet Şükrü Esmer, Orhan Melih Kürkçüer, Coşkun Üçok, Tahsin Ünal gibi Türk “siyasî tarih” yazarları, genellikle bir Avrupa siyasî tarihi yazmışlar ve Cumhuriyet dönemi dış siyasetiyle ilgili özet sayılabilecek bilgiler vermişlerdir. Mesela, A. Şükrü Esmer,10 bir tür Avrupa siyasî tarihi olan eserinde sadece, “Sulhun Tanzimi” başlığı altında Sevr ve Lozan’dan, hem de kısaca sözetmektedir. 1950’lerin sonunda, A. Şükrü Esmer, doğrudan Türk dış politikasını merkez alan bir çalışma yapmış ve 1920-1955 dönemi Türk dış politikasını değerlendirmiştir.11 Aslında bir anayasa hukukçusu olan Orhan Melih Kürkçüer12 ise yazdığı “siyasî tarih” eserinde Sevr ve Lozan’dan yaklaşık on sayfa kadar bahsetmiştir. Bir asker olan Tahsin Ünal13 da, 1700’lerden 1958’e ka9 Son yıllarda Türk arşivlerinde araştırma imkanları açısından önemli bir gelişme kaydedilmiştir. Bu gelişmenin daha ziyade Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri için geçerli olduğunu belirtmek gerekmektedir. 10 A. Şükrü Esmer, Siyasi Tarih, 1789-1939, İstanbul: Maarif Matbaası, 1944, s. 522-547. 11 A. Şükrü Esmer, “Türk Diplomasisi 1920-1955”, Yeni Türkiye, İstanbul, 1959, s. 67-104. 12 O. Melih Kürkçüer, Siyasi Tarih, 1789-1945, Ankara: Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, 1945, s. 163-175. 13 Tahsin Ünal, 1700’den 1958’e Kadar Türk Siyasi Tarihi, İlaveli 2. baskı, Ankara, 1958, s. 282-301.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

271

dar ele aldığı uzun dönem içinde 1923-1945 dönemini, “Cumhuriyet Devrinde Haricî Siyaset” ve “II. Cihan Harbi’nde Türkiye” başlığı altında ikili bir tasnife tabi tutmuşsa da oldukça özet bilgilerle yetinmiştir. Mehmet Gönlübol-Cem Sar ikilisi, 1963’te yazdıkları 1919-1938 dönemi Türk dış politikasıyla ilgili eserin başına, klasik tasnife uygun olarak Atatürk adını eklemişlerdir. Eserin planına baktığımızda, Millî Mücadele dönemini hariç tutarsak, 1923-1938 dönemi, esas olarak 1923-1932 ve 1932-1938 şeklinde ikiye ayrılmış ve Türkiye’nin diğer ilgili devletlerle ilişkileri de yine ikili tarzda “Türk-Yunan Münasebetleri”, “Türk-Sovyet Münasebetleri” alt başlıklarıyla işlenmiştir. Ayrıca, Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye’nin Boğazlar politikası anlatılırken işlenmiş; Hatay meselesi, Türk-Fransız Münasebetleri, Musul meselesi de Türk-İngiliz Münasebetleri içinde ele alınmıştır.14 Anlaşılan o ki, Gönlübol ve Sar, daha uzun dönemi içeren genel bir Türk dış politikası eserinin yazılmasına kanaat getirmiş olacaklar ki, 1967’de, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyelerinin de katkılarıyla, kendi eserleri başta olmak üzere “ikili” ve “olaylar” esas alınarak, Türkiye’de, kendi ifadeleriyle “ilk deneme niteliğinde” Türk dış politikasıyla ilgili Olaylarla Türk Dış Politikası adlı hacimli bir eser hazırlamışlardır.15 Sözkonusu eserde, 1919-1945 dönemi ikiye ayrılmıştır: 1919-1939 ve 1939-1945. İlk dönem M. Gönlübol ve C. Sar tarafından yazılırken, 19391945 dönemi Ahmet Şükrü Esmer ile Oral Sander tarafından kaleme alınmıştır. 1923-1939 dönemi, Gönlübol ve Sar’ın kitabındaki bilgilerden oluşmaktadır. 1939-1945 dönemi, “İkinci Dünya Savaşında Türk Dış Politikası” başlığı altında yazılmıştır. Burada da ikili ve klasik bir dış politika yazımı/anlatımı tercih edilmiştir.16 Bu ilk genel kapsamlı Türk dış politikası eseri yazıldıktan sonra yine mülkiyeli bir “siyasî tarihçi” olan Fahir Armaoğlu, geleneğe uyarak Avrupa öncelikli dünya siyasî tarihi anlamında 1789-1914 yıllarını içeren bir “Siyasî Tarih”17 yazdıktan sonra onun devamı niteliğinde 1914-1980 dönemini kaleme almıştır. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi adlı bu eserinde Fahir Armaoğlu, Millî Mücadele’den itibaren Türk dış politikasındaki gelişmelere geniş yer 14 M. Gönlübol-Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1990. Bu eser ilk olarak 1963’te basılmıştır. 15 Olaylarla Türk Dış Politikası, c. I (1919-1973), c. II (1973-1990), Genişletilmiş 7. baskı, Ankara: Alkım Kitabevi Yayınları, 1990. 16 Özellikle, II. Dünya Savaşında Türk Dış Politikası için bkz., Olaylarla Türk Dış Politikası, s. 137-185. 17 F. Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Ankara: TTK Yayınları, 1997. Aslında bu eser, 1961’de, ders kitabı olarak basılmış ve 1997 baskısına gelene kadar da genişletilerek 2-3 baskı daha yapmıştır.

272

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

vermiştir. Armaoğlu, 1923-1945 dönemi Türk dış politikasını esas itibariyle üç dönemde ele almıştır:18 a. Geçici Barış Devrinde Türkiye 1923-1930 b. Buhranlar Devrinde Türkiye 1931-1939 c. İkinci Dünya Savaşında Türkiye F. Armaoğlu’nun bu üçlü tasnifine baktığımızda, Türk dış politikasını “uluslararası politika” çerçevesinde değerlendirdiğini görmekteyiz. Bundan dolayı, F. Armaoğlu’nun 1923-1945 dönemi için üçlü, 1923-1939 dönemi için ikili tasnifi, Mehmet Gönlübol-Cem Sar’ın eserindeki tasnife benzemekteyse de aslında oldukça farklıdır. Dediğimiz gibi, dış politika olaylarına Fahir Armaoğlu’nun bakışı, genel uluslararası siyasî gelişmeleri gözeten ve uluslararası siyasî aktörlerin siyasetlerini dikkate alan “bütüncü” bir anlayıştır. Asker-tarihçi Rıfat Uçarol ise Siyasî Tarih’inde, Türk dış politikasının 1923-1945 dönemi için klasik ikili dönemlendirmeyi tercih etmiş ve sözkonusu dönemi “Lozan Andlaşmasından Sonra Türkiye (1923-1939)” ve “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye” şeklinde iki döneme ayırmıştır. Bununla yetinmeyen Uçarol, 1923-1939 dönemini de “1923-1932 Yılları Arasında Türkiye’nin Dış Politikası” ve “1932-1939 Yılları Arasında Türkiye’nin Dış Politikası” şeklinde bir ayrıma tabi tutmuştur. Rıfat Uçarol’un bu tasnifi, başlangıç noktası bir-iki yıl farklı olmasına rağmen büyük oranda Fahir Armaoğlu’nın dönemlendirmesine uymaktadır.19 Aynı şekilde Ali İhsan Gencer-Sabahattin Özel de, ders kitabı olarak yazdıkları Türk İnkılâp Tarihi’nde, Türk dış politikasından bahsederken büyük bir ihtimalle Rıfat Uçarol’un etkisiyle benzer ikili tasnifi kullanmışlardır.20 Atatürk Araştırma Merkezi’nce yayınlanan biri derleme iki eserde de ikili tasnif tercih edilmiştir. Üstelik, 1919-1938 arası döneme ait Türk dış politikasıyla ilgili sözünü ettiğimiz derlemenin adı “Atatürk”tür.21 Türkiye 18 F. Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914-1980, 2. baskı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1984, s. 321-360; 407-415. Ayrıca belirtelim ki bu eser on beş yılda on baskı yapmış ve ardından 1980-1990 dönemini kapsayan 2. cildi yayınlanmış, sonunda ise iki cilt birarada yayınlanmıştır. Bkz., 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi II (1980-1990), 2. baskı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1992. 19 Bu dönemler için bkz., Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih 1789-1994, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 4. baskı, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1995, s. 554-594; 628-655 (1. baskı, 1979). 20 A. İhsan Gencer-Sabahattin Özel, Türk İnkılâp Tarihi, 2. Baskı, İstanbul: Der Yayınları, 1994, s. 244-266. 21 Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 2000, s. 497. Bu eser, daha önce Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi’nde yayınlanmış 19 makaleden oluşmuştur. Eserde makaleler, “Kurtuluş Savaşı Dönemi” ve “Kurtuluş Sonrası Dönem” diye iki kısımda toplanmıştır. Ayrıca eserde Fahir Armaoğlu, Haluk Ulman, Ünsal Yavuz, İzzet Öztoprak, Mustafa Budak, Semih Yalçın ve Yusuf Sarınay vb. yazarların yazıları vardır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

273

Cumhuriyeti’nin 80 yıllık geçmişinin iç ve dış politika açılarından değerlendirildiği ikinci eserde, Cumhuriyet dönemi Türk dış politikası, günümüze kadar dörtlü tasnife tabi tutulmuş, 1923-1945 dönemi, “Atatürk” ve “İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası” diye ikiye ayrılmıştır.22 Aynı şekilde, 20 cilt olarak hazırlanan ansiklopedik nitelikteki Türkler adlı devasa eserin Türkiye Cumhuriyeti tarihinin anlatıldığı kısımda, 1923-1945 arası Türk dış politikası, çoğu kez olduğu gibi “Atatürk” ve “İnönü” adına izafeten iki dönem halinde yazılmıştır.23 Eski bir diplomat olan Kamuran Gürün’ün ise bir dizi halinde kaleme aldığı dış politikayla ilgili eserlerinde, Türk dış politikasının 1923-1945 arası dönemini, biraz Fahir Armaoğlu’nun tasnifine yaklaşan ama ondan da farklılık arzeden bir kavramlaştırmayla incelediğini görmekteyiz. Her şeyden önce Kamuran Gürün’ün bu kavramlaştırma ve dönemlendirme çabası, uluslararası sistem ve sistemdeki gelişmelere göre şekillenmekteydi. Gürün, 1919-1945 arası Türk dış politikasını altılı bir tasnife ya da dönemlendirmeye tabi tutmuştur. Şöyle ki; 1. Versay Sistemi (1919-1925)24 2. Versay Sisteminin Çöküşü (1926-1930)25 3. 1931-1934 Türkiyesi 4. Diktatörlerin Hegomanyası (1935-1937) 5. Diktatörlerin Diktat’ı 1938-1939 6. İkinci Dünya Savaşı Yılları (1939-1945)26 Görüldüğü gibi K. Gürün, bu tasnifi “uluslararası sistem” açısından yapmaktadır. Bununla yetinmeyen Gürün, ikinci bir tasnife yönelerek sözkonusu dönemi “Dış ilişkiler” ve “Çok taraflı dış ilişkiler” şeklinde incelemiştir. Bu bağlamda farklı bir dönemlendirme ise kendisi de bir siyasî tarihçi olan Hasan Berke Dilan’a aittir. Sadece Atatürk dönemi Türk dış politikasına hasredilen çalışmasında Dilan, “İstikrâr Dönemi 1923-1930” ve “Buhranlar Dönemi 1923-1939” şeklinde ikili bir dönemlendirmeyi uygun gör22 Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 2003, s. 411 vd. 23 Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. XVI, s. 579-700, 798-832. Hemen belirtelim ki, her iki dönem yekpare bir şekilde yazılmamış, ikili devlet ilişkileri biçiminde farklı yazarlar tarafından kaleme alınmıştır. 24 Kamuran Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye I, (1919-1925), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986. 25 K. Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye II, (1926-1939), İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1997. 26 K. Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası (1939’dan Günümüze Kadar), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1983. Bu kitap, AÜSBF öğrencileri için ders kitabı olarak hazırlanmıştır. İlgi çekicidir ki, dizinin ilk kitabı, devir olarak adı geçen kitaptır. Aslında K. Gürün’ün bu kitap serüveni, beş cilt halinde, 1919’dan günümüze siyasî ve diplomatik tarih serisi olarak tasarlanmıştır. Bkz., K. Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye, c. II, önsözden.

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

274

müştür.27 Kanaatimizce Hasan Berke Dilan’ın döneme bakışı, “uluslararası sistem” anlayışından kaynaklanmaktadır. “Çoklu ve farklı” bir tasnif içermesi bakımından, Cumhuriyet’in 50. yıldönümü münasebetiyle, Türk Dışişleri Bakanlığı’nca hazırlanan 11 ciltlik Türk Dış Politikasında 50 Yıl adlı kitap serisinin adları bile anlamlı idi. Daha ziyade Türkiye’nin karşılaştığı dış politik sorunlara göre bir tasnife gidilmişti. 1919-1946 dönemine baktığımızda beşli bir dönemlendirmeye şahit oluyoruz: 1. Kurtuluş Savaşımız (1919-1922)28 2. Lozan (1922-1923)29 3. Cumhuriyetin İlk On Yılı ve Balkan Paktı (1923-1934)30 4. Montreux ve Savaş Öncesi Yılları (1935-1939)31 5. İkinci Dünya Savaşı Yılları (1939-1945)32 Yine belli bir döneme ait ve oldukça farklı bir dönemlendirme de İnönü dönemi üzerinde doktora çalışması yapan Cemil Koçak’a aittir. Daha sonra yayınlanan bu tezinde Koçak, 1939-1945 dönemi Türk dış politikasını üçlü bir tasnife tabi tutarak ele almıştır. Bu tasnif şöyledir:33 1. Savaşın başından Almanya’nın Sovyetler Birliği’ne saldırısına kadar olan dönemde Türk dış politikası (1939-1941) 2. Almanya’nın Sovyetler Birliği’ne saldırısından müttefik zaferlerine kadar olan dönemde Türk dış politikası (Savaşta Alman üstünlüğü dönemi: 1941-1943) 3. Savaşın son döneminde Türk dış politikası (1943-1945) Baskın Oran’ın editörlüğünde, yeni yayınlanan iki ciltlik Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar adlı eserde, 27 Hasan Berke Dilan, Atatürk Dönemi Türkiye’nin Dış Politikası (1923-1939), İstanbul: Alfa Yayınları, 1998. 28 Emine Örs, Türkiye ve Dış Politikasında 50 Yıl Kurtuluş Savaşımız (1919-1922), Ankara: T.C. Dışişleri Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü Yayını, 1973, c. I, 212 s. 29 Türkiye ve Dış Politikasında 50 Yıl Lozan (1922-1923), Ankara, 1973, c. II, 342 s. 30 Şükran Güneş-Ali Hikmet Alp, Türkiye ve Dış Politikasında 50 Yıl Cumhuriyetin İlk On Yılı ve Balkan Paktı (1923-1934), Ankara, 1974, c. III, 368 s. 31 Suha Umar-Ali Hikmet Alp-Üstün Dinçmen-Emine Örs, Türkiye ve Dış Politikasında 50 Yıl Cumhuriyetin İlk On Yılı Montreux ve Savaş Öncesi Yılları (1935-1939), Ankara, 1973, c. IV, 247 s. 32 Ali Hikmet Alp-Üstün Dinçmen, Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl İkinci Dünya Savaşı Yılları (1939-1946), Ankara, 1973, c. V, 316 s. 33 Cemil Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), Ankara: Yurt Yayınları, 1986, s. 84-211, 259-324.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

275

1919-1980 dönemini anlatan birinci cildinde de, farklı ama “ikili” bir dönemlendirme yapıldığını görmekteyiz. İlk önce, 1923-1945 dönem, 19231939 ve 1939-1945 diye ikiye ayrılmışsa da her iki dönem de “Göreli Özerklik” kavramıyla tanımlanmıştır. Bununla beraber 1939-1945 dönemi, bir kaos dönemi olarak görülmek suretiyle “1939-1945: Savaş Kaosunda Türkiye, Göreli Özerklik –2” şeklinde tanımlanmıştır. Ayrıca, editörün ifadesiyle, kitabın dış politika olaylarına yaklaşımından maksat, 1919’dan günümüze Türk dış politikasının iç ve dış dinamikleriyle bir bütün halinde görülmesini sağlamaktır. Bu yüzden eser, hem dikey (kronolojik) hem de yatay (tematik) olarak hazırlanmıştır. Sonuçta sözkonusu eserin Türk dış politikasını, genel olarak “uluslararası politika” açısından ele aldığını söyleyebiliriz.34 3. Kaynaklar Bir bilimsel araştırma için ilk iş, bir “kaynak taraması”dır. Bunun amacı, araştırma konusu hakkında daha önce yapılan bilimsel araştırmaları belirlemektir. Böyle bir “kaynak taraması”nın en önemli faydası, araştırılacak konu hakkında önceki araştırmaları belirlemenin ötesinde araştırmacının bilimsel anlamda “hangi katkı”yı yapabileceğini göstermesidir. Hiç kuşkusuz, bunun yolu da, alanla ilgili bibliyografik eserleri incelemektir. 3.1 Bibliyografik Eserler Türk dış politikası araştırmaları için dikkate değer öncü bibliyografik çalışma, Metin Tamkoç’a ait A Bibliography on The Foreign Relations of The Republic of Turkey 1919-1967 and Brief Biographies of Turkish Statesmen (Ankara, 1968) adlı eserdir. Ortadoğu Teknik Üniversitesi tarafından yayınlanan bu eser analitik tarzda Türkçe ve İngilizce başta olmak üzere Türk dış politikası ağırlıklı kaynak ve araştırma eserlerinin yanısıra tez ve süreli yayınlar hakkında bir çeşit envanterdir. Ayrıca eserin son bölümünde Türk devlet adamlarının kısa biyografileri de vardır. Ne yazık ki, Tamkoç’un eserinin arkası gelmemiştir. Daha ziyade Türk dış politikasıyla ilgili çalışmalar Türkiye hakkında yapılan genel bibliyografya eserlerinde yer almıştır. Ancak, son yıllarda Türk dış politikasıyla ilgili olarak iki çalışma yapılmıştır. 34 Bu hususu, sadece eserin “ayrıntılı içindekiler”i okuyunca da anlayabiliriz. Ayrıca editörün yöntemle ilgili olarak yazdığı bir diğer husus dış politika olaylarının üstyapıyla değil altyapıyla açıklandığıdır. Her ne kadar editör, ideolojik önyargıları olmadığını yazsa da bu açıklamanın, sosyalist/Marksist bir izah olduğunu belirtelim. Editörün yöntemle ilgili açıklamaları için bkz., a.g.e., I: 1919-1980, Baskın Oran (ed.), 7. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s. 11-15.

276

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Bunlardan biri, Tamkoç’un çalışması kadar olmasa da Mustafa Aydın-Erdem Denk-Kudret Özersay’ın Türk Dış Politikası Kaynakçası 1923-2000 (Ankara, 2001), diğeri de Türk Dışişleri Bakanlığınca yayınlanan Lozan Kaynakçası’dır. Özellikle, Türk Dış Politikası Kaynakçası, klasik tasnife uygun bir şekilde, günümüze kadar Türk dış politikasıyla ilgili eserlerin künyesini, Atatürk dönemi, II. Dünya Savaşı, Soğuk Savaş ve Soğuk Savaş Sonrası olarak dönemlendirmek suretiyle vermiştir.35 Tabiî olarak Türk dış politikası hakkında başvurulacak bibliyografik eserler bu kadarla sınırlı değildir. Hemen belirtelim ki, Cumhuriyet’in ilanından beri Türkiye’de, ilgili devlet kurumlarınca bibliyografik eserler yayınlanmaktadır. Bu kurumların başında Ankara’daki Millî Kütüphane gelmektedir. İlk olarak Millî Kütüphane, 1928’de, Türkiye Bibliyografyası’nı yayınlamış ve 1952’de de, bugün yirmi cilde ulaşmış Türkiye Makaleler Bibliyografyası’nı yayınlamaya başlamıştır. Bundan başka Herbert Melzig’in36 Yeni Türkiye’nin Siyasî Bibliyografyası (İstanbul: Ülkü Basımevi, 1944) ve Enver Koray’ın 4 cilt halinde sırasıyla 1959, 1971, 1985 ve 1987 tarihlerinde yayınladığı Türkiye Tarih Yayınları Bibliyografyası önemlidir. Bu arada, Muharrem Doğdu Mercanlıgil’in Atatürk ve Devrim Kitapları Katalogu (Ankara: Yeni Matbaa, 1953) ile M. Muzaffer Gökman’ın Atatürk ve Devrimleri Bibliyografyası, Atatürk dönemi araştırmaları için değerlidir. Ancak, son eserde Türk dış politikasıyla ilgili eserlerin sayısı 90’dır.37 Ayrıca, İsmail Arar’a ait Atatürk, Kurtuluş Savaşı, Devrimler ve Cumhuriyet Türkiyesi ile İlgili Kitaplar (İstanbul, 1960) ile N. Sami Özerdim’in Türk Dili Dergisi (1963, c. XIII, sy. 146, s. 107-110)’nde yayınlanmış “Bibliyografya: Atatürk ve Yabancılar” adlı makalesini zikretmek gerekmektedir. Bu arada Leman Şenalp’in Atatürk Kaynakçası (Ankara: TTK Yayını, 1984, II c.)’nı unutmamalıyız. Özellikle birinci ciltte Atatürk’ün dış politikası hakkında yetmişi aşkın kitap, makale ve bildirinin künyesi verilmiştir. Şurası bir gerçek ki, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, son yıllarda Türk dış politikası için değerli bibliyografya eserleri yayınlamıştır. Bu yayınlar genellikle, Türkiye’nin ilgi duyduğu ülke ve bölgeleri kapsamaktadır. Meselâ, iki ciltlik Türkiye Dışındaki Türkler Bibliyografyası (Ankara, 1992), bundan başka, üç ciltlik Bosna Hersek Bibliyografyası (Ankara, 35 www.mfa.gov.tr/grupa/sam/notlar2.html 36 H. Melzig’in ayrıca, Atatürk Bibliyografyası (1941), Atatürk Dedi ki (Ankara, 1942), Atatürk’ün Başlıca Nutukları, 1920-1938 (İstanbul, 1942) ve İnönü Diyor ki (İstanbul 1944) adını taşıyan derleme eserleri vardır. 37 M. Gökman’ın bu eserinde adı geçen eserlerin sayısı 3994’tür. Bu tesbitimiz, eserin 1974 tarihli üçüncü baskısına göredir. Hemen belirtelim ki, sözkonusu eser, daha önce sırasıyla 1963 ve 1968 tarihlerinde Millî Eğitim Basımevi’nce iki kez basılmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

277

1992), tek ciltlik Irak Türkleri Bibliyografyası (Ankara, 1992), tek ciltlik Batı Trakya Türkleri Bibliyografyası (Ankara, 1996) ile iki ciltlik Kıbrıs Türkleri Bibliyografyası (Ankara, 2001) dikkate değer eserlerdir. Bununla yetinmeyen Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, altı ciltlik Basında Dış Türkler Bibliyografyası’nı yayınlamıştır. Bu eser, 1990-2000 arası dönem Türk basını taranarak hazırlanmıştır.38 Bu Genel Müdürlüğün dikkate değer bir başka yayını da, 1997’de yayınlanmış olan Ege Sorunu Bibliyografyası (A Bibliyography of The Aegean Question) adlı eserdir. Bu eserdeki bibliyografik malzeme, müracaat eserleri, kitaplar, raporlar ve tezler, makale ve tebliğler, gazete makaleleri ve haberler başlıkları altında tasnif edilmiştir. Bu arada Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü’nce yayınlanan Türkiye, Türkler ve Türk Dili Bibliyografyası (Ankara, 1986)’nın da bilinmesinde fayda vardır. Ancak, tarih araştırmalarında asıl yapılması gereken iş, bu bibliyografya taramasını tamamladıktan sonra birinci elden, orijinal belgelere ulaşmak için arşivlere gitmektir. Bu husus, dış politika araştırmalarında da geçerlidir. 3.2 Arşivler Hiç şüphesiz, tarih araştırmalarında ilk elden kaynakları/belgeleri kullanmak, bilimsel bir zorunluluktur. Bu bağlamda ikinci zorunluluk da, tarihçinin ilk elden/orijinal belgelere ulaşması için arşivlere gitmesidir. Her ne kadar Türkiye Cumhuriyeti tarihi araştırmacıları için arşivlere ulaşmak, halihazırda bir sorun oluştursa da, bu alan araştırmacıları da, orijinal, birinci elden kaynaklara dayalı çalışmalar yapabilmek amacıyla “imkan ve ilişkilerini kullanarak” arşivlere girmelidir. Hemen belirtelim ki, sözkonusu şart, Cumhuriyet dönemi Türk dış politikası üzerine çalışan kimseler için de geçerlidir. Hele 1923-1928 dönemi çalışılacaksa, her cins kaynak, belge, süreli yayından yararlanabilmek için araştırmacıların eski Türkçe/Osmanlıca bilmeleri zorunludur. 1923-1945 dönemi Türk dış politikası araştırmaları için başvurulacak ilk arşivlerden biri, Ankara’daki, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı Cumhuriyet Arşivi’dir. Sözkonusu arşiv, 1920 yılından itibaren “Türk devlet ve millet hayatını ilgilendiren tarihî, hukukî, idarî, siyasî, iktisadî, bilimsel ve kültürel içerikte her türlü belge”ye sahiptir. Bu arşive giren dış politika araştırmacıları için daha ziyade, Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı (Başbakanlık hizmetleri, başbakanın yurtdışı gezileri, başbakana dışardan 38 Basında Dış Türkler Bibliyografyası, altı cilt halinde sırasıyla 1991, 1992, 1993, 1994, 1996 ve 2001 tarihlerinde yayınlanmıştır.

278

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

gelen mektuplar, yabancılara yazılan mektuplar, yabancı devlet adamlarının ziyareti ve başbakanlığın diğer bakanlıklarla yazışmaları) iki fon halinde “1920-1928” ve “1928 ve sonrası” şeklinde) Bakanlar Kurulu kararları (kanun teklifi, tüzük kabulü, yönetmelikler, vatandaşlığa alma-çıkarma, vali, elçi ve orgenerallerin tayini, fahri konsolosluk ihdası, kadro ihdası, yabancı eleman çalıştırılması, yurtdışına gönderilecek öğrencilere ödenekler, gümrük muafiyetleri, sınır olayları, milletlerarası emlak ve antlaşmalar gibi konular), Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı/Üçlü Kararnameler (yönetici tayinleri, sınır tespitleri, yer adlarındaki değişiklikler, bütçelerdeki değişiklikler, istiklal madalyası vb. konular) adını taşıyan fonlar önemlidir. Özellikle son fondaki belgeler, yönetici biyografileri ve kurum tarihleri için değerlidir. Bunun dışında Muamelat Genel Müdürlüğü Evrakı’nı da belirtmeliyiz.39 İkinci önemli arşiv, Dışişleri Bakanlığı Arşivi’dir. Halihazırda, “özel müsâadeye mazhar” araştırmacılara40 açılan bu arşiv, TBMM İcra Vekilleri Heyeti’nin -tabiatıyla Hariciye Vekaleti’nin- kurulduğu 2 Mayıs 1920’den günümüze kadar gelen döneme ait belgeleri kapsamaktadır. Genel kullanılan adıyla Dışişleri Arşivi’nde, Bilâl Şimşir’in verdiği bilgilere göre, 20-25 bin klasör ve kutu-belge bulunmaktadır. Bu klasörlerin (2-3 milyon belge, 1000’den fazla orijinal mektup) tamamına yakını tasnif edilmiştir. Ayrıca, Paris, Roma, Viyana, Londra, Berlin ve Moskova gibi büyükelçiliklerde de arşiv vardır. Oysa, 1997’de, Dışişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı olan Aydan Karahan’a göre, Dışişleri Bakanlığı Merkez Arşivi’nin Arşiv Belgeleri Bölümü’nde, 1919-1990 arası döneme ait arşiv belgesi olarak 3.000 kutu ve 46.000 klasör mevcutken, Kayıt Defterleri Bölümü’nde ise Cumhuriyet dönemine ait evrak, pasaport ve maaş bordro kayıtlarına ilişkin 13.000 adet defter bulunmaktadır. Ayrıca, İkili ve Çok Taraflı Antlaşmalar Bölümü’nde ise kronolojik olarak tasnif edilmiş 2.800 ikili ve 300 kadar da çok taraflı antlaşma metni vardır.41 Dışişleri Arşivi gibi dış politika konularında önemli olmasına rağmen araştırmacılar için izin alınması zor arşivlerden biri de Cumhurbaşkanlığı Arşivi’dir. Bu arşivde dosyalar halinde 1,5 milyon civarında belge vardır.42 39 Bu arşivde, işlem tarihi üzerinden 50 yıl geçen belgeler araştırmacıların hizmetine sunulmaktadır. Bkz., http://www.devletarsivleri.gov.tr/katalog/ 40 Daha ziyade tarih araştırmalarına yönelen Dr. Bilal Şimşir gibi eski büyükelçilerdir. 41 A. Karahan, “Dışişleri Bakanlığı Örgütünde Son Yenilikler ve Arşiv İşleri”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Sempozyum Bildirileri, Ankara: TTK Yayınları, 1999, s. 734. 42 19.1.2001’de, Cumhurbaşkanlığı Basın Başdanışmanı Metin Yalman, Çankaya’da yaptığı haftalık bilgilendirme toplantısında, Cumhurbaşkanlığı Müzesi kurulacağını ve içinde Atatürk Arşivi olacağını haber vermiştir. Bu belge sayısı, M. Yalman’ın açıklamasında vardır. 20.1.2001 www.hürriyetim/arşiv.hürriyetim.com.tr.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

279

Millî iradenin tecelligâhı olan Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi de önemlidir. Bu arşiv, Cumhuriyet dönemi olduğu kadar Osmanlı Meclis-i Meb‘ûsan ve Meclis-i Âyân’ı ile ilgili dosya ve belgeleri de barındırmaktadır. Kurumsal anlamda, TBMM Başkanlığı Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı, TBMM Başkanlık Divanı kararları, Meclis-i Meb‘ûsân ve Meclis-i Âyân, TBMM ile Yasama Meclisi üyelerine ait özlük dosyaları, TBMM’ne gelen-giden evrak ve zimmet defterleri bulunmaktadır. Ayrıca, sözü edilen meclislere ait açık ve gizli celse zabıtları, İstiklâl Mahkemeleri, Yüce Divan (Yassıada) ve Divan-ı Âlî dosyaları ile İstiklâl Madalyası Defterleri de TBMM Arşivi’nde yer almaktadır.43 Her ne kadar bu bilgiler, dış politikayla ilgili görünmese de özellikle devlet adamlarının özlük dosyaları ve dış politikayla ilgili faaliyetleri sözkonusu olduğunda değer kazandığından dış politika araştırmacılarının ihmal etmemesi gereken bir arşivdir. Dış politika araştırmaları için ihmal edilmemesi gereken bir arşiv de, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı (ATASE) Arşivi’dir. Bu arşiv, Osmanlı Seraskerlik, Harbiye Nezâreti ve Erkân-ı Harbiyyye-i Umumiyye Riyâseti (daha sonra Genelkurmay Başkanlığı) belgelerinden meydana gelmektedir. ATASE Arşivi’nde çalışacak araştırmacıların, 1853-1856 Kırım Savaşı’ndan 1974’teki Kıbrıs Barış Harekâtı’na kadar olan askerî olaylarla ilgili belgeleri görmeleri mümkündür. 1923-1945 dönemi için söylersek, ATASE Arşivi’nde, Cumhuriyet’in ilânından itibaren Türkiye’nin karşılaştığı, Şeyh Said isyanı başta olmak üzere bütün Doğu isyanları, 150’likler Meselesi, Musul vilayetiyle ilgili gelişmeler, Hatay Meselesi ve II. Dünya Savaşı gibi birçok askerî ve siyasî olayla ilgili belgeler bulunmaktadır. Ayrıca bu arşiv bünyesinde, Özel Atatürk Arşivi vardır.44 Genellikle çok az araştırmacının yararlandığı arşivlerden biri de Emniyet Genel Müdürlüğü Arşivi’dir. 1924’te, Türkiye’nin genel güvenliğini korumak amacıyla, Emniyet-i Umûmiyye Müdür Muâvinliğine bağlı I. Şube olarak kurulan Siyasî Polis, bugünkü ifadesiyle Güvenlik Daire Başkanlığı bünyesindeki espiyonaj ve karşı espiyonajla ilgili yazışmaları ihtiva etmektedir.45 Sözkonusu yazışmalar/belgeler, kısa bir süre önce (Eylül 2003) adı geçen arşivde yaptığım araştırma sırasında gözlemlediğim üzere daha ziyade kişilerle ilgili sicil dosyalarından oluşmaktadır. Genel olarak 1927’den sonraki belgelere sahip bulunan Emniyet Genel Müdürlüğü Arşivi’nde, Irak, İran, Suriye, Sovyetler Birliği gibi Türkiye’yi çevreleyen ülkeler, Pan-Arab Birliği, Hilafet hareketi, 150’likler Meselesi, Doğu isyanları ve Kürtçülük, 43 http://www.tbmm.gov.tr/genser/m9.html. 44 Genelkurmay ATASE Arşivi. 45 http://www.egm.gov.tr/daire.arsiv.asp.

280

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Komünist faaliyetler, Müslüman Kardeşler Teşkilâtı, Arap ülkelerinde okuyan öğrenciler ile Türkiye’de dinî hareketler ve cemaatler, gibi o devirde Türkiye’nin güvenliğiyle ilgili konu ve kişiler hakkında belgeler vardır. Bu arşivde de araştırmacılar için çalışma izin süresinin kısalığı, belgelerden fotokopi alınamaması en büyük zorluktur.46 Tarih araştırmacıları için hâlâ bir “muamma” olan arşivlerden biri de Türk Millî İstihbarat Teşkilâtı Arşivi’dir. Türkiye’de, genel ülke güvenliğiyle ilgili olarak istihbarat ve karşı istihbarat görevini üstlenen bu teşkilat, 19221925 döneminde, Ordu Müfettişlikleri istihbarat şubeleri, 1927-1965 tarihleri arasında da Millî Emniyet Hizmetleri (M.E.H/MAH) Riyaseti adıyla faaliyet göstermiştir.47 1923-1945 dönemi düşünüldüğünde bu teşkilât arşivinin değeri artmaktadır. Ancak bu arşivin araştırmacılara açılması şimdilik mümkün değildir. 1971’de kurulmuş olan Kıbrıs Türk Millî Arşivi ve Araştırma Merkezi’ni de unutmamak gerekmektedir. Bu arşiv, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Vakıflar Arşivi, ATASE Arşivi ve Dışişleri Bakanlığı Arşivi gibi Türkiye’deki arşivlerden derlenen belgelere dayanmakla beraber, Kıbrıs ile ilgili 20 binden fazla belge (ferman, mukavele, muahede vs.)’nin mikrofilmlerine toplu halde sahip olması bakımından da önemlidir. Özellikle 1923-1945 dönemi için 1878-1960 İngiliz Sömürge Devri Vesikaları adlı fon değerlidir.48 3.3 Resmi Yayınlar Bu yayınların başlıcası, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerîdeleri (TBMMZC)’dir. Bu cerîdelerde, TBMM’nin yasama faaliyetleri kapsamına giren dış politika dahil birçok konuda, müzakere, kanun teklifi, kanun metinleri ve milletlerarası antlaşmalar ile bunların onaylanması gibi hususlar yer almaktadır. 1923-1945 döneminde, TBMM’nin yedi çalışma dönemine ulaştığı ve aynı zamanda yine bu dönemde Türkiye’nin önemli iç (inkılâplar ve bunlara tepkiler, Şeyh Said başta olmak üzere Doğu isyanları vb.) ve dış politik (Musul vilayeti, Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesi, Balkan Paktı, Sâdâbâd Paktı, Boğazlar ve Hatay’ın anavatana katılması ile II. Dünya Savaşı gibi) sorunlarla karşılaştığı dikkate alındığında, TBMM’nde 46 Bu konuda benzer bir eleştiri için bkz., Osman Köker, “Editörden Sunuş”, Toplumsal Tarih, Şubat 1999, sy. 62, s. 1. 47 Bu bilgiler, Doç. Dr. Erdal İlter’in hazırladığı Millî İstihbarat Teşkilatı Tarihçesi adlı eserin internet nüshasından alınmıştır. www.mit.gov.tr/tarihce. 48 Bu arşiv, 1571’den günümüze kadar Kıbrıs’a ait belgeleri beş kategori halinde bünyesinde barındırmaktadır. Bu arşivler için bkz., “Kıbrıs Türk Cemaati Arşivi Millî Arşivi ve Araştırma Merkezi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi (BTTD), Haziran 1974, c. XIV, sy. 7981, s. 75-78; İsmet Binark, Arşiv ve Arşivcilik Bilgileri, Ankara, 1980, s. 42-43.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

281

yapılan müzakerelerin önemi artmaktadır. Bu bakımdan dış politika araştırmalarında Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri, incelenmesi gereken bir resmî yayındır. Ayrıca, 4 cilt halinde yayınlanmış olan Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları (TBMMGCZ) da, açık zabıt cerideleri kadar hatta gizli olması bakımından ondan da daha önemlidir. Ancak, bu gizli celse zabıtlarının 1920-1934 dönemine ait ciltleri yeni harflerle yayınlanmıştır.49 Devletin yasama faaliyetleri sonunda yürürlüğe girmesi kararlaştırılan tüzük, yönetmelik, genelge, kanun ve tayinler gibi hukuk metinlerinin yayınlandığı organ olan Resmi Gazete, 23 Nisan 1920’den itibaren TBMM hükümeti adına yayınlanmaya başlamıştır. 1945 sonuna kadar 6194 sayı olmak üzere 24 cilt yayınlanan Resmi Gazete, Türkiye Cumhuriyeti tarihi araştırmaları için önemli bir kaynak grubudur. Bu bağlamda ihmal edilmemesi gereken bir başka resmî yayın da, TBMM’nde çıkan kanunların yer aldığı TBMM Kavânîn Mecmuası’dır. Hukuk metinleri için başvurulacak resmî yayınlardan biri, Düstûr’dur. 1851’den beri tertip ve cilt halinde yayınlanan Düstûr’un üçüncü tertibini, Türkiye Cumhuriyeti hukuk metinleri oluşturmaktadır. Düstûr, 23 Nisan 1923-27 Mayıs 1960 arasındaki dönemde, yılda bir cilt olmak üzere 41 cilt halinde Ankara’da yayınlanmıştır.50 Bir “kanun külliyatı” olan Düstûr, dış politika açısından milletlerarası antlaşma ve sözleşmelerin tam ve orijinal metinlerini vermesi bakımından önemlidir. Cumhuriyet döneminde Matbuat Umum Müdürlüğünce yayınlanmaya devam eden resmî yayınlardan biri de Devlet Yıllıkları’dır. Batı örneğinden mülhem bir Osmanlı uygulaması olan bu yıllıklar, 1925-1929 arasındaki 5 yıl için, yine Osmanlı döneminde olduğu gibi “Devlet Salnamesi” adıyla yayınlanmıştır. Ancak, 1928’den beri yeni harflerle yılda bir kez olmak üzere yayınlanmaya devam etmiştir. Bu yıllıklar daha ziyade devletin iç ve dış teşkilatı ile bu görevlerde bulunan kimselerin isimlerine yer vermişlerdir.51 Resmî bir süreli yayın olan Ayın Tarihi, Matbuat ve İstihbarat Müdiriyyet-i Umûmiyyesi tarafından Eylül 1923’te Ankara’da yayınlanmaya başlanmıştır. Amaç, “Memleketimiz dahilinde cereyan edecek olan vekâyi-i mühimme ile ictimaî ve iktisâdî hareketlere dair resmî ve gayr-i resmî vesikalar da ehemmiyetlerine göre ya aynen veyahut makale ve hülasa mealinde derc” etmektir. Ayın Tarihi, Eylül 1923-Mayıs 1931 tarihleri arasında 86 sa49 Bu gizli zabıt cerideleri, 1985’de, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından yayınlanmıştır. 50 Mehmet Akif Aydın, “Düstûr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, c. X, s. 48-49. 51 Sunuş yazısı, Devlet Yıllığı, 1944-1945, İstanbul: Maarif Matbaası, 1945.

282

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

yı halinde yayınlanmıştır. Mayıs 1931-Aralık 1933 tarihleri arasında yayınlanmayan dergi, Ocak 1934’te, Dahiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü tarafından yeniden yayınlanmaya başlanmıştır. Bu tarihten Ağustos 1957’ye kadar toplam 285 sayı yayınlanmıştır.52 Genellikle, bir “dış politika yayını” olan Ayın Tarihi’nde, yayına başladığı 1923’ten beri Türkiye’nin içinde bulunduğu Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu’nun yanısıra Avrupa ve Asya’daki uluslararası siyasî gelişmelerle ilgili tercüme makaleler yayınlanmıştır. 1934’ten sonra ise muhteva daha analitik bir tarzda “yurtiçi haberler” ve “yurtdışı haberler” şeklinde tasnif edilmiştir. Yurtdışı haberler ise, Türkiye, Milletler Cemiyeti, Avrupa-Garbî Avrupa, Skandinavya, Orta Avrupa, Sovyetler Birliği, Ortadoğu ve Balkanlar vs. biçiminde siyasî ve coğrafî bölgeler şeklinde verilmiştir. Ayrıca, “Hadiselerin Takvimi”, hadiselere ait “Vesikalar” ile “Hadiseler hakkında memleket ve cihan matbûatındaki akisler” alt başlıkları da görülmektedir.53 Görüldüğü gibi Ayın Tarihi, Cumhuriyet dönemi Türk dış politikası araştırmaları için mutlaka başvurulması gereken bir resmî yayındır. 3.4 Yayınlanmış Belgeler 1923-1945 dönemi için en önemli belge koleksiyonları, Atatürk’e ait belgelerdir. İlk önce, Nutuk’tan sözetmeliyiz. Nutuk, Atatürk’ün 1919-1926 dönemine denk düşen Millî Mücadele ve Cumhuriyet’in kuruluş yıllarındaki siyasî gelişmeleri kendi açısından yorumladığı bir eserdir. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasında yapılan 2. Kongresi’nde 6 gün boyunca okunan Nutuk,54 esas itibariyle adı geçen dönem hakkındaki yorumlar ile o yorumların dayandırıldığı belgelerden oluşmaktadır. Bundan dolayı Nutuk, “belgesel nitelikli hatırat” niteliğindedir.55 Bu konuda ihtiyatlı bir dil kullanan Cezmi Eraslan’a göre Nutuk, “zamanı, zemini ve üs52 Kendi tespitlerimize göre, Ayın Tarihi, Aralık 1945 sayısı, derginin 145. sayısıdır. 53 www.byegm.gov.tr/yayınlarımız/Ayıntarihi/Ayıntarihi.htm. 54 İlk defa 1927’de iki cilt halinde eski Türkçe (Osmanlıca) basılan Nutuk, günümüze kadar birçok kez basılmıştır. 1987 itibariyle sadece Millî Eğitim Bakanlığı’nın baskısı 15’tir. Meselâ, bizim sürekli kullandığımız Nutuk, MEB’nin 15. baskısı (1987) olup, iki cilt ana metin, üçüncü cilt ise tamamen belgeler şeklindedir. Fakat diğer ilk iki ciltte de belgeler vardır. 55 Bu değerlendirmemizde, üslûb bakımından her hatırada olduğu gibi fazlasıyla iyelik unsurlarının kullanılması ile devrin siyasî kişilikleri hakkında haklı veya haksız eleştirilerin bulunması önemli iki etkendir. Fakat bu durum, özellikle içerdiği belgeleri dikkate aldığımızda, Nutuk’un kaynak değerini ortadan kaldırmaz. Biz de, bu özelliğiyle Nutuk’u “yayınlanmış belgeler” kısmında değerlendirdik. Aynı değerlendirme, Kâzım Karabekir’in İstiklâl Harbimiz’i için de geçerlidir. Çünkü Karabekir de, aynı devirler hakkında kendine gelen veya kendinden sadır olan belgelerden hareketle “benmerkezci” bir anlayışla eserini yazmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

283

lûbu dikkate alınarak kullanılması gereken kaynak değerini haiz bir eserdir”.56 İkinci olarak üç ciltlik Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri zikredilmelidir. Eser, Atatürk’ün 1917-1938 tarihleri arasında çeşitli vesilelerle yaptığı iç ve dış politikayla ilgili açıklamaları içermektedir. Özellikle üçüncü cilt, Atatürk’ün 1918-1937 yılları arasında yerli ve yabancı gazete muhabirlerine verdiği demeçlerden oluşmaktadır. İlk iki cilt 1946’da, üçüncü cilt ise 1961’de ilk baskısını yapmıştır. Bundan başka aynı dizinin bir devamı olarak Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri yayınlanmıştır. Dördüncü cilt olan bu eserin ilk baskısı, 1964 tarihli olup Atatürk’e ait Millî Mücadele ve Cumhuriyet dönemleriyle ilgili belgeleri ihtiva etmektedir. Daha sonra Sadi Borak-Utkan Kocatürk ikilisi, bu ciltlerde olmayan Atatürk’e ait belgeleri, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri V adıyla hazırlamış ve eser 1972’de, Türk Inkılâp Tarihi Enstitüsü tarafından yayınlanmıştır.57 Bunun dışında Atatürk’ün çeşitli yerlerde yaptığı konuşmaları derleyen birçok yayın bulunmaktadır. Bunların bazıları, Sadi Borak’ın Atatürk’ün Gizli Oturumlarda Konuşmaları (2. baskı, İstanbul: İnkılâp ve Aka, 1981), aynı şekilde Kâzım Öztürk’ün Atatürk’ün TBMM ve Gizli Oturumlarındaki Konuşmaları (2. baskı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990), Emekli Dz. Kd. Albay Raşit Metel’in iki ciltlik Atatürk’ün TBMM’ndeki Konuşmaları ve Nedenleri (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923) (İstanbul: Deniz Basımevi, 1983) ile Kâzım Öztürk’ün Cumhurbaşkanlarının TBMM’nin Açış Nutukları (İstanbul, 1969), Arı İnan’ın Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1982) adlı eserlerdir. Atatürk dönemi dış politikasıyla ilgili yayınlanmış bir belge derlemesi de, Türk Dışişleri Bakanlığı (Hâriciye Vekâleti) Arşivi belgelerine dayanan iki ciltlik Atatürk’ün Millî Dış Politikası adlı eserdir. Bu eser, ilk cildi 19191923 dönemine ait 100, ikinci cildi de 1923-1938 dönemine ilişkin 100 olmak üzere toplam 200 belgeden ibarettir. Her ne kadar birinci cilt, Millî 56 C. Eraslan, “Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin Temel Kaynaklarından Biri Olarak Nutuk”, Tarih Boyunca Türk Tarihinin Kaynakları Semineri, 6-7 Haziran 1996, Bildiriler, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1997, s. 12. 57 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri’nin ilk iki cildi, 1959’da, üçüncü cildi de 1961’de ikinci baskılarını yaptılar. Bu konuda bkz., Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri V, Sadi Borak-Utkan Kocatürk (haz.), Ankara: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1972 (Önsözden). Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri ise beşinci cildin ilavesiyle 1991’de, Atatürk Araştırma Merkezi’nce basılmıştır: Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Nimet Arsan (haz.), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1991, (“Birkaç Söz” başlıklı önsözden). 1997’de ise adı geçen merkez, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri’nin ilk üç cildine, beşinci cildi de ekleyerek Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III şeklinde yayınlanmıştır. Bkz., a.g.e., (“Birkaç Söz” adlı önsözden).

284

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Mücadele dönemiyle ilgili ise de Lozan Konferansı ve Antlaşmasıyla ilgili belgeler bakımından da önemlidir.58 Eserin ikinci cildinde ise 1924-1938 dönemine ait 75 belgenin yanısıra 1923-1938 döneminde imzalanan bazı önemli ikili ve çok taraflı siyasî antlaşmaların orijinal metin ve çevirileri vardır.59 Büyükelçi-tarihçi kimliğiyle dikkati çeken Bilâl Şimşir’in belge neşirleri, de özellikle Atatürk dönemi dış politika araştırmaları için son derece değerlidir. Atatürk İle Yazışmalar I (1920-1923), dörtte birinden çoğu Atatürk’ün kendi mektup, telgraf ve yazılarını muhtevi 287 belgeden oluşmaktadır. Geriye kalan dörtte üçü ise Atatürk’e gönderilmiş mektup ve telgraflardır. Ayrıca zikri gerekir ki, bu eserdeki 40 kadar belge Lozan Konferansıyla ilgilidir.60 İkinci eser, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları I (Ankara, 1993)’dır. Sözkonusu eser, adından anlaşılacağı üzere, Atatürk’ün yabancı devlet başkanlarıyla karşılıklı yazışmalarını içermektedir.61 Üçüncü eser ise Dış Basında Atatürk ve Türk Devrimi I, 1922-1924, Bir Laik Cumhuriyet Doğuyor adını taşımaktadır. Bu eserde, 17 ülkeden 147 değişik gazeteden alınmış 427 yazı mevcuttur. Bu yazılar, Paris kaynaklı Le Temps ile İngiliz The Times gibi ünlü gazetelerde yayınlanmış yazılardır. Sözkonusu yazılar, 9 Eylül 1922’den 7 Aralık 1924 tarihine kadar gerçekleşmiş, İzmir’in kurtuluşu, Mudanya Mütarekesi, Lozan Konferansı, Lozan Antlaşması, Yeni Türkiye ve Hilafet konularıyla ilgilidir. Ayrıca, Musul vilayeti meselesi ile ilgili yazılar da vardır.62 Bu eserde yer alan bazı yazılar tercüme edilerek Dış Basında Laik Cumhuriyetin Doğuşu (çev. Cüneyt Akalın, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999, 281 s.) adıyla yeniden yayınlanmıştır. Lozan Konferansı ile ilgili yazılar ise (s. 40-232), Kasım 1922-Ocak 1924 tarihleri arasında yayınlanmış olup kısmen de olsa, İngiliz, Fransız, Amerikan, İtalyan ve Bulgar kamuoyunun bakışını yansıtması bakımından önemlidir. Bu ikinci eserin önemi, Türkçe yayınlanmış olmasıdır. Ancak Bilâl Şimşir’in en dikkate değer çalışması iki cilt halinde yayınladığı Lozan Telgrafları’dır. Türk Hâriciye Vekâleti ile Paris Büyükelçiliği bel58 Atatürk’ün Millî Dış Politikası (Millî Mücadele Dönemine Ait 100 Belge), 1919-1923, I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992. 59 Atatürk’ün Millî Dış Politikası (Cumhuriyet Dönemine Ait 100 Belge), 1923-1938, II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981. 60 Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981, (önsözden). 61 B. Şimşir’in hazırladığı bu eserde, çoğu Türk Dışişleri Bakanlığı Arşivi ile değişik kaynaklardan alınmış 817 belge bulunmaktadır. Adı geçen belgeler, Afganistan, ABD, Almanya, Azerbaycan, Arjantin, Arnavudluk, Belçika, Avusturya, Brezilya, Bulgaristan, Çekoslavakya ve Çin hakkında olup 1920-1939 tarihlerini kapsamaktadır. 62 Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1981 (önsözden).

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

285

gelerinden oluşan bu eserin ilk cildinde 544, ikinci cildinde 722 belge vardır. Bu belgeler, Türkçe, Fransızca ve kısmen İngilizcedir. Bu belgelerin büyük çoğunluğu, Lozan Konferansı sırasında, Lozan-Ankara arasında İsmet Paşa-Rauf Bey, İsmet Paşa-Mustafa Kemal Paşa, Mustafa Kemal Paşa-İsmet Paşa, Rauf Bey-İsmet Paşa arasında cereyan eden yazışmalardan meydana gelmektedir.63 Lozan Konferansı hakkında, 1923’ten itibaren birçok resmî yayın yapılmıştır. Bunlar, Düvel-i Müttefika Tarafından Teklif Olunan Muahede-i Sulhiyye ve Mukavelât Projeleri ve Türkiye’nin Teklif Ettiği Tadilât (Ankara, 1339/1923); Lozan Konferansında Düvel-i Muhtelife Murahhasları Tarafından Türkiye Hey’et-i Murahhassasına Tevdî’ Olunan Sulh Muahedesi Projesi (Ankara, 1339/1923); Lozan Muahedenâmesine Merbuz Olarak Teati Eden Mektuplar 4 Haziran-24 Temmuz 1923 (Ankara, 1339/1923); Lozan Sulh Muahedenâmesi, Mukavelât ve Senedât-ı Saire (Ankara 1339/1923); Lozan Konferansı, 1922-1923: Konferansda Tezekkür Olunan Senedat Mecmuası’dır (İstanbul, 1340/1924).64 Lozan Konferansı ile ilgili bir başka belge yayını da Ahmet Yavuz’un yayınladığı Yakın Doğu Meseleleriyle İlgili Lozan Barış Konferansı Tutanakları’dır.65 Eser, Türk Dışişleri Bakanlığı’nın bir yayınıdır. Aynı bakanlığın yayınladığı bir başka kitabın adı, Lozan Barış Antlaşması: Lozan’da İmzalanan Sözleşmeler, Senetler, Barış Antlaşmasına Ekli Mektuplar ve Montrö Boğazlar Sözleşmesi (Ankara, 1984, 144 s.)’dir. Fakat, Seha L. Meray’ın 9 ciltlik Lozan Konferansı Tutanaklar-Belgeler, Türk dış politika araştırmaları açısından konferans tutanak ve belgelerinin tamamını içerdiği için değerli bir eserdir. Tarihçi Faik Reşit Unat’ın Lozan Barış Andlaşmasının İmzasına Ait Vesikalar (Ankara, 1942, 12 s.) adlı belge neşri niteliğindeki çalışması oldukça değerlidir. Bu arada, Kaynak Yayınları’nca yayınlanmaya başlanan Komintern Belgelerinde Türkiye dizisi, Türk Millî Mücadele Hareketi’ne ve Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki siyasî gelişmelere bakışı yansıtması açısından önemlidir. Bu dizinin ilk kitabı Kurtuluş Savaşı ve Lozan (Yeniden Düzenlenmiş 2. Basım, İstanbul, 1993) adını taşımaktadır. Adı geçen eser, 1920-1928 döneminde çeşitli Komintern yetkililerinin, Batı emperyalizmine karşı kurtuluş hareketlerinin desteklenmesi ve Doğu toplumlarına komünist ihtilalin ihracı 63 Lozan Telgrafları I (Kasım 1922-Şubat 1923), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990; Lozan Telgrafları II ( Şubat-Ağustos 1923), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994. 64 Bu eser 2 Takım, 6 cilt halinde basılmıştır. 65 Ankara, 1968, II c.

286

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

anlamında tarihî Doğu Sorunu, Lozan ve Türkiye hakkında yaptıkları açıklamalara yer vermektedir. Kemalist Cumhuriyet (Birinci Basım, İstanbul, 1994) ise aynı dizinin ikinci kitabı olup 1924-1939 dönemini kapsamaktadır. Anlaşılacağı gibi dönem, Versay düzeninin sarsıntı geçirdiği, Hitler’in siyasî ve askerî açıdan güçlenerek Avrupa için tehdit oluşturduğu, daha da önemlisi, Türkiye’nin hem iç hem de dış politika açısından sıkıntılar yaşadığı bir döneme denk düşmektedir. Bu sebeple adı geçen eserde, Cumhuriyet’in ilânı, Hilafetin kaldırılması, Şeyh Said isyanı, Türk-Sovyet İlişkileri, Boğazlar meselesi ve Türkiye-Almanya ilişkileri gibi Türkiye’yi ilgilendiren önemli konulara yer verilmiştir. Orhan Duru’nun hazırladığı Amerikan Gizli Belgelerinde Türkiye’nin Kurtuluş Yılları (Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2001, 260 s.), Amerikan Dışişleri Bakanlığı belgelerinden oluşmaktadır. 23 Ocak 1919-31 Ocak 1928 tarihleri arasında Türkiye’de cereyan eden olaylar hakkında Amerikan Yüksek Komiseri ile diğer yetkililerin kaleminden çıkan bu eser, sosyoekonomik konuların yanısıra ABD mandası, Kafkasya, Anadolu-İstanbul çatışması, Kürt sorunu, Musul sorunu, ABD ile diplomatik kavga, Türk-ABD dostluğu gibi iç ve dış politik konuları da içermektedir. İsmet İnönü’nün çeşitli yerlerde yaptığı konuşmaları içeren eserlerin, biri dışında kendi iktidarı döneminde toplu halde yayınlandığını görmekteyiz. Bunların ilki, İsmet Paşa’nın Siyasî ve İctimaî Nutukları 1920-1933 (Ankara 1933)66 adını taşımaktadır. Sözkonusu nutuklar, daha ziyade TBMM’nde yaptığı konuşmalar olup İsmet Paşa’nın Erkan-ı Harbiyye Umumiyye Reisi olarak 25 Eylül 1920’de verdiği nutuk ile başlamakta, yine onun Cumhuriyet’in 10. yılı münasebetiyle Ülkü mecmuasında yazdığı bir makale ile sona ermektedir. İsmet İnönü’nün nutuklarıyla ilgili tespit ettiğimiz ikinci eser, Millî Şef İnönü’nün Hitabe, Beyanat ve Mesajları’dır. Bu eser, İnönü’nün TBMM’ndeki açış nutuklarıyla 1939 tarihli Erzincan depremi dolayısıyla yaptığı açıklama, Amerikan halkına hitabı ve diğer dış politika konularındaki hitabe, beyanat ve mesajlarından oluşmuştur.67 Özellikle dış politikayla ilgili olarak, 26 Şubat 1939 tarihinde Amerikan milletine radyo ile İngilizce hitabesi,68 İngiliz Daily Telegraph gazetesi hususî muhabirine beyanatı69 ile Amerikanın tanınmış gazetecilerinden Miss Kuk’a beyanatı70 önemlidir. Yine K. Kemal Kop’un derlediği Millî Şef ’in Söylev, 66 Ankara, 1933, 504 s. 67 Kadri Kemal Kop (der.), Ankara, 1941, 91 s. 68 A.g.e., s. 25-26. 69 A.g.e., s. 43-46. 70 A.g.e., s. 69-70.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

287

Demeç ve Mesajları (Ankara 1945) adlı kitap da aynı niteliktedir. Bu kitap, 11 Kasım 1938-28 Aralık 1944 tarihleri arasını kapsamaktadır.71 İnönü’nün dış politikayla ilgili diğer beyanları, İnönü’nün Söylev ve Demeçleri I TBMM’nde ve CHP Kurultaylarında (1919-1946) (İstanbul: Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yayımları, MEB Basımevi, 1946, 410 s.) adlı derleme eserde yer almaktadır. Sözkonusu esere alınan İnönü’nün 25 demeç ve söylevi dış politikayla ilgilidir.72 Özel Şahingiray tarafından derlenen Celal Bayar’ın Söylev ve Demeçleri 1933-1955 Dış Politika (Ankara: Doğan Ltd. Ortakları Matbaası, 1956, 280 s.) adlı kitabı da zikretmeliyiz. Bu kitap, 1933-1955 döneminde, İktisat vekili, Başbakan ve Cumhurbaşkanı sıfatlarıyla dış politika konusunda yaptığı konuşmaları içermektedir. Özellikle Balkan ülkeleriyle ilgili konuşmaları önemlidir. 71 Bu kitapta dış politikayla ilgili olarak İnönü’nün şu telgraf ve mesajları yer almaktadır: -Yunan başbakanı General Metatis’in vefatından dolayı Yunan Kralı Corc’a 1.2.1941 tarihli telgraf. -Yunan Milli Bayramı için Yunan milletine 25.3.1941 tarihli mesaj. -Lozan günü sebebiyle Başbakan Şükrü Saraçoğlu’nun telgrafına 26.7.1943’te verilen cevab. -Mr. Roosevelt’in ABD başkanlığına yeniden seçilme sebebiyle gönderdiği 30.11.1944. 72 Bu demeç ve söylevlerin listesi şöyledir: -Hariciye Vekili ve Murahhas Heyeti Başkanı olarak demeci, 3 Ekim 1338/1922, s. 28-26. -Mudanya Konferansı Hakkında, 30.10.1338/1922, s. 26-31. -Lozan Konferansı Hakkında, 23.10.1339/1923, s. 33-61. -Mübadiller Hakkında, 10.11.1339/1923. -Dışişleri Bakanlığı Bütçesinin Görüşülmesi Sırasında Dış Durum Hakkında, s. 93-97. -Musul Meselesi Hakkında, 18.10.1924, s. 97-125. -Devletin Genel Siyaseti Hakkında, 9.11.1925, s. 132-139. -İç ve Dış Siyaset Hakkında, 12.12.1341/1925, s. 140-153. -Hükümetin Güdeceği Siyaset Hakkında, 6.11.1926, s. 153-156. -Hükümetin Programı Hakkında, 5.11.1927, s. 159-159. -1928 Senesi Bütçesi Görüşülürken, 29.4.1928, s. 181-183. -Genel Siyaset Hakkında, 3.6.1929, s. 196-198. -Dış Siyaset Hakkında, 9.11.1929, s. 198-203. -Düyûn-ı Umûmiye Bütçesi Hakkında, 15.7.1931, s. 266-268. -İran Şahının Memleketimizi Ziyaretleri Hakkında, 18.6.1934, s. 277-279. -Hükümetin Programı Hakkında, 5.7.1934, s. 280-289. -Hükümetin Programı Hakkında, 7.3.1935, s. 291-294. -Boğazlar Sözleşmesinin Onanması Hakkında, 31.7.1936, s. 298-299. -Hatay Meselesi Hakkında, 29.1.1937, s. 301-309. -Hükümetin İç ve Dış Siyaseti Hakkında, 14.6.1937, s. 320-329. -6. Dönem I. Toplantı Yılını Açarken, 1.11.1939, s. 339-347. -6. Dönem II. Toplantı Yılını Açarken, 1.11.1940, s. 347-357. -6. Dönem III. Toplantı Yılını Açarken 1.11.1941, s. 357-368. -6. Dönem IV. Toplantı Yılını Açarken, 1.11.1942, s. 368-371. -7. Dönem I. Toplantı Yılını Açarken, 1.11.1943, s. 371-377. -7. Dönem II. Toplantı Yılını Açarken, 1.11.1944, s. 377-390. -7. Dönem III. Toplantı Yılını Açarken, 1.11.1945, s. 390-401.

288

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Şurası bir gerçek ki, II. Dünya Savaşı hakkında Türkiye’deki arşivlerin orijinal belgelere dayalı olarak yeterince yayın bulunmamaktadır. Fakat bu yayın eksikliği, yabancı arşiv belgeleri Türkçeye tercüme edilerek kapatılmaya çalışılmaktadır. Bunlardan biri, Amerika Dışişleri Bakanlığı Tarafından Açıklanan Sovyet-Nazi Siyasi Münasebetlerine Ait Gizli Vesikalar ve Türkiye (çev. H. Kelleci, İstanbul: Kültür Kitabevi, 1948)’dir. Aslı, Nazi-Soviet Relations adlı İngilizce bir kitaptan tercüme edilmiş ve ilk olarak En Son Dakika gazetesinde yayınlanmıştır. Belgeler, 5 Eylül 1939-2 Mart 1941 tarihleri arasındaki siyasî gelişmelerle ilgilidir. İkincisi ise SSCB Dışişleri Bakanlığı Stalin-Roosevelt ve Churchill’in Gizli Yazışmalarında Türkiye 19411944, (çev. Levent Konyar, İstanbul: Havass Yayınları, 1981, 242 s.) adlı eserdir. İki bölümden oluşan eserin ilk bölümünde, 19 Ekim 1938-16 Ağustos 1939 tarihleri arasında Türkiye ile doğrudan ilgili 53 belgenin tercümesi vardır. İkinci bölümde ise 6 Eylül 1941-10 Ekim 1944 tarihleri arasında 27 belge bulunmaktadır.73 Ayrıca, Sovyetlerin savaş sonunda Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivlerinden ele geçirerek yayınladığı belgeler, az da olsa Türkçeye tercüme edilmiştir. Bunlardan biri ise İkinci Dünya Savaşının Gizli Belgeleri, Almanya Dışişleri Bakanlığı Arşivinden Almanya’nın Türkiye Politikası 1941-1943 (çev. Muammer Sencer, Mehmet Ali Yalçın (der.), İstanbul: May Yayınları, 1968, 230 s.) adını taşıyan eserdir. Esasında eser, çeviri ve derleme halinde iki bölümdür. İlk bölüm, Muammer Sencer’in tercüme ettiği 14 Mayıs 1941-9 Mayıs 1943 tarihleri arasındaki 36 Almanca belgeden oluşmaktadır. Bu belgeler, Almanya’nın II. Dünya Savaşı’nda Türkiye’ye siyasî ve askerî bakışını yansıtmanın yanı sıra, Türkiye’deki Pan-Turanist kişilerle ilgili değerlendirmelerini de açıklamaktadır. Derleme bölümünde ise Hitler ile İnönü arasında teâtî edilen mektuplar ile İnönü’nün açıklamalarına yer verilmektedir.74 Yine Sovyet Dışişleri Bakanlığı Arşiv Dairesi’nce 1948’de yayınlanan “düşmandan ele geçirilmiş” arşiv belgelerinden oluşan Alman Dışişleri Dairesi Belgeleri, Türkiye’deki Alman Politikası adındaki eser, 1977’de, Havass Yayınlarınca tercüme edilerek yayınlanmıştır. Bir başka belge tercümesinin adı, Tahran, Yalta ve Postdam Konferansları, Gizli 73 Aslında bu belgelerin bir kısmı, 1957’de Sovyetler Birliği’nde iki cilt halinde İngilizce yayınlanmış Ministers of the USSR Between the Chairman of the Council of Prime Ministers of Great Britain During the Great Patriotic War of 1941-1945 adlı eserden alınmıştır. Bu belgeler, tercüme eserin ilk bölümünü oluşturmuştur. Diğer belgeler ise Sovyet barış çabalarının yer aldığı Soviet Peace Efforts on the Eve of World War II adlı kitaptan derlenmiştir. Sözkonusu belgeler, tercümenin birinci bölümü olmuştur. 74 Bu derleme bölümünden öğreniyoruz ki, sözkonusu mektuplar Altan Öymen tarafından 31 Ağustos 1967’de Milliyet’te yayınlanan “İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye” adlı yazı dizisinde açıklanmıştır. Ayrıca, A. Öymen İnönü ile yaptığı bir röportajı da gazetesinde yayınlamıştır. Bkz., a.g.e., s. 135-153.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

289

Belgeler (çev. Fahri Yazıcı, İstanbul: Sinan Yayınları, 1972)’dir. Bu kitap sadece konferanslarla ilgili belgelerin metinlerinden oluşmaktadır ki, yer yer Türkiye de tartışılmaktadır. 3.5 Kronolojiler Genellikle, siyasî tarih araştırmaları için “tarih dizini” ya da “zaman dizini” adı verilen kronolojiler çok önemlidir. Hele siyasî tarih için kronoloji “olmazsa olmaz”dır. İlber Ortaylı’nın dediği gibi, “kronoloji bilinmeden tarih yazılamaz, bilinemez. Siyâsî tarih bilinmeden tarih olmaz”.75 Bu bağlamda 1923-1945 dönemi Türk dış politika araştırmaları için de kronolojiler önemlidir. Sözkonusu döneme baktığımızda, Atatürk merkezli kronolojilerin varlığını görmekteyiz. Pek fazla olmasa da siyasî tarih araştırmalarında başvurulabilecek birkaç kronoloji eseri vardır. Bunların başında Alman tarihçi Gotthard Jaeschke’nin iki ciltlik Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi76 ile bir ciltlik Türkiye Kronolojisi (1938-1945) (çev. Gülayşe Koçak, Ankara: TTK Yayınları, 1990) adlı kitapları gelmektedir. Türkiye Kronolojisi’nde 10 Kasım 1938 ile 31 Aralık 1944 tarihleri arasında Türkiye ile ilgili iç ve dış politika olayları verilmektedir. Jaeschke’nin bu son kronolojisi, oldukça genel bir kronolojidir. İkinci kronolojik eser, Utkan Kocatürk’e ait Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), (2. baskı, Ankara: TTK Yayınları, 1988, 674 s.)’dir. Bu eser, genişletilmiş üçüncü baskı olup ilk baskısı 1973’te, ikincisi de 1983’te yapılmıştır. Yabancı belge ve eser dahil geniş bir kaynak taraması sonunda hazırlanan Kocatürk’ün Kronolojisi’nde, taranan eserlerin bir listesi de verilmiştir. Daha önemlisi, Atatürk merkezli olmasına rağmen Türk dış politika araştırmaları için gerektiğinde başvurulacak faydalı bir eserdir. II. Dünya Savaşına gelindiğinde Türkiye merkezli ciddî bir kronoloji eksikliği göze çarpmaktadır. Bununla beraber Avrupa merkezli yayınlanmış daha ziyade askerî nitelikli iki kronolojiden sözetmek mümkündür. Bunlardan birincisi, Başvekâlet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğünce yayınlanmış 75 Ayrıca Ortaylı, Türklerde bir kronoloji nefretinin varlığına dikkat çekmektedir. Bkz., “Tarihten Kaçamayız”, Konuşan Mehmet Gündem, Zaman, 3/6 Ekim 1999, İlber Ortaylı ile Tarihin Sınırlarına Yolculuk, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2001. Buna rağmen son zamanlarda kültür ve özellikle, sosyo-ekonomik tarihçilik modadır. Bunda Fernand Braudel ile Marc Bloch’un öncülük ettiği Fransız Annales Okulu’nun payı büyüktür. 76 Bu iki cildin birincisi, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi I, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar 30 Ekim 1918-11 Ekim 1922 (2. baskı, Ankara: TTK Yayınları, 1989), ikincisi ise Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi II, Mudanya Mütarekesinden 1923 Sonuna Kadar (2. baskı, Ankara: TTK Yayınları, 1989) adlarıyla basılmıştır.

290

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

olan Münir Müeyyet Bekman-Feridun Fazıl Tülbentçi ikilisine ait dört ciltlik İkinci Dünya Savaşı Kronolojisi’dir. Bu ciltler, 1938 yılı olaylarının genel değerlendirmesiyle başlamakta ve 1944 yılı sonu olaylarıyla bitmektedir. Ayrıca sözkonusu ciltlerde, savaş olayları, uluslararası anlaşmalar, önemli konferanslar ve mülakatlar, harp ilanları, ilhaklar ve istilalar, harp içindeki kabineler, önemli şehirlerin zaptı ve indeks yer almaktadır.77 Bir başka askerî tarih kronolojisi ise yine Avrupa merkezli ve Almancadan tercüme bir kronolojidir. Yakın zamanlarda Türkçeye çevrilen bu eser, Hans-Adolf Jacobsen’e ait 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle İkinci Dünya Savaşı (çev. İbrahim Ulus, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1989, 937 s.)’dır. Bu eser, kronoloji, belgeler ve ekler şeklinde üç bölümden oluşmaktadır. Bu son iki eserin Türk dış politika araştırmalarıyla doğrudan ilgisi yoktur. Fakat, Türkiye’yi ilgilendiren herhangi bir dış politika olayının, uluslararası politika çerçevesindeki değerlendirmelerinde faydalıdır. Derleme dahi olsa yukarıda sözünü ettiğimiz Sovyetlerin yayınladığı Almanca belgelerle ilgili tercüme eserin sonunda yer alan ve Mehmet Ali Yalçın’ın hazırladığı “II. Dünya Savaşı Kronolojisi”ni de zikretmeliyiz. Bu kronoloji, Ocak 1939-Mayıs 1945 tarihleri arasını kapsamaktadır.78 Aynı dönemle ilgili olarak Hart Liddell’e ait iki ciltlik II. Dünya Savaşı Tarihi, (çev. Kerim Bağrıaçık, (5. baskı, İstanbul: Yapı Kredi Bankası Yayınları, 2003) adlı eserin ikinci cildinin sonunda haritalarla birlikte bir kronoloji de bulunmaktadır.79 Son olarak diplomat İsmail Soysal’ın hazırladığı Türk Dış Politikası İncelemeleri İçin Kılavuz 1919-1923 (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993) adlı eseri sayabiliriz. Bu eserde, ana hatlarıyla Türkiye’nin dış politikasına ilişkin olaylar kronolojisi (1919-1993) vardır. Ayrıca, 1920-1993 döneminde Türkiye’nin imzaladığı tek taraflı ve çok taraflı antlaşmaların listesi, aynı dönemde görev üstlenmiş devlet adamlarının çizelgesi ile yerli ve yabancı dillerde yazılmış literatürün verildiği kaynakça bölümü bulunmaktadır. 3.6 Rehber Eserler Hiç şüphesiz, her bilim dalında olduğu gibi dış politika araştırmalarında da rehber nitelikli eserler önemlidir. Bu tarz eserlerden ilki Hâriciye Vekâleti Teşkilâtı Tarihçesi (Ankara, 1959, 303 s.)’dir. Sözkonusu eser, Hariciye Vekâleti’nin 1920-1957 yılları arasındaki teşkilat yapısının yanı sıra Ha77 Bu dört cild sırasıyla şu yılları kapsamaktadır: (c. I: 1938-1940; c. II: 1941-1942; c. III: 1943; c. IV: 1944). Bu ciltler, 1943-1945 arasında yayınlanmıştır. 78 İkinci Dünya Savaşının Gizli Belgeleri…, s. 199-230. 79 Liddell’in eserinin Türkçe ilk baskısı, 1998 tarihlidir.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

291

riciye vekillerinin isim listesini de vermektedir. Bu bağlamda ikinci eser, Kemal Girgin’e ait olup Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemleri Hâriciye Tarihimiz (Teşkilat ve Protokol) (Ankara: TTK Yayınları, 1994) adını taşımaktadır. Bu kitabın ilk bölümü Osmanlı devri Hariciyesi’ne ayrılırken ikinci bölüm, Atatürk’ün dış politikaya ilişkin görüşlerinden başlayarak Millî Mücadele ve Cumhuriyet dönemleri dış politika hakkında kısa değerlendirmelerin ardından 1919-1992 dönemi Türk hariciye teşkilatının gelişmesini içermektedir. Ancak asıl bilinmesi gereken, dış politika eyleminin somut sonuçlarını içeren antlaşmalardır. Bu konuda Hariciye Vekaleti, resmî gazete ve düstûr külliyatında yer alan antlaşmaları, Muahedât Mecmuası adıyla 1926-1931 yılları arasında gerek ikili ve gerekse çok taraflı muahede, mukavele ve itilafnameleri Türkçe (eski ve yeni yazıyla) ve genellikle Fransızca metinlerini birarada 8 cilt halinde yayınlamıştır.80 1931’de sözkonusu uygulama bırakılmış ve her antlaşma veya mukavele imzalandığında hemen metni yayınlanmış ve bu iş 1945-1946’ya kadar devam etmiştir.81 Ne var ki, 1960’lara gelindiğinde, antlaşma ve sözleşmelerle ilgili rehber kitaplara ihtiyaç ortaya çıkmıştır. Bunlardan birincisi, Gündüz Ökçün’ün Türkiye’nin Taraf Olduğu Milletlerarası Antlaşmalar Rehberi 1920-1961 (Ankara, 1962, 217 s.) adlı eseridir. Bu rehber kitap, yazarın ifadesiyle “Milletlerarası Münasebetler ve Milletlerarası Hukuk alanlarında Türk tatbikatını incelemek isteyenlere yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır”. Sözkonusu rehberde, 1920 yılından 1961 yılının sonuna kadar Türkiye’nin taraf olduğu milletlerarası antlaşmalardan onaylanarak yayınlanmış olanların Resmi Gazete ve Düstûr’daki yerleri sistematik olarak gösterilmiştir. Ayrıca rehberde, antlaşmalar önce konularına göre sınıflandırıldıktan sonra her konu yerine göre iki taraflı ve çok taraflı antlaşmalar şeklinde iki kısma ayrılmıştır. İki taraflı antlaşmalar da âkid devletlere göre alfabetik olarak tasnif edilmiştir. Hatta eserde, milletlerarası kuruluşların tasnifleri kendi sistematiklerine uygun olarak yapılmıştır. Bununla yetinmeyen Gündüz Ökçün, eserinin sonuna iki taraflı antlaşmalar için devletlere göre indeks ile konu ve kavram indeksi de eklemiştir.82 80 Muahedat Mecmuaları yayınlanırken kapakta aynı zamanda Fransızca “Recueil Des Traites Turque” yazılmıştır. 81 Aziz Yakın, Türkiye’nin Taraf Olduğu Anlaşmalar, İki Taraflı Konsolosluk Sözleşmeleri, Ankara: Dışişleri Bakanlığı Basımevi, 1984, c. I, kitap 1 (Açıklama’dan). 82 Gündüz Ökçün, A.R. Ökçün ile birlikte bu eserin genişletilmiş ikinci baskısını Türk Andlaşmaları Rehberi (1920-1973) (Ankara, 1974) adıyla yayınlamıştır. Bu arada Ökçün, eserinin ilk baskısını iki yıllık bir dönemi de dahil ederek İngilizce olarak A Guide to Turkish Treaties 1920-1964 (Ankara, 1964) adıyla yayınlamıştır.

292

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

İkinci eser, Ahmet Yavuz’un Türkiye Cumhuriyeti’nin Akdettiği Milletlerarası Andlaşmalar (20 Nisan 1920-1 Kasım 1966) (Ankara, Dışişleri Bakanlığı Yayınları, 1967, 244 s.) adlı çalışmasıdır. Bu kitap, adı geçen tarihler arasında Türkiye Cumhuriyeti’nin yaptığı antlaşmalardan onaylananların ve onaylanmayanlardan bir kısmının fihristini kapsamaktadır. Ayrıca kitabın baş tarafına konu esasına göre bir tasnif listesi konmuştur. Fihrist iki kısım halinde düzenlenmiştir. Esasında iki kısımda hazırlanan sözkonusu kitabın ilk kısmı, ikili antlaşmalar, ticaret ve ödeme antlaşmaları ile milletlerarası kuruluşlarla yapılan andlaşmalar halinde üç bölüme ayrılmış ve antlaşma yapılan devletlerin alfabetik sırasına göre düzenlenmiştir. Eserin ikinci kısmı çok taraflı antlaşmalara ait olup Türkiye Cumhuriyeti tarafından onaylanma tarihlerine göre sıralanmıştır. Bütün tasniflerde, yapılan antlaşmaların kanun veya kararname numaraları da bulunmaktadır. 1923-1945 dönemi sözkonusu olduğunda, Lozan Barış Antlaşmasını saymazsak, Türkiye’nin imzaladığı antlaşma metinlerinin Türkçe olarak toplu halde yayınlanması 1960’lardan sonra mümkün olmuştur. Bu konuda, bir diplomat olan İsmail Soysal öncüdür. Soysal, 21 antlaşmayı içeren ilk kitabını 1965’te Türkiye’nin Dış Münasebetleriyle İlgili Başlıca Siyasi Andlaşmaları adıyla yayınlamıştır. Daha sonra bu eserini diğer önemli antlaşmaları da ekleyerek genişletilmiş bir halde Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları adıyla iki cilt (c. I: 1920-1945; c. II: 1945-1981) halinde yayınlamıştır.83 Bu bağlamda ikinci eser, İsmail Soysal gibi diplomat olan Aziz Yakın tarafından hazırlanmış ve 1984’ten başlayarak Dışişleri Bakanlığı’nca yayınlanmış olan 7 ciltlik Türkiye’nin Taraf Olduğu Anlaşmalar’dır. Eser özellikle, konsolosluk sözleşmeleri, hukukî ve cezaî anlaşmalar, ikamet ve ticaret seyri sefain sözleşmeleri vb. gibi ikili veya çok taraflı antlaşma metinlerinden oluşmaktadır.84 Bu arada diplomat Cengiz Yavuzcan’ın Hukukî ve Cezaî Anlaşmalar (Ankara, 1967) adlı eserini unutmamak gerekmektedir. Bunun yanı sıra doğrudan dış politikayla ilgili gözükmemesine rağmen Sait Sezaki-Salim Özdemir’in Uluslararası Özel Hukuk Sözleşmeleri, (Ankara, 1974), Ergin Nomer-Özer Eskiyurt’un Avrupa Sözleşmeleri (İstanbul, 1975), Reşat Yazıcı’nın Türkiye-İslâm Ülkeleri Anlaşmaları ve Mevzuat (Ankara, 1982) ve Sıtkı Bilmen’in Kültür Anlaşmaları (Ankara, 1966) adlı eserleri de Türkiye’nin uluslararası ilişkiler düzlemindeki faaliyetleri açısından dikkate değer niteliktedir. Her ne kadar ders kitabı niteliği taşısa da Aslan Gündüz’ün Açıklamalı Bibliyograflı Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teşkilâtlar İle İlgili Temel Metinler (İstanbul: Beta Yayıncılık, 1987, 592 s.) adı83 Soysal’ın bu iki ciltlik eseri, Türk Tarih Kurumu tarafından basılmıştır. Birinci cildin ilk baskısı 1983, ikinci baskısı ise 1989 tarihlidir. 84 A.Yakın, a.g.e., I/1 (Açıklama’dan).

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

293

nı taşıyan eserini de kaydetmeliyiz. Dönem olarak 1980’lere kadar gelen A. Gündüz eserinde, Milletler Cemiyeti, Milletlerarası Adalet Divanı, Birleşmiş Milletler Teşkilatı’nın yanısıra Türk Boğazları (Lozan ve Montroe Boğazlar Mukavelelerinin metinleri) ve Ege Adaları gibi Türkiye’yi ilgilendiren konuları da ele almıştır. 3.7 Kitap ve Makaleler Hiç şüphesiz, bir bilimsel alan veya konuyla ilgili bütün literatürü değerlendirmek mümkün değildir. Ancak bu çalışmada, elden geldiğince 1923-1945 dönemi Türk dış politikasıyla ilgili araştırmaları, özellikle ikili ilişkiler tarzında tasnif ederek değerlendirmek amacındayız. Tabiatıyla Lozan Konferansı ve barış antlaşması için bu tasnifi yapmayacağız. 3.7.1 Lozan Konferansı ve Lozan Barış Antlaşması Resmî belgelerin dışında dikkate değer ilk çalışma, Devletler Hukuku Profesörü Cemil Bilsel’e ait iki ciltlik Lozan (İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası, 1933) adlı eserdir. Bilsel eserinin birinci bölümünde I. Dünya Savaşı’ndan Lozan’a kadar olan siyasî gelişmeleri, devletler hukuku açısından değerlendirmektedir. Özellikle, Sevr Antlaşmasının maddelerinin eleştirel anlatımı değerlidir. Ayrıca, Gümrü, Moskova ve Kars antlaşmaları ile Londra Konferansı, Ankara İtilâfnâmesi ve Mudanya Mütarekesi gibi Türk Millî Mücadele döneminin önemli devreleri değerlendirilmektedir. Aynı zamanda bu ilk bölüm, “Lozan’a Giriş” niteliğindedir. İkinci cilt ise sadece Lozan Konferansı ve Barış Antlaşmasına hasredilmiştir. Bu ciltte Lozan Barış Antlaşmasının tam metni değerlendirilmek suretiyle verilmiştir. İkinci olarak Yusuf Hikmet Bayur’un 1934’te yayınlanan Yeni Türkiye Devletinin Hârîcî Siyaseti (İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Talebe Cemiyeti Neşriyatı, 1934) zikredilebilir.85 Eser üç bölüm olup ilk bölüm Lozan öncesini, ikinci bölüm Lozan Konferansı ve barışını, üçüncü bölüm Lozan sonrasını (Musul meselesi ve Montrö Boğazlar Sözleşmesi) ele almaktadır. Hemen belirtelim ki, bu eseri değerli kılan birkaç husus vardır: Bunlardan birincisi, yazarın son devir Osmanlı ve Ankara hükümetlerinin Lozan dahil resmî belgelerini incelemiş olmasıdır. İkincisi, Bayur, Lozan Konferansı’na giden Türk heyetinde siyasî müşavir olarak görev yapmıştır. Ayrıca, eserini Atatürk ile Fevzi Çakmak Paşaya da okutmuştur. Bundan dolayı, Bayur’un eseri, büyük oranda Türkiye Cumhuriyeti’nin resmî görüşlerini yansıtmaktadır. Cumhuriyet’in ilânının 10. yılını izleyen dönem içinde Lozan ile ilgili çoğu pek kapsamlı olmamakla beraber bazı kitapların yayınlandığı görül85 Bu eser, 1935, 1938, 1942’de aynı isimle, 1973 ve 1995’te ise Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası adıyla yayınlanmıştır.

294

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

mektedir. Bunlar, Burhan Cahit Morkaya, Mudanya, Lozan, Ankara (1933, 85 s.); Suat Tahsin, Türkiye Cumhuriyeti Devleti ve Hâlikı ve Gazi Mustafa Kemal (Cumhuriyet’in 10. Yıldönümü, İstanbul: Akşam Matbaası, 1933, 424 s.); Suphi Nuri İleri, Sevres ve Lausanne (İstanbul, 1934, 46 s.); B. Macit, Lozan Kahramanı, İsmet Paşa Hazretlerinin Hizmet ve Himmetleri Hakkında (İstanbul, 1934, 72 s.); S. Yılmaz, Lozan Eri (İstanbul, 1935); Tevfik Rüşdü Aras, Lozan’ın İzlerinde 10 Yıl (İstanbul, 1935); Münib Hayri Ürgüplü, Lozan (Ankara, 1936, 29 s.); M. Yavuz Abadan, “Lozan’ın Hususiyetleri” (İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 1938, sy. 15, s. 401- 415); H. Şölen, Lozan Hakkında Bir Konferans (Aydın, 1939, 20 s.) adlı yazarlar ve eserleridir. Bunlardan Suat Tahsin, Yavuz Abadan, Tevfik Rüşdü Aras, Münib Hayri Ürgüplü, Afet İnan ve Suphi Nuri İleri’nin eserlerini ayrı tutmak gereklidir. Suat Tahsin’in eseri, 1914-1928 yılları arasında, Türkiye’deki siyasî, askerî ve hukukî gelişmeleri ele almaktadır. Özellikle, Türk dış politikası açısından Sevr ve Lozan ile ilgili kısımlar önemlidir.86 Hukukçu kimliğiyle Yavuz Abadan, Eminönü Halkevi’nde verdiği konferansın metninden oluşan küçük kitabında, bilimsel olarak Lozan Antlaşmasını tahlil etmeye çalışmıştır. Lozan araştırmalarında mutlaka dikkate alınması gereken bir eserdir. T. Rüşdü Aras’ın eserinde ise, 1924-1934 yılları arasında Dışişleri Bakanı sıfatıyla TBMM ve Milletler Cemiyeti dahil çeşitli platformlarda yaptığı 68 konuşmanın metni bulunmaktadır. M.H. Ürgüplü’nün eseri, 24 Temmuz 1936’da Ankara Halkevi’nde verdiği konferans metninden oluşmaktadır. S.N. İleri de aşırı derecede Osmanlı düşmanlığı ve inkılâp taraftarlığı ekseninde son derece subjektif bir dil kullanmıştır. Bu çalışmaların dışında çeşitli dergilerde yayınlanan makaleler göze çarpmaktadır. Bu makalelerin yazarları, Suphi Nuri İleri,87 A. Şükrü Esmer88 İbrahim Fazıl (Pelin),89 Menemenli/Menemencioğlu, Ethem,90 Şükrü Baban,91 Afetinan,92 Emin Erişirgil’dir.93 86 Suat Tahsin’in eseri iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci cilt adını verdiği ilk bölüm, Birinci Dünya Savaşından Mondros Mütarekesine kadar olan 1914-1918 dönemini işlemektedir. İkinci bölüm ise 1918-1928 dönemini kapsamaktadır. Bu bölüm genellikle Lozan dahil Millî Mücadele dönemine ayrılmış olup Sevr Antlaşması ve Lozan Antlaşması hakkındaki kısımlar Türk dış politikası araştırmaları için dikkate değerdir. 87 “Sevr ve Lozan Muahedesinin Tarihçesi ve Hükümleri”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Mart 1933, c. X, sy. 61, s. 129-149. 88 “Lozan Sulhunün Yıldönümü”, Mülkiye, Temmuz 1933, c. III, sy. 28, s. 1-3. 89 “Lozan’ın İktisadî ve Malî Zaferi”, Mülkiye, Temmuz 1933, c. III, sy. 28, s. 4-16. İ. Fazıl Pelin’in bir makalesi de “Erazi Terk ve İlhaklarında Devlet Borçları ve Lozan’da Osmanlı Borçlarının Taksimi”, Profesör Cemil Birsel’e Armağan (İstanbul: Kenan Basımevi, 1939, s. 339-359)’da yayınlanmıştır. 90 “Lozan Sulhü”, Mülkiye, Temmuz 1934, c. IV, sy. 40, s. 40-46. 91 “Lozan Sulhünün Yıl Dönümü”, Siyasal Bilgiler, Temmuz 1935, sy. 52, s. 1-7. 92 “Türk İstiklâli ve Lozan Muahedesi”, Belleten, Temmuz 1938, c. II, sy. 7-8, s. 276-291. 93 “Lozan Sulhü”, Siyasî İlimler Mecmuası, Temmuz 1939, sy. 100, s. 115-120.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

295

1940’lı yıllara gelindiğinde, Ali Naci Karacan’ın Lozan Konferansı ve İsmet Paşa (İstanbul: Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Maarif Matbaası, 1943, 488 s.) adlı eseri göze çarpmaktadır. Bu eserin önemi, yazarının Lozan Konferansını gazeteci kimliğiyle bizzat izlemesidir. Mim Kemal Öke’nin ifadesiyle de “konferansı yaşamış bir gazetecinin gözlemlerini yansıtan iddiasız başlı başına bir eserdir”.94 Ancak, eserin İnönü devrinde yazılmasından ötürü yazarda “İnönü sevgisi” göze çarpmaktadır. Buna rağmen Lozan Konferansı ile ilgili kayda değer tesbitleri bulunmaktadır. Bundan başka aynı döneme ait hacim olarak küçük çapta eserleri görmek mümkündür. Lozan’ın iktisadî açıdan değerlendirilmesi bakımından Tahir Timur’un “Lozan Muahedesi ve Kapitülasyonların İlgası” (İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, İstanbul, 1941, c. VII, sy. 4, s. 723730) adlı makalesi değerlidir.95 Ayrıca, Nedim Ayzan, Lozan (Ankara: CHP Halkevi Neşriyatı, 1940), Fahrettin Kerim Gökay, “Hekim Gözüyle Lozan”, (Tıp Dünyası Dergisi, İstanbul, 1943, sy. 49), D. Kutay, Lozan Montrö (Nazilli, 1949) adlı yazarlar ve eserlerini sayabiliriz. 1950’li yıllarda “Lozan Konferansı” ile ilgili bilimsel nitelikli müstakil eser hemen hemen yok gibidir. Tesbit edebildiğim kadarıyla tek bir çalışma-, orta öğretim ve yüksek öğretim ders kitapları dışında- Ahmet Şükrü Esmer’e ait olup “Türk Diplomasisi 1920-1955”, Yeni Türkiye (İstanbul, 1959, s. 67-104) adını taşımaktadır. Bu arada, Atatürk’ün manevi kızı Afet İnan, Atatürk Hakkında Hâtıralar ve Belgeler96 (4. baskı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1984) adlı eserinin “Kurtuluş Savaşımız, Zafer Anıtları İçin İncelemeler ve Lozan Muahedesi” başlıklı üçüncü bölümünde (s. 95-163) Lozan Antlaşmasına giden süreci anlatmaktadır. Özellikle, “Türk İstiklâli ve Lozan Muahedesi” kısmı (148-163) okunmalıdır 1960’lı yıllara gelindiğinde 1923-1945 dönemini içine alan Türk dış politikası araştırmaları çerçevesinde yayınlanan eserlerde Lozan Konferansı da işlenmektedir. Bunlardan birincisi, Mehmet Gönlübol’un daha sonra Cem Sar ile yazacağı kitabına da temel oluşturacak olan “Atatürk Devrinde Türkiye’nin Dış Politikası” Milletlerarası Münasebetler Türk Yıllığı 1961 (Ankara, 1963)’dır. Nitekim, ikilinin sözünü ettiğimiz eseri de 1963’te, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (İstanbul: Millî Eğitim Basımevi) adıyla yayınlanmıştır. İkincisi ise bir diplomat olan Abtülahat Akşin’in Atatürk’ün 94 M.K. Öke bu görüşlerini, İngiliz Belgelerinde Barış Konferansı 1922-1923, I, (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1983, s. xiv ve dipnot 8) adlı yayına hazırladığı esere yazdığı önsözde dile getirmiştir. 95 Bu makale, 1942’de yeniden basılmıştır. 96 Afetinan’ın bu eseri, ilk olarak 1959’da basıldığı için biz de kronolojik olarak burada değerlendirdik.

296

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi adlı iki ciltlik (c. I: 1964; c. II: 1966) eseridir. Özellikle Akşin’in eserinin ilk cildinde, Lozan Konferansı, Antlaşması, uygulamaları ile ondan doğan sorunlar (Musul, Hatay ve Boğazlar meselesi gibi) geniş bir şekilde ele alınmaktadır. Yazarın meslekten diplomat olması onun devrin dış politika olayları hakkındaki tecrübî görüşlerinin önemini artırmaktadır. Genellikle Lozan’ın lehinde olan bu eserlerin yayınlanmasından sonra bir hukukçu olan Kadir Mısıroğlu, Lozan Zafer mi Hezimet mi adlı üç ciltlik ( c. I: 1965; c. II: 1973; c. III: 1979) bir eser kaleme almış ve yayınlamıştır. Bu eser, Misâk-ı Millî’den hareketle, Lozan Barış Antlaşmasının kaynaklara dayalı kıyasıya bir eleştirisidir. Lozan araştırmaları açısından mutlaka bakılması gereken bir dergi de Belgelerle Türk Tarihi Dergisi olup, özellikle bu derginin Temmuz 1970 (sy. 34) sayısı incelenmelidir. Çünkü o sayı, tamamen Lozan Konferansına hasredilmiştir. Sözkonusu dergide başlıca şu makaleler bulunmaktadır: Ertuğrul Ökte, “Lozan Barış Andlaşması Millî Siyaset ve Millî Birlik”; Mustafa Kemal “Lozan Andlaşması Nedir? Sevr ve Diğer Teklifler Nedir?”; Cengiz Kürşat, “TBM Meclisinde Lozan Murahhas Hey’etine Verilen Talimatlar”; Naşit Erez, “Lozan Konferansı ve İşviçre Halkoyu”; Yılmaz Altuğ, “Lozan Sınırlar Sorunu”; Cemal Hüsnü Taray, “Lozan Andlaşması Münasebetiyle Atatürk ve Dış Politika”; Turgut Işıksal, “Kapitülasyonlar, Lozanda Verilen Gizli Raporun Tam Metni”; Türker Acaroğlu, “Lozan Andlaşması Bibliyografyası”. Bu makaleler içinde, özellikle, Yılmaz Altuğ ve Turgut Işıksal’ın yazıları önemlidir. Cumhuriyet’in ilânının 50. yılı münasebetiyle Türk Dışişleri Bakanlığı’nca hazırlanmaya başlanan 11 dizilik Türk Dış Politikasında 50 Yıl adını taşıyan çalışmanın ilk dizisi, 1973’te, Lozan 1922-1923 (342 s.) adıyla yayınlanmıştır. Sekiz bölümden oluşan eserin ilk yedi bölümü Lozan konferansı ile ilgili gelişmelere ayrılmış olup sekizinci bölüm ise Lozan Barış Andlaşması ve Ekleri (s. 173-341)’nden meydana gelmiştir. Bu dönemde Lozan değendirmesi yapanlardan biri de A. Afetinan’dır. Afetinan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi 97 (3. baskı, Ankara: TTK Yayınları, 1991, 222 s.)’nde, 1919-1923 dönemi gelişmeleri yıllara göre değerlendirmeye çalışmış ve 1923 yılı değerlendirmesini İzmir İktisat Kongresi ile birlikte Lozan Konferansı ve Antlaşmasına ayırmıştır (s. 101-128). Ayrıca, İsmet İnönü de, 1973’te Türk Tarih Kurumu’nda bir konferans vermiş ve bu da daha sonra İstiklâl Savaşı ve Lozan (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 1993, 30 s.) adıyla yayınlanmıştır. 97 Bu eserin ilk baskısı, 1973, ikincisi de 1977 tarihinde yapılmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

297

Aynı şekilde Lozan Antlaşması’na hasredilmiş bir başka çalışmada, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin yayınladığı Lozan’ın 50. Yılına Armağan’dır.98 Bu armağanda değerli makaleler yayınlanmıştır. Bunlardan dikkat çeken bazı yazılar şunlardır: Beşir Hamitoğulları, “İktisadî Sistemimizin Oluşmasında Lozan Andlaşmasının Etkileri”; Sina Akşin, “Kurtuluş Savaşında ve Lozan’da İngiltere ve Fransa İle İlişkiler”; Doğu Ergil, “Boğazlar Üzerinde Bitmeyen Kavga (1923-1976)”; Bülent Tanör, “Lozan’a Giden Yıllarda Türk Anayasa Tezinin Doğuşu”; Tahir Çağa, “Türkiye’de Deniz Kabotajı Tekeli”. Bu dönemde, (1970’ten sonra) bir Kıbrıs Türkü olan ve araştırmalarını İngiltere’de sürdüren Salahî R. Sonyel, İngiliz arşivlerinden hareketle, Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi alanında, yazdığı kitap ve makalelerle temayüz etmeye başlamıştır. Onun ilk cildi 1973’te, ikinci cildi ise 1986’da Türk Tarih Kurumunca yayınlanan Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika99 adlı eserini özellikle zikretmeliyiz. Sözkonusu eserin birinci cildi Mondros Mütarekesinden (30 Ekim 1918) TBMM’nin açılışına (23 Nisan 1920) kadarki devreyi kapsarken, ikinci cilt, TBMM’nin açılışından Lozan Konferansının sonuna kadar olan dış politika olaylarını anlatmaktadır. Konumuz açısından, Sonyel’in eserinin ikinci cildi önemlidir. Bu alanla ilgili olarak Türkiye’deki resmî tarih tezine uygun bir üslup kullanmasına, İngiliz arşiv belgelerine çoğunlukla sanki doğruyu içeriyormuşcasına kritik etmeden eserinde yer vermesine rağmen tarihî olayları hikâye ederken sıklıkla yaptığı alıntılar, Sonyel’in bu iki ciltlik eserini “satırarası okuma” yöntemini kullanan araştırmacılar için değerli kılmaktadır. Bunun dışında Sonyel’in, konumuzla ilgili olarak iki kitabı daha vardır: Bunlardan biri, Atatürk, The Founder of Modern Turkey (Ankara, 1989), bir biyografi çalışmasıdır. İkinci eser, İngiliz istihbarat raporlarına dayanarak yazdığı Kurtuluş Savaşı Günlerinde İngiliz İstihbarat Servisi’nin Türkiye’deki Eylemleri (Ankara: TTK Yayınları, 1995)’dir. Bu eserin tamamı dış politik gelişmelerle ilgili olmakla beraber özellikle “Lozan Konferansı Dönemi” daha da önemlidir. Salahi Sonyel’in Millî Mücadele ve Cumhuriyet tarihi alanında dış politikayı kapsayan makaleleri de vardır. Bunları ismen sayarsak şunlardır: “Mustafa Kemal’in İngiliz Dışişlerini Karıştıran Tutumu ve Bir Mektubu”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Aralık, 1971, c. IX, sy. 51, s. 4-13; “Mudanya 98 Bu armağan kitap, adı geçen fakülteye bağlı Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Münasebetler Enstitüsü tarafından 1978’de yayınlanmıştır. 99 Aynı zamanda bu eser, Turkish Diplomacy 1918-1923 adıyla 1975’te, Londra’da basılmıştır.

298

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Bırakışmasının Ellinci Yıldönümü”, Belleten, Temmuz 1973, c. XXXVII, s. 145, s. 95-111; “İngiliz Gizli Belgelerine Göre İşgal Gücünün Türkiye’deki Son Günleri ve Cumhuriyetin Kuruluşu”, Belleten, Ocak 1978, c. XLII, sy. 165, s. 105-146; “Lozan’da Türk Diplomasisi”, Belleten, Ocak 1974, c. XXXVIII, sy. 149, s. 41-116; “Kurtuluş Savaşı Günlerinde Doğu Siyasamız”, Belleten, Ekim 1977, c. XLI, sy. 164, s. 657-744; “Kurtuluş Savaşı Günlerinde Batı Siyasamız”, Belleten, Ocak 1981, sy. 177.100 Yahya Akyüz’ün Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu 1919-1922 (2. baskı, Ankara: TTK Yayınları, 1988, 406 s.) adını taşıyan eseri de önemlidir. Türk Kurtuluş Savaşına yönelik Fransız kamuoyunun bakışını Fransız basınından hareketle ortaya koymaya çalışan bu eserde, Lozan Konferansı öncesi Fransız kamuoyunun görüşlerini öğrenmek mümkündür.101 Bu bağlamda yabancı basının ele alındığı iki eser de Bilâl Şimşir’e aittir. Dış Basında Laik Cumhuriyetin Doğuşu (çev. Cüneyt Akalın, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999, 281 s.) adını taşıyan eserinde Londra, Paris, New York, Roma ve Sofya’da çıkan bazı İngilizce ve Fransızca gazetelerden derlenen yazılar arasında Lozan Konferansıyla ilgili birçok yazı bulunmaktadır. Bu yazılar (s. 40-232), Kasım 1922-Ocak 1924 tarihleri arasında olup kısmen de olsa, İngiliz, Fransız, Amerikan, İtalyan ve Bulgar kamuoyunun bakışını yansıtması bakımından önemlidir.102 Lozan Konferansının konu edildiği bir başka eser de Kemal Melek’in Doğu Sorunu ve Millî Mücadelenin Dış Politikası (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1978, 185 s.)’dır.103 Bu eserin beşinci bölümünün bir kısmı Lozan Konferansı (s. 140-148)’na ayrılmıştır. Her ne kadar Amerikan, İngiliz, Fransız ve Türk belgeleri kullanılmışsa da Lozan Konferansı kısmı yaklaşık sekiz sayfa ile anlatılmıştır. Ayrıca, K. Melek’in İngiliz Belgelerinde Musul Sorunu, 1890-1926, (İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1983, 67 s.) adlı bir kitabı daha vardır. Bu kitabın “Lozan Konferansı ve Sonrası” adını taşıyan dördüncü bölümünde “Lozan Görüşmelerinde Musul” kısmı (s. 29-43) Lozan araştırmaları için önemlidir. Ancak Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri 1919-1926 (Ankara: Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Ya100 Son üç makale, Sonyel’in Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II adlı eserinin birinci, ikinci ve beşinci bölümlerini oluşturmaktadır. Anlaşılan o ki, Sonyel, eserinin tamamını Türkçe yayınlamadan önce adı geçen bölümleri, Belleten’de yayınlamıştır. 101 Yahya Akyüz’ün eseri, ilk baskısını 1975’te yapmıştır. Eserin ikinci baskısına eklenmiş olan “Lausanne Konferansı Başlarken Fransız Kamuoyu” adlı üçüncü kısmı, daha önce Ocak 1981’de Belleten (c. XXXXV, sy. 177)’de yayınlanmıştır. 102 Bu eser, çevirmenin, Bilal Şimşir’in Dış Basında Atatürk ve Türk Devrimi 1922-1924 adlı, TTK tarafından 1981’de yayınlanan kitabından yaptığı çevirilerden meydana gelmiştir. 103 Bu kitabın ilk baskısı, Der Yayınları tarafından 1985’te yayınlanmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

299

yınları, 1978, 350 s.) adlı eserinde, Türk kaynaklarının yanı sıra İngiliz kaynaklarını da kullanarak Lozan Konferansını yaklaşık otuz beş sayfa (s. 253288) içinde ele almıştır. Ö. Kürkçüoğlu, Lozan Konferansı ile Musul sorununun çözümlendiği Ankara Antlaşması arasındaki yılları (1922-1926) “barışın kurulması dönemi” olarak adlandırmıştır.104 Mim Kemal Öke, Musul-Kürdistan Sorunu 1918-1926 (İstanbul: İz Yayıncılık, 1995, 350 s.) adlı eserinin bir kısmını (192-121) Lozan Konferansı diplomatik gelişmelerine ayırmıştır. Öke eserinde Türk ve İngiliz kaynaklarını kullanmıştır. Öke’nin Lozan’da ele alınan sorunlarla ilgili bir başka eserinin adı Uluslararası Boyutlarıyla Anadolu-Kafkasya Ekseninde Ermeni Sorunu (İstanbul: İz Yayıncılık, 1996, 390 s.)’dur. Bu eser, esas itibariyle Ermeni sorunuyla ilgilidir. Yazar, “Ermeni Sorununun Çözümlenmesi (1917-1923)” adını verdiği eserinin üçüncü bölümünde (s. 270-312), Lozan Konferansında azınlıklar ve Ermeni meselesini ele alırken konferansta “Ermeni dosyası”nın nasıl kapatıldığını değerlendirmiştir. Ayrıca belirtelim ki, M. Kemal Öke, her iki eserini tarih ve uluslararası ilişkiler açısından ele almıştır. Misâk-ı Millî ve Türk Dış Politikasında Musul (Ankara, 1998), bir Atatürk Araştırma Merkezi yayınıdır. Aslında, 28 Ocak 1997’de Konya’da düzenlenmiş olan bir sempozyumun bildirilerinin yanı sıra eklenen makalelerden meydana gelen bu yayında, Lozan Konferansı, Musul meselesi çerçevesinde ele alınmıştır. Sözkonusu yayında şu bildiri ve makaleler dikkat çekicidir: Dursun Gök, “1924 Türk Basınında Musul Meselesi” (bildiri), Fahir Armaoğlu, “Lozan Konferansı ve Musul Sorunu” (makale); Semih Yalçın, “Misak-ı Millî ve Lozan Barış Konferansı Belgelerinde Musul Meselesi” (makale),105 İlker Alp “ Misâk-ı Millî” (makale). Son yıllarda Misâk-ı Millî, Lozan Konferansı ve Musul meselesi konusunda yeni eserler yayınlanmıştır. Bunlardan biri Mustafa Budak’a ait İdealden Gerçeğe Misâk-ı Millî’den Lozan’a Dış Politika (İstanbul: Küre Yayınları, 2002, 588 s.)’dır. Bu eser, süreç kavramı içinde, Misâk-ı Millî ve 19201923 yılları arasında, TBMM’nde yapılan dış politika üzerindeki tartışmalarla ilgili bir analiz çalışmasıdır ki, Lozan Konferansı, bu tartışmalarda ge104 Zaten Kürkçüoğlu, 1922-1926 yılları arasındaki dönemi, eserinin üçüncü bölümünde birlikte ele almıştır. Ayrıca, o dönemdeki Türkiye’nin iç ve dış politik konumunu anlayabilmek için Kürkçüoğlu’nun eserinin sonuç bölümünün mutlaka okunması gereklidir. Ona göre, Türkiye ve Mustafa Kemal Paşa, içeride Batılı modele uygun yapısal değişikliklere gidebilmesi için dış politikada istikrara ihtiyaç duymuştur. Bu yüzden Musul meselesi gibi sorunlar karşısında Türkiye, fazla ısrarcı olamamış ve İngiltere ile anlaşmak zorunda kalmıştır. 105 Bu makale, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (Ankara, 2000, s. 309-325) adlı eserde yeniden yayınlanmıştır.

300

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

niş yer tutmuştur. Ayrıca yazar, eserinin sonuç bölümünde, Lozan Barış Antlaşmasının genel bir değerlendirmesini yaptıktan sonra okuru, Misâk-ı Millî üzerinde düşünmeye davet etmektedir. İkinci eser, İhsan Şerif Kaymaz’ın Musul Sorunu (İstanbul: Otopsi Yayınları, 2003, 639 s.)’dur. Eserinin alt başlığını “Petrol ve Kürt sorunları ile bağlantılı tarihsel ve siyasal bir inceleme” koyan Kaymaz, büyük ölçüde İngiliz belgeleri ve Milletler Cemiyeti belgelerinin yanı sıra sayıca az Türk, Amerikan ve Irak belgelerinden yararlanarak hazırladığı eserinde, 1918-1926 yıllarında arasında Musul meselesinin petrol, bağımsız Kürdistan ve Türk Millî Mücadelesi eksenindeki hikayesini anlatmaktadır. Bu eserin üçüncü bölümü (s. 235-375) “Lozan ve Sonrası” adını taşımaktadır. Konu, eserin tümünde olduğu gibi analitik bir tarzda işlenmiştir.106 Aynı şekilde petrol merkezli bir başka eser de Hikmet Uluğbay’a ait İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik107 (Gözden geçirilmiş, güncelleştirilmiş, genişletilmiş yeni baskı, Ankara: Ayraç Yayınevi, 2003, 535 s.)’dir. Bu eserde, “Lozan’da Petropolitik” (s. 324-416) adlı bir bölüm vardır. Suphi Saatçi, tarih yöntemi kullanarak Tarihten Günümüze Irak Türkmenleri (Ötüken Yayınevi, İstanbul 2003, 283 s.)’ni yazmıştır. Bu eserin “Musul Meselesi” başlıklı bölümünde “Lozan Konferansı ve Musul Meselesi” (s. 121-160) ayrıntılı bir şekilde işlenmiştir. Lozan Konferansı sırasında İngiliz Parlamentosu’nda yapılan tartışmalar hakkında Türkçede az sayıda bilimsel çalışma vardır. Bu konuda Ömer Kürkçüoğlu öncüdür ve Türk-İngiliz İlişkileri 1919-1926 adlı eserinde İngiliz Parlamento tartışmalarına yer vermiş ve ardından bu konuyu “İngiliz Parlamentosu’nda Türkiye Üzerine Tartışmalar (1919-1923)” adıyla Seha L. Meray’a Armağan (Ankara: AÜSBF Yayınları, 1982, c. II, s. 429-486)’a daha ayrıntılı bir şekilde yazmıştır. Aradan uzun bir zaman geçtikten sonra, Mustafa Çufalı, “Lozan Konferansı ve Antlaşması Üzerine İngiliz Parlamentosu’nda Yapılan Tartışmalar” (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Temmuz 2000, c. XVI, sy. 47, s. 561-601) adını taşıyan yazıylailişkin İngiliz Parlamentosu’nda yapılan Lozan Konferansına tartışmaları değerlendirmiştir. Mevlüt Çelebi’nin Millî Mücadele Döneminde Türk-İtalyan İlişkileri (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2002, 491 s.) ile Fabio L. Grassi’nin İtalya ve Türk Sorunu 1919-1923 Kamuoyu ve Dış Politika (çev. Nevin Özkan-Durdu Kundakçı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, 283 s.) adlı eserleri, Türk ve İtalyan kaynaklarından hareketle Türk-İtalyan ilişkilerini 106 Yazarın meslekten tarihçi olmadığı hem özgeçmişi ve hem de özellikle Misâk-ı Millî konusunda kullandığı kaynaklardan anlaşılmaktadır. Ayrıca, İngiliz belgelerinin fazlasıyla etkisinde kaldığı gözlenmektedir. 107 H. Uluğbay’en eserinin ilk baskısı, 1995’te Turkish Daily News tarafından yapılmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

301

ele alırlarken Lozan Konferansındaki siyasî gelişmeler üzerinde de durmuşlardır. Daha ziyade klasik bir tarih çalışması olan Mevlüt Çelebi’nin eserinde Lozan Konferansı, “Barışa Kadar Türk-İtalyan İlişkileri” adını taşıyan beşinci bölümünde (s. 387-420) işlenmiş ve sonuç bölümünde (s. 421426) ise Anadolu hareketinin İtalya’yı Yunanistan karşısında “caydırıcı bir güç” olarak gördüğü, buna karşılık aynı dönemde İtalyanların Türkiye siyasetinin “fedakârlık” ve “Türklere yardım” ekseninde yürütüldüğü değerlendirmesi yapılmıştır. F.L. Grassi’ninki ise tarih eseri olmasının ötesinde, 1919-1922 yılları arasında İtalyanların Anadolu’ya yönelik yayılmacı siyaseti ile İtalyan diplomasinin diğer hedefleri ve bu arada yazarın ifadesiyle “müttefiklerin Türkiye’ye karşı siyasetinin genel mantığı ve Türk direnişinin gelişmeleri arasındaki etkileşimi” inceleyen bir araştırmadır. Grassi, Lozan Konferansı ile ilgili gelişmeleri, eserinin beşinci bölümde (s.165-215) anlatmıştır. Ona göre, İtalya, İtilâf devletlerinin Türk politikasından ayrılmaya çalışmasına rağmen Türk zaferi karşısında “Fransız-İngiliz emperyalizminin bozgunundan kurtulamadığı gibi yarar da sağlayamadı” (s. 226). Hemen belirtelim ki, Soğuk Savaşın sona ermesinden sonra dünyada küreselleşme ve yerelleşme tartışmalarının yoğunluk kazandığı, millî devlet/ulus-devlet yapılarının sorgulandığı süreçte, azınlıklar önemli bir tartışma konusu olmuştur. Türkiye’de de benzer gelişmeler yaşanmış ve azınlıklar, Lozan Barış Antlaşması çerçevesinde tartışılmaya başlanmıştır. Bu alanda dikkate değer çalışmalardan biri Baskın Oran’ın Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu’dur. Ayrıca, muhtasar olmakla beraber Oran’ın bir başka eseri ise Küreselleşme ve Azınlıklar (Güncelleştirilmiş ve Genişletilmiş 3. Basım, Ankara: İmaj Yayıncılık, 2000, 156 s.) adını taşımaktadır. Bir çeşit ders kitabı olan çalışmasında küreselleşme ve azınlık kavramlarını teorik açıdan izah ettikten, azınlıkların uluslararası korunmasının tarihçesini verdikten sonra “Azınlık Sorunları ve Türkiye” bölümünde, “Türkiye’nin İç Azınlıklar Politikası: Lausanne Antlaşması Ne Diyor” başlıklı alt kısımda (s. 129-146), Lozan Antlaşmasında azınlık hakları ve Türkiye’nin tavrı incelenmektedir. Ayrıca B. Oran’ın Lozan’da azınlıklar meselesi hakkında bir makalesi (“Lozan’da Azınlıkların Korunması Bölümünü Yeniden Okurken”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Haziran-Aralık 1994, c. XLIX, sy. 3-4) daha bulunmaktadır. Levent Ürer, Azınlıklar ve Lozan Tartışmaları (İstanbul: Derin Yayınları, 2003, 332 s.) adlı eserinin üçüncü bölümünü (s. 191-315) “azınlıklar ve Lozan’da tescil edilmeleri” konusuna ayırmıştır. Yazar, tarihçi olmamakla beraber, sahip olduğu uluslararası ilişkiler formasyonundan hareketle, Türkiyeli ve Türk kimliklerinin ayrışmasında azınlıkların rolünün kaçınılmazlığı-

302

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

nı kabul etmesinin ardından Lozan’da azınlıkların rolünü dönemin uluslararası ortamının genel bakışı çerçevesinde değerlendirmiştir. Elçin Macar ise, Cumhuriyet Döneminde İstanbul Rum Patrikhanesi (İstanbul: İletişim Yayınları, 2003)’nde, Lozan Konferansında azınlıklar, nüfus mübadelesi ve patrikhane meseleleri üzerinde durmuştur (Üçüncü Bölüm: s. 95-116). Özellikle, patrikhane ve siyasî faaliyetleri meselesi, E. Macar’dan önce de bazı araştırmalara konu olmuştur. Türkiye’de ciddî anlamda ilk çalışma, bir ilahiyatçı olan Süreyya Şahin’e ait olup Fener Patrikhanesi ve Türkiye (2. baskı, İstanbul, 1996) adını taşımaktadır. İkincisi ise Adnan Sofuoğlu’nun Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri (İstanbul, 1996) adlı eserdir. Son olarak Bülent Atalay, Osmanlı arşiv belgelerine dayalı olarak Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923) (İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001, 350 s.) adlı eseri yazmıştır. B. Atalay’ın eserinde, “Lozan Antlaşması ve Fener Patrikhanesi” (s. 197-231) konusu ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır. Lozan ile ilgili bu araştırmalardan başka, genellikle Marksist açıdan yazılmış bazı eserler de vardır. Mesela, Doğan Avcıoğlu’nun üç ciltlik Millî Kurtuluş Tarihi (İstanbul, 1974)’nin ikinci cildi Lozan dönemini kapsamaktadır. Aynı şekilde Yalçın Küçük de Türkiye Üzerine Tezler 1908-1978 (İstanbul: Tekin Yayınevi, 1978)’de, millî mücadele ile birlikte Lozan Antlaşmasının değerlendirmesini yapmıştır. Fikret Başkaya ise Paradigma’nın İflası (Resmi İdeolojinin Eleştirisine Giriş)’nda (İstanbul: Doz Yayınları, 1991) Lozan Barışı hakkında alışılmadık ve aykırı görüşlerini açıklamıştır. F. Başkaya, Türk Kurtuluş Savaşının antiemperyalist olmadığı düşüncesindedir. Genç bir araştırmacı olan Tolga Ersoy da, tıpkı F. Başkaya gibi gerek millî mücadele ve gerekse Lozan Konferansı sürecinde Mustafa Kemal Paşa ve Ankara hükümetinin tavrının hiç de antiemperyalist nitelik taşımadığı iddiasını Lozan Bir Antiemperyalizm Masalı Nasıl Yazıldı (İstanbul: Sorun Yayınları, 2002, 192 s.) adlı eserinde dile getirmiştir. Çünkü ona göre, Lozan’da Avrupalı devletlerle yeni şartlarda emperyalist bir ilişki onanmış ve üstelik Türkiye, üretim biçimi olarak kapitalist ilişki tarzını benimsemiştir. Lozan sürecine Sovyet görüşlerini öğrenmek için kaynak eserler sınırlıdır. Bunlardan ilki, SSCB İlimler Akademisinden Prof. Vladimir Potyemkin başkanlığındaki bir heyetçe hazırlanan Uluslararası İlişkiler Tarihi-Başlangıçtan Bugüne Diplomasi Tarihi-III (çev. Attila Tokatlı, İstanbul: May Yayınları, 1979, 554 s.)’dir. Bu genel nitelikli eserde, iki bölüm (40. ve 41. bölümler) halinde Lozan Konferansı anlatılmıştır (s. 372-402). Bundan başka, Sovyet tarihçisi A.M. Şamşutdinov’un Mondros’tan Lozan’a Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı Tarihi 1918-1923 (çev. Ataol Behramoğlu, İstanbul: Doğan

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

303

Kitapçılık, 1999, 367 s.) ile Bülent Gökay’ın Bolşevizm ile Emperyalizm Arasında Türkiye (1923-1923) (çev. Sermet Yalçın, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998, 264 s.) adlı eserleri, Türk ve Rus (Bülent Gökay, İngiliz belgelerini de kullanmıştır) belgelerinden yararlanmaları bakımından Türk-Sovyet ilişkileri için değerli çalışmalardır. 1923-1945 dönemi itibariyle gerek Şamşutdinov ve gerekse Gökay’ın eserleri, Lozan için önemlidir. Bununla beraber, Şamşutdinov, tarihî olayları değerlendirirken “Marksist terminoloji”yi kullanmış; B. Gökay ise yer yer yorumlarında, “Marksist hassasiyetleri”ni devreye sokmuştur.108 Daha önce sözünü ettiğimiz Baskın Oran’ın editörlüğünde yayınlanan Türk Dış Politikası I (1919-1980) adlı hacimli eserde, Lozan Barış Antlaşması, bizzat B. Oran tarafından yazılmıştır. “Lausanne Barış Antlaşması” adını taşıyan bu kısım (s. 215-238), “1919-1923 Kurtuluş Savaşı” adlı bölümde işlenmiştir. Daha ziyade enformatik nitelik taşıyan bu kısımda, Sevr-Lozan mukayesesi de yapılmıştır. Batı dünyasında klasikleşmesine rağmen Türkçe’ye yeni çevrilen Matthew Smith Anderson’un Doğu Sorunu 1774-1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme (çev. İdil Eser, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001, 442 s.) adını taşıyan eserinin son bölümü olan “Barış Antlaşması (1918-1923)” ile “sonuç” bölümünde, uluslararası ilişkiler açısından, Lozan Barışı değerlendirilmiştir. Anderson’a göre, Lozan Barışı ile Doğu Sorunu sona ermiştir. Ancak, Lozan Barış Antlaşması, bazı genel nitelikli Türkiye Cumhuriyeti tarihi ve Türk devrim tarihi eserlerine de konu olmaktadır: Atatürk Araştırma Merkezi’nce yayınlanan çok yazarlı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I (Ankara, 2000);109 Ahmet Mumcu’nun Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi (Dördüncü Baskı, Ankara, 1976, 234 s.);110 Şerafettin Turan’ın Türk Devrim Tarihi, (2. Kitap, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1992, 342 s.).111 Yeni Türkiye Yayınları arasından çıkan 22 ciltlik Türkler (Ankara, 2002) adlı ansiklopedik çalışmada millî mücadele ve cumhuriyet dönemleri dış 108 Bu durum, özellikle Şamşutdinov’da belirgindir ve eserini Sovyet döneminde yazmasından dolayı normaldir. B. Gökay ise daha ziyade Anadolu’ya yönelik Türk komünistlerin faaliyetleri ve akıbetleri konusunda tavrını göstermektedir. Mesela, Mustafa Suphi gibi Türk komünistlerinin ölümüyle ilgili olarak, Sovyetler’in tepkisizliğini eleştirmekte (s. 136) ve sonuç bölümünde de “yerel komünistlerin Türkiye’de devrimci bir geleceğe dair iyimserlikleri sadece yersiz olmakla kalmıyordu, geçmişe bakıldığında bu aynı zamanda bir tür kendi kendini tuş etmekti” (s. 206) şeklinde yorumlamaktaydı. Bu durum, yazarın ideolojik kimliğiyle ilgilidir. 109 Eserin beşinci bölümü, “Zaferin Tescili: Lozan (Lausanne) Antlaşması” (s. 371-394)’na tahsis edilmiştir. 110 Ahmet Mumcu, uzun olmamakla beraber Lozan’ı “Zaferin Hukukî Sonuçları” başlığı altında değerlendirmiştir (s. 98-107). 111 Turan, “Lozan Barış Konferansı”nı dokuz sayfada (s. 283-292) anlatmıştır.

304

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

politikasının ihmal edilmediğini görmekteyiz. Türkler (c. 16)’de, “Millî Mücadele Diplomasisi ve Lozan” başlığı altında İlker Alp (“Misâk-ı Millî Hedeflerinin Lozan Antlaşması’na Yansıması”, s. 293-305), Veysi Akın, (“Lozan Barış Antlaşması”, 24 Temmuz 1923, s. 306-318) ve Toktamış Ateş (“Lozan Beklentileri”, s. 319-326)’in yazıları bulunmaktadır. Bu arada, İnönü Vakfı’nca 1993’te İstanbul’da düzenlenen ve 1994’te yayınlanan 70. Yılında Lozan Barış Antlaşması Uluslararası Seminer’den söz etmeliyiz. Seminerde on bir bildiri sunulmuş ve ardından dört kişinin katıldığı “Günümüz Dış Politikasında Lozan Paneli” düzenlenmiştir. Seminerdeki bildiriler ve sahipleri şunlardır: Oral Sander “Lozan’ın Uluslararası Tarih Açısından Yorumu”, Maria Antonia Di Casola, “İtalya ve 1923 Lozan Antlaşması”; Bilâl N. Şimşir, “Lozan ve Çağdaş Türkiye’nin Doğuşu”; Mihail Maxim, “Romanya’nın Lozan Konferansı’ndaki Yeri”; Byron Theodoropulos, “Lozan Antlaşması Üzerine Düşünceler”; John M. Vander Lippe, “Öteki Lozan Antlaşması: Amerikan Kamuoyunda ve Resmi Çevrelerinde TürkAmerikan İlişkileri Tartışması”; Zeki Arıkan, “Lozan Barış Konferansı ve İzmir Kamuoyu”; Michael Dockrille, “Lozan Konferansı ve İngiltere”; Masami Arai, “Lozan Konferansı Karşısında Japonya’nın Tutumu”; Selim Deringil, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Köprü Olarak Lozan”; Keith Jeffery-Alan Sharp, “Lord Curzon ve 1922-1923 Lozan Konferansı’nda Gizli İstihbaratın Kullanımı”. Panele katılanlar ise şunlardır: Ali L. Karaosmanoğlu, “Değişen Uluslararası Sistem ve Lozan Düzeni: Giriş”; Duygu Bazoğlu Sezer, “Lozan’dan Bu Yana Uluslararası Sistemdeki Değişimler ve Günümüzde Türkiye Üzerindeki Etkileri”; Bruce R. Kunibolm, “Savaş Sonrası Dünyalar: Lozan Konferansı ve Soğuş Savaş Sonrası”; Semih Vaner, “Lozan Antlaşması’nın Işığında Azınlıklar ve Sınırlar”. Özellikle, Bruce R. Kunibolm ve Semih Vaner’in panel konuşmaları, günümüzde Türk dış politikası açısından uyarıcı niteliktedir. Kunibolm, tarihçi John Gaddis’e atfen Soğuk Savaş sonrasında uluslararası alanda bütünleşme ve parçalanma güçleri arasında bir kapışmanın varlığını hatırlatarak Türkiye’nin konumunun Lozan döneminden çok daha karmaşık ve farklı olduğuna işaret etmiştir (s. 185). Semih Vaner ise Soğuk Savaş sonrası uluslararası şartların Türkiye’yi yeni sınır düzenlemelerine zorlayabileceği uyarısında bulunmuştur (s. 197). Lozan’da Türkiye lehine çözümlenememiş bir diğer mesele de Boğazlar meselesidir. Bu mesele, Temmuz 1936 tarihli Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile çözüme kavuşmuştur. Buna rağmen Boğazlar meselesi, 1945 yılına kadar Sovyetlerin yayılmacı siyaseti ile Türkiye’nin II. Dünya Savaşı’na sokulması tartışmalarının merkezinde yer almıştır. Daha önce zikrettiğimiz resmî belge ve yayınları birtarafa bırakırsak, birçok araştırmanın yapıldığı or-

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

305

tamda, ilk olarak C. Bilsel’in Türk Boğazlar (İstanbul, 1948)’ını sayabiliriz. Ancak C. Bilsel bu araştırma öncesinde, İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası (1939, s. 3-16)’nda yayınlanan “Dünya Barış Buhranında Boğazlar” adlı bir makale yazmıştır. Rıfat Selim Burçak da, “İkinci Dünya Savaşında Boğazlar Meselesi” (AÜSBFD, Ankara, 1947, c. II, sy. 1-2, s. 191-204)’ni yazmıştır. Kemal Baltalı’ya ait 1936-1956 Yılları Arasında Boğazlar Meselesi (Ankara, 1959) adını taşıyan kitap ise Boğazlar meselesinin 1936’da bitmediğini, sonraki yıllarda da önemini koruduğunu ortaya koymaktadır. Tabiî ki bunda Sovyetler’in büyük etkisi vardır. İşte bu etkinin boyutlarını Feridun Cemal Erkin Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi (Ankara, 1968)’nde ortaya koymuştur. F.C. Erkin, Boğazlar meselesinin tarihini özetledikten ve Lozan ile Montrö süreçlerini anlattıktan sonra 1939-1945 dönemi savaş içi gelişmeler ile Mart 1945 sonrasında Türk-Sovyet ilişkilerinde yaşanan gerginlikler üzerinde durmuştur. Aynı şekilde K. Gürün de Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953)’nde, aynı dönemdeki gelişmeleri anlatmış ve 1945 sonrası olayları “dostluğun sona erişi” diye nitelemiştir. Dışişleri Bakanlığı’nın bir yayını olan Montreux ve Savaş Yılları (Ankara, 1973) ise yazılı eserlerin yanı sıra bakanlık arşivinde bulunan belgeleri kullanması bakımından değerlidir. Ayrıca Yüksel İnan’a ait Türk Boğazlarının Siyasal ve Hukuksal Rejimi (Ankara, 1986) adlı eser de önemlidir. Yeni Türkiye yayınları arasında çıkan Türkler (XVI c.) adlı ansiklopedik eserde yer alan Sadık Erdaş’a ait “İki Savaş Arasında Türk Boğazları” (s. 672684) adlı yazı, bilinen kaynak ve araştırmalardan hareketle hazırlanmış, Boğazlar meselesini ana hatlarıyla özetleyen bir çalışmadır. Sevim Toluner ise Milletlerarası Hukuk Açısından Türkiye’nin Bazı Dış Politika Sorunları (İstanbul: Beta Yayınları, 2000) adını taşıyan daha önce yayınlanmış yazılarını topladığı eserinde Boğazlar meselesiyle ilgili dört makaleye yer vermiştir. Bu makaleleri ismen zikretmek bile yeterlidir: “Boğazlardan Geçişi Düzenleme ve Montreux” (s. 291-297); “Boğazlardan Geçişi Düzenleme ve Montreux Andlaşması” (s. 299-305); “Boğazlardan Geçiş ve Türkiye’nin Yetkileri” (s. 307-329); “Milletlerarası Suyollarının Ulaşım-Dışı Kullanımları Hukuku Konusunda Son Gelişmeler” (s. 331-345). Lozan Antlaşmasında Türkiye lehine çözümlenemeyen bir sorun da Ege adalarının statüsüdür. Her ne kadar bu sorun, Lozan Antlaşmasından sonraki yıllarda biraz da Türk-Yunan dostluğu hatırına “sümen altında” tutulmuş ise de II. Dünya Savaşından sonra Şubat 1947 Antlaşması ile İtalya’nın elinde bulunan adaların Yunanistan’a verilmesi üzerine Türkiye’nin güvenliği açısından ciddiyet kazanmıştır. Bu tarihten sonra Ege adaları meselesi Türk-Yunan ilişkilerinde önemli bir gündem maddesi olmuştur.

306

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Hemen belirtelim ki, bugün Ege adaları üzerindeki araştırmalar geniş bir literatür oluşturmuştur. Bu konuda, sadece, Ege Sorunu Bibliyografyası (A Bibliyography of the Aegean Question) (Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1997)’nı zikretmek bile yeterlidir. Yine de biz bazı araştırmalara değineceğiz. Tabiatıyla sorunun kökenini öğrenmek hususunda Bilâl Şimşir’in iki ciltlik Ege Sorunu Belgeler/Aegean Question Documents (Ankara: TTK Yayını, 1989) adlı belge yayınını bilmek gerekmektedir. İkinci olarak Osman Olcay’ın Sevres Andlaşmasına Doğru (Çeşitli Konferans ve Toplantıların Tutanakları ve Bunlara İlişkin Belgeler) (Ankara: A.Ü.SBF Yayınları, 1981) adını taşıyan eserini hatırlatmalıyız. Bu eser, İngiliz Dış Politika belgelerinden (Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, First Series: c. VII ve c. VIII, Rohan Butler ve J.P.T. Burry (ed.), London, 1958) yapılmış çevirilerden oluşmaktadır. Sözkonusu belgeler, daha ziyade Sevr Barış Antlaşması öncesinde yapılan beş konferansın tutanaklarından ibarettir. Bunun dışında belgesel niteliğinden dolayı Seha Meray’ın 9 ciltlik Lozan Konferansı Tutanak ve Belgeler’ini, S. Meray-O. Olcay’ın Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Belgeleri (Mondros Bırakışması ve Sevr Andlaşması İle İlgili Belgeler), (Ankara, 1981)’ni, devletlerarası hukuk açısından değerlendirmeleri açısından C. Bilsel’in iki ciltlik Lozan adlı eserini hatırlatmalıyız. Ancak araştırma olarak ilk zikredeceğimiz çalışma, Şerafettin Turan’a ait “Rodos ve 12 Ada’nın Türk Hakimiyetinden Çıkışı” adlı Belleten (1965, c. XXIX, sy. 113, s. 77-119)’de yayınlanan makaledir. İkinci eser, Hüseyin Pazarcı’nın Doğu Ege Adalarının Askerden Arındırılmış Statüsü (Ankara, 1986)’dür. Eser, milletlerarası hukuk açısından yazılmıştır. H. Pazarcı’nın bir başka çalışması da “Lozan Andlaşmasından 1974’e Kadar Ege’ye İlişkin Gelişmeler ve Yunanistan’ın Ege Politikası” (III. Askeri Tarih Semineri, Ankara, 1986) adlı bildirisidir. Yine devletler umumî hukukçusu Sevim Toluner ise Limni Adası’nın Hukukî Statüsü ve Montreux Boğazlar Konvansiyonu (İstanbul, 1987)’nu yazmıştır.112 Aslında bir bildiri olan bu çalışmasında S. Toluner, 1912-1923 yılları arasında Ege sorununun tarihçesine değindikten ve Lozan hükümlerini değerlendirdikten sonra 1936 tarihli Montrö Boğazlar Sözleşmesini ele almıştır. Ona göre, Limni adası, Türkiye’nin rızası alınmadan askerleştirilemez ve mevcut hal, adayı Yunanistan’a veren antlaşmalara aykırıdır. 1990’lı yılların ortasında Ege’de ortaya çıkan Kardak krizi, Türkiye’nin Ege’deki gelişmelere daha bilimsel yaklaşmasını sağladı ve birbiri ardından 112 Bu araştırma daha sonra Sevim Toluner’in Milletlerarası Hukuk Açısından Türkiye’nin Bazı Dış Politika Sorunları (İstanbul: Beta Yayınları, 2000) adlı derlemesinde yeniden yayınlanmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

307

Ege adaları konusunda araştırmalar yayınlandı. Bunlardan dikkate değer çalışmalardan biri Ali Kurumahmut’un yayına hazırladığı Ege’de Temel Sorun Egemenliği Tartışmalı Adalar (Ankara: TTK Yayınları, 1998, 141 s.)’dır.113 Bu ortak yayında şu makaleler bulunmaktadır: Ali Kurumahmut, “Ege’de Egemenliği Tartışmalı Adalar Sorununun Ortaya Çıkışı” (s. 1-32); Cevdet Küçük, “Ege Adalarında Türk Egemenliği Dönemi” (s. 33-80); Sertaç Hami Başeren, “Ege’de Ada, Adacık ve Kayalıkların Uluslararası Andlaşmalarla Tayin Edilen Hukukî Statüsü” (s. 81-116). Bu alanda ikinci çalışma, Stratejik Araştırma ve Etüdler Millî Komitesi (SAEMK) adına Sertaç Hami Başeren-Ali Kurumahmut’un birlikte hazırladıkları Ege’de Egemenliği Devredilmemiş Adalar (Ankara, 2003) adını taşıyan eserdir. Girişten (s. 1-7) sonra şu yazılar mevcuttur: Ali Kurumahmut “Uluslararası Andlaşmalara Göre Ege Adalarının Egemenlik Devirleri” (s. 9-68); Sertaç Hami Başeren, “Uluslararası Sürekli Hakem Mahkemesi’nin Eritre–Yemen Kararının Ege’deki Egemenlik Uyuşmazlığına Tesirleri”, (s. 69-). SAEMK’in ikinci çalışması, Prof. Dr. İdris Bostan’ın editörlüğünde hazırlanmış Ege Adaları’nın İdarî, Malî ve Sosyal Yapısı (Ankara, 2003, 183 s.) adlı bir tarih araştırmasıdır. Adı geçen araştırma, editörün yazdığı önsöz ve girişten (s. 1-5) sonra şu makalelerden meydana gelmiştir: Feridun Emecen, “XV-XIX. Yüzyıllarda Ege Adaları’nda Osmanlı İdarî Teşkilâtı” (s. 7-31); Ali Fuat Örenç “Ege Adalarında İdari Yapı (1830-1923) (s. 32-56); Feridun Emecen, “Ege Adalarında Malî Yapı” (s. 57-90); Vahdettin Engin, “Ege Adalarında Tanzimat Dönemi ve Sonrası Malî Uygulamalar (1839-1923)” (s. 91-114); Ömer İşbilir, “Ege Adalarında Osmanlı Vakıfları” (s. 115-134); İlhan Şahin, “Osmanlı Klasik Döneminde Ege Adalarında Nüfus ve Nüfus Hareketleri” (s. 135-152). Ayrıca, esere yazılan sonuçta (s. 153-156), Ege adalarının fethedildikleri sırada, idarî açıdan coğrafî özellikleri gereği Anadolu’nun bir uzantısı/parçası kabul edildiğinden merkezî yapı içinde yer aldığı, daha sonra Cezair-i Bahr-i Sefid eyaleti haline geldiği ve Tanzimat’ın ardından ise adalarda Lozan’a kadar sürecek yeni bir dönemin başladığı vurgulanmıştır. 3.7.2 Genel Eserler (1923-1945 Dönemi İle İlgili Yayınlar) Bu bağlamda ilk eser, Mehmet Gönlübol-Cem Sar’ın Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938)’dir. Bu eserde, Lozan Antlaşmasından sonraki Türk dış politikası, 1923-1932 ve 1932-1938 şeklinde iki döneme ayrılmıştır. İlk dönem, Türk-Yunan, Türk-İngiliz, Türk-Sovyet, Türk-İtalyan, Türk-Fransız ve Türkiye’nin Doğulu Devletlerle Münasebetleri başlıkları altında “ikili ilişkiler” tarzında ele alınmış ve bu arada, Musul meselesi de 113 Bu kitaba yazdığı önsözde Türk Tarih Kurumu Başkanı Prof. Dr Yusuf Halaçoğlu, eserin bir proje kapsamında Osmanlı arşiv belgelerine dayalı olarak hazırlanmış, Türkiye’nin Ege sorunu ile ilgili ilk ciddi eserlerinden biri olduğunu belirtmiştir.

308

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Türk-İngiliz ilişkileri içinde incelenmiştir. İkinci dönem ise, Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girişinden başlayarak önce, Balkan Antantı, Sadabad Paktı ve Montreux Sözleşmesi gibi “çok taraflı ilişkiler”i ve daha sonra da ilk dönemde olduğu gibi Türk-Sovyet, Türk-İtalyan, Türk-Alman, Türk-İngiliz, Türk-Fransız ilişkileri “tek taraflı ilişkiler” biçiminde ele alınmıştır. Tabiatıyla Türk-Fransız ilişkileri içinde Hatay meselesi de işlenmiştir. Mehmet Gönlübol’un editörlüğünde yayınlanan Olaylarla Türk Dış Politikası’nda 1923-1939 dönemini (s. 59-136), M. Gönlübol-C. Sar ikilisi yazarken, 1939-1945 dönemini (s. 137-190), Ahmet Şükrü Esmer-Oral Sander birlikte yazmışlardır. Bu yazıda, hem kronoloji ve hem de sorunlar gözetildikten sonra Türkiye’nin durumu incelenmiştir. Mesela, “İtalya’nın Yunanistan’a Saldırması ve Türkiye” ile “Almanya’nın Balkanlara İnmesi ve Türkiye” buna iki örnektir. Ayrıca, Türk dış politikasının bilinen genel konularının (Türk-İngiliz-Fransız İttifakı, Türkiye’nin Balkan Antantını Canlandırma Teşebbüsü ile İngiltere’nin Türkiye’yi Savaşa Sokma Gayretleri gibi), yanı sıra Türkiye Üzerinde Alman-Rus pazarlığı, Hitler’in Teminatı ve TürkSovyet Saldırmazlık Deklarasyonu gibi dönemin uluslararası ilişkilerini ve özellikle II. Dünya Savaşı’nın gidişatını etkileyecek konular da işlenmiştir. Esmer ve Sander’in yazısı, hem analitik ve hem de kronolojiyle birlikte tematik olması bakımından, dönemle ilgili Türk dış politika araştırmaları için dikkatle okunmalıdır. Fahir Armaoğlu’nun 20. Yüzyılın Siyasi Tarihi’nde 1923-1945 dönemi Türk dış politikası, daha öncede belirttiğimiz gibi 1923-1930, 1930-1939 ve 1939-1945114 gibi üç döneme ayrılarak, ikili ve çok taraflı ilişkiler şeklinde incelenmiştir (s. 321-358 ve 407-418). F. Armaoğlu’nun eseri, gerek uluslararası ilişkiler bakış açısı ve gerekse kullandığı kaynaklar bakımından önemlidir. Aynı şekilde Rıfat Uçarol’a ait Siyasi Tarih (1789-1994) ise, aynen M. Gönlübol-Cem Sar’ın eserinde olduğu gibi 1923-1939 dönemini, 19231932 ve 1932-1939 şeklinde ikili tasnife ayırmıştır. 1923-1932 dönemi, genellikle “ikili ilişkiler” biçiminde ele alınırken (s. 554-574), 1932-1939 dönemi tematik açıdan (Türkiye ve Balkan Antantı, Boğazlar Meselesi, Hatay Sorunu gibi) incelenmiştir (s. 575-594). Ancak, Rıfat Uçarol, “II. Dünya Savaşı ve Türkiye”yi incelerken daha ziyade kronolojik düzen içinde tematik yöntemi tercih etmiş; olayların içinde Türkiye’nin konumu ve tavrını ortaya koymaya çalışmıştır. Yazar bu dönemi de Savaşın Başlarında Türk Dış Politikası (1939-1941), Türkiye’nin Savaşa Katılmaya Zorlanması ve Dış Po114 F. Armaoğlu, 1939-1945 dönemi Türk dış politikasını, daha önce “İkinci Dünya Savaşında Türkiye” adıyla Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Ankara, 1958, c. XIII, sy. 2, s. 139-179)’nde yayınlamıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

309

litikasındaki Gelişmeler (1941-1945) ve Türkiye’nin Almanya’ya Savaş İlan Etmesi (1945) şeklinde üç ayrı dönemde ele almıştır (s. 628-656). Diplomat Kamuran Gürün, dış politikayla ilgili iki eserde de 1923-1945 dönemi Türk dış politikasını anlatmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu eserlerden ilki, II. Dünya Savaşı’nda Türk dış politikası ile, 1923-1945 yılları arasındaki Türk-Rus ilişkilerini anlattığı Dış İlişkiler ve Türk Dış Politikası (1939’dan Günümüze Kadar)’dır. İkincisi ise, ilgili döneme ait iki ciltlik Savaşan Dünya ve Türkiye’dir.115 Bu ciltler, genel devletlerarası ilişkileri ve bu arada, Türkiye’nin dış politikasıyla ilgili gelişmeleri, ikili ve çok taraflı ilişkiler şeklinde ele almaktadır. Dönem olarak da, 1919-1925 (c. I) ile 1926-1939 (c. II) yıllarını kapsamaktadır. Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl dizisinin üç kitabı, 1923-1946 yıllarına aittir. Bunlardan ilki, Cumhuriyetin İlk On Yılı ve Balkan Paktı (Ankara, 1974, 368 s.)’dır.116 1923-1934 yıllarını kapsayan bu eserde konu tertibini olayların tarihî öneminden ziyade diplomatik faaliyetin yoğunluğu belirlemiştir. Bundan dolayı eser, girişten (s. 1-9) sonra Türkiye’nin dış ilişkileri, ikisi (Milletler Cemiyeti ve Balkan Paktı) dışında ikili ilişkiler şeklinde ele alınmıştır. Ayrıca, ilişkiler ele alınırken yeri geldiğinde mektup, protokol, anlaşma, antlaşma ve konuşma gibi metinlere aynen yer verilmiştir. Bu dizinin ikinci kitabı, Montreux ve Savaş Öncesi Yılları 1935-1939 (Ankara, 1973, XVI + 247 s.) adını taşımaktadır. Sekiz bölümden oluşan kitapta, Montreux Konferansı Öncesinde Akdeniz’in Durumu ve İtalya, Montreux Konferansında Hazırlık Safhası, Montreux Görüşmeleri, Montreux Müzakereleri Esnasında ve Sonrasında Türk-Sovyet İttifak Antlaşması Görüşmeleri, Sadabad Paktı, Hatay Meselesi, Türk-İngiliz-Fransız Beyannâmesi ve Üçlü İttifak Antlaşması, 1939 Türk-Sovyet Antlaşması Teşebbüsü gibi konular işlenmiştir.117 Üçüncü eser ise İkinci Dünya Savaşı Yılları 1939-1946 (Ankara, 1976, 316 s.) adını almaktadır. Esas itibariyle eser, Savaş Yılları ile Savaş Sonu ve Türkiye olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Bu incelemenin amacı, yazarlarının118 ifadesiyle, tarihî olayların bütününü ele almaktan ziyade 115 C. I (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986) ve c. II (İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1997). 116 Dizinin üçüncü cildini oluşturan bu eserin Balkan Paktına kadar olan Türk dış politika olayları, Şükran Güneş, Balkan Paktı kısmı da Ali Hikmet Alp tarafından yazılmıştır. 117 Bu eserdeki ilk üç bölüm, Suha Umar, dördüncü bölüm Ali Hikmet Alp-Üstün Dinçmen, beşinci ve altıncı bölümler Emine Örs, yedinci ve sekizinci bölümler ise A. Hikmet Alp-Ü. Dinçmen tarafından yazılmıştır. 118 Bu cildin büyük kısmı A. Hikmet Alp, “İngiltere ve Balkanlar” ile “Türk-Alman Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması” bahisleri ise Üstün Dinçmen tarafından derlenmiş olup kısmen Türk Dışişleri belgelerinden yararlanılmıştır.

310

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Türkiye’nin savaş yıllarındaki dış politikası hakkında belgelere dayanan aydınlatmalarda bulunmaktır. Bundan dolayı eser, kronolojik değil tematik açıdan tertiplenmiştir. Nitekim bu aydınlatma işlemi, şu konular çerçevesinde yapılmaya çalışılmıştır: İngiltere ve Balkanlar (s. 1-46), Almanya’nın Balkanlara İnişi ve Etkileri (s. 47-83), SSCB ve Balkanlar (s. 84-95), Türk-Alman Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması (s. 96-120), Rus-Alman Savaşı ve Türkiye (s. 121-150), Kahire Görüşmeleri (s. 150-177), 1943 Yazından İtibaren Müttefikler Stratejisindeki Gelişmeler (s. 178-186), II. Kahire Görüşmeleri ve Tahran Konferansı (s. 187-219), Türk-Alman Bağlantılarının Kesilmesi (s. 220-238) ve 1 Ağustos 1944’ten Postdam’a Kadar Türk-Sovyet Bağlantıları (s. 239-316). Ali Halil’in yazdığı Atatürkçü Dış Politika ve Nato ve Türkiye (Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1968) adını taşıyan eser ise Kurtuluş Savaşından 1960’ların sonuna kadar olan dönemdeki Türk dış politikasını antiemperyalist gelenek açısından değerlendiren bir çalışmadır. Öyle ki yazar, Türkiye’yi uydulaştırdığı düşüncesiyle NATO’dan çıkılmasını savunmaktadır. Ayrıca Johannes Glasneck’in, Kemal Atatürk ve Çağdaş Türkiye (çev. Arif Gelen, Ankara: Onur Yayınları, 1976) adlı eserini de belirtmeliyiz. Adı geçen eserin “Barışçı Bir Dış Politika” adlı bölümü, Atatürk döneminde, Türkiye’nin ikili ve çok taraflı dış ilişkilerini değerlendirmektedir. Bu eserde de antiemperyalist söylem hakim olup Türk-Sovyet ilişkileri başta olmak üzere, Türk-İngiliz, Türk-Fransız, Türk-Yunan, Türk-İran ve diğer Ortadoğu devletleriyle dış ilişkiler ele alınmaktadır. Bu arada, bir asker olan Hüseyin Hüsnü Erkilet’in İkinci Dünya Harbi ve Türkiye (İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1945), Selim Deringil’in Denge Oyunu, İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası (Birinci Baskı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994, 281 s.) ile Edward Weisband’ın 2. Dünya Savaşı ve Türkiye (çev. M.A. Kayabağ-Örgen Uğurlu, 2. baskı, İstanbul: Örgün Kitabevi, 2002) adlı çalışmalarını hatırlatmalıyız. H.H. Erkilet, savaş döneminde Türkiye’nin konumunu askerî açıdan değerlendirmiştir. S. Deringil ise genellikle İngiliz arşiv belgelerine dayalı yaptığı çalışmasında, II. Dünya Savaşında, savaşa girmeme esasına dayalı “tarafsızlık” denilen bir dış politika izlemeye çalışan Türkiye’nin, bunda oldukça başarılı olduğunu belgeleriyle ortaya koymaktadır.119 E. Weisband, çoğunlukla Türk yetkililerle yaptığı özel görüşmelerden ve Türk kaynaklarından yararlanmak suretiyle 2. Dünya Savaşında Türkiye’nin dış politikasını, dış politika-kamuoyu ilişkisi içinde çözümlemeye çalışmıştır. Weisband da, Deringil gibi Türkiye’nin 119 Bununla beraber S. Deringil’in İnönü’ye özel bir muhabbeti olduğu, İnönü ile ilgili yaptığı değerlendirmelerde göze çarpmaktadır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

311

tarafsızlık politikasında başarılı olduğu görüşündedir. Ancak, Şubat 1945’te resmen savaşa katılmasının, savaş sonrası yapılanmalarda, Türkiye’yi bir büyük devletin “dümen suyuna sürüklenmek” zorunda bıraktığı düşüncesindedir. Ona göre bu politika, “küçük devlet politikasıdır” (s. 295-298).120 Hemen belirtelim ki, Türkiye’de, devletin öncülük ettiği tarihe “kesintili” bakışa rağmen, son yıllarda tarih araştırmalarında olduğu gibi dış politika araştırmalarında da, doğal olarak Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişi “tarihî süreç/süreklilik” açısından değerlendiren çalışmalar da artmaya başladı. Bu örneklerden biri, Faruk Söylemezoğlu’nun derlediği Türk Dış Politikası Analizi (İstanbul: Der Yayınları, 1994, s. 520) adlı eser olup II. Abdülhamid döneminden (1876) Soğuk Savaş sonrasının ilk yıllarına (1993) kadar olan bir zaman diliminde Türk dış politikasıyla ilgili çeşitli makalelerden meydana gelmektedir. Çoğu makale, dönem olarak 1945-1993 yıllarına ait olup, 1923-1945 dönemi hakkında sadece dört makale göze çarpmaktadır: Özden Zeynep Alantar, “Türk Dış Politikasında Milletler Cemiyeti Dönemi” (s. 49-77); Faruk Söylemezoğlu, “II. Dünya Savaşı Döneminde Türkiye’nin Dış Politikası: Tarafsızlıktan NATO’ya”, (s. 79-88); Mensur Akgün, “Türk Dış Politikasında Bir Jeopolitik Etken Olarak Boğazlar”, (s. 213224); Günay Göksu Özdoğan, “II. Dünya Savaşı Yıllarındaki Türk-Alman İlişkilerinde İç ve Dış Politika Aracı Olarak Pan Türkizm”, (s. 357-372). Yukarıda sözünü ettiğimiz yeni bakışın egemen olduğu bir çalışma da, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Sempozyumu’dur.121 Türk diplomasisinin 200 yıllık gelişme sürecini analitik tarzda göstermek için hazırlanan bu sempozyumda, 1923-1945 dönemi Türk dış politikasıyla ilgili şu makaleler sunulmuştur: Sina Akşin: “Atatürk’ün Dış Siyaset Modeli” (s. 275280); Aydın Alacakaptan, “Türk-Sovyet İlişkileri 1921-1945”, (s. 281-292); İsmail Soysal, “İki Dünya Savaşı Arasında Avrupa’da Kuvvet Dengeleri ve Barışçı Türkiye”, (s. 293-296); Fahir Armaoğlu, “Türkiye’nin Hitler Almanya’sı 120 E. Weisband’ın eserinin İngilizce adı Turkish Foreign Policy 1943-1945, Smal State Diplomacy and Great Power Politics (Türk Dış Politikası 1943-1945, Küçük Devlet Diplomasisi ve Büyük Devlet Politikaları) Princeton University Pres, Princeton 1975. Nedense, Türkçe çeviride bu alt başlıklar kullanılmamıştır. Ayrıca, Weisband, bütün II. Dünya Savaşında Türkiye’nin dış politikasını değil sadece 1943-1945 gibi iki senelik bir dönemi incelemektedir. 121 Bu sempozyum, Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı ile Türk Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin işbirliğiyle 15-17 Ekim 1997 tarihleri arasında Ankara’da düzenlenmiştir. Sempozyumda, Osmanlı Dönemi (1920 öncesi) ile ilgili 23 ve Türkiye Cumhuriyeti dönemi (1920-1997) hakkında 47 olmak üzere 70 bildiri sunulmuştur. 1920-1945 dönemi sözkonusu olduğunda 8 bildiri sunulmuştur. Sempozyum bildirileri 1999’da Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç adıyla Türk Tarih Kurumu’nca basılmıştır.

312

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

ile İlişkileri 1933-1941”, (s. 297-308); İ. Soysal, “1936 Montreux Sözleşmesi ve Sonradan Çıkan Sorunlar”, (s. 309-326); İ. Soysal, “1937 Sadabad Paktı” (s. 327-342); Ahmet Şükrü Esmer, “Savaş İçinde Türk Diplomasisi, 19391945” (s. 343-360); Dilek Barlas, “Türkiye’nin 1930’lardaki Balkan Politikası”, (s. 361-372); İ. Soysal, “Son 50 Yıllık Dönemde Türk Arap İlişkileri 19181997”, (s. 515-524). Ansiklopedik nitelikli Türkler‘in 16. cildinin modern Türkiye tarihinin 1920-1960 dönemi iç ve dış politika olaylarına ayrıldığını görmekteyiz. 1923-1945 dönemi Türk dış politikası ise, klasik ikili tasnife uygun olarak Atatürk ve İnönü dönemleri şeklinde ele alınmıştır. Her iki dönem, genel olarak hem ikili ilişkiler ve hem de tematik açılardan incelenmiştir. Bir makale de, biyografik nitelik taşımaktadır. Tabiî olarak yazıların çoğu tarihçiler tarafından yazılmış olup Atatürk dönemi hakkındadır. Şöyle ki; Mustafa Yılmaz, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası 1919-1938”, (s. 579-596); Ramazan Tosun, “Türk-Rum Mübadelesi”, (s. 597-608); Zülal Keleş, “Musul Meselesi”, (s. 609-624); Hikmet Öksüz, “Atatürk Döneminde Balkan Politikası 1923-1938”, (s. 625-642); Sabahattin Özel, “Atatürk Dönemi TürkiyeYunanistan İlişkileri”, (s. 643-653); Nicolae Ciahir, “Atatürk Döneminde Türkiye-Romanya İlişkileri”, (s. 654-660); Mevlüt Çelebi, “Atatürk Dönemi Dış Politikasında İtalya Faktörü, 1923-1938”, (s. 661-671); Sadık Erdaş, “İki Savaş Arasında Türk Boğazları”, (s. 672-684); Süleyman Hatipoğlu, “Hatay’ın Türkiye’ye Katılması”, (s. 685-690), Melih Tınal, “Atatürk’ün Dışişleri Bakanı: Tevfik Rüşdü Aras”, (s. 691-700); Gothard Jaeschke, “I. ve II. Dünya Savaşlarında Türkiye’nin Dış Politikası”, (s. 798-802);122 Wayne Bowen, “Türkiye ve İkinci Dünya Savaşı: Taraflı Fakat Savaşmayan Ülke”, (s. 803812); Ramazan Çalık, “Türk-Alman İlişkileri 1923-1945”, (s. 813-822); Süleyman Seydi, “İngiliz Özel Harekât Birimi’nin (SOE) İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’deki Faaliyetleri”, (s. 823-834). Buna karşılık Baskın Oran’ın editörlüğünü yaptığı Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular Belgeler, Yorumlar, I’de ise yazarların niteliğinden dolayı uluslararası ilişkiler bakış açısı hakim olmakla beraber, editöre göre bu bakış açısı, “disiplinlerarası yaklaşım”dır. Buna rağmen sözkonusu eserde 1923-1945 dönemi Türkiye’nin dış politikası, genel olarak Batı Avrupa ve Ortadoğu gibi coğrafya eksenli olup daha sonra ikili ilişkiler biçiminde ya da doğrudan SSCB ve Yunanistan gibi ikili ilişkiler tarzında kaleme alınmıştır. Ayrıca, 1923-1939 ve 1939-1945 dönemleri için ayrı ayrı birer “dönem bilançosu” yazılmış; konuların daha iyi anlaşılabilmesi için 122 G. Jaeschke’nin bu makalesi daha önce Belleten (1972, c. XL, sy. 164, s. 733-743)’de yayınlanmıştı.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

313

“kavram kutuları”, haritalar, döneme ilişkin karikatürler, posterler, resimler ve gazete sayfaları konularak “olay canlandırması” amaçlanmıştır. Bu edisyon çalışmada, 1923-1945 dönemi Türk dış politikasıyla ilgili başlıca şu yazılar bulunmaktadır: 1923-1939: Baskın Oran, “Dönem Bilançosu”, (s. 241-257); Batı Avrupa’ya İlişkiler: İlhan Uzgel-Ömer Kürkçüoğlu, “İngiltere’yle İlişkiler”, (s. 258-277); İ. Uzgel, “Fransa’yla İlişkiler”, (s. 277279); Melek Fırat-Ö. Kürkçüoğlu, “Sancak (Hatay) Sorunu”, (s. 279-292); İ. Uzgel “İtalya’yla İlişkiler”, (s. 292-297); İ. Uzgel “Almanya’yla İlişkiler”, (s. 297-306); İ. Uzgel “Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye”, (s. 306-313); Erel Tellal, “SSCB’yle İlişkiler”, (s. 314-324); M. Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler”, (s. 325-356); Ortadoğu’yla İlişkiler: A. Akdevelioğlu-Ö. Kürkçüoğlu, “İran’la İlişkiler”, (s. 357-369); A. Akdevelioğlu-Ö. Kürkçüoğlu, “Afganistan’la İlişkiler”, (s. 364-365); A. Akdevelioğlu-Ö. Kürkçüoğlu, “Sadabad Paktı”, (s. 365-369); Kudret Özersay “Montreux Boğazlar Sözleşmesi”, (s. 370384); II. Dünya Savaşı: B. Oran, “Dönemin Bilançosu”, (s. 387-398); Mustafa Aydın “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, (s. 399-476). Bunun dışında Türk dış politikasıyla ilgili 1923-1945 dönemini de kapsayan daha uzun dönemli çalışmalara da rastlamaktayız. Bu konuda Y. Hikmet Bayur’un çalışmaları dikkat çekicidir: “Son Yirmi Beş Yıllık Tarihimize Bakışlar”, (Belleten, Temmuz-Ekim 1938, c. II, sy. 7-8, s. 309-335); “Birinci Genel Savaştan Sonra Yapılan Barış ve Anlaşmalarımız”, (Belleten, Temmuz 1965, c. XXIII, sy. 115, s. 499-516). Ayrıca, Yuluğ Tekin Kurat’ın “Elli Yıllık Cumhuriyetin Dış Politikası 1923-1973”, (Belleten, Nisan 1975, c. XXXIX, sy. 154, s. 265-308) adlı makalesi de genel hatlarıyla adı geçen dönem içindeki Türk dış politikasının özetidir. Aynı şekilde İsmail Soysal “Cumhuriyet Döneminde Türk Diplomasi” (XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-16 Eylül 1994 Kongreye Sunulan Bildiriler, IV, Ankara: TTK Yayınları, 1999, s. 14431457) adlı bildirisinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin geleneksel barışçı politikası, güvenlik sorunu ve uluslararası işbirliği, Batı ile ilişkilerin önceliği, Türk diplomasisinin niteliği ile süreklilik gösteren özellikleri üzerinde durmuştur. Yine bu bağlamda teori-pratik ilişkisini irdeleyen bir başka isim de Oral Sander’dir. O. Sander’in özellikle “Türkiye’nin Dış Politikasında Sürekliliğin Nedenleri” (A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Eylül-Aralık 1982, c. XXXVII, sy. 3-4, s. 105-112) adlı makalesini anmak gerekmektedir. Bu makalesinde O. Sander, esas itibariyle bir siyasal tercih sonucunda Batı’ya yönelen Türkiye’nin sözkonusu dünyaya girmesinin Batı’nın elinde olduğu gerçeğinin altını çizmektedir. Sander’in uzun dönemli dış politika değerlendirme yazılarından biri de 20. yüzyılın özelliklerine ilişkindir: “20. Yüzyıl Tarihinin Temel Özellikleri” (Seha L. Meray’a Armağan, Ankara: AÜSBF Ya-

314

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

yını, 1982, c. II, s. 533-562). Ayrıca, Ankara Üniversitesi 1991/1992 öğretim yılı açılış dersinde Türk dış politikasını genel hatlarıyla, 1990’lara kadar dönemler halinde, sürekliliği gözeterek anlatması dikkat çekicidir. Sander’in bir başka çalışması ise 60 yıllık Türk-Yunan ilişkileriyle ilgilidir: “I. Dünya Savaşı’ndan Sonra Türk-Yunan İlişkileri: 60 Yıllık Kısır Döngü” adlı yazısında O. Sander, Türk-Yunan ilişkilerinin başlıkta ifade ettiği gibi “kısır döngü” halindedir.123 Diğer taraftan 1923-1945 dönemi Türk dış politikasına ilişkin, genel nitelikli olmalarına rağmen “dönemi kavratan” makaleler de yok değildir. Bunlardan ikisi, Haluk Ülman’ın biri müstakil diğeri Oral Sander ile beraber Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi’nde yazdıkları “Türk Dış Politikasına Yön Veren Etkenler (1923-1968)” (I: Ankara, 1968, c. XXIII, sy. 3, s. 241-273; II: Ankara, 1972, c. XXVII, sy. 1, s. 1-24) adlı yazılardır. Aynı şekilde, Mehmet Gönlübol-Ömer Kürkçüoğlu ise, periyodu Atatürk dönemi ile sınırlayarak “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasına Genel Bakış” (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Mart 1985, c. I, sy. 2, s. 451-473) yaparak sözkonusu dönemdeki önemli gelişmelerle, dönemin dış politikasının temel niteliklerini değerlendirmişlerdir.124 Bu değerlendirmeyi Hamza Eroğlu, Atatürk’ün dış politikasının veciz ifadesi olan “Yurtta Sulh Cihanda Sulh” ilkesi çerçevesinde yapmıştır: “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Mart 1985, c. I, sy. 2, s. 435-449). Aynı dergide Yusuf Sarınay da, 1920-1999 arası dönem Türk dış politikasını genel olarak değerlendirmekte ve günümüzde Avrupa Birliği tartışmalarında “millî çıkar”ın gözetilmesini Atatürk dönemini örnek göstererek vermektedir: “Atatürk’ten Günümüze Türk Dış Politikası Hakkında Genel Bir Değerlendirme”, (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Kasım 2000, c. XVI, sy. 48, s. 857-886). Nur Bilge Criss de Y. Sarınay gibi Atatürk’ten günümüze (Kasım 2002) kadar olan “Türkiye Cumhuriyeti’nin Dış Politikaları” (Doğu-Batı Düşünce Dergisi, Kasım-Aralık-Ocak 2002-2003, c. 6, sy. 21, s. 141-158)’nı değerlendirmekte ve fakat, Y. Sarınay’dan farklı olarak olaylara “uluslararası ilişkiler açısından” bakmaktadır. Bu bakış açısından hareketle de, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e dış politika mirası, tek parti döneminde politika, Soğuk Savaşta Türkiye ve Soğuk Savaş sonrası Türkiye’nin dış politikaları gibi konulara odaklanmaktadır. 123 O. Sander’in burada zikrettiğimiz yazıları, vefatından sonra, onun bazı dış politika yazılarıyla birlikte Türkiye’nin Dış Politikası (2. Baskı, Melek Fırat (der.), Ankara: İmge Kitabevi, 2000) adıyla yeniden yayınlanmıştır. Eserin birinci baskısı 1998 tarihlidir. 124 Gönlübol-Kürkçüoğlu’nun yazısı, daha sonra Atatürk Araştırma Merkezi tarafından Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (Ankara, 2000, s. 1-27) adlı derleme eserde yeniden yayınlanmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

315

II. Dünya Savaşı ve Türkiye’nin dış politikası, makale bazında da bazı bilimsel çalışmaların konusu olmuştur. Nitekim Hasan Köni, “II’inci Dünya Savaşı Öncesinde Türk Dış Politikası” (Atatürk Yolu, I/1, Mayıs 1988, s. 43-64) üzerinde dururken bir diplomat olan Turgut Menemencioğlu da “Atatürk’ün Dış Politikası ve Bunun İkinci Dünya Savaşı Uygulaması” (A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Haziran 1958, c. XIII, sy. 2, s. 201-228) adlı konferansında, meslekî tecrübelerinden istifadeyle Cumhuriyet dönemi Türk dış politikasının esaslarına işaret ettikten sonra Lozan’dan Kahire Konferansı (Kasım 1943)’na kadar olan gelişmeleri anlatmıştır. Yine bir diplomat olan Kamuran Gürün ise Türkiye’nin II. Dünya Savaşına girmesine yönelik faaliyetleri, “Türkiye’yi II. Dünya Savaşı’na Sokma Çabaları” (Belleten, Kasım 1988, c. LII, sy. 204, s. 1455-1468) adlı bir makalede incelemiştir. Feridun Cemal Erkin ise Kahire Konferansını konu edinmiştir: “Türkiye’nin Savaşa Katılması İçin Kahire’de Yapılan Müzakereler”, Belleten (Ankara, 1981, c. XLIII, sy. 170). Yuluğ Tekin Kurat, II. Dünya Savaşı’nda Kahire Konferansı üzerinde yoğunlaşmıştır: “Kahire Konferansı Tutanakları (4-7 Aralık 1943) ve Türkiye’yi Savaşa Sokma Girişimleri”, Belleten (Ankara, 1983, c. XLVII, sy. 185, s. 295-338). Aynı bağlamda, İzzet Öztoprak da, 30-31 Ocak1943 tarihli Adana görüşmelerinin askerî yönlerini belgeler ışığında Belleten (Nisan-Ağustos 1999, Ankara, 2000, c. LXIII, sy. 237, s. 597-618)’de yayınladığı “İkinci Dünya Savaşı Döneminde Adana Görüşmelerinin Askerî Yönü (8 Belge ile birlikte)” yazısında125 değerlendirmeye çalışmıştır. Son olarak Yeni Türkiye Yayınları’ndan çıkan 75. yıldönümünde devasa Cumhuriyet özel sayılarından söz etmek gerekmektedir. Bu yayında, 19231998 dönemi Türk dış politikasını, tarih, uluslararası ilişkiler ve milletlerarası hukuk açısından değerlendiren yazılar bulunmaktadır. Abdullah Gül Türkiye’nin dış politika retoriğini sorguladığı “Cumhuriyet Dönemi Türk Dış Politikası” adlı yazısında (s. 1311-1317), Türk dış politikasının bilinenin aksine, İnönü dönemine has pasif ve savunma amaçlı bir geleneğe sahip olduğu düşüncesindedir. Ahmet Davutoğlu, Soğuk Savaş sonrası uluslararası gelişmeleri yorumlayarak 21. yüzyılda Türkiye’nin binlerce yıllık tarih ve devlet geleneği içinde, Osmanlı mirasını da reddetmeden milletlerarası işbirliği esasları içinde aktif bir dış politika izlemesi gerektiğini “Uluslararası İlişkilerdeki Gerilim Alanları ve 21. Yüzyıl ile İlgili Projeksiyonlar” adını taşıyan yazısında (s. 1318-1326) dile getirmektedir. Aytaç Eker-Uğur Kılınç ise, Soğuk Savaş sonrası yeni dünya düzeni kurulma sürecinde, Avrupa Bir125 İ. Öztoprak, bu yazıyı aynı adla 1997’de, İstanbul’da yapılmış olan Altıncı Askerî Tarih Semineri’ne bir bildiri olarak sunmuştu. Bkz., Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye (20-22 Ekim 1997-İstanbul, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1998, s. 182-209.

316

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

liği, NATO, AGİT gibi uluslararası kuruluşların akıbeti ile Rusya, Amerika, Ortadoğu, Uzakdoğu gibi bölgelerdeki gelişmeler ışığında Cumhuriyet dönemi Türk dış politikasının esasları üzerinde “Dış Politikada Gelişmeler ve Türk Dış Politika Perspektifleri” adlı yazılarında (1327-1337) durmaktadırlar. Oya Akgönenç Mugisuddin ise “Cumhuriyetin 75. Yıldönümünde T.C. Dış Politikasının Değerlendirilmesi” (s. 1338-1342)’ni yaparken Türk dış politikasının ana prensiplerinden hareketle, 75 yıllık dönemi, 1923-1938, 1939-1950, 1950-1962, 1962-1979, 1979-1989 şeklinde beş döneme ayırarak genel çizginin statükocu, askerî geleneğe bağımlı, uluslararası değişikliklere açık ve en önemlisi bürokratik olduğunu yazmaktadır. Ramazan Gözen, “75. Yılında Türk Dış Politikasının Analizi ve Değerlendirilmesi” adlı yazısında (s. 1343-1360), Cumhuriyet dönemi Türk dış politikasını “dış politika” ve “ulusal çıkar” kavramlarından hareketle analiz etmektedir. İsmail Soysal, “Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Yıllık Dış Politikası” adlı yazısında (s. 13611367), dış politikada gelinen noktanın barışçı niteliğine bakarak başarılı olduğunu savunmaktadır. Berdal Aral “Atatürk Döneminde Türkiye ve Uluslararası Hukuk” adlı genel değerlendirme yazısında (s. 1368-1374), Türkiye’nin Sovyetler Birliği, Milletler Cemiyeti ve İslam Dünyası ile ilişkileri üzerinde durduktan sonra 1923-1938 döneminde, Türkiye’nin Avrupa Devletler Sisteminin bir uzantısı olan uluslararası hukuk düzenine karşı gelmekten kaçındığını ileri sürmüştür.126 3.7.4 Türk-İngiliz İlişkileri Kronolojik olarak literatüre baktığımızda, ilk olarak, Ahmet Şükrü Esmer’in “Türk-İngiliz Dostluğunun Temelleri” (Siyasi İlimler Mecmuası, Ocak 1939, sy. 94, s. 1-5) adlı makalesine rastlamaktayız. Bu makalenin, 19 Ekim 1939 tarihli Türk-İngiliz-Fransız ittifakı öncesine rastlaması dikkat çekicidir. Sözkonusu ittifak Rıfkı Salim Burçak’ın makalesinin konusu olmuştur: “İngiliz-Fransız-Türk İttifakı Ekim 19, 1939”, (Siyasal Bilgiler Okulu Dergisi, c. IV, sy. 1-2 ve 3-4). Bunun dışında, Türk-İngiliz ilişkileri açısından iki eseri daha belirtmeliyiz. İlk olarak Mümtaz Faik Fenik’in yazdığı Bir Harbin Kitabı, 1939 Harbi Türkiye-İngiltere İttifakı ve Büyük Britanya İmparatorluğu (Ankara: Zerbamat Basımevi, 1941)’dur. İkincisi ise Rıfkı Salim Burçak’a ait Türk-Rus-İngiliz Münasebetleri 1791-1941 (İstanbul, 1946) adlı kitap olup sözkonusu ilişkilerin yaklaşık 150 yıllık dönemini Rus faktörünü de katarak üçlü ilişki tarzında incelemiştir. Bulgar tarihçi Ludmila Jivkova ise İngiliz-Alman ve Bulgar arşivlerine dayanarak ve Türkçe kaynakları da kullanarak İngiliz-Türk İlişkileri 19331939 (çev. Muharrem F. Erdinç, İstanbul: Habora Kitabevi Yayınları, 1978, 126 Yeni Türkiye, Cumhuriyet Özel Sayısı, Eylül-Aralık 1998, sy. 23-24.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

317

272 s.)’u yazmıştır. Beş bölümden oluşan eser, kronolojik olarak İngilizTürk ilişkilerini incelemiştir. Türk-İngiliz İlişkileri 1583-1984 (400. yıldönümü) (Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, Ankara 1985), Hacettepe Üniversitesi’nce düzenlenen seminer bildiri kitabıdır. İçerdiği toplam 9 bildirinin dördü 1920-1945 arası dönemle ilgilidir: Osman Okyar, “Fethi Okyar’ın 1922 ve 1934 ve 1934-1939 Yıllarında Londra’da İlk Kez Görevlendirilmesinin Işığında Türk-İngiliz İlişkilerinin Savaş Arası Dönemdeki Gelişimi” (s. 61-74); Ömer Kürkçüoğlu, “Türk-İngiliz İlişkileri, 1920’lerden 1950’lere” (s. 61-74); William Hale, “1923 Yılından Sonraki Türk-İngiliz Ticaret İlişkileri: Tecrübeler ve Sorunlar” (s. 93-112) ve Geoffrey Lewis, “Dörtyüzyıl Boyunca Türkler ve İngilizler” (s. 112-123). Nur Özmel Akın’ın hazırladığı bir doktora çalışması olan Rauf Orbay’ın Londra Büyükelçiliği (İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1999, 272 s.), II. Dünya Savaşı’nda Türk-İngiliz ilişkileri açısından önemlidir. 27 Şubat 1942-1 Eylül 1943 tarihleri arasındaki Ankara-Londra yazışmaları esas alınarak yazılan bu eserde, Türkiye’nin savaş dışı kalmasında Rauf Orbay’ın etkileri ve katkıları araştırılmıştır. Bu belgeleri R. Orbay’ın ailesinden elde eden yazar, savaş içindeki Türkiye’nin başarıyla uyguladığı “aktif tarafsızlık siyaseti”nde, Orbay’ın da katkısı olduğu düşüncesindedir. Bilindiği gibi 1923-1932 dönemi Türk-İngiliz ilişkilerinde, Musul vilayeti meselesi merkezî bir yer tutmaktaydı. Bu bağlamda, Lozan kısmında sözünü ettiğimiz bazı yazar ve eserleri yeniden hatırlatmak gerekmektedir. İlk önce, Kadir Mısıroğlu’nun Musul Meselesi ve Irak Türkleri (İstanbul: Sebil Yayınları, 1972, 215 s.)’ni sayabiliriz. Bu eser, yazarın üç ciltlik Lozan kitabıyla birlikte Musul vilayetinin Türkiye’den ayrılmasına kadarki olaylar hakkında öncü çalışmalardır. Ayrıca sözkonusu eserin ikinci bölümünde, 1926-1972 yılları arasında Irak Türklerinin durumu anlatılmaktadır. Ö. Kürkçüoğlu’nun Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), Mim Kemal Öke’nin Musul-Kürdistan Sorunu (1918-1926) ile Kemal Melek’in İngiliz Belgelerinde Musul Sorunu adlı eserleri, özellikle İngiliz belgelerini kullanmaları ve daha bilimsel nitelik taşımaları bakımından dikkate değerdir. Son yıllarda, Kuzey Irak’taki gelişmelerin etkisiyle Musul meselesi, yeniden araştırılmaya başlamıştır. Bu çalışmalardan biri, kendisi de Kerküklü bir Türkmen olan Suphi Saatçi’nin yazdığı Tarihten Günümüze Irak Türkmenleri (İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2003, 283 s.)’dir. Saatçi’nin eseri, Türk, Türkmen, Elcezire ve Irak kavramlarının izah edildiği giriş bölümünden sonra sırasıyla “Irak Türklerinin Tarihi”, “Musul Meselesi”, “Anavatan Türkiye’den Ayrıldıktan Sonra Irak Türkleri” ve “Cumhuriyet Döneminde Türkler” bölümleri halinde 2000 yılına kadar yaşanan gelişmeleri anlatmıştır. Aynı şekilde Şev-

318

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

ket Koçasoy’un, Irak Türkleri ve Türk-Irak İlişkileri, 1932-1963 (İstanbul, 1991) adlı kitabı da gerek içeriği ve gerekse dönemi itibariyle genel olarak Türk-İngiliz ilişkileri içinde değerlendirilmelidir. İhsan Şerif Kaymaz, Musul Sorunu, Petrol ve Kürt Sorunları ile Bağlantılı Tarihsel ve Siyasal İnceleme (Otopsi Yayınları, İstanbul 2003) adlı incelemesinde, meseleyi petrol ve Kürt etkenleri ışığında yeniden araştırmıştır. Kürkçüoğlu, Öke ve Melek gibi İngiliz arşiv belgelerini kullanan Kaymaz, Lozan’dan sonraki gelişmeleri, seleflerinden farklı ve ayrıntılı bir şekilde, Ankara Antlaşmasına kadar incelemiştir. Kaymaz’ın eserinde, Lozan sonrası Musul vilayetinde yaşanan gelişmeler, Haliç Konferansı ve petrol pazarlıklarının anlatıldığı üçüncü bölümün bir kısmı (s. 311-378) Milletler Cemiyeti, Nesturî ve Şeyh Said ayaklanmaları, Musul tahkikat komisyonu raporu, petrolün paylaşımı gibi konuların işlendiği dördüncü (s. 379-564) ve Milletler Cemiyeti’nin Musul vilayetiyle ilgili kararı, tepkiler ve Ankara antlaşmasının yer aldığı beşinci bölümler (s. 565-598) bulunmaktadır. Aynı şekilde, Hikmet Uluğbay’ın İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik (2. Baskı, Ayraç Yayınevi, Ankara 2003) adlı eseri de değerlidir. Bu eserde, daha önce söylediklerimize ilaveten “Lozan Sonrası Petropolitik” (s. 417-447), “Irak Petrollerinden Türkiye’nin Alacağı” (s. 448-467) ve “Çağın Petropolitiği” (s. 468-485) gibi konular işlenmiştir. Ayrıca, 1880-1952 yıllarına ait 18 belgenin metni de verilmiştir. Bunun dışında, Durmuş Yılmaz’ın özgünlükten uzak Musul Meselesi Tarihi (Konya: Çizgi Kitabevi, 2003, 227 s.)’ni de zikretmeliyiz. Hemen belirtelim ki, Türk-İngiliz ilişkileri sözkonusu olduğunda, Musul vilayeti meselesinin yanında ikinci mesele de Şeyh Said başta olmak olmak üzere Türkiye’nin doğusundaki ayaklanmalar idi. Bu konuda, Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924-1938, (Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1972, 500 s.); Behçet Cemal, Şeyh Said İsyanı (İstanbul: Sel Yayınları, 1955); Metin Toker, Şeyh Sait ve İsyanı (İstanbul, 1968); Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması (İstanbul, 1981); Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri I-II, 1920-1927 (İzmir, 1988); Yaşar Kalafat, Şark Meselesi Işığında Şeyh Said Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar (Ankara, 1992) ve Abdülhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyası (Ankara: Boğaziçi Yayınları, 1993) Türk kaynaklarına dayalı Türkçe eserlerin birkaçıdır. Ayrıca Mete Tunçay’ın Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (19231931) (Ankara: Yurt Yayınları, 1981) adlı eseri, “değerlendirmeleri” bakımından önemlidir.127 127 M. Tunçay, ikinci bölüm olan “Takrir-i Sükûn Dönemi” başlığı altında, “Şeyh Said Ayaklanması ve Bastırılması” (s. 127-140)’nı değerlendirmektedir. Ayrıca bu konuda literatür geniş olup Türk-İngiliz İlişkileri kapsamında birkaç Türkçe eseri zikretme gereği duyduk.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

319

Hollandalı bilim adamı Martin van Bruinessen’in Türkçeye çevrilen eserleri, Şeyh Said isyanı hakkında değerli bilgi ve yorumları içermektedir. Onun Türkçeye ilk çevrilen ve sosyolojik nitelik taşıyan eseri, Ağa, Şeyh ve Devlet (Kürdistan’ın Sosyal ve Politik Örgütlenmesi) (çev. Remziye Arslan, İstanbul: Öz-ge Yayınları, ts., 490 s.)’dir. Bruinessen’in adı geçen eserinin beşinci bölümü (s. 327-372) tamamen Şeyh Said isyanına ayrılmıştır. Bu arada, isyanın İngilizlerle ilişkisine değinilerek “İngiliz desteği”nin olmadığı savunulmuştur (s. 361). Bunun dışında Bruinessen’in Türkçeye çevrilen ikinci eseri, makalelerinden oluşan Kürdistan Yazıları (4. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, 373 s.)’dır. Bu eserde, sözkonusu isyanla ilgili olarak “Osmanlıcılıktan Ayrılıkçılığa: Şeyh Sait Ayaklanması’nın Dinî ve Etnik Arka Planı” (s. 123-172) adlı makale bulunmaktadır. Son olarak Tarih ve Tabiat Vakfı’nın yayınladığı iki ciltlik Irak Dosyası (İstanbul, 2003)’nı hatırlatmalıyız. Genellikle, Irak’ın tarihi, Türkmenlerin varlığı, Musul petrolleri, Sadabad Paktı, I. ve II. Körfez Savaşı, Ortadoğu’nun yeniden yapılandırılması konularında çeşitli bilimsel yazılar bulunmaktadır. Irak Dosyası’nda, 1923-1945 dönemi Türk-İngiliz ilişkileri açısından şu iki yazı bulunmaktadır: Mustafa Budak, “Millî Bir Ukde: Musul Vilayeti Meselesi” (I: s. 361-418), Mustafa Sıtkı Bilgin, “Türkiye’nin Ortadoğu Politikası 1923-1938) (II: s. 1-28). Bu arada Erdoğan Karakuş’un doktora tezi olarak hazırladığı İngiliz Belgelerinde İkinci Dünya Savaşı Öncesi Türkİngiliz İlişkileri 1938-1939 (Ankara 2002) eserini zikretmeliyiz. Eserin özelliği, ana metinde, sıklıkla İngiliz arşiv belgelerinden geniş alıntılara yer vermesidir. Ayrıca eserde, 61 adet İngiliz arşiv belgesinin aynen tercümesi de bulunmaktadır. 3.7.4 Türk-Fransız İlişkileri Bu dönemde Türk-Fransız ilişkileri, Osmanlı Devlet borçları, İskenderun Sancağı dahil Türkiye-Suriye ilişkileri ve II. Dünya Savaşı öncesindeki ittifak girişimleri şeklinde cereyan etmiştir. Dış politika sözkonusu olunca, daha ziyade İskenderun Sancağı ile II. Dünya Savaşı öncesindeki siyasî gelişmeler hakkındaki eserlerden bahsetmemiz gerekmektedir. Yukarıda zikrettiğimiz Mehmet Gönlübol-Cem Sar, Fahir Armaoğlu, Rıfat Uçarol gibi yazarların genel nitelikli eserleri dışında, Ahmet Faik Türkmen’in dört ciltlik Hatay Manda Tarihi (İstanbul, 1939); Remzi Sililöz’ün, Hatay Millî Mücadele Yılları (Bursa, 1937); Nuri Aydın Konuralp’in Hatay’ın Kurtuluşu ve Kurtarılış Mücadelesi Tarihi (İskenderun, 1970), Abdurrahman Melek’in Hatay Nasıl Kurtuldu (Ankara, 1966); Tayfur Sökmen’in, Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar (Ankara, 1978) ile Selim Çelenk’in

320

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Hatay’ın Kurtuluş Mücadelesi Anıları (Antakya, 1997) adlı eserlerini saymalıyız. Aptülahat Akşin’in Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi adlı kitabında da “Hatay Meselesi ve Türk-Fransız Münasebetleri” adıyla bir bölüm vardır (s. 302-314). Feridun Cemal Erkin’in Dışişlerinde 34 Yıl (AnılarYorumlar) I (2. baskı, Ankara: TTK Yayınları, 1987), İskenderun Sancağı hakkında değerli bilgi ve yorumlara sahiptir. Özellikle, “Sancak Sorunu” (s. 8590) ve “Antakya Raporu” (s. 91-103) ile “Sancak Sorununun Çözümüne Doğru” (s. 104-110) adlı bölümlerde, 1936-1939 yılları arası anlatılmaktadır. Bu anlatım, yazarın o devirde Beyrut Başkonsolosu olmasından dolayı daha değerli olmaktadır. Bunun dışında fahrî Hataylı olan Mehmet Tekin’in Tarihte Hatay ve Hatay Devleti (Antakya, 1986) önemli bir çalışmadır.128 Türkiye’de, Türk-Fransız siyasî ilişkileri konusunda değerli isimlerden biri emekli büyükelçi İsmail Soysal’dır. İ. Soysal, genellikle duygusal ve amatörce yazılan Hatay yazılarından farklı olarak, meslekten olması bakımından siyasî olaylara daha soğukkanlı bir bakışla makaleler yazmıştır. Sadece, Soysal’ın Türk-Fransız siyasî ilişkileri ile o çerçevede yazılmış Hatay meselesiyle ilgili yazılarını sıralamak yeterince fikir verebilecektir. İ. Soysal’ın kronolojik olarak yazdığı makalelerini şöyle sıralayabiliriz: “TürkFransız Siyasal İlişkileri, 1921-1984”, (Belleten, Ekim 1983, c. XXXXVII, sy. 188, s. 959-1044); “Türk-Fransız Siyasal İlişkileri, 1921-1948”, (İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, İstanbul, 1948, c. II, sy. 2, s. 315365); “Hatay Sorunu ve Türk-Fransız Siyasal İlişkileri, 1936-1939”, (Belleten, Nisan 1985, c. XXXXIX, sy. 193, s. 79-109). İ. Soysal’dan başka Mete Tunçay, Ahmet Özgiray, Ali Arslan, Hasan Köni gibi siyaset bilimci, tarihçi ve uluslararası ilişkiler uzmanları Hatay meselesini ele almıştır. M. Tunçay, TBMM perspektifinden hareketle “Hatay Sorunu ve TBMM”ni (Türk Parlamentoculuğunun İlk Yüzyılı, (Ankara Siyasal İlimler Derneği Yayını, 1976) adlı sempozyuma sunduğu bildiride işlemiştir. Hasan Koni ise “Hatay Sorununa Yeni Bir Bakış” (Atatürk Yolu, Kasım 1989, c. 2, sy. 4, s. 535-540)129 getirmeye çalışmıştır. Aynı şekilde Ali Arslan da İngiliz arşiv belgelerinden hareketle Hatay meselesinde İngilizlerin ve Arapların tavırlarını ortaya koymaya çalışmıştır: “Hatay Meselesinde İngilizlerin Tutumu”, (II. Hatay Tarih ve Folklor Sempozyumu Bildirileri (1992) ve “Hatay Meselesinde Arapların Tavrı”, (Güneyde Kültür VII/75, Mayıs 1995. s. 15-23). Ahmet Özgiray da, İngiliz arşiv belgelerine dayanarak iki dönem halinde “Türk-Fransız Siyasal İlişkileri, 1924-1930” (Ege Üniversite128 Bu eserin genişletilmiş hali, Hatay Tarihi olarak 1993’te yeniden basılmıştır. 129 H. Köni’nin 1921 tarihli Türk-Fransız ilişkileriyle ilgili bir makalesi daha vardır: “1921 Tarihli Türk-Fransız Anlaşması Hakkında Bir Belge”, Atatürk Yolu, Kasım 1988, c. 1, sy. 2, s. 223-240.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

321

si Tarih İncelemeleri Dergisi, İzmir, 1992, sy. 7, s. 65-80) ve “Türk-Fransız Siyasal İlişkileri, 1930-1938” (Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, İzmir, 1994, sy. 9, s. 31-44) başlıklı iki makale yazmıştır. Bunun dışında Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi’nde önceki yıllarda yayınlanan dış politika ağırlıklı yazılardan oluşan Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası adlı derleme eserde de Hatay meselesiyle ilgili üç makale bulunmaktadır: İlki Ergünoz Akçora’ya ait olup “Hatay’ın Anavatan’a İlhakının Türk Dış Politikasındaki Yeri” (s. 327-354) adını taşımaktadır. Hatay’ın bağımsızlık mücadelesi ve Türkiye’ye katılması devrelerini inceleyen iki makale ise Yusuf Sarınay tarafından kaleme alınmıştır. Y. Sarınay’ın Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi belgelerinden hareketle yazdığı iki makale şunlardır: “Atatürk’ün Hatay Politikası I 1936-1938” (s. 355-418) ve Atatürk’ün Hatay Politikası II 1938-1939” (s. 419-470). Yine Atatürk Araştırma Merkezi’nce Haziran 1999’da Hatay’da düzenlenen Anavatana Katılışının 60. Yıldönümünde Hatay130 başlıklı sempozyumun bildiri kitabında da 1923 sonrası dönemle ilgili olarak şu makaleler bulunmaktadır: Yusuf Sarınay, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ve Hatay”; Süleyman Hatipoğlu, “Hatay’ın Kurtuluşunun Fikri Temelleri”; Hamit Pehlivanlı, “Eski Çağdan Günümüze Antakya ve İskenderun Bölgesinin Jeopolitik Önemi;, Hüsamettin Yıldırım, “Hatay Meselesinin Türkiye Lehine Çözümünün Türk-Sovyet İlişkilerine Yansıması”; Mehmet Mursaloğlu, “Misâk-ı Millî ve Bağımsızlığa Doğru Hatay”. Her ne kadar dış politika çalışması olmasa da Şerife Yorulmaz’ın “Fransız Manda Yönetimi Döneminde İskenderun Sancağı (Hatay)’nın Sosyo Ekonomik ve Siyasal Durumuna İlişkin Bazı Kayıtlar (1918-1939” (Atatürk Yolu, Kasım 1998, c. VI, sy. 22) adlı makalesi 1921-1939 dönemi Türk-Fransız ilişkilerini anlamak bakımından önemlidir. Genel olarak Türk-Fransız ilişkileri içinde değerlendirilen Türkiye-Suriye ilişkileri konusunda biri tercüme biri telif iki makale vardır: Bunlardan birincisi Ömer Osman Umar’a ait olup “Millî Mücadele Dönemi TürkiyeSuriye İlişkileri 1918-1923” (Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Haziran 1996, sy. 102, s. 25-39) adını taşımaktadır. İkincisi ise bir tercüme yazısıdır ve Abdülkerim Rafik’in kaleme aldığı “Türkiye-Suriye İlişkileri 1918-1926” (çev. Sebahattin Samur, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Şubat 1994, sy. 88)’dır. 3.7.5 Türk-Alman İlişkileri 1880’lerde başlayan ve I. Dünya Savaşı’nda zirveye çıkan Türk-Alman ilişkileri Osmanlı dönemindeki kadar olmasa da Cumhuriyet döneminde 130 Bu sempozyum bildirileri 2001 yılında basılmıştır.

322

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

de devam etmiştir. Almanya gibi Türkiye de Lozan Barış Antlaşmasına, rağmen, devletlerarası ilişkilerde yalnızlık içindeydi. Millî Mücadele dönemindeki ilişkilerden dolayı Türkiye, Fransa ve İngiltere ile sorunlar yaşamaktaydı. Almanya’nın böyle bir sorunu bulunmuyordu ve Türkiye açısından sorunsuz bir Avrupa devleti konumundaydı. Bundan yararlanan Almanya, 3 Mart 1924’te Ankara’da imzalanan Türk-Alman Dostluk Antlaşmasından sonra Türkiye ile diplomatik ilişkiler kurdu. 1920’li yıllar boyunca çok sayıda Alman uzman Türkiye’ye tarım, hayvancılık ve mühendislik hizmetleri gibi konularda yardım ve danışmanlık hizmeti vermekteydi. Bu ilişkiler, Hitler döneminde de sürmüştür. Ancak, sözkonusu ilişkilere rağmen, Türkiye’de 1923-1945 dönemi Türk-Alman ilişkileri konusunda fazla bilimsel araştırma yapılmamıştır. Muhtemeldir ki bunda, 1945 sonrası uluslararası sistemde Almanya’nın etkinliğini kaybetmesi ve Türkiye’nin de ABD ile siyasî, askerî ve iktisadî ilişkilerini geliştirmek istemesi etkili oldu. Az da olsa bazı eserler veya makaleler yazılmıştır. Bu çalışmalardan ilki, Atatürk Zamanında Türk-Alman İlişkileri, 19241938 (çev. Esin Önal-Ayşe Unalmiser, Ankara, ts. 48 s.) adındaki anonim eserdir. Bunun dışında, Reinhard Hüber’in Yeni Türkiye Avrupa’ya Giden Yol (çev. Dr. Osman Zeki Torgay, Prag: Andree Kitabevi, 1943) ile Herbert Melzig’in Yakın Şarkta Alman Propagandası Hakkında Bir Muhtıra (Ankara, 1940) adlı eserlerini saymak mümkündür. İsmet Görgülü’nün İkinci Dünya Savaşı’nda Türk-Alman İlişkileri ve Hitlerin Türk Dostları (İstanbul, 1968) ise, Türkiye’de Hitler hayranlığının boyutlarına ışık tutmaktadır. Aynı kategoride, Johannes Glasneck’in Türkiye’de Faşist Alman Propagandası (çev. Arif Gelen, Ankara: Onur Yayınları, ts.)’nı belirtmeliyiz. Hatta, R. Davos’un Faşist Almanya’nın Türkiye’ye Yayılışı (T.K.P Yayınları, 1977), ideolojik niteliğine rağmen önemlidir. Bu bağlamda, Burhan Oğuz’un yazdığı Yüzyıllar Boyunca Alman Gerçeği ve Türkler (I. baskı, 1977; II. baskı, 1983, İstanbul)’i zikretmek gerekmektedir. Bu eserde, iki savaş arası dönem ile savaş sırasında Türk-Alman ilişkileri çerçevesinde özellikle Almanya’nın Türkiye’de güttüğü amaçlar üzerinde durulmuştur. Son olarak Alman basınına dayalı iki çalışmadan sözetmeliyiz: Bunlardan ilki, S. Eriş Güler’e ait Alman Basınında Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti 1910-1944 (Ankara, 1985) adlı eserdir. Bu eser, Almanca gazetelerden derlenmiş bir belge yayınıdır. İkincisi ise Ramazan Çalık’ın Alman Basınında Millî Mücadele ve Mustafa Kemal Paşa 1919-1923 (İzmir: Akademi Kitabevi, 2001, 308 s.) adını taşıyan eseridir. Adı geçen eserin Lozan Konferansı ile ilgili Alman gazetelerinden aktardığı bilgiler önem taşımaktadır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

323

Daha bilimsel anlamda ilk çalışma, Yuluğ Tekin Kurat’ın “İkinci Dünya Savaşında Türk-Alman Ticaretindeki İktisadî Siyaset” (Belleten, Ocak 1961, c. XXV, sy. 97, s. 95-103)’tir.131 Sözkonusu makale, genel nitelikte olup krom ticareti üzerinedir. İkincisi, Andrea Hillgruber’e ait olup “Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarında Almanların Savaş Hedefleri” (Belleten, c. XXXVI, sy. 141, s. 85-87) adını taşımaktadır.132 Türk-Alman ilişkileri konusunda Türkiye’de en ciddî eserlerin sahibi Cemil Koçak’tır. C. Koçak, 1986’da, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945) adlı eserini yayınlamıştır. Bu eser, daha çok Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivi’nden alınmış belgelerden hareketle Türkiye’nin 1938-1945 dönemine ışık tutmaya çalışmıştır. Özellikle, eserin üçüncü bölümünün son kısmı (s. 109171) ile dördüncü (s. 173-212) ve altıncı bölümleri (s. 259-323) Türk-Alman siyasî ilişkilerini ayrıntılı bir şekilde ele almıştır. C. Koçak, ilk eserinin başlangıç bölümünü oluşturacak şekilde, II. Dünya Savaşı öncesine kadar iki ülke arasındaki ilişkileri, Türk-Alman İlişkileri 1923-1939 -İki Dünya Savaşı Arasındaki Dönemde Siyasal, Kültürel, Askerî ve Ekonomik İlişkiler- (Ankara: TTK Yayınları, 1991, 277 s.) adıyla yayınlamıştır. İki bölümden oluşan bu eser, Alman dış politika belgelerinden ve ikinci derecedeki Alman ve Türk kaynaklarından yararlanılarak yazılmıştır. İlgi çekicidir ki, kitabın bölümleri, Almanya’nın konumuna göre belirlenmiş ve konular, Weimar Cumhuriyeti (1923-1933) ile Nazi Dönemi (1933-1939) şeklinde ele alınmıştır. Cemil Koçak’tan başka Yavuz Özgüldür, Türk-Alman İlişkileri 1923-1945 (Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1993) adlı bir kitap yazmıştır. Birçok askerî yayında olduğu gibi genel nitelikli olarak ve “rapor mantığı” içinde yazılmıştır. Ayrıca Y. Özgüldür’e ait “Almanya’nın Türkiye ile İlişkilerini Askerî Açıdan Geliştirme Çabaları 1933-1939” (Askerî Tarih Bülteni, Şubat 1993, c. XVIII, c. 34, s. 165-170) adını taşıyan bir makale vardır. Bunun dışında, Selim Deringil’in İngiliz belgelerine dayalı Denge Oyunu -İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası- (İstanbul, 1994) adlı eserinin bazı bölümleri, Türk-Alman ilişkilerini de kapsamaktadır. Özellikle, “Nazi-Sovyet Paktı ve Türk Dış Politikası Üzerindeki Etkileri”, “TürkAlman Saldırmazlık Antlaşması”, “Almanya’nın Sovyetlere Saldırısı”, “Irak ve Suriye Olayları”, “İran’ın İşgali”, “Krom Sorunu”, “Turancılık Sorunu”, “Almanya’dan Silah Alımı ve Etkin Tarafsızlık”, “Krom Meselesi Yeniden Gün131 Bu makalenin İngilizcesi de “A Survey of Economic Policy in the Turco-German Trade During World War II” adıyla aynı dergide yayınlanmıştır. 132 Aslında bu yazı, bir konferans olup 12 Mayıs 1971’de, Türk Tarih Kurumu’nda verilmiştir. Kısa da olsa Almanya’nın I. ve II. Dünya Savaşlarındaki hedeflerinin benzerliği tartışmalarına değinilmiştir.

324

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

demde” ve “Almanya ile Diplomatik İlişkilerin Kesilmesi” adını taşıyan kısımlar önemli bilgiler içermektedir. Fahir Armaoğlu ile İsmail Soysal’ın birlikte yazdıkları “Türkiye’nin Hitler Almanyası ile İlişkileri 1933-1941” (Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara, 1999, s. 297-307) hacmi az ama önemli bir çalışmadır. Bir siyaset bilimi çalışması olmasına rağmen Günay Göksu Özdoğan’ın Turan’dan Bozkurt’a - Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946) (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001, 352 s.) adlı eseri dikkat çekicidir. Türkçü-Turancı akımın II. Dünya Savaşı dönemindeki yükseliş ve düşüş sürecini analiz eden G.G. Özdoğan’ın eserinin dördüncü bölümü (s. 125-178), daha ziyade siyasî tarih niteliğinde olup “Türkiye ve Savaşan Avrupa Devletleri” ile “Türkiye’de Alman Politikası (1941-1943) ve Türkiye’nin Yanıtı” üzerinde durulmaktadır. Son olarak Joseph Ackermann’ın “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türk-Alman İlişkileri”, Atatürk Konferansları (VI, 1973-1974, Ankara: TTK Yayınları, 1977, s. 63-72) adını taşıyan konferansı ile Belgelerle Türk Tarihi Dergisi’nin iki sayısında (Ocak 1999, sy. 24, s. 39-43; Şubat 1999, sy. 25, s. 45-52) yayınlanan “Türkiye’nin Alman Politikası 1941-1943” adlı makalelerini sayabiliriz. 3.7.6 Türk-Sovyet İlişkileri 1923-1945 Türk Sovyet ilişkilerini üç devrede incelemek gerekmektedir. Birinci dönem, “işbirliği dönemi” olarak adlandırılan 1923-1936 yıllarıdır. Bu işbirliğinin en somut örneği, 17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşmasıdır. İkinci dönem, “yol ayrımı dönemi” olarak nitelendirilen 1936-1939 yıllarını kapsamaktadır. Aynı zamanda bu dönem, Türkiye’nin Batı’ya yakınlaşmaya çalıştığı ve İngiltere ve Fransa ile ittifak arayışına girdiği yıllardır. Üçüncü dönem ise 1939-1945 yıllarını kapsayan savaş dönemi olup bu dönemde ilişkiler, tam karşıtlık içermese de dostane değildir. Üç farklı evre göstermesine ve Sovyetler’in Soğuk Savaş döneminde “korkulan güç” olmasına rağmen 1923-1945 dönemi, Türk-Sovyet ilişkileri üzerinde yeterli bilimsel çalışma yapılmamıştır. Bu konuda, Mehmet Gönlübol-Cem Sar’ın Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938) adlı eseri, genel nitelikli olmasına, kısıtlı kaynağına rağmen bir ilktir. Aynı şekilde, F. Armaoğlu’nun 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi ile Rıfat Uçarol’un Siyasi Tarihi de benzer nitelikte genel eserlerdir. Ayrıca, Baskın Oran’ın editörlüğünde yayınlanan Türk Dış Politikası (I: 1919-1980) da, genel niteliğine rağmen betimleyici olmasından ziyade çözümleyici özelliğinden dolayı Türk-Sovyet ilişkileri açısından değerlidir. Sözkonusu eserde, 1923-1939 dönemi Sovyetler’le ilişkiler, Erel Tellal tarafından yazılmıştır. Aynı eserin “1939-1945

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

325

Savaş Kaosunda Türkiye” başlıklı Mustafa Aydın tarafından yazılan bölümünde Türk-Sovyet ilişkileri, Alman-Sovyet, İngiliz-Sovyet ilişkileri ile Türkiye’nin savaşa sokulması girişimleri anlatılırken değerlendirilmiştir. Aptülahat Akşin ise Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi adlı eserinde (s. 74-89), 1923-1939 yılları arasındaki Türk-Sovyet ilişkileri hakkında kısa ve özlü değerlendirmeler yapmaktadır. Kronolojik olarak baktığımızda, geniş kapsamlı ilk eser, Cemil Bilsel’in Türk Boğazları (İstanbul, 1948)’dır. C. Bilsel eserinde, geleneksel Boğazlar meselesi çerçevesinde, 1923 sonrası Türk-Sovyet ilişkilerini de değerlendirilmiştir. Aynı çerçevede bir başka eser ise Feridun Cemal Erkin’e ait olup Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi (Ankara: Başnur Matbaası, 1968) adını taşımaktadır. Özellikle yazarın, Başbakan Şükrü Saraçoğlu’nun Eylül-Ekim 1939’da Moskova’yı ziyaret eden Türk heyetinde yer almasından dolayı eserinin değeri artmaktadır. Yine F.C. Erkin’in yazdığı Dışişlerinde 34 Yıl (Anılar-Yorumlar) I, adlı eserin çeşitli bölümlerinde (“Moskova Ziyareti”, “Alman-Rus Harbi”, “Boğazlardan Geçen Alman Gemileri”, “Ruslar Anlaşmamızı Feshediyor” gibi başlıklar) Sovyetlerle ilişkiler hakkında bilgi verilmektedir. Soğuk Savaş şartları içinde Türkiye’de Sovyetlerle ilgili nadir eserlerden olan Taha Akyol’un Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye, (2. baskı, İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1979, c. I). de antikomünist bir bakış açısıyla yazılmıştır. Akademik anlamda, F. Cemal Erkin’den başka, 1990’lara gelinceye kadar Türk-Sovyet ilişkileri konusunda yazan bir başka isim de Rıfkı Salim Burçak’tır. Burçak’ın ilk eseri, “üçlü ilişki” ya da “ilişkiler dinamiği” çerçevesinde yazılmış olan Türk-Rus-İngiliz Münasebetleri (İstanbul, 1946)’dir. Bu eserin de “Boğazlar meselesi” çerçevesinde şekillendiğini söyleyebiliriz. İkinci eser, Moskova Görüşmeleri (26 Eylül 1936-16 Ekim 1939) ve Dış Politikamız Üzerindeki Tesirleri (Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 215 s.)’dir. Her ne kadar Burçak’ın eseri, dönemin başbakanı Ş. Saraçoğlu’nun Moskova görüşmeleri ve onun etkileri gibi görünse de daha ziyade 1920-1965 yılları arasında Türkiye-Sovyet Rusya ilişkilerindeki değişiklikleri sebepleriyle ortaya koymak ve Türk dış politikasının hangi şartlarda oluştuğunu anlatmak için kaleme alınmıştır. Dokuz bölümden oluşan eser, Millî Mücadele, Cumhuriyetin ilk yılları, II. Dünya Savaşı öncesi, savaş dönemi ve sonrası Türk-Sovyet ilişkilerini anlatmıştır. Kamuran Gürün, Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991) adlı eserinde Millî Mücadele döneminden, Sovyetler’in Türkiye’den toprak talepleri olmadığını açıkladığı 1953 yılına kadar geçen süreçte Ankara-Moskova arasında yaşanan yumuşama ve gerginlik noktaları üzerinde değerli bilgiler vermiştir. Aynı şekilde Ahmet Suat Bilge, Güç Komşuluk Türkiye-Sovyetler Birliği İliş-

326

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

kileri 1920-1964 (Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1992, 367 s.) adını verdiği eserinde, adından da anlaşılacağı gibi her iki devlet arasındaki ilişkileri, “ikili ilişkiler” biçiminde “olaylar” ekseninde ele almaya çalışmıştır. Bu siyasî ilişkilerin kurulma-bozulma ve yeniden normale dönme sarmalında sürdüğü görüşünde olan Suat Bilge, 1939 tarihli Moskova’daki Ş. Saraçoğlu-Molotof görüşmelerinin yanısıra II. Dünya Savaşı döneminde gerçekleşen Adana buluşması (30-31 Ocak 1943), Moskova (18 Ekim-1 Kasım 1943) ve Kahire ( 5-8 Kasım 1943) konferanslarında Rus-Türk-İngiliz yetkililer arasındaki ikili görüşmeleri, Türk ve yabancı kaynaklardan mukayeseli olarak vermeye çalışmıştır. Bu yönüyle de dikkate değer bir eserdir. Millî Mücadele dönemi Türk-Sovyet ilişkileri hakkında Atatürk’ün Sovyet Politikası133 (2. baskı, İstanbul: Damla Neşriyat, 1990, 137 s.) adındaki bir esere sahip olan Mehmet Saray’ın daha geniş kapsamlı ikinci eseri ise Sovyet Tehdidi Karşısında Türkiye’nin Nato’ya Girişi (III. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın Hatıraları ve Belgeler) (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2000, 257 s.)’dir. Esasında iki ana bölüme ayrılan eserin ilk bölümü, geleneksel Rusya’nın Türkiye siyasetinin anlatımından sonra 1917 tarihli Bolşevik İhtilalinden 1950 yılına kadar geçen süredeki Türk-Sovyet ilişkilerine (s. 1-98), ikinci bölüm ise Türkiye’nin NATO’ya girmesi ve sonrası dış politik gelişmelere (s. 99-179) ayrılmıştır.134 Türk-Sovyet ilişkileri hakkında bazı makaleler de vardır. İlk makale R. Salim Burçak’a ait olup tarihi Boğazlar meselesinin II. Dünya Savaşındaki seyri üzerinde durmaktadır: “İkinci Dünya Savaşında Boğazlar Meselesi”, (A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Ankara, 1947, c. II, sy. 1-2, s. 191204). Baskın Oran ise, makalesinde, 1939-1974 dönemi Türk-Sovyet ilişkilerini konu edinmektedir: “Türkiye’nin Kuzeydeki Büyük Komşu Sorunu Nedir? (Türk-Sovyet İlişkileri, 1939-1974)”, (A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Ankara, 1970, c. XXV, sy. 1, s. 41-94). Türk ve Batı kaynaklarından hareketle Boğazlar meselesi üzerinde yazılmış bir makale de Doğu Ergil’e aittir: “Boğazlar Üzerinde Bitmeyen Kavga (1923-1976)”, Lozan’ın 50. Yılına Armağan, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1978, s. 104-133). Bu yazısında D. Ergil, Boğazlar meselesinin tek başına Türkiye’nin askerî ve diplomatik boyutlarını aşan bir sorun olduğu ve bu durumun tıpkı silah ambargosu ve Ege sorunu gibi Türkiye’yi Batı’nın Ortadoğu’daki siyasî ve askerî ihtiraslarına uyumlu hale getirmeye yönelik bir tak133 Bu eserin ilk baskısı 1984’te yapılmıştır. 134 Bu eserin özelliği, yazarının Celal Bayar’la yapmış olduğu görüşme metinlerinin ve C. Bayar’ın özel arşivinden aldığı belgelerin çoğunlukla aynen verilmesidir. Zaten geniş alıntılara yer vermek, M. Saray’ın karakteristik yazım tarzıdır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

327

tik niteliği taşıdığı kanaatindedir (s. 133). Bunun dışında İsmail Soysal’ın Türk-Sovyet ilişkileriyle ilgili bir bildirisini zikretmeliyiz: “1925 Türk-Sovyet Saldırmazlık Paktına Ek: Gizli Kalmış Bir Belge: Çiçerin’in Mektubu”, Türk Tarih Kongresi Bildirileri III, Ankara, 1989. 3.7.7 Türk-Amerikan İlişkileri ABD’nin Lozan Konferansına gözlemci olarak katılmasına rağmen Lozan Barış Antlaşması’nı 1927’de tanıması, Türk-Amerikan ilişkilerinin sözkonusu dönemde gelişmesini engellemiştir. Buna rağmen 1923-1945 dönemi ilişkiler üzerinde bazı araştırmalar yapılmıştır. Bu konuda dikkat çekici ilk eser bir tercüme olup Lawrance Evans’a ait Türkiye’nin Paylaşılması (1914-1924)135 (çev. Tevfik Alanay, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1972, 424 s.) adlı eserdir. L. Evans’ın eseri, adından da anlaşılacağı gibi Türkiye’nin I. Dünya Savaşı, Millî Mücadele ve Lozan Konferansı gibi en hayatî dönemlerini, Amerikan resmî belgelerine dayanarak anlatmaktadır. Ayrıca bir bölüm (Onikinci Bölüm) Amerika’nın Türkiye ile ilişkilerine ayrılmıştır. Bu bölümde, Ermeni meselesi, manda tartışmaları, Amiral Bristol’un faaliyetleri, Chester imtiyazı ve Mustafa Kemal Paşa’nın bunlara yaklaşımları incelenmiştir. Yine bu dönemle ilgili ikinci eser, Orhan Duru’nun Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları (Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2001, 260 s.)’dir. Bu kitap, Türkiye’de görevli Amerikan Yüksek Komiseri ve diğer yetkililerce yazılıp gönderilen Amerikan Dışişleri Bakanlığı belgelerinden oluşmaktadır. Tematik olarak esere baktığımızda, sosyal ve ekonomik konuların yanı sıra, ABD mandası, Kafkasya, Anadolu-İstanbul çatışması, Kürt sorunu, Musul sorunu, ABD ile diplomatik kavga ve Türk-Amerikan dostluğu gibi iç ve dış politik konularla ilgili belgelere yer verilmiştir. Ayrıca Fahir Armaoğlu’nun Belgelerle TürkAmerikan Münasebetleri -Açıklamalı- (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991, 376 s.)’ni hatırlamalıyız. Bu eser, Osmanlı döneminden başlayarak (7 Mayıs 1830) 21 Şubat 1988 tarihli Türk-Amerikan Savunma ve İşbirliği Anlaşması (S.E.İ.A)’nın yenilenmesine kadar olan dönemi kapsamaktadır. Armaoğlu’nun eseri bir telif olmaktan çok antlaşma metinlerinin (46 anlaşma, nota vb. metinler) yayınlanması şeklindedir. Haluk Ulman ise İkinci Cihan Savaşı’nın Başından Truman Doktrinine Kadar Türk-Amerikan Diplomatik Münasebetleri 1939-1947 (Ankara, 1981, 141 s.) adlı eseriyle 1945 öncesi ve sonrası Türk-Amerikan ilişkilerine ışık tutmaktadır. ABD’nin yayınladığı resmî belgeler ile ABD dışişleri yetkilileri135 Bu kitabın yeni baskısı Örgün Yayınevi tarafından Türkiye’nin Parçalanması ve ABD Politikası (1914-1924) adıyla 2003’te yayınlanmıştır. Tercüme edenler olarak Tevfik Alanay’ın dışında N. Uğurlu ve O. Uğurlu da yer almaktadır.

328

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

nin anıları ışığında hazırlanan bu eserde II. Dünya Savaşı öncesi ve sırasındaki Türk-Amerikan ilişkilerine değinildikten sonra Türk-Sovyet ilişkilerindeki gerginlik ve buna ABD’nin tavrı ve Truman doktrini çerçevesinde Amerikan yardımları üzerinde durulmuştur. Son yıllarda Türk-ABD ilişkileri ile ilgili biri tarih diğeri siyasal bilim çalışması iki eser yayınlanmıştır. Bunlardan tarih çalışması olanı Çağrı Erhan’ın Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri 1774-1914 (Ankara: İmge Kitabevi, 2001 426 s.) adlı eseridir. İkinci eser ise Burcu Bostanoğlu’na ait Türkiye–ABD İlişkilerinin Politikası (Ankara: İmge Kitabevi, 1999)’dır. Bu eserin giriş, birinci ve ikinci kısımları kuram-siyasa üzerine olup diğer kısımları Kore Savaşı, Kıbrıs ve Körfez Savaşları gibi süreçler ile ilgilidir. Hemen belirtelim ki, 1923-1945 dönemi Türk-Amerikan ilişkileri, daha ziyade “makale” çapında araştırmaların konusu olmuştur. Bunlar da daha ziyade A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Dış Politika (Foreign Policy) Dergisi, Belleten gibi Türkiye’deki bazı seçkin süreli yayınlarda yayınlanmıştır. Bu makaleleri şu şekilde sıralayabiliriz: M. Gönlübol, “Türk-Amerikan İlişkileri: Genel Bir Değerlendirme”, Dış Politika (Foreign Policy), (1981, sy. 4, s. 5-18); Bilâl Şimşir, “Türk-Amerikan İlişkilerinin Yeniden Kurulması ve Ahmet Muhtar Bey’in Washington Büyükelçiliği”, Belleten (Ankara, 1977, c. XLI, sy. 162, s. 277-356); İsmail Soysal, “Türk-Amerikan Siyasal İlişkilerinin Ana Çizgileri”, Belleten (Ankara, 1977, c. XLI, sy. 162, s. 257-276); İsmail Arar; “Atatürk’ün Amerikan Milletine Seslenişi”, Belleten, (Ankara, 1981, c. XLV-2, sy. 178, s. 107-112); J.C. Hurewitz, “Türk-Amerikan İlişkileri ve Atatürk”, Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk, (İstanbul: Dr. Nejat Eczacıbaşı Vakfı Yayınları, 1983, s. 481-514); Ercüment Kuran, “Türk-ABD İlişkileri Başlarken: Dr. Fuat Mehmet Bey’in Amerikan Gezisi, Nisan-Temmuz 1923”, Yeni Forum (Mart 1984, sy. 108); E. Kuran, “Türk-Amerikan İlişkileri Başlarken: Büyükelçi Joseph C. Grew’in Faaliyetleri, 1927-1832”, Yeni Forum (Nisan 1984, sy. 110) Orhan F. Köprülü, “Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri”, Belleten, (Ankara, 1987, c. LI, sy. 200, s. 927-947); F. Armaoğlu, “Amerikan Belgelerinde Lozan ve Amerika”, Belleten, (Ağustos 1991, sy. 213, s. 483528); Erdal Açıkses, “Lozan’da Türkiye İle Amerika Birleşik Devletleri Arasında İmzalanan 6 Ağustos 1923 Tarihli Antlaşma”, Atatürk Yolu (Mayıs 1998, c. VI, sy. 21, s. 1-32); F. Armaoğlu, “Atatürk Döneminde Türk-Amerikan İlişkileri”, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (Ankara, 2000, s. 281295); Necdet Ekinci, “ABD Arşiv Belgeleri ve Değişen Dünya Siyasal Konjonktürünün Işığında Mac Arthur’un Türkiye Ziyareti ve İkinci Dünya Savaşı Sonrası Türk-Amerikan İlişkilerine Olumlu Etkisi”, Yeni Türkiye, Türkoloji Özel Sayısı, II, Mart-Nisan 2002, sy. 44).

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

329

3.7.8 Türk-Yunan İlişkileri Türk-Yunan ilişkileri, Lozan Konferansında toprak (Trakya, Kuzey Ege adaları), insanî (nüfus değişimi ve Fener Patrikhanesi) ve malî (tamirat) sorunlar çerçevesinde sürmüştür. Lozan Antlaşması ile sınır Meriç nehri olurken, Bozcaada, Gökçeada ve Tavşan adaları dışındaki adalar, Türkiye’nin elinden çıkmış; İstanbul’daki Rumlar ile Batı Trakya’daki Müslüman Türkler dışında Anadolu ve Yunanistan arasında nüfus değişimine karar verilmiş; Fener Patrikhanesi de “ekümenik” niteliğinden vazgeçerek Türkiye sınırları içinde kalmış ve Karaağaç karşılığı, Türkiye, Yunanistan’dan istediği savaş tamirat bedelinden vazgeçmiştir. Böylece, Türkiye ve Yunanistan arasındaki temel sorunlar çözümlenmiştir. Buna rağmen Lozan Antlaşmasının uygulamasından kaynaklanan bazı anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı 1923’ten sonraki dönem, bu uygulama kaynaklı anlaşmazlıkların çözülmesiyle geçmiştir. Türk-Yunan ilişkileri uzmanı Melek Fırat’a göre,136 1923-1939 dönemi Türk-Yunan ilişkileri iki ana döneme ayrılır: Birincisi “gerilimli dönem” adını verdiği 1923-1929 yılları arasıdır. İkincisi ise sorunların çözümlendiği 1929-1939 yıllarına denk düşen “dostluk dönemi”dir. Burada, daha önce zikrettiğimiz, S. Meray, C. Bilsel, A.N. Karacan, S. Sonyel’in eserleriyle birlikte M. Gönlübol-Cem Sar, F. Armaoğlu ve R. Uçarol’un genel siyasî tarih eserlerinde Türk-Yunan ilişkilerinden genel olarak ya da ayrıntılı bir şekilde bahsedilmiştir. Genel çerçevede Türkiye-Yunanistan ilişkileri konusunda kayda değer ilk eser, Şükrü Gürel’e ait Tarihsel Boyutlar İçinde Türk-Yunan İlişkileri, 1821-1993 (Ankara, 1993)’dir. İkinci eser ise Murat Hatipoğlu’nun Yakın Tarihte Türkiye ve Yunanistan 1923-1954 (Ankara: Siyasal Yayınevi, 1997)137 adlı eseridir. M. Hatipoğlu kitabında, Lozan Barış Antlaşması ile Türk-Yunan ilişkilerinin Kıbrıs olaylarından dolayı gerginleşmeye başladığı dönem arasındaki olayları konu edinmiştir. Ancak yukarıdaki iki eserden önce, Genelkurmay ATASE Başkanlığı bu konuda bazı eserler yayınlamıştır. İlki, III. Askerî Tarih Semineri, Türk-Yunan İlişkileri (Ankara, 1986) adlı seminer bildirilerinden oluşan bir eserdir. İkincisi ise emekli general Sedat İlhan’ın yazdığı Türk-Yunan İlişkileri (Ankara, 1989)’dir. Bu anlamda son eser, Yılmaz Tezcan’ın Türk-Yunan İlişkilerinin Dünü, Bugünü, Yarını (İstanbul: 136 M. Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler”, Türk Dış Politikası I, 7. baskı, Baskın Oran (ed.), İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s. 336-356. 137 M. Hatipoğlu’nun bu eserinden başka, Yunanistan’daki Gelişmeler Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin 101 Yılı (1821-1922) (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1988, 180 s.) adında bir kitabı daha vardır.

330

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Harp Akademileri Basımevi, 1994, 149 s.) adını taşımaktadır. Tezcan’ın kitabı rapor tekniğiyle hazırlanmış bir eser olup, Yunanistan’ı coğrafî, tarihî, nüfus açısından analiz ettikten sonra Türk-Yunan ilişkilerinde yaşanan sorunları (Ege adalarının silahlandırılması, kıta sahanlığı, karasuları, hava sahası, Batı Trakya Türk azınlığı, Kıbrıs, İstanbul’daki Rum azınlığı gibi) “dünbugün-yarın” perspektifinden değerlendirmeye çalışmıştır. Aynı tarzda kaleme alınmış bir diğer eser de Abdülkadir Yayla’nın Balkanların Dünü, Bugünü, Yarını (İstanbul: Harp Akademileri Basımevi, 1993) adını taşımaktadır. Ayrıca, Türk görüşlerini yansıtan bu eserlerden başka Yunan görüşlerine yakın duran ve 1990’lı yılların başında Türkçeye tercüme edilmiş olan Richard Clog’un Modern Yunanistan Tarihi (çev. Dilek Şendil, İstanbul: İletişim Yayınları, 1992)’nde ise iki ülke arasındaki sorunlara değinilmektedir. Vamık D. Volkan ile Norman Itzkowitz’in birlikte yazdıkları Türkler ve Yunanlılar Çatışan Komşular (İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2002, 294 s.) adlı kitap, Türk-Yunan ilişkilerinin psikolojik temellerini aydınlatmak amacına yönelik ilgi çekici bir çalışmadır. Yazarlar, Anadolu’nun Türklerden önceki tarihinden başlayarak günümüze kadar Türkler ve Yunanlılar arasındaki ilişkilerin (Malazgirt zaferi, İstanbul’un fethi, Yunan bağımsızlık savaşı, Türk Millî Mücadelesi, Ayasofya, Fenerli tacirler, Kıbrıs, Ege Denizi gibi sembolik olay ve sorunlar) nasıl düşman imgesine dönüştüğü ve bunun dostluğa nasıl çevrileceği üzerinde analiz yapmışlardır. Türk-Yunan ilişkileri, sadece kitaplara konu olmamış, güvenlik ve dış politika gerekçeleriyle sıklıkla, ilmî ya da askerî nitelikli toplantıların ana gündem konusu olmaya devam etmiştir. Özellikle bu ilginin 1980’lerden sonra arttığını belirtmek gerekmektedir. Bunda, o tarihlerin Atatürk’ün 100. doğum yıldönümüne (1981) tesadüf etmesinin de payı bulunmaktadır. Nitekim Kamuran Gürün, “Türk-Yunan İlişkileri ve Lozan Antlaşması”nı Atatürk Türkiye’sinde Dış Politika Sempozyumu -24 Ekim 1983- (İstanbul, 1984)’nda bildiri olarak sunmuştur. Aynı şekilde, Sevim Ünal’ın “Atatürk’ün Balkanlardaki Barışçıl Politikası” (IX. Türk Tarih Kongresi, III, Ankara, 1989); Sina Akşin-Melek Fırat ikilisinin “İki Savaş Arası Dönemde Balkanlar (1919-1939)”, Balkanlar (OBİV), (İstanbul, 1993); Şükrü Gürel’in “1930’lu Yıllarda Türk-Yunan İlişkileri”, İki Savaş Arasında Balkanlar (İstanbul, 1993) ile Dilek Barlas’ın “Türkiye’nin 1930’lardaki Balkan Politikası”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Sempozyuma Sunulan Bildiriler (Ankara: TTK Yayınları, 1999, s. 361-371) adlı bildirileri de dikkate değer çalışmalardır. Ayrıca, Hikmet Öksüz, “Atatürk Döneminde Balkan Politikası (1923-1938)”, (Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. XVI, s. 625-642) adlı makalesinde ikili ilişkiler tarzında Türkiye’nin Balkan politi-

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

331

kasını ve bu arada Balkan Antantını incelemiştir. Sabahattin Özel de Türk basınına göre “Atatürk Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkileri” (Türkler, c. XVI, s. 643-653)’ni incelemiş ve Atatürk dönemindeki ilişkileri örnek göstererek Türkiye’nin Yunanistan için tehdit olmadığını belirtmiş ve Yunan politikacıların bunu anlaması gerektiği tavsiyesinde bulunmuştur. Türk-Yunan ilişkilerinde en önemli sorun nüfus değişimidir. Bu konuda, Cevat Gerey’in Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler ve Göçmenlerin İskânı, 1923-1961 (Ankara, 1962) ile Ahmet Cevat Eren’in Türkiye’de Göç ve Göçmen Meseleleri (İstanbul, 1966) adlı eserleri, Türkiye’de ilk çalışmalardır. Bundan sonra, Kemal Arı’nın Büyük Mübadele -Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925)- (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995, 198 s.) adındaki eseri dikkat çekmektedir. Türk kaynaklarına dayalı bu eser, Lozan sonrasında Yunanistan’dan gelen Müslümanların Anadolu’ya iskânı, bu iskândan doğan sorunlar ve bu sorunların çözümüne yönelik çabalar ile ilgili ayrıntılı bir çalışmadır. Bunun dışında K. Arı’nın “1923 Türk-Rum Mübadele Anlaşması Sonrasında İzmir’de Emvâl-i Metrûke ve Mübadil Göçmenler” (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Temmuz 1990, c. IV, sy. 18, s. 627-657); “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar” (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Mart 1992, c. VII, sy. 23, s. 409-420) adlı makalelerini sayabiliriz.138 H. Yıldırım Ağanoğlu’nun Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanlar’ın Makûs Talihi: Göç (İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2001, 397 s.) adlı eseri ise Osmanlı arşiv belgelerine dayalı son derece kapsamlı bir çalışma olup Balkan Savaşlarından 1923 Lozan mübadele uygulamalarına kadar yaşanan Türkiye’ye göç sürecini incelemiştir. Ayrıca eserin son bölümlerinde, Yunanistan’dan başka Romanya, Bulgaristan ve Yugoslavya’dan Türkiye’ye yapılan göçler üzerinde durulmuştur. Raif Kaplanoğlu ise Bursa’da Mübadele (1923-1930) Yunanistan Göçmenleri (İstanbul, 1999) adlı eseriyle “göç” olgusuna Bursa bağlamında katkıda bulunmuştur. Bunun dışında, Amerikalı nüfus bilimci ve tarihçi Justin McCarthy’nin öncü eserlerini unutmamak gerekmektedir. Müslümanlar ve Azınlıklar (çev. Bilge Umar, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1998, 253 s.) adlı eser, Türk ve İngiliz arşiv belgelerinden hareketle, Osmanlı Devleti’nin XX. yüzyılın ilk çeyreği içinde nasıl bir demografik değişim geçirip Türkiye Cumhuriyeti’nin nüfusu haline geldiğini istatistiksel veriler ışığında incelemiştir. Yazarın ikinci eseri ise Ölüm ve Sürgün (çev. Bilge Umar, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1998, 404 s.) olup 1821-1922 yılları arasında Osmanlı Müslümanlarının başına gelen ölümlerin ve zorunlu göçlerin tarihidir. 138 K. Arı’nın konuyla ilgili başka makaleleri de vardır. Ancak hem adı geçen kitap bu makalelerde işlenen konuları içerdiği, hem de makalelerden söze dildiği için makaleleri burada zikretmedik.

332

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Türk-Yunan ilişkilerinde yaşanan bu nüfus değişimi, bazı makalelerin de araştırma konusu olmuştur. Uluslararası hukuk açısından Nihat Erim’in “Milletlerarası Adalet Divanı ve Türkiye I”, (Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ankara, 1964, c. II, sy. 1) adındaki makalesi önemlidir. Seçil Akgün, “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu” (Üçüncü Askerî Tarih Semineri, Türk-Yunan İlişkileri, Ankara, 1986, s. 241266)’nu araştırırken, Mesut Çapa, “Lozan’da Öngörülen Türk Ahâlî Mübadelesinin Uygulanmasında Türkiye Kızılay (Hilâl-i Ahmer) Cemiyeti’nin Katkıları” (Atatürk Yolu, Kasım 1988, c. I, sy. 2, s. 241-256) ve “Yunanistan’dan Gelen Göçmenlerin İskanı” (Atatürk Yolu, Mayıs 1990, c. II, sy. 5, s. 49-84) adında iki bilimsel makale yazmıştır. Batı Trakya meselesi de Türk-Yunan ilişkilerinde anahtar konumdadır. Baskın Oran’ın Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu139 (Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, 1986, 174 s.; 2. Baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1991) öncü bir çalışmadır. Her ne kadar B. Oran, eserini “insan” açısından yazdığını belirtse de kitap, Batı Trakya sorunuyla ilgili uluslararası resmî belgelerden hareketle yazıldığı için uluslararası ilişkiler bakış açısından kaleme alınmıştır, denilebilir.140 Bilhassa Batı Trakya Türk azınlığının eğitim, sosyal ve vatandaşlık hakları alanlarındaki uygulamalardan kaynaklanan sorunları incelenmiştir. Bununla yetinmeyen Baskın Oran, araştırmalarını sürdürmüş ve “Balkan Müslümanlarında Dinsel ve Ulusal Kimlik (Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme)”, (A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Ocak-Aralık 1993, c. XLVIII, sy. 1-4, s. 109-120); “Türk Dış Politikası ve Batı Trakya” (Türk Dış Politikasının Analizi, Faruk Söylemezoğlu (der.), İstanbul: Der Yayınları, 1994, s. 259-272); “Lozan’da Azınlıkların Korunması Bölümünü Yeniden Okurken” (A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Haziran-Aralık 1994, c. XLIX, sy. 3-4, s. 283-301) adlı makaleleri yazmıştır. Ayrıca kendisi de Batı Trakyalı olan Halit Eren’in Batı Trakya Türkleri (İstanbul, 1997) de küçük ama kayda değer bir çalışmadır. Ayrıca, Devletlerarası Umumî hukukçusu olan Sevim Toluner’in yazdığı “Lozan Azınlıkların Korunması Rejimi ve Batı Trakya Türkleri”, Milletlerarası Hukuk Açısından Türkiye’nin Bazı Dış Politika Sorunları, (İstanbul: Beta Yayınları, 2000, s. 207-242) adlı makale ise Batı Trakya sorunu karşısında Türkiye’nin Lozan’ın 45. maddesine dayanarak Milletlerarası Adalet Divanı’na başvurma hakkına sahip bulunduğunu iddia etmektedir (s. 241). 139 Bu eser 1991’de Bilgi Yayınevi tarafından ikinci kez basılmıştır. 140 B. Oran, kitabının önsözünde, Batı Trakya sorununa ne dış politikada millî çıkar, ne iç politikada istismar açısından yaklaştığını, insan açısından sorunu incelediğini yazmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

333

Sözkonusu dönemdeki Türk-Yunan ilişkilerinde en önemli gelişmelerden biri, Şubat 1934 tarihli Balkan Antantıdır. Bu pakt, muhtemel Alman ve İtalyan tehlikelerine karşı Atatürk’ün Türkiye’nin içinde bulunduğu coğrafyada, bölgesel ortak güvenlik kurma politikasının bir sonucudur. Aynı politika, 1937’de Sadabad Paktı’nın kurulmasıyla Türkiye’nin doğusunda başarıya ulaşmıştır. Genel eserler dışında, Balkan Antantı ile ilgili ilk yazı, Afetinan’a ait olup “Balkan Antantı 1934” (Belleten, Ankara, 1968, c. XXXII, sy. 126, s. 287-291) adını taşımaktadır. Eski büyükelçi İsmail Soysal da “Balkan Paktı”nı, Yusuf Hikmet Bayur’a Armağan, (Ankara, 1985)’da ele almıştır. Aynı işi Zekai Güner “Atatürk Dönemi Balkanlar Politikası ve Balkan Antantı” (Atatürk IV. Uluslararası Kongresi I, 25-29 Ekim 1999, s. 343-353) adlı bildiriyle yapmıştır. Cezmi Eraslan da dönemin gazetelerini tarayarak özlü biçimde, “Türk Basınında Balkan Paktı Değerlendirmeleri”’ni, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri 29-31 Mayıs 1995 (İstanbul: İ.Ü. Ed. Fak. Basımevi, 1996, s. 63-69)’ne sunduğu bildirisiyle yapmıştır. 3.7.9 Türk-İran İlişkileri Bu dönem Türk-İran ilişkileri, esas itibariyle sınır sorunu ve her iki ülkenin eş zamanlı modernleşme çabaları ortamında gelişmiştir. Sınır sorunu, Batı İran’daki Simko Ağa ve Doğu Anadolu’daki Şeyh Said isyanları ile arttı ve 1930’daki Ağrı dağı isyanıyla zirveye ulaştı. Sonunda Tahran’da, 23 Ocak 1932’de imzalanan sınır güvenliği antlaşmasıyla sorun çözümlenmiştir. Ayrıca, aynı tarihte Tahran’da bir işbirliği antlaşması imzalanmıştır. Ancak bu işbirliğinin bölgesel işbirliğine dönüşmesi 8 Temmuz 1937’de, Türkiye, İran, Irak ve Afganistan tarafından imzalanan Sadabad Paktı ile mümkün olabilmiştir. 1923-1945 dönemi Türk-İran ilişkileri üzerinde, Türkiye’de yeterince araştırma yapılmamıştır. Bunun sebebi, gerek ikili ilişkilerin sınır sorunlarına rağmen dostane çerçevede sürmesi, ve gerek Türkiye’nin radikal bir siyasî tercih sonucu yüzünü tamamen Batı’ya çevirmesi ve gerekse, alfabe değişikliğinin de etkisiyle doğu dillerini (Arapça ve Farsça) bilen kişilerin azalmasının yanı sıra öğrenme imkanlarının da ortadan kalkmasıdır. Bu yüzdendir ki, günümüzde Türk-İran ilişkileriyle ilgili araştırmalar daha ziyade Batılı kaynaklara dayanılarak yapılmıştır. Türk-İran ilişkileri, Mehmet Gönlübol-Cem Sar’ın gerek Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası ve gerekse Olaylarla Türk Dış Politikası adlı eserlerinde, “Doğulu Devletlerle Münasebetler” başlığı altında bir iki sayfada (s. 104-106; 106-108) anlatılmıştır. Aynı şekilde, Fahir Armaoğlu da, 20. Yüzyıl

334

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Siyasi Tarihi’nde, aynı başlıkla sözkonusu ilişkileri iki sayfada (s. 331-333) özetlemiştir. Rıfat Uçarol da, Siyasi Tarih (1789-1994) aynı tavrı sergilemiş ve “Türkiye-İran ilişkileri”ni yaklaşık bir sayfada (s. 572-573) vermiştir. Baskın Oran’ın editörlüğünü yaptığı Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler ve Yorumlar, I’de, Atay Akdevelioğlu-Ömer Kürkçüoğlu, “Türk-İran ilişkileri”ni yedi sayfada (s. 357-363) anlatmışlardır. Bunun dışında emekli büyükelçi Aptülahat Akşin’in Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi adlı eserinde, Türkiye’nin İran ile ilişkileri, “Ortadoğu Devletleri ile İlişkilerimiz” başlığı altında Afganistan ve Sadabad Paktı ile birlikte geniş bir şekilde ele alınmıştır (s. 190-201). Görüldüğü gibi Türk-İran ilişkileri, Türk dış politikasıyla ilgili eserlerde az yer tutmaktadır. Buna rağmen Türk Genelkurmayı, sivillerin aksine, Türk-İran ilişkileriyle ilgilenmiş ve rapor tekniğiyle hazırlanmış bazı eserler yayınlamıştır. Bunlar, Muzaffer Erendil’in Tarihte Türk-İran İlişkileri (Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1976, 157 s.) ile Türk-İran İlişkilerinin DünüBugünü-Yarını (İstanbul: Harp Akademileri Yayını, 1994)’dır. Soğuk Savaş dönemi Türkiye’sinde iki “Dış Türkler uzmanı”ndan141 biri olan Mehmet Saray, 1990’lı yıllar içinde, Türk-İran ilişkileri konusunda iki kitap yazmıştır. Bunlardan ilki, Türk-İran Münasebetlerinde Şiîliğin Rolü (Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1990, 159 s.), diğeri ise Türk-İran İlişkileri (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1999, 344 s.)’dir. Aslında ikinci eser, ilk eserin genişletilmiş halidir. Eser, Türk-İran ilişkilerinin başlangıcından 1992’ye kadar olan siyasî olayları (s. 1-171) anlatmaktadır. Ayrıca, sözkonusu eserde, Türk-İran ilişkileri hakkında bir kronoloji (s. 172-254) ile belgelerden oluşan ekler (s. 255-334) bulunmaktadır. Dahası, bu eserde, Türk-İran ilişkileri siyasî, askerî, iktisadî olduğu kadar mezhebî (Şiîliğin eleştirisi gibi) açıdan da değerlendirilmektedir. Bir İranlı olan Davud Gaffariye, İstanbul Üniversitesinde yüksek lisans tezi olarak hazırladığı Türkiye-İran İlişkileri 1920-1980 (İstanbul, 1997) adlı çalışmasını kitaplaştırmıştır. Periyodundan anlaşılacağı üzere eser, 1979’da gerçekleşen İran’da İslâm Devrimine kadar Türkiye-İran ilişkilerini konu edinmiştir. Kitap çapında olmamasına rağmen makale olarak Türk-İran ilişkileri hakkında birçok yazı yayınlanmıştır. Bunların bazılarını ismen vermek yeterlidir: Muhammet Cevat Meşkur, “İran ve Türkiye’nin Tarihi İlişkileri”, Doğu Dilleri Dergisi, (Ankara, 1975, c. II, sy. 2, s. 169-174); J.A. Boyle, “İran’ın Millî Bir Devlet Olarak Gelişmesi”, Belleten, (çev. B.U. Yaradoğ, 141 Diğeri, daha önceleri Marmara Üniversitesi’nde çalışmalarını sürdürmüş olan ve halen İstanbul Yeditepe Üniversitesi’nde bulunan Nadir Devlet’dir.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

335

Ekim 1975, c. XXXIX, sy. 156); Cem Tanrıkulu, “Türk-İran İlişkileri”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, (sy. 33, s. 32-38); Ferhad Başdoğan, “16. Yüzyıl’dan Günümüze Kadar Türk-İran İlişkileri”, Güncel Konular, (1987, sy. 8, s. 4854); Ahmet Özgiray, “İngiliz Belgeleri Işığında Türk-İran Siyasî İlişkileri, 1920-1938”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, (Kasım 1995, c. XI, sy. 33);142 Mehmet Arif Demirer, “Türkiye-İran İlişkileri: Üç Olay-Üç Lider (1930, 1960, 1996: Atatürk-Menderes-Erbakan)”, Yeni Forum, (Eylül 1996, c. XVII, sy. 328, s. 2-7); Martin van Bruinessen, “Kürt Aşiretleri ve İran Devleti: Simko Ayaklanması”, Kürdistan Yazıları, (çev. Selda Somuncuoğlu, 5. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 205-249). Son yıllarda Türk-İran ilişkileri hakkındaki araştırmalarıyla temayüz eden bir isim de Gökhan Çetinsaya’dır. Çetinsaya, daha ziyade İngiliz arşiv belgelerinden hareketle ilmî makaleler yazmaktadır. Bunları yazılışlarına göre şöyle sıralayabiliriz: “Dünden Bugüne Türkiye-İran İlişkileri Üzerine Bazı Notlar”, Birikim, (Nisan 1997, sy. 96, s. 43-54); “Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri 1926-1938”, Avrasya Dosyası, (Sonbahar 1999, c. V, sy. 3, s. 148-175); “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye-İran İlişkileri, 1939-1945”, Strateji, (Ankara, 1999, sy. 11); “Türkiye-İran İlişkileri 1945-1997”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, (Ankara, 1999, s. 507-514); “Millî Mücadeleden Cumhuriyet’e Türk-İran İlişkileri 1919-1925”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, (Kasım 2000, c. XVI, sy. 48, s. 769-796). Bunun yanı sıra, Türkiye’de, Türk-İran ilişkileri konusunda siyasî yön kadar olmasa da kültürel ilişkilerle ilgili bilimsel yazılar da yayınlanmıştır. Bu yazılar daha ziyade Atatürk ve Rıza Şah’ın reformları ekseninde yoğunlaşmıştır. Bunları şöyle sıralayabiliriz: Meliha Anbarcıoğlu, “Atatürk ve İran’da Yapılan Reformlar”, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Doğu Dilleri Dergisi, III, Ankara, 1981; Yann Richard, “Kemalizm ve İran”, Kemalizm ve İslâm Dünyası (İskender Gökalp ve François Georgeon (ed.), çev. Cüneyt Akalın, İstanbul: Arba Yayınları, 1990, s. 79-97); Perviz Amuzgar, “Kemalizmin Rıza Şah’ın Reformları Üzerindeki Etkisi”, Tercüme: Saime İnal Savi, Türk Dünyası Tarih Dergisi, (Ekim 1992, s c. VI, sy. 70, 48-54); P. Oberling, “Atatürk ve Reza Shah”, I. Uluslararası Atatürk Sempozyumu (21-23 Eylül 1987), (Ankara, 1997, s. 651-658). 3.7.10 Türkiye-Afganistan İlişkileri İki ülke arasındaki siyasî ilişkiler, Türkiye’nin İran ilişkileri gibidir. Üstelik, Afganistan, Türkiye’ye komşu değildir ve zorunlu bir komşuluk ilişkisi 142 Bu yazı, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası, (Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2000, s. 297-308) adlı eserde yeniden yayınlanmıştır.

336

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

bulunmamaktadır. Ancak, 1921’de, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin üç paşasından biri olan Cemal Paşa’nın Afganistan’a giderek özellikle ordunun modernleşmesine öncülük etmesi ve 1 Mart 1921’de Moskova’da imzalanan Türk-Afgan Dostluk Antlaşması, Türkiye ile Afganistan arasındaki ilişkilerin daima dostane kalmasını sağlamıştır. Türkiye’nin Afganistan’daki bu itibarlı konumuna rağmen ilişkiler fazla gelişmemiş ve bu yüzden Türkiye’de Afganistan ile ilgili araştırmalar, “Dış Türkler” kapsamında yapılmış ve değerlendirilmiştir. Türk-Afgan ilişkilerinin en parlak yılları, Atatürk dönemine rastlamaktadır. Ne yazık ki, Atatürk dönemi dış politika olaylarını anlatan eserlerde de İran ile ilişkilerde olduğu gibi Türk-Afgan ilişkilerine çok az yer verilmiştir. Daha ziyade iki devlet arasında yapılan antlaşmalar anlatılmıştır. M. Gönlübol-Cem Sar, F. Armaoğlu, Rıfat Uçarol’un eserlerinin yanı sıra, son yayınlardan biri olan Türk Dış Politikası I, (Baskın Oran (ed.))’de de durum değişmemiş, ilişkiler bir-iki sayfa ile özetlenmiştir. Sadece, A. Akşin, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi’nde İran ile beraber Afganistan ve Sadabad Paktı’na yaklaşık on sayfa yer vermiştir. Bu genel eserlere, Yusuf Hikmet Bayur’un Hindistan Tarihi (Ankara: TTK Yayını, 1987, c. III) adlı eserini ekleyebiliriz. Y.H. Bayur’un Atatürk döneminde Türkiye’nin Kabil büyükelçisi olduğu düşünülürse, sözkonusu eserdeki bilgiler değer kazanmaktadır. Aynı şekilde, Bilal Şimşir’in Türk diplomatlarının biyografilerini derlediği Bizim Diplomatlar (Ankara, 1996)’ı hatırlamak gerekmektedir. Şimşir, Fahrettin Paşa (Türkkan) ve Y. Hikmet Bayur gibi Türkiye’nin Kabil büyükelçileriyle ilgili değerli bilgiler vermektedir. Bu bağlamda, Sevsen Aslantepe’nin hazırladığı “Cumhuriyet Döneminde Türk Dış Politikasında Rol Oynayan Başlıca Devlet Adamlarının Çizelgesi”, (Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, s. 759-762) de değerlidir. Türkiye’de Afganistan ve Türk-Afgan ilişkileri hakkında hatırlanması gereken ilk isim Mehmet Saray’dır. “Dış Türkler” uzmanı olan M. Saray’ın Afganistan ile ilgili ilk eseri Dünden Bugüne Afganistan (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1981, 207 s.)’dır.143 Bu eser, yayınlandığı tarihe kadar Afganistan hakkında Türkçe yayınlanmış derli-toplu ilk eser niteliğinde olup XVI. yüzyıldan, Sovyetlerin 1979’daki işgaline kadar Afganistan’da vuku bulan tarihî ve siyasî olaylara ışık tutmaktadır. Bu bakımdan sözkonusu eserde, Atatürk dönemi Türk-Afgan siyasî ilişkileri de geniş olarak ele alınmaktadır. Daha sonra M. Saray, yukarıda adı geçen eseri tarih kısmı özetlenerek ve Atatürk 143 Bu cep kitabı daha ziyade İngiliz ve Rus belgelerine dayanılarak yazılmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

337

dönemi Türk-Afgan ilişkileri kısmını genişletmek suretiyle Türk-Afgan Münasebetleri (İstanbul: Veli Yayınları, 1984, 94 s.) adlı eserini yayınlamıştır. Üç yıl sonra da her iki eserde ele aldığı konuları biraz daha genişleterek Afganistan ve Türkler (İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987, 186 s.)144 adıyla yeniden yayınlamıştır. Ayrıca M. Saray, TDV İslam Ansiklopedisi (İstanbul, 1988, c. I, s. 401-408)’nde Afganistan maddesini yazmıştır.145 M. Saray’dan başka, Türk-Afganistan ilişkileri ile ilgili Türkçe bazı makaleler yayınlanmıştır. Çoğunun yazarı, Afganistan’da görev yapmış Türk yönetici ve ilim adamlarıdır. Bunların başında 1950’li yılların başında Afganistan’da bulunmuş Prof. Dr. Orhan Oğuz ile 1936’da, Kabil’e Dışişleri Hukuk Müşaviri olarak gitmiş olan Mehmet Ali Dağpınar gelmektedir. Bu yazılar şunlardır:146 Orhan Oğuz, “Afganistan Kültür Müesseseleri”, Yeni İstanbul, (11 Ekim 1952, sy. 1037, s. 5); O. Oğuz, “Afganistan’daki Kültür Müesseseleri”, Yeni İstanbul (22 Ekim 1952, sy. 1048, s. 5); O. Oğuz, “Son Günlerde Artan Dış Siyaset Faaliyeti”, Yeni İstanbul (29 Kasım 1952, sy. 1086, s. 5); O. Oğuz, “Afganistan’da Kültür Müesseseleri”, Yeni İstanbul, (3 Aralık 1952, sy. 1090, s. 5); O. Oğuz, “İktisadî Faaliyetler”, Yeni İstanbul, (4 Ağustos 1954, sy. 1692, s. 4); Mehmet Ali Dağpınar, “Afganistan’da Mülkiye”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, (1976, sy. 43, s. 10-15); M.A. Dağpınar, “Türk-Afgan Kültür İşbirliği”, Ekonomi Dergisi, (Eylül 1982, sy. 601-91, s. 39-43); M.A. Dağpınar, “Afganistan Meselesi”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, (Ağustos 1992, c. XVI, sy. 146, s. 55-57. Son olarak Tarih ve Tabiat Vakfı tarafından Dr. Ali Ahmetbeyoğlu’nun editörlüğünde yayınlanan Afganistan Üzerine Araştırmalar (İstanbul, 2002, 400 s.)’dan söz etmeliyiz. Esas itibariyle, İslâmî devirden bugüne kadarki dönemi kapsayacak bir şekilde Afganistan üzerine yazılmış makalelerden meydana gelmektedir. Sadece, 1923-1945 dönemi Türk-Afgan ilişkileri üzerine dört yazı vardır: Salim Cöhçe, “Atatürk Döneminde Türk-Afgan Münasebetleri” (s. 103-148); Halil Toker, “Zafer Hasan Aybek ve Afganistan Anıları (1915-1922, 1933-1936)”, (s. 149-176); Özlem Korkmaz, “Afganistan’a Türk Yardımı (1920-1960)”, (s. 205-224); Halil Bal, “Afganistan144 Yeni ismiyle bu eser, bugüne kadar toplam üç baskı yapmıştır: (İlaveli 2. baskı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997, 298 s.); (Asam Yayınları, 2002, 222 s.). 145 M. Saray’dan önce, A. Tarzi “Efganistan (Son Devir)” hakkında bir maddeyi, Millî Eğitim Bakanlığı’nın İslâm Ansiklopedisi (c. IV, s. 168-178)’nde yayınlamıştır. 146 Bu konuda, “Türkiye’nin Afganistan’a Yardımları (1920-1960)” (İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü, Yüksek Lisans tezi, İstanbul, 2000) adlı bir tez yapan Özlem Korkmaz’a teşekkür ederim. Çünkü Ö. Korkmaz, daha önce talebim üzerine elindeki bu yazıları bana vermiş ve bu sayede yazılardan haberdar olmuştum.

338

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

Türkiye İlişkilerinin Başlıca Yönleri”, (s. 277-298). Ayrıca sözkonusu eserde, Prof. Dr. Mehmet Saray ile “Afganistan Üzerine Bir Söyleşi”(s. 177-192) yer almaktadır. Sonuç Şurası bir gerçek ki, bilimsel araştırmalar için bibliyografya eserleri hayatî bir önemi haizdir. Ancak, bibliyografya eserlerinin hayatîliğine rağmen bu eserlerin hazırlanmasının zorluğu da ortadadır. Bu zorluğu zamanında aşabilmiş nadir çalışmalardan biri, Metin Tamkoç’un A Bibliyography on the Foreign Relations of the Republic of Turkey 1919-1967 And Brief Biographies of Turkish Statemens (Ankara, 1968) adlı analitik eseridir. M. Tamkoç’un eseri, hem seçiciliği ve hem de tematik olması bakımından 1919 sonrası Türk dış politika araştırmaları için halihazırda “aşılamamış” vazgeçilmez bir bibliyografik çalışma niteliğindedir. Zorluğuna rağmen en azından 1967 sonrası yayınlanmış kaynak ve araştırma eserlerini içerecek yeni bibliyografya eserleri hazırlanmalıdır. 1923 sonrası Türk dış politika araştırmaları için önemli sorunların başında bu dönemle ilgili resmî arşivlerin kapalılığı gelmektedir. Bu arşivler bir an önce dünya standardları ölçüsünde,147 araştırmacıların hizmetine sunulmalıdır. Ayrıca, bu arşivleri elinde bulunduran kurumlar (Dışişleri Bakanlığı, Genelkurmay Başkanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Cumhurbaşkanlığı gibi) “kurumsal tekelcilik” anlayışından kurtulmalıdırlar.148 Bu kurumlar, gerekçesi ne olursa olsun hem bu anlayıştan kurtulmalı ve hem de sözkonusu anlayışı besleyen “gizlilik” gerekçesi, dünya ölçüsüne indirgenerek komik durumlara düşmekten kaçınılmalıdır.149 Aksi halde, dış politika 147 Bu ölçü, İngiliz devlet arşivlerinde 30 yıldır. Ankara’daki Cumhuriyet Arşivleri, kendisi için bu süreyi, belgenin son gördüğü işlem tarihinden itibaren 50 yıl olarak belirlemiştir. En azından bu süre, standard hale getirilmeli ve Türkiye’deki bütün arşivlerde geçerli olmalıdır. 148 Emekli büyükelçi İsmail Soysal, Türk Dışişleri Bakanlığı Arşivi’nin Başbakanlık Devlet Arşivlerine devredilmesinden yana değildir. Ona göre, bu arşivde tasnifin yabancı dilleri ve diplomasiyi bilmeyen arşivcilerle yapılması zordur. Devire karşı çıkmasıyla ilgili ikinci gerekçesi ise “(…) millî çıkarlar açısından özel izne bağlı tutulması gerekebilecek belgelerin” varlığıdır. Bu tipik bir “kurumsal tekelcilik”tir. Bkz., İ. Soysal, Türk Dış Politikası İncelemeleri İçin Klavuz (1919-1993), İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993, s. 153. 149 Bu gizlilik meselesi, bazen trajikomik durumlar oluşturabilmektedir. Bir araştırmacı dostum, Türkiye ile Rusya arasında imzalanan Avrasya İşbirliği Antlaşması metnini Türk Dışişleri Bakanlığı’ndan isteyince, “gizlidir” cevabını almıştır. Oysa kendisi, Rusya’nın Ankara Büyükelçiliği’ne giderek bu antlaşma metnini talep edince, Rus yetkililer, hemen antlaşmanın Rusça, Türkçe ve İngilizce metinlerini kendisine vermişlerdir. Ayrıca bu antlaşma metinlerinin Rusya Dışişleri Bakanlığı web sayfasında da yer aldığını söylemişlerdir.

Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas›na Dair Türkçe Kaynak ve Araflt›rmalar (1923-1945)

339

araştırmaları için gerekli arşivlerin kapalılığı ya da sınırlı kullanımı sürdükçe, “Herhalde, Türkiye’nin gizlediği birtakım gerçekler vardır” kanaati, ilim dünyasında geçerli olacaktır. En önemlisi, resmî arşivlerin kapalılığı devam ettiği sürece, yapılan sayısız araştırmaya rağmen gerçek anlamda karşılaştırmalı Türk dış politika araştırmalarını yapmak mümkün olmayacaktır.150 Bu literatür çalışması sırasında müşahede ettim ki, gerek tarih ve gerek uluslararası ilişkiler kökenli dış politika araştırmacıları, sadece kendi meslekî formasyonları ölçüsünde araştırmalarını sürdürmüşlerdir. Bunun sonucu olarak tarihçiler, uluslararası ilişkiler disiplininin teorik anlatımlarından uzak kalmakta, uluslararası ilişkiler kökenli olanlar da tarihin temel kavramlarına yeterince vakıf olamamaktadırlar. Üstelik uluslararası ilişkiler kökenlilerin çoğu, 1923-1928 dönemi sözkonusu olduğunda, eski Türkçe (Osmanlıca) bilmemekte ve bu yüzden ikinci derece kaynaklarla yetinmektedirler. Demek istediğim şudur ki, artık Türkiye’deki dış politika araştırmaları, gerek tarih ve gerekse uluslararası ilişkiler disiplinlerinin temel kavram ve anlayışlarını kaynaştıran “disiplinlerarası” bir niteliğe kavuşmalıdır. Böylece, dış politika araştırmaları “tek boyutlu” ve de “uluslararası sistem”i dikkate almayan değerlendirmelerden kurtulmuş olacaktır.

Studies on Turkish Foreign Policy in the Republican Period Mustafa BUDAK Abstract This article aims firstly to evaluate primary and secondary sources, published materials, and some official periodicals on Turkish foreign policy between 1923 and 1945. Secondly, it intends to introduce the Turkish archives, namely the Turkish Military Archive, Republican Archive of the General Directorate of the State Archives, and the Archives of Turkish Foreign Ministry for researchers who want to study on the Turkish Foreign Policy for the same period. Then the problems of periodization and archive in studying the history of the Turkish Republic are examined. Most scholars usually prefer to use the names of Atatürk and 150 Aynı şekilde Aryeh Shmuelevitz de, Türk arşivlerinin kapalılığının halihazırda Türk dış politikası üzerindeki araştırmalarda birinci elden kaynak sorununu devam ettirdiği görüşündedir. A. Shmuelevitz, “Atatürk’s Policy toward the Great Powers: Principles and Guideliness”, The Great Powers in the Middle East 1919-1939, Uriel Dann (ed.), New York/London: Holmes and Meier, s. 310.

340

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Budak

İnönü in periodization until 1945. Some other scholars prefer to describe in terms of historical events. Finally, the article discusses some problems of studies on Turkish Foreign Policy and proposes some suggestions. Firstly, one of the most important problems is insufficient use of the primary sources, because most of the official archives are closed. These archives should be opened to researchers. The second problem is the ignorance of the researchers for the Ottoman Turkish. Most researchers, who have academic formation in international relations in particular, have ignored Ottoman Turkish. If they want to produce original academic studies, they should learn the necessary tools, namely Ottoman Turkish. The final problem is methodological. Hitherto, foreign policy researchers, both from the disciplines of history and international relations, had only produced works with perspectives from their own disciplines. Instead a multidisciplinary study is offered in this article.

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

341

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 341-355

1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar Mesut ÖZCAN* BU MAKALEDE, TÜRK DIŞ POLİTİKASI İLE İLGİLİ oldukça geniş bir literatürün varlığı göz önünde bulundurularak, 1945 sonrasında bu konuyla ilgili olarak yayınlanmış belli başlı bazı eserler incelenmeye çalışılacaktır. Bu çerçevede Türkçe’de ve yabancı dillerde yayınlanmış bazı eserlerin ele alınacağı bu çalışmanın amacı Türk dış politikası literatürü ile ilgili genel yaklaşımı ortaya koyabilmektir. Türk dış politikası literatürüne ait eserlerin toplandığı kaynakçaların varlığı göz önüne alınırsa, bir yazı çerçevesinde bütün bir literatürün ele alınmasının imkânsızlığı anlaşılacaktır. Bu nedenle yazıda, literatürle ilgili temel bazı kaynaklar ve örnekler ele alınacaktır. Türk dış politikasında 1945 sonrası gelişmelere göz atarsak genel bir dönemlendirme ile Soğuk Savaş dönemi ve Soğuk Savaş sonrası dönem şeklinde bir ayırıma gidebiliriz. İkinci Dünya Savaşına katılmayan ama savaş öncesinden başlayarak ciddi bir Sovyet tehdidi hisseden Türkiye, toprak bütünlüğünü korumak için Cumhuriyetin kurulmasında beri takip ettiği bağımsız dış politika anlayışından uzaklaşmaya başlamış ve Batı kampı içerisinde yer alarak güvenliğini sağlamaya çalışmıştır. Bu anlamda en önemli gelişme, Türkiye’nin BM ve NATO’ya üye olmasıdır. Soğuk Savaşın statik yapısı içerisinde güvenlik algısının baskısı altında bir dış politika yürütülmüş olmakla beraber, 50 yıla yakın bir süre devam eden Soğuk Savaş döneminde Türk dış politikasında hiçbir değişiklik olmadığını söylemek de ciddi bir yanılgı olacaktır. Kıbrıs Sorunu, Johnson Mektubu, Ortadoğu’da yaşanan 1967 ve 1973 savaşları ve petrol ambargosu, 12 Eylül darbesi gibi gelişmeler Türk dış politikasını etkilemiş ve Soğuk Savaşın kuralları içerisinde çeşitli değişiklikler meydana gelmiştir. Özellikle 1964 sonrasında Kıb* Beykent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü, Araştırma Görevlisi; Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü, Doktora öğrencisi.

342

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Özcan

rıs Sorunu Türk dış politikasında önemli değişikliklere yol açmış ve bir kırılma noktasını teşkil etmiştir. Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Soğuk Savaş’ın sona ermesi tüm dünyada yeni bir uluslararası düzene gidişin başlangıcını oluşturmuş, bu anlamda Türk dış politikasının şekillenmesinde de çeşitli değişiklikler meydana gelmiştir. Soğuk Savaş sonrası dönemin ilk yıllarında Türkiye’nin Batı kampı için anlamı sorgulanır olmuş ve Türkiye, bölgesi ile daha fazla ilgilenmeye başlamıştır. Burada Türkiye’nin yakın çevresinde Türkiye’yi yakından ilgilendiren olayların meydana gelmesinin de önemli bir payı vardır. Yine Soğuk Savaş sonrası dönem, kutuplararası küresel rekabet yerine bölgesel gelişmelerin öne çıkmaya başladığı bir dönem olmuştur. Soğuk Savaş’ın iki kutuplu statik yapısının dağılması ve yeni denge arayışları çeşitli seçenekleri gündeme getirmiş, bu anlamda dış politikada yeni bir hareketlilik yaşanmıştır. 1990’ların sonlarına doğru dünya sisteminin alacağı şekil büyük ölçüde belli olsa da, Soğuk Savaş sonrasında taşlar hâlâ yerine tam oturmadığından ve yakın çevremizde önemli gelişmeler meydana gelmekte olduğundan hareketli dönem devam etmektedir. Soğuk Savaş sonrasında yaşanan bu gelişmeler Türk dış politikasını ve Türk dış politikası literatürünü etkilemiştir. Bu çerçevede Türkiye’nin yakın çevresiyle ilişkileri ve dış politikası ile ilgili olarak Türkçe’de ve yabancı dillerde pek çok eser yayınlanmıştır. Türk dış politikası literatüründe ele alacağımız dönem için yukarıda kabaca ikiye ayırarak yaptığımız tasnifin yanında, diğer bir tasnif de eserlerin ele aldıkları konular ve ele alış şekilleri açısından yapılabilir. Bunlardan birincisi, olayları detaylı bir biçimde, büyük ölçüde kronolojik bir yaklaşımla inceleyen, ders kitabı olması amacıyla yazılmış veya bu amaca uygun kitaplardır. Diğerleri ise özellikle Soğuk Savaş sonrası Türkiye’nin içinde bulunduğu coğrafyada yaşanan hareketliliği ele alan, Türkiye’nin yakın çevresiyle ilişkilerini inceleyen, çoğunlukla derleme kitaplardır. Ben bu döneme ait literatürü ele alırken önce birinci kısım kitaplardan başlayacağım. Soğuk Savaş Dönemi Olayları detaylı biçimde inceleyen ve oldukça hacimli olan, Türk dış politikasını Kurtuluş Savaşı’ndan başlayarak ele alan kitaplardan ilki Mehmet Gönlübol’un editörlüğünü yaptığı Olaylarla Türk Dış Politikası kitabıdır.1 Bu kitap Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ndeki hocalar tarafından derslerde kullanılmak üzere hazırlanmıştır ve ele alınan her bir dö1 Mehmet Gönlübol (der.), Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1987. İlk baskısı 1969.

1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar

343

nem, farklı bir yazar tarafından kaleme alınmıştır. Bu çerçevede kronolojik bir yaklaşımla Kurtuluş Savaşı’ndan itibaren Türk dış politikası ele alınıyor. Yıllar geçtikçe ve yeni olaylar meydana geldikçe bunlar da kitaba eklenmiş ve yeni baskılar yapılırken bu gelişmeler de kitaba dahil edilmeye çalışılmıştır. Kitapta kronolojik anlatım Milli Mücadele ile başlatılıp 1938’e kadar getiriliyor ve daha sonra da İkinci Dünya Savaşı, 1945-1965 arası, 19651973 arası, 1973-1983 ve 1983-1990 arası inceleniyor. İlk bölümlerdeki tasnif, olayların dönüm noktalarına göre yapılırken daha sonraki tasnifler kitabın basıldığı yıllara göre yapılmış. Dönemler ele alınırken önce o dönemin genel bir değerlendirmesi yapılmış, daha sonra olaylar ele alınmıştır. Bu kitap Türk dış politikasını ilgilendiren olayları kronolojik bir şekilde görmek ve Türk dış politikasının nereden gelip nereye gittiğini anlamak açısından faydalı bir kaynaktır. 1983 öncesine dair kısımlarda olaylara ağırlık verilen bir anlatım sözkonusu iken 1983 sonrasında yorumlar daha yoğun bir şekilde yer alıyor. Bu değişimde yılların getirdiği birikim ve tecrübenin yanısıra olayları kronolojik olarak biraraya getirmenin zorluğu da rol oynamış olabilir. Bu kitap uzun yıllar Türk dış politikası ile ilgilenenlerin ve özellikle öğrencilerin önemli bir başvuru kaynağı olmuştur. Bu kitaba benzer şekilde Türk dış politikasının uzun dönemli gelişimini inceleyen diğer bir kitap da Faruk Sönmezoğlu’nun Türk Dış Politikası’nın Analizi adlı edisyon kitabıdır.2 Bu kitapta Türk dış politikası anlatılırken Kurtuluş Savaşından değil, Osmanlı’nın son dönemlerinden başlanmaktadır. Kitap iki kısımda yapılandırılmış; birincisi uygulamalar ve olaylar üzerinden dış politikanın anlatılmasına ikincisi ise Türk dış politikasını etkileyen iç ve dış faktörlerin incelenmesine tahsis edilmiştir. Kitapta konular makaleler şeklinde ele alınmış ve yazarların uzmanlıklarına göre belirlenmiştir. Kitabın, Türkiye’nin dış politikasına ilişkin bazı uygulama örneklerinin kronolojik ve bölgesel şekilde incelendiği birinci kısmında genel anlatımın yanında Kıbrıs, Kuzey Irak gibi kriz noktaları da ele alınıyor. İkinci kısımda ise Türk dış politikasını etkileyen, yönlendiren iç ve dış unsurlar inceleniyor. Gönlübol’un editörlüğünü yaptığı kitap daha kronolojik anlatıma sahipken, bu kitap daha tematik bir yaklaşım göstermektedir. Bu tarzda yazılan diğer önemli bir eser ise Baskın Oran’ın editörlüğünü yaptığı Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar adlı kitaptır.3 Bu kitap da yukarıda bahsi geçen diğer iki kitap gibi Türk dış politikasını kapsamlı bir şekilde incelemektedir. Tarz olarak Gönlübol’un editörlüğünü yaptığı kitaba daha fazla benzemektedir. Zaten 2 Faruk Sönmezoğlu (der.), Türk Dış Politikasının Analizi, İstanbul: Der Yayınları, 2001. 3 Baskın Oran (der.), Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. İlk baskısı 1994.

344

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Özcan

editörü de Olaylarla Türk Dış Politikası kitabını okuyarak yetişmiş hocalar tarafından kaleme alındığını belirttiği bu kitabın yazılmasının nedeni olarak artık Olaylarla Türk Dış Politikası kitabının yetersiz kalmasını göstermektedir. Ayrıca yeni kitapta yazara göre konu değil konuya göre yazar seçildiği belirtiliyor. Kültür Bakanlığı tarafından sağlanan fonla yaklaşık üç yıllık bir çalışma sonrasında yayınlanan bu kitapta editoryal anlamda daha fazla bir çabanın sözkonusu olduğu muhakkak. İki ciltten oluşan bu kitapta sadece olaylar kronolojik olarak anlatılmakla kalınmıyor, aynı zamanda kutular ve tablolar yardımıyla metinde geçenlerin anlaşılmasına yardımcı olacak bilgiler de veriliyor. Bunun yanında metin, okumayı kolaylaştırmak üzere, ele alınan döneme ait karikatürlerle de zenginleştirilmiştir. Bu kitabı yukarıda bahsettiğimiz diğer iki kitapla karşılaştırdığımız zaman girişte teorik yaklaşımın daha fazla verildiğini görebiliriz. Bu kısımda hem kitapta uygulanan metotla ilgili açıklamalar, hem de Türk dış politikasının altyapısı ile ilgili bölümler vardır. Kitabın ele aldığı dönem 1918-1980 ve 1980-2001 şeklinde ikiye ayrılmış, alt başlıklar halinde inceleme yapılırken de önce ele alınan dönemin genel bir değerlendirmesi verilmiş, daha sonra ise o dönemde Türkiye’nin yakın çevresindeki bölgelerle ve uluslararası örgütlerle ilişkileri incelenmiştir. Her bir dönem anlatılırken o dönemde dış politikanın yapılmasında rol almış Cumhurbaşkanı, Başbakan, Dışişleri Bakanı ve Dışişleri Müsteşarının isimleri ve görev yaptıkları sürenin tablo halinde verilmesi oldukça yararlı olabilecek bir katkıdır. Çünkü dış politikanın yapımında kişisel faktörlerin etkisi yadsınamaz ve bu şekilde politikaların belirlenmesinde rol oynayan kişilerin etkisi de okuyucunun dikkatine sunulmuş olmaktadır. Bu kitabı diğer iki kitaptan ayıran bir diğer özellik ise ekonomik unsurların analizlerde daha fazla ele alınmış olmasıdır. Ders kitabı olma niteliği taşıyan diğer bir çalışma ise Kamuran Gürün’ün Dış İlişkiler ve Türk Politikası adlı kitabıdır.4 Yazar bu kitabı Ankara Üniversitesi’nde ders vermeye başladıktan sonra yazmaya karar vermişti. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türk dış politikasını ilgilendiren gelişmeleri ele alındığında kitapta bu dönemin ilk yıllarında Türk-Rus ilişkilerinin Türk dış politikasında belirleyici unsur olduğu vurgulanmaktadır. Ama özellikle 1950’lerden sonra Kıbrıs konusunda yaşanan gelişmeler ve Yunanistan’la ilişkiler anlatılmıştır. Soğuk Savaş mantığının oldukça ciddi bir şekilde hissedildiği kitapta olaylar kronolojik bir anlatımla ele alınmıştır. Yazarın diplomat kökenli olması ve bir dönem Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreterliği yapmış olması olaylara derinlemesine vâkıf olma imkânı verilmek4 Kamuran Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, Ankara: Ankara Üniversitesi SBF Yayınları, 1983.

1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar

345

tedir. Kitabın anlatımında diplomatik metinlerin, görüşmelerin ve alıntıların yapılması yazarın bu kaynaklara ulaşabilmesinin bir sonucu olup anlatılan dönemin gelişmelerini ortaya koymada oldukça faydalı bir yöntem olarak dikkat çekmektedir. Türk Dış Politikasını geniş bir perspektifle ele alan diğer bir kitap ise William Hale’in Turkish Foreign Policy 1774-2000 adlı kitabıdır.5 Bu kitapta yazar Osmanlı döneminden itibaren gelişmeleri ele alarak sürekliliğe dikkat çekmektedir. Ama daha çok 1945 sonrası dönemin ayrıntılı olarak ele alındığı kitap detaylı bir şekilde Balkanlar, Ortadoğu ve Kafkaslar gibi Türkiye’yi yakından ilgilendiren bölgelerdeki gelişmelerin Türk dış politikası için anlamını incelemeye çalışıyor. Hale analizinde Türkiye’yi, sahip olduğu kapasiteler açısından orta büyüklükteki bir devlet olarak ele alıyor ve 200 yıllık bir süreç içerisinde nasıl hareket ettiğini analiz etmeye çalışıyor. Bu analizinde Türkiye’nin orta büyüklükteki devlet tanımına ne kadar uygun hareket ettiğini de sorguluyor. Bu kitaplar dışında 1945 sonrası Türk dış politikasındaki gelişmeleri ele alan ve daha çok belirli bir konu veya döneme hasredilmiş kitaplardan da bazı örnekler verilebilir. Bunlardan biri de editörlüğünü Kemal Karpat’ın yaptığı Turkish Foreign Policy in Transition 1950-1974 adlı kitaptır.6 Kitapta Türk dış politikasının İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşamaya başladığı dönüşüm ele alınıyor ve özellikle de 1960 sonrasında NATO içerisinde kalarak Sovyetler Birliği ve Bağlantısızlar Hareketi ile ilişkilerini iyileştirmesi inceleniyor. Bu dönemde Türkiye’nin dış siyasetinde önemli konular olan Kıbrıs, ABD ve NATO ülkeleri ile ilişkiler, Sovyetler Birliği ile ilişkilerin gelişimi, Arap-İsrail Savaşları ve dış yardımlar yer buluyor. Kitabın sonunda 1950-1974 arası dönemi incelemek isteyenler için bir bibliyografyanın verilmesi bu kitabın okuyucuları için önemli bir katkı sağlıyor. Bu dönemi ele alan diğer bir çalışma da Abdülahat Akşin’in çalışmasıdır.7 Akşin’in çalışmasının birinci bölümünde 1945 sonrasında Türk dış politikasını etkileyen temel faktörler ele alınıyor ve genel bir değerlendirme sunuluyor. İkinci bölümde ise Ortadoğu sorunları ve bunların Türkiye’ye etkileri üzerinde duruluyor. Bu çerçevede Arap milliyetçiliği, Filistin Sorunu, petrol ile ilgili gelişmeler ve Bağdat Paktı incelenen alt başlıklar olarak dikkat çekiyor. 5 William Hale, Turkish Foreign Policy 1774-2000, London, Frank Cass, 2000. 6 Kemal Karpat (der.), Turkish Foreign Policy in Transition 1950-1974, Leiden: E.J. Brill, 1975. 7 Abdülahat Akşin, Türkiye’nin 1945’ten Sonraki Dış Politika Gelişmeleri, Ortadoğu Meseleleri, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1959. Bu kitabın yanında Ömer Kürkçüoğlu’nun kitabı da aynı dönemi ele alan diğer önemli bir kaynaktır: Ömer Kürkçüoğlu, Türkiye’nin Arap Ortadoğusu’na Karşı Politikası 1945-1970, Ankara: Sevinç Matbaası, 1972. Yine aynı dönemi ele alan İngilizce bir kaynak ise şudur: Ferenc A. Vali, Bridge Across the Bosphorus: The Foreign Policy of Turkey, Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1971.

346

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Özcan

Türkiye’nin 1960’lardan itibaren Ortadoğu ve Arap dünyası ile artan ilişkilerinin ele alındığı diğer bir eser ise Oya Akgönenç’in doktora tezidir.8 Bu çalışmada da Türk dış politikasını şekillendiren temel faktörler, Cumhuriyetin kurulmasından bu yana meydana gelen önemli olaylar ve 1960’tan sonra Araplarla Türkiye’nin artan ilişkisi, Türkiye’nin yine aynı dönemde dış politikasını meşgul eden Kıbrıs, Sovyetler Birliği gibi konular arasındaki bağlantılarla beraber ele alınmaktadır. Soğuk Savaş sırasında Türkiye’nin Balkanlar’la olan ilişkilerinin ele alındığı eserlere örnek olarak da Oral Sander’in Balkan Gelişmeleri ve Türkiye 1945-1965 adlı çalışması verilebilir9 Sander’in doktora tezinin kitaplaştırılmış hali olan bu çalışmada önce Balkanlar’daki o döneme ait gelişmeler ele alınmış daha sonra da Türkiye’nin bu olaylar karşısındaki politikası incelenmiş. Doktora tezi olduğu için oldukça detaylı bir çalışma olan bu kitapta konular anlatılırken İkinci Dünya Savaşı öncesi gelişmeler de ele alınmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Balkanlar’daki gelişmelerin incelendiği bu kitapta Türk dış politikası açısından oldukça önemli bir unsur olan bölgedeki Sovyet etkisine yapılan vurgu dikkat çekiyor. O dönemde yayınlanmış başka bir çalışma da Kıbrıs Sorununun gündeme oturması sonrasında kamuoyunun Türk dış politikası ile ilgili tartışmalara katılmaya başlamasının ele alındığı Duygu Sezer’in Kamuoyu ve Dış Politika adlı kitabıdır.10 Kıbrıs Sorununu Türk dış politikasında önemli bir köşe taşı niteliği taşıdığından yazının girişinde bahsetmiştik. Sezer’in doktora tezinin kitaplaştırılmış hali olan bu çalışmada, Kıbrıs konusunun Türk dış politikasının kamuoyunda tartışılır hale gelmesindeki etkisi, kamuoyunun oluşumu ve bunun siyasete yansıması, Kıbrıs Sorununun Türk dış politikasına yansımaları ve bu dönemde Türkiye’nin çok yönlü dış politika izleme yönündeki çabaları ele alınıyor. Kıbrıs Sorunu Türkiye ve Yunanistan arasındaki diğer sorunları da tetiklemiştir. Bunlardan birisi de Ege sorunlarıdır. Ege Denizindeki karasuları, kıta sahanlığı, FIR hattı gibi konular iki ülke arasındaki ilişkilerin çeşitli dönemlerde gerilmesine neden olmuştur. Ege’deki sorunları ele alındığı kitaplara örnek olarak Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nin yayınladığı eser verilebilir.11 Bu kitapta 1980’li yıllarda Ege’de ortaya çıkan so8 Oya Akgönenç, “A Study of Political Dynamics of Turkish Foreign Policy with Particular Reference to New Trends in Turco-Arab Relations: 1960-1975”, Doktora Tezi, The American University, 1975. Türkiye’nin İslam Konferansı Örgütü’ne üye olmasının, dış politikasına etkisini ele alan bir çalışma için de Mahmut Bali Aykan’ın kitabı faydalı olabilir: M. Bali Aykan, Turkey’s Role in the Organization of the Islamic Conference: 1960-1992 The Nature of Deviation from the Kemalist Heritage, Newyork: Vantage Press, 1994. 9 Oral Sander, Balkan Gelişmeleri ve Türkiye 1945-1965, Ankara: Sevinç Matbaası, 1969. 10 Duygu Sezer, Kamuoyu ve Dış Politika, Ankara: Sevinç Matbaası, 1972. 11 Ege’de Deniz Sorunları Semineri, Ankara: Ankara Üniversitesi SBF Yayınları, 1986.

1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar

347

runlar üzerine düzenlenen seminerin tebliğleri biraraya getirilmiştir. Kitapta Ege’deki başlıca deniz sorunları, bunlara ilişkin Türk ve Yunan görüşleri jeolojik, hukukî ve siyasî açıdan değerlendiriliyor. Soğuk Savaş Sonrası Dönem Genel Kitaplar Soğuk Savaş süresince Türk dış politikasını büyük ölçüde güvenlik endişeleri şekillendirmiştir. Ama 1964 sonrasında Kıbrıs Sorunu Türk dış politikasında önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Kıbrıs nedeniyle ABD ile yaşanan zorluklar Türkiye’yi bölgesel ilişkilerine daha fazla önem vermeye itmiştir. Bu çerçevede Ortadoğu ve diğer komşu bölgeler ile ilişkiler artmıştır. Burada Türkiye’nin ekonomik ihtiyaçlarının oynadığı rol de ihmal edilmemelidir. Kıbrıs Sorunu nedeniyle Yunanistan’la olan ilişkiler gerginleşmiştir. Daha çok bu faktörler etrafında şekillenen Türk dış politikasına ilişkin literatür de bu konulara yoğunlaşmıştır. Soğuk Savaşın sona ermesi ise, dünyadaki tüm ülkeler için olduğu gibi Türkiye için de dış politikada yenilikler getirmiştir. Sovyet tehdidi ortadan kalkmış, kutuplararası küresel rekabet, yerini bölgesel gelişmelerin etkin olduğu bir döneme bırakmıştır. Türkiye, özellikle yakın çevresinde ortaya çıkan sorunların da etkisiyle bölgesel gelişmelerle daha fazla ilgilenmeye başlamıştır. Burada Türkiye’nin kendi içgüvenliği ile ilgili kaygılar da rol oynamıştır. Ortadoğu, Balkanlar, Kafkaslar ve Avrupa Birliği ile ilgili gelişmeler Türkiye için hem yeni fırsatlar hem de yeni meydan okumalar getirmiştir. Bu gelişmelere paralel şekilde Türk dış politikası literatürü de çeşitlenmiş ve bu yeni şartları ele alan eserler yayınlanmaya başlamıştır. Bu yeni dönemde Türk dış politikası ile ilgili olarak yabancı dilde de çok çeşitli çalışmalar yayınlanmış, bunların bir kısmı Türkçe’ye çevrilmiştir. Bunların önemli bir kısmı edisyon kitaplar olarak karşımıza çıkmıştır. Yabancı kaynaklı bu yayınlar ülke içindeki akademisyen ve yazarları da harekete geçirmiş, Soğuk Savaş sonrası dönemde eskisine oranla çok daha fazla akademik eser kaleme alınmıştır. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle ortaya çıkan belirsizlik çeşitli ihtimalleri gündeme getirmiş, böylece çok farklı argümanların ileri sürüldüğü kitaplar yayınlanmıştır. Bu dönemde yayınlanmış kitaplardan Ahmet Davutoğlu’nun Stratejik Derinlik, Türkiye’nin Uluslararası Konumu adlı kitabı dikkat çeken eserlerden birisidir.12 Davutoğlu’nun kitabı, Soğuk Savaş sonrasında Türkiye’nin yaşadığı dinamik konjonktürü oldukça farklı boyutlarıyla değerlendirmeye çalışıyor. Tek kişinin yazdığı oldukça hacimli bir eser olmasıyla dikkat çe12 Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik Türkiye’nin Uluslararası Konumu, İstanbul: Küre Yayınları, 2001.

348

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Özcan

ken kitap, Türk dış politikasına ilişkin analizine önce konuya ilişkin teorik bir altyapı vererek başlıyor. Kitapta Türk dış politikasını etkileyen tarihî miras anlatılırken olaylar sadece kronik bir biçimde ele alınmıyor, bu mirasın bugüne etkisi de değerlendiriliyor. Kitabın diğer önemli bir katkısı dış politika gelişmelerinin değerlendirilmesini ve anlaşılmasını kolaylaştıracak teorik bilgiyi geniş bir şekilde sağlıyor olması. Kitapta uluslararası ilişkiler ve strateji ile ilgili teorik bilgiler, günümüz Türk dış politikasının devraldığı miras ele alındıktan sonra Türkiye’nin Ortadoğu, Kafkaslar ve Balkanlar gibi yakın bölgeleriyle ve AB, İKÖ, KEİ gibi uluslararası örgütlerle olan ilişkisi inceleniyor. Bu kapsamlı çalışma, Türk dış politikasının Soğuk Savaş sonrasında alacağı şeklin anlaşılması açısından sağladığı teorik arka planla oldukça önemli bir katkı yapıyor. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Soğuk Savaş sonrası dönemde Türk dış politikasına ilişkin olarak yazılan kitaplar arasında edisyon kitaplar ağırlıktadır. Türkiye’de yayınlanan bu kitaplardan biri de Gencer Özcan ve Şule Kut’un editörlüğünü yaptıkları En Uzun Onyıl adlı kitaptır.13 Bu kitapta Soğuk Savaşın sonra ermesiyle birlikte 1990 sonrasında Türk dış politikasında meydana gelen gelişmeler ele alınıyor. Türkiye’nin yakın bölgelerle olan ilişkileri kadar, güvenlik endişelerinin dış politikaya yansıması ve dış politika yapımında askerî yapının artan rolü de inceleniyor. Türk dış politikası için oldukça hareketli bir dönem olan 1990’lı yıllar, bu kitapta yer alan makalelerde güncel gelişmelerin detaylı şekilde incelenmesi yoluyla ele alınıyor. Tarihî gelişmelerin analizlerde çok fazla yer almadığı ve dış politikada bu yıllarda meydana gelen gelişmelerin detaylı şekilde incelendiği bu kitap, Türkçede yakın döneme ait önemli bir başvuru kaynağı işlevi görebilir. Bu döneme ait diğer bir derleme kitap da editörlüğünü Vojtech Mastny ve R. Craig Nation’un yaptıkları Turkey Between East and West’tir.14 Bu kitap tam isminden de anlaşılacağı gibi Türkiye’nin o dönemde karşı karşıya bulunduğu fırsatları ve sorunları ele alıyor. Osmanlı’nın Avrupa toprakları üzerindeki yönetiminin ele alındığı bir makaleyle başlayan kitap, İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki gelişmeleri de özetleyerek Soğuk Savaş sonrası döneme yoğunlaşıyor. Soğuk Savaş sonrasında Türkiye’nin kendini yeniden tanımlaması ve dış politikasını ona göre şekillendirmesi ihtiyacının ortaya çıktığı herkesçe dile getirilen bir gerçektir. Bu eserde de bu konuya vurgu yapıldıktan sonra, sadece Batı kampının bir üyesi olmaktan çıkan 13 Gencer Özcan ve Şule Kut (der.), En Uzun Onyıl, Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar, İstanbul: Büke, 2000. Bu kitabın yanında konuyla ilgili diğer bir Türkçe kaynak da yine bir derlemedir: Mustafa Türkeş & İlhan Uzgel, Türkiye’nin Komşuları, Ankara: İmge Kitabevi, 2002. 14 Vojtech Mastny ve R. Craig Nation (der.), Turkey Between East and West, New Challenges for a Rising Regional Power, UK: Westview Press, 1996.

1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar

349

Türkiye’nin yakın çevresiyle geliştirebileceği ilişkilere yönelik seçenekler ele alınıyor. Bu çerçevede kitaptaki çeşitli makalelerde Balkanlar, Orta Asya, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, ekonomik sorunlar, demokratikleşme, AB ve Türkiye gibi konular inceleniyor. Buna benzer bir diğer çalışma da Barry Rubin ve Kemal Kirişçi tarafından derlenen Günümüzde Türkiye’nin Dış Politikası adlı kitaptır.15 Orijinali 2001 yılında İngilizce olarak yayınlanan bu çalışma bir yıl sonra Türkçeye çevrilmiş. Bu kitapta Türk dış politikasının son yıllarda gitgide karmaşık ilişkiler etrafında şekillenen yapısına vurgu yapılarak günümüzde bölgesel gelişmelerin ve anlaşmaların önem kazandığının altı bir kez daha çiziliyor. Bu eserde yer alan makaleler Türkiye’nin Avrupa, Rusya, Orta Asya ve ABD’ye yönelik politikalarını ve Ortadoğu’da gittikçe artan etkinliğini anlatıyor. Soğuk Savaş sonrası dönemde ekonomi, enerji ve su gibi konuların dış politikada karar alma sürecine artan etkisine dikkat çekilen kitapta Türkiye’den ve dünyanın çeşitli üniversitelerinden akademisyenlerin makaleleri yer alıyor. Benzer konuları işleyen ama Türkiye’nin iç siyasetindeki gelişmelere de yer veren bir çalışma da Turkey at the Crossroads adlı derlemedir.16 Bu kitap da Türkiye ile ilgili gelişmeleri anlatırken Osmanlı arka planını vererek başlıyor ve Osmanlı Devleti’nden Türkiye’ye geçişteki devamlılık unsurlarına vurgu yapıyor. Ayrıca kronolojik bir anlatımla tek parti ve çok partili yıllardaki gelişmeleri 1990’lı yıllara kadar anlatıyor. 1990 sonrası dış politika ile ilgili gelişmeleri ele alırken iç siyasete de değiniyor ve Susurluk ve Kürt sorunu konuları da dış politika gelişmeleri ile birlikte inceleniyor. Bunun yanında Türkiye’nin etrafının dış düşmanlarla çevrili olduğu iddiaları, Türkiye’nin Ortadoğu, Orta Asya, Kafkasya ile ilişkileri ve o dönemde artan Türkiye-İsrail ilişkileri de kitaptaki makalelerde ele alınıyor. Doksanların Türkiye gündeminde yoğun tartışma konuları ve bunların dış politika ile bağlantılarının ele alındığı diğer bir edisyon kitap da Dangerous Neighborhood adını taşıyor.17 Bu kitapta da Türkiye’nin dış politika gündemini meşgul eden olaylardan bazıları olan Avrupa ile ilişkiler, güven15 Barry Rubin ve Kemal Kirişçi (der.), Günümüzde Türkiye’nin Dış Politikası, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2002. 16 Dietrich Jung ve Wolfgango Piccoli (der.), Turkey at the Crossroads, Ottoman Legacies and a Greater Middle East, Newyork: Zed Boks, 2001. 17 Michael S. Radu (der.), Dangerous Neigborhood, Contemporary Issues in Turkey’s Foreign Relations, Canada: Transaction Publishers, 2002. Bunun yanında Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrası dış politikasında yaşanan gelişmelere ilişkin olarak ayrıca şu kitaplardan da faydalanılabilir: Graham Fuller ve Ian O. Lesser, Turkey’s New Geopolitics: From the Balkans to Western China, Boulder: Westview Pres, 1993; Alan Makovsky ve Sabri Sayarı (der.), Changing Dynamics of Turkish Foreign Policy, Washington DC: Washington Institute for Near East Policy Press, 2000; Philip Robins, Turkey and the Middle East, London: Royal Institute of International Affairs, 1991.

350

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Özcan

lik sorunları ve PKK, insan hakları tartışmaları, İsrail ve ABD ile olan ilişkiler inceleniyor. Çift kutuplu yapının dağılması ve insan hakları ihlalleri gibi konuların ulus devletlerin egemenliğini aşındırması sonrasında iç siyasî gelişmeler dış politika gündemine daha fazla oturmaya başladı. Bu anlamda Türkiye için de güvenlik sorunları ve PKK ile mücadele sırasında insan hakları ihlalleri sık sık gündeme geldi ve bunlarla ilgili konular Türk dış politikasına da yansıdı. Özellikle buradaki örnekte olduğu gibi yabancı yazarların hazırladığı eserlerde bu konu daha fazla tartışılıyor. Türkiye’nin 1990’larda yaşadığı güvenlik sorunları ve bunun dış politikaya yansımaları çeşitli yazarlar tarafından incelenen bir konudur. Güvenlik endişelerinin artması ve dış politika belirlenirken bu endişelerin öncelik kazanması askerlerin dış politika yapımında rollerinin eskisine oranla artması gerçeğini beraberinde getirmiştir. Güvenlik endişelerinin etkisi 2000’li yıllara kadar dış politikanın belirlenmesinde etkili olmuştur. Bu güvenlik endişelerinin ele alındığı bir eser de Mustafa Aydın’ın editörlüğünü yaptığı Turkey at the Treshold of the 21st Century adlı kitaptır.18 Ankara’da gerçekleştirilen bir konferansın tebliğlerinin toplandığı bu kitapta, Türkiye’nin küresel güvenlik açısından önemi, Türkiye’nin askerî önemi ve güvenlik sorunları ele alınan temel başlıklar olarak dikkat çekiyor. Mustafa Aydın’ın editörlüğünü Tareq Ismael ile paylaştığı diğer bir kitapta da Türk dış politikasının 21. yüzyılda alacağı muhtemel şekil tartışılıyor.19 Bu kitapta Türk dış politikasında 1980’lerde başlayan değişimin etkisiyle meydana gelen değişiklikler ele alınıyor. Türkiye için Batı’yla ilişkilerin hâlâ birinci derecede önemli olmaya devam etmesi yanında, son yıllarda Ortadoğu, Balkanlar ve Orta Asya’da Türkiye’nin artan etkisine dikkat çekilerek bu konular inceleniyor. Konuların ve makalelerin üç bölümde toplandığı kitapta önce Türk dış politikası ile ilgili genel bir değerlendirme yapılıyor, ikinci bölümde Türkiye’nin ABD ve AB gibi aktörlerle ilişkileri incelenirken son bölümde de Türkiye’nin komşuları ile ilişkileri ele alınıyor. İçinde bulunulan ortamda Türkiye’nin daha aktif olarak yeni roller üstlenmesi gerektiğine vurgu yapılıyor. Bölgesel Değerlendirmeler Soğuk Savaş sonrası dönemi değerlendiren ve bu dönemde Türk dış politikasında meydana gelen değişiklikler sonrasında Türkiye’nin yakın çevresiyle artan ilişkilerini genel bir çerçeve içinde inceleyen bu kitapların ya18 Mustafa Aydın (der.), Turkey at the Treshold of 21st Century, Global Encounters and Regional Alternatives, Ankara: International Relations Foundation, 1998. 19 Tareq Ismael ve Mustafa Aydın (der.), Turkey’s Foreign Policy in the 21st Century, A Changing Role in World Politics, Ashgate: Burlington, 2003.

1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar

351

nında, Türkiye’nin yakın çevresiyle ve küresel anlamda önemli aktörlerle olan ilişkilerini bölge veya ülke bazında tek tek inceleyen çalışmalar da vardır. Bu çalışmalardan da birkaç örnekle bahsetmek yararlı olacaktır. Soğuk Savaş sonrasında Ortadoğu bölgesine yönelik Türk dış politikasını inceleyen eserler arasında verilebilecek bir örnek Meliha B. Altunışık’ın Türkiye ve Ortadoğu: Tarih, Kimlik ve Güvenlik adlı derleme kitabıdır.20 Bu kitapta sadece 1990 sonrası gelişmeler ele alınıyor ve Türkiye’nin bölgeye yönelik politikasının geçmişi ile ilgili bilgi de veriliyor. 1990 sonrasında Türkiye’nin Ortadoğu’yla artan ilişkileri ve burada güvenlik sorunlarının oynadığı rol kitapta vurgulanıyor. İlişkilerin gelişiminde tarihin ve kimlik algılamalarının etkisi de bu dönem ele alınırken dikkat edilmesi gereken bir konu. Bu kitapta bu faktörlerin Türkiye’nin Ortadoğu’ya yönelik dış politikasına etkisi ele alınıyor. Yine aynı dönemde Ortadoğu Barış Sürecinin gündeme gelmesi dünya siyasetini etkilediği gibi, Türkiye’nin bölgeye yönelik politikasını da etkileyen bir unsur olmuştur. Bu sürecin Türk dış politikasına etkisinin incelendiği bir eser de Bülent Aras’ın Filistin-İsrail Barış Süreci ve Türkiye adlı kitabıdır.21 Bu kitap da analizini sadece Soğuk Savaş sonrası dönem ile sınırlandırmıyor. Barış Süreci ve Filistin Sorunu ile ilgili gelişmeler konusunda Türkiye’nin izlediği politika ele alınırken, Türkiye’nin Ortadoğu politikasının yıllar içerisinde geçirdiği değişim de inceleniyor. Filistin Sorunu, Türkiye’nin Ortadoğu’da 1990 sonrasında daha aktif bir politika güttüğü konulardan biridir. Kitapta Türk dış politikasının temel özellikleri ve genel eğiliminin verilmesinin yanında, Ortadoğu’da meydana gelen olayların bu genel çizgide yol açtığı değişiklikler de inceleniyor. Örneğin Türkiye’nin 1967 ve 1973 Savaşlarındaki tutumu ele alınıyor ve Kıbrıs Sorunu sonrasında bölge ülkeleriyle olan ilişkilerini geliştirmeye çalışmasına dikkat çekiliyor. Bu anlamda Filistin Sorunu üzerinden Türkiye’nin Ortadoğu’ya yönelik politikasının genel bir özetinin verilmesi ve Soğuk Savaş sonrasında meydana gelen değişmelerin etkisinin incelenmesi, okuyucuya konuyla ilgili bir altyapı sağlamaktadır. Ortadoğu gibi Balkanlar da Soğuk Savaş sonrasında önemli gelişmelere sahne oldu ve Türkiye’nin Balkanlar’da bu dönemde meydana gelen olaylarla ilgili politikası 1990 sonrasında yayınlanan eserlerde incelendi. Önceki sayfalarda adı geçen edisyon kitapların çoğu Balkanlar’daki gelişmeler karşısında Türkiye’nin yaklaşımını inceleyen makaleler içeriyor. Bunların 20 Meliha B. Altunışık (der.), Türkiye ve Ortadoğu: Tarih, Kimlik ve Güvenlik, İstanbul: Boyut, 1999. 21 Bülent Aras, Filistin-İsrail Barış Süreci ve Türkiye, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1997.

352

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Özcan

yanında Marmara Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nün düzenlediği konferans sonrasında çıkartılan Balkans, A Mirror of New International Order adlı kitap da okuyucuya önemli katkılar sağlayabilecek oldukça farklı yaklaşımları içeren bir eser.22 Soğuk Savaşın sona ermesi sonrasındaki geçiş dönemimde ortaya çıkan sorunlar ve bu sorunların Türkiye’ye etkisini inceleyen bir konferansın tebliğlerinin toplandığı bu kitap, tarihî perspektif ışığında 1990’larda meydana gelen olayların değerlendirilmesi ile başlıyor. Özellikle Osmanlı mirası bölge ile ilgili tartışmalarda o dönem sıklıkla vurgu yapılan bir konu idi. Çok farklı ülkelerden akademisyenlerin makalelerinin yer aldığı eserde bölgedeki sorun alanları ve bölge içi ve dışı aktörlerin bunlarla ilgili politikaları inceleniyor. Bu dönemde Türkiye’nin Yunanistan ile sorunları da Balkan politikasını etkileyen faktörlerden biridir. Özellikle 1998’e kadar iki ülke arasındaki sorunlar Balkanlar’da yaşanan rekabetle de ilişkilidir. Ama iki ülke arasında uzun süredir devam bazı sorunların varlığını da unutmamak lazımdır. İki ülke ilişkilerini etkileyen faktörlerden birisi Batı Trakya’daki Müslüman Türk azınlıkla ilgili sorundur. Baskın Oran bu sorunun Türk-Yunan ilişkilerine yansımalarını ele alan kitabında sorunun kökeniyle ilgili tarihî arka planı verdikten sonra bu sorunu azınlıkların korunması ile ilgili genel çerçevenin içine oturtuyor.23 Bu azınlığın statüsünün belirlendiği anlaşmalardan alıntılar yapılarak sorunun hukukî temeli anlatıldıktan sonra Yunanistan’ın bölgeye yönelik uygulamaları ekonomik, siyasî ve sosyal açılardan ele alınıyor. Konuyla ilgili olarak nesnel bir yaklaşım izleyen kitap, bu sorunla ilgili ayrıntılı bilgi edinmek isteyenler için faydalı olacaktır. Bu konu dışında Türk-Yunan ilişkilerini etkileyen başka faktörler de Fuat Aksu tarafından ele alınmıştır.24 Bu kitapta Türkiye ile Yunanistan arasındaki sorunlarda önemli noktalar olan azınlıklar, Ege sorunları ve Kıbrıs gibi konuların etkisi ele alınıyor. Bunun yanında NATO, AB ve KEİ gibi uluslararası örgütlerde yaşanan sorunlar da bu kapsamda önemli unsurlar olarak analiz içinde yerlerini almışlar. Aynı şekilde iç ve dış politika arasındaki ilişki de iki ülke arasındaki sorunları etkileyen başka bir konu olarak kitapta incelenen başlıklardan birisini teşkil ediyor. İki ülke ilişkilerindeki bu sorunlar çeşitli dönemlerde sıcak çatışma ihtimalini oldukça artırmıştır. Bu dönemlerde devreye giren büyük güçler, sıcak çatışmanın önlenmesinde rol oynamıştır. Büyük güçlerin bu rolünü de 22 Günay Göksu Özdoğan ve Kemali Saybaşılı (der.), Balkans, A Mirror of New International Order, İstanbul: Eren, 1995. 23 Baskın Oran, Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1992. 24 Fuat Aksu, Türk-Yunan İlişkileri, İlişkilerin Yönelimini Etkileyen Faktörler Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2001.

1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar

353

Faruk Sönmezoğlu Türkiye-Yunanistan İlişkileri ve Büyük Güçler adlı kitabında incelemiştir.25 Bu eserde kronolojik bir anlatım içerisinde iki ülke arasındaki sorunlar 1945’ten 2000’e kadar inceleniyor. Bu çerçevede önce sorunlar ele alınıyor, daha sonra büyük güçlerin bu konudaki politikaları inceleniyor. Kıbrıs, Ege, azınlıklar ve Patrikhane gibi konular çeşitli dönemlendirmeler içerisinde ayrı ayrı detaylı bir şekilde ele alınıyor. Türkiye’nin yakın çevresi ile olduğu kadar AB ile olan ilişkileri de Soğuk Savaş sonrasında Türk dış politikasında önemli bir faktör olagelmiştir. Özellikle Türkiye’nin 1987’de tam üyelik için başvuruda bulunması ve adaylığının 1999’da tescil edilmesi Türkiye’nin AB ile olan ilişkilerinde önemli birer dönüm noktasıdır. Türkiye-AB ilişkilerinin geçmişi insan hakları, kimlik, AB’de Yunanistan ve İspanya örnekleri, Türk-Yunan sorunları, AB-Türkiye ilişkilerinde Balkanlar faktörü ve AB’nin Akdeniz politikası ve Türkiye gibi konular Atilla Eralp’in derlediği bir kitapta ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü’ndeki akademisyenler tarafından ele alınmıştır.26 Konu ile ilgili Türkçe kaynak boşluğunu doldurmak amacıyla yayınlanmış olan bu eser bu anlamda Türkçede yararlı bir kaynak işlevi görmektedir. Türkiye-AB ilişkilerini ele alan ve daha yakın tarihteki gelişmeleri de içeren İngilizce bir kitap ise Ali Çarkoğlu ve Barry Rubin tarafından 2003 yılında derlenmiştir.27 Bu derleme Türkiye’nin AB ile ilişkilerinin bir kronolojisini vererek başlıyor ve Helsinki sonrasında yaşanan gelişmeleri de ele alıyor. Bunun yanında Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası, Kıbrıs Sorunu’nun Türkiye-AB ilişkilerine etkisi, insan hakları tartışmaları, Türkiye’de AB üyeliğine yönelik muhalefet ve destek, ve Türkiye’nin karşılaması gereken ekonomik ve siyasî kriterler çeşitli makalelerde ele alınıyor. Soğuk Savaş sonrasında dünyada tek küresel güç olarak ortaya çıkan ABD’yle Türkiye’nin ilişkileri Türk dış politikasında oldukça belirleyici bir faktör olarak dikkate alınması gereken diğer bir konudur. Türk dış politika25 Faruk Sönmezoğlu, Türkiye-Yunanistan İlişkileri ve Büyük Güçler, Kıbrıs, Ege ve Diğer Sorunlar, İstanbul: Der Yayınları, 2000. Bu konuların dışında Ege’de egemenliği devredilmemiş adalar konusu özellikle Kardak Krizi sonrasında gündeme gelmeye başlamıştır. Bu konu için Sertaç Hamdi Başeren ve Ali Kurumahmut’un, Ege’de Egemenliği Devredilmemiş Adalar (Ankara: Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi, 2003) adlı eserine bakılabilir. Bunun yanında iki ülke arasında imzalanan anlaşmaların metinleri için Hulusi Kılıç’ın Cumhuriyet Döneminde Türkiye ile Yunanistan Arasında İmzalanan İkili Anlaşmalar, Önemli Belgeler ve Bildiriler, (T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2000) adlı esere bakılabilir. 26 Atilla Eralp (der.), Türkiye ve Avrupa, Batılılaşma, Kalkınma, Demokrasi, Ankara: İmge Yayınevi, 1997. Türkiye-AB ilişkileri ile ilgili olarak ayrıca Şaban Çalış’ın Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, Kimlik Arayışı, Politik Aktörler ve Değişim (Ankara: Nobel, 2000) adlı kitabı da Türkçe bir kaynak olarak faydalı olacaktır. 27 Ali Çarkoğlu ve Barry Rubin (der.), Turkey and the European Union, Domestic Politics, Economic Integration and International Dynamics, London: Frank Cass, 2003.

354

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Özcan

sında ABD ile ilişkilerin oynadığı rolü incelemek için başvurulabilecek kaynaklardan biri Nasuh Uslu’nun Türk-Amerikan İlişkileri adlı kitabıdır.28 Bu eserde iki ülke arasındaki ilişkinin teorik altyapısı ve Türk dış politikasının oluşumunu ele alan bir girişin ardından kronolojik bir anlatımla ilişkinin seyri değerlendiriliyor. Truman Doktrini’nin ilanıyla başlatılan iki ülke ilişkilerinde Küba Krizi ve 1970’lerde haşhaş sorunu gibi zorlu dönemlerin yanında 1960-1980 arasında askerî ilişkiler ve 1980 sonrası artan işbirliği ele alınıyor. Soğuk Savaş sonrası dönemde meydana gelen gelişmelerin de yer aldığı kitap konuyu oldukça geniş bir perspektiften ele alıyor. Aynı konuyu inceleyen ama bunu Soğuk Savaş sonrasında uluslararası ilişkiler teorisinde meydana gelen değişmeler çerçevesinde ele alan bir eser de Burcu Bostanoğlu’na aittir.29 Bu çalışmanın ilk bölümünde uluslararası ilişkiler teorisi alanında yeni dönemde tartışılan yaklaşımlara yer veriliyor. İkinci bölümde ise bu yaklaşımların Türk-ABD ilişkilerini analiz etmede kullanılıp kullanılamayacağı tartışılıyor. İkinci bölümde ABD’nin dış politikasının genel bir özeti ve izolasyondan hegemonyaya doğru gidiş ele alınıyor. Kitapta Türk-ABD ilişkilerini belirleyen üç temel olay üzerinden bir analiz yapılıyor: Kore Savaşı, Kıbrıs Harekatı ve Sorunu, Körfez Savaşı. Teorik tartışmaları pratiğe uygulayarak bu konuda önemli bir katkıda bulunan bu kitabın, bu özelliğini bir doktora tezi olmasına borçlu olduğu söylenebilir. Yazının en başında da belirtildiği gibi oldukça geniş bir dönemin Türk dış politikası literatürüne ait eserlerin hepsinin bu makale içerisinde ele alınması mümkün değildir. Bu literatürü toplamak için yazılmış kitapların varlığı göz önüne alınırsa bunun zorluğu biraz daha anlaşılır. Bu noktada Türk dış politikası ile ilgili araştırma yapmak isteyenlerin başvurabileceği bu türden kaynakçalardan örnek vermek yararlı olacaktır. Bunlardan biri Mustafa Aydın, Erdem Denk ve Kudret Özersay’ın hazırladığı kaynakçadır.30 Bu kaynakçada önce Türk dış politikasına ait genel değerlendirmeler içeren eserlere yer verilmiş, daha sonra da Atatürk dönemi, İkinci Dünya 28 Nasuh Uslu, Türk-Amerikan İlişkileri, Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları, 2000. Yine aynı yazarın Kıbrıs konusunun Türk-ABD ilişkilerine etkisini ele aldığı eseri de bu konuda tamamlayıcı bir görev üstleniyor: Nasuh Uslu, Türk-Amerikan İlişkilerinde Kıbrıs, Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları, 2000. 29 Burcu Bostanoğlu, Türk-ABD İlişkilerinin Politikası, Ankara: İmge Yayınevi, 1999. 30 Mustafa Aydın, Erdem Denk ve Kudret Özersay, Türk Dış Politikası Kaynakçası (19232000), Ankara: Stratejik Araştırmalar Merkezi, 2001. Yine Mustafa Aydın’ın M. Nail Alkan ile birlikte hazırladığı ve Türk dış politikası ile ilgili olarak yabancı dilde yayınlanmış eserlerin toplandığı An Extensive Bibliography of Studies in English, German and French on Turkish Foreign Policy 1923-1997 (Ankara: Center for Strategic Research, 1997) adlı çalışma da bu konuda yabancı dilde yayınlanmış kaynakları içeriyor.

1945 Sonras› Türk D›fl Politikas› ile ‹lgili Çal›flmalar

355

Savaşı dönemi, Soğuk Savaş ve Soğuk Savaş sonrası dönem gibi taksimlerle kronolojik olarak çeşitli çalışmaların isimleri verilmiş. Ayrıca bu dönemlendirmenin dışında özel konular başlığı altında Türk dış politikasını ilgilendiren temel konularla ilgili eserlerin isimleri sıralanmaktadır. Bu kaynakçadan başka İsmail Soysal’ın hazırlamış olduğu kaynakça da faydalı olacaktır.31 Bu eserde ilk önce Türk dış politikasının Kurtuluş Savaşı’ndan bu yana 75 yıllık gelişimi genel bir çerçeve içinde ele alınıyor. Ayrıca dış politikaya ilişkin olaylar kronolojisi ve Türkiye’nin imzaladığı önemli anlaşmalar, tarihleri, yapıldıkları yerler ve bunların yürürlük durumları veriliyor. Türk dış politikasının yapımında etkili olan Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Dışişleri Bakanlarının isimlerinin verilmesi de karar alma sürecindeki kişilerin bilinmesi açısından bir fayda sağlıyor. Son olarak da dış politika çalışmalarında kullanılabilecek diğer kaynaklarla ilgili bilgi veriliyor. Bu kaynakça da Türk dış politikası ile ilgili araştırma yapılırken başvurulabilecek diğer bir eserdir.

Turkish Foreign Policy Literature in the post-1945 Era Mesut ÖZCAN Abstract This article analyzes the books written on Turkish Foreign Policy in the post-second world war era. In this respect, books in Turkish and also in English are reviewed in this article. The aim is to provide a general view about Turkish Foreign Policy literature. Since the literature on the subject is very extensive, only basic examples of the literature will be covered. The article examines the post1945 literature under two subheadings: Cold War era and post-Cold War era. The Cold War period represented security based and western oriented foreign policy. Although there were changes within this period, the real changes occurred with the end of Cold War. The post-Cold War period represented a diversification in Turkish Foreign Policy and Turkey’s relations with its neighboring regions increased. Another classification of the literature of this period is about the subjects and methods of the literature of the period. In this classification the first group of books consists of chronological, extensive and mostly text-books. The second group of books consists of edited books mainly about Turkey’s improving relations with neighboring areas. 31 İsmail Soysal, Türk Dış Politikası İncelemeleri için Kılavuz (1919-1993), İstanbul: OBİV, Eren, 1993.

356

TAL‹D, 2(1), 2004, M. Özcan

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

357

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 357-381

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

Hocam izninizle söyleşimizi üç tema ekseninde yapmak istiyoruz: Birincisi, sizin şahsî maceranız. Sizin çalışmalarınızın Türk sosyal bilimleri içindeki yeri ve seyri. İkincisi, Türkiye’deki ve dünyadaki siyaset bilimi çalışmaları hakkındaki gözlemleriniz. Son olarak ise bugünün Türkiye’si, siyaseti ve toplumu hakkındaki düşünceleriniz. Öncelikle sizin şahsî maceranızdan başlayalım isterseniz. Genel olarak, kitaplarınıza yansıdığı kadarıyla, yaşam öykünüzü hepimiz biliyoruz. Sizin, Türkiye’deki sosyal bilimciler arasında, çok farklı bir duruşunuz var. Bu duruşunuz üzerinde, ABD’de, tam da, sosyal bilimlerin gelişimi ve şekillenmesi açısından çok özel bir dönem olan II. Dünya Savaşı sonrasında eğitim görmüş olmanızın bir etkisi var mıdır? Yoksa, mesela, aile geçmişiniz ya da Türkiye’deki eğitiminiz mi etkili olmuştur? Siz bu konuyu nasıl değerlendiriyorsunuz? Amerika’da öğrenim görmüş olmamın bunda bir rolü var. Çünkü, Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden Maliye hocamız Bedri Gürsoy; Amerika’da ne kadar doktora yapan kişi varsa onların peşine takılmış ve isimlerini almış. Ondan sonra, askerliğimi yapmak için Ankara’da bulunduğum bir sırada, birdenbire beni buldu ve şimdi kapanmış olan pastanelerden birine davet etti. Oturduk konuştuk. “Bize gel” dedi. Ben de “Biz kim?” dedim. Biz, “Siyasal Bilgiler Fakültesi’ndeyiz” dedi. Ben de, o zamanlar, hem Hariciye imtihanına girdim, hem de Siyasal Bilgiler Fakültesi imtihanına. Ama Siyasal Bilgiler Fakültesi, bana, biraz tuhaf bir yer gibi geliyordu. Çünkü, orada benim anladığım şekilde bir siyaset bilimi yoktu. Orada siyaset bilimi hukukla eşitti. Benim de Yavuz Abadan’ın asistanı olarak, Yavuz Abadan’ın Kamu

358

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

Hukuku kitabını anlamam gerekiyordu. Halbuki, bu kitabın asıl omurgası, Alman Staatrecht teorisi idi. Hukukun en soyut şekli. Bense, hukuk hakkında hiçbir şey bilmiyordum. Bu, engellerin birincisi. İkincisi de, bendeki “siyaset bilimi”ydi: tarihe yakın ve tarihle birlikte yürüyen bir siyaset bilimi. Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeleri arasında öyle bir bilimin namevcut olduğu fikri paylaşılıyordu. Ama bunu hiç bir zaman böyle ifade etmediler. Çok kibar bir gruptular; yargılarını, daima, zihinlerinin gerisinde tuttular ve bana gelişme imkanı verdiler. Daha sonra, Turhan Feyzioğlu geldiğinde, onun asistanı oldum. O da bana, ne yapacağımı sordu; “Max Weber’i anlatmaya çalışacağım” dedim. “Tamam, giriş olarak çok iyi” dedi. Ondan sonra da öylece devam ettik. Fakat bu tutum, esasen, çok toleranslı bir öğretim üyesi birliğinin, “acaba burada neler var” şeklinde uyanan meraklarının izalesi için, bir denek olarak beni izlemelerinden ibaretti. Bu, bir deneydi aslında. Böyle bir siyaset bilimi olup olmadığını anlamak için duruma bakacaklardı. Ama dediğim gibi, fakülteye bir tolerans havası hakimdi. Bu, “belki, tuhaf bir siyaset bilimidir ama hele bir yapsın bakalım, görelim” türünden bir yaklaşım olarak ifade edilebilir. Turan Güneş ve Turhan Feyzioğlu benim çok iyi arkadaşlarımdır (bilhassa Turan Güneş), ama onların siyaset bilimi anlayışı tamamen başka bir planda oluşmuştu. Bunların yanında, bir de iktisatçılar vardı. Aydın Yalçın gibi mesela. Onlar da bir başka dilden konuşuyorlardı. Ama herkes, “bakalım bu adam neler yapabilir bir görelim diye” beni özgür bıraktı. Bu ortamda, kimse bana engel çıkarmadığı için çok şey yapabildim. O atmosferi de sevdim bağlandım. O sıralarda Forum’u da çıkarıyorduk. O ortamda herkes kendi açısından konuları irdeliyordu. Bize sonradan katılan Coşkun Kırca da bu Amerikan siyaset bilimine katiyen prim vermeyen insanlardan biriydi. Böyle bir ortamda, eksiklerim hiçbir zaman bir çatışmaya dönüşmedi. O yarı-hukuk olan bir Fransız siyaset bilimi, zamanla yerini tarih odaklı “Amerikan siyaset bilimine” bıraktı. Ancak kendi ülkemizi tanımak için bir yasalar birikiminin nasıl çalıştığını bilmenin şart olduğunu anlamıştım. Öyleyse, bu farklılaşmanızın nedeni olarak, sadece doktoranızı değil, siyaset bilimi dalındaki lisans eğitiminizi de ABD’de yapmış olmanızı gösterebilir miyiz? Evet, evet. Doktora çalışmamı yapmak için öyle ilginç bir yerdeydim ki… Bu doktora çalışmalarının, nihaî olarak, bir şahsa münhasır kalması mevzubahis değil. Bir grup, bir yer, bir alan çıkıyor ortaya. İşte, orada da, Hoover Institute diye bir merkez vardı. Kocaman, inanılmaz genişlikte bir

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

359

kütüphanesi vardı. Siyaset Bilimi alanındaki doktora adayları olarak biz, çalışmalarımızı, bu kütüphanede yürütüyorduk. Orada çok ilginç insanlar vardı. Çoğu Marxist olan… Ya da şöyle söyleyelim: Çoğu, ABD’de, Sovyet Rusya’nın nasıl bir rejim oluşturduğunu inceleyen eski Marksistlerden oluşan bir enstitü. Bir kısmı, Çin’deki rejimin nasıl gelişmekte olduğunu merak eden insanlardı ve o konularda çok büyük projeleri vardı. Örneğin, bu memleketlerde çıkan ana gazetelerin baş makalelerini önceden okumak suretiyle oradaki programları -yani 1940’larda Nazilerin ya da o zaman birinci derecede önemli bir ülke olarak görülen Sovyet Rusya’nın programlarını zaman zaman nasıl değiştirdiklerini- baş yazarların yazılarını incelemek suretiyle anlamaya çalışan bir proje vardı. Bu projenin, Amerikan Devletinden fonlarla desteklendiğinden eminim. Fakat ilginç olan, bu araştırıcı grubunun “solcu” olarak tanımlayabileceğimiz bir araştırıcı grubu olmasıydı. Bertram Wolfe adında, Three Who Made a Revolution başlıklı bir kitabı da olan bir akademisyen vardı. Haftada bir gelir, bize anlatırdı bu çalışmaları. Benim ilk hocam, çok da hürmet ettiğim Harold Berman, bu kuruma henüz yeni gelmişti ve Sovyetlerin çalışma tarzının medyada duyduklarımızdan çok daha farklı olduğunu söyleyerek, Sovyet Rusya hakkında “objektif” denebilecek dersler yapan birisiydi. Ondan sonra.. Stalinist bir iktisatçı olan Paul Baran vardı etrafta. Çok hoş bir insandı. O zamanlar, üniversitede, Amerikan havasını sonradan kaplayacak olan muhafazakârlık hiçbir şekilde ortalıklarda yoktu. Yani bu insanlar, Sovyet Rusya’nın mekanizmalarının nasıl çalıştığını anlamada eski solculuklarının, Amerika’nın o zamanki siyasî amaçları ile örtüştüğü bir noktadan dünyaya bakan kimselerdi. Bunun iki tarafı vardı: Bir tanesi, devlete rapor edilecek olan kısım. Diğeri ise, işin siyaset bilimi ile alakalı yönü. İşte, benim ilgim bu noktada toplanıyordu. Yani Sovyet Rusya, bir elit teorisi olarak mı anlaşılabilirdi yoksa kendi iç tarihinden mi Sovyet Rusya’yı anlayabilirdik? Ya da, orada liberalizmin çok gizli bir şekilde gelişen tohumları mı vardı? Enstitüde, işte böyle sorular etrafında çalışan gruplar da vardı. Hatta Hoover Enstitüsü’nden çıkan ilk kitaplardan birinin adı, hatırladığım kadarıyla, Marxism is a Humanism başlığını taşımaktaydı. Yani Marxism, bu dünyayı anlama kalıbı olarak egemendi. Ben, onlara, biraz kenarından köşesinden katıldım; çünkü benim merak ettiklerim başka şeylerdi. Sonradan, enstitü üyelerinin Marxizm ile ilişkileri yavaş yavaş azaldı. Bir kısmı takibata uğradı, ama, netice itibariyle, ilginç bir çalışma tarzıydı. Bu durum, sonradan çok değişti. Nixon’dan sonra orasını şöyle bir “temizlediler”. Sonradan sağcı bir grup oluşturuldu; fakat doğrusunu söylemek gerekirse, “solcuların” getirdikleriyle kıyaslandığında, zenginliğinden epeyce şey kaybetmişti.

360

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

Tekrar Türkiye’deki maceranıza dönelim isterseniz. Anlaşılan o ki, 1950’li yıllarda, Türkiye’deki genel sosyal bilim anlayışından bir farklılığınız var. Ama aynı zamanda kendi kuşağınızdaki akademisyenlerle de diyalog halindesiniz. 60’ların ikinci yarısından sonra ve 70’lerin başında SBF’de, Marksizmin belli bir ağırlığı oluşmuş durumda. Bu dönemde siz İstanbul’a taşınıyorsunuz... Evet. 1970’lerin başında. 1969’dan itibaren, Ankara’da akademik faaliyetlerin suyunun ısındığını düşünmeye başladım. Artık, orada yapılabilecek bir şey kalmamıştı. Asistanlar arasındaki çatışmaları falan görüyordum. Marksist olmayanlara karşı bir tavır alış mı vardı? Evet. En azından, yukarıdan bakma gibi bir şey vardı. Benim de, onlarla uğraşacak vaktim yoktu. O polemiklere ve arkadaş gruplarına hiç girmedim. İlişkilerim, idare ettiğimiz Forum dolayısıyla idi ve o çerçeveyle sınırlıydı. Fakat Forum’un kendisi de, yönetim açısından yavaş yavaş başka biçimler almaya başlamıştı. İdaresinde bir anlaşmazlık vardı. Neyse… Ben, ondan sonra iki buçuk sene Amerika’da kaldım gene. Türkiye’ye 1973’te döndüm ve Ankara’dan bıkmış olarak, o zamanlar Robert Kolej olarak bilinen fakat daha o sırada devlet üniversitesi haline gelmeye çalışan okula geldim. Doğrusu, hakkını vermek lazım, o zamanki rektörümüz mimar Prof. Aptullah Kuran Bey bu işi çok iyi idare etti. Üniversitenin gelişmesi için olağanüstü çaba sarf etti. Bana da, üç aşağı beş yukarı istediğim kişileri çağırma imkanı verdi. Ben de, şurada burada yüksek kalitede olduğunu bildiğim kimseleri çağırdım ki, bir sosyal bilim bölümü meydana getirebilelim. O sıralarda ben, Amerika’da çok standart olan bir dersi geliştiriyordum. Bu, siyasî fikirler tarihinin biraz daha güncel bir şekle sokulma çabasıydı. Siyasal fikirler tarihini incelerken, -Batı’dan Türkiye’ye ciddi ölçüde fikir aktarımının olduğu- Aydınlanma çağının temel fikirlerinin yayılmasını kendi yazarlarımıza kadar getirmeye çalışıyordum. O zamanlar üzerlerinde pek durulmayan bir iki siyasî düşünürü de, önemli insanlardır diye, öne çıkardım ve onların da eserlerini okutmaya çalıştım: Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Kemal Tahir’in Esir Şehrin Mahpusu’nu, hatta Peyami Safa’yı... Bu, bir tecrübe idi. Fena da geçmedi. Benim verdiğim dersler, aslında, üniversite camiasını Amerika’da yapılan siyaset bilimi çalışmalarının iki yönüyle ilgilendirmekti: Bir tanesi siyaset biliminin bir bütün olarak ne yaptığı. o sıralarda sosyal bilimlerde farklı disiplinler arasındaki duvarlar kalkmaya başlamıştı, siyaset biliminin sosyolojiyle, tarihle, antropoloji ile olan iliş-

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

361

kileri daha sık olmaya başlamıştı. İkinci amacım; öğrencilerimizin bir kısmını, o havanın içine sokmaya çalışmaktı. Yani enterdisipliner bir sosyal bilim yapmaya çalıştım ve sanıyorum başarılı da oldu. Bu arada, iki sene kadar Oxford’da bulundum. Döndüğüm zaman da, Boğaziçi Üniversitesi’ndeki çalışmalarıma devam ettim. Bütün mesaim, devamlı olarak, buradaki müesseseyi kurmakla ilgiliydi. Aptullah Kuran Bey, bu çalışmalarım sırasında bana çok yardım etti. Yavaş yavaş da hoş bir ortam oluşmaya başladı. 1980’lerin başıydı. Said Nursi konusuna yöneldim. Cemil Meriç’e gitmiştim. Cemil Bey bana, “bu Said Nursi denen adamı ciddiye almak lazım” dedi. “Eh, peki” dedim ben de, “madem ki ciddiye almak lazım bir bakayım.” Ondan sonra, Said Nursi üzerine çalışmaya başladım. Çok uzun sürdü o çalışma. 1982’den 1989’a kadar. Tespitlerimi sınayacağım kimse de yoktu. Çünkü, yeni materyaller üzerinde yeni bir çalışma tarzına girmiştim. Suat Alkan isimli Nurcu bir arkadaşımız vardı. Bir gün, artık tahammül edemeyecek bir duruma gelmiştim. “Şu Said Nursi’nin yazılarını bir türlü anlayamıyorum” demiştim, “Suat Bey siz bana anlatın, bu nasıl anlaşılır?” Suat Bey de; çok terbiyeli, lise çıkışlı ama son derece kültürlü Denizlili bir arkadaşımızdı. “Siz Rainer Maria Rilke’yi bilir misiniz?” dedi. Bilmiyordum. “E, okuyun. Said Nursi’yi anlamak için oradan geçmenizde bir fayda olabilir.” dedi. Böyle bir şey söylemesi bana çok ilginç geldi... Yavaş yavaş çalışmamı geliştirmeye başladım. Ancak, araştırmayı olmasını istediğim gibi yapamadım. Çünkü bu, Said Nursi ile ilgili bilgileri ortaya çıkarmak kendi başına bir çaba gerektiriyordu. Bu konuda daha önce yapılmış bir analiz mevcut değil. Yazılarından hareket etmek lazım. Geldiği bölge hakkında da çok fazla bilgi yok. Her neyse, en sonunda, çalışmayı 1988’de bitirdim. 1989 yılında Suny Press tarafından yayınlandı. Sizin yayın grafiğinize baktığımızda, 1950’lerde ve 60’ların başında siyasal düşünce tarihi üzerine çalıştığınızı ama bunu bir tarihçi titizliği ile yaptığınızı görüyoruz. Bizzat birincil kaynakları okuyarak bulgularınızı bir çerçeveye oturtuyorsunuz. Düşünce tarihine bu şekilde bakabilmek, o dönemde Türkiye’de yetişmiş bir sosyal bilimci ya da Osmanlı tarihçisi tarafından bile yapılamayan bir şey... Çünkü Türkiye’de, bu alan, genellikle edebiyat tarihçileri ve hukuk tarihçilerinin tekelinde kalmış ve onlar da, açıkçası, meseleye siyaset bilimcisi gözüyle bakamıyorlar. Daha sonra, tarihî sosyolojiye yöneldiğinizi görüyoruz. Ondan sonra da, din, ideoloji ve kültür meseleleri ile ilgilendiniz. Modern Türkiye’nin yapısı üstüne çalıştınız. En sonunda da, din sosyolojisi ve Said Nursi... Bunlar bir tesadüfün eseri midir yoksa sizin baştan beri tasarladığınız bir şey miydi?

362

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

Türkiye ile ilgili olarak, benim merak ettiğim bir şey vardı: “Bu modernleşmenin etkileri nedir?” Modern Türkiye’nin nasıl oluştuğunu anlatan mevcut eserler, bana zayıf geliyordu. İnsan, Türkiye’nin dışındaki daha başka bir disiplinle çalışmayı öğreniyor. Bu disiplinin kazandırdığını bir örnekle anlatayım. Stanford’da iken, Levelle adlı bir siyasî fikirler tarihi hocamız vardı. İsmi pek fazla duyulmuş bir adam değildi, ama araştırma yapanlar için çok iyi bir rehberdi. Ona bir çalışma götürdüğünüzde, “Tamam da bir seviyede konuyu anlamışsınız fakat anladıklarınızın arka planında neler görüyorsunuz?” derdi. Gider çalışır, onun arkasındaki şeyi bulur gelirdiniz. Bu sefer, “Peki, onun arka planında ne var?” diye sorardı. Bir şeyin, yalnız bir kere anlatılmasıyla aranılan cevabın ortaya çıkamayacağını çok iyi bilen bir kimseydi ve doğrusu, o zorlamalarla, insanı bu şekilde çalışmaya yöneltiyordu. Hepimiz ondan çok istifade ettik. Onun dışında, oradaki diğer hocaların tecrübesinden de çok istifade ettim. Çünkü, hepsi bu şekilde, hem bilgilerin nasıl toplanabileceğini anlatıyorlardı, hem de bir konuyu ortaya çıkarmak için bu işin ne kadar gerilerine gitmek gerektiğini de söylemiş oluyorlardı. Böyle böyle bizi yetiştirerek mezun ettiler. İnsan, güven kazanmış olarak mezun oluyordu oradan. Modern Türkiye nasıl oluştu sorusunun cevabına dönecek olursak… Modern Türkiye nasıl oluştu? Ben, 1950’lilerin başında Hoover Enstitüsü’ndeyken Türkiye’nin İstiklal Harbi hakkında küçük bir metin yazmıştım. O zamanlar Enstitü’de bulunan Rusya uzmanı Profesör Fischer, “Sen bu çalışmanı geliştir” dedi. Bu metni geliştirmek için çalışırken, bu olayların arkasında hangi şekillendiricilerin olduğunu merak ettim. Bu merak, daha sonra, “Türkiye’yi demokrasiye götüren ivme nasıl ve nerede başladı” diye daha da büyük bir merak uyandırdı bende. Doktora tezimin ana hatlarını, Türkiye’ye döndükten sonra 1952-1954 yılları arasında düşünmeye devam ettim. Fakat doktora tezim üzerinde asıl kafa yormam, 1958 yılı Şubatında Amerika’ya gittikten sonra oldu. 3 sene kaldım orada. 1958 sonrasındaki bu dönemde, doktora tezimin konusunu çok geliştirdim ve genişlettim. Princeton’daki kütüphaneden -Osmanlı tarihi üzerine, şahane bir kütüphanesi vardır Princeton’ın- çok istifade ettim. 3 yıl boyunca, sabahtan akşama kadar çalıştım. Sonra da, 1961 yılında Harvard’a gittim. Demek ki 1958’den 1961 yazına kadar Amerika’daydım ve ihtiyacım olan bilgileri çok kolayca toplayabileceğim iki yerdeydim. Böylece de tezimi neşredilebilir bir hale getirdim. Bazı problemleri halletmişken, tezim dolayısıyla, siyaset bilimine ait olmayan yeni bazı problemlerin ortaya çıktığını görüyordum. O problemler aslında tarihî süreç problemleriydi. Yani, bir grup kişinin ne düşündükleri

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

363

değil, nasıl düşündükleri ve ‘bu iş nasıl oldu’ şeklindeki bazı yeni sorular belirmişti. Daha Harvard’da iken, Jön Türkler hakkında bir kitap yazmaya başlamıştım. Türkiye’ye döndüğüm zaman, 1961-1962 yıllarında falan, Jön Türkler hakkındaki bu kitabım üzerinde çalışmaya devam ettim. Ama başka meseleler vardı. Mesela, Forum vardı. Kendimizi bu çalışmaya vermiştik. O nedenle biraz gecikti. Nihayet bu kitap, 1964’te, benim doçentlik tezim olarak ortaya çıktı. Ondan sonra da, tarihle uğraşmaktan çok, tarihin beraberinde getirmiş olduğu bazı genel konular üzerinde düşünmeye başladım. Bunlardan bir tanesi, Türkiye’de siyasî söylemin arka planında her zaman mevcut olan fakat üzerinde durulmayan din alanıydı. Yani, dinî bir yapı, bir memleketin içindeki insanların düşüncesini nasıl ve ne dereceye kadar etkiler? Said Nursi çalışmam onun bir denemesi olacaktı. Toplumsal etkileme şekillerini ortaya çıkarma denemesi olacaktı. Böylece, bu merakım dolayısıyla 1989’a kadar, “Bir dinî kuruluş, insanların düşünce tarzını nasıl etkiler?” sorusunun peşinden gittim. Bayağı da uzun bir zaman olmuş. Hiç farkında değildim, bu kadar uzun olduğunun.. 1988’de bir İslâm Etütler Kürsüsü olan American University’den beni davet ettiler. Biraz tereddüdüm vardı; nihayet, İslâmî araştırmalar uzmanı değildim. Ama sonunda, benim yalnız İslâm ile ilgili değil, başka dersler de verebileceğimi keşfettikleri zaman kalmamda ısrar edildi. Fakat ben de, bu arada, ‘madem, burası bir İslâmî kürsüdür, en azından ben de konuya hakim olmalıyım’ diye, İslâm hakkındaki bilgilerimi çok ciddi bir şekilde geliştirmeye çalıştım. Yani 1989’da çok hakim olmadığım bazı konuları geliştirmeye çalıştım. Literatürü inceledim. O konuda dersler vermeye devam ettim ve 1990’dan 1996-1997’ye kadar bu işi yaptım. Fakat bu, bana biraz pahalıya mal oluyordu. Çünkü ne zaman Türkiye hakkında bir ders açsam, bu kürsünün bulunduğu American University’de, iki kişi kayıt yaptırıyordu ve iki kişi ile de ders yapılmıyordu. Ders yapılabilmesi için en az altı kişi olması lazımdı. Ben de vazgeçtim. On sene Türkiye hakkında hiçbir şey yapamadım. Burada bulunduğum sürede, devamlı olarak, İslâm’ın modernleşmesi falan gibi dersler verdim. Çok sıkıldım bu işten. Bu arada, Berlin’deki Wissenschaft College’den bir yıl için beni davet ettiler. Ben de “Benim burada yapmak istediğim bir iş var, ancak on seneden beri bu işi yapamıyorum. O zaman Türkiye’ye döneyim” diye düşündüm ve Sabancı Üniversitesi’ne geldim. Sabancı Üniversitesi ile yaptığımız kontrata, “bu öğretim üyesi Sabancı Üniversitesi’ne, Tanzimat dönemi fikriyatı üzerinde çalışacak bir grubun oluşturulması için geliyor” mealinde bir madde konuldu. Ondan sonra neler oldu? Ben gerçekten de Tanzimat hakkında bir iki ders vermeye çalıştım. Fakat Türkiye’de Tanzimat’ı öğretmek çok zor; siya-

364

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

set biliminde derse kabul ettiğiniz öğrenciler eski yazıyı bilmiyorlar. Binaenaleyh, ikincil kaynaklardan faydalanmaya mecburlar. Bu olacak şey değil. Netice itibariyle, siyaset biliminde de olduğumuz için, öğrencilerin çoğu siyaset biliminin daha pratiğe yakın alanlarını tercih ediyorlardı. Binaenaleyh, siyaset bilimi bölümünde Tanzimat’ı anlatmamın daima çok ampirist bir şekli olması zorunluydu. Başka türlü yapamıyorsunuz. Çünkü öğrencileri kaynaklara gönderemiyorsunuz. Onun için, istediğim işi yapamadım. Kaldı ki, idarecilerimizin bir teveccühü olarak açık olan bir kısım derslere beni yönlendirdiler. Ben de ‘hayır, yapamam’ demedim, o dersleri verdim. Böylece sosyolojiye giriş, siyaset teorisi gibi 20 yıldan beri vermemiş olduğum dersleri üstlendim. Bu arada Sabancı Üniversitesi, başka bir üniversitenin temin etmediği bir imkanı tanıyordu: Araştırma fonları. Bu araştırma fonları sayesinde, Türkiye’de hiçbir zaman anlaşılmamış olan ve hâlâ da anlaşılması mümkün görülmeyen, fakat benim çok önem verdiğim bir konuda küçük bir “workshop” tertip ettim. Konu şuydu: “Tabiat fikrinin Tanzimat düşüncesine girişi”. Bu, bence çok önemli bir şey. Çünkü Aydınlanma devriyle ilgili Batı’da yazılanların bir kısmı bildiğiniz gibi “Bilgi Çağı” üzerinde odaklanır. Fakat bu bilginin gelişmesinde de tabiat kavramının ne kadar önem taşıdığı anlaşılmıştır. Bu konu ise Türkiye’de merak edilen bir şey değil. Workshop’u Boğaziçi Üniversitesi’nden arkadaşlarla yapmıştık. Bir kısım kişiler bu konuyu ilginç buldular. Her şeyden önce, felsefe bölümünün başında olan Gürol Irzık. Şimdi yavaş yavaş bunu, Sabancı Üniversitesi ile Boğaziçi Üniversitesi arasında müşterek bir proje haline getireceğiz. Bu tabiat fikrinin düşünce alemimize girmesi ve bir de, ondan daha basit olarak Batı bilim tarihinin ana hatları diye bazı dersleri gündeme getireceğiz. Benim şimdiki durumum da bu. Daha çok bilim tarihine yöneliyorum, siyasî fikirler tarihi yerine. Sizi iki defa da işin pratiğinde görüyoruz. Birincisi, Hürriyet Partisi. İkincisi, Yeni Demokrasi Hareketi. Hürriyet Partisi’ndeki çalışmalarınız bugün pek fazla bilinmeyen ve unutulmuş bir konu. Hürriyet Partisi ile ilgili çalışmalarda sizin isminiz de ortaya çıkıyor. Hürriyet Partisi macerası hakkında neler söyleyebilirsiniz? Hürriyet Partisi, Türkiye’ye faşizm gelmesin fikrinden ilham alan bir girişimdi. Çünkü, siyaset bilimi öğretimimiz esnasında, dünyanın en büyük düşmanları içinde komünizm ve faşizmin yeri o zamanki siyasî düşünce çalışmalarının odak noktasıydı. O zamanlar, ‘Menderes Türkiye’ye faşist bir rejim mi getirmek istiyor acaba’ şeklinde, fikirlerimiz vardı. Basın üzerindeki baskılar da, faşizan bir devletin yapılandırılmasını çok hatırlatıyordu. O

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

365

nedenle, hepimiz bunu engellemeyi bir görev bildik. Böyle bir durum karşısında insanın savaşmasının ne gibi bir şekil alabileceği üzerinde devamlı tartışmalar vardı. Yedi öğretim üyesi istifaya bir anda karar verdik. Benim de Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden istifa dilekçem o sıralara rastlar. İstifamdaki ifade, istifa etmeyen arkadaşlarımızı çok yaraladı. İstifa ettikten sonra Amerika’ya gittim, döndüm ve Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne bir daha girdim. Gene bu vesile ile kendilerini biraz da tenkit etmiş bir öğretim üyesine ne kadar anlayışlı davrandıklarını gördüm. İşe alma sürecinde beni ciddi bir sınamadan geçirdiler ve asistanlık kademelerinin her birinden yeniden ayrı ayrı sınava aldılar. Burada Turan Güneş’in hayatınızın dönüm noktalarında bir etkisi oldu mu? Turan Güneş. Ben her zaman ilham aldım Prof. Turan Güneş’ten. Çünkü Turan Güneş inanılmaz derecede hem zeki, hem de zekasını Türkiye ile ilgili olarak kullanmayı bilen bir insandı. Ona çok kıymet verir, görüşlerine çok güvenirdim. Prof. Turhan Feyzioğlu’na da hürmet ederdim, çünkü çok bilgili bir adamdı. Fakat Turhan Feyzioğlu’nun yazdığı yazılara baktığınızda onun ne kadar mütereddit bir kişi olduğunu görebilirsiniz. Mesela, şöyle bir metinde şu kadar bir silinti vardır, sonra oradan tek bir cümle çıkar. Yani, o yazıları gören insan onun ne kadar mütereddit bir insan olduğunu bilir. Bu da onun, gerçek bir hususiyeti idi. Turan Güneş, kendini işine çok daha fazla veren bir kimseydi. Ondan sonra, yanlış yaptıysa geri çekilmesini bilirdi; yani böyle korkusuz bir insandı. Özgüveni yüksek. İşte zekasından çıkarıyordu bütün bunları. Çok yazık oldu erken ölümü. İlk çalışmalarınızdan itibaren, Yeni Osmanlılar’dan Jön Türkler’in Siyasi Fikirleri’ne, Din ve İdeoloji’den Said Nursi’ye kadar olan çalışmalarınızda, daha çok, hem fikrî anlamda, hem de kurumsal anlamda, tarihin taşıyıcı unsurlarını çok ciddi bir şekilde tespit ettiniz. O anlamda, bu çalışmaları yaparken, hem bilgiye ulaşma anlamında, hem de teorik zorluklar taşıması açısından, çalışılmasının çok zor olduğunu düşündüğünüz bir alana işaret edebilir misiniz? Burası hâlâ tam anlamıyla aydınlanmamıştır ya da üzerinde daha çok çalışılması gerekir dediğiniz bir alandan bahsedebilir misiniz? Fikirle eylem arasındaki ilişki, kaypak bir şey olduğu için bu ilişkiyi saptamak çok zor. Fikir nedir, eylem nedir? Mesela, Namık Kemal’in Aydınlanma’dan etkilenmiş bir kişi olduğu muhakkak. Ama nasıl etkilenmiş? Ne dereceye kadar etkilenmiş? Ayrıca, İslâmî bir temeli de var. Peki, bütün bun-

366

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

ları yan yana nasıl koymuş? İslâmî temeliyle Aydınlanma’yı yan yana nasıl getirebilmiş? Bugün bir Türkiyeli’nin en büyük arzusu, bir sentez yapmak. Çünkü, hepimiz “Batı’dan bunu muhakkak almamız gereklidir” şeklindeki bir düşünceden hareket ediyoruz. Peki ama, bu Batılı unsurları kendi kültürümüzle nasıl bitiştireceğiz? Bu iş üzerinde kafa yormak ecdadımızın çok vaktini aldı. Kısacası, Türklerin bütün amacı, bu unsurları nasıl bitiştirebileceğini belirleyebilmekti. Bence bu, çok saygıdeğer bir çaba idi ama, bunu illâ da bir sentez şeklinde ortaya çıkarmaya gerek yoktu, aslında eklektizm kendi merkezî sistemlerinde mevcuttur. Dolayısıyla, benim için en zor şeylerden biri, bu kişilerin eylemleriyle kafalarında olan şablonların ilişkisini kurmak oldu. Jön Türkler’le ilgili olarak bir şey biliyorum: Onların düşünceleri bir hayli sathî idi. Ama bu tespiti yapınca da, başka bir hususun daha izah edilmesi gerekiyordu: Niçin onların kafasındaki sathîlik Yeni Osmanlılarda yoktu? Ben bu sorunun cevabını şimdiye kadar bulamadım. Çünkü bu Jön Türkler gerçekten akıllı ve vicdanlı insanlar ama Fransızca tabiri ile kültive insanlar değillerdi. Bu durum, tıbbiyeden ve askerî okullardan gelmelerinden mi kaynaklanıyor yoksa başka bir şey mi var? Birisinin bu konu üzerinde çalışması lazım. Bir aile meselesi mi? Yeni Osmanlılar Tanzimat aristokrasisinin içinden, elit kimselerdi. Pek tabiî ki, o aristokrasinin içindeki eski kültürü edinmişlerdi. Bu aristokratik tablo Jön Türkler’de yok. Jön Türkler, daha çok, halktan insanlar. Böylece Tanzimat aristokrasisinin özel, sentez şeklindeki kültürünün ortadan kalktığını görüyoruz. Bu durum, Jön Türkler’de olduğu gibi, sonra da devam ediyor. Mesela, Enver Paşa, Mustafa Kemal çok zeki, çok terbiyeli insanlar, çok nazik insanlar. Batı’yı da çok iyi biliyorlar. Ama onlarda da, Yeni Osmanlılar’da olan bilgi derinliği -eskisiyle ve yenisiyle- o kadar yok. Belki de faydalı bir durum. Çünkü fazla bilgi birikimi olduğu zaman, insanın eyleme karşı isteği daha az oluyor. 1890’ların insanları, çok daha çabuk aksiyona giriyorlar. O nedenle, belki de bu bilgi birikimi eksikliği, onlar için faydalı oldu. Yani o zengin potadan istifade edemeyişleri onlar için faydalı olmuş olabilir. Öyle tahmin ediyorum. Bir tarafta bir subay, bir asker; diğer tarafta bir edebiyatçı, bir şair... Yalnız şair değil de, bir şairler grubu. Yani İstanbul’da, birbirlerinin salonlarına giden gelen; sonra, sosyal bakımdan oldukça açık bir muhit. Jön Türkler zihin olarak da, yaşayış tarzı olarak da daha “taşralı” aslında. Tanzimat aristokrasisinin, ortadan kalkmasının yerine gelen yeni bir “elit”. Amaç bu Tanzimat aristokrasisinin ortaya çıkarmış olduğu birikimden daha ileri gitmek fakat “derinliği” ve Osmanlı ile sentez yapma çabasını bir

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

367

yük olarak görmek. Onun da şöyle bir temelinin olduğunu sanıyorum: Avrupa’da 19. yüzyılın sonu, liberalizmin artık revaçta olmadığı bir dönem. Her şey aksiyona, istikbale bağlı olmaya başlıyor. Yani o dönemin Pareto, Sorel gibi sosyal bilimcilerinin bütün düşüncelerinin temelinde, aslında, ‘bir şey yarat’ prensibi var. Bu yeni yönelim açık; artık Rousseau’larla falanlarla filanlarla çok fazla uğraşmak gerekli değil. Çünkü zaten, Avrupa’da herkes, 19. yüzyılın sonunda ve bilhassa I. Dünya Savaşı sonrasında Rousseau’ya bir tekme atmış. John Stuart Mill’in de pabucu dama atılmış. Tamamen yeni bir hayat tarzı sunuyoruz şeklinde bir düşünce tarzı belirmiş. Bu da çok iyi. Çünkü, böylelikle etraf da fikrî engellerden temizlenmiş oluyor. Hatta bu dönemde bizde “Putları Kırıyoruz” başlıklı bir makale serisi var. 1926’da falan yayınlanmış. O dönemin Nazım gibi genç edebiyatçılarının meşhur şair ve yazarlara yönelik putları kırıyoruz şeklinde eleştirileri var. Bu, o zamanın esprisini çok iyi anlatıyor. Mesele putları kırmak ve bu şu anlama geliyor: Artık Rousseau yok, John Stuart Mill yok, orta zamanlardaki birçok başka düşünür yok. Liberal düşünce ortadan kalkıyor, yerleşmiş toplum şekillerini ve anayasalarını çok katı birer enstrüman olarak, bir engel olarak gören kimselerin fikirleri revaçta. Çok daha derine giden bir siyaset bilimi yok. Bizimkiler, bu durumdan istifade ettiler gibi geliyor bana. Yani, Jön Türkler ve sonrasında da Kemalistler, alanı boş bulmaktan çok istifade ettiler. “İleri!” şeklindeki bir emir, siyasî fikrin teamülü haline gelmişti. Avrupa’da 1920’lerin fikriyatı buydu. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri adlı kitabınızın ikinci baskısına yazdığınız önsözde, “19. yüzyıl düşünce tarihinden bahsetmek mümkün değil, ancak bir düşünce sosyolojisinden bahsedebiliriz” demiştiniz. Şimdi anlattıklarınızla da bu tablo tamamlanmış oldu. Peki, 20. yüzyılda neler oluyor? Valla 20. yüzyılda çok iyi bir şey oluyor: Bir tanesi, son on yıl. Son on yıldan önce, Türkiye’de, iyi niyetli, fakat çok derine gitmeyen birtakım müfessirler var. Ama son on yılda, çok sayıda tercüme yapılıyor, çok kitap okunuyor Türkiye’de. Bu, yeni nesilde, kendini çok ilginç ve biraz çarpık bir şekilde gösteriyor. Bunu geçen gün birisine anlatırken, biraz kaba bir şekilde, şöyle ifade ettim: Birçok Türk sosyal bilimcisinin yaklaşımı, “Benim Derrida’m senin Derrida’nı döver.” şeklindedir. Onların yaptıkları sosyal bilim, bazı şablonları öne çıkarmaya dayalı. Bu gibi başlangıç noktalarından hareket etmeye tabiî ki ihtiyacınız var. Çünkü Batı’yı bilmeden tabiî ki ilerleyemeyeceğiz. Ama Türkiye’de son moda fikirlerin bir kullanılma şekli var ki, o da, “Ben bunu senden daha iyi biliyorum” şeklinde tezahür ediyor. Önemli olan o değil. Önemli olan şudur: Türkiye’nin bugünkü durumu için

368

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

bu ileri sürülen şablonların anlamı nedir? Bunu kimse yapmıyor. Herkes, “Bak, ben bu konuları ne kadar iyi biliyorum” diye ortaya çıkıyor. Bu işler, birtakım prestijli dergilerde bile yapılabiliyor. İnsanlar nadiren “Neden bir sürecin incelenmesini konu alacağız?” diye soruyor. Mesela, insan “Bu Cumhuriyet’in kuruluşunda bir toplum anlaşması diye bir şey var mıydı?” diye merak edebilir. “Şu konuyu bir inceleyeyim, hakkında bir kitap yazayım” şeklinde bir istek, bir gayret yok. Şimdi Taha Parla bu konuda iyi şeyler yazıyor. Onun bir kitabı çıkacak sanıyorum yakınlarda. Solidarizmin cumhuriyet fikriyatında ne kadar önemli bir yeri olduğunu anlatıyor. Fakat ona benzer çok az şey görüyorum. Kemalizmin en derinindeki şekillendiricilerinin neler olduğu irdelenebilir. Kemalist kadro hakkında ilginç araştırmalar yapılabilir. Atatürk’ün etrafındaki insanlar kimlerdi? Ne getirmişlerdi? Tartışılan konular nelerdi? Hatta, Meclis’in yapmış olduğu çalışmalar incelenebilir. Mesela, Meclis’in kabul etmiş olduğu kanunların bir dökümünü yaptığımız zaman, ortaya neler çıkıyor? O kanunlar nasıl bir temel fikrin ürünü? 1923-1950 arasında çok faydalı işler yapmış olduğumuzdan eminim. Biz, şimdilik, yalnızca, iyi işler yaptığımızı söylüyoruz. Güzel. Ama, o yapılmış olan iyi işlerin bir karakterinin de olması gerekir. O karakter, bu kanunların araştırılmasından çıkarılabilir. Kastettiğim, devrim kanunları falan değil. 1923’ten ya da 1924’ten beri çıkarılan kanunların tümü. On senelik bir devre içinde çıkarılan kanunlar, hangi konuları kapsamaktadır? Bu kanunlar aracılığıyla neler yapılmıştır? İnsanın aklına, işte böyle şeyler geliyor. Siyaset biliminde birisine de “Sen böyle bir çalışma yapar mısın?” dediğin zaman, “Hocam, ben o zamanki yazıları okuyamam.” diyor. Haklı da. Eski yazıyı okuyamama, ciddi engeller ortaya çıkarıyor. Öğrencilerin de okuyacakları veya yazacakları veyahut da halledildiğinde ilginç sonuçlar çıkabilecek konular çok, ama bahsedilen problemler yapılacak işlerin sayısını azaltıyor. Yazık aslında. En son yazılarınızda da değiniyorsunuz. Bu söylediğiniz sorunlar bağlamında, Türk tarihini, Batı’da ortaya çıkan kuramsal okumalar içinden okuma sorunu önemli bir handikap oluşturuyor. Batı’da geliştirilen teorileri bilmemiz lazım; ama, bir yazınızda sizin de belirttiğiniz gibi, Türk tarihini kendi sorunlarımız etrafında okumak çabasını geliştirmek gerekiyor belki de. Evet. Ama o da çok zor bir problem aslında. Çünkü, felsefî bir problem. Batı’nın toplumu kavramlaştırma ögelerine paralel olarak, başka bir kavramlaştırma sistemi olabilir mi? Olursa, nereden çıkaracağız? Kim yapacak? Toplumu kavramlaştırma sisteminde üretilecek paralel bir kavramlaştırma tipi veya sistemi, Batı’nın ortaya koyduğu kavramlaştırma sisteminin

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

369

dışında bir örüntü olabilir mi? İkinci bir sistem olup olmadığını araştıracak olan kimse var mı? Bu çok felsefî planda bir konu. Bence şurada da bir eksik var: Biz bir toplumu anlamak ve anlatmak için çok standart teorileri kullanıyoruz. Eskiden Marksizm vardı. Şimdi Marksizm ortadan kalktı. Ne var şimdi? Üç dört tane moda sosyal bilim teorisi var. Fakat, Batı’da çok büyük bir birikim var aslında. Mesela Türkiye’de hiç kullanılmayan, Husserl diye bir düşünür mevcut. Husserl’in kavrayışlarından ve anlayışlarından hareketle bir iş yapmak mümkün olurdu, ama biz, çok standart birkaç tane Batı analiz aracını kullanmakla yetiniyoruz. Diğer taraftan, kimse, “Biz kendi analiz aracımızı geliştirebilir miyiz”, yani “Kendi kelimelerimizle Batılılara paralel ama işe yarayan bir analiz aracı geliştirebilir miyiz” diye düşünerek, kimse böyle bir şeye soyunmadı benim bildiğim kadarıyla. Bu bir korkudan mı kaynaklanıyor? Korku tabiî ki; çünkü zor bir felsefî problem. Fakat en azından şunu söylemek lazım: Descartes, Hume, Kant gibi bir üçlünün felsefî problemleri irdelemek için öne çıkardıkları epistemolojik alemin sınırlılığı konusunda pek çok araştırma var Batı’da. “Bu adamların, problemlerini ortaya koyuş tarzları, belki kendileri için yeterli olabilir; ama bu, meselenin nihaî ortaya konuş tarzı değildir. Başka epistemolojiler de düşünülebilir.” diye dünya kadar çalışma var Batı’da. Fakat bu çalışmalar, bize tam bu şekilde intikal etmiyor. İki şekli var bunun. Batı’da Descartes, Hume ve Kant hakkında yapılmış çalışmalar vardır; örneğin, Kant’ın epistemolojilerinin doğru olmadığını anlatan yeni felsefecileri biliyorum. Bu bir. İkincisi, bunu biliyorsam eğer, bu bildiğim şey bize ne anlatır? Her zaman, bu noktaya gelmekte bir gecikme yaşıyoruz. Mesela, İslâmî sosyal bilim diye bir şey çıkmış ortaya. Ben bunun çok kuvvetli bir analiz olduğuna katiyen inanmıyorum. Bir epistemoloji değil o. Ya da geliştirilmesi lazım. Türkiye’de siyaset düşüncesi birikiminden ya da siyaset felsefesinden söz ederken, kuşkusuz, bunların çok derinlikli olmadığını da biliyoruz. Ama biraz önce, gerek Siyasal Bilgiler Fakültesi’ndeki siyasal tartışmalar bağlamında zikrettiğiniz, gerekse oranın dışında hepimizin bildiği ideolojik yönelişler, arayışlar ve bu arada ortaya çıkan ürünler ve şahıslar var. Bu durum, Türk siyaset düşüncesi birikimine nasıl bir etkide bulunmuştur? Genişletici mi yoksa daraltıcı m? Ya da her ikisi bir arada mı? Bir dönem milliyetçilik olmuş, uzunca bir dönem Marksizm olmuş, son yıllarda da İslâmcılık olmuş.Yani böyle, daha az ‘bilimsel’ -belki terim çok doğru değil ama- daha çok ideolojik. Sizin yazılarınızdan da hatırlıyoruz, 1970’li yılların Marksist yönelişi, iktisat tarihinde bir taraftan zenginleştirici ama diğer taraftan da tıkayıcı etkide bulundu.. Bunun siyaset düşüncesindeki izdüşümü nasıl olmuş?

370

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

Marksizm, bize çok faydalı oldu bir kere. Çünkü, tabu olan birtakım konuların gerçekten konuşulması gerektiğini ortaya çıkardı ve tarihî bilginin derinleştirilmesini sağladı. Ama ne Marksizm, ne milliyetçilik, ne de İslâmcılık; entelektüel bir muhalif zümre çıkararak, kendi kendine bakıp da, bunun nasıl bir şey olduğunu merak edip de, gerçek temel kritiğini derinliğine yapmaya cesaret etmiştir. Muhalefet varsa kritikleri daima bir çeşit senben çerçevesinden kaynaklanmıştır. Bunun kısa ifadesi şudur: Bu fikirlerin üçü de sathî bir şekilde ifade edilmiştir. Bunu söylediğiniz zaman da, yine sathî bir şey söylemiş oluyorsunuz. Çünkü, “Marksizm Türkiye’de niçin sathî?” diye soracaklar size. O zaman, Marksizm’in Hegel’e giden, hümanizme giden bir tarafı olduğunu anlatmak lazım. Bu konular, Türkiye’de hiçbir zaman irdelenmemiştir. Milliyetçilik ise; kendi oturduğu yerin, kendi oturduğu ideolojik alanın bir zorunluluğu olarak, kendisini çok fazla kritiğe imkan veren bir şey değil. Çünkü belki orada da insanı korkutan şeyler çıkacak. Dolayısıyla, milliyetçi, kendi milliyetçiliğini çok fazla analiz etme imkanı bulamaz. Yahut da milliyetçi fikirler, milliyetçiliği ifade eden liderlerin milliyetçiliğinin çok fazla kazılmasına imkan vermeyen fikirlerdir. Dışarıdan bakan birisi, milliyetçiliğin derinliklerinde yatanları ve milliyetçiliğin içindeki mekanizmaları bulmaya çalışabilir. Ama milliyetçiliği ifade eden kimse bunu yapamaz. Türkiye’de bu dışardan bakanların sayısı oldukça az. Bizim bildiğimiz milliyetçilik, o milliyetçi önderlerin ortaya çıkardıkları şekiller. O önderlerin fikirlerinin de çok derine gittiği söylenemez. Çünkü, adamın milliyetçiliği çok derin bir şey değil. İslâm’ın da, aslında, üzerinde durulması gereken fakat durulmamış olan yine öncekilere benzer yönleri var. Bir kere İslâm’ın diskur olarak bir mevcudiyeti var. Doğrudan doğruya bir müdafaa, İslâm’ın müdafaası. Bir müdafaa, bir müdafaadır netice itibariyle. Çok derine gitmez. Bir de İslâm ‘arayışları’ var. O, çok daha enteresan aslında. Fakat tuhaf bir şekilde, bu İslâmî arayışlar birbiriyle bağlantılı değil. Yani ortaya bir şey çıkarmıyor. Ben her yerden çeşitli konferanslar hakkında bilgi alıyorum. Ama bu konferansları düzenleyen insanlar yan yana gelmiyorlar. Burada birçok İslâmî araştırma merkezi var. Birbirleriyle rakipmişler gibi geliyor bana. Çünkü, birinde bulunan bir şey öbürü tarafından tartışılmıyor. Yani bunlar çok ayrı gruplar olarak çıkıyor. İslâmcılar arasında, aslında, çok şey tartışıldı. Ama her gurubun kendine göre bir doğrusu var. Bu da, İslâm’ın bir iç siyaset yönünün hâlâ çok fazla olmasından kaynaklanıyor. Yani Fethullahçıların teorilerinin, enine boyuna ve iyi niyetle tartışıldığı bir yer görmedim şimdiye kadar. İslâmî düşünce sahiplerinin birbirleriyle bir yerde birleşip de bir

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

371

sentez çıkarmaya çalıştıklarını görmedim. Belki biraz sert ama tekrarlayayım, bütün bu çalışmalar, birbirine rakip grupların çalışmaları gibi geliyor bana. O rekabet, aslında, biraz da hüsnüniyet konusudur. Yani, yenilik ve henüz bu işin başında olmanın getirdiği bir durumdur. Herkes, benimki daha iyi diye ortaya çıkıyor. Ama ümit ediyorum ki, uzun vadede biraraya gelirler. Çünkü çok entresan çalışmalar var. Bana her gün başka başka yerlerden kitaplar geliyor. İnsanlar, bir ara kocaman bir konferansta bir araya gelsinler demiyorum, ama bu işlerin başkaları tarafından ciddiye alındığı bir arena olsun. Bütün bu çalışmalar ve ürünler o arenada bir araya gelsinler ve oradan çıkanlar da insanlar tarafından tartışılsın. Türkiye’de henüz böyle bir şey olmadı. Uzun vadede böyle bir şeyin olabileceğini ümit ediyorum. Rekabet, şimdilik, bir müddet için daha kalabilir; ama, bir müddet sonra, bu durum, belki de, İslâmî düşünceyi sınırlandıracak bir şey haline gelir. Örneğin, Batı’da, bir Rus Ortodoksu olan düşünür Berdiaev herkes tarafından tartışılmış ve Berdiaev’in düşünceleri kamu malı haline gelmiş. İslâm düşüncesinin ürünlerinin de, bir kamu malı olarak tartışılmaya başlanması lazım. Bu durumun bir sebebi var elbette. Düşünce ürünlerinin kamu malı haline gelmesi, Avrupa’da geçmişten gelen ve yavaş yavaş gelişmiş olan bir şey. “Republic of letters” diye bir şey var Avrupa’da. Birbirleriyle konuşan, tartışan ve haberleşen aydınların meydana getirdikleri bir birikim. Bu birikim, bizde henüz oluşmadı. Bu da biraz bizim karakterimizden kaynaklanıyor. Böyle sert söylüyorum, ama bu hususu daha yumuşak bir şekilde söylemek imkanı vardır belki de. Fikir sahibi olan kişi, karşısındakine bunu bir silah olarak doğrultuyor. Batı’da bu yok mudur? Bir dereceye kadar var, ama paylaşma da var. Yani yeni bir düşünce üretmiş bir kişinin, bu fikri, bir silah olarak kullanmaması lazım. Bu, Türkiye’de fikirle siyasetin çok iç içe ve yan yana şeyler olmasından ve birinin diğerinden çıkmasından dolayı böyledir sanıyorum. Hepimiz öyleyiz aslında. Yani ortaya bir fikir çıkarıyorsunuz, bir nevi hodri meydan der gibi. Dediğim gibi, bu tamamen yok değildir Batı’da. Var ama bizde olan şey, daha çok, yeni tip bir fikri olan kimsenin, bu düşünceyi, bir silah olarak kullanmaya meyyal oluşudur. Bunu yapmamak lazım. Siz bu durumu, bazı konuşmalarınızda “kritik düşünme geleneği”nin bulunmayışına da bağlıyorsunuz. Kritik düşünme, yalnız tenkit yapmak ya da derin analiz yapmak ile ilgili bir şey değildir. Kritik düşünme, aslında, insanların birbirleriyle tartışmalarından ortaya çıkan bir ortak sonuca doğru varmanın ifadesidir. Yani,

372

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

bu noktada, kritiği biraz geriye çekelim, ortak çalışmayı da öne çıkaralım. Çünkü kritik, kendini ancak o şekilde buluyor. Araştırdığı konulara samimiyetle ve iyi niyetle yaklaşan insanlar için de durum böyle. Hele bu konular Türkiye’de hassas addedilen konularsa, bu insanlara yönelik olarak hemen karalamalar başlıyor. Hatta bir nebze, sizin çalışmalarınıza yönelik yaklaşımlarda da böyle bir tutum görülüyor... Evet, biliyorum onu. Yani, Türkiye’de insan düşmanlıkla karşılaşmadan herhangi bir şey yapamıyor. Onun için, tabiî olarak, biraz kendi içine çekiliyor. Sizin deneme mahiyetinde yazdığınız şeylerin bir meydan okuma gibi algılanması, dostlarınızın düşmanlarınızın o oranda artmasına neden oluyor belki de? Oysa, ben tam tersine şöyle diyorum: Bakın, burada bir şey var. Bu konuda siz ne dersiniz? Kullanın bunu. Açıklayın. Ben yanlış yapmış olabilirim, yanlışlarımı bana söyleyin. Ama böyle bir talep pek karşılık bulamıyor Türkiye’de. Son üç beş yıldır düzenli olarak toplanan Abant Platformu diye bir çalışma var. Üzerinde durduğunuz diyalog bağlamında, bu faaliyeti nasıl değerlendiriyorsunuz? Bana da davet geldi. Çok güzel bir düşünce, ama oraya davet edilen insanlar da, yine belirli bir halkanın içindeki kimseler. Temsil kabiliyeti mi sınırlı? Evet, temsil kabiliyeti sınırlı. Biraz da birbirleriyle anlaşan insanlar. Ama ben bunu anlıyorum. Daha önce sözünü ettiğim o ‘workshop’u yaptığım zaman, benim de üzerinde en çok durduğum kriterlerden bir tanesi, davet edeceğimiz kişilerin anlaşabilecek kişiler olması idi. O nedenle, bu durumu gayet iyi anlıyorum. Fakat bu, aslında, Markscı bir kavramı kullanacağım, bilimin infantile bir yönüne delalet eder. Yani bunun paylaşılamaması, bir kamu malı olarak tartışılamaması, yeni bir bilim tipinin daha başlangıcında olduğunu anlatıyor. Bir paradigma öncesi dönem gibi mi algılamamız gerekiyor? Bu yavaş yavaş olacaktır; ama şu anda, bence, sözkonusu iletişimin azlığından dolayı Türkiye çok şey kaybediyor.

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

373

Biraz da İslâmî düşünce kâfi derecede paylaşılmıyor Türkiye’de. Kemalistler paylaşmıyorlar bu düşünceyi. Tamam, bunu anlıyoruz. Ama İslâmî düşünürler arasında da bu üretimin daha çok paylaşılması lazım. Aksi takdirde, bu kadar çabaya çok yazık olacak. Yazdığınız makalelerde genellikle iki mesele var ki, tekrar tekrar gündeme geliyor Türkiye’de. Biri merkez-çevre meselesi, diğeri de sivil toplum meselesi. Merkez-çevre meselesine ilişkin makalenizi yazalı yaklaşık 30 yıl geçti. 30 yıl sonra, geriye baktığınızda ne görüyorsunuz? Bu teorinin kimsenin anlamadığı asıl önemi, moderniteye doğru gidişte Batı’nın sosyal, siyasî ve iktisadî yapılarının entegrasyon şekliyle, bizim benzer yapılarımızın entegrasyon şeklinin farklı oluşuna işaret etmesidir. Bu, özünde toplumsal değişmenin şekilleriyle ilgili bir savdır. Batı’da bu değişim sonucunda sivil toplum öğeleri orta zamanlarda doğmuş bir iç gerilim örüntüsüne dayanarak ortaya çıkmıştır. Bizde ise bu temel gerilimler farklıdır ve şekil değiştirmiş olsalar da bugün hâlâ siyasî yapıda yankılanmaya devam etmektedir. Bu nedenle, bir metafor olarak merkez-çevreyi önerdim. Bunu, genel olarak çizilmiş hakikî bir çerçeve olarak aldılar. Sınırları keskin hatlarla çizilmiş bir çerçeve olarak kabul ettiler. Oysa benim yaklaşımım bu değildi. Hatta şunu diyorum: Böyle çok yumuşak bir metafor olarak ortaya konduğu zaman, tabiî ki zamana göre içi doldurulacak. Bu modelin içinin bugünün şartlarında doldurulması ile 20 yıl öncenin koşullarında doldurulması ayrı şeylerdir. Ama bir ana öğe olarak fena değildir. Önemini hâlâ muhafaza ediyor. Ama dediğim gibi, bu ana öğe nasıl doldurulacak, yani içine ampirik bilgileri nasıl koyacağız? Yeni ampirik bilgiler koyduğumuz zaman esniyor mu? Üç aşağı beş yukarı tutuyor gibi. Ampirik bilgilerin türünün de son 20 yıl içinde çok değiştiğini belirtmek lazım. Bu nedenle o açıklama biçiminin hâlâ geçerli olduğuna inanıyorum. AKP ile ilgili olarak kamuoyuna, ‘AKP Kemalizm’in zaferidir’ şeklinde bazı değerlendirmeleriniz yansıdı. Bu konuyu biraz açabilir misiniz? Şöyle açıklayayım: “Kemalizmin zaferi” kavramından yola çıkmak Cumhuriyetin “süreçlerini” çok ilginç bir şekilde anlatıyor. Cumhuriyet birtakım araçlar ortaya çıkardı. İnsanların kullanabilecekleri imkanlar ortaya çıkardı. Modern okullar açtı. Vatandaşlık kavramını geliştirdi. İlmiye sınıfını ortadan kaldırdı. Birtakım yeni iktisadî imkanlar açtı ve yeni iktisadî değerler getirdi. AKP, bunların hepsinden istifade etti. Cumhuriyet’in okullarında okudu, iyi sonuçlar aldı. Vatandaşlığın kendisine hukuken vermiş olduğu imkanları kullandı, bir vatandaş olarak. İlmiyenin ortadan kalkma-

374

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

sıyla birlikte, uzmanların din hakkındaki tartışma tekelinin de kalkmış olması, onların, din hakkında birçok şey söyleyebilmelerini sağladı. Ondan da istifade ettiler. Yani kendilerini meşrulaştırabilecek bir duruma geldiler. En çok da, Cumhuriyet’in getirmiş olduğu iktisadî değerleri kullandılar. Servet yaptılar, banka kurdular vb. gibi. Demek istediğim şu: Şayet bunlar olmasaydı; yani, okula gidemeselerdi, vatandaşlık haklarını kullanamasalardı, AKP ortaya çıkmazdı. Bu ilginç bir şekilde, Türkiye’de onlara verilmiş olan modern imkânları kullanmış olmalarından ileri geliyor. Belirttiğiniz bu husus, akıllara, II. Abdülhamit’in yarattığı imkanların Jön Türk neslini ortaya çıkarmasını getiriyor. Cumhuriyet’in imkanlarının AKP’yi ortaya çıkarması, aslında Kemalizm’in bir paradoksu değil mi? Gayet tabiî, evet. Ben bu konuyu derslerimde böyle anlatıyorum. Duyduklarında çok şaşırıyorlar. Benim, daha önce, “mahalle seviyesindeki İslâm” diye bir ifadem vardı. Çünkü dünya ile, kainatla ilgili genişliği çok, yansıması çok olan bir İslâm var. Bir de günlük praksisle ilgili olan bir İslâm var. Bugünkü İslâm’ın üzerinde durduğu -beni de biraz tedirgin eden- şeylerden bir tanesi, mahalle ile ilgili olan tarafı. Bu nokta, biraz önce sözünü ettiğim araştırma merkezlerinde üzerinde durulan bir husus değil. Şöyle diyeyim: Çok ampirist ve çok püriten bir İslâm anlayışı ortaya çıkmaya başlıyor. Osmanlılar katiyen püriten insanlar değildir. Bu püritenlik; bence, hem geleceği hesap etmek zorunluluğunun, hem de devamlı yeni ve daha büyük bir ivmeyle iş çıkarma zorunluluğunun getirmiş olduğu şeylerden bir tanesi. Müslümanlar da; kendi insanlarının başarılı olabilmesi için İslâm’ın da yapıcı, yaratıcı ve iktisadî değer yaratıcı bir unsur olması lazım geldiğini anladılar. Burada; böyle bir uğraş insanlara başka şeyler için zaman bırakmayacağından, sen kendini bu işlere hasret ve eğlence falan gibi şeyleri unut türünden bir düşünce varmış gibi geliyor bana. Bu, tamamen kapitalizme uymaya çalışmaktan kaynaklanan özelliklerden bir tanesi. Günlük problemleri açısından mahallede İslâm’ın bu şekilde intibakı beni hayrette bırakmıyor. Sebebi de şu: İslâm’ın en ince, en nezih, en hoşgörülü, en sofistike şekilleri, eskiden, İslâmî bir elit (ulema ve ulemanın üst tabakalarında olanlar) tarafından ortaya çıkarılmıştı. Bu işi nasıl yapıyorlardı? Ebu’l-ûla Mardin Bey benim büyük amcam. Ebu’l-ûla Bey, İsviçre Medenî Kanunu’nu neden öğretsin? Kendisi doğrudan doğruya fıkıhla, şeriatla ilgili düşünceye hakim bir kimse. Ama anlatmış. İsviçre Medenî Kanunu’nu başka kimsenin anlatamayacağı bir açıklık ve fasîhlikle anlatmış. Ben o zaman çok merak ettim. Çok mümin olan bir adam aynı zamanda

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

375

kendi dinî kültürünün içinden değil de bambaşka bir yerden gelmiş olan bir kanunu anlatmak durumunda kalmış ve bunu fevkalade iyi bir şekilde yapmış. Bunu kendisine nasıl yedirmiş, sonradan anladım. Tasavvufî açıdan bakarsanız, Allah’ın isimlerinin ve dünyadaki şeklinin aksetmesinin muhtelif biçimleri var. Onlar da şu: En yüksek seviyede, şeriat var. Ama bu demek değildir ki, insana, dünyaya Allah’ın göndermiş olduğu nur, yalnızca orada duruyor. Bu hak-hukuk ve adalet ile ilgili nurlar, evet, belirli bir seviyede şeriatta ve fıkıhta kendini gösteriyor; ama aynı zamanda, farzedelim Pasifik adasındaki yerliler arasındaki hak-hukuk anlayışında da bu nurun bir başka şekli var. Binaenaleyh, Pasifik’teki balıkçının hak-hukuk anlayışında doğrudan bir yansıma varsa, pek tabiî ki, İsviçre Medenî Hukuku’nda da o nurun başka türlü, belki daha da üst seviyede bir yansımasını insan görüyor. Sanıyorm o nedenle, Ebu’l-ûla Bey, bu işi, büyük bir ruh huzuruyla yaptı. Çünkü, bu yansımaların dereceleri var. İlahiyatçı bir meslektaşa sordum, o da “Evet doğru, bu bir derecelenme konusu” dedi. Allah’ın nuru arzın merkezine kadar gidiyor. İkincisi, Ebu’l-ûla Bey bunu niçin yapabildi? Çünkü Ebu’l-ûla Bey, kendi İslâmî inançlarına o kadar bağlı bir adam ki, kendinden emin bir insan. Kendinden emin bir insan ve bu düşünce tarzını kafasında yerleştirerek, kolayca, İsviçre Medenî Hukuku’nu verebilecek duruma geçecek olan bir kimse. Bu, aynı zamanda, çok iyi eğitim görmüş olan bir kimsenin, İslâm’ı yorumlamasıdır. Mahallede o sofistikasyon ve eğitim yok. Binaenaleyh, ben mahalle seviyesinde, insanların Ebu’l-ûla Bey gibi düşünmeyeceklerini tabiî sayıyorum. Ama orada bir tehlike var. Çünkü, Ebu’l-ûla Bey’in bu sofistike, çok yüksekte olan düşüncesinden, mahalleye doğru geldiğiniz zaman; İslâmî kültürün bütününün artık bulunmayışı ve birtakım fırsat peşinde koşan demagogların da oralarda kolayca bulunmaları gibi nedenler dolayısıyla, bu işin -af edersiniz- cılkının çıkmış olduğu gibi bir intiba hasıl oluyor. O nedenle, problem budur. O alt seviyede, sofistikasyonunu kaybetmiş olan, temsilinde çok kaba olan halk tefsirinin vardığı noktalar bazen insanı korkutuyor. Mesela, bu namus cinayetleri falan gibi şeyler bu kaba temsilden kaynaklanıyor. Bunun İslâm’la hiçbir ilgisi yok. Yaşadığımız 20. yüzyılda öyle bir süreç var ki, mahalle seviyesinde gelişmiş İslâm’ın kendine mahsus, biraz da sert bir yönü oluşmaya başladı. Mahallede; İslâm’da bir temeli bulunmayan bazı giysi tipleri ile, davranış tipleri ile ve en korkuncu da bu namus cinayetleriyle ilgili olarak kendi başına pişen bir şeyler var. Bu kaba tefsir, mahalleden çıkarılıp atılabilir mi? Bu, nasıl mümkün olabilir? Çok zor. Hemen şunu da söylemek lazım: Yarı-okumuş insanların sayısının çoğalması ile birlikte din anlayışının sofistikasyonunu kaybetmesi, bütün ülkele-

376

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

rin dinî kuruluşlarında görülen gelişmelerden bir tanesi. Mesela, ABD’de, daha fazla sayıda kimse kiliseye gidiyor; fakat onların anlattıkları ve düşündükleri, en ince Katoliklik ya da en ince Protestanlık yorumu değil. Binaenaleyh burada, İslâm’ın bir kabahati yok. Kabahat, sosyal yapının. Bunun karşısına nasıl geçilir? Çok zor. Günümüzde, ezilmiş olduklarına inanan insanların bulunduğu alt sınıfların, ki burada çevre de var, İslâm’ı, kendi kendilerine ve kendi eğitim seviyelerine uygun olarak tefsir etmelerine nasıl mani olacaksınız? Çünkü bu sınıfların duydukları eziklik de bu tefsirin bir parçası. Şöyle anlatayım: Ezilmiş olan adam, biraz nefes aldığı zaman, yaptığı ilk şeylerden bir tanesi; “İslâm’ı bana şu şekilde empoze etmeye çalıştılar. Hayır efendim. Ben, İslâm’ı kendi istediğim gibi tefsir edeceğim.” demek oluyor. Bu, aslında, onun için bir hürriyet öğesi. İslâm’ın mevcut “yol”u ona şahsiyetini ifade etmesi için bir kapı açıyor. Sebebi de, mahallenin, bu karışık şeylerin hepsinin birden gerçekleştiği bir yer olması. Bu durumu nasıl halledeceğiz? Bana biraz zor bir şeymiş gibi geliyor. Bu değerlendirmeleriniz günümüzdeki bazı gelişmeleri anlamaya da ışık tutuyor galiba? Tabi tabi. Geçenlerde Tülin Bumin’in bir mülakatı yayınlandı ve bayağı da tartışıldı. Bu biraz da, Türkiye’de kadının dine dönük gelişimini betimleyen bir mülakattı. O mülakatta ifade edilenlerin, sizin söylediklerinizi çağrıştıran bir yansısı var. Tülin Bumin, özetle, “eski kadın cahil tamam, cumhuriyet kadını modern; fakat türban takan kadınlar ultra-moderndir. Çünkü, eski kadın, ‘din bunu der’; modern kadın, ‘din bunu diyor, ama ben bunu yapmıyorum’ der gibiydi; fakat günümüzdeki kadın, o kadar modern ki ‘din şunu diyor ve ben de bunu diyorum’ demek suretiyle, hem dini benimsiyor, hem de ‘benim anladığım din’ anlayışını öne çıkardığını vurguluyor” diyor. Şimdi, yukarılarda etkin bir ulema sınıfının olduğu bir yerde, bir kızcağızın çıkıp da bu sözleri diyebilmesi mümkün mü? Örneğin, Ebu’l-ûla Mardin’in olduğu bir ortamda, bir kadının bu konuda görüş bildirmesi oldukça zor olurdu herhalde. O tipteki insanların sayısı azaldı. Ama bu durum yalnızca İslâm düşünce dünyasında karşımıza çıkmıyor. Bütün düşünce dünyasında bu tip çok bilgili sofistike insanların sayısının azaldığını biliyoruz. İnsanlar kendi mesleklerinin uzmanları oldular. Herkes, belli bir şeyi çok iyi, çok derinliğine, fakat çok dar bir şekilde biliyor. Biz, böyle bir dünyada yaşıyoruz. Bu süreç, her memlekette yaşanıyor.

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

377

Yani, artık Türkiye’de, biraz da kitapların yaygınlaşması ile birlikte, herkesin belli bir din anlayışı var ve “Ben bunu anlıyorum” deyip işin içinden çıkıyor. Kimsenin şu âlimi, bu profesörü filan pek umursadığı yok galiba… Tam da burada birtakım handikaplar var gibi geliyor bana. Herhalde ilahiyat fakültesinden mezun olan kimselere, “Sen bunu bilmiyorsun” diyemeyiz. Bu meselelerin tartışılmasını onlara bırakacağız. Ama aşiret seviyesinde böyle bir anlayışın gelişmesi çok tehlikeli. Belki, az önce değindiğiniz merkez-çevre bağlamında sormak daha uygundu, ama çok da uzak değil. Öteden beri çok dikkatleri çeken bir düşünceniz daha var: Osmanlı’dan cumhuriyete geçişle birlikte, cumhuriyetin yaşadığı temel problemlerden bir tanesinin de, İtalyan tarihçisi Ferrero’ya atıfta bulunarak, otoritenin meşruiyeti problemi olduğunu yazıyorsunuz. Ferrero 19. yüzyılla ilgili olarak bunu söylüyor, yani 19. yüzyılın üzerinde dolaşan hayalet, Marksist tartışmalarda olduğu gibi, kaynakların dağıtılması ile ilgili bir problem değil, daha çok, eski rejimin kilise, monarşi ve aristokrasi ekseninde şekillenmiş meşruiyet sistemi yerine yeni bir meşruiyet sisteminin ikame edilemeyişi ile ilgili. Cumhuriyet’in yaşadığının da, biraz böyle bir problem olduğunu söylüyorsunuz. Yani Cumhuriyet’in, eski düzenin etik tabanı yerine, yeni bir etik taban oluşturamadığına; insanların gündelik hayatına sirayet edebilecek bir alternatif etik oluşturamadığına işaret ediyorsunuz. Fakat, Türk siyasetine baktığımızda, Türkiye’de, genelde, merkez-çevre ilişkisi bağlamında, daha çok, periferal unsurların meşruiyeti tartışılıyor. Bu, halen devam edegelen, belki, AKP meselesine kadar varan bir şey. Ama siz yaptığınız o tespitte, tam da merkezin meşruiyet sorununa işaret etmiş oluyorsunuz. Bu tespitinize bugünden baktığınızda, kuruluşunun üzerinden 80 yıllık bir sürenin geçen Cumhuriyet, meşruiyet problemi açısından nerede duruyor? Bugünden baktığınızda, bu hususu nasıl değerlendiriyorsunuz? Evet. Bence bu durum, devam ediyor. Bir etiğin geliştirilmesi temin edilemedi. Ama bunun da, aslında çok zor bir problem olduğunu söylemeliyim. Çünkü, Rawls, Dworkin, Walzer, McIntyre, Taylor gibi çok büyük siyaset bilimi düşünürleri, hâlâ birbirleriyle kavga ediyorlar. Bu durumu nasıl açıklayabiliriz, nasıl çözebiliriz diye. Bu konuda Rawls’un bir teklifi var, Dworkin’in başka bir teklifi var, Sandel’ın daha da başka bir teklifi var. Netice itibariyle, bu konu, filozoflar arasında hâlâ bir çatışma konusu. Bütün bunlardan da kolayca anlaşılacağı gibi, bu, içinden kolayca çıkabileceğimiz

378

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

bir mesele değil. Modern siyaset bilimi dersi verecek olan insan ne yapar, o çatışmadan bahseder öğrencilerine. Bütün bir sömestr o çatışmayı okurlar bir bakıma. Konunun oldukça zor bir mesele olduğu oradan anlaşılıyor. Sivil toplum kavramı açısından baktığınızda, Türkiye’nin şu andaki durumunu nasıl değerlendiriyorsunuz? Sivil toplum ve Türkler. İngiltere eğitim sisteminde, bir not vardır. Aynı zamanda böyle bir komikliktir de. E for effort. Hani a, b, c, d, e var ya… Efor için ona bir “e” verelim. Bizim sivil toplumdaki durumumuz da buna benziyor. Harcanan efor için bir “e” verelim. Sebebi de şu: Şimdi sivil toplumun ne olduğunu anlamak; Avrupa’nın orta zamanlar tarihinin birtakım gaddar baronların serflerinin kafalarını çivilemesinden ibaret olmadığını anlamaktan geçer. Evet, birtakım baronlarla serfleri arasında toprak meselesi ile ilgili olarak bir sömürme falan var. Fakat orta zamanların bir sosyal konumu ve bir hukuksal konumu da var. Türkiye’de hiç kimse bunlardan bahsetmiyor. İlk dönemlerinden başlayarak bilhassa 12. yüzyıla doğru gelindiğinde... Başka bir örnek vereyim, mesela 14. yüzyılda Fransa topluluğunun nasıl bir topluluk olduğunu araştırdığınız zaman, karşınıza, binlerce mukaveleden meydana gelen bir topluluk çıkıyor. Senyör serfiyle mukavele yapıyor. Niçin? Çünkü arazisini geliştirmek için, o serfe ihtiyacı var. Kralın bir köprü başında duran adamla, o köprü başında duracak olan adamın alacağı vergi ile ilgili bir kontratı var. Bazı kilise büyüklerinin, bazı şehirlerde idarî görevleri üstlerine alabileceklerine dair bir mukavele yapılmış. Yani orta zamanlar, bir mukavele kumkuması, bir mukavele örüntüsü aslında. Bu çok önemli; çünkü, mukavele fikri orta zamanlarda yaşıyor. Montesquieu gibi kimseler “Bu mukavele o kadar kötü bir şey değil. Reform yapalım, ama bu binlerce mukaveleden meydana gelen ve o şekilde pekişmiş olan şeyi değiştirmeyelim” diyorlar. Hatta Hegel de “Endüstriyel toplumun, bu binlerce mukaveleden meydana gelen o pekişmiş sistemi tamamen ortadan kaldırdığını ve şimdi artık sömürünün var olduğunu” söylüyor. Hegel bile bunu söylüyor. Avrupa’daki anayasaların içinde bulunan zımnî mukavelenin tâ orta zamanlardan gelen mukavele fikrinin bir müessese haline gelmesinin bir sonucu olduğunu da bilmek lazımdır. Binaenaleyh, sivil toplum fikri yeni bir fikir değildir, bir orta zamanlar fikridir. Orta zamanlarda Avrupa’nın teşkilatlanmış olmasının bir parçasıdır. Türkiye’de sivil toplumdan bahsettiğimiz zaman, bunun hup havadan kapıp sivil toplumun kurulmasının mümkün olmadığını bilmek lazımdır. Çünkü her şeyden önce, mukavele ve hukuk, 13. yüzyıldan bugüne, yani

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

379

yedi yüzyıl boyunca işlemiş Avrupa’da. Yavaş yavaş değişmiş, yeni hukukî düzenlemeler yapılmış; ama hepsinin kökü orta zamanlardan geliyor. Bizimkiler bunu bilmedikleri müddetçe, pek tabiî ki onlara da kusur yüklemek doğru değil, kendilerine göre bir sivil toplum fikriyle hareket edecekler. Bu noktada yaptıklarına, gene de şapka çıkartmak lazım. Çünkü, nihayetinde, 700 yıl sonra gelmişler ve iyi niyetle sivil toplumu gerçekleştirmek istiyorlar. Bravo. Ama bunu anlamak için biraz da Avrupa’nın eskiden beri ne menem bir şey olduğunu anlamak lazım. Hukukî anlaşmaların, Avrupa’da 700 yıllık bir süreçte perçinlenmiş olduğunu anlamaları lazım. Türkiye’de hiçbir hukukî anlaşmanın herhangi bir perçini yoktur. Yani insan notere gidip, yüz tane imza koyuyor gene de çalışmıyor, gene de sahtekârlık var. Avrupa’da ise, artık, noterin bastığı damganın dışında, topluluğun içinde bir hukukî anlaşmanın derinliği ve kalıcılığı konusunda içgüdüsel bir şey var ve bu durum, günümüze kadar gelmiş. Bir noterin damga basmasıyla her şey bitmiyor ki. Meselenin iki yönünü de söylemeye çalıştım. Bir taraftan sivil toplum iyi bir şeydir. Aldık. Bravo. Gerçekleştirmeye çalışıyoruz. Buna şapkamızı çıkaralım. Fakat bu işin hukukî yönünün ne kadar önemli olduğunu da anlatalım. Bu, yalnızca para kazanmak için yapılmış bir yarış değildir. Bu, aynı zamanda bir hukuk sisteminin içine girmek için yapılmış bir çabadır. Bu hukuk sistemi çok mühim. İnsanların içinde bir ukde haline gelmiş. Bizde işler henüz o seviyede değil. Bizim uygulamamızda, kanun çıkarmakla her şeyin hallolacağı sanılıyor. Olmaz. Söylediklerinizden şöyle bir şey çıkıyor: Yarınların Türkiye’sine, yani 21. yüzyılın Türkiye’sine bakıldığında, eğer Doğu Doğu Batı da Batıysa, tarihsel olarak böyle bir ayrım varsa, o zaman, biz mevcut sorunlarımızı hiçbir zaman aşamayacağız. Zaten yaşadığımız sorunların sebebi de bizler değiliz o zaman. Hep bu problemleri yaşamaya devam mı edeceğiz yoksa tarihin bir aşamasında bu sorunlar çözülecek mi? İşte yavaş yavaş oluyor yani. Olmaz değil, ama şöyle bir şey var: Bazı kimseler bir şeyin sûretini aldıkları zaman sîretini de aldıklarını sanıyorlar. Böyle yapmasınlar. Formunu aldıkları zaman, formunun kendi başına yeterli olmadığını da düşünsünler. O kadarını yapsınlar yeter. Kısacası meselenin bu yönünün farkında olsunlar. Jön Türkler hakkındaki çalışmazın temel sonuçlarından bir tanesi de, bir bürokratik muhafazakârlık olgusunun varlığıydı. Tespit ettiğiniz bürok-

380

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

ratik muhafazakârlık olgusu; Türk siyasî düşünce tarihi yazarları açısından şu andaki anlamını, bürokratik muhafazakârlığın Türkiye’deki siyaset düşüncesini etkileme biçimlerini ve Türk modernleşmesi açısından -genel modernleşme tartışmalarını da hatırlayarak- nasıl bir işlev görüyor ya da hâlâ görüyor mu? Bu konuyu nasıl değerlendiriyorsunuz? Bence Türk bürokratları, Tanzimat’tan beri bayağı büyük adımlar attılar. Yalnız bürokrasi bir ara Türkiye’de bir ideoloji idi. Bir ideoloji olduğunu söyleyince, bürokratların devlet içinde özel bir yerleri ve özel birtakım kaynaklardan istifade etme yollarının bulunduğunu kastediyorum. Bunun böyle olmaması, başka bir söyleyişle, bürokrasinin salt bir bürokrasi olabilmesi için, çalışılması lazım. Bürokrasi konusunda Weber, bazı ana çizgilerden söz ediyor. Elbette, bu da bir şablondur ve yerine göre değişir. Ben de şunu diyorum: Türkiye’de o anlamda, üç aşağı beş yukarı o çizgilere uyan bir bürokrasi şarttır. Başka türlü, iş yapılamaz. Ama böyle bir bürokrasiye gelmek; cumhuriyet ideolojisinin bir parçası olmuş olmalarının bürokratlara özel olarak verdiği imtiyazların yavaş yavaş geri alınmasıyla mümkün olacak. Bürokrasinin, her şeyden önce, kendi tabiatı itibariyle sahip olduğu birtakım imtiyazlar var. Ben, onları kastetmiyorum. Türkiye’de bürokrasinin, bir devlet mekanizması ve bir ideolojinin bir parçası haline gelmiş olması nedeniyle, bürokratlara tanınmış olan imtiyazların onlardan alınmasıyla, bu işin pekâlâ halledileceğine inanıyorum. Çünkü, Türkiye’de bürokrasi, Tanzimat’tan beri büyük adımlar attı. Çok iyi, çok vicdanlı bürokratlarımız var. Bütün mesele, bürokratların hâlâ mevcut otorite alanlarını statülerini, gereken oranda onlardan ayırabilmekte. Şu anda, zaten, küreselleşmeyle beraber, devlet söyleminin ve teşebbüsünün gerilediği bir tarihsel süreç sözkonusu. Bürokrasi, birçok imtiyazını pratikte zaten kaybediyor. Türkiye’deki kamusal alan tartışmalarında devlet söyleminin ve bürokratik muhafazakârlığın ağırlığı ile -sizin merkez-çevre açıklamanızla da bağlarsak- bu periferal unsurların karşılaşmasını nasıl görüyorsunuz? Kamusal alan tartışması özgürleşmeyle de ilişkili ve hürriyetler sizin üzerinde çok durduğunuz bir konu. Nasıl görmemiz gerekiyor bütün bu ilişkileri? Bu kamusal alan denen şeyin aslında mevcudiyeti yok. Herkes, kendi istediği gibi bir kamusal alan tayin ediyor. Kamusal alan, kanunlarda nasıl tayin edildiyse; bir avukat ya da bir hakim, kamusal alanı nereden çıkarabildiyse kamusal alan o kadardır. Bu da bir hukuk meselesi bence. Çünkü ben kanunları ve kamusal alanın nasıl tespit edildiğini bilmediğim için, o meseleyi hukukçulara bırakıyorum.

fierif Mardin ile “Türk Siyaset Düflüncesi” Üzerine

381

Kendisine, kamusal alanla ilgili soru sorulan bir anayasa hukuku profesörü, “Bu hukuksal bir konudur ve hukuka bakmak lazım. Bununla ilgili iki kavram var: Biri kamu yararı, diğeri de kamu hizmetidir. Hukukta kamusal alan diye bir kavram yoktur.” diyor. Tartışmanın, kamu hizmeti ve kamu yararı etrafında yoğunlaştırılması gerektiğine ilişkin bir görüşü vardı. Evet, demek ki doğru yoldaymışım. Şöyle bir sonla bağlayalım isterseniz. Biz sonuçta bir literatür dergisiyiz. Konuşmanın çeşitli yerlerinde değindiniz ama, Türk siyaset düşüncesini göz önüne getirdiğinizde ne yaptık, ne yapamadık? Bir de Osmanlıca bilmesini arzu ettiğiniz gençlere ne öğütlersiniz; hangi yolları, hangi istikametleri? Şimdi, eski Yunanlıların bir sözü var: Kendini bil. Bir araştırma alanıdır bu. Bizim ne olduğumuzu, bizzat kendimizi, daha iyi anlamamız lazım, bunun ilk plana çıkarılması lazım. Tek cümlede özetlediniz.. Son bir soru: Türkiye için iyimser misiniz? Yani, bütün bu konuşulanları göz önünde bulundurduğunuzda, geleceğe dönük olarak iyimser olabiliyor musunuz? Uzun vadede iyimserim. Kısa vadede iyimser değilim. Çünkü devamlı problemler var ve bunlar, çorap söküğü gibi devam edecek. Türkiye’nin özelliği bu. Bundan kastım da, Türkiye’nin özel problemleridir. Yani; sekülarizm, laisizm, devlet, merkez-çevre vs. gibi meseleler işte. Türkiye’nin kendine has problemlerinden bahsediyorum. Halletmeye çalışacağız. Dünyadaki her memleketin, az çok böyle problemleri var. Örneğin, Belçika’nın Wallon-Flaman problemleri var. Ama bunu yumuşak bir şekilde halletmeyi bilmişler. Belki biz de, bir gün, bu duruma gelebiliriz. Yumuşak bir geçiş. Ama bu, kısa vadede olacak şey değil. Hocam çok teşekkür ederiz. Rica ederim. Ben teşekkür ederim. Düzenleme: Gökhan Çetinsaya, Doç. Dr., İstanbul Teknik Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Bölümü

Coşkun Çakır, Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi İktisat Bölümü Ahmet Okumuş, Arş. Gör., Sabancı Üniversitesi, Siyaset Bilimi Bölümü

Alim Arlı, Arş. Gör, Pamukkale Üniversitesi Sosyoloji Bölümü

382

TAL‹D, 2(1), 2004, Röportaj

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

383

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 383-421

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar› fievket Kamil AKAR*- ‹rfan KARAKOÇ** HATIRA/ANI TEMELDE İNSANIN, YAŞAMINI ve birikimini başkalarıyla paylaşmak, unutulmak korkusundan kurtulmak ve tarihle hesaplaşmak isteğinden doğmuştur. Bu paylaşma isteğiyle hatıra yazarı, olayların belleğinde bıraktığı izleri canlandırarak geçmişi dile getirir. Edebî bir tür olarak “Hatıra” yeni olmakla beraber, daha çok siyasî ve tarihî özelliklere sahip anı anekdotlarına, en eski yazılı metinlerde bile rastlanmaktadır. (Sezar’ın Gallia Savaşı, Bâbür Şah’ın Bâburnâme’si, Bilge Kağan’ın Göktürk Kitabeleri gibi...) Hatıra için belirli sınırlar çizmek ve bu sınırlara göre çeşitli tanımlar yapmak kolay değildir. Avrupa edebiyatlarında XVI. yüzyıldan itibaren özel bir tür olarak ilk örnekleri görülen ve XIX. yüzyıl romantiklerinin etkisiyle yaygınlaşan “hatıra”yı Steinberg, “kişinin özel ya da toplumsal yaşamı için yazdığı yazılar” diye tanımlar.1 Doğu’da hatıraya, tarih, tezkire, seyahat, menâkıb gibi farklı türlerde yazılmış eserler içinde yer verilmiştir. Bu eserler, kişilerden çok olayları ön plana çıkaran didaktik yapıtlardır. Arapçada rihlât, vefeyât, havâdis; Farsçada sefernâme, tezkire türlerindeki kitaplarda karşılaşılan anı parçalarına Türkçede de vekâyi, seyahatnâme, sefâretnâme gibi metinlerde rastlanır.2 Fakat bu türlerden bazıları, yazarlarının yer yer kişisel gözlemlerini belirtmeleri dışında hatıra özelliği taşımaz. Manzum ve mensur sergüzeştnâme ve hasbihal türü yapıtlar ise hicivler, çeşitli şiirler, aşk hikâyeleri ihtiva etse * Dr., İstanbul Üniversitesi İktisat Tarihi. ** Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Bölümü, Doktora öğrencisi. 1 S.H. Steinberg, “Memoires”, Cassell’s Encyclopaedia of Litterature, London: 1953, c. I,. s. 63. 2 Orhan Okay, “Hâtırat”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997, c. XVI, s. 445.

384

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

de bir tür hatıra olarak kabul edilebilir. Bu nevi eserlerin Türk edebiyatındaki ilk örneklerinden biri Sergüzeşt-i Zaîfîdir. Batılı anlamda ilk örnek olarak, Ziya Paşa’nın Mecmûa-i Ebüzziyâ’da tefrika edilen “Defter-i A’mâl” (1298/1881)’ini gösterebiliriz.3 Anı yazımının Batılı anlamıyla bağımsız bir tür olarak yaygınlaşması ile birlikte özellikle XIX. yüzyıldan itibaren terime Arapça ve Türkçe karşılık aranmış ve Arapça’da müzekkirât ve zikrayât kelimeleri, Türkçe’de ise yine aslen Arapça olup farklı bir anlam taşıyan hâtıra kelimesi “mémoires” karşılığı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Hâtıranın çoğulu olarak hâtırât kelimesinin kullanımına ise yüzyılın başlarından itibaren rastlanır. Şemseddin Sâmi’nin 1902 tarihli Fransızca-Türkçe kamusunda -hâtırât sözcüğü belirtilmeden- vekâyi’nâme, sergüzeşt-i levâyih, defter-i a’mâl gibi Türkçe örneklerden hareketle tespit edilen kelimeler “mémoires”ın karşılığı olarak gösterilmiştir. Ancak Muallim Nâcî’nin hazırladığı sözlüğün 1902 basımında hâtıra kelimesi “hatırda kalmış olan hususî keyfiyet, cem’-i hâtırat; bunlara dair yazılan eserlere de hâtırat denilir” ifadesiyle açıklanmıştır.4 Türün bugünkü adı olan anı kelimesi ise Öz Türkçe akımıyla beraber ortaya çıkmış ve hatıra sözcüğünün yanında yerini almıştır.5 Hatıra türünün bir alt bölümü olarak düşünülebilecek, fakat bazı yönleriyle bu türden ayrı değerlendirilmesi gereken günlük ise olayların meydana geldiği gün kaydedilmiş, kişiye özel notlardır. Günlük Farsça rûznâme, Arapça yevmiyyât, İngilizce diary, Fransızca journal olarak karşılık bulmaktadır. Batılı anlamda olmasa da Osmanlı bürokrasi hayatında günlük olayların ve savaşların görevliler tarafından kaydedildiği bir çeşit resmî günlük olan şehnâme, vekâyi’nâme, rûznâme, rûznâmçe adı verilen bazı defterler, bu türün bizdeki ilk örnekleri olarak kabul edilebilir. Edebiyatımıza ise günlük Batılı anlamıyla Direktör Âli Bey’in Hindistan’a yaptığı yolculuğu anlattığı Seyahat Jurnali ile girer.6 Türk Edebiyatına bu kitapla sadece tür olarak değil kavram olarak da bir ilk getiren Âli Bey, Batı’daki roman, tiyatro, komedya, dram vb. edebiyat türlerinin o devirde kendi adlarıyla ak3 Robert Anhegger, “16. Asır Şairlerinden Zaîfî”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, [1950], sy. IV/2, s. 135-166; aynı döneme ait diğer anı kitapları ve geniş bilgi için bkz. İbrahim Olgun, “Anı Türü ve Türk Edebiyatında Anı”, Türk Dili Anı Özel Sayısı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Mart 1972, c. XXV, s. 403-427. 4 Orhan Okay, a.g.m., s. 445-449. 5 Orhan Okay, a.g.m., s. 445; Emin Özdemir, “Anı ve Anı Dilimiz Üzerine”, Türk Dili Anı Özel Sayısı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Mart 1972, c. XXV, s. 398. 6 Âli [Direktör], Seyahat Jurnali (Musavver), İstanbul: A. Asaduryan Matbaası, 1314/1896, 119 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

385

tarılması geleneğine uyarak, günlük kavramını Türkçe bir terimle karşılamak gereğini duymamış, Fransızca journal sözcüğünü olduğu gibi almıştır. Fakat journal terimi ötekiler gibi tutunamamış, bu kavram, daha sonra uzun bir süre, ruzname, hatıra defteri gibi sözlerle karşılanmaya çalışılmıştır. Cumhuriyet devrinde ise tek sözcüklü Türkçe karşılıklar aranmış, Falih Rıfkı Atay iki ayrı yazısında, gündem ve gündelik sözcüklerini denemiş, bütün bunlardan sonra, günlük sözcüğü bulunmuş ve yaygın bir kullanım kazanmıştır. Bu kavram karışıklığı, Batı edebiyatlarında da görülmüştür. Örneğin Fransa’da mémoires kavramı yaygınlaşıncaya kadar geçen zaman içinde annales, chroniques, commentaires, journal, souvenirs gibi terimler kullanılmıştır.7 Bu eserlerde, yazarın yaşadığı dönemin olayları hatıra üslubuyla kaleme alınmıştır. Sosyal konumlarına göre farklılık gösteren hatıratlarda gezgin gezip gördüğü yerleri anlatırken, siyaset adamı karşılaştığı ve bilinç altında yer eden olayları siyasî düşünce açısından değerlendirir. İlim adamı ise kendi sahası ile ilgili şahıs ve kurumları ve bunların ekseninde yer alan olayları anlatır. Bazıları ise kendi hayat tecrübesini geçmişi ile hesaplaşan bir ruh hali ile ele alır. Kişilerin, anılarını yazmaktaki amaçları nedir, sorusuna cevap aradığımızda amaçlarına göre farklılaşan cevaplarla karşılaşırız. Kimileri -Darwin’in Journal of Naturalist’inde olduğu gibi- hazırladıkları eserler üzerinde not tutabilmek için rahat bir yöntem olduğundan, kimileri anılarını daha sonra neşretmek için, kimileri de üçüncü şahısların okumasını önemsemeden yalnızca kendileri için yazarlar. Okuduğumuz anılara bakarak kişinin anı yazma nedenlerini anlamak mümkün olabilir. Bu nedenlerden bazıları aşağıdaki gibi sıralanabilir: a. Unutulma korkusundan kurtulmak, b. Kaybolup gitmesine kişinin gönlünün razı olamayacağı bir gerçeği ortaya koymak, c. Yazma alışkanlığı, ç. Birlikte yaşadığı kişilerden kimilerine karşı duyduğu hayranlığı belirtmek, d. Tarih ve kamuoyu karşısında hesaplaşmak, pişmanlık duygularını anlatarak rahatlamak, bir çeşit günah çıkarmak, e. Gelecek kuşaklara ders vermek, f. Siyasal hasımlarını kötülemek ya da kendini savunmak vb.8 7 Orhan Okay, a.g.m., s. 445. 8 Olgun, a.g.m., s. 405.

386

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Görüldüğü gibi bütün sebeplerin arkasında kişinin kendini ön planda tutma ve savunma isteği vardır. Bu yönüyle hatıra türü diğer yazın türleri arasında kuşkusuz yazarının içinde en çok bulunduğu ve birinci tekil şahsın hemen her cümlenin altında hissedildiği bir türdür. Kişilerin yalnız kendi hayat hikayelerini ve kimi zaman itiraflarını da içeren bu eserler bazen yakın tanıdıklarının ağırlıklı işlendiği yazılar veya yakınları tarafından miras kalan doküman ve belgeler değerlendirilerek yazılmaktadır. Hatıralar ifade ve üslup bakımından çeşitli farklılıklar gösterirler. Bu farklılık büyük ölçüde hatıra yazarının mesleğiyle ilgilidir. Özellikle askerlerin yazdıkları, belgelere dayalı, birliklerin hareket planlarını gösteren, anlatımın harita ve çeşitli krokilerle desteklendiği savaş anıları, yalın ve nesnel bir ifadeyle yazılmışlardır. Sanatçıların, özellikle edebiyatçıların hatıraları ise, olay ve kişiyle beraber, anı sahibinin gözlem, duygu ve öznel yaklaşımı sebebiyle anlatımı doğrudan etkileyen sanatlı bir dille yazılmıştır. Tarih ilminin bugünü kavrama, geleceği tasarlama imkanı veren bir ilim dalı olması, iktidarların, tarihi kendi politikaları ekseninde yazma çabaları, tarih yazıcılığını resmî ve gayrı resmî tarih ayrımına götürmüştür. Resmî tarih, iktidarın politikalarını meşrulaştırmak amacına matuf olarak kitlelerin geçmişte bulundukları vaziyeti, şimdiki durumlarını ve gelecekte olması gereken konumunu tanımlayarak belirli bir mantık çerçevesinde nedensonuç ilişkisi içinde anlatır. Gayrı resmî tarih ise siyasal iktidar gücü dışında kalan veya kalmak zorunda bırakılan tarafın görüşlerini sınırlı bir kesime ve çoğu zaman da dağınık bilgiler halinde aktarır. Özellikle bu kesimin, kendileri açısından karanlıkta bırakıldığını düşündükleri olaylara kendi pencerelerinden bakılmasını sağlamak için kullandıkları önemli bir aktarım aracı hatıratlardır. Yazan kişinin kabiliyeti, konumu, cesareti gibi etkenler bir yandan hatıratların içeriğini şekillendirirken diğer yandan olayların arka planını görmemize ve sorgulamamıza imkan verir. Bir millet için bellek durumunda olan hatıratlar, özellikle sosyal bilim araştırmacıları için -ihtiyatla yaklaşılması gerekse de- önemli eserlerdir. Bu eserlerin tarih araştırmalarında kullanımı ayrı bir titizlik ve dikkat gerektirmektedir. Yapılacak araştırmalarda veri olarak kullanılacak hatıralar; doğru belgelerle desteklenmiş, nesnel bir üsluba sahip eserler olmalıdır. Bu kaynaklar veri olarak kullanılmadan önce yazar, gerçekten ilgili hatıratın o kişi tarafından kaleme alınıp alınmadığını ve güvenilirliğini sorgulamalıdır. 1913-1916 yıllarında Osmanlı Devleti’nde büyükelçilik yapan Morgenthau’nun 1918 yılında Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü’nün Perde Arkası adıyla neşredilen hatıraları ile Abdülhamid’in Hatıra Defteri üzerinde yapılan eleştiri ve tartışmalar bu hususta iyi birer örnektir. Morgenthau’nun ha-

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

387

tıralarında, matbu metnin orijinal metinle karşılaştırılması, resmî yazışmaların takip edilmesi neticesinde sonradan eklemeler yapıldığı görülmektedir.9 Abdülhamid’in hatıra defteri üzerindeki tartışmalar ise günümüzde hâlâ devam etmektedir. Yukarıda yapılan değerlendirmeler ışığında hazırlanan bu kaynakçadaki hatıraların konularına kısaca bir göz atacak olursak siyasî tarihimizin çok önemli safhalarını izleme imkânı bulabiliriz: Osmanlı sivil ve askerî bürokrasisi (paşalar, sadrazam ve nâzırlar gibi yüksek bürokratlar), çeşitli iç ve dış siyasî sorunlar (sınır meseleleri, Balkanlar, Ortadoğu vb.), savaşlar (Osmanlı-Rus Savaşı, Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı/cepheler, vs.), Padişahlar (V. Murat, Abdülaziz, II. Abdülhamid, Vahdettin vd.), İttihad ve Terakki, Meşrutiyet, Meclis-i Mebusân, Mütareke Dönemi, Millî Mücadele ve Cumhuriyet’in kuruluşu, devrimler, demokrasi çalışmaları, komşu ülkelerle olan siyasî ilişkiler, siyasetçi ve askerlerin yaşamları, gazetecilerin tanıklıkları, diplomatların yaşam ve gözlemleri gibi… Kuşkusuz hatıralar, siyasî tarihimizle ilgili önemli ipuçları sunan ve tarih, siyaset, edebiyat, toplumbilim üzerine çalışma yapan araştırmacıların, göz ardı edemeyecekleri bir kaynak grubunu oluşturur. Bu çerçevede hazırlanan aşağıdaki kaynakça da sözü edilen amaca katkı sağlamayı hedeflemektedir. Bununla birlikte bu çalışma birçok eksiği barındırmakta ve araştırmacıların daha kapsamlı çalışmalarına ihtiyaç duymaktadır.

BİBLİYOGRAFYA (A. Faik Selânikli), Matem-i Millet’ten Birkaç Yaprak yahut Mithat Paşa’nın Son Seneleri, Selanik: Selânik Matbaası, 39 s. A. Kadir, 1938 Harp Okulu Olayı ve Nazım Hikmet, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1967, 187 s. A. Kadir, Sovyet Rusya’da Onbeş Gün, İstanbul: Hilal Matbaası, 1967, 106 s. (Abalıoğlu), Nadir Nadi, İhtilâl ve İnkılâb-ı Osmanî, İstanbul: Matbaa-i Cihan, 1325, 240 s. Abalıoğlu, Nadir Nadi, İki Sovyet Rusya 1935-1965, İstanbul: Ararat Yayınevi, 1967, 159 s. Abalıoğlu, Nadir Nadi, Olur Şey Değil (Deneme-Anı), İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1981, 223 s. Abalıoğlu, Nadir Nadi, Perde Aralığından, İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 1965, 307 s. Abalıoğlu, Yunus Nadi, Ankara’nın İlk Günleri, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 124 + 4 s. 9 İsmail Kara, “Hatırat Kitaplarına Ne Kadar Güvenilebilir?”, Dergâh, İstanbul: Dergâh Yayınları, Eylül 1991, c. II, sy. 19, s. 5-6.

388

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Abalıoğlu, Yunus Nadi, Babıâli’nin Millî Hareketi Dağıtmak ve Mustafa Kemal’i Tevkif Etmek Teşebbüsü, Ali Galip Hadisesi, Yunus Nadi’nin Hatıraları, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 91 + 4 s. Abalıoğlu, Yunus Nadi, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Açılışı ve İsyanlar, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 110 s. Abalıoğlu, Yunus Nadi, Mustafa Kemal Paşa Samsun’da, İstanbul: 1955, 106 s. (Abdullah Paşa), 1328 Balkan Harbinde Şark Ordusu Komutanı Abdullah Paşa’nın Hatıratı, İstanbul: Erkan-ı Harbiye Umumiye Riyaseti, 1920/1336, 2 + 232 s. ve 8 Plan. Abidin Nesîmi, Türkiye Komünist Partisinde Anılar ve Değerlendirmeler: 1909 – 1949, İstanbul: Promete Yayınları, 1979, 248 s. Abidin Nesîmi, Yılların İçinden, İstanbul: Promete Yayınları, 1977, 340 s. Adıvar, Halide Edip, Mor Salkımlı Ev, İstanbul: Özgür Yayınları, 1996, 301 s. Adıvar, Halide Edip, Türkün Ateşle İmtihanı, İstanbul: Kurtuluş Basımevi, Çan Yayınevi, 1962, 312 s. Afra, Halûk, Hariciyeciler Dedikoduyu Sever, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999, 232 s. Ağakay, Mehmet Ali, Atatürk’ten Yirmi Anı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1972, 39 s. Ağaoğlu, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, İstanbul: Baha Matbaası, 1969, XV + 160 s. (İstanbul: İletişim Yayınları, 1994, 231 s.) Ağaoğlu, Samet, Arkadaşım Menderes, İstanbul: Rek-Türk Kitap Serisi, 1967, 204 s. Ağaoğlu, Samet, Aşina Yüzler, İstanbul: Ağaoğlu Yayınları, 1965, 229 s. Ağaoğlu, Samet, Babamdan Hatıralar, Ankara: Zermabat Basımevi, 1940, 213 s. Ağaoğlu, Samet, Babamın Arkadaşları, İstanbul: Baha Matbaası, 1969, 213 s. (İstanbul: İletişim Yayınları, 1998, 239 s.) Ağaoğlu, Samet, Hayat Bir Macera Çocukluk ve Gençlik Anıları, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003, 176 s. Ağaoğlu, Samet, Marmara’da Bir Ada, İstanbul: Baha Matbaası, 1972, 252 s. Ağaoğlu, Samet, Strasburg Hatıraları, İstanbul: Türkiye Basımevi, 1962, 93 s. (Ahmed Fehim Bey), Ahmed Fehim Bey’in Hatıraları, Hâfi Kadri Alpman (haz.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi No: 100, Kervan Kitapçılık, 1977, 223 s. Ahmed Midhat, Menfa, İstanbul, 1293-1294/1877, 128 s. (Menfa/Sürgün Hatıraları, Handan İnci (haz.), İstanbul: Arma Yayınları, 2002, 251 s.) Ahmed Muhtar Büyükçınar, Hayatımın İbret Aynası: Yurdumda Hizmet Yıllarım, Necmettin Turinay (haz.), İstanbul: Marifet Yayınları, 1997, IV c. Ahmed Muhtar Paşa, Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Sanisi (1294 Anadolu’da Rus Muharebesi), İstanbul: Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1328/1912, 395 s. (çev. Yücel Demirel, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996, 6 + 327 s.) Ahmed Muhtar Paşa, Anılar 1: Sergüzeşt-i Hayatım’ın Cild-i Evveli, Nuri Akbayar (haz.), çev. Sabri Koz - Nedret İşli, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996, VII + 163 s. Ahmed Rıza Bey, Ahmed Rıza Bey’in Anıları: Meclis-i Mebusan ve Ayan Reisi, Bülent Demirbaş (haz.), İstanbul: Arba Yayınları, 1988, 88 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

389

(Ahmet Ağa), Devlet-i Aliyye Teşrifatçıbaşısı Ahmet Ağa’nın Viyana Kuşatması Günlüğü, İstanbul, 1970, 196 s. Ahmet Cevdet Paşa, Ma’rûzât, Dr. Yusuf Halaçoğlu (haz.), İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980, 270 s. Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, İstanbul: Nehir Yayınları, 1992, 1993, II c., XVI + 360, 470 + 14 s. (Fotoğraf ve Belgeler). Ahmet Kemal (Habibzâde), Çin-Türkistan Hatıraları, İzmir: Marifet Matbaası, 1341/1925, 236 s. (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1996, 272 s.) Akçura, Yusuf, Mevkufiyet Hatıraları, [İstanbul], 1330/1914, 54 s. Akdoğan, Lütfü, Krallar ve Başkanlarla 50 Yıl, İstanbul: ABC Basın Ajansı, 2002, 312 s. (Akgöl), Eyüb Sabri, Bir Esirin Hatıraları (Gaziantep’te İngiliz Tecavüzünün Başlangıcı ve Mısır’da Türk Ümerasına Zulüm ve İşkenceler), Ankara: Ögüt Matbaası, 1338, 69 + 3 s. (Nejat Sefercioğlu (haz.), İstanbul: Tercüman Yayınları, No. 130, 1976, 138 s.) Akgönül, Cevat, Aşağı Bahçe: Geçmiş Yıllardan Askersel Esintiler, İstanbul: Kora Yayınları, 1999, 196 s. Akın, Bediî Faik, İhtilâlciler Arasında Bir Gazeteci (21 Mayıs ve 22 Şubat Olayları Hakkında), İstanbul: Dünya Matbaası, 1967, 286 s. Akın, Bediî Faik, O Biçim (Hapishane Notları), İstanbul: Dünya Yayınları, 1958, 122 s. Akıncı, Ahmet Cemil, Mehmetçikle 30 yıl, İstanbul: Atlas Kitabevi, 1971, 365 s. Akıncı, İbrahim Ethem, Demirci Akıncıları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1978, 465 s. + resimler. Akif Paşa, Tabsıra-i Akif Paşa, İstanbul: Ebüzziya Matbaası, 1300, 86 s. Akozan, Mehmet Sıtkı, Oğlumun Defteri (Kurtuluş Günleri), İstanbul: Evkaf Matbaası, 1339, 48 s. Aksüt, Ali Kemalî, Sultan Aziz’in Mısır ve Avrupa Seyahati, İstanbul: Ahmed Saidoğlu Kitabevi, 1944, 240 s. (Resimli). Aktaş, Hüsnü, Medeni Vahşet Davası, Cezaevi notları, 1984-1985, İstanbul: Ölçü Yayınları, 1987, 211 s. Ali Cevad, İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hâdisesi, Faik Reşit Unat (haz.), Ankara, 1960, XX + 207 s. Ali Haydar Midhat, Hatıralarım 1872-1946, İstanbul: Güler Basımevi, 1946, 367 s. Ali Haydar Midhat, Menfa-yı İhtiyari Hatıratı, Souvenir de mon exil volontarie, Cenevre: Imprimerie Internationale, 1905, 12 + 34 + 222 s. Ali Kemal, Ömrüm, Zeki Kuneralp (haz.), İstanbul: İSİS Yayınları, 1985, 208 s. Ali Kemal, Yıldız Hatırat-ı Elîmesi, İstanbul: İkbal-i Millet Matbaası, 1326, 33 s. Ali Said, Saray Hatıraları, Sultan Abdülhamid Hanın Hayatı, İstanbul: Minber Matbaası, 1338-1340, 109 + 2 s. (Ahmet Nezih Galitekin (haz.), İstanbul: Nehir Yayınları, 1994, 184 s.) Ali Ufki Bey (Santûrî), Topkapı Sarayı’nda Yaşam, Stephanos Yerasimos, Anni Berthier ve Ali Berktay (haz.), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2002, 126 s. Alpar, İhsan Ali, Kahraman Türk Silahlı Kuvvetlerimizde 55 yıl 11 ay, İstanbul: Nilüfer Matbaası, 1976, 232 s.

390

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

(Alptekin), İsa Yusuf, Esir Doğu Türkistan İçin: İsa Yusuf Alptekin’in Mücadele Hatıraları, M. Ali Taşçı (haz.), İstanbul: Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi Yayınları, 1985, 582 s. Altan, Çetin, Gölgelerin Gölgesi (Portreler), İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2001, 215 s. Altan, Çetin, Kavak Yelleri ve Kasırgalar, İstanbul: Afa Yayınları, 1992, 62 s. Altan, Çetin, Ben Milletvekili İken, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1971, 448 s. Altay, Fahrettin, Görüp Geçirdiklerim, On Yıl Savaş 1912-1922 ve Sonrası, İstanbul: İnsel Yayınları, 1970, 543 s. Altay, Mustafa, İstiklâl Harbi Hatıralarım, Konya: Yeni Kitap Basımevi, 1952-1953, 64 s. Altınay, Ahmet Refik, Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassüsler), İstanbul: Kitabhane-i İslam ve Askeri, 1919, 78 s. Altuğ, Kurtul, 12 Mart ve Nihat Erim Olayı, Ankara: Baha Matbaası, 1973, 235 s. Altuğ, Kurtul, 27 Mayıs’tan 12 Mart’a, İstanbul: Koza Yayınları, 1976, 395 s. Anılarla Atatürk, Mehmet Öksüz (der.), İstanbul: Eğitim Üretim Yayınları, 1993, 310 s. Ankara Halkevi, Atatürk 19 Yıl Önce Bugün Ankara’ya Gelmişlerdi (27.XII.1919), Ankara: Ulus Basımevi, 1938, 29 s. + 8 resim. Apa, Mazhar, Yokuşta 65 Yıl, İstanbul, 1984, 155 s. Apak, Rahmi (Tekirdağ Meb’usu), İstiklâl Savaşında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, İstanbul: Güven Basımevi, 1942 347 s. + resim. Apak, Rahmi, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, Ankara: Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Basımevi, 1957, VIII + 284 s. Apuhan, Recep Şükrü, Öteki Menderes (Gıyaseddin Emre’nin Anılarıyla), İstanbul: Timaş Yayınları, 1996, 216 s. Arar, Dr. Asım, Son Günlerinde Atatürk, İstanbul: Selek Yayınları, 1958, 68 s. Aras, Tevfik Rüştü, Görüşlerim (II. Kısım), İstanbul: Yörük Matbaası, 1968, VII + 236 s. Aras, Tevfik Rüştü, Lozan’ın İzlerinde 10 yıl, İstanbul: Akşam Matbaası, 1935, 245 s. Arıburnu, Kemal, Atatürk’ten Anılar, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1998, 360 s. Arıburnu, Kemal, Sivas Kongresi: Samsun’dan Ankara’ya Kadar Olaylar ve Anılarla, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1997, 314 s. Arıkan, İsmail, Mahallemizdeki Ermeniler, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001, 126 s. Arıkoğlu, Damar, Hatıralarım (Milli Mücadele, Çukurova’da Fransız İşgali ve Kanlı Savaşlar, Birinci Büyük Millet Meclisi, Yurtta Çeşitli İsyanlar, Yunanlıların Denize Dökülmesi, Atatürk’ten Hatıralar, Resimler, Vesikalar), İstanbul: Tan Gazetesi Matbaacılık, 1961, 370 s. Arınır, Turgan ve Sırrı Öztürk, İşçi Sınıfı, Sendikalar ve 15/16 Haziran (Olaylar, Nedenleri, Davalar, Belgeler, Anılar,Yorumlar), İstanbul: Sorun Yayınları, 1976, 534 s. Arıtan, A. Orhan, Ömrümüzün Son Demi Son Baharıdır Artık: Bir Hakimin Hatıraları, İstanbul: Arıtan Yayınevi, 1998, 191 s. Arseven, Celal Esat, Sanat ve Siyaset Hatıralarım, Ekrem Işın (haz.), İstanbul: İletişim Yayınları, 1993, 155 + 12 s. (Albüm). Arzık, Nimet, Bitmeyen Kavga İsmet İnönü, Ankara: Kurtuluş Matbaası, 1966, 155 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

391

Arzık, Nimet, Menderes’i İpe Götürenler, Ankara: Kurtuluş Matbaası, 1960, 200 s. Arzık, Nimet, Tek At: Tek Mızrak Anılar, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1983, III c. (Atadan), Makbule, Makbule Atadan Anlatıyor: Ağabeyim Mustafa Kemal, Şemsi Belli (haz.), Ankara: Ayyıldız Basımevi, 1959, 102 s. + 2 resim. Atalay, Sırrı, Bir Ömür Politika: Kars’tan Zincirbozan’a, Hikmet Bila (haz.), İstanbul: Milliyet Yayınları, 1986, 349 s. + 16 albüm. Atatürk (Görüşler ve Hatıralarla), İstanbul: İÜ Tıp Fakültesi Talebe Cemiyeti Yayınları, 1962, 4 + 108 s. Atatürk Gaziantep’te: Gaziantep’in Adaşı ve Fahri Hemşehrisi (Mektuplar, Belgeler, Fotoğraflar, Anılar ve Gaziantep Nüfusuna Tescili), Mehmet Solmaz (haz.) İstanbul: Gaziantep Kültür Derneği Yayınları, 1983, 168 s. Atatürk İçin (Ölümünden Sonra Hatıralar ve Hayatındayken Yazılanlar) İsmail Habib Sevük (haz.), İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 180 s. Atatürk ve Türk Çocukları, Lütfi Oğuzcan (haz.), Mersin: Kuvayi Milliye Dergisi Yayınları, Atatürk’ten Hatıralar Serisi: 4, 1961, 48 s. Atatürk ve Türk Kadını, Lütfi Oğuzcan (haz.), Mersin: Kuvayi Milliye Dergisi Yayınları, Atatürk’ten Hatıralar Serisi: 3, 1961, 50 s. (Atatürk), Mustafa Kemal, Atatürk 30 Ağustos’u Anlatıyor, Osman Attilâ (haz.), Ankara: Gürsoy Basımevi, 1960, 16 s. (Atatürk), Mustafa Kemal, Atatürk: Seyahat Notları (1930-1931), Gürbüz Tüfekçi (haz.), İstanbul: Kaynak Yayınları, 1998, 135 s. (Atatürk), Mustafa Kemal, Atatürk’e Ait Hatıralar, İstanbul, 1949, 200 s. (Atatürk), Mustafa Kemal, Atatürk’ün Anıları, İsmet Görgülü (haz.), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1998, 245 s. (Atatürk), Mustafa Kemal, Atatürk’ün Anafartalar Muharebelerine Ait Hatıraları, Uluğ İğdemir (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1943, 93 s. (Atatürk), Mustafa Kemal, Atatürk’ün Anıları, Kaleme Alanlar: Falih Rıfkı Atay ve Mahmut Soydan; İsmet Bozdağ (sad.), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1982, 156 s. (Atatürk), Mustafa Kemal, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ten Bize (Söylevleri, Konuşmaları, Söyleşileri, Anıları, Genelgeleri,Yazışmaları 1903 - 1938), Orhan Birgit, Ferit Edgü, Arslan Kaynardağ, Şerif Mardin, Tahsin Yücel ve Doğan Hızlan (haz.), İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1987, I. c., 578 s. (Atatürk), Mustafa Kemal, Nutuk, İstanbul: Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, 1959, III c., 1280 s. (İlk Baskı 1927). (Atatürk), Mustafa Kemal. Atatürk’ün Hatıra Defterine Yazdıkları, Dr. Utkan Kocatürk (der.), Ankara, 1971, 19 s. Atatürk, Atatürk’ün Hatıra Defteri, Şükrü Tezer (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972, 7 + 223 + III s. (Hatıra Defterinden Tıpkıbasım). Atatürk, Atatürk’ün Şimdiye Kadar Yayımlanmamış Anıları, Ali Metin ve Ziya Oranlı (haz.), Ankara: Alkan Matbaası, 1967, 171 s. Atatürk’le Yaşadıklarını Anlattılar, Nazmi Kal (haz.) Ankara: Bilgi Yayınevi, 2001, 207 s. Atatürk’e Ait Hatıralar, İstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1949, 200 s. Atatürk’ten Anılar, N. Varol (der), İstanbul: Üçler Matbaası, 1977, 80 s.

392

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Atatürk’ten Anılar, Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak (der.), Ankara: Ajans Türk Matbaacılık Sanayi, 1982, 36 s. Atatürk’ten Bir Hatıra ve Muhalefetin Akim Kalan Birleşme Teşebbüsü, Bozguna Uğrayan Tek Cephe, Ankara: Demokrat Parti Neşriyatı, Güneş Matbaası, 1954, 16 s. Atay, Falih Rıfkı, Atatürk Ne İdi, İstanbul: Doğan Kardeşler Matbacılık, 1968, 127 s. Atay, Falih Rıfkı, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 127 + 1 s. Atay, Falih Rıfkı, Atatürk’ün Hatıraları 1914-1919, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1965, 125 s. Atay, Falih Rıfkı, Batış Yılları, İstanbul: Ekin Basımevi, 1963, 191 s. Atay, Falih Rıfkı, Çankaya: Atatürk’ün Doğumundan Ölümüne Kadar (1881-1938), İstanbul: Doğan Kardeş Matbaası, 1969, 586 s. Atay, Falih Rıfkı, Faşist Roma, Kemalist Tiran, Kaybolmuş Makedonya, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1935, 67 s. Atay, Falih Rıfkı, Mustafa Kemal’in Mütareke Defteri, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 108 s. Aydemir, Talat, Ve Talat Aydemir Konuşuyor, İstanbul: Nurettin Aycan Basımevi, May Yayınları, 1966, 359 s. Aydemir, Şevket Süreyya, Suyu Arayan Adam, Ankara: Öz Yayınları, 1959, 538 s. Aytaman, Reha, Sinirli Yıllar (Dışişlerinde 42 Yıl), İstanbul: Milliyet Yayınları, 1996, 303 s. Aytekin, M. Emin, İhtilâl Çıkmazı, İstanbul: Dünya Matbaası, 1967, 240 s. Aziz Samih, Büyük Harpte Kafkas Cephesi Hatıraları, Ankara: Büyük Erkân-ı Harbiye Basımevi, 1934, 114 s. Baban, Cihat, Politika Galerisi (Büstler ve Portreler), İstanbul: Remzi Kitabevi, 1970, 459 s. Babanzade İsmail Hakkı, Irak Mektupları, İstanbul: Kanaat Kütüphanesi, 1329/1913, 247 s. (Murat Çulcu (haz.), İstanbul: Büke Yayınları, 2002, 178 s.) Bağlum, Kemal, Anıpolitik, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1991, 231 s. Bakiçelebioğlu, Zeki Cemal, Herşey Vatan İçin (2 Hatıra), İstanbul: Kanaat Kitabevi, 1939, 32 s. (Balkan), Fuat, Fuat Balkan’ın Hatıraları, İstanbul: Arma Yayınları, 1999, 204 s. Balkan, Ethem Ruhi, “Hatıralar”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1947, c. VI. Baltacıoğlu, İsmail Hakkı: Hayatım, Ali Y. Baltacıoğlu (haz.), İstanbul: Dünya Yayıncılık, 1998, VIII + 394 s. Baltacıoğlu, Tuna, Yeni Adam Günleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998, 271 s. Barutçu, Ecmel, Hariciye Koridoru: Hatıralar, Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları, 1999, 257 s. Barutçu, Faik Ahmet, Siyasî Anılar (1939-1977), İstanbul: Milliyet Yayınları, 1977, 607 s. (Siyasi Hatıralar 1 - 3: Milli Mücadeleden Demokrasiye, Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları, 2001, 1383 s.) (Basiretçi) Ali, İstanbul’da Yarım Asırlık Vakayi-i Mühimme, İstanbul: Matbaa-i Hüseyin Enver, 1325/1909, 75 s. (Şemseddin Kutlu (sad.), İstanbul: Hayat Tarih Mecmuası (ilave), 1972, 32 s.)

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

393

Başar, Ahmet Hamdi, Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, İstanbul: Tan Matbaası, 1945, 179 s. (Başgil), Ali Fuat, Ord.Prof.Dr. Ali Fuat Başgil’in Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1990, 171 s. Batu, Hâmit, Moskova’da Kruşçev Yılları, İstanbul: İSİS Yayınları, 1992, 140 s. Batur, Muhsin, Anılar, Görüşler, Üç dönemin perde arkası, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1985, 584 + 32 s. (Bayar), Celâl, Sovyet Tehdidi Karşısında Türkiye’nin NATO’ya Girişi: 3. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın Hatıraları ve Belgeler, Mehmet Saray (haz.), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2000, 257 s. (Bayar), Celâl, Türkiye Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın Yunanistan Seyahat Hatıraları, Ziya Şakir [Soko] (haz.), İstanbul: İ. Akgün Matbaası, 1953, 47 s. Bayar, Celâl, Atatürk’ten Hatıralar, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 126 s. Bayar, Celâl, Başvekilim Adnan Menderes, İsmet Bozdağ (der.), İstanbul: Tercüman Gazetesi Aile Kültür Kitaplığı Yayınları, 1986, 171 s. Bayar, Celâl, Ben de Yazdım, Millî Mücadele’ye Giriş, İstanbul: Baha Matbaası, 19651972, VIII c., 2800 s. Bayar, Celâl, Kayseri Cezaevi Günlüğü, Yücel A. Demirel (haz.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999, 342 s. Bayar’ın Amerika Seyahati, Ankara: Güneş Matbaası, 1954, 31 s. Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, İstanbul: Menteş Kitabevi, 1968, 390 s. Baydur, Melahat, Bir Sefirenin Anıları, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1998, 173 + 34 s. (Albüm). Baykal, Bekir Sıtkı, İbretnümâ Mabeynci Fahri Bey’in Hatıraları ve İlgili Bazı Belgeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1968, XIV + 146 s. Bayman, Mustafa, Adli Tandoğan, Şahsiyeti, Ölümü, Hatıraları, İstanbul: Tan Matbaası, 1949, 168 s. Baysal, Mevlüt, Çankaya’da Gazi’nin Hizmetinde, İstanbul: Ercan Matbaası, 1954, 128 s. Baytın, Arif, İlk Dünya Harbinde Kafkas Cephesi, 29. Tümen, III. Alay Sancağı (Hatıralar), İstanbul: Vakit Basımevi, 1946, 143 s. (Bektöre, Şevki), Volga Kızıl Akarken, Saadet Bektöre (yazan), İstanbul: Eroğlu Matbaası, 1965, 238 s. + resimler. Belen, General Fahri, Büyük Türk Zaferi (Afyon’dan İzmir’e) İstiklâl Harbi Hatıraları, Tenkidler, Tahliller, Ankara: Doğuş Ltd. Matbaası, 1963, 123 s. (Belge), Mehmed Asaf, 1909 Adana-Ermeni Olayları ve Ankara, İsmet Parmaksızoğlu (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1982, 87 + 12 s. (Belgeler). Belli, Mihri, Mihri Belli’nin Anıları, İnsanlar Tanıdım, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1989, II c., 356, 335 s. Bereketzade, İsmail Hakkı, Yâd-ı Mazi, İstanbul: Tevsî-i Tıbâat Matbaası, 1332, 350 + 1 s. (M. Habib Güven (haz.), Nehir Yayınları, İstanbul, 1997, 335 s.) Berkman, A. Tevfik, Engelli - Engebeli Uzun Yollar: Meşrutiyet ve Cumhuriyet Dönemi ‘Bir Hayat Anıları’ 1900 – 1987, İstanbul: [1987], 464 s.

394

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Berktay, Halil, Bir Dönem Kapanırken, İstanbul: Pencere Yayınları, 1991, 248 s. (Beyatlı), Yahya Kemal, Yahya Kemal’in Hatıraları, Nihat Sami Banarlı (haz.), İstanbul: Yahya Kemal Enstitüsü Neşriyatı, 1960, 224 s. Beyatlı, Yahya Kemal, Çocukluğum, Gençliğim, Siyâsî ve Edebî Hatıralarım, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, Yahya Kemal Enstitüsü Yayınları, 1986, 213 + 9 s. (El Yazısından Örnekler). Beyatlı, Yahya Kemal, Siyâsî ve Edebî Portreler, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, Yahya Kemal Enstitüsü Yayınları, 1976, 194 + 2 s. Bil, Hikmet, Atatürk’ün Sofrası, İstanbul: Ekicigil Yayınevi, 1955, 79 s. (İstanbul: Uncu Yayınları, 1981, 145 s.) Bilge, Kilisli Muallim Rıfat, Anılar ve İnsanlar, Ankara: Kilis Kültür Derneği Yayınları, Genel Yayın No. 17, 1997, II + 134 s. Bilginer, Recep, Hapiste Bir Gazeteci, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1998, 160 s. (Biren), Mehmed Tevfik, Bir Devlet Adamının Mehmed Tevfik Bey’in (Biren) II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları 1-2, F. Rezan Hürmen (haz.), İstanbul: Arma Yayınları, 1993, II + 512; 536 + 16 s. (Resimler ve Fotoğraflar). Bitmeyen Hasret-Eşi Berrin Menderes’ten Yassıada’ya, Adnan Menderes’e Mektuplar, Nazlı Ilıcak (haz.), İstanbul: Dem Yayınları, 1989, 219 s. Bleda, Mithat Şükrü (İttihad ve Terakki Katib-i Umumisi), İmparatorluğun Çöküşü, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1979, 201 + 1 s. (Fotoğraflar). Boğuşlu, Mahmut, 1960 - 1978 Olayları, Anılar – Yorumlar, İstanbul: Kastaş Yayınları, ts., 180 s. Bolayır, Namık Ekrem, Osmanlı Ordusuna 10 Temmuz Hatırası Sene 1324, İstanbul: Ruşen Matbaası, 1327, 40 s. (Bolayır), Ali Ekrem, Ali Ekrem Bolayır’ın Hatıraları, M. Kayahan Özgül (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991, VIII + 509 + 2 s. (Şecereler). Boran, Kâmil, Türkiye Büyük Millet Meclisinde Bir Zamanlar, İstanbul: Tomurcuk Matbaası, 1978, 219 s. Bozer, A.Yüksel, Yaşadıklarım, Gördüklerim, Düşüncelerim, Ankara, 1997, 351 s. Bozok, Salih, Hep Atatürk’ün Yanında, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1985, 279 s. (Yaveri Atatürk’ü Anlatıyor, Can Dündar (haz.), İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2001, 167 s.) Bölügiray, Nevzat, Sokaktaki Asker: Bir Sıkıyönetim Komutanının 12 Eylül Öncesi Anıları, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1989, 700 s. Bölükbaşı, Rıza Tevfik, Biraz da Ben Konuşayım, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993, 408 s. Burçak, Prof. Dr. Rıfkı Salim, On Yılın Anıları (1950-1960), Ankara: Şahsî Yayın, 1998, 789 s. Burçak, Prof. Dr. Rıfkı Salim, Yassıada ve Öncesi, Ankara: Çam Matbaası, 1976, 310 s. Büyük Anadolu’nun Millî İstiklâl Mücahedesi Hatıralarından, Sarıkamış: Şark Cebhesi Karargâh Matbaası, 1337/1921, 20 s. Büyük Gazi’nin Hatıratından Sahifalar, İstanbul: Vakit Matbaası, 1926. (Vakit Gazetesi İlavesi).

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

395

(Cavid Bey), Eski Maliye Nazırı Cavid Bey, Şiarın Defteri, Şiar Yalçın (haz.), İstanbul: İletişim Yayınları, 1995, 312 + 8 s. (Albüm). Cavid Bey, Felaket Günleri 1-2: Mütareke Devrinin Feci Tarihi, Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), İstanbul: Temel Yayınları, 2000; XXIII + 363, XXIII + 350 s. Cebesoy, Ali Fuat, Bilinmeyen Hatıralar: Kuvayı Milliye ve Cumhuriyet Devrimleri, Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), İstanbul: Temel Yayınları, 2001, 385 s. Cebesoy, Ali Fuat, General Ali Fuat Cebesoy’un Siyasal Hatıraları, İstanbul: Vatan ve Doğan Kardeş Yayınları, 1957-1960, II c., 344 + VI s., 254 s. (Siyasi Hatıralar 1: Büyük Zafer’den Lozan’a, Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), İstanbul: Temel Yayınları, 2002, 369 s.; Siyasi Hatıralar 2: Lozan’dan Cumhuriyet’e, Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), İstanbul: Temel Yayınları, 2002, 269 s.) Cebesoy, Ali Fuat, Kuva-yı Milliye’nin İçyüzü: Olaylar, Kişiler, Vesikalar, Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), İstanbul: Temel Yayınları, 2002, 339 s. Cebesoy, Ali Fuat, Millî Mücadele Hatıraları, İstanbul: Vatan Matbaası, 1953, c. I, 528 s. (İstanbul: Temel Yayınları, 2000, X + 567 s.) Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatıraları (21.11.1920-2.6.1922), İstanbul: İsmail Akgün Müesseseleri, Vatan Neşriyatı, 1955, 350 + IX s. (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982; XII + 455 s.; Moskova Hatıraları: Milli Mücadele ve Bolşevik Rusya: 21 / 11 / 1920 - 2 / 6 / 1922, Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), İstanbul: Temel Yayınları, 2002, 365 s.) Cebesoy, Ali Fuat, Sınıf Arkadaşım Atatürk (Okul ve Genç Subaylık Hatıraları), İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri Koll. Şti., 1967, 2 + 174 s. Celâlettin Paşa (Sadrazam Avlonyalı Ferid Paşa’nın Oğlu), Madalyonun Tersi, Samih Nafiz Tansu (haz.), İstanbul: Gür Kitabevi, 1970, 238 s. Celâlettin, Mevhibe, Geçmiş Zaman Olur Ki, Sara Ertuğrul (haz.), İstanbul: M. Sıralar Matbaası, 1953, 320 s. Cem, İsmail, TRT’de 500 Gün: Bir Dönem Türkiye’sinin Hikayesi, İstanbul: Cem Yayınevi, 1976, 326 s. Cemal Paşa (Bahriye Nazırı ve Dördüncü Ordu Kumandanı), Hatıralar: İttihad ve Terakki, Birinci Dünya Savaşı Anıları, Behçet Cemal (haz.), İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1977, 468 s.; (Alpay Kabacalı (haz.), İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2001, 447 s.) Cemal Paşa, Hatırat 1913-1922, İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaası, 1922, 282 s. + vesikalar. Cemal, Hasan, Kimse Kızmasın Kendimi Yazdım, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 1999, 357 s. Cemaleddin Efendi, Şeyhülislam-ı Esbak Cemaleddin Efendi’nin Hatırat-ı Siyasiyesi (1330 senesinde Mısır’da tahrir eylemişlerdir), Dersaadet: 1336/1920, 71 s.; (Yeni Harflerle: Siyasi Hatıralar (1908 - 1913), Ziyaeddin Engin (haz.), İstanbul: Tercüman Yayınları, 1978, 167 s.) Cerrahoğlu, Piraye Bigat, Demokrat Parti Masalı, İstanbul: Milliyet Gazetesi Yayınları, 1996, 119 s. Cevat Kâzım, Şehit Yolunda (Millî Hatıralarım), Ankara: Vilâyet Matbaası, 1340 (1924), 112 + 2 s.

396

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Cılızoğlu, Tanju, Çağlayangil: Kader Bizi Una Değil Üne İtti, Çağlayangil’in Anıları Çağlayangil’le Anılar, İstanbul: Büke Yayıncılık, 2000, 439 + 23 s. (Albüm). Cumhurbaşkanı Gazi M. Kemal Paşa’nın Sonbahar Gezileri, Nuri Onat (haz.), İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1984, 155 s. Çağırıcı, Sabriye, Kanserli Bir Devrimcinin Güncesinden, İstanbul: Kalan Yayınları, 2001, 336 s. Çağlar, Behçet Kemal, Dolmabahçe’den Anıtkabir’e, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 76 s. Çağlayangil, İhsan Sabri, Anılarım, İstanbul: Yılmaz Yayınları, 1990, 399 s. Çalıka, Ahmet Rifat, Kurtuluş Savaşında AdaletBakanı Ahmet Rifat Çalıka’nınAnıları, Yayına Hazırlayan, Yorumlayan Hurşit Çalıka, İstanbul: H. Çalıka, 1992 (Gülen Ofset), 209 s. Çakır, Fahri, Elli Yıl Önce Anadolu ve Şark Cephesi Hatıraları, İstanbul: Çınar Matbaası, 1967, 159 s. Çakmak, Mareşal Fevzi, Mareşal Fevzi Çakmak ve Günlükleri 1–2, Nilüfer Hatemi (haz.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002, 1100 s. Çakmur, Yüksel, Sürgün Günleri, İstanbul: Dem Yayınları, 1989, 99 s. Çalışlar, Oral, 12 Mart’tan 12 Eylül’e Mamak, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1989, 146 s. Çalışlar, Oral, Başkaldırının Yedi Rengi, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1989, 144 s. Çalışlar, İzzeddin, On Yıllık Savaşın Günlüğü, Balkan, Birinci Dünya ve İstiklal Savaşları, İsmet Görgülü-İzzeddin Çalışlar (haz.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1997, 416 s. Çambel, Hasan Cemil, Makaleler, Hatıralar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1984, 143 s. Çarıklı, Hacim Muhittin, Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuvâ-yı Milliye Hatıraları 1919-1920, Ankara: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1967, 288 s. + resimler. Çekmeci, Sacide, Nizamiye Kapısında Bir Ananın Anlatısı, İstanbul: Belge Yayınları, 1987, 180 s. Çelenk, Halil, Türkiye İşçi Partisi’nde İç Demokrasi-Yaşadıklarım, İstanbul: Evrensel Basım Yayın, 2003, 320 s. Çelenk, Halit, İdam Gecesi Anıları (Gezmiş, Arslan ve İnan’ın Hatıralar’ından), İstanbul: Tekin Yayınevi, 1994, 249 s. (Çerkes Ethem), Çerkes Ethem’in Hatıraları, İstanbul: Dünya Matbaası, 1962, 226 s. Çetiner, Zihni, Ölümü Paylaştılar Ama... Bir İhtilalin Anıları, İstanbul: Büke Yayıncılık, 2003, 322 s. (Çetinkaya, Ali), Ali Çetinkaya’nın Millî Mücadele Dönemi Hatıraları, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1993, 99 s. Çokay, Mustafa, 1917 Yılı Hatıra Parçaları, Paris-Berlin: Yaş Türkistan Neşriyatı, 1937, 96 s. Damad Hafız İsmail Hakkı Paşa, Bozgun, İstanbul: Hayat Tarih Mecmuası (ilave), 1972, 40 s. Delibaşı, Nizamettin, “Nizamettin Delibaşı’nın Hatıraları”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1946, c. IV, 64 s. Deliorman, Altan, Kırık Kanatlı Jön Türk, İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım, 1997, 190 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

397

Deliorman, Altan, Sessiz Bir Ses, İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım, 1997, 190 s. Deliorman, Altan, Tanıdığım Atsız, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1978, 375 s. Demir, İsmet, Grev ve Direnişler Üzerine Anılar - Deneyler: İşçi Sınıfı Mücadelesinden Bir Kesit (1962 - 1975), İstanbul: Diyalektik Yayınları, 1994, 191 s. Demiray, Tahsin, Fiske (1950-1953 Hatıralık) Taşları, İstanbul: Türkiye Basımevi, 1956, 135 s. Demirkıran, Sami, PKK: Olaylar, Belgeler, Hatıralar!..., İstanbul: Kipa Yayınları, 2001, 564 s. Denktaş, Rauf, Hatıralar: Toplayış (Kıbrıs: Elli Yılın Hikayesi), İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2000, 475 s. Denktaş, Rauf, Rauf Denktaş’ın Hatıraları 2, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1997, 504 s. Derin, Haldun, Çankaya Özel Kalemini Anımsarken 1933-1951, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995, 344 s. Dersimi, Nuri M., Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hatıratım, Ankara: Özge Yayınları, 1992, 342 s. Derviş Mehmet Emin Paşa, Seyahatname-i Hudud, İstanbul: [Takvimhane-i Âmire], 13 + 399 s. Dikerdem, Mahmut, Ortadoğu’da Devrim Yılları, Bir Büyükelçinin Anıları, I. Kısım, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1977, 191 s. Dikerdem, Mahmut, Üçüncü Dünyadan, Bir Büyükelçinin Anıları, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1977, 127 s. Dilligil, Turhan, İmralı’da Üç Mezar, İstanbul: Dem Yayınları, 1989, 205 s. Dinamo, Hasan İzzettin, 6-7 Eylül Kasırgası, İstanbul: May Yayınları, 1971, 96 s. Dinamo, Hasan İzzettin, TKP Aydınlar ve Anılar, İstanbul: Yalçın Yayınları, 1989, 399 s. Dinç, Nihat, Gönüllü Diplomat: Bir Diplomatın Meslek Yaşamından Notlar, İstanbul: İthaki Yayınları, 1998, 142 s. Dirik, Orhan, Babam General Kâzım Dirik ve Ben, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998, 148 s. Doğan, Abdullah, Bitmeyen Göçmenlik: Bir Siyasinin Mültecilik Yılları, İstanbul: Sorun Yayınları, 1997, 168 s. Doğan, Avni, Kurtuluş, Kuruluş ve Sonrası, İstanbul: Dünya Gazetesi Matbaası, 1964, 352 s. Doğan, Yalçın, Kodes A.Ş., Ankara: Bilgi Yayınevi, 1990, 149 s. Dumlupınar Şehitleri (4 Nisan 1953’ün Hazin Hatırası), İstanbul: Deniz Basımevi, 1953, 269 s. Dursun, Davut, 27 Mayıs Darbesi: Hatıralar, Gözlemler, Düşünceler, İstanbul: Şehir Yayınları, 2001, 239 s. Dursunoğlu, Cevat, Millî Mücadelede Erzurum, Ankara: TC Ziraat Bankası Matbaası, 1946, 170 s. Duru, Kâzım Nami, Cumhuriyet Devri Hatıralarım, İstanbul: Sucuoğlu Matbaası, 1958, 79 s. Duru, Kâzım Nami, İttihat ve Terakki Hatıralarım, İstanbul: Sucuoğlu Matbaası, 1957, 78 s.

398

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Ebüzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, Ziyad Ebuzziya (sad.), İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1973-1973-1974, III c., 344 + 325 + 604 s. Edgüer, Nahit Nafiz, Atatürk’ten Anılar, Ankara: Ankara Güven Matbaası, 1963, 32 s. Edibeler, Sefireler, Hanımefendiler: İlk Nesil Cumhuriyet Kadınlarıyla Söyleşiler, Neriman Malkoç Öztürkmen (haz.), İstanbul, 1999, 158 s. Egeli, Münir Hayri (Nakleden), Atatürk’ten Bilinmeyen Hatıralar, İstanbul: Ahmet Halit Kitaphanesi, 1959, 104 s. Ekrem Cemil Paşa, Muhtasar Hayatım, İstanbul: Beybun Yayınları, 1992, 93 s. Ekrem, Selma, Peçeye İsyan, Namık Kemal’in Torununun Anıları, çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınları, 1998, 298 + 4 s. (Ekler) (orjinali; Unveiled, Ives Washburn Publisher, 1930). Elevli, Avni, 1960 - 1965 Olayları ve Batırılamıyan Gemi Türkiye 1, Ankara, 1967, 514 s. Emre, Ahmet Cevat, İki Neslin Tarihi, Mustafa Kemal Neler Yaptı?, İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1960, 375 s. Emre, Süleyman Arif, Siyasette 35 Yıl, Ankara: Keşif Yayınları, 2002, III c., 224, 216, 377 s. [Emre], A[hmed] Cevad, Zindan Hatıraları, İstanbul: Ahmed Saki Bey Matbaası, 1324/1908, 31 s. (Enver Paşa), Enver Paşa’nın Anıları (1881-1908), H. Erdoğan Cengiz (haz.), İstanbul: İletişim Yayınları, 1991, 130 s. Erden, Ali Fuad, Birinci Dünya Harbi’nde Suriye Hatıraları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2003, 360 s. Erden, Ali Fuad, İsmet İnönü, İstanbul: Burhanettin Erenler Matbaası, 1952, 246 s. + 15 s. (Albüm). Erduran, Refik, Gülerek... Gençlik Anıları, İstanbul: Cem Yayınevi, 1987, 213 s. Erkanlı, Orhan, Anılar Sorunlar Sorumlular - 27 Mayıs - 12 Mart Türkiyesi, İstanbul: Baha Matbaası, 1972, 406 s. Erkilet, H.E., Şark Cephesinde Gördüklerim, İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1943, 247 s. + harita/resim. Erkin, Behiç, Atatürk’ün Selanik’teki Askerlik Hayatına Ait Hatıralar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1958, s. 599-604 (Belleten, c. XX, sy. 80’den ayrıbasım). Erkin, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl, Anılar-Yorumlar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1980, c. I, + 310 + 14 s. (Fotoğraflar). Erkin, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl,Vaşington Büyükelçiliği, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1986, c. II, I. Kısım, 324 + 16 s. (Fotoğraflar). Erkin, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl,Vaşington Büyükelçiliği, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987, c. II , II. Kısım, 8 + 325-578 s. Ertem, Sadri Etem, Sovyet Rusya Hatıralarım, İstanbul: Tarih ve Toplum Kitaplığı Yayınları, 1989, 95 s. Ertuğrul, İsmail Fennî, “İsmail Fennî Ertuğrul’un Hatıraları”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1946, c. IV, 18 s. Ertürk, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, Samih Nafiz Tansu (haz.), İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1957, XVI + 8 + 592 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

399

Ertüzün, Tevfik, Meclisin İçinden, İstanbul: ABC Ajansı Yayınları, 1988, 328 s. Esat Paşa, Esat Paşa’nın Çanakkale Anıları, İstanbul: Baha Matbaası, 1975, 307 s. Esendal, Memduh Şevket, Tahran Anıları ve Düşsel Yazılar, Muzaffer Uyguner (haz.), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999, 192 s. Eşref Edip, İstiklal Mahkemelerinde - Sebilürreşad’ın Romanı, Fahrettin Gün (haz.), Beyan Yayınları, İstanbul, 2002, 200 s. Eti, Usman, Millî Şef İnönü’nün Güneydoğu Gezileri, İstanbul: Cumhuriyet Basımevi, 1940, 80 s. Evren, Afif, Atatürk’ün Konya’ya Gelişleri 1920-1937, Konya: Babalık Basımevi, 1940, 29 s. Evren, Kenan, Kenan Evren’in Anıları, Baskın Oran (haz.), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1990, 205 s. Evren, Kenan, Zorlu Yıllarım, İstanbul: Milliyet Gazetesi Yayınları, 1994, II c., 529, 526 s. Eymür, Mehmet, Bir MİT Mensubunun Anıları: Analiz, İstanbul: Milliyet Gazetesi Yayınları, 1997, 217 s. Fethi, Turgut, Makina Başında: Mustafa Kemal’le Amasya’da 15 Gün, İstanbul: Fer Yayınları, 1989, 75 s. Fırat, Abdülmelik, Fırat Mahzun Akar, İstanbul: Avesta Yayınları, 1996, 189 s. Gebeş, H. Avni, Atatürk Devrimlerinin En Büyük Savunucusu İsmet İnönü İçin Anılarım (1884 - 1984), İstanbul, 1984, 127 s. (Gençoğlu, Ali Galip), Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Erhan Palabıyık (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, XX + 174 s. Gerede, Hüsrev, Siyâsî Hatıralarım I: İran (Ağustos 1930-Haziran 1934), İstanbul: Vakit Basımevi, 1952, iii + 311 s. Girgin, Kemal, Dünyanın Dört Bucağı, Bir Diplomatın Anıları (1957-1997), Milliyet Yayınları, 1998, 273 s. (Golç Paşa), Golç Paşa’nın Hatıraları, Salih Erkuş (haz.), İstanbul: Askerî Matbaa, 1932, 70 s. Gökay, Fahreddin Kerim, Gördüklerim ve Duyduklarım, İstanbul: Kader Basımevi, 1939, 23 s. + 1 resim. Gökay, Ord. Prof. Dr. Fahreddin Kerim, Şimalden Notlar, İstanbul: Kader Basımevi, 1948, 64 s. Gökay, Ord. Prof. Dr., Fahreddin Kerim, Kinli ve Dertli Avrupa (Seyahat İntibaları), İstanbul: Yeşilay Gençlik Şubesi Yayını No. 1, Kader Matbaası, 1947, 40 s. Gökçen, Sabiha, Atatürk’le Bir Ömür, Oktay Verel (haz.), [İstanbul]: Altın Kitaplar, [1994], 316 + 13 s. (Belge ve Fotoğraflar). Gökmen, Oğuz, Bir Zamanlar Hariciye: Eski Bir Diplomatın Hatıraları 1, İstanbul, 1999, 500 s. Gör, Yavuz, Seyahatname, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1996, 176 s. Görgülü, İsmet, Atatürk’ün Anıları, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1997. Göztepe, Tarık Mümtaz, Osmanoğullarının Son Padişahı Sultan Vahdettin Gurbet Cehenneminde, İstanbul: Garanti Matbaası, Sebil Yayınları, 1968, 187 s.

400

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Göztepe, Tarık Mümtaz, Osmanoğullarının Son Padişahı Sultan Vahideddin Mütareke Gayyasında, İstanbul: Sebil Yayınevi, 1969, 461 s. Granda, Cemal, Atatürk’ün Uşağının Gizli Defteri (Atatürk’ün On İki Yıl Hizmetini Gören Cemal [Çelebi] Granda’nın Hatıraları), Turhan Gürkan (haz.), İstanbul: Fer Yayınları, 1971, 256 s. Güler, H. Şevki, Dört Yılın Hesabı (Parlemento’dan Hicaz’a), Ankara, 1965, 81 s. Günaltay, Şemseddin, Maziden Âtiye, İstanbul: Kanaat Matbaa ve Kütüphanesi, 1339/1923, 316 + 3 s. Günaltay, Şemsettin, Atatürk’ün Tarihçiliği ve Fahri Profesörlüğü Hakkında Bir Hatıra, İstanbul: Maarif Basımevi, 1959, 2 s. (Ayrı Basım). Günday, Ahmet, Faik Hurşit, Hayatım ve Hatıralarım, İstanbul: Çelik Cilt Matbaası, c., 1960, 192 s. Gündüz, Asım, Hatıralarım / Orgeneral Asım Gündüz, İhsan Ilgar (haz.), İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1973, 240 s. Güneri, Süleyman Necati), Süleyman Necati Güneri’nin Hâtıra Defteri (Erzurum’da Kongre Günleri), Ali Birinci (haz.), İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999, 118 s. Günersel, Tarık, Kumlaşmak-12 Eylül Dönemi Aramco-Arabistan Anıları, İstanbul: Kaf Yayıncılık, 1999, 162 s. Güneş, Mehmet, Zaman-ı İsmet ve Sonrası, İstanbul, 1969, 124 s. Güngör, Selahattin, Yakınlarının Ağzından Atatürk, İstanbul: Gençlik Kitabevi, 1944, 160 s. (Günsav, Bekir Sami), Miralay Bekir Sami Günsav’ın Kurtuluş Savaşı Anıları, Muhittin Ünal (haz.), İstanbul: Cem Yayınları, 1994, 494 s. Günver, Semih, Taç Mahal Oteli, Anılar ve Öyküler, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1994, 270 s. Günver, Semih, Tanınmayan Meslek: Anılar ve Portreler, Ankara: A.Ü. SBF ve BasınYayın Yüksekokulu Basımevi, 1984, 378 s. Güralp, Şerif, Bir Askerin Günlüğünden Çanakkale Cephesinden Filistin’e, İstanbul: Güncel Yayıncılık, 2003, 152 s. Güralp, Şerif, İstiklâl Savaşının İç Yüzü, İstanbul, 1958, 239 s. (Kurtuluş Savaşı’nın İçyüzü: Bir Albayın Anıları, İstanbul: Güncel Yayıncılık, 2002, 225 s.) Gürer, Cevat Abbas, Ebedî Şef Atatürk’ün Zengin Tarihinden Birkaç Yaprak, İstanbul: Halk Basımevi, 1939, c. I, 192 s. Gürkan, Ahmet, Mebusluğum, İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1964, 206 s. Gürkan, Celil, 12 Mart’a Beş Kala, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1986, 619 s. Gürkan, İhsan, Bir Generalin Askeri ve Akademik Anıları, İstanbul: Kastaş Yayınevi, 2002, 238 s. Gürsoy, Rasim, Parlamentoda 33 Ay, Ankara: Garanti Basımevi, 1976, 20 s. Gürün, Kâmuran, Akıntıya Kürek, İstanbul: Milliyet Gazetesi Yayınları, 1994, 276 s. Gürün, Kâmuran, Bükreş-Paris-Atina Büyükelçilik Anıları, İstanbul: Milliyet Gazetesi Yayınları, 1994, 484 s. Gürün, Kamuran, Fırtınalı Yıllar: Dışişleri Müsteşarlığı Anıları, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1995, 474 s. Güryay, Tarık, Bir İktidar Yargılanıyor, İstanbul: Cem Yayınevi, 1974, 400 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

401

Güven, Zühtü, Anzavur İsyanı: İstiklâl Savaşı Hatıralarından Acı Bir Safha, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1965, 9 + 116 s. Halikarnas Balıkçısı [Cevat Şakir Kabaağaç], Mavi Sürgün, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1961, 192 s. (Halil Menteşe), Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986, 15 + 254 s. Halil Paşa, İttihat ve Terakki’den Cumhuriyet’e Bitmeyen Savaş (Kutûlamare Kahramanı), M. Taylan Sorgun (haz.), İstanbul: Yedigün Yayınları, 1972, 381 s. Halil Salim, Anadolu ve Rumeli’ye Bir Küçük Seyahat Yahut Her Yerde Terakki, İstanbul: İspetan Matbaası, 1308/1891, 36 s. Hasan Amca [Hasan Vasfi Kıztaşı], Doğmayan Hürriyet, İstanbul: Akım Yayınları, 1958, 189 s. (Doğmayan Hürriyet/ Bir Devrin İçyüzü 1908-1918, İstanbul: Arba Yayınları, 1989, 224 s.) Hasan Amca, [Hasan Vasfi Kıztaşı], Nizamiye Kapısı, İstanbul: M. Sıralar Matbaası, 1958, 125 s. (Nizamiye Kapısı ve Yarıda Kalan İhtilal, İstanbul: Arba Yayınları, 1991, 221 s.) Hasan Basri, Avrupa’da Bir Türk, İstanbul: Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1327/1911, 67 s. Hasan Ferid, Hatıra-i İnkılâb, Matbaa-i Amire, İstanbul 1326/1910, Cüz 1-2, 16 s. Hasan Rami Paşa, Hatırat, İstanbul: Artin Asaduryan Matbaası, 1324/1908, 119 s. (II. Abdülhamid’in Bahriye Nâzırlarından Hasan Râmi Paşa’nın Hatıraları, İstanbul: Hayat Tarih Mecmuası (ilâve), 1972, 24 s.) Hasan Rami Paşa, Mukaddime-i Hatırat, İstanbul: Matbaa-i Uhuvvet, 1324, 13 s. Hasan Ramiz Vodinalı, Gençlik Hatıraları, İstanbul: Alem Matbaası, 1311/1893, 35 s. Hasan Taib, Es-Seyyid, Hatıra yahut Mir’at-ı Bursa, Bursa: Hudavendigâr Vilâyeti Matbaası, 1323/1905, 48 s. Hatıra, (Rus İhtilâli bidayetinden itibaren 27 Şubat 1918’de Osmanlı kıtaatının Erzurum’u istirdad ettikleri tarihe kadar Ermenilerin Erzurum Şehri ve Havalisi Türk sekenesine karşı tavr ve hareketlerine dair), 16 s. Haydar Çelebi, Haydar Çelebi Ruznamesi, Yavuz Senemoğlu (haz.), [İstanbul]: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi, Kervan Kitapçılık, 211 s. Hayrullah, [Harputlu Hayri], Hatıra-i Ahd-i Şebab, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1302/1885, 64 s. (Hacı Hayri ve Hatıra-i ahd-i şebab, Ali Rıza Alp ve Hadi Koçdemir (haz.), İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1950, 62 s.) Hekimoğlu, Müşerref, 27 Mayıs’ın Romanı: İhtilâlciler, Olaylar, Dönüşümler, Anılar, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1975, 264 s. Hekimoğlu, Müşerref, Başkent Günleri, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1990, 223 s. Hurşid, Said, Son Vapuru Kaçıranlar, Bülent Varlık (haz.), İstanbul: İletişim Yayınları, 1999, 104 + 16 s. (Albüm). Hüsameddin Sacid, Harb ve Zafer Hatıraları (Birinci Kitab: Gazi Paşa’ya), İstanbul: İkdam Matbaası, 1339/1923, 16 s. Hüseyin Raci Efendi, Zağra Müftüsünün Hatıraları (Tarihçe-i Vak’a-i Zağra), Ertuğrul Düzdağ (haz.), İstanbul: Tercüman Gazetesi, 1001 Temel Eser: 24, 1990, 304 s.

402

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Irmak, Sadi, İslam Ülkelerinde Bir Gezi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1978, 102 s. İbrahim Edhem, Plevne Hatıraları (Sebat ve Gayret, Kıyametden Bir Alamet), Seyfullah Esin (haz.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi No. 35, Kervan Kitapçılık, 1979, 84 + 5 s. (Resimler). İbrahim Temo, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin Kurucusu ve 1/1 No’lu Üyesi İbrahim Temo’nun İttihad ve Terakki Anıları, Bülent Demirbaş (haz.), İstanbul: Arba Yayınları, 1987, XV + 278 s. İğdemir, Uluğ, Yılların İçinden (Makaleler, Anılar, İncelemeler), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976, X + 426 s. İhsan Latif Paşa (İzmir Valisi), Bir Serencam-ı Harb: Harb-ı Umumi Safahatına Ait Hatırat, Burhan Göksel (sad.), İzmir: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1988, 158 s. İhsan Paşa, 1. Cihan Savaşı ve Sarıkamış Sibirya’da Esaretten Kaçış, İhsan Paşa’nın Anıları, İzmir: Bilgehan Basımevi, 1985, 128 s. İki Vatan Yorgunları: Mübadele Acısını Yaşayanlar Anlatıyor, İskender Özsoy (haz.), İstanbul: Bağlam Yayınları, 2003, 170 s. İkizer, M. Yılmaz, Şu Bizim Garip Hariciye ve Dış Politika - Anılar... Olaylar..., Ankara: Sucuoğlu Matbaası, 1990, 209 s. İlden, Köprülü Şerif, Sarıkamış, Sami Önal (haz.), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2001, 267 s. İleri, Cahide, Babam Tevfik İleri: Konuşmaları ve Görüşleri, Ankara, 1977, 448 s. İlmen, General Süreyya, Dört Ay Yaşamış Olan Zavallı Serbest Fırka, İstanbul: Ahmet Sait Basımevi, 1951, 87 s. İlmen, Süreyya, Sanayi Odası İçin Vaktiyle Ne Kadar Çalışmıştım (Hatıralarım: 5), İstanbul: Ahmet Sait Basımevi, 1952, 48 s. İlmen, Süreyya, Teşebbüslerim ve Reisliklerim (Hatıralarım: 2), İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1949, 237 s. (İstanbul: Kadıköy Belediyesi Sağlık ve Sosyal Dayanışma Vakfı Yayınları, 2001, 223 s.) İmre, Halil, Bir Ömür Üç Kitap (Çocukluğum, Yoluma Çıkan Politika, 27 Mayıs 196027 Kasım 1964, Geç Kalmış Hevesler), Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1976, 464 s. İnan, Afet, M. Kemal Atatürk’ün Karlsbad Hatıraları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991, 76 s. İnan, Kamran, Cenevre Yılları (1980 Öncesi ve Sonrası), İstanbul: Timaş Yayınları, 2002, 240 s. İnan, Karmran, Siyaset Yılları, İstanbul: Timaş Yayınları, 2003, 328 s. İnan, Prof. Dr. Afet, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi (Türkiye İş Bankası Atatürk ve Devrim Serisi No. 10), 1959, XII + 312 s. İnan, Prof. Dr. Afet, Atatürk’ten Hatıralar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1955, II + 180 s. İnan, Prof. Dr. Afet, Atatürk’ün Viyana Karlsbat Hatıraları (Karlsbatta Geçen Günlerim), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1970, 18 + 19-24 s. İnan, Prof. Dr. Afet, Mukaddes Tabanca, İstanbul: Devlet Basımevi, 1937, 289 + 309 s. İnan, Prof. Dr. Afet, Atatürk’ten Yazdıklarım, Ankara: Altınok Matbaası, 1969, 60 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

403

İnönü, Erdal, Anılar ve Düşünceler, İstanbul: İdea İletişim Yayınları, 1995, 1998, I. ve II. c., 416, 8 + 448 s.; İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2001, III. c., 500 s. İnönü, Erdal, Siyaset Penceresinden Meclis’in İçinden Dışından, Mustafa Gazalcı (haz.), Ankara: Ardıç Yayınları, 1994, 208 s. (İnönü, İsmet), Hatıraları, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1987, II c., 356, 356 s. (İnönü, İsmet), İnönü’nün Hatıraları, Genç Subaylık Yılları (1884-1918), Sabahattin Selek (haz.), İstanbul: Burçak Yayınları, 1969, 263 + 8 s. (Fotoğraf). İnönü, İsmet, Aziz Atatürk (Atatürk le Venerable/The Eminent Atatürk), Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1963, 35 s. İnönü, İsmet, İstiklâl Savaşı ve Lozan, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1993, 30 s. İpekçi, Abdi, İnönü Atatürk’ü Anlatıyor, İstanbul: Cem Yayınları, 1968, 107 s. İsmail Hakkı, Vatan Uğrunda yahut Yıldız Mahkemesi, Kahire: 1326, 232 s. İsmail Kemal Bey, Memoires (Hatıralar), London, 1920. İsmail Sıdkı, Hatırat (Memalik-i Osmaniye’de kâin evkafın suret-i idaresi hakkında mutalaâtı muhtevidir), İstanbul: Selânik Matbaası, 1324/1908, 21 s. İsmail Zühdi (Erkân-ı Harb Miralaylarından), İntibâh, Ahmet Nezih Galitekin (haz.), İstanbul: Yedi İklim Yayınları, 1995, 125 s. İstolçalı, Ali Rıza, Sergüzeşti-i Fakir ve Hakir-i Pür Taksir Mir Ali Rıza el-Istulcevî, İstanbul, 1272/1856, 16 s. İşgüzar, Hilmi, Balkanlar ve Avrupa Notları (Bulgar Türkleri, Avrupa’daki İşçilerimiz, Kadınlarımız, Hariciyecilerimiz), Ankara, 1968, 98 s. İşmen, Fatma Hikmet, Parlamento’da 9 Yıl: TİP Senatörü Olarak 1966 - 1975 Dönemi Parlamento Çalışmaları, Ankara: İşmen, 1976, 541 s. (İzzet Fuad (Keçecizade), Kaçırılan fırsatlar: 1923 Osmanlı-Rus seferi hakkında, İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası, 1325, II c., 228 s. + krokiler. K. Esad, İşgal ve Mücahede Senelerinde Bir İstanbul Gencinin Yaptıkları, İstanbul, 1340-1344 (1924-1928), 173 s. Kadri, Hüseyin Kazım, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Hatıralarım, İsmail Kara (haz.), İstanbul: İletişim Yayınları, 1991, 341 s. Kalemli, Mustafa, Kalemli’nin Kaleminden, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2002, 275 s. Kalkavanoğlu, İlyas Sami, Millî Mücadele Hatıralarım, İstanbul: Ekicigil Yayınevi Matbaası, 1957, 143 s. Kamil Paşa, Belgelerle Mısır, Ermeni, Kürt-Doğu Rumeli Meseleleri, Kamil Paşa’nın Anıları, Gül Çağalı Güven (haz.), İstanbul: Arba Yayınları, 1991, 424 s. Kamil Paşa, Hatırat-ı Sadr-ı Esbak Kâmil Paşa, İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1329/1913, 198 + 2 s. Kamil Paşa, Hulâsa-i Hatırat, İstanbul: 1325/1909, 14 + 94 s. Kanadlı, Şükrü, Irak Muharebelerinde 3. Piyade Alayı Hatıraları, İstanbul: İs. Askeri Matbaası, 1945, 54 s. + haritalar. Kanbolat, Dr. Yahya, Olduğu Gibi (Eski Türkiye İşçi Partisi Üzerine Anılar), Ankara: Güldiken Yayınları, 1999.

404

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Kandemir, Feridun, Hatıraları ve Söylemedikleriyle Rauf Orbay, İstanbul: Sinan Matbaası, 1965, 208 s. Kandemler, Feridun, Jön Türklerin Zindan Hatıraları 1848-1903, Bir Devrin Siyasi ve Fîkri Tarihi, İstanbul, 1975, 158 s. Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Ankara: TTK Yayınları, 1966, 1968, II c., 624 s. Karabekir, Kâzım, Bir Düello ve Bir Suikast, Nefret Müstebitlere, Nefret İstibdatı Yaşatanlara, Prof. Dr. Faruk Özerengin (haz.), İstanbul: Emre Yayınları, 1995, 270 s. Karabekir, Kâzım, Cihan Harbi’ne Nasıl Girdik, İstanbul: Emre Yayınları, 1994, 464 s. Karabekir, Kâzım, Cihan Harbi’ni Nasıl İdare Ettik, İstanbul: Emre Yayınları, 1994, II c., 650 s. Karabekir, Kâzım, İktisat Esaslarımız: Hatıra ve Zabıtlarıyla 1923 İzmir İktisat Kongresi, İstanbul: Emre Yayınları, 2001, 368 s. Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1960, 1171 + 44 s. (Vesika ve Fotoğraflar). Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimizin Esasları, İstanbul: Sinan Matbaası Neşriyat Evi, 1951, 192 s. Karabekir, Kâzım, İttihat ve Terakki Cemiyeti Neden Kuruldu, Nasıl Kuruldu, Nasıl İdare Olundu?, İstanbul: Türdav Ofset Tesisleri, 1982, 552 s. Karabekir, Kâzım, Kâzım Karabekir Anlatıyor, Uğur Mumcu (haz.), İstanbul: Uğur Mumcu Vakfı Yayınları, 1996, 208 s. Karabekir, Kâzım, Paşaların Kavgası, İstanbul: Emre Yayınları, 1991, 336 s. Karabekir, Kâzım, Hayatım, Faruk Özerengin (haz.), İstanbul: Emre Yayınları, 2000, 536 s. Karaçam, Nazif, Atatürk Kırklareli’nde (20 Aralık 1930), İstanbul: Okay Yayınları, 1969, 55 s. Karadeniz, Harun, Olaylı Yıllar ve Gençlik, İstanbul: Er-Tu Matbaası, 1975, 255 s. Karadeniz, Harun, Yaşamımdan Acı Dilimler, Hülya Karadeniz (haz.), İstanbul: Çelik Cilt Matbaası, 1975, 168 + 55 s. Karagöz, Sadık, Atatürk Manisa’da, Manisa, 1969, 67 s. Karaman, Gnrl. Sami Sabit, Trabzon ve Kars Hatıraları (1921-1922)/İstiklâl Mücadelesi ve Enver Paşa), İzmit: Selüzoz Basımevi, 1949, 184 + 1 s. (Trabzon ve Kars Hatıraları 1921 - 1922: İstiklâl Mücadelesi ve Enver Paşa, İstanbul: Arma Yayınları, 2002, 148 s.) Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1968, 275 + 6 s. (Belgeler) (İstanbul: İletişim Yayınları, 1999, 262 s.). Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Vatan Yolunda (Millî Mücâdele Hatıraları), İstanbul: Selek Yayınevi, 1958, 176 s. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Zoraki Diplomat: Hatıra ve Müşahede,. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1955, 319 s. (Atilla Özkırımlı (haz.), İstanbul: İletişim Yayınları, 1998, 364 s.) Karay, Refik Halid, Bir Ömür Boyunca, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996, 328 + 16 s. (Albüm).

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

405

Karay, Refik Halid, Minelbab ile’l-Mihrab (1918 Mütarekesi Devrinde Olan Biten İşlere ve Gelip Geçen İnsanlara Dair Bildiklerim), İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1964, 234 s. Karay, Refik Halid, Üç Nesil, Üç Hayat, İstanbul: S. Lütfi Kitapevi, 1943, 160 s. (Karay), Refik Halid, Tanıdıklarım, İstanbul: Cihan Kütüphanesi, Sabah Matbaası, 1341, 159 s. (Yeni Harflerle, İstanbul: Semih Lütfi Kitabevi, 1937, 159 s.) Kasapoğlu Hüseyin (Hulki-Usulizade Hilmi Efendi), Millî Mücadele Anıları, Ahmet Kasapoğlu (haz.-der.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, XVI + 77 s. Kayacan, İsa, Atatürk’ün Emrinde Kırk Sekiz Ay, Ankara: Kardeş Matbaası, 1966, 48 s. Kaygusuz, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, İzmir: İhsan Gümüşyaka Matbaası, 1955, 268 s. Kaygusuz, Bezmi Nusret, Fırkalar ve Ben, İstanbul: Kader Matbaası, 1328/1912, 28 s. Kaygusuz, Bezmi Nusret, Kurumuş Pınar, İzmir: Gümüşyaka Matbaası, 1959, 144 s. Kaynak, Mahir, Yel Üfürdü, Su Götürdü: Ailem, Çocukluğum, Gençliğim, Mesleğim, Yaşadıklarım ve Gördüklerim..., İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2003, 144 s. Kemalettin Şahrü, Mütareke Acıları, İstanbul: Selâmet Matbaası, 1930. Kerkük, Mahmud Nedim, Hatıratım 1334 (1918): Mazinin Karanlıklarından İstikbalin Aydınlıklarına Doğru Diyarbekir, Ali Birinci (haz.), Ankara: Altınküre Yayınları, 2002, 192 s. Keskin, Atilla, Acılarla Yenilmeyen Gülümseyişler: THKO’nun Kuruluş Öncesi ve Sonrasına İlişkin Anılar, İstanbul: Gendaş Kültür Yayınları, 1999, 256 s. Kestelli, Raif Necdet, Osmanlı İmparatorluğu’nun Batışı (Uful): Edirne Savunması, Veliye Özdemir (haz.), İstanbul: Arma Yayınları, 2001, 171 s. Keykurun, Hakkı (Şeyh Zamanlı), Azerbaycan İstiklâl Mücadelesinin Hatıraları, İstanbul: Ekspres Matbaası, 1964, 132 s. Keykurun, Naki, Azerbaycan İstiklâl Mücadelesinden Hatıralar (1905-1920), Ankara: İlke Kitabevi, 1998, 217 s. + 4 s. (Resim). Kıbrıslızade Binbaşı Osman Bey, Kıbrıslızade Binbaşı Osman Bey’in Hatıraları Ya da 19. Yüzyıl’da Doğu’da İngilizler, çev. İlhan Pınar, İzmir: Akademi Kitabevi, 1996, VI + 199 s. Kılıç Ali, Atatürk’ün Hususiyetleri, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 122 s. Kılıç Ali, Atatürk’ün Son Günleri, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 88 s. Kılıç Ali, İstiklâl Mahkemesi Hatıraları, İstanbul: Sel Yayınları, 1955, 108 s. Kılıç Ali, Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor, İstanbul: Sel Yayınları, Atatürk Kütüphanesi No. 5, 1955, 131 + 1 s. Kırcı, Haluk, Donmuş Zaman Manzaraları: Hatıralar 2, İstanbul: Burak Yayınevi, 1999, 239 s. Kırcı, Haluk, Zamanı Süzerken (Hatıralar), İstanbul: Burak Yayınevi, 1998, 220 + 18 s. Kırhan, Celâl, Mondros’tan Lozan’a (Kurtuluş Yıllarında Geçmiş Günler), İstanbul: Sıralar Matbaası, 1963, 16 s. Kırımer, Cafer Seydahmet, Unutulmaz Gözyaşları, Hilal Matbası, İstanbul 1334, 59 s. (İstanbul: Hamle Yayınevi, 1997, 116 s.) Kırkpınar, Salim Rıza, Salim Rıza’dan Anılar, İstanbul: Yalçın Yayınları, 1990, 80 s.

406

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Kısakürek, Necip Fazıl, Benim Gözümde Menderes, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1970, 522 s. Kısakürek, Necip Fazıl, Cinnet Mustatili: Hapishane Notları, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1955, 201 s. Kısakürek, Necip Fazıl, Yılanlı Kuyudan, İstanbul: Akçağ Yayınları, 1970, 330 s. Kıyafet, Hasan, Hücrede Şenlik, İstanbul: Berfin Yayınları, 1994, 76 s. Kirişçioğlu, Nusret, Kayseri Cezaevinde Bir Yıldönümü (Yassıada-İmralı-Kayseri Gerçekleri 1), İstanbul: Baha Matbaası, 1968, 324 s. Kirişçioğlu, Nusret, Yassıada Kumandanına Cevap, İstanbul: Baha Matbaası, 1971, VIII + 266 s. Kitapçıgil, Vefik, Vali Kitapçıgil’in Anıları, İstanbul: Lebib Yalkın Yayınları, 1993, 477 s. Kocagöz, Samim, Bu da Geçti Yahu, İstanbul: Düşün Yayınevi, 1989, 260 s. Kocaoğlu, Emre, Sözüm Meclisten İçeri: Acemi Milletvekilinin Ankara Anıları, İstanbul: İyiadam Yayıncılık, 2003, 256 s. Kocatürk, Kenan, Bir Subayın Anıları: 1909-1999, İstanbul: Kastaş Yayınları, 1999, 505 s. Koçaş, M. Sâdi, 12 Mart Anıları, İstanbul: Tomurcuk Matbaası, 1978, 702 s. Koçaş, M. Sâdi, Atatürk’ten 12 Mart’a, Anılar, İstanbul: Er-Tu Matbaası, 1977, c. I, 476 + 10 s. Koçaş, Sâdi, Bir Seçim Böyle Geçti, Ankara: Truva Matbaası, 1970, V + 190 s. Koçer, General Kemal, Kurtuluş Savaşımızda İstanbul (İşgal Senelerinde H. M. Grubunun Gizli Faaliyetleri), İstanbul: Vakit Basımevi, 1946, 239 s. Kongar, Emre, Ben Müsteşarken, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1996, 520 s. Kop, Kadri Kemal, Atatürk Diyarbakır’da ve O’nun Hatıraları, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1938, 91 s. Koraltan, Refik (Anlatan), Bir Politikacı’nın Anıları, Orhan Ertepınar (haz./yazan), Ankara: Hacettepe TAŞ Kitapçılık, 1999, 300 s. Korkut, M. Şerif (Burdur Milletvekili), Hayattan Çizgiler Tanıdıklarım, Ankara: Yeni Matbaa, 1949, 68 s. Korle, Sinan, Kızıltoprak Günlerim, İstanbul: İletişim Yayınları, 1997, 116 s. Korutürk, Fahri, Atatürk’le Karşı Karşıya, İstanbul: Binbirdirek Matbaa Sanayi A.Ş., 1981, 10 s. Koyunoğlu, Mehmet, Dekandan Bakana Kırk Yıl, Ankara: Kuloğlu Yayınları, 2002, 240 s. Köksal, Osman, İnkılâp Mektupları, Uğur Mumcu (haz.), Ankara: Uğur Mumcu Vakfı Yayınları, 1996, 262 s. Köprülü, Tuna, Beyaz Saray Anıları, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2003, 238 s. Kuneralp, Zeki, Dağarcığın Dibi: Yaşlılık Düşünceleri, İstanbul: İSİS Yayınları, 1991. Kuneralp, Zeki, Sadece Diplomat, [İstanbul]: İstanbul Matbaası, [1981], 270 s. (Sadece Diplomat, Anılar, Belgeler, İstanbul: İSİS Yayınları, 1999, 378 s.) Kuran, Ahmet Bedevî, Harbiye Mektebinde Hürriyet Mücadelesi, İstanbul: Çeltüt Matbaası, 1957, 176 s. Kurtgözü, Kerem, Gizli Diplomasi, İstanbul: Kavram Yayınları, 1994, 158 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

407

Kurşunluoğlu, Mehmed Kemal, Acılı Kuşak, Ankara: Toplum Yayınları, 1967, 128 s. Kuşçubaşı Eşref, Hayber’de Türk Cengi - Teşkilat-ı Mahsusa Arabistan, Sina ve Kuzey Afrika Müdürü Eşref Bey’in Hayber Anıları, İstanbul: Arba Yayınları, 1997, 296 s. Kutan, Recai, 12 Eylül: Kirazlıdere Tutukevi Penceresinden, İstanbul: Risale Yayınları, 1989, 355 s. Küçük, Yalçın, Davalarım, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1989, 404 s. Küçükömer, İdris, Anılar ve Düşünceler, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. Kür, İsmet, Anılarıyla Atatürk, İstanbul: Güneş Matbaacılık T.A.Ş., 1965, 80 s. Leskovikli Mehmet Rauf, İttihat ve Terakki Ne İdi, Bülent Demirbaş (haz.), İstanbul: Arba Yayınları, 1991, 119 s. Levmioğlu, Osman Naru, Halkın İstemediği İnkılab: Meşrutiyet, İstanbul: Sabah Kültür Yayınları, 1976, 295 s. Lütfi Bey (Başmabeyinci), Osmanlı Sarayının Son Günleri, İstanbul: Hürriyet Yayınları, ts., 539 s. Lütfi Fikri Bey, Dersim Mebusu Lütfi Fikri Bey’in Günlüğü “Daima Muhalefet”, Yücel Demirel (haz.), İstanbul: Arma Yayınları, 1991, 205 s. Lütfi Simavi, Sultan Mehmet Reşat Han’ın ve Halefinin Sarayında Gördüklerim, İstanbul: Kanaat Matbaası, 1342/1924, 271 s. M. Nihad, Bekir Ağa Bölüğü Faciaları Yahut Serâir-i İstibdaddan Bir Nebze, İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı, 1327/1911, 48 s. M. Rauf, Bir Ömrün Öyküsü: İkinci Meşrutiyet’ten Çifteler Köy Enstitüsü Müdürlüğüne, Ankara: Öğretmen Yayınları, 1986, 217 s. Madanoğlu, Gnrl. Cemal, Anılar (1911-1953), İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1982, 308 s. Mahmud Celâleddin Paşa, Mir’at-ı Hakikat Cilt 1-3: Tarihi Hakikatların Aynası, İsmet Miroğlu (haz.), İstanbul: Berekât Yayınevi, 1983, 737 s. Mahmud Muhtar Paşa [Katırcıoğlu], Maziye Bir Nazar, İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1341/1925, 275 + 5 + 2 s. Mahmud Muhtar, Balkan Harbi Üçüncü Kolordunun ve İkinci Doğu Ordusunun Muharebeleri, M. Ziyaeddin Engin (haz.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi No. 137, Kervan Kitapçılık, 1979, 208 s. Mahmud Nedim Bey, Arabistan’da Bir Ömür: Son Yemen Valisi’nin Hatıraları veya Osmanlı İmparatorluğu Arabistan’da Nasıl Yıkıldı?, Ali Birinci (haz.), İstanbul: İSİS Yayınları, 2001, 240 s. Mahmud Muhtar Paşa [Katırcıoğlu], 1328 Balkan Harbinde Şark Ordusu Kumandanı Abdullah Paşa’nın Hatıratına İkinci Şark Ordusu Kumandanı Mahmut Muhtar Paşa’nın Cevabı, Kahire: Matbaa-i Emin-i Hindiye, 1930, 28 + 51 s. Mahmud Muhtar Paşa, Acı Bir Hatıra, Trablus: Şam Matbaatü’l-Liva, 1931. (Mahmud Şevket Paşa), Sadrazâm ve Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’nın Günlüğü, İstanbul: Arba Yayınları, 1988, 218 s. Mayakon, İsmail Müştak, Yıldız’da Neler Gördüm, İstanbul: Semih Lütfi Kitapevi, 1940, 200 s. Mebusan Hatıraları, İstanbul: Nümune-i Tıbaat Matbaası, 1324/1908, 15 s.

408

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Mehmed Arif, Anadolu İnkılabı, Mücahedat-ı Milliye Hatıratı 1335 (1919)- 1339 (1923), Fethi Tevetlioğlu (sad.), Ankara, 1972, 36 s. Mehmed Arif, Başımıza Gelenler (Rusya Muharebe-i Ahiresinin Anadolu Kısmından ve Mısır Ahvalinden ve Bu Münasebetle Tenkidat-ı Mühimme-i Ahlakiyeden Bahisdir), Mısır: Maarif Matbaası, 1321, 545 s. (Nihad Yazar (sad.), İstanbul: Anadolu Neşriyat Yurdu Yayınları, 1974, 568 s.) Mehmed Arif, Miralay Arif ’in Hatıratı 1913-1923, Hüseyin Fevzi Ayberk (sad.), İstanbul: Yeni İstanbul Matbaası, 1970, 59 s. Mehmed Âsaf Bey, Volga Kıyılarında Muhtıra, çev. Murat Cebecioğlu, İzmir: Akademi Kitabevi, 1994, 310 s. Mehmed Celal, Zindan Kapısında-Dürbün Önünde-On bir Temmuzda Bir Fal, İstanbul: Matbaa-i Ahmed Kâmil, 1324/1908, 15 s. Mehmed Emin, Harb-i Umumî’de Irak Cephe-i Harbine Ait Hatıratımdan Bir Safha (Selman-ı Pâk Meydan Muharebesi), İstanbul: Matbaa-i Askeriyye, 1337, 4 + 147 s. Mehmed Salahaddin, Bildiklerim, Kahire: Emin Hindiyye Matbaası, 1334/1918, 203 + 5 s. (Resimli). Mehmed Selahaddin Bey, İttihad ve Terakkinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılışı Hakkında Bildiklerim, İstanbul: İnkılap Yayınevi, 1989, 160 s. (Mehmed Vahdeddin), Şahbaba, Osmanoğulları’nın Son Hükümdarı IV. Mehmed Vahdeddin’in Hayatı, Hatıraları ve Özel Mektupları, Murat Bardakçı (haz.), İstanbul: Pan Yayıncılık, 1998, 679 s. Mehmet Ali Ayni, “Mehmet Ali Ayni’nin Hatıraları”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1945, c. II, s. 86 vd. Mehmet Cemalettin, Şeyhülislâm Merhum Cemalettin Efendi Hazretlerinin Hatırat-ı Siyasiyyesi, İstanbul: M. Huvagimyan Matbaası, 1336, 71 s. Mehmet Hurşit Paşa, Seyahatname-i Hudud, İstanbul: Simurg Yayınları, 1997, 32 + 360 + 205 s. (tıpkıbasım) + 3 harita. Mehmet İhsan, İstibdat Maskaralıkları yahut Kahkaha İle Gülünüz, İstanbul: Matbaa-i Arşak Garayan, 32 s. Mehmet Kadri Nasih, Sarâyih, Kanun-i Esasi ve Havâtır Hatıratı, Paris, 375 s. Mehmet Memduh (Memduh Paşa), Feverân-ı Ezmân, İstanbul, 1324 (Tanzimat’tan Meşrutiyet’e 2: Kuvvet-i ikbal-alamet-i zeval tasvir-i ahval-tenvir-i istikbal feveran-ı ezman, Ahmet Nezih Galitekin (sad.), İstanbul: Nehir Yayınları, 1995, 183 s.) Mehmet Memduh (Memduh Paşa), Mir’at-ı Şuûnat, İzmir, 1328, (Tanzimat’tan Meşrutiyet’e 1: Mir’at-ı Şuunat, Hayati Develi (sad.), İstanbul: Nehir Yayınları, 1990, 221 s.) Mehmet Tevfik Bey, Abdülhamid Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları, F. Rezan Hürmen (haz.), İstanbul: Arba Yayınları, 1993, 536 s. Mehmet Tevfik Bey, Mehmet Tevfik Bey’in Hatıraları 1, F. Rezan Hürmen (haz.), İstanbul: Arba Yayınları, 1993, 512 s. Mehmet Yuşa, İstibdadın Zehirleri yahut Bir Menfinin Sergüzeşti, İstanbul: Ruşen Matbaası, 1325, 32 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

409

Melek, Faik, Hepsi Geldi Geçti: Dışişlerinde 43 Yıl, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1994, 203 s. Menderes, Aydın, Acılı Günler, Muammer Yaşar (haz.), İstanbul: Tekin Yayınevi, 1987, 159 s. Menemenlizade Mehmet Tahir, Yâd-ı Mazi, İstanbul: Asır Kütüphanesi, 1304, 22 s. Menteşe, Halil, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, İsmail Arar (haz.), İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, Kasım 1986, XV + 254 s. (Cumhuriyet Gazetesi, N. 1-44 [13 Ekim 1946-11 Aralık 1946]’te tefrika edilmiştir). Mesçioğlu, Hasan, Bir Dönem Mamak, Ankara: Ekin Yayınları, 1991, 320 s. Mevlanzade Rıfat, 31 Mart Bir İhtilâlin Hikayesi, çev. Berire Ülgenci, İstanbul: Pınar Yayınları, 1996, 195 s. Midhat Paşa, Midhat Paşa’nın Hatıraları, Hayatım İbret Olsun, (Tabsıra-i İbret), Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), İstanbul: Temel Yayınları, 1997, I. c. 431 + 15 s. (Fotoğraf ve Belgeler). Midhat Paşa, Midhat Paşa’nın Hatıraları, Yıldız Mahkemesi ve Tâif Zindanı (Mir’at-ı Hayret), Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), İstanbul: Temel Yayınları, 1997, 439 + 15 s. (Fotoğraf ve Belgeler). Mimaroğlu, Mustafa Reşat, Gördüklerim ve Geçirdiklerimden, Ankara: T.C. Ziraat Bankası, 1946, II c., 40 + 138 s. Mirkelamoğlu, Necib, İnönü Ecevit’i Anlatıyor, İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1976, 204 s. Mizancı Mehmet Murad, Tatlı Emeller, Acı Hakikatler yahut Batn-ı Müstakbel Adab-ı Siyasiyye Tarihi, Tahazade Ömer Faruk (nşr.), İstanbul, 1330, 383 + 2 s. (Celile Argıt Eren (Ökten) (haz.), İstanbul: Marifet Yayınları, 1997). Mizancı Mehmet Murad, Enkaz-ı İstibdat İçinde Züğürdün Tesellisi, İstanbul: Matbaa-i Amidî, 1329/1913, 78 s. (Celile Argıt Eren (Ökten) (haz.), İstanbul: Marifet Yayınları, 1997). Mizancı Mehmet Murad, Hürriyet Vadisinde Bir Pençe-i İstibdat (Harbiye Nezaretinde Tevkifim ile Netâyic-i Garibesi), İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1326/1910, 93 s. (Celile Argıt Eren (Ökten) (haz.), İstanbul: Marifet Yayınları, 1997). Mizancı Mehmet Murad, Mehkenet Mazeret Teşkil Eder mi? (Mücahede-i Milliyeden), İstanbul: Matbaa-i Amidî, 1329/1913, 253 s. Muhittin Vecihi, Cihan Harbine Dair Hatıralarımdan (Filistin Ricatı), İstanbul: Askeri Matbaa, 1337/1921, 90 s. Muhtar, Dr. Celâl, “Dr. Celâl Muhtar’ın Hatıraları”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1945, c. II, s. 30 vd. Murat, Kenize, Saraydan Sürgüne, çev. Esin Çelikkan, İstanbul: İSİS Yayınları, 1990, 444 s. (Mustafa Necati Bey), Mustafa Necati Bey ve İstiklâl Mücadelesi Hatıraları, Ahmet Önder (der.), Ankara: İdeal Matbaası, 1953, 16 s. Mustafa Ragıp, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Fırıldakları yahut Tarih-i Matem, İstanbul: Arşak Garoyan Matbaası, 1328, 14 s.

410

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Mustafa Rauf, Muhtıra-i Zaferden Feth-i Yenişehir (Muvaffakiyet-i Hazret-i Padişâhî), İstanbul: Malûmat Matbaası, 1314, 31 s. Mustafa Sami, Avrupa Risalesi, İstanbul: Takvimhane-i Amire, 1256/1840, 40 s.; 1268/1852, 42 s. (M. Fatih Andı (haz.), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1996, 128 s.) Müfid Şemsi, El-Hakku Ya’lû ve Lâ Yu’lâ Aleyh/Hatırat-ı Niyazi’ye Cevap/İttihat ve Terakki Şemsi Paşa, 1919 (A. Nezihi Galitekin (haz.), İstanbul: Nehir Yayınları, 1995, 224 s.) Müftüoğlu, Mustafa, Çankaya’da Kâbus-3 Mayıs 1944, İstanbul: Yağmur Yayınları, 1974, 272 s. Münim, Mustafa, Cepheden Cepheye 1 (1914 - 1918), İstanbul, 1940, 161 s. (Naciye Sultan) (Enver Paşa’nın Eşi), Acı Zamanlar, O. Gazi Aşiroğlu (haz.), İstanbul: Burak Yayınları, 1992, 88 s. Nazım Hikmet, Çocukluğu - Gençliği - Cezaevi Yılları, İstanbul, 1979, 336 s. Nâzım Paşa, Bir Devrin Tarihi Ziya ve Mithat Paşalarla Kemal Bey’in Hayatlarına ait Hatıralar Selanik Vali-i Sâbıkı Nazım Paşa’nın Hatıraları, İstanbul: Arba Yayınları, 1992, 116 s. Nâzım Paşa, “Nazım Paşa’nın Hatıraları”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1945, c. II, s. 20 vd. Necati, Mustafa, İstiklâl Harbi Hatıraları, İstanbul: Hayat Tarih Mecmuası (ilave), 1972, 24 s. Necmi Raci, 1923 Osmanlı-Rus Seferi Fecâyii Hatıratımdan (Neler Çektik), İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1326, 20 s. Neftçi, Nermin, Demokrasinin Kilittaşı Anılar, Ankara: Toplumsal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı ( TESAV), 1997, 391 s. Nevrekoplu Celâl Bey, Batı Trakya’nın Bitmeyen Çilesi: Nevrekoplu Celâl Bey’in Hatıraları, Celal Perin (haz.), İstanbul: Arma Yayınları, 2000, 278 + 10 s. (Albüm). (Neyyal, Naciye), Ressam Naciye Neyyal’in Mutlakiyet, Meşrutiyet ve Cumhuriyet Hatıraları, Fatma Renen Hürmen (haz.), İstanbul: Pınar Yayınları, 2000, 536 s. + albüm. Neyzi, Nezih, Kızıltoprak Anıları, İstanbul: Peva Yayınları, 1985, 244 s. Nigâr, Salih Keramet, Halife İkinci Abdülmecit, İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1964, 78 s. Niyazi Resneli, Hatırat-ı Niyazi yahut Tarihçe-i İnkılâb-ı Kebir-i Osmanî’den Bir Sahifa, İstanbul: Sabah Matbaası, 1326/1910, 240 s. (Balkanlarda Bir Gerillacı, Hürriyet Kahramanı Resneli Niyazi Bey’in Anıları, İstanbul: Gazete, Dergi, Kitap Basım ve Yayım A.Ş., 1975, 238 s.) Nur, Dr. Rıza, Cemiyyet-i Hafiyye, İstanbul: Selânik Matbaası, 1330, 548 s. Nur, Dr. Rıza, Dr. Rıza Nur’un Lozan Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1995, 164 s. Nur, Dr. Rıza, Dr. Rıza Nur’un Moskova-Sakarya Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1992, 437 s. Nur, Dr. Rıza, Gurbet Dağarcığı, 1913-1919, Mısır: Matbaa-i Hindiyye, 1919, 32 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

411

Nur, Dr. Rıza, Hayat ve Hatıratım, İstanbul: Altındağ Yayınları, 1967, 1968, 1968, IV c., 2003 s. Nur, Dr. Rıza, Hürriyet ve İtilaf Fırkası Nasıl Doğdu? Nasıl Öldü?, İlhami Yalınkılıç (haz.), İstanbul: Kitapevi, 1996, 112 s. Nureddin Tevfik, Menfadan Avdet, İstanbul: Matbaa-i Ahmet Kâmil, 1324, 15 s. Nutku, Emrullah, Demokrat Parti Neden Çöktü ve Politikada Yitirdiğim Yıllar 19461958, İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1979, VIII + 406 s. Odak, Mahmut Adil, Bir Osmanlı Subayının İşkence Hatıratı, Hüseyin Kıvanç (haz.), İstanbul: Hasat Yayınları, 1996, 32 s. + 3 harita. Oğuz, Burhan, Yaşadıklarım, Dinlediklerim-Tarihî ve Toplumsal Anılar, İstanbul: Simurg Yayınları, 2000, 768 s. Okday, İsmail Hakkı, Yanya’dan Ankara’ya, İstanbul: Sebil Yayınları, 1975, 454 s. Okday, Şefik, Büyük Babam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paşa, İstanbul: Marsan Matbaacılık, [1986], 145 s. Okday, Şefik, Osmanlı’dan Cumhuriyete: Padişah yaveri iki sadrazam oğlu anlatıyor, İstanbul: Sema Matbaacılık, 1988, 159 s. Okur, Hafız Yaşar, Atatürk’le On Beş Yıl (Dinî Hatıralar), İstanbul: Sabah Yayınları, 1962, 40 s. (Okyar, Fethi), Fethi Okyar’ın Anıları, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Osman Okyar ve Mehmet Seyitdanlıoğlu (haz.), Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997, 192 + 46 s. (Ekler). Okyar, Fethi, Serbest Cumhuriyet Fırkası Nasıl Doğdu, Nasıl Feshedildi, İstanbul: İSİS Yayınları, 1987, 237 s. Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, İstanbul: Tercüman Yayınları, 1980, 606 s. Olgaçay, İsmail Berduk, Tasmalı Çekirge, İstanbul: İz Yayıncılık, 1990, 505 s. Orbay, Kemalettin Şükrü, Mütareke Acıları (İstanbul’da Mütareke Arifesinden İşgale Kadar Geçen Kara Günlerin Acı Hatıraları), İstanbul: Selamet Matbaası, 1930, 206 s. Orbay, Rauf, Cehennem Değirmeni, Siyasî Hatıralarım, İstanbul: Emre Yayınları, 1993, II c., 303, 266 s. Osman Tufan Paşa, Kurtuluş Savaşı Hatıraları, İstanbul: Arma Yayınları, Mayıs 1998, 128 s. Osman Zeki, Kuva-yı Milliye Kıymetdar Hatıralarımdan, İstanbul: Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, 1338/1922, 32 s. Osmanoğlu, Ayşe, Babam Abdülhamit, İstanbul: Güven Basımevi, 1960, 262 s. Osmanoğlu, Şâdiye (Sultan Abdülhamid’in Kızı), Hayatımın Acı ve Tatlı Günleri, İstanbul: Bedir Yayınları, 1966, 128 s. Osten, Necmi, 2. Dünya Savaşı’nın Bilinmeyen Yanları: Bir Milletvekilinin Anıları, Nermin Neftçi (haz.), İstanbul, 1992, 179 s. Öge, Ali Rıza, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bir Polis Şefinin Gerçek Anıları, Bursa: Günlük Ticaret Gazetesi Tesisleri, 1957, 391 s. Öktem, Haydar Rüştü, Mütareke ve İşgal Anıları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991, 8 + 162 + 4 s. (Fotoğraflar).

412

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Ömer Faiz, Avrupa’da Sultan Aziz (Sultan Aziz’in Müsahibi’nin Anıları), İstanbul, 1970. Ömer Lütfi, Ümit Burnu Seyahatnamesi: (Yüz yıl önce Güney Afrika), Hüseyin Yorulmaz (haz.), İstanbul: Ses Yayınları, 1994, 111 s. Önder, Mehmet, Atatürk Konya’da, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1989, 230 s. Öymen, Altan, Bir Dönem, Bir Çocuk, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2002, 606 s. Özal, Turgut, Turgut Özal’ın Anıları-1, Mehmet Barlas (haz.), İstanbul: Sabah Kitapları, 1994, 360 s. Özalp, Gnrl. Kâzım, Millî Mücadelede 1919-1922, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1971-1972, c. I, XXIII + 268 s. Özalp, Gnrl. Kâzım, Millî Mücadelede 1919-1922, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1971-1972, c. II, XXIII + 268 s. Özalp, Kâzım ve Teoman Özalp, Atatürk’ten Anılar, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1994, 144 s. Özbey, Cemal, Demokrat Partiyi Nasıl Kapattırdım, Ankara: Emem Basım-Yayımevi, 1961, 48 s. Özgen, Abdurrahman, Milli Mücadelede Türk Akıncıları, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1970, 71 s. Özlü, Demir, Sürgünde 10 Yıl, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1990, 222 s. Özoğlu, Nazmi, Kore’de Niçin Savaştım, Komünizm Mezalimi Korunma Çareleri, Ankara, 1954, 230 s. Özoğuz, Esat, Adana’nın Kurtuluş Mücadelesi Hatıraları, İstanbul: Ülkü Matbaası, 1935, 144 s. Öztin, Tahsin, Mustafa Kemal’den Atatürk’e Anılar, İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1981, 170 s. Öztürk, Sırrı, 12 Mart 1971’den Portreler, İstanbul: Sorun Yayınları, 1999, III c., 416, 287, 432 s. Öztürk, Sırrı, 15-16 Haziran Direnişi’nin Anıları, İstanbul: Sorun Yayınları, 1990, 136 s. (İşçi Sınıfı Sendikalar ve 15 / 16 Haziran: Olaylar, Nedenleri, Davalar, Belgeler, Anılar, Yorumlar), İstanbul: Sorun Yayınları, 2001, 564 s. Öztürk, Sırrı, Gecikmiş Bir Hesaplaşma (Recep Serbest), İstanbul: Sorun Yayınları, 1992, 192 s. Öztürk, Sırrı, Teröristin Günlüğü, İstanbul: Sorun Yayınları, 1995, 208 s. Paker, Esat Cemal, Siyasî Tarihimizde Kırk Yıllık Hariciye Hatıraları, İbrahim Hilmi Çığıraçan (haz.), İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1952, 155 + 3 s. (Fotoğraflar) (İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000, 10 + 168 s.) Palaoğlu, Mustafa Kemal, Müdafaa-i Hukuk Saati: Bakışlar, Anılar, Yorumlar, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1998, 320 s. Partelet, İsmet, Balkan Hatırat-ı Harbiyesi, Filibe: Balkan Matbaası, ts., 23 s. Peker, Nurettin, 1918-1923 İstiklâl Savaşı’nın Vesika ve Resimleri (İnönü, Sakarya, Dumlupınar Zaferlerini Sağlayan İnebolu ve Kastamonu Havalisi Deniz ve Kara Harekâtı ve Hatıralar), İstanbul: Gün Basımevi, 1955, 522 s. Poğda, M. Sadık (Bulgar Sadık), Yakın Tarihin En Esrarlı Çehresi, İstanbul, ts., 303 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

413

Reel, A. Hidayet, Atatürk’e Ait Hatıralar, İstanbul: Cumhuriyet Basımevi, 1949, VIII + 200 s. Reşid Bey, Dr. Reşid Bey’in Hatıraları (Sürgünden İntihara), Ahmet Mehmetefendioğlu (haz.), İstanbul: Arba Yayınları, 1993, 124 s. Reşit Paşa, Reşit Paşa’nın Hatıraları (Sivas’ta Harekât-ı Milliye Başlangıcından Sivas Kongresi’ne, Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Açılışına Kadar), Cevdet R. Yularkıran (haz.), İstanbul 1939, 164 s. (İstiklâl Savaşında Reşit Paşanın Hatıraları, Adnan Şenel (haz.), Ankara: Berikan Yayınları, 2001, 170 s.) Rey, Ahmet Reşit, “Gördüklerim-Yaptıklarım, 1890-1922”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınları, Yeni Matbaa, 1945, c. III, s. 356 vd. Rıza Paşa (Serasker-i Sabık), Hatırat, İstanbul: Artin Asaduryan Matbaası, 1324/1908, 95 s. Rıza Tevfik, Biraz da Ben Konuşayım, Abdullah Uçman (haz.), İletişim Yayınları, İstanbul 1993, 408 s. Rüşdi Paşa, Yemen Hatırası, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1325-1327/1909, 201 + 1 s. Sabis, Ali İhsan, Harp Hatıralarım, İstanbul: Nehir Yayınları, 1990, 1991, 1991, 1992, 1993; V c., 286, 464, 349 + 16 (Albüm), 345 + 60 (Albüm), 436 + 26 s. (Albüm) (1. baskı, 1951) Said Paşa, Sait Paşa’nın Hatıratı, İstanbul: 1328, II c., 608 + 488 s. (Anılar, Şemsettin Kutlu (sad.), İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1977, 352 s.) Said Paşa, Sait Paşa’nın Kâmil Paşa Hatıratına Cevapları (Şarkî Rumeli, Mısır ve Ermeni Meseleleri), İstanbul: Tanin Matbaası, 1327, 90 s. Salim, Ben de Gördüm yahud Tesalya’da Meşhudatım, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1315/1897, 85 s. Sançar, Nejdet, İsmet İnönü ile Hesaplaşma, Ankara: Ayyıldız Matbaası, Afşın Yayınları, 1973, 360 s. Sargın, Nihat, TİP’li Yıllar (1961 - 1971) - Anılar Belgeler, İstanbul: Felis Yayınevi, 2001, II c., 1408 s. Sav, Ergun, Diplo-dramatik Anlatılar, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1992, 202 s. Sav, Ergun, Diplomaturka: Bir Diplomat - Yazarın Anıları, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2000, 247 s. Sav, Ergun, Nostaljik Muhabbetler, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1993, 188 s. Savaşkan, Cemal, Yüzbaşı Cemal’in Anıları, Arnavutluk’tan Sakarya’ya Komitacılık, Kudret Emiroğlu (haz.), Ankara: Kebikeç Yayınları, 1996, 63 s. Sayılgan, Aclan, İnkâr Fırtınası, İstanbul: Ülke Yayınları, 1962, 253 s. Sayılgan, Aclan, Komuna, İstanbul: Millî Hareket Dergisi Yayınları, 1969, 111 s. Selâhattin Adil Paşa, Hayat Mücadeleleri: Selâhattin Adil Paşa’nın Hatıraları, İstanbul, 1982, 519 s. Selçuk, İlhan, Ziverbey Köşkü, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1988, 127 s. Sertel, M. Zekeriya, Hatırladıklarım (1905-1950), İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1968, 308 s. Sertel, Sabiha, Roman Gibi, İstanbul: Ant Yayınları, 1969, 420 s. Sertel, Yıldız, Annem Sabiha Sertel Kimdi Neler Yazdı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1994, 315 s.

414

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Sertel, Yıldız, Ardımdaki Yıllar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001, 360 s. Sertel, Zekeriya, Mavi Gözlü Dev, Nazım Hikmet ve Sanat, İstanbul: Ant Yayınları, 1969, 336 s. Sertel, Zekeriya, Olduğu Gibi/Rus Biçimi Sosyalizm, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993, 247 s. Sertel, Zekeriya, Serteller’in Anılarında Nâzım Hikmet ve Bâbıâli, İstanbul: Adam Yayınları, 1993, 142 s. Simavi, Lütfi (Başmabeyinci Lütfi Bey), Osmanlı Sarayının Son Günleri, İstanbul: Hürriyet Yayınları, ts., 539 s. Soğucalı, A. Şevket, İstiklâl Harbinde 38. Alayla Samsun’dan İzmir’e, İstanbul: Askerî Matbaa, 1941, 63 s. Soğucalı, A. Şevket, İstiklâl Harbi’nde Olaylar, Ankara: Yenicezaevi Matbaası, 1947, VI + 153 s. Solmaz, Mehmet, Atatürk Kilis’te, Gaziantep: Gaziantep Kültür Derneği, 1968, VIII + 232 s. Soyak, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Yayınları, 1973, II c., 400, 774 s. Soyer, Dündar, Cumhuriyet’le Adım Adım Olaylar, Anılar, İstanbul: Büke Yayıncılık, 2001, 370 s. Sökmen, Tayfur, Hatay’ın Kurtuluşu için Harcanan Çabalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1978, 131 s. + belgeler. Söylemezoğlu, Galip Kemalî, 30 Senelik Siyasî Hatıralarımın Üçüncü ve Son Cildi (1. Kısım 1918-1922), İstanbul: Ülkü Basımevi, 1953, 512 s. Söylemezoğlu, Galip Kemalî, Başımıza Gelenler (Yakın Bir Mazinin Hatıraları, Mondros’tan Mudanya’ya 1918-1922), İstanbul: Kanaat Kitabevi, 1939, 303 s. Söylemezoğlu, Galip Kemalî, Hariciye Hizmetinde Otuz Sene, İstanbul: Şaka Matbaası, 1949, 504 s. Söylemezoğlu, Galip Kemalî, Siyasî Dağarcığım, İstanbul: Eskicigil Matbaası, 1957, 395 s. Subaşı, Orgeneral Yakup Şevki, Bir Komutandan Anılar, Sadık Atak (haz.), Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1977, 27 s. Sultan Abdülhamid, Siyasî Hatıratım, İstanbul: Hareket Yayınları, 1974, 209 s. Sultan II. Abdülhamid, Abdulhamid Anlatıyor, Ankara: Kardeş Matbaası, Serdengeçti Neşriyatı, 41, ts., 48 s. Sultan II. Abdülhamid, Abdülhamid’in Hatıra Defteri, İsmet Bozdağ (haz.), İstanbul: Pınar Yayınları, 2000, 223 s. Sultan II. Abdülhamid, Abdülhamid Anlatıyor, (Abdülaziz’in Öldürülmesini, Hürriyetin İlanını, Mithat Paşa Meselesini, 31 Mart Vakasını, Balkanlar ve Ermeni Meselesini, Saltanattan Düşürülmesini), Ankara: Kardeş Matbaası, 1964, 48 s. Sultan II. Abdülhamid, Abdülhamid’in Hatıra Defteri (Belgeler ve Resimlerle), İsmet Bozdağ (haz.), İstanbul: Kervan Kitapçlık, 1975, 245 + 17 s. (Belgeler ve Resimler) (İstanbul: Pınar Yayınları, 2000, 240 s.).

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

415

Sultan II. Abdülhamid, Hatırat-ı Sultan Abdülhamid Han-ı Sani, Vedad Örfi [Bengü] (haz.), İstanbul: Cihan Biraderler Matbaası, Cihan Kitaphanesi, 13381340/1922, 72 s. Sultan II. Abdülhamid, II. Abdülhamid’in Hatıra Defteri ve Mithat Paşa’nın Taif Zindanından Gönderdiği 8 Mektup, Bursa: Bozdağ Kitabevi, 1340/1924, 69 s. Sultan II. Abdülhamid, Sultan II. Abdülhamid Han’ın Notları, Alâeddin Yalçınkaya (haz.), İstanbul: Sebil Yayınevi, 1996, 163 s. Sükan, Faruk, İhanetin Mirası, Cemal Kutay (haz.), İstanbul: Alioğlu Yayınları, 1985, 448 s. Süleyman Hüsnü Paşa, Hiss-i İnkılâp yahut Sultan Abdülaziz’in Hal’i ile Sultan Murad-ı Hamis’in Cülûsu, İstanbul: Tanin Matbaası, 1326, 64 s. Süleyman Sırrı, Bekirağa Bölüğünde, Orada Neler Gördüm, İstanbul: Hukuk Matbaası, 1335/1919, 45 + 1 s . Süleymankadızâde Rifat, Padişah Aldattı mı Aldandı mı? (Devr-i Sabık Faciaları, Taşra Memurları Rezaletleri, Millet Düşmanları ve Hâl-i Hâzır İcraatı), İstanbul, 1324, 48 s. Sülker, Kemal, Anılara Yolculuk, İstanbul: Yazko, 1983, 220 s. Sülker, Kemal, Savaş Yılarında Bir Sürgün (Anılar), İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1986, 170 s. Süvari Yüzbaşı Ahmed, Türk İstiklâl Harbi Başında Milli Mücadele, İsmail Aka, Vehbi Günay vd. (haz.), İzmir: Akademi Kitabevi, 1993, 151 s. + 9 resim + 11 harita. Şahingiray, Mehmet Reşid, İnkılâb Niçin ve Nasıl Oldu, Nejdet Bilgi (haz.), İzmir: Akademi Kitabevi, 1994, 74 s. Şapolyo, Enver Behnan, İnkılâp Ökünçleri (Millî Mücadele Hatıraları), İstanbul: Devlet Basımevi, 1934, 132 + 1 s. Şapolyo, Enver Benhan, Millî Mücadele Hatıraları (Kurtuluş Edebiyatı Tarihi), İstanbul: Aydınlık Basımevi, İnkılâp Kitabevi, 1938, 141 s. Şaul, Eli, Balat’tan Bat - Yam’a, Rıfat N. Bali ve Birsen Talay (haz.), İstanbul: İletişim Yayınları, 1999, 199 + 12 s. (Albüm). Şefik, M. (Albay), 57. Tümen ve Aydın Millî Cidâli, İstanbul: Askerî Matbaa, 1937, II c. Şehidoğlu, Süreyyâ Hâmi, Bir İdarecinin Anadolu İzlenimleri, Ankara: Olgun Kardeşler Matbaası, 1973, 168 s. (Şehsüvaroğlu, Edip), Adamlı Torpidolar: Edip Şehsuvaroğlu’nun 2. Dünya Savaşı Anıları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2002, 156 s. Şensılay, T. Ahmet, Bir Taşra Bürokratının Anıları 1 – 2, İstanbul: Rehber Basım Yayın, 2001, 332, 359 s. Şerafeddin Mağmumi, Anadolu ve Suriye’de Seyahat Hatıraları, Kahire, 1969, 308 s. Şerafeddin Mağmumi, Seyahat Hatıralarım, III Kitap, Kahire, 1327/1909, 312 s.; 1326/1908, 239 s.; 1914, 303 s. Şerif Paşa, Bir Muhalifin Hatıraları İttihat ve Terakki’ye Muhalefet (1908-1911 Ekim, Islahat-ı Esasiye Fırkası Programı), İstanbul: Nehir Yayınları, 1996, 123 s. Şerif Paşa, Meşrûtiyete Doğru, Ben ve Hayatım, İstanbul, 1911, 62 s. Şeyh Ahmed El-Bedirî, El-Hallak, Osmanlı Taşra Hayatına İlişkin Olaylar, Berber Bedirî’nin Günlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları, 1995, 208 s.

416

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Şeyhülislam Cemaleddin Efendi, Siyasî Hatıralar (1908-1913), Siyaeddin Engin (sad.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi No. 119, Kervan Kitapçılık, 1978, 167 s. Şimşir, Bilal N., Bizim Diplomatlar, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1996, 576 s. Şimşir, Bilal N., Türkiye Arnavutluk İlişkileri: Büyükelçilik Anıları (1985-1988), Ankara: ASAM Yayınları, 2001, 510 s. Tahirü’l-Mevlevi, Matbuat Alemindeki Hayatım ve İstiklâl Mahkemeleri, İstanbul: Nehir Yayınları, 1990, 430 s. Tahmisçizade Mehmed Macid, Girit Hatıraları, İsmet Miroğlu ve İlhan Şahin (haz.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi No. 104, Kervan Kitapçılık, 1977, 135 s. Tahsin Paşa (Esbak Mabeyn Başkâtibi), Abdülhamid ve Yıldız Hatıraları, İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1931, 297 s. (Talat Paşa), Şehit Sadrazam Talât Paşa’nın Gurbet Hatıraları, Cemal Kutay (der.), İstanbul: Kültür Matbaası, 1983, III c., 1568 s. (Talat Paşa), Talat Paşa’nın Hatıraları, Enver Bolayır (haz.), İstanbul: Bolayır Yayınevi, 1946, 151 s. (Talat Paşanın Anıları, Mehmet Kasım (haz.), İstanbul: Say Yayınları, 1986, 208 + 16 s. Fotoğraflar). Tan, M. Şahap, İsrail Zindanlarında Bir Türk Subayı ve Eichmann Davası, İstanbul: Türkiye Basımevi, 1967, 126 s. Tarcan, Selim Sırrı, “Hatıralarım (Evvel Zaman İçinde)”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1946, c. IV, s. 65-72. Tarhan, Abdülhak Hâmid, Abdülhak Hâmid’in Hatıraları, İnci Enginün (haz.), İstanbul: Dergah Yayınları, 1994, 464 s. (Daha önce şu şekilde tefrika edilmiştir: “Üstad-ı Azam Abdülhak Hamid’in Hayat ve Hatıratı”, İkdam, 28 Ocak 1340/1924-26 Haziran 1340/1924 (58 sayı); ayrıca, Vakit, 8 Temmuz 1340/1924-17 Mart 1341/1925, sy. 2346-2594; “Günlüğü”, Vakit, 28 Mart 1341-10 Mayıs 1341/1925, sy. 2605-2645; “Eserlerimi Nasıl Yazdım?”, Resimli Ay, Temmuz 1928, c. V, sy. 53-5, s. 17-18; Ağustos 1928, sy. 54-6, s. 15-17; Eylül 1928, sy. 55-7, s. 4-5, 40; Teşrin-i Evvel 1928, sy. 56-8, s. 21-22. Taşyapan, Ali, Anılarla Geçmişe Yolculuk 2: Duvarın İki Yakası, İstanbul: Tohum Basım Yayın, 2001, 464 s. Taşyapan, Ali, Anılarla Geçmişe Yolculuk: Kaypakkaya İle Birlikte, İstanbul: Belge Yayınları, 1997, 624 s. Taylan, Ertuğrul, Sıradaki Kaymakam, İstanbul: Arba Yayınları, 1998, 140 s. (Tekçe, İsmail Hakkı), Muhafızı Atatürk’ü Anlatıyor: Emekli General İsmail Hakkı Tekçe’nin Anıları, Hasan Pulur (haz.), İstanbul: Kaynak Yayınları, 2000, 61 s. Tekin, Yılmaz, Bir Gizli Servis Mensubunun Anıları: Çuvaldız 1 (Meslekte İlk Yıllar), Ankara: Ümit Yayıncılık, 1999, 222 s. Tekin, Yılmaz, Bir Gizli Servis Mensubunun Anıları: Çuvaldız 2 (Olgunlaştıran Yıllar), Ankara: Ümit Yayıncılık, 2001, 224 s. Tekin, Yılmaz, Bir Gizli Servis Mensubunun Anıları: Çuvaldız 3 (Çağrıştıran Yıllar), Ankara: Ümit Yayıncılık, 2002, 222 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

417

Temeşvarlı Osman Ağa, Gâvurların Esiri, çev. Esat Mermi, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1971, 309 s. Tengirşek, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981, 287 s. Tepedelenlioğlu, Nizamettin Nazif, Atatürk’ün Son Balosu, İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1944, 34 s. Tepeyran, Ebubekir Hâzim, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, Sadi Borak (haz.), İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1982, 135 s. Tepeyran, Ebubekir Hâzim, Hatıralar, Faruk Ilıkan (haz.), İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., 1998, XXI + 601 + 5 s. (Fotoğraflar). Tepeyran, Ebubekir Hâzim, Zalimane Bir İdam Hükmü, İstanbul: Milli Mecmua Basımevi, İnkılâp Kitabevi, 1946, 232 s. Terzioğlu, Said Arif, Atatürk’ün Ahmet Çavuşu, Ankara: Başnur Matbaası, 1968, 195 s. Terzioğlu, Said Arif, Kıbrıs’ta Kan Gözyaşı ve Barış, İstanbul: Kastaş Yayınları, 1989, 356 s. Togan, Prof. Zeki Velidi, Hatıralar (Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millî Varlık ve Kültür Mücadeleleri), İstanbul: Tan Matbaası, 1969, 643 s. Tokçe, Abdullah Galip, İki Mütareke Arasında (Mudanya’nın Tarihî Hatıraları), İstanbul: Tokeroğlu Matbaası, 1959, 31 + 1 s. Toker, Metin, İsmet Paşa’yla 10 Yıl (1954-1964), Ankara: Akis Yayınları, 1966-1969, IV c., 923 s. Tokgöz, Ahmed İhsan, Matbuat Hatıralarım, Alpay Kabacalı (haz.), İstanbul: İletişim Yayınları, 1993, 291 s. Tombuş, İhsan, Politikada 41 Yıl (1946-1987), Ankara: İzgi Yayınları, 1997, 414 s. Topuzlu, Dr. Cemil, İstibdat, Meşrutiyet, Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, İstanbul: Güven Yayınevi, 1951, 294 s. (Hüsrev Hatemi ve Aykut Kazancıgil (haz.), İstanbul: Arma Yayınları, 1994, 268 s.; Cemalettin Topuzlu (haz.), İstanbul: Topuzlu Yayınları, 2002, 277 s.) Topuzlu, Dr. Cemil, “Operatör Cemil Paşa Hatıraları”, Canlı Tarihler, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1945, c. II, s. 23-62. (Topuzlu, Prof. Dr. Cemil), Eski Şehremini Cemil Topuzlu’nun Başından Geçenler, Sabih Akçam (haz.), İstanbul: Ahmed Halid Kitaphanesi, 1939, 254 s. Toros, Taha, Atatürk’ün Adana Seyahatları, Adana: Sadık Aldatmaz Matbaası, 1939, 48 s. + 4 resim. Torumtay, Necip, Org. Torumtay’ın Anıları, İstanbul: Milliyet Gazetesi Yayınları, 1994, 154 s. Tör, Vedat Nedim, Yıllar Böyle Geçti, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1976, 304 s. (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Eylül 1999, 284 s.). Tunalı Hilmi, Makedonya, Mazi, Hal, İstikbal, Kahire: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Matbaası, 1316, 47 s. Tunalı Hilmi, Peşte’de Reşit Efendi İle, 1317, 100 s. Tunççapa, Şakir, Çanakkale Harbi Hatıralarım, İstanbul: Deniz Basımevi, 1958, 25 s. Turgut, Mehmet, Siyasetten Kesitler, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993, 332 s. Turgut, Mehmet, Siyasetten Portreler, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1991, 535 s.

418

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Tülümen, Turgut, İran Devrimi Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1998, 253 s. Türk-İş Tarihinden Portreler: Eski Sendikacılardan Anılar-Gözlemler 1, Yıldırım Koç (haz.), Ankara: Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu Yayını, 1998, 272 s. Türkçülerin Kaleminden Atsız, Refet Körüklü ve Cengiz Yavan (haz.), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2000, 183 s. Türkeş, Alparslan, 1944 Milliyetçilik Olayı, İstanbul: Kutluğ Yayınları, 1976, 117 s Türkgeldi, Ali Fuat, Görüp İşittiklerim, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1951, IV + 290 + 36 s. Türkkan, Reha Oğuz, Kuyruk Acısı, İstanbul: Stad Basımevi, 1943, 207 s. Türkkan, Reha Oğuz, Tabutluktan Gurbete, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1975, 504 s. Uğur, Necdet, İsmet İnönü, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1995, 72 s. Ulaş, Mehmet, Bazı Siyasî Hatıralar, İstanbul: Tuna Matbaası, 1970, 64 s. Ulaş, Mehmet, Hüseyin Avni Ulaş’ın Son Yılları, İstanbul: Berksoy Basımevi, 1952, 47 s. Ulay, Sıtkı, 27 Mayıs 1960, Harbiye Silah Başına, İstanbul: Ar Matbaası, 1968, 255 s. Ulunay, Refi’ Cevad, Bu Gözler Neler Gördü?, İstanbul: Çatı Kitapları, 2002, 283 s. Ulunay, Refi’ Cevad, Menfâlar/Menfîler, Sürgün Hatıraları, İstanbul: Arma Yayınları, 1999, 264 s. Uran, Hilmi, Hatıralarım, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1959, 578 s. (Us, Asım), Asım Us’un Hatıra Notları, 1930’dan 1950 Yılına Kadar Atatürk ve İsmet İnönü Devirlerine Ait Seçme Fıkralar, İstanbul: Vakit Matbaası, 1966, 767 s. Us, Mehmet Asım, Gördüklerim, Duyduklarım (Meşrutiyet ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatıralar ve Tetkikler), İstanbul: Vakit Matbaası, 1964, 223 + 1 s. Usman, Eti, Millî Şef İsmet İnönü’nün Güneydoğu Gezileri, İstanbul: Cumhuriyet Basımevi, 1940, 80 s. Uşaklıgil, Halid Ziya, Bir Acı Hikâye, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1991, 317 + 17 s. (Sözlük). Uşaklıgil, Halid Ziya, Kırk Yıl, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1969, 677 s. Uşaklıgil, Halid Ziya, Saray ve Ötesi (Son Hatıralar), İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1965, 407 s. Uygur, Salih, Bulgaristan’dan Anavatana Göç, İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1969, 113 s. + resimler. Ülgenalp, Ali Rıza, Büyük Taarruzda 11. Süvari Alayı: Bir Süvarinin Hatıraları, İstanbul, 1980, 176 s. + 7 kroki. Ülkü, İrfan, 12 Eylül’de Türkeş, İstanbul: Kamer Neşriyat, 1995, 112 s. Ülkümen, Selahattin, Emekli Diplomat Selahattin Ülkümen’in Anıları: Bilinmeyen Yönleriyle Bir Dönemin Dışişleri, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 1993, 139 s. Ülküsal, Müstecib, II. Dünya Savaşı’nda 1941-1942 Berlin Hatıraları ve Kırım Kurtuluş Davası, İstanbul: Emel Yayınları, 1976, 152 s. Ünaydın, Ruşen Eşref, Atatürk Tarih ve Dil Kurumları (Hatıralar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1954, 1 + 70 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

419

Ünaydın, Ruşen Eşref, Atatürk’ü Özleyiş (Hatıralar) / 1. Kısım: Zafer, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Türkiye İş Bankası Atatürk Serisi No: 3, 1957, VIII + 166 s. Ünaydın, Ruşen Eşref, İstiklal yolunda; Acıklı günler [Bütün eserleri Milli Mücadele], Necat Birinci ve Nuri Sağlam (haz.), Ankara: Türk Dil Kurumu, 2002, c. VII, 281 s. Ünaydın, Ruşen Eşref, Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin Kuruluşundan İlk Kurultaya Kadar Hatıralar, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1943, 80 s. (Ünaydın), Ruşen Eşref, İki Saltanat Arasında (Altıncı Sultan Mehmet Han’ın İlk Muayedesi ve Kılıç Alayı), İstanbul: Kanaat Matbaası, 1334/1918, 42 + 1 s. Ünlülerin Turgut Özal’la Hatıraları, Osman Özsoy (haz.), İstanbul: Türdav A.Ş, 1994, 278 s. Ünsal, Engin, Ecevit’ten Ecevit’e, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, ts., 244 s. Ünüvar, E. General Veysel, İstiklâl Harbinde Bolşeviklerle Sekiz Ay (1920-1921), İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1948, 87 s. + 5 Kroki. Ünüvar, Safîye, Saray Hatıralarım, İstanbul: Cağaloğlu Yayınevi, 1964, 142 s. Üzmez, Hüseyin, Çilenin Böylesi, İstanbul: Timaş Yayınları, 1994, 368 s. Üzmez, Hüseyin, Malatya Suikasti, İstanbul: Timaş Yayınları, 1997, 368 s. (Vahdettin, Nevzat), Yıldız’dan Sanremo’ya (Vahdettin’in Dördüncü Kadınefendisi Nevzat Vahdettin’in Hatıraları ve 150’liklerin Gurbet Maceraları), İstanbul: Arma Yayınları, 1999, 250 s. Vâlâ Nureddin (Vâ-Nû), Bu Dünyadan Nazım Geçti, İstanbul: Cem Yayınları, 1980, 440 s. Vâ-Nû, Müzehher, Bir Dönemin Tanıklığı, İstanbul: Cem Yayınları, ts., 254 s. + resimler Vardar, Galip, İttihat ve Terakki İçinde Dönenler, Samih Nafiz Tansu (haz.), İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1960, 414 s. Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Anıların İzinde, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1977, 1979, II c., 365 + 464 s. Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, İlk Meclis ve Milli Mücadele’de Anadolu, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1990, 300 s. Velidedeoğlu, Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet, Devirden Devire, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1974-1976, III c., 318 + 456 + 479. Velidedeoğlu, Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet, Türkiye’de Üç Devir (İzlenimler-Anılar), İstanbul: Sinan Yayınları, 1972, 1973, II c., 502 + 383 s. Yalçın, Hüseyin Cahit, Siyasal Anılar, Rauf Mutluay (haz.), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: 157, 1976, 311 s. (Yalçın), Hüseyin Cahid, Kavgalarım, İstanbul: Tanin Matbaası, 1326/1910, 333 s. Yalman, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, İstanbul: Yenilik Basımevi, 1970 – 197?, IV c., 352 + 333 + 396 + 409 s. Yamakoğlu, Nural Cengiz, Ben Bir TİP’li İdim, İstanbul: Toprak Yayınları, 1968, 161 s. Yavuz, Ali Edip, Demirel Herkesi Güldürdü: Son İmparatorun Yol Hikayeleri, İstanbul: Birey Yayıncılık, 2001, 165 s.

420

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Yavuz, Fehmi, Anılarım, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, ts., 13 + 170 s. Yavuz, İbrahim Ulvi, Mavi Defter: Bir Bürokratın Anıları, Ankara: Alternatif Yayınları, 2002, 272 s. Yavuzalp, Ercüment, Kıbrıs Yangınında Büyükelçilik, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1993, 260 s. Yavuzalp, Ercüment, Menderes’le Anılar, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1991, 139 s. Yazan, Durusoy, Bir Türk Savcısının İsveç Anıları, Ankara: Ürün Yayınları, 2003, 400 s. Yazgıç, Dr. Kâmil (Ahmet Mithat’ın oğlu), Ahmet Mithat Efendi, Hayatı ve Hatıraları, İstanbul: Tan Matbaası, 1940, 1 + 85 s. Yazıcı, Gnrl. Tahsin, Kore Birinci Türk Tugayında Hatıralarım, İstanbul: Ülkü Basımevi, 1963, 12 + 384 s. Yazman, Aslan Tufan, Atatürk’le Beraber Devrimler, Olaylar, Anılar 1922-1938, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1969, XV + 432 s. Yetkin, Çetin, Bir Savcının Not Defterinden, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1994, 100 s Yıldız, Ahmet, İhtilalin İçinden: Anılar, Değerlendirmeler, İstanbul: Alan Yayıncılık, 2001, 304 s. Yıldız, Pamuk, O Hep Aklımda: Mamak Günleri, İstanbul: Belge Yayınları, 2001, 309 s. Yirmibeşoğlu, Org. Sabri, Askerî ve Siyasî Anılarım (1928 - 1965; 1965 - 1999), İstanbul: Kastaş Yayınları, 1999, II c., 486 + 400 s. Yurdakul, Halil Nuri, Atatürk’ten Hiç Yayınlanmamış Anılar, Yurdakul Yurdakul (der.), İstanbul: Aksoy Yayınları, 1999, 192 s. Yusuf İzzet Paşa, Yusuf İzzet Paşa’nın Hatıraları, Cemal Kutay Arşivi. Yücel, Hasan Âli, Geçtiğim Günlerden, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998, 200 + 16 s. (Albüm). Yücer, Rıza Ruşen, Atatürk’e Ait Bir Kaç Fıkra ve Hatıra, İstanbul: Şaka Basımevi, 1947, 14 s. Zeki Paşa, Balkan Harbine Ait Hatıratım, Dersaadet: Matbaa-i Askeriye, 1337/1921, 112 s. Zenger, Erkal, Siyaset Cambazhanesinin Cazgırı, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1993, 270 s. Zihni Paşa, Beyan-i Hakikat (Meclis-i Ayan Reisi Sait Paşa Hazretlerinin Hatıratında Mündemiç Bazı Mevadda Ayandan Zihni Paşa’nın Cevabı), İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası, 1327, 46 s. Zileli, Ümit, Vur Emri, Bir Asteğmenin Tunceli Anıları, İstanbul: Sistem Yayınları, 1988, 112 s.

Siyasî Tarih Kayna¤› Olarak Hat›rat ve Gezi Notlar›

421

Memoirs and Travel Accounts as Sources of Political History fievket Kamil AKAR & ‹rfan KARAKOÇ Abstract Memoirs stem from the desires of sharing the life and experience with others, the fear of being forgotten, and facing the truths of the past. With these desires the writer of a memoir re-enacts the past by reviving the imprints that the events left in his/her mind. The memoirs, which appeared as a special genre in the XVI. century and became widespread thanks to the 19th century romantics, bear vital clues for our political history. Therefore, they are very significant sources that should not be ignored by scholars who are interested in history, politics, literature and sociology. In this context, the attached bibliography is an attempt to list the leading (Turkish) memoirs reached by the author.

422

TAL‹D, 2(1), 2004, fi.K. Akar-‹. Karakoç

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

423

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 423-437

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü Abdülkerim ASILSOY* TÜRK İLİM VE TEFEKKÜR DÜNYASININ önde gelen isimlerinden Fuat Köprülü XX. yüzyılın ilk yarısına her yönüyle damgasını vurmuş bir bilim adamı hüviyetiyle karşımıza çıkar. Özellikle edebiyat ve tarih alanında yaptığı tetkikler bu sahada inanılması güç bir inkişafın vücuda gelmesini tevlît etmiştir. Tarihi bir olaylar manzumesi olmaktan kurtarmış ve Batı’da ortaya çıkan usul ve metot anlayışını kısmen yerleştirerek ülkemizde başarıyla tatbik etmiştir. Özellikle Annales Okulunun Köprülü üzerindeki etkisi büyük olmuştur.1 Bilindiği üzere XIX. yüzyılın XX. yüzyıla evrildiği dönemde özellikle Henri Pirenne, büyük adam ve olaylar çevresinde şekillenen savaşlar ve barış antlaşmalarını konu edinen eski siyasî tarih anlayışına karşı çıkarak yeni bir tarih algılayış biçimini ihdas etmeye çalıştı. Daha sonraki dönemde Pirenne’i takip eden Lucien Febvre ve Marc Bloch hadiselerin sosyo-ekonomik vechelerine de önem veren bir tarih anlayışını vücuda getirmek maksadıyla bir dergi (Annales d‘histoire Economic et Sociale) neşrettiler. Bu anlayış etrafında kümelenen okulun telakkîleri Köprülü’nün çalışmalarına da yansıyacaktır.2 * Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü Doktora öğrencisi 1 Halil Berktay, Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1983, s. 83. 2 Köprülü’nün eserlerini biraraya getiren üç bibliyografya çalışması bulunmaktadır. Bunlar: Şerif Hulusi Sayman, O. Prof. Dr. Fuad Köprülü’nün Yazıları İçin Bir Bibliyografya 1913-1934, İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1935 (bu eserin ikinci baskısı da mevcuttur); Şerif Hulusi Sayman, O. Prof. Dr. Fuad Köprülü’nün Yazıları İçin Bir Bibliyografya 1912-1940, İstanbul: Ahmed Halid Kitabevi, 1940; S.N. Özerdim, “F. Köprülü’nün Yazıları 1908-1950”, Türk Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar-1, H. Eren-T. Halasi Kun (der.), TTK., 1950, c. VII, sy. 20; Osman Turan, “Mukaddime”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı (Melanges Fuad Köprülü), Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1953.

TAL‹D, 2(1), 2004, A. As›lsoy

424

Fuat Köprülü yazı hayatına çok erken yaşlarda başlamıştır. Daha onbeş yaşındayken çeşitli mecmualarda şiirleri yayınlanmaktaydı.3 Ancak ilmî bakımdan asıl gelişimini Mekteb-i Hukuk’ta iken tamamlayacaktır. Bu dönemde Fransızcasını ikmal edecek ve bu maksatla Reveu des deux Mondes ve Mercure de France gibi dergilere abone olacaktır.4 Yine bu dönemde Faguet, Anatole France ve Jules Lemaitre gibi Fransız münekkitlerin kitap ve tenkit yazılarını takip edip, karşılaştırmalar yaparak tenkit ve tahlilin çeşitli biçimlerini görme imkânını yakalamıştır. Bunun yanı sıra Hobbes, Voltaire, Rousseau, J.S. Mill, Spencer, Comte ve Hegel gibi pek çok Batılı düşünürü tedkik etmiş, materyalist tarih anlayışı da dahil olmak üzere bütün tarih telakkîlerine nüfuz etmeye çalışmıştır. Ne var ki Fuat Köprülü bilgi dağarcığını bu ve benzeri ilmî faaliyetlerle genişletmeye çalışırken diğer tarafta, yani okuduğu fakültede umduğunu bulamaz. Üçüncü sınıftayken hocaların yetersizliği nedeniyle Mekteb-i Hukuk’tan ayrılacaktır. Köprülü bu hadiseyi şöyle aktarır: Yine ilme olan aşkımdan, yüksek bir mektep bitirmedim. Anlatayım, İdâdiye’den sonra, Hukuk’ta üç sene okudum. İmtihanlarımda gayet muvaffak oldum; lâkin, Hukuk’ta, büyük bir hayal kırıklığı ile karşılaştım. Tedrisat, son derece fena idi. Benim, talebesi bulunduğum 1907 Dâru’l-Fünûnu bir âlemdi. İslâm hukukunu okutan hocalardan istifade etmediğimi söyleyemem. Ancak, yeni Avrupa ilimlerini okutanlar lisan bilmezlerdi. Ellerine geçmiş yalan yanlış tercemelerden, eminim kendileri de bir şey anlamayarak, ders verirlerdi ki, ben bu eserleri, elimde bulunan asıllarından okumayı tercih ederdim. Fransızca’yı, hocalarımdan daha iyi biliyordum; hatta bazı dersleri, bazı bahisleri, onlardan daha çok önce ve daha iyi öğrenmiştim. Hukuk’ta fazla kalmak zaman kaybetmekten başka bir şey değildi. Bir diploma için de bunu göze alamıyordum. Kendi başıma kendimi daha iyi yetiştireceğimi anlamıştım. Sonra, benim ihtisasını yapmak istediğim ilim sahasının mektebi yoktu ki ben oradan mezun olabileyim (...)5

1908 Devrimiyle birlikte neşriyat alanında büyük bir artış olmuştur. Bu dönemde bir yandan çeşitli kurumların azaları arasında diğer yandan neşir hayatına atılan mecmuaların yayın heyetleri arasında Köprülü’nün is3 Fevziye A. Tansel, “Doğumunun Yetmiş Sekizinci Yıl Dönümü Münasebetiyle Prof. Dr. Fuad Köprülü’nün İlk Yazısı, Basın Hayatının Başlangıcına Dair Bilgimizi Düzelten ve Tamamlayan Yeni Notlar”, Belleten, 1969, c. 33, sy. 129, s. 43-52; Nihad Sami Banarlı, “Köprülü’nün Rubaileri”, Türk Kültürü, 1967, s. 21-27. 4 Cemal Köprülü, “Fuad Köprülü’nün İlmî Şahsiyeti, Türk Kültüründeki Rolü ve Bazı Hatıralar”, Türk Kültürü, Temmuz 1969, yıl 7, sy. 81, s. 47. 5 Fevziye A. Tansel, “Memleketimizin Acı Kaybı Prof. Dr. Fuad Köprülü”, Belleten, Ocak 1966, c. XXX, sy. 117, s. 621-22.

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü

425

mine de rastlarız. Bu kurum ve yayınlar arasında Türk Derneği, Âsâr-ı İslamiye ve Milliye Tedkîk Encümeni, Türk Ocakları, Türk Yurdu ve Milli Tetebbular Mecmuası zikredilebilir.6 Türk Derneği 1908’de, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra kurulmuş olup 1911’e kadar faaliyetini sürdürmüştür. Derneğin amaçları arasında Türk olarak anılan bütün kavimlerin dünü ve bugününü araştırmak ve ortaya çıkacak neticeleri kamuoyuyla paylaşma isteği bulunuyordu. Ayrıca dernek Türk dilinde bir reform yapmayı da hedefleri içinde zikrediyordu.7 Köprülü’nün kurucu sıfatla yer aldığı bir başka kuruluş Âsâr-ı İslamiye ve Milliye Tedkîk Encümeni’dir. Encümen kendi yayın organı olan Milli Tetebbular Mecmuası’nda amacının Türklere ait kurumlar ile diğer milletlerin sahip olduğu kurumları mukayese ederek hangi tip bir toplumsal yapıyı içerdiklerini tespit etmek olduğunu duyurdu. Araştırma sahası olarak da din, ahlâk, hukuk, iktisat, lisan, bediiyat, fenniyat ve toplumsal yapı gibi alanları seçtiğini belirtmiştir.8 Üyesi bulunduğu Türk Ocağı örgütü de bu dönemin en etkili olmuş kuruluşlarındandır. Bir grup askeriye, tıbbiye ve mülkiye öğrencisinin girişimiyle kurulan örgüt kısa süre içinde dönemin tanınmış edebiyatçı ve milliyetçilerinin katılımıyla güçlenecektir. Devrin etkin olan bir başka teşekkülü de Türk Yurdu dergisidir. Yazarlarının nitelikleri bakımından Türk milliyetçiliği hareketinin en önemli yayın organı olmuştur. Dergi bir müddet sonra Türk Ocakları’nın resmî dergisi halini alacaktır. Yukarıda adı geçen kuruluşların Türk tefekkür dünyası açısından önemi olduğu kadar Türk siyasî hayatı bakımından da aynı değer ve ölçüde önemleri bulunmaktaydı. II. Meşrutiyet’in ilanıyla neşvünema bulan bu kurum6 Şüphesiz Fuat Köprülü’nün içinde yer aldığı kuruluşlar bunlarla sınırlı değildir. 1914 yılında kurulan Türk Bilgi Derneği’nin Türkiyat şubesinin azalığını ve umumî katibliğini yürütmüştür. Cumhuriyet’in ilanından sonra maarif sahasında işlerin düzenlenmesi amacıyla tertip edilen heyette Gökalp ve Ağaoğlu ile birlikte Köprülü de bulunmuştur. 1924 yılında müdürlüğünü de yaptığı Türkiyat Enstitüsü’nün kuruluşuna ön ayak olmuştur. 1927’de Tarih Encümeni Reisliği’ne getirilmiştir. Bunların yanısıra çeşitli dergi ve mecmualarda pek çok ilmî makaleleri yayınlanmıştır. Bu dergiler arasında şunları zikretmek mümkündür: Türkiyat Mecmuası, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, Ülkü dergisi, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, Servet-i Fünûn, Yeni Mecmua vb. 1913’te Bilgi Mecmuası’nın birinci sayısında “Türk Edebiyatı Tarihi’nde Usûl”, 1915’te Millî Tetebbular Mecmuası’nda “Türk Edebiyatı’nda Âşık Tarzının Menşe ve Tekâmülü Hakkında Bir Tecrübe ve Türk Edebiyatı’nın Menşei”, 1920-21’de “Anadolu’da İslamiyet ve Türk Edebiyatının Ermeni Edebiyatı Üzerindeki Tesirleri” adlı makaleleri yayınlandı. Dünya çapında şöhret kazandığı Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar isimli eserini 1919 yılında neşretti. Bkz. Tansel, a.g.m., s. 624-25. 7 Masami Arai, “Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c. I, Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 181. 8 Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih, İstanbul: Afa Yayınları, 1996, s. 82.

426

TAL‹D, 2(1), 2004, A. As›lsoy

ların faaliyetleri yeni Cumhuriyetin ortaya koyacağı Türk tarih tezi için bir ön çalışma oluşturmuştur.9 Özellikle Rusya’dan göç eden Müslüman Türk aydınları bu nevi kurumlarda kendilerine yer bularak yeni süreçte etkin rol üstlenmişlerdir.10 Bizzat Köprülü’nün kurduğu Türkiyat Enstitüsü Rusya’dan gelen aydınların toplandığı bir merkez niteliği kazanmış ve yine Köprülü aracılığıyla Türk aydınları ile kaynaşmaları temin edilmiştir.11 Ayrıca bu kurum ve kuruluşlardan iktidar partisi İttihat Terakki ile doğrudan ya da dolaylı ilişki içinde olanları vardı. Bu babda gerek Yusuf Akçura’nın önderliğinde kurulan Türk Yurdu’nun yapılanmasında ve gerekse Türk Ocağı gibi milliyetçi örgütlere yardım faaliyetlerinde, İTC’nin önde gelenlerinden Enver Paşanın yer aldığını zikredebiliriz.12 Zira İTC el altından da olsa Türk milliyetçiliğini destekliyordu. Belki bu yakınlık dolayısıyla Köprülüzâde Mehmet Fuat, Birinci Dünya savaşı esnasında siyasete girme isteğini ızhâr etti. Bu arzusunu Ziya Gökalp ve Ömer Seyfettin aracılığı ile parti umumî katibi Mithat Şükrü Bleda’ya iletmiş, ancak bu istek Talât Paşa tarafından reddedilmiştir.13 Fuat Köprülü oldukça erken denilebilecek yaşta Dârü’l-fünûn’da müderris olmuştur. 1913 tarihinde Halit Ziya Uşaklıgil’den boşalan Türk Edebiyatı Tarihi müderrisliğine tayin edildiğinde 23 yaşındadır. Hayatının 1941 yılına kadar devam eden üniversite hocalığı devresinde müderris (profesör) sıfatıyla Türk siyasal ilişkilerine bir biçimde karıştığını görüyoruz. Bu ilişkiler yumağının merkezinde kendisi yer almaz. Siyaset üreten değil üretilen siyasanın dış çember diyebileceğimiz haricî alanlarında gücü ve yetkisi nispetinde bulunur. Cumhuriyet henüz ilan edilmişken Gazi M. Kemal hilafetin kaldırılacağı tarih olan 3 Mart 1924’ten az önce bir dizi görüşme yaparak 9 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: ‘Türk Tarih Tezi’”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c. IV, Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 802. 10 Rusya’dan gelen aydınlar arasında şunlar zikredilebilir: Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu, Hüseyinzâde Ali. Türk Ocağı’nın 1925 kongresinde Ahmet Ağaoğlu ve Mehmet Emin Resulzâde başkanlığa seçilmiştir. Tatar tarihçiler Abdülkadir İnan ve Akdes Nimet Kurat Türkiyat Enstitüsü’nde Köprülü’nün asistanı olmuşlardır. Tatar Reşit Rahmeti Arat ve Azeri Ahmet Caferoğlu Enstitü’nün müdürlüğünü yapmışlardır. Tatar Sadri Maksudi Arsal tarih ve dil çalışmalarında bulunmuştur. Tatar Abdullah Battal Taymas 1925’te Türkiye’ye gelip Matbuat Umum Müdürlüğü yapmıştır. Bir başka Tatar, Zakir Kadiri Ugan da Telif ve Tercüme dergisinde çalışmıştır. 11 Gün Soysal, “Rusya Kökenli Aydınların Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin İnşasına Katkısı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 484; Etienne Copeaux, Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Sentezine, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000, s. 29. 12 François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996, s. 68. 13 Cihad Baban, Politika Galerisi, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1970, s. 343

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü

427

bir nevi destek arayışı işine girişmişti. Bu destek arayışı “basın”, “üniversite” ve “ordu” temelinde gerçekleştirilmiştir. Konunun bizi ilgilendiren kısmı, üniversite hocalarından müteşekkil bir heyetin Ankara’yı ziyaretleridir. Rektör İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Edebiyat Fakültesi Dekanı Fuat Köprülü, Hukuk Fakültesi Dekanı Hasan Tahsin Aynîzâde, Tıp Fakültesi Dekanı Dr. Vaset ve Fen Fakültesi Müderrisi Şükrü Beyin içinde bulunduğu üniversite temsilcileri, Başvekil İsmet Paşa vâsıtasıyla Gazi M. Kemal ile görüşmek üzere İzmir’e götürülmüştür. Görüşme, eğitimin millî gayelerle mi yahut dinî mülâhazalarla mı sürdürüleceği sorusu üzerinde cereyan etmiştir.14 Köprülü’nün benzer bir işlevi devrimlerin devam ettiği sırada oluşturulan kurum dolayısıyla üstlendiği söylenmektedir. 1928 yılında dinî konularda yapılmak istenen düzenlemeleri müzakere etmek amacıyla Fuat Köprülü’nün başkanlığında bir kurul oluşturulduğu ifade edilse de son zamanlarda yapılan bir çalışma durumun böyle olmadığını ortaya koymuştur.15 Buna göre mezkûr lâyihayı İlahiyat Fakültesi müderrislerinden müteşekkil bir heyetin değil, heyetin bir üyesi olan İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun bizzat kendisinin ihzâr ettiği anlaşılmaktadır. Köprülü başkanlığında toplanan heyet, mezkûr lâyihayı müzakere etmek maksadıyla biraraya gelmişse de meseleyi geniş bir biçimde görüşemeden dağılmıştır.16 Lâyihada İslâm dinindeki ibadetin biçimi, dili ve içeriği konularında bazı tekliflerde bulunulmuş, ne var ki reform niteliği taşıyan bu tasarılar uygulamaya konmamıştır.17 Cumhuriyet’in ilanından ve peşisıra gerçekleştirilen bir dizi reformdan sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin lider kadrosu Türkiye hudutları içinde yaşayan bireyleri yeni bir Türk kimliği etrafında toplama girişiminde bulundu. Bu girişimin bir sonucu olarak 30’lu yılların hemen başında “Türk Tarih Tezi” siyasî tarihimizde yeni bir model oluşturacak şekilde yerini almıştır. Siyasal elitler açısından bakıldığında ‘Türk Milliyetçiliği’ temelinde meydana getirilmek istenen bu tarz bir yeni kimlik arayışının sosyal, ekonomik, siyasî ve kültürel problemlere çözüm getirebileceği düşünülüyordu. Konu 14 Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999, s. 89-90. 15 Gerek Mete Tunçay gerekse de B. Lewis Fuat Köprülü başkanlığında bir heyetin dinî konularda reform niteliği taşıyan bir lâyihayı hazırladıklarından bahsederler. Bkz. Tunçay, a.g.e., s. 223; B. Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996, s. 409. 16 Dücane Cündioğlu, Bir Siyasî Proje Olarak Türkçe İbadet I, İstanbul: Kitabevi, 1999, s. 79-92. 17 Kurul üyeleri arasında şu zevat bulunmaktaydı: Fuat Köprülü, İsmail Hakkı Baltacıoğlu, M. Şekip Tunç, İzmirli İsmail Hakkı, Halil Halit, Halil Nimetullah, M. Ali Aynî, Şerafettin Yaltkaya, Şevket, Arapkirli Hüseyin Avni, Hilmi Ömer ve Yusuf Ziya Yörükan. Bkz. Tunçay, a.g.e., s. 223.

428

TAL‹D, 2(1), 2004, A. As›lsoy

I. Türk Tarih Kongresi’nde ele alındı. Teze yönelik eleştirilerde bulunanlardan biri de Fuat Köprülü olmuştur. Usul açısından tezin yetersiz olduğunu vurgulayan Köprülü, eleştirilerini kullanılan kaynakların ve bunların kullanılış biçimlerinin eksikliği üzerine yoğunlaştırmıştır. Köprülü konuşmasında Türk tarihi hakkında yapılan araştırmaların daha başlangıç aşamasında bulunduğunu; Avrupa’da Ortaasya’ya ilişkin ele alınan prehistorya, arkeoloji, antropoloji gibi ilim sahalarında mevcut araştırmaların yeni başladığını ve bu ilim şubelerinin çocuk denebilecek bir halde bulunduklarını dile getirmiştir. Arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan pek çok eserin henüz tetkik edilmediğine işaretle, binlerce Türk vesikasının depolarda durduğu ve bu vesikaları inceleyecek genç araştırmacılara ihtiyaç duyulduğuna vurgu yapmıştır. Hâl bu iken, Türk tarihi ile ilgili Çin kaynaklarından dahi gereği gibi istifade edilemediği ortadayken Doğu Türkistan’da çıkarılan Türkçe eserler üzerine yapılan çalışmalar arasında da tarihî mahiyette bir esere rastlanmamıştır. Köprülü konuşmasını tarihî olayları bize aksettiren vesikaların objektif birer varlık olduklarını ve fakat bu vesikalara istinaden hadiseleri yorumlayış tarzının, bunu yapan araştırmacıya göre farklı şekiller alabileceğini belirterek sürdürmüştür. Bu sebepten dolayıdır ki, millî tarihimize ait bütün malzemeyi biraraya getirip kendi idrak ve anlayışımız çerçevesinde süzgeçten geçirerek yeni bir bina vücuda getirmeliyiz.18 Zeki Velidi Togan da benzer eleştirilerde bulunmasına rağmen Kongre bunları görmezden gelmiş ve siyasî bağlantıları daha güçlü olan tarihçilerin görüşleri ağırlık kazanmıştır.19 Kongrenin yapıldığı tarihten birkaç yıl sonra Köprülü Atatürk’ün de teşvikiyle aktif siyasete atılacaktır. Gerçi milletvekili seçildiği 1935 tarihinden çok partili hayata geçiş tarihi olan 1945 yılına kadarki dönemi siyasî açıdan pek hareketli geçmemiştir. Hatta bu dönemki milletvekilliği şeklî bir nitelik taşır.20 Köprülü’nün Türk siyasî hayatında aktif bir şekilde yer alışı ancak dünya ölçeğinde gerçekleşecek olan yapılanma sonrasında mümkün olabilmiştir. II. Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan durum iç politikada da bazı değişikliklerin yapılmasını gerektiriyordu. 1945’te Sovyetler Birliği’nin 1925 tarihli dostluk anlaşmasını yenilememesi üzerine bu ülkeyle ilişkiler oldukça bozulmuştu. Siyasal elit Türkiye’nin siyasî ve ekonomik çıkarlarını Batı’ya daha fazla yaklaşmakta gördü. Hükümet bir süre sonra Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde askerî ve ekonomik yardım almaya başlamıştır. 18 Birinci Türk Tarih Kongresi, Konferanslar Müzakere Zabıtları, s. 42-47. 19 Bkz. Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı...”, s. 806; a.mlf., İktidar ve Tarih, s. 130-137. 20 Orhan F. Köprülü, “Fuat Köprülü’nün Yetiştiği Çevre, Tarihçiliği ve Siyasi Hayata Girişi”, Türk Kültürü, 1988, yıl XXVI, sy. 300, s. 21.

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü

429

Savaşın ardından Türkiye’nin Birleşmiş Milletler’e girmesi tek parti rejimini güç durumda bırakırken iç politikada izlenen siyaset yurt içinde önemli sayılabilecek bir toplumsal muhalefetin oluşması sonucunu doğurmuştur. 1945 yılının Mayıs ayında İnönü verdiği beyanatla muhalefetin önünü açmış oldu. İnönü beyanatında halk hükümeti şeklinin her bakımdan geliştirileceğini ve savaşın ortaya çıkardığı zarurî haller ortadan kalktıkça siyasî ve kültürel bakımdan demokratik düzenlemelerin yapılacağını belirtmiştir. Mecliste ilk muhalif hareket kendisini bütçe görüşmeleri esnasında göstermiştir. Hükümet benzer bir direnmeyle Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun müzakereleri sırasında karşılaştı. Bu müzakerelerden az sonra da tarihe “Dörtlü Takrir” olarak geçecek önerge parti grubuna verilmiştir.21 Önergeyi veren milletvekilleri arasında Fuat Köprülü de yer almaktaydı. Hatta takrir verme fikri Menderes ile birlikte kendisine aitti.22 Kısa bir müddet sonra DP’nin kurulması yolunda diğer üç kurucu ile beraber tüzük çalışmalarına iştirak edecektir. Bu tüzük çalışmalarına Refik Koraltan, A. Hamdi Başar’ın da katılımını sağlamış ise de Menderes ve hususen Köprülü’nün ısrarları Başar’ın bu faaliyetten el çekmesini gerekli kıldı.23 Köprülü kısa bir süre sonra da DP’nin kurucuları arasında Bayar, Menderes ve Koraltan ile birlikte yeni siyasetin yeni aktörü olarak siyasî arenadaki yerini almıştır. Bu aşamada Köprülü’nün DP saflarına siyasî bir aktör olarak katılışının sebepleri üzerinde durmak gerekir. Her şeyden önce sahip olduğu karakter ve edindiği ilmî şöhret bunda başlıca faktör oluşturmuştur diyebiliriz. Siyasî hırsı aktif politikaya atılması konusunda temel etkenlerden biridir. DP’nin kurucu üyeleriyle tanışıklığı da bu merkez etrafında kümelenen muhalefet hareketinin içinde yer almasını kolaylaştırmıştır. Ancak bunlardan çok daha önemlisi, muhalif hareketin Köprülü gibi bir simge isme ihtiyaç hissetmesiydi. Zira bu sima, hareket adına entelektüel desteği sağlayacak, yeni oluşumu ideolojik açıdan temellendirecek ve partiye daha fazla saygınlık kazandıracaktır.24 Vurgulanması gereken diğer bir nokta da yukarıda belirtildiği üzere iç politikada hasıl olan değişim rüzgarlarının esmeye başlamış olmasıdır. Köprülü’nün yeni oluşuma katkısı özellikle muhalefet yıllarında büyük olmuştur. DP açısından bakıldığında ilmî bir şöhrete sahip bu kişinin parti 21 Bu dönemdeki muhalefet hareketinin tarihi için bkz. Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul: Afa Yayıncılık, 1996; Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, Ankara: İmge Kitabevi, 2003. 22 Samet Ağaoğlu, Siyasî Günlük, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993, s. 419. 23 A. Hamdi Başar, Yaşadığımız Devrin İç Yüzü, Ankara: 1960, s. 32; Ağaoğlu, a.g.e., s. 420. 24 George T. Park, “The Life And Writings Of Mehmet Fuad Köprülü The Intellectual and Turkish Cultural Modernization”, Doktora tezi, The Johns Hopkins University, 1975, s. 77-78.

430

TAL‹D, 2(1), 2004, A. As›lsoy

safında yer alışı belki de harekete en büyük katkıyı sağladı. Hususen partinin ideolojisi ve izleyeceği siyasetini kamuoyuna ifade etmede etkin rol üstlenmiş, DP’nin muhalefette olduğu 1945 ile 50 yılları arasında çeşitli gazetelerde yüzlerce makale yazmıştır. Bunlar genellikle günlük siyasî meseleler hakkındadır.25 Fuat Köprülü üzerine hazırlanan bir çalışmada G.T. Park, Köprülü’nün yazılarını üç kısma ayırmaktadır. Bu ayırıma göre Köprülü’nün Ağustos 1945 ile Ocak 46 arasında kaleme aldığı ilk yazıları, muhalefet hareketinin meşru bir temele oturduğunu göstermeyi amaçlayan makaleleri içermektedir. Köprülü ilk makalelerini Ahmet Emin Yalman’ın sahibi bulunduğu Vatan gazetesinde neşretmiştir. Bu tarihlerde Vatan gazetesi muhalefet hareketini destekliyordu. İlk yazıları incelendiğinde Ulus gazetesi başyazarı Falih Rıfkı Atay ile olan siyasî polemikleri göze çarpacaktır. Böylesi bir polemiğin yansıdığı yazılarından birinde Köprülü, demokrasi düşmanlığı ideolojisine örnek olması bakımından Atay tarafından yazılmış çeşitli pasajlara yer vermektedir. Ayrıca Falih Rıfkı’yı demokrasi karşıtı yazılarından ötürü tek parti sistemine taraftar ve demokrasiye düşman olmakla itham ederek onu yalancı bir demokrasi maskesi takmakla eleştirmiştir. Demokrasi ruhunun gerektiğinde kendisine düşman olan fikirlere bile hürmet etmeyi icab ettirdiğine, demokrasi maskesi taşıyan insanların asıl kendi ruhlarındaki totaliter prensiplerle mücadele etmeleri gereğine dikkat çekmiştir.26 Köprülü’nün 45 yılında yazdığı diğer yazıları yeni teşekkül eden muhalif hareketin ortaya çıkışının haklı gerekçelerini izah eder. Bu makalelerde Türkiye’de ve dünyada demokrasinin tarihi, yapısı ve gelişimi, muhalefet hareketinin meşruluğu, totaliter rejimlerin kötülükleri, demokrasinin değeri, dil ve eğitim meseleleri, tek parti zihniyeti, parti meseleleri vb. konular incelenmektedir.27 İkinci dönem (Ekim 1946-Şubat 1948) yazılarında ise daha çok partiler arası ilişkilerde tarafsız olunması yönünde çaba sarf ettiği görülmektedir. Köprülü’yü Hikmet Bayur ile birlikte DP’ye yakın Dikkat, Kuvvet ve Kudret gibi gazetelerin başyazarı olarak görmekteyiz. Bu ikinci seri diyebileceğimiz yazılar 46 seçimlerinin hemen akabinde iki parti arasındaki ilişkilerin bozulmasıyla başlamıştır. Köprülü bu makalelerinde hükümetin sıkıyöne25 Bu dönemde yazdığı siyasî makaleler Columbia University tarafından bir kitapta toplanmıştır: Tibor Halasi-Kun (ed.), Demokrasi Yolunda-On The Way To Democracy, The Hague: Mouton and Company, 1964. 26 “Demokrasi Düşmanları”, Vatan, 25 Eylül 1945; ayrıca bkz. Demokrasi Yolunda, s. 24-28. 27 Park, a.g.e., s. 96. Bu makalelere örnek olarak bkz. “Açık Konuşalım”, Vatan, 25 Ağustos 1945, (DY, s. 1-4); “Yalancının Mumu”, Vatan, 6/7 Eylül 1945, (DY, s. 4-12); “Sırça Köşkte Oturan”, Vatan, 11/12 Eylül 1945, (DY, s. 12-20); “Demokrasi Ruhu”, Vatan, 19 Eylül 1945, (DY, s. 20-24); “Miras Davası mı?”, Vatan, 6 Kasım 1945, (DY, s. 33-38); “Demokrasi Tarihimize Umumi Bir Bakış”, Vatan, 4/10 Kasım 1945, (DY, s. 63-71).

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü

431

tim uygulamalarını, basın özgürlüğüne karşı giriştiği hareketleri, devlet radyosunu kendi inhisarında bulundurmasını ve DP’ye karşı uygulanan idarî baskı biçimlerini eleştirmektedir.28 Özellikle Peker hükümetinin izlediği baskı politikaları sert bir dille İttihat ve Terakkî’nin takip ettiği ‘tek parti zihniyeti’ne benzetilmiştir. Köprülü, İttihat ve Terakkî’ye mensup olanların dar bir görüşün ve komitacılık taassubunun kötü tesirlerinden kurtulamadıklarını; kendilerinin dışında yer alan herkese şüpheyle baktıklarını; memleketi sadece kendilerinin idare edebileceğini zannettiklerini ifade ederek CHP’nin başında bulunanları da aynı zihniyet içinde hareket etmekle suçlamaktadır.29 Üçüncü kısım içinde yer alan makaleleri parti içi mücadelelere ait olanlarıdır. Son seri diye adlandırılabilecek bu yazılar öncekilere göre daha azdır. Makalelerde ele alınan meseleler öncelikle parti içinde temerküz eden muhalefet üzerine odaklanmıştır. Bu makalelerin birinde parti içinde ihtilafa neden olan kimselerin siyasî varlıklarını DP’nin manevi himayesine borçlu olmalarına karşın bu gibilerin asıl gayelerinin partiyi kendi şahsî ihtiraslarına alet etmek suretiyle ele geçirmek olduğunu belirtmiştir.30 Bir yandan parti içi muhalif hareketle uğraşırken diğer yandan hükümetin politikalarını eleştiriyor, DP’nin mecliste izlediği siyasetin haklılığı üzerine türlü deliller getiriyordu. Köprülü’nün son olarak yazdığı makaleler uluslararası ilişkiler üzerine kaleme aldığı görüşlerini kapsar. Bu makalelerde II. Dünya Savaşı sonrası şekillenen dünyada halkların karşı karşıya kaldığı tehdidin Rusya olduğuna dikkat çekerek yıllardan beri sulhun kurulmasına mani olan ve bütün müzakereleri çıkmaza sokup iflas ettiren gücün Moskova olduğunu ifade etmiştir.31 28 Bu babda yazdığı yazılardan bazı örnekler için bkz. “Mutaassıp-Particilik Zihniyeti”, Dikkat, 11 Kasım 1946, (DY, s. 119-122); “Demokrat Parti Sınıf Partisi Değil, Bir Millî Partidir”, Dikkat, 19 Kasım 1946, (DY, s. 125-127); “İktidar Partisinden Beklediğimiz Açık ve Doğru Siyaset”, Dikkat, 27 Kasım 1946, (DY, s. 127-129); “Eski Bir Zihniyetin Yeni Bir Tecellisi”, Dikkat, 10 Aralık 1946, (DY, s. 129-131); “Tek Parti Zihniyetinin değiştiğine Nasıl İnanabiliriz”, Dikkat, 12 Aralık 1946, (DY, s. 132-134); “Bu Yol Nereye Varacak”, Dikkat, 14 Aralık 1946, (DY, s. 134-136); “Karşılıklı İtimat Nasıl Kurulabilir”, Kuvvet, 29 Aralık 1946, (DY, s. 149-151); “Halk Devamlı Surette Aldatılamaz”, Kuvvet, 23 Ocak 1947, (DY, s. 176-180); ayrıca bkz. Park, a.g.e., s. 100. 29 “Her Şeyden Evvel Seçim Emniyeti”, Son Saat, 12 Mart 1947, (DY, 252-255); Park, a.g.e., s. 101-102. 30 “İbret Verici Vesikalar Karşısında”, Kudret, 13 Şubat 1948, (DY, s. 782-784); benzer yazılar için bkz. “İflas Etmiş Bir Oyun Karşısında”, Demokrat İzmir, 8 Mart 1948, (DY, s. 783786); “Demokrat Partinin Sarsılmaz Kuvveti”, Millet Yolu, 10 Nisan 1948, (DY, s. 787789); “Son Hadiseler Karşısında”, Millet Sözü, 23 Nisan 1948, (DY, s. 792-795); “Son Hadiselerin Meydana Koyduğu Hakikatler”, Millet Yolu, 15 Mayıs 1948, (DY, s. 812-815). 31 “Birleşik Amerika ve Dünya Sulhu”, Vatan, 10 Mart 1950, (DY, s. 893-894); “Bir Millet İçinden Nasıl Yıkılabilir?”, Vatan, 13 Mart 1950, (DY, s. 896-898); “Dean Acheson’un Son Nutku”, Vatan, 18 Mart 1950.

432

TAL‹D, 2(1), 2004, A. As›lsoy

Köprülü’nün gerek ilmî tenkitçiliği gerekse akademik müzakerelerde gösterdiği performans, bu dönemde CHP ile giriştiği demokrasi mücadelesine oldukça önemli katkı sağlamıştır. Demokrasi üzerine söyledikleri, partinin siyasetini kitlelere açıklama kabiliyeti ve girdiği sert münakaşalar özellikle 1946 ve 47 yıllarında Cumhuriyet Halk Partisi’nin totaliter kanadıyla girişilen mücadele esnasında DP’ye siyasî sahada büyük bir manevra alanı açtı. Fuat Köprülü partinin kurucu üyelerinden biri olması bakımından çeşitli idarî görevlerde de bulunmuştur. Bir yandan partinin Genel İdare Kurulu azası sıfatıyla hizmet verirken diğer taraftan Meclis’te parti grup başkanlığı görevini de sürdürmüştür. Gerçi grup başkanlığı görevi 1948 yılında parti içi mücadelelerden dolayı inkıtaya uğrasa da partinin üst düzey yöneticiliğini devam ettirecektir. Demokrat Parti’nin genel idare kurulu, muhalefet yıllarında İnönü’nün açıkladığı “12 Temmuz Beyannamesi” sebebiyle harareti yüksek tartışmalara sahne olmuştur. Bu tartışmaların temel odağında Fuat Köprülü’nün olduğunu görüyoruz. Başını İstanbul il başkanı Kenan Öner’in çektiği parti içi muhalefet, eleştirilerini Köprülü üzerine teksîf ederek kendisini Nihat Erim ve İnönü ile muvazaa yapmakla suçladılar. Zira 1947 yılında aralarında Enis Akaygen ve Köprülü’nün de bulunduğu bir Meclis delegasyonunun İngiltere’ye gidişi Köprülü ile Nihat Erim arasında iyi niyet temeli üzerine kurulu bir diyalog zemininin tesisini sağlamıştır. Bu görüşmeler sırasında Köprülü, Erim’e İnönü hayatta olduğu sürece bir başkasının Cumhurbaşkanı olamayacağını ihsas etmişti.32 Bu iddia ve çekişme Kenan Öner’in partiden istifasıyla sonuçlandı. Ancak parti içi muhalefet Köprülü üzerinden parti yönetimini ele geçirme teşebbüslerini sürdürecektir. 1948 yılının başında Genel İdare Kurulu üyelerinden Emin Sazak, Yusuf Kemal Tengirşenk ve Ahmet Tahtakılıç’ın önderliğinde bir grup partili Bayar’la özel bir toplantı düzenleyerek Köprülü’nün Meclis grup başkanlığından azlini istediler. Gerekçe olarak da Köprülü’nün grubu idare edememesi, milletvekillerine hakaretamiz tavırları, İnönü ve Nihat Erim ile temasları, 12 Temmuz Beyannamesi, Kenan Öner meselesi ve GİK’in çalışmamasını ileri sürdüler.33 Bu hesaplaşmada Bayar, Köprülü’nün istifasının yerinde olacağı inancını taşımaktaydı. Aralarında yaptıkları müzakere sonucunda Köprülü’nün istifası kararlaştırılmıştır. Ancak Menderes ve Koraltan’ın baskısıyla istifa geri aldırıldı. Zira bu meselede Menderes, Köprülü, Koraltan, Refik İnce, Fevzi L. Karaosmanoğlu ve S. Ağaoğlu, Kenan 32 Baban, a.g.e., s. 429. 33 Ağaoğlu, a.g.e., s. 124-125; Mükerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes, İstanbul: 1983, s. 62.

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü

433

Öner davasında olduğu gibi Meclis grup meselesinin de kökünde yatan asıl hedefin partiyi o güne kadar izlediği politikanın dışına sürüklemek olduğu inancını paylaşıyorlardı.34 Az sonra Meclis Grubu Bayar başkanlığında biraraya geldi. Verilen bir öneriyle Grup İdare Heyeti için yeniden bir seçim yapılması karar altına alındı. Böylece Köprülü grup başkanlığından düşürülerek grup ikinci başkanlığına F. Hulusi Demirelli getirilmiş oldu. Ancak durumun ciddiyeti üzerine GİK’in Menderes-Köprülü kanadı Bayar’ın grup başkanlığından istifa etmesi gerektiği üzerinde fikir birliğine vardılar. Parti içinde vuku bulan hadiseler bu şekliyle inkişaf ederken Genel Merkez’e gelen bir haber parti içinde ortaya çıkan çatlağın büsbütün büyümesine neden olmuştur. Beşiktaş ilçe başkanı Misbah Uras mektubunda, Kenan Öner’in Ankara’ya gittiğini; Hikmet Bayur, Mareşal Fevzi Çakmak gibi kimselerle görüşerek yeni bir parti kurmayı kararlaştırdıklarını haber veriyordu. Haberin kamuoyuna ilanı ile olan oldu ve DP teşkilatı yurdun her yanından Genel Merkezi ve dolayısıyla kurucuları suçlayıcı mesajlar geçmeye başladı. Bu durum karşısında Genel İdare Kurulunun MenderesKöprülü kanadı Köprülü’nün evinde toplanıp bir durum değerlendirmesi yaparak Bayar’ın karşısına “ya biz ya onlar” restini çekmeyi kararlaştırmıştır. Bu mücadele sonunda Genel İdare Kurulu üyelerinden 6’sı istifa etti.35 Parti başkanı Bayar bu mücadelede deneyimli bir siyasetçi olması hasebiyle soğukkanlılığını sonuna kadar korumasını bilmiştir. Gerek KöprülüÖner meselesinde ve gerekse Köprülü-Meclis Grubu hesaplaşmasında Bayar Köprülü’yü haksız gördü.36 Köprülü’nün CHP ile vaki temasları DP yöneticilerini bir muvazaa töhmeti altında bırakıyordu. Oysa Bayar özellikle bu noktaya dikkatini toplamış durumdadır. Parti içinde alevlenen çatışmanın büyümesi karşısında duyduğu en büyük endişe muvazaa iddiasının parti teşkilatınca da benimsenmesi ihtimali idi. Bu yüzdendir ki muvazaa dedikodusunun önünü alabilmek için Bayar, yurtiçi gezilerinde Köprülü’yü yanına almaktan çekinmiştir.37 Dahası parti adına kurulan bir gazetenin başmuharrirliğine Köprülü dışında birinin gelmesini önerecek kadar ileri gider. Köprülü’ye olan güveni gittikçe azalmaktadır. Parti içinde ortaya çıkan anlaşmazlıkta eğer Menderes ona destek çıkmasa Bayar, belki de onu harcamaktan çekinmeyecekti.38 34 Ağaoğlu, a.g.e., s. 131. 35 İstifa edenler: Yusuf Kemal Tengirşenk, Enis Akaygen, Emin Sazak, Ahmet Tahtakılıç, Hasan Dinçer, Ahmet Oğuz. 36 Ağaoğlu, a.g.e., s. 86. 37 Ağaoğlu, a.g.e., s. 188. 38 Ağaoğlu, a.g.e., s. 147.

434

TAL‹D, 2(1), 2004, A. As›lsoy

İstifalar sonrası parti içi mücadele yerini kurucular arasında başlayacak yeni ve bambaşka bir mücadeleye bırakacaktır. Bu çatışmada taraflardan birini tek başına Bayar diğerini Köprülü, Menderes ve Karaosmanoğlu oluşturmaktaydı. Bu çatışma ise kendini ikinci büyük kongre öncesinde İstanbul teşkilatında gösterecektir. Daha ilk kurulduğu günden beri Köprülü İstanbul teşkilatı ile özel olarak ilgilenmiştir. İstanbul’da uzun yıllar profesörlük yapmış olması dolayısıyla teşkilatın kurulması işini kendi üzerine almış gibidir. Teşkilata Öner’in belirlediği isimlerden daha çok kendi istediklerini yerleştiriyordu.39 İstanbul teşkilatı kuruluşundan itibaren yoğun olarak Karadeniz bölgesi insanının büyük ilgisine mazhar olmuştur. Köprülü, Kenan Öner ile olan mücadelede teşkilat içinde yer tutmuş olan bu Karadenizli ekibi ona karşı desteklemekten geri durmayacaktır.40 Bu son mücadele sahnesinde Köprülü-Menderes kliğinin İstanbul’da destekledikleri isim Mükerrem Sarol idi. Bayar’a bu zat hakkında İstanbul teşkilatı içinde yer alan partililer kanalıyla raporlar geliyor ve iki kurucunun Aydın’dan bir doktoru gönderdiği, teşkilatın içinde ikilik çıkardığı ve birliği bozduğu yollu şikayetler iletiliyordu.41 İstanbul meselesinde GİK durumu yerinde tespit için iki kişinin İstanbul’a gitmesine karar verdi. Konuya ilişkin hazırlanan raporda il idare kurulunun işten el çektirilmesi ve bir kaçının da haysiyet divanına verilmesi teklif edildi. Teklif gerek Köprülü gerekse Menderes tarafından uygun bulunsa da Bayar bu atağa, bütün hünerini göstererek karşı atakla cevap vermiştir. Parti içi mücadelede taraflar kendi mizaç, karakter ve partideki konumlarına göre klik oluşturmuştur. Bu gruplaşmanın baş aktörlerinden biri de Köprülü oldu. Öner meselesinde olduğu gibi Köprülü’nün grup başkanlığından düşürülmesine varıncaya kadar her siyasî kavgada Köprülü, yanında Menderes’in desteğini görmüştür. Menderes bu noktada kilit adam rolündedir. Zira o Köprülü’nün kıymetini sezen ve o nispette kendisine arka çıkan kişi oldu. Çünkü Menderes siyasete parti içinde Bayar’dan sonra ikinci adam olmak kararıyla atılmıştı. Bu maksadına erişmek için de kendisine en yakın yardımcı olarak Köprülü’yü görüyordu. Kaldı ki Köprülü gerek dünya ilim çevrelerinde gerekse memleketin münevverleri arasında haklı bir şöhret kazanmış, derin tarih bilgisiyle Menderes’i amacına götürecek eşsiz bir kimse idi. Bu durumu iyi kavrayan Menderes birinci merhalede partinin ikinci, ikinci merhalede partinin birinci adamı olmak için karşısına çıkacak olanları Köprülü’nün yardımıyla bertaraf edecektir.42 39 Emrullah Nutku, Demokrat Parti Neden Çöktü ve Politikada Yitirdiğim Yıllar 19461958, İstanbul: 1979, s. 14-15. 40 Nutku, a.g.e., s. 31. 41 Nutku, a.g.e., s. 80. 42 Ağaoğlu, a.g.e., s. 119.

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü

435

Parti iktidara geldiğinde Köprülü kabinede dışişleri bakanlığı görevini üstlenmiştir. Köprülü açısından, kendisinin bu göreve getirilişi isabetli bir karar niteliği taşımaz. Zira o DP iktidara geldiğinde başbakan olmayı beklemekteydi. En azından dışişleri bakanlığıyla birlikte parti başkanlığının da ona tevdî edilmesi gerektiğine inanıyordu.43 Demokrat Parti için zafer yılı olan 1950 tarihi kurucular arasındaki ilişkiler bakımından ihtilafların yavaş yavaş ortaya çıkışının başlangıcını oluşturmuştur. Bundan sonra Menderes ile Köprülü arasındaki sıkı ilişki biçimi yerini ihtilaf ve çatışmaya dayalı bir mücadeleye bırakacaktır. Menderes ile Köprülü arasındaki ihtilaf 1956 yılına gelindiğinde iyiden iyiye gün yüzüne çıkmış durumdaydı. Menderes hükümetin iktisadî ve malî politikasında bir revizyon yapıldığını 56 yılının başında kamuoyuna duyurmuştu. Dünya ve Cumhuriyet gazeteleri bu politika değişikliğinin nedeni olarak Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü ve Maliye Bakanı Nedim Ökmen’in başbakan üzerindeki tesirlerinin varlığını ileriye sürdü. Bu haberleri tekzib niteliğinde ne Köprülü’den ne de Ökmen’den bir beyanat verilmiştir. Görülüyordu ki kabine içinde görüş ayrılıkları ve geçimsizlikler zuhûr etmiş, bir müddet sonra bu anlaşmazlıklar önü alınamayacak boyuta çıkmıştır. Köprülü ile Menderes arasında ortaya çıkan anlaşmazlık daha bir yıl öncesinde kendisini yavaş yavaş göstermeye başlamış bulunmaktaydı. İlk kabinede dışişleri bakanı olan Köprülü, 55 yılının Nisan ayında devlet bakanlığına aynı yılın Temmuz ayında başbakan yardımcılığına ve yine yılın sonunda tekrar dışişleri bakanlığına getirilmişti. 1956 yılının Şubat ayında yapılan parti genel kurulunda Menderes, Köprülü’nün parti içinde kindarlık güttüğünden ve Mükerrem Sarol ile Fatin Rüştü Zorlu aleyhinde faaliyet yürüttüğünden bahisle şikayette bulunuyordu.44 Az sonra İstanbul il başkanı Orhan Köprülü hadisesi patlak verince ilişkiler iyiden iyiye kopma noktasına gelmiştir. İstanbul il başkanının istifasından yaklaşık bir ay sonra Köprülü dışişleri bakanlığı görevinden istifa ettiğini kamuoyuna duyurdu. Köprülü artık Menderes’in takip ettiği politikayı eleştirmeye başlamıştır. Memleket ve parti hakkında yaptığı eleştiriler birkaç başlıkta toplanıyordu: hayat pahalılığı, adliyeye girişilen baskı, 6-7 Eylül olaylarında Bayar ve Menderes’in parmaklarının olabileceği, bununla alakalı olarak çıkarılan tazminat kanununun gereklerini yerine getirilmemesi...45 43 Ahmed Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, İstanbul: Rey Yayınları, 1971, c. IV, s. 220. 44 Rıfkı Salim Burçak, On Yılın Anıları, Ankara: 1998, s. 408-9. 45 Burçak, a.g.e., s. 419.

436

TAL‹D, 2(1), 2004, A. As›lsoy

DP idarecilerinin dış siyasada aldıkları kararlarda Köprülü’nün önemli katkı ve hizmeti dokunmuştur. Özellikle Kore’ye asker gönderilmesinin ardından Türkiye’nin NATO’ya üye oluşu, Bağdat ve Balkan Paktlarının inşası gibi dış politikada alınan önemli kararlar hep Köprülü’nün öncülüğünde gerçekleşmiştir. Yine bu dönemde bulunduğu mevki, aldığı görevler ve siyasî aktiviteleri oldukça üst düzeyde seyretmesine rağmen Menderes ile olan ilişkisi günden güne gerileme gösterdiği için gerek parti içinde gerekse partinin genel siyasasındaki etkisi gittikçe azalmıştır. Sonraki dönemde partideki eski güç ve konumunu koruyamayacak ve 1957 tarihinde DP ile olan siyasî ilişkisini noktalayacaktır.46 DP’den ayrıldıktan sonra siyasî faaliyetlerini devam ettireren Köprülü 1957 seçimlerinde muhalefetteki Hürriyet Partisini desteklemiştir. 1960 askerî müdahalesi sonrası 6-7 Eylül olaylarındaki rolü dolayısıyla tutuklandı. Bir müddet Yassıada’da Demokrat Partili arkadaşlarıyla kaldı. Bu esnada Amerikalı bir grup akademisyen Köprülü adına Millî Birlik Komitesi Başkanı Cemal Gürsel’e bir mektup göndermiştir.47 Mektupta Köprülü’nün dünya çapında sahip olduğu şöhretine ve Türkiye’nin dış politikasında yaptığı hizmetlere temas edilerek Millî Birlik Komitesi’nin dikkatleri çekilmek istenmiştir. Mahkeme sonunda suçlu olmadığı anlaşılarak serbest bırakılmıştır. İhtilalin ardından 1961 tarihinde Köprülü aktif siyasete yeni bir parti kurarak geri döndü. O, Hür Demokrat Parti’yi kurarak ‘Demokrat Parti’nin liberal ilke ve programını devam ettireceğini ve dolayısıyla eski Demokratların bu yeni oluşuma destek vereceklerini umdu. Ancak bu asla gerçekleşmedi. İsminde yer alan ‘Demokrat Parti’ ibaresi yüzünden dönemin idarecileri tarafından sürekli rahatsız edildi. Bir müddet sonra da kurduğu partinin amblemini istek üzerine Adalet Partisi teşkilatına vermiştir. Fuat Köprülü 1965 yılının sonbaharında Ankara’da Türk Tarih Kurumu’ndan evine yürüyerek gittiği bir sırada trafik kazası geçirmiş ve bir bacağı kalça altından kırılmıştı. Hayatî bir tehlike taşımamasına rağmen bu durum uzun süre yatakta kalmasına bu nedenle vücudunda yaraların oluş46 Köprülü 7 Eylül 1957 tarihinde istifa ettiğinde şu beyanatta bulunuyordu: “Eski kimliğini bütünüyle yitirmiş ve programından vazgeçmiş bugünün Demokrat Partisi’nden ayrılıyorum... Demokratik düzene inanan her Türk vatandaşının bütün farklılıkları bir tarafa bırakıp bu amaca ulaşmak için [yani Menderes’i devirmek] elbirliği yapması vatanseverlik vazifesidir.” Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye, İstanbul: Hil Yayınları, 1996, s. 102. 47 Akademisyenler arasında şunlar yer almaktaydı: Harvard’dan H.A.R. Gibb, Columbia’dan T. Halasi-Kun, D.R. Rustow, J. Schacht, Utah’dan F. R. Latimer, Washington’dan N.N. Poppe, Michigan’dan J. Steward-Robinson, California’dan A. Tietze, Princeton’dan W. Thomas. Bkz. Tansel, “Memleketimizin Acı Kaybı...” s. 629.

Bir Siyasî Portre Denemesi: Fuat Köprülü

437

masına yol açmıştır. Bu trafik kazasından sonra tekrar kendini toparlayamamış ve 28 Haziran 1966 günü Baltalimanı Hastanesi’nde hayata gözlerini kapamıştır. Cenazesi 1 Temmuz Cuma günü Bayezid Camii’nde kılınan namazdan ve İstanbul Üniversitesi’ndeki merasimden sonra Çemberlitaş’ta bulunan Köprülü aile mezarlığına defnedilmiştir.

Fuat Köprülü: A Political Portrait Abdülkerim ASILSOY Abstract This article focuses on Fuat Köprülü’s contribution to the Turkish intellectual and political life. Köprülü, who actively participated in political and academic institutions since the Second Constitutional Period, played an important role in shaping the intellectual life of the time through his researches, writings and participation. Köprülü’s writings, especially those on the Turkish history which came out in the late Ottoman and early Republican period constituted the basis of the Turkish Historical Theory which was to become quite popular in the Turkish academic circles in the 1930s. Interestingly enough, one of his invisible contributions was his effort to introduce the Turkic intellectuals who immigrated to Turkey from Russia and Central Asia after the Russian Revolution, to the Turkish intellectual elites. His political life began in 1935. However, his active engagement in politics took place in 1945 when he joined the new opposition movement, Democrat Party. His political writings between 1945-50 made a great deal of contribution to the development of the Turkish democratic experience. He also continuously kept a place in the Turkish governments as the foreign minister between 1950-57.

438

TAL‹D, 2(1), 2004, A. As›lsoy

Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller

439

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 2, Say› 1, 2004, 439-474

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda Fahrettin ALTUN* Giriş CUMHURİYET TÜRKİYE’SİNİN YETİŞTİRDİĞİ ilk sosyal bilimciler kuşağının önde gelen temsilcilerinden biri olan Niyazi Berkes’in, Cumhuriyet Türkiye’sine ve özellikle de Mustafa Kemal inkılaplarına duyduğu sımsıkı bağlılık ve inanç; hayatı boyunca verdiği bütün eserlerine sinmiştir. Berkes, Atatürk’ün Türkiye’de uygulamaya koyduğu inkılaplar ve bu inkılaplarla gerçekleştirmeyi hedeflediği toplumsal projenin, Milli Şef döneminden itibaren güzergâhından saptırıldığına inanmaktadır. 1940’ların ikinci yarısında –kendisini “yersiz yurtsuz bir adam olarak yaşamak” zorunda bırakan– DTCF’den tasfiyesinin nedenlerinden biri –belki de en başta geleni– olarak bu sapmayı görmektedir. Milli Şef’le başlayan bu sapmanın DP döneminde artarak devam ettiği kanaatini taşıyan Berkes’in hayatının tasfiyeden sonraki safhası, Mustafa Kemal’in gerçekleştirmeyi düşündüğünü iddia ettiği toplumsal projenin ne olduğunun anlatılmasına adanmış gibidir. Kemalist modernleşme projesine sadakati ve Mustafa Kemal Cumhuriyetine karşı duyduğu sorumluluk nedeniyle, çalışmalarını yurt dışında sürdürmek zorunda kaldığı bu dönemde, ülkenin iç ve dış siyasî gelişmelerini de çok yakından takip etmiştir. Hatta belli bir dönem, Türkiye’nin mevcut durumu ve gelecekte alması gerektiğine inandığı biçime ilişkin düşüncelerini, kendisini yakın hissettiği Yön dergisinde yazılar yazarak paylaşmış, Türkiye’nin siyasal, sosyal ve kültürel tartışma gündemine katılmıştır. Bu yazıda, Niyazi Berkes’in çalışmalarının –yukarıda çok kısa olarak bahsedilen özellikleri nedeniyle– eserlerin verildiği dönemlerin koşulları, Berkes’in biyografik özellikleri ve ideolojik yaklaşımları bağlamında bir değerlendirmesini yapmak amaçlanmıştır.1 * İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi, Doktora öğrencisi. 1 Elinizdeki metnin bu hale gelmesinde Yücel Bulut’un önemli katkıları oldu. Metni, henüz taslak halinde iken okuma inceliğini gösterdi; eleştiri ve yorumlarını hiç esirgemedi. Tartışmalarımız, benim için yol gösterici oldu. Teşekkür ediyorum.

440

TAL‹D, 2(1), 2004, F. Altun

İlk Yıllar Cumhuriyet döneminin ilk kuşak sosyologlarından Niyazi Berkes (d. 21 Ekim 1908, Lefkoşe/Kıbrıs — ö. 18 Aralık 1988, Heith/İngiltere), ilk ve ortaokulu, doğduğu kent olan Lefkoşe’de tamamladı. Tahsilini devam ettirmek için geldiği İstanbul’da İstanbul Sultanîsi’ni bitirdi (1928). Ardından Darulfünun Hukuk Fakültesi’nde okumaya başlayan Berkes, burada bir öğretim yılını başarıyla tamamlamış olmasına rağmen, “Kemalist devrimin görüntülerini arayan gözlerine pek az şey gösterdiği”2 gerekçesiyle Hukuk Fakültesi’ni bırakarak “Edebiyat’a geçmeye karar verdi (...) ve Felsefe bölümüne yazıldı (...)” (1929). Felsefe bölümünde, “düşünce açlığını karşılayacak bilgileri kazanarak Türk toplumunun sorunlarını daha iyi anlayacağı”nı umuyordu. Ancak burada da umduğunu bulamayan Berkes, Darulfünun’u ve Felsefe bölümünü, kuşağını coşturan inkılapların peşpeşe gerçekleştirildiği 20’li yılların sonlarında, “yabancı okullardan biri gibi, Mustafa Kemal Türkiyesi çevresine yabancı ve sağır”, “Ulusal Kurtuluş özgürlüğünün nereye gideceğinden habersiz, ya da ondan umursamasız kakafonik seslerle konuşmalar yapılan bir yer” olarak nitelemekteydi.3 Niyazi Berkes, 1933’te, Felsefe Şubesi’ni bitirdikten sonra, Ankara’da Halkevi Kütüphanesi Müdürlüğü bünyesinde, Ankara Halkevi’nin kütüphanesini Cumhuriyet’in 10. yılına hazırlamakla görevlendirildi. Bu görevi sırasında, Halkevi ve Maarif Cemiyeti Başkanı olan Nafi Atıf Kansu’nun isteğiyle Maarif Cemiyeti’nin kurduğu ve yönettiği ortaokulun müdürlüğünü de yaptı.4 2 Niyazi Berkes, Hukuk Fakültesi’ndeki kısa öğrenim hayatını, tüm yaşamı boyunca sıkı sıkıya bağlı kaldığı Kemalist reformlara inanmış ve bu doğrultuda sorumluluk duymuş bir kişi gözüyle değerlendirmekte ve fakültedeki ortamı yadırgamaktadır: “O zaman Hukuk bir çeşit öğrenci fabrikasıydı. Öğrencilerin birçoğu derslere devam etmez, dışarda geçimlerini sağlarlar, öğrenci mekanizmasının şapirograf denen bir aygıtla çoğalttığı hoca notlarını ezberlerler, imtihan geçerlerdi. Para kazandıracak meslek edinmek için çalışıyorlardı.” Niyazi Berkes, “Kişisel Anılar”, Atatürk ve Devrimler, İstanbul: Adam Yay., 1982, s. 17. 3 A.g.m., s. 19. 4 Okula ilişkin olarak Niyazi Berkes şu bilgileri veriyor: “Öğrendiklerimden anladığıma göre okulun biri gerçek, diğeri hayali iki amacı vardı. Gerçek olanı şu: Ankara devlet merkezi olunca küçük yaştaki çocuklarını İstanbul’daki Amerikan, İngiliz, Alman, İtalyan okullarına veremeyecek olan kişiler Ankara’da İngilizce eğitim dili, Amerikanca eğitim yapacak bir seçkinler okulu bulunmasını beğenmişlerdi. Ne var ki Yenişehir’de vali konağının pek yakınında bulunan bu okul, Bay John Dewey ile Bayan Beryl Parker gibi iki tanınmış ve ciddi eğitimcinin demokratik eğitim kurallarına göre yürütülemeyecekti (...)” Bkz. Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar, Ruşen Sezer (haz.), İstanbul: İletişim Yay., 1997, s. 102. [Unutulan Yıllar, Niyazi Berkes’in tüm hayatını kapsayan bir anı kitabı değildir, daha çok, hayatının 50’lere kadar olan dönemini kapsamaktadır. DTCF olayları ve İsmet İnönü’nün dış politikası dolayısıyla da İkinci Dünya Savaşı’na ilişkin kişisel gözlem ve değerlendirmelerinin ağırlıklı olarak yer aldığı Unutulan Yıllar’da, McGill Üniversitesi’ndeki çalışmalarına ve 60’lı yıllardaki Yön dergisi çevresi ile kurduğu ilişkilere vs. dair bir bilgi ve aktarım mevcut değildir.]

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda

441

1933 Üniversite Reformu sonrasında, 1934 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Hilmi Ziya Ülken’in asistanı olarak görev yapmaya başladı. O yıllarda, üniversitedeki görevinden uzaklaştırılan İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun çıkardığı Yeni Adam adlı dergiye müstear isimle yazdığı iki yazı gönderdiğini belirtiyor.5 Niyazi Berkes’in düşünceleri ve eserleri hakkındaki en kapsamlı ve derli toplu yazılardan bir tanesi olan İsmail Coşkun’a ait “Niyazi Berkes Üzerine” başlıklı makalede, “[1934] yıl[ı] içinde, o dönemde İstanbul’da yapılmış olan Dünya Kadınlar Kongresi dolayısıyla yazmış olduğu, tespit edebildiğimiz kadarıyla ilk yazısı neşredilir”6 denmesine karşın, Niyazi Berkes’in eserlerinin listesini sunan bir başka kaynakta, 1931 yılında Felsefe ve İçtimaiyat Mecmuası’nda “Behaviorism” [c. III, yıl 1931, sy. 1, s. 13-21], Siyasal İlimler Mecmuası adlı dergide de “Modern İçtimaiyatın Menşeleri” [c. II, yıl 1932, sy. 19-21, s. 384-389, 416-431 ve 467482] ve “Muhtelif Memleketlerde Sosyoloji ve Sosyal İlimler” [c. III-V, yıl 1933-1935, sy. 30, 33, 35, 49, 50, 51, 52; s. 16-19, 16-24, 14-18, 29-33, 25-34, 12-16, 17-27] başlıklı makalelerinden bahsedilmektedir.7

Berkes’in Chicago Üniversitesi Dönemi Çalışmaları Askerlik yükümlülüğünü yerine getirmek için ayrıldığı görevine 1934’te dönen Berkes, Chicago Üniversitesi Sosyoloji Bölüm Başkanı Prof. Ellsworth Faris tarafından yapılan burs teklifini kabul ederek akademik çalışmalar yapmak üzere bu üniversiteye gitti.8 Berkes bir yazısında bu gidişini 5 Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar, s. 106. 6 İsmail Coşkun, “Niyazi Berkes Üzerine”, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, sy. 2, s. 51. [İsmail Coşkun, verdiği Niyazi Berkes’in eserlerini gösterir listenin makaleler kısmına, yalnızca, sonraki yıllarda Berkes’in çeşitli yazılarının –konu bütünlüğü gözetilerek– derlenmesi sûretiyle oluşturulan eserlerinin haricinde kalmış makalelerini dahil ettiğini belirtmektedir.] 7 “The Publications of Niyazi Berkes”, Essays on Islamic Civilization, Presented to Niyazi Berkes, Donald P. Little, (der.), Leiden: E. J. Brill, 1976, s. 1-7. Bu bibliyografyaya, Unutulan Yıllar içerisinde de yer verilmiştir (s. 503-507). Berkes’in, bu bibliyografyanın düzenlenmesinden sonra yayınlanmış olan eserleri de, Niyazi Berkes’in oğlu Fikret Berkes tarafından sözkonusu listeye eklenmiştir. Niyazi Berkes’in Yön dergisinin 82, 83, 84 ve 90. sayılarında (1964) yayılanmış olan ekümeniklik ve patriklik hakkındaki yazıları Patrikhane ve Ekümeniklik adı altında kitaplaştırılmıştır (İstanbul: Kaynak Yay., 2002). Bu eseri de, sözkonusu bibliyografyalara eklemek lazımdır. Berkes’in eserlerinin dökümünü sunan sözkonusu iki bibliyografya denemesinden mukayeseli bir tarzda yararlanmak daha faydalı olacaktır. 8 Berkes, anılarında, bu burs davetinin, Maarif Cemiyeti okulunda danışman olarak görev yapmış olan ve bir dönem beraber çalıştıkları Bayan Beryl Parker’in adı geçen Amerikalı sosyolog nezdindeki girişimleri sonucunda gerçekleştiğini belirtmektedir. Bkz. Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar, s. 110-111.

442

TAL‹D, 2(1), 2004, F. Altun

“(...) Milli Eğitim Bakanlığı’ndan (o zamanki usule göre) gelen saptama ile, Amerika’da Chicago Üniversitesi’nin Sosyoloji Bölümü’nde çalışmak üzere ayrıldım” şeklinde açıklamaktadır.9 Niyazi Berkes’in 1939 yılına kadar akademik uğraşlarını yürüttüğü Chicago Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde yaptığı çalışmalara ilişkin olarak, ölümünden sonra Unutulan Yıllar başlığıyla yayınlanan anılarında, çok ayrıntılı olmamakla birlikte belli bilgiler bulunmaktadır. Berkes’in Unutulan Yıllar’da anlattıklarına göre, Chicago Üniversitesi Sosyoloji Bölümü, o yıllarda hayli popüler olan bir bölümdür: “Benim gittiğim dönemde toplumsal bilim hocalarının, özellikle ekonomi ve siyasal bilim hocalarının sık sık Washington’a çağrıldığını görüyordum. Roosevelt döneminin kalkınma, bunalımdan çıkma tutumuna yön vermekte, bu üniversitenin hocalarının hatırı sayılır bir payı olmuştur.”10 Hem hocalarının, hem de öğrencilerinin “bugünün Amerika ve Chicagosu ölçülerinde ve bizde ‘aşırı solda’ denen nitelikteki kişiler” olduğunu belirttiği üniversitede, Berkes, Alman sosyologları hakkında dersler veren Prof. Louis Wirth’in asistanlığına verilmiştir. Berkes bu derslerden oldukça yararlandığını belirtmektedir. Amerika üniversitelerinin hem Alman sosyoloji ve felsefe geleneğini, hem de Durkheimcı sosyoloji geleneğini yeni yeni tevarüs etmeye başladığı bir dönemde Chicago Üniversitesi’nde olmasının kendisine bir saygınlık kazandırdığını belirtmektedir. Ancak, Robert E. Parker’le karşılaşması Türkiye’ye ilişkin bilgileri ve sosyologluğu hakkında kafasında şüpheler uyandırmıştır: “O gün tanışacağım profesörlerden biri olan Herbert Blumer’in odasına gitmiştim. Ancak bir iki çift söz etmiştik ki, kapı vurularak içeri o ünlü Robert E. Park adlı ‘emeritus’ profesör girdi (...) Blumer beni tanıtınca çok ilgilendi ve beni bir soru yağmuruna tuttu. Türkiye’nin, Türk toplumunun, toplum sınıflarının, köy kasaba, kent, mahallelere varıncaya kadar nüfus, aile, cürüm, evlenme, boşanma, yer değiştirme (mobilite), kadın-erkek, aile-çocuk ilişkileri ve daha ne bileyim bizde sosyolog olarak aklımıza gelmeyen konularda birer birer sorular sordukça benim bir sosyolog olarak kendi toplumumun en önemli yanları üzerine şöyle böyle ya da hiçten bilgi sahibi olmaktan öteye gidemeyen bir kişi olduğumu durmadan, yılmadan sorduğu ‘ahret sualleri’ ile açığa çıkardı.”11 Bu konuşmalar, Niyazi Berkes’in Türk toplum yapısına ilişkin daha somut bilgiler elde etmenin yolları ve yöntemlerine daha bir ilgi duymasında muhtemelen etkili olmuştur. 9 Niyazi Berkes, “Kişisel Anılar”, s. 27. 10 Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar, s. 124. 11 A.g.e., s. 126.

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda

443

Niyazi Berkes, Chicago Üniversitesi’nde bulunduğu dönemde, aynı üniversitede misafir öğretim üyesi olarak bulunan Redcliffe-Brown’ın isteği ile Türkiye’de sosyolojinin gelişimini konu alan “Sociology in Turkey” başlıklı bir makale kaleme aldı. Redcliffe-Brown, bu makaleyi American Journal of Sociology adlı dergide yayınlattı (c. XIII, sy. 2, 1936).12 Dört yılı aşkın bir süre burada çalışmalarını sürdüren Niyazi Berkes, bu müddet zarfında, dünya sosyal bilim ve felsefe disiplinlerinin önde gelen kimi isimleriyle tanışma ve onlardan ders alma imkânı bulmuştur. Örneğin, Chicago Üniversitesi’nde misafir hoca olarak bulunan Bertrand Russell’ın “Politic Power” adlı dersini takip etmiştir. Yine bu dönemde, bir yıllık bir süre için misafir öğretim üyesi olarak Chicago Üniversitesi’ne gelen –Amerika’ya Max Weber’i tanıtmakla meşhur– Harvard Üniversitesi’nden Talcott Parsons’la tanışma imkânı bulmuştur. Bu dönemde, bir de New York’ta düzenlenen bir konferansa “Yemen’den Kahire’ye kahvenin macerasını ve asıl olarak da kahvehanelerin Osmanlı tarihindeki devrimsel rolünü” konu alan bir tebliğ verdiğinden bahsetmektedir.13 Niyazi Berkes, 1938’de Atatürk’ün ölümünden sonra çalışmalarını nihayetlendirip Türkiye’ye dönmek için çalışmalarına hız verir. Bunun sebeplerinden bir tanesi de, Milli Eğitim Bakanlığı’nca ısrarla geri çağrılmasıdır. Bu son dönemdeki psikolojisini anlatan şu ibareler, aynı zamanda, Chicago Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’ndeki asıl çalışmasının ne olduğunu da ortaya kaymaktadır: “Atatürk’ün 1938’de ölümünden sonra Amerika’da oturmak beni sıkmaya başlamıştı. Eşim [Mediha Berkes] de bir an önce dönmeyi benden fazla istiyordu. Ben de doktora işini bitirmek üzere işe koyuldum. İstatistikten sosyoloji okulları tarihine değin zorunlu bütün dersleri bitirdiğim gibi tezim de hayli ilerde bulunuyordu. Geriye kalan kısımları Türkiye’ye dönüp tamamladıktan sonra bir yolculuk daha yaparak doktor cübbesi ile külahının giyildiği merasimde hazır bulunmak zorunluluğu yüzünden kısa bir süre için gidip geri gelebilirdim. Üstelik Milli Eğitim Bakanlığı’nda, sonradan kimler olduğunu öğrendiğim bazı kişiler durmadan dönmem gerektiğini bildiren tezkereler gönderip duruyorlardı (Sözünü ettiğim tez sonradan Türkçesi de yapılarak Türkiye’de Çağdaşlaşma başlığı altında çıkan kitaptır).”14 12 Bu makalenin Türkçe tercümesi Felsefe ve Toplumbilim Yazıları (İstanbul: Adam Yay., 1985) başlıklı derleme içerisinde yayınlanmıştır (s. 135-144). Makalenin kaleme alınışının kısa bir hikâyesi için bkz. Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar, s. 127. 13 A.g.e., s. 131. Tebliğin hangi konferansta ve ne zaman verildiğine dair bir bilgi yoktur. 14 A.g.e., s. 134.

TAL‹D, 2(1), 2004, F. Altun

444

Türkiye’de Sosyoloji Anlayışlarındaki Çeşitlenme, DTCF ve Niyazi Berkes 1939 yılında Türkiye’ye dönen Niyazi Berkes, İstanbul Üniversitesi’ndeki görevine kadroların dolduğu gerekçesiyle kabul edilmez ve Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in yardımıyla Ankara Üniversitesi DTCF bünyesinde henüz oluşturulmaya başlanan ve başkanlığına Fransız akademisyen Prof. Olivier Lacombe’un getirildiği Felsefe Kürsüsünün15 “31.10.1939’da felsefe asistanlığına ve 30.9.1941’de de doçentliğine atanır.”16 Burada, daha önceleri —aynı zamanda Fakültenin geçici dekanı olarak görev yapan Prof. Emin Erişirgil’in verdiği ve kendi isteğiyle bıraktığı “Sosyoloji Nazariyeleri Tarihi” başlıklı dersi devralmıştır.17 Niyazi Berkes, DTCF tasfiyesi olarak bilinen sürecin başlangıç tarihi olarak alınabilecek olan 1945 yılına kadar, öğretim ve yayın faaliyetlerini bu görevde sürdürmüştür. Bu dönemde, İsmail Coşkun’un Türkiye’ye dönüşü sonrasındaki ilk yazısı olarak belirttiği,18 “Propaganda” başlıklı makalesini 15 Behice Boran, 1939’da, ABD’den dönüşünde DTCF’ne Sosyoloji doçenti olarak tayin edildiğinde, Fakülte’de henüz bir Sosyoloji Bölümü/Kürsüsü olmadığını ve hatta Fakülte Dekanı Prof. Emin Erişirgil’in bu tayine şaşırmış olduğunu belirtiyor. O yılın yaz aylarında Felsefe Enstitüsünün kurulduğunu ifade ettikten sonra “Niyazi Berkes sosyolojiye, Muzaffer Başoğlu psikolojiye, Necati Akter ile Hamdi Atademir de felsefeye getirildiler. Sonbaharda dersler başladığında da Enstitü’nün başına Fransa’dan Olivier Lacombe adında bir profesör geldi, o da bir felsefeciydi” demektedir. Bkz. Uğur Mumcu, Bir Uzun Yürüyüş, 3. Baskı, İstanbul: Tekin Yay., 1993, s. 32. Aytül Kasapoğlu da, bu bilgileri teyit eder şekilde “52. yılını büyük bir onurla kutladığımız [DTCF’ndeki] sosyoloji eğitimi, 1939-1940 öğretim yılında kuruculuğunu Fransız Profesör Oliviye Lacombe’un yaptığı Felsefe Kürsüsünde Dr. Behice Sadık Boran, Dr. Niyazi Berkes ve Prof. Dr. Emin Erişirgil tarafından verilen derslerle başlamıştır” demektedir. Bkz. Aytül Kasapoğlu, “Ek 3: DTCF Sosyoloji Bölümünün Dünü ve Bugünü”, 60 Yıllık Gelenek: DTCF’de Uygulamalı Sosyoloji, 1939-1999 (Berkes-Boran-Çağatay-Güler-Nirun), Ankara: Ümit Ofset Matbaacılık ve Yay., 1999, s. 355 vd. Bölümün ilk mezunlarından birisi olan Mübeccel Belik Kıray da, “Felsefe Bölümü üç alt bölümden oluşuyordu: Felsefe, Sosyoloji, Psikoloji.” demektedir. Bkz: Fulya Atacan, Fuat Ercan, Hatice Kurtuluş ve Mehmet Türkay, “Hayatımda Hiç Arkaya Bakmadım/Mübeccel Kıray’la Söyleşi”, İstanbul: Bağlam Yay., 2001, s. 52. 16 “A.Ü. Sicil Özeti”, A.Ü. Rekt. Pers. Arş. Niyazi Berkes [31/117] Kişisel Dosya)”dan nkl. Mete Çetik, “Sunuş”, Üniversitede Cadı Kazanı: 1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratav’ın Müdafaası, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1998, s. 6, 24 numaralı dipnot. 17 Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar, s. 150. Mübeccel B. Kıray, bu derse ilişkin olarak şunları anlatıyor: “Niyazi Bey, Sosyoloji Fikirleri Tarihi veriyor, son derece ilginç bir anlatma tarzı var. 19. yüzyılda ortaya çıkan toplumun evriminden söz eden teorilerle başlıyor, biraz eskiyi anlatırdı –yani Aristo ve Platon kendi zamanında nasıl açıklanabilir, sonra ne oldu gibi. Ama asıl önemlisi 19. yüzyıldaki evrim sorunu nasıl ortaya çıktı. Orada çok açık –benim de size anlattığım gibi– Avrupa toplumu öyle bir evrim geçiriyordu ki, onu birilerinin yazması lazımdı. Niyazi Bey bütün teorilerle toplumda olan meseleleri (…) birbirini tamamlayan bir şekilde anlatırdı. Çok da aydınlatıcıydı. Ama kardeşim, Niyazi Bey, o kadar ağır ders anlatırdı ki, en hevesli talebe bile biraz uyuklardı, kitap da yok. Çok zor olurdu dinlemek.” Bkz. Fulya Atacan vd., Hayatımda Hiç Arkaya Bakmadım/Mübeccel Kıray’la Söyleşi, s. 55. 18 İsmail Coşkun, “Niyazi Berkes Üzerine”, s. 52.

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda

445

yayınlar (Siyasal İlimler Mecmuası, 1939, c. IX, sy. 102-103). Dönemin özellikleri nedeniyle, gerek yurt dışında ve gerekse yurt içinde önem kazanan propaganda konusu ile sadece makale ya da yayın olarak değil, aynı zamanda ders vermek şeklinde de bir ilgisinin olduğunu Unutulan Yıllar’dan öğreniyoruz: “O zaman [doçent olduğu dönemleri, dolayısıyla Türkiye’ye dönüşü sonrasını kastediyor] Polis Enstitüsü’nde basın dersi veren Sadri Ertem ölünce, onun yerine ben ‘Basın ve Propaganda’ adı verilen dersi vermeye memur edilmiştim. Savaş yılları içinde bu konu, emniyet görevlilerinin anlaması istenen bir konu olmuştu.”19 Berkes’in bu makalesinin ve daha sonra yayınlayacağı Propaganda Nedir? (Ankara: Recep Ulusoğlu Matbaası, 1942) isimli kitabının, bu derslerin bir sonucu ya da yardımcı malzemesi olması muhtemeldir. Başkalarıyla müşterek olarak yayınladığı İlim Karşısında Irk Meseleleri (İstanbul: Yurt ve Dünya Yay., 1945) ve Siyasi Partiler — İngiltere, Amerika, Fransa ve Amerika’da (İstanbul: Yurt ve Dünya Yay., 1946) isimli kitapları da dönemin tartışma gündemini yansıtır nitelikteki çalışmalarıdır. Bu eserlerin yanı sıra, Yurt ve Dünya, Siyasi İlimler Mecmuası, Ülkü, DTCF Dergisi gibi dergilerde çeşitli konularda makaleler kaleme aldı. Ayrıca, N.S.B. Gras’tan Ekonomik Sosyolojiye Giriş (Ankara: AÜDTCF Yay., 1941), Eflatun’dan Sokrates’in Müdafaası (İstanbul: MEB Yay., 1942), Aristo’dan Politika (Ankara: MEB Yay., 1944-1946, II c.), Sigmund Freud’tan Totem ve Tabu (Ankara: MEB Yay., 1947) ve Harold J. Laski’den Demokrasi ve Sosyalizm (İstanbul: Yurt ve Dünya Yay., 1946) başlıklı eserleri tercüme ederek yayınladı.20 Kurtuluş Kayalı, “DTCF’deki öğretim üyeleri grubunun Türkiye’deki sosyal bilimlerin gelişmesine en önemli katkısı[nın] önceden çok az örneği bulunan belli yörelerde yapılan ampirik sosyoloji, sosyal psikoloji ve folklor çalışmalarını yaygınlaştırmaları” olduğunu belirtmektedir.21 Niyazi Berkes’in Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma (Ankara: AÜDTCF Yay., 1942) adlı çalışması sosyolojik alan çalışmalarının, köy monografilerinin ilklerindendir. Eserin son paragrafında belirtildiğine göre, bu çalışma19 Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar, s. 86. 20 Niyazi Berkes’in gerek bu dönemde ve gerekse daha sonraki dönemde kaleme aldığı telif ve tercüme eserlerin, makalelerin, Avrupa ülkelerinde ve ABD’de sunduğu tebliğlerin ve Kanada McGill Üniversitesi’nde görev yaptığı sırada yönettiği master ve doktora tezlerinin ayrıntılı bir listesi için bkz. İsmail Coşkun, “Niyazi Berkes Üzerine”, s. 57-61. Niyazi Berkes’in kitaplarının, makalelerinin ve kitap değerlendirme yazılarının farklı bir listesi için ayrıca bkz. Donald P. Little, Essays on Islamic Civilization. 21 Kurtuluş Kayalı, “Niyazi Berkes’in Tarihsel ve Sosyolojik Çalışmalarının Türk Düşün Yaşamı Üzerindeki Etkileri”, Türk Düşünce Dünyası — I, Ankara: Ayyıldız Yay., 1994, s. 118.

446

TAL‹D, 2(1), 2004, F. Altun

nın devamı da düşünülmüştür.22 Ancak, sonraki dönemde yaşadıkları nedeniyle olsa gerek, yayınlayacağını ilan ettiği bu ikinci kitabı hiçbir zaman yayınlamadı. Berkes’in çalışması, asıl yaygınlaşması 1950’lerde ve 1960’larda gerçekleşen köy monografileri ve anket çalışmaları alanında yapılmış ve bilimsel değeri haiz ilk birkaç çalışmadan bir tanesidir. Bu yönüyle esere özel bir önem atfedilmiş ve üzerinde fazlaca durulmuştur. Hüseyin Baran ve Gürhan Uçkun, adı geçen eseri nedeniyle Berkes’i “DTCF’de Uygulamalı Sosyoloji geleneğinin kurucularından (...) ve ampirik temelli çalışmalara önem” veren biri olarak tanıtmaktadırlar.23 Aytül Kasapoğlu, bu çalışmayı Türkiye’deki 60 yıllık uygulamalı sosyoloji geleneğinin köşe taşlarından bir tanesi olarak değerlendirir.24 Köksal Alver de, bu eseri, “Amerikan sosyolojisini Türk sosyoloji dünyasıyla tanıştıran (...) Berkes’in Amerika’da edindiği sosyoloji anlayışı ve formasyonunu[n] (...) en dikkate değer” ürünü olarak nitelendirmektedir.25 Ancak gerek Ziya Gökalp’in 1920’lerin hemen başlarında yaptığı Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler (Şevket Beysanoğlu (haz.), İstanbul: Sosyal Yay., 1992) başlıklı çalışması ve gerekse hem Prens Sabahattin, hem de Prens’in en sıkı takipçisi olarak kabul edilen Mehmet Ali Şevki Bey’in düşünceleri ve eserleri26 göz önünde bulundurulduğunda yukarıdaki türden değerlendirmelere ihtiyatla yaklaşılması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Meselenin başlı başına başka bir çalışmanın konusu olacak denli genişliğine binâen, özetle, şunu söylemek mümkündür: Türkiye’de uygulamalı sosyoloji ya da başka bir deyişle saha araştırmaları, ne A.Ü. DTCF bünyesinde 1939 yılında öğretime başlayan akademisyenler grubu tarafından başlatılmıştır, ne de böylesi araştırmalara duyulan ilgi bu akademisyenlerin lisans sonrası eğitimlerini ABD’de yapmış olmalarının belirleyiciliği altında 22 “Bu eserde mevzuumuz olan köy cemaatlerinin mekânda taazzuvunu, demografik bünyesini, ekonomik kuruluşunu, iş hayatının teşkilatlandırılmasını, teknolojik sistemini ve nihayet sosyal zümrelerin organizasyonunu ve bu organizasyonda hakim olan prensipleri tetkik etmiş olduk. Köy cemaatinin sosyal hayatının diğer cephelerinin aynı şekilde gözden geçirilmesini ve genel neticelerin çıkarılmasını bunu takip edecek olan ikinci kitaba bırakıyoruz.” Bkz. Niyazi Berkes, Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma, s. 172. 23 Hüseyin Baran — Gürhan Uçkun, “Niyazi Berkes, 1908-1988”, 60 Yıllık Gelenek..., s. 18. 24 Bkz. Aytül Kasapoğlu, “Ek 3: DTCF Sosyoloji Bölümünün Dünü ve Bugünü”, s. 354-366. 25 Köksal Alver, “Türk Sosyolojisinde Amerikan Sosyolojisi Etkileri (Başlangıç Dönemi)”, İstanbul: Yayınlanmamış Doktora Tezi, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000, s. 94. 26 Yurt içinde monografi çalışmaları için 1918’de Meslek-i İçtimâî derneğini kuran Mehmet Ali Şevki [Sevündük]’ün çalışmaları için bkz. Mehmet Ali Şevki, Osmanlı Tarihinin Sosyal Bilimle Açıklanması [Önsöz: N. Ş. Kösemihal, Günümüz Türkçesine Çeviren: Muzaffer Sencer], İstanbul: Elif Yay., 1968.

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda

447

gelişmiştir. Bu durum, bu tür bir araştırma iştiyakının sosyoloji biliminin Türkiye’ye girişinden itibaren gerek teoride ve gerekse de pratikte var olduğunu göstermektedir. Niyazi Berkes’in İstanbul Üniversitesi’nde Hilmi Ziya Ülken’in asistanlığını yapmış olmasının ve “Le Playci olarak tanınan Siyasal İlimler Mecmuası”nda27 birçok yazısının yayınlanmış olmasının ışığında sözkonusu iddiaların yeniden değerlendirilmesi gerektiği ortadadır.28 Ayrıca belirtilmesi gereken bir husus daha bulunmaktadır: Niyazi Berkes’in köy konusuna ya da saha araştırma tekniklerine ilgi duyması, bütünüyle, Chicago Üniversitesi’ndeki eğitimi esnasında edinilmiş ve ABD dönüşünde de pratiğe dökülmüş değildir. Anılarından öğrenebildiğimiz kadarıyla, daha 1933’te Ankara’da Halkevi kütüphanesinin düzenlenmesiyle uğraştığı dönemde köy araştırmalarına ilgi duymaya başlamış ve bu doğrultuda bazı araştırmalar yapmak üzere Ankara civarındaki bazı köylere gitmiştir. Bu çalışmalarının sonuçlarını, 1941’de yayınladığı eserinde de kullanmıştır.29 Yine anılarından öğrendiğimize göre, Berkes “yıllarca sonra, ta Amerika’lara dek, bu tür sorunları [köyün çeşitli sorunlarını] anlamanın bilimsel yöntemlerini öğrenmek için yollara” düşmüştü.30 Berkes’in Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma başlıklı çalışması üzerinde çok dar bir alanda yoğunlaşarak durmak, bütün olarak, Berkes’i anlamanın önünde ciddi bir engel oluşturmaktadır. Berkes’in akademik hayatının ilk bölümünü teşkil eden 30’ların sonu ve 40’ların ilk yarısında verdiği eserler ile, 50’lerden itibaren başlayan ikinci dönemi arasında önemli farklılıklar vardır. Kurtuluş Kayalı’nın haklı olarak belirttiği üzere, “1960’lı ve 1970’li yıllardaki yapıtlarının aksine tarih, ilk döneminde Niyazi Berkes’in temel konularından biri değildir”.31 Berkes, mutlak anlamda “ampirik sosyoloji” yapan bir sosyal bilimci olarak değerlendirildiğinde, Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma adlı çalışmasının bir alan araştırması örneği olduğu gerçeğiyle birlikte, Berkes’in sonraki yıllarında bir 27 H. Bayram Kaçmazoğlu, “1940-1950 Tarihleri Arasında Türk Sosyolojisi”, Sosyoloji Dergisi, 1990-1991, 3. Dizi, sy. 2, s. 25. 28 Türkiye’de yapılan ilk köy monografileri hakkında özlü bir değerlendirme için bkz. Muzaffer Sencer, “Türkiye’de Köye Yönelme Hareketleri”, Sosyoloji Dergisi, 1962-1963, sy. 17-18, s. 223-241. 29 “[Halkevi Başkanı Nafi Atuf Kansu, Halk Partisi’nin] Köycülük bölümüne karşı bir gösteri olarak düzenlediğim bir köy incelemesi girişimime elinden gelebildiğinin fazlasıyla yardım etti. Benim daha sonraları doçent olarak yayımladığım Ankara Köylerinde inceleme yapıtım onun yardımı ile gerçekleşen ilk çalışmalarımın genişletilmesinden meydana gelmiştir.” Bkz. Niyazi Berkes, “Kişisel Anılar”, s. 26. 30 Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar, s. 93. 31 Kurtuluş Kayalı, “Bir Yalnız Adam: Niyazi Berkes”, Türk Düşünce Dünyası — I içinde, s. 134.

448

TAL‹D, 2(1), 2004, F. Altun

daha böylesi bir çalışma yapmayışı, hatta tam tersine, pek çok sosyal bilimci tarafından kolaylıkla “spekülatif” olarak nitelenen düşünce tarihi alanında çalışmalara yönelmesi nasıl değerlendirilmelidir? Türkiye’de uygulamalı/ampirik sosyolojinin kurucusu olduğu ve böylesi bir sosyoloji anlayışını Chicago Üniversitesi’nde araştırmalar yapmak üzere bulunduğu bir dönemde edindiği iddia edilen bir sosyal bilimci, nasıl oluyor da, hayatının 1950’lerden sonraki döneminde, hem de uygulamalı sosyoloji anlayışıyla özdeşleştirilen bir sosyoloji geleneğinin ağırlıklı olarak hakim olduğu bir coğrafyada çalışmalarını sürdürmek zorunda kalmasına karşın, daha teorik ve düşünce tarihiyle ilgili alanlarda eserler vermeyi tercih etmiştir? Yurt dışındaki çalışmalarının alanını ve biçimini belirleyen tercihinin bir açıklaması; Niyazi Berkes’in kişisel olarak kendisine yüklediği misyon, Türkiye’ye ve Kemalist ilkelere karşı duyduğu sorumluluk bilinci ve her iki dönemin Berkes tarafından nasıl algılandığı bağlamında bulunabilir. Öncelikle Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecini kısaca hatırlayalım. 20’li yılların ikinci yarısı ve 30’lu yılların ilk yarısı kültür, siyaset, eğitim vs. gibi çeşitli alanlarda yoğun bir değişimin yaşandığı ve çeşitli devrim kanunlarının çıkarıldığı ve sıkı şekilde uygulandığı bir dönemdir. Başka bir deyişle, Osmanlı kurumlarından Cumhuriyet kurumlarına ve düzenine geçiş sürecidir. Berkes’in zihninde bu dönemin kimliği ve özelliği son derece açık ve nettir. Cumhuriyet kadrolarına göre, 30’ların başında bu kimlik artık oturmuştur ve sıra, sosyal ve ekonomik politikalarla ülkenin kalkındırılmasına gelmiştir. Hatırlayalım, 30’lu yılların başında bu amaçla Kadro adlı bir dergi çıkarılmıştır. Böylesi bir süreç, ülkenin gerçeklerini yakînen bilmeyi gerektirmektedir. Bu da, ancak sahaya inmekle mümkün olacaktır. 1930’larda Türkiye’nin yaklaşık 3/4’lük bir nüfusu kırda yaşamaktadır.32 Dolayısıyla, kalkınabilmek/çağdaşlaşabilmek için bu nüfusun modernleştirilmesi yani şehirlileştirilmesi gerekmektedir [Çağdaşlaşma kavramı Niyazi Berkes’in düşüncesinde ve eserlerinde son derece merkezî bir yer işgal eder. Kavramın Berkes tarafından nasıl anlaşıldığı sonraki sayfalarda tartışılacaktır.] Öyleyse öncelikle bu değiştirilecek kesimin tanınması, özelliklerinin –ro32 “Günümüz Türkiyesi’nde 35.441 köyde 18.895.089 köylü yaşamaktadır. Güncel nüfusun % 68,1’ini içinde barındıran köy, bir tarım ülkesi olan ve gelirinin büyük bir çoğunluğunu tarım ürünlerinden sağlayan Türkiye’de, diğer sosyal bakılardan olduğu kadar ekonomik açıdan da büyük bir önem taşımaktadır. Köylü nüfusun 1927’den 1960’a kadar % 75,8’den ancak % 68,1’e indiği (1955 sayımına göre), 15 ve daha yukarı yaşlardaki etkin (faal) nüfusdan 9.418.520’sinin tarım alanında çalıştığı göz önüne alındıkta Türkiye’de en temel sorunun ‘köy ve köylü sorunu’ olduğu açıkça belirir. Endüstrinin çok ağır ilerlediği Türkiye’de ilk planda ‘köy’e yönelen bir ekonomik reform hareketinin, ülkenin bütününü geniş ölçüde etkileyecek bir sonuç sağlayacağı kolayca sezilebilir.” Bkz. Muzaffer Sencer, “Türkiye’de Köye Yönelme Hareketleri”, s. 241.

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda

449

mantik köycü akımın ötesinde– bilimsel olarak tespit edilmesi gereklidir.33 Bu dönemde yavaş yavaş başlamakta olan köy incelemeleri böylesi bir yaklaşımın ürünüdür. Ancak özellikle Millî Şef İsmet İnönü döneminden başlayarak, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’nin siyasal ve toplumsal yapısında meydana gelen gelişmeler, Berkes ve benzerleri tarafından, gerçekte Kemalist ilkelerin ve Kemalist devrimin hedeflerinin Atatürk’ün yakın çalışma arkadaşlarınca bile tam olarak anlaşılamadığının bir göstergesi olarak algılanmış ve hatta bu süreç Mustafa Kemal’in Türkiye’de gerçekleştirmek istediği toplumsal hedeflere bir çeşit “ihanet” olarak değerlendirilmiştir. O yıllardan sonra, bütün çalışmalarında bu ilkeleri ve hangi tarihsel süreçte ortaya çıktıklarını tekrar tekrar anlatmaya çalışan Berkes’in tüm ilgisinin, laiklik ve çağdaşlaşma konuları üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Geleneksel toplumdan modern topluma, başka bir deyişle, çağdaşlaşmış—laikleşmiş bir topluma doğru gidişten bahsetmediği bir çalışması (kitap, makale, tebliğ vs.) yok gibidir. Türk İktisat Tarihi başlıklı çalışması bile, bu ilginin bir sonucu ve parçası olarak kaleme alınmıştır. 1948 DTCF Tasfiyesi 1938’de vefat eden Mustafa Kemal’den sonra Cumhurbaşkanı olarak İsmet İnönü seçildi. İnönü’nün “Millî Şef dönemi” olarak adlandırılan iktidar yıllarında pek çok alanda ciddî değişimler yaşandı. İkinci Dünya Savaşı süresince Türkiye tarafsız bir dış politika uyguluyor görünse de, savaşın gidişatı iç politikada kimi dalgalanmalara da yol açmıştır. Almanların savaşın başlarındaki ilerleyişleri, Almanya ile el altından ilişkiler kurma girişimlerine sebep olmuştur. Bu girişimlere paralel olduğu izlenimini verecek şekilde, ülke içinde de Turancı bir hareketlenme gözlenmektedir. Almanların savaşı kaybetmelerinin açığa çıktığı süreçte ise, bu hareketler cezalandırılmaya, müttefiklerle iyi ilişkiler kurulmaya çalışılmıştır.34 33 “Halbuki, sosyal hayatımızın mademki değiştiğini görüyoruz ve bu değişmeyi ilmî olarak sevk ve idare etmek istiyoruz, şu halde her şeyden önce bu değişmeye başlayan şeyin ne olduğunu tayin etmek lazımdır. Ancak o zaman onun nasıl değiştiğini, hatta değişip değişmeyen tarafları da olup olmadığını anlayabiliriz.” Bkz. Niyazi Berkes, Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma, s. 9. 34 Savaş sürecinde Türkiye’nin iç ve dış politika meseleleri için bkz. Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), Ankara: Yurt Yay., 1986. Almanya ile kurulan ilişkiler ve dönemin Turancı akımları hakkında bkz. Uğur Mumcu, 40’ların Cadı Kazanı, 16. Baskı, İstanbul: Tekin Yay., 1995. Niyazi Berkes, bu değişimin Türkiye’nin geleceği üzerinde yaptığı etkinin farkındadır. 1944 sonrasında DTCF’deki görevi esnasında kendisinin ve arkadaşlarının yaşadıklarını yalnızca kişisel bir olay olarak algılamaz ve bu dönüşümü Mustafa Kemal’le gerçek rayına oturtulmaya başlanan aydınlanmacı-modernleşmeci reform çabalarına vurulan bir darbe olarak değerlendirir. Kişisel serüvenleri ile ülkenin geçirdiği safhaları bu şekilde örtüştürmüş olması nedeniyle olsa gerek, Unutulan Yıllar adlı hatıratında, Niyazi Berkes, İkinci Dünya Savaşı dönemine ve 2

TAL‹D, 2(1), 2004, F. Altun

450

Savaşın bitimiyle birlikte, çok partili hayata geçmeye karar veren ve ABD ile ittifak kurmayı tercih eden Türkiye’de, bu dönüşümün bir göstergesi de, komünist hareketlere yönelik yoğun ve şiddetli takibat ve tahkikatlar olmuştur. Bu süreçte Türkiye’de yaşanan değişimler, iktidar partisi olan CHP içerisinde de yansımalarını bulmuştur.35 Kurtuluş Kayalı, 1940’lı yıllarda Türkiye’de yaşanan değişimi ve DTCF tasfiyesine konu olan akademisyenlerin tavırlarını son derece doğru bir şekilde değerlendirmektedir: “1940’lı yılların ortalarından itibaren din, gelenek ve milliyet sorunlarının Türk siyasal yaşantısının gündemine farklı bir biçimde yeniden girmesi bu öğretim üyelerinin ise bilimsel çalışmaları aynı doğrultuda sürdürmeleri önemli sorunlar yaratmıştır. Yeni siyasal yapılanmalara kendilerini uyarlayamamaları yaptıkları çalışmaların tümüyle farklı olduğu düşüncesini uyandırmıştır.”36 Mete Çetik, 1948 DTCF tasfiyesinin arka planında, savaş sonrasında müttefik devletler safında yer almaya karar veren Türkiye Cumhuriyeti idarecilerinin, ülkenin komünizm tehlikesi içerisinde bulunduğunu, bu tehlikeden ülkeyi kurtarmak için yoğun bir çaba harcandığını gösterme ve bu çabada ABD’nin imkanlarından yararlanma isteklerinin bulunduğunu ima etmektedir: “ABD’nin komünizme karşı ayırdığı fonlar ağızları sulandırmakta ve Türkiye’deki komünizm tehlikesini küçümseyen yabancılara kırgınlık duyulmaktadır.”37 Gerek CHP içi güç dengelerindeki bozulma ve gerekse Türkiye’nin kendisine seçtiği yeni güzergâh, geçmiş dönemin kadrolarına ilişkin bir tasfiyeyi de beraberinde getirmiştir. Bu takibat ve tasfiyelerden DTCF Felsefe Kürsüsündeki solcu olarak nitelenen akademisyenler grubu da nasibini alacaktır. “Ankara’da ise 2 No’lu Askeri Mahkeme tarafından başlatılan komünist tahkikatıyla ilgileri bulundukları gerekçesiyle DTCF öğrencilerinden Nabi Dinçer, Asım Akşar, Nezih Fıratlı ve Sefer Aytekin ile birlikte Doçent Muzaffer Şerif Başoğlu 16.03.1944’te tutuklanır. 1944 yılı DTCF’deki hocalar için de zorlukların başladığı yıldır.”38 bu dönemde Millî Şef İnönü’nün takip ettiği iç ve dış politikalara —önsöz, indeks ve ekler dahil 520 sayfalık bir yekün oluşturan— eserin 250 sayfa civarında bir kısmını ayırmıştır. Bir anı kitabını sıkıcı bir siyasî tarih eseri havasına büründüren bu tercihin anlamı, kendi hayat serüveni ile Türkiye’ninki arasında kurulan özdeşlik olmalıdır. 35 Türkiye’nin çok partili hayata geçişi ve CHP’nin bu süreçte parti içerisinde ve ülkede takip ettiği politikaların oldukça ayrıntılı bir hikayesi Kemal H. Karpat’ın Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller, (2. Baskı, İstanbul: AFA Yay., 1996) adlı eserinde sunulmuştur. Cemil Koçak’ın –künyesi daha önce zikredilmiş olan– eseri de bu konuda aydınlatıcı bilgiler sunmaktadır. 36 Kurtuluş Kayalı, “Niyazi Berkes’in Tarihsel ve Sosyolojik Çalışmalarının Türk Düşün Yaşamı Üzerindeki Etkileri”, s. 116. 37 Mete Çetik, “Sunuş”, s. 34. 38 Mete Çetik, “Sunuş”, s. 12. 1948 DTCF tasfiyesine ilişkin en sistematik ve ayrıntılı anlatım, Mete Çetik’in Üniversitede Cadı Kazanı: 1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Bo- 2

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda

451

Fakülte içerisindeki siyasî hareketlenmeler Turancılık ve komünizm olarak isimlendirilen bir ikiliğin varlığı iddiasına sebep olmuştur. DTCF’deki akademisyen grubundan bir kısmının Yurt ve Dünya ve özellikle de Adımlar dergisinde yazılar yayınlamaları, dönemin havası bağlamında, komünizm suçlaması yapılmasına mesnet teşkil ettirilmiştir. İlk sayısı Ocak 1941’de çıkan ve 21. sayısına kadar sahibi ve neşriyat müdürü olarak Behice Boran’ın göründüğü Yurt ve Dünya dergisinde Niyazi Berkes, eşi Mediha Berkes ve Pertev Naili Boratav da yazılar yayınlamışlardır. Dergi, ortak bir çalışmanın ürünü gibidir. “Dergi, gerçekten adına uygun olarak sadece Türkiye’nin değil, Fransa, İtalya, Çin, Hindistan, Meksika gibi ülkelerin tarihî ve güncel sorunlarına dair yazı ve çevirilere de yer vermektedir. Konular itibariyle bakıldığında, dergide Ziya Gökalp, Namık Kemal ve Hüseyin Rahmi gibi yazarların edebî-tarihî-fikrî kişilikleri, köy sosyolojisine ilişkin özgün çalışmalar, psikoloji, Türk ve dünya sineması, İrlanda tiyatrosu, Beethoven, İtalyan antifaşist edebiyatı, Türk edebiyatı gibi çok çeşitli konuları kapsayan geniş bir yelpaze göe çarpar. Yazar kadrosu çok zengindir. Sayılan bazı isimlerden başka Cemil Meriç, Hüseyin Avni Şanda, Melih Cevdet Anday, Orhan Kemal de zaman zaman yazarlar (...)”39 21. sayıdan itibaren derginin imtiyaz sahibi P.N. Boratav, neşriyat müdürü de Adnan Cemgil olur. Boran ve Başoğlu, Adımlar adlı bir başka dergi çıkarmak için Yurt ve Dünya dergisinden ayrılırlar. Fakat, ayrıldıktan sonra da gerek Başoğlu’nun, gerekse Boran’ın yazıları Yurt ve Dünya dergisinde yayınlanmaya devam etmiştir (26. ve 27. sayılarda). Boran ve Başoğlu, Marksist olarak nitelenmektedir. Berkes ise anti-emperyalist, anti-kapitalist ve anti-faşist bir görüntü çizmektedir. Yazarların Marksist olup olmadıklarıyla ilgili olarak yapılabilecek, belki de en doğru değerlendirme Kurtuluş Kayalı’ya aittir. Kayalı, gerek Mete Çetik’in yazdığı “Sunuş”ta belirtildiği üzere ve gerekse Berkes hakkında —daha önce künyelerini verdiğimiz— yazılarında, bu yazarlar tarafından Marksizmin sosyal olayların açıklanmasında yararlanılabilecek en sağlıklı çözümleme analizi, başka bir deratav’ın Müdafaası başlıklı esere yazdığı “Sunuş”ta görülmektedir. Bunun dışında, gerek Berkes’in Unutulan Yıllar’ında anlatılanlarda, gerekse Uğur Mumcu’nun Behice Boran’la yaptığı ve Bir Uzun Yürüyüş adıyla kitaplaştırdığı röportajda konu ile ilgili bilgiler ve değerlendirmeler bulunmaktadır. Kurtuluş Kayalı da; Türk Düşünce Dünyası— I [bu eser, daha sonra Türk Düşünce Dünyasında Yol İzleri (İstanbul: İletişim Yay., 2001) adıyla yeniden basılmıştır] ve Tük Düşünce Dünyasının Bunalımı: Görüntüdeki Dinamizmin Gölgelediği Tıkanıklık (İstanbul: İletişim Yay., 2000) başlıklı çalışmaları içerisinde yer alan ve özellikle de Berkes, Boran, Boratav ve Ülken ile ilgili yazılarında gerek dönemin entelektüel, kültürel ve siyasal ortamı, gerek adı geçen sosyal bilimcilerin düşünce evrenleri ve gerekse de DTCF’deki 1948 tasfiyesine ilişkin oldukça önemli yorum ve değerlendirmelerde bulunmaktadır. 39 Bkz. Mete Çetik, “Sunuş”, s. 7.

452

TAL‹D, 2(1), 2004, F. Altun

yişle “bilim” olarak algılandığına vurgu yapar.40 Bu vurgu, Behice Boran’ın Toplumsal Yapı Araştırmaları: İki Köy Çeşidinin Mukayeseli Tetkiki (AÜ DTCF Felsefe Enstitüsü Sosyoloji Serisi, Ankara 1945) adlı eserinin “Problem ve Metod” (s. 1-21) başlıklı kısmında çok daha belirgindir. Berkes’te bir ideoloji olarak Marksizme kayıştan ziyade, bir bilimsel yöntem olarak “maddî” temele vurgu ile birlikte evrimci ve aydınlanmacı bir düşünüş çizgisine sıkı sıkıya bağlılık görülmektedir. 1944 yılı Mart ayında gerçekleşen Başoğlu’nun tutuklanması olayından daha önce, aynı yılın Ocak ayında “okuldaki siyasi ikiliği araştırmak üzere bir tahkikat açılır. Tahkikat sonucunda Maarif Vekaleti müfettişleri (...) hazırladıkları raporla ‘komünist’ damgasını yapıştırmayı uygun görmediklerini söyler, ama Boratav, Boran, Başoğlu ve Berkes’in fakülte içi ve dışındaki yayınlarıyla öğrencilerle olan temaslarının yakından takibini önerirler”.41 Hasan Ali Yücel, bizzat yönettiği bir Fakülte Genel Kurulunda Boratav, Başoğlu, Boran ve Berkes’i dergilerini kapatmaları konusunda uyarır. “Her iki derginin yayınına son vermesi bu şekilde olur.”42 Bakan Yücel’in 15 Mayıs 1944 tarihindeki teklifiyle, Bakanlar Kurulunun 16 Mayıs 1944 tarih ve 3/824 sayılı kararnamesiyle “Matbuat kanununun 50. maddesi mucibince” Yurt ve Dünya ve Adımlar dergileri resmen kapatılır. Bu süreçte, 1945 yılı başında Muzaffer Şerif Başoğlu, aldığı bir davet üzerine ABD’ye gider ve Türkiye ile tüm alakasını koparır. 1945 yılı içinde, solcu aydınlar “demokratik burjuva devrimi”nin tamamlanması için müttefik olarak değerlendirdikleri Bayar’la ilişkiye geçerler ve bu girişimin bir neticesi olarak —Bayar’ın da katkıda bulunmayı taahhüt ettiği— Görüşler dergisini yayınlama kararı alırlar. Ancak dergi yayınlandıktan sonra, gelen tepkiler üzerine Bayar ve ekibi dergiyle herhangi bir alakalarının olmadığını açıklayarak “ittifak”tan ayrılırlar. Bu sürecin devamında, CHP’nin örgütlediği Tan, Yeni Dünya ve La Turquie matbaalarının yağmalanması olayı yaşanır. Ayrıca, MEB, profesör ve öğretmenlerin siyasî yazı yazamayacaklarına dair bir genelge yayınlar ve “solcu bilinen tüm MEB mensupları bakanlık emrine alınmaya başlanır”.43 Bu arada, Boratav, Boran ve Niyazi ve Mediha Berkes 15 Aralık 1945’te “görülen lüzum üzerine Bakanlık emrine” alınır ve haklarında soruşturma açılır. Bunun üzerine Danıştay’da iptal davası açan DTCF öğretim üyeleri davayı kazanırlar ve Nisan 40 Mete Çetik, “Sunuş”, s. 8. Ayrıca Kurtuluş Kayalı’nın özellikle “Niyazi Berkes’in Tarihsel ve Sosyolojik Çalışmalarının Türk Düşün Yaşamı Üzerine Etkileri” başlıklı makalesine bakılabilir. 41 Mete Çetik, “Sunuş”, s. 13. 42 Mete Çetik, “Sunuş”, s. 14. 43 Mete Çetik, “Sunuş”, s. 16-17.

Niyazi Berkes ve Eserleri Hakk›nda

453

1946’da görevlerine iade edilirler. Fakat sözkonusu öğretim üyeleri üzerindeki baskılar devam etmiştir. Bu süre içinde ders vermeleri engellenir. Bütün bunlara rağmen, DTCF’deki olaylar dinmez. Fakülte’de çeşitli protesto olayları meydana gelir. 26 Aralık 1947’de toplanan Ankara Üniversitesi Senatosunda “soruşturma bitene kadar üç öğretim üyesinin derslerden ve öğrencilerle temastan alıkonmaları tavsiye edilir ve bu tavsiye oy çokluğuyla kabul edilir. Bir gün sonra, meydana gelen öğrenci olaylarında Ankara Üniversitesi Rektörü Şevket Aziz Kansu, linç olma tehlikesi geçirir. 9 Ocak 1948’de toplanan Senatoda, “Fakülte teklifine uyularak Boratav, Boran ve Berkes hakkında Üniversiteler Kanunu’nun 46. maddesinin D bendindeki ‘Üniversite öğretim mesleğinden çıkarma cezasının uygulanmasına prensip itibariyle oybirliğiyle karar’ verilir”.44 10 Ocak 1948’de toplanan Senatoda Boratav, Boran ve Berkes “üçü de kendilerine yapılan ihtar ve alınan tedbirlere rağmen öğrencilerini Üniversiteler Kanunu’nun 3. maddesinde istenen ‘Türk devriminin ülkülerine bağlı ve milli karakter sahibi vatandaşlar olarak yetiştirmek’ görevini yerine getirmeyerek öğrencileri birbirlerine düşürdükleri” gerekçesiyle üniversite öğretim üyeliğinden kesin olarak çıkarılırlar. Berkes ve Boratav, karara itiraz ederler ve itirazları kabul edilir. Ardından, bu üç öğretim görevlisi açığa alınırlar ve haklarında dava açılır. 15 Haziran 1948’de Berkes’in “derslerde komünizmi methetmek”, “derslerde komünist beyannamesini ısrarla okutmak”, “İmralı’ya yapılan bir geziye sağcı talebeleri iştirak ettirmemek” ve “milliyetçi talebeleri sınıfta bırakmak” suçlarından yargılanacağı dava başlar. Dava sonucunda 10 Ocak 1950’de mahkeme “Görevlerini kötüye kullanmaktan sanık Pertev Naili Boratav’ın beraatine, Behice Boran ve Niyazi Berkes’in ise TCK’nın 240. maddesi gereğince üçer ay hapis ve üçer ay memuriyetten mahrumiyetlerine karar verir ve ceza tecil edilmez”. Boran ve Berkes temyize giderler, Yargıtay 6 Haziran 1950’de mahkumiyet kararını bozar ve görülen lüzum üzerine davanın yeniden görüşülmesini Ankara Asliye 1. Ceza Mahkemesine sevk eder. Mahkeme, 30 Haziran 1950’de Boran ve Berkes’in beraatine karar verir. Berkes’in McGill Üniversitesi Yılları ve Çalışmaları Beraat kararı üzerine görevine atanmasının yapılması amacıyla Danıştay 5. Daire’de dava açan Niyazi Berkes’in isteği, görevine son verilmesinin aldığı mahkumiyetle ilgili olmadığı gerekçesiyle reddedilir. 1952’de, McGill Üniversitesi’nden gelen daveti kabul ederek Kanada’ya gider. Burada, Me44 Mete Çetik, “Sunuş”, s. 26.

454

TAL‹D, 2(1), 2004, F. Altun

zuniyet-sonrası Çalışmaları ve Araştırmaları Fakültesi’nin bir birimi olarak 1952’de Wilfred Cantwell Smith başkanlığında kurulan ve 2001 Haziranından itibaren Güzel Sanatlar Fakültesi’nin bir birimi olarak eğitim-öğretime devam eden İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde misafir profesör olarak göreve başlar. 1956’da, aslî profesörlük kadrosuna geçer ve 31 Aralık 1975’te “emeritus profesör” unvanı ile emekli olana kadar, çalışmalarını bu enstitüde sürdürür. Niyazi Berkes’in McGill Üniversitesi’nde görev yaptığı dönemde ana çalışma konularını genelde İslam dünyasının, özelde de Türkiye’nin modernleşme tecrübesi oluşturmuştur. Müslüman toplumların modernleşme tarihlerinin çeşitli yönlerden incelenmesi, Berkes’in her türlü çalışmasında karşımıza çıkar. Bu dönemdeki akademik çalışmalarının merkezinde yer alan kavram “çağdaşlaşma [secularism]” kavramı olmuştur. Daha çok din ve laiklik konusunu ele aldığı makale ve tebliğlerini biraraya getiren Teokrasi ve Laiklik (Adam Yay., İstanbul 1984) başlıklı derleme-eserdeki “Toplumbilim Açısından Din-Dünya Kurumları Arasındaki İlişki Türleri”,45 “Laikliğin Tarihsel Kaynakları”,46 “Türk Din Toplumbilimine Giriş”47 ve “Laiklik Rejiminde Politik Gelişme”48 başlıklı yazılar bu yoğunlaşmaya işaret etmektedir. Türkiye’nin yaşadığı modernleşme/laikleşme süreci üzerindeki bu yoğunlaşmasının, McGill Üniversitesi’ndeki göreviyle başladığını söylemek elbette eksik ve yanıltıcı olur. Berkes’in bu konularla ilgisi, 1930’lu yıllara, Chicago Üniversitesi’ndeki çalışmalarına kadar geri gitmektedir. Her ne kadar, Development of Secularism in Turkey başlıklı çalışması 1960’lı yıllarda yayınlansa da Berkes bu konular üzerinde çalışmaya 1930’ların ikinci yarısında başlamıştır. Teokrasi ve Laiklik’te yer alan “Türk Devrimi’nde Laikliğin Gelişimi”49 başlıklı metin de, Berkes’in bu mesele ile çok erken tarihlerde ilgilendiğini göstermektedir. Bütün bu yazılarında Berkes, aslında Osmanlı ve Türk modernleşmesini değerlendirmektedir. Değerlendirmelerinin merkezinde yer alan kavram, “çağdaşlaşma”dır. Berkes, çağdaşlaşmayı toplumun laikleşmesi olarak anlamaktadır. Daha da genişletecek olursak, Berkes, laikliği basitçe din ve devlet işlerinin ayrılması olarak an